WELLEJ USZ PATERKULUS

HI STORI A RZYMSKA



Edycj a komputerowa: www.zrodl a.hi storyczne.prv.pl

Mai l : hi stori an@z.pl








MMI V




2

Wellejusz Paterkulus, Historia Rzymska, tum. i oprac. Edward Zwolski,
Wrocaw 1970.


































3
K S I G A P I E R W S Z A
1. Epeus
1
, oderwany wskutek burzy od swego wodza Nestora, zao-
y Metapont. Teukros, ktrego ojciec Telamon odtrci za opieszao
w dopenieniu zemsty za krzywd brata, przybi do wybrzey Cypru
i zbudowa miasto nazywajc je od swej ojczyzny Salamin
2
. Syn Achil-
lesa, Pyrrus, opanowa Epir
3
, Fidyp Efyr w Tesprocji
4
. Krl krlw,
Agamemnon, odrzucony przez burz na wysp Kret, wznis tam trzy
miasta, dwa o nazwie ojczystej: Mykeny i Tegea, jedno na pamitk
zwycistwa: Pergamon
5
. Wkrtce potem zosta zabity; pad ofiar kno-
wa maonka i zbrodni stryjecznego brata Egista, ktry ywi do niego
dziedziczn nienawi. Krlestwem przez siedem lat wada Egist. Stryja
i matk zgadzi Orestes, a wspdziaaa z nim we wszelkich zamierze-
niach siostra Elektra, niewiasta z dusz msk. Postpek Orestesa bogo-
wie uznali za prawy. wiadczy o tym jego dugi ywot i szczliwe rzdy;
przey bowiem lat dziewidziesit, panowa siedemdziesit. Co wicej,
dziki mstwu zdoa wzi pomst na synu Achillesa, Pyrrusie, ktry
polubi by jego narzeczon, crk Menelaosa i Heleny, Hermion; za
t zniewag Orestes zgadzi go w Delfach.
1
Imi uzupenione na podstawie kontekstu. Justinus (XX 2, 1) podaje, e
Metapontyjczycy pokazuj w wityni Ateny narzdzia, za ktrych pomoc Epeus,
zaoyciel ich miasta, zbudowa konia trojaskiego". O mitycznym, pylijskim
Metaponcie pisz te Strabon (VI 1, 15) i Solinus (II 10). Wedug Euzebiusza
historyczny, achajski Metapont zosta zaoony w 773 roku, w rzeczywistoci
gdzie u progu VII wieku. Jzyk jego mieszkacw zdradza pewne lady dia-
lektu mykeskiego.
2
Wedug Marmor Parium Teukros zaoy Salamin w 1202/1200 roku. Cypr
by zamieszkay przez Grekw w epoce mykeskiej, zwaszcza w jej kocowej
fazie. W samej Salaminie lady osadnictwa greckiego sigaj poowy XI wieku,
3
Historyczna dynastia Epiru wyprowadzaa swj rodowd od Ajakosa, dziadka
Achillesa.
4
Fidyp (Pheidippos), syn Tesala, wnuk Heraklesa, razem z bratem przypro-
wadzi pod Troj 30 okrtw z wysp Nisyros, Karpatos, Kasos, Kos i Kalydnai
(II. II 676-680).
5
Zaoenie trzech miast przez Agamemnona wie si raczej z migracj Do-
rw, ktrzy osiedlali si podzieleni na trzy szczepy na Krecie (Od. XIX 177) i na
Rodos (II. II 655-656). Pergamon i Tegea s znane rwnie z innych rde,
o Mykenach nie wspomina nikt poza Wellejuszem.
4
W tych czasach krlowie Lidii, bracia Lidos i Tyrrenos, powodowani
przewlekym nieurodzajem, rzucili losy, ktry wraz z czci ludnoci
ma ustpi z ojczyzny. Los pad na Tyrrena. Wyznaczony przenis si
do Italii i od swego imienia nada krajowi, mieszkacom i morzu nazw
znakomit po wszystkie wieki
6
.
Po zgonie Orestesa wadz w cigu trzech lat sprawowali jego syno-
wie Pentilos i Tisamenos.
2. Wtedy, mniej wicej w 80 roku po zdobyciu Troi
7
, a w 120 od
odejcia Heraklesa do bogw, potomkowie Pelopsa
8
, ktrzy po wyp-
dzeniu Heraklidw przez cay ten okres sprawowali rzdy nad Pelopo-
nezem, zostali wygnani przez potomkw Heraklesa
9
. Jego praprawnu-
kowie: Temenos, Kresfontes i Arystodemos przewodzili w akcji odzyska-
nia wadzy.
W tym samym prawie czasie Ateny przestay by monarchi. Ostat-
nim krlem by Kodros, syn Melantosa, m ze wszech miar godzien
uwagi. Gdy bowiem w toku wojny lacedemoskiej oddziay attyckie zna-
lazy si w powanej opresji, a bg pytyjski obwieci, i zwyciy ta
strona, ktrej wdz padnie z rki wrogw, Kodros odrzuci strj kr-
lewski, przywdzia szaty pastucha i tak przebrany wszed do obozu nie-
przyjaci; tam umylnie wszcz ktni i podczas niej nieopatrznie
zosta zabity. mier przyniosa mu wiekuist chwa, Ateczykom za-
pewnia zwycistwo. Czy mona myle bez podziwu o czowieku, ktry
zgonu szuka przy pomocy wybiegw, jakich si zwykle imaj ludzie
bojaliwi celem zachowania ycia?
Syn Kodrosa, Medon, by w Atenach pierwszym archontem. Od jego
imienia pniejszych przedstawicieli tego rodu Ateczycy zwali Medon-
tydami. Sam Medon i nastpni archonci do Charopsa godno sw spra-
wowali doywotnio
10
.
6
Wedug Herodota, ktry jako pierwszy mwi o migracji Tyrsenw, czyli
Etruskowi, z Lidii do Italii (I 94), potomkowie Lidosa rzdzili Lidi przed Herakli-
dami, ktrzy doszli do wadzy okoo 1220 roku (I 7).
7
Z genealogii krlw spartaskich Herodota (VII 204, VIII 131) wynika, e
Troja pada okoo 1250 roku, a dorycki zdobywca Lakonii, Arystodemos, y okoo
1170-1130 roku. Lecz ju Tukidydes, w lad za Hellanikiem z Lesbos, mwi
o powrocie Heraklidw w 80 lat po upadku Troi, okoo 1100 roku (I 12, V 112).
Od czasw EpratoBtenesa z Cyreny (241 F 1) chronologia staroytna (Apollodoros
z Aten,, Kantor z Rodos i inni) datuje upadek Troi na 1184/1183 rok, powrt
Heraklidw na 1104/1103 rok.
8
Rodowd: PelopsAtreusAgamemnonOrestesTisamenos.
9
Rodowd: HeraklesHyllosKleodajosArystomachosArystodemos.
10
Wedug chronologii staroytnej Kodros panowa do 1070/1069 roku, a ar-
dhonci doywotni rzdzili przez trzynacie generacji od 1069/1068 do 754/753 roku
(zob. Kastor 250 F 4). Rwnie zdaniem Arystotelesa (Ath. pol. III 3) za pierwszego
5
Peloponezyjczycy ustpujc z ziemi attyckiej zaoyli Megar
11
w poowie
drogi midzy Koryntem i Atenami.
W tym samym czasie na kresowych rubieach Hiszpanii, w najdal-
szym zaktku naszego wiata, na wyspie zewszd oblanej oceanem, od
ldu oddzielonej wskim przesmykiem, flota tyryjska, najwiksza wtedy
potga morska, zaoya Gades
12
. W kilka lat potem ci sami eglarze
z Tyru zaoyli Utyk w Afryce
13
.
Wygnane przez Heraklidw dzieci Orestesa po pitnastoletniej tu-
aczce penej rnych przygd i zmaga z gronym ywioem morskim
dotary do wyspy Lesbos i w jej okolicach obray sobie siedziby
14
.
3. Grecja przesza wtedy okres silnych wstrzsw i zaburze. Acha-
jowie wyparci z Lakonii opanowali ziemi, ktr do dzi posiadaj
15
.
Pelasgowie powdrowali do Aten
16
. Tesalos, rzutki i wojowniczy mo-
dzieniec, z pochodzenia Tesprota, na czele wielkiej rzeszy wspziomkw
zbrojnie zaj krain, ktra poprzednio nosia miano pastwa Myrmido-
nw, a obecnie od jego imienia jest nazywana Tesali. Z uwagi na to
suszne zdziwienie budzi fakt, i niektrzy autorzy przedstawiajc zdarze-
nia rwnorzdne czasowo z wypadkami trojaskimi wspominaj o ziemi te-
salskiej. Niecisoci tego typu dopuszczaj si rni pisarze, zwaszcza za
archonta uchodzi Medon lub (jego syn) Akastos. Wedug innej tradycji (zob.
Plato, Symp. 208 D; Marmor Parium 239 A 27-31; Paus. I 3, 3, IV 13, 7) potomko-
wie Kodrosa zachowali wadz krlewsk przez siedemnacie generacji do Hippo-
menesa (u Kastora Hippomenes jest czwartym z siedmiu archontw wybieranych
na dziesi lat).
11
O zaoeniu przez Darw Megary w nastpstwie wyprawy przeciw Ate-
nom za rzdw Kodrosa wspomina ju Herodot (V 76). Przed przybyciem Borw
Megaris rzekomo naleaa do Jonw (Strab. IX l, 5).
12
Rwnie zdaniem Strabona (I 3. 2, III 3, 14) Gades zaoono niebawem
po wojnie trojaskiej.
13
Utica, po fenicku Stara, Dostojna, miaa by zaoona 287 lat przed Kar-
tagin, czyli Nowym Miastem (zob. Aristoteles, De mirab. ausc. 134), 1178 lat przed
rokiem, w ktrym Pliniusz pisa sw Naturalis historia (zob. XVI 216).
14
Wedug Pindara, Nem. 11, 33 - 35, Eolw ze spartaskich Amyklai na wysp
Tenedos prowadzi sam Orestes. Wydaje si, e podobnie sdzili Hellanikos (4 F
32) i Efor (rdo Strabona XIII l, 3. Gdzie indziej Strabon przypisuje migracj
eolsk dzieciom Orestesa: IX 2, 3, bd ludziom z otoczenia Pentilosa: IX 2, 5).
15
Achajowie lakoscy ze swej strony mieli spowodowa migracj Jonw
z peloponeskiej Achai, zwanej wtedy Ajgialej, do Aten, a std do Azji Mniej-
szej (Herod. I 145-7, VII 94; Strab. VIII 7, 1).
16
Pelasgowie rzekomo ustpili z Beocji (zajtej po tebaskiej wyprawie Epi-
gonw) do Aten pod naporem tesalskich Beotw (Strab. IX 2, 3), prawdopodobnie
rwnie przybyszw z pnocno-zachodniej Grecji, zepchnitych dalej na poud-
nie w 60 lat po wojnie trojaskiej przez tesprockich Tesalw (Thuc. I 12), ktrzy
w ten siposb opanowali ziemi eolsk (Herod. VII 176). W Attyce mieszkali u stp
gry Hymettos (Herod. II 51, VI 137).
6
tragicy, ktrym najmniej wolno tak postpowa. Nie wypowiadaj si
bowiem wprost, lecz przez usta postaci, ktre yy w przedstawianych
czasach. Kto za utrzymuje, e Tesalowie wzili nazw od Tesala, syna
Heraklesa, niechaj wyjani, dlaczego do czasw drugiego Tesala nigdy
jej nie uywali.
Nieco wczeniej przedstawiciel szstego pokolenia w rodzie Hera-
klesa
17
, Aletes, syn Hippotesa, w miejscu dawnej Efyry na Przesmyku
Istmiskim zaoy Korynt, klucz do Peloponezu. Nie naley si dziwi,
e miejscowo Korynt wymienia Homer
18
. Przemawiajc bowiem wprost
zarwno w odniesieniu do tego miasta, jak i do pewnych kolonii joskich,
zaoonych w wiele lat po zdobyciu Troi, stosuje nazwy uywane w epo-
ce sobie wspczesnej.
4. Ateczycy obsadzili swymi osadnikami Chalkis i Eretri na
Eubei
19
, Lacedemoczycy Magnezj w Azji
20
. Niedugo pniej miesz-
kacy Chalkis, z pochodzenia jak wyej nadmieniem Ateczycy,
pod wodz Hippoklesa i Megastenesa zaoyli w Italii Kumae. ^W czasie
wyprawy flocie ich mia nadawa kierunek, wedug jednych historykw,
leccy z przodu gob, wedug innych dwik instrumentw spiowych
w nocy, jaki zazwyczaj rozlega si w okresie uroczystoci Cerery. Cz
tych obywateli po upywie znacznego przecigu czasu zaoya Neapol
21
.
Oba miasta za nadzwyczajn wierno, okazywan zawsze Rzymianom,
w peni zasuguj na swe urocze pooenie i saw. Neapolitaczycy
strzegli gorliwie obyczajw ojczystych, natomiast Kumanie ulegli wpy-
wom ssiednich Oskw. O dawnej wietnoci tych miast i dzi daj
wiadectwo rozmiary warownych murw.
W nastpnym okresie wielka rzesza modziey greckiej szukajc no-
17
Wedug innych rde pity; rodowd: Herakles Antiochos Fylas
Hippotes Aletes. Didymos (schol. Pind. ol. 13, 14) podaje, e Aletes zosta
krlem (nie zaoycielem!) Koryntu w 30 lat po migracji doryckiej. Niej (I 13)
Wellejusz datuje zaoenie doryckiego miasta na 1098 rok. Przed Dorami mieli je
posiada Eolowie (Thuc. IV 42), przede wszystkim syn Eola, Syzyf (Il. VI 152-154).
18
II. II 570, XIII 664.
19
Tradycja o ateskich pocztkach Eretrii i Chalkis jest pna. Zna j dopiero
pseudo-Skymnos (572 - 575) i Strabon (X 1,8).
20
W Azji istniay dwie Magnezje; adnej z nich tradycja staroytna nie czy
z osadnictwem lacedemoskim. Kolejno: Magnezja w Azji, Kume w Italii zacho-
wuje rwnie Kronika Euzebiusza (s. 69 b, Hem) datujc zaoenie Magnezji na
1053 rok, Kum na 1050. Oba rda najprawdopodobniej mieszaj Kyme azjatyck,
zaoon w wyniku migracji eolskiej (przemawia za tym kontekst: Magnezja nad
Meandrem uchodzia za koloni tesalskich, a wic eolskich Magnetw) z Kume
italskimi, zdaniem Strabona (V 4, 4) najstarszej z sycylijskich i italskich osad
greckich. Jej powstanie naley datowa na drug wier VIII wieku.
21
Istnienie Neapolis, poprzedzonej przez Palaiopolis zwan te Partenope,
jest powiadczone numizmatycznie od pocztkw V wieku.
7
wych siedzib z powodu nadmiaru ludnoci rozlaa si po Azji. Z Aten
pocignli wtedy pod wodz Jona Janowie opanowujc najbardziej wsa-
wion cz wybrzea morskiego, dzi zwanego Joni
22
. Zbudowali
miasta, jak Efez, Milet, Kolofon, Priene, Lebedos, Myus (Teos), Erytra,
Klazomenai i Fokaia, zajli wiele wysp Morza Egejskiego i Ikaryjskiego,
jak Samos, Chios, Andros, Tenos, Paros i Delos oraz szereg innych, mniej
znanych. Niebawem rwnie Eolowie opucili ojczyst Grecj i po bardzo
dugiej tuaczce zawadnli nie mniej znakomitymi okolicami; pozaka-
dali te sawne miasta, jak Smyrna, Kyme, Larissa, Myrina, Mytilene
i inne, ktre le na wyspie Lesbos
23
.
5. Nastpnie zajania sawny i nieporwnanej wielkoci talent
Homera, ktry ze wzgldu na ogrom dziea i bogactwo rodkw wyrazu
sam jeden zasuguje na miano poety. Wielkoci Homera dowodzi przede
wszystkim fakt, e ani przed nim nie istnia nikt, kogo on mgby
naladowa, ani po nim ktokolwiek, kto by jego naladowa potrafi. Prcz
Homera i Archilocha nie sposb wskaza na jakiego autora, ktry by
w pewnym gatunku literackim by zarazem wynalazc i niedocigym
mistrzem. Wbrew przypuszczeniom niektrych badaczy Homer y duo
pniej od czasw opiewanej przez siebie wojny trojaskiej. By bowiem
w kwiecie si przed mniej wicej dziewiset pidziesicioma latami,
urodzi si jakie tysic lat temu
24
. Dlatego nie naley si dziwi, e
w swych pieniach czsto uywa zwrotu: miertelnicy, jacy s obec-
nie"
25
. Tymi sowy pragnie podkreli zmiany, ktrym w cigu wiekw
22
Wellejusz w tym miejscu (lecz zob. wyej, I 3, 3) i Witruwiusz (IV 1) s
jedynymi pisarzami, ktrzy cz migracj josk z Jonem, przedstawicielem
pitej lub szstej generacji przed wojn trojask. Poczynajc od Herodota (I
146, IX 97) i Hellanika (4 F 48, 125) caa tradycja staroytna bdzie j wiza
z synami Kodrosa (pita generacja po wojnie trojaskiej); daty absolutne: Marmor
Parium 239 A 271077/1075, czyli 9 generacji ( 300 lat) przed 1 olimpiad;
Eratostenes 241 F 11044/1043, 60 lat po migracji doryckiej (data odtd kano-
niczna).
23
Wedug Strabona (XIII 1, 3; rdem Efor) migracja eolska poprzedza
o cztery generacje josk, lecz trwa duej: zaczyna j Orestes, kontynuuje Pen-
tilos docierajc w 60 lat po wojnie trojaskiej do Tracji, jego syn Archelaos
przeprawia si do Azji, wnuk Gras opanowuje Lesbos. Tukidydes (III 2, VII 57)
uwaa Tenedos i Lesbos za kolonie beockich Eolw.
24
Co do epoki Homera panoway w staroytnoci rne teorie. Herodot (II
53) datuje go na okoo 850, Marmor Parium (239 A 29) na 907/905 rok, Eratostenes
(241 F 9) 100 lat po wojnie trojaskiej, Apollodoros (244 F 63) 100 lat po
migracji joskiej, czyli 240 lat (944/943) po wojnie trojaskiej. Rzymscy autorzy,
zaleni od Korneliusza Neposa (Gell. XVII 21, 3; Cic. De rep. II 18; Solin. XL 16),
prawdopodobnie przypadkowo obniaj dat Apollodora o 30 lat. Za Neposem
zdaje si poda rwnie Wellejusz.
25
Wyraenie to spotykamy trzykrotnie: II. V 304, XII 383, 449.
8
uleg rodzaj ludzki. Jeli kto mniema, e Homer przyszed na wiat
lepy, sam wszelkie zmysy postrada.
6. W nastpnym okresie, okoo osiemset siedemdziesit lat temu,
imperium azjatyckie, przez tysic siedemdziesit lat domena Asyryjczy-
kw, przeszo w rce Medw
26
. Ostatni mianowicie krl asyryjski, Sar-
danapal, w linii mskiej trzydziesty trzeci potomek zaoycieli Babilonu,
Ninosa i Semiramidy
27
, wadca pawicy si w rozkoszach i na zgub
swoj nadmiernie szczliwy, zosta pozbawiony tronu i ycia przez
Meda, Arbakesa.
W tej epoce jeden z najznakomitszych przedstawicieli plemienia
greckiego, potomek krlewskiego rodu, Lacedemoczyk Likurg, ogosi
nader surowe, ale sprawiedliwe prawa i stworzy system wychowania
najbardziej stosowny dla mw
28
; dopki Sparta gorliwie go strzega,
przeywaa okres wspaniaego rozkwitu.
26
Wedug Herodota (I 95) Asyria panowaa nad grn" Azj przez 520 lat
do rebelii medyjskiej Dejokesa z okoo 700 roku. Wedug Ktezjasza z Rodos (zob.
Diod. II 32-34) wadz asyryjsk trwajc ponad 1300 lat" (dokadnie 1306)
od Ninosa przez 30 generacji obali Med Arbakes zapocztkowujc 282-letni
hegemoni medyjsk (u Herodota Medowie rzdz 150 lat, czyli o poow mniej).
Biorc za punkt wyjcia epok Cyrusa: 560/559 rok, ustalon przez Eratostenesa,
otrzymujemy jako pocztek wadztwa Medw dat 843/842 r. Rwnie wedug
tak zwanych Excerpta Barbari (z Juliusza Afrykaskiego i Euzebiusza, zob.
Euseb. Chron. I 214, Schoene) Asyria upada 67 lat przed 1 olimpiad, czyli
w 843/842 roku. Historyczny krl asyryjski, ktry w 612 roku utraci Niniw,
pastwo i ycie, nazywa si Sin-szar-iszkun.
27
Semiramis, historyczna Sammuramat, ona krla Szamszi-Adada V
i regentka w czasie maoletnoci jego syna Adad-nirari III (812 - 782), przez He-
rodota (I 184) do dokadnie datowana ma okoo 772 rok.
28
Wedug Ksenofonta (Resp. Lac. X, 80) Likurg y za (pierwszych) Herakli-
dw, wedug Herodota (I 65, VII 204) by synem Agisa, wedug poety Simonidesa
wnukiem Euryponta, synem Prytanisa, bratem Eunomosa, wedug Dionizjusza
z Halikarnasu (II 49) stryjem Eunomosa, a wic synem Euryponta, wedug
wikszoci" pisarzy synem Eunomosa, bratem Polydektesa (Plut. Lyc. 1).
Do wikszoci" nalea przede wszystkim Efor, wedug ktrego Likurg jest
szstym po Proklesie (70 F 149), jedenastym po Heraklesie (F 173). Tradycja
chronologiczna, ktrej linie wytyczy Eratostenes (zob. Apollodoros 244 F 62,
Flegon z Tralles 257 F 1), przyja za podstaw genealogi Simonidesa skrcon
o jedno pokolenie. Zarwno Eratostenes (241 F 1), jak Apollodoros (244 F 61 - 64)
datuj prawodawstwo Likurga na pierwszy rok rzdw Charilaosa, syna Euno-
mosa 885/884 rok. Obok chronologii wysokich" istniaa niska". Jej rzeczni-
kiem by Tukidydes (I 18): ustrj spartaski powsta troch ponad 400 lat"
przed kocem wojny peloponeskiej (? 13 generacji po 33 lata od Charilaosa
do Archidamosa II, zmarego w 427 roku), Arystoteles (zob. Plut. Lyc. I 2):
Likurg i Ifitos ustanowili wity pokj olimpijski, i Kallimachos (fr. 541, Pfeiffer):
olimpiada Ifitosa przypada na 824 rok. W tym duchu Euzebiusz notuje pod 820
rokiem ustanowienie praw Likurga Os. 83 b, Helm).
9
W tym przecigu czasu, szedziesit pi lat przed zaoeniem Rzymu,
Tyryjka imieniem Elissa, zwana przez niektrych Dydon, zaoya
Kartagin
29
.
Mniej wicej w tym czasie przedstawiciel jedenastego pokolenia
w rodzie Heraklesa, m krwi krlewskiej, Karanos, wyruszywszy z Ar-
gos opanowa pastwo macedoskie
30
. Z niego w siedemnastym pokoleniu
przyszed na wiat Aleksander Wielki, ktry na tej podstawie susznie
chepi si, i ze strony matki ma za przodka Achillesa, ze strony
ojca Heraklesa.
[Emiliusz Sura
31
w Rocznikach rzymskich powiada: wadz nad wszy-
stkimi narodami pierwsi zagarnli Asyryjczycy, po nich Medowie, potem
Persowie, pniej Macedoczycy. Na koniec, kiedy dwaj krlowie pocho-
dzenia macedoskiego, Filip i Antioch, zostali w niedugi czas po uja-
rzmieniu Kartaginy rozbici, wadztwo nad wiatem przeszo w rce
narodu rzymskiego. Ten moment dziejowy od pocztku panowania krla
asyryjskiego, Ninosa, ktry pierwszy zawadn wiatem, dzieli tysic
dziewiset dziewidziesit pi lat]
a
.
7. Wypadkom tego okresu by wspczesny Hezjod yjcy jakie
sto dwadziecia lat po epoce Homera i jemu tak czasem, jak dosto-
jestwem dziea najbliszy
32
, poeta o wyrafinowanym smaku, jak nikt
rozmiowany w spokoju i ciszy, przez potomnych ceniony za niezrwnan
mikko i sodycz swych pieni. Losu, jaki przypad w udziale Home-
rowi, Hezjod unikn wymieniajc w utworach i ziemi ojczyst, i ro-
dzicw, przy czym o ojczynie z powodu doznanych z jej strony krzywd
wyraa si w sposb mocno obelywy.
Zajty duej ledzeniem spraw obcych natknem si na rodzim,
pen wielkich bdw sprzecznych opinii badaczy. Niektrzy miano-
wicie utrzymuj, e w tym czasie, lat temu okoo osiemset trzydzieci,
Etruskowie zaoyli Kapu i Nol. Z tymi i ja jestem gotw si zgodzi.
Cakiem inaczej natomiast twierdzi Marek Katon. Wprawdzie powiada,
29
Timaios z Tauromenion (556 F 60) datuje zaoenie Kartaginy na 814/813
rok; podobnie sdzi Cicero (De rep. II 42): Kartagina zaoona 65 lat przed
Rzymem, 39 lat przed 1 olimpiad.
30
Wedug Euzebiusza Karanos panowa od 814 roku, wedug cile genealo-
gicznych kalkulacji biorc za punkt wyjcia dat mierci Heraklesa (1224,
zob. wyej, I 2) lub urodzin Aleksandra (356) i liczc 33 lata na generacj
od okoo 890 roku.
31
Emiliusz Sura skdind nie znany.
32
W V wieku uwaano Homera i Hezjoda za wspczesnych (zob. Herod.
II 53). Efor (70 F 101-102) i Marmor Parium (239 A 28) datuj Hezjoda przed
Homerem. Z Wellejuszem zgadza si Porfiriusz z Tyru (260 F 19 - 20, III wiek
n. e.) datujcy Hezjoda na 807/806 rok.
a
Glosa, ktra dostaa si do tekstu.
10
i Kapua, a wnet potem Nola, zostay zaoone przez Etruskw, ale do-
daje, e Kapua, nim ulega Rzymowi, istniaa okoo dwustu szedzie-
siciu lat. Gdyby tak byo naprawd, to skoro od zdobycia Kapui upy-
no lat dwiecie czterdzieci, od jej zaoenia minoby mniej wicej
piset. Co do mnie, mimo caego szacunku dla dokadnoci Katona nie
mog uwierzy, aby w tak krtkim czasie tak wielkie miasto byo w sta-
nie wzrosn, doj do szczytu rozwoju, upa i z gruzw na nowo si
dwign
33
.
8. Nastpnie za spraw Ifitosa z Elidy zostay zapocztkowane igrzy-
ska olimpijskie, najsawniejsze ze wszystkich i najbardziej odpowiednie
do rozwoju si duchowych i cielesnych w czowieku. Zawody i spotkania
w Olimpii Ifitos ustanowi osiemset dwadziecia trzy lata przed twoim,
Marku Winicjuszu, konsulatem
34
. Tradycja gosi, e przed tysic dwie-
cie pidziesicioma laty podobn uroczysto w tej samej miejscowoci
zorganizowa w czasie obrzdw pogrzebowych ku czci swego ojca, Pe-
lopsa, Atreus i e w igrzyskach wyprawionych z tej okazji w kadej
konkurencji zwycizc zosta Herakles,
Podwczas w Atenach zanikna godno doywotniego archonta; po
raz ostatni sprawowa j Alkmeon. Jego nastpcy zrazu byli wybiera-
ni na okres dziesicioletni zwyczaj, ktry utrzyma si przez lat sie-
demdziesit. Potem sprawy rzeczypospolitej powierzano urzdnikom
o uprawnieniach trwajcych jeden rok. Spord archontw z wadz
dziesicioletni pierwszy by Charops, ostatni Eryksjasz, instytucj jed-
norocznych zapocztkowa Kreon
35
.
33
Mimo krytyki Wellejusza chronologia Katona, ktry przypuszczalnie wy-
chodzi nie od zdobycia Kapui w 211 roku, lecz od jej przymierza z Rzymem
(343 rok), jest bardziej prawdopodobna z uwagi na ekspansj Etruskw okoo
600 roku.
34
Istniay dwie tradycje co do pocztkw igrzysk olimpijskich. Jedna wi-
zaa instytucj pokoju olimpijskiego z Likurgiem ze Sparty i Ifitosem z Elei,
o czym miay wiadczy ich imiona wyryte na dysku przechowywanym w wi-
tyni Hery (pogld Arystotelesa: Plut. Lyc. I 2, zob. te Paus. V 20, 1), druga
zaczynaa list historycznych olimpiad od zwycistwa Koroibosa w 776 roku
(= 108 rok po zdobyciu Troi, pogld Eratostenesa, Apollodora, w Rzymie Ne-
posa, zob. Solin. I 27). Z uwagi na domnieman staroytno ustroju sparta-
skiego niektrzy autorzy klasyczni zakadaj istnienie dwu Likurgw (Timaios
566 F 127, Apollodoros: zob. Cic. De rep. II 18), inni postuluj okres trzynastu
(zob. Kallirnachos fr. 541, Pfeiffer) lub dwudziestu siedmiu nie zapisanych"
olimpiad (zob. Aristodemos z Elei 414 F 1, Polyb. VI 11a 3) midzy instytucj
Likurga i Ifitosa a zwycistwem Koroibosa na pierwszej olimpiadzie z 776 roku.
Data Wellejusza nie pasuje do adnego z tych schematw. Naley wic liczy si
z bdem w przekazie rkopimiennym (Lipsius, Ruhnken i inni poprawiaj
DCCCXXIII na DCCCIV, Kritz na DCCCIII).
35
Wedug chronologii staroytnej (zob. Kastor 250 F 4) Alkmeon rzdzi
do 754/753, Charops od 753/752, Elryksjasz do 684/683, Kreon w 683/682 roku
11
W okresie szstej olimpiady, dwadziecia dwa lata po zorganizowaniu
pierwszej, syn Marsa, Romulus pomciwszy krzywdy dziadka, w dzie
Parilii zaoy na Wzgrzu Palatyskim miasto Rzym. Od tego czasu do
waszego konsulatu upyno lat siedemset osiemdziesit jeden
36
; liczc
od zdobycia Troi dat stanowi 437 rok
37
.
Co do mnie, podzielam zdanie historykw, ktrzy przekazuj, e
Romulus w poczynaniach swych korzysta z wydatnej pomocy zbrojnej
dziadka, Latinusa. Jestem przekonany, e inaczej nie byby w stanie
zapewni nowemu miastu bezpieczestwa przy tak bliskim ssiedztwie
Wejentw, innych Etruskw i Sabinw. Niewiele przecie mgby zdzia-
a z garstk niewojowniczych pasterzy, nawet jeli liczb ich powikszy
udzielajc azylu wszystkim, ktrzy szukali schronienia midzy dwoma,
specjalnie w tym celu wyznaczonymi gajami. W charakterze rady pa-
stwowej posiada Romulus stu wybranych mw, nazywanych ojcami - patres;
std pochodzi nazwa patrycjusze. Porwanie dziewic sabiskich ...
Nie mniej sawny by w tym czasie syn Miltiadesa, Kimon ...
9. [Za doznane krzywdy nard rzymski wymierzy kar pniej]
b
,
ni lka si wrg. Przez dwa lata bowiem toczy Perseusz walki z kon-
sulami z tak zmiennym powodzeniem, e najczciej bywa gr
38
i zdo-
a pozyska do wsplnej akcji znaczn cz Grecji. Nawet Rodyjczycy,
w przeszoci wierni sojusznicy Rzymian, okazali chwiejno; pilnie
baczc, komu los sprzyja, coraz wyraniej zdawali si skania ku stro-
(dat 683 podaje te Marmor Parium 239 A 32), czyli dokadnie 500 lat po zdobyciu Troi.
36
W V i IV wieku pisarze greccy wi zaoenie Rzymu z Eneaszem, jego
synem, crk lub wnukiem. Okoo 300 roku Timajos (566 F 60) opowiada si
za dat 814/813 roku, okoo 200 roku poeta Enniuisz schodzi znw do 900 lub
nawet 1100 roku (Ann. 501-502, Vahlen 3), spord historykw (zob. Dion. Hal.
I 74) Fabiusz Piktor sugeruje oL 8,1 (= 748/747), Cyncjusz Alimentus ol. 12, 4
(= 729/728), Katon 432 lata po wojnie trojaskiej, czyli ol. 7,1 (= 752/751), Po-
libiusz VI 11a 2 ol. 7, 2 (= 751/750). Z Polibiuszem zgadza si Nepos (zob.
Solin. I 27 nn.) i Diodor VII 5. W poowie I wieku uczony Warron proponuje
753 rok (data odtd kanoniczna). Wellejusz idzie najpierw za Warronem:
776/77522=754/753, czyli ol. 6, 3, potem za Katonem: 782/78130=752/751, czyli
ol. 7, 1.
37
Lipsius skrela cyfr 7" otrzymujc tradycyjn dat upadku Troi
(754/753 + 430=1184/1183).
38
Poraki ponieli: w 171 roku konsul P. Liciniusz Krassus u stp wzgrza
Kallinikos, w 170 konsul A. Hostiliusz Mancinus pod Elymiai; w 169 konsul Kw.
Marcjusz Filippus narazi sw armi na powane straty w trakcie przeprawy do
Macedonii i na jej terenie.
b
Nie zachowany pocztek zdania uzupeni Haase.
12
nie krla. Rwnie krl Eumenes
39
w tej wojnie zachowa postaw nie-
zdecydowan; nie zareagowa na inicjatyw brata i w niczym nie zado-
kumentowa swej zwykej polityki. Wtedy przez senat i lud rzymski
zosta wybrany konsulem Lucjusz Emiliusz Paulus, ju uprzednio
podczas pretury i pierwszego konsulatu triumfator
40
, m godzien
pochway o tyle, o ile cnot mona ogarn rozumem ludzkim, rodzony
syn (Emiliusza) Paulusa, ktry pod Kannami z ociganiem wszczyna
walk zgubn dla rzeczypospolitej, lecz mnie odda ycie na polu
chway. Nowy konsul w walnej bitwie pod miastem Pydna w Macedonii
rozgromi Perseusza, niszczc jego armi i upic obz. Straciwszy wszel-
k nadziej, krl musia uchodzi z Macedonii. Opuszczajc j zbieg
na wysp Samotrak, gdzie jako bagalnik szuka schronienia w wityni.
Tam przyby dowodzcy flot pretor Gneusz Oktawiusz i perswazj
raczej ni si sprawi, e zbieg zda si na ask Rzymian. W ten spo-
sb Paulus poprowadzi w triumfie wielkiego i znakomitego krla.
W tym samym roku wietne triumfy odprawili rwnie pretor morski
Oktawiusz i Anicjusz
41
, ktry wid przed rydwanem wadc szczepw
iliryjskich, Gencjusza. Jak nieodcznie wybracom losu towarzyszy
zawi i jak trop w trop ciga kad wybitn jednostk, z tego bodaj
mona wnosi, e podczas gdy Anicjuszowi i Oktawiuszowi nikt nie
odmawia prawa do triumfu, znaleli si ludzie, ktrzy usiowali utrud-
ni sytuacj w tej sprawie Paulusowi
42
. Mimo to jego triumf z uwagi
na wielko krla Perseusza, wspaniao zabytkw rzebiarskich i sum
pienidzy Paulus wnis do skarbu pastwowego dwiecie milionw
sestercji przymi wszystkie poprzednie tak dalece, e z adnym pod
wzgldem okazaoci nie moe by w ogle zestawiany.
10. Podwczas Antioch Epifanes, inicjator budowy wityni Zeusa
Olimpijskiego w Atenach, wtedy krl Syrii, obieg w Aleksandrii mo-
docianego Ptolemeusza. Na wie o tym Rzym wysa do w misji dy-
plomatycznej Marka Popiliusza Lenasa
43
z nakazem zaniechania podj-
tych krokw wojennych. Pose wyuszczy zlecenia, a kiedy krl obieca
39
Eumenes II, krl pergamoski (197 - 159).
40
L. Aemilius Paulus zosta pretorem w 191 roku, konsulem (po raz
pierwszy) w 182. Jako pretor odnis zwycistwo w Hiszpanii, jako konsul
w Ligurii.
41
L. Anicius Gallus, pretor z 168 roku; zwyciy flot Gencjusza
i zmusi go do kapitulacji w Skodra.
42
Sprzeciw wysunli onierze niezadowoleni z rozdziau upw i surowej
dyscypliny w armii. Z pobudek osobistych przewodzi im trybun wojskowy, Ser.
Sulpicjusz Galba.
43
M. Popilius Laenas by konsulem w 173 roku, jego brat, C. Popilius
Laenas, w 172 roku. Do Antiocha zosta wysany (w 168 roku) nie Marek, lecz
Gajusz (zob. Polyb. XXIX 2; Liv. XLIV 19, 13).
13
je rozway, lask nakreli wok niego lini i kaza da odpowied,
zanim wyjdzie z zatoczonego na piasku okrgu. W ten sposb wahania
krlewskie przecia stao rzymska; rozkaz natychmiast znalaz posuch.
Zwycizca Macedonii, Lucjusz Paulus, posiada czterech synw.
Z nich dwch starszych odda w adopcj, jednego synowi Publiusza
Afrykaskiego, Publiuszowi Scypionowi, ktry ze wietnoci ojca nie
zachowa nic prcz blasku imienia i daru wymowy, drugiego Fabiu-
szowi Maksymusowi. Dwch modszych, w czasie gdy odnosi zwycistwo,
chopcw jeszcze niepenoletnich, zatrzyma przy sobie. W przeddzie
triumfu za, kiedy na zebraniu zwoanym zgodnie ze zwyczajem przod-
kw poza miastem przypomnia po kolei swoje czyny, baga bogw
niemiertelnych, aby jeli ktry z nich patrzy z zawici na jego dziea
i powodzenie, gniew swj wywar raczej na nim ni na rzeczypospolitej.
Sowa te, jak gdyby owiane wieszczym duchem, pozbawiy go znacznej
czci potomstwa. Z synw zachowanych w swej rodzinie jednego utraci
na kilka dni przed triumfem, drugiego w par zaledwie potem.
Na ten okres przypada bardzo ostra cenzura Fulwiusza Flakka
i Poslumiusza Albina. Przez nich zosta wydalony z senatu Gneusz Ful-
wiusz, brat i wspdziedzic majtku rodowego cenzora Fulwiusza
44
.
11. Po zwycieniu i pojmaniu Perseusza, ktry osadzony pod a-
godnym nadzorem w Albie zmar cztery lata pniej, pseudo-Filip
45
,
nazwany tak od rodu, pod jaki si podszy podawa si za Filipa,
potomka krlewskiej rodziny, chocia pochodzi z samych dow spo-
ecznych opanowa orem Macedoni i przybra odznaki wadzy
monarszej; niebawem za sw lekkomylno ponis kar. Pretor bowiem,
Kwintus Metellus
46
, za mstwo obdarzony przydomkiem Macedoskiego,
w wietnym zwycistwie pokona samozwaca i jego wspziomkw, jak
rwnie rozproszy w zacitej bitwie oddziay wszczynajcych bunt
Achajw.
w Metellus zbudowa portyki wok dwu wity, wzniesionych
bez adnych napisw dedykacyjnych, dzi otoczonych przedsionkami
Oktawii, i przywiz z Macedonii wielki zastp posgw konnych, ktre
stoj przed frontow cian wspomnianych przybytkw, stanowic do
chwili obecnej najwiksz ozdob tej dzielnicy. Przyczyn ich mnogoci
44
Q. Fulvius Flaccus i A. Postumius Albinus byli cenzorami
w 174 roku; Wedug Waleriusza Antiasa skrelony z listy senatorw brat i wsp-
dziedzic majtku rodzinnego cenzora nosi imi Lucjusz (zob. Liv. XLI 27, 2).
45
Andriskos, syn farbiarza z Adramyttion w Myzji, rozgromi armi pre-
tora P. Juwentjusza w 149 roku, pokonany i wzity do niewoli rzymskiej w roku
nastpnym.
46
Q. Caecilius Metellus Macedonicus, pretor z 148 roku; odzyska
Macedoni (148) i zwyciy Achajw pod Skarfea (146).
14
tumacz w nastpujcy sposb: Aleksander Wielki mia poleci Lizy-
powi, wybitnemu mistrzowi w tej dziedzinie rzeby, aby z zachowaniem
podobiestwa postaci wykona pomniki rycerzy z gwardii krlewskiej,
polegych nad rzek Granikiem, i jego posg umieci midzy nimi.
Metellus rwnie, jako pierwszy z Rzymian, pord pamitek swego zwy-
cistwa wybudowa wityni z marmuru i tak zapocztkowa pd do
okazaoci i zbytku.
Trudno znale czowieka z jakiegokolwiek narodu, epoki i stanu,
ktrego szczcie mona by zestawi z powodzeniem Metellusa. On
bowiem prcz okazaych triumfw, najznaczniejszych zaszczytw, czo-
owej pozycji w pastwie i cho ostrych, przecie niewinnych i w imi
dobra oglnego podejmowanych utarczek z przeciwnikami politycznymi,
cieszy si jeszcze dugim ywotem i wychowa czterech synw, a wszy-
stkich oglda dojrzaych, zostawi yjcych i wyniesionych na najwy-
sze stanowiska. Gdy zmar, jego miertelne oe ponieli przed mwnic
czterej synowie: jeden byy konsul i cenzor, drugi byy konsul,
trzeci konsul, czwarty kandydat do godnoci konsula, ktr te
osign. Taki zgon wypada nazwa raczej szczliwym odejciem z ycia
nieli mierci.
12. Nastpnie do boju porwaa si caa Achaja, ktrej wielk cz
jak wyej powiedziaem zama orem i mstwem Metelus Macedo-
ski; najbardziej podegali do powstania zbrojnego Koryntianie nie szcz-
dzc Rzymianom cikich zniewag. Wodzem w tej wojnie zosta wyzna-
czony konsul Lucjusz Mummiusz
47
.
W tym czasie
48
senat uchwali zagad Kartaginy decyzja, ktra
zapada raczej dlatego, e Rzymianie chcieli wierzy we wszystko, co-
kolwiek mwiono o Kartagiczykach, ni eby przynoszono na ich
temat wiarogodne informacje. I tak, zosta wtedy wybrany konsulem
ubiegajcy si dopiero o edylat Publiusz Scypion Emilianus, zrodzony
jak mwiem przez (Emiliusza) Paulusa, adoptowany za przez Scy-
piona, syna Publiusza Afrykaskiego, ywe zwierciado cnt dziadka,
Publiusza Afrykaskiego, i ojca, Lucjusza Paula, m, ktry zarwno
wrodzonymi, jak nabytymi przez nauk zaletami onierza i obywatela
growa nad ludmi swojej generacji. Kademu jego czynowi, kadej
myli i sowu nalena jest chwaa. W ubiegych latach w Hiszpanii
uzyska wieniec szturmowy
49
, w Afryce wieniec oblniczy
50
, w Hi-
szpanii poza tym wyzwany na pojedynek, chocia sam raczej saby fi-
47
L. Mummius, konsul z 146 roku; rozgromi Achajw pod Leukopetra, zdoby i
zniszczy Korynt.
48
W 149 roku.
49
Wieniec szturmowy (corona muralis) by przyznawany w nagrod za wdarcie si na
mury nieprzyjacielskiego miasta.
15
zycznie, zabi wroga olbrzymiego wzrostu. Mianowany wodzem, wojn
przeciw Kartaginie prowadzon od dwch lat przez poprzednich konsu-
lw, poprowadzi ze zdwojon energi. Zburzy doszcztnie miasto nie-
nawistne Rzymianom bardziej przez zawi wyros z rywalizacji o wa-
dz ni z powodu jakiej krzywdy doznanej podwczas i wystawi sobie
pomnik walecznoci tam, gdzie niegdy zbieraa laury agodno jego
dziadka.
Kartagina ulega zniszczeniu w 672 roku swego istnienia, lat temu
sto siedemdziesit trzy, za konsulatu Gneusza Korneliusza Lentulusa
i Lucjusza Mummiusza
51
. Taki kres przypad w udziale wspzawod-
niczce Imperium Rzymskiego w wadztwie nad wiatem. Boje z Karta-
gin zaczli nasi przodkowie za konsulatu Klaudiusza i Fulwiusza
52
,
dwiecie dziewidziesit dwa lata przed twoim, Marku Winicjuszu,
konsulatem. Odtd przez lat sto dwadziecia
53
miedzy obu narodami
trwaa bd wojna, bd stan pogotowia wojennego, bd nie budzcy
zaufania pokj. Rzym nawet wtedy, gdy pokona ju cay wiat, nie
wierzy w swe bezpieczestwo, jeliby ocalao gdzie imi Kartaginy
jako miasta ywych. Do tego stopnia nienawi wyrosa z rywalizacji
i walk trwa duej ni lk; nie wygasa nawet wobec pokonanych i do-
pki istnieje, zachowuje swj mciwy charakter.
13. Za konsulatu Lucjusza Cenzoryna i Maniusza Maniliusza
54
, trzy
lata przed zniszczeniem Kartaginy, zmar ustawiczny rzecznik jej zaga-
dy, Marek Katon. W tym samym roku, w ktrym upada Kartagina,
Lucjusz Mummiusz znis z powierzchni ziemi Korynt zaoony przed
dziewiset pidziesicioma dwoma laty przez Aletesa, syna Hippotesa.
Obaj wodzowie zostali uczczeni imionami pokonanych przez siebie na-
rodw: jeden otrzyma nazw Afrykaskiego, drugi Achajskiego. Mum-
miusz by pierwszym czowiekiem nowym"
55
, ktry zdoby przydomek
za mstwo. Imperatorzy, odmienni pod wzgldem obyczajw, odmienne
te posiadali zamiowania. Scypion by tak wiatym propagatorem
i wielbicielem studiw humanistycznych i nauki w ogle, e zawsze,
50
Wieniec oblniczy (corona obsidionalis) by przyznawany wodzowi przez armi
uratowan z oblenia lub innej opresji.
51
Zburzona w 146 roku (= 607 rok od zaoenia Rzymu) Kartagina, zaoona 65 lat
przed Rzymem (zob. wyej, I 6, 4), istniaa 672 lata.
52
Ap. Claudius Caudex i M. Fulvius Flaccus, konsulowie z 264 roku.
53
cile biorc, 119 lat.
54
L. Marcius Censorinus i M. Manilius, konsulowie z 149 roku.
55
Nowym czowiekiem (homo novus) nazywano w Rzymie ma stanu, ktry jako
pierwszy w swoim rodzie piastowa urzd kurulny, przede wszystkim, konsulat.
16
w domu i pod namiotem wojskowym, mia przy sobie Polibiusza
56
i Paneejusza
57
, najtsze umysy swej doby. Nikt nie potrafi z wikszym
smakiem powica na odpoczynek przerwy w zajciach pastwowych.
Zawsze suy sztukom wojny lub pokoju, majc za stale do czynienia
na przemian z orem lub ksik bd ciao niebezpieczestwami, bd
ducha naukami wiczy. Mummiusz natomiast by tak nieokrzesanym
prostakiem, e gdy po zdobyciu Koryntu ogosi przetarg na przewz do
Italii posgw i obrazw wykonanych rkoma najwybitniejszych mi-
strzw kaza zapowiedzie kontrahentom, e w wypadku zniszczenia dzie
bd zmuszeni na ich miejsce zwrci nowe.
Nie sdz jednak, Winicjuszu, by wtpi, e pastwo odniosoby
wiksz korzy, gdyby dotd trwaa naiwno w ocenie arcydzie ko-
rynckich zamiast takiej biegoci w tej materii, i e niewiedza z owych
lat bya bardziej zaszczytna dla spoeczestwa ni dzisiejsza wiedza.
14. Poniewa wzrok i myl ludzka atwiej ogarnia pokrewne zja-
wiska skupione ni rozdzielone ze wzgldw chronologicznych, postano-
wiem pierwsz i drug cz niniejszej publikacji urozmaici poyteczn
wstawk, zwile informujc o sprawach z jednej dziedziny. Na tym
miejscu omwi, kiedy i jaka kolonia bya zaoona po zdobyciu Rzymu
przez Gallw; ogranicz si do senackich, gdy wojskowe samymi nazwa-
mi jasno wskazuj na swe pocztki i na osoby zaoycieli. Przypuszczam,
i przy tej sposobnoci nie od rzeczy bdzie napomkn o nadaniach
obywatelstwa i wzrocie ywiou rzymskiego przez wsplno instytucji
prawnych.
W siedem lat po zdobyciu Rzymu przez Gallw
58
zostaa zaoona
kolonia Sutrium, w rok potem Setia, z kolei po upywie lat dzie-
wiciu Nepe
59
. Po nastpnych trzydziestu dwu latach prawa oby-
watelskie uzyskali Arycjanie
60
. Za konsulatu Spuriusza Postumiusza
i Weteriusza Kalwina
61
, lat temu trzysta szedziesit, nadano obywa-
telstwo Kampanom i czci Samnitw, ostatnim bez prawa gosowania.
56
Polibiusz z Megalopolis, polityk i autor historii powszechnej, zmary okoo 120 roku.
57
Panecjusz (Panaitios) z Rodos, czoowy przedstawiciel filozofii stoic-
kiej, zmary w 109 roku,
58
Polibiusz (I 6, 1-2), by moe w lad za Timajosem, i Justynus (VI 6, 5)
synchronizuj upadek Rzymu z pokojem Antalkidasa zawartym w 387/386 roku.
Wedug Dionizjusza z Halikarnasu (I 74) najazd Gallw przypada na 388/387 rok,
wedug Warrona, Liwiusza i innych na 390 rok.
59
Wedug Liwiusza (VI 21, 4) decyzj w sprawie wysania osadnikw do
Nepe powzito w 383 roku.
60
Liwiusz VIII 14, 3 wspomina o nadaniu praw obywatelskich Arycjanom,
Nomentanom i Pedanom w 338 roku.
61
Sp. Postumius Albinus i T. Veturius Calvinus, konsulowie z 334 roku (= 420 ab urbe
condita).
17
W tym samym roku zostaa zaoona kolonia Kales. Po trzechletniej
przerwie, w tym samym roku, w ktrym bya zaoona Aleksandria,
otrzymali obywatelstwo Fundanie i Formianie
62
. Za nastpnych konsu-
lw cenzorowie Spuriusz Postumiusz i Publiliusz Filon nadali obywa-
telstwo Acerranom
63
. W trzy lata pniej zostaa zaoona kolonia Terra-
cina, w cztery po niej Luceria, w trzy z kolei Suessa Aurunca
i Satykula, w dalsze dwa Interamna. Przez nastpne lat dziesi ad-
nych krokw kolonizacyjnych nie podejmowano. Po upywie tego okresu
zaoono koloni Sora i Alba, po kolejnych dwu latach Karseoli. W ro-
ku, kiedy Pyrrus rozpoczyna panowanie, za konsulatu Kwintusa Fabiu-
sza po raz pity i Decjusza Musa po raz czwarty
64
, zostali wysani osad-
nicy do Sinuessa i Minturnae, w cztery lata potem do Wenuzji. Po
dwuletniej przerwie, za konsulatu Maniusza Kuriusza i Korneliusza
Rufina
65
, obywatelstwo bez prawa gosowania nadano Sabinom; fakt ten
mia miejsce lat temu okoo trzysta dwadziecia. Przed trzystu laty, za
konsulatu Fabiusza Dorsona i Klaudiusza Kaniny
66
, zostali wysani osad-
nicy do Kosa i Pestum, po upywie lat piciu, za konsulatu Semproniusza
z przydomkiem Mdry i Appiusza, syna (Appiusza Klaudiusza) lepe-
go
67
do Ariminum i Benewentum; rwnoczenie Sabini uzyskali prawo
gosowania. Na pocztku pierwszej wojny punickiej osadnicy rzymscy
zajli Firmum i Kastrum, w rok pniej Esernia, w dalsze lat siedem-
nacie Efulum i Alzjum, w dwa lata potem Fregene, w roku
nastpnym, za konsulatu Torkwatusa i Semproniusza
68
Brundyzjum,
w kolejne trzy lata Spolecjum. W tym samym roku po raz pierwszy
obchodzono uroczysto Floralii. Po dwu latach zostaa zaoona Walencja,
tu przed nadejciem Hannibala do Italii Kremona i Placencja.
15. Nastpnie tak podczas pobytu Hannibala w Italii, jak i w latach
najbliszych po jego ustpieniu Rzymianie kolonii nie zakadali; w okre-
62
Wedug Liwiusza VIII 14, 10 Fundanie i Formianie otrzymali obywatelstwo sine
suffragio w 338 roku.
63
Q. Publilius Philo i Sp. Postumius Albinus, cenzorowie z 332 roku; zob. Liv. VIII 17,
11-12: Romani facti Acerrani lege ab L. Papirio praetore lata, qua civitas sine suffragio
data.
64
Q. Fabius Maximus Rullianus po raz pity i P. Decius Mus po raz czwarty,
konsulowie z 295.
65
P. Cornelius Rufinus i M. Curius Dentatus, konsulowie z 290 roku.
66
C. Fabius Licinus (Fasti Capitolini nie wymieniaj przydomka Dorso) i C. Claudius
Canina, konsulowie z 273 roku.
67
P. Sempronius Sophus i A p. Claudius Russus, konsulowie z 268 roku; Appius
Claudius Caecus (= lepy) by konsulem w 307 i 296 roku.
68
A. Manlius Torquatus Atticus i C. Sempronius Blaesus, konsulowie z 244 roku.
18
sie wojny bardziej trzeba byo gromadzi onierza ni rozsya, po
wojnie zwtlone siy raczej krzepi ni rozprasza. Natomiast za kon-
sulatu Manliusza Wulsona i Fulwiusza Nobiliora
69
, lat temu okoo
dwiecie siedemnacie, zostaa zaoona Bononia, w cztery lata potem
Pisaurum i Potentia, po upywie trzech dalszych Akwileja i Gra-
wiska, po nastpnych czterech Luka.
W tym samym czasie, chocia niektrzy co do tego maj zastrzeenia,
byli wysani osadnicy do Puteoli, Salernum i Buksentum, do Auksimum
za, na terenie Picenum, lat temu mniej wicej sto osiemdziesit pi.
Trzy lata wczeniej cenzor Kasjusz
70
poleci wystawi teatr wsparty
o Wzgrze Palatyskie od strony Luperkalu. Realizacji tych zamierze
przeciwstawi si konsul Scypion
71
i niezwykle surowa obyczajno
obywateli protest, ktry jestem skonny policzy za jeden z najpik-
niejszych przejaww woli zbiorowej spoeczestwa.
Lat temu jakie sto pidziesit trzy, za konsulatu Kasjusza Longina
i Sekscjusza Kalwina
72
, ktry pokona Sallww w pobliu wd, zwanych
od niego Sekstyjskimi (Aquae Sextiae), zostaa zaoona Fabrateria;
w rok potem Scolacium Minervium, Tarentum Neptunia i Kartagina
w Afryce, pierwsza jak ju mwiem
73
kolonia zaoona poza
granicami Italii. O Dertonie brak dokadnych wiadomoci. Narbo Mar-
tius, koloni w Galii, zaoono lat temu okoo sto czterdzieci sze, za
konsulatu Porcjusza i Marcjusza
74
. W osiemnacie lat potem, za konsu-
latu Mariusza po raz szsty i Waleriusza Flakka po raz pierwszy
75
zostaa zooona Eporedia w Bagienne.
Z wyjtkiem osad wojskowych nieatwo potrafibym wymieni jak
koloni, zaoon w czasach pniejszych.
16. Aczkolwiek ju powyszy fragment wykroczy niejako poza
przyjt form dziea i chocia pojmuj, e w tak gorczkowym popie-
chu ktry jak wz toczony z gry bd rwca z szumem fala nie
pozwala mi nigdzie przystan musz nieomal pomija raczej sprawy
istotne ni uwzgldnia zbyteczne, jednak nie mog si powstrzyma,
by nie potrci zdaniem o rzecz bdc czsto przedmiotem mych roz-
69
M. Fulvius Nobilior i Gn. Manlius Vulso, konsulowie z 189 roku.
70
C. Cassius Longinus, cenzor z 154 roku.
71
P. Cornelius Scipio Nasica (Corculum), konsul z 162 i z 155 roku, cenzor z 159 roku.
72
C. Cassius Longinus i. C. Sextius Calvinus, konsulowie z 124 roku.
73
W nie zachowanej partii dziea; Colonia lunonia na miejscu Kartaginy zostaa zaoona
w 122 roku.
74
M. Porcius Cato i Q. Marcius Rex, konsulowie z 118 roku.
75
L. Valerius Flaccus i C. Marius po raz szsty, konsulowie z 100 roku.
19
myla i dotd w peni niezrozumia. Kt bowiem zdoa nadziwi si
zjawisku, e najwybitniejsze talenty w kadym zawodzie grupuj si
wok tej samej formy twrczoci i w tym samym, krtkim przecigu
czasu? I jak rnego rodzaju zwierzta zamknite w menaerii lub innym
zagrodzeniu natychmiast odczaj si od sztuk odmiennych i gromadz
w stada o jednolitym wygldzie, tak w kadej znamienitej dziedzinie
twrczoci zdolne jednostki samorzutnie wyodrbniaj si od reszty y-
ciem w bliskim sobie czasie i hodowaniem podobnym zajciom.
W jednym wieku, w odstpie niewielu lat, natchnieni boskim duchem
mowie: Ajschylos, Sofokles i Eurypides okryli blaskiem tragedi
76
;
w jednym Kratinos, Arystofanes i Eupolis sawn, star komedi
77
.
Podobnie w przecigu kilku zaledwie lat wynaleli now komedi i pozo-
stawili jej niedocige wzory Menander tudzie zwizani z nim tak
epok, jak rodzajem poezji Filemon i Difilos
78
. A jak dugo po mierci
Platona i Arystotelesa kwita myl filozoficzna?
79
Myl o spadkobier-
cach szkoy sokratejskiej, ktrych wyej wyliczyem
80
. Kt przed Iso-
kratesem
81
, kt po suchaczach Isokratesa i ich uczniach zdoby rozgos
w wymowie? Jej przedstawiciele skupili si w tak wskich ramach cza-
sowych, e kady, godny pamici potomnych, mg oglda naocznie
podobnego sobie.
17. Zjawiska te w stopniu nie mniejszym ni w Grecji wystpiy na
terenie Rzymu. Jeli bowiem pominiemy twarde i chropowate dziea
pocztkowe, zasugujce na pochwa jedynie z racji wykazanej inicjaty-
wy, tragedia rzymska jest wycznym tworem Akcjusza i ludzi jego
doby
82
. Podobnie sodycz i powab aciskiego dowcipu zajaniay prawie
w tym samym wieku dziki Cyceliuszowi, Terencjuszowi i Afraniuszowi
83
.
Rwnie historykw, jeli Liwiusza zaliczy do pisarzy starszych prcz
Katona i kilku dawnych, mniej znanych wyda okres niespena osiem-
dziesiciu lat. Ta sama epoka, nie sigajc wstecz i nie wykraczajc
naprzd, bya podna na niwie poezji. Wymowa za jako or Forum
i doskonae pikno prozy, znw wyczajc Katona nie chc przez
to uwacza Publiuszowi Krassusowi, Scypionom, Leliuszowi, Grakchom,
76
Ajschylos zmar w 456 roku, Sofokles i Eurypides w 406.
77
Dokadne daty urodzin i mierci trzech twrcw starej komedii nie s znane;
najmodszy z nich, Arystofanes, zmar okoo 385 roku.
78
Menander y w latach 342/341-291/290; Filemon i Difilos byli nieco starsi.
79
Platan zmar w 347 roku, Arystoteles w 322.
80
Ich imiona nie figuruj w zachowanym tekcie Wellejusza.
81
Isokrates y w latach 436-338.
82
L. Accius zmar okoo 85 roku,
83
P. Terentius Afer i Caeclius Statius yli w pierwszej, L. Afranius w drugiej poowie II
wieku. Uderza brak wzmianki o Plaucie.
20
Fanniuszowi i Serwiliuszowi Galbie
84
tak bez reszty wicia triumfy
w latach swego mistrza, Tulliusza, i jedynie w znikomej garstce jego
poprzednikw mona zasmakowa, a podziwia niepodobna nikogo, kto
by bd jego nie oglda, bd przeze nie by ogldany. Ktokolwiek
ledzi z uwag daty, dostrzega, e analogicznie przedstawia si sprawa
z gramatykami, malarzami i rzebiarzami w glinie lub kamieniu: w ka-
dej gazi twrczoci ludzkiej szczytowy etap ograniczaj bardzo wskie
ramy czasowe.
Dlaczego wic jednostki o podobnych zdolnociach pojawiaj si
w cile okrelonej epoce, dlaczego czy je wsplnota zamiowa
i osigni intelektualnych? Chocia czsto rozmylaem nad tym, nigdy
nie odkryem powodw, ktre z caym przekonaniem mgbym przyj
za prawdziwe. Najbardziej prawdopodobne za s moe nastpujce.
Talenty ywi rywalizacja, do naladownictwa pobudza zawi lub
podziw. To, o co ubiegamy si z najwyszym zapaem, rycho
c
dosiga
wyyn; na szczycie trudno utrzyma si dugo, a zgodnie z prawami
natury, co nie moe postpowa naprzd, musi si cofa. W pierwszej
chwili z entuzjazmem rzucamy si w pogo za uznanymi wzorami, lecz
zwtpiwszy w moliwo ich przecignicia czy nawet wykazania si
identycznym wynikiem, razem z nadziej tracimy zapa; przestajemy
siga po to, czego nie potrafimy dosign, porzucamy jak gdyby prze-
mierzone ju szlaki w poszukiwaniu nowych. Pomijamy dziedziny, w kt-
rych nie sposb wznie si nad poprzednikw, nadajemy inny kieru-
nek naszym aspiracjom do sawy. W rezultacie czste i daleko idce
zmiany w naszych deniach s najwiksz przeszkod w osigniciu
doskonaoci.
18. Jak epoki, tak te poszczeglne miasta wzbudzaj podziw z uwa-
gi na sw rol historyczn. Jeden grd attycki wyda wicej arcydzie
wymowy ni pozostaa Grecja; mona by sdzi, e nard helleski,
jakkolwiek fizycznie rozproszony po rnych pastewkach, umysy swoje
zamkn w samych murach ateskich. Nie mniejsze zdumienie wzbudza
fakt, i aden mwca z Argos, Teb czy Lacedemonu za ycia nie cieszy
si powaaniem i po mierci nie zosta uznany za godnego pamici.
Miasta te zreszt i na innych polach kultury umysowej byy jaowe.
Wyjtek stanowi Teby, ktrym Pindar jako jedyny pieniarz przyspo-
rzy blasku; Alkmana za Spartanie przypisuj sobie wbrew prawdzie.
84
P. Licinius Crassus, konsul z 131 roku; P. Cornelius Scipio
Aemilianus, zwycizca Kartaginy w 146 roku; C. Laelius Minor, czo-
owy przedstawiciel krgu scypioskiego; Ti. Gracchus, trybun z 133 roku;
C. Gracchus, trybun z 123 roku; C. Fannius, konsul z 122 roku; Ser.
Sulpicius Galba, konsul z 144 roku.
c
matureque: Acidalius, Kritz.
21
K S I G A D R U G A
1. Potdze Rzymian otworzy by drog Scypion Starszy, Modszy
otwar wrota zbytkowi
1
. Z chwil bowiem, gdy wygas lk przed Karta-
gin i znikn wspzawodnik we wadztwie nad wiatem, Rzymianie
ju nie krok po kroku, ale wprost w karkoomnym biegu porzucili drog
cnoty na rzecz wystpku. Zdradzili starodawne zasady, wprowadzili
nowe; spoeczestwo zamienio czujno na spokojny sen, or na roz-
kosze, trudy na prniactwo.
Wtedy wznis portyki Scypion Nazyka
2
na Kapitolu, wtedy Metel-
lus wspomniane ju wyej
3
, wtedy Gneusz Oktawiusz najpikniej-
sze w cyrku
4
. W lad za przepychem publicznym pody zbytek
w yciu prywatnym.
Z kolei nastpia smutna i haniebna wojna hiszpaska z hersztem
rozbjnikw, Wiriatem
5
, toczona z tak zmiennym powodzeniem, e
czciej przynosia poraki Rzymianom. Kiedy wreszcie Wiriat zosta
zabity raczej dziki podstpowi ni mstwu Serwiliusza Cepiona
6
,
jeszcze powaniejsza wojna wybucha w Numancji. Miasto to nigdy nie
uzbroio wicej nad dziesi tysicy swojej modziey
7
, lecz czy to przez
wrodzon dziko, czy przez nieudolno naszego dowdztwa, czy te
z aski opatrznoci zdoao przywie do haniebnych ukadw rnych
wodzw rzymskich, wrd nich Pompejusza
8
, ma wielkiego imienia,
pierwszego konsula w swym rodzie; nie mniej sromotne i zgubne trak-
1
P. Cornelius Scipio Africanus Maior, zwycizca Hannibala pod Zam w 202 roku; P.
Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Minor, zdobywca Kartaginy w 146 roku.
2
Zob. wyej, I 15.
3
Zob. wyej, I 11.
4
Zob. wyej, I 9.
5
Viriathus, bohater wojny luzytaskiej w latach 148-140, zgadzony w 140 roku.
6
Q. Servilius Caepio, konsul z 140 roku.
7
Osiem tysicy z pocztkiem wojny w 143 roku (zob. App. Iber. 76), cztery tysice z
kocem wojny w 133 roku (zob. Liv. Epit. 55).
8
Q. Pompeius, konsul z 141 roku; wyudzi od Numancji 30 talentw srebra za traktat,
ktry nastpnie uniewani.
22
taty podpisa z nimi konsul Hostilius Mancinus
9
. Pompejusz dziki
wpywom w spoeczestwie unikn kary, Mancinus, ktry z poczucia
wstydu nie prbowa uchyli si od odpowiedzialnoci, zosta przez fecja-
w obnaony i ze zwizanymi na plecach rkoma wydany wrogom.
Numancjanie odmwili jego przyjcia, podobnie jak niegdy zwyciscy
Samnici spod Kaudium, owiadczajc, e wiaroomstwa ze strony pa-
stwa nie mona zmy krwi jednego obywatela.
2. Wydanie Mancinusa wzniecio w kraju olbrzymie zaburzenia.
Spowodowa je syn sawnego i znamienitego Tyberiusza Grakcha, po
matce wnuk Publiusza Afrykaskiego, Tyberiusz Grakchus, ktry w cha-
rakterze kwestora zawiera rzeczony ukad
10
. Czujc si uraony, e
posunicie nie uzyskuje prawomocnoci, zarazem za lkajc si pro-
cesu i rwnie surowej kary, Tyberiusz Grakchus, m skdind nieska-
zitelnych obyczajw, znakomitych zdolnoci i szlachetnych zamiarw
wzr wszystkich cnt, ktrymi moe poszczyci si miertelnik dziki
doskonaej naturze i gorliwej pracy nad sob kiedy lat temu sto
szedziesit dwa, za konsulatu Publiusza Mucjusza Scewoli i Lucjusza
Kalpurniusza
11
, zosta wybrany trybunem ludowym, odstpi od arys-
tokracji; przyrzek prawa obywatelskie caej Italii oraz ogosi ustawy
rolne
12
, w obu wypadkach zmierzajc do obalenia panujcych stosun-
kw pastwowych; przez sw polityk wywoa ogromne zamieszanie
w kraju, przywodzc rzeczpospolit na skraj przepaci. Koleg na
urzdzie, Oktawiusza, za to, e sta na stray dobra oglnego, pozbawi
wadzy, po czym stworzy trzyosobow komisj do podziau gruntw
i zakadania kolonii. Wprowadzi do niej siebie, swego tecia Appiu-
sza
13
, ma konsularnego, oraz modocianego brata, Gajusza.
3. Wtedy wystpi Publiusz Scypion Nazyka
14
, wnuk ma uzna-
nego niegdy przez senat za najlepszego obywatela
15
, syn cenzora, kt-
ry zbudowa portyki na Kapitolu, prawnuk Gneusza Scypiona, stryja
synnego ma, Publiusza Afrykaskiego. Sam Nazyka nie piastowa
w tym roku adnego urzdu i nosi szaty cywilne, lecz chocia by cio-
9
C. Hostilius Mancinus, konsul z 137 roku; skapitulowa w Hiszpanii z
dwudziestotysiczn armi.
10
W 136 roku.
11
P. Mucius Scaevola i L. Calpurnius Piso Frugi, konsulowie z 133 roku.
12
Wiadomo niecisa: Tyberiusz przeprowadzi jedynie ustaw roln o podziale ziemi
pastwowej; spraw obywatelstwa Italikw (lub raczej Latynw) zaj si dopiero Gajusz.
13
Ap. Claudius Pulcher, konsul z 143 roku,
14
P. Cornelius Scipio Nasica Serapio, konsul z 138 roku.
13
P. Cornelius Scipio Nasica, konsul z 191 roku, uznany przez senat za najlepszego
obywatela w 204 roku.
23
tecznym bratem Tyberiusza Grakcha, przedkada ojczyzn nad wizy
pokrewiestwa i wszystko, co nie leao w interesie pastwa, poczy-
tywa za osobist krzywd; z powodu tych zalet zosta wybrany zaocz-
nie najwyszym kapanem, czego przed nim nikt nie dostpi. Nazyka
wic zarzuciwszy po togi na lewe rami i stanwszy na najwyszych
stopniach Wzgrza Kapitoliskiego zawoa, aby wszyscy, ktrzy prag-
n caoci rzeczypospolitej, podyli za nim. Na jego wezwanie opty-
maci, senatorowie, wiksza i lepsza cz stanu rycerskiego oraz lud
jeszcze nie Skaony zgubnymi zamysami runli na Grakcha, ktry sta
poniej na placu w otoczeniu swoich zwolennikw i sowami podburza
do buntu rzesze zebrane z caej niemal Italii. Napadnity rzuci si do
ucieczki, a kiedy zbiega po zboczu kapitoliskim, zosta ugodzony
uomkiem awy i w ten sposb przedwczesn mierci zakoczy y-
wot, ktry mg w blasku chway przepdzi. Taki by pocztek prze-
lewu krwi obywatelskiej i bezkarnego panowania mieczy w miecie
Rzymie. Odtd prawo ulego przemocy, a kto by silniejszy, przewodzi.
Tarcia wewntrzne, uprzednio agodzone zazwyczaj drog wzajemnych
ustpstw, teraz rozstrzygao elazo. Wojny wybuchay nie z uzasadnio-
nych przyczyn, lecz wobec widokw na zyski. Temu stanowi rzeczy
nawet nie trzeba si dziwi; przykady za nigdy nie zatrzymuj si
u swego rda, lecz skierowane w najwsze nawet oysko, toruj
sobie drog, by rozla si moliwie szeroko. Czowiek, skoro raz zboczy
z prostej cieki, niebawem stacza si w otcha. Nikt te nie uzna za
haniebne dla siebie tego, co innym korzy przynioso.
4. Podczas gdy na terenie Italii rozgryway si powysze wypadki,
samozwaczy potomek rodu krlewskiego, Arystonik, po mierci krla
Attalosa opanowa orem Azj, ktr zmary wadca testamentem
przekaza by narodowi rzymskiemu, podobnie jak potem Bityni prze-
kaza Nikomedes
16
. Wichrzyciel pokonany przez Marka Perpenn
w triumfie by prowadzony przez Maniusza Akwiliusza
17
. Nastpnie
ponis kar mierci, gdy na pocztku wojny zgadzi ustpujcego
z Azji prokonsula, wybitnego prawnika, Krassusa Mucjana
18
.
Wtedy, po tylu klskach doznanych przez Rzymian pod Numancj,
pogromca Kartaginy, Publiusz Scypion Afrykaski Emilianus, zosta
wybrany powtrnie konsulem
19
i wysany do Hiszpanii, gdzie potwier-
16
Attalos III, krl pergamoski, zmar w 133 roku; Nikomedes III, krl Bityinii,
przekaza swe pastwo Rzymowi w 74 roku.
17
M. Perpenna, konsul z 130 r.; M. Aquilius (i C. Sempronius Tuditanus, zob. niej),
konsulowie z 129 roku.
18
P. Licinius Crassus Dives Mucianus, konsul z 131 roku; pokonany i zgadzony przez
Arystonika w roku 130.
19
W 134 roku; po raz pierwszy by konsulem w 147 roku.
24
dzi zyskan w Afryce opini, e jest szczliwym i mnym wodzem.
Numancj obieg, w pitnastym miesicu od chwili przybycia zdoby
i zrwna z powierzchni ziemi. Przez oba zwycistwa przekaza na
wieki pamici potomnych imi grodoburcy, jak do jego czasw aden
czowiek w adnym narodzie. Niszcc bowiem Kartagin i Numancj,
z jednej strony uwalnia Rzymian od lku, z drugiej bra pomst za
zniewagi, jakich doznali.
Na pytanie trybuna Karbona
20
, co sdzi o zabjstwie Tyberiusza
Grakcha, Scypion odpowiedzia: jeli mia zamiar opanowa wadz
w rzeczypospolitej, susznie zosta zgadzony. Kiedy na te sowa ze-
brani podnieli gniewne gosy, odrzek: tyle razy bez trwogi suchaem
wrzasku uzbrojonych wrogw, jake wic mgbym dba o krzyk ludzi
waszego pokroju, dla ktrych Italia jest macoch? Wkrtce po powro-
cie do Rzymu dwukrotny konsul, dwukrotny triumfator, dwakro gro-
micy gronych wrogw rzeczypospolitej, za konsulatu Maniusza Akwi-
liusza i Gajusza Semproniusza, lat temu sto pidziesit siedem, pew-
nego ranka zosta znaleziony w ou bez ycia, ze ladami uduszenia
na szyi. Z powodu mierci tak wielkiego ma nie podjto adnych do-
chodze; wyniesiono z gow zakryt zwoki czowieka, przez ktrego
czyny Rzym wynis gow nad cay glob ziemski. Bez wzgldu na
to, czy znalaz mier wskutek zrzdzenia losu, jak sdzi wikszo
historykw, czy te pad od skrytobjczej doni mordercy, jak niekt-
rzy przekazuj, pewne pozostanie, i ywot przepdzi w dostoje-
stwach i nikomu ze swych poprzednikw z wyjtkiem dziadka
nie ustpi w blasku. Odszed ze wiata w wieku pidziesiciu szeciu
lat. Co do tego jeli kto ma zastrzeenia, niechaj wemie pod uwag
fakt, e pierwszy konsulat osign w trzydziestym smym roku ycia;
prosty rachunek rozproszy wtpliwoci.
5. Na jaki czas przed zburzeniem Numancji odbya si sawna wy-
prawa hiszpaska Decymusa Brutusa
21
, ktry przedar si przez wszyst-
kie plemiona Hiszpanii, zawadn wieloma miastami, mnstwo miesz-
kacw wzi do niewoli i dotar do okolic, zaledwie ze syszenia zna-
nych. Za zasugi wojenne uzyska przydomek Gallieki.
Kilka lat przed nim w tym samym kraju sprawowa dowdztwo
Kwintus Macedoski
22
. O jego niezwykej surowoci wiadczy nast-
pujcy wypadek. W czasie szturmu na miasto hiszpaskie, zwane Kon-
20
C. Papirius Carbo, trybun ludowy z 131 lub 130 roku, konsul z 120 roku.
21
D. Iunius Brutus, konsul z 138 roku; w nastpnym roku walczy z Gallekami w
pnocno-zachodniej Hiszpanii.
22
Jako prokonsul, w 142 roku.
25
trebia, pi kohort legionowych zostao zmuszonych do odwrotu z trud-
nej, wyjtkowo stromej pozycji. Metellus rozkaza natychmiast wraca
na opuszczone stanowiska. Nie przerazi go widok onierzy, ktrzy
w przewiadczeniu, e id na mier, poczli tu przed bitw sporz-
dza testamenty. Niezomny wdz, odzyska jako zwycizcw wojsko
wysiane rzekomo na zgub. Tyle sprawi potrafi wstyd poczony z l-
kiem i nadzieja szukana w rozpaczy.
Jak Metellus Macedoski zdoby sobie saw mnym i surowym
czynem, tak Fabiusz Emilianus
23
, za przykadem (Emiliusza) Paulusa,
zasyn w Hiszpanii z wzorowej karnoci.
6. Szalestwo, ktremu uleg Tyberiusz, po upywie dziesiciu lat
opanowao z kolei Gajusza Grakcha, podobnego do brata tak z wszelkich
zalet, jak i z tego bdu, pod wzgldem zdolnoci i wymowy daleko
wybitniejszego. Gdyby zachowa rozwag i spokj ducha, Gajusz mg
z atwoci sta si pierwszym obywatelem w pastwie, lecz czy to
szukajc zemsty za mier brata, czy torujc sobie drog do wadzy
krlewskiej, za jego przykadem sign po trybunat
24
, a majc na oku
cele znacznie wiksze i mielsze nadawa prawa obywatelskie wszystkim
Italikom sigajc po Alpy nieomal, dzieli grunty, zabrania
w myl dawnej ustawy Licyniusza
25
by jakikolwiek obywatel posia-
da wicej ziemi nad piset morgw (iugera), ustanawia nowe ca,
prowincje zapenia nowymi koloniami, przenosi sdy z senatu do ry-
cerzy, zaprowadzi zwyczaj rozdawania zboa ludowi: jednym sowem,
wszystko podway, wszystko poruszy, wszystkim wstrzsn; nie pozo-
stawi niczego w dawnym stanie. Nawet godno trybuna bez przerwy
dwa razy sprawowa.
Gajusza ciga zbrojnie i przyprawi o mier konsul Lucjusz Opi-
miusz
26
, ktry jako pretor zburzy Fregelle. Za jego spraw zgin
rwnie Fulwiusz Flakkus, byy konsul i triumfator
27
, ywicy rwnie
niecne zamiary, ktrego Gajusz przybra by na miejsce brata, Tybe-
riusza, pozornie jako triumwira, w rzeczywistoci jako wsplnika wa-
dzy krlewskej. W caej sprawie Opimiusz dopuci si jednej niego-
dziwoci: wyznaczy nagrod za gow nie powiem Grakcha, lecz
23
Q. Fabius Maximus Aemilianus, rodzony syn zwycizcy spod Pydny, konsul z 145
roku, walczy w Hiszpanii jako prokonsul w 144 raku.
24
W 123 roku.
25
Lex Sextia Licinia, uchwalona w 367 roku na wniosek trybunw ludowych, L. Sextiusa
i C. Liciniusa Stolona, ograniczaa area ziemi pastwowej, uytkowanej przez
poszczeglnego obywatela, do 500 iugera (=125 ha.)
26
L. Opimiue, konsul z 121, pretor z 125 roku.
27
M. Fulvius Flaccus, konsul z 125 roku, walczy zwycisko z Galiami w okolicach
Massylii.
26
obywatela rzymskiego, obiecujc zrwnoway jej ciar zotem. Uzbro-
jony i nawoujcy do walki Flakkus zosta zamordowany wraz ze
starszym synem na Awentynie. Grakchus prbowa uciec, a w momen-
cie gdy mieli go uj wysannicy Opimiusza, nadstawi szyj niewolni-
kowi imieniem Euporos, ktry z t sam gorliwoci, z jak udzieli
pomocy panu, sam odebra sobie ycie. W tym dniu niezwyk wierno
wzgldem Grakcha okaza rycerz rzymski, Pomponiusz: powstrzyma na
mocie jego nieprzyjaci, jak niegdy Kokles
28
, nastpnie za przebi
si mieczem. Zwoki Gajusza Grakcha, podobnie jak przedtem Tyberiu-
sza, z niepojtym okruciestwem zwycizcw zostay wrzucone do
Tybru.
7. Taki kres ywota, taka mier przypady w udziale synom Ty-
beriusza Grakcha, wnukom Publiusza Scypiona Afrykaskiego, mom,
ktrzy w zym kierunku uyli swych niepospolitych zdolnoci; obaj
zginli jeszcze za ycia matki, Kornelii, crki Scypiona Afrykaskiego.
Gdyby za o godnoci ubiegali si spokojnie, w granicach praw obywa-
telskich, sama rzeczpospolita by im ofiarowaa to, czego dopi pragnli
drog rewolucji.
Do okropnoci tych dni dodano szczeglnie jaskraw zbrodni: z woli
Opimiusza ponis mier, niespena osiemnastoletni syn Fulwiusza Flak-
ka, modzieniec niezwykej urody, nie skaony wystpkami rodzica,
z jego polecenia wysany w celu rokowa z obozem przeciwnym. Gdy
go ujrza zalanego zami w drodze do wizienia przyjaciel, wieszczek
etruski, zawoa: czemu tak raczej nie postpisz?" To mwic trzasn
gow o kamienny wgar odrzwi wiziennych z tak si, e mzg
trysn, i natychmiast wyzion ducha.
Na przyjaci i klientw Grakchw wnet posypay si procesy z su-
rowymi wyrokami. Pami o nich ya w spoeczestwie, tote gdy
Opimiusz, skdind m nieposzlakowany i powany, zosta potem
skazany przez sd publiczny, nikt nie litowa si nad jego losem
29
.
W okresie pniejszym nienawi i procesy pastwowe susznie day
si we znaki rwnie Rupiliuszowi i Popiliuszowi, ktrzy w czasie swego
konsulatu z ca bezwzgldnoci sroyli si na przyjacioach Tyberiu-
sza Grakcha
30
.
Przy okazji wspomn o szczegle mao zwizanym ze znajomoci
tak doniosych spraw. Lucjusz Opimiusz jest konsulem, od ktrego
28
P. Horatius Cocles, bohater rzymski z czasw walk z krlem etruskim, Porsenn.
29
L. Opimius zosta skazany w 110 roku jako wspodpowiedzialny za klski w wojnie z
Jugurt.
30
P. Popillius Laenas i P. Rupilius, konsulowie z 132 roku, skazani na wygnanie za
spraw Gajusza Grakcha w 123 (lub 122) roku.
27
wziy nazw przesawne wina opimiaskie. Mona wnosi, e po tak
dugim czasie nie zachowaa si z nich nawet kropla: twj bowiem,
Marku Winicjuszu, konsulat od jego dzieli okres stu pidziesiciu lat.
Sam Opimiusz ywi wrogie uczucia wobec swoich ofiar i szuka
odwetu. Std jego czyny spotkay si z mniejszym uznaniem: uwaano,
e zemsty dokona raczej z nienawici osobistej ni ze wzgldu na
dobro oglne.
Do najbardziej szkodliwych jestem skonny zaliczy ustawy (Ga-
jusza) Grakcha, na mocy ktrych zakada kolonie poza Italia. Przod-
kowie nasi z ca troskliwoci unikali tego kroku i nawet na spis
ludnoci zawsze odwoywali do Italii obywateli rzymskich z prowincji.
Widzieli bowiem, o ile potniejsza staa si Kartagina od Tyru, Mas-
sylia od Fokai, Syrakuzy od Koryntu, Kyzikos od Bizancjum i /od
Miletu, w ogle kolonie od swych metropolii. Pierwsz koloni, zaoon
poza Itali, bya Kartagina; nastpnie, za konsulatu Porcjusza i Mar-
cjusza, zostaa zaoona Narbo Martius
31
.
8, Z kolei naley wspomnie o surowoci sdw. M konsularny,
Gajusz Katon
32
, wnuk Marka, siostrzeniec (Publiusza) Afrykaskiego,
po powrocie z prowincji Macedonii zosta skazany za zdzierstwa, chocia
cae jego przestpstwo oszacowano na cztery tysice sestercji. Sdziowie
z owych czasw bowiem bardziej na z wol ni na wielko wystpkw
baczyli; oceniali czyny wedug intencji, wyrokowali o winie, a nie o jej
rozmiarach.
W tym mniej wicej czasie odprawili triumfy jednego dnia dwaj
bracia Metellusowie
33
. Przykadem rwnie gonym i do dzi w swoim
rodzaju jedynym by wsplny konsulat synw zdobywcy Kapui, Ful-
wiusza Flakka; jeden z nich wprawdzie drog adopcji przeszed by do
rodu Acidinusa Manliusza
34
. Natomiast Metellusowie, ktrzy razem
sprawowali cenzur, byli brami stryjecznymi, nie rodzonymi
35
; ostat-
niego rodzaju zbieno, jak dotd, zdarzya si tylko Scypionom
36
.
W tych latach przeszli Ren Cymbrowie i Teutoni, niebawem sawni
31
Zob. wyej, I 15.
32
C. Porcius Cato, konsul z 114 roku.
33
W 111 roku; M. Caecilius Metellus, konsul z 115 roku, triumfowa nad Sardyni, jego
brat, C. Caecilius Metellus Caprarius, konsul z 113 roku, nad Tracj.
34
Q. Fulyius Flaccus, konsul z 212 roku, zdoby Kapu w 211 roku; jego synowie Q.
Fulvius Flaccus i L. Manlius Acidinus Fulvianus byli konsulami w 179 roku.
35
Bracia stryjeczni, Q. Caecilius Metellus Numidicus i C. Cae-
cilius Metellus Caprarius, cenzorowie z 102 roku.
36
Prawdopodobnie Wellejusz ma na myli edylat Publiusza i Marka Scypionw z 213
roku (zob. Polyb. X 4).
28
przez liczne klski nasze i swoje. Gony by w tym czasie triumf nad
Skordyskami Minucjusza
37
, ktry wybudowa portyki, do dzi chtnie
odwiedzane przez publiczno.
9. W tym samym okresie zajanieli talentem krasomwczym: Scy-
pion Emilianus, Leliusz, Serwiliusz Galba, obaj Grakchowie, Gajusz.
Fanniusz i Papiriusz Karbon. Nie sposb te pomin milczeniem,
Metellusa Numidyjskiego i Skaura
38
, przede wszystkim za Lucjusza
Krassusa i Marka Antoniusza
39
. Ich nastpcami w czasie i zdolnociach
byli Gajusz Cezar Strabon i Publiusz Sulpicjusz
40
. Kwintus Mucjusz
41
natomiast cieszy si wikszym uznaniem z powodu znajomoci prawa
ni z racji wymowy w cisym znaczeniu.
Rwnie inni ludzie z tej epoki zdobyli talentem zasuon saw:
Afraniusz, w komedii o tematyce rodzimej, Pakuwiusz i Akcjusz w tra-
gedii; Akcjusz wznis si tak wysoko, e mg i w zawody z genial-
nymi pisarzami greckimi, a nawet w ich gronie zapewni swoim sztukom,
poczesne miejsce prawie nadrabiajc braki warsztatowe si wyrazu.
Wielk wzito zdoby te Lucyliusz, ktry w czasie wojny numan-
tyskiej suy jako rycerz pod rozkazami Publiusza Afrykaskiego.
W tym samym czasie pod wodz tego konsula suyli dwaj modzi
ludzie, Jugurta i Mariusz, uczc si we wsplnym obozie sztuki wojen-
nej, ktr potem mieli zuytkowa w obozach sobie wrogich.
Ju wtedy, jako mody czowiek, uprawia historiografi Syzenna
42
,
lecz dzieo swe o wojnie domowej i sullaskiej ogosi wiele lat pniej
r
w wieku dojrzaym. Starszy od Syzenny by Celiusz, rwienikami
byli Rutiliusz, Klaudiusz Kwadrygariusz i Waleriusz Antias
43
.
Nie naley te zapomina, e w tej epoce tworzy Pomponiusz
44
, bo-
gaty
a
w myli, w jzyku chropowaty, godny wzmianki za wprowadzenie
nowego gatunku literackiego.
37
M. Minucius Rufus, konsul z 110 roku, odprawi triumf w 106 roku.
38
Q. Caecilius Metellus Numidicus, konsul z 105 roku; M. Aurelius Scaurus, konsul z
108 roku.
39
L. Licinius Crassus, konsul z 95 roku; M. Antonius, konsul z 99 roku.
40
C. lulius Caesar Strabo Vopiscus, edyl kurulny z 90 raku; P. Sulpicius Rufus, trybun
ludowy z 88 roku.
41
Q. Mucius Scaevola, konsul z 95 roku.
42
L. Cornelius Sisenna, pretor z 78 roku; ogosi Historiae w dwunastu ksigach
traktujce o wojnie ze sprzymierzecami i o wojnie sullaskiej.
43
P. Rutilius Rufus, konsul z 105 roku, autor pamitnikw; L. Coelius Antipater, Q,
Claudius Quadrigarius i Valerius Antias byli annalistami.
44
Pomponiusz nada form literack atellaskiej farsie.
a
crebrum: Orelli, Kritz.
29
10. Uczcijmy wzmiank surowo cenzorw, Kasjusza Longina
i Cepiona
15
, ktrzy lat temu sto pidziesit trzy wezwali przed swj
trybuna wieszczka, Lepidusa Emiliusza, za to, e wynaj dom za sze
tysicy sestercji. Gdy za dzisiaj kto paci za mieszkanie tak niski
czynsz, z trudem uchodzi za senatora. Jak szybko wpada si z prawoci
w wady, z wad w wystpki, z wystpkw w przepa moraln!
W tym czasie Domicjusz
46
odnis znakomite zwycistwo nad Arwe-
rnami, Fabiusz
47
nad Allobrogami. Fabiuszowi, wnukowi (Emiliusza)
Paulusa, od zwyciskiej wyprawy nadano przydomek Allobrogijski.
Zasuguje na wzmiank niezwyke z jednej strony wspaniae,
z drugiej niejako ograniczone prawami liczby szczcie rodziny
Domicjuszw. yjcego dzi jej przedstawiciela, Gneusza
48
, modego
czowieka szlachetnej prostoty, poprzedzio siedmiu Domicjuszw, kady
by jedynakiem, kady osign konsulat i godnoci kapaskie, prawie
kady odprawia triumf.
11. Nastpnie
49
prowadzi wojn jugurtysk Kwintus Metellus,
najwybitniejszy m swego pokolenia. W jego sztabie suy jako legat
wspomniany ju wyej Gajusz Mariusz, wieniak z pochodzenia, szor-
stki i nieokrzesany, w yciu nieskazitelny, rwnie znakomity w wojnie,
jak w czasie pokoju zowrogi, sawy ponad miar dny i nigdy nie
syty, w namitnociach niepohamowany, zawsze skonny do wichrze.
Za porednictwem poborcw podatkowych i innych ludzi prowadzcych
interesy w Afryce oskara Metellusa o opieszao, wskazujc, e zanosi
si ju na trzeci rok wojny, o dum waciw arystokracji i o ch prze-
duania wadzy wojskowej. Oskarenia odniosy zamierzony skutek:
kiedy uzyskawszy urlop przyby do Rzymu, sam zosta wybrany kon-
sulem
50
i naczelnym wodzem w wojnie niemal ukoczonej przez Metel-
lusa, ktry dwukrotnie w otwartym boju rozgromi by oddziay Jugur-
ty. W kadym razie Metellus i triumf okazay odprawi, i w nagrod
za mstwo uzyska zasuony przydomek Numidyjskiego.
Jak przed chwil na rd Domicjuszw, tak teraz pragn zwrci
uwag na wietno Cecyliuszw. W tym okresie, w przecigu okoo
dwunastu lat wicej ni dwunastu Metellusw byo bd konsulami,
bd cenzorami, bd zaszczyconymi triumfem wodzami. Z tego wida,
45
On. Servilius Caepio i L. Cassius Longinus, cenzorowie z 125 roku.
46
Cn. Domitius Ahenobarbus, konsul z 122 roku.
47
Q. Fabius Maximus, konsul z 121 roku.
48
Cn. Domitius Ahenobarbus, oeniony z Agryppin Modsz, ojciec cesarza Nerona.
49
W latach 109 - 107.
50
Na 107 rok.
30
e szczcie poszczeglnych rodw, podobnie jak szczcie miast i pastw,
ma swj etap rozkwitu, staroci, upadku.
12. W Afryce Gajusz Mariusz mia w charakterze kwestora Lucjusza
Sull, zwizanego z nim ju wtedy, jak gdyby sama opatrzno udzielaa
przestrogi na przyszo. Dziki jego poselstwu do krla Bokchusa
okoo sto trzydzieci cztery lata temu dosta w swe rce Jugurt
51
;
wyznaczony ponownie konsulem
52
wrci do Rzymu i u progu drugiego
konsulatu, dnia l stycznia poprowadzi pojmanego wadc w triumfie.
Tymczasem rozlane w olbrzymiej masie ludy germaskie, ktre
jak podaem wyej
53
nosiy nazw Cymbrw i Teutonw, wtargny
do Galii. Armi konsulw Cepiona i Manliusza
54
pobiy na gow
i zniosy doszcztnie, podobnie jak wczeniej wojska Karbona
56
i Sy-
lana
56
; zgadziy wielu Rzymian o najsawniejszych imionach, wrd
nich ma konsularnego Aureliusza Skaura
57
. Nard rzymski osdzi,
e aden wdz nie potrafi skuteczniej odeprze nawau nieprzyjaci
ni Mariusz. Rok za rokiem wic powierza mu konsulat. Trzeci pocho-
ny przygotowania wojenne. W tym roku trybun ludowy, Gneusz
Domicjusz, przeprowadzi ustaw o wybieralnoci kapanw przez na-,
rd
58
; poprzednio kolegia kapaskie uzupeniay si samorzutnie.
W czasie czwartego konsulatu
59
Mariusz star si z Teutonami po
drugiej stronie Alp, w okolicy Aquae Sextiae. W dwudniowej walce
wytpi plemi Teutonw, kadc trupem ponad sto pidziesit tysicy
wrogw.
Za pitego konsulatu
60
wesp z prokonsulem Kwintusem Lutacju-
szem Katulusem stoczy ze wszech miar pomyln bitw (z Cymbrami)
na Polach zwanych Raudyjskimi; wrogowie stracili ponad sto tysicy
ludzi w zabitych i wzitych do niewoli.
51
W 105 roku.
52
Na 104 rok.
53
Zob. wyej, II 9.
54
Q. Servilius Caepio, konsul z 106 roku, i On. Manlius Maximus, konsul z 105 roku,
rozgromieni przez Germanw w 105 roku pod Arausio w poudniowej Galii.
55
Cn. Papirius Carbo, konsul z 113 roku, pokonany przez Cymbrw pod
Noreia w pnocnej Ilirii.
56
M. Iunius Silanus konsul z 109 roku, kilkakrotnie zwyciony w Galii przez Teutonw i
Cymbrw.
57
M. Aurelius Scaurus, konsul suffectus z 108 roku, legat w armii Manliusza w 105 roku.
58
Dane niecise: Mariusz by po raz trzeci konsulem w 103 roku, Cn. Domitius
Ahenobarbus trybunem w 104.
59
102 rok.
60
101 rok.
31
Mona przyj, e swym zwycistwem Mariusz zasuy na to, by
rzeczpospolita nie aowaa, e przyszed na wiat: zo bowiem zrwno-
way dobrem.
Szsty konsulat otrzyma niejako w nagrod za pooone zasugi,
lecz podczas niego rwnie okry si chwa powcigajc orem sza
Serwiliusza Glaucji i Saturnina Apulejusza, ktrzy godzili w ustrj
republikaski, sprawujc rok za rokiem urzdy i rozpdzajc wrd
gwatw i rzezi zgromadzenia ludowe
61
; za dziaalno zgubn dla
pastwa konsul ukara ich mierci w Kurii Hostilii.
13. Z kolei po upywie kilku lat urzd trybuna obj Marek Liwiusz
Druzus
62
, przedstawiciel znakomitego rodu, wybitny mwca i pod
kadym wzgldem prawy czowiek, ktremu, niestety, we wszelkich
poczynaniach bardziej dopisay zdolnoci i zalety serca nieli powodze-
nie. Kiedy pragn przywrci dawn wietno stanowi senatorskiemu
i przenie na powrt do niego sdy od rycerzy ktrzy uzyskawszy
na mocy ustaw grakchaskich wadz sdownicz poczli si sroy na
wielu sawnych i niewinnych osobach, wreszcie wrd ogromnego alu
spoeczestwa skazali pozwanego o zdzierstwo w prowincji Publiusza
Rutyliusza
63
, wzr uczciwoci nie tylko wrd ludzi swej doby, lecz
w kadej epoce we wszystkim, co przedsibra w interesie senatu,
mia senat przeciwko sobie. Nie pojmowali ojcowie, e jeli zgasza
jakie wnioski korzystne dla ludu, czyni to jedynie w celu zwabienia
i pozyskania szerokich warstw spoeczestwa, e chodzi mu po prostu
o to, by lud za cen drobnych ustpstw by skonny pj na wiksze.
W kocu tak tragiczny los przypad w udziale Druzusowi, e senat nad
jego zbawienne pomysy przedkada zbrodnicze knowania innych try-
bunw, gardzi zaszczytem przeze ofiarowanym, krzywdy z ich strony
spokojnie przyjmowa, jego wielkiej sawy zazdroci, ich miernoci
pobaa.
14. Widzc, e dobre zamiary id na marne, Druzus zmieni poli-
tyk: teraz postanowi nada Italii obywatelstwo rzymskie. Pewnego
dnia, w toku akcji na rzecz nowej ustawy, wrciwszy z rynku w otocze-
niu niezliczonej i bezadnej rzeszy, ktra mu stale towarzyszya, na
dziedzicu wasnego domu otrzyma cios sztyletem. Upad z narzdziem
zbrodni wci utkwionym w boku i w cigu paru godzin skona. Zanim
61
100 rok; L. Apuleius Saturninus wybrany po raz trzeci trybunem (na 99 rok), C.
Servilius Glaucia, pretor z 100 roku, wbrew prawu de- sygnowany konsul na 99 rok.
62
10 grudnia 92 roku. Liwiusz Druzus by dziadkiem ony Augusta Diwii; jest sawiony
w podobny sposb przez Sallustiusza (Epist. ad Caes. II 6).
63
P. Rutilius Rufus, konsul z 105 roku, legat prokonsula Azji, Kwintusa Mucjusza
Scewoli z 94 roku, skazany w 92 roku.
32
odda ostatnie tchnienie, spogldajc na tum stojcy wkoo i gono
zawodzcy, wyrzek z gbokim przewiadczeniem sowa: czy kiedy,
drodzy przyjaciele i krewni, mie bdzie rzeczpospolita podobnego do
mnie obywatela?" Taki kres ywota mia przesawny modzieniec. Trzeba
wspomnie o wypadku, ktry te rzuca wiato na jego obyczaje: kiedy
budowa dom na Wzgrzu Palatyskim na miejscu tego; ktry kiedy
nalea do Cycerona, potem do Cenzoryna
64
, a dzi naley do Statyliu-
sza Sysenny
65
architekt obieca postawi go tak, e bdzie idealnie
zakryty przed oczami osb postronnych i nikt nie zdoa do niego zajrze.
Na to odpowiedzia Druzus: jeli znasz si cokolwiek na rzemiole,
tak stawiaj mj dom, aby kady mg zobaczy, co porabiam".
15. mier Druzusa rozpalia od dawna ju tlejce zarzewie wojny
ze sprzymierzecami. I tak, za konsulatu Lucjusza Cezara i Publiusza
Rutyliusza
66
, lat temu sto dwadziecia, caa Italia chwycia za bro
przeciw Rzymowi. Zo wzio pocztek od Askulanw, ktrzy zabili
pretora Serwiliusza
67
i jego legata, Fontejusza, nastpnie przenioso si
do Marsw, a niebawem opanowao wszystkie okolice. Po stronie upole-
dzonej przez los leaa suszno: o prawa obywatelskie w Rzymie ubie-
gay si ludy, ktre swym orem strzegy jego wadztwa dostarczajc
przez wszystkie lata i we wszystkich wojnach podwjnej liczby piechoty
i jazdy; odmawiao im praw obywatelskich pastwo, ktre dziki nim
wznioso si na takie wyyny, e mogo z gry traktowa przedstawicieli
tej samej narodowoci i krwi na rwni z ociennymi i cudzoziemskimi
szczepami.
Wojna ze sprzymierzecami pochona ponad trzysta tysicy mo-
dziey italskiej. Podczas niej najbardziej gonymi wodzami ze strony
rzymskiej byli: Gneusz Pompejusz
68
, ojciec Gneusza Pompejusza Wiel-
kiego; wymieniony ju wyej Gajusz Mariusz; pretor z poprzedniego
roku, Lucjusz Sulla; Kwintus Metellus, syn Numidyjskiego, obda-
rzony w peni zasuonym przydomkiem Pius (Zbony); albowiem
dziki swojej zbonoci, z poparciem senatu i zgod ludu rzymskiego
przywrci na ono ojczyzny ojca, wypdzonego z kraju przez trybuna
ludowego, Lucjusza Saturnina, za to, e sam jeden nie chcia zaprzysic
jego praw. Metellus Numidyjski za nie by tak sawny z racji swych
triumfw i najwyszych godnoci, jak bd przez powd wygnania,
bd przez wygnanie, bd przez powrt.
64
L. Marcius Censorinus, przyjaciel Antoniusza, konsul z 39 roku.
65
Ti. Statilius Sisenna, konsul z 16 roku n.e.
66
L. Iulius Caesar i P. Rutilius Rufus, konsulowie z 90 roku.
67
Q. Servilius, pretor lub propretor z wadz prokonsularn, zgadzony pod koniec 91
roku.
68
Cn. Pompeius Strabo, konsul z 89 roku.
33
16. Ze strony Italikw najbardziej znanymi wodzami byli: Sio
Popedius, Heriusz Azyniusz, Instejusz Katon, Gajusz Pontidiusz, Tele-
sinus Poncjusz, Mariusz Egnatjusz i Papiusz Mutilus.
Nie zamierzam przez skromno uszczupla sawy rodu, ktrego
jestem dziedzicem, skoro mwi prawd. I tak, dusz wzmiank musz
powici pamici mojego pradziadka, Minacjusza Magiusza z Ekula-
neum, wnuka Decjusza Magiusza, naczelnika Kampanw, ma sawnego
z cnoty, wiernoci
63
. W wojnie italskiej Minacjusz sw wierno wzgl-
dem Rzymian okaza w taki sposb, e wesp z Tytusem Didiuszem
70
,
przy pomocy legionu, ktry sam zacign wrd Hirpinw, zdoby
miasto Herkulaneum, wraz z Sull oblega Pompeje i opanowa Komps.
O jego bohaterskich czynach donosz rni historycy, najdokadniej
Hortensjusz w swoich Rocznikach rzymskich
71
. Za okazan lojalno
nard rzymski odwdziczy si Minacjuszowi w peni: obdarzy go
imiennie prawami obywatelskimi, a dwu jego synw wybra pretorami
w epoce, kiedy liczba pretorw ograniczaa si jeszcze do szeciu
72
.
Losy wojny ze sprzymierzecami byy straszne i zmienne. Podczas
dwu kolejnych lat dwaj konsulowie rzymscy, Rutiliusz, a nastpnie
Porcjusz Katon
73
, ponieli mier z rki wrogw; wojsko narodu rzym-
skiego w wielu miejscach poszo w rozsypk. Kto raz przywdzia paszcz
wojskowy, dugo musia go nosi.
Na stolic swego pastwa sprzymierzecy obrali miasto Korfinium,
nazywajc je Italik. Dopiero powoli, przez przyjmowanie do grona
obywateli tych, ktrzy za bro w ogle nie chwytali lub wczenie j
zoyli, siy rzymskie okrzepy. Zachwian i upadku blisk rzeczpospo-
lit wsparli i ocalili Pompejusz, Mariusz i Sulla.
17. Kiedy wojna italska, w ktrej Rzymianie sabsi militarnie, a nie
z powodu poniesionych strat woleli nada obywatelstwo pokonanym
i upokorzonym, po wikszej czci dobiegaa kresu z wyjtkiem ognisk
w rejonie Noli konsulat objli Kwintus Pompejusz i Lucjusz Korne-
liusz Sulla
74
, m dla ktrego do chwili zwycistwa brak pochwa, a po
zwycistwie nagan nie wystarcza.
69
Magius Decius, sawny ze swej wiernoci wzgldem Rzymian w cza-
sie wojny z Hannibalem (zob. Liv. XXXIII 7 -10).
70
T. Didius, konsul z 98 roku, poleg w czasie szturmu na Herkulaneum
11 czerwca 89 roku (zob. Ovid. Fasti VI 567 - 568).
71
Q. Hortensius Hortalus (114 - 50), znany mwca i polityk, uczestni-
czy w wojnie ze sprzymierzecami.
72
Od 366 roku by jeden pretor, od 242 dwu, od 227 czterech, od 197 szeciu,
od czasw Sulli omiu; Cezar podnis ich liczb do dziesiciu, potem do czter-
nastu, nastpnie do szesnastu.
73
L. Porcius Cato, konsul z 89 roku.
74
Q. Pompeius Rufus i L. Cornelius Sulla, konsulowie z 88 roku.
34
Pochodzi Sulla z rodziny arystokratycznej; jego przodkiem w sz-
stym pokoleniu by Korneliusz Rufinus
75
, znany wdz z okresu wojny
z Pyrrusem. wietno rodu jednak z latami podupada. Sam Sulla
przez dugi czas postpowa tak, jakby w ogle nie zamierza stara si
o konsulat. Kiedy wszake po preturze zabysn w wojnie italskiej, tak
jak poprzednio pod rozkazami Mariusza w Galii, gdzie jako legat kil-
kakrotnie rozbi wybitnych wodzw nieprzyjacielskich, w miar powo-
dzenia nabra otuchy. Wszcz zabiegi o konsulat i zosta wybrany na
t godno gosami prawie wszystkich obywateli. Osign j jednak
dopiero w czterdziestym dziewitym roku ycia.
18. W tym czasie prowincj Azj opanowa krl Pontu, Mitrydates,
ktrego nie sposb pomin milczeniem ani wymieni mimochodem;
energiczny w wojnie, mny nad podziw, niekiedy szczciem, zawsze
duchem wielki, rozumem wdz, ramieniem onierz, w nienawici
wzgldem Rzymian Hannibal. W zdobytym kraju wymordowa wszy-
stkich obywateli rzymskich; w listach rozesanych do poszczeglnych
miast poleci pozabija ich jednego dnia i o jednej godzinie, obiecujc
w zamian sowite nagrody. W tym czasie nikt nie dorwna Rodyjczy-
kom w odwadze, z jak przeciwstawili si Mitrydatesowi, ani w wier-
noci dochowanej Rzymianom. Wierno rodyjska zajaniaa szczeglnie
na tle wiaroomstwa Mitylenian, ktrzy wydali Mitrydatesowi w wizach
Maniusza Akwiliusza
76
wraz z innymi Rzymianami; Mitylenie utracon
wolno przywrci pniej, wycznie ze wzgldu na Teofanesa
77
,
Pompejusz.
Kiedy straszliwy krl zdawa si zagraa samej ju Italii, Azja
jako prowincja przypada Sulli w drodze losowania. Nowy namiestnik
wyruszywszy ze stolicy, zatrzyma si pod Nol, ktra jak gdyby au-
jc nieskazitelnej wiernoci z okresu wojny punickiej odmawiaa zo-
enia broni i nadal bya oblegana przez wojska rzymskie. W tym
czasie trybun ludowy, Publiusz Sulpicjusz
78
, wybitny mwca i ener-
giczny m, rwnie znany z bogactwa, rozlegych stosunkw i zwizkw
przyjani, jak z potnego umysu i silnej woli, ktry uprzednio
z najczystszych pobudek zabiega u ludu o najwysze dostojestwo,
nagle jak gdyby zniechcony do wasnych zalet lub zraony ruin
uczciwych planw, przeistoczy si w czowieka zego i przewrotnego.
Przechodzc na stron Mariusza, ktry mimo swych siedemdziesiciu
75
P. Cornelius Rufinus, konsul z 277 roku.
76
M. Aquilius, konsul z 101 roku, rzymski komisarz na Wschodzie w 88 roku.
77
Theophanes z Mityleny, autor historii o czynach Pompejusza.
78
P. Sulpicjus Rufus, trybun ludowy z 88 roku. Najwaniejsza z jego ustaw torowaa
dostp nowym obywatelom do wszystkich 35 tribus.
35
lat pragn wszelkiej wadzy wojskowej i wszystkich prowincji dla
siebie, wnis na zgromadzeniu ludowym projekt ustawy pozbawiajcej
Sull naczelnego dowdztwa i przekazujcej wojn z Mitrydatesem
zwycizcy Cymbrw. Przeprowadzi te szereg innych uchwa, szkodli-
wych i zgubnych, w wolnej rzeczypospolitej nie do zniesienia. Co
wicej, przez wysannikw swej fakcji zgadzi zicia Sulli, syna kon-
sula Kwintusa Pompejusza.
19. Wtedy Sulla cign wojsko, zarzdzi powrt do Rzymu i opa-
nowa orem miasto. Dwunastu sprawcw zgubnego przewrotu, midzy
innymi Mariusza z synem i Publiusza Suilpicjusza, wypdzi z Rzymu
i na mocy wydanej ustawy skaza na wygnanie.
Sulpicjusza oddzia jazdy sullaskiej dopedzi w bagnach lauren-
tyskich i tam w okrutny sposb zamordowa. Gowa ofiary, wbita na
pal i wystawiona przed mwnic na widok publiczny, zapowiadaa
niejako nadcigajc er proskrypcji.
Mariusz, szeciokrotny konsul i starzec z gr siedemdziesicioletni,
w ucieczce przed cigajc konnic Sulli szuka schronienia w sitowiu
mokrade marycyjskich. Wycignity stamtd, nagi i uwalany botem
po nos i oczy, na rozkaz duumwira
79
zosta z powrozem na szyi zapro-
wadzony do wizienia mintureskiego. Dla wykonania na nim wyroku
mierci wysano z mieczem niewolnika pastwowego, z pochodzenia
Germanina. Przypadek zrzdzi, e by nim jeniec z wojny cymbryjskiej,
w ktrej dowodzi Mariusz. w, skoro pozna sawnego imperatora,
dajc wyraz oburzeniu z powodu nieszczcia tej miary ma, z okrop-
nym wrzaskiem, rzuci or i uciek z wizienia. Wtedy obywatele,
nauczeni przez wroga litoci nad do niedawna pierwszym czowiekiem
w pastwie, zaopatrzyli go w pienidze na podr, odziali i wsadzili
na statek. Wyprawiony Mariusz dopdziwszy w pobliu wyspy Enarii
syna, skrci w kierunku Afryki i tam, na zwaliskach Kartaginy,
w prostej lepiance pdzi ndzny ywot. Spoglda Mariusz na Karta-
gin, Kartagina patrzaa na Mariusza i we wzajemnych kolejach losu
mogli szuka pocieszenia.
20. W tym roku po raz pierwszy, rce rzymskiego onierza splamia
krew konsula: w wyniku buntu wojskowego sprowokowanego przez
wodza, prokonsua Gneusza Pompejusza, zosta zamordowany kolega
Sulli, Kwintus Pompejusz.
Podobnie jak Mariusz i Sulpicjusz, rzecznikiem radykalnej polityki
by Cynna
80
. Kiedy Italia otrzymaa prawa obywatelskie z zastrzee-
79
Duumvir, gwny urzdnik w kolonii rzymskiej.
80
L. Cornelius Cinna, konsul z 87, 86 i 85 roku; zoony z urzdu w 87 roku.
36
niem, e nowi obywatele bd nalee do omiu okrgw (tribus), aby
sw mnogoci nie zamali wpywu dawnych obywateli i aby obdarowani
nie zdobyli przewagi nad swymi dobrodziejami, Cynna obieca rozdzie-
li ich midzy wszystkie tribus. Swoim owiadczeniem cign do sto-
licy ogromne rzesze z caej Italii. Gdy wygnany z Rzymu wsplnymi
siami kolegi
81
i optymatw zmierza do Kampanii, z woli senatu zosta
odsdzony od godnoci konsula i zastpiony przez Lucjusza Korneliusza
Merul, kapana Jowisza: bezprawny krok, uzasadniony ze wzgldu na
czowieka, szkodliwy jako przykad.
Wtedy Cynna przekupiwszy najpierw setnikw i trybunw wojsko-
wych, niebawem za nadziej darw rwnie onierzy, zosta
przyjty przez wojsko stojce pod Nol. Skoro je w caoci zaprzysig
na wierno, zachowujc oznaki konsula wypowiedzia ojczynie wojn.
Pokada ufno w olbrzymiej liczbie nowych obywateli, z ktrych
poboru zacign ponad trzysta kohort, odpowiednik trzydziestu legio-
nw
82
. Potrzebujc oparcia w potnej partii politycznej odwoa z wy-
gnania Mariusza, z synem i wszystkich wypdzonych razem z nimi.
21. Jak ju wspomniaem, ojciec Pompejusza Wielkiego, Gneusz,
oddal due usugi rzeczypospolitej w wojnie marsyjskiej szczeglnie
na terenie Picenum, gdzie zdoby miasto Asculum, pod ktrym mimo
rwnoczesnych operacji wojskowych w wielu innych okolicach w jed-
nym dniu staro si siedemdziesit pi tysicy Rzymian i ponad sze-
dziesit tysicy Italikw. Natomiast w czasie wojny domowej Cynny,
zawiedziony w nadziei na przeduenie konsulatu, zachowa pen waha
i dwuznaczn postaw; dziaa wycznie z myl o wasnej korzyci
i w sposb jawny gra na zwok skaniajc si z armi raz ku jednej,
raz ku drugiej stronie w zalenoci od widokw na zdobycie supre-
macji w pastwie. W kocu jednak stoczy wielk i krwaw bitw
z Cynna. Trudno wyrazi sowami, jak zgubny dla uczestnikw i widzw
by wynik walki wszcztej i rozegranej tu przed murami, niemal na
oczach miasta Rzymu. Gdy wkrtce potem oba wojska, jak gdyby mao
jeszcze wyczerpane bojem, zacza trapi zaraza, Gneusz Pompejusz...
83
ponis mier. Rado z jego zgonu zrwnowaya niemal al po stra-
cie obywateli polegych od miecza lub ofiarach zarazy, a nard rzym-
ski wywar na zmarym gniew, ktrym paa by do ywego.
Istniay dwie lub trzy gazie rodu Pompej uszw; pierwszym kon-
sulem tego imienia by Kwintus Pompejusz, ktry piastowa swj
81
Koleg tym by Cn. Octavius.
82
Legion dzieli si na dziesi kohort.
83
Ugodzony piorunem (App. Bell. civ. I 312) lub zadumiony (Iulius Obse quens 56 a).
37
urzd z Gneuszem Serwiliuszem, lat temu okoo sto szedziesit
siedem
84
.
Cynna i Mariusz, wrd star krwawych po obu stronach, opanowali
Rzym; pierwszy wszed do miasta Cynna wydajc zaraz ustaw o przy-
wrceniu Mariuszowi poprzednich godnoci.
22. Niebawem wkroczy w mury Rzymu Mariusz, swym powrotem
niosc obywatelom zgub niby zaraza morowa. adne zwycistwo nie
przeszoby do historii jako bardziej okrutne, gdyby tu po nim nie
nastpio sullaskie. Samowola i przemoc zbrojna nie ograniczay si
do osb poledniego stanu. Wrd rnorakich kani ginli najznako-
mitsi i najznaczniejsi mowie w pastwie. Z rozkazu Cynny ponis
mier midzy innymi znany z agodnego charakteru konsul Oktawiusz.
Merula za zoywszy konsulat na wie o zblianiu si Cynny otworzy
sobie yy; wasn krwi skropi otarze, przy ktrych czstokro jako
kapan Jowisza baga bogw o cao rzeczypospolitej; zanim odda
ducha dobrze zasuonego krajowi, rzuci kltw na Cynn i jego stron-
nictwo. Marek Antoniusz, mistrz sztuki retorycznej i pierwszy obywatel
w pastwie, na rozkaz Mariusza i Cynny pad pod mieczami onierzy,
mimo e sw wymow zdoa opni egzekucj. Kwintus Katulus,
synny z wielu zalet, a szczeglnie z wygranej wsplnie z Mariuszem
wojny cymbryjskiej
85
, skoro spostrzeg, e czyhaj na jego ycie, zam-
kn si w pomieszczeniu wieo otynkowanym zapraw z wapna i piasku,
rozpali ogie, by wzmocni si wyzieww, i bd wcigajc do puc
zabjcze powietrze, bd wstrzymujc oddech ponis mier raczej
z wasnej woli ni z wyroku nieprzyjaci.
Rzeczpospolita od dawna pdzia w przepa, dotd jednak nikt jesz-
cze nie mia wydawa na up mienia obywateli rzymskich, nikt te nie
way si o nie ubiega. Potem doszo do tego rwnie, e chciwo
zacza podsuwa powody srogoci, a posiadane pienidze decydowa
o rozmiarach przestpstwa. Bogaty zamienia si w winnego i majtkiem
paci za wasn zgub; cokolwiek mogo przynie zysk, przestao ucho-
dzi za hab.
23. Nastpnie
86
konsulat objli Cynna po raz drugi i Mariusz na
hab poprzednich po raz sidmy; w jego pocztkach, zoony choro-
b, zmar; m, ktry za ycia nie znosi spokoju i jak na wojnie dla
wrogw, tak w wolnych od niej okresach dla wspziomkw by naj-
wikszym nieprzyjacielem.
84
Cn. Servilius Caepio i Q. Pompeius, konsulowie z 141 roku.
85
Zob. wyej, II 12.
86
W 86 roku.
38
Na miejsce Mariusza zosta powoany Waleriusz Flakkus
87
, autor
haniebnej ustawy polecajcej spaca wierzycielom jedynie czwart
cz dugw. Za to posuniecie po dwu latach dosiga go zasuona kara.
W okresie panowania Cynny nad Itali wiksza cz arystokracji
rzdowej szukaa schronienia u Sulli najpierw w Achai, potem w Azji.
Sulla tymczasem
88
pod Atenami, w Beocji i w Macedonii toczy walki
z wodzami Mitrydatesa z takim powodzeniem, e i Ateny odzyska,
i upora si z niezmiernymi trudnociami, jakie nastrczaa sie wielo-
rakich umocnie portu Pireusu, kadc trupem ponad dwiecie tysicy
nieprzyjaci, a drugie tyle biorc do niewoli.
Kto odpowiedzialnoci za rebeli i oblenie Aten przez Sull ob-
cia Ateczykw, wykazuje zdumiewajc nieznajomo prawdy histo-
rycznej; tak bowiem niezachwiana bya ich wierno wzgldem narodu
rzymskiego, e zawsze i przy kadej okazji sami Rzymianie okrelajc
jaki akt rzetelnej wiernoci nazywali go aktem wiernoci attyckiej.
Wtedy za, ujarzmieni przez siy zbrojne Mitrydatesa, mieszkacy Aten
znaleli si w rozpaczliwym pooeniu; wpadli w rce nieprzyjaci,
przez przyjaci byli oblegani i chocia duchem wyrywali si poza szace,
ciaem z koniecznoci musieli pozosta wewntrz murw.
Nastpnie Sulla przeprawi si do Azji, gdzie zasta Mitrydatesa
kornego i posusznie speniajcego kade danie. Oboy go wic kon-
trybucj pienin, pozbawi czci floty, zmusi do ustpienia z Azji
i innych uprzednio opanowanych prowincji, odzyska jecw, ukara
zbiegw i osoby splamione innymi przestpstwami; krlowi nakaza
poprzesta na ziemiach odziedziczonych po ojcu, to jest na kraju pon-
tyjskim
89
.
24. Przed przybyciem
90
Sulli Gajusz Flawiusz Fimbria, naczelnik
oddziau jazdy, zamordowa ma konsularnego, Waleriusza Flakka,
opanowa jego armi, zosta obwoany imperatorem i w miaej bitwie
rozbi Mitrydatesa, lecz na wiadomo o zblianiu si Sulli popeni
samobjstwo: mody czowiek, ktry z odwag powzi bezeene plany,
powzite energicznie wykona.
W tym roku trybun ludowy, Publiusz Popiliusz Lenas, strci ze
skay tarpejskiej Sekstusa Lucyliusza, trybuna z poprzedniego roku,
i pozwa przed sd jego kolegw. Gdy pozwani ze strachu zbiegli do
Sulli, skaza ich na banicj i utrat praw obywatelskich.
87
L. Valerius Flaccus, rny od konsula z 100 roku.
88
W latach 87 - 86.
89
Takie byy warunki pokoju zawartego w Dardanos w sierpniu 85 r.
90
Do Azji, latem 85 roku.
39
Podczas pobytu w Azji do Sulli jako pierwszego z Rzymian przybyli
posowie partyjscy. Wrd nich byli magowie, ktrzy ze znakw na ciele
przepowiedzieli mu boski ywot i pami u przyszych pokole. Wtedy
wiec, po uporzdkowaniu stosunkw w krajach zamorskich, Sulla wr-
ci do Italii
91
i w Brundyzjum wysadzi na ld nie wicej nad trzy-
dzieci tysicy zbrojnych przeciw z gr dwustutysicznej sile nie-
przyjaci.
Moim zdaniem, w caej dziaalnoci Sulli najbardziej zasuguje na
uwag fakt, e chocia w cigu trzyletniej wadzy stronnictwa Mariusza
i Cynny nad Itali nigdy nie kry si z zamiarem wojny domowej, nadal
prowadzi kampani, na ktr by wyruszy; uznawa, e winien pierwej
zama wroga ni szuka pomsty na wspobywatelu, e dopiero po od-
parciu gronej naway z zewntrz i pogromie si obcych ma prawo
pokona siy rodzime.
Przed nadejciem Sulli, w wyniku buntu wojskowego zosta zamor-
dowany Cynna
92
. Pad ofiar gniewu onierzy, chocia bardziej zasu-
giwa na mier z woli zwycizcw. Zgodnie z prawd mona o nim
powiedzie, e way si na to, na co aden uczciwy czowiek by si nie
odway, a dokona tego, czego tylko najdzielniejszy dokona potrafi,
w planach lekkomylny, w czynach m.
Przez cay rok jedynym konsulem pozosta Karbon
93
, nie przepro-
wadzajc wyboru kolegi na miejsce Cynny.
25. Sulla przeprowadzi swe wojsko przez Kalabri i Apuli do
Kampanii z zachowaniem cakowitego spokoju. Szczegln wprost opiek
otacza plony i wsie, miasta i ludzi, prbowa w godziwy sposb i na
sprawiedliwych warunkach pooy kres wojnie. Rzekby, wkroczy do
Italii krzewiciel pokoju, nie zwolennik wojny. Lecz ludziom o niecnych
zamiarach i bezgranicznej dzy nie mg podoba si pokj.
Wzrastay tymczasem z dnia na dzie siy zbrojne Sulli. Coraz licz-
niej napywali do niego zewszd ludzie uczciwi, o zdrowych przekona-
niach politycznych. Niebawem w szczliwej walce pod Kapu poko-
na konsulw, Scypiona i Norbana
94
. Norbana rozbi w walnej bitwie,
Scypiona opuszczonego i wydanego przez wasnych onierzy bez szwan-
ku wypuci na wolno. Do tego stopnia Sulla-wojownik nie przypomi-
na Sulli-zwycizcy, e dopki zwycia, by agodny i bardziej po-
91
Wiosn 83 raku.
92
Wiosn 84 roku; onierze nie chcieli przeprawia si przez Adriatyk na wojn z Sull.
93
Cn. Papirius Carbo, konsul z 85, 84 i 82 roku.
94
L. Cornelius Scipio i C. Norbanus, konsulowie z 83 roku, pokonani przez Sull jesieni
tego roku.
40
baliwy, ni si godzio, gdy ju zwyciy, w okruciestwie przeszed
wszystkich. Prcz wspomnianego wyej konsula rozbroi i bez sziwanku
wypuci Kwintusa Sertoriusza, wkrtce rdo olbrzymiej poogi wo-
jennej
95
, i wielu innych, ktrych pojma. Chcia, jak przypuszczam,
zostawi przykad dwojakiego, diametralnie rnego charakteru w tym
samym czowieku.
Z wojskiem Gajusza Norbana Sulla star si wstpujc na gr Ti-
iata. W zwizku z tym po zwycistwie zoy dzikczynne luby Dianie,
opiekuczemu bstwu okolicy, gdzie stoczy bj; powici jej wody
synne z waciwoci zdrowotnych i leczniczych oraz wszystkie pola
w ssiedztwie. Pami tej zbonej wdzicznoci do dzi zachowuje in-
skrypcja wykuta na podwojach wityni i tablica spiowa, umieszczona
wewntrz przybytku.
26. Nastpnie
96
konsulat objli (Papiriusz) Karbon po raz trzeci
i Gajusz Mariusz, dwudziestoszecioletni syn siedmiokrotnego konsula,
m bardziej duchem odziedziczonym po ojcu ni wiekiem energiczny
i rzutki, w adnej sytuacji nie przynoszcy ujmy swemu imieniu. Po-
konany przez Sull w walnej bitwie pod Sacriportus
97
, wycofa si
z wojskiem do obronnego z natury miasta Preneste, ktre wzmocni
uprzednio zbrojnymi zaogami.
By dopeni miary nieszcz publicznych w rzeczypospolitej, w ktrej
zawsze wspzawodniczyy z sob cnoty, ogldano teraz popis zbrodni,
najgorsi za uwaali si za najlepszych. I tak, w czasie walki pod Sacri-
portus pretor Damasippus
98
zamordow w Kurii Hostilii ma konsu-
larnego Domicjusza
99
, najwyszego kapana i gonego autora prac
z dziedziny prawa boskiego i ludzkiego Mucjusza Scewol
100
, brata
konsula, ma pretorskiego Gajusza Karbona, i byego edyla Antys-
tiusza
101
. Wszyscy zginli pod zarzutem sprzyjania stronnictwu sulla-
skiemu.
Niechaj nie traci chway, nagrody za szlachetny postpek, Kalpurnia,
crka Bestii
102
, ona Antystiusza, ktra na wie o zgadzeniu ma
95
Q. Sertorius, przeciwnik Sulli, walczy z jego wodzami na terenie
Hiszpanii w latach 82 - 72.
96
W 82 roku.
97
Wiosn 82 roku.
98
L. Iunius Brutus Damasippus, pretor miejski z 82 roku.
99
L. Domitius Ahenobarbus, konsul z 94 roku.
100
Q. Mucius Scaevola, syn Publiusza, konsula z 133 roku, konsul z 95 roku.
101
P. Antistius, trybun z 88 roku, te Pompejusza Wielkiego.
102
L. Calpurnius Bestia, konsul z 111 roku.
41
przebia si mieczem. Ile sawy i rozgosu mu przysporzya! Dzi znany
jest gwnie z uwagi na bohaterski czyn maonki
b
.
27. Za Poncjusz Telesinus, wdz Samnitw, czowiek o znakomitych
zdolnociach wojennych i administracyjnych, zagorzay wrg imienia
rzymskiego, cignwszy okoo czterdziestu tysicy modziey dzielnej
i z uporem odmawiajcej zoenia broni, pierwszego listopada, lat temu
sto dziewi, za konsulatu Karbona i Mariusza, przy bramie zwanej
Kollisk nawiza tak zaciek walk z armi Sulli, e i jego, i samo
miasto przywid na skraj przepaci. Nawet wtedy, gdy w odlegoci
trzech mil byo wida obz Hannibala, nie wiksze niebezpieczestwo
wisiao nad Rzymem ni w dniu, w ktrym Telesinus oblatujc szyki
swego wojska wykrzykiwa, i nadszed ostatni dzie Rzymian, i nawo-
ywa do zburzenia i obrcenia w perzyn wrogiego miasta, jeli las,
dokd zwyk si chroni, nie zostanie wycity w pie. Dopiero po pierw-
szej godzinie nocnej odetchny oddziay rzymskie, a wrg ustpi.
Nastpnego dnia Telesinus zosta znaleziony na pobojowisku p martwy,
lecz z obliczem raczej zwycizcy ni konajcego czowieka, Sulla roz-
kaza odci mu gow, wbi j na pal i obnosi wok Preneste.
Wtedy dopiero modociany Mariusz zwtpi w powodzenie swej
sprawy. Usiowa wymkn si przez podziemne galerie, ktre wyko-
nane pomysowo biegy w rozmaitych kierunkach ku ssiednim polom,
lecz kiedy z otworu wydoby si na powierzchni ziemi, zosta zamordo-
wany przez ludzi specjalnie w tym celu rozstawionych. Niektrzy pisa-
rze podaj, i zgin z wasnej rki, inni e wesp z modszym
bratem Telesina, wsptowarzyszem oblenia i ucieczki od wza-
jemnych ciosw. W jakikolwiek sposb pad, do dzi pamici o nim nie
przymi ogromem swej postaci ojciec. Wiadomo, co sdzi o modym
Mariuszu Sulla: dopiero po jego zgonie przybra przydomek Szczliwego
(Felix), miano, po ktre signby cakiem susznie, gdyby wraz z osta-
tecznym zwycistwem dokona ywota.
Obleniem zamknitego w Preneste Mariusza kierowa Lukrecjusz
Ofella
103
, uprzednio wdz armii marian, ktry przeszed na stron Sulli.
Szczliwy dzie, w ktrym pokona wojsko Samnitw i Telesina,
Sulla na wieczn rzeczy pamitk, uwietni igrzyskami cyrkowymi*
istniejcymi do dzi pod nazw zwycistwa sullaskiego".
28. Na krtko przed zwycisk walk Sulli pod Sacriportus jego
stronnicy we wspaniaych bitwach rozgromili wojska przeciwnikw:
103
Q. Lucretius Ofella, ekwita rzymski, zgadzony za spraw Sulli
w 81 roku, gdy ubiega si o konsulat, mimo e nie piastowa dotd nawet kwes-
tury.
b
Tekst zepsuty.
42
dwaj Serwiliusze
104
pod Kluzjum, Metellus Pius pod Fawencj
105
,
Marek Lukullus w okolicach Fidencji
106
.
Zdawao si, e dobiegaj ju kresu klski wojny domowej, gdy
nagle wzrosy wskutek okruciestwa Sulli. Powoany na stanowisko
dyktatora, po ktre od stu dwudziestu lat nikt nie siga po raz
ostatni piastowano je w rok po ustpieniu Hannibala z Italii, skd wida,
e nard rzymski, o ile w obliczu gronej sytuacji pragn dyktatury,
o tyle podczas pokoju lka si jej potgi nieograniczonych peno-
mocnictw, ktrych przodkowie uywali dla ratowania rzeczypospolitej
z najwikszych opresji, uy dla pofolgowania swemu bezgranicznemu
okruciestwu. Sulla pierwszy i oby ostatni wpad na pomys pros-
krypcji. W pastwie, gdzie dotd kuglarz za poch zniewag mia prawo
pozywa przed sd, teraz publicznie wyznaczano zapat za zamordowanie
obywatela rzymskiego; najwikszy zbrodniarz stawa si najwikszym
bogaczem; nie mniej sowita nagroda czekaa za zabicie ziomka ni
wroga; kady paci oprawcy za wasn mier. Srogi los spotka nie
tylko ludzi, ktrzy po przeciwnej stronie walczyli, ale i wiele cakiem
niewinnych osb.
Dodatkowa ustawa gosia, i dobra proskrybowanych id na sprze-
da, a dzieci wyzute z majtkw ojcowskich trac prawo ubiegania si
o urzdy; tak wic wbrew elementarnej zasadzie godziwoci synowie
senatorw mieli dwiga ciary swego stanu tracc jednoczenie zwi-
zane z nim uprawnienia.
29. Na wie o wkroczeniu Lucjusza Sulli do Italii dwudziestotrzy-
letni Gneusz Pompejusz, syn wspomnianego ju bohatera z czasw
wojny marsyjskiej, konsula Gneusza Pompejusza, lat temu sto trzy-
nacie, bez niczyjej rady i liczc tylko na wasne zasoby materialne
powzi miao wielkie zamiary, ktre wspaniale urzeczywistni: z ziemi
piceskiej, jak duga i szeroka penej podopiecznych swego ojca, zgro-
madzi silne wojsko, by pomci ojczyzn i przywrci jej utracone
dostojestwo. O wielkoci czowieka tego pokroju naleaoby mwi
w dziele obliczonym na tomy, szczupy zakres mojej pracy kae mi
ograniczy jej opis do paru zda.
104
Jednym by P. Servilius Vatia Isauricus, z laski Sulli konsul
w 79 roku, drugim prawdopodobnie jego brat, M. Servilius, kierownik men-
nicy w 89 roku. Wedug Appiana (Bell. civ. I 89) bitw pod Kluzjum stoczy sam
Sulla z Karbonem ju po Sacriportus i zdobyciu Rzymu.
105
Pod Fawencj Metellus rozgromi wojska Norbana (zob. App. Bell. civ. I 91) latem 82
roku.
106
M. Licinius Lucullus, brat Lucjusza, kwestora Sulli w wojnie z Mi-
trydatesem, konsul z 73 roku, zwyciy wojska marian pod Fidencj w 83 roiku
(zob. Plut. Vita Sullae XXVII). Kolejno: Kluzjum, Fawencja, Fidencja, za-
chowuje rwnie epitome z LXXXVIII ksigi Liwiusza.
43
Po matce Lucylii pochodzi Pompejusz z rodu senatorskiego. Wy-
gldem zewntrznym growa nad otoczeniem; nie promieniowa wdzi-
kiem modoci, lecz licujc ze swym znaczeniem i szczciem urod
ludzi dostojnych i statecznych, ktr zachowa po ostatni dzie ywota.
Nadzwyczajnej prawoci i nieskazitelnych obyczajw czowiek, jako
mwca przecitny, dy do wadzy nadanej w dowd uznania, a nie
zagarnitej si; w czasie wojny dowiadczony wdz, w cywilu, jeli nie
lka si rywala, skromny obywatel; w przyjani stay, urazy wyba-
cza, do zgody szczerze wyciga do i atwo przyjmowa zadouczy-
nienie; osignitej potgi prawie nigdy nie naduy. W ogle by niemal
pozbawiony wad, jeli za przejaw najwikszej wady nie policzy faktu,
i w wolnej rzeczypospolitej, pani ludw, w ktrej wedug prawa mia
rwnych sobie wszystkich obywateli, oburza si, gdy spostrzeg, e
kto dorwnuje mu w godnociach. Do suby wojskowej zaprawia si
pod roztropnym kierownictwem ojca i wodza w jednej osobie od chwili
przywdziania togi mskiej; posiadajc za wrodzony talent i atwo
w zdobywaniu godziwej nauki, doszed do takiej biegoci w rzemiole
wojennym, i Sertoriusz, aczkolwiek bardziej wychwala Metellusa,
przed nim odczuwa silniejszy lk.
30. Wtedy
107
jeden z proskrybowanych, byy pretor Marek Per-
penna, m znamienitszy pochodzeniem ni przymiotami duszy, w mie-
cie Oska zamordowa Sertoriusza podczas uczty. Niecnym postpkiem
zgotowa Rzymianom ostateczne zwycistwo, swojemu stronnictwu zgu-
b, sobie haniebn mier.
Metellus i Pompej usz odprawili triumfy nad Hiszpanami
108
, przy
czym Pompejusz, ktry rwnie podczas tego triumfu by nadal jeszcze
rycerzem rzymskim, wjecha do Rzymu na rydwanie w przeddzie
objcia konsulatu. Dziwi wic si naley, e chocia sam zosta wynie-
siony drog tylu nadzwyczajnych penomocnictw na szczyt hierarchii
pastwowej, zawrza oburzeniem, gdy senat i nard rzymski nie zga-
szali sprzeciwu, by Cezar ubiega si o drugi konsulat zaocznie. Tak
dalece ludzie przywykli sobie wybacza wszystko, innym na nic nie
zezwala i w budzcych zastrzeenia sytuacjach dostrzega nie sam
rzecz, lecz wol poszczeglnych osb. Podczas swegc konsulatu Pompe-
jusz przywrci wadz trybusk, ktrej Sulla pozostawi jedynie czcze
wyobraenie.
W czasie wojny hiszpaskiej z Sertoriuszem ze szkoy gladiatorskiej
w Kapui ucieko szedziesiciu czterech niewolnikw pod wodz Spar-
107
Z pocztkiem 72 roku.
108
w 71 roku.
44
taka
109
. Zbiegowie porwawszy bro w miecie podyli zrazu na gr
Wezuwiusz, a wzrastajc z dnia na dzie xv siy, niebawem zadali Italii
cay szereg powanych klsk. Liczebno ich dosiga takich rozmiarw,
e w ostatniej bitwie mogli przeciwstawi wojsku rzymskiemu dziewi-
dziesit tysicy ludzi. Chwa zwycizcy w wojnie ze Spartakiem okry
si Marek Krassus
110
, wkrtce zdaniem ogu pierwszy m w rzeczy-
pospolitej.
31. Posta Gneusza Pompejusza zwrcia na siebie oczy caego
wiata; uwaano, e we wszystkim wyrasta ponad pojcie obywatela.
Jako konsul zaprzysig chwalebnie, e ze swego urzdu nie przejdzie
na adn prowincj, i zoonej przysigi dochowa. W dwa lata p-
niej
111
, gdy piraci ju nie rozbojem, ale regularn wojn, nie upieskimi
napadami znienacka, ale przy uyciu caych flot trzymali wiat w po-
strachu i obrabowali nawet szereg italskich miast, trybun ludowy,
Aulus Gabiniusz, wnis projekt ustawy, by misj ich likwidacji po-
wierzy Gneuszowi Pompejuszowi, ktry by otrzyma wadz rwn
wadzy namiestnikw prokonsularnych we wszystkich prowincjach po
pidziesit mil od morza. Z uchwaleniem wniosku Gabiniusza wadza
nieomal nad caym wiatem przechodzia w rce jednego czowieka.
Siedem lat wczeniej decyzja podobnej treci zapada w odniesieniu
do pretora Marka Antoniusza
112
; czasami jednak, chocia przykad
zawsze szkodzi, wzgld na osob pomnaa lub zmniejsza zawi. W przy-
padku Antoniusza ludzie nie okazali adnej niechci. Rzadko bowiem
zazdroci si zaszczytw politykom, ktrych sia nie wzbudza obaw.
Przeciwnie, ludzie odczuwaj trwog, kiedy widz nadzwyczajne pe-
nomocnictwa w rku osb mogcych je zoy lub zatrzyma w zale-
noci od wasnego uznania i woli.
Optymaci sprzeciwiali si wnioskowi Gabiniusza, lecz rady przemg
poryw entuzjazmu.
32. Godna pamici jest z jednej strony powaga, z drugiej skromno
Kwintusa Katulusa
113
, ktry przeciwstawiajc si na zgromadzeniu
wnioskowi Gabiniusza powiedzia midzy innymi, i Gneusz Pompejusz
109
Z pocztkiem lata 73 roku. Wedug Liwiusza (epitome z ksigi XCV)
z Kapui ucieko siedemdziesiciu czterech gladiatorw; std J. Lipsius poprawia
LXIIII z editio princeps i kopii Amerbacha na LXXIII.
110
Krassus przy uyciu dziesiciu legionw walczy z niewolnikami przez
sze miesicy: od padziernika 72 roku do kwietnia 71 (zob. Appian, Bell, civ.
I 121).
111
W 67 roku.
112
W 74 roku M. Antoniusz, ojciec triumwira, pretor z 75 roku otrzyma
wadz nad flot i wybrzeami Morza rdziemnego celem oczyszczenia go
z korsarzy.
113
Q. Lutatius Catulus, konsul z 78 roku.
45
jest wprawdzie wybitnym mem, ale ju nazbyt potnym w wolnej
rzeczypospolitej i e nie godzi si caoci spraw skada w rce jednego
czowieka; na zakoczenie doda: jeli jemu przytrafi si jakie nie-
szczcie, kogo na jego miejsce postawicie?" Na to zebrany tum wy-
krzykn jednym gosem: ciebie, Kwintusie Katulu!" Wtedy, ustpujc
przed zgodnym sdem ogu i tak zaszczytnym wiadectwem spoecze-
stwa, Katulus opuci zgromadzenie. Mamy tutaj prawo podziwia
skromno czowieka, sprawiedliwo narodu: czowieka poniewa
nie upiera si duej, ludu bo przeciwnikowi swej woli nie chcia
odmwi susznoci.
W tym czasie wadz sdownicz, wydart senatowi na rzecz rycerzy
przez Gajusza Grakcha, za spraw Sulli przeniesion znw do senatu,
Kotta rozdzieli rwnomiernie midzy oba stany
114
.
- Oton Roscjusz wydan pod swym imieniem ustaw przywrci rycerzom
miejsca w teatrze
115
.
Tymczasem Gneusz Pompejusz, przybrawszy do pomocy w prowa-
dzeniu wojny wielu znakomitych mw, obsadzi eskadrami okrtw
kady niemal zaktek morza i w krtkim czasie uwolni wiat od nie-
zwycionych si wroga. Korsarzy pokonanych wielekro w rnych
miejscowociach zaatakowa przy uyciu floty w pobliu Cylicji i rozbi
do szcztu. Pragnc ukoczy szybciej wojn zakrojon na tak szerok
skal, zgromadzi resztki nieprzyjaci i osadzi na stay pobyt w mia-
stach i okolicach odlegych od wybrzea morskiego. Niektrzy krytykuj
go za to. Lecz chocia osoba wodza stanowi w tym wypadku dostateczn
racj, sama racja uczyniaby wielkim kadego, kto by zdoby si na
podobny krok: stwarzajc bowiem rabusiom moliwo ycia bez upiestw
powstrzyma ich od upienia.
33. Pod koniec wojny z piratami zawsze przekupny i wysugujcy
si cudzej potdze trybun ludowy, Maniliusz, wnis projekt ustawy,
aby kierownictwo w wojnie z Mitrydatesem przej Gneusz Pompejusz.
Sprawowa je dotd Lucjusz Lukullus
116
, ktry przed siedmiu laty
wylosowawszy jako konsul prowincj Azj ciera si tam z Mitryda-
tesem przeprowadzajc cay szereg pomylnych i wiekopomnych akcji
bojowych. Rozbi wielokrotnie w rnych miejscowociach wojska prze-
114
Jesieni 70 roku pretor, L. Aurelius Cotta, przeprowadzi ustaw
o reformie trybunaw sdowych (quaestiones) dopuszczajc do nich, po jednej
trzeciej, senatorw, ekwitw i tzw. trybunaw skarbowych (tribuni aerarii)
o cenzusie majtkowym zblionym do cenzusu ekwitw.
115
L. Roscius Otho trybun ludowy z 67 roku, przywrci ekwitom
przywilej zajmowania w teatrze czternastu pierwszych rzdw tu za sena-
torami, utracony moe w czasach Sulli.
116
L. Licinius Lucullus, konsul z 74 roku, walczy z Mitrydatesem
w latach 14-66.
46
ciwnika, w wietnym zwycistwie uwolni miasto Kyzikos, pokona
w Armenii potnego krla Tigranesa i ostatniego ciosu wrogowi raczej
nie chcia, ni nie mg zada, gdy bdc skdind ze wszech miar
czcigodnym czowiekiem, w wojnie prawie niezwycionym, w yciu
powodowa si dz pienidzy.
Przyjcie wniosku Maniliusza
117
stao si przyczyn ostrych ktni
midzy oboma wodzami. Pompejusz zarzuca Lukullusowi haniebny kult
bogactwa, Lukullus Pompejuszowi bezgraniczn dz wadzy. We wza-
jemnych oskareniach jeden drugiemu nie mg wykaza kamstwa.
Pompejusz bowiem, odkd zaj si sprawami pastwowymi, nie znosi
w ogle rwnego sobie i, gdzie winien by pierwszy, pragn by jedyny.
Nikt nie poda sawy gorcej, do wszelkich innych spraw nikt mniej-
szej nie przykada wagi. W zabiegach o wci nowe godnoci traci
umiar, piastujc zdobyte urzeka skromnoci. Wstpowa na urzdy
z entuzjazmem, rozstawa si z nimi spokojnie i stanowiska, ktre
pragn obejmowa wedug wasnego uznania, opuszcza wedug uzna-
nia innych. Lukullus natomiast, skdind m wielkich zalet, zapo-
cztkowa rozpowszechniony dzi przepych w budownictwie, ucztach
i sprztach domowych. Midzy innymi sypa groble w morzu i przeko-
pujc gry wpuszcza wody marskie w gb ldu; std te Pompejusz
Wielki z du doz dowcipu zwyk go nazywa Kserksesem w todze.
34. W tym czasie Kwintus Metellus
118
rozcign panowanie narodu
rzymskiego na wysp Kret, ktra zgromadziwszy pod wodz Panaresa
i Lastenesa dwadziecia cztery tysice onierzy, szybkich, zaprawionych
do trudw wojennych i mistrzw w ucznictwie, przez trzy lata spra-
wiaa kopot naszemu wojsku. Rwnie w tym wypadku Gneusz Pom-
pejusz nie zaniecha swej pogoni za saw prbujc przypisa sobie
cz zwycistwa. Mimo to triumfy Lukullusa i Metellusa tak z racji
wybitnych zasug obu wodzw, jak z powodu zawici Pompejusza
spotkay si z przychylnym przyjciem u kadego zacnego obywatela.
W tym czasie
119
nowy przedstawiciel arystokracji, Marek Cyceron,
ktry osign saw yciem, wielko talentem, ktry wszystko, co
zdoby, sobie zawdzicza i ktry sprawi, e pokonani orem nie po-
konali nas na polu kultury umysowej, jako konsul dziki wyjtkowej
energii, konsekwencji, czujnoci i zapobiegliwoci odkry spisek zawi-
zany przez Sergiusza Katylin
120
, Lentulusa
121
, Cetega
122
i inne osoby
117
C. Manilius (Crispus) przeprowadzi swj wniosek w styczniu 66 roku.
118
Q. Caecilius Metellus Creticus, konsul z 69 roku; Kreta
zgosia gotowo kapitulacji na rzecz Pompejusza latem 67 roku.
119
W 63 roku.
120
L. Sergius Catalina, pretor z 66 roku.
121
P. Cornelius Lentulus Sura, konsul z 71 roku.
122
C. Cornelius Cethegus, senator rzymski.
47
ze stanu senatorskiego i rycerskiego. Katylin lk przed wadz kon-
sularn wyposzy ze stolicy. Lentulus, byy konsul i dwukrotny pretor,
Cetegus i inni mowie o sawnych imionach za spraw senatu zostali
na rozkaz konsula straceni w wizieniu.
135. Sesja senatu, na ktrej powzito decyzj co do losu sprzysi-
onych, ukazaa w penym blasku cnot Marka Katona, ju wczeniej
wielokrotnie wyrniajc si i rzucajc w oczy. Prawnuk i imiennik
sawnego protoplasty rodziny Porcjuszw, Marek Katon, stanowi ywy
wizerunek cnoty. Charakterem pod kadym wzgldem bliszy bogom,
ni ludziom, postpowa godziwie nie po to, by za godziwego uchodzi,
lecz dlatego, e inaczej postpowa nie mg; racj widzia jedynie tam,
gdzie bya sprawiedliwo. Wolny od wszelkich uomnoci ludzkich, ster
losw dziery zawsze w swojej rce.
W tym dniu, kiedy pewni senatorowie radzili, by Lentulusa i sprzy-
sionych odda pod stra miast municypalnych. Katon, desygnowany
trybun ludowy, wiekiem jeszcze modzieniec, zapytany o zdanie prawie
na kocu, z tak si ducha i talentu zaatakowa spisek, w tak ostrych
sowach rzuci podejrzenie o wspudzia na rzecznikw agodnoci, tak
jaskrawo odmalowa grob zgliszcz i poogi w Rzymie, przewrotu
w pastwie, i tak uwypukli zasugi konsula, e cay senat przeszed
na jego stron gosujc za surowym ukaraniem winnych; Cycerona
wiksza cz ojcw" odprowadzia do domu.
Katylina za usiowa przeprowadzi swe zbrodnicze plany z t sam
energi, z jak je ukartowa: dzielnie walczc odda ostatnie tchnienie
na polu bitwy
123
i tak umkn przed kar z rki kata.
36. Konsulatowi Cycerona przysporzyo blasku wane zdarzenie:
w tym roku lat temu dziewidziesit przyszed na wiat boski
August, ktry sw wielkoci mia zami wszystkich mw ze wszy-
stkich narodw.
Wzmianki natury chronologicznej o wybitnie uzdolnionych jedno-
stkach mog si teraz
124
wyda prawie zbyteczne. Bo kt nie wie, e
podwczas, oddzieleni etapami ycia ludzkiego, rozwijali dziaalno Cy-
ceron i Hortensjusz, troch wczeniej Krassus, Kotta
125
i Sulpicjusz,
nieco pniej Brutus, Kalidiusz
126
, Celiusz
127
, Kalwus
128
i najbliszy
Cyceronowi Cezar, ich niejako wychowankowie Korwinus
129

123
W bitwie pod Pistori, w styczniu 62 roku.
124
Czyli w epoce Cycerona i Augusta.
125
C. Aurelius Cotta, konsul z 75 roku.
126
C. Calidius, pretor z 57 roku.
127
M. Caelius Rufus, pretor z 48 roku.
128
C. Licinius Macer Calvus, poeta i mwca szkoy attyckiej, zmary w 47 roku.
129
M. Valerius Corvinus Messala, konsul z 31 roku.
48
i Azyniusz Pollion
130
, wspzawodnik Tukidydesa Sallustiusz, poeci
Warron i Lukrecjusz oraz nie ustpujcy nikomu w uprawianym gatun-
ku literatury, Katullus.
Zakrawaoby na gupot, gdybym wylicza po kolei utalentowane
osoby, ktre mamy jeszcze wieo w pamici; wrd nich wyrniaj
si szczeglnie najblisi naszej generacji pieniarz nad pieniarzami
Wergiliusz, dalej Rabiriusz, nastpca Sallustiusza Liwiusz, wreszcie
Tibullus i (Owidiusz) Nazon, mistrzowie w swojej dziedzinie twr-
czoci
131
. Z yjcych nie wymieniam nikogo; atwo bowiem ich podzi-
wia, lecz trudno ocenia i klasyfikowa.
37. Podczas gdy na terenie Rzymu i Italii rozgryway si przedsta-
wione wyej wypadki, Gneusz Pompejusz prowadzi wiekopomn wojn
przeciw Mitrydatesowi, ktry po ustpieniu Lukullusa zdoa odbudo-
wa swj potencja wojskowy, lecz ostatecznie ponis sromotn klsk,
straci ca armi i uszed do Armenii, gdzie panowa jego zi Tigranes,
najpotniejszy monarcha swej doby, jakkolwiek nieco osabiony w wal-
kach z Lukullusem. W pocigu za oboma Pompejusz wtargn na teren
Armenii. Tutaj najpierw przyby do niego skcony z ojcem syn Tigra-
nesa. Niebawem
132
zjawi si rwnie sam Tigranes i w kornej postawie
zgosi gotowo kapitulacji w imieniu swoim i pastwa owiadczajc,
e nie podporzdkowaby si jako sojusznik nikomu spord Rzymian
i nikomu spord innych narodw, lecz z woli Gneusza Pompejusza
zniesie bez szemrania dobry i zy los; nie przynosi bowiem haby klska
zadana przez ma, ktrego bogowie zabraniaj zwycia, i nie znie-
sawia zwierzchnictwo czowieka, ktrego opatrzno wyniosa ponad
wszystkich.
Godno panujcego krl zachowa, lecz tytuem kary musia zapa-
ci olbrzymi sum pienin, ktr Pompejusz zgodnie ze swym zwy-
czajem przekaza w caoci pod zarzd kwestora i wcign do ksig
publicznych. Syria i inne prowincje, zagarnite uprzednio przez Tigra-
nesa
133
, zostay mu odebrane i bd przywrcone, bd jak w wy-
padku Syrii wtedy po raz pierwszy poddane wadzy narodu rzym-
skiego z obowizkiem pacenia daniny. Zasig wadzy; krlewskiej
Tigranesa ograniczono do Armenii.
38. Mam wraenie, e postpi zgodnie z zaoeniami formalnymi
swego dziea, jeli przedstawi w skrcie, pod czyim dowdztwem
130
C. Asinius Pollio, konsul z 40 roku.
131
Uderza brak wzmianki o Horacym.
132
Jesieni 66 roku Mitrydates zbieg do Dioskurias w Kolchidzie, a Tigranes przyj
warunki podyktowane przez Pompejusza.
133
Kappadocja, Syria, Fenicja i Sofene.
49
poszczeglne ludy i szczepy zostay poddane organizacji prowincjalnej
i zobowizane do pacenia daniny; w ten sposb sprawy, o ktre spo-
radycznie potrcaem, zebrane w cao atwiej pozwol si ogarn
spojrzeniem.
Do Sycylii pierwszy przeprawi wojska konsul Klaudiusz
134
; w pro-
wincj zamieni j pidziesit dwa lat pniej zdobywca Syrakuz,
Klaudiusz Marcellus
135
.
Do Afryki pierwszy wtargn w dziewitym roku pierwszej wojny
punickiej Regulus
136
; organizacji prowincjalnej podda j po zburze-
niu Kartaginy sto dziewi lat potem, sto siedemdziesit trzy lata od
chwili obecnej Publiusz Korneliusz Scypion Emilianus
137
.
Sardynii trwae jarzmo wadzy rzymskiej naoy midzy pierw-
sza a drug wojn punick konsul Tytus Manliusz
138
.
Jaskrawym dowodem wojowniczoci naszego pastwa jest fakt, e
raz za panowania krlw, drugi za konsulatu wspomnianego Man-
liusza, trzeci za pryncypatu Augusta na znak powszechnego pokoju
zamknito wrota w wityni dwupostaciowego Janusa.
Do Hiszpanii pierwsi powiedli wojsko z pocztkiem drugiej wojny
punickiej, lat temu dwiecie pidziesit Gneusz i Publiusz Scypio-
nowie
139
; kraj, odtd na przemian posiadany i wielekro tracony partia-
mi, w caoci zobowiza do pacenia daniny August.
Macedoni podbi Paulus
140
, Mummiusz Achaj
141
, Fulwiusz Nobi-
lior Etoli
142
.
Azja wydarta z rk Antiocha przez Lucjusza Scypiona, brata Publiu-
sza Afrykaskiego
143
, niebawem z aski senatu i narodu rzymskiego
przesza w posiadanie krlw Attalidw; do pacenia daniny zobowiza
j po pojmaniu Arystonika Marek Perpenna
144
.
Zwycistwem nad wysp Cypr nikt nie moe si poszczyci; obr-
cono j w prowincj na mocy ustawy senatu, wykonanej przez Ka-
tona
145
; krl cypryjski w poczuciu winy popeni samobjstwo.
134
W 264 roku.
135
W 212 roku.
136
M. Atilius Regulus, konsul z 256 roku.
137
W 146 roku.
138
T. Manlius Torquatus, konsul z 235 roku.
139
W 218 roku.
140
L. Aemilius Paulus, w 167 roku.
141
L. Mummius, w 146 roku.
142
W 189 roku. M. Fulvius Nobilior ujarzmi Etoli, lecz nie zamieni jej w prowincj.
143
W 190 roku.
144
W 130 roku.
145
W 57 roku.
50
Odwiecznej niepodlegoci Krety pooya kres wyprawa Metellusa
146
.
Syria i Pont s pomnikami mstwa Gneusza Pompejusza.
39. Do Galij, niebawem terenu naszej dotkliwej klski
147
, pierwsi
wkroczyli z wojskiem Domicjusz i Fabiusz, wnuk (Emiliusza) Paulusa,
zwany Allobrogijskim
148
. Nastpnie czsto usiowalimy je zdoby
i czsto zarzucalimy myl podboju. Najwikszym blaskiem okry si
w nich Gajusz Cezar. Pokonane w kierowanej przez niego kampanii
149
Galie wnosz do skarbu rzymskiego danin niemal rwnie wysok
jak reszta wiata.
Cezar te zamieni [w prowincj Numidi, z ktrej niegdy wynis
przydomek za mstwo Metellus]
c
Numidyjski.
Cylicj ujarzmi [Metellus] Isauryjski
150
, Gallogrecj
151
po woj-
nie z Antiochem Manliusz Wulson.
Bitynia jak ju mwiem zostaa przekazana Rzymowi w spadku
testamentem Nikomedesa
152
.
Boski August prcz Hiszpanii i innych krajw, ktrych nazwy zdobi
jego Forum, opanowa i oboy danin Egipt
153
zwikszajc dochody
skarbu prawie w tym samym stopniu, co jego ojciec przez podbj Galii.
Jak boski August Hiszpanw, tak jego syn, Tyberiusz Cezar, zmusi
do bezwzgldnej ulegoci Ilirw i Dalmatw
154
. Przyczy te do
naszego pastwa nowe prowincje: Recj, Windelicj, ziemie Norikw,
Pannoni i kraj Skordyskw. Wymienionym piciu narzuci zwierzch-
nictwo narodu rzymskiego orem
155
, Kapadocji sam powag swe-
go autorytetu
156
.
Lecz pora wraca do toku opowiadania.
40. Gneusz Pompejusz prowadzi dalej
157
operacje wojenne zysku-
jc wielk chwa za cen wielkich mozow. Przemierzy szlakiem
zwycistw Medi, Albani, Hiberi; nastpnie zwrci si przeciw ple-
146
w 67 roku.
147
Aluzja do klsk w latach 109 - 105, zob. wyej, II 12.
148
W 121 roku; Q. Fabius Maximus Allobrogicus by konsulem,
Cn. Domitius Ahenobarbus dziaa jako prokonsul.
149
W latach 58 - 50.
150
w 78 roku; P. Servilius Vatia (Isauricus), konsul z 79 roku.
151
Galacj, w 189 roku; konsul Cn. Manlius Vulso spustoszy j, lecz
nie zamieni w prowincj.
152
w 74 roku; zob. wyej, II 4.
153
W 30 roku.
154
W 10 roku.
15S
W latach 16 - 12.
155
W 17 roku n.e.
157
W latach 66 - 63.
c
Luk w tekcie uzupeni Haase.
51
mionom Kolchw, Heniochw i Achajw, zamieszkujcych prawe wy-
brzee Pontu i w gbi ldu. Wyprawa osigna skutek: w wyniku
zdrady syna, Farnakesa, zgin Mitrydates, ostatni samodzielny krl
nie liczc dynastii partyjskiej.
Wtedy dopiero zwyciski nad wszystkimi ludami, do ktrych dotar,
wikszy nad yczenia swoje i obywateli, pod kadym wzgldem wyszy
nad los czowieczy, Pompejusz wrci do Italii
158
. Jego powrt spotka
si z yczliwym przyjciem, gdy zada kam krcym pogoskom.
Wielu mianowicie utrzymywao, e wkroczy do stolicy na czele wojska
i ograniczy swobody republikaskie wedug wasnego uznania. Im bar-
dziej obawiano si zamachu stanu, tym radoniej witano wielkiego
wodza, ktry wraca jak prosty obywatel. Albowiem ca armi roz-
puci w Brundyzjum. zachowujc jedynie miano imperatora i wszed
do Rzymu w prywatnym gronie osb, ktre zazwyczaj mia za towarzy-
szy. Przez dwa dni odprawia wspaniay triumf nad pokonanymi kr-
lami, pienidzy za uzyskanych z upw wojennych wnis do skarbu
znacznie wicej ni jakikolwiek wdz przed nim, z wyjtkiem (Emiliu-
sza) Paulusa.
Pod nieobecno Gneusza Pompejusza trybuni ludowi
159
, Tytus Am-
piusz i Tytus Labienus, przeprowadzili ustaw zezwalajc mu na
noszenie podczas igrzysk cyrkowych zotej
160
korony i penego stroju
triumfatora, na przedstawieniach scenicznych za togi bramowanej
purpur i zotej korony. Z otrzymanego przywileju Pompejusz sko-
rzysta raz jeden, ale i to za wiele. Wybraniec losu, etapy swojej
kariery politycznej znaczy triumfami, po raz pierwszy nad Afryk,
po raz drugi nad Europ, po raz trzeci nad Azj, uniemiertelniajc
si zwycistwem w kadej czci wiata. Wielko nigdy nie jest wolna
od zawici. I tak Lukullus, pamitny doznanej krzywdy, i Metellus
Kreteski nie bez podstaw czujcy al Pompejusz bowiem odebra
mu podstpnie ozdob triumfu, pojmanych wodzw wraz z czci
optymatw sprzeciwiali si wypenieniu obietnic Pompejusza na rzecz
miast (azjatyckich) i wypaceniu wedug jego uznania nagrd zasu-
onym onierzom.
41. Z kolei
161
nastpi konsulat Gajusza Cezara, przy ktrym mimo
popiechu musz zatrzyma si nieco duej.
Pochodzi Cezar ze znakomitej rodziny Juliuszw, wywodzc si za
jak wiadomo powszechnie wrd badaczy staroytnoci w prostej
linii od Anchizesa i Wenus, urod growa nad wspobywatelami.
158
Pod koniec 62 roku.
159
Z 63 roku.
160
Raczej laurowej, zob. Dio Cass. XXXVII 21.
161
W 59 roku.
52
Energiczny i rzutki, szczodry do granic rozrzutnoci, odwag przeszed
natur i wiar ludzk. Wielkoci zamysw, szybkoci w operacjach
wojennych i odpornoci na niebezpieczestwa przypomina Aleksandra
Wielkiego, lecz trzewego i nie gniewliwego. Sen i pokarmy uwaa
zawsze za konieczno yciow, a nie za rdo przyjemnoci. Spokrew-
niony blisko z Gajuszem Mariuszem
162
i zarazem bdc ziciem Cynny,
nie odtrci jego crki z lku przed represjami, podczas gdy m kon-
sularny, Marek Pizon
163
, chcc przypodoba si Sulli odesa do domu
Annie, uprzednio on Cynny; a Cezar w chwili dojcia Sulli do wadzy
liczy niespena osiemnacie lat. Kiedy za spostrzeg, e sudzy i po-
plecznicy Sulli bardziej zreszt ni sam dyktator czyhaj na jego
zgub, zmieni strj i w przebraniu maskujcym jego pozycj spoeczn,
wymkn si noc z Rzymu. Pniej
164
, lecz nadal jeszcze jako cakiem
mody czowiek, wpad w rce korsarzy. Przez cay czas pobytu w nie-
woli potrafi tak si zachowa, e swoich przeladowcw napawa zara-
zem strachem i podziwem. Ni noc, ni za dnia nie zzuwa obuwia i nie
rozlunia pasa dlaczego bowiem miabym pomija wany szczeg
z niechci do pospolitych terminw? by nawet drobn zmian w wy-
gldzie nie budzi podejrzenia stranikw, ktrzy strzegc go ufali
jedynie swoim oczom.
42. Dugo trzeba by opowiada, na co i kiedy si odway i jak
bardzo jego inicjatyw krpowa sw lkliwoci urzdnik narodu rzym-
skiego zawiadujcy Azj. Nastpujca historia posuy najlepiej za do-
wd i zapowied wielkoci jej bohatera.
Wykupiony za publiczny grosz miast azjatyckich, ktrym, nawiasem
mwic, z jego woli korsarze musieli da najpierw zakadnikw, naj-
bliszej nocy zebra na wasn rk okrty, jakie si nawiny, i uderzy
na gniazdo piratw. Cz floty przeciwnikw rozproszy, cz zatopi,
cz statkw z liczn zaog wzi do niewoli. Ucieszony z udanej
wyprawy nocnej wrci do swoich, jecw odda pod stra, a sam pod-
y do Bitynii, do prokonsula Junkusa ktry prcz Azji zarzdza
rwnie tym krajem
165
z prob o wyrok mierci na pojmanych.
Kiedy Junkus da odmown odpowied i owiadczy, e sprzeda bra-
cw w lad za gnunoci bowiem opanowaa go zawi Cezar
162
Mariusz polubi jego ciotk Juli.
163
M. Puppius Piso (z rodu Kalpurniuszw), konsul z 61 r.
164
Plutarch (Vita Caesaris I - II) czy przygod z piratami z podr Ce-
zara do Bitynii w 81-80 roku, Swetoniusz (Divus Iulius 4) z podr na Rodos
w 76 roku. W rzeczywistoci epizod wydarzy si dwa lata pniej, w trakcie
powrotu Cezara z Rodos.
165
M. Iuncus, namiestnik Azji, w 74 roku. zarzdza przez krtki czas
rwnie Cylicj i Bityni.
53
z niewiarogodn szybkoci wrci nad morze i, zanim ktokolwiek zd-
y odebra w tej sprawie list od namiestnika, wszystkich wzitych do
niewoli ukrzyowa.
43. Niebawem popieszy do Italii, by obj urzd kapaski
zosta bowiem wybrany zaocznie pontyfikiem na miejsce ma kon-
sularnego, (Aureliusza) Kotty
166
; godno kapana Jowisza (flamen dia-
lis), uzyskan niemal w wieku chopicym za spraw Mariusza
167
i Cynny, utraci z chwil zwycistwa Sulli, ktry uniewani wszystkie
zarzdzenia swych przeciwnikw. Pragnc uj uwagi korsarzy, wtedy
panw mrz, jemu za szczeglnie i nie bez podstaw wrogich,
wsiad do czterowiosowej odzi i w towarzystwie dwu przyjaci i dzie-
siciu niewolnikw puci si w dalek drog poprzez wody Adriatyku.
Podczas przeprawy ujrzawszy jak mniema okrty pirackie, zdj
szaty i przywiza sztylet do boku, gotujc si na wszelk ewentualno.
Wnet jednak zrozumia, e uleg zudzeniu wzrokowemu biorc rzd
drzew w oddali za maszty i reje.
Dalsza jego dziaalno, ju po powrocie do Rzymu, jako bardziej
znana nie wymaga dokadnego opisu. Mam na myli:
chlubne oskarenie Gneusza Dolabelli
168
, ktremu opinia publiczna
sprzyjaa wicej ni zazwyczaj sprzyja obwinionym;
gone starcia polityczne z Kwintusem Katulusem
169
i innymi wybit-
nymi osobistociami;
odniesione, przed pretur, zwycistwo w zabiegach o godno arcy-
kapana nad Kwintusem Katulusem, zdaniem ogu pierwszym w senacie;
ustawienie, w czasie edylatu
170
, na dawnym miejscu posgw Gaju-
sza Mariusza mimo sprzeciwu partii arystokratycznej;
przywrcenie synom proskrybowanych prawa ubiegania si o urzdy
pastwowe;
wreszcie pretur i kwestura, sprawowana w Hiszpanii z godn podzi-
wu energi i gorliwoci.
Kwestorem by u Antystiusza Wetusa
171
, ktrego wnukiem jest y-
166
C. Aurelius Cotta, konsul z 75 roku.
167
Po samobjstwie L. Korneliusza Meruli, w 86 roku.
168
Cn. Cornelius Dolabella, konsul z 81 roku, w 77 roku bez po-
wodzenia oskarony przez Cezara o zdzierstwa w Macedonii.
169
Q. Lutatius Catulus, konsul z 78 roku, pokonany przez Cezara
w wyborach na godno najwyszego kapana w 63 roku.
170
Cezar by kwestorem w 68, edylem w 65, pretorem w 62, namiestnikiem
Hiszpanii Dalszej w 61/60 roku.
171
C. Antistius Vetus, namiestnik Hiszpanii Dalszej w 69/68 roku;
jego wnukiem by C. Antistius Vetus, konsul z 6 roku, ojciec Gajusza,
konsula z 23 roku n.e., i Lucjusza, konsula z 26 roku n.e.
54
jacy dzi Wetus m konsularny i czonek kolegium pontyfikw,
ojciec dwu konsulw i kapanw, czowiek o tyle zacny, o ile prosto-
linijno ludzka da si rozumem ogarn.
44. Za wspomnianego wic konsulatu
172
Cezar, Gneusz Pompejusz
i Marek Krassus zawarli ukad w sprawie wadzy w pastwie, zgubny
dla Rzymu i wiata, w rnych odstpach czasu rwnie zgubny dla nich
samych. Pompejusz przystpowa do niego w nadziei, e przez konsula
Cezara przeprowadzi ratyfikacj swych posuni w krajach zamorskich,
przeciw ktrym jak mwiem liczni zgaszali sprzeciw; Cezar
poniewa uwaa, e ustpujc chwale Pompejusza pomnoy wasn
i zepchnwszy na partnera zawi za wspln wadz, wzmocni swoje
siy; Krassus wreszcie spodziewa si, e przez wpywy Pompejusza
i potg Cezara zdobdzie pierwszestwo w kraju (principatus), o ktre
sam nie mg si pokusi. Pompejusz i Cezar zwizali si rwnie
wzami powinowactwa: Gneusz Wielki polubi crk Gajusza Cezara,
Juli
173
.
W czasie swego konsulatu Cezar za rad Pompejusza przeprowadzi
ustaw o podziale midzy przedstawicieli plebsu ziemi pastwowej
w Kampanii. Dziki reformie rolnej osiedlio si tam okoo dwudziestu
tysicy obywateli, a Kapua, przed stu pidziesicioma dwoma laty,
w czasie drugiej wojny punickiej obrcona przez Rzymian w prefek-
tur, znw otrzymaa samorzd miejski.
Drugi konsul, (Marek) Bibulus, bardziej pragnc ni mogc hamo-
wa zarzdzenia Cezara, przez wiksz cz roku nie opuszcza domu,
czym zamiast zwikszy niech do kolegi, powikszy jego potg.
Wtedy Cezar otrzyma na lat pi zarzd Galii.
45. W tym czasie Publiusz Klodiusz, przedstawiciel arystokracji,
wymowny i zuchway, tak w sowach, jak w czynach nie uznajcy
adnej miary prcz swego kaprysu, energiczny wykonawca przewrot-
nych zamierze, zbrukany nierzdem nawet z siostr i oskarony o cu-
dzostwo podczas najwitszych uroczystoci narodu rzymskiego
174
,
zagorzay wrg Marka Cycerona czy bowiem mg zaistnie cho-
cia cie przyjani midzy tak odmiennymi ludmi? przeszed ze
stanu patrycjuszw do plebejuszw i jako trybun ludowy
175
przepro-
wadzi ustaw skazujc na banicj kadego, kto zgadzi obywatela
172
cilej w 60 roku, gdy Cezar by dopiero konsulem desygnowanym.
173
Z pocztkiem 59 roku.
174
W grudniu 62 roku w przebraniu kobiecym zjawi si na obrzdach ar-
chaicznego bstwa imieniem Bona Dea, zastrzeonych wycznie dla niewiast.
Uroczystociom przewodniczya ona Cezara, Pompeja, uwaana za kochank
Klodiusza.
175
W 58 roku.
55
rzymskiego bez procesu. Wniosek Klodiusza nie wymienia konkretnie
Cycerona, lecz w niego jednego godzi. I tak m najwikszych zasug
wzgldem rzeczypospolitej ocalenie ojczyzny okupi klsk wygnania.
Kryy pogoski, e do upadku Cycerona przyczyni si rwnie Cezar
i Pompejusz. Przypuszczano, e cign na siebie niech obu od-
mawiajc zgody na udzia w dwudziestoosobowej komisji do podziau
gruntw kampaskich. Spnione o dwa lata, lecz skoro raz je
powzi usilne starania Gneusza Pompejusza, wola caej Italii, de-
cyzja senatu i odwana dziaalno trybuna ludowego, Anniusza Milona,
sprawiy, e wygnaniec odzyska ojczyzn i godnoci
176
. Od czasu ba-
nicji i powrotu Metellusa Numidyjskiego nikogo nie wypdzano z wik-
sz nienawici i nie witano radoniej. Dom Cycerona, ktry Klodiusz
w zaciekoci swej zburzy, senat z caym przepychem odbudowa.
W czasie swego trybunatu Publiusz Klodiusz pod pozorem, zaszczyt-
nej funkcji pastwowej odsun te od ycia politycznego Marka Kato-
na; przeprowadzi bowiem ustaw, w myl ktrej Katon jako kwestor
z penomocnictwami pretora i nawet z przydanym kwestorem zosta
wysany na wysp Cypr celem odebrania krlestwa Ptolemeuszowi,
ktry swym przewrotnym charakterem w peni zasuy na tak dot-
kliw zniewag. Tu przed przybyciem Katona Ptolemeusz popeni
samobjstwo.
Z Cypru Katon przywiz do Rzymu znacznie wicej pienidzy, ni
oczekiwano. Jego nieskazitelnoci nie godzi si chwali, mona nato-
miast prawie potpia pen zarozumiao; chocia bowiem caa lud-
no wraz z konsulami i senatem wylega mu naprzeciw, kiedy pyn
okrtami w gr Tybru, nie zszed na ld, dopki nie dotar do miejsca
przeznaczonego na wyadunek pienidzy.
46. Nastpnie, kiedy Gajusz Cezar prowadzi zakrojone na olbrzy-
mi skal, nawet w wielu tomach trudne do opisania operacje wojen-
ne- w Galii, gdy po serii wspaniaych zwycistw, po zabiciu lub wzi-
ciu do niewoli niezliczonych tysicy wrogw szukajc drugiego niemal
wiata dla naszej i swojej wadzy przeprawia si z wojskiem do Bry-
tanii, w Rzymie konsulat obja ponownie dawna para konsulw: Gne-
usz Pompejusz i Marek Krassus
177
. Obaj nie zabiegali o urzd uczciwie
i nie sprawowali go zgodnie z wol ogu. Cezarowi na mocy ustawy
uchwalonej przez zgromadzenie ludowe z inicjatywy Pompejusza prze-
duono penomocnictwa w prowincjach na dalsze pi lat; Krassusowi,
noszcemu si ju z zamiarem wojny partyjskiej, przyznano Syri.
176
We wrzeniu 57 roku.
177
W 55 roku; wbrew prawu nie dopucili do wyborw konsularnych w 56 roku,
czekajc na wyganicie wadzy konsulw, ktrzy oponowali przeciw ich kandy-
daturze.
56
Sam Krassus pod kadym innym wzgldem by czowiekiem pra-
wym i wolnym od dz, lecz w pogoni za bogactwem i saw nie zna
miary i nie znosi granic. Do Syrii wyruszy pod zowrebnymi znakami;
daremnie trybuni ludowi
178
usiowali go zatrzyma, gdyby ich kltwy
na nim jedynie zaciyy, mier wodza bez utraty armii przyniosaby
poytek rzeczypospolitej. Kiedy po przekroczeniu Eufratu zda
w kierunku Seleucji, zosta otoczony masami konnicy przez krla Oro-
desa i poleg; los wodza podzielia wiksza cz wojska rzymskiego
179
.
Niedobitki legionw ocali kwestor Gajusz Kasjusz, niebawem sprawca
potwornej zbrodni. Kasjusz te utrzyma pod panowaniem narodu
rzymskiego Syri gromic na gow Partw, ktrzy do niej wtargnli.
47. W tym czasie, w latach nastpnych i omawianych wyej Gajusz
Cezar pooy trupem z gr czterysta tysicy wrogw, jeszcze wicej
wzi do niewoli. Walczy wielekro w regularnych bitwach, wielekro
w podchodach, wielekro urzdza wypady zbrojne. Dwa razy prze-
mierzy Brytani. W cigu dziewiciu kampanii co roku bodaj zasu-
y w peni na triumf. Pod Alezj za dokona takich akcji bojowych,
jakich zwyky miertelnik z trudem by si podj, a nikt prawie prcz
boga nie byby w stanie przeprowadzi
180
.
W czwartym roku pobytu Cezara w Galii zmara ona Gneusza
Wielkiego, Julia
181
, ogniwo i rkojmia zgody midzy ziciem i teciem,
rozpadajcej si ju na skutek rywalizacji o wadz. Wkrtce potem
jak gdyby sam los zrywa wszelkie pomosty midzy przeznaczonymi
do rozgrywki na mier i ycie wodzami zgas rwnie zrodzony
z Julii synek Pompejusza.
Wtedy
182
w atmosferze nie znajcych kresu ni miary naduy wy-
borczych, przeradzajcych si w otwarte walki i rze obywateli, kon-
sulem po raz trzeci zosta wybrany sam Gneusz Pompejusz gosami na-
wet dawnych przeciwnikw swych wpyww; zaszczytnym stanowis-
kiem, niejako dowodem pojednania si z arystokracj, najbardziej zra-
zi sobie Gajusza Cezara. Ca za si konsulatu obrci na ukrcenie
anarchii wyborczej.
W tym czasie
183
w wyniku ktni wszcztej podczas przypadkowego
spotkania w Bowttle, kandydat na urzd konsula, Milon, zgadzi Pu-
bliusza Klodiusza; przykad by szkodliwy dla rzeczypospolitej, sam
178
Sprzeciw zgosi trybun ludowy C. Ateius Capito w listopadzie 55 roku.
179
Bitwa pod Carrhae, z pocztkiem lata 53 roku.
180
Sierpie-wrzesie 52 roku.
181
Wrzesie 54 roku.
182
W 52 roku.
183
W styczniu 52 roku.
57
czyn zbawienny. Postawiony w stan oskarenia, Milon zosta skazany
nie w mniejszym stopniu z woli Pompejusza ni z uwagi na dokonane
przestpstwo. Marek Katon gosowa nawet jawnie za jego uniewinnie-
niem; gdyby sw opini wyrazi by wczeniej, na pewno wiele osb
poszoby w jego lady uznajc za godziwe zabicie obywatela, w porw-
naniu z ktrym nikt nie szkodzi wicej rzeczypospolitej i nikt nie ywi
bardziej wrogich uczu do ludzi uczciwych.
48. Nastpnie w krtkim przecigu czasu rozgorzay zarzewia wojny
domowej. Kady sprawiedliwy Rzymianin pragn, by zarwno Cezar
jak Pompejusz rozpucili swe wojska. Pompejusz za otrzymawszy
w czasie drugiego konsulatu zgodnie z yczeniem prowincje hisz-
paskie, od trzech lat zarzdza nimi zaocznie, przez legatw: ma
konsularnego Afraniusza
184
i byego pretora Petrejusza
185
, sam kieru-
jc bezporednio sprawami pastwa w Rzymie i chtnie zgadza si
z politykami, ktrzy domagali si, by Cezar rozpuci armi, sprzeciwia
si natomiast podobnym daniom, wysuwanym pod swoim adresem.
Dwa lata przed wybuchem konfliktu zbrojnego, tu po ukoczeniu bu-
dowy teatru i otaczajcych go gmachw, Pompejusz zaniemg ciko
w Kampanii. Caa Italia zanosia wtedy gorliwe mody o zdrowie
pierwszego obywatela w pastwie. Gdyby za w tym okresie dokona
ywota, uniknby ruiny swego szczcia i wielko, jak na ziemi po-
siada, zanisby nieuszczuplon do krainy zmarych.
Pod tlejce zarzewie wojny domowej, ktra nastpnie przez dwa-
dziecia kolejnych lat miaa przerodzi si w pasmo klsk, najwiksz
i najbardziej zapaln agiew podoy trybun ludowy, Gajusz Kurion
186
.
Sam Kurion pochodzi z arystokratycznego rodu. Dobry mwca
i zuchway czowiek, swoim i cudzym mieniem szafowa rwnie hojnie
jak wstydem. Genialny nicpo, dar sowa obraca na szkod ojczyzny.
Jego dz, i pokus nie mogyby zaspokoi adne bogactwa, adne przy-
jemnoci. Pocztkowo Kurion opowiedzia si po stronie Pompejusza,
czyli jak wtedy uwaano po stronie rzeczypospolitej, niebawem
udajc przeciwnika obu rywali o wadz, w rzeczywistoci stan po
stronie Cezara; problem, czy uczyni to bezinteresownie, czy za cen
dziesiciu milionw sestercji jak wyczytaem w przekazach zo-
stawiam nie rozstrzygnity. W kocu pogmatwa i zerwa zbawienne
warunki ju zarysowujcego si pokoju, ktre i Cezar szczerze wysu-
wa, i Pompejusz bez oporw przyjmowa; na prno Cyceron dokada
nadludzkich stara, by zachowa zgod w pastwie.
184
L. Afranius, konsul z 60 roku.
185
L. Petreius, zwycizca Katyliny z 62 roku.
186
C. Scribonius Curio, trybun z 50 roku.
58
Tok wydarze, do ktrych teraz dochodz i o ktre dopiero co po-
trciem, ukazany w szczegowych pracach innych historykw, nie
gorzej mam nadziej i przeze mnie bdzie przedstawiony w przy-
szoci. W niniejszym dziele zachowam form opisu, ktr dotd sto-
sowaem. Najpierw jednak zo gratulacje cieniom Kwintusa Katulu-
sa, obu Lukullusw, Metellusa i Hortensjusza, ktrzy bez zawici roz-
wijali dziaalno w rzeczypospolitej i growali nad innymi bez nara-
ania si na niebezpieczestwa, pomarli za przed wybuchem wojny
domowej mierci naturaln, spokojn lub przynajmnej nie gwatown.
49. Wojna domowa rozgorzaa za konsulatu Lentulusa i Marcellu-
sa
187
, siedemset trzy lata po zaoeniu Rzymu, siedemdziesit osiem lat
przed twoim, Marku Winicjuszu, konsulatem. Pozycja jednego wodza
wydawaa si lepsza, drugiego bya silniejsza. Z jednej strony ze-
wntrzny blask, z drugiej realna potga szy z sob w zawody. Bro
Pompejusza stanowia powaga senatu, Cezara ufno pokadana
w onierzach. Konsulowie i senat w imi sprawy przekazali Pompeju-
szowi naczelne dowdztwo. Cezar nie zaniedba niczego, co mogoby
posuy sprawie zachowania pokoju, pompejanie wszystkie propozycje
odtrcili. Jeden bowiem konsul nie uznawa adnych kompromisw,
Lentulus nie mg unikn zguby bez zguby rzeczypospolitej, Marek
Katon za z uporem utrzymywa, e lepiej umrze ni pozwoli, by
rzeczpospolita przyjmowaa jakie warunki od obywatela. Ludzie po-
wani i starej daty popierali raczej stronnictwo Pompejusza, rozsdni
szli za Cezarem, uwaajc, e Pompejusz jest otoczony wiksz chwa,
Cezar groniejszy.
Nastpnie Cezar godzi si poprzesta na jednym legionie i tytule
namiestnika prowincji
188
. Skoro jednak senat wszystkie jego dania
ze wzgard odrzuci i uchwali, e ma przyby do Rzymu jako osoba
prywatna, a w zabiegach o konsulat podda si gosowaniu narodu
rzymskiego, uznawszy wojn za nieuniknion, przekroczy z wojskiem
Rubikon
189
. Gneusz Pompejusz, konsulowie i wiksza cz senatu
opuciwszy Rzym, a nastpnie Itali, przeprawili si do Dyrrachium.
50. Cezar za zagarnwszy w Korfinium stacjonujce tam legiony
z Domicjuszem
m
na czele, wodza i wszystkich, ktrzy wyrazili ch
187
L. Corneiius Lentulus Crus i C. Claudius Marcellus, konsulowie z 49 roku.
188
Appian (Bell. civ. II 32) mwi o namiestnictwie Galii Przedalpejakiej i Ilirii z dwoma
legionami.
189
12 stycznia 49 roku.
190
L. Domitius Ahenobarbus, konsul z 54 roku, skierowany przez senat do Galii (na
miejsce Cezara), zgin pod Farsalos.
59
odejcia od Pompejusza, bez zwoki wypuci, sam natomiast w pocigu
za przeciwnikiem pody do Brundyzjum. Dawa jednak wyranie do
poznania, e woli bez uszczerbku dla pastwa zakoczy wojn uka-
dami ni zniszczy uchodzcych. Skoro zorientowa si, e konsulowie
s ju za morzem, powrci do stolicy. W senacie i na zgromadzeniu
ludowym zda sprawozdanie ze swych planw przedstawiajc jako
smutn konieczno fakt, i poczynaniami zbrojnymi drugiej strony
zosta zmuszony do chwycenia za or, po czym postanowi wyruszy
do Hiszpanii. Jego popiech na jaki czas powstrzymaa Marsylia, bar-
dziej przepojona ide lojalnoci ni roztropna w rachubach, podejmujc
si nie w por roli rozjemcy midzy zbrojnymi mocarzami; zapomniaa,
e do ingerencji s upowanione czynniki, ktre nieposusznego part-
nera mog poskromi.
Nastpnie wojska pozostajce pod dowdztwem ma konsularnego,
Afraniusza, i byego pretora, Petrejusza, zaskoczone byskawiczn szyb-
koci, z jak Cezar pojawi si (w Hiszpanii), bez boju zgosiy ka-
pitulacj
191
. Obaj legaci i wszyscy onierze bez wzgldu na stopie,
ktrzy chcieli im towarzyszy, zostali odesani do Pompejusza.
51. W roku nastpnym
192
Pompejusz rozoy obz w miecie Dyr-
rachium i jego okolicach. Z legionw przyzwanych ze wszystkich pro-
wincji zamorskich, z pomocniczych oddziaw konnicy i piechoty,
z wojsk krlw, tetrarchw i innych wadcw zalenych uformowa
olbrzymi armi. Eskadrami okrtw wojennych zamkn jak s-
dzi morze, by uniemoliwi Cezarowi przepraw legionw. Cezar
jednak dziaajc ze zwyk szybkoci i szczciem nie zna przeszkd;
bez zwoki dotar z wojskiem i okrtami tam, gdzie zechcia. Zrazu
rozbi obz prawie w bezporednim ssiedztwie z obozem Pompejusza,
niebawem pocz sypa szace i uj przeciwnika w kleszcze oblenia.
Niedostatek ywnoci jednak bardziej dokucza oblegajcym ni oble-
ganym. Wtedy Korneliusz Balbus
193
ze miaoci przechodzc wiar
ludzk wszed do obozu wrogw i nawiza pertraktacje z konsulem
Lentulusem. Do spotka dochodzio coraz czciej; Lentulus waha si,
za jak cen si sprzeda. Czynem swym Balbus utorowa sobie drog
do kariery politycznej, w wyniku ktrej nie bdc synem obywatela
rzymskiego w Hiszpanii, lecz rdzennym Hiszpanem odprawi triumf,
sign po pontyfikat i z prywatnego czowieka awansowa na ma
konsularnego.
Nastpnie walczono ze zmiennym powadzeniem: w jednej z bitew
191
Pod Ilerd, sierpie 49 rok.
192
46 rok.
193
L. Cornelius Balbus, konsul z 40 roku.
60
pompejanie zdobyli znaczn przewag zadajc onierzom Cezara do-
tkliw porak
194
.
52. Wtedy Cezar pody z wojskiem do Tesalii przeznaczonej lo-
sem na miejsce swego zwycistwa. Pompejuszowi ludzie z otoczenia
podsuwali rne rady. Wikszo zalecaa powrt do Italii i, dalibg,
nie byo bardziej zbawiennego kroku dla jego stronnictwa! inni,
by przeciga wojn, ktr dostojestwo stronnictwa czyni z dnia na
dzie pomylniejsz. Przeway szal osobisty nacisk gwnego wodza
r
ktry postanowi ruszy w pocig za wrogiem.
Rozmiary niniejszej publikacji nie pozwalaj na dokadny opis
bitwy farsalijskiej
195
, czarnego dnia w dziejach Rzymian, w ktrym
pord rzek krwi wylanych przez oba wojska, stary si dwie gowy
rzeczypospolitej, jedna renica imperium rzymskiego zostaa wyupio-
na, a pobojowisko zasay ciaa co najprzedniejszcyh pompejan. Jedno
musz podkreli: gdy tylko Cezar spostrzeg, e zachwiay si szyki
Pompejusza, natychmiast rozesa na wszystkie strony heroldw wy-
raam si po wojskowemu z przyzwyczajenia [z wezwaniem: osz-
czdza obywateli!"]
d
. Bogowie niemiertelni, jak potem nagrod
odebra za sw agodno, wzgldem Brutusa!
Zwycistwo Cezara pod Farsalos jest godne podziwu, wspaniae
i chlubne szczeglnie przez to, e ojczyzna nie utracia adnego obywa-
tela prcz polegych w boju. Zacito zniweczya jednak ask mio-
sierdzia, poniewa zwycizca chtniej darowywa ycie, ni raczyli je
zachowa zwycieni.
53. Pompejusz uszed z pola walki. Prosty przypadek zrzdzi, e za
towarzyszy mia dwu mw konsularnych Lentulusw
196
, syna
Sekstusa i byego pretora Fawoniusza
197
. Nie skorzysta z sugestii,
by szuka schronienia u Partw lub w Afryce, gdzie panowa wierny
zwolennik jego stronnictwa, krl Juba, lecz postanowi uda si do
Egiptu, pamitny dobrodziejstw, jakie wywiadczy niegdy ojcu
198
Ptolemeusza, aktualnie chopicego raczej ni modzieczego wadcy
Aleksandrii. Kt jednak zachowuje pami dobrodziejstw w nie-
194
Zob. Cezar, De bello civili III 62 - 70.
195
9 sierpnia 48 roku.
196
L. Cornelius Lentulus Crus, konsul z 49 roku, i P. Cornelius
Lentulus Spinther, konsul z 57 roku.
197
M. Favonius, pretor z 49 roku.
198
Ptolemeusz XI Auletes, wygnany z Aleksandrii w 58 roku, w 55 roku z woli
Pompejusza zosta sprowadzony do Egiptu przez A. Gabiniusza.
d Luka w tekcie uzupeniona na podstawie Swetoniusza (Caes. 75) i Appiana
(Bell. civ. II 80).
61
szczciu? Kt poczuwa si do wdzicznoci, gdy na czowieka spa-
daj ciosy? Kiedy zmiana losu nie tumi wiernoci?
Na spotkanie Pompejusza pyncego od Mityleny razem z on
Korneli, towarzyszk ucieczki, krl wysa ludzi, ktrzy wedug pla-
nu Teodota i Achillasa mieli go powita i namwi, by z transportow-
ca przesiad do odzi zdajcej naprzeciw. Gdy to uczyni, zosta
zamordowany; pierwszy obywatel rzymski pad z rozkazu i z woli
egipskiego pachoka; ponis mier za konsulatu Gajusza Cezara i Pu-
bliusza Serwiliusza
199
.
Tak dokona ywota trzykrotny konsul, trzykrotny triumfator i po-
gromca wiata, ze wszech miar prawy i wybitny m, wyniesiony na
szczyt, ponad ktry wspi si niepodobna. Zgin w pidziesitym
smym roku ycia, w wigili swych urodzin. Przeciwiestw losu do-
wiadczy w peni: jak niegdy brakowao mu ziemi do zwycistw, tak
teraz zabrako na grb.
Za kog, jeli nie za zbyt zajtych, mam uwaa historykw, ktrzy
w okrelaniu wieku tak wielkiego i prawie w naszym stuleciu yjcego
ma pomylili si o pi lat? Nietrudno przecie policzy lata od kon-
sulatu Gajusza Atiliusza i Kwintusa Serwiliusza
200
. Dorzucam t uwa-
g nie po to, by innych krytykowa, lecz by unikn krytyki pod mo-
im adresem.
54. Krl Ptolemeusz i jego preceptorzy polityczni nie okazali wik-
szej wiernoci wzgldem Cezara ni wzgldem Pompejusza. Gdy zbli-
a si do Egiptu, prbowali go zgadzi w zasadzce, potem odwayli
si zaczepi w otwartej wojnie. Winy wobec obu wielkich wodzw,
zmarego i ywego, okupili mierci.
Ciaem Pompejusz znikn z powierzchni ziemi, imieniem y nadal
wszdzie. Ogromna yczliwo dla jego stronnictwa doprowadzia do
wojny afrykaskiej. Wznieci j krl Juba i Scypion, m konsularny,
ktrego dwa lata przed swym zgonem Pompejusz wybra na tecia
201
.
Armi ich zwikszy o swe legiony Marek Katon; przyprowadzi je do
Juby i Scypiona wrd niezmiernych trudnoci przez kraj bez drg i za-
sobw aprowizacyjnych i, chocia onierze pragnli, by obj naczelne
dowdztwo, wola spenia rozkazy wyszego godnoci
202
.
55. Zaznaczyem na wstpie, e ogranicz si do zwizego opisu;
pomny swej obietnicy musz przedstawi wszystko pobienie.
199
28 wrzenia 48 roku.
200
C. Atillius Serranus i Q. Servilius Caepio, konsulowie z 106 roku.
201
Q. Caecilius Metellus Pius Scipio, konsul z 52 roku. Wedug
Plutarcha (Pomp. LIV - LV) Pompejusz polubi jego crk za trzeciego konsulatu, a wic
cztery (nie dwa) lata przed mierci
202
Katon piastowa dopiero (w 54 roku) godno pretora.
62
Wiedziony szczliw gwiazd, Cezar przeprawi si do Afryki,
ktr po zgadzeniu Gajusza Kuriona
203
, przywdcy stronnictwa julij-
skiego, opanowaa armia pompejaska. Tam zrazu walczy z powodze-
niem zmiennym, niebawem ze zwykym szczciem: wojska wrogw
poszy w rozsypk
204
. W stosunku do pokonanych okaza askawo,
podobnie jak w poprzednich kampaniach.
Po sukcesach w Afryce Cezara czekaa znacznie cisza przeprawa
w Hiszpanii (pomijam zwycistwo nad Farnakesem
205
jako drobny epi-
zod w jego drodze do sawy). Straszliw i zakrojon na szerok skal
wojn hiszpask wznieci syn Pompejusza Wielkiego, Gneusz, pochop-
ny do wojen modzieniec. Dysponowa oddziaami posikowymi z caego
wiata, ktre zewszd napyway pod jego sztandary, urzeczone wci
wielkim imieniem ojca. Rwnie na ziemi hiszpaskiej nie opucio
Cezara szczcie. Nigdy jednak nie podejmowa bardziej zaciekej i nie-
bezpiecznej bitwy
206
; w pewnym momencie, gdy szala zwycistwa
przechylaa si ku stronie przeciwnej, zsiad z konia, stan przed
ustpujcym szykiem swoich i zorzeczc losowi, e go na taki koniec
zachowa, owiadczy - onierzom, i ni kroku si nie cofnie; niech wic
rozwa, jakiego wodza i w jakim pooeniu s gotowi opuci. Raczej
pod wpywem wstydu ni odwagi i bardziej za spraw wodza ni o-
nierzy linia bojowa zostaa przywrcona.
Ciko ranny Gneusz Pompejusz, znaleziony wrd bezdronych
pustkowi, ponis mier. Labienus i Warus
207
padli na polu bitwy.
56. Zwyciski we wszystkich kampaniach Cezar powrci do Rzymu
i z niewiarogodn wprost wspaniaomylnoci przebaczy wszystkim,
ktrzy przeciw niemu podnieli bro. W miecie zorganizowa wspa-
niae widowiska; zoyy si na nie walki gladiatorw, bitwy morskie,
konne i piesze, a nawet starcia soni. Przez kilka dni z rzdu wydawa
publiczne uczty. Poprowadzi pi orszakw triumfalnych
208
. W gal-
lijskim sprzty byy sporzdzone z drzewa cytrynowego, w pontyjskim
z ostrokrzewu, w aleksandryjskim ze skorupy wiej, w afrykaskim
z koci soniowej, w hiszpaskim z polerowanego srebra. Pienidzy
uzyskanych ze sprzeday upw wojennych, wnis do skarbu na sum
ponad szeciuset milionw sestercji.
203
W sierpniu 49 roku.
204
Pod Tapsus, 6 kwietnia 46 roku.
205
Pod Zel, 2 sierpnia 47 roku.
206
Bitwa pod Mund, 17 marca 45 roku.
207
P. Attius Varus i T. Labienus, wodzowie stronnictwa pompejaskiego.
208
pierwsze cztery latem 46 roku, hiszpaski w padzierniku 45 roku.
63
Mimo swych wielkich zalet, mimo askawoci okazanej we wszyst-
kich zwycistwach, Cezar cieszy si w spokoju supremacj w pa-
stwie nie duej ni pi miesicy. Wrci do Rzymu w padzierniku,
15 marca
209
zosta zamordowany. Pad ofiar spisku uknutego przez
Brutusa
210
i Kasjusza
211
; Brutusa obiecanym konsulatem nie pozyska
Kasjusza odoonym obrazi. Plany zabjstwa poparli te najblisi przy-
jaciele Cezara, dziki zwycistwu jego stronnictwa wyniesieni na szczyt
hierarchii pastwowej, Decymus Brutus i Gajusz Treboniusz
212
, jak
rwnie inni mowie o sawnych imionach.
Fal zawici wzgldem Cezara wzbudzi gotw na wszelk zuchwa-
o wspkonsul, Marek Antoniusz, wkadajc podczas Luperka-
liw
213
na gow kolegi siedzcego przed mwnic diadem krlew-
ski; ofiarowan oznak wadzy Cezar odtrci, lecz byo wida, e nie
poczu si obraony.
57. Dowiadczenie wykazao, jak godna pochway bya rada Hir-
cjusza i Pansy
214
, ktrzy zawsze ostrzegali Cezara, by pierwszestwo
w pastwie (principatus) osignite orem, orem utrzymywa.
W odpowiedzi podkrela, e woli umrze ni y w trwodze. Liczc
na wzajemno ludzika za okazan ze swej strony askawo, da si
zaskoczy przez niewdzicznikw. Bogowie niemiertelni stawiali mu
wprawdzie przed oczami wci nowe wrby i zapowiedzi grocej
katastrofy. Na prno jednak wieszczkowie przestrzegali, aby jak naj-
bardziej mia si na bacznoci pitnastego marca, na prno ona Kal-
purnia przeraona nocnym widzeniem bagaa, by tego dnia pozosta
w domu; nawet otrzymanych tabliczek z wiadomoci o spisku nie
przeczyta od razu. Zaiste nieodwracalna jest sia przeznaczenia; komu
postanowi odmieni los, temu rozum plcze.
58. W roku, w ktrym dokonali swej zbrodni, Brutus i Kasjusz
piastowali pretur, Decymus Brutus by konsulem desygnowanym.
Wymienieni trzej dostojnicy wraz z gromad spiskowcw, wsparci przez
oddzia gladiatorw Decymusa Brutusa, zajli Kapitol. Kasjusz by
zdania, e naley zgadzi rwnie konsula Antoniusza i obali testa-
ment Cezara, czemu energicznie sprzeciwi si Brutus, goszc z em-
faz, e obywatele nie powinni pragn niczego wicej nad krew ty-
209
44roku.
210
M. Iunius Brutus, z woli Cezara pretor na 44 rok.
111
C. Cassius Longinus, trybun ludowy z 49 roku, pretor na 44 rok;
konsulem desygnowanym (na 42 rok) by D. Iunius Brutus, ktry w 44 roku
mia zarzdza Gali Przedalpejsk.
212
C. Trebonius, konsul z 45 roku; mia zarzdza Azj w 44 i 43 roku.
213
15 lutego 44 roku.
214
C. Vibius Pansa i A. Hirtius, konsulowie z 43 roku.
64
rana; ze wzgldu bowiem na swj postpek uwaa za stosowne tym
mianem okrela zabitego. Dolabella za, ktrego Cezar wyznaczy kon-
sulem z zamiarem postawienia na swoje miejsce
215
, pochwyciwszy rzgi
i odznaki konsula niby rzecznik pokoju wysa na Kapitol synw
w charakterze zakadnikw, gwarantujc zabjcom Cezara bezpieczne
zejcie do miasta. Wtedy konsul Antoniusz zwoa posiedzenie senatu.
Za przykadem znanego dekretu Ateczykw
216
, przypomnianego przez
Cycerona, wszystko, co si stao, uchwa ojcw poszo w niepami.
59. Nastpnie otwarto testament Cezara, w ktrym zabity usyna-
wia wnuka swej siostry Julii, Gajusza Oktawiusza. Adoptowany sam
przez si okry si blaskiem, mimo to o jego pochodzeniu trzeba po-
wiedzie kilka sw.
Gajusz Oktawiusz (ojciec), potomek znacznej, nie patrycjuszow-
skiej wprawdzie, lecz rycerskiej rodziny, by czowiekiem powanym,
prawym, nieposzlakowanym i zamonym. Kandydujc na pretur wrd
przedstawicieli arystokracji zosta wybrany w pierwszej kolejnoci
217
.
Dziki dostojestwu oeni si z Ati, crk Julii. Po odbyciu urzdu
otrzyma losem Macedoni, gdzie by powoany imperatorem. Opuszcza-
jc prowincj z zamiarem wszczcia zabiegw o konsulat, zmar zosta-
wiwszy nieletnie dziecko pci mskiej. Chopca chowanego u ojczyma,
Filipa
218
, dziadek po kdzieli, Gajusz Cezar, pokocha jak syna. Osiem-
nastoletniego zabra na wypraw hiszpask i odtd mia za towarzy-
sza. Dzieli z nim zawsze mieszkanie i podrowa we wsplnym po-
wozie. Niemal jeszcze dziecko zaszczyci pontyfikaln godnoci ka-
pask. Po zakoczeniu wojen domowych, ju wtedy modzieca
o wyjtkowych zdolnociach, wysa na studia humanistyczne do Apo-
lonii
219
, zamierzajc wzi go z sob w najbliszej przyszoci na wojn
z Getami i z Partami. Tam Oktawiusz dowiedzia si o zamordowaniu
wuja. Na wie o tym pody popiesznie do Rzymu, chocia setnicy
z ssiednich legionw w imieniu wasnym i onierzy natychmiast
przyrzekali mu pomoc, ktrej Salwidienus i Agryppa
220
radzili nie od-
trca. Z bliszymi szczegami mierci i testamentu Cezara zapozna
si w Brundyzjum. Gdy zblia si do Rzymu
221
, wyszed mu na spot-
215
w zwizku z zamierzon wypraw przeciw Partom; P. Cornelius Dolabella mia
zarzdza Syri,
216
Po obaleniu Trzydziestu tyranw i wskrzeszeniu demokracji w 403 roku.
217
Na 61 rok.
218
L. Marcius Philippus, pretor z 62 roku.
219
Jesieni 45 roku.
220
Q. Salvidienus Rufus i M. Vipsanius Agrippa, towarzysze Gajusza Oktawiusza w
Apollonii.
221
Pod koniec kwietnia 44 roku.
65
kanie ogromny tum przyjaci, kiedy za wkracza w bramy miasta,
ujrzano nad jego gow aureol soneczn, rwnomiernie wygit i zao-
krglon, koloru tczy, jak gdyby koronujc niebawem tak wielkiego
ma.
60. Nie podobao si matce Atii i ojczymowi Filipowi dziedzictwo
cezarowego imienia, nad ktrym ciy zawistny los, lecz opatrzno
askawa dla rzeczypospolitej i wiata pooya ju do na nowym za-
oycielu i opiekunie plemienia rzymskiego. Wzgardzi zatem niebia-
ski umys ludzkimi radami; spadkobierca Cezara uzna, e lepiej pi
si ku szczytom drog pen niebezpieczestw, ni bez szwanku wdro-
wa nizinami. Wola zaufa wujowi ni ojczymowi; powtarza z nacis-
kiem, i popeniby grzech uwaajc si niegodnym imienia, ktrego
by godny zdaniem Cezara.
Konsul Antoniusz z miejsca przyj go wyniole nie bya to zreszt
pogarda, ile raczej, lk i wielkimi trudnociami dopuci do ogro-
dw pompejaskich na chwil rozmowy. Niebawem pocz go nawet
zbrodniczo oskara o zorganizowanie zasadzki na swoje ycie, dajc
haniebny dowd braku wszelkich zasad moralnych.
Nastpnie sza konsulw Antoniusza i Dolabelli znalaz upust w jaw-
nej tyranii. Antoniusz zagarn siedemset milionw sestercji zoonych
przez Gajusza Cezara w wityni Obfitoci (Ops), jego urzdowe notatki
sfaszowa rnymi wtrtami; kupczc rzeczpospolit konsul wszystko
mierzy zyskiem. I tak, postanowi zaj Gali (Nadpadask)
222
, przy-
znan konsulowi desygnowanemu, Decymusowi Brutusowi, podczas gdy
Dolabella wyznaczy sobie kraje zamorskie.
Midzy modym Cezarem i Antoniuszem, ludmi z natury kracowo
odmiennymi i zmierzajcymi do rwnych celw, nienawi wci wzrasta-
a. Dzie w dzie Gajusz Cezar by przedmiotem zasadzek ze strony
konsula.
61. Pastwo wydane na up tyranii Antoniusza ogarn bezwad.
Wszyscy si oburzali, wszyscy cierpieli, nikt nie mia si, by stawi opr.
Wtedy Gajusz Cezar, ktry dopiero co rozpocz dziewitnasty rok y-
cia, nie zasigajc niczyjej rady z penym powodzeniem way si na
przedsiwzicie godne podziwu: wykazujc w obronie rzeczypospolitej
wicej ducha ni senat, wezwa pod bro weteranw ojca, najpierw
z Kalacja, potem z Kasilinum, a kiedy za ich przykadem poszli inni,
wkrtce mia do dyspozycji oddzia regularnego wojska. Niebawem,
chocia sam Antoniusz popieszy na spotkanie armii z prowincji za-
morskich, ktrej rozkaza przyby do Brundyzjum, legiony Marsowy
222
W myl planw Cezara Antoniusz w latach 44 - 43 mia zarzdza Macedoni.
66
i Czwarty poznawszy nastroje senatu i wielko modego Cezara, z pod-
niesionymi znakami przeszy na jego stron
223
.
Senat uczci Cezara posgiem konnym, ktry do dzi stoi na mwnicy,
podajc w inskrypcji wiek uhonorowanego; tego rodzaju zaszczyt w ci-
gu trzystu lat spotka jedynie Lucjusza Sull, Gneusza Pompejusza
i Gajusza Cezara. Poza tym mianowa go propretorem i rozkaza, aby
wraz z konsulami desygnowanymi, Hircjuszem i Pans, prowadzi wojn
z Antoniuszem. Poruczon wojn Cezar w dwudziestym roku ycia
pokierowa sprycie pod Mutin uwalniajc z oblenia Decymusa
Brutusa
224
. Antoniusz w haniebnej ucieczce, samopas, musia uchodzi
z Italii. Z konsulw jeden poleg na polu bitwy, drugi zmar po kilku
dniach z ran
225
.
62. Przed ucieczk Antoniusza senat, gwnie za spraw Cycerona,
uchwali szereg dekretw zaszczytnych dla Cezara i jego armii. Skoro
jednak ustpi lk, ujawniy si prawdziwe nastroje ojcw i natychmiast
wrcia otucha stronnictwu pompejaskiemu. Brutusowi i Kasjuszowi
przyznano prowincje zagarnite ju przez nich bez jakiejkolwiek decyzji
senatu; wojskom, ktre przeszy na ich stron, udzielono pochwa; w rce
obu przekazano ca wadz w krajach zamorskich.
Doszo do tego w nastpujcy sposb. Marek Brutus i Gajusz Kasjusz
bd obawiajc si ora Antoniusza, bd pozorujc obaw w celu
cignicia na niego wikszej nienawici, opucili Rzym i Itali. W urz-
dowych pismach owiadczyli, i chtnie bd y bodaj na wiecznym
wygnaniu, byleby w rzeczypospolitej panowaa zgoda, e nigdy nie
dadz podstaw do wojny domowej i e wiadomo dokonanego czynu
poczytuj sobie za najwikszy zaszczyt. W rzeczywistoci za bez ogl-
dania si na autorytet pastwa jednomylnie i gorliwie zagarniali
prowincje i wojska, goszc haso: gdzie my, tam rzeczpospolita"; nawet
pienidze przewoone z prowincji zamorskich do Rzymu przejmowali
od kwestorw, co prawda za ich zgod. To wszystko zostao ujte
w postanowieniach senatu i uznane za prawomocne. Decymusowi Bru-
tusowi, ocalaemu dziki dobrodziejstwu innego, przyznano triumf. Zwo-
ki Hircjusza i Pansy uczczono pogrzebem na koszt pastwa. Jedynie
na temat Cezara nie pada adna wzmianka. Posunito si tak daleko,
e posom przysanym do jego armii nakazano przemawia do onierzy
pod nieobecno wodza. Wojsko wszake nie byo tak niewdziczne jak
senat. Kiedy bowiem Cezar znis krzywd bez szemrania, onierze
owiadczyli, e bez dowdcy nie wysuchaj adnych polece.
223
Pod koniec 44 roku.
224
Pod koniec kwietnia 43 roku.
225
Pansa odnis ran mierteln 14 kwietnia w bitwie pod Forum Gallorum, Hircjusz
zgin w sze dni pniej w szturmie na obz Antoniusza.
67
W tym czasie Cyceron pod wpywem zakorzenionej mioci do stron-
nictwa pompejaskiego wyrazi zdanie, e Cezara naley pochwali
i wynie pod niebiosa, przy czym co innego mwi, a co innego pragn
da do zrozumienia
226
.
63. W tym czasie Lepidus
227
, prawem kaduka wybrany najwyszym
kapanem na miejsce Gajusza Cezara, przebywa wci w Galii, jak-
kolwiek mia przyznane namiestnictwo Hiszpanii. Antoniusz wic prze-
kroczywszy w ucieczce Alpy od razu prbowa doj z nim do poro-
zumienia, lecz spotka si z odpraw. Wtedy zacz coraz czciej uka-
zywa si w polu widzenia onierzy i niebawem zosta przez nich
wpuszczony do obozu od tyu, przez wyom w wale; o ile bowiem
Lepidus ustpowa wszystkim wodzom, Antoniusz, dopki trzewy, wielu
przewysza. Lepidus zachowa tytu imperatora, cao faktycznej
wadzy przej Antoniusz.
Na wie o wkroczeniu Antoniusza do obozu Juwencjusz Lateren-
sis
228
, do mierci wierny swym zasadom, zaklina Lepidusa, by nie
czy si z czowiekiem uznanym za wroga publicznego; kiedy jego
rady nie odniosy skutku, przebi si mieczem.
Nastpnie (Munacjusz) Plankus
229
, jak zwykle dwulicowy, dugo
zmaga si w wewntrznej rozterce, niepewny, za czyim stronnictwem
si opowiedzie, i niekonsekwentny w decyzjach. Zrazu zaprzedajc
si w listach senatowi popar swego koleg, konsula desygnowanego,
Decymusa Brutusa; niebawem go zdradzi. Azyniusz Pollion
230
, w posta-
nowieniach stay, przeciwnik pompejan, dochowa wiernoci stronnictwu
julijskiemu. Obaj przekazali swe wojska Antoniuszowi.
64. Decymus Brutus, przez Planka najpierw opuszczony, a pniej
nawet podstpnie osaczany, przez swoich onierzy za stopniowo po-
rzucany, w ucieczce znalaz schronienie u pewnego znakomitego ma,
imieniem Kamelus
231
; w jego domu zgin z rk nasanych siepaczy
Antoniusza. Ponis sprawiedliw kar za winy wzgldem swego do-
broczycy, Gajusza Cezara. By bowiem jego pierwszym przyjacielem,
226
Gra sw: tollere znaczy zarazem podnie", wynie" i usun".
227
M. Aemilius Lepidus, pretor z 48 roku, w latach 44-43 mia za-
rzdza Hiszpani Blisz i Gali Narbosk; poczy si z Antoniuszem w maju
43 roku.
228
M. Iuventius Laterensis, pretor z 51 roku, przyjaciel Cycerona,
przedstawiciel arystokracji senatorskiej, w 43 roku legat Marka Lepidusa.
229
L. Munatius Plancus, z woli Cezara konsul desygnowany na 42 rok,
w 44 roku zarzdza Gali Zaalpejsk (Comata); poczy si z Antoniuszem we
wrzeniu 43 roku.
230
C. Asinius Pollio, w latach 44 - 43 namiestnik Hiszpanii Dalszej,
w poowie 43 roku poczy swe wojska z Antoniuszem.
231
Wadca celtycki, wymieniany rwnie przez Appiana (Bell. civ. III 98).
68
a sta si zabjc; wynis korzyci z pomylnej sytuacji politycznej,
a oburza si na czowieka, ktry j stworzy; uwaa za godziwe za-
chowa wszystko, co od Cezara otrzyma, samego Cezara zgubi.
W tym czasie Marek Tulliusz w serii mw wygoszonych jedna po
drugiej napitnowa na wieki pami o Antoniuszu. Jak Cyceron gro-
mi go boskimi, miotajcymi pioruny ustami, tak ze zjadliw wcie-
koci szarpa trybun Kannucjusz
232
. Obaj obron wolnoci przy-
pacili mierci. Krwawa ka trybuna otwieraa er proskrypcji,
Cycerona jak gdyby nasyciwszy Antoniusza niemal j zamykaa.
Nastpnie Lepidus, w lad za Antoniuszem, zosta przez senat
uznany wrogiem publicznym.
65. Wtedy midzy Lepidusem, Cezarem i Antoniuszem dochodzi do
oywionej wymiany listw. Pada wzmianka o ukadach. Antoniusz raz
po raz przypomina Cezarowi o wrogoci i potdze stronnictwa pompe-
jaskiego. Wskazuje na gorliwo, z jak Cyceron wychwala Brutusa
i Kasjusza wadajcych ju siedemnastoma legionami. Grozi, e poczy
z nimi swe siy, jeli Cezar wzgardzi zgod. Owiadcza, e na Cezarze
ciy wikszy obowizek zemsty za mier ojca ni na nim za mier
przyjaciela.
Doszed wtedy do skutku (nowy) ukad w sprawie podziau wa-
dzy
233
, a na zacht i proby wojsk Cezar zarczy si z pasierbic
Antoniusza
234
, nawizujc z nim stosunki powinowactwa. I tak dwu-
dziestego drugiego wrzenia, siedemset lat po zaoeniu Rzymu, sie-
demdziesit dwa lata przed twoim, Marku Winicjuszu, konsulatem,
w przeddzie ukoczenia dwudziestego roku ycia konsulat obj Ce-
zar. Jego koleg w urzdzie by Kwintus Pediusz.
W tym samym roku Wentidiusz
235
bezporednio po pretorskim na-
oy strj konsularny w miecie, przez ktre kiedy wrd bracw
piceskich by prowadzony w pochodzie triumfalnym. W jaki czas
potem odprawi rwnie swj triumf.
66. Nastpnie wskutek szau Antoniusza i Lepidusa, ktrzy ogosze-
ni jak mwiem wyej wrogami publicznymi woleli powoywa
si na kar ni na win, mimo oporw ze strony Cezara, daremnych,
bo przeciw dwom, znw pojawio si sullaskie zo, proskrypcje. Naj-
232
T. Cannutius, trybun ludowy z 44 roku. Wedug Appiana (Bell. civ.
IV 65) pierwsz ofiar proskrypcji by Salvius, trybun z 43 roku.
233
Drugi triumwirat, sankcjonowany przez lex Titia z 27 listopada 43 roku.
234
Imieniem Claudia; Oktawian odesa j matce Fulwii, przed wojn
peruzyjsk w 41 roku.
235
P. Ventidius Bassus, konsul suffectus z 43 roku (na miejsce Okta-
wiana, ktry ustpi z tego stanowiska); wzity do niewoli rzymskiej w wojnie
ze sprzymierzecami i prowadzony w triumfie przez Pompejusza Strabona w 89
roku; odprawi triumf nad Partami w 38 lub 37 roku.




69
bardziej oburzajce w tym czasie byy dwa fakty: pierwszy, e Cezar
musia kogo proskrybowa, drugi, e znalaz si kto, kto proskrybo-
wa Cycerona
236
. Zbrodnicza do Antoniusza odja narodowi rzym-
skiemu mow i nikt nie stan w obronie czowieka, ktry od tylu lat
broni pastwa i obywateli.
Niczego jednak nie dopie, Marku Antoniuszu! Rozsadzajce pier-
si oburzenie sprawia, e wykraczam poza przyjt form narracji; ni-
czego powtarzam nie dopie wyznaczajc cen za odcicie bos-
kiego jzyka i sawnej gowy, aosn nagrod podjudzajc do mordu na
osobie wielkiego konsula, niegdy
237
zbawcy rzeczypospolitej. Bo i c ma
wydare? niepokj wiata, staro i ywot ndzniejszy w czasach two-
jej supremacji ni za twego triumwiratu mier. Rozgosu natomiast,
chway, czynw i sw, mao, e nie zabra, jeszcze powikszye. W pa-
mici ludzi Cyceron yje i bdzie y po wszystkie wieki. Jego sawa
bdzie przechodzi z pokolenia na pokolenie, dopki istniejcy porzdek
wszechrzeczy, stworzony przez przypadek, opatrzno czy w jakikolwiek
inny sposb, pozostanie niewzruszony porzdek, ktry on, niemal
jedyny spord Rzymian, oczami ducha dostrzeg, umysem ogarn
i sowem wyjani. Przysze generacje bd podziwia jego pisma prze-
ciw tobie, twj krok przeciw niemu przeklina i pierwej zniknie z po-
wierzchni ziemi rodzaj ludzki ni imi Cycerona.
67. Nieszcz tej caej epoki nikt nawet opaka godnie nie potrafi,
a c dopiero wyrazi w sowach. Jedno naley zaznaczy: wzgldem
proskrybowanych ony zachoway wierno wzorow, wyzwolecy po-
owiczn, niewolnicy pewn, synowie minimaln; wida std, z jakim
trudem ludzie godz si na zwok w realizacji swych nadziei niezale-
nie od okolicznoci.
Nie uszanowano adnej wizi rodzinnej. Jak gdyby pobudzajc i za-
chcajc do zbrodni Antoniusz proskrybowa swojego wuja, Lucjusza
Cezara
238
, Lepidus rodzonego brata, Paulusa
289
; Plankus rwnie cie-
szy si do rozlegymi wpywami, by uzyska proskrypcj brata, Ho-
cjusza Planka
240
. Std przy akompaniamencie przeklestw obywateli
onierze, ktrzy szli za triumfalnym rydwanem Lepidusa i Planka,
wrd zoliwych artw piewali:
Nad Germanami
241
, nie nad Gallami triumfuj konsulowie.
236
Cyceron zgin 7 grudnia 43 roku.
237
w czasie spisku Katyliny z 63 roku.
238
L. Iulius Caesar, konsul z 64 roku, uratowany dziki wstawiennictwu swej siostry,
Julii.
239
L. Aemilius Paulus, konsul z 30 roku; uszed z yciem.
240
C. Munatius Plancus, po adopcji przez Plautiusa, L. Plotius Plancus.
241
Gra sw; germanus znaczy rodzony brat".
70
68. W toku narracji przeoczyem pewien szczeg. Przedstawiam go
teraz, bo nie mog pomin milczeniem czynu znanej osoby.
Podczas gdy Cezar pod Farsalos toczy zacity bj o wadz w pa-
stwie, pretor Marek Celiusz
242
, z wymowy i odwagi drugi Kurion, lecz
pod oboma wzgldami bardziej doskonay, rwnie genialny nicpo,
ktry nawet w ulgach kredytowych nie mg szuka ocalenia ruina
majtkowa bowiem sza u niego w zawody z przewrotnym charakte-
rem przeprowadzi ustawy w sprawie zniesienia dugw lekcewac
powag senatu i konsula. Z pomoc Anniusza Milona, ktry by wrogo
nastawiony do stronnictwa julijskiego, poniewa nie uzyska zgody na
powrt z wygnania, wznieca w Rzymie zamieszki, a na terenie Italii
jawnie podjudza ludno do zbrojnych rozruchw. Za sw dziaalno
zosta najpierw odsunity od wpyww na sprawy rzeczypospolitej, a nie-
bawem z polecenia senatu rozgromiony przez armi konsularn pod
Turii. Podobnym losem okupi podobne zakusy Milon, niespokojny
i odwany do lekkomylnoci czowiek: oblegajc Komps w ziemi Hir-
pinw, trafiony kamieniem wyzion ducha; odpokutowa mier Pu-
bliusza Klodiusza i bl zadany ojczynie, na ktr targn si z orem
w rku.
Skoro ju sigam po fakty pominite, wspomn o przesadnej i ana-
chronicznej miaoci, z jak trybuni ludowi, Epidiusz Marullus i Ce-
secjusz Flawus
243
stawili czoo Gajuszowi Cezarowi; zarzucajc mu d-
enie do wadzy krlewskiej dowiadczyli niemal przemocy tyrana.
Wielekro napastowany pierwszy obywatel (princeps) wybuchn gnie-
wem. Nie uciek si jednak do kar dyktatorskich, ale poprzestajc na
funkcji cenzora
244
obu trybunw odsun od wpyww na sprawy rze-
czypospolitej. Wyrazi te ubolewanie, e musi bd zada gwat swej
naturze, bd ponie uszczerbek na honorze.
Lecz pora wraca do dalszego cigu opowiadania.
69. W Azji Dolabella osaczy ju podstpnie i zabi w Smyrnie Ga-
jusza Treboniusza, ktry wyniesiony dziki Cezarowi do godnoci kon-
sula okaza skrajn niewdziczno, biorc udzia w morderstwie swego
dobroczycy. Namiestnictwo prowincji po Treboniuszu odziedziczy
Dolabella. Nie cieszy si nim dugo. Kiedy bowiem po opanowaniu
Azji dotar do Syrii, Gajusz Kasjusz przejwszy silne legiony syryjskie
od mw pretorskich z tytuami imperatorw, Stacjusza Murka i Mar-
242
M. Caelius Rufus, pretor z 48 roku.
243
C. Marullus Epidius i L. Caesetius Flavus, trybuni ludowi z 44 roku.
244
Zdaniem Diona Kasjusza (XLIV 5, 3) Cezar otrzyma doywotni cenzur
w 44 roku, wedug innych rde dziaa jako praefectus moribus.
71
cjusza Kryspa
245
, zamkn go w Laodycei i po zdobyciu miasta zga-
dzi; nie w sensie dosownym wprawdzie, gdy Dolabella w por nad-
stawi szyj pod cios swego niewolnika. W wyniku udanej akcji Ka-
sjusz podda swej wadzy dziesi legionw stacjonujcych w tej poaci
imperium.
Marek Brutus wydar legiony, zgodnie z wol onierzy, Gajuszowi
Antoniuszowi, bratu Marka, w Macedonii, i Watyniuszowi
246
pod
Dyrrachium. Z Antoniuszem star si zbrojnie, Watyniusza pokona
dostojestwem. O ile bowiem Brutus growa nad innymi wodzami,
Watyniusz ustpowa wszystkim. Szpetota fizyczna sza u niego w za-
wody z podoci charakteru; byo wida, e duch znalaz godne sied-
lisko. Dziki operacjom w tym rejonie siy Brutusa dosigay liczby
siedmiu legionw.
W Italii kolega Cezara, konsul Pediusz, prawem wydanym pod swo-
im imieniem wszystkich zabjcw Cezara-ojca skaza na wygnanie.
Wtedy mj stryj, Kapiton, przedstawiciel stanu senatorskiego, podpisa
oskarenie Agryppy, skierowane przeciw Gajuszowi Kasjuszowi.
W tym samym czasie Kasjusz w wojnie prowadzonej z energi
i powodzeniem zdoby wysp Rodos, dokonujc nie lada sztuki, Brutus
odnis zwycistwo nad Licj. Nastpnie obaj przeprawili wojska do
Macedonii; w cigu caej kampanii Kasjusz, zadajc gwat swej natu-
rze, w agodnoci przeszed nawet Brutusa.
Trudno spotka ludzi, ktrym by szczcie zrazu wierniej towarzy-
szyo ni Brutusowi i Kasjuszowi, a nastpnie jak gdyby znuone
rychlej odmwio pomocy.
70. Wtedy Cezar i Antoniusz przeprawili armi do Macedonii i pod
miastem Filippi nawizali bitw z Brutusem i Kasjuszem
247
. Skrzydo
dowodzone przez Brutusa odrzuciwszy wrogw zajo obz Cezara; Ce-
zar bowiem osobicie spenia obowizki wodza, chocia by powanie
chory i chocia lekarz, Artoriusz, przeraony widzeniem sennym ba-
ga go, by nie zostawa w obozie. Drugie skrzydo, z Kasjuszem. na
czele, zostao zmuszone do odwrotu i wrd cikich strat wycofao
si na pozycje pooone nieco wyej. Wtedy Kasjusz na podstawie
wasnej klski oceniajc sytuacj kolegi wysa weterana, by si do-
wiedzie, co to za tum ludzi poda w ich kierunku. onierz spnia
si z meldunkiem, a oddzia posuwajcy si w penym biegu by coraz
245
L. Staius (nie Statius) Murcus, pretor z 45 roku, i Q. Marcius
Crispus, przyjaciel Kasjusza, w 44 roku wysani przez Cezara do Syrii, ktr
zarzdza pompejanin, Cecyliusz Bassus.
246
P. Vatinius, konsul suffectus z 47 roku.
247
W padzierniku 42 roku.
72
bliej. Tuman kurzu zasania twarze i znaki wojskowe. Wtedy Kasjusz
w przekonaniu, e nieprzyjaciel nadciga, owin gow paszczem i bez
lku wycign szyj pod cios wyzwoleca. Spada gowa wodza, kiedy
nadszed posaniec z wiadomoci, e Brutus zwyciy. Widzc Kasju-
sza na ziemi, z okrzykiem: id za ofiar mojej powolnoci", stary
wiarus rzuci si na miecz.
Po kilku dniach Brutus ponownie star si z wrogiem. Pokonany
w bitwie rzuci si do ucieczki, noc za przystan na mogile i uzyska
od swego domownika, Stratona Egeaty, pomoc w samobjstwie; zarzu-
ciwszy lewe rami na gow, prawic uj jego miecz, przyoy ostrze
do lewej brodawki, w miejscu gdzie bije serce, i z si nadzia si na
elazo; jednym ciosem przeszyty, natychmiast wyzion ducha.
71. Messalla Korwinus
248
, modzieniec o wspaniaych zaletach, zna-
czeniem w obozie republikaskim najbliszy Brutusowi i Kasjuszowi,
po mierci obu wysuwany na wodza, wola zachowa ycie dziki asce
Cezara, ni z wtpliw nadziej prbowa dalszych walk. Dla Cezara
ocalenie Korwina byo najwiksz radoci, jak wynis ze swoich
zwycistw, Korwinus w stosunku do Cezara da niezrwnany przykad
wdzicznoci i zbonego przywizania.
adna bitwa nie pocigna za sob wicej ofiar spord najsaw-
niejszych mw ni bitwa pod Filippi. Pad wtedy syn Katona
249
. Jego
los podzielili synowie wybitnych obywateli, Lukullusa i Hortensju-
sza
250
. Warron
251
, majcy umrze na urgowisko Antoniusza, z wielk
miaoci przepowiedzia mu haniebny, lecz zasuony zgon; i nie po-
myli si. Liwiusz Druzus
252
, ojciec Julii Augusty, i Kwintiliusz Wa-
rus
253
nawet nie prbowali szuka miosierdzia u wroga. Liwiusz po-
peni samobjstwo w namiocie, Warus okryty odznakami godnoci zgi-
n z rki wyzwoleca, ktrego zmusi do morderstwa.
72. Taki kres przeznaczya opatrzno stronnikom Marka Brutusa.
Sam Brutus w chwili mierci liczy niespena trzydzieci siedem lat.
Woln od skazy dusz zachowa po dzie, w ktrym wszystkie zalety
zniweczy jednym nierozwanym postpkiem. Kasjusz by lepszym
248
M. Valerius Corvinus Messala, konsul z 31 roku, w, 26 roku przez kilka dni prefekt
Rzymu.
249
M. Porcius Cato, prawdopodobnie ostatni z rodu Porcjuszw.
250
Lucullus, syn wodza w wojnie z Mitrydatesem; Q. Hortensius, syn mwcy i autora
Rocznikw.
251
Prawdopodobnie M. Terentius Varro Gibba (czyli Garbus), przyjaciel Cycerona, w 43
roku trybun ludowy, mieszny z powodu swej lkliwoci (zob. Dio Cassius XLVII 11, 3 - 4).
252
L Livius Drusus Claudianus, w 43 roku proskrybowany.
253
Sex. Quintilius Varus, kwestor z 49 roku, ojciec Warusa, synnego z klski w Lesie
Teutoburskim.
73
wodzem, jak Brutus czowiekiem. Brutusa kady by wola mie za przy-
jaciela, Kasjusz nieprzyjaciel budzi wikszy lk. Jeden uosabia si,
drugi cnot. W razie zwycistwa Brutus byby bardziej odpowiednim
kierownikiem (princeps) rzeczypospolitej ni Kasjusz, tak jak Cezar
w porwnaniu z Antoniuszem.
Gneusz Domicjusz
254
, ojciec zmarego niedawno Lucjusza Domi-
cjusza, ma dostojnej i szlachetnej prostoty, dziadek yjcego dzi
Gneusza Domicjusza, znamienitego modzieca, zagarnwszy okrty,
z pokan rzesz zwolennikw rzuci si do ucieczki, gdzie los zaniesie,
sam przewodzc swojemu stronnictwu. Stacjusz Murkus, przeoony
floty i stray morskiej, z ca swoj czci okrtw i wojska pody
do syna Gneusza Wielkiego, Sekstusa Pompejusza, ktry w drodze po-
wrotnej z Hiszpanii zaj zbrojnie Sycyli. Do Sekstusa napywali tez
z obozu Brutusa, z Italii i z innych stron wiata proskrybowani, ktrzy
na razie zdoali uj cao z opresji, utraciwszy za wszelki punkt opar-
cia w pastwie, uwaali kadego wodza za odpowiedniego. Los nie zo-
stawi im moliwoci wyboru, wskazywa po prostu schronienie; dla
uciekajcych przed mierteln nawanic kada przysta jest dogod-
nym portem.
73. Sekstus Pompejusz by modym czowiekiem bez wyksztacenia,
w mowie barbarzyc. W porywach entuzjazmu przejawia energi,
dobrze wada broni, posiada bystry umys. Cnoty wiernoci nie
odziedziczy po ojcu. Wyzwoleniec swych wyzwolecw i niewolnik
swych niewolnikw, ludziom znamienitym zazdroci, hooty sucha.
Po ucieczce Antoniusza spod Mutiny, w tym samym czasie kiedy przy-
znawa prowincje zamorskie Brutusowi i Kasjuszowi, senat, wci zo-
ony niemal wycznie z pompejan, pomyla rwnie o synu swego
przywdcy: odwoa go z Hiszpanii gdzie w wojnie z Sekstusem od-
znaczy si m pretorski, Azyniusz Pollion
255
przywrci mu dobra
rodzinne i zleci nadzr nad wybrzeem morskim. Wtedy wanie, jak
ju mwiem, opanowa Sekstus Sycyli. Przyjmujc nastpnie w sze-
regi armii niewolnikw i zbiegw zwikszy wydatnie liczebno swych
legionw. Na czele floty postawi wyzwolecw ojca, imieniem Menas
i Menekrates, ktrzy pord napadw i upiestw grasowali po morzu,
utrzymujc z grabiey patrona i jego wojsko. Nie wstydzi si Sekstus
uprawia proceder zbjecki na morzu, ktre ojciec zbrojnie oczyci
z plagi korsarzy.
254
C n. Domitius Ahenobarbus, konsul z 32 roku, ojciec Lucjusza,
konsula z 16 roku, ma Antonii Starszej, zmarego w 25 roku n.e., dziadek Gneu-
sza, konsula z 32 roku n. e., ojca cesarza Nerona.
255
W rzeczywistoci sukcesy odnosi raczej Sekstus Pompejusz (zob. App.
Bell. civ. IV 352).
74
74. Po zamaniu stronnictwa Brutusa i Kasjusza Antoniusz zamie-
rzajc ruszy na objazd prowincji zamorskich zatrzyma si (w Mace-
donii), Cezar pody do Italii, gdzie zasta niespodziewanie wiele za-
mtu. Konsul bowiem, Lucjusz Antoniusz
256
, z wad podobny do brata,
lecz pozbawiony zalet u tamtego czasem dostrzeganych, ju to oskara-
jc Cezara przed weteranami, ju to wzywajc pod bro ludzi, ktrzy
wskutek podziau gruntw na rzecz nowych osad utracili ziemi, zgro-
madzi pokan armi. Z drugiej strony siaa zamt i wichrzya ona
Antoniusza, Fulwia, niewiasta nie majca nic kobiecego prcz ciaa.
Fulwia zaja miasto Preneste jako baz do operacji wojennych, Anto-
niusz wypierany zewszd przez siy Cezara zamkn si w Peruzji. Jego
nadzieje na pomoc ze strony Pianka, ktry popiera stronnictwo anto-
niskie, okazay si ponne. Odsiecz nie nadesza. Dziaajc ze zwykym
szczciem i mstwem Cezar zdoby Peruzj
257
. Antoniusza puci bez
szwanku. Na Peruzjan posypay si okrutne ciosy, jakkolwiek raczej
z rk rozwcieczonych onierzy ni z woli dowdcy. Miasto poszo
z dymem. Poar spowodowa pierwszy obywatel peruzyjski, imieniem
Macedonik, ktry podoywszy ogie pod swj dom i posiado przebi
si mieczem i rzuci w pomienie.
75. W tym samym czasie rozgorzaa wojna w Kampanii. Wznieci j
w obronie wywaszczonych rolnikw m pretorski, czonek kolegium
pontyfikw, wielkoduszny i wiaty czowiek, Tyberiusz Klaudiusz
Neron
258
, ojciec Tyberiusza Cezara. Rwnie wojnie kampaskiej przy-
bycie Cezara pooyo definitywny kres.
Kt zdoa nadziwi si zmianom losu i niepewnoci spraw ludz-
kich? Kt nie yje nadziej, e przyszo przyniesie popraw te-
raniejszej sytuacji, bd nie dry na myl, e zamiast oczekiwanego
dobra spotka go zo?
Liwia, crka szlachetnego i dzielnego Klaudiana Druzusa, urodze-
niem, prawoci i urod najznakomitsza z Rzymianek, potem maonka
Augusta, a po jego odejciu do bogw kapanka i crka, wtedy mu-
siaa ucieka przed orem niebawem swego Cezara, tulc w ramionach
jego przyszego syna, niespena dwuletniego Tyberiusza, dzi mciciela
imperium rzymskiego; wdrujc bezdroami, by unikn zbrojnego
pocigu onierzy, i samowtr by atwiej si ukry, dotara do wy-
brzea morskiego, skd wraz z maonkiem Neronem przeprawia si
na Sycyli.
76. Wzmianki, jakiej bym nie poskpi obcym, nie odmwi mojemu
dziadkowi.
256
L. A n t o n i u s, konsul z 41 roku.
257
Pod koniec lutego 40 roku.
258
Ti. Claudius Nero, pretor z 42 lub 41 roku.
75
Gajusz Wellejusz, pierwszy obywatel Kampanii, w zaszczytnej ko-
lejnoci wybrany przez Gneusza Pompejusza w skad trzystu szedzie-
siciu sdziw, przeoony oddziaw rzemielniczych w armii Pompe-
jusza i Marka Brutusa, a nastpnie rwnie Tyberiusza Nerona, utrzy-
mywa ze swym zwierzchnikiem serdeczn przyja i std popiera jego
stronnictwo. Kiedy Neron ustpi spod Neapolu, Wellejusz nie mogc
mu towarzyszy z powodu podeszego wieku i sabego zdrowia, przebi
si mieczem.
Cezar zezwoli Fulwii bez szwanku opuci Itali razem, z Plankiem,
towarzyszem kobiety w ucieczce.
Azyniusz Pollion z siedmioma legionami przez dugi czas zachowa
pod wadz Antoniusza Wenecj, gdzie przeprowadzi wiele udanych
operacji wojskowych w pobliu Altinum i innych miast. Nastpnie skie-
rowa si do Antoniusza. Spotkawszy po drodze bkajcego si nadal
Domicjusza ktry, jak ju mwiem, po mierci Brutusa ustpi
z jego obozu i ogosi si wodzem swojej floty nakoni go rad i po-
rk bezpieczestwa do poczenia si z Antoniuszem. Kady, kto ocenia
sprawiedliwie czyny ludzkie, przyzna, e przez pozyskanie Domicjusza
nie mniej dobra wywiadczy Pollion Antoniuszowi ni Antoniusz
Pollionowi.
Nastpnie powrt Antoniusza do Italii i przygotowania podjte
przeciw niemu przez Cezara wzbudziy obaw przed nowa wojn, lecz
pod Brundyzjum zosta zawarty pokj
259
.
Podwczas wyszy na jaw zbrodnicze knowania Salwidiena Rufu-
sa
260
, ktry, urodzony niewiadomo z kogo i gdzie, wprost ze stanu ry-
cerskiego wybrany konsulem, co przed nim osign jedynie Gneusz
Pompejusz i sam Cezar, zdobycie najwyszych godnoci uwaa za may
sukces; chcia wstpi na wyyny, z ktrych mgby ujrze pod swymi
stopami i Cezara, i rzeczpospolit.
77. Wtedy na oglne danie ludnoci, ktrej wskutek plagi kor-
sarstwa na morzu dokuczaa droyzna i gd, pod Misenum zawarto
pokj rwnie z Pompejuszem
261
. Goszczc na okrcie Cezara i Anto-
niusza, Pompejusz z du doz dowcipu powiedzia, e wydaje przyj-
cie na swoich pokadach
262
; czyni aluzj do nazwy dzielnicy, w ktrej
sta dom jego ojca zagarnity przez Antoniusza. Na mocy traktatu po-
kojowego zawartego w Misenum Pompejusz mia otrzyma Sycyli
i Achaj, na czym jednak jako wichrzyciel z natury nie mg poprze-
259
Pocztek padziernika 40 roku.
260
Zdradzi je Oktawianowi sam Antoniusz.
261
Wiosn 39 roku.
262
Gra sw: carinae = kile okrtowe, Carinae = dzielnica rzymska midzy
wzgrzami Caelius i Esquilinus.
76
sta. Tyle jedynie poytku przynis ojczynie swym udziaem w uka-
dach, e wszystkim proskrybowanym i innym, ktrzy z rnych przy-
czyn do niego zbiegli, zapewniono powrt i bezpieczestwo. Dziki tej
klauzuli rzeczpospolita odzyskaa wielu sawnych mw, jak Klau-
diusz Neron, Marek Silanus
263
, Sencjusz Saturninus
264
, Arruncjusz
265
i Tycjusz
266
. Stacjusz Murkus natomiast, ktry przypywajc ze sw
sawn flot powikszy w dwjnasb siy Pompejusza, z jego rozkazu
zgin na Sycylii. Faszywych oskare dostarczyli Menas i Menekrates,
nie mogcy cierpie obok siebie tak wielkiego ma.
78. W tym czasie Marek Antoniusz polubi siostr Cezara, Oktawie.
(Spod Misenum) Pompejusz powrci na Sycyli, Antoniusz do za-
morskich prowincji, powanie zagroonych przez ataki Labienusa
267
,
ktry przeszedszy z obozu Brutusa do Partw sprowadzi ich armi na
terytorium Syrii i zabi legata Antoniusza. Z najedc rozprawi si
dzielny wdz, Wentidiusz (Bassus). Labienus pad w bitwie. Legy rw-
nie pokotem zastpy partyjskie, wrd nich krlewski syn, sawny
modzieniec Pakorus.
Cezar tymczasem w trosce, by najwikszy wrg karnoci wojskowej,
bezczynno, nie podkopaa dyscypliny onierzy, czstymi wyprawami
do Ilirii i Dalmacji wyrabia w armii dowiadczenie wojenne i odpor-
no na niebezpieczestwa.
W tym okresie Domicjusz Kalwinus
268
, ktry po konsulacie otrzy-
ma w zarzd Hiszpani, da przykad surowoci, godnej dawnych epok:
za haniebn ucieczk z pola walki kaza zatuc na mier kijami set-
nika pierwszego manipuu, imieniem Wibillus.
79. Poniewa flota i rozgos Pompej usza z dnia na dzie wzrastay,
ciar nowej wojny postanowi wzi na swoje barki Cezar. Odpowie-
dzialnym za budow okrtw, zacig onierzy i wiolarzy tudzie ich
zapraw do suby morskiej zosta Marek Agryppa.
Szlachetnej cnoty czowiek, wyszy nad trudy, brak snu i niebez-
pieczestwo, potrafi Agryppa by posuszny jednemu, innym pra-
gn rozkazywa; zwoki w niczym nie uznawa, z zamiarami czy
czyny. Zgodnie z poleceniem wybudowa wspania flot na jeziorach
263
M. Iunius Silanus, konsul z 25 roku.
264
C. Sentius Saturninus, konsul z 19 roku.
265
L. Arruntius, konsul z 22 roku.
266
M. Titius, kwestor Antoniusza w czasie wyprawy partyjskiej (36 rok),
w 32 roku przeszed na stron Oktawiana, konsul suffectus w 31 roku.
267
Q. Labienus, syn Tytusa, zim 41/40 roku wtargn do Syrii z pomoc
partyjsk zwyciajc jej namiestnika imieniem Decidius Saxa; rozgromiony
w 39 roku.
268
Cn. Domitius Calvinus, po raz drugi konsul z 40 roku.
77
Awerniskim i Lukryskim, a onierzy i marynarzy w codziennych
wiczeniach doprowadzi do mistrzowskiej biegoci tak w sztuce wo-
jennej, jak i rzemiole morskim. Z gotow flot Cezar ktry uprzed-
nio
269
pod szczliw wrb dla rzeczypospolitej polubi Liwie, za
zgod jej pierwszego maonka, Nerona rozpocz kroki wojenne
przeciw Pompejuszowi i Sycylii
270
. Lecz ma, ktrego adna sia ludz-
ka nie moga zwyciy, ciko w tym czasie dowiadczy los: wznieco-
na przez wiatr afrykaski burza pogruchotaa i rozniosa wikszo
okrtw w okolicach Welii i u przyldka Palinura. ywioowa klska
opnia zwycistwo w wojnie, ktra potem bya prowadzona z powo-
dzeniem zmiennym, niekiedy wrcz wtpliwym. Albowiem i sztorm po
raz drugi w tym samym miejscu zaskoczy okrty, i chocia w pierw-
szej bitwie morskiej pod Mylae, stoczonej przez Agrypp, walki miay
przebieg pomylny, pod Tauromenium wskutek niespodziewanego na-
dejcia floty nieprzyjacielskiej na oczach Cezara poniesiono dotkliw
klsk; sam wdz znalaz si w opresji, a legiony, ktre jego legat, Kor-
nificjusz
271
, wysadzi na lad, o may wos nie zostay doszcztnie znie-
sione przez Pompejusza. Mstwo jednak rycho naprawio to, co popsu
kaprys losu: kiedy do boju stany w komplecie floty obu stron
272
,
Pompejusz straci prawie wszystkie okrty i w ucieczce pody do
Azji. Szuka pomocy u Marka Antoniusza, przed ktrym stan mio-
tany sprzecznymi uczuciami wodza i bagalnika w jednej osobie, raz
zachowujc godn postaw, to znw ebrzc o ycie; z jego rozkazu
zosta przez Tycjusza zamordowany. Przez swj czyn Tycjusz cign
na siebie tak trwa nienawi, e niebawem wyprawiajc igrzyska
w teatrze Pompejusza z przedstawienia, ktre sam urzdza, zosta prze-
pdzony przeklestwami narodu.
80. Prowadzc wojn z Pompejuszem Cezar wezwa z Afryki Lepi-
dusa z dwunastoma legionami w skadzie umniejszonym o poow. Po
przybyciu na Sycyli Lepidus, czowiek nad wyraz prny i adn za-
let nie zasugujcy na tak dug pobaliwo losu, poniewa by bliej,
armi pompejask, uleg i wiern nie jemu, lecz Cezarowi, wczy
do swojej i dufny w liczb ponad dwudziestu legionw
273
posun si
do tego stopnia szalestwa, e uwaa za swoje cae zwycistwo, ktre-
go by biernym obserwatorem i ktre znacznie opni, nie zgadzajc
si z planami Cezara i zawsze przeciwstawiajc swoje zdanie opinii
269
17 stycznia 38 roku.
270
W 38 roku.
271
L. Cornificius, konsul z 35 roku; w 36 roku uratowa na Sycylii trzy legiony
Oktawiana (zob. App. Bell. civ. V 111-115; Dio Cass. XLIX 5, 4-7).
272
Bitwa pod Naulochus, 3 wrzenia 36 roku.
273
Dwadziecia dwa legiony: czternacie swoich i osiem Sekstusa Pompejusza.
78
innych; co wicej, mia owiadczy Cezarowi, aby ustpi z Sycylii.
aden Scypion i aden inny wdz rzymski z dawnych epok nie okaza
wikszej odwagi w decyzji i czynie ni wtedy Cezar. Bez broni, okry-
ty paszczem podrnym, nie niosc nic prcz imienia wszed do obozu
Lepidusa i unikajc pociskw miotanych z rozkazu czowieka bez czci,
w paszczu przeszytym wczni, miao porwa legionowego ora. Od
razu wysza na jaw rnica miedzy wodzami. Zbrojni poszli za bez-
bronnym, a Lepidus w dziesitym roku po dojciu do potgi, na ktr
yciem swym nie zasuy, opuszczony przez onierzy i los, kryjc si
za plecami ludzi zdajcych zewszd w stron Cezara, w aobnej sza-
cie przypad do jego kolan. Majtek i ycie zachowa, godno, ktrej
nie potrafi strzec, utraci
274
.
81. Nastpnie wybuch nagle bunt w wojsku; zdarza si bowiem
czsto, e onierze widzc swoj liczebno
275
zapominaj o karnoci
i nie potrafi prosi o to, co, jak sdz, mog si wymusi. Rozruchy
stumi pierwszy obywatel (princeps)
276
w czci surowoci, w czci
hojnoci.
W tym samym czasie wzrosa pokanie kolonia kampaska [przez
rozdzia] reszty gruntw publicznych [midzy weteranw]
e
. W za-
mian za nie otrzymaa znacznie bogatsze ziemie na Krecie z dochodem
w wysokoci miliona dwustu tysicy sestercji; obiecano jej rwnie
wodocig, ktry dzi jest w tej okolicy wanym czynnikiem zdrowot-
noci i ozdob krajobrazu.
W nagrod za bezprzykadne mstwo w wojnie z Pompejuszem
Agryppa uzyska odznak wieca morskiego
277
, ktrej nigdy jeszcze
nie zdoby aden Rzymianin,
Nastpnie zwyciski Cezar powrci do Rzymu. Liczne domy, ktre
zakupi przez penomocnikw, by poszerzy swj, obieca przeznaczy
na powszechny uytek. Przyrzek rwnie wybudowa wityni Apol-
lina otoczon krugankami, ktr te wznis z niebywa szczodroci.
82. W tym samym lecie, w ktrym Cezar tak pomylnie pooy kres
wojnie sycylijskiej, los askaw dla niego i rzeczypospolitej okaza sw
wrogo na Wschodzie. Antoniusz bowiem, ktry z trzynastoma legio-
nami wkroczy do Armenii, a nastpnie Medii, zmierzajc do ziemi
Partw, natkn si w drodze na krla partyjskiego
278
. W pierwszym
274
y jako pontifex maximus w Circeii (do 13 roku).
275
Na Sycylii zebrao si wtedy ponad czterdzieci legionw!
276
Formalnie Oktawian zosta cesarzem (princepsem) dopiero w 27 roku.
277
Corona classica, zoty wieniec ozdobiony wizerunkami dziobw okrtowych.
278
Krl partyjski, Phraates IV, nie bra bezporedniego udziau w walkach.
e Luk w tekcie uzupeni Halm (na podstawie wiadectwa Diona Kasjusza,
XLIX 14).
79
starciu utraci dwa legiony z caym taborem, machinami wojennymi
i legatem Stacjanem
279
; niebawem naraajc na zgub cae wojsko sam
parokrotnie znalaz si w takim niebezpieczestwie, e zwtpi w mo-
liwo ratunku. Straciwszy nie mniej ni czwart cz onierzy, oca-
la dziki wiernoci i radzie pewnego jeca-Rzymianina, ktry trafi
do niewoli partyjskiej w czasie klski armii Krassusa, lecz mimo przeci-
wiestw losu zachowa swj charakter. I tak, zakrad si noc do pla-
cwki rzymskiej i przestrzeg ziomkw, by nie szli zamierzonym szla-
kiem, lecz innym, przez lasy. Rada jeca uchronia przed zgub wodza
i liczne legiony. Spord nich i z caego wojska zgina jednak, jak ju
mwiem, czwarta cz onierzy, a z czeladzi obozowej i suby trze-
cia cz. Tabor przepad niemal doszcztnie. Mimo to Marek Anto-
niusz nazywa swoj ucieczk zwycistwem, poniewa uszed z yciem.
W trzecim roku po wyprawie partyjskiej
280
Antoniusz powrci do
Armenii, jej krla, Artawasdesa, pojma zdrad i, aby nie uwaczy
jego godnoci, sku zotymi kajdanami. Nastpnie trawiony coraz bar-
dziej arem mioci do Kleopatry i coraz gbiej pograny w bez-
miarze wad, ktre zawsze podsyca penia rodkw materialnych, swo-
boda i pochlebstwo, postanowi wyda wojn ojczynie; uprzednio ka-
za nazywa si nowym Ojcem Liberem
281
, kiedy uwieczony blusz-
czem, w zotej koronie, z tyrsem w rku, wsparty na koturnach niby
Ojciec Liber przejeda rydwanem po ulicach Aleksandrii.
83. Wrd przygotowa do wojny
282
przeszed na stron Cezara
Plankus. Na jego decyzj nie wpyna ch wyboru susznej drogi
i nie mio do rzeczypospolitej czy Cezara uczucia, ktre zawsze
tumi lecz choroba, zwana zdrad. W swoim czasie potrafi Plankus
by jednym z najbardziej paskich pochlebcw krlowej, przyjacielem
domu (klientem) stojcym niej od niewolnikw. By rwnie sekreta-
rzem Antoniusza, inicjatorem i pomocnikiem jego plugawych beze-
cestw, za pienidze gotowym na wszystko i dla wszystkich; pewnego
razu w czasie uczty grajc rol Glauka wykona taniec na kolanach,
nago, pomalowany na niebiesko, z wiecem trzcinowym na gowie
i z ogonem rybim. Kiedy spostrzeg, e Antoniusz z powodu poszlak
jawnej grabiey przyjmuje go coraz ozibej, unikn do Cezara. as-
kawo zwycizcy tumaczy potem swoimi zasugami, podkrelajc
wielokrotnie, e Cezar pochwali to, co przebaczy. W lad za swym
wujem pody niebawem Tycjusz.
279
Oppius Statianus, rozgromiony latem 36 roku.
280
Z pocztkiem 34 roku.
281
cilej, Nowym Ozyrysem, zgodnie z wierzeniami Egipcjan,
282
Latem 32 roku, po oficjalnym rozwodzie Antoniusza z Oktawi.
80
Gdy wieej daty zbieg, Plankus, wiele niegodziwoci zarzuca w se-
nacie nieobecnemu Antoniuszowi, byy pretor Koponiusz
283
, te Pu-
bliusza Siliusza
284
, m peen powagi, odpowiedzia dowcipnie: wiele,
dalibg, dopuci si Antoniusz na dzie, zanim go porzucie".
84. Nastpnie za konsulatu Cezara i Korwina Messali doszo do
decydujcego starcia pod Akcjum
285
. Na wiele dni przed bitw byo
przesdzone, e zwyciy stronnictwo julijskie. Po jednej stronie wdz
i onierze rwali si do czynu, po drugiej panowa oglny marazm. Tu-
taj wiolarze krzepcy, tam wycieczeni niedostatkiem. Tu okrty
umiarkowanych rozmiarw, a wic zwrotne i szybkie, tam bardziej
grone z wygldu. Od Cezara do Antoniusza nie ucieka nikt, od An-
toniusza codziennie przechodzi kto do Cezara. Pocztek uczyni krl
Amyntas
286
kierujc si wzgldami natury moralnej i perspektyw
wikszych korzyci. Po nim Delliusz
287
, wierny swej zasadzie, jak
uprzednio od Dolabelli [do Kasjusza, od Kasjusza do Antoniusza, tak
teraz od Antoniusza przeszed]
f
do Cezara. Na koniec z ogromnym nie-
bezpieczestwem przeprawi si do Cezara sawny m, Gneusz Domi-
cjusz, jedyny stronnik Antoniusza, ktry krlow wita po imieniu.
Wreszcie tu pod bokiem floty antoniskiej Marek Agryppa zdoby
szturmem Leukas, zagarn Patre, opanowa Korynt. Dwakro przed
ostatecznym pogromem okrty nieprzyjacielskie poniosy porak.
85. Nadszed nastpnie dzie wielkiej rozgrywki, w ktrym wy-
prowadziwszy okrty Cezar i Antoniusz stoczyli decydujcy bj: Cezar
o cao, Antoniusz o upadek wiata. Prawe skrzydo floty julijskiej
powierzono Markowi Luriuszowi
288
, lewe Arruncjuszowi. Nad caoci
operacji morskich czuwa Agryppa. Cezar gotw pieszy tam, gdzie go
los wezwie, by wszdzie obecny. Dowdztwo nad flot Antoniusza
sprawowali Publikola
289
i Sosjusz
290
. Wojskiem ldowym Cezara kie-
rowa Taurus
291
, Antoniusza Kanidiusz
292
.
283
C. Coponius, w wojnie domowej walczy jako pretor przeciw Cezarowi,
proskrybowany, nastpnie za uaskawiony.
284
P. Silius Nerva , konsul z 20 roku.
285
2 wrzenia 31 roku.
286
Amyntas, krl Galacji.
287
Q. Dellius, wdz Antoniusza i kronikarz jego wyprawy partyjskiej.
288
M. Lurius, znany z bitwy morskiej z Menasem, wodzem Sekstusa Pom-
pejusza koo Sardynii (zob. Dio Cass. XLVIII 30, 7).
289
L. Gellius Publicola (Poplicola), konsul z 36 roku.
290
C. Sosius, konsul z 32 roku.
291
T. Statilius Taurus, konsul suffectus z 37 i 26 roku, prefekt Rzymu
w 16 roku.
292
P. Canidius Crassus, konsul suffectus z 40 roku.
f
Luk w tekcie uzupeni Ruhnken (na podstawie Seneki, Suasoriae I 7).
81
Gdy doszo do starcia, z jednej strony byli wszyscy: wdz, wiola-
rze, onierze, z drugiej nikt prcz onierzy. Pierwsza rzucia si
do ucieczki Kleopatra. Antoniusz wola towarzyszy uchodzcej kr-
lowej, ni dzieli los walczcych onierzy; imperator, ktry mia obo-
wizek surowo kara zbiegw, zbieg ze swojej armii. Osamotnieni o-
nierze dugi czas z uporem i mstwem toczyli bj. Straciwszy wiar
w zwycistwo, szukali mierci. Cezar mg ich wytpi elazem, lecz
wola pozyska sowami. Na cay gos woa i rk wskazywa, e pierzch
Antoniusz; pyta za kogo i przeciw komu si bij. Oni za dugo wal-
czyli za nieobecnego wodza i z ociganiem skadali bro uznajc si
za pokonanych. Prdzej zwyciski Cezar zdoby si na akt aski ni
zwycieni na proby o ycie. Uwaano powszechnie, e pod Akcjum
onierze sprawili si jak wzorowy wdz wdz jak tchrzliwy o-
nierz. Trudno wic przypuszcza, eby Antoniusz w razie zwycistwa
kierowa si raczej swoim zdaniem ni Kleopatry, skoro za jej przy-
kadem uciek z pola bitwy. Podobnie zachowao si wojsko ldowe
Antoniusza, gdy Kanidiusz w panicznej trwodze umkn za swym
zwierzchnikiem.
86. W pobienej pracy o wskim zakresie nie sposb wyrazi, ile
poytku przynis wiatu dzie bitwy pod Akcjum i jak zaway na
losach pastwa.
Zwycistwo cechowaa wielka askawo. Nikt nie zosta zgadzony,
usunito (z kraju) garstk ludzi, ktrzy nawet prosi w swej sprawie
nie mieli. Z pobaliwoci wodza mona wnioskowa, z jakim umia-
rem byby korzysta ze swoich zwycistw w pocztkach triumwiratu
bd pod Filippi, gdyby mia pen swobod dziaania.
Gajusza Sozjusza ocalia najpierw wierno Lucjusza Arruncjusza,
ma sawnego ze starorzymskiej powagi, potem agodno Cezara,
ktra przemoga nienawi.
Naley rwnie wspomnie o gonym czynie i wypowiedzi Azyniu-
sza Polliona. Po zawarciu pokoju w Brundyzjum Pollion zosta w Italii.
Nigdy nie widzia krlowej i, odkd duch Antoniusza osab pod wpy-
wem mioci do Kleopatry, trzyma si z dala od jego stronnictwa. Na
prob Cezara jednak, aby razem z nim wyruszy na wojn akcyjsk,
odrzek: moje zasugi wzgldem Antoniusza s zbyt due, jego dobro-
dziejstwa wzgldem mnie zbyt znane; usun si wic z waszych roz-
grywek i bd upem zwycizcy".
87. W nastpnym roku
293
Cezar w pocigu za Antoniuszem i kr-
low wkroczy do Aleksandrii kadc definitywny kres wojnom domo-
293
Latem 30 roku.
82
wym. Antoniusz bez wahania popeni samobjstwo okupujc mierci
wiele zbrodni swojej gnunoci. Kleopatra za zwidszy czujno stra-
nikw postaraa si o mij i zmara od jej uksze, adnym gestem
nie zdradzajc kobiecego lku.
Licowao z losem i askawoci Cezara, e nikt z tych, ktrzy prze-
ciw niemu podnieli bro, ani przez niego, ani z jego rozkazu nie zosta
zabity. Decymus Brutus pad ofiar okruciestwa Antoniusza. Sekstu-
szowi Pompejuszowi pokonanemu przez Cezara rwnie Antoniusz ode-
bra ycie wiaroomnie, bo obieca nawet godnoci zachowa. Brutus
i Kasjusz zginli dobrowoln mierci, zanim dowiadczyli gniewu zwy-
cizcw. Jaki by zgon Antoniusza i Kleopatry, opowiedziaem wyej.
Kanidiusz umiera trwoliwiej, ni naleao oczekiwa po jego cig-
ych zapewnieniach
294
. Ostatni z zabjcw Cezara ponis mier Ka-
sjusz Parmeski
295
, tak jak pierwszy odpokutowa za win Treboniusz.
88. Podczas gdy Cezar zadawa definitywny cios wrogom w wojnie
akcyjskiej i aleksandryjskiej, Marek Lepidus, syn byego triumwira do
uporzdkowania spraw rzeczypospolitej i siostry Brutusa, Junii, mo-
dzieniec bardziej urodziwy ni rozumny, powzi zbrodniczy plan: po-
stanowi zgadzi Cezara bezporednio po jego powrocie do Rzymu.
Odpowiedzialnym za ad w miecie by wtedy Gajusz Mecenas. Po-
tomek rycerskiej, lecz okrytej blaskiem rodziny, w razie potrzeby po-
trafi Mecenas dosownie obywa si bez snu, przejawiajc daleko-
wzroczno i aktywno; gdy natomiast sytuacja pozwalaa na to, bez
reszty oddawa si rozkoszom odpoczynku, gonic za zbytkiem bardziej
niemal ni kobieta. Ceniony przez Cezara na rwni z Agrypp, mniej
by jednak obsypany zaszczytami: cae ycie przey poprzestajc na
odznace stanu rycerskiego, wskim rbku purpury
296
. Mg zaj tak
samo wysoko jak Agryppa, lecz nie przejawia w tym kierunku aspi-
racji.
Z wielkim spokojem, nie dajc nic pozna po sobie, ledzi Mecenas
plany szalonego modzieca. Kiedy doszed do wniosku, e pora dzia-
a, ze zdumiewajc szybkoci, bez adnych wstrzsw w yciu
pastwa i obywateli, zlikwidowa spisek, dawic w zarodku grone
zarzewie nowej wojny domowej. Lepidus za przewrotne zamiary po-
nis kar.
Wspomniaem wyej
297
o onie Antystiusza. Na rwni z ni naley
294
Zwyk mawia, e nie lka si mierci.
295
C. Cassius Parmensis, polityk i poeta; w 42 roku suy w armii, republikaskiej, w 36
roku przeszed na stron Antoniusza.
296
W przeciwiestwie do szerokiego pasa purpury, przywileju senatorw,
297
Zob. II 26.
83
postawi maonk Lepidusa, Serwili, ktra poknwszy ponce wgle
w nagrod za przedwczesn mier zyskaa wieczn saw.
89. Z jakimi tumami, z jakim entuzjazmem ludzi bez wzgldu na
pe, wiek i stan spotka si wracajcy do Italii i Rzymu Cezar
298
, jak
wspaniae triumfy odprawi i jak kosztowne widowiska urzdzi, nawet
w gruntownym dziele historycznym trudno byoby naleycie wyrazi,
a c dopiero w tak okrojonym zarysie.
Wszystkim nastpnie, o co ludzie mog baga bogw i co bogowie
mog zsya ludziom, o czym mona zamarzy i czego dostpi
w szczciu, August po swym powrocie do Rzymu obdarzy rzeczpospo-
lit, nard rzymski i wiat. W dwudziestym roku okieznano sza wojen
domowych, umierzono wrogw zewntrznych. Ucich szczk ora,
wszdzie zapanowa pokj. Prawa odzyskay moc, sdy powag, senat
dostojestwo. Wadz urzdnikw sprowadzono do poprzednich ram,
dobierajc jedynie dwu pretorw do istniejcych omiu
299
. Wskrzeszono
dawn, uwicon tradycj form ustroju republikaskiego. Rolnik wrci
na pole, kapan do wityni. Ludzie znw poczuli si bezpieczni, przestali
dre o swoje mienie. Ogoszono zbawienne ustawy, do dawnych wnie-
siono poyteczne poprawki. Rewizji listy senatorw dokonano z ca
surowoci, lecz bez drastycznych skrele. Pierwsi mowie w kraju,
ktrzy odprawiali triumfy bd sprawowali wysokie godnoci, na za-
cht pierwszego obywatela ozdabiali pomnikami miasto.
Przed konsulatami mimo wielokrotnych i gorcych sprzeciww Ce-
zar nie mg si wymwi; piastowa je po kolei
300
jedenacie razy.
Dyktatur natomiast, wielokrotnie ofiarowan przez nard, z elazn
konsekwencj odrzuca.
Opis wojen, w ktrych dowodzi, i zwycistw, przez ktre narzuci
wiatu pokj, opis wszystkich akcji zbrojnych w Italii i poza jej gra-
nicami, wiele trudu by sprawi autorowi, ktry cae swe ycie tylko
temu zadaniu by powici. Co do mnie, pamitajc o zoonej obietnicy,
przedstawiam jego pryncypat jedynie w oglnych zarysach.
90. Kiedy wic, jak ju zaznaczyem, epoka wojen domowych do-
biega kresu i zaczy si zrasta czony rzeczypospolitej, zrosy si
rwnie prowincje, rozdzierane przez dug seri wojen.
I tak, Dalmacja uspokojona po dwustu dwudziestu latach buntw
301
musiaa raz na zawsze uzna zwierzchnictwo rzymskie. Ujarzmiono
298
Z pocztkiem lata 29 roku.
299
Zdaniem Tacyta (Ann. I 14) za Augusta urzdowao dwunastu pretorw;
co do liczby pretorw zob. wyej, II 16.
300
cilej mwic, po kolei piastowa dziewi konsulatw, od trzeciego w 31
do jedenastego w 23 roku.
301
W wyniku trzyletniej wojny (35 - 33) prowadzonej pod wodz Oktawiana.
84
kraje alpejskie, znane z dzikich i barbarzyskich ludw
302
. Po wielu
bojach prowadzonych ze zmiennym powodzeniem przez Augusta bd
przez Agrypp ktremu przyja pierwszego obywatela utorowaa
drog do trzeciego konsulatu, a nastpnie do udziau we wadzy try-
buskiej rwnie w Hiszpanii zapanowa pokj
303
.
Do prowincji hiszpaskich po raz pierwszy wysano wojska rzym-
skie pod dowdztwem Gneusza Scypiona, stryja Publiusza Afryka-
skiego, w pierwszym roku drugiej wojny punickiej, lat temu dwiecie
pidziesit, za konsulatu Scypiona i Semproniusza z przydomkiem
Longus
304
. Nastpnie przez dwiecie lat prowadzono walki, krwawe po
obu stronach. Nard rzymski parokrotnie traci wodzw i armie, czsto
cigajc hab, a czasem rwnie niebezpieczestwo na swoje impe-
rium. Hiszpanie bowiem pochony Scypionw
305
, Hiszpanie przez
dziesi lat nkay naszych przodkw kompromitujc wojn z Wiria-
tem, Hiszpanie przeraziy nard rzymski w okresie wojny numantyj-
skiej. Tam zosta zawarty haniebny ukad Kwintusa Pompejusza
i jeszcze haniebniejszy Mancinusa, anulowany z woli senatu przez nie-
sawne wydanie wodza w rce wrogw. Tam polego wielu wodzw
konsularnych, wielu pretorskich. Tam wreszcie, za pokolenia naszych
ojcw, Sertoriusz doszed do takiej potgi militarnej, e przez pi lat
nikt nie mg przewidzie, czyj or przeway, Rzymian czy Hiszpa-
nw, i ktry nard bdzie drugiemu posuszny.
Prowincje hiszpaskie wic, rozlege, ludne i dzikie, przez Cezara
Augusta okoo pidziesiciu lat temu zostay uspokojone do tego stop-
nia, e o ile uprzednio wci byy naraone na cikie wojny, za na-
miestnictwa Gajusza Antystiusza
306
, nastpnie Publiusza Siliusza
307
i innych nie musiay si lka nawet napadw zbjeckich.
91. Podczas gdy na zachodzie by zaprowadzany pokj, ze wschodu
krl Partw odesa Augustowi znaki rzymskie
308
, ktre po klsce Kras-
susa zdoby Orodes, za po zwycistwie nad Antoniuszem jego syn,
Fraates.
Przydomek Augustus" otrzyma Cezar na wniosek Plankusa, za
zgod caego senatu i narodu rzymskiego
309
.
302
Ludy alpejskie ujarzmiono w latach 34 -15.
303
Walki w Hiszpanii prowadzono od 39 do 19 roku.
304
P. Cornelius Scipio i Ti. Sempronius Longus, konsulowie z 218 roku.
305
Bracia Publiusz i Gneusz Scypionowie polegli w Hiszpanii w 211 roku.
306
C. Antistius Vetus, konsul suffectus, w 30, legat Hiszpanii w 25 roku.
307
P. Sili u s Nerva, konsul z 20 roku, upora si z Kantabrami w 19 roku.
308
12 maja 20 roku.
309
16 stycznia 27 roku.
85
Znalazy si wszake jednostki, ktre powszechn pomylno miay
w nienawici. I taki Lucjusz Murena, i Fanniusz Cepion
310
, ludzie ca-
kiem odmiennych obyczajw albowiem Murena do czasu tej zbrod-
ni mg uchodzi za uczciwego, Cepion rwnie uprzednio by nicpo-
niem postanowili zgadzi Cezara. Zaskoczeni w por przez czynniki
pastwowe, tego co chcieli dokona przemoc na innym, wyrokiem pra-
wa doznali na sobie.
W niedugi czas potem podobne zamiary powzi Egnacjusz Ru-
fus
311
, czowiek, ktry pod kadym wzgldem bardziej przypomina
gladiatora ni senatora. Jako edyl zdoa Egnacjusz pozyska yczliwo
spoeczestwa, ktr z dnia na dzie powiksza zlecajc swoim pry-
watnym niewolnikom funkcj stray poarnej. Std bezporednio po
edylacie zosta przez nard wybrany pretorem. Niebawem mia ubie-
ga si rwnie o konsulat. Rwnoczenie za bdc w peni wiadom
swych bezecestw i zbrodni, i borykajc si z kopotami materialnymi
na miar swej przewrotnoci, gromadzi wyrzutkw swego pokroju, by
zabi Cezara. Chcia umiera po zgadzeniu czowieka, ktrego ycie za-
graao jego yciu. Ley bowiem w naturze ludzkiej, e kady woli
gin w ramach oglnego kataklizmu ni sam; na tle zbiorowej zagady
los jednostki mniej rzuca si w oczy.
W ukrywaniu zamysw Egnacjusz nie by szczliwszy od poprzed-
nikw; wtrcony do wizienia razem ze swymi wsplnikami, ponis
mier, na ktr yciem zasuy.
92. Niechaj nie idzie w zapomnienie sawny czyn wybitnego ma,
Gajusza Sencjusza Saturnina, ktry w tym czasie
312
sprawowa kon-
sulat.
Cezara nie byo w Rzymie: porzdkowa stosunki w Azji i na Wscho-
dzie, osobicie obdzielajc wiat owocami swojego pokoju. Wtedy Sen-
cjusz, przypadkowo jedyny konsul i pod nieobecno Cezara cakowicie
zdany na wasne siy, speni wzorowo swoje obowizki. Za przyka-
dem starorzymskich urzdnikw dziaajc z surowoci i elazn kon-
sekwencj wydoby na jaw oszustwa dzierawcw podatkowych, kt-
rych ukara za chciwo, i skierowa do skarbu grosz publiczny.
Szczeglnie wzorow postaw zaj na zgromadzeniach elekcyjnych.
Osobom, ktre uzna za niegodne, zakaza zgaszania si na list kan-
dydatw kwestorskich, opornym w razie przybycia na Pole Marsowe
310
A. Terentius Varro Murena, konsul z 23 roku, i Fannius Caepio, bliej nie znany,
zawizali spisek przeciwko Augustowi w 23 roku, skazani w procesie o obraz majestatu.
311
M. Egnatus Rufus, edyl z 21 roku, pretor z 20; dc do konsulatu w 19 roku uknu
spisek przeciw Augustowi.
312
W 19 roku.
86
zagrozi sankcj konsularn. Egnacjuszowi cieszcemu si powszechn
wzitoci i liczcemu, e jak bezporednio po edylacie osign pretur,
tak po preturze zdobdzie konsulat, zakaza zgaszania kandydatury,
a gdy nie znalaz posuchu, przysig, e nawet w razie wyboru przez
nard nie obwoa go konsulem.
Uwaam, e postpek Senicjusza naley postawi na rwni ze saw-
nymi czynami dawnych konsulw, lecz z natury chtniej chwalimy
przykady znane ze syszenia ni z autopsji. Teraniejszo cigamy
zawici w przekonaniu, e nas przytacza, czcimy przeszo jako
skarbnic nauki.
93. Trzy lata przed wyjciem na jaw zbrodni Egnacjusza, mniej
wicej w czasie spisku Mureny i Cepiona, lat temu pidziesit
313
,
upamitniwszy swj edylat wspaniaymi igrzyskami zgas modo Marek
Marcellus, syn siostry Augusta, Oktawii. W nim na wypadek nie-
szczcia ludzie upatrywali nastpc i spadkobierc potgi Augusta,
jakkolwiek liczyli si z negatywn reakcj ze strony Marka Agryppy.
Marcellus, jak powiadaj, by zaiste modym czowiekiem szlachet-
nych zalet, pogodnym z usposobienia i charakteru, zdolnym do roli,
ktr z czasem mia odegra.
Agryppa, ktry poprzednio wyjecha do Azji pod pozorem wanej
misji pastwowej, a jak kr pogoski z powodu ukrytych niesnasek
z Marcellusem po prostu usun si na razie w cie, po zgonie siostrze-
ca Augusta wrci do Rzymu i polubi
314
wdow po nim, crk Ce-
zara Juli, kobiet, ktrej podne ono nie miao przynie szczcia ni
jej samej, ni rzeczypospolitej
315
.
94. W tym czasie na arenie ycia politycznego zacz stawia pierw-
sze kroki Tyberiusz Klaudiusz Neron.
Jak ju mwiem, Tyberiusz by trzyletnim dzieckiem, kiedy Liwia,
crka Klaudiana Druzusa, za zgod pierwszego ma, Tyberiusza Nero-
na, polubia Cezara. Szlachetnego rodu chopiec, chowany pod okiem
boskich mistrzw, wyrs na piknego i postawnego modzieca, cz-
cego genialny umys z doskonaym wyksztaceniem. Od najwczeniej-
szych lat rokowa wielkie nadzieje; e bdzie pierwszym obywatelem,
kady mg wyczyta z jego twarzy.
W dziewitnastym roku ycia zosta kwestorem
316
. Nastpnie mia
313
Jesieni 23 roku.
314
W 21 roku.
315
Agryppa i Julia mieli picioro dzieci: Juli, wygnan przez Augusta na
wysp Tremerus; Agryppin, wygnan przez Tyberiusza na wysp Pandateri;
Gajusza i Juliusza, zmarych w modym wieku; Agrypp Postumusa, wygnanego
przez Augusta, a nastpnie zgadzonego przez Tyberiusza,
316
W 23 roku.
87
z polecenia ojczyma
317
rozwiza trudnoci aprowizacyjne w Ostii
i Rzymie. Z powierzonego zadania wywiza si wzorowo, zapowiadajc
czynem swoj wielko.
Niedugo potem
318
, rwnie z woli ojczyma, wyruszy z wojskiem
na Wschd, by pozna z bliska prowincje zamorskie i zaprowadzi
w nich ad. Z kolei wic w tym rejonie dowid swych wszechstronnych
zdolnoci. Wkroczywszy na czele legionw do Armenii rozcign nad
ni zwierzchnictwo rzymskie, powierzajc tron Artawasdesowi
319
.
Imi wodza rozbrzmiewao wszdzie. Przeraony jego rozgosem krl
partyjski wysa do Cezara w roli zakadnikw swoje dzieci
320
.
95. Po powrocie ze Wschodu Nerona czekaa nowa prba: na ycze-
nie Cezara mia dowodzi w cikiej kampanii wojennej z pomoc
brata, Klaudiusza Druzusa, ktrego Liwia powia ju w komnatach
pierwszego obywatela
321
.
Modzi wodzowie podzielili wojsko i z przeciwnych stron uderzyli
na kraj Retw i Windelikw. Zdobyli szturmem wiele miast i twierdz,
odnoszc te cay szereg zwycistw w bitwach na otwartym polu. Z du-
ym ryzykiem, lecz z maymi stratami wojsk rzymskich, przy ogrom-
nym natomiast rozlewie krwi nieprzyjacielskiej, ujarzmili ludy alpej-
skie
322
, silne liczebnie, nieokieznane i czujce si bezpiecznie w swych
trudno dostpnych siedzibach.
Poprzednio
323
wrd wzajemnych wani sprawowali cenzur Plankus
i (Emiliusz) Paulus, nie zyskujc respektu i nie przynoszc poytku,
rzeczypospolitej. Jednemu cenzorowi brakowao energii, drugi nie po-
trafi wykaza si odpowiednim yciem. Paulus bowiem nie dorasta
do swego zadania, Plankus natomiast sam powinien dre przed cen-
zur: starzec nie mg stawia zarzutw modym, ani sucha skarg pod
ich adresem, skoro w kadym wypadku mia na sumieniu podobne
grzechy.
96. Nastpnie
324
zmar Agryppa, nowy czowiek", ktry swj niski
317
August przyj stanowisko kuratora zboowego (cura annonae) w 22 roku.
318
W 20 roku.
319
Wiadomo niecisa; Tyberiusz osadzi na tronie armeskim Tigranesa II,
ktry panowa do okoo 6 roku; z kolei rzdzi kilka lat Tigranes III, wrogi
Rzymianom, i dopiero po jego mierci zabiega o wadz bez powodzenia, mimo
poparcia Augusta Artawasdes, prawdopodobnie brat Tigranesa II. W 2 roku n. e.
Gajusz Cezar wprowadzi na tron armeski Ariobarzanesa, krla Medii Atropateny.
320
Phraates IV wysa do Rzymu swoich czterech synw dopiero okoo 10 roku.
321
20 stycznia 38 roku, w trzy dni po lubie z Oktawianem.
322
W 15 roku.
323
W 22 roku; L. Aemilius Paulus, konsul suffectus z 34 roku, by bratankiem triumwira
Lepidusa; zob. wyej, II 67.
324
W 12 roku.
88
rd wsawi wieloma czynami. Zaszed tak wysoko, e by teciem
Nerona
325
, a boski August adoptowa jego synw, swoich wnukw, pod
imionami Gajusza i Lucjusza. Po mierci Agryppy Cezar zbliy si
jeszcze bardziej do Nerona dajc mu za on wdow po zmarym, sw
crk, Juli.
Wkrtce potem Neron uda si do Pannonii, by prowadzi wojn
zaczt przez Agrypp i Marka Winicjusza, ma konsularnego, two-
jego dziadka
326
, wojn zakrojon na szerok skal i gron z uwagi
na bliskie ssiedztwo Italii.
O krajobrazie i rzekach, o plemionach i szczepach Pannonii i Dal-
macji, o ich sile i liczebnoci, o wielokrotnych i wietnych zwycistwach,
odniesionych w wojnie przez wielkiego wodza, (Nerona), pomwi do-
kadnie przy innej okazji. Niniejsze dzieo niechaj zachowa swj cha-
rakter.
Po zwycistwie nad Pannoni Cezar odprawi owacj
327
.
97. Podczas gdy w tej czci imperium sprawy przybray jak naj-
bardziej pomylny obrt, w Germanii ponis klsk namiestnik, Marek
Lolliusz
328
, czowiek, ktry w kadej sytuacji bardziej pragn zaro-
bi pienidze, ni postpowa susznie, a mnstwo wad potrafi po
mistrzowsku ukrywa. Utraciwszy ora Pitego Legionu, Lolliusz przy-
woa z Rzymu do Galii Cezara
329
.
Nastpnie
330
odpowiedzialno za wojn germask wzi na siebie
Klaudiusz Druzus, brat Nerona, modzieniec obdarzony szczodrze
wszystkimi zaletami, ktre istota miertelna moe otrzyma z natury
bd rozwin wiadomym wysikiem. Trudno rozstrzygn, czy by
bardziej utalentowanym wodzem, czy zrczniejszym politykiem. W ka-
dym razie powiadaj, e odznacza si niezrwnan sodycz charakte-
ru i uprzejmoci w obejciu, a przyjaci traktowa na rwni z sob.
Pod wzgldem urody przypomina brata.
Druzus ujarzmi znaczn cz Germanii, jej mieszkacom na r-
325
Tyberiusz polubi crk Agryppy i Pomponii, Wipsani, z ktr na rozkaz
Augusta rozwid si w 11 roku, by poj za on Juli.
326
M. Vinicius, konsul suffectus z 19 roku; wojn pannosk Agryppa
i Winicjusz zaczli w 13 roku; Tyberiusz walczy w Pannonii od 12 do 9 roku.
327
Owacja bya triumfem niszej kategorii: odprawiajcy j wdz szed pie-
piechot lub jecha na koniu (a nie na rydwanie) i mia wieniec mirtowy (a nie
laurowy).
328
M. Lollius, konsul z 21 roku, w 17 roku namiestnik Galii Zaalpejskiej
(Comata).
329
August wyruszy do zachodnich prowincji w 16 roku, wrci do Rzymu
w 13 roku.
330
w latach 12 - 9; w 9 roku Druzus zmar na skutek upadku z konia.
89
nych polach bitew wytoczy rzeki krwi, lecz nie doprowadzi dziea do
koca: podczas swego konsulatu, w trzydziestym roku ycia pad ofia-
r niesprawiedliwego losu.
Nastpnie
331
cay ciar wojny spad na barki Nerona. Nowy wdz
pokierowa ni ze zwykym mstwem i powodzeniem. W zwyciskich
pochodach bez uszczerbku armii, o co zawsze szczeglnie si troszczy,
przemierzy wzdu i wszerz Germani obracajc j niemal w podleg
prowincj rzymsk.
Wtedy odprawi powtrny triumf i otrzyma powtrny konsulat
332
.
98. Podczas gdy Pannonia i Germania byy terenem przedstawio-
nych wyej wydarze, grona wojna wybucha w Tracji, gdzie wszy-
stkie szczepy porway za bro. Bunt stumi dzielny wdz, Lucjusz Pi-
zon
333
, legat Cezara, dzisiaj gorliwy, a zarazem agodny str bezpie-
czestwa w Rzymie. Przez trzy lata toczc walki zarwno pod murami
miast, jak i w otwartym polu, wycinajc w pie cae rzesze wrogw,
Pizon zmusi dziki lud tracki do dawnej ulegoci. Kadc kres powsta-
niu przywraca rwnoczenie bezpieczestwo Azji i pokj Macedonii.
Kady z przekonaniem musi stwierdzi, e Pizon w swym charak-
terze poczy energi z agodnoci; trudno byoby znale kogo, kto
by odpoczynek gorcej miowa bd zajciom publicznym atwiej spro-
sta potrafi; nikt te gorliwiej nie troszczy si o to, co czyni naley
bez zwracania uwagi innych na swoje czyny.
99. Wkrtce potem
334
Tyberiusz Neron, dwukrotny konsul i dwu-
krotny triumfator, przez udzia we wadzy trybuskiej zrwnany z Au-
gustem, spord obywateli ustpujcy znaczeniem jednemu, i to dla-
tego, e tak chcia, z wodzw najwikszy, okryty saw wybraniec losu,
prawdziwie druga renica i gowa rzeczypospolitej, poprosi tecia i oj-
czyma zarazem o urlop, by odpocz po cigych trudach zaj pu-
blicznych. Chocia istotny powd swego kroku ukry, niebawem wy-
szo na jaw, e kierowa si zdumiewajcym wprost uczuciem wizi
rodzinnej, w ktre trudno wprost uwierzy i ktre nie sposb wyra-
zi w sowach: poniewa Gajusz Cezar przywdzia ju tog msk
335
,
a Lucjusz dorasta, nie chcia swym blaskiem przymiewa wschodz-
cych gwiazd modziecw.
331
Tyberiusz walczy w Germanii w latach 8-7.
332
W 7 roku; po raz pierwszy by konsulem w 13 roku.
333
L. Calpurnius Piso, konsul z 15 roku, walczy w Tracji w latach 13-11, dugoletni
prefekt Rzymu, sawiony przez Tacyta (Ann. VI 10-11), zmary w 32 roku n. e.
334
W 6 roku.
335
W 5 roku.
90
Jaki wtedy panowa nastrj w pastwie, co przey kady obywatel,
ile ez wylali wszyscy rozstajc si z wielkim mem, jak go ojczyzna
niemal przemoc zatrzymywaa, przedstawi w swej gruntownej pracy
historycznej. W niniejszym zarysie jedno musz powiedzie. W cigu
siedmioletniego pobytu Nerona na Rodos
336
wszyscy prokonsulowie
i namiestnicy Cezara udajcy si do prowincji zamorskich nadrabiali
drogi by go odwiedzi, i w chwili spotkania przed nim, osob pry-
watn jeli okrelenie prywatny" moe odnosi si do jego ma-
jestatu zawsze zniali rzgi na znak, e mimo wycofania si z ycia
publicznego Neron przewysza godnoci ich urzdowe funkcje.
100. Odczu wiat, e Neron odszed z Rzymu, e ju nie czuwa nad
miastem. Albowiem i Partowie zerwali przymierze wycigajc rk po
Armeni
337
, i Germania podniosa bunt
338
, gdy jej pogromca odwrci
oczy.
W Rzymie za w tym samym roku, w ktrym boski August z okazji
powicenia wityni Marsa [Mciciela], lat temu trzydzieci, za kon-
sulatu swego i Kaniniusza Galia
339
, syci wzrok i zaspokaja upodobania
narodu rzymskiego wspaniaymi widowiskami walk gladiatiorskich i mor-
skich, w jego domu wybuch skandal, o ktrym mwi wstyd, wspomi-
na strach. Crka Cezara, zapominajc cakiem, kim jest jej rodzic
i kim maonek, splamia si wszystkim, czym kobieta w pogoni za
zbytkiem i rozkosz zmysow moe si splami przez czynn lub biern
postaw; swobod grzeszenia mierzya wielkoci swej pozycji, biorc
za dozwolone to, na co jej przysza ochota.
Wtedy Julus Antoniusz, szczeglny przykad agodnoci Cezara, za
profanacj domu dobroczycy sam wymierzy sobie kar.
Naley bowiem pamita, o po zwycistwie nad Markiem Antoniu-
szem jego syna, Julusa, Cezar nie tylko zachowa przy yciu, ale uczci
godnoci kapask, pretur, konsulatem i zarzdem prowincji; co wi-
cej, przez maestwo z crk swej siostry
340
, przyj do cisego krgu
powinowatych.
Kwinkcjusz Krispinus
341
, pod ponurym wejrzeniem ukrywajcy wy-
336
Od 6 roku przed n. e. do 2 roku n. e.
337
Za rzdw Tigranesa IV, zob. wyej, przypis do II 94.
338
Z trudnociami w Germanii borykali si nastpcy Tyberiusza: L. Domicjusz
Ahenobarbus i M. Winicjusz.
339
L. Caninius Gallus i August (po raz trzynasty), konsulowie z 2 roku.
340
Marcella, ktrej rodzicami byli Oktawia i jej pierwszy m, C. Claudius Marcellus,
konsul z 50 roku.
341
T. Quinctius Crispinus Sulpicianus, konsul z 9 roku.
91
jtkow nikczemno, Appiusz Klaudiusz
342
, Semproniusz Grakchus
343
,
Scypion
344
i inni o mniej gonych imionach mowie z obu stanw,
ponieli kar, ktr by zapacili za zniesawienie ony jakiegokolwiek
obywatela, podczas gdy zniesawili crk Cezara i maonk Nerona.
Julia zostaa zesana na wysp
345
i tak odsunita sprzed oczu ojca
i rodzicw
346
. Dobrowoln towarzyszk jej wygnania bya matka,
Skrybonia.
101. Niedugo potem
347
Gajusz Cezar po uprzedniej inspekcji innych
prowincji zosta wysany do Syrii. W drodze na Wschd spotka si
z Tyberiuszem Neronem, ktremu odda cze nalen zwierzchnikowi.
W Syrii postpowa rozmaicie, wielokrotnie zasugujc na pochwa,
lecz czsto te na nagan. Z krlem Partw
348
, modym czowiekiem
imponujcej postawy, spotka si na wyspie oblanej wodami Eufratu.
Obu partnerom towarzyszyy jednakowe liczebnie orszaki.
Miaem szczcie oglda na wasne oczy sawn i wiekopomn
scen spotkania dwu czoowych przedstawicieli imperiw i narodw,
z wojskiem rzymskim po jednej, partyjskim po drugiej stronie rzeki.
Byem wtedy u progu kariery onierskiej, piastujc funkcj trybuna
wojskowego. Stopie trybuna, Marku Winicjuszu, uzyskaem nieco wcze-
niej w subie u twego ojca
349
i Publiusza Siliusza
350
, w Tracji i Ma-
cedonii. Niebawem zwiedziem Achaj, Azj, wszystkie prowincje
wschodnie, ujcie i oba pobrzea Morza Czarnego. Dzi z ca przyjem-
noci wspominam liczne wydarzenia, miejscowoci, ludy i miasta,
z ktrymi wtedy bezporednio si zetknem.
Najpierw Part by podejmowany uczt na naszym brzegu, potem
Gajusz przez krla na nieprzyjacielskim.
102. Kry pogoska, e w tym czasie krl partyjski
351
donis Ce-
zarowi o wiaroomnych, podstpnych i przebiegych planach Marka
Lolliusza, ktry z woli Augusta mia suy rad jego modemu synowi.
342
Appius Claudius (Pulcher), prawdopodobnie syn konsula z 38 roku, senator w 25
roku.
343
Bliej nie znany, kochanek Julii jeszcze z czasw jej maestwa z Agrypp, po
czternastu latach wygnania zgadzony w 14 roku n. e. na rozkaz Tyberiusza.
344
Cornelius Scipio, prawdopodobnie syn Publiusza, konsula z 16 roku, przyrodniego
brata Julii.
345
Pandatari, w pobliu Kampanii.
346
Czyli Augusta i Liwii, lecz nie rodzonej matki, Skrybonii.
347
G. Cezar wyruszy z Rzymu w 1 roku przed n.e. z Tyberiuszem, ktry popieszy mu
na spotkanie, zetkn si z nim na Samos lub Chios, do Syrii wkroczy w 1 roku n. e.
348
Z nastpc Fraatesa IV, imieniem Fraatakes, wiosn 2 roku n. e.
349
P. Vinicius, syn konsula z 19 roku, konsul z 2 roku n. e.
350
P. Silius, syn Publiusza konsula z 20 roku, konsul suffectus z 3 roku n. e.
351
Fraatakes ujawni Gajuszowi korupcj Lolliusza.
92
Czy mier Lolliusza, zaledwie w par dni pniej, bya przypadkowa,
czy samobjcza, nie potrafi powiedzie. W kadym razie, o ile jego
zgon ucieszy ludzi, o tyle cae pastwo okryo si aob, gdy niedugo
potem w tych samych prowincjach znalaz mier (Marcjusz) Cenzo-
ryn
352
, m zrodzony do pozyskiwania serc ludzkich.
Nastpnie Gajusz wkroczy do Armenii, gdzie pocztkowo prowadzi
pomylne operacje. Niebawem
353
w czasie rozmw, na ktre nieopatrznie
si uda, pod miastem Artagera zosta powanie zraniony przez wroga
imieniem Adduus. Pod wpywem rany utraci sprawno fizyczn i za-
ama si psychicznie: by coraz mniej zdolny do trudw dla dobra
rzeczypospolitej. Naturalnie, wiele osb z otoczenia podsycao jego wady
cigym schlebianiem; nieodcznym bowiem towarzyszem wybracw
losu jest pochlebstwo. W rezultacie Gajusz wola doczeka sdziwych
lat w dalekim zaktku ziemi, na kracach wiata, ni powrci do Rzymu,
Nastpnie po dugich oporach wewntrznych z niechci wracajc
do Italii, w miecie licyjskim, zwanym Limyra, zmar na skutek
choroby
354
. Mniej wicej przed rokiem jego brat, Lucjusz Cezar, w dro-
dze do Hiszpanii zakoczy ycie w Marsylii
355
.
103. Lecz opatrzno czuwaa: odbierajc nadziej wizan z wiel-
kimi imionami rwnoczenie zwracaa rzeczypospolitej faktyczn pod-
por. Przed mierci obu Cezarw, za konsulatu twego ojca, Publiusza
Winicjusza, Tyberiusz Neron powrci z Rodos
356
, napeniajc cay
kraj niewiarogodn radoci. Cezar August nie zwleka dugo: nie mu-
sia szuka, kogo wybra, lecz wybiera ma, ktry nad innymi gro-
wa. Zatem co chcia uczyni po mierci Lucjusza, jeszcze za ycia
Gajusza, a nie zdoa z powodu gwatownego oporu Nerona, to po zgonie
obu modziecw z ca stanowczoci przeprowadzi. Ogosi mianowi-
cie Nerona wspuczestnikiem wadzy trybuskiej, mimo usilnych sprze-
ciww z jego strony tak w domu, jak w senacie i na koniec, 27 lipca, za
konsulatu Eliusza Katusa i Gajusza Sencjusza
357
, siedemset pidzie-
sit cztery lata po zaoeniu Rzymu, lat temu dwadziecia siedem,
przybra go oficjalnie za syna.
Rado tego dnia, morze obywateli, las rk wycignitych w modlitwie
pod niebo, nadzieje na bezpieczestwo i wieczno imperium rzymskiego
z trudem bd w stanie opisa dokadnie w swej gruntownej pracy
historycznej, a c dopiero tutaj. Nie prbujc wic przedstawia, jak
352
C. Marcius Censorinus, konsul z 8 roku.
353
9 wrzenia 2 roku n.e.
354
21 lutego 4 roku n.e.
355
W 2 roku n.e.
356
Latem 2 roku n.e.
357
Sex. Aelius Catus i C. Sentius Saturninus, syn konsula z 19 roku, konsulowie z 4 roku
n.e.
93
szczliwy dla ludzi by dzie adopcji, powiem jedynie, e rodzice
wtedy z pen ufnoci spojrzeli na dzieci, mowie na ogniska domowe,
gospodarze na ojcowizn, wszyscy w przyszo; kady uwierzy, e jego
yciu nic nie grozi, e nasta okres pokoju, porzdku i adu; w niczym
wicej nie mona pokada nadziei, wicej szczcia osign nie sposb.
104. W tym samym dniu August usynowi te Marka Agrypp,
ktrego Julia powia ju po mierci maonka. Podczas adopcji Nerona
dorzuci uwag, ktr przytaczam dosownie: Czyni to rzek ze
wzgldu na rzeczpospolit".
Mciciela i stranika imperium ojczyzna niedugo zatrzymaa w mie-
cie. Wyprawia go zaraz do Germanii, gdzie przed trzema laty, za
namiestnictwa twego dziadka, sawnego ma, Marka Winicjusza
358
, roz-
gorzaa olbrzymia wojna. Winicjusz w jednych rejonach prowadzi
szczliwie dziaania zaczepne, w drugich stosowa ze skutkiem taktyk
obronn. W nagrod otrzyma odznaki triumfalne
359
i wspania tablic
pamitkow z opisem swych czynw.
Ja w tym czasie, po uprzedniej subie w stopniu trybuna wojsko-
wego, zostaem onierzem w obozie Tyberiusza Cezara. Natychmiast
bowiem po ceremonii adopcji byem wysany razem z nim do Germanii
piastujc funkcj naczelnika jazdy, odziedziczon po ojcu. Przez dzie-
wi lat pod rzd jako naczelnik oddziau konnicy bd legat ogldaem
boskie czyny wodza i w miar skromnych moliwoci pomagaem
w ich realizacji. W drodze przez najgciej zasiedlon poa Italii i na
caym obszarze prowincji galijskich widziaem ludzi, ktrzy spotykajc
si znw ze swym dawnym imperatorem, pierwej z zasug i zalet ni
imienia Cezarem, bardziej sobie ni jemu gratulowali. Nie sdz, by
istota miertelna moga kiedy oglda podobne sceny.
onierze na jego widok ronili zy z radoci. Witali go z uniesieniem
i entuzjazmem. Kady pragn dotkn rki imperatora, zewszd roz-
legay si okrzyki: Widzimy ci, wodzu? Witamy zdrowym?" A potem:
Ja z tob, wodzu, byem w Armenii, ja w Recji; mnie obdarowae
w Windelicji, mnie w Pannonii, mnie w Germanii".
To wszystko nie daje si wyrazi sowami i by moe nawet wiary
nie znajdzie.
105. Armia rzymska natychmiast wtargna do Germanii, podbia
Kanninefatw, Attuariw i Brukterw, przyja kapitulacj Cheruskw;
358
M. Vinicius (konsul suffectus z 19 roku) obj dowdztwo w Germanii
w 1 roku n.e.
359
Od czasw Augusta prawo odprawienia triumfu przyznawano w zasadzie
jedynie czonkom rodzimy cesarskiej. Innym zwyciskim wodzom pozwalano nosi
szaty triumfalne na uroczystociach publicznych i przekazywa potomkom
triumfalne posgi.
94
z tego ludu pochodzi Arminiusz, niebawem wsawiony nasz klsk.
Nastpnie przeprawia si przez Wezer i dotara daleko w gb kraju.
Wszdzie tam, gdzie walki przybray bardziej ostry i niebezpieczny
charakter, odpowiedzialno za losy wojny wzi na swoje barki Cezar,
gdzie prowadzono mniej grone operacje, dowodzi Sencjusz Saturnin,
ktry by ju
360
w Germanii legatem Augusta,
Sencjusz Saturnin by czowiekiem wielorakich zalet. Rzutki, ruchli-
wy i przezorny, spenia bez szemrania obowizki onierza i dobrze si
zna na rzemiole wojennym. Z drugiej strony, z wolnych chwil midzy
zajciami publicznymi korzysta swobodnie i ze smakiem. Lubi okazao
unikajc zbytku i pogodny nastrj nie popadajc w ospao. O jego
wspaniaym charakterze i gonym konsulacie mwiem wyej
361
.
Okres kampanii letniej w tym roku przeduono po miesic grudzie,
by zebra wszystkie owoce wielkiego zwycistwa.
Mio rodzinna cigna Cezara do Rzymu przez Alpy niemal skute
lodami, lecz z pocztkiem wiosny troska o cao pastwa znw go
sprowadzia do Germanii. Odchodzc do Italii, jako pierwszy wdz
rzymski wyznaczy wojsku lee zimowe w sercu nieprzyjacielskiej ziemi,
u rde rzeki Lippe.
106. O dobrzy bogowie, jakiej ksigi potrzeba, by opisa czyny,
ktrych dokonalimy nastpnego lata!
362
Pod wodz Tyberiusza Cezara
armia przemierzya ca Germani, pokonaa ludy z nazwy prawie nie
znane, zmusia do kapitulacji plemiona Kauchw, ktrych modzie
mimo swej siy liczebnej, imponujcej budowy fizycznej i naturalnej
obronnoci kraju jak jeden m zoya bro i otoczona zewszd przez
poyskujce orem oddziay naszych onierzy wraz z wodzami pada
na kolana przed trybunaem imperatora. Zamano Longobardw, lud
dzikszy nawet nad dziko germask. Wreszcie, na co nigdy przedtem
nie odwaono si nawet ywi nadziei, a c dopiero mwi o realnej
prbie, wojska rzymskie z podniesionymi sztandarami posuny si za
Ren na odlego 400 mil docierajc do rzeki aby, ktra pynie przez
ziemie Semnonw i Hermundurw
363
. Nie gorzej spisaa si flota: kie-
rowana przez wodza z tym. samym, godnym podziwu szczciem i trosk,
tudzie przestrzegajc cile pr roku opyna uk Oceanu, z nie znanego
360
Czyli w czasie, kiedy przyby tam Tyberiusz: Saturnin najprawdopodobniej dopiero
co zaj stanowisko M. Wimicjusza, swego nastpcy na konsulacie z 19 roku.
361
Zob. II 92.
362
W 5 roku n.e.
363
Wellejusz, tak jak Tacyt (Germ. 41) najprawdopodobniej uwaa rzek Sal za ab, a
nie za jej dopyw.
364
Morsk wypraw zorganizowa ju w 12 roku Druzus, zwycizca Fryzw, lecz nie
posun si tak daleko na wschd.
95
nawet ze syszenia i nie zbadanego morza
364
dostaa si na wody aby;
pync w gr rzeki, po zwycistwach nad licznymi ludami, z mnstwem
wszelakich zapasw na pokadzie, poczya si z wojskiem Cezara.
107. Nie mog si powstrzyma, aby do wielkich wydarze nie
wple poniszego, bez wzgldu na jego wako.
Gdy stalimy obozem po lewej stronie wyej wymienionej rzeki,
a po prawej poyskiwa or modziey nieprzyjacielskiej, ktra na kady
ruch i manewr naszych okrtw natychmiast rzucaa si do ucieczki, pe-
wien barbarzyca, starszy wiekiem, rosej postawy i o ile z odziey mo-
na wnosi, znacznej godnoci, wszed do wydronej kody i sam kierujc
tym rodkiem nawigacji powszechnym u German dotar na rodek rzeki,
skd prosi, by mg wyj bezpiecznie na brzeg obsadzony przez nasz
armi i zobaczy Cezara. Probie uczyniono zado. Przybi wtedy cz-
nem do ldu i dugo bez sowa przypatrywa si Cezarowi. Na koniec
rzek: Nasza modzie postpuje jak szalona; gdy jestecie daleko, czci
wasz bosko, gdy zjawiacie si, raczej dry przed orem, ni szuka
rkojmi bezpieczestwa w ukadach. Ja, dziki twemu dobrodziejstwu
i przyzwoleniu, Cezarze, ujrzaem dzi bogw znanych dotd ze sysze-
nia i przeyem szczliwy dzie, o jakim nawet nie marzyem". Uzy-
skawszy zgod na dotknicie rki Cezara, wrci do swej dki i wci
odwracajc gow, by go raz jeszcze zobaczy, przybi do swoich.
Zwycizca wszystkich ludw i krajw na swojej drodze, Cezar, od-
prowadzi na lee zimowe cae i nie nadszarpnite legiony, ktre jedy-
nie raz wrogowie cigajc na siebie wielk klsk prbowali
podstpnie zaskoczy. Sam pody do Rzymu z rwnym popiechem jak
w roku ubiegym.
108. I ju nie byo w Germanii kogo zwycia prcz szczepu Mar-
komanw, ktrzy z inicjatywy swego wodza, Marobodua, porzucili daw-
ne siedziby
365
i zaszywszy si w gb ldu zamieszkiwali ziemie opasane
Lasem Hercyskim.
Marobodus naley do ludzi, ktrych bez wzgldu na popiech nie
sposb pomin milczeniem. Potomek znakomitego rodu, silny fizycznie,
z usposobienia dziki, barbarzyca raczej z uwagi na pochodzenie ni
poziom inteligencji, nie zdoby wrd swoich przewodniego stanowiska,
ktre byoby wynikiem zamieszek wewntrznych lub dzieem przy-
padku, a std niestae i zalene od dobrej woli poddanych; za cel posta-
wi sobie stworzenie trwaego pastwa o silnej wadzy krlewskiej.
W zwizku z tym uzna za wskazane odsun swj lud na bezpieczn
365
Markomanowie opucili swe siedziby w dolinie Menu pod wraeniem, wypraw
Druzusa, ktry uderzy na nich w 9 roku.
96
odlego od granic rzymskich, uciec przed potniejszym przeciwnikiem
przenoszc si tam, gdzie by growa orem nad ssiadami. Opano-
wawszy wic wspomniane wyej okolice, wszystkie pobliskie ludy
366
bd w wojnie ujarzmi, bd na mocy ukadw podda swemu
zwierzchnictwu.
109. Ze wzgldu na osobiste bezpieczestwo otoczy si stra
g
,
pastwo przez ustawiczne wiczenia uj w karby prawie rzymskiej
organizacji, a wkrtce powid na wyyny, grone nawet dla naszego
imperium. W stosunku do Rzymian nie podejmowa agresywnych kro-
kw, ale dawa do zrozumienia, e jeli zostanie napadnity, nie zabrak-
nie mu si ni woli, by stawi opr. Posowie, ktrych wysya do Cezara,
raz kornie prosili o opiek, innym razem przemawiali jakby w imieniu
rwnego partnera. Cae szczepy i poszczeglni ludzie odstpujcy od
nas znajdowali u niego schronienie. W ogle prbowa gra le masko-
wan rol wspzawodnika. Wystawi armi w liczbie siedemdziesiciu
tysicy piechoty i czterech tysicy jazdy, ktr w cigych wojnach
z ociennymi ludami wiczy i przygotowywa do zada wikszych ni
stojce aktualnie przed jego pastwem. Budzi te lk z tej racji, e
majc z lewej strony i z przodu Germani, z tyu za swymi siedzibami
Norikum, z prawej Pannoni
367
, mg w kadej chwili ruszy w jednym
czy drugim kierunku i std wszdzie by przedmiotem obawy. Sama
Italia nie moga patrze spokojnym okiem na wzrost jego potgi. Od
szczytw alpejskich bowiem, ktre stanowi jej granice, do najdalej
wysunitych ziem markomaskich odlego wynosia niewiele ponad
dwiecie tysicy krokw.
Na Marobodua wic i jego pastwo Tyberiusz Cezar postanowi
uderzy nastpnego roku
368
z rnych stron naraz. Sencjusz Saturnin
otrzyma polecenie, by przez tereny Kattw prowadzi legiony do Bo-
hemii (Boiohaemum) tak nazywa si kraj, gdzie panowa Marobo-
dus wycinajc przejcie w gszczu lasw Hercynii
369
. Sam Tyberiusz
wyruszy przeciw Markomanom, na czele armii penicej sub w Ilirii,
z Karnuntum, miejscowoci w krlestwie noryckim, ktra od tej strony
leaa najbliej ich granic.
366
Lugiw, Semnonw i Longobardw.
367
Z przodu" znaczy na pnocy, z tyu" na poudniu, z lewej strony"
na zachodzie, z prawej" na wschodzie (cile mwic, Pannonia ley na po-
udniowy wschd od Bohemii).
368
W 6 roku n.e.
369
Wyruszajc z kraju Chattw, u rde Wezery Sentius Saturninus nie posuwaby si
cay czas lasem i musiaby doj do ziemi Hermundurw, ktrych midzy 7 a 2 rokiem
osadzi w kraju opuszczonym przez Markomanw L. Domicjusz Ahenobarbus.
g
Corpus suum custodia munivit: Ruhnken.
97
110. Zamierzenia ludzkie czasami opnia, czasami niweczy opatrz-
no. Przygotowa ju Cezar lee zimowe nad Dunajem i posun wojska
na odlego piciu dni drogi od pierwszych placwek nieprzyjacielskich,
legiony za, ktre zgodnie z rozkazem prowadzi Saturnin, dotary na
prawie tak sam odlego od wroga i w cigu paru dni miay si
poczy z Cezarem w z gry wyznaczonym punkcie, gdy nagle caa
Pannonia, rozzuchwalona dobrodziejstwami dugiego pokoju i znajdu-
jca si w peni si, chwycia za bro
370
; do przymierza nakonia Dal-
macj i inne plemiona usadowione w tym rejonie. Wtedy chwaa ustpi-
a przed koniecznoci. Uznano za ryzykowne zapuszcza si z wojskiem
w gb ldu, zostawiajc Itali bez osony, na up wroga pod bokiem.
W sumie podnioso bunt ponad osiemset tysicy ludzi z rnych
szczepw i plemion. Nieprzyjaciel zgromadzi prawie dwiecie tysicy
pieszych, zdolnych do suby z broni w rku, i dziewi tysicy kon-
nych. Z tej niezmierzonej masy ludzkiej, suchajcej energicznych
i dowiadczonych dowdcw, cz postanowia uderzy na Itali bez-
porednio graniczc z Pannonia w Nauportum i Tergeste, cz rozlaa
si po Macedonii, cz miaa broni rodzimych pieleszy. Spord wo-
dzw najwiksz powag cieszyli si Pinnes i dwaj Batonowie
371
.
W caej za Pannonii znano nie tyko ad (disciplina), lecz rwnie jzyk
rzymski, a wiele osb umiao nawet czyta i pisa; powszechnie te
zaprawiano si do ycia z orem w rku. Tote, dalibg, aden nard
nigdy tak byskawicznie nie urzeczywistni planw wojennych, natych-
miast zamieniajc w czyn swe decyzje. Padli ofiar obywatele rzymscy,
pooyli gowy kupcy, wielka liczba weteranw osadzonych najdalej
od imperatora zostaa wycita w pie; wrg opanowa zbrojnie Mace-
doni, pustoszc wszystko ogniem i mieczem.
Kryzys pannoski wzbudzi w Rzymie ogromn panik. Nawet sta-
teczny i zahartowany w tylu wojnach Cezar August zadra i zatrwoy
si w duchu.
111. Zarzdzono wic pobr rekruta, zewszd powoano pod bro
wszystkich weteranw, mczyznom i niewiastom w zalenoci od cen-
zusu majtkowego nakazano dostarczy onierzy spord wyzwolecw.
Przemawiajc w senacie pierwszy obywatel owiadczy, e jeli si nie
podejmie rodkw ostronoci, w przecigu dziesiciu dni wrg moe
dotrze pod miasto Rzym. Suby na rzecz wojny zadano zarwno od
senatorw, jak rycerzy. Jedni i drudzy [skwapliwie przyrzekli wszy-
370
Wojna pannoska trwaa od 6 do 9 roku n.e.
371
Baton sta na czele dalmatyskiego plemienia Desidiatw, drugi Baton i Pinnes
przewodzili pannoskim Breukom.
98
stko]
h
. Daremne jednak byyby nasze przygotowania, gdyby zabrako
czowieka, ktry by pokierowa akcj. Zatem jako ostatecznego pukle-
rza rzeczpospolita zadaa od Augusta syna, Tyberiusza, przeznaczajc
go na wodza w caej kampanii.
W wojnie pannoskiej rwnie ja mimo swej miernoci miaem okazj
piastowa zaszczytne funkcje. Po ukoczeniu mianowicie suby w kon-
nicy jako desygnowany kwestor, nie bdc jeszcze senatorem zrwnany
z senatorami, a nawet desygnowanymi trybunami ludu
372
, cz wojska
powierzon przez Augusta poprowadziem z Rzymu do jego syna. Pod-
czas kwestury nastpnie, rezygnujc z losowania o, prowincj, jako legat
Augusta
373
znw zostaem wysany do Tyberiusza.
Jakie zastpy wojsk nieprzyjacielskich ogldalimy w pierwszym
roku! W ilu sytuacjach korzystnych dziki roztropnoci wodza cae
siy przeciwnika zwodzilimy, rozbijajc jego poszczeglne ugrupowania!
Z jakim umiarem i poszanowaniem czowieka sprawowa sw wadz
imperator! Z jak znajomoci rzeczy rozoy obz zimowy! Jak sta-
rannie zamkn wroga piercieniem naszych stray, nie dopuszczajc,
by si wynikn, lecz wskutek braku ywnoci i gwatownych tar
wewntrznych opada z si!
112. Wspomnie naley o miaej akcji Messaina
374
, dokonanej
z powodzeniem w pierwszym roku wojny pannoskiej.
(Marek) Messalinus, przedstawiciel znakomitego rodu, lecz duchem
jeszcze znakomitszy, w peni godny, by by synem Korwina, i przydo-
mek swj zostawi w spadku bratu, imieniem Kotta, w chwili wybuchu
powstania sta na czele Ilirii, rozporzdzajc legionem Dwudziestym
w skadzie zmniejszonym o poow. Mimo szczupych si otoczony przez
armi nieprzyjacielsk pobi na gow ponad dwadziecia tysicy wro-
gw, zyskujc w nagrod odznaki triumfalne.
Tak mao wagi przykadali barbarzycy do swej liczby, tak mao
wierzyli w swe siy, e gdzie by Cezar, z miejsca upadali na duchu.
Cz ich wojska, ktra stawia czoo samemu wodzowi, topniaa z dnia
na dzie, doprowadzona zgodnie z nasz taktyk do skrajnego
372
Od czasw Sulli do senatu wchodz byli urzdnicy poczynajc od kwestora; wedug
systemu Augusta suba wojskowa w charakterze trybuna lub prefekta jazdy z szerokim
pasem purpurowym (praefectus laticlavius) oznacza pierwszy stopie w karierze senatorskiej
(zob. Suetonius, Aug. 38).
373
Legatus Augusti: oficer sztabowy, mianowany przez Augusta i przydzielony do armii
Tyberiusza.
374
M. Valerius Messalinus, konsul z 5 roku n.e., w nastpnym roku namiestnik Ilirii, syn
Korwina Messali, konsula z 31 roku; jego bratem by M. Aurelius Cotta Maximus
Messalinus, przyjaciel Owidiusza, przedstawiony w zym wietle przez Tacyta.
h
Wyraz skwapliwie" (prompte) uzupeni Halm; pollicitati omnia poczy Hottinger.
99
godu. Gdy Tyberiusz naciera, tchrzya; gdy Rzymianie gotowi do
walki rozwijali szyki, nie miaa nawiza boju, lecz zajwszy Gr
Klaudyjsk
375
bronia si spoza obwarowa. Natomiast druga cz,
ktra ruszya na przeciw armii z prowincji zamorskich, prowadzonej
przez mw konsularnych, Aulusa Cecyn
376
i Plaucjusza Sylwana
377
,
okrywszy pi naszych legionw, oddziay pomocnicze i konnic kr-
lewsk razem bowiem z Cecyn i Plaucjuszem na czele wielkiego
hufca Trakw cign z pomoc Rzymianom krl Tracji, Rhoimetalkes
zada wszystkim niemal druzgocc klsk
378
. Pod naporem wroga
pierzcha jazda krlewska, poszy w rozsypk roty sprzymierzecw,
poday ty kohorty, zamieszanie powstao nawet w znakach legionowych.
Lecz mstwo onierza rzymskiego w tym dniu wicej zebrao laurw
ni roztropno wodzw, ktrzy wbrew zwyczajowi imperatora
pierwej natknli si na wroga, ni ustalili przez wywiadowcw jego
pooenie. W krytycznej wic sytuacji, gdy z rki wroga ponieli mier
niektrzy trybuni wojskowi, gdy pad komendant obozu i naczelnicy
kohort, gdy setnicy broczyli krwi, a niejeden z pierwszych stopniem
postrada ju ycie, sami onierze zachcajc si wzajemnie runli na
wroga; powstrzymawszy natarcie przeszli od razu do ataku i przeamali
lini nieprzyjacielsk odnoszc niespodziewanie zwycistwo.
Mniej wicej w tym czasie Agryppa (Postumus), ktry by adopto-
wany przez rodzonego dziadka w tym samym dniu co Tyberiusz i ju
od dwu lat zacz zdradza swoj natur, z niepojt przewrotnoci
umysu i charakteru zmierzajc w przepa, utraci serce ojca i dziadka
zarazem. Z dnia na dzie brnc coraz bardziej w wady, niebawem do-
czeka si koca godnego swych szalestw
379
.
113. Widzisz sam, Marku Winicjuszu, jak wielki jest pierwszy oby-
watel podczas pokoju. Poznaj teraz, e rwnej miary wodzem by w okre-
sie wojny.
Kiedy poczyy swe znaki wojska suce pod Cezarem i przybye
do niego z pomoc, w jednym obozie zgromadzio si dziesi legio-
nw, ponad siedemdziesit kohort, dziesi oddziaw konnicy i z gr
dziesi tysicy weteranw. Do tego dochodzia pokana liczba ochotni-
kw i masy kawalerii krlewskiej. Tak potnej armii nikt nigdzie nie
375
Wzgrze midzy Saw i Draw, w pobliu dzisiejszego miasta Waradin.
376
A. Caecina Severus, namiestnik Mecji w 6 roku n.e. (data konsulatu nie znana).
377
M. Plautius Silvanus, konsul z 2 roku; w 6-7 roku n. e. namiestnik Syrii.
378
Bitwa w Botach Wolcejskich, na pnoc od dolnej Sawy, w 7 roku n. e. (zob. Dio
Cass. LV 32).
379
W 7 roku n.e. wygnany przez Augusta na wysp Planazj (dzi Pianosa), zgadzony z
woli Tyberiusza w 14 roku n. e.
100
oglda od czasw wojen domowych. Z tej racji wszyscy cieszyli si
i w liczebnoci wojska pokadali najwiksz nadziej na zwycistwo.
Wdz natomiast oceniajc najlepiej sytuacj i przedkadajc poytek
nad okazao postpi tak, jak na moich oczach postpowa zawsze
w kadej wojnie: idc za tym, co suszne, a nie za tym, co za suszne
uchodzi, przybye wojsko zatrzyma kilka dni, by nabrao si po trudach
podry, nastpnie za postanowi odprawi, poniewa spostrzeg, e jest
za due, by mg nim sprawnie kierowa. Odesa je wic tam, skd
przyszo
380
, i odprowadzi na czele swych legionw w dugim i nie-
zmiernie uciliwym marszu, ktrego mozow niepodobna wyrazi so-
wami. Manewr wodza sprawi, e wrg ani na poczone armie nie
odway si napa, ani w trwodze o wasne ziemie na odchodzc cz
nie mg ca si uderzy.
Z pocztkiem ostrej zimy Tyberiusz wrci do Siscji. Na czele roz-
dzielonych obozw zimowych postawi legatw, do ktrych ja rwnie
naleaem.
114. Sprawa, o ktr teraz potrcam, nie da si przedstawi w gr-
nolotnych sowach, lecz jest wielka i niezwyka. Dowodzi prawdziwej
i rzetelnej cnoty, urzeka przez swj praktyczny i ludzki aspekt. Mwi
o niej z luboci, bo na podstawie dowiadczenia.
Przez cay czas wojny germaskiej i pannoskiej, jeli ktokolwiek
z nas bd z wyszych czy niszych stopniem zachorowa, Cezar trosz-
czy si o jego zdrowie i siy tak pieczoowicie, jak gdyby oderwany
od ciaru obowizkw pastwowych mg powica czas wycznie
temu zajciu. Kto potrzebowa mia gotowy pojazd i konie. Prywatna
lektyka Cezara staa do dyspozycji wszystkich. Midzy innymi ja rw-
nie z niej korzystaem. Jeli kto zapad na zdrowiu, zaraz, mia pod
bokiem personel lekarski, kuchni, a nawet kompletnie urzdzon a-
ni, specjalnie w tym celu sprowadzon. Brakowao jedynie domu i do-
mownikw, adnych natomiast usug, ktrych mona od nich da lub
dowiadczy.
Dorzuc jeden szczeg, ktry podobnie jak inne przedstawione tutaj
natychmiast potwierdzi kady, kto uczestniczy w obu kampaniach. Sam
Tyberiusz jedzi zawsze konno, sam z osobami, ktre zaprasza, przez
wiksz cz wypraw letnich ucztowa siedzc
381
. Nie naladujcym
jego surowych zwyczajw, o ile przykadem nie szkodzili, wybacza.
Czsto napomina, niekiedy udziela nagany, rzadko kara. Szed pored-
ni drog, na wikszo niedocigni patrzc przez palce, niektrym
stawiajc tam.
380
Czyli do Sirmium, jakie 300 km na wschd od Siscji.
381
Rzymianie podczas uczt leeli na sofach.
101
Zima nie przyniosa
i
rozwizania konfliktu zbrojnego, lecz nastp-
nego lata
382
caa Pannonia poprosia o pokj; tlejce ogniska wojny
pozostay jedynie w Dalmacji.
Mam nadziej, e w swej gruntownej pracy historycznej opowiem
po kolei, jak wielotysiczna modzie pannoska, dzika i dopiero co
groca Italii niewol, nad rzek Bathinus
383
zoya bro, ktrej uy-
waa w wojnie, klkajc tumnie u stp imperatora. Obaj gwni wodzo-
wie, Baton i Pinnes, wpadli w rce Rzymian: jednego pojmano, drugi
si podda
384
.
Jesieni zwyciska armia zostaa odprowadzona na lee zimowe
385
i z woli Cezara powierzona opiece Marka Lepidusa
386
, ma zwizanego
najbliej z imieniem i losem Cezarw, ktrego w miar poznania kady
coraz gorcej podziwia i miuje uwaajc za ozdob przodkw o wiel-
kich imionach.
115. Nastpnie Cezar zwrci or przeciw Dalmacji przystpujc
do drugiego etapu wojny. W tej krainie du pomoc odda mu jako
legat Magiusz Celer Wellejanus, mj rodzony brat. O zasugach Welle-
jana wiadczy wypowied Tyberiusza i Augusta. Upamitniaj je te
zaszczytne dary, ktrymi go podczas triumfu obsypa Tyberiusz.
Z pocztkiem lata
387
Lepidus wyprowadzi wojsko z ley zimowych
i wkroczy midzy ludy nie osabione i nie dotknite jeszcze klsk
wojenn, a std dzikie i bitne, zdajc w kierunku imperatora.
W cigych zmaganiach z trudnociami terenowymi i z potg wroga,
gromic nieprzyjaci, ktrzy zagradzali drog, niszczc zasiewy, palc
budynki, wycinajc w pie mczyzn, upojony zwycistwem i obado-
wany upem dotar do Cezara. W nagrod za udan akcj, zgodnie z opi-
ni pierwszych obywateli
388
otrzyma z woli senatu odznaki triumfalne.
Gdyby za prowadzi wojn pod swoimi auspicjami, miaby pewne prawo
do triumfalnego pochodu.
W wyniku kampanii letniej wielka wojna dobiega kresu. Albowiem
dalmatyskie plemiona Perustw i Desidiatw, prawie nie do pokonania
z uwagi na grskie pooenie swych osad, dziko charakteru, zdumie-
382
W 8 roku n.e.
383
Prawdopodobnie dzisiejsza rzeka Bosna.
384
podda si Baton wydajc w rce Rzymian Pinnesa (zob. Dio Cass. LV 34).
385
Do Siscji.
386
M. Aemilius Lepidus, prawnuk Marka, konsula z 78 roku, wnuk Lucjusza, konsula z
50 roku, brata triumwira, syn Lucjusza, konsula z 34 roku, i Kornelii, przyrodniej siostry
crki Augusta, Julii, szwagier wnuczki Augusta, Julii, te Druzusa, syna Germanika, konsul
z 6 roku n.e.
387
9 rok n.e.
388
Augusta i Tyberiusza.
i
non tulit: Friebel, Kritz.
102
wajc znajomo techniki wojennej, a przede wszystkim ciasnot
wwozw, mao powiedzie pod wodz, lecz prawic i orem samego
Cezara wtedy dopiero zostay umierzone, gdy je niemal do szcztu
wytpiono.
W cigu caej wojny pannosko-dalmatyskiej, podobnie jak uprzed-
nio w Germanii, nie widziaem nic wikszego, nic godniejszego podziwu
nad to, e imperator adnej okazji do zwycistwa nie uzna za tak
sprzyjajc, by j okupi stratami w onierzach, e w kadej sytuacji
za chwalebne posunicie uwaa posunicie bezpieczne, e bardziej liczy
si z sumieniem ni z gosem opinii, i e nigdy sd wojska nie wpywa
na plany wodza, lecz przezorno
389
wodza zawsze kierowaa wojskiem.
116. Podczas wojny dalmatyskiej Germanik wysany przed gw-
nym trzonem armii w dzikie i niedostpne okolice da wielorakie dowody
mstwa. Rwnie m konsularny Wibiusz Postumus
390
, namiestnik
Dalmacji, sw gorliw dziaalnoci, znan powszechnie, zasuy na
odznaki triumfalne.
Kilka lat wczeniej zdobyli odznaki triumfalne w Afryce Passienus
391
i Kossus
392
, obaj sawni, jakkolwiek z rnych zalet. Kossus pami
zwycistwa utrwali rwnie w przydomku syna, modzieca stworzo-
nego po to, by by zwierciadem wszelkich cnt.
Lucjusz Aproniusz
393
, towarzysz broni Postumusa, ju na polach
bitew w Dalmacji wybitnym mstwem zasuy na zaszczyty, jakich
wkrtce dostpi.
Oby dowody wikszej miary nie unaoczniy roli, jak w kadej
sytuacji odgrywa dola! Lecz nawet przykady, ktre tutaj przytaczam,
rzucaj do wiata na jej potg.
I tak, Eliusz Lamia
394
, m starorzymskich obyczajw, agodzcy
zawsze dawn surowo ogad i uprzejmoci, mimo e wywiza si
wietnie ze swoich funkcji w Germanii, Ilirii, a niebawem w Afryce,
389
Ze rde epigraficznych i numizmatycznych wynika, e przezorno Tyberiusza"
(providentia Augusta) bya przedmiotem kultu w imperium; jej powici Waleriusz
Maksymus swoje Exempla.
390
C. Vibius Postumus, konsul suffectus z 5 roku n.e.
391
L. Passienus Rufus, konsul z 4 roku.
392
Cossus Cornelius Lentulus, konsul z 1 roku, odnis zwycistwo w wojnie z Getulami
w latach 5-6 n.e.; jego synem by Cn. Cornelius Lentulus Gaetulicus, konsul z 26 roku n.e.
393
L. Apronius, konsul suffectus z 8 roku n.e., po wojnie pannoskiej
legat Germanii, gdzie zdobywa odznaki triumfalne (w 15 roku n.e.), prokonsul
Afryki w latach 18 - 20, legat Germanii Dolnej w latach 28 - 34.
394
L. Aelius Lamia, konsul z 3 roku n.e., legat Tyberiusza w Pannonii
i Dalmacji w latach 4-6 n.e., prokonsul Afryki w 15/16 roku, zaocznie legat
Syrii, zmary jako prefekt Rzymu w 33 roku, sawiony przez Tacyta (Ann. IV 13, VI 27).
103
nie z braku zasug, lecz z braku okazji nie uzyska odznak triumfalnych.
Podobnie Aulus Liciniusz Nerwa Silianus
395
, syn Publiusza Siliusza,
m nawet przez bliskich znajomych za mao podziwiany, prawy oby-
watel, prostolinijny czowiek i dowiadczony wdz J wskutek przedwczes-
nej mierci nie zebra owocw zaszczytnej przyjani z pierwszym oby-
watelem i nie zdy osign wysokiej pozycji w pastwie za wzorem
swego ojca.
Jeli mi kto postawi zarzut, e wrcz szukaem sposobnoci, by
wspomnie o tych mach, przyznam si do winy; szczero bowiem
i prawdomwno nie s uwaane przez ludzi uczciwych za przestpstwo.
117. Zaledwie Cezar wymierzy definitywny cios wrogom w wojnie
pannoskiej d dalmatyskiej, zanim mino pi dni od zakoczenia
uciliwych operacji w tym rejonie, listy z Germanii przyniosy gro-
bow wie o mierci Warusa
396
i zagadzie trzech legionw, tylu
oddziaw jazdy i szeciu kohort
397
. Mona by sdzi, i los w tym
przynajmniej okaza askawo Rzymianom, e klska nie spada na
nich w chwili, gdy wdz by zajty innymi wojnami. Przyczyna pogromu
i osoba wodza, ktry go spowodowa wymagaj duszego opisu.
Kwintiliusz Warus pochodzi raczej z okrytej blaskiem ni arysto-
kratycznej rodziny. Odznacza si agodnym charakterem i spokojnym
usposobieniem. Cikawy nieco zarwno w ruchach, jak w myli, by
przyzwyczajony bardziej do bezczynnego ycia obozowego ni wojennej
suby. Pienidzmi nie pogardza. wiadczy o tym Syria, ktrej by
swojego czasu namiestnikiem: wkracza biedny do bogatej, bogaty biedn
opuszcza. Kiedy obj dowdztwo nad wojskiem stacjonujcym w Ger-
manii, wyobrazi sobie, e Germanie, istoty nie majce nic ludzkiego
prcz gosu i ciaa, s ludmi, i e prawo moe obaskawi tych, ktrych
nie mg poskromi miecz. Z tym przewiadczeniem wkroczy w gb
nieprzyjacielskiego kraju i jak gdyby wrd mw cieszcych si so-
dycz pokoju marnotrawi czas wypraw letnich na wymierzanie spra-
wiedliwoci z wyyn trybuny sdziowskiej, zgodnie z procedur rzymsk.
118. Germanie za, w co niedowiadczony czowiek z trudem uwie-
rzy, przy skrajnej dzikoci nard przebiegy i zrodzony do kamstwa,
poczli zmyla chytrze ca seri' sporw. Bez przerwy pozywali si
wzajemnie na rozprawy, to znw skadali dziki, e ich swarom kadzie
kres sprawiedliwo rzymska, e dziko germaska pod wpywem no-
wych, dotd nie znanych norm agodnieje, e to, co zwykli rozstrzyga
395
Konsul w 7 roku n.e., co do Publiusza Siliusza zob. wyej, II 83 i 90,
396
P. Quintilius Varus, konsul z 13 roku, namiestnik Syrii w 7 roku, rozgromiony przez
Arminiusza pod koniec 9 roku n. e.
397
W sumie okoo dwudziestu tysicy onierzy.
j
Tekst niejasny; przekad przybliony.
104
orem, teraz zaatwiaj w sdzie. Swym podstpem doprowadzili Kwin-
tyliusza do takiego stopnia zapamitania, i uwierzy, e jest pretorem
miejskim ferujcym wyroki w Rzymie, a nie wodzem armii stojcej
w rodku ziemi germaskiej. Wtedy jego gnuno wykorzysta dla
swych zbrodniczych zamierze modzieniec, imieniem Arminiusz, syn
Sigimera, ksicia plemienia (Cheruskw)
398
.
Potomek znakomitego rodu, dzielny w boju, odznacza si Arminiusz
bystrym umysem, inteligencj wicej ni barbarzysk i arem ducha,
przebijajcym rwnie z twarzy i oczu. Towarzyszy systematycznie
Rzymianom w poprzedniej serii wypraw
399
i uzyska nawet obywatel-
stwo rzymskie na prawach rycerza. Trzewy obserwator, wiedzia dosko-
nale, e najatwiej zaskoczy czowieka, ktry niczego si nie obawia,
i e z reguy rdem katastrofy jest poczucie bezpieczestwa. W swe
plany wtajemnicza zrazu par, potem coraz wicej osb. Mwi i przeko-
nuje, e mona zgnie Rzymian. Z decyzj czy czyny: ustala termin
zasadzki. Donosi o tym Warusowi wierny stronnik z tego samego
szczepu, m o sawnym imieniu, Segestes
400
. Lecz los krzyowa ju
ludzkie plany i omota zupenie umys rzymskiego wodza. Zazwyczaj
bowiem bg plcze rozum tego, kogo zamierza zgubi, i sprawia, co jest
najbardziej bolesne, e cios wydaje si zasuony i przypadek prze-
chodzi w win. Tak te i Warus, obiecujc wdziczno za objaw y-
czliwoci, owiadcza, e nie wierzy sowom Segestesa.
Na drugie doniesienie zabrako czasu.
119. O dokadny opis tej straszliwej katastrofy, od chwili pogromu
Krassusa w Partii najciszej klski Rzymian w cudzoziemskim kraju, za
wzorem innych autorw pokusz si w swej gruntownej pracy historycz-
nej. W niniejszej opacz j jedynie, kadc nacisk na zasadnicze sprawy.
Wojsko dzielne i karne jak adne w pastwie, sprawnoci we wa-
daniu broni i dowiadczeniem wojennym pierwsze wrd armii rzym-
skich, wskutek niedostwa wodza, przewrotnoci wroga i niesprawie-
dliwoci losu zostao osaczone ze wszystkich stron. Odebrano mu nawet
swobod walki, ktr pragno podj, by si wydosta z matni; co
wicej, onierzy, ktrzy z rzymsk odwag chwycili za bro, spotkaa su-
rowa kara. I tak, otoczone lasem, bagnami i zasadzk, zostao wycite
w pie przez wrogw, ktrych zawsze rno jak bydo, ktrych ycie
i mier zaleay wycznie od jego gniewu czy aski.
Wdz z wiksz odwag umiera ni stawa do walki: idc za wzo-
rem ojca i dziadka przebi si mieczem
401
.
398
Zob, wyej, II 105.
399
Czyli w kapmaniii germaskiej z lat 4-6 n. e.
400
Zarazem te i zagorzay wrg Arminiusza (zob. Tac. Ann. I 55).
401
Ojciec Warusa, Sex. Quinctilius Varus, walczy pod Filippi po stro-
nie republikanw i na widok klski swojej armii popeni samobjstwo, zob.
wyej, II 81, o dziadku nie wiadomo nic bliszego.
105
Z dwu komendantw, obozu wspaniae zachowa si Lucjusz Eg-
giusz, haniebnie natomiast Cejoniusz
402
, ktry, gdy bitwa pochona
przewaajc cz armii, zgosi kapitulacj, wolc gin w mczar-
niach ni na polu chway.
Legat Warusa, Numoniusz Wala
403
, skdind prawy i zrwnowao-
ny czowiek, w tym dniu da rwnie zowrogi przykad: opuci ogo-
ocon z konnicy piechot, a sam na czele oddziaw jazdy pierzch
w kierunku Renu. Opatrzno ukaraa go za haniebny postpek: nie
przey zdradzonych, lecz zgin zdrajc.
Na wp zwglone ciao Warusa dzicz nieprzyjacielska rozszarpaa,
lecz gowa wodza, odcita i przekazana Maroboduowi, przez niego za
odesana Cezarowi, zostaa uczczona pogrzebem i zoona w rodzinnym
grobie.
120. Na wiadomo o klsce Cezar lotem ptaka powraca do ojca;
stay opiekun imperium rzymskiego podejmuje si swej zwykej funkcji.
Wysany do Germanii
404
, ubezpiecza prowincje galijskie, rozstawia woj-
ska, umacnia twierdze i pomny na swoj wielko, nie na but wrogw
grocych Italii nowym najazdem Cymbrw i Teutonw, przeprawia
si z armi na prawy brzeg Renu. Prowadzi wojn zaczepn tam, gdzie
ojciec i ojczyzna byli gotowi poprzesta na skutecznej obronie. Wdzie-
ra si w gb nieprzyjacielskiego kraju, otwiera drogi wojskowe, pus-
toszy wsie, pali domy, stawiajcych opr rozprasza i okryty chwa
odprowadza bez uszczerbku na lee zimowe oddziay, z ktrymi si
przeprawi.
Nie godzi si odmawia prawdziwego wiadectwa Lucjuszowi As-
prenasowi
405
. Penic sub wojskow jako legat pod komend swego
stryja, Warusa, Asprenas dziki energii i mstwu ustrzeg przed ka-
tastrof dwa legiony powierzone swej pieczy i posuwajc si pospiesz-
nie ku leom zimowym nad dolnym Renem utwierdzi w wiernoci lu-
dy osiedlone z lewej strony rzeki, ktre zaczy okazywa (wahanie.
Niektrzy jednak utrzymuj, e jakkolwiek uratowa ywych onierzy
Warusa, zagarn ojcowizny polegych zgaszajc samowolnie roszcze-
nia do spadku po zabitych z jego armii.
Za bohatersk postaw naley te pochwali Lucjusza Cedycju-
sza
406
, komendanta obozu, jak rwnie onierzy, ktrzy wraz z nim
402
L. Eggius i Ceionius nie s znani z innych rde.
403
prawdopodobnie identyczny z Gajuszem Numoniuszem Wal, ktry w 2 roku
odwiedzi Grny Egipt (zob. CIL III 74).
404
W 10 roku n. e.
405
L. Nonius Asprenas, syn Lucjusza i Kwinktilii, siostry Warusa, konsul suffectus z 6
roku n, e., w 14 roku prokonsul Afryki (zob. Tac. Ann. I 53).
406
L. Caedicius nie jest znany z innych rde.
106
zostali otoczeni przez olbrzymie zastpy Germanw w Alizonie
407
.
Obleni pokonali wszelkie trudnoci. Nie zama ich gd przekracza-
jcy wytrzymao czowieka, nie zmoga niezwyciona potga wroga.
Dalecy zarwno od lekkomylnych planw, jak opieszaej przezornoci,
wyczekawszy odpowiedniej okazji elazem utorowali sobie powrt do
swoich.
Wida std, e Warus, bezsprzecznie stateczny i dobrej woli m,
jako naczelny wdz zgubi siebie i wspania armi bardziej przez
wasn nieudolno ni przez brak mstwa ze strony onierzy.
Kiedy Germanie pastwili si na jecach, wspaniale postpi Celiusz
Kaldus
408
, modzieniec godny swej prastarej rodziny: trzasnwszy go-
w w kajdany, ktrymi go skuto, z tak si, e z rany popyna krew
z mzgiem, natychmiast wyzion ducha.
121. Z tym samym mstwem i powodzeniem jak na pocztku impe-
rator Tyberiusz prowadzi operacje wojenne, gdy wkroczy do Ger-
manii w okresie nastpnym
409
. Skoro za w wyprawach morskich i l-
dowych wstrzsn potg nieprzyjaci, gdy napron sytuacj w Galii
i grone rozruchy ludu wienneskiego raczej powciganiem ni karami
zaagodzi, decyzj senatu i narodu rzymskiego, na danie ojca, otrzy-
ma uprawnienia we wszystkich prowincjach i wojskach rwne z jego
uprawnieniami. Zakrawao bowiem na absurd, e nie sprawowa wadzy
nad ziemiami, ktre broni przed wrogiem, i e. pierwszy, gdy naleao
gdzie spieszy z pomoc, nie by uwaany za rwnego, gdy w gr
wchodziy zaszczyty.
Wtedy
410
wic wraca Tyberiusz do Rzymu i odprawia z dawna
naleny, lecz z powodu cigych wojen odkadany triumf nad Pannoni
i Dalmacj. Kt by omieli si dziwi okazaoci ceremonii, majc na
uwadze osob Cezara? Kadego natomiast musi zdumiewa askawo
losu. Albowiem nie wie jedynie gosia o mierci gwnych wodzw
nieprzyjacielskich; wszystkich, ywych i powizanych, ukaza orszak
triumfalny.
Mnie i mojemu bratu przypado w udziale kroczy w pochodzie
w gronie najpierwszych mw, ozdobionych najwyszymi odznacze-
niami.
122. Kt wrd innych dowodw, wiadczcych dobitnie o wyjt-
kowej skromnoci Tyberiusza Cezara, nie bdzie podziwia tego rw-
407
Aliso, twierdza rzymska nad rzek Lippe, okoo 40 km na wschd od Renu.
408
Caelius Caldus, skdind nie znany.
409
W 11 r.n.e.
410
Odwrotna kolejno: Tyberiusz odprawi triumf w 12 roku n. e., wadz trybusk na
drugie dziesiciolecie i imperium prokonsulanne, rwne z imperium Augusta, otrzyma w 13
roku (zob. Suetonius, Tib. 20-21).
107
nie, e chocia bez adnej wtpliwoci zasuy na siedem triumfw,
poprzesta na trzech?
411
Kt bowiem moe ywi zastrzeenia co do
tego, e po odzyskaniu Armenii, po narzuceniu jej krla, na ktrego
skronie wasnorcznie naoy koron, i po uporzdkowaniu stosunkw
na Wschodzie, powinien by odprawi owacj? A jako zwycizca Win-
delikw i Retw czy nie na rydwanie mia prawo wjecha w mury
miasta? Nastpnie za, ju po adopcji, gdy w trzyletniej kampanii wo-
jennej zama siy Germanw, czy nie powinien by otrzyma i przy-
j tej samej nagrody? I wreszcie, po klsce armii Warusa, kiedy
w wyniku pomylnych operacji prdzej, ni oczekiwano, znw zamieni
w ruiny i zgliszcza Germani, czy nie zasuy na triumf, ozdob naj-
wyszego wodza? Lecz nie wiadomo, co w tym mu bardziej podzi-
wia: systematyczne przekraczanie miary w naraaniu si na trudy
i niebezpieczestwa czy umiar w zabiegach o zaszczyty.
123. Przechodz do krytycznej chwili, w ktrej strach kademu zaj-
rza w oczy.
Cezar August, wysawszy swego wnuka, Germanika, do Germanii
celem uporania si z resztkami wojny, i zamierzajc wyprawi do Ilirii
syna, Tyberiusza, by rodkami pokojowymi utwierdzi zdobycze wojen-
ne, wyruszy z Rzymu do Kampanii: odprowadza syna i zarazem pra-
gn zaszczyci przez sw obecno zawody atletyczne, ustanowione na
jego cze przez mieszkacw Neapolu. Jakkolwiek mia ju ataki sa-
boci i odczuwa pierwsze symptomy choroby, wytajc siy ducha
odprowadzi Tyberiusza i poegnawszy si z nim w Benewentum, po-
dy do Noli. Gdy jednak choroba z dnia na dzie si wzmagaa, wia-
domy, kogo przywoa, jeli chce, by po jego zgonie wszystko pozo-
stao w caoci, wzywa popiesznie syna. w lotem ptaka wraca i pr-
dzej, ni oczekiwano, zjawia si u boku ojca ojczyzny. Wtedy opasany
ramieniem swego Tyberiusza August owiadcza, e czuje si spokojny.
Poleca jego pieczy obowizki, ktre dotd speniali obaj, w niczym ju
nie bronic si przed perspektyw zgonu, skoro los tak chcia. Zrazu
wzmocniony nieco widokiem i gosem drogiej osoby, niebawem, gdy
wszelk troskliwo przemg los, rozpadajc si na pierwiastki, z kt-
rych powsta, za konsulatu Pompejusza i Apulejusza, w siedemdzie-
sitym szstym roku ycia, niebiask dusz odda niebu
412
.
124. Czego wtedy ludzie si obawiali, jaka panika wybucha w sena-
cie, jaki popoch wrd ludu, jaki lk w miecie, na jak wskim pogra-
niczu midzy ocaleniem i zgub stalimy, ani ja przy swoim popiechu
411
Owacja nad Pannoni w 8 roku, triumf nad Sugambrami w 7 roku i triumf
nad Pannoni i Dalmacj w 12 roku n. e.
412
19 sierpnia 14 roku n. e.; konsulami byli Sex. Pompeius i Sex.
Appuleius, krewni Augusta.
108
nie mam czasu przedstawia, ani ten kto ma czas, przedstawi nie po-
trafi. Niechaj wic wystarczy, e w imieniu ogu powiem co nast-
puje:
Wszystkich przejmowaa trwog myl o upadku wiata, nikt nie
odczu nawet jego drgnienia. Tak wielki by majestat jednego ma,
e ani w obronie dobrych, ani przeciw zym nie trzeba byo chwyta
za bro. Niemniej czekaa pastwo powana rozgrywka: senat i nard
rzymski nalegali na Cezara, by obj stanowisko ojca, Cezar opiera si,
chcc y raczej jako obywatel rwny z innymi, ni przewodzi jako
pierwszy (princeps). Wreszcie ustpi suchajc bardziej gosu rozsdku
ni kierujc si wzgldami na zaszczyty; widzia bowiem, e wszyst-
kiemu, czego nie wemie pod opiek, grozi upadek. Jeden Tyberiusz
duej bodaj wymawia si przed pierwszestwem w pastwie (princi-
patus), ni inni walczyli zbrojnie, by je zdoby.
Po powrocie ojca do nieba i po uczczeniu jego ciaa ludzkimi, bs-
twa boskimi honorami
413
, Tyberiusz rozpocz swj pryncypat od upo-
rzdkowania zgromadze ludowych, w myl instrukcji zawartych
w odrcznym pimie boskiego Augusta
414
.
W tym czasie ja i mj brat, jako kandydaci Cezara, zostalimy wy-
znaczeni na pretorw tu po mach z najznakomitszych rodw i piastu-
jcych godnoci kapaskie; tak te si zoyo, e ani po nas nie pole-
ci nikogo boski August, ani przed nami kogokolwiek Tyberiusz Ce-
zar
415
.
125. Wola i mdro rzeczypospolitej natychmiast zebray plon, od
razu te wyszo na jaw, co czekao Rzymian, w wypadku gdyby Ty-
beriusz odmwi objcia stanowiska po ojcu, a jakie korzyci przy-
niosa pastwu jego zgoda. Wojska bowiem, ktre peniy sub w Ger-
manii, dowodzone bezporednio przez Germanika oraz legiony stacjonu-
jce w Ilirii, owadnite wciekoci i dzik dz powszechnego za-
mtu, pragny nowego wodza, nowego ukadu stosunkw, nowej rze-
czypospolitej
416
. Co wicej, miay grozi, e narzuc prawa i senatowi,
i pierwszemu obywatelowi; prboway ustala same wysoko odu
i czas trwania suby wojskowej
417
; doszo do ekscesw zbrojnych, do-
byto ora, swawola i gwat dosigy niemal szczytu; brakowao wodza,
ktry by ruszy przeciw rzeczypospolitej, nie ludzi, gotowych do pj-
413
Aluzja do pogrzebu i oficjalnej apoteozy Augusta; zmaremu cesarzowi przyznano
tytu Divus, wityni, kapanw i uroczysto doroczn, Augustalia.
414
Tyberiusz przenis uprawnienia elekcyjne z komicjw na senat.
415
Tacyt (Ann. I 15) podaje, e Tyberiusz w 14 roku n. e. ograniczy si do rekomendacji
czterech z dwunastu kandydatw na pretur.
416
Mowa o buncie legionw z 14 roku n. e.
417
Domagali si odu w wysokoci jednego denara dziennie i skrcenia suby
wojskowej do szesnastu lat.
109
cia w jego lady. Grony bunt umierzya i stumia dojrzao impe-
ratora z poprzednich kampanii, ktry wikszo wybrykw ukrci,
pewne postulaty z powag obieca speni, gwnych winowajcw su-
rowo ukara, innych agodnymi metodami doprowadzi do porzdku.
Podczas gdy Germanik na og przebacza buntownikom, Druzus,
wysany przez ojca w przeciwnym kierunku, gdzie rwnie szala gro-
ny poar onierskich rozruchw, postpowa w myl starodawnej su-
rowoci i wola znale si w krytycznej sytuacji, ni dopuci do zgub-
nych precedensw. Mieczami onierzy, przez ktrych by oblegany, sam
z kolei poskromi oblegajcych. Szczegln pomoc odda mu w tej
akcji Juniusz Blezus
418
, m, o ktrym trudno powiedzie, czy jest bar-
dziej uyteczny w obozie wojskowym, czy lepszy w yciu cywilnym.
W kilka lat potem
419
Blezus jako prokonsul zasuy w Afryce na od-
znaki triumfalne i zosta obwoany imperatorem.
Nad Hiszpaniami i ich armi wadz sprawowa Marek Lepidus,
o ktrego zaletach i gonych sukcesach militarnych w Ilirii mwiem
wyej
420
. Niezachwiany w poczuciu lojalnoci i konsekwentny w po-
gldach, w prowincjach powierzonych swej pieczy utrzyma niczym nie
zamcony spokj i ad.
Troskliwo i wierno Lepidusa naladowa pod kadym wzgldem
zarzdca nadmorskiej czci Ilirii szlachetnej prostoty m, (Publiusz)
Dolabella
421
.
126. Wypadki minionego szesnastolecia, ktrych peny obraz wszys-
cy maj przed oczyma i w pamici, po c omawia w szczegach?
Uwici Cezar swego rodzica nie nakazem, lecz obrzdem religij-
nym, nie nazwa, lecz uczyni go bogiem. Na Forum wrcia uczciwo.
Usunito z Forum zamt, wypleniono naduycia wyborcze na Polu
Marsowym, zdawiono niezgod w Kurii. W pastwie znw zbiera
plon sprawiedliwo, godziwo i sprawno. Urzdnicy odzyskali auto-
rytet, senat dostojestwo, sdy powag. Zdawiono rozruchy w te-
atrze
422
. Wszyscy, nakonieni bd zmuszeni, postpuj dobrze. We czci
prawo, pod prgierzem przewrotno. Uznaje wyszo potnego sa-
by, ale przed nim nie dry, gruje nad sabym potny, lecz nim nie
418
Q. Iunius Blaesus, konsul suffectus z 10 roku n.e., w 14 raku legat Pannonii, wuj
Sejana, zmary wkrtce po jego upadku (zob. Tac. Ann. V 7).
419
W latach 21-22 n.e.; po raz ostatni imperatorem zosta obwoany wdz spoza rodziny
cesarskiej!
420
Zob. II 115.
421
P. Cornelius Dolabella, konsul z 10 roku n. e., legat Dalmacji w latach 14-19.
422
Co do zamieszek w teatrze w 14 i 15 roku n. e., zob. Tacitus, Ann. l 54. 77; Suetonius,
Tib. 37.
110
pogardza. Kiedy cena zboa bya nisza
423
, kiedy radoniejszy pokj?
Na wschodzie i na zachodzie, po pnocne i poudniowe rubiee wiata
panuje bogosawiony pokj (pax augusta) uwalniajc kady zaktek
ziemi od lku przed napadem zbjw. Odszkodowania za klski losowe
pierwszy obywatel wypaca hojn rk nie tylko poszczeglnym oby-
watelom, lecz caym spoecznociom. Odbudowane miasta Azji
424
, chro-
nione przed wyzyskiem urzdnikw prowincje
425
. Godnym zapewniony
zaszczyt, na zych spada kara pna, lecz niechybna. Sprawiedliwo
triumfuje nad wpywami, cnota nad ambicj. Wszystko std, e naj-
lepszy princeps uczy swych obywateli czyni dobrze, sam dobrze czy-
nic i, chocia wielki
426
wadz, przykadem jest wikszy.
127. Rzadko wybitni mowie stanu nie uciekali si do usug wiel-
kich pomocnikw, by sprawniej kierowa swym losem. Scypionowie, na
przykad, mieli do pomocy dwu Leliuszw traktujc ich we wszystkim
na rwni z sob, boski August Marka Agrypp i tu po nim Stati-
liusza Taura, ktrym nowo" rodu nie przeszkodzia sprawowa wie-
lokrotnie konsulat, odprawia triumfy i piastowa rozmaite godnoci
kapaskie. Albowiem do wielkich zada potrzeba wielkich pomocni-
kw
k
i ley w interesie rzeczypospolitej, by osoby niezastpione g-
roway dostojestwem, by uyteczno wzmacnia autorytet. W lad za
wymi poprzednikami Tyberiusz Cezar we wszystkich mozoach, zwi-
zanych ze stanowiskiem pierwszego obywatela, mia i ma niezwykego
pomocnika w osobie Eljusza Sejana
427
.
Ze strony ojca pochodzi Sejan z najbardziej wpywowej rodziny ry-
cerskiej, przez matk jest spokrewniony ze sawn, star arystokracj
senatorsk; jego bracia, kuzyni i wuj sprawowali konsulaty
428
. Odznacza
si wspania budow fizyczn na miar si ducha, jest pracowity
423
Co do troski Tyberiusza o nisk cen zboa, zob. Tacitus, Ann. VI 6; Suetonius, Tyb.
34.
424
Po trzsieniu ziemi w 17 roku n. e.
425
Aluzja do licznych procesw o zdzierstwa w prowincjach.
426
Dosownie najwikszy".
427
L. Aelius Seianus, prefekt pretorianw w latach 14-31 n. e. (do 17 roku razem z ojcem,
L. Sejusem Strabonem, pniej sam).
428
Matka Sejana, Cosconia Gallitta, pochodzia z rodu Korneliuszw
Lentulusw (zob. CIL XI 72, 85), z jego dwu znanych braci D. Seius Tubero
by konsulem w 18 roku n. e., M. Seius Veranus w jaki czas pniej: przez
kuzynw" Wellejusz moe ma na myli Kossusa Korneliusza Lentulusa, konsula
z 25 roku n. e., i jego brata Gneusza Getulskiego (zob. wyej, II 116), wujem"
jest Kossus Korneliusz Lentulus, konsul z 1 roku (zob. wyej, II 116) lub Kwintus
Juniusz Blezus (zob. wyej, II 125).
k
Nastpne zdanie tekstu: neque in parvo paucitas ministeria defecit, ktre
znaczy prawdopodobnie, e w maych sprawach pomoc rwnie nie zawadzi,
wzorem wielu wydawcw naley uzna za glos.
111
i wierny. Surowo poczona z humorem, jowialno jak u dawnych
Rzymian; w trakcie dziaalnoci publicznej sprawia wraenie czowie-
ka, ktry odpoczywa beztrosko. Nie roci pretensji do niczego i dlatego
osiga wszystko. W opinii innych stoi zawsze wyej ni we wasnej.
Chocia jego duch nie zna wytchnienia, twarz promieniuje pogod, y-
cie cechuje spokj.
128. W ocenie zalet Sejana od dawna wspzawodnicz sdy pa-
stwa z sdami pierwszego obywatela. Senat i nard rzymski nieraz ju
podkrela, e uwaa jednostki najlepsze za najszlachetniejsze. Rzy-
mianie przecie, lat temu trzysta, przed wojn punick, wynieli na
pierwsze miejsce w pastwie czowieka nowego, Tyberiusza Korunka-
niusza, obdarzajc go wszystkimi godnociami i najwyszym kapa-
stwem
429
. Rzymianie przyznali konsulaty, cenzury i triumfy pochodz-
cemu ze stanu rycerskiego Spuriuszowi Karwiliuszowi
430
, wkrtce po-
tem Markowi Katonowi, czowiekowi nowemu, na dodatek rodem nie
z Rzymu, lecz z Tusculum, i Mummiuszowi Achajskiemu. Rzymianie
bez wtpienia uwaali za swego pierwszego obywatela Gajusza Mariu-
sza, potomka nieznanej rodziny, do jego szstego konsulatu. Rzymianie
tak hojnie obsypali zaszczytami Marka Tulliusza, e od jego woli i po-
parcia zaleao niemal pierwszestwo w pastwie. Oni te nie odm-
wili Azyniuszowi Pollionowi niczego, o co w pocie czoa musieliby si
ubiega najznakomitsi rodem. Jak wida, czuli, e kto ma zalety du-
cha, winien otrzyma najwicej uprawnie.
Zgodnie z natur obserwacja tych przykadw skonia Cezara do
wyprbowania Sejana, Sejana za do udzielenia pomocy pierwszemu
obywatelowi w jego cikich obowizkach, senat i nard rzymski po-
woa te chtnie na stra swego bezpieczestwa czowieka, ktry do-
wid, e jest poyteczny w pastwie.
129. Po przedstawieniu niejako w oglnych zarysach pryncypatu
Tyberiusza Cezara, rzumy okiem na szczegy.
Z jak roztropnoci cign do Rzymu Raskupolisa, ktry zgadzi
by swego bratanka i wspdziedzica krlestwa, imieniem Kotys
431
.
W tym przedsiwziciu skorzysta z wydatnej pomocy Pomponiusza
429
Ti. Coruncanius, konsul z 280 roku, w 253 roku pierwszy plebejski
pontifex maximus.
430
Spurius Carvilius Maximus, konsul z 293 i 272 roku, cenzor
z 289 roku.
431
Po mierci krla Rhoimetalkesa August podzieli Tracj midzy jego brata,
Rhaskupolisa, i syna, Kotysa. Kiedy w 19 roku n. e. Rhaskupolis zgadzi swego
bratanka, zosta zwabiony do obozu rzymskiego przez legata Mezji, Pompejusza
Flakka, wysany do Rzymu na proces, skazany na wygnanie z Tracji (zob. Tac.
Ann. II 64-67).
112
Flakka
432
, ma konsularnego, stworzonego do prawych czynw, ktry
sw prostolinijn cnot zawsze zasuguje na chwa, nigdy o ni nie za-
biega. Z jak powag, nie jak pierwszy obywatel, lecz jak senator i s-
dzia wysucha procesu Druzusa Libona!
433
Jak byskawicznie nie-
wdzicznika knujcego przewrt pognbi! Jak powita pogromc Ger-
manii, swego Germanika, ktrego sam wyksztaci wpajajc mu pod-
stawy sztuki wojennej w czasie wsplnej suby wojskowej! Iloma za-
szczytami obypa go mimo modego wieku, jak wspaniay, odpowiedni
do zasug, triumf mu przyzna!
434
Ile razy uczci darami lud! Jak cht-
nie, jeli mg si powoa na senat, uzupenia do wysokoci wymaga-
nej przez cenzus majtek senatorw, nie zachcajc do rozrzutnoci
i nie pozwalajc, by szlachetne ubstwo tracio godno! W jak za-
szczytnej misji wysa swego Germanika do prowincji zamorskich!
435
Z jak dyplomacj, korzystajc z usug i pomocy syna, Druzusa
436
, Mo-
robodua tkwicego kurczowo w zdobytej krainie nie uwaczajc ma-
jestatowi Cezara niby wa zaszytego w norze skutecznymi zioami
swych planw wykurzy! Jak trzyma go w szachu uhonorowanego, lecz
nieszkodliwego! Z jak zdumiewajc szybkoci i mstwem stumi
grone powstanie, ktre wznieca pierwszy obywatel Galii, Sakrowir
i Juliusz Florus
437
! Nard rzymski dowiedzia si pierwej o klsce wro-
ga ni o walce i wiadomo o zwycistwie poprzedzia wiadomoci
o niebezpieczestwie. Podobnie budzca wielkie obawy i wzmagajca
si z dnia na dzie wojna afrykaska pod jego auspicjami i dziki jego
planom strategicznym wkrtce zostaa zakoczona
438
.
130. Jakie budowle wznis pod swoim imieniem i pod imieniem
swoich bliskich!
439
Z jak zbon i przekraczajc wiar ludzk hoj-
noci wystawia wityni ojcu! Z jak wielkodusznoci odbudowa
nawet trawione ogniem gmachy Gneusza Pompejusza!
440
Niejako bo-
432
L. Pomponius Flaccus, konsul z 17 roku n. e., w 19 roku legat Mezji, zmary w 33
roku jako legat Syrii.
433
L. Scribonius Libo Drusus, oskarony w senacie o zamiary wywrotowe i praktyki
czarnoksiskie, popeni samobjstwo we wrzeniu 16 roku n. e.
434
Germanik odprawi triumf 26 maja 17 roku n. e.
435
w 18 roku n. e.; w tym samym roku Germanik piastowa konsulat wraz z
Tyberiuszem.
436
Wysany w 17 roku n. e. do Ilirii, Druzus pokierowa tak umiejtnie sporami
germaskimi, e Marobodus w 19 roku musia szuka schronienia u Tyberiusza.
Odtd y w Rawennie (zob. Tac. Ann. II 62- 63).
437
W 21 roku n. e.; lulius Sacrovir i lulius Florus, wodzowie insurekcji galijskiej.
438
Insurekcja Takfarinasa (17 - 24 rok n. e.).
439
Paac (Domus Tiberiana) na Palatynie; witynia Augusta na Forum; Campus
Praetorius na Wiminale, uk triumfalny na Via Sacra.
440
Teatr Pompejusza na Polu Marsowym.
113
wiem z tytuu powinowactwa uwaa za konieczne otacza opiek wszyst-
ko, co kiedykolwiek zyskao saw. Z jak szczodrobliwoci, dowie-
dzion wielokrotnie, z wasnego majtku wynagrodzi straty ludzi
wszelkiego stanu spowodowane niedawnym poarem na wzgrzu Cae-
lius
441
. W jak spokojnej atmosferze przeprowadzi uzupeniajcy zacig
armii, przedmiot cigej i panicznej trwogi, bez zakce w samym
poborze!
Jeli natura pozwala lub marno istoty ludzkiej dopuszcza, omie-
lam si wnie skarg na bogw.
Czym zasuy Tyberiusz na to, e po pierwsze, Druzus Libon
powzi przeciw niemu zbrodnicze zamiary? Albo nastpnie, dlaczego
mia takich nieprzyjaci w osobach Siliusza
442
i Pizona
443
, chocia
jednemu stworzy pozycj w pastwie, drugiemu ugruntowa? Przechodz
do spraw wikszych, jakkolwiek i wymienione wyej uwaa Tyberiusz
za bardzo wielkie. Czemu utraci modych synw?
444
Czemu wnuka po
swoim Druzusie?
445
Dotd mwiem o smutnych wypadkach, teraz musz
poruszy sprawy, za ktre rumieni si trzeba. Jakie, Marku Winicjuszu,
udrki rozdzieray mu serce w ostatnich trzech latach! Jak dugo gorza
w jego piersiach ukryty, a std szczeglnie dokuczliwy ogie, kiedy mu-
sia z powodu synowej, z powodu wnuka cierpie, oburza si, oblewa
rumiecem wstydu!
446
Gorycze tych lat powikszya mier matki
447
,
niewiasty wybitnej i pod kadym wzgldem bardziej podobnej do bogw
ni do ludzi; jej potg mg odczu jedynie czowiek, ktry dra
o swe bezpieczestwo lub zabiega o wysze stanowisko w pastwie.
131. Niechaj arliwa modlitwa koczy dzieo.
Jowiszu Kapitoliski i ty, boe wojny, Marsie, ktry posiae i osa-
niasz rzymskie plemi, ty Westo, straniczko wiecznych ogni, i wy,
wszelkie inne bstwa, ktrych opieka wyniosa imperium rzymskie na
441
Katastrofalny poar na wzgrzu Caelius z 27 roku n. e. (zob. Tac. Ann. IV 64).
442
C. Silius Caecina, przyjaciel Germanika, konsul z 13 roku n. e., legat Grnej
Germanii w latach 14-21, w 24 roku oskarony z inicjatywy Sejana o obraz majestatu
popeni samobjstwo.
443
Cn. Calpurnius Piso, konsul z 7 roku, mianowany namiestnikiem Syrii w 17 roku n.
e.; oskarony przed senatem o otrucie Germanika, popeni samobjstwo (20 rok n. e.).
444
Adoptowanego Germanika (padziernik 10 rok) i rodzonego Druzusa (wrzesie 23
rok).
445
Germanicus Iulius Caesar, zmary niebawem po ojcu.
446
Niebawem po mierci Liwii Agryppina, ona Germanika, za spraw Tyberiusza i
Sejana zostaje oskarona w senacie o but i krbrno, a jej syn, Neron, o rozwizo; oboje
skazano na wygnanie.
447
Na pocztku 29 roku n. e.
114
wyyny, jakim rwnych nie widzia wiat, was w imieniu narodu ba-
gam i zaklinani: pilnujcie, strzecie i ochraniajcie ten stan rzeczy, ten
pokj i tego pierwszego obywatela. Dajcie mu pobyt ziemski jak naj-
duszy, wyznaczcie nastpcw jak najpniej szych, lecz zdolnych do
dwigania jarzma imperium wiatowego z tak moc, z jak on je dzi-
siaj dwiga. Zbone plany kadego obywatela wspierajcie, bezbonym
stawiajcie tam.