Karol Estreicher HISTORIA SZTUKI W ZARYSIE Wydanie VII Pastwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986 Krakw

Ilustracje do Histolii sztuki w zarysie pochodz ze zbioru klisz fotograficznych Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego 6 CZYM JEST SZTUKA? ESTETYKA I DEFINICJA PIKNA Czym jest sztuka? Najbardziej rozpowszechniony jest pogld, e sztuka to pikno widziane przez artyst. Ten pogld wsparty jest drugim, take szeroko rozpowszechnionym, e pikne jest to, co kto lubi, co si komu podoba. Oba te pogldy wyrastaj z podstaw sigajcych staroytnej, idealistycznej estetyki greckiej. Jej wyrazicielem by Platon, ktry utworzy wiat idei bytujcych niezalenie od nas. W tym wiecie sztuka znalaza swoje miejsce jako wyraziciel-ka idei. Zadaniem artysty byo ide Pikna przywoa i okaza. /Grecy mieli i inne teorie estetyczne, blisze wiata i ycia. Narodziy si one w ich warsztatach artystycznych wczenie, w 6, a moe w 7 wieku przed nasz er: natura stworzya rzeczy pikne i brzydkie, a zadaniem artysty oraz celem sztuki tak gosili greccy filozofowie jest owo pikno natury odtwarza, a nawet poprawia., I oto dochodzimy do punktu wyjcia naszych trudnoci estetycznych, tzn. do zagadnienia, czym jest w idea pikna, jak go oceni i zdefiniowa? Na to ani filozofia grecka, ani adna inna nie odpowiedziaa. Nie jest take rozstrzygnite pytanie, czy estetyka jest nauk o piknie w ogle, czy o piknie tworzonym przez czowieka. Sam termin powsta w poowie 18 wieku, ale badania estetyczne rozpoczli ju staroytni filozofowie. Estetycy nie s take zgodni w zakresie metody, nie wiedz, czy estetyka ma by nauk opisujc pikno, czy tylko wyznaczajc jego granice. Jeeli dodamy do tych wtpliwoci trudnoci i niejasnoci pynce z wczenia psychologii i psychiatrii, semantyki, a nawet matematyki, do bada estetycznych, to zamt powikszy si. Lecz wrmy do historii. Wanie ona uczy, e tego rodzaju zamt poj o piknie wystpowa ju w staroytnoci i w redniowieczu, kiedy to do poj estetycznych dorzucono pojcia irracjonalne, mistyczne. Wtedy ju w ogle nie byo wiadomo, czy pikno jest dzieem boskim, czy brzydota jest dzieem szatana lub czy stwarzajc pikn sarn i straszliwego krokodyla Bg kierowa si uczuciami estetycznymi? Podobnie i wspczeni estetycy nie wiedz, czy okrela istot pikna, czy jego normy. (fSUny cios estetyce zadaa sztuka nowoczesna 20 wieku. Dopki badania nad pik-nem ograniczay si do bada nad prawami tworzenia, mimo wszelkich rnic pogldw, estetycy byli zgodni co do zasigu dozna zwizanych z piknemJ Gdy jednak nagle normy te pky,-rozsypujc si w drobne szkieka i krysztaki, gdy zgodzono si na kad sztuk: przedstawieniow, wyobraeniow, abstrakcyjn, gdy wreszcie i t porzucono razem z prawami harmonii, symetrii, sensu, logiki, powsta zamt tak wielki, e normy estetyki przestay obowizywa. Tym samym zatrzsy si podstawy, na jakich si dotychczas opieraa. Wystpia grona anarchia poj, wrd ktrej atwy er moe znale wszelkie kuglarstwo, a nawet oszustwo czy zwyczajny przypadek. Jak dotd nie ma na to rady. Tylko ycie i czas wydadz sprawiedliw ocen. Jzyk polski nie wytworzy przymiotnika od wyrazu sztuka. Nie jest nim wyraz sztuczny cho od sztuki pochodzi, bo oznacza rkodzieo, twr powstay w warunkach nienaturalnych. Natomiast w odniesieniu do sztuki uywa si przymiotnika artystyczny. Mwi si np. o historycz-no-artystycznych zjawiskach lub badaniach, co oznacza pogldy na sztuk w rozwoju dziejowym. Operuje si wyrazem sztuka w zgodzie ze znaczeniem, jakie sztuce i sztukom piknym nada 19 w., a zwaszcza romantyzm. Wtedy to ostatecznie uznano dziaalno artystyczn za twrczo umysow. Estetyka, cho zdeterminowana i ograniczona, odpowiada na wiele pyta. Moe nie tyle odpowiada, co stawia pytania, nieraz zawie i trudne. Ju sama metoda klasyfikacji zjawisk sztuki nasuwa wtpliwoci. Du trudno sprawia definicja sztuki jako przedstawienia widzialnej rzeczywistoci, jeszcze

wiksz definicja sztuki bdcej przedstawieniem niewidzialnej rzeczywistoci, a ju niepokonalne trudnoci pitrz si przed definicj czc oba stanowiska. Zarysowuj si take rnice midzy krytykiem sztuki a filozofem lub estetykiem i tylko rozsdek i dowiadczenie moe nam dopomc przy ocenie wszystkich wtpliwoci. Celem definicji sztuki powinno by raczej dostarczenie zrozumienia, przekazanie wiedzy ni ostateczne rozstrzygnicie. Definicja pikna, podobnie jak inne okrelenia, jest hipotez opart na wycinkowej znajomoci przedmiotu. Nie wiemy bowiem, co w przyszoci bdzie uznane za dzie-

8 O SZTUCE LEW TOSTOJ o sztuki. Dodajmy jeszcze, e im bardziej abstrakcyjne jest pojcie, tym trudniejsze jest do zdefiniowania. Pikno jest pojciem trudnym, ale moe jeszcze trudniejsza do okrelenia jest brzydota. Jeeli wykaemy ch rozgraniczenia pikna od brzydoty, powstan komplikacje gotowe nas zniechci do wydawania sdu. Kultura jest manifestacj umysowego ycia, wczajc w to twory spoeczestw wp wiadomych swego bytu. Wrd objaww ycia sztuka zajmuje wane miejsce. Bez niej ^czowiek nie byby czowiekiem. ^W przeciwiestwie do instytucji spoecznych, prawnych, ekonomicznych, sztuka bezporednio nie jest yciu potrzebna.^ Std wielu odnosi si do niej pogardliwie, uwaajc j w ogle za zbyteczn, przeszkadzajc w osigniciu innych, utylitarnych celw, jak utrwalenie panowania, prowadzenie wojny etc. W rzeczywistoci sztuka przekazuje, utrwala w sposb widoczny zasadnicze wartoci, nadaje im wasny niezaleny sens. Artyci, filozofowie, historycy, psychologowie i socjologowie, technicy, a nawet matematycy i przyrodnicy, naukowcy wszelkich dyscyplin, nawet lekarze, nawet teolodzy, daremnie pragnli odpowiedzie na pytanie, czym jest sztuka. W cigu wiekw zbliyli si jednak do problemu. Istotnie, sztuka jest przywoywaniem pikna, stwarzaniem wizji, odbiciem warunkw ycia, jest wyrazem formy i materii, jest stanem psychicznym, czsto nawet patologicznym, jest wyrazem wiary, przekazem rozumu jak pismo, harmonii jak dwik muzyczny. Jest wyrazem uczu i nerww, zwtpie i niepewnoci czowieka, jego mioci, ambicji i potrzeb, jak jzyk, gest i ruch. Lew Tostoj w swym dziele, u nas mao znanym a bardzo interesujcym, Co to jest sztuka? (1898) sformuowa pojcie sztuki jako wiadomej dziaalnoci ludzkiej, zmierzajcej do przekazywania uczu tym, ktrzy w ten sam sposb owych uczu dowiadczaj. Artyst jest wic ten, kto wywouje i utrwala (za pomoc ruchu, mimiki, stw, dwiku, form plastycznych) swe wizje, wiedz, swe przeycia i wiar. Tostoj przeciwstawia si metafizycznym pojciom pikna, w rozumieniu greckim i chrzecijaskim, jako przywoaniu idei. Sztuka czy ludzi o pokrewnych reakcjach. Jest nieodzowna dla ycia cywilizowanego i postpu, zarwno indywidualnego, jak i zbiorowego. Tostoj zdaje si mie suszno wanie w punkcie przywoywania, kreowania, tworzenia form, czyli materializowania wizji. To przywoanie jest zadziwiajco rozlege, a rozszerza si cigle. Tostoj chcia nada sztuce pewne prawa i obowizki moralne. Nie myli si, przeczuwajc wzrost problematyki sztuk plastycznych. ,,Przywyklimy gosi uwaa za sztuk tylko to, co syszymy i widzimy w teatrach, na koncertach i wystawach; razem z budynkami, posgami, poematami... Ale wszystko to jest drobn czstk sztuki, przy pomocy ktrej komunikujemy si midzy sob. Cae ycie ludzkie przepenione jest dzieami sztuki. Peno jest wszelkiego rodzaju koysanek, byskotek, naladownictw, HISTORIA SZTUKI A WARTO DZIE SZTUKI 9 ozdb domu, ubiorw i przedmiotw sakralnych, budowli, pomnikw i tryumfalnych pochodw. Wszystko to jest dziaalnoci artystyczn". Czy zapuszcza si w gszcz trudnych teorii i hipotez? Historia sztuki czyni to najlepiej przez pokazanie nam dzie towarzyszcych czowiekowi od samych pocztkw jego istnienia, poprzez wytumaczenie ich znaczenia. Wtedy wnioski nasuwaj si same. Historia sztuki sarna przez si objania nasze poznanie artystyczne, ocenia, a take wydobywa z zapomnienia. Zdarza si, e odkrywa cae dziedziny, style, epoki, obok ktrych niedawno przechodzilimy obojtnie. Tak byo ze sztuk ludw prymitywnych, ze sztuk prehistoryczn, ze sztuk ludow, ze sztuk dzieci, z twrczoci . plastyczn umysowo chorych lub z dzieami powstaymi przez przypadek natury, ktrym czowiek nada sens dziea sztuki Nie chcemy przez to powiedzie, e historycy sztuki, archeolodzy, znaw-

cy estetyki lub filozofowie sztuki, wreszcie twrcy sami nie popeniali omyek w sdach o sztuce, w oznajmianiu, co jest, a co nie jest dzieem sztuki. ; Kant oddzieli kategorie etyczne od estetycznych. To on pierwszy udowodni, e pikno i dobro nie musz i w parze, e s od siebie niezalene. Odkrycie to ktrego przyjcie nastpio dopiero w 20 wieku zdawao si nie naruszone i trwale: dzieo sztuki przedstawiajce grzech, krzywd lub fakt nieetyczny, sowem zo, mogo by pikne, oddziaywa estetycznie. Tak stay sprawy do lat szedziesitych naszego wieku. Artyci wycignli z tego wnioski dla siebie korzystne: cakowitej swobody obyczajowej i praw sprzeciwu moralnego. A zaczo si od artw, od dranienia rzekomo maomieszczaskich obyczajw, skoczyo za na narkotykach, zbrodniach, mordach. Co byo zabaw dadaistw i surrealistw w 1920 roku, w pidziesit lat pniej stao si gronym spoecznie ruchem otumanionej modziey, snujcej si po drogach i miastach wiata. Jaki std wniosek? Dziwny, ale nie pozbawiony racji. Ze cho prawa etyczne nie wpywaj na warto dziea sztuki, to jednak sztuka jako zjawisko spoeczne, jako przekaz myli, musi prawa etyczne szanowa, gdy inaczej staje si szkodliwa, a artyci maj te same co wszyscy obowizki moralne. iW przeciwiestwie do utworw literackich dziea sztuki nie trac na aktualnoci, przynajmniej w tym stopniu co literackie. Z biegiem czasu nabieraj wartoci, z ktrych widz ciekaw przeszoci wyczytuje wicej, ni czytali wspczenie Take przedmioty nie uwaane za artystyczne nabieraj z czasem wartoci dzie sztuki: narzdzia i instrumenty, meble, naczynia a take najskromniejsze zabytki architektury sprzed wiekw, stroje, zabawki, bro. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem trwaoci dzie rki ludzkiej i dziel sztuki. Ich dugowieczno zostaa zrozumiana dopiero w 19, a zwaszcza w 20 wieku. Zjawisko jest niezwyke, nie cakiem jeszcze zbadane i wytumaczone.

10 PRAWA TWRCZOCI Historia sztuki, rozwaajc prawa twrczoci, bierze pod uwag warunki ekonomiczne, towarzyszce twrczoci. Nie zawsze byy one przychylne czowiekowi, czciej (i to jest zasmucajce) na powstanie arcy-dziela skaday si niewola i ucisk, ndza jednych, a bogactwo innych. Piramidy egipskie budoway setki tysicy niewolnikw, dostarczanych z gbi Afryki. Bagdad budowao sto tysicy jecw, tak samo jak greckie i rzymskie witynie. Zabiedzone dzieci perskie tkay sabymi palcami najpikniejsze dywany dla szacha. Nieograniczona tanio siy roboczej na Dalekim Wschodzie pozwolia na rozwj ceramiki chiskiej. Nie mwimy ju o pomnikach Majw i Aztekw, bo tam nie tylko przymuszano jecw do budowy wity i paacw, ale po skoczeniu dziea mordowano ich na ofiary bogom. I w Europie nie zawsze dziao si lepiej, cho redniowieczne organizacje cechowe w miastach stanowiy, w pewnym przynajmniej stopniu, tam dla samowoli i tyranii. Niewolnictwem lub tanioci siy roboczej tumaczy si powstanie niejednego dziea sztuki, zwaszcza w zakresie przemysu artystycznego. Jeeli mwimy o upadku np. dzisiejszego tkactwa dywanw lub ceramiki na Bliskim Wschodzie, to przyczyn tego jest nie maszyna lub przemys, lecz wzrost kosztw rcznej produkcji, co uzna naley za zjawisko spoecznie dodatnie. Pami po ludziach przechowuj dziea architektury uznane od staroytnoci za cuda wiata, jak piramidy, witynie, paace. Jednak dla poznania pradziejw najgwniejszym rdem s groby. Instynkt ludzi kaza wyposaa je w przedmioty ycia codziennego nieraz wietne, a nieraz ubogie i proste. O dalekiej przeszoci mwi w sposb nieomylny i std wzrost znaczenia bada archeologicznych przed innymi naukami historycznymi. Ale groby prawi nie tylko o wietnoci. Opowiadaj take o ciemnocie i zbrodniczych zabobonach. Mimo zachwytu jakim odkryciem uczony nie moe przemilcze lub zaciera okruciestw zwyczajw, np. by dla towarzyszenia zmaremu monarsze mordowa jego niewolnikw lub skada ich na ofiar w celu przebagania bogw. Takie przemilczanie spotykalimy w dzieach hitlerowskich uczonych jako ukon, zamiast wyranego potpienia. Siady masowych mordw, wraz z bogatym wyposaeniem, spotykamy w Ur w Mezopotamii, w Su Fu Kum w Chinach, w dolinie Pazyryku w grach Ataju, w staroytnej Kartaginie (ofiary z dzieci), w Byczej Skale na Morawach, aby tylko przypomnie najjaskrawsze przykady, nie mwic ju o okruciestwie religii Aztekw. Sztuka jest przekazywaniem do takiej prostej, uproszczonej konkluzji dochodzimy. Przekazywaniem wiadomym lub niewiadomym stanu naszych uczu. A jeeli jest przekazywaniem, czy mona j odczytywa? Odpowied wypada twierdzco, co z kolei nasuwa dalsze wnioski. Jeeli sztuk da si odczytywa jak pismo, to w takim razie posiada alfabet. A jeeli tak, to wystarczy go pozna, by sta si znawc s-ztuki, a nawet artyst. Porwnanie sztuki z alfabetem w zasadzie jest trafne, a\e ju nie s trafne dalsze wnioski. Moe lepsze byoby porwnanie sztuki z pismem chiskim ideograficznym, oddajcym nie dwiki, lecz pojcia. W pimie chiskim istnieje, jak wiadomo, ponad pidziesit tysicy znakw, a znajomo ich jest ju sama dla siebie wiedz. Ot sztuka tak j dzisiaj rozumiemy i cenimy ta wszechwiatowa, powszechna, ponadczasowa, jest przekazem nie o tysicach znakw, ale o ich nieskoczonej iloci. I tu ley zasadnicza rnica midzy pismem chiskim i hiero-glifami a sztuk: nie znamy wszystkich znacze i przekazw artystycznych ani ich nie rozumiemy. Stoimy przed nieskoczon iloci moliwoci, jak przed zapisem nut i nada im moemy najrniejszy dwik, ton, rytm. Jedni s wirtuozami gry, inni skromnymi suchaczami. Zdarzaj si co prawda tacy, co dm w trby i bi- j w bbny z tytuu wadzy lub stanowiska i wiat musi ich podziwia, uznawa albo wyznawa. Ale na krtko. Odczytuje sztuk najlepiej ten, ktry najwicej o niej wie, ktry zna najwicej znakw. Ale nie wycznie. Czasem wiadomo artysty lub podwiadomo

widza trafia na nowe znaczenie. Std wzrost znaczenia podwiadomoci w tworzeniu artystycznym, w odczytywaniu dziea sztuki, w badaniach nad sztuk. W tych ostatnich naley jednak ziarno oddzieli od licznych plew, po prostu od blagi. Dzieje estetyki, tak jak odczytuje je historyk sztuki (porwnujc twierODCZYTYWANIE SZTUKI 11 dzenia estetyczne z dzieami sztuki odpowiadajcymi im w czasie), to czsto dzieje pomyek. Wida, e sztuka kroczy wasnymi drogami, a sd estetyczny lub historyczny swoimi. I nie to jest zasmucajce. Rozczarowanie spotyka nas z chwil, gdy spostrzeemy, e mylne twierdzenia filozofw wygaszane byy z dogmatyczn pewnoci wystpienia. I tak Sokrates gosi (w rozmowie z Parasiosem) eklektyzm rzebiarski. Platon chcia wygna artystw ze swego idealnego pastwa, Arystoteles zaleca naladownictwo, w. Augustyn potpia poezj, w. Tomasz rozdziela pikno doskonale od niedoskonaego. Do dzi owe twierdzenia bywaj wysoce cenione, mimo e przeczy im rzeczywisto, tzn. dziea wielu artystw i kultur. Taka jednak jest sia autorytetw, taka ich potrzeba u ludzi, e raczej s skonni odrzuci rzeb lub obraz ni odnie si krytycznie do twierdzenia autorytetu. Ile dzie sztuki pado ofiar z gry ustalonych pogldw! Nie mylimy o odlegych czasach nie ale o stosunkowo nam bliskich: w imi zasad klasycyzmu tpiono zabytki redniowiecza, potem w imi zasad tego redniowiecza wyrzucano barokowe dziea sztuki. Mona zaryzykowa twierdzenie, e niszczenie dzie sztuki odbywa si zawsze w imi jakich zasad! Sztuka, jak wszystkie dziedziny ycia ludzkiego, jest cigym stawaniem si, cigym ruchem, zmian poj i artyzmu. Co dla rodzicw byo cennym dzieem, dzieci nie interesuje, co dla wspczesnych nie miao warto-

12 WYBR PRZEDMIOTU INDYWIDUALNO 13 ci lub wrcz byo brzydkie i mieszne, znajduje pene uznanie wnukw. Wzrusza, podnieca, zachwyca. Staje si' przedmiotem bada. Mimo e w sztuce tyle zjawisk jest niezrozumiaych i zmiennych, mimo e co chwila slyszy si najrniejsze glosy, nie znaczy to, by problemy sztuki byy nierozwizalne. Zmienno poj nie jest ich niezrozumia-oci, co czsto gosz sceptycy. Artyst jest i ten, ktry spostrzega pikno, i ten, ktry przekazuje je dalej. Sztuka jest nie tylko tworzeniem (cho gwnie twory ludzkiej rki skadaj si na dziea sztuki), nie tylko przekazywaniem myli lub ich odczytywaniem (cho bez obudzenia uczu, bez skojarzenia myli dzieo sztuki nie istnieje), jest nie tylko opanowaniem materiau (cho i to jest potrzebne), nie tylko harmoni lub dysharmoni formy etc., etc., ale jest przede wszystkim wyborem przedmiotu naszych dozna estetycznych, wyborem zataczajcym coraz szersze krgi, obejmujcym coraz wicej przedmiotw i zjawisk, przypadkw, coraz wicej, dalej, i dalej. Dokd? Nie wiemy, bo jest to zwizane z przyszoci. I tu si zatrzymajmy, aby nie doj do metafizyki i rozwaa dotyczcych bytu, tych odwiecznych zagadek filozofii. Przerzumy si natomiast ku innej dziedzinie, ku innemu pogldowi bardzo rozpowszechnionemu w spojrze1. Architekt wszechwiata, miniatura francuska ok. 1250. Wiede, Kunsthistorisches Museum 2. Posta Fidiasza symbolizulca sztuk rzeby. Plaskorzeiba Giotta i An-drea Pisana na dzwonnicy florenc-kiej, 14 w. niu na sztuk, cilej na dzieje sztuki. Znowu na pocztku wystpuj tu Grecy i to z ow du konsekwencj, jaka ich myl filozoficzn cechuje. W Grecji patrzano na indywidualno Fidiasza jako na odtwrc natury i takie o nim pojcie przejy Wochy. Z wolna jednak od 14 w., od czasu Komedii Dantego, ktr nazwano Bosk, coraz wyej zaczto ceni poetw, a nastpnie i artystw (ry. 2). Grecy sdzili, e skoro sztuka jest odtwarzaniem ideau pikna utajonego w naturze, to w takim razie rozwija si ona musi krok po kroku.

14 TEORETYCY. KOLEKCJE Grecy uwaali a od nich przyjli ten pogld filozofowie aciscy i redniowieczni e w zakresie pikna postawa czowieka, tak jak wobec przyrody, jest bierna. Co najwyej moemy to pikno przywoa, odczyta, lecz go nie tworzymy. Std dalsze konsekwencje: rola artysty jest ograniczona, jego zadania s odtwrcze, sztuka spenia tylko rol suebn wobec pewnych wzorw lub ideaw. T myl przejli w 16 w. od staroytnych filozofw teoretycy i artyci woskiego renesansu. Wierzyli, e sztuka rozwija si jak rolina, w drzewo wielkie i wspaniae, korzeniami tkwice w metafizyce ludzkiego bytu. Z pocztku jest wta, nieudolna, saba. Potem nabiera siy, ronie. Wyrastaj licie, gazie, konary i wreszcie wieczy swj szczyt koron. Co jaki czas rodzi wspaniae owoce, godne zdobi stoy Olimpu. Teoretycy renesansu, szczeglnie ich najwybitniejszy przedstawiciel Vasari (ry. 3), uwaali, e najwyszym osigniciem tak pojtego rozwoju jest sztuka woska, zwaszcza szkoy rzymska i florencka, uosobiona w twrczoci Michaa Anioa. Po takim mistrzu moe nastpi tylko obnienie, spadek, maniera. I ten pogld, porwnujcy sztuk do wspaniaego drzewa, u wielu trwa dotd. Tymczasem tak nie jest! Sztuka jeeli ju sign do porwnania ze wiata rolin nie jest jednolitym drzewem, ale raczej k, na ktrej yj roliny wszelkich gatunkw. yj, wydaj owoce, umieraj. Kiedy nikt, nawet sami artyci, a 3. Giorgio Vasari, historyk sztuki woskie], ok. 1560 r. Krakw, Muzeum Uniw. Jag. tym bardziej ich papiescy czy krlewscy mecenasi, nie przewidzia rozwoju muzealnictwa, najpierw w Europie, a obecnie na caym wiecie. Dzieje kolekcji i zbiorw to osobna karta mionictwa, smaku i ambicji ludzkich, a take spekulacji i handlu. Pierwsze muzea byy zbiorami osobliwoci, dzie sztuki i natury, a potem powstay owe wielkie galerie Uffiziw, Luwru, Prado, Ermitau, nastpnie specjalne muzea (ry. 4 8, tabl. I), wrd ktrych do najmodszych, ale i bardzo cennych naley Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku. KRYTYKA HISTORYCZNA 15 Nie ma waciwie obiektywnych praw tworzenia, a jeeli zostan przyjte, to nie wychodz sztuce na korzy. Albo zaczyna si sztywne powtarzanie recept (klasy cyzm), albo potpianie odstpcw. Tylko sdy subiektywne istniej w sztuce naprawd i licz si naprawd. Inna sprawa, e do sdw obiektywnych mona dy i szuka pewnej generalizacji zjawisk. Niemal zawsze przychodzi powoa si przy tym na zjawiska historyczne, co wiadczy, e bez historii sztuki trudno jest mwi i pisa o sztuce. I nie jestemy w tym twierdzeniu Od-4, W pracowni artysty, miedzioryt z obrazu /. von der Straeta, ok. 1550 r. osobnieni. Nie wstydmy si wyrazu historia. Wybitny wioski filozof Be-nedetto Croce (zm. 1952), ktry uwaa, e dzieo sztuki jest zjawiskiem obiektywnym, a tylko sd o nim moe by subiektywny (lecz mniejsza o to w tej chwili) ot Croce sd o sztuce susznie sprowadza do historii. Posuchajmy: ,,Prawdziwa krytyka sztuki to krytyka historyczna dlatego, e posuywszy si danymi historycznymi dla odtwarzania w fantazji tego, co nie jest jeszcze histori, i uzyskawszy takie odtworzenie, staje si histori, kiedy okrela fakt... Historyczna krytyka sztuki

T 16 KOPIE I NALADOWNICTWO FALSYFIKATY 17 5. Zbir rzeb w Loggii det Lanzi we Florencji, 1416 w. S^^sWMZSMI 6. Ulfizia we Florencji, arch. G. Va-sari, 1560 r. i krytyka estetyczna s jednym i tym samym...". Tyle Croce. Faszowanie dzie sztuki jest rwnie dawne jak kolekcjonerstwo. Z estetycznego punktu widzenia falsyfikat nie istnieje. Kopie nie s falsyfikatami, ale w kadej chwili mog nimi sta si. Falsyfikat, kopia, naladownictwo, rekonstrukcja to definicje zalene od naszego ustosunkowania si do obiektu, od naszej wiedzy, od naszego postpowania. Czy falsyfikat celowo podrobiony, imitujcy epok, styl, artyst jest dzieem sztuki? Jest niewtpliwie, a faszerz jest artyst. Na to nie ma rady. Dziaanie artystyczne falsyfikatu moe by rwnie skuteczne jak oryginau. Faszerstwo, falsyfikat to nie przedmiot, ale postpowanie. Kopia oznaczona jako kopia nie ma z faszerstwem nic wsplnego, ale sprzedana jako orygina staje si falsyfikatem. Bardzo wielu faszerzy ywio szczere uczucia do przeszoci i naladowao dziea sztuki. Mody Micha Anio wyrzebit picego Kupidyna tak udatnie, a do tego nada mu patyn przez zakopanie w ziemi, e rzeb sprzedano jako orygina. A cho element nieprawdy, od pocztku kierowa rzebiarzem, to jednak nie ch zysku, ale wspzawodnictwo ze staroytnoci, a nawet ch przewyszenia jej, odegray tu rol decydujc. I tak wspczeni zrozumieli motywy postpowania Michaa Anioa, i by to jeden z pierwszych stopni do jego sawy. Podziw dla przeszoci kierowa w poowie 19 wieku woskim rzebiarzem Giovanim BastjatBt-~^ak, e imitowa rzeby recye^anows.-^P^&bnie Alceo Dossena (z)^Pf937) chciar^.do-wodni, e doroWauje artystom ren sansu. Rwnie} oleski zotnik'.Ructio mowsky, kierowany chci rywaliza-zji, wykona ze zota w roku 1893 tiar scytyjskiego krla Sajtafernesa, sprzedan nastpnie w Paryu za czterysta tysicy frankw. Najwikszego oszustwa dokona, kierowany kompleksem niszoci, H. A. van Mengeren, sprzedajc muzeum w Rotterdamie rzekomy obraz Jana Ver-meera z Delft. Listy sawnych faszerstw dopenia figura etruskiego wojownika przez p wieku wysawiana i podziwiana w nowojorskim Metropolitan. Szeroka publiczno odnosi si do faszerstw na polu sztuki z ironi,

18 DOWIADCZENIE HISTORYKA a nawet z zadowoleniem, stwierdzajc, e slawy naukowe, znawcy i konserwatorzy pomylili si, czyli pokazali sw niekompetencj. Kady historyk sztuki, pracujcy na polu muzealnictwa, konserwacji i inwentaryzacji zabytkw, moe pomyli si i tak bywa. Idzie nie o bd, ale o ilo bdw, jakie popenia. Techniczne rodki rozpoznania przedmiotw s liczne, niekiedy doskonale, nieomylne,. ale nie zawsze! Niektrzy wierz, e analiza chemiczna lub fizyczna (skadu materiau, bada 7. SaJa malarstwa barokowego w muzeum Uffiziw we Florencji mikroskopowych, rozpadu czstek) zawsze i wszdzie odpowie na pytanie. Nic podobnego! Na przykad czasu powstania przedmiotu wykonanego ze zota jak dotd adna analiza nie rozpozna, tak samo obrazu wspczesnego mistrza. Czciowo uzupenianego (starym drzewem) mebla, odbitego na starym papierze drzeworytu, nie mona rozpozna za pomoc najbardziej dokadnych bada materiaowych. Nic nie zastpi w takim wypadku intuicji i dowiadczenia historyka sztuki oraz jego wyczucia formy i krytycznego stosunku do dziea sztuki. Bardzo rozpowszechniony bywa pogld, e oceni i zrozumie mona dzieo sztuki, poznawszy technik lub materia, z ktrego jest wykonane. Istniej nawet cae podrczniki powicone technikom sztuk plastycznych. Pisz je najczciej ci, ktrzy w dzieach sztuki nie maj nic lepszego do zobaczenia, jak tylko gatunek marmuru czy rodzaj farby. Sdz oni, e czas powstania, myl artysty, tajemnica oddziaywania i wzrusze, jakie dzieo sztuki budzi, sprowadzaj si do materiau i techniki, e wystarczy zanalizowa technik i opisa j, aby zrozumie tajemnic pikna. Stanowczo nie naley temu wierzy. Bywaj i takie teorie /(sami artyci s ich autorami), ktre gosz, i za pomoc cyfr, wylicze, proporcji i recept uda si stworzy dzieo sztuki. Wierzyli w to niektrzy staroytni filozofowie (np. pitagorejczycy), wierz do dzi niektrzy historycy, zwaszcza architektury. Zdarza si sysze zdania, e niedugo nadejdzie czas, kiedy maszyny matematyczne malowa bd krajobrazy lub rzebi portrety. By moe, ale to, co stworzy maszyna, zalene bdzie od kodu wymylonego przez czowieka. Zreszt znamy tak maszyn. Jest ni aparat fotograficzny, aparat filmowy lub kamera telewizyjna. Dla historii dogmatw i tez estetycznych cenna jest charakterystyka pogldw pitagorejczykw, zanotowana przez Arystotelesa: Pitagorejczycy, ktrzy pierwsi zajli si matematyk i posunli j naprzd, jako wyKRYTERIA FORMALNE. POMYKI 19 chowani w niej uznali, e jej zasady s zasadami caego bytu. Znaleli w liczbach wasnoci i stosunki harmonii, a wszystko inne wydawao im si odbiciem liczb, liczby za pierwsz rzecz w przyrodzie. Dlatego mieli elementy liczb za elementy wszelkiego bytu. W caym niebie widzieli harmoni i liczb". Nie w materiale lub w technikach naley szuka zrozumienia dziea sztuki i twrczoci artystycznej! W ostatecznym rozrachunku kryteria formalne decyduj o wartoci dziea sztuki. Dzieo sztuki moe by wykonane ze zota i moe by mierne, a bywa ulepione z gliny i jest wietne.W historii sztuki, zwaszcza w zakresie ikonologii, trafiaj si nieporozumienia jzykowe z czasem urastajce do mitw. Ograniczmy si do trzech przykadw: do wiey z koci soniowej, do zotego runa i do tzw. sztuk wyzwolonych. Wiea z koci sieniowej rozsawiona jest w literaturze przede wszystkim dziki Litanii loretaskiej. Porwnanie to pochodzi z Salomona Pieni nad pieniami (VII, 4): Szyja twoja jako wiea z koci soniowej" tur-ris eborea. Prawdopodobnie tumacz lub kopista aciskiego tekstu Biblii pomyli turris 'wie' z torres 'jarzmem', czyli naszyjnikiem. Dopiero szyja twoja jako naszyjnik z koci soniowej" jest zrozumiae. Nie wzi tego pod uwag Erwin Panot-sky, gdy swe studium o Wiey z koci soniowej [1957} opar na symbolice

poj. W mitologii greckiej i renesansowej wystpuje legenda o z/otym runie

20 SZTUKI WYZWOLONE 8. Zbir rzeb staroytnych w Neapolu, Muzeum Narodowe zawieszonym w skarbcu w Kolchidzie, po ktre wyprawi si Jazon z Argonautami. W istocie szo nie o skr czy wen ze zota, ale o monety, bo najstarsze srebrne i zote monety nad Morzem Czarnym miay zmniejszony ksztat zdjtych ze zwierzcia skr. W estetyce redniowiecznej wystpuje ^czsto termin ores liberales, do ktrych to sztuk nie zaliczono malarstwa i rzeby. Tumaczenie artes liberales jako sztuki wyzwolone niczego nie wyjania. Dopiero tumaczenie wspomnianego terminu jako sztuki ksikowe (od liber) wydaje si najbardziej uzasadnione i odpowiednie. Sztuki ksikowe to takie, do ktrych wykonania potrzeba umiejtnoci czerpanej z ksiek (np. muzyka, poezja, architektura). Duo nieporozumie wprowadzia do renesansowej architektury nauka o harmonijnych proporcjach, przeniesiona tu z dziedziny muzyki. Jeszcze w staroytnoci odkryto, e w przypadku gdy dwie struny zostan uderzone, rnica w ich nastrojeniu bdzie liczy oktaw, jeeli krtsza struna bdzie poow duszej, z kolei bdzie kwint, jeeli liczy bdzie dwie trzecie dugoci, a kwart, jeeli proporcje bd si wyraa stosunkiem trzy do czterech. Architekci wczesnego renesansu, zwaszcza Al-berti, przyjli to odkrycie za kiticz do architektury Rzymu staroytnego, a take do oglnych zasad wszelkiej harmonii. Za Albertim poszli inni. Matematyk i teoretyk sztuki Luca Pac-cioli wierzy, e znalaz w nauce o proporcjach i harmonii tajemnic architektury i nazwa j zotym dzia-iem. Myl t pogbi jeszcze w 16 wieku Andrea Palladio, ktry z pomoc weneckich teoretykw muzyki wyliczy bardziej skomplikowan skal proporcji, opart na mniejszej lub wikszej tercji muzycznej 5 : 6, 4: 4 itd. Jak zawsze wszelkie uproszczenia, tak i teoria harmonii i zotego dziau znalaza chtnych wyznawcw. Do dzi spotyka si badaczy, ktrzy wierz w harmoni muzyczn w architekturze i w zoty dzia, i w moliwo matematycznego obliczenia pikna. Wrmy do zgubnych pogldw technicznych. Jak wspomniaem, niektrzy historycy sztuki, inwentaryzatorzy, muzeolodzy i kolekcjonerzy uznaj za wiedz sam w sobie badanie dziel sztuki od strony technicznej lub wykonawczej. Niejako ustpuj przed rozrostem techniki, nadgorliwie dostosowujc si do programw i tez przyrodniczych. Jest to niestety czsto spotykany bd, a nadto strata czasu. Materiaoznawstwo moe by tylko ubocznym rodkiem do poznaPOGLDY TECHNICZNE 21 ni wartoci dziea sztuki. adne chemiczne ani fizyczne analizy nie s w stanie odpowiedzie, czy dzieo sztuki jest dobre, czy ze. Co najwyej mog one odpowiedzie, z jakiego pochodzi czasu. Dodajmy, e wielu artystw stosuje techniczne sposoby sobie tylko znane, ktrych nie odczyta analiza. Jeeli kilka technik graficznych zostao zastosowanych przy tworzeniu ryciny, nawet specjalista nie rozpozna tych technik lub nie odrni stopnia ich uycia. Dlatego odnomy si sceptycznie do owych rzekomo cisych akademickich wykadw i podrcznikw technik artystycznych, zwaszcza wtedy gdy goszone s z wielkim namaszczeniem. Krtko mwic, s bardzo mao przydatne. Trafiaj si wykadowcy trawicy czas na opisywanie materiau zamiast artystycznych wartoci. Dlaczego? Dlatego, e przez analizowanie technik ukrywaj sw niewiedz o dawnej sztuce i kulturze. Tacy wykadowcy najczciej nie maj za sob na polu historii sztuki powaniejszych monografii naukowych. Nie umiejc, gosz, e poprzez materiaoznawstwo modego adepta (i to na pocztku jego studiw!) wprowadz w wiat sztuki. Jest jeszcze inny powd spotykania w naszych czasach tylu umizgw do technik artystycznych. Bardzo wielu znawcw sztuki w rzeczywistoci nie lubi sztuki i artystw, a cenic tylko siebie, chce przez omawianie wartoci pozaartystycznych wysun swoj osob. Przekonanie, e materia rozstrzyga o wartociach artystycznych, nie jest wynalazkiem naszych

22 ZBYTNI KRYTYCYZM czasw. Vasari opowiada, e kiedy malarz Francia chwali brz, z ktrego Micha Anio odla posg Juliusza II, mistrz powiedzia mu, e rzeby nie zawdzicza si fundatorowi czy 'dostawcy, gdy w takim razie on, Francia, winien uwaa za artystw tych, ktrzy zaopatruj go w farby. O samym Francii wyrazi si, e to prostak nie rozumiejcy sztuki. Tylko wyrabianie w sobie niejako suchu artystycznego", czyli po prostu smaku i wyczucia formy, umoliwia wydanie sdu o dziele sztuki. Trzeba patrze i zobaczy je wszechstronnie, a odczytywa subiektywnie. Jak zawodne bywa tzw. obiektywne spojrzenie na dzieo sztuki, obiektywne lub mechaniczne, wiadcz zdjcia fotograficzne rzeb. T sam rzeb (np. posg w. Jana duta Donatella) mona zobaczy jako lekk i wynios lub jako cik i potn (ry. 9). Zdarza si czyta dziea z historii sztuki, a take z innych dziedzin artystycznych, ktrych autorzy s peni wiedzy i rzetelnej erudycji. Niestety stosunek ich do przedmiotu bywa chodny, zimny, rzekomo obiektywny, a w rzeczywistoci niechtny. Historyk literatury Jzef Tretiak nie powinien by pisa monografii o Sowackim, bo nie mia dla niego, ani dla urokw jego wyobrani i dla jzyka poetyckiego, zrozumienia. Znamy dziea o sztuce polskiej pisane ze zdumiewajc wiedz, ale odnoszce si do naszej sztuki z lekcewaeniem, a nawet zoliwie. Czytelnik cierpi czytajc owe dowodzenia i w rezultacie nie dowierza autorowi. Do dziejw sztuki odnosi si trzeba w ogle z zainteresowaniem, yczliwie, serdecznie, jeli nie z entuzjazmem. W zakresie archeologii, zwaszcza klasycznej, przewanie greckiej, -niektrzy uczeni lubi wysuwa liczne wtpliwoci, zaprzeczajc autorstwu pewnych dziel bd obniajc znaczenie poszczeglnych artystw. Nauka o staroytnociach greckich rozwina si jeszcze w 18 wieku, opierajc si na opisach klasycznych autorw, potem na przerysach i dopiero z czasem na wykopaliskach. Pisarze staroytni nadmiernie zachwalajc niektrych mistrzw i ich dziea przekazali wiedz o jakim ideale ksztatu, ktry nigdy nie istnia. Wielu badaczy staroytnoci uwierzyo w to i w stosunku do dzie sztuki greckiej wysuwaj cigle jakie najwysze wymagania, przez krytyk chcc podnie wasn osob. Przykadem nadmiernego krytycyzmu jest posg Hermesa z Olimpu duta Praksytelesa. Przed laty uczony niemiecki C. Blumel wysun kunsztowne wtpliwoci, e znaleziony w Olimpii w r. 1877 Hermes nie jest dzieem Praksytelesa. Wielu. archeologw z obawy, by nie by posdzonym o brak znawstwa lub o naiwno, wtpliwoci te podtrzymuje. Wtpi, dyskwalifikowa, obala i to czsto dla rozgosu, jest najatwiej. Istniej rozprawy i artykuy stwierdzajce,, e Mona Liza Leonarda jest ndzn kopi. Ich autorzy zawsze znajd posuch, ale wiedzy o tym dziele sztuki nie posuwaj naprzd. A prawda? spyta czytelnik w tym

24 RZEBA CZY MALARSTWO? miejscu. Prawda jest w nas, w naszej wiedzy o przedmiocie, w umiejtnoci spojrzenia na form, w interpretacji! W wiecznym szukaniu, spostrzeganiu i przekazywaniu. Inna sprawa, e naley broni praw do eksperymentu i poszukiwa artystycznych za pomoc najbardziej wyszukanych technik lub metod. Wolno patrze na sztuk od strony technicznej. Wolno te szuka rozwiza przekraczajcych moliwoci naszego umysu. Zarwno maszyny badawcze, jak i statystyka, psychologia i patologia twrczoci, mog da interesujce rezultaty. Nie wolno take odrzuci irracjonalizmu i mistyki twrczej. Najatwiej jednak pozna zjawiska artystyczne poprzez histori sztuki. Nie znaczy to, by historia sztuki r- . wizywaa tajemnic pikna. Prowadzi do niej drog najprostsz, ale nie jedyn. Zaczynajc od nazw historia sztuki", historyk sztuki", a koczc na nazwach stylw, jak gotyk, barok lub impresjonizm. Czasami pada pytanie, ktra ze sztuk jest najwaniejsza? Od czasu renesansu przyjo si wymienia architektur, rzeb, malarstwo w tej wanie kolejnoci, co nie znaczy, by ktr z tych sztuk wyej ceni. Bywao zreszt rnie w rnych epokach i kulturach. W staroytnym Egipcie i w staroytnym Rzymie architektura odgrywaa rol prowadzc, w staroytnej Grecji rzeba, w okresie starochrzecijaskim architektura i malarstwo (na rzeb patrzano niechtnie), w Bizancjum architektura i malarstwo, w redniowieczu architektura, w renesansie pierwszestwo zyskao malarstwo, w sztuce Dalekiego Wschodu posiada j do dzi rzeba i malarstwo, a znowu niektre ludy prymitywne (np. Eskimosi) nie znaj malarstwa, a rozwiny wysoko rzeb. O dwudziestym wieku za wczenie jeszcze mwi... Charakterystyczny jest spr o wyszo rzeby nad malarstwem, czy malarstwa nad rzeb, toczony, kiedy, w czasach renesansu. Na przykad rzebiarz Yerrocchio twierdzi, e rzeba przewysz malarstwo, bo dzieo rzeby mona oglda z rnych punktw. Replikowa mu ma- larz wenecki Giorgione stwierdzajc, e w obrazie mona natychmiast obj cao z jednego punktu widzenia. Do szczytu doszed w spr renesansowych artystw w czasie pogrzebu Michaa Anioa (1567), kiedy to rzebiarze nie chcieli dopuci, aby. malarze, na rwni z nimi, brali udzia w uroczystociach pogrzebowych wielkiego artysty. Sam spr oczywicie nie zosta nigdy rozstrzygnity, nie moe by rozstrzygnity, a nam jedynie pozostaje stwierdzi, e pikne to byy czasy, gdy tego rodzaju wanie roznamit-niay mionikw sztuki. Mimo e liberalizm artystyczny jest jak najbardziej wskazany, nie mona wszystkich stylw uzna za rwnowartociowe. Ten bd popeniaj czsto mionicy lub kolekcjonerzy, specjalizujcy si w jakiej epoce, zagadnieniu lub dziedzinie sztuki. Nie ulega wtpliwoci, e sztuka grecka, gotyk, renesans, to prdy o najwyszym napiciu, przy ktrych bledn inne. Mona nie porwnywa midzy sob poMBCHA ANIO 25 10. Micha Antol geniusz renesansu. Popiersie duta Daniela da Vol-terra, ok. 1560. Pary, Luwr

26 SKUTKI LEKCEWAENIA HISTORII SZTUKI szczeglnych zjawisk sztuki (i tak naley czyni), ale nie mona przeciwstawia Michaowi Anioowi (ry. 10) lub francuskim impresjonistom malarzy Bliskiego lub Dalekiego Wschodu. Tymczasem ambicje mionikw takiej czy innej sztuki wymagaj, aby uzna za rwnowartociowe dokonania najrozmaitszych stylw, moe interesujcych, lecz nie tej samej wartoci dla kultury ludzkiej. Nie naley w tym wypadku ustpowa. Czsto amatorzy lub kolekcjonerzy jakich dziedzin sztuki (broni, dywanw, porcelany etc.) maj pretensje, by ich uwaa za uczonych, jednak stwierdmy, e znawstwo, cho graniczy z nauk, nie jest ni. Z kolei znowu niektrzy historycy sztuki zacieniaj si do drobnej specjalnoci (historii ram, dziejw koronkarstwa, kafli lub papieroplastyki), owiadczajc, e tylko na tym si znaj. W gruncie rzeczy tak zwana specjalizacja bywa parawanem niewiedzy, wymuszaniem uznania dla znawstwa cieniutkiego jak bibuka. Trudno jest zna si na wszystkim to prawda ale nie wolno si cofa przed ogromem sztuki. Trzeba mie odwag studiw. Historia sztuki i estetyka, sowem wiedza o sztuce, jest rozbudowan nauk, nie mniejsz ni historia i nie mniej potrzebn. Czsto spotka mona jednak lekcewaenie historii sztuki, sprowadzanie jej do mionic-twa lub znawstwa bez znaczenia. Skutki lekcewaenia historycznego spojrzenia na sztuk nie s wcale mae. Przynosz wiele szkody i przynosz al poniewczasie. Wrcz grone bywa lekcewaenie zabytkw sztuki przez ludzi piastujcych jaki urzd. Signijmy do przykadw. W 1890 roku krakowska Rada Miejska zburzya redniowieczny szpital w. Ducha, by w tym miejscu postawi teatr. Nie pomogy dramatyczne protesty Jana Matejki. Ignorancja wczesnych rzdcw Krakowa okazaa si silniejsza od gosu artystw i konserwatorw. W tym samym czasie kardyna Puzyna, odnawiajc katedr wawelsk, usun z niej wiele otarzy i sprztw i odebra jej tym samym charakter dawnego koronacyjnego kocioa. Lekcewaenie spotyka take histori sztuki ze strony historykw. Wielu z nich trwa uparcie przy metodzie bada archiwalnych, nie prbujc porwnywa swych wynikw z rezultatami bada historyczno-artystycz-nych, archeologicznych, ikonograficznych, ktre czsto (coraz czciej) mwi wicej ni wnioski wysnute z tekstu historycznego. Dzieje staroytnej Mezopotamii, na przykad, bada trzeba na podstawie wykopalisk, a nie jak kiedy na podstawie tekstw biblijnych. Dzi ju nie opieramy znajomoci dziejw sztuki na opisach staroytnych autorw. Znamy same zabytki. Dawne opisy (np. Herodota lub Homera) su przewanie do poznania stopnia znajomoci sztuki w przeszoci, lecz nie opieramy na nich sdw artystycznych. Tymczasem historycy, a take filologowie, bywaj skonni do posugiwania si przekazami pisemnymi, tak jakby one mogy zastpi waciwe dzieo sztuki. Bd to czsty, przed ktrym naley przestrzec.

28 ZASIG HISTORII SZTUKI MISTORIA SZTUKI W 1 W. 29 Stwierdmy 2 ca otwartoci, e . dzi np. badania nad pocztkami polskiej historii w bardzo znacznym stopniu opieraj si na zabytkach i wykopaliskach, na przedmiotach kultury materialnej, obok ktrych dopiero wystpuj rda pisane i dokumenty. Tymczasem wielu historykw tego nie dostrzega. Wystarczy wzi do rki nasze podrczniki historii, by zobaczy, jak nieudolnie s one ilustrowane, ile bdw zawieraj podpisy pod ilustracjami. O sztuce ludw i narodw dalekich lub obcych naszymi informatorami bywaj czsto nie historycy sztuki (oceniajcy przede wszystkim form), ale filologowie, historycy, etnolodzy, geografowie. Ci uczeni, nieraz wybitni, jako rozumiejcy jzyk i dzieje kraju lub czytajcy trudny alfabet i znajcy skomplikowane religie, uwaaj si- za powoanych do zabierania gosu o sztuce. Czsto jednak wasne ambicje identyfikuj z przedmiotem swej wiedzy: np. czuj si gboko dotknici, jeli potpi z zasigu ich specjalnoci okruciestwo jakiej religii lub skostnienie kultury. Uwaaj, e posiadajc znawstwo na jednym polu, rwnoczenie maj monopol na cao. Za upadek, wypaczenia lub bdy s skonni wini najczciej kultury zachodnioeuropejskie i oskara je, byle podnie przedmiot swej wiedzy. Dodajmy, e im mniej specjalistw w danej dziedzinie, tym zazdro o wasn specjalno i ch wyczania innych bywa wiksza. Z wolna ten stan rzeczy poprawia si. Bogactwo i atwo fotografii i technik poligraficznych, jednobarw12. Jakub Burckhardt, historyk sztuki i kultury, miniatura, ok. 1890. Krakw, wasno prywatna nych i kolorowych, popularyzuje dziea z historii sztuki i archeologii. Wiedza osignita dziki tym ostatnim dyscyplinom jest szeroka. Obejmuje dziedziny historyczne, artystyczne oraz kultury materialnej. Mono porwnania wzbogaca sd o przedmiocie. Historyk sztuki czuje si pewniej na gruncie historycznym ni historyk na gruncie sztuki lub zabytkw. Podobnie wprawny malarz z atwoci moe zosta grafikiem (udowodnili to Durer, Rembrandt, Goya), ale grafik z trudnoci lub po duszych studiach moe malowa. Pogld, e historyk posiada monopol w zakresie znawstwa przeszoci, datuje si z czasw renesansowych, ktre przejy go z antyku. Ale od 18 wieku, od dziea Winckelmanna (ry. 11) O sztuce w staroytnoci (1764) wzrasta stale znaczenie bada nad sztuk i co za tym idzie opieka nad ni: muzealnictwo, nauczanie i upowszechnianie sztuki. Dzieo Winckelmanna wydaje si nam dzi przestarzae, to prawda, lecz niemniej przez sw systematyczno i rzetelno badawcz oddao wielkie usu-, gi kulturze 19 wieku. Drugim wielkim uczonym, ktry histori sztuki rozbudowa i zamieni w samoistn nauk, by w poowie 19 w. Szwajcar Jakub Burckhardt (ry. 12). Zwaszcza dwa jego dziea Cicerone (1855) oraz Kulturo Odrodzenia we Woszech (1860) pokazay, e na dzieje ludzkoci nie skadaj si zaborcze wojny i tyranie monarchw, ale w nierwnie wikszej mierze twrczo ludzka na polu kultury. Burckhardt by wielbicielem renesansu. W jasnej, racjonalnej kulturze Woch i humanizmu widzia idea ycia: Haec est Italia diis sacra" czyli ,,0to Wiochy wite bogom" takiej dewizy uy przystpujc do opisu sztuki woskiej. We Francji w 19 wieku wystpio dwch wielkich uczonych, pozornie rnych, w istocie bliskich sobie spojrzeniem pozytywistycznym. Hipolit Taine uwaa, e dzieo sztuki zwizane jest z ras, klimatem, obyczajem {Filozofia sztuki, 1865). Eugeniusz Vio'llet-le-Duc w swym monumentalnym Dictionnaire raissonne de 1'architecture francajse du XI' au XVI' siecle (1854) przywrci waciw rang architekturze redniowiecza. W 19 wieku pozytywizm filozoficzny Herberta Spencera przynis naukom historycznym korzyci, mimo e przekrela

humanistyk jako niepotrzebn spoecznie. Korzyci z pozytywizmu pyny dziki odrzuceniu metafizyki i stosowaniu krytycznego racjonalizmu, straty za ponosiy te spoeczestwa (przede wszystkim anglosaskie), ktre zlekcewayy nauki humanistyczne. Dlatego historia sztuki tak pno rozwina si w Anglii i w Ameryce i to za przyczynieniem si obcych. W Anglii du rol odegra John Ruskin [The Stones of Yenice, 1851); jego dowodzenia, bardziej estetyczne ni historyczne, podobay si powszechnie. Udajcy si do Woch turyci brytyjscy zabierali ze sob pisma Ruskina, by z ich pomoc pozna sztuk wosk. Ruskin by szczeglnie wraliwy na moralne wartoci tkwice w dziele sztuki, czego jednak wcale nie utosamia z dydaktyk. W drugiej poowie 19 wieku architekt szwajcarski Gotfryd Semper wystpi z teori okrelajc rozwj sztuki (Der Stii in den technischen Kiinsten, 1860). Myl Sempera da si uj w twierdzenie, e materia i technika szukaj w dziele sztuki form najjaniejszych i najprostszych, zwizanych z jego przeznaczeniem. Gwn dziedzin Sempera bya architektura i przemys artystyczny. Polska historia sztuki zyskaa w tym czasie niezapomniany dorobek. Dla nas w okresie rozbiorw historia sztuki suya celom utylitarnym: ratowaniu kultury narodowej. W drugiej poowie 19 wieku Krakw wyrs na stolic polskiej historii sztuki (Ko-

30 HISTORIA SZTUKI W 20 W. OBECNY KRYZYS 31 misja do badania historii sztuki w Polskiej Akademii Umiejtnoci). Uczeni tej miary co Jzef epkowski, Wadysaw uszczkiewicz, a zwaszcza Marian Sokoowski, stosowali nowoczesne metody bada , historycznych i porwnawczych. Z kocem 19 wieku kilku uczonych wydobyo z dziejw sztuki nowe wartoci oglniejszej natury. Dziea Henryka Thode Franciszek z Asyu i po-cztki renesansu we Woszech (1885) oraz Micha Anio i koniec renesansu (1902) wskazay na dwa przeciwne bieguny renesansu. Zagadnienia stylu Alojzego Riegl to klasyczne dzieo o dziejach ornamentu (zwaszcza motywu wici) od czasw egipskich do redniowiecza. Riegi przeciwstawi si Stylowi Sem-pera, ktrego tezy estetyczne, oparte na przemyle artystycznym, uchodziy w kocu 19 wieku za ostateczne. Po raz pierwszy Riegi pokaza cigo form na przestrzeni tysicy lat. Podobnie tumaczy A. Schmarsow powstanie form i ich rozwj {Zagadnienia wiedzy o sztuce}. Mona by jego metod nazwa psychologiczn, gdy autor wyprowadza pojcia symetrii, proporcji, rytmu, przede wszystkim z ksztatw ludzkich i przyrodzonego nam zmysu porzdku i konstrukcji. Schmarsow w swoim czasie wywar znaczny wpyw na teoretykw estetyki. Z kolei w r. 1915 Henryk WUflin zanalizowa Podstawowe pojcia historii sztuki. Na przykadzie renesansu i baroku uj je w pi przeciwstawnych zjawisk. S nimi: linea-ryzm i malowniczo, paszczyzna t gbia, forma zamknita i forma otwarta, wielo i jedno, jasno i niejasno. Znaczenie definicji Wolffiina ley nie tyle w wyranym odrnieniu renesansu od baroku, le w stwierdzeniu, e pojcia w zakresie formy mona definiowa w sposb cisy. Wilhelm Worringer zwrci uwag w r. 1910 na dziedzin fantazji, na prawa psychologii formy w abstrakcji (w ksice Abstrakcja i-wczuwanie si). Natomiast interpretacj idei w dziele sztuki podkrela wiedeski uczony Max Dvorak. By to take wybitny konserwator zabytkw i dodajmy, e yczliwie usposobiony do Polski. Systematyzacja i badania rdowe nad dziejami sztuki do lat trzydziestych naszego stulecia stay pod znakiem uczonych niemieckich lub po niemiecku piszcych Szwajcarw i Austriakw (Burckhardt, Semper, WlUlin, Dvorak, Riegi). Ju przed pierwsz wojn wiatow da si zauway w historii sztuki coraz silniejszy nacisk niemieckiego nacjonalizmu i lekcewaenie sztuki narodw sabszych lub uciskanych przez Niemcw. Polacy pierwsi odczuli t naukow pogard niemieckich historykw sztuki. Rwnoczenie wystpili uczeni niemieccy, szerzcy mtne teorie o sztuce germaskiej i rasowej wyszoci tej sztuki. Po dojciu Hitlera do wadzy w roku 1933 nastpi gwatowny upadek historii sztuki w Niemczech. Wygnany z Niemiec Instytut Sztuki im. Warbur-ga znalaz schronienie w Londynie, gdzie zacz wydawa jedno z najpowaniejszych czasopism powiconych historii sztuki (szczeglnie podkrelajc metod ikonologii). Uczony z Niemiec, Erwin Panofsky^(zm. 1970), rozwin w Stanach Zjednoczonych szerok dziaalno, tworzc ca szkol opart na tzw. metodzie ikonologicznej, tj. na wizaniu dziea sztuki z myl filozoficzn i naukow swego czasu. Midzy problemami, ktre Panofsky porusza w swych rozprawach, naj-ywiej obchodziy go sprawy przejmowania renesansu woskiego przez"' Europ pnocn. Wyszedszy ze szkoy niemieckiej historii sztuki, pozosta Panofsky w gruncie rzeczy wierny zainteresowaniom swej modoci, tj. sztuce epoki Durera i wytumaczeniu jej form w stosunku do form poudnia i antyku. Badania Panofsky'ego oparte byy na znajomoci filozofii redniowiecznej i humanistycznej. W rozprawie o architekturze i scholastyce Erwin Panofsky stwierdza,

e historyk winien dy do odkrycia wewntrznych zwizkw pomidzy pozornie rnymi zjawiskami sztuki, literatury, filozofii, polityki i socjologii, ruchw religijnych...". Kada rozprawa Panofsky'ego byszczy wiedz i zadziwia metod. Mona miao powiedzie, e Panofsky speni naukowe ideay Dvoraka, odczytania dziejw sztuki jako dziejw ducha ludzkiego, a uczyni to bez metafizycznej niejasnoci. Do europejskiej historii sztuki wiele niepokoju, a nawet sensacji, wnis z pocztkiem 20 wieku Jzef Strzy-gowski (uczony wiedeski, pochodzcy z Bielska i mwicy nieco po polsku), ktry wystpi z tez, e sztuka antyczna, w szczeglnoci starochrzecijaska, genez swoj tkwi w sztuce Bliskiego Wschodu. W dziele Orient oder Rom? (Wschd czy Rzym?) Strzygowski odsdzi Rzym staroytny i jego spadkobiercw chrzecijaskich od pierwszestwa i zasug na polu sztuki. Dzieo to, jak wszystko, co Strzygowski pisa, pene byo interesujcych, ale nie ugruntowanych hipotez. Wywoao dyskusje, ale nie wytrzymao prby czasu. Sam Strzygowski pod koniec ycia podda si trujcym oparom niemieckiego nacjonalizmu. Wielu uczonych niemieckich skompromitowao si podczas drugiej wojny wiatowej, pokazujc swe prawdziwe oblicze. Niejeden z nich byt zamieszany w rabunek zbiorw europejskich, przy czym zbiory polskie i radzieckie traktowane byy ze szczegln wrogoci. Okazao si wtedy, e pod mask rzekomego obiektywizmu i erudycji niemieckiej nauki krya si zwyka zaborczo. Obecny kryzys poj estetycznych, przede wszystkim samej definicji sztuki, kryzys poj moralnych i spoecznych zwizanych z t dziedzin, spowodowany jest, midzy innymi, irracjonalizmem, szerzonym od pokole przez niemieckich historykw sztuki. W cigu 20 wieku irracjonalizm artystyczny okaza si twrczy, a ten fakt wpyn z kolei na nauk o sztuce. Tymczasem s to dwie rne dziedziny. Rzeczywisto artystyczna, sigajca do podwiadomoci i abstrakcji, zostaa przez niektrych historykw sztuki (take i w Polsce) przeniesiona w dziedzin bada historycznych, okazujc si zamaskowan metafizyk.

32 INTERPRETACJE. RODZAJE SZTUK Wpyw wywara tu psychologia i psychiatria, tumaczc "podwiadomoci i skojarzeniami motywy ludzkiego postpowania. Teoria Freuda, wyjaniajca kade zjawisko psychiczne siami pci, teoria Junga, szukajca zawsze archetypu, teoria Levi Straussa, rozwizujca mity w sposb niezaleny od istnienia, wiara, e histori zastpi moe socjologia oddziayway rwnie bardzo silnie. Odrzumy te argumenty. Przybywaj wci nowe dziea sztuki wspczesnej, przybywaj odkrycia wspaniae i zaskakujce, ktrych dostarcza archeologia, s tajemnice estetyczne jeszcze wci nie wytumaczone. Nie moe by mowy o adnym wyczerpaniu materiaw. Natomiast wyczerpanie i niemoc wystpuje u tych historykw sztuki, ktrzy ograniczyli si do wskiej specjalizacji. Ta ich metoda rodzi brak pomysowoci i nakazuje posugiwa si metafizyk, a nawet mistyk redniowiecza, nakazuje czerpa wiedz z dogmatw religijnych a nie z dzie sztuki, i dodajmy w tym miejscu, e proste tumaczenie jest najtrudniejsze, a zawie czsto kryje za sob nieyczliwo wobec wiata oraz zadawnione kom-. pleksy i zawici. Tylko pozornie sprawy te s obce interpretacji historycznej i caociowemu rozumieniu sztuki, jako tworu wszechludzkiej cywilizacji. Ogromne zasugi dla sztuki w 20 wieku pooy Henri Breuil dziki odkryciu i rozpowszechnieniu sztuki paleolitycznej. Pod wpywem opublikowania przez niego zabytkw malarstwa skalnego, zmieniy si, bo zmieArcheologpddziauj metodziesprawy uporzdkaAiu Wnziele mazapreuda) emjsztuki ni si musiay, dawne, idealistyczn* pogldy na rozwj sztuki. Archeoloc wyprzedzi artystw, odkrywajc no wy wiat form, zamknity w ciem' nych pieczarach. W roku 1954 ukazaa si ksika Rudolfa Arnheima o Sztuce i odbionm wizualnym (Art and Visual Petcep" tion), oparta gwnie na metodzie psychologicznej. Autor uporzdkoi wa, zgodnie z prawami psychiki, twierdzenia od dawna stosowane w historii sztuki i w krytyce. Osobny rozdzia w historii i w kryty*' ce sztuki tworzy take sztuka dziecka, ktra od pierwszych jego maza kredkami na papierze do piknych i ywych obrazkw, jest wynikiem-poznawania szczegw wiata ta^ kich, jak soce, las, zwierzta, rodzina. Malarstwo dzieci pozostaje jednak niezmienne, bo w maym tylko stopniu jest wyrazem indywidualnoci, a w wikszym praw rozwojowych. Ma jednak wdzik i fantazj modoci. Nie trzeba by pedagogiem, by z obrazka pozna wiek jego autora. Inny rozdzia tworzy sztuka upoledzonych umysowo. Tak samo pezo-1. staje niezmienna, ale trwa na pew-' nym poziomie, nie rozwija si, bo1 nie jest wyrazem indywidualnoci, lecz praw organizmu. Wyjtkowo przekracza raz przyjte granice i pr- | wida. Jest wyrazem obsesji w pierwszym rzdzie. 1 Rozwina si take socjologia sztuki, czyli badanie zjawisk sztuki od \ strony ich biernego i czynnego zwizku ze spoeczestwem. Bierny zwi- i zek od dawna jest znany i wiemy, e warunki ycia, stosunki gospodarze, ambicje wadzy, mity i wiary iddziauj na tre i na form dzie-a sztuki- Socjolog niemiecki Arnold lauser, wydajc w roku 1974 swe fczieo Spoeczna historia sztuki (Die 3oziologie der Kunst), raz jeszcze ) ten zwizek sztuki z yciem spoecznym toczy dyskusj, cho s to prawy wiadome. Dzi' oddziaywa-;iu ycia spoecznego na sztuk nikt ie zaprzecza. Trudniej zbada w ziele sztuki zjawiska psychologicz-e, a nawet psychopatologiczne. Badacze podwiadomoci i kompleksw (Zwaszcza od czasu wystpienia Sreuda) id bardzo daleko w odczytaniu owych biernych zwizkw sztuki i czowieka. ye istniej i zwizki czynne. Two-z skomplikowany mechanizm arty-itycznego oddziaywania (literatury, ^nuzyki, sztuki) na cae spoecze-itwa, na cae

pokolenia. Czynny wizek sztuki z yciem naley do rudnych problemw badawczych, :waszcza gdy oddziaywanie sztuki )ywa uwaane za szkodliwe i jest swalczane. Nasuwaj si pytania: czy indywidualno artysty moe poprzez dzieo sztuki ksztatowa stosunki spoeczne, czy dzieo sztuki, bdc wyrazem zbiorowej podwiadomoci, moe by przez obcych zro-;umiane i oceniane, czy mona takie 'zynne oddziaywanie powstrzyma ub zmieni? Pyta tego rodzaju jest wiele, a przykadw niemal tyle, ile dzie i programw. Tutaj jeszcze raz wspomnijmy Michaa Anioa: to on >w zadziwiajc indywidualnoci terribilita) zmieni styl europejskiej iztuki na okres dwch stuleci. W wielu wypadkach zmieni styl ycia. SZTUKA A YCIE 33 W 20 wieku nauczylimy si ceni wszystkie dziea sztuki: i zabytki an-fyku, redniowiecza, renesansu, i sztuk prehistoryczn i ludw prymitywnych. Wystpi liberalizm. Zanik pogld, e sztuka jest rozwojem form rozumianych w jeden jedyny sposb, idcy od staroytnej estetyki greckiej. Nie naley jednak przypuszcza, e historia sztuki rozwina si wycznie w Europie i e tu ma swych najstarszych przedstawicieli. Nic podobnego! Chiscy historycy ju w l tysicleciu n.e. zajmowali si malarstwem i wybitnymi malarzami. Podobnie perscy i tureccy pisarze zwracali uwag na sztuk i twrcw. Rnica midzy europejsk histori sztuki a tamtymi traktatami ley w tym, e nowoytna historia sztuki zawsze wychodzi od dziea i jego formy, a nie od przepisw i praw. Wyej ceni indywidualno od posuszestwa doktrynie. Przed laty trzydziestu pojawiy si teorie sztuki pierwotnej, sigajce w dziedziny psychiki i podwiadomoci. W sztuce ludw prymitywnych zagadka ycia, instynkt pci, podziw dla wiata zwierzt i lk przed zjawiskami natury, sowem ch wyraenia rzeczy niezrozumiaych w sposb widzialny, objawia si w rytach, rysunkach, obrazach i rzebach skalnych, czsto o znaczeniu symbolicznym. Sprowadzanie ich wycznie do znakw (semiologia) i skojarze, zyskao^ wyznawcw u tych, ktrzy, nie przyznajc si do metafizyki, stosuj irracjonalizm jako narzdzie poznawcze. Nie zastpi symbole formy samej. Nie tyle wyjaniaj tajemnice,

34 NIE WYSTARCZY WIDZIE, ABY WIEDZIE BEZMIAR POJ 35 co je okazuj; w sposb bardzo interesujcy, jeeli s wynikiem rozwaa uczonych, mylcych racjonali-stycznie. Historia sztuki jak wszystkie nauki historyczne operuje chronologi. Nieraz daj si sysze glosy (czsto glosy samych artystw), e zbdne s owe podziay czasowe, daty, wieki, epoki. Przyczyn takich gosw bywa nieznajomo i nieporadno wobec historii (cile zwizanej z naszym sposobem mylenia) i ch, pynca z uraonej ambicji, by przez lekcewaenie chronologii ukry sw niewiedz. Czsto rzekome znawstwo sztuki polega na zarozumialstwie ludzi uwaajcych, e wystarczy widzie, aby wiedzie. Jeeli trafi si to u osb, ktre osigny sukces, wysoki tytu, majtek to sd bywa bezwzgldny. Grone bywaj ambicje tyranw i dyktatorw, majcych pretensje do artyzmu. Neron da, aby go wieczy jako genialnego poet, Hitler, uwaajc si za malarza i architekta, niszczy dziea sztuki, ktre mu si nie podobay. Nie naley ustpowa ludziom goszcym jednostronne sdy o sztuce. Najlepiej poradzi im, aby ogosili drukiem tezy narzucane z tak pewnoci siebie. Na pewno nie potrafi tego uczyni. Mona bez dat i podziaw czasowych przeywa wartoci estetyczne, jednak zrozumie i oceni dzieo sztuki mona naprawd wtedy, gdy pamita si, gdzie i w jakich warunkach powstao. Znajomo epok i czasu jest nieodzowna i na to nie ma rady. W dziejach sztuki wystpuje kilka dat, ktre tylko pozornie wydaj si przypadkowe lub wynike z kaprysu historykw. Nie mona (pretendujc do podstawowej wiedzy o sztuce) dat owych nie zna, co wicej, naley rozumie ich znaczenie. Nie mona ich lekceway, nale bowiem do oglnego wyksztacenia. I tak ani piramidy egipskie, ani aden inny z siedmiu cudw wiata, ale zabudowa Akropolu w Atenach, a w szczeglnoci budowa Partenonu (447432 p.n.e.) jest dat najwyszego znaczenia; pniej nie adne inne budowle antycznego Rzymu, lecz koci Hagia Sophia w Konstantynopolu (532562), dalej w r. 1144 w stylu gotyckim zbudowany chr kocioa , w St. Denis, potem konkurs na drzwi baptysterium we Florencji (1401) rozpoczynajcy renesans, a w r. 1574 budowa fasady II Gesu rozpoczynajca barok. Tu take naley data 1664, gdy konkurs na budow fasady Luwru przegrywa Bernini i Pary staje si odtd stolic artystyczn wiata. W roku 1874 naley upatrywa pocztkow dat impresjonizmu, a w r. 1907 Panny z Awinjonu Picassa otwieraj okres nowoczesnej sztuki 20 wieku. Brzydota fizyczna, sceny odraajce, formy przykre, nieraz w sztuce znajdoway swych rzecznikw. Na Dalekim i Bliskim Wschodzie, w redniowieczu, a nawet w renesansie odtwarzanie brzydoty nie zniechcao artystw. W naszym pokoleniu, w poowie 20 wieku, te tendencje wzmogy si jeszcze bardziej. Artyci przestali si oglda na idea modela, moe dlatego, e ycie odrzucio niejeden idealizm. Przynioso wiele rozczarowa, nie spenio obietnic zwizanych z postpem, a rozwj techniczny nie uatwi ycia w tym stopniu, jak to gosili pozytywici. Odbiciem tych rozczarowa jest dzisiejsza sztuka. Uznano te, e naturalizm w sztuce nie opaca si. Dla artystw, A take dla widzw, zbyt mao mwi, jest zbyt jednoznaczny. Nieraz szkice obrazw bywaj, lepsze od wielkich naturalistycznych pcien. Amerykaski malarz okresu romantyzmu W. Allston (zm. 1843) podj temat Uczty Belizara i obrazu nie -potrafi skoczy. Dzi w jego obrazie niewykoczone, nieproporcjonalnie due twarze robi wraenie masek, a oddziaujc ekspresyjnie, nadaj niezamierzon warto dzieu. W drugiej poowie naszego stulecia wystpio zjawisko niepokojce przez swj rzekomy anarchizm. Polega ono na odrzuceniu wszelkich praw estetycznych, na odrzuceniu rozdziau midzy gatunkami sztuki, uznawaniu za twrczo

artystyczn- dozna estetycznych powstaych z przypadku, na szukaniu pikna tam, gdzie uwaano do niedawna, e go wcale nie ma, na wymylaniu najdziwniejszych form i sytuacji, wprowadzaniu w obraz ruchu, dwiku i owietlenia, a nawet zapachw. Jest to zamiana dziea sztuki jakby w teatrzyk mechaniczny lub w ruchom zabawk. Niektrzy historycy sztuki wzruszaj na te zjawiska ramionami, inni prbuj t integracj innych sztuk zwalcza, najostroniejsi milcz. My stwierdmy krtko, e s to nowe formy twrczoci artystycznej, majce prawo bytu. Odpowied, co przyniesie przyszo, da si odczyta tylko w przeszoci sztuki. Tylko przeszo w sztuce jest realna i sprawdzalna. Dzieje sztuki ucz szacunku dla wszelkiego trudu i ucz liberalizmu wobec wszelkich zasad, twrcw i eksperymentw. Dzieje sztuki rozszerzaj nasze wyksztacenie, ucz zrozumienia dla kadej twrczoci, oczywicie, jeeli nie trafi na upartego autokrat lub doktrynera. Ogromna, bezmierna jest ilo dziedzin sztuki, poj i kwalifikacji. Nawet znawca nie moe si w nich orientowa bez trudu. Na szczcie istnieje suma dowiadcze, skadajcych si na nasz sd. Te dowiadczenia u jednych s wiksze, u innych mniejsze, podobnie jak w kadej dziedzinie ycia. Historia sztuki uatwia wydanie przez nas sdw estetycznych. Uatwia, jedynie uatwia... Historyk sztuki nie kieruje twrczoci, jak robili to racjonalici w 18 wieku (Diderot, Jan Potocki), a take nie ocenia wartoci. Historyk sztuki interpretuje, odczytuje alfabet sztuki. Jeeli pikno, brzydota, sztuka, nawet dzieo sztuki s pojciami trudnymi do zdefiniowania to pojcia, takie jak forma, styl, realizm, naturalizm s przystpne i waciwie jasne. Ale pamitajmy, e zawsze przyjmujemy definicje przyblione, a nie absolutne i nie zaczynajmy si kci o kady wyraz. Spory o definicje stylu czy formy dyktowane bywaj przekonaniem, e do zjawisk artystycznych mona stosowa mechaniczn ciso obiekty-

36 NIECISO TERMINW PODZIAY. MUZEA. PREHISTORIA 37 wnych praw. Przekonaniem, e sztuka prawom takim podlega, e zacznie podlega, jeeli do gosu dojdzie nasz stanowczy dyskutant. W razie niemonoci dojcia do porozumienia zostawmy oponenta wraz z jego przekonaniami, a sami spokojnie uywajmy nomenklatury cho niedokadnej, ale jednak stale uywanej. aden termin w naukach humanistycznych nie odpowiada wszystkim zjawiskom, co nie znaczy, by terminy i okrelenie nie byy cise. Psychika czowieka tylko z trudnoci poddaje si okreleniom i pojciom. Cigle zaskakuje nas samych nasz stan psychiczny, zaskakuje nowoci czy niespodziankami. Tylko ograniczone, a uwaajce si za cise umysy, daj w naukach humanistycznych tak zwanej staoci, trwaoci zamknitych sdw i wynikw. Jeeli im to nie odpowiada, jeeli popa z nimi w dyskusj (co nie daj Boe!) i udowodni im zmienno i niejasno ludzkich zjawisk, to zirytowani przypominaj szewca, ktrego ostatecznym argumentem w warsztacie jest pocigiel: tak jest, tak ma by..., ja wiem...". Dlatego nie dyskutujmy, bo nasz jzyk nie moe wyczerpujco zdefiniowa tego, co wyraa sztuka, literatura, muzyka. Forma jest materializacj myli, wizji czy przeycia (niekoniecznie wiadomego). Wystpuj tu powtarzajce si sposoby czy te elementy tworzenia. Realizm (w sztuce) to podkrelenie formy modelu wzitego ze wiata zewntrznego w sposb nie budzcy wtpliwoci, a naturalizmem nazywamy naladowanie wzoru natury. Artysta, ktry gosi program naturalizmu, nie musi by konsekwentny w swej twrczoci, ale niemal zawsze wierzy on, e natura i czowiek s niezalene, samowystarczalne i zdeterminowane, i e jemu, artycie, przypada rola odtwrcza. Wierzyli w to najwiksi artyci, mimo e ich twrczo temu przeczya (np. Leonardo da Vinci). Naturalizm w sztuce ma pewne cechy wsplne z tzw. naturalizmem w literaturze (w czasach Emila Zoli i Gustawa Plau-berta), lecz trzeba take pamita o rnicach. Odmianami naturalizmu s weryzm, iluzjonizm, imitacja, co mona zrozumie np. w gabinetach figur woskowych lub w fotoplastiko-nie, czy na udoskonalonych panoramicznych ekranach filmowych. Dawniej iluzjonizm w sztuce uwaano za czynnik nieartystyczny, obecnie i co do tego powstay uzasadnione wtpliwoci. Jakby przeciwstawieniem wymienionych poj jest ekspresjonizm i abstrakcja. Ekspresjonizm to wywoywanie uczucia emocji przez wyraon form, surowy rysunek, gwatowne wiato lub ostro kolorw. Abstrakcja to cakowite zerwanie z natur i szukanie rozwiza w wiecie wizji lub kalkulacji. Terminologia jest tylko narzdziem komunikacji. Narzdzie to zmienia z czasem swj charakter. Nie naley od niego wymaga staoci i wartoci niezmiennych. Trzymajmy si dalej tradycyjnych podziaw, chocia wcale nie s one cise. Tak zostay ustalone i tak jeszcze przez dugie lata bd stosowane; architektura, rzeba, malarstwo to podstawowe w historii sztuki dziedziny. Do tego naley jeszcze doda sztuki uytkowe lub, jak bywa nazywany, przemys artystyczny, graniczcy z rzemiosem: tkactwo, ceramik, zotnictwo, ciesielstwo, stolarstwo, wyroby z koci soniowej, metalu, kamieni, grafik, pismo i druk, introligatorstwo, strj, bro i zdobnictwo wszelkiego rodzaju i wiele, wiele jeszcze innych, rnymi sposobami wykonanych. Przybya^do tego fotografia w stopniu, ktrego jeszcze niepodobna oceni. Sztuka filmowa i telewizyjna, filmy malowane i rysunkowe. Te z kolei cz si ze scenografi najszerzej pojt. Wszystko to jest sztuk, ktrej granic nie mona przewidzie. Kady przypadek jest tu odrbny, kady wymaga indywidualnej oceny. Osobne miejsce naley si muzeom i wszelkiego rodzaju kolekcjom. Do dawnych najstarszych muzew, w Watykanie, w Luwrze, w Bibliotece Brytyjskiej, w Drenie, w Leningradzie, przybyy w 20 wieku nowe muzea, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. Tych ostatnich muzew niepodobna omija, opisujc dzieje sztuki, tak s zasobne w najcenniejsze, fascynujce zabytki zebrane w caym wiecie. Dzieje muzealnictwa s tak rozlege i tak zwizane z kultur,

e waciwie stanowi osobn dla siebie dziedzin. Obok synnych muzew, podstawowe znaczenie dla rozpowszechnienia sztuki posiadaj czasowe wystawy. Zazwyczaj powicone jednemu problemowi lub indywidualnoci, gromadz dziea sztuki w jednym miejscu i pozwalaj porwna je i oceni. Dziki rodkom komunikacji i przewozu znaczenie wystaw artystycznych ostatnio wzroso. Dzieje sztuki, zwaszcza dawnej, gwnie opieraj si o dzieje kultury, dzieje polityczne lub spoeczne. Wyjanie dla form artystycznych szuka si w etnografii, w religiach, w wojnach i w wdrwkach ludw, w zagadnieniach technicznych lub w nauce. Trzeba niejako zapoycza wiedz z innych dziedzin dla okrelenia stylu lub tendencji artystycznych. Pewien wyjtek stanowi sztuka Hellady, ale i tu trudno pozna si na wielkoci dzie Fidiasza, wykonanych z koci soniowej i ze zota, jeeli-nie sign do kultury greckiej. Dopiero od 11 wieku, od stylu romaskiego mona mwi (z ca wzgldnoci oczywicie) o samodzielnie istniejcych formach artystycznych. Historia sztuki zaczyna si od prehistorii czowieka. W tym celu korzysta z archeologii, czyli nauki o sta-roytnociach i wykopaliskach na caym wiecie. Z kolei mwi si o sztuce bizantyskiej, o sztuce redniowiecza, o sztuce czasw nowoytnych i najnowszych, kierujc si analogi do podziaw historii. W tych okresach wystpuj style: styl romaski, styl gotycki, renesans i barok. Jakby podstyle (cho nazw stylw operuj) to maniery zm, a dalej styl Ludwika XIV, rokokowy, czyli Ludwika XV, Ludwika XVI, empire, biedermeier, a w malarstwie 19 wieku klasycyzm, romantyzm, realizm i impresjonizm. W 20 wieku secesja, modernizm, kubizm, futuryzm, ekspresjonizm, u nas jeszcze formizm.

38 POZORNY ZAMT Istniej take ogromne bogactwa sztuki Indii oraz Dalekiego Wschodu (Chin, Japonii), sztuki Oceanii i wreszcie sztuki Ameryki (Meksyk, Peru). Wyonia si jeszcze sztuka wspczesna, w ktrej architektura, zwaszcza wielkomiejska, stanowi osobn, sam dla siebie dziedzin twrczoci. Nie da si wszystkich zjawisk ani wyliczy, ani tym bardziej zapamiII tac. W podziaach, nazwach, okresach, pozornie wystpuje zamt i trzeba zda si przy tym wszystkim na zdrowy rozsdek nami zazwyczaj kierujcy. I kiedy nastpuje zblienie si do tych szczytw kultury, mgy opadaj i odsaniaj si coraz pikniejsze widoki. Zrozumienie zjawisk przychodzi w miar przebytej drogi. PREHISTORIA

PREHISTORIA FOCZ Od koca zeszego stulecia coraz czciej zaczto odkrywa zabytki sztuki prehistorycznej. Termin prehistoria" powsta w 19 wieku dla oznaczenia, w najszerszym znaczeniu tego sowa, epok lodowcowych i pniejszych, o ktrych nie posiadamy ani ustnych tradycji, ani przekazw pimiennych. Ale od razu jelibymy chcieli rozwaa wtpliwoci nasunie si ich mnstwo i w kocu nie bdzie wiadome, co nazwa prehistori, archeologi, protohistori etc., wreszcie histori w powszechnym znaczeniu tego wyrazu. Zdradmy od razu, e terminy naley wyjania, ale nie naley si o nie spiera. Sztuka epok lodowcowych istniaa od 400 ty. do 10 ty. lat przed n.e. Wypowiedziaa si najlepiej w malarstwie i w rysunkach na cianach grot. Odkrycie zabytkw prehistorycznej sztuki nastpio w cigu jednego pokolenia (ok. 1900) i byo tak zaskakujce, tak przeczyo wszystkiemu, co dotychczas sdzono o pocztkach sztuki, e wielu uznao malarstwo w grotach za art lub oszustwo. Inni widzieli w sztuce paleolitu tylko pojedyncze, nie zwizane ze sob zjawiska, podobne do malarstwa umysowo chorych, bez wpywu i nastpstw, a tym samym nie nalece do oglnych dziejw sztuki. e sztuka paleolityczna rozjania szereg zagadnie estetycznych, tego wielu uczonych i artystw nie chciao widzie, podobnie jak kiedy nie chciano widzie, e odkrycie Kopernika obala astronomiczne tezy Pto-lemeusza. Istota mylca, praczowiek, pojawia 13. Pisciaki krzemienne z epoki paleolitu, okres aszelski. Pary, Mus. de 1'Homme si przed setkami tysicy lat. Mijay od tego czasu zlodowacenia kontynentw, ustpoway gry, cofay si rzeki, a czowiek wytrwale doskonali swe najprostsze narzdzia z kamienia. Samych pocztkw sztuki w cisym znaczeniu tego sowa nie znamy, podobnie jak pocztkw mowy ludzkiej. Wydaje si, e poczucie symetrii zdecydowao, i narzdzia, ktrymi si posugiwano, bardzo jeszcze pierwotne owe krzemienne piciaki, siekiery, noe przybieray w starszym paleolicie ksztat coraz bardziej symetryczny (ry. 13, 14). Pniej, gdy przyszo do plecenia i tkania, wystpia potrzeba dokadnoci wtku, i tak z wolna pojawi si rytm, a potem harmonia form. Trud-14, N krzemienny 2 Dania,, ok. 15001200 Muz. Bryr.

42 OKRESY MALOWIDA JASKINIOWE 43 15. Bizon, paskorzeba z epoki paleolitu, z okresu magdaleskiego, ok. 15 tysicy lat p.n.e. S(. Germain en Laye no uzna za dziea sztuki pocztkowe wyroby przemysu tkackiego, ale istniej w nich pewne zadatki artyzmu, mianowicie te, ktre niesie praca ludzka. I dlatego dzieje sztuki naley rozpocz od spojrzenia na owe dokonania i dostrzec w nich rozwj form. Dla naszego celu podziay prehistorii na okresy i podokresy (tzw. przemysy i kultury) s mniej wane. Pamitajmy jednak, e su one archeologom, i e dziki nim rozwikali oni niejedn zagadk bytu czowieka. . Tradycyjny podzia paleolitu, cigle zreszt ucilany, zawdziczamy miejscowociom we Francji, gdzie dokonano pierwszych znalezisk. I tak np. mwi si o trzech okresach starszego paleolitu, o okresie abewil-skim, aszelskim i mustierskim, a w modszym paleolicie o okresie ory-niackim, solutrejskim i magdaleskim (ry. 15). Do okresw tych nie naley przywizywa naszego poczucia i sposobu odrniania wiekw, bo postp cywilizacyjny trwa wtedy tysice lat. Take ciso datowania nawet za pomoc C14, czyli atomw wgla radioaktywnego rozpadu, jest wzgldna, gdy nie siga tak daleko wstecz jak pocztki ludzkoci. Pomidzy starszym a modszym paleolitem istniej due rnice kulturowe. Rasa neandertalska ustpia miejsca nowej rasie kromanioskiej. Nie wiemy, czy neandertalczycy zdobili ciao, czy nosili jakie ozdoby i jakie uprawiali przemysy poza obrbk kamienia. Z pocztkiem modszego paleolitu pojawiaj si naszyjniki z muszli, zbw, kamykw. Ludzie chodz ubrani w skry, uywaj broni z koci, narzdzia pracy zdobi pierwszymi ornamentami. W roku 1969 nowe wiato na kultur paleolitu rzucio odkrycie dokonane w Sungirze koo Wodzimierza (na wsch. od Moskwy). Znaleziono tam grobowce owcw mamuta sprzed dwudziestu trzech tysicy lat. Zmarli zostali pochowani z broni, z ozdobami i strojem. Bro wykonana bya z koci mamuta, ktre umiano rozszczepia, gadzi i yostowa, otrzymujc w ten sposb wcznie. Ubiory skaday si ze skr i futer. Ostatnio odkrycie niezwykych muszel w pieczarach koo Nebit-Daga w Turkmenii (w ZSRR) tylko czciowo czy si z zabytkami paleolitu opisywanymi tutaj. Pocztkowo archeolodzy uwaali owe muszle morskie za ozdoby. Okazao si, e s to pierwotne instrumenty muzyczne, na ktrych mona gra. Owe muszle wiadcz jednak, e muzyka tak jak sztuka towarzyszy ludzkoci od zarania. Dopiero w ostatnim okresie lodowcowym, tzw. magdaleskim, przypadajcym na 25000 lat p.n.e. do 10000 lat p.n.e., wystpuje wielka sztuka w postaci malowide i rytw na cianach grot we Francji rodkowej i poudniowej oraz w Hiszpanii pnocnej. Std mowa o malarstwie fran-ko-kantabryjskim (ry. 16). W Hiszpanii w grocie Santander, we Francji w grocie Lascaux (jak w wielu innych jaskiniach) odkryto malowida przedstawiajce zwierzta epoki lodowcowej: tury, konie, reny, malowane na cianach i sklepieniach grot glinkami, kred i wglem, w miejscach pozbawionych wiata dziennego. Zachodzili tam magowie lub szamani i zapewne oni malowali owe zwierzta (ry. 17). Cel malowide nie jest dla nas cakowicie zrozumiay, jak rwnie ich funkcja. Wykonano je z wielkim odczuciem natury, ze cisoci obserwacji, z zamiowaniem do tematu. Zoolodzy s w stanie na podstawie owych malowide zapozna si z dawno wymarymi gatunkami zwierzt. Moemy powiedzie, e w tej sztuce pierwotnej wystpuje wyrany animalizm, przekonanie, i siy zwierzcia s wysze ni ludzkie, a to z kolei rozbudzao kult zwierzt. Nie brak tam rwnie symboli zastpujcych rzecz lub oznaczajcych siy psychiczne, a nawet seksualne czowieka. W malowidach spostrzegamy ju pewne cechy stylowe i formalne. Zaczyna si to jeszcze w okresie ory-niackim. Mieszkajcy wrd lodw i nawisw skalnych

(ry. 18), wdrowcy i owcy zwierzt yli z mylistwa i znali wczesn faun lodowcow lepiej ni flor. Z pocztku ryli profilowe zarysy zwierzt, potem stosowali ujcie perspektywiczne, p-

44 GROTA LASCAUX ZNACZENIE LASCAUX 45 16. Fryz pyncych jeleni z epoki paleolitu, okres magdaleski, 1512 iys. lat p.n.e. Grota Lascaux w rodkowe/ Francji 17. Szamani z epoki paleolitu w maskach zwierzcych, okres magdaleski, ok. 15 ty. Jot p.n.e. Teyjat w do-7in;e Wezery w rodkowej Francji niej kolory i cienie. Pojawiy si ruch i podobiestwo, a wreszcie zindywidualizowanie zwierzt. Widzimy take studium ta, tj. przestrzeni otaczajcej zwierz. Sztuka paleolityczna powstawaa z wolna: skaday si na ni wysiki wielu pokole ludzkich. Malowida paleolityczne s take wyrazem kultury, a nie stanu dzikoci, jak dawniej sdzono. Posiadamy nawet szkice dla przedstawie zwierzcych; s nimi rysunki na kociach lub na paskich kamieniach, niewtpliwie wykonane po obserwacji zwierzcia. Ze wszystkich grot najwaniejsza jest grota Lascaux. Dokonano jej odkrycia przypadkowo w r. 1940, gdy chopcom bawicym si na stoku wzgrz koo Montignac w dolinie Wezery w Dordonii, we Francji rodkowej, wpad w szczelin pies szczekajc rozpaczliwie. Grota skada si z wielkiej rodkowej sali i dwch korytarzy. Na cianie gwnej groty widzimy postacie bawow, turw i krw, w korytarzach niskich i wskich dzikie konie i jelenie. Malowida groty Lascaux nale do stylu malarskiego, a nie do stylu rysunkowego. W rozmaity sposb osigano efekty malarskie: przez kolor, przez rozproszenie ksztatu, przez stosowanie roztarcia czy nakrapiania obrazu, wreszcie przez wyzyskanie naturalnego podoa skay dla wydo18. Nawis skalny shicy za schron myliwym w epoce paleolitu. Les Ey-zies w dolinie Wezery w rodkowej Francji bycia z ta efektu plastyki lub iluzji. Fryz jeleni pyncych przez wezbrane wiosn wody namalowa paleolityczny artysta dziki wykorzystaniu naturalnych warstw skalnych, wyzyskaniu tak trafnemu, i efekt malarski zosta ~w peni osignity, zwaszcza e podkrelano ruch i psychik (czujno) zwierzcia (ry. 16). Tysice lat grota Lascaux bya odcita od wiata i dziki temu malowida zachoway si w niej w dobrym stanie. Niestety tumy turystw zaraziy skalne ciany niebezpiecznym grzybkiem. W roku 1962 grot zamknito dla zwiedzajcych. Opisujc pocztki sztuki uylimy sw wybr, dokonanie wy-

46 SENS MALOWIDE DALSZE ZABYTKI 47 boru, tj. poj, ktrych historia sztuki a do poowy 20 wieku nie uznawaa. Wanie malowida z groty Lascaux, zwaszcza fryz pyncych jeleni, maj zasadnicze znaczenie dla sztuki i estetyki. Okazuje si, e twrc jest nie tylko ten, kto maluje lub rzebi, ale i ten, kto dokonuje wyboru wrd przypadkowych tworw natury, nadajc im artystyczne znaczenie i oddziaywanie. Dla sztuki nowoczesnej malowida skalne w ten sposb rozumiane s punktem wyjcia, pozwalaj stwierdzi, e w pradawnych czasach sztuka powstaa nie tylko przez tworzenie, ale take przez wybr formy i materiau, wsparty talentem, umiejtnoci i myl artysty i widza. Malowida w grocie Lascaux wzbudziy wielkie zainteresowanie (tabl. II). Badania wyjaniy, e cele oraz sens owych malowide byy anima-listyczne i magiczne, zwizane z warunkami ycia i walk o byt. Rozpowszechniony by kult zwierzt; wierzono, e dziki wyobraeniu zwierzcia polowanie bdzie pomylne. Ale rwnie przywizanie do ycia myliwskiego nakazywao malowanie zwierzt na cianach jaskini. Te zjawiska cz si take z czynnikami psychicznymi, z ambicj tworzenia i przywoywania wizji przez czowieka. Nie naley jednak w przypuszczeniach i za daleko, tzn. jednym czynnikiem czy bodcem tumaczy wszystkich zjawisk. Ludzie, ktrzy malowali i ryli przedstawienia na cianach grot, w zasadzie nie byli od nas ani lepsi, ani gorsi, ani mniej uzdolnieni czy antropologicznie pier-wotniejsi. Motywy ich postpowania 19. Wenus z Laussel z epoki paleolitu, okres magdaleski, ok. 15 ty. lat p.n.e. Laussel w rodkowej Francji byy tak samo rozmaite, jak s u dzisiejszego czowieka. Nic innego jednak, tylko uzdolnienie i talent tumaczy wietno malowide z Lascaux. To Kaplica Syksty-ska prehistorii" wykrzykn sawny archeolog ks. Breuil na widok gwnej groty Lascaux, a ten okrzyk entuzjazmu najlepiej tumaczy znaczenie Lascaux dla dziejw sztuki; fakt, e od samego zarania ludzkoci wielkie osignicia sztuki towarzysz czowiekowi. Towarzyszyy mu, ale w zasadzie czowieka nie przedstawiaj. Znamy bardzo niewiele przedstawie czowieka z epoki paleolitu. W samej grocie Lascaux widzimy tylko jedno (na dnie bocznego szybu), i to schematyczne, dalekie od naturalizmu wystpujcego w przedstawieniu zwierzt. Ju wicej o ludziach i ich obrzdach mwi ryty skalne w grocie Pellegrino koo Palermo na Sycylii, ale rysunki to stosunkowo pne, jeeli w ogle zaliczy je mona do sztuki paleolitycznej. Na wielkiej przestrzeni euroazjatyckiego kontynentu znajduje si figurki kobiet, dziwne w ksztacie, podkrelajce cechy pci, zwizane z kultem podnoci. Najsynniejsza jest figurka tzw. Wenus z 'Willendorhi w Austrii, wykonana z kamienia, pena ekspresji i siy, chocia w niczym nie odpowiada naszemu pojciu o urodzie kobiecej. Podobna w ekspresji jest Wenus z Laussel, przedstawiajca bogini czy kapank z rogiem w rce (ry. 19). Rzeba paleolityczna jest skromna. Zapewne ma to zwizek z brakiem narzdzi do cicia i obrbki materiau. Koniec sztuki paleolitycznej wie si z kocem epoki lodowcowej i wymarciem zwierzt, ktre stanowiy podstaw bytu ludzi nalecych do rasy kro-manioskiej. Po paleolicie nastpuje okres mezolitu (100006000 p.n.e.), mao znana epoka prehistorii, gdy lody ustpiy, a na ich miejsce zjawiy si stepy i puszcze. Czowiek uprawia take wtedy mylistwo, y gromadnie yciem pierwotnym, lecz ju nie tak pierwotnym jak poprzednio. Zna ustrj rodowy i ulepszone narzdzia pracy. I on rwnie odczuwa potrzeb sztuki. Od najwczeniejszych czasw Wochy stanowi wany teren prehistorycznej archeologii. Tu znaleziono figury Wenus o przesadnie okrgych ksztatach, symbolach podnoci (figury z Saviniano sul Panaro, Chiozza, Balzi Rossi).

Do bardzo cennych zabytkw nale wspomniane ryty skalne w grocie na Monte Pellegrino koo Palermo na Sycylii. Przedstawiaj one ludzi przybranych w maski. Ostatnio we wschodniej Turcji (na wyynie Tirisiu, u stp pasma grskiego Celo) odkryto ryty i malowida skalne z okresu mezolitu i wczesnego neolitu (8 ty. p.n.e.). Obrazy przedstawiaj zwierzta, tak dalece schematycznie ujte, e najmodsze " (wykonane technik rytu) mog by uznane za ideogramy, czyli rodzaj pisemnego przekazu myli. Na skaach w Hiszpanii wschodniej zachoway si sceny polowa i sceny z ycia codziennego, jakby rodzaj malowanej historii. Niektre z owych malowide przedstawiaj prace, np. podbieranie miodu i sceny zbiorowego polowania. Wielkie skupiska malowide skalnych znajduj si na Saharze, niektre zdumiewajco wietne, jak np. sceny tacw z gr Hoggar. Take w dalekiej Azji, w Zwizku Radzieckim, znajdujemy pokrewne obrazy skalne. Widocznie od zarania naley do psychiki czowieka przekazywanie wiadomoci i dawanie wiadectwa ycia. Pene wdziku pierwotnoci ludy pusty australijskich, do dzi yjce w stanie dzikoci, uprawiaj malarstwo skalne w ten sam dokadnie

48 NEOLIT SYMBOLIZM PRZEDMIOTW 49 20. Ceramika neolityczna, ok. 2 ty. lat p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. sposb jak nasi przodkowie sprzed tysicy lat. Badania, etnografw, a ostatnio historykw sztuki, wyjaniy niejeden motyw kierujcy rk owych artystw. Nauczylimy si take widzie w tym malarstwie lub w australijskich rysunkach na piasku cenne rd}o form artystycznych, obserwowanych w chwili ich tworzenia. Epok neolitu odrnia od paleolitu oparcie ycia nie tylko na Iowach, ale i na rolnictwie. Nie wiemy, gdzie po raz pierwszy zjawio si rolnictwo. Uprawa ziemi pocigaa za sob osiady tryb ycia i wpyna na powstawanie wielkich cywilizacji w yznym uku utworzonym przez dolin Nilu, wybrzea Morza rdziemnego, kraj Syrii i Anatolii a po ziemie midzy Eufratem a Tygrysem. Take nad brzegami Indusu i Brahma-putry w Indiach i Rzeki tej w Chinach powstaj kultury i cywilizacj oparte gospodarczo na rolnictwie. Ludzie nie znali jeszcze metali, narzdzia i bro wykonywali najczciej z kamienia, niemniej potrafili doj do wielkich osigni, czego najlepszym przykadem jest Egipt i jego piramidy. Owe wielkie cywilizacje nie nale jednak do prehistorii sztuki. Stanowi osobny rozdzia. W neolicie, gdzie w 7, 6 tysicleciu przed n.e., przyszo do odkrycia ceramiki, rozwoju tkactwa, a pniej do odkrycia koa garncarskiego i do znajomoci obrbki kamienia jako materiau budowlanego. Z czasu neolitu pochodz te pierwsze cegy. Ceramika towarzyszy bdzie losom czowieka, nabierze ogromnego znaczenia, bo jej zabytki przechowa ziemia, i czsto tylko dziki niej oznaczy mona poszczeglne kultury (ry. 20). Do wielkich odkry z tej epoki nale lady najstarszego Jerycha, osady wczesnoneolitycznej z 6 tysiclecia p.n.e., ktrej mieszkacy pokrywali gowy zmarych rodzajem masek glinianych (ry. 21). Do tej samej ery nale (nawet jeszcze wczeniejsze) odkrycia w grnej Mezopotamii. Siady czowieka paleolitycznego znaleziono tam w grotach, a z 7 tysiclecia, tj. z koca mezolitu pochodz fundamenty pierwotnych chat, budowanych z trzciny i oblepionych glin, z miejscowoci Darmo. Znaleziono tu gliniane figurki kobiece oraz zwierzt. Z pniejszego czasu pochodzi ceramika pierwszych naczy. O tysic lat pniej wystpuj wane warstwy kulturowe (ok. 5800) osady w Tell Hassuna .oo Mosulu. Tu lady domostw oraz ceramiki rytej i malowanej wskazuj na rolnicz kultur. Tworzy ona pocztki neolitu. Ale i w dalekim Iranie najstarsza twrczo artystyczna pochodzi z czasw neolitu (ok. 5500 p.n.e., jaskinia Liatu nad Morzem Kaspijskim). I tu take widzimy figurki kultowe kobiet i malowane naczynia. Od 4500 p.n.e. w ceramice zw. Sialk wystpuj wzory geometryczne i rolinne. W 4 tysicleciu zaczto uywa koa garncarskiego. Owo przejcie z bytu polujcych gromad do ycia osiadych rolnikw. wzmogo wiar w wiat ponadzmy-sowy, tym bardziej e rolnictwo zaleao od zjawisk natury, niezrozumiaych, tajemniczych. Wzrosa take wiara w ycie pozagrobowe. Zmarego chowano w grobie otoczonym kamieniami (ry. 22). Obok umieszczano przedmioty lub ich symbole (ry. 23) majce towarzyszy zmaremu, a take zaspokoi, uspokoi, by jak mwi Mickiewicz ,,nie powsta i nie by upiorem". Rozszerzya si wiara w obrzdy (ry. 24), w symbolizm przedmiotw i form. Zygzakowata linia oznaczaa wod, ga lub wi rolinna oznaczaa wegetacj. Naga posta kobieca, nawet jeli jej ksztaty ograniczono do korpusu, to symbol podnoci i ycia. Pamitajmy take, e znamy tylko te zabytki (obu epok kamiennych), 21. Gowa z Jerycha, 6 tysiclecie p.n.e. Jerozolima, Muzeum Archeologiczne ktre ziemia zachowaa. Nie przechowaa za znaczniejszej iloci przedmiotw z nietrwaych materiaw (masek, ozdb, broni).

W neolicie na przeomie 5 i 4 tysiclecia wanym orodkiem byo Tell Halaf w grnej Mezopotamii, bo tu wyrabiano naczynia toczone na kole garncarskim, ozdabiane przedstawieniami zwierzt. Mwi si o ceramice, wstgowej, rytej, kutej i malowanej, o zdobnictwie sznurowym, o pucharach lejko-watych, sowem o ceramice pokazujcej histori zmaga ludzkich w walce o byt. Do prehistorii sztuki nale cigle jeszcze tak wielkie i in-

50 OBRZDY. WIARA 22. Grobowiec paleolityczny z okresu magdaleskiego, ok. 15 ty. lat p.n.e. Les Eyzies w dolinie Wezery w rodkowej Francji 23. Twarze, zapewne symbole dusz wdrujcych po mierci. Malowidfa z groty w Sierra Morena w p!d. Hiszpanii z epoki mezolitu, ok. 10 ty. lal p.n.e. ZNAK. ABSTRAKCJA 51 24. Brzowa ligurka kapana z Des-penaperros w Hiszpanii, ok. 1200 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. teresujce kultury neolityczne, jak np. kultura czarno2iemu ukraiskiego. Kultura ta, oparta na rolnictwie, wydaa wspania ceramik, zdobn we wstgi i ornamenty, nieraz w swej stylizacji abstrakcyjne. Nie zaniko malarstwo skalne. Pod koniec epoki neolitycznej, take pniej, w okresie brzu i elaza (1000 500 lat przed n.e.), na stokach Alp znajdujemy niezwyke zabytki malarstwa. W Val Camonica odkryto obrazy przedstawiajce ycie pierwotnych Ligurw (ry. 25). Obrazy odmienne w stylu i funkcji od tych, jakie znamy z czasw paleolitu lub ska Sahary. Przedstawiaj sceny walk, polowa, transportu, ujte w swoisty sposb, oddajcy waciwo rzeczy, a nie wysilajcy si na studium natury. Perspektywa bywa tu rnorodna, proporcje swoiste, zalene od znaczenia i wartoci przedmiotu. Za to wzrasta narracyjno. Widzimy pitrowe chaty, wozy i wojownikw, polowania, bitwy, modlitw o wschodzie soca. Uproszczenie form wzitych z rzeczywistoci nakazuje te obrazy zaliczy do znakw, czyli symboli myli, do rodzaju pisma. Malarstwo z Val Camonica dowodzi, e sztuka czowieka pierwotnego nie opieraa si wycznie na naladownictwie natury. Przeciwnie, w wypadku Ligurw oddalaa si wiadomie od natury, przechodzc w sfer abstrakcji i znaku. Do neolitu mona zaliczy skalny obraz z Transkei w pd. Afryce, przedstawiajcy polowanie na antylopy wraz z myliwymi uywajcymi ukw. Krain bogat w ryty i malowida skalne jest rozlega Syberia. W grach Uralu w zachodniej, a take i we wschodniej Syberii, spotyka si obrazy zwierzt i polowa. Nad Tomem (na p. od Tomska) znaleziono sceny przedstawiajce stada osi i myliwych (ry. 26). Podobne obrazy wystpuj nad Len, a take daleko w pnocnej Europie. W niektrych wypadkach moemy czy te obrazy z najstarszymi ludami ugrofiskimi lub turkmeskimi. Sceny bywaj ryte na skalach zwrconych ku poudniowi. Pod nimi znajduje si zazwyczaj wystp skalny. Miao to znaczenie rytualne. Tu pierwotni my-

52 BUDOWNICTWO MEGALITYCZNE liwi odprawiali ceremonie zwizane z kultem natury i soca. W ten sposb powstaway wite mity, ktre utrwalono na skaach. Na Malcie i w Sardynii rozwina si w 3 tysicleciu kultura bogata w zabytki rzeby figuralnej. Stanowi ona przejcie midzy wiatem rdziemnomorskim a neolitycznymi kulturami na wybrzeach Atlantyku. Z wielkich gazw wznoszono na Malcie budowle (np. portale w Mnaindra, ry. 27), zapewne o witynnym i grobowym przeznaczeniu. Niewtpliwie oddziaa tu wpyw budownictwa 25. Orka, malowido skalne z VaJ Camonica w Alpach wloskich; ok. 1200 p.n.e. Egiptu. Pokrewne do maltaskiego s filarowe budowle grobw w Hiszpanii (galeria zw. Cueva de Menga, ok. 2000 p.n.e.). Najwiksze skupienia megalitw wystpuj w okolicach Carnac i Locmariacpier w Bretanii. Menhiry to kamienne pomniki grobowe wkopane w ziemi, na ktrych przedstawiono posta zmarego. W Europie zaalpejskiej na wybrzeach Atlantyku powstaje w tym czasie architektura z wielkich blokw kamiennych i dlatego nazwana megalityczn (ry. 28). Pomnikiem tego stylu jest wzniesiony na planie koa krg supw w Stonehenge w Anglii poudniowej, budzcy od wiekw podziw umiejtnoci techniczn, jak rwnie architektur zorientowan na wiosenne przesilenie dnia z noc (ry. 29). Lud stawiajcy przez wieki owa dolmeny, menhiry, krgi i bramy posiada, jak to niedawno udowodniono, znajomo nieba i ukadw gwiezdnych. Mia take silne poczucie rytmu i wagi form, ukadu i proporcji, wiedzia, jak wywoywa uczucie ciaru i powagi, co moe jest waniejsze z artystycznego punktu widzenia. By WPYWY EGIPSKIE 53 moe, przej te umiejtnoci z dalekiego Egiptu, z ktrym komunikacja morska wzdu wybrzey bya moliwa, Egiptu, gdzie ju wczeniej kamienne budowle (witynia Chef-rena ok. 2500 lat p.n.e.) wzniesiono na podobnych zasadach. Prehistoria sztuki bynajmniej nie koczy si na okresie brzu lub elaza. Mona zaryzykowa twierdzenie, e trwa u niektrych ludw do dzi, jak to widzielimy na przykadzie skalnego malarstwa australijskiego. W epoce brzu (20001000 lat p.n.e.), nastpnie w epoce elaza (od 1000 lat 26. osie, malowido skalne z epoki potnego neolitu, 32 (ys. lat p.n.e; znad brzegw Tomu w rodkowej Azji w ZSRR

54 SZTUKA CELTYCKA 27. Brama neolitycznej wityni na Malcie, ok. 2250 p.n.e. p.n.e.) powstaway cigle dziea sztuki, gdy rwnoczenie kwity cywilizacje wiata helleskiego. Przesuwa si jednak prehistoria sztuki na pnoc od Galii, zamieszkaej przez Celtw, poza Kaukaz w gb Azji, skd swe wyprawy wojenne czynili Scytowie. O Celtach powiemy krtko, ze ich rzeba (malarstwa, a take budownictwa, nie znamy) wybieraa formy ludzkie, oparte w duej mierze na rzebie staroytnej Italii. Owe rzeby celtyckie byy ekspresyjne, przeraajce, jakby dla narzucenia ofiar i danin. Sztuka celtycka przetrawiaa w abstrakcyjne formy idce z Hellady i Italii (ry. 30) Ze wzoru palmety greckiej uczynia zwoje i linie o formach pcherzy, z postaci ludzkich i zwierzcych grone stwory, z wici rolinnych drapiene wzy. Bya wyrazem wiary w duchy przyrody, wiary penej lku i grb. Niektre okresy tej sztuki nazywamy od miejsca znalezienia. I tak mwimy o sztuce kultury halsztackiej i kultury lateskiej, ale tak mwimy coraz rzadziej, bo s to tylko rodowiska sztuki istniejcej na pnoc od Alp. W Rumunii (staroytnej Tracji) do najwspanialszych zabytkw naley grobowiec z Agighiol, ktry zawiera liczne srebrne przedmioty zdobne GERMANIE PNOCY 55 motywami stylizowanych zwierzt. Wysoki poziom artystyczny tych przedmiotw wiadczy, jak z pwyspu bakaskiego sztuka grecka rozchodzia si w 5 i 4 wieku coraz szerzej. Germanie, ktrzy osiedlili si na wybrzeach Morza Pnocnego, w krajach Skandynawii i na poudniu dzisiejszych Niemiec, take wyksztacili wasn sztuk, bdc nastpstwem sztuki Celtw. Okoo 1200 lat p.n.e. i pniej w formy ornamentalne greckie, ktre wyodrbniy si tam, wpleciono wiat zwierzcy, grony, okrutny. W Szwecji jeszcze w 18 wieku zna28. Dolmen w Poitiers we Francji, ok. 2000 p.n.e. leziono grobowiec (ok. r. 1000 p.n.e), zoony z kamiennej komory z rytami na pytach kamiennych (okrt, rydwan, trbacze) odnoszcymi si do ycia wadcy. Ciekawy jest rysunek naskalny na pocztku grobli lub mostu w Ram-sundsberget w Szwecji (cho to zabytek pny z pierwszej poowy 11 wieku). Widzimy tam smoka z napisem runicznym; Siegfryd zrobi ten most dla duszy Holmgers". Po zabiciu smoka Siegfryd sucha mowy ptakw, ostrzegajcych go przed zemst kowala. Jest to typowy przykad skandynawskiej sztuki. Dodajmy, e w okresie romantyzmu XIX wieku

56 STYL NORDYCKI 29. Pinoneolityczna witynia soca w Stonehenge w p!d. Anglii, ok. 1900 1400 p.n.e. legendy i sagi skandynawskie bezceremonialnie przywaszczyy sobie bismarkowskie Niemcy. Mamy tu do czynienia z tworami fantastycznymi, z ekspresj, a w ostatnim okresie (ju w czasach chrzecijastwa, w 710 wieku n.e.), zwaszcza w Skandynawii, z wasnym stylem snycerskim, spltanych ornamentw i plecionek drobiazgowych a suchych (ry. 31). To wszystko dzieje si jednak pno, ju po upadku antyku, ju po powstaniu sztuki bizantyskiej i jest przetwarzaniem form ze wschodu i z poudnia, a nie wytworem odrbnoci rasowej, jak to forsowa nacjonalizm niemiecki. Ostatecznie archeolodzy ustalili trzy tzw. style tej ornamentyki skandynawskiej; pierwszy zoony z figur i gw zwierzt; drugi (ok. 8 w.) take zwierzcy, lecz powizany z plecionkami; trzeci (ok. 9 12 w.) z przedstawieniami zwierzt i masek przestylizowanych. Mao kto pamita, e na Dolnym lsku w Bierutowicach znajduje si koci z Wang w Norwegii, przeniesiony tam jako zabytek skandynawski przed stu trzydziestu laty. 30. Tarcza celtycka z brzu, pocztek l w. n.e. Londyn, Muz. Bryt. Ze stepw i gr Azji przyszed do Europy inny styl prehistoryczny, scytyjski. Scytowie byli ludem zapuszczajcym si od Ataju daleko w gb wiata staroytnego. Wzrastali w siy w l tysicleciu p.n.e. Znali ich doSZTUKA SCYTYJSKA 57 brze Grecy, potem Rzymianie, zanim zniknli z kart historii. Sztuka scytyjska, zwaszcza ich ozdoby wykonane w brzie i w zlocie, a znajdowane w kurhanach, czyli w grobowcach Ukrainy i rodkowej Azji, odznaczaj si bogactwem i fantastycznoci form (ry. 32). Zwierzta (lwy, ty-Syy^i jelenie, konie) bywaj przedstawione z profilu, s przestylizowa-ne, ich cechy naturalne s rozmylnie powikszone, zwielokrotnione, np. rogi jelenie. Profilowo przedstawie wzili Scytowie jeszcze ze sztuki mezopotamskiej (z ozdb asyryjskich), ale przetrawili je swoicie. Znalezione przez archeologa radzieckiego Ru-denk grobowce wadcw scytyjskich w Pazyryku w grach Ataju, zamroone w kopcach ziemnych, wyjaniy wiele z historii Scytw. Znaleziono tam przedmioty nawet takie, jak dywany i stroje. Z pocztkiem naszej ery, gdy Rzym dla obrony granic imperium sprowadza zacine wojska i osadza je w Galii, puki Scytw przynosiy bro, ozdoby i rozpowszechniay je na Zachodzie. Dao to impuls zdobnictwu .barbarzyskich ludw nad Renem i Dunajem, a dalej Skandyna-wom i ludom sowiaskim. Ta ekspresja rozwina si pniej w osobny styl Skandynaww. Powstaa z tego odmienna sztuka zdobnicza i ornamentyka wywodzca si z warunkw bytu, przenikania wpyww, z naladownictwa, lecz nie z rasy. Czy w prehistorii sztuki, tak jak j nakrelilimy, jest miejsce na prehistori sztuki polskiej? Z pewnoci tak, ale trzeba ocenia j chodno,

58 PREHISTORIA POLSKA 31. Wz s/orica z T/undhohn w Danii, ok. 1320 p.n.e. Kopenhaga, Muzeum Narodowe 32. Scytyjska klamra brzowa, 5 w. p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. bez zbytniego podkrelania jej wartoci. Polska w okresach prehistorii nie bya krajem bogatym w zwierzyn, w wielkie rzeki, w dostpne lasy. Nie bya take zbytnio zaludniona. Niemniej z czasw paleolitu (z okresu magdaleskiego) w dolinach i jaskiniach Ojcowa znalazy si cenne, cho skromne, wykopaliska: groty oszczepw (zdobione ornamentami nacinanymi), kamienne siekiery i noe. Z okresu neolitu liczne s znaleziska naczy ceramiki wstgowej, rytej, kutej, a take ceramiki sznurowej. Nasze muzea prehistoryczne przechoBISKUPIN wuja cenne okazy ceramiki kultury ze Zotej (k. Sandomierza), wreszcie kultury ukraiskiego czarnoziemu (Muzeum Archeologiczne w Krakowie). S i zagadkowe zabytki, o ktrych nic nie wiemy lub bardzo mao: posgi zwierzt na grze Sobtce koo Wrocawia i dwa kopce (Krakusa i Wandy) koo Krakowa. Wydaje si, e pierwsze byy pozostaoci wpyww celtyckich na naszych ziemiach, a kopce chyba nie nale do neolitu, lecz s pniejsze. Z jakiego czasu? Zapewne z 2 i 3 wieku naszej ery. Ale wszystko to s przypuszczenia. Wicej zabytkw sztuki i kultury mamy z okresu brzu i elaza. S to naszyjniki, miecze, liczne a bogate naczynia. Znamy te pierwsze osady i kultur zw. uyck. Do najwaniejszych odkry w Polsce naley Biskupin, osada na pwyspie na jeziorze koo Gniezna, otoczona waem drewnianym, z domami budowanymi na sup. Mieszkaa tu ludno rolnicza, nieznanej mowy, grzebica zmarych w urnach glinianych, zajmujca si hodowl byda i yjca w ustroju wsplnoty pierwotnej. Czy ludno ta bya sowiaska, prasowiaska, jak chce tego wikszo prehistorykw polskich? Nauka niemiecka tak pogardzaa nami jako narodem, tak odmawiaa nam wszelkich praw do ziem, na ktrych mieszka33. Posg wiatowida znaleziony w Zbruczu, l tysiclecie p.n.e. Krakw, Muzeum Archeologiczne

60 WIATOWID 34. Bg Wotan albo przedstawienie myliwego, malowido skalne, 1600 1200 p.n.e. Tanimi w p/d. Szwec/f my, e nic dziwnego, i wszystkie ludy i kultury przeszoci zaczto u nas czy ze wspczesnym yciem polskim. W przypadku kultury uyckiej (nazwanej tak od uyc nad ab, gdzie dokonano pierwszych znalezisk) sprawa jest trudna do rozstrzygnicia. Bezporedni nasi przodkowie sowiascy pojawiaj si pno, w poowie l tysiclecia n.e. Nauka nie rozstrzygna dotd, czy od pradawnych czasw byli oni mieszkacami ziem, na ktrych wystpili, czy przyszli z ziem rosyjskich, czy z ziem Ukrainy, co si wydaje bardziej prawdopodobne. Od rozstrzygnicia tych pyta o pochodzeniu Sowian zaley odpowied, czy kultura uycka bya sowiaska. Posg wiatowida znaleziono przed stu dwudziestu laty w Zbruczu (ry. 33). Obecnie znajduje si on w Krakowie. Jest to sup czterocienny, wapienny, pokryty paskorzebami przedstawiajcymi postacie kobiece i mskie, trzymajce si za rce jakby w tacu. Jedna z paskorzeb przedstawia konia i zawieszony nad nim miecz. U gry cztery postacie mskie i cztery twarze nakryte wsplnym kapeluszem. Cao zdradza biego rki, jakby snycerskiej. Nieatwo okreli, z jakiego czasu pochodzi ten posg. Pewne cechy stylowe ma wsplne z przedstawieniami' w Skandynawii (ry. 34), inne z rzebami Celtw. Gest rk przywodzi na myl podobne uoenie rk w pnorzymskich posgach tetrarchw. Wydaje si, e wiatowid pochodzi z pierwszej poowy l tysiclecia naszej ery. Pniej w 7, 8 wieku, w 9 tu przed przyjciem chrzecijastwa kultura na ziemiach polskich bya poddana najrniejszym wpywom. Na pnocy, na wybrzeu pomorskim wystpuje lad sztuki Skandynaww, na wschodzie kultury i sztuki Rusi. Silne s take wpywy idce z pastwa Wielkich Moraw. Zacieki i osady z wody na kamiennym supie wiatowida wiadcz o staroytnoci rzeby. W roku 1974 odkryto w Wolinie na Pomorzu niewielk drewnian figurk z podobnymi czterema twarzami (zapewne ok. r. 875). Potwierdza ona kultowy sens rzeby ze Zbrucza. A moe to dowd wdrwki plemion sowiaskich ze Wschodu na ziemie polPRZYJCIE CHRZECIJASTWA fil skie? Wydaje si, e za wczenie jeszcze na jakiekolwiek hipotezy. W 10 stuleciu Polska przyjmuje chrzecijastwo. W Poznaniu i na Wawelu w Krakowie powstan pierwsze kocioy. Koczy si u nas archeologia i prehistoria sztuki.

EGIPT

TRZY OKRESY EGIPTU POWSTANIE PIRAMID 65 35. Egipt w staroytnoci Historia Egiptu dzieli si na tray wielkie okresy: Stare Pastwo (od' 2850 2051 p.n.e.), rednie (do 1570 ^ p.n.e.) i Nowe (do 1085 p.n.e.). Potem i przychodz podboje Persw, Grekw, . ' Rzymian, wreszcie Arabw w 7 wie- s ku naszej ery. Kad one kres kultu-f rainej i artystycznej dziaalnoci Egiptu. Jego sztuka nie bdzie ju6 mie powszechnego znaczenia jakie miaa pierwotnie (ry. 35). Okoo r. 280 p.n.e. historyk Maneton dokona podziau historii Egiptu na trzydzieci dynastii. Soneczna dolina Nilu, stanowica kontrast z pobliskimi pustyniami, yzna, ukwiecona, opanowaa wyobrani swych mieszkacw. Soce uznano za gwne bstwo Ra a wiosenne wylewy Nilu stay si symbolem odrodzenia ycia przez boga Ozyrysa. Pierwsi Egipcjanie orzekli, e dusza czowieka jest niemiertelna" mwi Herodot. I ta mistyka wpyna na wiar w ycie pozagrobowe, przepeniajc nig cywilizacj Egiptu. Sama religia nie wykraczaa poza do prymitywny kult si przyrody, tradycji plemiennych, legend reprezentowanych przez^ kasty kapaskie. Zorientowanie si' w owym egipskim panteonie bogw' jest trudne. Std i formy sztuki egip-' skiej, jej ikonograficzna strona, przedstawiaj sporo wtpliwoci.' Ponadto Egipt nigdy nie rozwin! spirytualistycznej koncepcji boga, co J nastpio w Azji. ' Nie wiemy, kiedy zjawili si pierwsi mieszkacy doliny Nilu, a zarazem pierwsi rolnicy. Czy byo to w 6, czy 5 tysicleciu przed n.e.? Czy pocztki sztuki egipskiej miay co 'i. rriunrf krla tfarmera, plaskorze-a na palecie kosmetycznej, ok. 3000 Ai.e. Kair, Muzeum Egipskie wsplnego z kulturami paleolitu i mezolitu, znanymi nam z obszaru Sahary? Odpowied w niedalekiej przyszoci przyniesie nam archeologia prehistoryczna. Od 5000 p.n.e. mieszkacy doliny Ni-m zaczli zostawia lady bytowa-aia w formie wyrobw ceramicznych kamiennych. Okres ten nazywany jest predynastycznym. Z pocztku noe i groty s paskie, kamienne (50004000), a niektre naczynia ostro zakoczone dla wkopania w piasek. Okres predynastyczny datowany bywa na czas 5000 3200 p.n.e. W Muzeum w Detroit znajduje si z tego okresu cenne naczynie z namalowan odzi na Nilu. W staroytnoci wierzono, e Egipcjanie wynaleli kalendarz dwunastomiesiczny (,,wyczytali go z gwiazd" pisze Herodot), e otarze, posgi i witynie bogom wydzielili pierwsi i figury na kamieniach wyrzynali. Grecy je od nich pierwsi przejli". To prawda, e przed rokiem 3000 Egipcjanie rozwinli pismo hieroglificzne i stworzyli system nawadniania kraju przez kanay. Z czasem mae osady i pastewka utworzyy dwa krlestwa, Dolnego i Grnego Egiptu, a te z kolei zjednoczy w jedno pastwo monarcha--faraon imieniem Menes (identyfikowany z Narmerem, ok. 2850 p.n.e.) (ry. 36). Faraonowie stali si absolutnymi wadcami rzdzcymi pray pomocy arystokracji, kapanw i wojska, rolnicz ludnoci i tumami niewolnikw. Niewolnictwo umoliwio olbrzymie przedsiwzicia na polu architektury. Na niektrych kamieniach piramid odczytano napisy zespow kamieniarskich, np.: druyna piramidy schodowej" lub druyna spod znaku odzi", spod znaku bera", pnocna", poudniowa", dalej druyna dzielna" lub wytrwaa". Blok na Wielkiej Piramidzie w Giza nosi napis; Druyna rzemielnikw jake potna jest korona Knum Ku-fu". Midzy robotnikami powstaway niepokoje, jakie bunty czy strajki, o czym dowiadujemy si z zapisu gubernatora Uni z czasw 6 dynastii.

66 ZNACZENIE SZTUKI EGIPSKIEJ 37. Faraon MyAerinos z onq, 2600 p.n.e. Boston, Muzeum Sztuk Piknych Nieoceniony Herodot opowiada, e: Cheops na wystawienie piramidy potrzebowa dwudziestu lat. Wszystkim Egipcjanom kaza na siebie pracowa. Jednym rozporzdzono z omw kamienia w grach arabskich wczy skay do Nilu, innym sprowadzone na odziach przez rzek kaza odbiera. Pracowao tak bez przerwy do stu tysicy ludzi... Budowano za piramid w ksztat schodw...". Sztuka jest rdem poznania historii i ycia Egiptu (ry. 37, 38). W najstarszym okresie zwizaa si jednak nie ze wityniami, lecz z grobowcami (ry. 39). Wierzono, e dusza (Ka) nadal zamieszkuje ciao po mierci wicej wierzono, e jeeli ciao zniszczeje, Ka zamieszka w po-dobinie zmarego. I dlatego dbano o zachowanie ciaa zmarego przez mumifikowanie go, wyposaenie w przedmioty ulubione przez zmarego, wznoszenie nad grobem zmarego wyniosych piramid. Byo to moliwe tylko dla najmoniejszych, dla faraona i jego rodziny, dla dworzan, dla kapanw. W Egipcie wierzono take, e zmary y bdzie w portrecie, dopty trwa bdzie owa po- J dobizna. Dla rzeb dobierano trwae t! materiay, jak bazalt czy granit, j Owe kolekcje dzie sztuki w grobowcach, prawdziwe stosy klejnotw, j broni, narzdzi, modeli odzi, domw, ,' warsztatw, gospodarstw i zwierzt, ' figurki onierzy i sucych, nie ilustroway wic ziemskiego bytu zmarego, ale odnosiy si do jego przyszego ycia, w jakie wierzono. Wpywao to z kolei na form przedstawie zmarego w rzebie czy na posgach. Byy one cikie i sztywne, jakby czekay na oywienie przez wstpienie w nie duszy-Ka. Nie byy to podobizny, ale przedstawienia postaci. Nie miay na celu upamitnienia. Piramidy i grobowce skupiy si na poudnie od delty Nilu koo Mem-fis i Giza. Znamy ich okoo czterdziestu. Pierwsze piramidy byy zaPIRAMIDY SCHODKOWE 67 pewne grobowymi kopcami, pniej budowano kamienny grb (zwany ma-stab). Z czasem, jeszcze w 3 tysicleciu p.n.e., owe mastaby zmieniy si w schodkowe budowle. Znamy imi Imhotepa, architekta piramidy schodkowej w Sakkarze, wzniesionej ok. r. 2700 p.n.e. dla faraona Desera z 3 dynastii (ry. 40). Piramida schodkowa Desera (2667 2648 p.n.e.) jest najwczeniejsz egipsk, kamienn konstrukcj grobow. Pod budowl przejcia i korytarze byy wycite w skale. Wyoono je kafelkami z niebiesk polew i z imitacj zotego wizania mat. Dawao to efekt kolorystyczny. Pierwsze piramidy byy schodkowe (w Sakkarze i w Medum), pene, z wyjtkiem komr i przedsionka dla przyjcia duszy-Ka i naboestw ora? grobowej izby. Z czasem rozwiny si owe przestrzenie i przybyo im korytarzy i komr oraz dekoracji na cianach. W czasie pierwszych dynastii oddziayway na Egipt wpywy idce z Mezopotamii. Widzimy je w budownictwie pierwszych piramid, wzorowanych na ziguratach, w przedstawieniu zwierzt, w uywaniu i zdo38. Rze niewolnikw, plaskorzeiba na palecie kosmetycznej, ok. 3000 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt.

KONSTRUKCJA PIRAMID CZAS POWSTANIA PIRAMID 69 39. Komora grobowa w Dejr el-Medi-na, ok. 1200 p.n.e. 40. Piramida stopniowa faraona Dze-sera w Sakkarze, ok. 2700 p.n.e. bieniu rnych cylindrycznych pieczci. Piramidy stay si symbolem Egiptu, a zarazem budowlami podziwianymi a do naszych czasw. Najsynniejsze s trzy piramidy koo Giza. Zbudowano je dla faraonw Cheopsa (Chufu), Chefrena (Chapre) i Mykeri-nosa (Menkaure) (ry. 41). Obok znajdoway si kaplice, dalej mniejsze piramidy dworzan, korytarze prowadzce wrd murw, a take Sfinks, czyli wyobraenie samego faraona (ry. 42). Rzdy filarw i belkowanie tworzyy wntrza grobowych wity. Rwne, starannie przycinane i gadzone, swymi formami geometrycznymi i czystymi proporcjami przy podkrelaniu ciaru oddziayway na cay wiat neolityczny. Obok piramidy Cheopsa odkopano w r. 1954 d, na ktrej pyn miaa Nilem dusza faraona w soneczne zawiaty. Same (piramidy Wykonane s z kamiennych blokw. Pamitajmy, e s to budowle z epoki neolitu, kiedy nie znano metalowych narzdzi. Maj wic form prost i przez to monumentaln. Szesnacie dolnych warstw lica piramidy Mykerinosa byo wykonanych z granitu. Trudno uwierzy przypuszczeniom niektrych archeologw, e kamienne ciosy, z ktrych budowano piramidy, odku-wano miedzianymi narzdziami. /Piramidy byy wyrazem nie tylko wiary w ycie pozagrobowe, byy te form kultu soca: z ich szczytu mona je byo dosign wzrokiem w momencie wschodu i zachodu, ksztat za piramidy mia, wedle niektrych teorii, naladowa ksztat trjkta, w jaki ukadaj si promienie zachodzcego soca. Piramida Cheopsa liczy 146 m wysokoci, 230 m dugoci z kadego boku. Daje to miar jej ogromu: 54 ty. m2 powierzchni. Warto doda, e Egipcjanie nie stosowali zaprawy murarskiej. Kamienie trzymay si wasnym ciarem. Na wielk piramid Cheopsa uyto przeszo dwch milionw gazw o wadze dwu i p tony kady. Kiedy piramidy zostay zbudowane? Dawniej' sdzono, e czas ich powstania przypada okoo r. 3000, dzi przesunito t dat bliej poowy 3 ty,,siclecia (ok. 2600 p.n.e.). Pliniusz starszy w r. 77 .e., patrzc na piramidy, z rzymskiego punktu widzenia, nazwa je pomnikami niepotrzebnymi i niemdrymi, zwaszcza e powodem ich budowy bya ch pozbawienia majtku spadkobiercw, a take ch zatrudnienia ludu". witynia Chefrena skada si z przedsionka i sal filarowych (ry. 43). Cao tworzya wity okrg zamknity murami. W salach rozstawione byy liczne posgi zmarego faraona, niektre w ksztacie fantastycznych . zwierzt, podobnych do wielkiego Sfinksa. Rzeb egipsk w okresie Starego Pastwa cechuj powaga i monumentalno form. Nie operuje ona szcze-

70 RZEBA I MALARSTWO EGIPTU HIEROGLIFY 71 golami, a mimo to wydobywa form ciaa lub stroju, co wicej, podkrela nawet cechy psychiczne. Jest portretowo wierna, cho nie jest na-turalistyczna. Pod wzgldem .technicznym stoi wysoko. Rzebiarze, pracujc w materiale twardym, jak granit i dioryt, rzebili z ca swobod. A przecie pracowali dutami kamiennymi. Nie znano brzu ani elaza, tym bardziej stali. Arcydziea rzeby egipskiej znajduj si w wielu muzeach wiata: posg siedzcego na tronie faraona Cheopsa wielkoci naturalnej (4 dynastia) w muzeum w Kairze, dalej w Luwrze pisarz ze skrzyowanymi 41. Piramidy Cheopsa, C hel rena, My-kerinosa, ok. 2600 p.n.e. nogami z Sakkary i drewniana rzeba kroczcego z lask w rku ,,wjta". Tu take nale posgi ksicia Rahotepa i jego piknej maonki Nofret w muzeum w Kairze. Obok rzeby rozkwito malarstwo. Miao charakter dekoracyjny. W malarstwie Egipcjanie mieli odmienne zrozumienie ludzkiej postaci. Chcieli podkreli wszystkie jej waciwoci w ten sposb, e nogi rysowano z profilu, a korpus, rce i oko przedstawiano frontalnie. Malarstwo egipskie nie stracio nigdy swych powiza z pismem tak, e nawet w okresie najwikszego bogactwa kolorw byy one kadzione po dobnie jak w hieroglifach. Mimo schematyzmu malarstwo egipskie zarwno w okresie staroytnym, jak i pniej, zdobywa si na wietne obrazy zwierzt, rolinnoci, przedmiotw. Synny fryz gsi nad brzegami Nilu wiadczy o bystrej obserwacji natury i zdolnoci do jej odtwarzania (ry. 44). Przemys artystyczny znal ju wszystkie zasadnicze techniki rzemios, takich jak stolarstwo, ciesielstwo, obrbka metali (zwaszcza w zakresie zotnictwa), ceramika i wyroby szklane. Wyjanijmy, e Egipcjanie wyksztacili w cigu swej historii przedstawienia obrazkowe przedmiotu ywego lub martwego, oznaczajce zarwno w przedmiot, jak i pojcie z nim zwizane. W ten sposb czowiek nioscy na gowie naczynie oznacza trud dwigania, gwiazda zza chmury noc, piecz czynno zamknicia i opieki. Z czasem ten rodzaj pisma przybra charakter sylabiczny. Moemy sobie wyobrazi wielki trud uczonych, ktrzy poczwszy od czasw wyprawy Napoleona do Egiptu, odczytali to pismo, zwane hieroglificz-nym. Ale hieroglify s nie tylko pismem. ciany wity, kolumny, podstawy posgw pokrywaj napisy hierogli-ficzne, tworzce swoist mozaik form, ktra sw zagadkowoci oddziauje na widza. Stare Pastwo skoczyo si wraz z samowadztwem faraonw, a jego miejsce zaja oligarchia kapanw i panw feudalnych. Najwybitniejszym dzieem tego okresu jest wspaniaa gowa Amenhotepa III (ry. 45), pene wyrazu studium godnoci i wadzy. Nie zachowao si wiele budowli z tego okresu, gdy za wzorem Mezopotamii byy budowane z cegy i znikny w cigu wiekw. Pod koniec redniego Pastwa spada na Egipt najazd barbarzyskich Hyk-sosw z Syrii (za 17 dynastii). Pojawia si take ko, sprowadzony ze stepw Azji. Rozszerza si handel. W wczesnym wiecie Egiptu jest to okres wdrwek ludw, z ktrych najwaniejsze s migracje ludw indoeuropejskich. Tu take naley czasowo znana wdrwka semickich ydw do Ziemi Obiecanej po Ich wyjciu z Egiptu. Za czasw redniego Pastwa rozpo42. Slinks w pobliu wielkich piramid z okresu IV dynastii, ok. 2600 p.n.e.

72 WITYNIE GROBOWIEC TUTENCHAMONA 73 43. Filary wiaty ni C h! rena w Giza, ok. 2600 p.n.e. 44. Fryz z przedstawieniem dzikich gsi z Medum, ok. 2300 p.n.e. 45. Faraon Amenhotep III, ok. 1375 p.n.e. Nowy Jork, Metropolitan Mu-seuJn czyna si architektura wity egipskich, ktra miaa wyda najwiet-niejsze budowle w okresie Nowego Pastwa (po r. 1570 p.n.e.). Tak pierwsz budowl bya witynia krlowej Hatszepsut w Dejr el--Bahari (Teby) u stp gigantycznej ciany skalnej (ry. 46). Jest to trzy-tarasowa witynia, o dugich kolumnach, dwigajcych proste belkowanie. Spokojny rytm wielobocznych kolumn, zakoczenie ich pyt, proporcje pene wykwintu, biay ton budowli kontrastujcej z ciemnym urwiskiem w tle, sprawiaj silne wraenie. W poowie 2 tysiclecia witynia bya paacem otoczonym ogrodami, do ktrych z wybrzey Somali sprowadzono najpikniejsz rolinno. Na drugim tarasie paacu widzimy paskorzeb, upamitniajc zaoenie ogrodu. W roku 1928 amerykaska ekspedycja odkopaa w Dejr el-Bahari wiele posgw krlewskich, wysokich na przeszo 3 m, z czasw 18 dynastii. Rzeby rozdzielono midzy muzea w Berlinie, Kairze i Nowym Jorku. Do najwietniejszych naley posg krlowej Hatszepsut z rowego granitu (Metropolitan Museum). Jak nakazywa zwyczaj, krlowa pokazana jest jako mczyzna z brod. Klczy i w rku trzyma ofiarne naczynie. Jeszcze w staroytnoci wydubano figurze oczy. Wywoyway zbyt wielkie wraenie, budziy obaw, e mo-narchini rzuci urok. Dzi w pustych oczodoach byszczy mika. Czyni to niesamowite wraenie jakby spywajcych ez. Bogactwo faraonw, ich dworu i ycia, byo ogromne. W roku 1922 angielscy badacze lord Carnarvon i H. Carter archeolog, po latach poszukiwa odkryli grobowiec Tutenchamo-na (tabl. III), schowany gboko na cmentarzysku w tzw. Dolinie Krlw. W tym grobowcu-paacu na cianach wymalowano ogrody nad Nilem, pene ptactwa wodnego i rolinnoci. Na powale unosiy si ptaki i motyle. Meble byy wykonane z drzewa, obite zotymi blachami i kosztownie inkrustowane. Zote i srebrne naczynia, biuteria, ozdoby i stroje mwiy o zamiowaniu do luksusu, jake rnego od starszych o tysic lat surowych, prostych form

74 DOMY. KOLUMNY Starego Pastwa. W grobie pochowano modego faraona z 18 dynastii (z 1614 w. p.n.e.), a wyposaenie grobu daje obraz sztuki i przemysu artystycznego w Egipcie staroytnym. Odkrycie grobu Tutenchamona stanowi najwiksze odkrycie archeologiczne naszego wieku i co do iloci, i co do wartoci znalezisk. wityni egipsk wzorowano na domu mieszkalnym, ktry mia na froncie dziedziniec, a w gbi mniejsze dziedzice i mieszkalne pokoje (ry. 47). Domy budowano z cegy; nawet faraonowie mieszkali wrd ceglanych cian i dziedzicw, wspartych na drewnianych supach. W yciorysie dworzanina Sinuhe (ok. 1950 p.n.e.) czytamy: Ofiarowano mi dom, ktry mia ogrd, a by przedtem wasnoci dworzanina. Dom ten budowao wielu rzemielnikw, a wszystkie jego drewniane czci zostay odnowione". Dziki wkadanym do grobowca modelom wiemy jednak, jak wyglda dom egipski. Otoczony by murem, mia w rodku dziedzica sadzawk, a wok niej rzd drzew sykomorw. Dziki modelom wiemy take, jak wyglday takie warsztaty, jak piekarnia, browar, spichlerze. Pod wzgldem wyposaenia w modele (ry. 48) okaza si najbogatszy grobowiec Meketre w Tebach z 11 dynastii. Historycy okrtw mog tu wietnie studiowa modele statkw o dwch sterach. witynie nie byy jak kiedy zwizane z kultem zmarych, lecz powicone poszczeglnym bogom. W dziejach architektury stanowi wany etap, gdy doszo wwczas do wyksztacenia tzw. kanonu wityni egipskiej. Pokazuj to witynie w Karnaku i w Luksorze. Powstaway na planie niemal zawsze jednakowym. Przed budynkami wznosia si fasada wejciowa, zwana pylonem, przez ktr prowadzia brama. Za bram lea dziedziniec kolumnowy, czsto z sadzawk dla witych krokodyli, potem przedsionek kolumnowy i boczne sale. Na osi wityni znajdowaa si gwna sala z posgiem bstwa. Dostp do niej mieli tylko faraon i najwysi kapani. W sanktuarium panowa chd i mrok. Kontrast z gorcym, sonecznym wiatem by wielki. Gadki mur otacza ca wityni. witynia egipska ze swymi kolumnowymi portykami, przedsionkami oraz celami wpyna pniej na architektur greck. Dodajmy, e kolumny ze wityni Dejr el-Bahari przypominaj ywo kolumny doryc-kie. Jak to si stao, czy moe to tylko przypadek? nie umiemy odpowiedzie. Dekoracja wity bya bogata, zwizana z Nilem i jego przyrod. Trzony kolumn przypominay jakby wizki odyg papirusw, kapitele przypominay kwiaty lotosu, a malarska dekoracja i paskorzeby mwiy o yciu nad Nilem. Opowiaday take o ceremoniach lub yciu pozagrobowym. Wiara w siy przyrody (w jednego boga soca-Atona) wyrazia si w drugiej 'poowie tysiclecia w tendencji do naturalizmu form plastycznych, do oddania ruchu i ycia. Okoo r. 1360 pojawia si nowy styl, od miejsca znalezisk gwnych zabytkw WITYNIE 75 46. witynia krlowej Hatszepsut w De j t el-Bahari, ok. 15201484 p.n.e. 47. Fasada wityni w Sakkarze, ok. 2600 p.n.e.

76 MODELE I PORTRETY HELLENIZM 77 48. d t eglarze na Nilu: model z grobu w Meketre, ok. 2000 p.n.e. Nowy Jork, Metropolitan Museum zwany El Amarna (ry. 50). Tu powstaa nowa stolica Achetaton. Kult slo-caAtona jako jedynego bstwa wpyn nawet na technik rzebienia. Stosowano w stylu El Amarna wgbione paskorzeby, ktre zyskay na plastycznoci dziki ostrym kontrastom wiata sonecznego. Do szczeglnie interesujcych przykadw naley tu rzeba z krlem Echnatonem, trzymajcym w objciach crk, na ktr padaj promienie soca. Wdzik i wyrafinowanie cechuj to dzieo sztuki. Wyraz twarzy portretowanych sta si wtedy bliski yciu codziennemu. Synny portret krlowej Neferetiti (w Berlinie) pochodzi z tego okresu (ok. 1375), a czy w sobie naturalizm z akcentem zmysowoci. Wykonany zosta z wapienia i malowany, co powiksza jeszcze stopie imitacji natury. Oczy wykonane byy z krysztau. Niestety, jedno oko zostao wy-upane przez rabusia i rzeba zostaa w przykry sposb oszpecona. le pojta istota konserwatorska nie dopuszcza do odpowiedniej rekonstrukcji, std czste reprodukcje popiersia z profilu (ry. 51). Rozwj sztuki egipskiej waciwie tu si koczy. Pierwsze tysiclecie przed n.e. nie wydao ju tak wietnych, dzie jak poprzednie. Najwybitniejsz budowl jest tu witynia w Ed-fu k. Teb, powicona bogowi Horu-sowi (z 237 57 p.n.e.), zbudowana po okresie perskiego panowania, a za greckich Ptolemeuszw (ry. 5254). W zakresie architektury kolumnowa hala na wyspie File na Nilu, tj. witynia z czasw Trajana (niestety ni49. Faraon Senuseret III z wityni w Dejr el-Bahari, ok. 1800 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. gdy nie skoczona), jest chyba ostatnim przykadem tradycji egipskich. Przez cale pierwsze tysiclecie p.n.e Egipt powtarza tradycje z czasw Starego i redniego Pastwa. Naladowanie to przybiera czasem formy kopii, tak e trudno pozna czas powstania dziea. . Sztuka, jak i caa kultura Egiptu, staje si z czasem coraz bardziej zalena od wpyww hellenistycznych, idcych gwnie z Aleksandrii. Ta pna epoka wniosa niewiele do sztuki egipskiej. W okresie rzymskiego cesarstwa sztuka egipska staje si na pewien czas modna, oddziauje sw dekoracyjnoci, bogactwem, egzotyk. ywiej zabysa sztuka egipskich chrzecijan, zwanych Kopiami, trwajca a do najazdu Arabw w 7 wieku. Jest to 50. Paroon Amenhotep IV JSchnaton i JcuJt soca, paskorzeba z Tell el-Amarna, ok. 1350 p.n.e. Kair, Muzeum Egipskie sztuka ludowa, zwizana nie z dworem i wielkimi wityniami, ale z licznymi gminami chrzecijaskimi. Sztuka koptyjska (49 w.) nie naley te do sztuki staroytnego Egiptu, tak jak sztuka bizantyska nie naley do sztuki staroytnej Grecji, a starochrzecijaska do sztuki antycznego Rzymu. Omwienie sztuki koptyjskiej znajdzie Czytelnik w rozdziale o sztuce starochrzecijaskiej, do niej bowiem przynaley.

78 PAJUM I SZTUKA KOPTOW 61. Krlowa Neferetiti, z warsztatu rzebiarza Tutmosa w Tell el-Amar-nie, ok. 1375 p.n.e. Berlin, Staatliches Museum Osobny rozdzia stanowi portrety grobowe malowane na deskach. Zakrywano nimi twarz zmarego. Portrety z Fajum odznaczaj si niezwykym realizmem (tabl. IV). Tkaniny koptyjskie i drobne wyroby z metalu rozchodziy si szeroko i stanowiy uzupenienie rodzcej si w tym czasie sztuki bizantyskiej. W dziejach sztuki znaczenie Egiptu jest olbrzymie. Kultura artystyczna 52. P7an wityni Horusa w Edtu, ok. 237 p.n.e. tego kraju trwaa przeszo 3 ty. lat. Egipcjanie s w sztuce odkrywcami wielu motyww i kierunkw, planu wity, filarw, kolumnad, monumentalnych piramid. Pierwsi zastoSWITYNIA HORUSA 79 53. witynia Morusa w Edfu, 23757 p.n.e. 54. Pylony, czyli brama wejciowa wityni Morusa z Edfu, ok. 237 p.n.e.

80 WPYWY SZTUKI EGIPTU sowali do dekoracji architektury malarstwo, w paskorzebach wydobyli elegancj w poczeniu z du doz zmysowoci, rozwinli bogactwo w zakresie mebli i sprztw uytkowych. Sztuka grecka, rzymska, bizantyska czerpay wiele ze sztuki egipIV skiej, ktrej wpyw nie skoczy si w pierwszych wiekach naszej ery. W gbi Afryki do dzi spotka mona w sprztach codziennego uytku wiele form wywodzcych si ze staroytnego Egiptu. Nie s to sprawy jeszcze zbadane. ANATOLIA l MEZOPOTAMIA

KRAJE BLISKIEGO WSCHODU 55. Bliski Wschd w staroytnoci Omwienie sztuki Bliskiego Wschodu sprawia trudnoci z powodu skomplikowanych stosunkw pastwowych, narodowociowych i kulturalnych na terytorium Anatolii, Syrii, Mezopotamii i krajw przylegych, a wic Palestyny, Pwyspu Arabskiego, Sy-najskiego i Persji (dzisiejszego Iranu). Razem z dolin Nilu, wybrzeami Morza rdziemnego, dolin Eufratu i Tygrysu, kraje te na Bliskim Wschodzie rozcigaj si jakby yznym /likiem i tak bywa w dziejach cywilizacji nazywane to wielkie terytorium (ry. 55). We wczesnym neolicie (w 6000 i 5000 p.n.e.) tu dokonaa si wielka przemiana ludzkoci z myliwskiej na rolnicz. Anatoli nazywa si grzysty kraj w Maej Azji, pooeniem odpowiadajcy dzisiejszej Turcji. Ostatnio nabra on duego znaczenia wskutek odkry zarwno kultur neolitycznych, jak i z czasw nowszych, znanych nam dobrze ze staroytnych przekazw, gwnie greckich. W Mezopotamii, gdzie w okresie 3000 2500 lat osiado tyle ras i ludw, wytworzya si religia oparta na wierze, e czowiek stworzony jest na podobiestwo Boga. Narody tamtejsze miay wsplne legendy, histori i prawo. Uyway jednakowego pisma klinowego, nawet jeeli ich jzyki byy rne. Take architektura ich na ogl bya jednolita stylowo. O ile dzieje sztuki egipskiej przedstawiaj w cigu trzech tysicy lat pewn jednolito rozwojow i s { w skutek tego atwe do omwienia, o tyle dzieje sztuki mezopotamskiej s skomplikowane przez zmiany, ktre przynosili ze sob nie tylko nowi wadcy i dynaci, ale nowe ludy, kultury, religie. Do tego siedziby i stolice zmieniay si ustawicznie. Raz Mezopotami rzdzili mieszkacy poudnia (Sumerowie), potem mieszkacy rodkowej czci kraju, pniej na pnocy Asyryjczycy. Ur, Babilon, Niniwa byy kolejnymi stolicami, a nadto liczne siedziby i paace budowano w rnych czciach kraju. Nawet dla specjalisty orientowanie si w dziejach Mezopotamii przedstawia sporo trudnoci. Na szczcie posiadamy wietnie zachowane archiwa owych epok, zapisy historyczne, prawa, noty dyplomatyczne, rozkazy, listy, ktre histori Mezopotamii przekazay. Mona przyj nastpujc chronologi: Paleolit (groty Zarzi, Hazer Merd, Zawi Czerni Szanidar); Neolit (Dar-rno, Hassuna, Tell Halaf, 75 tysiclecie; ob. str. 4849); Sumerowie 30002300 p.n.e. (miasta--pastwa: Uruk, Eridu, Ur, Lagasz, Larsa). Od 2300 rozpoczyna si przewaga ludw semickich przybyych z Pwyspu Arabskiego (Sargon i jego pastwo). Pastwo starobabilo-skie Hammurabiego przypada na lata 17281686 p.n.e. W l tysicleciu (od 900600) rozwija si pastwo Asyryjczykw oraz pastwo chaldejskie (nowobabiloskie) Nabuchodonozora (ok. 605562). W roku 539 krl perski Cyrus Starszy zdobywa Babilon. Kultura Mezopotamii koczy si, ustpujc miejsca kulturze perskiej. Coraz silniejsze staj si te wpywy Indii i Dalekiego Wschodu. Budowle Mezopotamii wznoszone byy MEZOPOTAMIA 83 z suszonej cegy. To sprawio, e przetrway w znacznie gorszym stanie ni z tych samych epok pochodzce piramidy lub witynie Egiptu. Dawniej histori sztuki rozpoczynano wycznie od Egiptu. Bya to tradycja datujca si od 18 w. od czasw Owiecenia. Dziki odkryciom archeologicznym poznano wtedy dzieje Egiptu, zgodnie z tym, co wiedziano z Biblii. W naszych czasach przybyy rewelacyjne odkrycia, nakazujce rewizj pogldu o pierwszestwie Egiptu. Prawdopodobnie w Anatolii lub w Mezopotamii przyszo do uprawy zb, do odkrycia metali, moe i do odkrycia ceramiki i koa garncarskiego, zaprzgu, wozu, ustaw prawnych oraz pisma, a w kadym razie tego pisma, z ktrego wywodzi si nasz alfabet. Take budowle odkopane na Bliskim Wschodzie s starsze od zabytkw architektury egipskiej. To sprawia, e dzieje sztuki

rozpocz naley od Bliskiego Wschodu co najmniej w 4 tysicleciu. Coraz wikszego znaczenia dla bada archeologicznych nabiera wspomniana Anatoli, a obok niej Syria. Odkrycia takie, jak osady w Czatal Hii-jtik lub w pobliskiej Syrii osady Je-rycho (znanej z Biblii], wiadcz, e skupiska ludzkie o charakterze miejskim istniay w czasach, na ktre przypadaj pocztki neolitu. Przypomnijmy, e osady owe istniay na 3 tysice lat przed wypadkami opisanymi w Biblii. Ani geneza owych kultur, ani ich oddziaywanie nie s jeszcze dobrze zbadane. Odkrycia w Czatal Hiijuk dokona brytyjski archeolog James Mellaart.

84 CZATAL HUJUK. SUMEROWIE Pocztkowo nie chciano wierzy datowaniu osady w Czatal Hiijlik na 7 tysiclecie p.n.e. Osada skadaa si z domw kamiennych, nakrytych paskimi powaami, i wity, w ktrych odprawiano obrzdy przed gowami bykw. Na cianie wityni znaleziono malowida z przedstawieniami latajcych drapienych ptakw. Mieszkacy zajmowali si gwnie zbieractwem i polowaniem, ale znali ju pocztki rolnictwa. Podobn osad odkryto rwnie w pobliskiej miejscowoci Hadilar. Obie kultury nie przeyy 7 tysiclecia przed n.e. Pierwsz naprawd wielk cywilizacj utworzyli jeszcze w 4 tysicleciu Sumerowie u ujcia Eufratu i Tygrysu. W opowieci o Gilgameszu (z 3 tysiclecia) czytamy o dzikich ludziach, ktrzy zeszli z gr i ywili si trawami. Siad to zapewne wdrwki Sumerw z pnocy, moe od gr Kaukazu do ujcia Eufratu. W Uruk (Warce), w Ur, w Eridu wytworzyli rolnicz i przemysow cywilizacj, wczeniejsz od egipskiej o tysiclecie. Urodzajna ziemia przyczynia si do wzrostu ludnoci, przemieniajc wsie w osady i miasta. Eridu liczyo kilka tysicy mieszkacw. Najwaniejszym odkryciem Sumerw byo pismo. Od ksztatu znakw wyciskanych w glinie nazwano je klinowym. Zwizek tego pisma z hiero-glifami egipskimi nie jest jeszcze wyjaniony. Cywilizacja Sumerw zapocztkowaa budownictwo obronnych miast otoczonych murami, domw pitrowych z dziedzicami i gankami na supach, wreszcie ziguratw czyli wity-otarzy. Te ostatnie stanowiy cz zespou budynkw sakralnych, otoczonych murem, niedostpnych dla ludnoci. W pniejszym okresie ziguraty z zewntrz okadano glazurowan ceg. Znamy kilka ziguratw w Mezopotamii. Brak materiaw budowlanych (kamienia i drzewa) sprawi, e ziguraty i paace budowano z cegy, czsto na wzniesieniach naturalnych. Otaczano je murami, umieszczano na specjalnych tarasach. Paace monarsze wznoszono wok dziedzica. Budowle byy znacznie mniej trwae ni w Egipcie, gdzie budowano z kamienia. W Uruk (Warce) znajdowa si jeden z najwaniejszych orodkw religijnej i artystycznej kultury su-merskiej. witynia zwana Domem Nieba, bya prostoktn budowl na wyniosym tarasie z wewntrzn naw. Wykopaliska w Warce prowadzone od stu dwudziestu lat dalekie s od zakoczenia. Pikna waza kultowa z Uruk pokryta paskorzebami figuralnymi stanowi najcenniejszy zabytek sumerski z pierwszej poowy 3 tysiclecia. Zigurat wityni w Warce (Uruk, biblijny Erech) zdumiewa mozaik na fasadzie z czerwonej, niebieskiej i czarno polewanej cegy uoonej w geometryczny wzr. Fasady zigu-ratu dzielone byy lizenami czy nawet szkarpami, co przysugiwao tylko wityniom i to a do czasw hellenizmu. Ale moe najbardziej godnym uwagi z tych wczesnych budowli jest wielki zigurat w Ur, zbudowany w wieku 21 p.n.e. (ry. 56). witynia w Ur, pierwowzr legenZIGURATY 85 darnej wiey Babel, miaa stan w Bird Mimrod, gdzie obecnie znajduj si ruiny tego rodzaju budowli. W Ur rosy w gr tarasy, zmniejszajce si stopniowo. Na ich szczycie staa witynia z filarowym portykiem, a z dou wiody do niej schody. Cao wzniesiona bya z suszonej cegy. ciany byy szkarpowo nachylone dla dania silniejszego oporu caoci konstrukcji. W swej ostatecznej formie zigurat z Ur pochodzi z ok. r. 1000 p.n.e. Budowla ta jest wyjtkowo przemylana. Kada linia architektoniczna zostaa tu tak starannie obliczona, zmniejszona lub powikszona, e prostuje iluzje perspektywy. Zasady tak pojtej architektury zostay tu przyjte przez Asyryjczykw z pnocnej Mezopotamii pod koniec 2 tysiclecia. W zakresie architektury Asyryjczycy zaleeli od Sumerw. Podobne byy ziguraty w Eridu (3500 lat przed n.e.) i w Uruk, powicone 56. Zigurat w Ur, ok. 2100 p.n.e.

bogu niebios Anu. Ziguraty stay si miejscami kultu, typowymi dla caej Mezopotamii. Byy take siedzib uczonych kapanw, zwaszcza matematykw i astronomw. Sumerowie byli ludem uzdolnionym artystycznie. Wczenie rozwina si u nich rzeba, mimo e kraj nie obfitowa w kamie (ry. 57). Portrety sumerskich wadcw przedstawiaj ludzi rasy krtkogowej, z wielkimi nosami, ktre specjalnie podkrelano (ry. 58, 59, 60). Postacie monarchw, kapanw, wojownikw ustawiano w wityniach, aby modliy si za fundatora. W pniejszym czasie spotykamy posgi, jak np. rzebion w diorycie posta dzielnego krla Gudei (ok. 2300 p.n.e.). Opar si on najazdowi ludw semickich. Portret ten naley do najlepszych przykadw rzeby sumerskiej. Jest charakterystyczny przez oszczdno rodkw na rzecz ekspresji. Rwnie i druga rzeba (gowa Gudei) naley do tego

86 RZEBY SUMERSKIB 57. 'Walka bohatera z wami, paskorzeba sumerska na kamiennej misie, ok. 2700 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. 58. Gowa krla Gudei.ok.2lW p.n.e. Pary, Luwr samego stylu (ry. 58). Stela krla Naramsina (2250 p.n.e.) upamitnia jego zwycistwa. Na paskorzebie, dostosowanej do ksztatu wysokiego qa dwa metry kamienia, widzimy zwyciskiego monarch oraz podlege mu wojsko. Nad szczytem grskim umieszczono soce i ksiyc. Krl wystpuje w hemie z rogami oznak boskoci. W Muzeum Brytyjskim znajduje si brzowa rzeba ze wityni bogini Minhursag (Ubajd) v przedstawieniem. dwch jeleni, stojcych przed orem z rozcignitymi skrzydami, z gow lwa (ok. 2100). Jest to najstarsze przedstawienie ora w pozycji herbowej, od redniowiecza rozpowszechnione w heraldyce europejskiej. Do kultu posgw i rzeb religijnych, jaki rozwin si w Mezopotamii, niechtnie odnosili si prorocy ydowscy. Oto sowa Jeremiasza (X,35); Prne s obyczaje narodw. Bo drzewo pochodzce z lasu rka rzemielnika wyrbaa toporem. Ozdobia je srebrem i zlotem, zbia miotami i gwodziami, aby si nie rozpado. Na ksztat palmy zrobione s owe posgi, a nie bd mwi. Nosi je bd, bo chodzi nie mog. Przeto nie bjcie si ich. Bo nie s w stanie czyni ani le, ani dobrze". Sumerowie rozwinli take plastyk w metalu. Bodaj pierwsi zastosowali zoto, czc je z lapis lazuli, srebrem, muszlami, brzem. W Ur, w tzw. grobowcu krlewskim, gdzie razem z monarch pochowano siedemdziesiciu dworzan, archeolog angielski Leonard Wooley znalaz klejnoty najwyszej wartoci artystycznej: zoty hem i koza opartego o drzewo (ze zota, lapis lazuli, srebra). Diadem krlowej Szubad naley rwnie do wietnych dzie zotnictwa. Znaleziono take bro, instrumenty muzyczne, wozy czterokoowe, a wszystko to wiadczy o wysokiej kulturze Sumerw (ry. 61, 62). Charakterystyczny styl sztuki Sumerw nie zagin, kiedy w cigu 3 tysiclecia p.n.e. stracili oni wadz na rzecz semickich przybyszy z Pwyspu Arabskiego, styl ten bowiem przejli najedcy. W Mezopotamii zaSZTANDAR Z UR 87 stosowano po raz pierwszy pieczcie cylindryczne, tj. waki, na ktrych rzebiono sceny przewanie zwierzce. Pieczcie te, toczc, odbijano w mokrej glinie i w ten sposb podpisywano dokumenty. Za trzeciej dynastii (21002003 p.n.e.) Ur znowu dwigno si, a zigurat podwyszono jako wityni boga Nanna. Paac monarszy, mury obronne, rzeby (tela Urnammu) wiadcz o wysokiej kulturze artystycznej z koca 3 tysiclecia. Wanym zabytkiem sztuki sumer-skiej jest tzw. sztandar z Ur (tabl. V). Jest to dwustronna tablica wykadana mozaik z lapis lazuli, ka59. ArcyAap/an Ebich-il, 2800 p.n.e. Pary, Luwr

88 CECHY SZTUM SUMERSKIEJ BABILONIA 89 mieni i masy perowej. Na szeciu pasach tablicy widzimy zwycistwa i tryumf monarchy, hod wasali, uczt. Podobne przedstawienia wystpuj take na fryzie wityni z Tellal Ubajd. Sceny te pozwalaj pozna ycie Sumerw. Ich rasowe cechy (krtkie gowy z duymi nosami) s dobrze widoczne w postaciach profilowe traktowanych, obyczaje wojskowe i rolnicze (wojny, chw byda) wystpuj tu z ca wyrazistoci. Mona powiedzie, e Sumerowie pierwsi zastosowali w dzieach sztuki cigy tok opowiadania zdarze. Wie si to z faktem, e u Sumerw bierze pocztek najstarsza epopeja o legendarnym ich wadcy Gil-gameszu. Kodeks Hammurabiego (ok. 1700 p.n.e.) jest najlepszym przykadem dalszego rozwoju instytucji prawnych i pastwowych z tego czasu, dowodem, jak wysoko staa wczesna cywilizacja (ry. 63). W Babilonie nad Eufratem wzniesiono wityni bstwa Belosa w otoczeniu wie, z ktrych obserwowano gwiazdy. Okres wietnoci Babilonu przypada na wiek 18 i 17 p.n.e., na czasy Hammurabiego. Jak wspomnielimy, styl sztuki su-merskiej zosta przejty przez nastpcw, tj. przez pastwo babiloskie, a potem asyryjskie i chaldejskie. Po tysicu i piciuset latach kulturalnego przodownictwa Sume60. G/owa krla Sargona z Akkadu, ok. 2500 p.n.e. Bagdad, Muzeum Irackie 61. Zrekonstruowana harfa krlowej Szubad, ok. 2300 p.n.e. Bagdad, Muzeum Irackie 62. Zloty hefm z Vi, 2^00 p.n.e. Bagdad, Muzeum Irackie |

90 KODEKS HAMMURABIEGO rw, wadcy Babilonu przejli z ich rk inicjatyw postpu. W architekturze Mezopotamii z wolna pojawiay si coraz to nowe rozwizania. Ziguraty powikszay si, zostay wczone w miasta otoczone wielkimi murami z blankami i czworoktnymi wieami. Legendarne mury Babilonu i wiszce ogrody Semiramidy pochodz w rzeczywistoci z 9 wieku p.a.e., a wic s stosunkowo pne. ,,Rozlego Babilonu jest ogromna pisa Herodot miasto ley na rwninie i zbudowane jest w czworobok. Ozdobione jest jak adne inne. Obiega je szeroki, peny wody kana, za nim szeroki mur na pidziesit okci, a wysoki na dwadziecia. Ziemi wydobyt z kanau wypalano na ceg w piecach, a uywajc gorcego asfaltu wyoono brzegi kanau, potem za sam mur. Na szczycie muru wystawiono domki stray, rodek zostawiajc wolny na przejazd czwo-rokonnego zaprzgu" (ry. 64). Do najlepiej zachowanych zabytkw sztuki babiloskiej naley paac krlewski w Mari (obecnie Tell Hariri we wsch. Syrii n. Eufratem). Ruiny paacu zachoway si dobrze, pozwalaj odczyta rozkad sal, mieszka, izb gospodarczych na przestrzeni 3 ty. m2. W sali tronowej odnalazy si malowida cienne, najstarsze w Mezopotamii. Dzi s dum muzew w Aleppo i Luwru. Przedstawiaj pastwowe i religijne cere63. Bg sfoca Szamasz nadaje prawa krlowi Hammurabiemu, ok. 1700 p.n.e. Fragment steli Hammurabiego. Pary, Luwr BABILON. ASYRIA 91 monie, ofiar byka, krla Mari dotykajcego rki bogini Isztar, ofiar ku czci bogw. Zachoway si sale tronowa i przyj, bramy, kaplice ofiarne, anie. Paac w Mari ilustruje najlepiej warunki i obyczaje, wrd jakich yli wadcy mezopotam-scy. Architektura rozwijaa si w kierunku ozdobnoci i koloru. Rzeby pokryway parapety schodw, przed paacami i wityniami stawiano posgi fantastycznych zwierzt, aby strzegy wejcia, ciany wzorzycie wykadano mozaik z polewanych cegie, tworzcych najpierw wzory, a potem paskorzeby. Ostatecznie kultur Babilonu przejmuj rozmaite szczepy asyryjskie. Ze stolicy Niniwy rzdzili tyrasko asyryjscy krlowie, wsparci przez samolubn kast wojskow. Rzdy owe trwaj kilkaset lat, do r. 612, do zdobycia Niniwy przez Me-dw i Babiloczykw. Sztuka asyryjska wydaa znakomite dziea rzeby. Przedstawiaj one sceny z ycia wadcw asyryjskich. Dodajmy, e w Asyrii (na pnocy Mezopotamii), podobnie jak w Egipcie, o kamie byo atwo, w przeciwiestwie do poudnia kraju. W Niniwie powsta paac Assurbani-pala (668630 p.n.e.) zdobny paskorzebami. Ich treci s wojenne czyny monarchy i jego zwycistwa, ujarzmienie ludw, a take polowania (ry. 65) lub uczty dworu. Tematy przewanie wyraaj okruciestwo, a podane s z duym realizmem szczegw. Obserwacja zwierzt, np. dzikich koni w czasie polowania lub stada lww walczcych z myliwymi na rydwanach, jest niezwyka. Do naj-

92 MURY BABILONU 64. Rekonstrukcja murw Babilonu, ok. 362 p.n.e. 65. Polowanie krla Assurbanipala, paskorzeba z paacu Assurbanipala w Niniwie, 668630 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. synniejszych rzeb naley umierajca lwica (ry. 66). Widzimy tu zwierz, ktrego tylne nogi s sparaliowane, a ktre jeszcze wlecze si na przednich, usiujc wsta. Obraz, wystudiowany przez rzebiarza ze zdumiewajcym realizmem, tym bardziej przykry jest dla widza. Trudno o lepsze oskarenie polowania jako zabawy opartej na najniszych instynktach. Realizm rzeby asyryjskiej skupiony na tematyce mordw, wojen, zdobyczy, mimo osigni artystycznych, odpycha. Wadca przedstawiony jest tu zawsze zwycisko, tak jak i jego onierze. W sztuce Mezopotamii spotyka si niewielkie paskorzeby z koci, suce za intarsje i ozdoby mebli. REALIZM RZEBY ASYRYJSKIEJ 93 Przedstawiaj one zwierzta (rzadziej ludzi) przestylizowane, traktowane z profilu, w ywym ruchu. Ich gowy, rogi, odna cza si z gaziami drzew, przeradzajc si w ornament (ry. 67). Te wanie ozdoby przedostay si na dalek azjatyck pnoc i pniej (5 wiek p.n.e.) przetworzone zostay przez Scytw w oryginalny sposb, wystpujc w zdobnictwie uprzy. Sztuka Mezopotamii, ktrej rzeba asyryjska jest ostatnim wyrazem, koczy si z chwil zdobycia Niniwy przez Medw i Babiloczykw. Koczy si wtedy niezaleno rodowisk Mezopotamii jako miast-pastw, ty-raskich monarchii, ktre wszystkie w zasadzie wyday sztuk jednego stylu. Natomiast z panowaniem pers66. Konajca lwica, paskorzeba z paacu Assurbanipala w Niniwie, 668 630 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt.

94 SZTUKA PERSKA 67. Zloty ryton z gryfem, 5 w. p.n.e. Nowy Jork, Metropolitan Museum kim zjawiy si nowe obyczaje, prawa, wierzenia. Babilon przesta by stolic i z trudem utrzymywa sw pozycj jak wielkie miasto. Paace stay pustk, ziguraty z wolna popaday w ruin. W dalekim Persepohs (ry. 68), na wschd od Mezopotamii, Dariusz III w 6 i 5 wieku p.n.e., zbudowa paac kolumnowy z licznymi przedsionkami, schodami, dziedzicami. Na podmuro-waniach wzdu tarasw przedstawiono wojownikw, sceny skadania hodw i danin oraz tronujcego monarch. Kolumny paacu byy obowane z kapitelami w ksztacie zwierzt, portale z duymi zdobnymi nadproami. U wejcia stawiano rzeby uskrzydlonych demonw z twarzami ludzkimi, a parapety i dachy zamykano atty-kami (tabl. VI, ry. 69). Posadzki wykadano ornamentami ceramicznymi. W stosunku do sztuki sumersko-babiloskiej i sztuki asyryjskiej sprzed tysica lat, sztuka perska wnosia gwnie element dekoracyjny (ry. 70). Tu naszym zdaniem bierze pocztek pniejsza sztuka islamu, PERSEPOLIS 95 ktra rozwinie si na Pwyspie Arabskim. S to jednak sprawy dalsze. Najwiksz zasug sztuki perskiej w l tysicleciu p.n.e. jest jej silna dekoracyjno i bogactwo, ktre w miar zdobyczy i zwycistw oddziayway na kraje zachodnie, z Grecj wcznie. Potem, ju w okresie hellenizmu i panowania Rzymian, sztuka idca z zachodu bdzie oddziaywa na sztuk Persji. Kult Mitry, legendarnego bohatera l boga, rozejdzie si szeroko na .'Zachodzie, szerzc pewne elementy pnej sztuki perskiej w 24 wieku n.e. , Z upadkiem monarchii perskiej, wskutek zwycistw Aleksandra Wielkiego, przyszo do dwignicia si Babilonu. 68. Ruiny Persepolis, ok. 6 w. p.n.e. Greccy monarchowie zbudowali now stolic, nazwan przez nich Seleuki. Pojawiy si bardzo liczne wpywy greckie, zachodnie, opanowujc Mezopotami t ojczyzn ludw, podobnie jak dzi techniczna kultura ycia i zwizany z ni obyczaj opanowuje np. wiat muzumaski. Z wolna, ju za naszej ery, w czasach rzymskich i w czasach rozkwitu kultury islamu, w zapomnienie posza sztuka Mezopotamii: Sumerw, Babi-loczykw, Asyryjczykw. O Sumerach zapomniano cakowicie i nawet ich imi przepado. Wydobya je dopiero archeologia 20 wieku. W Anatolii take nastpio wymieszanie ludw i kultur. Najwaniejsza okazaa si kultura Hetytw, ludu

0 U^UOBY PAACW HETYCI. TROJA 9f zaliczanego do grupy jzykowej indo-europejskiej. Najlepszym wiadectwem kultury Hetytw pozostaj ruiny ich stolicy (Hattusas) w miejscowoci obecnie zwanej Bogazky. Dawne miasto liczyo 5 km obwodu. Byo otoczone podwjnymi murami i regularnie rozstawionymi wieami na planie kwadratu. Zachowaa si dolna cz lwiej bramy (tj. strzeonej przez dwa lwy), pozwalajca pozna sposb czenia kamieni zapraw. Ale nie tylko Hetyci osiedli w Maej Azji. Docierali tu i do pobliskiej Syrii Egipcjanie, Filistynowie, a w 7 Estreicher, Historia sztuki... 70. Grb Cyrusa II Starszego w Pd-sargade w Iranie, 6 w. p.n.e. kocu i osadnicy greccy z zachodu. U wybrzey pnocnych, obok Cieniny Dardanelskiej istniaa Troja, ok. r. 2400 przed n.e. potna forteca, ktra Wielokrotnie w cigu swej historii ulegaa poarom i katastrofom. Odkrycie zotych klejnotw, dokonane przez Henryka Schliemanna w 19 wieku, odnosi si nie do czasw opisywanych przez Homera, ale do wczeniejszej o tysic lat epoki., O Troi opisanej przez Homera niewiele mona powiedzie na podstawie wykopalisk (tzw. Troi z warstwy VHa). Walki opisywane w Iliadzie toczyy si w rzeczywistoci

98 SZTUKA HETYTW *y^.^^'a^3 71. Procesja bogw, relief skalny Hetytw w Jazyiykaja w Turcji, 13 w. p.n.e. 72. Popiersie ksiniczki JBkJnaty z Palmiry w Syrii, ok. 180 n.e. Londyn, Muz. Bryt. ftk. r. 1180 p.n.e., a epopeja Homera powstaa w czterysta lat pniej Natomiast kultura artystyczna Hetytw rozwijaa si w rodkowej Ana-tolii w cigu 2 ty. p.n.e., a wic w okresie brzu. Architektura wity, podobnie jak rzeba, powstaa pod wpywem sztuki sumersko-babi-loskiej. Bya jednak cisza, peniejsza, nie pozbawiona siy. Hetyci rzebili na skaach posgi monarchw, groteskowych bogw i zwierzt, sceny dworskie i wojenne, bez szukania precyzji, wykoczenia rysunku i formy (ry. 71). Owe krpe i grube postacie przypominaj rzeby amerykaskich Aztekw. Pastwo Hetytw upado pod koniec 2 tysiclecia, tj. w czasach opisanych w Iliadzie Homera. Z okresu, kiedy tworzy Homer, pochodzi tzw. grb Midasa w Gordion, ktry zachowa si w caoci, dajc wyobraenie o kulturze tamtejszych monarchw frygijskich. Anatolia stanowi w dziejach kultury most midzy Europ a Azj. Krzyuj si tu najrozmaitsze wpywy. Tdy na wyspy Morza Egejskiego i dalej do Grecji przedostaje si dekoracyjno wschodnia, motywy palmet, rzebione kapitele, a zapewne take architektura kolumnad przed budynkami, kolumnad, na ktrych ley belkowanie, podpierajce dach. Kraj zwany Syri, a lecy na poudnie od Anatolii, zamieszkiwali se-miccy biblijni Kanaanici, czyli Fenicjanie. Silne byy ich zwizki z Egiptem poprzez wojny, migracje, handel. Sztuka syryjska poddawaa si wpySYRIA. FENICJANIE 99 wom zewszd idcym (ry. 72). Fenicjanie byli kupcami. Wyksztacili alfabet, ktry od nich przejli ydzi staroytni i w zmienionej formie Grecy, a pniej znowu w zmienionej formie Rzym. Ci sami Fenicjanie zaoyli jako sw koloni Kartagin. Kartagina wzrosa w l tysicleciu, a zburzona zostaa w r. 146 p.n.e., bo jej potga handlowa i morska zagraaa Rzymowi. Religia bya okrutna, przeraajca, jak pniej Inkw w staroytnym Meksyku. Badania archeologiczne potwierdziy wiadomoci o krwawych ofiarach skadanych z dzieci. Fenicjanie kar-tagiscy szczeglnego stylu artystycznego nie wyksztacili. Do najcenniejszego naley skalne sanktuarium bogini Tanit, gdzie znalazy si stele grobowe i prochy dzieci w urnach. Wtedy take obyczaje fenickie rozeszy si wrd krajw Morza rdziemnego, lecz byo ju za pno, by mogy oddziaywa. Pierwszestwo na polu kultury bezspornie przypado Grekom.

KULTURA MORZA EGEJSKIEGO

102 TRZY KULTURY Kin-TURA I SZTUKA KRETESK 103 73. Ku/tu/a Morza Egejskiego W cigu 2 tysiclecia p.n.e., kiedy ju od tysica lat Egipt rozwija sw 4 wietno, a rozmaite ludy tworzyy w epoce brzu cywilizacj Mezopotamii, Morze Egejskie na wschd od Pwyspu Bakaskiego stao si miejscem ekspansji greckiej. Pwysep Bakaski, wybrzea Maej Azji, niewielkie wyspy zwane Cykladaml, Cypr i Rodos, a w kocu Kret zajy plemiona prahelleskich Grekw, wypierajc z Krety wczeniejsz ludno, zapewne azjask (lub azjanic-k), nie nalec do grupy indoeuro-pejskiej (ry. 73). Dla sztuki caego wspomnianego obszaru przyjo si okrelenie kultury, gdy nie da si poszczeglnym zjawiskom i zabytkom artystycznym odj ich szerszego znaczenia historycznego. Archeologia dzieli obszar Morza Egejskiego na trzy kultury: na kultur kretesk lub minojsk na Krecie, na kultur cykladzk na wyspach i kultur helladzk w Grecji waciwej. Odmian kultury helladzkiej jest kultura mykeska (od Myken na Peloponezie), pokrewna kulturze krete-skiej. Czas rozkwitu tych kultur przypada na drugie tysiclecie p.n.e. Dla dziejw sztuki najwaniejsza jest kultura kretesk, odkryta na pocztku naszego wieku przez archeologa angielskiego Artura Evansa. Wydaje si, e archeologia stoi dopiero u pocztku odkry na wyspach Morza Egejskiego. W pobliu Krety na wysepce Mochlos odkopano wczesn osad z 3 tysiclecia. Znaleziono tu wietne naczynia kamienne ze steatytu oraz wyroby ze zota w ksztacie lici i kwiatw. Kultura kretesk siga neolitu (tj. 3 tysiclecia), ale te pocztki nie s dla nas tak interesujce jak okres redniominojski (23001600 p.n.e.). Kret zamieszkiwali rolnicy, rybacy, eglarze. Skupiali si oni wok siedzib wadcw. Grecy przechowali pami o wietnoci Krety. Z wyspy tej wywodzili pocztki wasnej kultury. Istniaa rozpowszechniona w wiecie greckim legenda o paacu krla Minosa w Knos-sos, zbudowanym przez architekta Dedalosa, i o potworze Minotaurze, pbyku-plcztowieku, mieszkajcym w labiryncie paacu i wymuszajcym na Ateczykach ofiary ludzkie. Zabi go Tezeusz. Przeby krte korytarze paacu za pomoc kbka nici, otrzymanego od Ariadny. Gdy z pocztku 20 wieku archeolog angielski Artur Evans trafi w Knos-sos na lad skomplikowanych budowli paacowych i zwizanych z tym zabytkw, wszystko to nazwa kultur minojsk od owego legendarnego Minosa. Dzi coraz czciej uywa si nazwy kultury (i sztuki) kreteskiej, obejmujc nazw obszar caej wyspy. Do odkry Evansa przybyo w r. 1952 wane odkrycie dwch brytyjskich uczonych Yentrisa i Chadwicka, ktrzy odczytali gliniane tabliczki z pismem kreteskim. Okazao si, e jzyk, jaki panowa na wyspie po poowie 2 tysiclecia p.n.e., by ju jzykiem greckim. W ten sposb poznano zabytki jzykowe greckie o kilkaset lat wczeniejsze od epoki Homera. W neolicie, przed plemionami greckimi (w czasach Starego Pastwa egipskiego i cywilizacji Sumerw w Mezopotamii) Kret zamieszkiwa lud mwicy jzykiem nieindoeuropej-skim. w lud (przez Egipcjan zwany Keftiu) mia stosunkowo wysok kultur roln, ryback, eglarsk, opart na maych ksistwach rodowych. W Knossos rezydowa monarcha, a jego paac i dwr by jakby wielkim folwarkiem, najprawdopodobniej rodow wsplnot, gdzie obok wadcy mieszkali pracownicy rolni, dworzanie i kapani. Zapewne nie brak byo i niewolnikw. Religia Kreteczykw, zwizana z natur, bya nieskomplikowana. Wierzyli w bogini-matk, oddajc jej cze wrd gajw i wzgrz. Monarcha zwoywa lud na obrzdy o wplreli-gijnym charakterze, na ktrych odbyway si popisy, tace i walki z bykami. Nie tak krwawe jednak jak te, ktre dzi uprawiaj ludy hiszpaskie.

Kultura Krety, cho bya dworska, rwnoczenie bya i powszechna. Wpywao to na sztuk. Pragrecy, ktrzy wysp zdobyli w poowie 2 tysiclecia, przejli te ow sztuk od swych poprzednikw. Paace kreteskie, tj. co najmniej dwa z nich (w Knossos i w Fajstos), zbudowano pod koniec neolitu. Zniszczone zostay wkrtce potem, tj. okoo 1700 przed n.e. Pniej po jakich stu latach, zostay odbudowane i powtrnie zburzone w 15 lub 14 wieku p.n.e. Mit o pochonitym przez morze ldzie wsplny jest wielu ludom. Zapewne byo to katastrofalne trzsienie ziemi, poczone z zalaniem wysp przez morze. Znany jest w Indiach (wystpuje w epopejach Ma-

104 LEGENDA O ATLANTYDZIE PAAC W KNOSSOS 105 habharaty i Ramajany), w Egipcie (w czasach 20 dynastii zapisany w papirusie z Leningradu), w Grecji, gdzie pierwszy raz o zatopionym ldzie wspomina Pindar (Pie IV, 4045). Mwi on; Boj si grzmotw Zeusa zarwno jak Plutona wstrzsicie-la ziemi Kiedy przed laty, gdy trjzbem swym i piorunami cay ld posa i ludzi niezliczonych w otchanie Tartaru". Platon w Timajosie opisuje (powoujc si na Salomona, a poprzez niego na wiedz egipskich kapanw) okrg wysp, ktra posiadaa wysok cywilizacj. Gdy ta upada, spaczya si i zdegenerowa-a, morze pochono j za kar. Mamy tu wic ten sam motyw co w biblijnej opowieci o Sodomie i Gomorze. Daty, ktre Platon podaje w swej opowieci, s niemoliwe do przyjcia, tak samo jak wymiary owej wyspy. Wiele prb podejmowano, by opowie Platona zwiza ze znanymi faktami archeologicznymi. Opowie o Atlantydzie staa si ulubionym tematem literackim, a take dyletanckich docieka. Dodajmy, e Platon zasyszawszy o legendzie Atlantydy nada jej form literack, opowieci o idealnym spoeczestwie, jak pniej w XVI w. Tomasz Morus w Utopii. Niemniej legenda o Atlantydzie moe by uwaana za lad wielkiej katastrofy, ktra nastpia ok. roku 1500 p.n.e. na Morzu Egejskim na wyspie Santoryn (staroytnej Thirze), zniszczonej wybuchem wulkanu Kajmeni. Jednym z pierwszych archeologw, ktry zwrci uwag na katastrof Thiry i porwna j z wybuchem wulkanu Krakatau (midzy Jaw i Sumatr w 1883 r.) by grecki uczony S. Marinatos w 1950 r. Wybuch Krakatau, najwikszy za naszej pamici, pochon przeszo 50 tysicy ofiar. Popioy wulkanu dosigy stratosfe-ry i opaday przez cay rok, docierajc nawet do Europy. Huk wybuchu sycha byo na 3500 km wok, a fale morskie rozchodziy si w promieniu 150 km, wdzierajc si w gb ldw. Lawa, skay, kamienie niszczyy wszelkie lady ycia. Wybuch wulkanu na Thirze musia by podobny. To on zapewne zniszczy rozwj cywilizacji na Krecie, ktra odlega jest std zaledwie o 100 km. Sama Thira zostaa wp zatopiona. Morze wdaro si do rodka wyspy, nadajc jej ksztat pksiyca. W latach siedemdziesitych 20 w. na Thirze dokonano wanych odkry. Spod popiow i lawy, ktre przed czterema tysicami lat przykryy wysp, wydobyto zabytki kultury egejskiej. S to przewanie malowida cienne, freskowe. Archeolodzy ,slu-sznie mwi tu o malarskiej epopei homeryckiej. Siedmiometrowej dugoci fryz przedstawia bitw morsk midzy minojsk flot a jakim nadbrzenym miastem. Widzimy odzwierciedlenie czasw i ludzi, oblone miasta, tonce okrty, kobiety w rozpaczy skaczce z obronnych wie, marynarzy toncych w morzu. To wszystko rozgrywa si wrd krajobrazu zamieszkaego przez lwy, pantery, sarny i przez mityczne gryfy (stwory z gow ora a korpusem lwa). Obrazy przedstawiaj wybrzea Afryki i najazd egejskiej floty. W kadym razie nasza wiedza o kulturze Morza Egejskiego w czasach mi74. Plan paacu w Knossos. ok. 1700 p.n.e.: l. Wejcie: 2. Bastion stray; 3. Przedsionek; 4. Sala tronowa: 5. Portyk zachodni; 6. Duga galeria: 7. ania; 8. Glwne schody; 9. Sala kolumnowa; 10. Sala podwjnych toporw; 11. Sala krlowej

106 ARCHITEKTURA SZTUKA 107 nojskich powiksza si wskutek tych odkry. Wyspa Santoryn kiedy kwita kultur i bogactwem. W drugim tysicleciu, w czasach kultury Morza Egejskiego, wysoko stano budownictwo. Jego pocztki ledzi moemy ju w trzecim tysicleciu. Trudno jest wykaza drogi rozwojowe tej architektury. Niszczyy j liczne trzsienia ziemi. Neolityczne domy na wyspach Morza Egejskiego byy budowane z kamienia i nakrywane chrustem z polep, a czasem sklepione przez nachylenie cian. Z kolei zaczto budowa paace na Krecie oraz zamki obronne na Peloponezie. Jedn z osad kreteskich nad brzegiem morza, niemal cakowicie odkopan, jest Gurnia (ok. 1500 p.n.e.). Liczya okoo tysica mieszkacw, posiadaa w rodku rynek z kramami, niewielk wityni i paac. Mieszkacy yli z rybowstwa, hodowli owiec oraz handlu morskiego. Paace, zwaszcza nowy paac w Knos-sos (ok. 17001400), odkopany i czciowo zrekonstruowany, jest naszym gwnym rdem wiedzy o budownictwie kreteskim (ry. 74). Trudno wyobrazi sobie cao tej budowli. Narastaa z wolna, nie posiadajc tak efektownych fasad jak paace perskie czy witynie egipskie. Paace zwizane byy z otoczeniem krajobrazowym, wyzyskiway naturalne spadki terenu, a ostre wiato poudnia pozwalao na yw dekoracj malarsk. Na cao budowli skaday si niezalene od siebie przestrzenie i sale, poway byy podparte grubymi, krgymi kolumnami, wskimi u dou, szerokimi w grze i zakoczonymi kapitelami z pyt (tabl. VII). Przepady kolumny drewniane. Dochoway si tylko kamienne. Zdaje si take, e kolumna miaa dla Kre-teczykw symboliczne znaczenie siy i wadzy, by moe wadzy pastwowej, monarszej. W rodku paacu rozciga si dziedziniec, tj. obszerna, nie zabudowana przestrze, suca do wewntrznej komunikacji, a take jako plac zebra i igrzysk. W cianach znajdoway si okna, niektre przedzielone kolumn. Czyni one wraenie loy dla panujcego ksicia. Z dziedzica prowadziy na pitro obszerne schody. Niskie, jednoizbowe domki, w ktrych mieszkali rzemielnicy paacowi, ustawione obok siebie, dopeniay obrazu. Taki. plan paacu w Knossos istotnie tworzy labirynt, w ktrym trudno byo si zorientowa. Legenda przekazaa wic pami trafn w swej istocie (ry. 74). Ruiny paacu wiadcz o duej cywilizacji. By on wyposaony nie tylko w ozdobne sale, ale we wszystkie praktyczne urzdzenia, jak bruki, azienki, wodocigi i kanay. Wiele pomieszcze miao znaczenie gospodarcze spichrzy i skadw. Zachowao si archiwum tabliczek zapisanych pismem B". S to przewanie zapiski gospodarcze. Za paacem na skraju pobliskiej osady (na pagrku Gypsades) znajdowa si cmentarz. agodny klimat sprawia, e ludno ya na zewntrz domw, jak wszdzie nad Morzem rdziemnym. Ale przede wszystkim naley podkreli nieobronno paacw, swobodnie rozplanowanych na tle gr i morza. Brak murw obronnych, wie i blankw wiadczy o tym, e mieszkacy czuli si bezpieczni na swej piknej wyspie. By moe posiadali flot wojenn. Na pewno uprawiali handel morski. W salach paacw kreteskich ciany ozdabiano malowidami na tynku. Nie znamy ich zbyt wielu, lecz te, ktre dochoway si we 75. Waza kreteska, ok. 1500 p.n.e. Bazylea, wlasnos prywatna fragmentach, wiadcz o wysokim poziomie sztuki kreteskiej i o bystrej obserwacji natury i czowieka. Malowida byy mae, a ich tematyka bya zwizana z morzem (pywajce delfiny), z igrzyskami (np. skok modzieca przez zwierz) i z fantastycznym wiatem potworw morskich. W sali tronowej w paacu w Knossos (tabl. VIII), w duej mierze zrekonstruowa-

108 CERAMIKA RZEBA 109 nej, stoi w rodku kamienny tron, a wzdu cian kamienne awy, nad ktrymi widzimy bezskrzydte gryfy, silnie przestylizowane. To stanowi falujce trawy morskie. Wiele malowide przedstawiao ptaki lub zwierzta wrd bogatej rolinnoci. Do nich naley kot czyhajcy na baanta. Jak widzimy, na Krecie wytworzy si peny styl, niezaleny od wpyww idcych ze Wschodu. Od malarstwa egipskiego odrnia kreteskie obserwacja ruchu, widoczna w kadym obrazie. Po raz pierwszy w sztuce rdziemnomorskiej postacie ludzkie wystpuj przy pracy, 77. Kapanka z wami (uzupelniona), po 1600 p.n.e. Heraklion, Muzeum Archeologiczne w biegu, w skoku, w walce. Wszystko przedstawione w ywych kolorach. wietna jest kreteska ceramika. Okoo poowy 2 tysiclecia rozwija si ceramika typu Kamares (od miejsca znalezienia pierwszych okazw), zdobna malowidami i ornamentami. Motywy zdobnicze przewanie zaczerpnito z fauny i flory morskiej. 78. Wntrze (zw. Skarbca Atreusa w Mykenach, 14 w. p.n.e. 79. Lwia brama w Mykenach, ok. 1400 p.n.e. Podziwia naley i tu obserwacj natury, np. w wazie z omiornic (ry. 75). Najsynniejszym dzieem rzeby kre-teskiej jest waza niwiarzy. Powstaa ok. r. 1500 p.n.e. Widzimy na jej grnej czci (dolna nie zachowaa si) pochd modych mczyzn, nioscych snopy i narzdzia niwiarskie. Id trjkami, ze starost kierujcym piewem na czele. piewaj z caej siy, tak e wida napite minie. Radosna, ywa, a rwnoczenie rytmiczna postawa niwiarzy wywouje silne, przekonujce wraenie. Kobiety odgryway na Krecie du rol. Znamy kilka figur bogi czy

HO ZAMKI W MYKENACH I W TYRYNSIE 80. PJan zaniku w Tyrynsie, 1413 w. p.n.e.: l. Brama zewntrzna; 2. Brama wewntrzna; 3. Wiksze propyleje; 4. Mniejsze propyle/e; 5. Dziedziniec przed megoronem; 6. Megoron, czyli sala gwna; 7. Dziedziniec kobiet; 8. Mieszkania kobiet; 9. ania kapanek z wami w rkach. Dziwny to kult, bliej nie znany. Figury, tak jak malowida, oddaj dobrze stroje kobiet dugie suknie do ziemi i otwarte gorsety (ry. 76, 77). W czasie gdy upada cywilizacja kre-teska, na wybrzeach poudniowej Grecji istniay wcale liczne grody czy osady, odpowiadajce pod niejednym wzgldem kulturze minojskiej (ok. 16001100). Nazywamy ow kultur mykesk od warowni w Mykenach. Dawniej sdzono, e mieszkacy Myken s przybyszami z Krety, dzi wiadomo, e wywodz si od plemion greckich, ktre rycho po r. 2000 zajy Peloponez. Z pocztku yy z pasterstwa. Znane s ich skromne groby. Z biegiem czasu nauczyy si eglarstwa, podejmujc iupie-skie wyprawy wojenne ich tradycje przechowaa Iliada. Ju po czterystu latach owe plemiona nabray si i stworzyy cywilizacj, ktrej wietno przypada na koniec 2 tysiclecia. Najlepszym przykadem architektury owych czasw jest tzw. Skarbiec Atreusa w Mykenach (ry. 78). Jest to kopulasta budowla w typie tolosu, ze starannie przycitych i uoonych kamieni. W tym czasie grobowce tak wietnie zbudowane znale mona jedynie w Egipcie. Warto przypomnie, e w grobowiec kopuowy w 19 wieku uchodzi za grb Agamem-nona i e o nim napisa swj pikny poemat Juliusz Sowacki. Chyba ju w staroytnoci ztupiono Skarbiec Atreusa. W pobliu odkry'i.0 jednak inne groby, starsze, zawierajce cenne zabytLWIA BRAMA Ul ki kultury mykeskiej. W jedenastu grlpch tzw. szybowych (ok. r. 1550 p.n.e.) znaleziono wiele klejnotw, ozdb stroju, broni i masek ze zota. Te ostatnie suyy do zakrycia twarzy zmarego. Opodal stan zamek, do ktrego prowadzi synna Lwia Brama (ry. 79). W przeciwiestwie do Krety, siedziby wadcw achajskich w Mykenach i Tyrynsie (ry. 80, 81) byy obronnymi zamkami, otoczonymi murami z ciosw. Pniej Grecy nazywali takie mury cyklopowymi, podkrelajc przez to, e nie mogli ich zbudowa ludzie, ale legendarni Cyklopi. Mury zamku w Mykenach przypominaj budownictwo Hetytw w Anatolii. Take ze Wschodu pochodzi motyw symetrycznie upozowanych lww. Opieraj si one o podstaw kolumny i wyranie jej strzeg. Kolumna Lwiej Bramy symbolizuje zapewne monarsz wadz. Lwy miay gowy z metalu lub byy rzebione z innego kamienia. Dla historii sztuki kolumna ta ma due znaczenie. Powtarza wyranie ksztaty architektury drewnianej. Ponad architrawem wida okrge czoa belek, tworzcych w budynku powa. W rodku zamku znajdowaa si du81. Polowanie na dzika, tresk z zamku w Tyrynsie. 14 w. p.n.e. Ateny, Muzeum Narodowe

112 ARCHITEKTURA za sala przeznaczona dla mczyzn, zwana megafonem. Prowadziy do niej dwa przedsionki. W rodku umieszczano ognisko pod dymnikiem otoczonym supami. Tak rozplanowana budowla znowu przypomina budynki Maej /Azji. Pniej na podobnym planie opiera si bd witynie greckie. Megaron z ogniskiem w rodku, z przedsionkiem i portykiem kolumnowym, by gwn sal paacu w Pylos. Wok tej budowli narosy tez inne pomieszczenia: izby, spichrze i wartownie. W Pylos zachowao si kilkadziesit wielkich garncw na magazynowanie zboa. Architektura mykeriska nie zostawia wity, nie wiemy dobrze, jakich bogw czczono, ale zapewne byli to bogowie znani, nam pniej z mitologii greckiej. Zajcia i zabawy zwizane z hodowl byda poznajemy z dwch synnych Kubkw z Wafio (ry. 82). Na pierwszym przedstawiono ujarzmianie byka w sieci, a na drugim prowadzenie sptanych bykw. Czas wyrobu kubkw przypada na lata 1600 p.n.e. ;y s to dziea zotnika kreteskie-, czy mykeskiego, trudno roz-(rzygnac. A moe jest to wyrb [otnikaTcreteskiego, ktry przyby p Grecji z Krety? Wafio ley w lakonii w pobliu Sparty. Kubki od-;ryto w r. 1889 w grobie kopuowym z bardzo bogatym wyposa-;6niem. rwnie zagadkowe pozostaj dla nas :rzy postacie rzebione w koci slopiowej, a przedstawiajce dziecko t jego dwie piastunki. Podobne po-tstacie wystpi pniej w ikonografii ichrzecijaskiej, w scenie w. Anny i Matki Boskiej z Dziecitkiem. JaACHAJOWIE 113 kie znaczenie ma ta rzeba myke-ska, nie wiemy. Achajowie z czasw kultury myke-skiej byli wojownikami. Kultura my-keska upada w 12 wieku p.n.e., zapewne wskutek najazdu Borw z pnocy. Wtedy to spalono i zburzono twierdze, zupiono groby. W Tyrynsie obok zamku znaleziono szkielety jego obrocw, przywalone gruzami murw. Cywilizacje Morza Egejskiego skoczyy si. W Grecji osiady plemiona doryckie, ktre na nowo budowa zaczy kultur, by po paru wiekach doprowadzi j do szczytowych w staroytnoci osigni.

VI GRECJA

116 CHARAKTER SZTUKI GRECKIEJ 83. Grecja w staroytnoci Sztuka grecka miaa inne pocztki ni sztuka Egiptu czy Mezopotamii. Uksztatoway j warunki etniczne Grecji i kult dla tradycyjnych bstw lub narodowych bohaterw. Rozdzieleni na plemiona, potem na pastwa i pastewka, czsto skceni, ale take fanatyczni zwolennicy wolnoci, rzdw demokratycznych, rzdzeni przez oligarchie, przez demokracje, a take przez tyranw i monarchw, na ogl nie budowali Grecy wspaniaych grobowcw, wspaniaych bodaj w tym stopniu co w Egipcie. Jedno narodowa Grekw wyraaa si w obyczaju i w literaturze, w sztuce i w religijnych obrzdach, dla ktrych przeznaczone byy uwicone miejsca, cel pielgrzymek i zjazdw; w Delfach, w Olimpii, w Atenach. Trzeba podkreli jednak nie tyle grecki brak zmysu pastwowego, co niech do wszelkich tyranii, take tyranii bstw, mio pikna i zamiowanie Grekw do filozofowania. To ostatnie sprawio, e pierwsi na wiecie wypracowali teori sztuki, bardzo logiczn i prost. wiadomo narodowa, obudzona po zwycistwach w wojnach perskich, pokazaa Grekom ich wasne wartoci i si twrcz, co pozwolio im w 5 i 4 wieku, tj. w okresie klasy-cyzmu, zerwa wszelkie zwizki ze sztuk Wschodu, a nawet lekceway j jako barbarzysk, obc. Dzieje sztuki greckiej przypadaj gwnie na pierwsze tysiclecie przed n.e. i wtedy te oddziaywanie tej sztuki osiga szczyt. W czasach rzymskich i z pocztkiem chrzecijastwa, a wic od l do 4 wieku PODZIA 117 n.e. sztuka grecka, tak jak grecka filozofia, jak caa kultura tego kraju, ya odblaskiem dawnej chway. Dopiero sztuka bizantyska znw stana na wysokim poziomie. Ale to bdzie ju zupenie inny styl. Dzielimy sztuk greck na kilka okresw, poczynajc od 10 wieku przed n.e. S to: styl geometryczny i okres archaiczny, okres klasyczny, czyli helleski, okres hellenistyczny. Terytorialnie zasig sztuki greckiej jest duy; obejmuje zarwno Grecj, Macedoni, Tracj, jak i wybrzea Maej Azji i wyspy Morza Egejskiego, a take kolonie greckie w Italii i na Sycylii (ry. 83). W okresie hellenistycznym sztuka grecka bdzie posiada silne rodowisko w Aleksandrii w Egipcie, a take bdzie si rozwija w miastach greckich nad Morzem Czarnym. 84. Opakiwanie zmarego; fragment wazy w stylu geometrycznym, ok. 700 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. Oczywicie, e nasz podzia chronologiczny jest oglny. Historycy sztuki greckiej rozrniaj w jego granicach podokresy wczesne, rodkowe i pne, coraz bardziej ucilajc szkoy i kierunki. Ale podzia na sztuk archaiczn, klasyczn (hellesk) i hellenistyczn (a do 4 wieku n.e.) zosta powszechnie przyjty. Styl geometryczny powsta po roku tysicznym. Stosoway go te plemiona joskie i doryckie, ktre po okresie kultury mykeskiej zapanoway w Grecji. Nazwa stylu geometrycznego pochodzi od sposobu zdobienia naczy geometrycznymi wzorami. Skadaj si na nie trjkty, szachownice, zygzaki, gwiazdki, meandry ujte poziomo w pasy. Im skromniejsza, im prostsza jest ta dekoracja, tym jest wczeniejsza. Do

118 STYL GEOMETRYCZNY 85. Dzban w stylu orientalizujcYm, 7 w. p.n.e. Boston, Muzeum SzruA Piknych ksztatw geometrycznych sprowadzono take postacie ludzkie i zwierzce. Za szczeglnie cenne naczynia uwaane s wazy dipyloskie (nazwane tak od bramy Dipylon w Atenach) z 8 wieku p.n.e. Widzimy na nich przedstawienia pogrzebu: zmary ley na marach, dalej ustawili si aobnicy, a na rydwanach zaprzgnitych w trzy konie jad wojownicy. Wszystkie postacie traktowane s sylwetowe czarne na tle w naturalnym kolorze gliny. Wazy takie ustawiono na grobowcach dla uczczenia pamici zmarego (ry. 84). Opis tarczy Achillesa w Iliadzie w zasadzie przedstawia dzieo w stylu geometrycznym. Hefajstos tarcz mu wyku ogromn i szczelnie spojon, Ozdabiajc j piknie. Wok otoczy j rbkiem Trjkarbowanym, byszczcym i srebrny pas przytwierdzi. Tarcza z piciu zoona jest warstw, na wierzchniej wybito Moc najrniejszych ozdb..." Styl geometryczny jest prosty, bezporedni, jakby ludowy w swej szczeroci. Studiujc ozdoby i sceny na wazach spostrzega si, jak z czasem, w miar mijania pokole, geometryzowanie postaci ustpuje studium natury, ruchu i wyrazu. W 7 wieku malarstwo attyckie na wazach osiga wyyny kompozycji. Ceramik geometryczn znajduje si zarwno we Woszech, jak i na Bliskim Wschodzie, co wiadczy, e eksport grecki siga daleko. Od Fenicjan przejmuj Grecy alfabet i przerabiaj go swoicie, jak to wiemy z napisw na tyche wazach. Najwikszym greckim dokonaniem w tym czasie pozostanie jednak poezja, niemiertelna w epopejach Homera. W stylu geometrycznym ilustracje opowieci homeryckich nie wypadaj tak silnie i barwnie jak w przekazach literackich, bo pie bya owym ludziom blisza ni przedstawienia plastyczne, przemawiajc do ich wyobrani bezporednio, si me-lodeklamacji. Szybki rozwj handlu greckiego oraz tworzenie przez Grekw kolonii w Maej Azji w 7 i 6 wieku p.n.e. sprawiy, e pojawiaj si w ceramice motywy wschodnie (std styl orientalizujcy), jakby wzite z tkanin. Gwnym orodkiem tej TRZY PORZDKI; DORYCKI 119 ceramiki by Korynt (ry. 85). W stylu geometrycznym powstaj take rzeby. ^i to przewanie gliniane figurki ludzi i zwierzt, ktre sprowadzono do zasadniczych, uproszczonych ksztatw, eliminujc szczegy. Suyy jako wota skadane na otarzach. W kocu 7 wieku wyksztaca si architektura grecka, by osign swoj doskonao w poowie tysiclecia. Pocztki budowy wity greckich nie s nam dobrze znane. Skd si bior tak charakterystyczne dla wity greckich formy kolumn, belkowanie, przyczki i dachy, nie wiemy dobrze, bo doszy do nas witynie stawiane z marmuru, ju w wyksztaconej formie. Z pewnoci jednak ze Wschodu przyszed (jeszcze za panowania kultury egejskiej) typ domu (megaronu), z przedsionkiem i portykiem na kolumnach, a elementy tych budowli (jak supy, belkowanie, przyczki) wykonane byy z drzewa. Grecy przejli owe zasadnicze elementy, lecz przerobili je oryginalnie, rzec mona, e je wydoskonalili. Na samym pocztku megaron przemieni si wic w skromn wityni z dachem dwuspadowym, pod ktrym umieszczono otwory przepuszczajce wiato. Budowle byy wykonane z drzewa i oblepiane glin, zapewne posiaday supy. Wrd wykopalisk w Spareie znaleziono lady wczesnego sanktuarium Artemidy. Znamy take gliniane modele takich pierwotnych wity. witynia grecka jest z reguy budowl kolumnow. Kolumnada moe 86. Kapitel l belowanie joskle, 2 w. p.n.e. Stambu, Muzeum Archeologiczne j obiega wok lub tylko od frontu zdobi wejcie. W zasadzie ludno nie miaa wstpu do wityni, lecz przez otwarte podwoje czcia posg bstwa. W stosunku do izolowanych tajemniczo wity egipskich bya to wielka zmiana funkcji. Oto trzy zasadnicze style lub lepiej porzdki architektury greckiej, tak jak

je ju w staroytnoci (w l wieku n.e.) opisa Witruwiusz: l. Porzdek doryki w Grecji waciwej. witynia stoi na trzystopniowym podwyszeniu. Ostatni stopie tworzy podstaw (stylobat). Kolumny nie maj baz. Trzony kolumn zoone z bbnw s obkowane (kanelowane), w rodku lekko zgru-

120 PORZDEK JOSKI 87. Kapitel z Lapisy, 7 w. p.n.e. Stam-bu;, Muzeum Archeologiczne bione (entazis). Kapitel dorycki' skada si z okrgej poduszki (echinus) i pyty nad ni (abakus). Belkowaniem nazywa si konstrukcj horyzontalnie lec na kolumnach. W porzdku doryckim belkowanie skada si z trzech elementw, a mianowicie: architrawu, fryzu z tryglifa-mi i metopami oraz z gzymsu. Dopiero na gzymsie (speniajcym rol okapu) spoczywa dach dwuspadowy. 2. Porzdek joski wyksztacony w koloniach greckich na wybrzeach Maej Azji. Na stylobacie-podstawie wznosi si kolumna. Ma ona baz, zoon z piercieni, wakw i zagbie. Bazy maoazjatyckie posiadaj kilka rzdw gsto ustawionych piercieni, bazy attyckie maj ich mniej, a grny piercie jest wgbiony i spoczywa na waku. Trzon kolumny jest gboko kanelowany. Na kapitel skadaj si dwie limacznice, zwane wolutami. Cienka pyta (abakus) oddziela kapitel od belkowania, ktre skada si ze stopniowego (uskokowego) architrawu, z fryzu gadkiego (aby da miejsce rzebom) i gzymsu (ry. 86). PORZDEK KORYNCKI 121 3. Porzdek koryncki jest najpniej-szy. Powstanie jego przypada na czasy hellenistyczne. Nie rni si waciwie od porzdku joskiego, z wyjtkiem kapitelu, ktry jest zasadniczo inny. Jego trzon otaczaj licie akantu, ponacinane brzegami. Spord nich wyrastaj wici lub odygi, zwinite w mae woluty. Kapitel jest ywy, bardzo dekoracyjny. witynie greckie otoczone kolumnad nakrywa niewysoki dach, tworzcy na przedzie i w tyle wityni dwa trjktne przyczki (frontony). Tu byo miejsce na rzeby figuralne. 88. witynia Posejdona w Paeslum, 450 p.n.e. Nie trzeba zbyt bystrego oka, aby zrozumie genez konstrukcji greckich budowli. Wywodzi si ona z budownictwa drewnianego, co atwo daje si odczyta. Dorycka kolumna to sup, architraw to leca belka, na ktrej spoczywa powaa (tryglify to czoa belek, metopy to zasony otworw midzy nimi), gzyms to okap dachu. Drewniane konstrukcje istniay w Grecji do 3 w. p.n.e. i Grecy pamitali, e z nich wziy si monumentalne, wielokolumnowe witynie, portyki, otarze. Pauzaniasz pisze o wityniach, w ktrych drewniane

122 HARMONIA I SPOKJ kolumny wymieniano z wolna na kamienne. Nie umiemy objani tak dokadnie pocztkw stylu joskiego. Teorie s tu najrniejsze. Ozdobno stylu niewtpliwie wywodzi si ze Wschodu, take z pierwotnego budownictwa, moe nie tyle z drzewa, co z wizek trzcinowych. Do dzi w Mezopotamii buduje si domy z trzciny. Woluty, charakterystyczne dla joskiego porzdku, wywodz niektrzy ze zwijanych mat. Lecz swoj drog na Wschodzie trafiaj si kapitele z zakoczeniem rolinnym, tj. z limi i kwiatami, ktrych koce s zwinite (ry. 87). Porzdki dorycki i joski wystpuj rwnoczenie ju w epoce archaicznej. S wyrazem psychicznego stosunku do form architektury i szczepowych tradycji: Dorowie, oddzieleni od kultur Wschodu, wytwarzaj architektur opart na rytmie i cikich proporcjach, na prostocie, a nawet surowoci form, Jonowie pod wpywem sztuki azjatyckiej wykazuj ywo wyobrani i zdobnictwa. Te oba kierunki zostan zgodnie pokazane na Akropolu w Atenach. Poczenie obu porzdkw dokona si w epoce hellenistycznej. Porzdek koryncki jest syntez obu kierunkw. Pierwsza budowla otoczona kolumnami korynckimi to Pomnik Lizykra-tesa w Atenach (r. 334 p.n.e.). Elementy budowlane greckie wystpowa bd w wielu dzieach sztuki a do naszych czasw. Std w historii sztuki konieczna jest dokadna znajomo zasad architektury greckiej. W budowlach kolumnowych stosowano rozmaite szczegy, wyliczane z matematyczn dokadnoci dla celw estetyczno-optycznych. Architra-wy bywaj w rodku wygite ukowo do gry, co nachyla kolumny lekko ku rodkowi. Kolumny narone odsunite s nieco na zewntrz, same trzony za maj wybrzuszenie w rodku (entazis). Duo na temat tych szczegw pisano i wyjaniano. Tymczasem pikno kolumnad greckich nie ley w zagadkowych kanonach ani w pitagorejskiej mistyce cyfr, do czego staroytni przywizywali zbyt wielk wag, jak rwnie i niektrzy wspczeni historycy webitek-tury greckiej. Tajemnica pikna i oddziaywania porzdkw greckich ley w prostocie konstrukcji, w celowoci kadego szczegu, w jasnoci formy, take w szlachetnoci materiau, z jakiego witynie s zbudowane, oraz w owietleniu. witynie greckie wczone s w krajobraz, a nie dominuj nad nim. Std harmonia i spokj. Mniejsza o to, jaka jest wysoko kolumn lub ich rozstawienie, mniejsza, czy tryglify belkowania s przesunite, czy wystpuje entazis lub jaka jest ilo piercieni w podstawie kolumny. Pamitajc o tych szczegach stwierdmy, e nie maj one decydujcego znaczenia artystycznego, lecz pomocnicze. Istniej teorie przypisujce tryglifom warto kanonw, dyktujcych proporcje porzdku doryckiego. Wydaje si nam jednak, e id zbyt daleko, zwaszcza jeeli w tryglifach przestaje si widzie czoa belek lub trzech, razem zoonych grubych desek. e SYNNE WITYNIE i23 tryglify to pierwotnie czoa belek, a nie podprki poway (te byyby za sabe i zbyt niepewne), na to dowd mamy w czterech belkach lecych na kapitelu kolumny w Lwiej Bramie w Mykenach. Wystpuje tu wyrany pierwowzr porzdku doryckiego; lepszego dowodu nie trzeba. Porzdek dorycki zostawi nam kilka synnych wity. Cikie kolumny i belkowanie wytrzymay katastrofy wiekw, wojny, zaniedbania i upadek ekonomiczny kraju. Swi89. Akropol w staroytnoci: l. witynia Ateny Nike; 2. Pomnik Agryp-py; 3, Propyleje; 4. Pinakoteka; 5. Dziedziniec Artemidy Brauronia; 6. Chalkoteka; 7. Dziedziniec Zeusa Po-lieus; 8. Partenon; 9. Okrga witynia Romy; 10. Herom 11. Otarz Ateny; 12. Siady najstarszej wityni Ateny; 13. Erechtejon; 14. Dziedziniec witej Oliwki zw. Pandrose-jon; 15. Dom kapanek; 16. Posg Ateny Promachos, duta Fidiasza tynie doryckie budowano bez zaprawy; spajano jedynie kamienie brzowymi

klamrami. Katedra w Syrakuzach na Sycylii, jest chyba jedyn budowl doryck, ktra nieprzerwanie od wczesnego 5 wieku a do dzi suy celom religijnym. Kiedy bya to witynia Ateny, potem zamieniona zostaa na chrzecijaski koci trzynawowy. Zachoway si we wntrzu przepyszne doryckie kolumny a dawna cela mieci prezbiterium. Mrok kocio-

124 PARTENON 90. Plan Partenonu, 447 p.n.e. 91. witynia Ateny Partenos na Akropolu w Atenach, arch. Jktinos i Kallikrates, 447432 p.n.e. ia, trzony kolumn zuytych przez czas, kapitele, monumentalno ksztatw, zbliaj nas do antyku lepiej ni jakiekolwiek rekonstrukcje czy odsonite ruiny. We Woszech na poudnie od Neapolu i na Sycylii oraz w Grecji waciwej mamy dalsze przykady budo-t^wnictwa w porzdku doryckim. Najstarsza jest tzw. bazylika w Paestum (ok. 450 p.n.e.) (ry. 88). W Atenach na Akropolu budowle doryckie pochodz z drugiej poowy 5 wieku. Wzgrze Akropolu w Atenach, wzniesione wysoko nad miastem, byo twierdz ju w czasach kultury my-keskiej, o czym wiadcz potne ciosy jego murw (tabl. IX). Nazwa Akropolis (Akropol) oznacza dosoZABUDOWA AKROPOLU 125 wnie wywyszony grd i powtarza si w niejednym miecie Grecji. Najstarsz wityni Ateny na Akropolu zburzyli Persowie w r. 480. Odbudow Akropolu podj dopiero Pery-kles, kiedy Ateny stany u szczytu potgi. Byo to najbardziej miae przedsiwzicie w dziejach sztuki greckiej, a zarazem szczyt okresu klasycznego, helleskiego. Nieszczsna wojna peloponeska pooya kres zabudowie Akropolu. Na Akropol wiedzie szeroki trakt schodw. U wejcia na wzgrze stoj Propyleje, wspaniay portyk zoony z kolumn doryckich, dzieo architekta Mnesiklesa, zaczte w r. 437. Z boku znajdowa si budynek wikszy od innych, tzw. Pinakoteka, z 92. Ko/umny Partenonu, 448 p.n.e.

126 ERECHTEJON 93. Perselona, Demeter, Hebe, boginie z wschodniego przyczka Partenonu, (Huta Fidiasza, ok. 435 p.n.e. Londyn, Muz. Bryt. przeznaczeniem na zbir obrazw. Byo to pierwsze na wiecie muzeum. Na prawo od wejcia, na samym brzegu wzgrza, stoi do dzi maa witynia Nike w stylu joskim, rodzaj tzw. templum in antis (antami nazywane s prostoktne wystpy boczne). Ta jedyna w swoim rodzaju wjtyka, dzieo Kallikratesa (ok. 425 p.n.e.), zwrcona jest ku Salami-nie, przypominajc wielkie zwycistwo Aten i ich opiekuczej bogini nad flot persk (ry. 89). W gbi wznosi si Partenon powicony Atenie jako bogini mdroci (dzieo Iktinosa i Kallikratesa w latach 447432 p.n.e.) (ry. 90). witynia jest zbudowana w porzdku doryckim, na planie megaronu otoczonego kolumnad (podwjn na froncie i w tyle) (ry. 91, 92). Nad wejciami wznosz si przyczki (ry. 93). W celi (naos) sta posg Ateny Partenos, z tylu mieci si skarbiec. Metopy fryzu byy rzebione, take fryz wewntrzny. Wspomniane rzeby wyszy spod duta Fidiasza. Na lewo od Propylejw stoi Erech-tejon. Zbudowano go w porzdku joskim w r. 421. witynia powicona bya Atenie i Posejdonowi, zaoycielom miasta. Budow prowadzono do r. 405. Z boku Erechtejonu znajduje si przedsionek; tu zamiast kolumn podpieraj belkowanie posgi szeciu kobiet (zwane kariatydami), ktre w rku trzymay chleby ofiarne. Zabudowy Akropolu dopeniay jeszcze inne budynki. Z prawej strony znajdowa si osobny budynek, zwany chalkotek, gdzie skadano wo-|K,wne ofiary, przewanie zbroje. Wolne miejsce midzy wityniami wypeniay pomniki i posgi. Obok Partenonu sta brzowy, zocony posg Ateny Promachos duta Fidiasza. W 4 wieku wystawiono na Akropolu posg Artemidy Bmu/onia. Nieopodal posgw i rzeb wotywnych umieszczano na Akropolu take tablice z napisami o znaczeniu pastwowym. Pikno Akropolu zdumiewao. Nad miastem wznosio si wzgrze z monumentaln wityni, prost w konstrukcji, niezwykle proporcjonaln i jasn. Z daleka wida byo wspomniany posg Ateny Promachos. Grot jej zoconej wczni byszcza w socu i widoczny by eglarzom wpywajcym do portu w Pireusie. Na Akropolu mieci si bogaty skarbiec ateski, std rozpoczynaa si wielka procesja ku czci Ateny. Po tysicu lat nieprzerwanego trwania kultu chrzecijastwo usuno posgi bogw, a witynie zamienio na kocioy. Ale i tak a do 17 wieku przetrwa Partenon. Najbardziej zrujnowali wzgrze Turcy, ktrzy Akropol zmienili w twierdz. Wybuch magazynu prochu (w czasie oblenia Aten w r, 1687) zburzy rodek Partenonu. Dopeni z pocztkiem 19 PIKNO AKROPOLU 127 wieku zniszczenia lord Elgin, ktry ze wityni zabra do Londynu cenne posgi i rzeby Fidiasza. Prawda, e wwczas nie byo innego sposobu ich ocalenia. Ostatecznie rzeby przywiezione przez lorda Elgina (ktre zatony w czasie transportu i trzeba je byo wyawia z dna morza), zakupio Muzeum Brytyjskie. Tymczasem w okupowanych przez Turkw Atenach trwao nadal niszczenie Panteonu. Turyci kupowali odrbane fragmenty rzeb Fidiasza. Wiele z nich rozrzuconych jest po kolekcjach w wiecie. Z wolna, z wolna dojrzewa w Anglii szlachetna myl, by fryz partenoski zwrci Grecji. Ale ju nie na Akropol. Ptora miliona turystw rocznie niszczy, wprost zadeptuje Akropol. W roku 1975 rzd grecki by zmuszony wyda olbrzymie sumy na konserwacj wzgrza, a jest to tylko pocztek/tej akcji. Rzeby Partenonu maj by zastpione kopiami. Ruch turystyczny musi by ograniczony, jak obecnie czyni si to na wiecie w wielu cennych miejscach zabytkowych, ktre nie byy obliczone na tumy zwiedzajcych. Dzi budowle Akropolu wymagaj uzupenie i usunicia zalegajcych gruzw, przynajmniej w takim stopniu, aby zmniejszy przykre wraenie ruiny. Nie

dopuszcza do tego pozytywizm konserwatorski, jaki w 19 wieku wypracowa teori, e nie naley zabytku zblia do stanu pierwotnego, gdy byoby to naruszeniem historycznej prawdy. Akropol w Atenach nie jest jedynym zachowanym zespoem budowli z cza-

126 przez io to Na ] brzeg wit dzaj nazyv boczn wit' 425 p nie, ] stwo nadfl W g< cony (dziele 128 OLIMPIA. DELFY sw staroytnej Grecji. W samych Atenach stoj tzw. Tezeion, witynia dorycka, teatr, znajduje si wielkie boisko, wszystko przewanie w ruinie. Wany zespl tworzyy budowle w Olimpii, gdzie od r. 776 p.n.e. odbyway si oglnogreckie igrzyska. Tu stal witynia Zeusa w porzdku doryckim, znajdowa si stadion i inne budynki. Do najsynniejszych miejscowoci naleay Delfy, miejsce kultu Apolla, gdzie znajdowaa si sawna wyrocznia. Niestety z miejsc owych zostay tylko szcztki, ktre z trudem odczytuje i rozumie archeolog, pomagajc sobie opisami staroytnych autorw. Lepszy jest stan wity greckich we Woszech na poudnie od Neapolu, w Paestum i na Sycylii, w Agrigentum i w Selinuncie. S to wspomniane wczesne witynie do-ryckie, masywne, a nawet cikie w proporcjach. By moe dlatego nie oddziaay we Woszech w okresie renesansu, kiedy to zabytkom staroytnym powicano tak wiele uwagiW czasach Peryklesa, ok. 420 r. p.n.e., powsta u stp Akropolu teatr Dionizosa, pierwowzr innych tego rodzaju budowli na otwartym powietrzu. Na stokach wzgrza w pkolu wycito lawy dla trzydziestu tysicy widzw. Przed niewielk scen byo miejsce chru. Aktorzy wystpowali w maskach, a na nogi wkadali san-day-koturny. Tego rodzaju teatrw zachowao si wiele (Epidauros, Syra-kuzy, Efez), niektre przebudowane przez Rzymian. Architektura porzdku joskiego zna laza gwnie zastosowanie w Azji Mniejszej, w miastach i w koloniach greckich (ry. 86). Smuke proporcje joskie ze zdobnymi kapitelami i fry-1 em belkowania, dajcym miejsce na \ dekoracje rzebiarskie, ozdoby i obra-; mienia pokryte paskorzebami v, j l ksztacie palmet, zwojw i rozmai- j | tych ornamentw wszystko to wy ; wodzi si, jeli o szczegy idzie, zfe Wschodu, tzn. z Mezopotamii, Anatolu, Syrii, gdzie charakterystyczne s bogactwo i ozdobno szczegowi , Niestety, mao zachowao si zabytkw architektury joskiej. Do najwikszych naleaa witynia Hery na Samos, Apolla w Milecie, Artemi? dy w Efezie, oprcz opisanego wyej | Erechtejonu w Atenach. | i Porzdek koryncki rozwin si naJ| | pniej. Stanowi on przetworzenie ^ porzdku joskiego i znalaz zastoi -J sowanie nie tyle w Grecji, co w | Rzymie. '' , Rzeba jest t' dziedzin sztuki, v | ktrej geniusz artystyczny staroyt < nych Grekw wypowiedzia si na ? lepiej. Zacza si ona w 7 wiektr p.n.e. i nieprzerwanie rozwijaa si1| przez blisko tysic lat. Dawniej ma wiano o okresach wzrostu, doskona loci i upadku rzeby greckiej, al1 te okrelenia s niesuszne i obecni' nie daj si utrzyma. Raczej mam' do czynienia ze zjawiskiem rozmai toci kierunkw, z ktrych kady oc znacz si indywidualnymi wartoci:

mi. Trzeba je tylko umie odczyta i widzie ich kolejne przemiana Wtedy wystpuje caa dynamik form i sia rzeby greckiej. Grec archaicznego okresu (trwajcego di)4. Modzieniec z Melos, ok. 480 go, bo 6 wiekw) pocztkowo st< '"' -Ateny, Muzeum Narodowe RZEBA 129 wiali w wityniach figury zaledwie wycite z kloca drzewa, poniewa odziewali je w szaty. Te figury, bdce rodzajem stelay, na ktrych upinano strj i ozdoby, wpyny na ksztatowanie posgw kamiennych. Wywieray na nie take wpyw zwarte w ksztacie rzeby wadcw i bogw ze Wschodu i z Egiptu. W Jonii, tj. na wybrzeach Azji Mniejszej, posgi, a zwaszcza poski wotywne, byy smuke j sze i lejsze, w Grecji waciwej sztywniejsze. Tam, gdzie figura bya maa, lepiona z gliny, jako wotum skadane na otarzu, a przedstawiaa wojownika z wczni, kobiet z dzieckiem na kolanach lub ze zmarym synem (ikonograficzne pierwowzory Opakiwania), jedca na koniu, ruch bywa ywszy, w zgodzie z tendencjami stylu geometrycznego w dekoracji waz, a chocia by sumaryczny, rwnoczenie by wyranie zaznaczony. Najrniejsze przyczyny tumacz wic formy archaicznych rzeb greckich. Grecy nie posugiwali si dla wyjanienia rzeby ani napisami, jak w Egipcie, ani skomplikowan symbolik szczegw, jak np. Aztekowie, ani interpretacj religijn, jak w romanizmie czy w gotyku. Na ogl mona scharakteryzowa dzieje rzeby greckiej jak nastpuje; Okoo roku 550 wystpuje w Grecji tendencja, aby rzeba w kamieniu i w brzie przedstawiaa przede wszystkim posta ludzk. Pierwsze rzeby mczyzn i kobiet traktowane byy sumarycznie, jakby niemiao w stosunku do materiau. Korpus, czonki, gowa, ustawienie postaci, wszystko

130 STYL ARCHAICZNY 95. Bogini z Talentu we Woszech, oA. 480 p.n.e. Londyn, Mvii. Bryt. to byo ledwie zazndczone przez rzebiarzy. Bardzo szybko, zwaszcza w szkole doryckiej na Peloponezie, rce i nogi, twarz, szaty i fady zaczynaj si uwypukla, z wolna odrywa od korpusu, niejako budzi si do ycia. Dawniejsi historycy sztuki greckiej widzieli w tych rzebach nieudolno, nieumiejtno. Dzi archaizm tej rzeby znajduje uznanie wanie dziki swym ukrytym wasnociom. Ju w nastpnym okresie, klasycznym (helleskim) pojawia si natu-raiistyczne oddanie ruchu. Rce i nogi oraz fady szat traktowane s 2 ca swobod, cho z pewn powcigliwoci. Nie jest to powaga rzeby egipskiej, nie dekoracyjno, jak widzimy w rzebie Bliskiego Wschodu, ale dostrzeenie natury czowieka. W nastpnym, hellenistycznym okresie zwycistw i podbojw Aleksandra Wielkiego i pniej w czasach panowania Rzymu, rzeba grecka zwrci uwag na uczucia czowieka, na patos jego przey i te wartoci bdzie staraa si wyrazi. Z wolna, z wolna i ten kierunek ustpi. Wraz z upadkiem Imperium Rzymskiego, wraz z upadkiem kultury antycznej, a rosncymi wpywami Wschodu, zanika potrzeba wyobraania ideaw klasycznych. Na ich miejsce pojawia si dekoracyjno i tendencje do wywoania jak najsilniejszego wraenia. I oto znowu rzeba jakby z wolna wracaa w kamie, sztywniaa w ruchach, podkrelajc je nie tyle ywoci, co powag i wielkimi liniami ksztatw. A wreszcie ustpi rzeba grecka przed malarstwem bizantyskim, ktrego najlepszym wyrazem s mozaiki i ikony. Zmieni si bowiem wiat Hellenw, ustpujc miejsca chrzecijastwu. W kierunku oywienia postaci ludzkiej poszed wic z pocztku rozwj rzeby greckiej. W okresie archaicznym reprezentuj j posgi modziecw, tzw. kurosw, prawdopodobnie zwycizcw w igrzyskach, a nie, jak OKRBS KLASYCZNY 131 dawniej sdzono, podobizny Apolla (ry. 94). Stwarzaj wraenie siy. Przedstawiaj (nie bez wpywu rzeby egipskiej) modych mczyzn, nagich, kroczcych w defiladzie przed wyobraeniem bstwa. Egipcjanie uwaali jednak ciaa ludzkie jedynie za zewntrzn powok bytu; odmiennie Grecy, tych interesowao ciao czowieka, jego funkcja i harmonia. Std w posgach owych modziecw wyczuwamy ycie, ruch. W przeciwiestwie doilgur mskich, kobiece byy ubrane w dugie suknie (ry. 95). Rzeby z 6 wieku, np. Hery z Samos lub siedzcej postaci bogini z Miletu, lub postaci dziewczyny z Akropolu, maj w sobie du powag i spokj, bez rysw indywidualnych. Te ostatnie cechy w rzebie okresu archaicznego nie wystpuj w ogle. Niektre posgi nosz podpisy. W Muzeum w Syrakuzach na udzie nagiego modzieca-kurosa wypisano, e posg ten fundowa Sombrotidas lekarz syn Mandroklesa". Rozrniamy szkoy rzebiarskie doryckie i joskie. Te ostatnie chtnie przedstawiay posgi kobiece ubrane w szaty, z biegiem czasu coraz ywiej i gciej fadowane. Z pnoarcha-icznego okresu (pocz. 5 w.) pochodz figury przyczka z wityni na wyspie Eginie. Kompozycja bya tu symetryczna. W rodku Atena nad ciaem Achillesa, a dalej postacie pochylone w miar jak dyktoway to granice trjktnego przyczka. W okresie klasycyzmu sztuki greckiej, tj. w drugiej poowie 5 wieku, gdy budowano Partenon, rzebiarze greccy, szczeglnie atescy, zaczn 96. SteJa grobowa Hegeso, ok. 410 p.n.e. Ateny, Muzeum Narodowe tworzy w stylu nazwanym wzniosym (ry. 96). Trzej genialni rzebiarze dziaaj w tym czasie: P o l i-klet, Myron i Fidiasz. Byli oni uczniami rzebiarza ateskiego Ageladasa. Grecy okresu klasycznego nie wymagali od rzeb portretowego realizmu, naturalizmu czy ekspresji. Ethos (wzniosy nastrj) rzeb Fidiasza czy Polikleta to po prostu idealizm wyraany przez rytm, harmoni, rwnowag. Bogowie Fidiasza s obrazem filozofii i pogldw, jakie doszy w Grecji do gosu po zwycistwie nad Persami; kanon Polikleta czy ruch

132 STYL WZNIOSY: POLIKLET 97. Dary/oro Polikleta, ok. 450 p.n.e. (kopia). Neapol, Muzeum Narodowe w rzebach Myrona to intelektualna wiara w harmoni ksztatw. Pamitajmy take, e zwycizcom w zawodach olimpijskich przyznawano wieniec laurowy gwnie za zrczno i pikno ruchw, a nie jak to dzisiaj czsto si dzieje za szybko lub brutaln si. Poliklet ustali! prawo (zwane kanonem), wedug ktrego stopa ludzka powinna liczy 1/6 wysokoci ciaa. U Pliniusza (rzymskiego autora z l wieku n.e.) czytamy, e: Poliklet niczym prawodawca jest twrc tego, co artyci nazywaj kanonem, z czego bior si gwnie wskazania dla sztuki". Najwaniejszym dzieem Polikleta jest modzieniec nioscy wczni, zwany std Doryforosem. Jak wikszo rzeb greckich znamy ten posg z kopii rzymskiej. Doryloros przedstawia pewien idea piknoci klasycznej, a jego ustawienie na zasadzie kontrapostu podkrela jeszcze bardziej spokj i harmoni. Przerzucenie ciaru na praw nog nadao postaci swobod (ry. 97). Drugi rzebiarz stylu wzniosego to Myron. Saw przynis mu posg Dyskobola. Ruch i przede wszystkim ruch wystpuje w tej rzebie. Przedstawia ona zawodnika w chwili wyrzucenia dysku. Zawodnik silnie wychyli si ku przodowi, rwnoczenie skrcajc korpus: I tej rzeby nie znamy z oryginau, ktry wykonany by w brzie (ry. 98). Widz staroytny ogldajc rzeby Polikleta zmuszony by do odczytywania ich ukrytych intelektualnych treci. U Myrona bezporednio czyta myl artysty. Bya dominujcym akcentem w rzebie takiej, jak wspomniany Dyskobol lub Atena i Mar-sjasz. Akrolitami nazywa si w sztuce greckiej posgi wykonane z rozmaitych materiaw: gowa bya rzebiona w marmurze, stopy i rce w kamieniu, a korpus w drzewie. Figury te ubierano w ozdobne szaty z tkanin, tak jak to dzi spotyka si w kociele MYRON. FIDIASZ 133 98. Dyskobol Myrona, ok. 450 p.n.e. (kopia). Rzym. Termy Dioklecjana katolickim (zwaszcza w Hiszpanii, ale zdarza si i u nas). Z tego zrodzia si technika chryzelefantyny, to jest rzeby wykonanej z koci soniowej i ze zota. Z koci soniowej rzebiono ciao, szaty zrobione byy ze zotych blach, a wszystko byo osadzone na korpusie bd stelau z drzewa. Fidiasz (500438) zasyn posgami Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego, wykonanymi w chryzelefantynie (ry. 99, 100). Fidiasz to wielki artysta, wiadomy swej twrczoci. Si napicia twrczego rwna si moe z nim tylko Micha Anio. Pozostaje naczelnym artyst Grecji, bo w rzebach swych zamkn cay w idea99. Atena Partenos Fidiasza, 448 p.n.e. (kopia rzymska w marmurze). Ateny, Muzeum Narodowe lizm, odrniajcy Grekw od obcych, owych barbaroi, ktrymi byli otoczeni. Niektrzy historycy sztuki antycznej nie przyznaj tego miejsca Fi-diaszowi,'' widzc w nim sztywno i chd archaizmu. My pozostamy przy tradycyjnej ocenie. Fidiasz by nie tylko rzebiarzem, ale kierownikiem przedsiwzi artysty-

134 FIDIASZ 100. Fidiasz, gowa Zeusa Olimpij- 101. Diadumenos, ok. 445 p.n.e. (ko-skiego, ok. 440 p.n.e., kopia. Cyre- pia). Nowy Jork, Metropolitan Mu-na. Muzeum Archeologiczne seum cznych Peryklesa. Wykona wiele dzie, z ktrych fragmenty dotrway do naszych czasw. Wznioso i dostojestwo, spokj i harmonia cechuj rzeby Fidiasza. Pliniusz opowiada, e Fidiasz prcz Zeusa Olimpijskiego, ktrego doskonaoci nikt docign nie moe, wykona wspaniay posg Ateny w Partenonie", posgi, o ktrych mwilimy, e wykonane byy sposobem chryzelefantyny. agodny majestat wystpowa w tych rzebach. Przetrway tysic lat w swych wityniach. Zniszczyli je niestety chrzecijanie. Podziw, jaki wzbudzay u widzw (powiedzmy lepiej u wiernych) posgi Fidiasza, by przede wszystkim religijnej natury. To my dopiero, w czasach nowoytnych, widzimy w nich wartoci estetyczne, nie rozumiejc, e suyy celom kultu. W 1975 roku polska wyprawa archeologiczna do ruin miasta Palmiry w Syrii odkrya tam pikn kopi figury Ateny Partenos. Oba przyczki Partenonu wyszy take spod duta Fidiasza. Staroytni autorowie opowiadaj, e na wschodnim przyczku przedstawione byy narodziny Ateny, wrd bogw i postaci mitologicznych. Z tego przyczka dochoway si trzy pikne postacie kobiece, by moe symbolizuSTYL PIKNY 135 jce los czowieka lub przedstawiajce cry Okeanosa. Na zachodnim przyczku Fidiasz wyrzebi spr Ateny z Posejdonem. Postacie wkomponowane byy w ksztat trjkta i ustawione symetrycznie. Delikatno duta, wydobycie modelunku ciaa przez fady szat, dno do przedstawienia ideau cechuj te dziea Fidiasza. Rk Fidiasza widzimy take w paskorzebach metop zewntrznego fryzu, gdzie rlebiarz przedstawi walki postaci mitycznych, jak rwnie we fryzie, obiegajcym waciw wityni jednym cigiem, na sposb jo-ski. Fryz ten przedstawia procesj podczas tzw. Panatenajw, czyli uroczystoci ku czci Ateny, jakie odbyway si co cztery lata. Tu po raz pierwszy przedstawiono w wityni nie temat mitologiczny, ale sceny wzite z ycia: poczynajc od strony zachodniej widzimy formowanie si pochodu, dalej jego przebieg z kawalkad koni i przyjcie defilady przez siedzcych bogw. Koszty zabudowy Akropolu byy olbrzymie. Sigay tysicy talentw, co dzi rwnaoby si milionom frankw. Samo zoto, z ktrego wykuto szaty Ateny Partenos, wayo przeszo tysic kilogramw. Nic dziwnego, e przy tak wielkich nakadach i wydatkach pado ze strony zawistnych oskarenie Fidiasza o naduyciaWzniosy styl 5 wieku nie przetrwa dugo. Sztuka grecka obejmujc coraz szersze krgi szukaa nie tylko nowoci, ale i zwizku z yciem. Std w rzebie wzrost wyrafinowania, a zarazem narodziny nowego kierunku, 102. Praksyteles, Apollo z jaszczurk, ok. 350 p.n.e. (kopia). Watykan nazwanego piknym (ry. 101, tabl. X). Najznakomitszym jego przedstawicielem jest Praksyteles. Pochodzi z rodziny rzebiarzy i std wyczuwa si w jego dzieach jakby dziedzictwo idealizmu. Praksyteles rzebi posgi bstw pene pikna modoci (ry. 102). Szczupe ksztaty, wyduone nogi, lekki kontrapost i swoboda ruchu nie s pozbawione zmysowoci. wietne opanowanie techniki pozwolio Praksytelesowi stworzy takie arcydzieo jak posg Her-mesa z mafym Dionizosem z Olim-

136 PRAKSYTELES 103. Praksyteles, Hermes, fragment, 104. Praksyteles, Gowa Afrodyty z ok. 350 p.n.e. Olimpia, Muzeum Ar- Knidos, ok. 370 p.n.e. (kopia). Berlin, cheologiczne Staatliches Museum pii. Rzeba uchodzi za orygina Pra-ksytelesa, cho i tu wysunito przesadne wtpliwoci (ry. 103). Hermes Praksytelesa nie by posgiem kultowym, ale wotywnym. Posiada formy charakterystyczne dla wszystkich dzie 4 wieku. Zagin tu duch religijny, arliwy w dzieach Fidiasza, nie ma take atmosfery ceremonii i uniesie, ale wystpuje uwielbienie pikna. Ten sam nastrj, ktry wystpi pniej, w 15 wieku, w czasach renesansu we Florencji. Do koca staroytnoci rzeby Praksytelesa budziy zachwyt. Inne jego dziea to Satyr w chwili odpoczynku, Satyr nalewajcy wino, Apollo z jaszczurk, Eros, Artemida, Efeb z brzu. Praksyteles y ok. lat 370300 p.n.e. Przed naturalizmem bronia dzieo Praksytelesa wielobarwno Wiemy, e zatrudnia on znakomitego malarza N i k i a s a przy malowaniu posgw. Kolory nie powtarzay naturalnych: czerwone byy wosy, brwi, powieki, usta i sanday, ywy w tonie by paszcz. Wskutek tego marmur nabiera cieplejszego wyrazu. Innym dzieem Praksytelesa jest Afrodyta Knidyjska, znana nam tylko z rzymskiej, pniejszej kopii (ry. 104). Praksyteles pierwszy wprowadzi do rzeby greckiej akt kobiecy (ry. 105). Praksytelesa uzna te wypada 105. Praksyteles, Wenus Anadiomene, ok. 350 p.n.e. (kopia). S-yrakuzy za najwikszego rzebiarza 4 wieku, tak jak to wiemy dzisiaj, znajc zaledwie pojedyncze dziea z caej ogromnej twrczoci epoki. Ju staroytni autorowie zauwayli cechy stylu piknego. Pliniusz pisze, e L i z y p do rozwoju sztuki rzebiarskiej przyczyni si w ogromnym stopniu przez to, e modelowa wosy, a gowy robi mniejsze ni dawniej artyci, ciaa za bardziej wysmuke i szczupe, przez co jego postacie wydaj si wysze". Idealizm artystyczny Ateczykw skrzyowa si w 4 wieku p.n.e. ze sztuk miast greckich na wschodzie w Azji Mniejszej. Stamtd przyszo wzmoenie dekoracyjnoci, a take HELLENIZM 137 plastycznoci przedstawie. W okresie stylu piknego dziaa trzeci rzebiarz, imieniem S k o p a s (420 350 p.n.e.). Skopas posiada wielkie znaczenie, gdy wyrazi w rzebie uczucie namitnoci, czego w teorii da ju Sokrates. W tzw. G/owacA z Tegei wyrazi zamylenie, a Mauzoleum w Halikarnasie ozdobi paskorzebami z przedstawieniami walk z Amazonkami. Stosuje kanon proporcji, smuklejszy, wyszy od tego, jaki ustalili Poliklet i Lizyp. Niestety rzeby Skopasa znamy z fragmentw i kopii. Jego Herakles posiada wiele ekspresji, a zarazem by zapewne ywszy w wyrazie twarzy (tzw. pathos" w przeciwiestwie do ,,ethosu" Fidiasza). Dawny idea rwnowagi i harmonii zostaje zakcony przez ekspresjonizm. Mnoy si liczba reeb z 3 i 2 wieku, gdy by to okres bardzo podny w twrcw i dziea sztuki. Nale one ju do czasw hellenizmu. Znajdowane w krajach nad Morzem rdziemnym, w pierwszej poowie 19 wieku stay si przedmiotem powszechnego zachwytu, ze szkod dla dziel okresu archaicznego, ktre uwaano za nieudolne. Do najsynniejszych nale tutaj Wenus z M;7o (ry. 106), Grupa Lao-Aoona (duszonego przez we na rozkaz Apolla), Nike z Samotraki (ry. 107). Wrcimy do nich pniej, w zwizku ze szkoami, ktre reprezentuj. W okresie hellenizmu rozprzestrzeniaj si wzdu wybrzey Morza rdziemnego miasta greckie budowane na planach, w ktrych zasad staje si centralny placagora, czyli

138 MALARSTWO 106. Wenus z Mi7o, ok. 150 p.n.e. Pary, Luwr rynek i ulice z niego prowadzce. W 5 wieku ustala si typ domu greckiego. Bya to budowla zazwyczaj jednopitrowa z dziedzicem na froncie i bocznymi pomieszczeniami gospodarskimi. W gbi stal waciwy dom, zbudowany jak witynia, z tympanonem i przedsionkiem kolumnowym, za ktrym miecia si dua izba-megaron, z boku sypialnie. Wszystko od zewntrz otoczone byo murem. ycie domu za byo zwrcone ku dziedzicowi. Nie znamy prawie adnych zabytkw malarstwa greckiego. Poznajemy je z opisw Pliniusza, z dyskusji filozoficznych, zwaszcza Sokratesa, wreszcie z zabytkw ceramiki, ale to wszystko za m^o, aby je zna naprawd. Czy istotnie byo tak zdumiewajce, jak podaje Pliniusz, tak imitujce natur i na niej oparte? Raczej nie i chyba naley przyj, e przewodni dziedzin sztuki w Grecji bya rzeba. Musimy wic zachowa powcigliwo w naszych sdach o malarstwie greckim, a take i rzymskim. Krytycyzm ten jest konieczny, bo wydaje si, e naprawd odkrycia malarskie zaczy si we Woszech w 14 wieku. Pliniusz twierdzi, e najwikszym malarzem by Apelles w 4 wieku przed n.e. Paleta Grekw nie bya bogata, sam Pliniusz pisze, e tylko czterema kolorami malowano: biel z wyspy Melos, t ochr z Attyki, czerni atramentow i czerwieni z Pontu. Z kolei obrazy pompejaskie, mozaiki i pniejsze malowida w kopiach nie przekazay nam szczeglnie interesujcych dzie. Zdaje si, e sylweta rysunkowa przewaaa w malarstwie greckim nad cieniowaniem lub plam barwn. Malowano obrazy przy uyciu techniki enkaustycznej, polegajcej na rozpuszczeniu farb w gorcym wosku. Wyjtkowym przykadem malarstwa greckiego s malowida cienne znalezione opodal miasta Kazanyku w Bugarii. W grobowcu wadcy trackiego (ok. 300 p.n.e.) zachoway si obrazy cienne w korytarzu, w kopule grobowej i w komorze. Nosz RZEBA HELLENISTYCZNA 139 107. Nike t Samotiaki, ok. 200 p.n.e. Pary, Luwr

140 FRESKI I MOZAIKI 105. Oftari z Pergamonu, 180160 p.n.e arch. Eumenes li. Berlin, Per-gamon Museum cechy sztuki okresu hellenistycznego i zapewne wykonali je greccy malarze. Przedstawiaj wadc wraz z on, wasali, sub, a pod kopu znajduje si fryz z komi. Obrazy rozwietlaj nasz sd o greckim malarstwie: dekoracyjnym z tendencj do paskiego traktowania, pozostajcego w bliskim zwizku z malarstwem wazowym. Wystpuje tu znajomo perspektywy osb, koni, rydwanw, ograniczona do pierwszego planu. Ograniczona jest take rozmaito barw. Ostatnio wzgldy konserwatorskie nie dopuszczaj do ogldania malowide przez turystw, natomiast w Sofii i w Kazanyku wystawiono kopie malowide. Jest to cenny przykad waciwej ochrony zabytkw. Mozaika z Pompei, przedstawiajca Bitw pod Jssos, uchodzi za kopi hellenistycznego obrazu w 2 wieku przed n.e. Naley tu rwnie wymieni obraz na marmurze grajcych w koci kobiet, martw natur przedstawiajc owoce i dzban. Zabytki malarstwa pompejaskiego nale do sztuki rzymskiej. Wan dziedzin sztuki greckiej bya ceramika. Ju w okresie stylu geometrycznego ceramika osigna wysoki poziom pod wzgldem technicznym i zdobniczym. Z czasem w 6, 5 i 4 wieku p.n.e. zdobnictwo waz greckich rozwino si w niezalen dziedzin sztuki, objt konwencjami techniki i form, zawsze wietnych. W 6 wieku przed n.e. nastpuje rozkwit ceramiki ateskiej w stylu czar-nofigurowym. Na tle czerwonobrzo-wego koloru gliny wystpuj postacie ludzkie. Ich sylwety powleczone s rodzajem czarnego werniksu. Styl czarnofigurowy trwa do r. 530. Pojawiaj si wtedy na wazach podpisy ich autorw. CzarnoAgurowe malarstwo stosowano gwnie w Atenach i w Chalkis. Tradycyjnie jeszcze w 4 wieku przed n.e. ceramicy atescy stosowali styl czarnofigurowy przy dekorowaniu amfor, przeznaczonych do uytku podczas procesji ku czci Ateny. W roku 1843 w Chiusi w Toskanii znaleziono duy krater (wys. 66 cm), od nazwiska znalazcy nazwany Waza Francols. Dekorowana w stylu czar-nofigurowym, z piknymi, wolutowe skrconymi uchami na szyi i brzucu, przedstawia sceny mitologiczne z dziejw rodu Peleusa, przodka Achillesa. Prcz wartoci artystycznej Waza Francois nosi cenny dla nas podpis: fogotimos mnie wykona, Klitias malowa". A wic mamy wymienione imi attyckiego garncarza i imi malarza. Czas powstania Wazy Fran-vois archeolodzy oznaczaj na r. 560 p.n.e. Jest to dzieo sztuki wykonane w okresie archaicznym, ale wymowne przez swobod ruchw postaci, tematw l przez bogactwo szczegw. W dziejach ceramiki greckiej Waza Franyois ma znaczenie zasadnicze. MALARSTWO WAZOWE 141 Na rozmaitego typu naczyniach, od wielkich waz na wino do dzbankw i flaszek na wonnoci, wystpuje ju w 6 wieku swoboda rysunku i coraz wiksza elegancja smukych, ywych w ruchu postaci bogw i ludzi. Styl czerwonofigurowy rozwija dalej te konwencje wazowego malarstwa, czerpic wzory ikonograficzne z obrazw ciennych lub malowanych na marmurze (tabl. XI). Z pocztku w malarstwie czerwono-figurowym przewaay ilustracje z legend i mitw, pniej malarze signli do scen z ycia codziennego. Od pocztku (ok. r. 530) rozrnia si kilka okresw czerwonofigurowego malarstwa. A wic styl archaiczny (surowy) i pnoarchaiczny (do r. 475), swobodny, wczesny i klasyczny (do r. 420), bogaty (do r. 400), wreszcie malarstwo wazowe (4 wiek p.n.e.). Pniej malarstwo czerwonofigurowe zanika. Znawcy ceramiki notuj wiele szk i artystw-ceramikw w Grecji, a take w koloniach greckich. Zwaszcza atescy ceramicy syn jako znakomici. Malarstwo wazowe stao si rdem poznania ycia i obyczajw staroytnego wiata. Jako sztuka ludowa, przeznaczona na uytek powszechny, nie

pretendujca do roli kierowniczej, czsto rzemielnicza nawet, odznacza si jednak prawdziw szczeroci. W przeciwiestwie do stylu czarno-figurowego, ktry posiada cechy grafiki, styl czerwonofigurowy wprowadzi do ceramiki wicej wiata i mikkoci, a take zrnicowania w przedstawianiu szczegw. Na wazach przedstawiano ycie codzienne;

142 OTARZ PERGAMOSK1 prac, zabawy, kulty. Fakty, o ktrych nie czyta si w literaturze, znalazy odbicie w tych malowanych scenach, tak samo i dziea znakomitych malarzy. Jak scharakteryzowa malarstwo wazowe? Nie jest to malarstwo w penym sensie, bo nie operuje kolorem i cieniem, a i gbia jest w nim oszczdnie zaznaczana. Malarstwo wazowe to bardziej grafika i dekoracja, co nie ujmuje mu jego wietnoci, ale a nie zastpuje obrazw w sensie nowoytnym. Tych, jeli byy w sztuce greckiej, nie znamy. Razem z 5 wiekiem kocz si wyroby ceramiki ateskiej, bo wojny, zwaszcza wojna peloponeska, kocz eksport z Grecji. Ceramika grecka rozwija si jeszcze w poudniowych Woszech i w koloniach maoazja-tyckich, ale dekoracja naczy stracia sw wczeniejsz wytworno. Przychodzi moda na naczynia gadkie, naladujce wyroby z metalu. W przeciwiestwie do okresu klasycznego rzeba grecka w okresie hellenistycznym nie miaa jednolitego oblicza. W Grecji utrzymaa si tendencja do idealizmu, z siln przy-mieszk patosu. Obok niej pojawiy si tematy z ycia codziennego, jak o tym wiadcz liczne kopie takich rzeb, jak Chopczyka ciskajcego g (dzieo B o e t o s a) lub Chopca -wycigajcego cier z nogi. W Maej Azji wznoszono monumentalne budowle sakralne lub ku chwale monarchw. Dwa dziea architektury hellenistycznej z 4 wieku p.n.e. zyskay saw: witynia Diany i grobowiec Mauzolosa. Wielk wityni Diany w Efezie, drug z kolei, wzniesiono w wieku 3 w porzdku jo-skim. W Halikarnasie zachwyt budzi grobowiec krla Mauzolosa (std nazwa mauzoleum). Pomnik liczy 40 m wysokoci. Otoczony byi^kolum-nad, nad ktr wyrastaa piramida z kwadryg, czyli konnym rydwanem na szczycie. Najznakomitsi rzebiarze greccy (m.in. Skopas), ktrych imiona starannie wymienia Pliniusz, zdobili obie budowle. Ambicj architektw z wysp Azji Mniejszej jest wznoszenie monumentalnych budowli, sawicych wielko monarchw lub rodowiska. Perga-mon na wybrzeu Azji Mniejszej by w 3 wieku p.n.e. wanym rodowiskiem artystycznym. Krlowie tamtejsi byli kolekcjonerami dziel sztuki i posiadali zbiory biblioteczne. Autorem synnego otarza z Perga-monu jest prawdopodobnie M e n e-k rat s z Rodos (lata 180160) oraz jego wsppracownicy, ktrych imiona odczytujemy z podstawy otarza. Walka bogw z Gigantami pod wodz Zeusa jest bardzo ziemska, ludzka, nie ma w sobie nic z majestatu scen Fidiaszowych. Patos idcy od Skopasa we fryzie pergamoskim przywodzi na myl rzeby w stylu barokowym (ry. 108). Obok Pergamonu drugim orodkiem rzeby bya wyspa Rodos. Tu ustaj wiono przed wejciem do portu sy- ; ny posg Kolosa (w istocie posg Heliosa), pod ktrym wpyway do portu okrty. Piknym tworem sztuki rodyjskiej jest rzeba Nike z Samo-traki (ok. r. 180 p.n.e.). Tu naley take synna Grupa Laokoona, pateDRAMATYZM 143 109. Byk Farnezyfski, dzieo Apollo-nios l Tauriskosa, kopia z 3 w. n.e. Neapol, Muzeum Narodowe

144 SZKOY RZEBY HELLENISTYCZNEJ tyczna, pena ekspresji, dzieo rzebiarza Agesandrosa i jego synw Polidorosa i Atenado-r o s a. Okoo roku 100 p.n.e. dwaj rzebiarze Apollonios z bratem Tauriskosem wyrzebili grup Byka Farnezyjskiego (ry. 109). W 17 wieku odkryto w Rzymie statu picego Fauna (zw. Barberini, obecnie w Monachium). Przedstawia ona picego satyra-, wietnie uchwyconego w pozie penej realizmu. Rzeb wykonano w szkole pergamo-skiej, ok. r. 200 przed n.e. Trzecim wanym orodkiem sztuki hellenistycznej bya Aleksandria w Egipcie. Panoway tu tradycje rzeby attyckiej 4 wieku, szkoy Lizypa i Praksytelesa. W Aleksandrii rozwina si take rzeba rodzajowa, tj. przedstawianie scen z ycia, bez znaczenia mitologicznego czy bohaterskiego (tab. XII). Widzimy wic, jak w rzebie okresu hellenistycznego rozwijaj si poszczeglne szkoy i kierunki, nieraz odmienne, a nawet (pozornie) ze sob sprzeczne. Rzeba grecka oddalaa si coraz bardziej od idealizmu okresu helleskiego. Ju sam wybr, pod koniec epoki hellenistycznej, tzw. siedmiu cudw wiata (piramidy egipskie, ogrody Babilonu, witynia w Efezie, posg Zeusa Olimpijskiego duta Fidiasza, mauzoleum w Halikarnasie, kolos ro-dyjski, latarnia morska w Aleksandrii), wiadczy, e w 2 i l wieku p.n.e. przede wszystkim wiat Maej Azji i Egiptu oddziaywa na wyobrani Grekw, inaczej ni to byo w czasach zwycistwa nad Persami pod wodz Aten. Partenonu w Ate110. Amor i Psyche, rzeba hellenistyczna z l w. p.n.e. Rzym, Kapitol nach nie zaliczono wtedy midzy owe dziea godne podziwu. Miny czasy idealizmu. Co stao si z tymi zabytkami sztuki greckiej? Niestety wszystkie zostay zniszczone przez zwyciskie chrzecijastwo. Ale ju wczeniej byy obiektami rabunkw. Wiele zabrali Rzymianie do Italii, a pniej wadcy bizantyscy do Konstantynopola. Synny posg Zeusa Olimpijskiego duta Fidiasza mia by przewieziony do Konstantynopola i zapewne zniszczono go dopiero w okresie ikono-klazmu. Nieatwo nawet dzi zapanowa nad alem z tego powodu. W Konstantynopolu w 5 i 6 wieku n.e. mona byo zobaczy najcenniejsze dziea rzeby greckiej: Aten Promachos Fidiasza, Afrodyt Knidyj-Sk Praksytelesa, Heraklesa Lizypa, obok pamitek historii greckiej, jak owa brzowa kolumna Apolla zoona z trzech skrconych wy, pierwotnie, po zwycistwie pod Plateja-mi, ustawiona w Delfach. Turcy wkrtce po zajciu Konstantynopola, a potem Grecji, okazali w stosunku do dzie sztuki staroytnej najwysze lekcewaenie nie tylko z powodu ignorancji i braku kultury artystycznej, ale take wskutek doktryny religijnej islamu. Do pocztku 19 wieku nie mia kto broni rzeb greckich przed zniszczeniem. W 4 wieku naszej ery rzeba grecka do szybko zanika. Przestaa budzi zainteresowanie. Grupa tzw. Tetrarchw (przywieziona z Konstantynopola do Wenecji w redniowieczu) przedstawia czterech synw Konstan-tyna. Dzieo to ma niewiele wsplnego z rzeb antyczn. Nie ma w nim zamiowania do drapowania tkaniny, do idealizowania postaci, natomiast wystpuje ekspresja przy starannym podkrelaniu szczegw stroju. Blisze to dzieo redniowiecza ni staroytnoci. Wspomnielimy, e Grecy pierwsi wytworzyli filozofi sztuki, opart na logice i konsekwencji poznania. System estetycznego mylenia Grekw jest zawsze ten sam, cho dowodzenia na temat estetyki rne przybieLOSY RZE2B GRECKICH 145 ray formy. Zasad estetyki greckiej byo naladownictwo, wzorowanie si na naturze, oczywicie wybranej, wyszukanej przez artyst: Jeli chcecie przedstawi pikne ksztaty tak gosi Sokrates to skoro trudno znale czowieka zbudowanego bez zarzutu, czcie w cao z kilku osb to, co w kadym jest najpikniejsze i w ten sposb osigniecie, e figura wyda si pikna". Odwieczne poiecie pikna i dobra czyo si u Grekw w cao (ka-los

kagatos} i w ich mniemaniu artysta powinien stosowa si do norm etycznych. W okresie archaicznym bya to powaga i sia, w okresie klasycznym majestat i idealizm, w okresie hellenistycznym bogactwo ycia. ttsma greckich filozofw dostarczaj przyk! dw na to, jak estetyka grecka chciaa przenikn zagadk pikna, przenikn, a zarazem ograniczy j do mimesis naladownictwa. Pliniusz zanotowa, e Lizyp ,,powszechnie gosi, i dawniejsi rzebiarze wykonywali rzeby ludzkie takimi, jakimi s ludzie, on sam takimi, jakimi ludzie jemu si wydaj". Sokrates w rozmowie z malarzem Parasiosem szeroko rozwodzi si nad koniecznoci naladowania uczu ludzkich obok form wzorowanych na naturze. Artyci i filozofowie cigle wierzyli, e zadaniem artysty jest co odtwarza, nie za stwarza wiat nowych form, obrazw i symboli. I ten pogld Grecy wnieli do filozofii chrzecijaskiej, ktra o tyle go zmienia, e zamiast natury wprowadzia pojcie dziea boskiego w naturze, zatrzymujc czenie w jedno pikna z dobrem.

VII RZYM

111. Imperium rzymskie w l w. Stosunkowo pno wyania si na widowni historyczn pwysep Italii. Wadz zdobyy na nim plemiona Latynw, ktre pod koniec pierwszego tysiclecia p.n.e. zapanoway nad caym pwyspom, by z pastwa Rzymu uczyni sawne imperium (ry. 111). Lecz zanim to si stao, rozwina si we Woszech kultura Etruskw, ludu zagadkowego, ktry mieszka na terytorium rodkowych Woch. Kultura etruska jest wstpem do kultury rzymskiej. Jest starsza od niej i ma wasne oblicze, lecz niestety lega pod naciskiem Rzymu i Etruskowie jako nard zniknli z widowni historycznej. Wczenie zetknli si Etruskowie z koloniami greckimi na poudniu i na Sycylii (w tzw. Wielkiej Grecji) i od nich przejli alfabet. Nie rozumiemy napisw etruskich, nie wiemy skd Etruskowie pochodz. Nawet Rzymianie nie byli tego pewni. Herodot zanotowa, e przybyli z Azji Mniejszej. Nauka nie rozwizaa dotd zagadki ich pochodzenia. By to lud wojowniczy, energiczny, uzdolniony. Podobnie jak Grecy nie wytworzy wsplnej organizacji pastwowej. Bya jednak chwila, kiedy etruscy krlowie rzdzili latyskim Rzymem, otaczajc go murami obronnymi. Wybudowali take pierwsz wityni na Kapitelu. Rozkwit kultury etruskiej przypada na okres Grecji archaicznej. Wiele greckich waz spotyka si w grobach etruskich, bogato urzdzonych i wyposaonych. Etruskowie poredniczyli take midzy Gali a Grecj (jak o tym zdaje si wiadczy synny SUROWO FORMY 149 brzowy Krater z V ix nad Sekwan), zajmowali si grnictwem, ale take organizowali wyprawy lupieskie. Silna bya ich wiara w ycie pozagrobowe. By w tym niewtpliwie wpyw religii egipskiej. Etruskowie stworzyli wasny styl artystyczny. Przejli od Grekw plan wityni z kolumnowym portykiem. witynie stay na wysokim podmurowaniu, kolumny lub raczej supy byy okrge z kapitelami, ale trzony ich nie byy obkowane. Budowle 112. Wilczyca KapitoliAska, rzeba etruska, 6 w. p.n.e. (figury Romulusa i Remusa dodane w czasach renesansu). Rzym, Kapita byy przysadziste, proste, o trzech rwnolegych celach dla trzech bstw: Junony, Jupitera i Minerwy. Zachoway si z 3 wieku p.n.e. komory grobowe, wycinane w mikkich skalach. Naladoway wntrza domu: widzimy w nich kolumny, strop, awy. Wok wyrzebiono sprzty, gr tarcze, bro i przedmioty domowego uytku. Rzeba etruska surowa w formach, powana, ma wiele wsplnego z archaiczn rzeb greck. Ten sam

150 GROBOWCE I SARKOFAGI ETRUSKW strj, konwencjonalny umiech, faldy traktowane niemal ornamentalnie. Ale rwnoczenie jest mielsza i bardziej ekspresyjna. Synny, w glinie wypalony Apollo z Veji (ok. 510), jest arcydzieem rzeby etruskiej. Drugim arcydzieem jest synna Wilczyca z Muzeum na Kapitelu w Rzymie (ok. 600 p.n.e.), pena siy, rytmu i wyrazu (ry. 112). Pod wpywem greckim powsta (na odwrocie rcznego lustra) rysunek wieszczka Chalchasa w chwili, gdy wry z wtroby zabitego zwierzcia. Zoty pektoral (rodzaj ryngrafu w formie pksiyca) z 6 w. p.n.e., w Metropolitan Museum zdobny w pasy, na ktrych wida rozety i rzdy zwierzt ofiarnych, to wybitny przykad zotnictwa etruskiego. Rwnoczenie sarkofag etruski w formie oa, na ktrym spoczywa para maonkw, wpyn na sztuk rzymsk (tabl. XIII). W ciennym malarstwie etruskim w bogactwie motyww wida odczucie pikna natury i delikatno kolorystyczn. Przypomina ono raczej malarstwo egipskie (wczeniejsze o 2 tysiclecia) ni greckie. Osobna wzmianka naley si malarstwu grobowemu w Tarkwinii (we Woszech rd.). Od 7 do l w. p.n.e. Tarkwinia byo to bogate miasto, kwitnce handlem. W pobliu odkryto cmentarz etruski Monterozzi, a w komorach grobowych malowida cienne o ogromnym bogactwie tematycznym. Przedstawiano praewawiek p.n.e., a uzupenia ono (w pewnej mierze) nasz wiedz o malarstwie greckim. W architekturze miast Etruskowie pierwsi zastosowali w bramach uk. uki znane byy w Mezopotamii, zna- . ne byy w Egipcie, gdzie wystpuj w fundamentach wity, znane byy i greckim -architektom ale stoso- "j wano je rzadko i niechtnie. Rzymianie nauczyli si od Etruskw budowy uku i posuyli si tym elementem konstrukcyjnym, stwarzajc pniej monumentaln architektur. Podczas gdy sztuk greck tworzyli artyci znani nam z imienia, twory sztuki rzymskiej s bezimienne. Czsto byli to artyci, ktrzy do Rzymu przybyli z Grecji lub z innych krajw podlegych imperium. Spomidzy cywilizacji staroytnych rzymska wydaje nam si najblisza, moe dlatego, e czujemy z ni bezporedni wi historyczn i kulturaln. Rzymianie, bardzo wobec siebie samych krytyczni, nie doceniali swej roli na polu sztuki, uwaajc, e pierwszestwo naley si tu Grecji. Dlatego z Grecji per las et neias sprowadzali dziea sztuki. Przywz by olbrzymi. Czytamy o 285 brzowych posgach i 30 marmurowych, wzitych przez Rzymian z Koryntu w 145 r. p.n.e.; 500 obrazw z Delf mia zabra dla ozdoby Rzymu Neron. Sztuka Grecji podobaa si bezgranicznie. Teoretyk architektury staroytnej Witruwiusz r*r7rift wszystkim nni;ri hurinwie 113. witynia Fortuny ViiHis w Rzymie, ok. 50 n.e. tego, jakie dzisiejszy wiat ywi dla kultury francuskiej, na pwyspie woskim zachowao si wiele zabytkw greckich, jeeli nie w oryginaach, to w kopiach. Sztuka staroytnego Rzymu trwa okoo 600 lat. Jej rozwj zaczyna si w czasach republiki (282260 r.) i trwa do czasu przeniesienia stolicy cesarskiej do Konstantynopola (w r. 330). W porwnaniu np. z Egiptem ni jest to okres zbyt dugi. Mimo to sztuka rzymska rozszerza si na cale imperium i wszdzie tam, gdzie Rzym panowa, zostawia monumentalne lady. Wskutek upadku kultury staroytnej Grecji, zupienia i ostatecznego zniszczenia jej arcydzie, sztuka rzymska, oparta na greckiej, zyskaa w wiecie due znaczenie. PrzypoBUDOWLE RZYMSKIE 151 gwnie na kulturze i sztuce Rzymu. Grecja bya wtedy podbita przez Turkw. Rzymianie opierali si krtko na porzdkach architektury greckiej. Dwie witynie, w Rzymie Fortuny Virilis i Sybilli w Tivoli, z koca 2 wieku i pocz. l wieku p.n.e., zwizane s blisko z Grecj. witynia Fortuny Virilis ma kolumnad w stylu jo-skim (ry. 113), natomiast w wityni Sybilli (w

Polsce skopiowana w Puawach w pocz. 19 w.) wystpuje oryginalny pomys architektw rzymskich, a mianowicie kapitel kompozytowy, zbliony do korynckiego, lecz zdobny silniej rozwinitymi wolutami pod pkiem lici. I taka odmiana korynckiego kapitelu wystpowa bdzie odtd najczciej w budowlach rzymskich w Italii i w prowincjach, ktrymi Rzym rzdzi od Galii do dalekiej Syrii oraz w miastach w Afryce pnocnej. W czasie drugiej wojny wiatowej bombardowanie zburzyo na wschd od Rzymu miasteczko Palestrina, odsaniajc tam ruiny jednej z najwczeniejszych budowli rzymskich, sanktuarium bogini Fortuny, w ktrym wydawano wyrocznie. Bya to dua, tarasowo usytuowana budowla z kolumnowymi portykami, ale take z arkadami wspartymi na filarach. Wpywy budownictwa hellenistycznego krzyoway si tu z tradycjami etruskimi. Wielk budowl publiczn Rzymu by Circus Maximus. Igrzyska w okresie cesarstwa zaspokajay namitnoci lu-

152 UKI I SKLEPIENIA Zdobiy go posgi, otarze, obeliski. W cyrku odbyway si wycigi wozw, natomiast w amfiteatrach walki gladiatorw. Owalne Koloseum (70 82 r.) jest wanie takim teatrem obliczonym na 80 tysicy widzw (tabl. XIV). Za czasw Nerona Koloseum jeszcze nie stao. Nie mogy si wic tam odbywa sceny mczestwa chrzecijan, jak to dramatycznie opisuje Sienkiewicz w Quo Vadis. uki i sklepienia, wystpujce tak wyranie w sanktuarium w Palestri-nie, stay si podstawowym elementem w rzymskiej architekturze monumentalnej. Zastosowano je przede 114. Panteon w Rzymie, ok. 120 180 n.e. wszystkim w akweduktach (np. wietnie zachowany w Nimes we Francji). Te same elementy spotyka si we wspomnianym Koloseum, ktre charakteryzuje prawdziwe mistrzostwo architektury. Zastosowano tu rodzaj zaprawy zwanej przez woskich architektw opus cementi-num". Spaja ono niczym nowoytny beton sklepienia i uki. Pozwolio to rzymskim architektom stworzy obszerne przestrzenie nie znane Grekom. Wielkie publiczne anie, nazwane termami, umieszczono pod obszernymi, wysokimi sklepieniami. Architektura rzymska, stosujc uki i sklepienia, czynia to po trosze z koniecznoci. Pierwsze budowle stawiano z mikkiego tufu wulkanicznego, z ktrego niepodobna byo wyku dugich ciosw potrzebnych do belkowania, kadzionego na kolumnach. Dopiero kiedy odkryto zoa marmuru w Carrarze, Rzym zacz si zabudowywa gmachami z marmuru. Termy stay si wanym miejscem spotka. W latach 120180 n.e. zbudowano za czasw Hadriana (przebudowujc dawne anie Agrypy) synny Panteon, czyli wityni powicon wszystkim bogom (ry. 114). Od TERMY. PANTEON. WITRUWIUSZ 153 dawna znano witynie okrge, lecz nie tych rozmiarw i nie tak miao zaprojektowane. Na okrgym bbnie spoczywa kopua w formie pkuli, podzielona kasetonami. Fasad tworzy omiokolumnowy portyk. Wntrze wywouje silne wraenie. Kopua panuje niepodzielnie nad caoci, ale nie przytacza widza. W jej wierzchoku wycity jest otwr, przez ktry wpada wiato. Jego rozprowadzenie, jasne i rwne, gubi wszelkie kontrasty (ry. 115). Marek Witruwiusz Polio zyska saw dziki podrcznikowi architektury, jaki napisa, lub cilej 115. Wntrze Panteonu w 18 w.

154 PORA RZYMSKIE GMACHY. BAZYLIKI 155 116. Rynki, czyli fora w staroytnym Rzymie: l. witynia Trajana; 2. Kolumna Ttajano; 3. Bazylika Trajana; 4. witynia Wenus; 5. witynia Marsa; 6. witynia Minerwy;' 7. witynia Pokoju; 8. Bazylika Emilii; 9. witynia Antonina i Faustyny; 10. witynia Romulusa: 11. Bazylika Konstantyna; 12. witynia Wenus i Romy; 13. Kolos Nerona; 14. Koloseum: 15. uk Konstantynai 16. uk Tytusa; 17. Dom Westalek; 18. witynia Westy; 19. Regia, czyli skarbiec; 20. witynia boskiego Juliusza; 21. uk Augusta; 22. witynia Ka-stora i Polluksa, 23. Bazylika Julii; 24. Kolumna Poksa; 25. uk Septi-musa Sewera; 26. Rastra, czyli mw-nica; 27. witynia Saturna; 28. witynia Wespazjana; 29. witynia Zgody, 30. Tabularium, czyli archiwum mwic, do bezkrytycznie skompilowa, w czasach cesarza Augusta. Jednak dziki temu dzieu znamy teorie staroytnych w zakresie architektury i znamy metody stosowane przez budowniczych. Mao wiemy jednak o tych ostatnich. Najwiksz saw zyska w czasach Hadriana Apollodoros, twrca kopuy Panteonu, bez sensu stracony z wyroku cesarza. Architekci Rzymu nale do najwiet-niejszych, ale Rzymianie, wpatrzeni w idea greckiego budownictwa, jakby tego nie widzieli. Rzymscy architekci zredukowali rol kolumny greckiej do znaczenia ozdoby, na to miejsce wprowadzili filary dwigajce sklepienia. Wprowadzili na wielk skal uycie cegy i cementu, otrzymanego z mieszanki pyu wulkanicznego. . . 117. Rekonstrukcja forw rzymskich Forum Romanum to wielka przestrze w antycznym Rzymie, pooona midzy wzgrzami Kapitelu a Palatynu. Od dawna suya ona ludowi Rzymu za miejsce zebra. Z czasem na wzr grecki ozdobiono plac gmachami i posgami. Dzi zapeniaj plac liczne ruiny, odkopane z pietyzmem przez archeologw 19 i 20 wieku (ry. 116, 117). Na Forum stay mwnice oraz gmach posiedze senatu (Curia HostiUa). Dalej znajdowa si grb Romulusa, a od wschodu niewielka witynia Westy oraz dom niewiast obsugujcych ten przybytek. Wanym budynkiem byo tabularium, czyli archiwum, gdzie przechowywano dokumenty wagi pastwowej. Od 2 wieku p.n.e. zaczto wznosi na Forum bazyliki, czyli due hale przeznaczone na miejsce spotka, odbywanie sdw i zgromadze.

156 UKI CEZARW 118. Kolumna T rajona w Rzymie, 110 n.e. Za cesarstwa, przybyo kilka wity. Na Forum Romanum stoi sawny uk triumfalny Tytusa, a dalej Konstan-tyna (tabl. XV); opodal wznosi si synna kolumna Trajana (ry. 118). uki i kolumny to pomniki sawy i zwycistw rzymskich, wietne architektonicznie i rzebiarsko, ilustrujce wypadki z przeszoci (ry. 119). uk Tytusa wystawiono w r. 81. n.e. dla uczczenia triumfu cesarza po zwy-^ cistwie odniesionym przez niego w' wojnie ydowskiej. Odnowiono go i uzupeniono w 19 wieku. W przejciu uku znajduje si synna rzeba onierzy rzymskich nioscych zdobyte witoci ze wityni jerozolimskiej (Arka przymierza i wiecznik siedmioramienny). Fora cesarskie czyy si z Forum Romanum. Budowali je Cezar, August, Nerwa, Trajan. Byty to rynki z kolumnadami, a suyy celom zgromadze, kultu i handlu. Styl forw cesarskich zaleny by w duej mierze od architektury hellenistycznej. Budowali je czsto Grecy. Forum Trajana projektowa Apollodoros z Damaszku. Z forw cesarskich zostay nike ruiny. Kolumna Trajana to czterdzieci metrw wysokoci liczcy pomnik z marmuru kararyjskiego, ustawiony w r. 110 n.e. (ry. 118). Wyrasta z cokou, a zdobny jest paskorzeb biegnc niczym opasujca wstga. Sceny przedstawiaj w sposb cigy walki Rzymian w Dacji (dzisiejszej Rumunii), oblenia miast, przeprawy przez Dunaj, bitwy, krajobrazy itd. Kolumna wznosia si nad grobem cesarza i jego ony. Dla dziejw kultury antycznej w czasach cesarstwa, kolumna stanowi najwaniejsze rdo ikonograficzne. Dzi zamiast posgu cesarza widzimy na szczycie posg w. Piotra. Kolumna Trajana staa si w 19 w. wzorem kolumny Napoleona na placu Vendme w Paryu i kolumny Nelsona na placu Trafalgar w Londynie. Forum Romanum czeka smutny los. Jeszcze w 8 wieku byo ono placem spotka ludu rzymskiego. Tu w r. 768 obwoano papieem prezbitera Stefana. Znamy plan Forum jakiego pielgrzyma z Reichenau, plan, z ktrego wynika, e cala przestrze bya KOLUMNA TR JANA 157 119. Sceny z podboju Dacji na kolumnie Trajana w Rzymie, 110 n.e.

158 POMPEJE I HERKULANUM 120. Forum Civile w Pompejach, poi. l w. n.e. 121. Mozaika na cianie oltarzowej w domu Neptuna w Herkulanum, l w. n.e, zabudowana i uywana. Dopiero w 10 wieku zaczto burzy gmachy rzymskie, zabierajc z nich kolumny i marmury. Trwao to cae redniowiecze. Forum zaroso traw, suc do 18 wieku za targ na bydo. Nazywano je Campo Vaccino. Dopiero w 19 wieku zaczto je odkopywa i urzdza na nowo. W Rzymie zachowao si niewiele paacowych budowli cesarskich. Pozostay po nich w wikszoci ruiny. Na paace cesarzy rzymskich skaday si atria, przedsionki, perystyle, kolumnady. Wewntrz znajdoway si pokoje i sale przyj z apsydami dla pomieszczenia cesarskiego tronu. W Rzymie na Palatynie (std pochodzi nazwa paacu) stay bogate paace cesarskie. W T4voli odkryto i uporzdkowano ruiny paacu Hadriana. Cesarski paac w Konstantynopolu znamy z odsonitych ruin i opisw. Paac Dioklecjana w Splicie (w Jugosawii, nad Adriatykiem) zbudowano ok. r. 300 n.e. na planie rzymskiego obozu wojskowego. Prostokt (175X X214 m) podzielono dwiema krzyujcymi si ulicami na cztery kwartay. Ulice ujmoway z boku kolumnowe fasady. Zachowao si mauzoleum cesarza w formie centralnej, omiobocznej wityni, a naprzeciw staa witynia Zeusa. Do mieszkania cesarza prowadzi przedsionek sklepiony kopulaste. Od strony morza na ca szeroko pitra rozcigaa si kolumnada. W 7 wieku wrd murw paacu rozroso si miasteczko, ktrego domy do dzi zakrywaj pierwotn architektur. Nieatwa do podjcia jest decyzja, by Je zburzy i caemu niezwykemu PAACE 159 obiektowi przywrci jego pierwotn posta. Paac w Splicie od czasw synnego architekta Palladia (tj. od 16 wieku) jest tematem licznych studiw. Dom rzymski podobny by w zasadzie do greckiego, lecz by bardziej rozbudowany. Od frontu znajdowao si atrium z compluvium, czyli z otworem w dachu dajcym wiato i sprowadzajcym wod do zbiornika. Dalej mieciy si sypialnie, a za nimi dziedziniec otoczony kolumnami (pe-rystyl) i pokoje. Okien byo niewiele. Pamitajmy, e s to domy budowane w krajach poudniowych. Z zewntrz dom by otoczony murem. Znajomo domu rzymskiego jest nam potrzebna midzy innymi dlatego, e niektre jego elementy wystpuj w kocioach chrzecijaskich, a nawet wystpi w budownictwie renesansowym. Bogactwo architektury rzymskiej wystpuje najpeniej w Pompejach, w miecie zasypanym popioem z Wezuwiusza w r. 79 n.e. (ry. 120). Dzi Pompeje s w znacznej mierze odkopane, a stan ruin pozwala nam dobrze pozna urbanistyk rzymsk, tj. proste, krzyujce si ulice i kwartay domw midzy nimi. Odkrycie Pompejw i pobliskiego Herkulanum, dokonane w p. 18 w., rozszerzyo znajomo antyku. Wpyno te na sztuk europejsk i na zerwanie ze stylem barokowym (ry. 121). W Pompejach odkopano wille rzymskie z atriami, tj. z dziedzicami otoczonymi kolumnami. W domach tych zachoway si malowida, o ktrych skoro tu ju jestemy warto wspomnie. Rzymskie malar-

160 MALARSTWO POMPEJASKIE ARA PACIS - OTARZ POKOJU 161 stwo nazwano od nich pompejaskim. Ju Witruwiusz w l wieku n.e. w Ksigach o architekturze opisa rozwj tego malarstwa, od prostej dekoracji architektonicznej do wyszukanej ornamentacji (ry. 122). Historycy sztuki niezbyt konsekwentnie rozrniaj, wedlug 19-wiecznegc' podziau, cztery style pompejaski pierwszy, naladujcy okadzina z marmuru, drugi, naladujcy obrazy zawieszone na cianach a z bok4 otwarte widoki, trzeci ornamentacjti zoon przewanie z elementw ro linnych, wreszcie czwarty, z architektur fantastyczn, ujt w silnych jfertach perspektywicznych. Pierwszy y drugi styl przypada na l wiek jb.n.e., natomiast trzeci i czwarty rozwijaj si w l wieku n.e. Fantastyczno i orientalne bogactwo motyww w malarstwie pompejaskim irytowao konserwatywnego Wi-'.ruwiusza. Wystpuje w swym dziele przeciw jak to nazywa za-Aieszaniu w malarstwie ciennym. De-iferwowaiy go motywy fantastycznej architektury: kt z nas mgby postawi domy, kolumny, frontohy na dachach?" zapytuje, a da-tej powiada: ,, Jeli w malarstwie znajdzie to uznanie, co nie moe 123. Rodzina cesarza Augusta, relief z Otarza Pokoju w Rzymie. 139 r. p.n.e. Lateran mie uzasadnienia w rzeczywistoci, postawimy si w rzdzie narodw uwaanych na gupie". Ciekawy to przykad, e ju w staroytnoci walczono o zgodno z natur i chciano widzie w imitowaniu modela sprawdzian jakoci dziea sztuki. Rzeba rzymska rozwija si w cisej zalenoci od greckiej. W latach 139 p.n.e. cesarz August wybudowa O/tar z Pokoju Ara Pacis, ktry mia ukaza ludowi dobrodziejstwa pokoju (ry. 123). Struktura otarza wznosia si na planie czworokta. Sam otarz otoczony by czterema cianami z marmuru, na ktrych wyrzebiony by pochd na

162 PORTRETY 124. Agrypina, rzeba z l w. Neapol. Muzeum Narodowe cze pokoju. Powsta pod niewtpliwym wpywem panatenajskiej procesji Fidiasza (na fryzie Partenonu), ale nie jest tak delikatny. Posiada cechy realizmu, przede wszystkim w portretowaniu osb dworu cesarskiego. Na ukach rzymskich i kolumnach wida niekiedy paskorzeby, posiadajce wielkie wartoci ilustratorskie. Wspomniany uk Tytusa utrwali nie tyle jego zwycistwo, ile odwieczn tragedi ydostwa. Na opisanej ju kolumnie Trajana (r. 110) nieprzerwanym cigiem biegn sceny opiewajce wojny prowadzone przez tego cesarza w Dacji (ry. 119). Du niezaleno wykazaa rzeba rzymska w portrecie. Rozwin si on dziki kultowi przodkw. Realizm cechujcy rzeby etruskie te tu od-dziaat. Rzebione portrety rzymskie oddaj z gbokim realizmem w marmurze lub w brzie nie tylko podobiestwo fizyczne, ale take duchowy charakter portretowanej osoby. Cesarze, senatorowie, filozofowie, wodzowie i matrony znaleli w portretach rzymskich wierne podobizny (ry. 124). W pniejszym okresie rzebione portrety trac indywidualny charakter i staj si penymi powagi i wyrazu rzebami osb. Opracowanie renicy w oku nadaje twarzy wyraz zamylenia i oddalenia od spraw wiata. Do pnoantycznych rzeb mona zaliczy konny posg cesarza Marka Aureliusza (ok. 164 r. n.e.) (ry. 125). Jest to jedyny w swoim rodzaju posg staroytny, ktry znamy w oryginale. Unikn zniszczenia, gdy w redniowieczu uznano go za posg Konstantyna Wielkiego, ktry w 313 r. ogosi edyktem mediolaskim religi chrzecijask za rwnouprawnion z pogastwem. Pierwotnie posg Marka Aureliusza sta przed Lateranem. Dopiero Micha Anio w 16 wieku ustawi go na Ka-pitolu. Posg przedstawia cesarza jadcego na koniu, bez strzemion, w todze, bez nakrycia gowy. Pikny opis tego pomnika umieci Mickiewicz w III czci Dziadw, porwnujc go z pomnikiem konnym Piotra Wielkiego (duta Falconeta). W 2 i 3 wieku naszej ery, kiedy zblia si upadek cesarstwa rzymskiego, ju po przeniesieniu stolicy na wschd, do Konstantynopola, rzeba rzymska cilej rzeba na obszarze imperium rzymskiego zrywa coraz wyraniej z tradycjami greckimi, przede wszystkim z idealizmem

(ry. 126, 127). Proces ten nie dat si powstrzyma. Postacie ludzkie odbiegay coraz bardziej od typu ustalonego kiedy. Mistyka, irracjonalizm, napyw obcych kultur i obyczajw, narastajce konflikty spoeczne, zwyciskie chrzecijastwo, ktre zasad- ; niczo negowao kultur antyczn, to : wszystko musiao odbi si na sztuce. Nie wystarczay dawne kanony. Zachodziy istotne przemiany. Dawniejsza historia sztuki, idca za estetyk klasycyzmu, skonna bya widzie w przemianach sztuki staroytnej upadek, zanik, a nawet zwyrodnienie. Tak czyta si nieraz w dawnych podrcznikach. Rzeczywisto przeczy tym pogldom. W Paacu Konserwatorw na Ka-pitolu w Rzymie znajduje si kolosalnych rozmiarw gowa cesarza Kon-stantyna, fragment dawnego posgu. Geometryczna w formie, zamknita, 128. Grobowiec rzymski na cmentarzu w Girzn (Libia), 4 w. nieprzystpna, posiada w sobie egzaltacj odleg od ycia. Na pnych sarkofagach rzymskich, na paskorzebach z luku Konstantyna i wielu innych dzieach nie wystpuje ju harmonia, proporcje, wdzik, kiedy tak cenione. Te pojcia staj si niepotrzebne. W architekturze Rzymianie rozpowszechnili formy inne ni Egipt czy Grecja, rozpowszechnili szereg odkry konstrukcyjnych (sklepienia, luki, kopuy) na cay okrg rdziemnomorski i nawet dalej. W swym okresie klasycznym Grecy nie budowali (nie mieli potrzeby) wielkich ani publicznych, bazylik, ZASIG SZTUKI RZYMSKIEJ lg5 rynkw. Rzymianie w caym imperium budowali wieckie gmachy i urzdzenia publiczne, jak mosty, akwedukty, drogi. Wszystkie rodzaje przemysu artystycznego sztuka okresu hellenistycznego i rzymskiego rozwina na du skal. Ceramika zwana pergamo-sk bya przemysem uprawianym szeroko w wiecie hellenistycznym, szka rzymskie byy tanie, docieray daleko na pnoc. Dodajmy, e wyrobu szka i naczy szklanych nauczyli si Rzymianie od Fenicjan, ktrzy dokonali tego wynalazku w l wieku p.n.e. Tradycja wyrobu piknych szkie nie zamara do dzi we Woszech. Bardzo wane byy wyroby z brzu. Stop ten by uywany do wszelkiego rodzaju przedmiotw (np. luster, a take mebli). Ludy za Alpami i Dunajem znay dobrze wyroby rzymskie. Przemys artystyczny rzymski przyczyni si do rozpowszechnienia w wczesnym wiecie form artystycznych rdziemnomorskich. Rzymianie rozszerzajc swe imperium na dalekie kraje w Afryce, na Gali lub na Ma Azj, nieli ze sob t sam architektur. Zabytkw kolonialnej sztuki rzymskiej nie brak w Afryce pnocnej od Egiptu poczwszy. Miasto Leptis i Sabrata w Libii, amfiteatr Al Dram w Tunezji, uk Trajana w Timgad w Algerii to wspaniae zabytki. Widzimy wszdzie te same formy. Std pokrewne bazyliki, witynie, teatry, akwedukty etc. na obszarze caego imperium. Budownictwo pnoantyczne oddalao ;ii jednak z wolna od klasycznych regu. Coraz wicej uwagi zwracano

166 PRZEMIANA na organizacj i podzia architektury w sensie caoci, a nie na wypracowanie szczegw albo kompozycj i proporcje fasad, portykw, rzeb. wiato otrzymao now funkcj wydobycia nastroju. Tak dziao si w 4 i 5 wieku. Kolumna otrzymaa rol we wntrzu budynku. Kapitel zmieni sw form w 6 w., kiedy to gin zupenie klasyczne porzdki greckie. Przemiany stylowe s trudne do okrelenia, a tym bardziej do rozpoznania. To ostatnie przychodzi po duszym studium, po poznaniu zwaszcza stylu starochrzecijaskiego i bizantyskiego (ry. 128). VIII SZTUKA STAROCHRZECIJASKA

168 STAROYTNO CHRZECIJASKA 129. Gtwne rodowiska sztuki staro-chrzecJ;aski'e; Na now epok, ktra otrzymaa nazw wiekw rednich midzy staroytnoci a czasami nowoytnymi, skadaj si: upadek pastwa rzymskiego, wdrwki ludw barbarzyskich po caym wczesnym wiecie rdziemnomorskim, rozwj chrzecijastwa, nauka Mahonteta na Wschodzie. W dziejach sztuki przejcie od antyku do redniowiecza stanowi sztuka starochrzecijaska, ktrej styl jest trudny do opisania, gdy oparta zostaa w rozmaitych krajach na rnych lokalnych tradycjach (ry; 129). Z pocztku wyrasta z tradycji helle-sko-rzymskich, pniej zastpiy je wpywy idce ze Wschodu oraz sztuka najedcw znad Renu i Dunaju. Wiele pokrewiestw czy sztuk starochrzecijask ze sztuk bizantysk. Zwolennicy tej ostatniej s skonni zaliczy na poczet Bizancjum wszystkie mozaiki we Woszech, zwaszcza w Rawennie. A jednak dziea te s dobrem wsplnym pierwszych wiekw chrzecijastwa zachodniego w Italii i chrzecijastwa wschodniego w Bizancjum. Jestemy skonni raczej w mozaikach z 5 i 6 wieku widzie kocowy twr sztuki starochrzecijaskiej, dajcy pocztek sztuce bizantyskiej. Ale rnice midzy obu kierunkami nie s jasne i trzeba o tym pamita. Na samym pocztku bya sztuka ka-takumb, czyli podziemnych sztolni i korytarzy w Rzymie (ry. 130). Sztuka najskromniejsza, ograniczona do wyobrae najprostszych, niemiaych, naiwnych, ale szczerych i tym samym pocigajcych, jak kada sztuka ludowa (ry. 131). KATAKUMBY 169 130. Wntrze Jcatakumby w. Kaliksta w Rzymie, 3 w.

170 MALARSTWO. RZEBA 131. Chrystus i Samarytanka, fresk z katakumb na Via Latina, 4 w. 132. ciana sarkofagu, z inicjaem Chrystusa, ok. 375. Stambul, Muzeum Archeologiczne IKONOGRAFIA 171 Grobowce mieciy si we wnkach cian. Wiksze komory zdobiono malowidami. Zamoniejsi chrzecijanie dekorowali katakumby freskami bardziej wyszukanymi, o tematyce chrzecijaskiej, lecz widocznie wzorowanymi na malarstwie antyku: katakumby w. Piotra, w. Priscilli, w. Domicyli, w. Marcelina nale w Rzymie do najbardziej znanych. Poza Rzymem istniej katakumby i w Neapolu, i w Afryce (Aleksandria, Kartagina). Jednoczenie stawiano kamienne sarkofagi zdobione paskorzebami. Wykonywano je nie tylko w Italii, ale i w Galii, i w Hiszpanii, i w Afryce. Niektre miay cae sceny symboliczne lub biblijne, ubosze jedynie symbole wiecznego ywota. Czasami przedstawiano na boku portret zmarego. Trzej modziecy w piecu ognistym, wymalowani na cianie katakumby Priscilli w Rzymie, nie maj w sobie nic z dramatyzmu mczeskiej mierci, jak np. hellenistyczna Grupa Lao-koona. Po prostu artycie nie zaleao na piknie w znaczeniu antycznym. Ono rodzio si samo, z malowida sprowadzonego do roli przekazu o rzeczy czy zdarzeniu. Pocztki ikonografii chrzecijaskiej zawsze budziy zainteresowanie uczonych. Sztuka pierwszych chrzecijan bya symboliczna, wiele przedstawie oddawao sceny i przedmioty dobrze znane wiernym, bo zwizane z Kocioem. Ryba staa si znakiem chrzecijan nie bez pewnej naiwnoci, moe dlatego, e greckie litery wyrazu ichtys 'ryba' byy inicjaami Chrystusa (ry. 132). Innym, wanym symbolem sta si okrt (na133. Chrystus ;ako Dobry Pasterz, 3 w. Watykan zw ac. navi's), w ktrym wierni pyn przez wzburzone morze ycia. Symbole pogaskie otrzymay nowe znaczenie: paw (symbol Junony) oznacza zacz niemiertelno, Orfeusz z lir przedstawia Chrystusa. W sztuce okresu katakumb malarstwo i rzeba bray wic gotowe wzory staroytne i przeistaczay je zgodnie z potrzebami modej religii. Osob Chrystusa przedstawiano jako modzieca, bez brody, w todze lub jako dobrego pasterza, to ostatnie przedstawienie wzito wprost ze staroytnoci (ry. 133). Rwnoczenie wprowadzono zasad personifikacji, take

172 BAZYLIKA CHRZECIJASKA przejt z antyku. Dla pierwszych chrzecijan wystarczao zamiast skomplikowanego tematu przedstawi posta ludzk. I tak np. Chrystus siedzcy midzy witymi Piotrem i Pawem opiera nog na wszechwiecie, personifikowanym przez starca trzymajcego chust, symbolizujc firmament. Kiedy w r. 313 cesarz Konstantyn uzna chrzecijastwo za religi panujc na obszarze imperium. Koci stan nagle przed osobliwym problemem. W czasach przeladowa nie mia ani potrzeby, ani nawet moliwoci budowy wity. Wyznawcy spotykali si w domach prywatnych. Tego rodzaju dom pierwszych chrzecijan (ok. r. 240) zacnowat si w Dura Europos nad grnym, Eufratem (tabl. XVI). Jego dekoracja wiadczy, e suy za wityni. W 4 wieku jednak, w imperium cezarw, wypado przemyle stosunek do architektury i sztuki, ich roli wobec nowych zada. Filozofowie chrzecijascy przejli myl filozofii hellenistycznej, e pikno jest wyrazem ideau. Nie poprzestali jednak na tym, bo idea uznali za dzieo boskie, wszechobej-mujce natur i czowieka. Zmienia si funkcja wity. W religiach antyku bya witynia mieszkaniem bstwa, teraz staa si miejscem zebra, gdzie odbywa si wsplny obrzd i gdzie kapan naucza. Kocioy zaczto nazywa bazylikami, na wzr gmachw rzymskich stojcych na rynkach, a sucych celom zebra publicznych, sdw, nauczania, handlu (basilica lorensis). Bombardowania wojny wiatowej odsoniy w Trewirze nad Mozol cesarsk bazylik z czasw Konstan-tyna, tj. z pocz. 4 wieku. Znajdowaa si tam sala tronowa imperatora, bo Trewir by stolic na kracach rzymskiego imperium. Rekonstrukcja bazyliki dokonana w ostatnich latach przywrcia jej waciw posta. Jest to jedyny przykad rzymskiej bazyliki zachowanej w caoci. Obecnie mieci si tam koci wyznania ewangelickiego. Wyraz bazylika ma trzy znaczenia; pierwsze, wyej wspomniane budynku, drugie kocioa wyrnionego tytuem bazyliki (np. siedem bazylik rzymskich), wreszcie trzecie, potocznie uywane kocioa o nawach bocznych niszych ni nawa gwna (tzw. system konstrukcyjny bazylikowy). Kocioy katolickie reprezentuj najczciej system bazylikowy. Wyjtek stanowiy kaplice grobowe i bap-tysteria. Chrzest udzielany by w kocioach, zwanych baptysteriami, zbudowanych na planie centralnym. Z najdawniejszych praw kocielnych dowiadujemy si, e w dzie chrztu wlewano do zbiornika pisciny wod, wicono j, po czym wiernym w biaych szatach kapan udziela sakramentu przez zanurzenie. Baptysteria byy powszechne w pierwszym tysicleciu. Najduej przetrway we Woszech. W Polsce nie byy budowane. Na miejsce baptystertw w naszych kocioach stawiano chrzcielnice. Z czasem i tych przestano uywa. Chrzecijastwo przejto system bazylikowy ze Wschodu, gdzie by stoGENEZA KOCIOW 173 sowany przez ydw. Lecz nie tylko ydzi budowali synagogi w typie bazylikowym. W 1950 roku w Londynie (nad brzegiem Tamizy, w dzielnicy City) znaleziono fundamenty wityni bazylikowej wyznawcw Mitry. witynia miaa trzy nawy i pochodzia z l w. n.e. Nie bez znaczenia dla pierwszych wity chrzecijaskich byy take elementy pnorzymskiej architektury, jak perystyl, czyli kolumnada wok dziedzica, poprzeczna nawa, arkady biegnce rodkiem paacu (jak w Splicie), a wreszcie sala tronowa w cesarskich paacach i, jak ju wspominalimy, basilica torensis (np. basilica Ulpia w Rzymie). Dodajmy, 134. Przekrj pierwszej bazyliki iw. Piotra w Watykanie, 330 e w katakumbach i przy budowie pierwszych kociow ustali si zwyczaj, e otarze stawiano nad grobem mczennika. Dlatego pierwsze witynie uwaano za martyria, gdzie czczono pami mczennikw. Siadem tego jest umieszczanie do dzisiaj relikwii w otarzach. Tyle o skomplikowanej genezie pierwszych bazylik starochrzecijaskich,

przedmiocie cigych dyskusji midzy historykami sztuki. Najwaniejszym ze starochrzecijaskich kociow bya bazylika w. Piotra w Rzymie, wzniesiona w 4 w. n.e. (ry. 134). Jej plan przedstawia si nastpujco: do kocioa szo si przez otwarty kolumnowy dziedziniec, ktry prowa-

174 KOCIOY SW. PIOTRA I SW. PAWA 135. Wntrze bazyliki w. Paw/a m Murami w Rzymie, 4 w., po odbudowie w 19 w. dzil do westybulu (narteksu), skd wchodzio si do waciwego kocioa. By on picionawowy. Nawa rodkowa bya dwa razy wysza od naw bocznych. Kolumny podpieray jej ciany, otwierajce si w grze rzdem okien. Naw zamykaa pokrga arkada, za ktr lea tran-sept, czyli nawa poprzeczna tej samej wysokoci, co nawa gwna. Na osi nawy gwnej w jej przedueniu znajdowaa si apsyda pokrga, zamknita konchowe. Tutaj mieci si grb w. Piotra. Wszystko to nie zachowao si, gdy w 1506 roku papie Juliusz II przystpi do burzenia tej starochrzecijaskiej wityni, aby zrobi miejsce pod nowy koci z kopu zbudowan pniej wedug planu Michaa Anioa. Plan dawnego kocioa w. Piotra jest typowy dla starochrzecijaskich kociow. Oczywicie, odstpuj one od niego w rozmaitych szczegach, ale w zasadzie wszystko s to kocioy o typie bazylikowym, albo okazujce belkowanie dachu, albo nakryte puapem, otwierajce si do naw bocznych kolumnad, najczciej podpierajc uki. Do tego samego typu naleaa bazylika w. Pawa za Murami (ok. 400 r.), ktra spona w r. 1823 (ry. KOCI SAN CLEMENTC 175 135). Zostaa odbudowana, niestety w sposb tak sztywny, e zatracia si autentyczno jej architektury. W Europie za Alpami, w Trewirze, dokonano niedawno wanego odkrycia fundamentw i murw kocioa starochrzecijaskiego z 4 wieku, do ktrego przyczya matka Konstanty-na, w. Helena, paac cesarski. Tam take znalazy si w gruzach budowli freski, stanowice cenny przyczynek do malarstwa z czasw rzym136. Wntrze kocioa San Clemente w Rzymie, 4 w. skich. Dalej naley tu bazylika Santa Maria Maggiore w Rzymie (z 5 w.), kilkakrotnie odnawiana, Santa Sabina (5 w.), San Lorenzo (6 w.), Santa Agnese (6 w.) i inne kocioy a do 12 wieku, do kocioa San Clemente (kilkakrotnie przebudowanego) (ry. 136). Kocioy te zachowuj mimo zmian swj starochrzecijaski charakter. W San Clemente widzimy typowy dziedziniec przed kocioem, czyli atrium, i cae dawne urzdzenie, marmurowy parapet dla rozdzielenia

176 RAWENNA NIEZWYKO SZTUKI RAWENNY 177 piewajcego chru od duchowiestwa, dwie ambony do czytania ewangelii i epistoy, otarz pod baldachimem na czterech kolumnach i lawy w apsydzie dla wyszego duchowiestwa, siedzcego wok biskupa. San Clemente, cho to stosunkowo pny przykad, oddaje jednak dobrze charakter architektury i dekoracji starochrzecijaskiego stylu, zwaszcza w Rzymie. W roku 402 cesarz Honoriusz wybra Rawenn, lec wtedy nad morzem, na stolic. Pniej panowaa tu Galia Placydia, po niej ostrogocki krl Teodoryk, wreszcie ju w 6 wieku, bizantyski cesarz Justynian. Wadcy ci ozdobili miasto kocioami z dekoracj mozaikow. Po dwu wiekach wietnoci Rawenna przestaa odgrywa wiksz rol, lecz owe zabytki ocalay w znacznej iloci. Dodajmy take, e w Rawennie pochowany jest Dante, zmary tutaj na wygnaniu w 132i r. Poza Rawenn nie ma w wiecie miasta tak bogatego w staroytne budowle, nalece zarwno do stylu starochrzecijaskiego, jak i bizantyskiego. Zachowa si opis Rawenny z 9 wieku, napisany przez uczonego biskupa Andrea Angello. Dziki temu znamy wiele szczegw o zabytkach miasta. Grobowiec Galii Placydii (w rzeczywistoci koci w. Wawrzyca) zbudowany by ok. r. 440 na planie krzya greckiego, czyli rwnoramiennego (ry. 137). Jego mozaiki nale jeszcze do wiata form starochrzecijaskich, jakie pojawiy si na terytorium imperium rzymskiego w 4 wieku. S to przedstawienia symboliczne (np. Dobry pasterz), pene wyczucia natury i przestrzeni. Cienkie alabastrowe pyty w oknach dodaj wntrzu kocioa szczeglnego nastroju. Najlepiej oddaj go sowa poety woskiego Gabriela d'Annunzia; Poprzez przymione wiato opada kroplami milczenie". Bazyliki starochrzecijaskie w Rawennie s trjnawowe, bez nawy poprzecznej. Obok apsydy rodkowej nawy boczne zamykaj mniejsze apsydy. Kolumny i uki nad nimi podpieraj ciany nawy gwnej, tworzc harmonijny rzd. Takie s dwie bazyliki pod wezwaniem w. Apolina-rego (Nuovo i in Ciasse). O ich dekoracji powiemy niej. Do starochrzecijaskiej architektury bazylikowej zaliczy trzeba koci Grobu Chrystusowego w Jerozolimie. Zbudowany w 4 wieku przez w. Helen, matk cesarza Konstantyna, mia typowy plan bazylikowy (atrium, trzy nawy, kolumny, kaplica nad grobem). Koci zosta przebudowany przez krzyowcw w 12 i 13 wieku, potem ulega licznym przerbkom, ale zachowa swj zasadniczy ukad wntrza. Obok podunych bazylik, krytych drewnianymi puapami, wystpuj kocioy wzniesione na planie centralnym, niemal zawsze sklepione. S przewanie okrge lub wielokt-ne. Ich zadaniem byo suy za grobowe kaplice lub za baptysteria (ry. 138). Te kocioy wywodz si z rzymskich sal paacowych, z ani i grobowcw. Rotunda rodkowa wyniesiona jest w gr i nakryta sklepieniem kopulastym, czasem uwitym z du-

MOZAIKI 179 138. Wntrze rotundy S. Stefnno w Rzymie, 46 w. gich amfor, odgrywajcych rol dzisiejszych pustakw. W niektrych wypadkach rotund otacza doem nisze obejcie, otwierajce si do rodkowej sali kolumnami. Przeniesiono tu jakby nawy boczne, z podunego kocioa do okrgego, centralnego. Oto kilka najwaniejszych pomnikw tego budownictwa: San Giovanni in Fonte i dawne baptysterium ariaskie w Rawennie, kaplica grobowa Konstancji w Rzymie, rotunda P. Marii w Nocera (ok. p. 4 w.), baptysterium na Lateranie, koci w. Wawrzyca w Mediolanie. Tu naley najwietniejszy koci San Vitale w Rawennie (547 r.), zbudowany pod silnym wpywem sztuki bizantyskiej i do niej nalecy. Grobowiec Teodoryka (zm. w 526 r.) w Rawennie to pny przykad centralnej budowli nakrytej pask kopu z jednego kamienia. Mona t niewielk budowl uzna za wstp do wczesnoredniowiecznej architektury na pnoc od Alp. Pamitajmy cigle, e wszystkie sta139 Chrzest Chrystusa oraz postacie dwunastu apostow, mozaika w kopule baptysterium w Rawennie, ok. 4oQ

180 WNTRZA KOCIOW 140. Sarkofag dwunastu apostow, ok. 6 w., S. Apollinare in Ciasse w Rawennie rochrzecijaskie kocioy ulegy w cigu ptoratysica lat licznym przerbkom, ale mimo tych zmian rozumiemy ich styl i cel. Wielk zasug sztuki starochrzecijaskiej jest to, e rozbudowaa i ozdobia wntrza kocielne. W epoce tej nie kadziono nacisku na fasady i otoczenie, podkrelano natomiast rytmiczny podzia wntrza prowadzcego w gb, ku apsydalnej czci. W cigu pniejszych stuleci wzrosa owa dekoracyjno i wprowadzono mozaiki. W tym miejscu sztuka starochrzecijaska czy si ze sztuk bizantysk, zwaszcza na terenie Woch (Rawenna w 6 wieku, Sycylia w 12 wieku). Mozaiki mona uzna za dziedzin wysuwajc si na czoo wczesnej sztuki, za dziedzin najbardziej reprezentatywn, jakby stojc na przejciu midzy sztuk starochrzecijask a bizantysk (ry. 139, tabl. XVII). Nie stao si tak przypadkiem. W Grecji i Rzymie kult bogw zwizany by przede wszystkim z posgami, ktre czczono same w sobie, nawet jeeli wiedziano o nich, e wyszy spod rki ludzkiej, jak np. Fidiasza Zeus Olimpijski. Rola rzeby bya wic znaczna. Malarstwo w antyku odgrywao rol drugorzdn: dekoracji wntrza, a take zabawienia widza. Takie byo maNISZCZENIE POSGW ANTYCZNYCH 181 larstwo Grekw (o ile si go dobrze domylamy), takie byo malarstwo rzymskie (pompejaskie). Wntrza kociow w 5 i 6 wieku potrzeboway wyobrae Chrystusa i witych. Nie wystarczay ju formy zapoyczone ze sztuki staroytnej (ry. 140, 141, 142). Wydaway si obce. Kojarzono je ze znienawidzonym pogastwem. Niszczono posgi bogw i bogi, wypalano je na Wapno, podbijano nimi fundamenty. 141. Winobranie mistyczne, mozaika w kociele w. Konstancji w Rzymie, w 5 w. W Tivoli zwalono wszystkie posgi zdobice will Hadriana i gruzami ich wysypano dno groty. Czyniono to z gorliwoci pod kierunkiem fanatycznych biskupw, bo Biblia potpiaa pogaskie idole. Czy mona oczekiwa, e w nieco zmienionej postaci wprowadzono by posgi do nowych kociow? wieo pozyskani wierni mogliby je uzna za bstwa same. Stosunek pierwszych chrzecijan do

182 PROSTOTA l WIZYJNOSC rzeby i artystw charakteryzuj staroytne przepisy kocielne o udzielaniu chrztu. Dzieje apostolskie wspominaj o rzebiarzach wyrabiajcych posgi Diany z Efezu i wanie tacy rzebiarze, wedug Consdtutones Apostolorum, mogli otrzyma chrzest jedynie po wyrzeczeniu si swego zawodu. Rzebiarze byli traktowani na rwni z wrbitami, z czarnoksinikami, z wyko-^nawcami amuletw, z aktorami, z tancerzami i muzykami. W posgach bstw pierwsi chrzecijanie odczytywali wiar w siy magiczne, jakie im przypisywano. Chrzecijastwu szo o odcicie si od pogastwa. Ale nawet jeeli najgortsi chrzecijanie wtpili w uyteczno posgw, .to nie mieli tych zastrzee wobec malarstwa. Papie Grzegorz Wielki pod koniec 6 wieku stwierdzi, e dla czonkw Kocioa nie umiejcych czyta, obrazy s poyteczne: Malarstwo owiadczy moe dla niepimiennych okaza si tym, czym pismo dla umiejcych czyta". Dla sztuki ten gos papiea mia znaczenie zasadnicze. Powoywano si na te sowa, ilekro kto atakowa obrazy. Ale malarstwo w wityniach musiao by ograniczone. Koci uwaa, e jeeli wprowadza si sztuk w jego progi, to powinna ona by moliwie prosta i zrozumiaa dla wszystkich. Uyto w tym celu mozaiki, ktr znano w Grecji i w Rzymie. .Skoro mozaiki odegray tak znaczn rol w sztuce, wskazany jest krtki opis techniki ich powstania. Przez mozaik rozumie si obraz zoony z niewielkich kamiennych lub szklanych kostek kolorowych. Nazywaj si one tessere. Osadzone zostaj w zaprawie. wiato odbija si na szklistej powierzchni kamieni, a poniewa bywaj one nierwne, efekt jest ywy, grajcy bogactwem byskw. Take zoto, moliwie obficie, uywane byo w mozaikach, dajc efekt ta, byszczcego jak gdyby wiecio wasnym wiatem, Mozaiki znane byy wielu wczesnym kulturom, ale rozwiny si szczeglnie w okresach hellenistycznym i rzymskim. Wystarczy z kolei porwna mozaiki z Santa Maria Maggiore w Rzymie (ok. 432 440) lub nieco pniejsze (p. 5 w.) mozaiki w kopule San Giovanni in Fonte w Rawennie, z mozaikami z Rawenny w bazylice San Apollina-re in Ciasse (ok. 540 r.), by zobaczy rnic formaln, jaka zasza w sztuce starochrzecijaskiej. Postacie w scenach Starego Testamentu w Santa Maria Maggiore lub w apsydzie kocioa Santa Prassede w Rzymie (Chrystus wrd aposto-tw) rysowane s z poczuciem przestrzeni i ruchu, postacie pniejsze s pene sztywnoci i oddalenia od wiata. W mozaice w apsydzie S. Apollinare in Ciasse z sielankowej sceny pasterza midzy owcami na ce zrobiono obraz powtarzajcy jednostajnie motyw owiec, kwiatw, drzew, nie zwizanych ze sob perspektywicznie. Ukadaj si one w pasy dekoracyjne lub stanowi niezalene elementy, jakby zabawki, ktre mona dowolnie rozstawia. Mozaiki baptysterium katedralnego w Rawennie (San Giovanni in Fonte), duego, omiobocznego kocioa z poMOZAIKI W RAWENNIE 193 owy 5 wieku (ry. 139), jak rwnie mozaiki pniejszego o dwa pokolenia (ok. 500 r.) baptysterium aria-skiego (Santa Maria in Cosmedin), przedstawiaj w rodku kopuy chrzest Chrystusa, a niej rzd dwunastu apostow. Postacie apostow z San Giovanni in Fonte s ywe w ruchu i gestach, a sztywniejsze, bardziej frontalne s postacie z baptysterium arian. Nie ma prawie zupenie ozdobnych palm, ornamentw z architektury. Wida jak dekoracja mozaikowa odsuwaa si od wiata helle-sko-rzymskich wyobrae na przeomie 5 i 6 stulecia. Do sztuki z pogranicza wpyww bizantyskich zaliczy trzeba w Rawennie mozaiki w kaplicy paacu biskupiego oraz w kociele bazylikowym San Apollinare Nuovo (504 r.), niegdy w kociele ariaskim, potem odnowionym pod wezwaniem pierwszego, wplegendowego biskupa Rawenny. Rzd witych przedstawionych obok paacu Teodoryka ma wyrane cechy mistycyzmu. Rawenna stracia wiele ze swych skarbw artystycznych. Ale mimo straty zabytkw, przebudw (np. wntrza San Vitale), pozostaje i tak miastem

najbogatszym w dziea starochrzecijaskiego malarstwa mozaikowego. Ani Rzym, ani Konstantynopol, ani inne rodowiska nie mog rwna si z Rawenn pod tym wzgldem. Zotym okresem mozaikarstwa s dla Rawenny wieki 5 i 6, kiedy miasto uwietniaa obecno dworu. Dzi skromny wygld budowli Rawenny nie pozwala si domyla bogactw ukrytych we wntrzu. Dante, ktry w Rawennie napisa wikszo swej

134 PRZEMYS ARTYSTYCZNY Boskiej komedii, podziwia mozaiki tamtejsze bardziej ni jakiekolwiek Yjnne dziea sztuki: Widziaem wiato w formie rzeki, z ktrej wyskakiway ywe promienie, jakby rubiny wbite w zoto". Mona powiedzie o mozaikarzach, e zmienili przestrze i powietrze w gr wiata, kolorw, rytmu, wprowadzajc je na powierzchni cian. Zerwanie z zasadami klasycznymi nastpio w rzebie. Architektura wczesnego chrzecijastwa uytkowaa kolumny z budowli antycznych, ale kapitele zmieniaa. Dawny, akantem zdobiony kapitel koryncki przemieni si w kostk, ozdobion drobnym, rzebionym ornamentem rolinnym, ostro odcinajcym si od ta. Nad takim kapitelem umieszczano jeszcze nasad-nik, jakby jego powtrzenie w uproszczonej formie. I dopiero na tym na-sadniku spoczywao belkowanie lub, co czciej, arkady. Do dzie z pogranicza rzeby i przemysu artystycznego naley synny tron z koci soniowej biskupa Rawenny Maksymiana (ok. 550 r.) (ry. 143). Tron ma tradycyjny ksztat skrzyni z oparciem. Materia, z ktrego jest wykonany, przywodzi na myl rzeby Fidiasza. Dekoracja tronu ma jednak mao wsplnego ze sztuk antyku. Jeszcze na przedzie postacie w. Jana Chrzciciela i czterech apostow odznaczaj si antyczn swobod, ale inne sceny figuralne s paskie, bez dnoci do oddania form natury. Puchar z Antiochii (ok. 500 r.) naley do tego samego wiata form, oddalajcych si coraz bardziej od staroytnoci. Wasna emblematyka, w ktrej odgryway znaczn rol winna latorol, krzy, litery greckie (alfa, omega, monogram PX), oddala t sztuk od antyku. O starochrzecijaskim malarstwie egipskim z Fajum (ry. 58) bya mowa na kocu rozdziau o sztuce egipskiej (ob. str. 78). Do sztuki starochrzecijaskiej w dalekich od Italii prowincjach naley zaliczy baptysteria we Francji. Do najszlachetniejszych naley baptyste-rium we Frejus na Riwierze. Stawiano je w pobliu katedr i opactw. Z reguy w rodku umieszczano ocem-browany zbiornik z wod rdlan i stopniami do zejcia. Plan centralny wywodzi si, tak samo jak we Woszech, z antycznych ani. Kocioy, bazyliki, oratoria, krypty niemal zawsze zwizane byy z czci dla witych lub witobliwych. Zaliczano do nich take pierwszych biskupw. W Hiszpanii kilka bardzo staroytnych kociow (w. Piotra w Zamora w 7 w., ry. 144, Oviedo z 812842 r., Naranco z 850 1,1. stoi na pograniczu sztuki starochrzecijaskiej i sztuki karoliskiej. Dziao si tak nie tylko we Woszech, ale w caym dawnym imperium Rzymu. W Egipcie sztuka chrzecijaskich mieszkacw (Koptw) opieraa si na sztuce ludowej, ktra w dalekiej Etiopii przetrwaa do naszych czasw (ry. 145). Sztuk koptyjsk nazywa si sztuk chrzecijan w Egipcie o wasnym obliczu wyznaniowym i formalnym. Jej rozwj przypada na czasy starochrzecijaskie od 4 do poowy 7 w., do zdobycia Egiptu przez Arabw. Lecz i to s daty umowne, bo chrzeSZTUKA STAROCHRZECIJASKA W EGIPCIE (85 cijastwo koptyjskie istnieje w Egipcie do dzi, a wraz z nim i pewien styl artystyczny.' W Egipcie chrzecijaskim w 4 wieku powstay liczne klasztory i pustelnie z kocioami bazylikowymi z naw poprzeczn, z emporami i apsydami. Niektre kocioy budowano z trzema apsydami w ksztat trjlicia. Dzieje starochrzecijaskiej sztuki w Egipcie komplikuj gorce spory teologiczne o natur Chrystusa (arianizm, ne-storianizm, monofityzm). Najcenniejsze kocioy istniej w Kairze (w. Sergiusza, Al Muallaka i w. Barbary), wszystkie jednak byy kilkakrotnie przebudowane. W Grnym Egipcie dwa klasztorne kocioy Czerwony i Biay nale do wity z czasw staroytnoci. Kocioy 143. Tron biskupa Maksymiana, ok. 550. Rawenna, Muzeum Diecezjalne 144. Koci San Pedro de Nave w Zamora, 7 w.

186 ZABYTKI SZTUKI STAROCHRZECIJASKIEJ SYRIA. ARMENIA. GRUZJA. WOCHY (g7 tll.<r'Mll-'i' <>T>''-.<ic HH.*M" M-ii--twit 'ntiiwai iMWMifinc* i:lM*ACI- *'MW MATtW->.lri>.*-in MMtttTt ~"'"" MlI.Mif tli-'ll*r*r 145. Cudowne uzdrowienie chorych, miniatura w ewangeliarzu z Etiopii, 1675. Londyn, Muz. Bryt. 146. Apsyda w kociele San Miniato we Florencji, 1112 w. koptyjskie miay bogate wyposaenie we wszelkiego rodzaju sprzt i malowida. Z biegiem czasu sztuka chrzecijaskich Koprw odstpia od wzorw hellenistycznych (ich rdo znajdowao si w Aleksandrii). Tak byo w rzebach stel grobowych, kapiteli, fryzw, tak rwnie i w malarstwie. Zrywa si kontakt ze staroytnoci i jej naturalizmem. Sztuka koptyjska posiada swoisty realizm (odrniajcy j od bizantyskiej), grubo formy i ywo barw (czerwonej i niebieskiej). Surowe, hieratyczne malowida w koptyjskim kociele w. Apolla w El Batiwi w Egipcie pochodz by moe z VIII wieku. Uycie zota szo zapewne z Bizancjum. Rzemioso artystyczne, szczeglnie wyrb tkanin (obszycia tunik), daje dobre pojcie o ikonografii i antycznych wzorach. Zanikaj one pod wpywem ornamentyki islamu. W Kairze urzdzenie wntrza kocioa Al Mu-allaka (przebudowane w 9 wieku i pniej) nosi ju cechy sztuki mauretaskiej (arabeski z kostek marmurowych). Wykopaliska i odsanianie ruin dawnych klasztorw i kociow wci powiksza liczb nowych zabytkw. W Orleansyille w Algerii (obecnie Al-Asnam) istnieje picionawowy koci z dwiema apsy-dami z polowy 4 wieku. Ukoczono go w r. 375, budujc zachodni apsy-d z grobem w. Reparata. Bardzo wane zabytki architektury starochrzecijaskiej znajduj si w Syrii. Niestety s to ruiny kociow i klasztorw, a i one znikaj burzone na materia. Ludno muzumaska nie jest zainteresowana w ich utrzymaniu. Tak np. nie istnieje ju koci bazylikowy w Tunnanin w Syrii znany nam z rysunkw z 19 wieku. W pnocnej Syrii w Kala'at Seman znajduj si ruiny ogromnego klasztoru z kocioem ku czci w. Szymona Stupnika. Na skrzyowaniu naw bazylikowych sta tu oktogon wzniesiony w kocu 5 wieku. Dugie prezbiterium zamykay trzy apsydy. Trzy kocioy starochrzecijaskie i klasztor zachoway si w Rusafie (kiedy Sergiopolis). Gwna trjnawowa bazylika zbudowana bya w 5 i 6 wieku. W dalekiej Gruzji (w ZSRR) w Mchetcie, dawnej stolicy Iberii, stoj ruiny twierdzy, a poza miastem witynia Dwari z koca 6 wieku zasklepiona kopu na oktogonie (podobnie do kocioa w Kala'at Seman). Do architektury starochrzecijaskiej nale take kocioy ormiaskie. W Ani (na granicy Zwizku Radzieckiego i Turcji) zachoway si ruiny bogatego kiedy miasta. Katedra w Ani cigle jeszcze zdumiewa monumentalnoci wntrza. Na pierwszy rzut oka czyni wraenie francuskiego kocioa romaskiego: prezbiterium, kopua na skrzyowaniu, kolumny i lepe galerie, wreszcie plecionki i ozdoby s tak bliskie stylowi romaskiemu, e nie podobna si oprze wraeniu jakiego oddziaywania. Sztuka starochrzecijaska nie jest jednolita stylowo. Najbardziej charakterystyczna dla niej jest architektura bazylik z dekoracj mozaikow. Im starsza, np. z 4 w., tym s w niej silniejsze tradycje antyku greckorzymskiego, np. centralny koci S. Constanza w Rzymie. Wielkie znaczenie sztuki starochrzecijaskiej od 4 wieku polega na ustaleniu typw ikonograficznych i motyww. W sztuce tej pokazano, czego ju nie dao si zatrzyma, przedstawienia ze Starego Testamentu i z Ewangelii, wprowadzono symbolik i tym samym religi uczyniono dostpn umysowi ludzkiemu. I jeszcze jedno. Koci San Miniato we Florencji, niezwykle artystyczny w swej prostocie z 11 i 12 w., jest kocioem starochrzecijaskim (ry. 146).

Zaliczany bywa do roma-nizmu i razem z nim jest omawiany, ale to waciwie styl starochrzecijaski, ktry we Woszech zawsze by uwaany za staroytny styl kocielny. Przykadw takiego przeycia stylu mona we Woszech redniowiecznych znale bardzo wiele. W Rzymie koci w. Wawrzyca za Murami, zbudowany w 4 wieku, by wielokrotnie rozszerzany i od nowa urzdzany jeszcze w 12 i 13 wieku, zawsze w tradycyjnym stylu pierwszych chrzecijaskich wity.

IX SZTUKA BIZANTYSKA

190 POCZTKI SZTUKI BIZANTYSKIEJ 147. Zasig sztuki bizantyskie; Sztuka bizantyska powstaa midzy 5 a 6 wiekiem. Kwita a od upadku Konstantynopola w 1453 r. Wywara znaczny wpyw na sztuk redniowiecznej Europy, zwaszcza na Wochy. Stoi take u pocztkw innych stylw artystycznych na Bliskim Wschodzie, Bakanach i dawnej Rusi. Pod koniec 14 wieku dociera nawet do Polski i tu take zostawia swe dziel malarskie (ry. 147). Pocztki nie s jasne. Po przeniesieniu w r. 330 stolicy imperium do greckiego Bizancjum, odtd nazywanego Konstantynopolem (Istambu, Stambu), cesarze wschodni postanowili zbudowa tam drugi Rzym. Ten okres zbliony jest do sztuki cesarskiego Rzymu. Rwnoczenie na wschodnich kracach imperium, tj. w Azji Mniejszej i w Syrii, rozwija si architektura kocielna, w zasadzie oparta na planie bazylikowym. Budownictwo to mona uzna za pierwsz faz architektury bizantyskiej. Kocioy, tak jak we Woszech, stawiano nad grobami. Ruch budowlany w Konstantynopolu wymaga umiejtnych robotnikw. Na wysp Proconnesus, niedaleko stolicy, ktr wybrano ze wzgldu na dogodn komunikacj morsk, od 4 wieku sprowadzano kamieniarzy i rzebiarzy z pobliskiej Azji. Ci powtarzali ornamenty, jakich nauczyli si w rodzinnych stronach, powikszajc je do monumentalnych rozmiarw. I tak z rnych form, technik, tradycji, z ktrych najsilniejsze mimo wszystko byy hellenistycz-no-rzymskie, powstaa sztuka bizantyska. Budownictwo bizantyskie rni si od architektury hellenistycznej zdecydowan przewag sklepie i kopu, arkad i ukw, a nie kolumnad, bel-kowa, dwuspadowych dachw, tym-panonw. Przyczyny tego byy czciowo gospodarcze. Transport kamienia by drogi, gdy tymczasem ceglane sklepienia i uki byy prostsze i tasze w wykonaniu. Od 8 wieku symbolizm zacz gra coraz wiksz rol w kocielnej architekturze bizantyskiej. Zaczto widzie w kociele jaki mikrokosmos, symbol ziemi i nieba, siedzib Chrystusa na ziemi, a rwnoczenie obraz liturgicznego roku. Ten wielokrotny symbolizm wyraa si mozaikami lub malowidami, ktrych kolory take miay posiada znaczenie. Mistyk cyfr (w gruncie rzeczy dowolnych w zastosowaniu) zaczto uzasadnia rozplanowanie kocioa. Te pomysy rozumowe, intelektualne, byy dla duchownych fundatorw i rzdcw konieczne. Stwarzay wok budowli atmosfer tajemnicy, dostpnej tylko dla wybranych. Podkrelay ow tajemniczo balkony i galerie, uki i przejcia nawy gwnej, otwierajce z kolei dalsze przestrzenie, a z nich wyaniay si lnice kolorami dziwne postacie, sztywne, o surowych twarzach, z wielkimi oczami. Pocztkowo Konstantynopol zabudowano wedle formu rzymskich. Akwedukt Walensa prawie e nie rni si od podobnych budowli rzymskich. Ale stopniowo powstawa nowy i oryginalny styl. Zasady klasyczne, przede wszystkim porzdki architektoniczne, przestay obowizywa. Detale zgrubiay, a bujna rolinna dekoracja, tak czsta w Rzymie, ustARCHITEKTURA 191 pia miejsca paskim, koronkowym ornamentom. W 5 w. n.e. dwa podstawowe plany zoyy si na bizantyskie budownictwo sakralne: bazylika znana ze sztuki starochrzecijaskiej i koci centralny zastrzeony dla specjalnego uytku, zwaszcza jako grobowiec mczennika lub witego. Te ostatnie kocioy budowane na planie rwnoramiennego, tzw. greckiego krzya, byy nakryte kopuami, niewtpliwie pod wpywem budowli z Bliskiego Wschodu. Poczenie kopuy z kwadratow podbudow byo w architekturze kocielnej osigniciem nowym. Stwarzao wntrze, gdzie otwarta i zamknita przestrze istniay wsplnie, gdzie cie i wiato daway efekt tajemnicy, czyniy silne wraenie, pocigay. Koci w. Ireny z 6 wieku w dzisiejszym Stambule, to jakby wstp do architektury bizantyskiej. Na czterech wielkich ukach wspiera si kopua centralna, nawy boczne oddzielaj arkady, a w apsydzie widzimy pi amfiteatralnie ustawionych stopni dla starszyzny duchownej (podobnie w

kociele w Efezie). Dla stylu bizantyskiego mona przyj jako dat podstawow budow w Konstantynopolu kocioa Hagia Sophia, to znaczy witej Mdroci Boej. Goszono, e ona owieca cesarzy, podnosi ich do godnoci monarszej, a tym samym usprawiedliwia ich samowadztwo. Koci Hagia Sophia jest wityni stanowic triumf umiejtnoci swych twrcw. Byli nimi w latach 532-537 dwaj greccy architekci z Azji Mniej-

192 KOCI SW. ZOFII 148. Plan kosciola Hagia Sophia w Kon.s(an(ynopo^u, 532 szej, Antemios z Tralles i Izydor z Miletu, ale zdaje si gwnym twrc by Antemios, a Izydor by wykonawc. Antemios by matematykiem z powoania, a matematyka bya wwczas cile zczona z geometri, pod ktr rozumiano take i inynieri. Urodzony w Tralles w Lidii by synem lekarza. Justy-nian powierzy mu budow nowego kocioa na miejsce starego, zniszczonego w czasie rozruchw. W nieprawdopodobnie krtkim czasie piciu lat (532--537) zbudowano koci, o ktrym Justynian sdzi (i chyba susznie), e przewyszy wityni Salomona. Antemios mia si wyrazi o kociele, e jest to geometria w kamieniu. wiat chrzecijaski zdumia si zobaczywszy ich dzieo, odmienne od wszystkiego, co znaa sti roytno. Oto sowa poety Pawt dworzanina Justyniana: W rodk!' kocioa obok wschodniej i zachodniej wnki ustawiono potne filary z kamienia i z nich wyrastaj uki, niczym tcza Iris. Jest ich cztery-A kiedy tak doem zronite strzelaj w gr, rozdzielajc si jeden od drugiego, przestrze midzy nimi wypeniono przedziwn sztuk, bo cztery wygite ciany, dotykajce u kw rozcigaj si dopty, dopki si nie pocz w podstaw kopuy -wicej si z owymi ukami. A ko puia nakrywa gr wityni, pen^ blasku jak niebo... Budowniczowie osadzili w kocie) marmurowe paskorzeby splecionyc' wici z owocami i kwiatami, i ptakarr.; siedzcymi na gazkach. Taka ozdo ba obiega koci ponad kolumnami Kapitele s pokryte paskorzeb ostrego akantu, w caoci zoconego Sklepienie za jest wyoone maym. zotymi kamieniami, z k-trych bij w d promienie, tak e ludzie z trudnoci mog znie ten blask". Za den koci staroytny nie posiada takich opisw jak koci w. Zofii. Warto i drugi opis przytoczy, tak jest cisy i sugestywny. Jego autorem jest Prokop, historyk Justyniana (ok. 550); Hagia Sophia staa si; widowni niezwykego pikna, urz. kajcego widzw a niewiarygodnec; PLAN I ELEWACJA 193 41a tych, ktrzy o nim tylko syszeli. (Dwignity do niebios, spoglda na uiasto. Zarwno szeroko kocioa, ak dugo zostay wyliczone tak 'tarannie, i koci jest wyjtkowo (Bugi i niezwykle szeroki. Nad rodisowym przsem spoczywa wielka okrga kopua (sfairoeides tolos), 'adajca budowli wyjtkowe pikno. Wydaje si, e kopua ta nie jest podparta solidnymi filarami, lecz e nakrywa przestrze zot aureol, zwieszajc si z niebios". Na posach Wodzimierza Wielkiego wysanych w wiat w r. 988, aby zbadali, jaka religia byaby do przyjcia przez Ru, gdy stanli w Konstantynopolu, ogromne wraenie zrobiy owe kocioy i caa sztuka bizantyska. Nestor, historyk Rusi Kijowskiej z 11 wieku, pisze; I przy-itzli do Niemiec i widzieli w kociele 149. Przekrj koscioia Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532 suby odprawiajcych, a piknoty adnej nie widzieli. I przyszli w Greki i widzieli ich, gdzie su Bogu swojemu i nie wiedzieli, czy s w niebiosach, czy na ziemi. Nie masz bowiem na ziemi takiego widowiska i takiej piknoci. Nie jestemy w stanie wypowiedzie tego..." Koci Hagia Sophia pod wzgldem planu i elewacji jest poczeniem wityni podunej z centraln (ry. 148). Cao zbudowana jest na planie kwadratu z kopu w rodku, Na osi znajduj si dwie plkopuy, cz otarzow zamyka apsyda. Z boku wznosz si arkady na kolumnach, nad nimi empory przeznaczone dla kobiet (ry. 149). Na przedzie wityni przedsionek. Nie dochowao si niskie, kolumnowe atrium. Na zewntrz wida, jak kopua ley na masie murw podpartych szkarpa-

194 LOGIKA KONSTRUKCJI 150. Koci Hagia Sophia w Konstantynopolu, arch. Antemios z Tral-les i Izydor z Miletu, 532562 mi (ry. 150). Tui zamieniajc koci na meczet, dobudowali cztery wysokie minarety, tym samym odbierajc kopule jej panowanie nad caoci. Nie zniszczyli jednak wntrza, cho raziy ich chrzecijaskie mozaiki. Na og poprzestali na ich zatynkowaniu. Obecnie koci stanowi muzeum, z ktrego niestety nie usunito imion kalifw, ogromnych, agresywnych, pisanych w alfabecie arabskim (ry. 151). Koci Hagia Sophia zdumiewa logik swej konstrukcji, skomplikowanej a bardzo konsekwentnej. Odnosi si wraenie, e gdyby z budowli usunito cho jeden szczeg konstrukcyjny, runaby caa, tak funkcjonalna jest tu kada kolumna, uk, nisza. Ale nawet ta bogata architektura posiada elementy przeniesione z antycznych wity. S nimi z czerwonego porfiru trzony kolumn, pochodzce z gimnazjonu portowego w Efezie i z miejscowoci Baalbek w Libanie. Do wieku 16, tj. do czasw budowy bazyliki w. Piotra w Rzymie i wzniesienia nad nim kopuy projektu Michaa Anioa, chrzecijastwo nie posiadao wietniejszej wityni kopuowej. Zreszt do dzi koci Hagia Sophia pozostaje wzorem artyzmu i techniki. Po zniszczeniu kopuy wskutek trzsienia ziemi w r. 558 i jej odbudowie, koci Hagia Sophia znw si dwign, aby przez nastpnych tysic lat patronowa sztuce bizantyskiej, a pniej tureckiej.

196 ZADANIA ARCHITEKTURY BIZANTYSKIEJ 152. Mury obronne staroytnego Konstantynopola, 5 w. Zaznaczmy raz jeszcze, e zadania architektury bizantyskiej byy inne ni starochrzecijaskiej. Cho wyraaa ona w symbolach pojcie kosmosu i niebios, a piknem wiata przybliy miaa wito, w rzeczywistoci szo o to, by przybyszy z dalekich wysp czy gr, pusty czy puszcz olni potg wiary. Gdy na Zachodzie kocioy byy miejscem zebra wiernych, raz po raz przypominajc im zasady etyki, w Bizancjum staway si miejscem misteriw. To stosowanie irracjonalnej filozofii dla sztuki okazao si zbawienne, ale nie naley widzie w owej spekulacji metafizycznej wicej, ni da moga. Zadania etyczne podejmowaa w niewielkim stopniu. Sowo jeszcze o genezie tej majestatycznej architektury. miao lukw i sklepie ujawnia monumentalno rzymsk, ale sam plan wyksztaci si na obszarze Bizancjum. Widzimy to np. we wczeniejszym kociele w. Dawida w Salonikach (z 56 wieku), a i z Azji Mniejszej (z Syrii i z Anatolii) przyszy wzory rozwiza kopuowych. Wyduony plan centralny jeeli to okrelenie jest trafne polegajcy na wzniesieniu w rodku kocioa kopuy, z dodatkiem kopu po bokach, z apsydami na osi naw, staje KONSTANTYNOPOL 197 si obowizujcy dla kocioa wschodniego. Koci Hagia Sophia by czci wielkiego planu urbanistycznego Konstantynopola. Na przeciwnym kocu osi wznosi si nie mniej wspaniay paac cesarza, peen sal, apsyd, kolumnad i ukw, dekorowany mozaikami, zawieszony tkaninami. Z tej wieckiej zabudowy Konstantynopola zostay resztki, w ktrych waciwie tylko specjalista historyk sztuki jest w stanie zorientowa si. Pozosta jednak wpyw na wiat wczesnego chrzecijastwa, a take na wiat muzumaski. Konstantynopol w ogle przedstawia 153, Koci w. Marka w Wenecji, 912 w. si wspaniale. Do dzi istniej jego staroytne mury obronne z blankami i z, wieami-stranicami (ry. 152). Dzi, przestawszy by stolic, jest metropoli na granicy Europy i Azji. Widzielimy, e architektura bizantyska 6 wieku oddziaaa na Wochy. W Rawennie koci S. Apolli-nare Nuovo i jego baptysterium oraz grobowiec Teodoryka i koci San Vitale wykazuj zwizki z architektur bizantysk i przez niektrych s nawet uwaane za nalece do tego stylu. Hagia Sophia nie wywoaa jak by si mona tego spodziewa na-

198 KOCI SW. MARKA W WENECJI 1S4. Kapitel kolumny z fasady koS-ciofa sw. Marka, 10 w. tychmiastowego rozwoju budownic twa wity, opartych na planie kwa dratu z kopu w rodku. Nigdy te nie zosta przewyszony, nie byo nawet prby jego powtrzenia. Przyczyniy si do tego stosunki polityczne: od 7 wieku pastwo bizantyskie podlega bezustannie atakom ludw barbarzyskich z pnocy, a ze wschodu atakom Arabw. W wiekach 7 i 8 obronio sw niezaleno, ale kosztem dobrobytu i utraty stosunkw handlowych. Rwnoczenie w Ana-tolii (w dzisiejszej Turcji) kocioy budowano dalej na planie bazylikowym, z t rnic, e zamiast kolumn w nawie stawiano murowane filary. Znamy takie bazyliki z Turcji rodkowej (np. Maden Sheher, 7 w.), zachowane w ruinach. Rozwinie si take typ kocioa na planie kwadratu, z wrysowanym w rodek krzyem greckim (rwnoramiennym), nakrytym kopu na skrzyowaniu (koci w. Zofii w Salonikach, 8 w.. P, Marii w Efezie, 8 w.). Zdaje si, e tu zrodzia si forma architektoniczna, majca w przyszoci by najbardziej charakterystyczn dla kociow ortodoksyjnych, a mianowicie koci na INNE KOCIOY 199 planie rwnoramiennego krzya z picioma kopuami. Do takich nalea koci . Apostow w Konstantynopolu (piciokopu-owy, zburzony w 15 wieku, na jego miejscu wybudowano meczet Fatih Dami), naley koci w. Salwatora in Chora rwnie w Konstantynopolu (z 56 w., przebudowany w r. 1050) z kopu na wysokim bbnie, a przede wszystkim koci w. Marka w Wenecji (ry. 153, 154, 155). Bogata, olniewajca fasada kocioa w. Marka, kolumny, uki, galeria teje fasady, a poza ni wyniose ko155. Madonna na tronie, mozaika w kociele sw. Marka w 'Wenecji, 13 w. puly, razem z arkadami obiegajcymi plac dokoa, tworz naturalne atrium lub forum. Koci powicony jest patronowi miasta, wzrastajcego w potg handlow i polityczn. Obecny koci stoi na fundamentach starszej bazyliki z 9 i 10 wieku. W latach 10421085 plan zosta cakowicie zmieniony na wzr wspomnianego kocioa . Apostow w Konstantynopolu. W tym czasie (tj. w 11 i jeszcze w 12 w.) zaczyna szeroko oddziaywa architektura bizantyska (tabl. XVIII). Na Bakanach i w Grecji waciwej

200 GRECJA. ARMENIA buduje si niewielkie cerkwie z kopu w rodku, zaplanowane centralnie. Wysoko umieszczone okna, zamknite ukami, wykraczaj w gr podniesionymi fryzami i gzymsami. Nieatwo si zorientowa w chronologii, gdy powtarzaj one wci te same ksztaty. Do najpikniejszych naley Maa Katedra w Atenach, bdca waciwie kaplic (11 w.). Z wikszych kociow naley pamita o bazylice . Apostow w Salonikach (13121315) araz o kociele Najwitszej Panny Pammakari-stos w Konstantynopolu (z pocz. 14 w.). Ale stosunki staway si dla pastwa bizantyskiego coraz cisze. W redniowieczu plemiona tureckich Seldukw napieray zewszd na Ana-toli i tylko z najwiksz trudnoci utrzymali si bizantyscy Grecy w Azji Mniejszej. Armenia, ten nieszczsny kraj, wiecznie upiony i poddawany rzeziom, kiedy kwit kultur. Przy wschodniej granicy z Turcj w Ani istniej ruiny armeskobizantyskich kociow z 9 i 10 w. n.e., w Achtamarze koci w. Krzya (924931) o marmurach bogato rzebionych. Scena Daniela w jaskini lww wykazuje wyrane tradycje dawnej rzeby me-zopotamskiej. Sam koci jest centralny, zbudowany przez architekta Manuela za panowania ksicia 'Gadi-k. Od architektury bizantyskiej o-drnia armeskie budownictwo wiksza swoboda w rozplanowaniu i lekko form. Wyrane wpywy armeskie spotyka si w kocioach Francji, np. w Akwitanii. W ogle wpywy architektury bizantyskiej sigay daleko na zachd. Nic dziwnego, bya to przecie pierwsza architektura kocielna, chrzecijaska, o zdecydowanym stylu. Takim wczesnym przykadem wpywu jest w Portugalii koci S. Frutuoso de Montelios koo Bra-gi, zbudowany w 7 w. na planie krzya greckiego, z pkolistymi apsydami i z kopuami. Ze wzgldu na du wag zagadnienia, o architekturze bizantysko-ru-skiej bdzie mowa przy kocu niniejszego rozdziau. Jak wspomnielimy, rzeba nie odgrywaa w sztuce bizantyskiej przodujcej roli. Poczucie, e posg jest wyrazem pogastwa, byo tak silne wrd kleru bizantyskiego, e ograniczono rzeb do szczegw dekoracji, mniej lub wicej' zalenych od lokalnych tradycji. Wida to najlepiej na przykadzie dekoracji rzebiarskiej kocioa Hagia Sophia w Konstantynopolu. Osobnym rozdziaem sztuki bizantyskiej stay si klasztory wok gry Atos, na pwyspie Chalkidike, na poudnie od Salonik. Istniej tu wrd piknej scenerii Morza Egejskiego kocioy, kaplice i pustelnie, w ktrych z dala od wiata yj mnisi. Maj wasne prawa, tworzc pod opiek rzdu greckiego rodzaj autonomicznej republiki. Pierwsze klasztory i pustelnie na Atos powstay u schyku 10 wieku (ry. 156). Dzi istnieje ich na pwyspie dwadziecia. Otoczone wysokimi murami, niedostpne dla komunikacji, dla turystw, dla kobiet, dla polityki i spraw wiatowych, zachoway w nienaruszonej formie obyczaje i kultur duchow dawnego Bizancjum. Rwnoczenie przechowuj bezcenne dziea ATOS 201 sztuki ze wszystkich krajw ortodoksji bizantyskiej, jak rwnie wiele staroytnych rkopisw w jzyku greckim i w jzykach sowiaskich. Niewiele jest miejsc na wiecie, w ktrych by czas tak naprawd stan jak w klasztorach i pustelniach Atos. Klasztory budowane s naj-rniej, zalenie od pooenia terenu, ale niemal wszystkie zbudowane s wok dziedzica, na ktrego rodku stoi koci kopuowy, zwany ka-tolikon. Przewanie kocioy te zbudowane zostay w redniowieczu. Do wyjtkw naley Ich budowa wg planu bazylikowego (np. koci Prota-ton w Karies, r. 965). Do najstarszych 156. Klasztor awry na Atos, 962 f. naley katolikon w klasztorze awry (z pocz. 11 w.) z czterema wikszymi kopuami i kilku mniejszymi. Szczeglnie pikny jest katolikon klasztoru Kultumuzju. Ale wraenie najwiksze robi wntrza owych kociow, z reguy pokryte malowidami i wypenione sprztem; ikony, lampy, trony, ikonostas, otarze rozstawione s wok. Malowida cienne trafiaj si nie tylko we

wspomnianych kocioach. Dekoracj objte s take sale i izby klasztorw. Wskutek ostrej reguy i konserwatyzmu zakonnikw waciwie nie istnieje inwentaryzacja zabytkw Atos. Na pewno kryj si tu skarby, nikomu jeszcze nie znane (ry. 157).

202 MALARSTWO BIZANTYSKIE 157. Refektarz w klasztorze awry na Atos, 1512 Mimo wszelkich zapewnie Pliniusza malarstwo wiata hellenistycznego, jak rwnie malarstwo rzymskie (o ile moemy si oprze na nielicznych zabytkach), nie byo naturalistyczne. Zdaje si, e i rysunkowo i kolorystycznie obracao si w krgu cile ustalonych form. Rwnie malarstwo egipskie w pierwszych wiekach chrzecijastwa i malarstwo Bliskiego Wschodu byo oszczdne w rodkach wyrazu i w adnym razie nie hodowao naturalizmowi. Wida to take z zabytkw malarstwa miniaturowego, ilustrujcego Stary i Nowy Testament. Z kolei pastwo bizantyskie zjednoczyo wiele ludw i kultur o wasnym spojrzeniu i tradycjach formalnych. Dla sztuki w Konstantynopolu szczeglnie interesujce byy te wszystkie kierunki malarskie, ktre operoway uduchowionymi formami, jakby urzeczywistniajc neoplatoskie idee. Z tych rozmaitych rde wyroso swoiste malarstwo w czasach Justyniana. Jego potrzeba bya ogromna. Bya to potrzeba o charakterze pastwowym, skoro cesarz i jego dworzanie kontrolowali ycie duchowe swych poddanych. Trzeba byo znale odpowiednie ksztaty w stosunku do goszonych przez siebie dogmatw i odpowiednie wizje z nimi zwizane. SAN YITALE W RAWENNIE 203 158. Wntrze kocioa San Yitale w Rawennie, &(f

204 DEKORACYJNO 159. Cesarz Justynian w otoczeniu dworu, mozaika w kociele San Vi-tale w Rawennie, 547 Dyskusja na temat celowoci malarstwa w kociele wschodnim cigna si od bardzo dawna. Na obrazy zgodzono si dopiero po edykcie Kon-stantyna. Przedtem raczej popierano cze dla relikwii. W miniaturach kodeksw i zwojw widzimy z pocztku (w 5 i 6 w.) tradycje hellenistyczne, tj. ruch, perspektyw, skonno do opisowoci. To wszystko znika w 6 w. Pocztki malarstwa bizantyskiego ilustruje dobrze niewielki orodek sztuki chrzecijaskiej na Wschodzie w Dura-Europos nad Eufratem (3 w.), gdzie zachoway si malowida cienne, a dalej zabytki w Aleksandrii w Egipcie i z Rzymu. Do najwaniejszych nale mozaiki w kopule kocioa w. Jerzego w Salonikach (56 w.). Widzimy tam szeroko rozbudowan architektur paacow; portyki, baldachimy i arkady, a na otarzu w rodku ewangeli, obok postacie mczennikw w pozie orantw z rozoonymi do modlitwy rkami, dalej napisy i daty ich mczestwa. Dekoracja bowiem speniaa rol kalendarza. Tradycje hellenistyczne s tu jeszcze bardzo silne. Do sztuki bizantyskiej nie mona jak to si czasami spotyka zaliczy mozaik starochrzecijaskich w Rzymie i w Rawennie. W staroytnoci malarstwo mozaikowe byo powszechne w czasach hellenistycznych i rzymskich. Jego zabytki spotykamy na kracach imperium i w Palestynie, i w Anglii. Natomiast w 6 w. mozaikarze .greccy, jako wybitni specjalici, ozdobili kocioy San Vitale i San Apollinare Nuovo (w latach 526550). Ale dekoracja ta miala take swj aspekt polityczny (ry. 158). Cz otarzow w San Vitale zdobi bogata dekoracja: Nulla in Italia ecciesia similis est in aedificiis et in mechanicis operibus" aden koci w Italii nie jest podobny do tego, pod wzgldem architektury i urzdzenia" napisa staroytny historyk Rawenny Andrea Agnello. Kierowa budow kocioa G i u l i a-no Argentario, przedsibiorca i bankier, ktry rwnoczenie przygotowa w sposb poufny zajcie Rawenny przez Justyniana. Ksztat budowli jest omioboczny. Gwny korpus otacza nisza nawa. Od wschodu stoi wyduone prezbiterium i apsyda; wewntrz kolumny, na pitrze empory dla kobiet. Mozaikowe obrazy znajduj si w czci otarzowej. W grze apsydy Chrystus w majestacie i wici, na cianach dekoracja ornamentalna i obrazy. Z tych najwietniejsze s dwa, przedstawiajce Justyniana w otoczeniu dygnitarzy pastwa (ry. 159) i cesarzow Teodor z dworem. Szo tu wyranie o propagand nowego wadcy. Byo wtedy zwyczajem publiczne skadanie przez panujcych darw kocioom i tak chwil utrwalono w mozaice. NOWA ESTETYKA 205 W mozaikach w San Vitale widoczna jest zmiana stylu. Postacie Justyniana i Teodory w strojach koronacyjnych s bardziej symbolami wadzy ni przedstawieniami portretowymi. Zote to, lnice i ywe, dodaje obrazom wartoci abstrakcyjnych. Od polowy 6 wieku w tym kierunku idzie te malarstwo mozaikowe bizantyskie, a zapewne szo i freskowe malarstwo cienne. Mwimy zapewne", bo bardzo mao znamy freskw bizantyskich w Grecji i w Maej Azji z wiekw przed ikonoklazmem. Te zabytki, ktre mwiy najwicej, a ktre potwierdzay odmaterializowanie malarstwa bizantyskiego, nie istniej obecnie, np. pikna mozaika z kocioa w. Dymitra w Salonikach, uszkodzona poarem w r. 1917. W Grecji zmaganie si w 4 i 5 wieku hellenizmu z now sztuk bizantysk najlepiej wida w dekoracji kociow w Salonikach. W rotundzie w. Jerzego (56 w.) widzimy jeszcze dekoracj ogrodow z kolumnad. Na tak pojtym tle wystpuj pawie, symbolizujce niemiertelno, a ich obecno ma znaczenie bardziej wieckie ni religijne. W cigu nastpnego stulecia zmienia si jednak tendencja sztuki kocielnej. W kociele w. Dawida w Salonikach wystpuje wyranie nowa estetyka. Apsyd tego niewielkiego kocioa zdobi posta modego Chrystusa bez brody (przypominajca posta Apolla), ale otacza j

tcza i tcz wida u stp figury. Wkoo rozstawione s symbole ewangelistw i postacie Eze-chiela i Habakuka wrd skalistego, odmaterializowanego krajobrazu. Pier-

206 IKONY OBRAZOBURSTWO 207 wotnie koci Hagia Sophia w Konstantynopolu zawiera surow i prost dekoracj mozaikow. Nad apsyd widnia krzy, panujcy nad przestrzeni. Poza tym przewaay ornamenty. Dopiero ok. 570 r. wprowadzono cykl z Nowego Testamentu, przedstawiajcy bosk i ludzk natur Chrystusa. Wicej mwi nam o pocztkach malarstwa bizantyskiego rkopisy. W kociele Zanicia w Nicei znajdoway si wczesne mozaiki z 7 wieku. Niestety zostay one zniszczone podczas wojny grecko-tu-reckiej w r. 1822. Malarstwo bizantyskie w 6 i 7 wieku ostatecznie wyksztacio styl surowy i hieratyczny, paski i dekoracyjny, daleki od pogody malarstwa hellenistycznego i wczesnochrzecijaskiego. Zote ta lub tl neutralne przewaay nad innymi. Wyraz twarzy by z reguy surowy, poza sztywna, stroje dugie, fadowane schematycznie. To wszystko miao przedstawia wiat pozazmysowy, mistyczny i wizyjny. Mimo hieratyzmu i zesztywnienia postaci, mimo przyjcia staych regu, malarstwo bizantyskie zachowao szlachetno i logik linii. Na terenie Woch zawsze byo ywsze, mielsze, blisze czowieka ni wizji. Od doktryny silniejsze okazywao si ycie. W sztuce bizantyskiej osobne miejsce zajmuj ikony, czyli obrazy religijne najrniejszego rodzaju i treci. Sam wyraz ikona pochodzi z jzyka greckiego, w ktrym e/kon oznacza 'obraz' lub 'cenny przedmiot konsekracji i religijnego kultu'. Na ikonach mamy przedstawione sceny. z ycia Chrystusa, Matki Boskiej, witych. Ikony malowane s na grubych deskach, starannie przygotowanych wedug tradycyjnych regu w zakresie tematw i techniki. Jako odtworzenie ideau nieba, rodzaj okna na owo krlestwo niebieskie. ikona bywa umieszczana w kocioach prawosawnych na cianie dzielcej prezbiterium od nawy, przy grobowcach witych oraz w domach, na tak zwanej piknej cianie. Stao si obyczajem, e gocie odwiedzajcy rodzin najpierw skadali hod ikonom domowym, kaniajc si i egnajc si przed nimi, zanim przywitali si z gospodarzami. Po czasach obrazoburstwa (726843), kiedy to kult obrazw zosta zakazany, cze dla ikon zwikszya si. Najstarsze znane ikony pochodz z 6 wieku z Pwyspu Synajskiego. Malowano je technik enkaustyczn, czyli farbami rozpuszczonymi w gorcym wosku. Ta sama technika uywana bya znacznie wczeniej w malarstwie egipskim, a take w sztuce greckiej i rzymskiej. Przekazy literackie o ikonach sigaj 4 wieku. Historyk grecki Euzebiusz z Cezarei w ywocie w. Bazylego mwi; stacie przede mn malarze tego cnotliwego ma. Niech mnie porw wasze obrazy o czynach tego mczennika. Pozwlcie niech ogldam rycerza tak ywo oddanego w wizerunku. I niech take dowdca tej walki Chrystus bdzie przedstawiony na waszym malowidle". Ale mimo takich pochwal przedstawienia witych i Chrystusa traktowane byy przez hierarchi ortodoksyjn podejrzliwie. Powoywano si na Stary Testament (Nie bdziesz wykonywa adnych podobizn". Exod. 24, 4). W kociele zachodnim, rzymskim. daremnie prbowano usprawiedliwia malowanie ikon tradycj, powoujc si na sowa Chrystusa (Kto widzia mnie, widzia Ojca mego". Jan 14, 89) lub na zwrot na obraz niewidzialnego Boga". Twierdzono, e Chrystus by pierwszym malarzem, gdy wycierajc sw twarz w drodze na Golgot, odbi j na chucie w. Weroniki. Sidmy Sobr w r. 787 postanowi; tradycja malowania obrazw istniaa ju w czasach nauki apostow. Malarstwo ikon w aden sposb nie jest wynalazkiem malarzy, lecz przeciwnie jest ustalonym zwyczajem i tradycj w kociele katolickim". I tak midzy innymi na tle rnicy pogldw na rol sztuki religijnej doszo do zasadniczego rozamu midzy greckim Wschodem a aciskim Zachodem, co zdziaay oczywicie gbsze przyczyny ni ikony, a nawet dogmaty lub liturgia: Grecy bizantyscy nie mogli si pogodzi z przodujc rol Rzymu. Pierwotnie ikony byy zawieszane jako samodzielne obrazy. Przedstawiay sceny

z ywotw witych albo indywidualnie, albo ich portrety grupowo traktowane. Po okresie obrazoburstwa, kiedy to zniszczono ikony sprzed wieku 8, zaczto wiesza lub malowa ikony na drewnianych cianach, czyli przegrodach koo otarza, midzy naw gwn a prezbiterium. Tak przegrod nazywano ikonostasem, a jego zadaniem byo zasoni wite obrzdki przed oczami wiernych, zgromadzonych w nawie. Do dzi troje drzwi prowadzi poprzez ikonostasy do kapaskiej czci kociow prawosawnych. rodkowe drzwi nazywaj si krlewskimi lub cesarskimi wrotami. Rozmieszczenie malowide jest okrelone tradycj. Na carskich wrotach wyobraeni s zazwyczaj czterej Ewangelici i sceny Zwiastowania i Eucharystii, a w grze tronujcy Chrystus, czyli tzw. Deesis. Bizantyskie ikony, a take rosyjskie, nie okazyway tendencji do szybkich zmian. Nastpoway one powoli, wstrzymywane midzy innymi przez zespoow prac mnichw malarzy. Jedni z nich byli specjalistami od krajobrazu, inni od malowania postaci, inni od twarzy lub szczegw stroju. Nowo form traktowano podejrzliwie. Znamy kilka obrazw na desce, malowanych w tym czasie na Wschodzie. Koptyjskie i syryjskie dadz atwo wyrni si po surowoci form. Ale ju wybitn malarsko zdradza Matka Boska z Dziecitkiem z Kijowa, bdca fragmentem ikony z 8 wieku. Czy obraz ten, jedno z najwczeniejszych przedstawie tego typu, pochodzi z Aleksandrii, czy z Konstantynopola, trudno powiedzie, albowiem tam ikony pady ofiar obrazoburstwa. W 8 wieku przedstawienia postaci ludzkich, ktre byy cakowicie do przyjcia w czasach Justyniana i jego nastpcw, wywoay tak gwatown opozycj, e w r. 726 cesarz Leon III wyda edykt potpiajcy figuraln sztuk religijn. Stao si to nie tylko pod wpywem dogmatycznych teologw, ale take pod wpywem modego i agresywnego isla-

208 ROZDZIA DWCH KULTUR MOZAIKI SYCYLIJSKIE 209 mu, ktry odrzuca obrazy i rzeby. Czasy ikonoklazmu z nawrotami trway do r. 842. Zakazywano kultu obrazw i, co najgorsze, niszczono je razem z rzebami i dzieami przemysu artystycznego. Gdziekolwiek wystpowaa twarz ludzka, usuwano j. Sztuka bizantyska doznaa wtedy ogromnych szkd. Razem z ni niszczono dziea antyku. Nago uznano za bezwstyd. Za panowania Konstan-tyna V, ktry by fanatycznym przeciwnikiem obrazw, zniszczono wikszo mozaik w kociele w. Zofii w Konstantynopolu. Niszy kler zakonny i lud nie uznawa doktryny iko-noklastw i dlatego ostatecznie, po przeszo stu latach, zwolennicy przedstawienia Boga w postaci ludzkiej, a nie za pomoc znakw i symboli, spr wygrali. W Rzymie papie Grzegorz III rzuci nawet kltw na obrazoburcw, zwalczajc ich doktryn. U podstaw sporu stao przeciwiestwo dwch dawnych kultur: greckiej, spekulatywnej, opartej na idealizmie, oraz rzymskiej, racjonalnej, organizacyjnej, opartej na prawie i rozsdku. Grecy bizantyscy coraz wyraniej zrywali z Zachodem i obra-zoburstwo, ktremu Rzym si sprzeciwia, byo tylko czci wielkiego podziau na dwa kocioy, jaki mia dopiero nastpi. I ten podzia kociow, ta wzajemna nieufno trwa do dzi midzy ortodoksj greck a aciskim katolicyzmem. Naley o nim pamita.; jest przyczyn wielu bdw i wypacze. Obrazoburstwo sprawio, e posiadamy tak mao dzie malarstwa na terenie samego Bizancjum z l ty. n.e. wietne odkrycie przez polsk ekspedycj pod kierownictwem prof. K. Michaowskiego freskw chrzecijaskich w Faras na granicy Egiptu i Sudanu (1963) jest cenne take z tego powodu, e pozwala pozna malarstwo chrzecijaskie, stworzone pod wpywem Bizancjum (o ile nie przez malarzy bizantyskich) wanie w okresie ikonoklazmu. To samo znaczenie posiada ostatnio przeprowadzona inwentaryzacja dzie sztuki w klasztorze w. Katarzyny na Synaju. Do szkoy bizantyskiej nale freski w nawie kocioa S. Maria degli Angeli w Rzymie, jak wiadcz o tym greckie napisy, oraz malowida z Ca-stelseprio we Woszech (8-10 w.). W obu wystpuje delikatno kolorystyczna, w Konstantynopolu nie stosowana. Wspomniane malowida przypadaj na czasy ikonoklazmu. Widocznie malarze bizantyscy ruszyli za Zachd, chronic si przed przeladowaniem. Dla studiw nad ikonografi wspomniane malowida s bardzo wane. Powstay widocznie pod wpywem teologii katolickiej, podkrelajcej bosko Chrystusa, a przeciwstawiajcej si doktrynie arian, goszcych przeciwny pogld. W cigu 10 wieku malarstwo bizantyskie wraca w Grecji do gosu i skupia si wok pewnych tradycji i form. Ustala si jako sztuka o przewadze pierwiastkw duchowych nad materialnymi. Jest cile religijne i objte reguami nie do naruszenia, jak si wczesnym teologom wydawao. Po odnowieniu cesarstwa przez Pa160. Chrystus, mozaika w apsydzle katedry w Celalit na Sycyt', 1168 14 Estreicher, Historia sztuki.

210 MINIATURY MOZAIKI WENECKIE 211 161. Wntrze katedry w Montreale na Sycylii, 1174 leologw, od 13 wieku, malarstwo charakteryzuje przejcie z mozaik do freskw. Fresk dawa wiksze moliwoci malarskie, stosowania gbi, krajobrazu, szczegw architektury. Peni form spotykamy we freskach z Mistry (na Peloponezie). wietne zabytki malarstwa wyda take sztuka bizantyska w Serbii, Macedonii, Bugarii, wszdzie tam, gdzie panowa bdzie obrzdek grecki. Niewiele zachowao si staroytnych bizantyskich kodeksw miniaturowych z 6 wieku (Genesis Wiedeska i Dioscurides z pocz. 6 w.; kodeks Rossano i ewangellarz Ra-buli z Florencji z koca 6 w.). Zwraca uwag w miniaturach tych ksig odwrt od wiata zewntrznego. Jednym z najwaniejszych zabytkw jest kodeks watykaski Bazylego II (ok. 968), iluminowany przez omiu miniaturzystw. Widzimy tu, jak dokona si odwrt od malarstwa antycznego. W miniaturze przedstawiajcej Narodzenie zanika przestrze, a obek, skay, pasterz i owce maj charakter umownych postaci. Wszystko zawieszone jest w nieokrelonej przestrzeni. Skay wok groty czy stajenki betlejemskiej s kunsztowne i maj charakter dekoracji teatralnej. Tego rodzaju przedstawienie ska utrzymuje si a do 14 wieku. Z malarstwa bizantyskiego przejmuje je Giotto i waciwie nie zmienia. Ju z czasw po okresie ikonokla-zmu (10 w.) pochodz mozaiki w przedsionku kocioa w. Zofii w Konstantynopolu (hod cesarza Leona VI przed Chrystusem na tronie) oraz rzdy witych w galerii pnocnej. W przedsionku znajduje si mozaika przedstawiajca Madonn na tronie z Dziecitkiem oraz dwch cesarzy, fundatorw potgi bizantyskiej. Kon-stantyn trzyma w rku model nowej stolicy otoczonej murami, Justy-nian model kocioa w. Zofii. wietne s przykady mozaik na dwch kracach Woch, na Sycylii i w Wenecji. W katedrach w Cefa-lu i w Monreale (na Sycylii) w apsy-dzie wielki Chrystus objawia wiatu ewangeli (ry. 160). Plastyk mozaiki powiksza umieszczenie obrazu we wgbieniu sklepienia, tak e posta zdaje si stamtd wyania. W Torcello (k. Wenecji) na zotym tle, wysoko w grze wylania si posta Madonny z Dziecitkiem, nadludzka, majestatyczna. Kadego, kto tu stanie, to wyobraenie Madonny oniemiela i pociga. Dekoracje kociow sycylijskich: katedry w Monreale (ry. 161) i w Pa-lermo (Capella Palatina, S. Gioyanni degli Eremiti, La Martorana ry. 162, i S. Cataldo) wykonane zostay przez greckich (bizantyskich) mistrzw w zotym wieku kultury sy162. Koronacja krla Rogera. mozaika w kociele Martorana w Palermp, ok. 1150 cylijskiej. Mozaiki tamtejsze jak i architektura tworz osobn szko. Sceny biblijne s tam o wiele lejsze, ywsze, mielsze, mniej skrpowane. Ornamenty s pod wyranym wpywem arabskim, jeeli w ogle nie s arabskie. Jeszcze wyraniejsze oywienie scen, miao artystyczna, wystpuje w kociele w. Marka w Wenecji (ry. 155). Tam take dekoracja mozaikowa pochodzi z 12 i 13 wieku i take nie liczy si ze schematami bizantyskimi. Dlatego, wskutek braku wszelkiego skrpowania, mozaiki weneckie s tak ywe i interesujce. Nale zarwno do sztuki bizantyskiej, jak i woskiej, dla ktrej stanowi zapowied wielkich (najwik-

212 HERMENEJA ZOTNICTWO I TKACTWO 213 163. Madonna z Dziecitkiem, bizantyska figura z koci soniowej, ok. 1100. Londyn, Muz. Wiktorii i Alberta szych w wiecie) odkry malarskich w 14 wieku. Istnieje podrcznik malarstwa bizantyskiego Hermeneja, napisany przez zakonnika Dionizego z Fumy. Przywizywano kiedy do tej ksigi zbyt wielk wag, doczytujc si w niej prastarych formu malarskich. Ksiga jest stosunkowo nowa, pochodzi z lat 17021733, kiedy to w klasztorach na Atos starano si odrodzi dawne malarstwo. Niemniej zawiera wiele tradycyjnych regu artystycznych i przepisw malarskich. Sztuka bizantyska, w okresie gdy malarstwo zaniko na Zachodzie, przechowaa jego umiejtno w formie zdematerializowanej i ekspresyjnej. Rwnoczenie rozwina si technicznie dekoracja mozaikowa i malowanie obrazw na cianach, a ikon na drzewie. Malarze bizantyscy zyskali saw i podziw. Nic dziwnego, e powoywano ich do prac na Rusi niedawno nawrconej. W Kijowie, we Wodzimierzu, w Nowogrodzie, zachoway si obrazy z 1114 wieku w wietnym stylu bizantyskim. W drugim tysicleciu sztuka bizantyska rozwija si zmiennie, jakby szukajc wasnego wyrazu. Ten znajduje w tzw. renesansie wspomnianej ju wyej dynastii Paleologw. Trwa to odrodzenie a do koca pastwa bizantyskiego (1453), a sztuka bizantyska zyskuje wtedy du si ekspansywn. Sztuka bizantyska, cho ograniczya rol rzeby (ry. 163), oddalajc j od siebie jako przedstawicielk tradycji pogaskich, rozwina przemys artystyczny i to w wysokim stopniu (ry. 164). Wczeniej ni w Rzymie 164. Zloty naszyjnik bizantyski z 6 w. Nowy Jork, Metropolitan Musezrozumiano w Konstantynopolu, e nowe kraje i kultury europejskie pozyskane dla chrzecijastwa wymagaj idealizujcej formy i koloru. By moe stao si tak dlatego, e Europa zacza tworzy pastwa narodowe, a by moe oddziaywa na Bizancjum Wschd urokiem swych bogactw i kolorw. Zwaszcza dwie dziedziny sztuki stany na wysokim poziomie: zotnic-two i tkactwo. Pierwsze wyksztacio emalie i filigran, a drugie skomplikowane jedwabne tkaniny. Medalionami ze zota pokrytego emali zdobiono ramy ikon. Emalie te przedstawiay Madonn lub witych w pozie orantw jako porednikw ask. Do najwietniejszych zabytkw zot-nictwa bizantyskiego uprawianego urn nie tylko w Konstantynopolu, naley kilka przedmiotw znajdujcych si w Metropolitan Museum. Najcenniejszy to acuch z medali cesarskich (Maurycego Tyberiusza z 6 wieku i Teodozjusza II z 5 wieku). Tradycje antyczne posiada (zapewne syryjski z 6 w.) acuch z krzyem i brelokami o ksztacie waz i dzbanw. Drugi pokrewny acuch pochodzi z Karavas na Cyprze. Niektre naszyjniki i pektoray bizantyskie robione byy w Egipcie (tak np. naszyjnik z medalem Walentyniana III z p. 6 w.). Zotnictwo byo pod silnymi wpywami malarstwa, przejo take (zwaszcza w zakresie filigranu) tradycje greckorzymskie. Tkactwo rozwino si pod wpywem Egiptu, ale take i perskie, i indyjskie wpywy daj si w nim zauwa-

214 ARCHITEKTURA DAWNEJ RUSI y. Do najwspanialszych tkanin naley paszcz koronacyjny cesarzy niemieckich, przechowywany w skarbcu w Wiedniu. Architektura bizantyska zyskaa olbrzymi teren ekspansji w krajach wschodniej Europy, na dzisiejszej Ukrainie i dalej w gb ziem dawnej Rusi. Mona to ostatnie budownictwo nazwa przeniesieniem budownictwa bizantyskiego do nowych rodowisk i w odmienne warunki polityczne i narodowe. W czasie kiedy Wodzimierz I Wielki (ok. 9501015), a wic . w czasach chrztu Polski, Mieszka l i Bolesawa Chrobrego, przyj chrzecijastwo obrzdku wschodniego, na dzisiejszym obszarze Rosji europejskiej istniay lune ksistwa i grody suwerenne, rozrzucone na ogromnym obszarze od Morza Czarnego do Batyku. Wodzimierz mwi Nestor postanowi zbudowa kamienn cerkiew Bogarodzicy i sprowadzi majstrw z Grecji i zacz budowa. Kiedy skoczy budowa, ozdobi cerkiew obrazami i powici j Atanazemu Chrzczecowi". Z pocztku wpywy kultury bizantyskiej byy silne, ale Ru w zakresie architektury szybko wyzwolia si od tych wpyww. Cerkwie zaczy rosn w gr, pomnaa niektre elementy (np. kopuy), wzbogaca je, czy z lokalnymi tradycjami budownictwa drewnianego. Kocioy takie, jak w. Dymitra we Wodzimierzu (119497) (ry. 165) lub cerkiew w. Zofii w Kijowie (ry. 166) mona uzna za porednie budowle midzy sztuk bizantysk a narodow architektur na obszarach dzisiejszych republik ZSRR: rosyjskiej, biaoruskiej, 165. Cerkiew w. Dymitra w Wodzimierzu, 1197 ukraiskiej. Natomiast w dekoracji, w przemyle artystycznym, w rzebie, a przede wszystkim w malarstwie ciennym i w malarstwie ikon zwizek z Bizancjum utrzyma si dugo, niemal do naszych czasw. Pierwsze wielkie pastwo Sowian wschodnich to Ru Kijowska, sigajca od Nowogrodu na pnocy do dolnego Dniepru. Na koniec 10 i 11 wieku przypada rozkwit dworw ksicych w Kijowie, w Nowogrodzie, w Poocku, w Smolesku, w Riaza-niu. Kiedy zjawio si chrzecijastwo, owe miasta i okoliczne kraje miay ju wasn kultur, czsto poddan wpywom idcym ze Wschodu. W zetkniciu z Carogrodem-Kon-stantynopolem Ru Kijowska nabieraa nowych sil. Wprowadzony przez greckich misjonarzy przepych bizantyskiego kultu, monumentalno architektury, mozaiki, szaty liturgiczne, naboestwa, piewy, szybko wytwarzay now sztuk na Rusi. Najazd tatarski w r. 1240 koczy ten okres. Pniej Nowogrd i Moskwa staj si wanymi rodowiskami politycznymi i kulturalnymi, a wreszcie w 16 wieku Moskwa skupia wok siebie wikszo ksistw i zacza na nie oddziaywa. Pierwsze cerkwie na Rusi byy wielo-nawowe, z kopu lub z kopuami na skrzyowaniu. Do najstarszych naley sobr Preobraeski w Czernihowie, znany z wykopalisk. Wyniose bbny CERKWIE 215 kopu byy tu nakryte jeszcze pokrgymi czaszami. Wewntrz grube filary dwigay arkady i sklepienia empor, przeznaczonych dla dworu. Sobr w. Zofii w Kijowie (1037), sobory w Poocku i w Nowogrodzie to witynie z 11 wieku, w ktrych kopuy stay si ju wysze, a ich szczyty przybray z wolna zaostrzony, pniej za cebulasty ksztat. Liczne apsydy, uki, lepe nisze i arkady, wyduone okna i przyczki nad nimi, skaday si na nowy styl, odmienny od tego, jaki rozwin si na Bakanach. Ten styl bdzie charakterystyczny dla sztuki staroru-skiej, tylko z nazwy bizantyskiej, w rzeczywistoci narodowej, na ogromnych obszarach ziem kijowskich, nowogrodzkich i ksistwa moskiew166. Rekonstrukcja soboru w. Zofii w Kijowie, ok. UW

216 MOZAIKI W KIJOWIE, NOWOGRODZIE, MOSKWIE 167. Cerkiew Was-yla Bogosawionego w Moskwie 1560 skiego (ry. 167). Std te bierze pocztek owa ozdobno wntrz, ciar podpr, grubo motyww ornamentalnych, mnoenie elementw architektonicznych, sowem owo wielkie bogactwo szczegw, jakie sztuka bi2antyska na starej Rusi posidzie i z ktr si jeszcze dzisiaj mona spotka. Rwnoczenie obok murowanych cerkwi powstay w caej Rusi witynie drewniane, wielokopuowe, o wygitych przyczkach (kokoszni-kach), gzymsach, dachach i daszkach, pene swoistego uroku. Do tego przybd mozaiki cienne i malowida, znakomicie uzupeniajce wntrza. Ich, twrcy czsto pochodzili z dalekich krajw greckiej ortodoksji, zaczli ozdabia Kreml, i to nie tylko tamtejsze witynie, ale 1 i paace carw. Wystpi w owej dekoracji wntrz poczucie rytmu, koloru, wizji. Najstarsze mozaiki i malowida znamy z Kijowa (z soboru w. Zofii, ry. 168) i z Nowogrodu (z cerkwi w. Jerzego i Starej adogi). W Galerii Trietiakowskiej w Moskwie znajduje si niezwykle pikna Matka Boska Wodzimierska. Wida tu, jak pno-antyczne i hellenistyczne wzory zyskay now stylizacj. Oszczdno stosowania rodkw malarskich wywoaa w tych obrazach zwikszon ekspresj. W wystroju wielu nowogrodzkich budowli spotyka si przeliczne freski. Do arcydzie malarstwa ciennego o najwyszej wartoci wiatowej nale freski nowogrodzkie z 14 wieku, zwaszcza dziea mistrza Theofana Greka. Przepych dekoracyjny dzie, ywo w poczeniu z siln ekspresj charakteryzuj tego artyst. Najwiksz szlachetno osignie malarstwo ikon nowogrodzkich w 14 i 15 wieku (ry. 169). Wyduone, li-nearnie traktowane, o bogatym, jasnym i czystym kolorycie postacie i sceny obrazw nowogrodzkich nale do najwyszych osigni artystycznych. W sztuce Andrieja Rublowa (ry. 170) i mistrza Dionizego malarstwo Moskwy osigno w 15 wieku szczyty rozwoju. Wytworzy si wtedy pewien jednolity styl. Rwnoczenie duchowiestwo roztoczyo nadzr nad prawowiernoci ikon i postanowienia swe ujo w sto rozdziaw, pilnujc, by obrazy-odpowiaday ustalonym kanonom (tabl. XIX). Zlotnictwo redniowiecznej Rusi budzio podziw. W traktacie ksidza Teofila o zotnictwie (rozszerzonym w p. 11 w. przez Rogera z Helmer-hausen) czytamy, e wrd krajw Europy i Wschodu szczeglnie Ru synie z wyrobw kolorowych emalii na zocie i rysunkw wypenianych niellem (czarn emali), ktre to dziea odznaczaj si znakomitym wykonaniem. W pnym redniowieczu w jzyku polskim przyj si wyraz cerkiew poprzednio oznaczajcy take i kocioy katolickie jako wyczna nazwa wityni prawosawnej, zwaIKONOSTASY 217 szcza na obszarach ziem ruskich. Cerkwie nale do charakterystycznych budowli obrzdku wschodniego. S dalszym rozwiniciem kociow pnobizantyskich. Wyzyskay jednak tradycje lokalne drewnianego budownictwa dawnej Rusi. Istniej take, szczeglnie na Biaorusi, cerkwie warowne. Pikne s drewniane cerkwie, zwaszcza na Podkarpaciu. Od 15 wieku zaczto ustawia w cerkwiach ikonostasy, wysokie, zocone i rzebione przegrody, zdobne wedle okrelonej ikonografii. W rodku ikonostasu znajduj si wrota zastrze168. Komunia apostow, mozaika w soborze w. Zofii w Kijowie, ok. 1110

218 SZTUKA BIZANTYSKA W POLSCE 169. Sw. Jerzy, ikona ze szkofy nowogrodzkiej, ok. 1400. Leningrad, Ermita on dla panujcego i dla arcykapana. Wkroczylimy w tym przegldzie w pene wieki rednie i w krainy Rosji, w czasy, gdy polska kultura staa si kultur narodow. Czy dadz si u nas zauway wpywy bizantyskiej sztuki? Odpowied brzmi twierdzco. Nie byy te wpywy zbyt wielkie, nie mogy by, skoro przejlimy kultur z Zachodu, ale istniay od samego pocztku pastwa polskiego. Wpywy bizantysko-ruskie na nasz sztuk nie sabn w redniowieczu, cho nie s decydujce. Najwietniej wystpuj w naszych kocioach na polu malarstwa, i to 15 i 16 wieku. Malarze bizantysko-ruscy wraz ze swoimi zespoami malowali sale w zamku na Wawelu za Kazimierza Wielkiego, jak to opowiada Dugosz. W Sandomierzu, w wczesnej kolegiacie, zachoway si w apsydzie typowe bizantyskie freski (z 2 p. 14 wieku), prcz tego w kociele w Wi-licy, w kaplicy zamkowej w Lublinie (z pocztku 15 wieku, za czasw panowania Jagiey), wreszcie w kaplicy witokrzyskiej na Wawelu (ok. 1470). Z rozmaitych rodowisk pochodzili malarze owych freskw: z Wooszczyzny (Rumunii), z Rusi Kijowskiej, moe z Halicza, a moe z Nowogrodu. Nie jest atwo oceni i odrni indywidualno owych malarzy i ich warsztatw, bo nie rozporzdzamy dostatecznie przekonywajcymi materiaami porwnawczymi. Docieray do Polski wyroby przemysu artystycznego bizantyskiego, jak biuteria, nausznice, guzy. Do pogranicza malarstwa i przemysu artystycznego naley przenona mozaika w kociele w. Andrzeja w Krakowie. Dalej naley wymieni srebrn opraw kodeksu ksinej Anastazji oraz niewielk a bardzo interesujc skrzynk z przedstawieniem . Komy i Damiana ze skarbca kocioa Mariackiego w Krakowie. W pniejszych okresach (16, 17 w.) sztuka bizantyska, ktra kwita na wschodnich ziemiach pastwa polskiego, rwnie oddziaywaa na nasz sztuk, take na sztuk ludow. Nie mona take zapomina o Ormianach polskich, pielgnujcych tradycyjnie wasn sztuk kocieln, opart na formach czciowo idcych z Bizancjum. RUBLOW 219 170. Andriej Rublow, 6w. Trjca, ok. 1410. Moskwa, Galeria Tretiakowska

X ISLAM

222 ZJAWIENIE SI ISLAMU 171. Zasig sztuki islamu Islam, czyli poddanie si woli Boga, oto imi, jakie nada w r. 622 nowej religii Mahomet, jej prorok i twrca, gdy schroni si z grup wyznawcw do Medyny. Nowa wiara, ktra powstaa w Arabii, w cigu jednego pokolenia rozesza si na wschd i zachd, gwnie wskutek podbojw. Dotara do wschodnich granic Persji, na pnoc a za Kaukaz i do Afryki Pnocnej (ry. 171). Stolic dynastii Omajjadw zosta Damaszek. Ekspansja rosa, obejmujc w 8 wieku pnocne Indie i Hiszpani. Pochd islamu wstrzyma w 732 r. Karol Mot, ale z Hiszpanii Maurowie zostali usunici dopiero z kocem 15 wieku. Na Bliskim Wschodzie stolic wiata muzumaskiego by Bagdad a do p. 11 wieku, gdy zdobyli go tureccy Seldukowie. Rozwj kultury arabskiej w Egipcie zaznaczy si szczeglnie za panowania dynastii Fatymidw a do koca 12 wieku. Dwory monarchw mahome-taskich stay si miejscem bogactwa, a nawet przepychu, nie znanego w redniowieczu na Zachodzie. Popierano take nauk, na jzyk arabski tumaczono wiele dziel staroytnych. Rozwina si matematyka, zwaszcza e przyjto z Indii system oznaczania liczb. Literatura wpyna na. pieni trubadurw francuskich: opowieci arabskie 1001 nocy do dzi s wszystkim znane. Z kocem 13 wieku Turcy zapanowali nad ca Azj Mniejsz, zdobywajc w r. 1453 bizantyski Konstantynopol. A do 19 wieku panowali oni na Pwyspie Bakaskim. Arabowie przed przyjciem Islamu wyznawali kulty przyrody, a zwaRZNORODNOSC SZTUKI 223 szcza kult ksiyca, co czciowo przej Islam. W Jemenie koo miasta Marib zachowaa si witynia Haram Bilkis z 7 wieku p.n.e., gdzie czczono bstwo ksiycowe. Do wityni prowadzia wielka brama, za ktr lea plac obwiedziony murem, podobnie jak to i dzi ma miejsce w meczetach. Mona oglnie stwierdzi, e cho islam stanowi podobn do chrzecijastwa siln jedno religijn, jego sztuka opara si na lokalnych tradycjach wielu krajw, tak jak sztuka chrzecijaska. Twrcami sztuki islamu s ludy arabskie, lecz nie w ich krajach stworzono arcydziea tego stylu, ale w Hiszpanii, w Persji i w dalekich Indiach. 172. Dziedziniec wielkiego meczetu Omajjadw w Damaszku w Syrii, 735 Sztuka islamu bya chyba w Hiszpanii najgbsza, najwytworniejsza. Ze wszystkich terytoriw zdobytych przez islam Hiszpania przeya go w najpeniejszy i najbardziej organiczny sposb. Podbj Hiszpanii to dzieo zislamizowanych Berberw. Sztuka ber-bersko-arabska miaa znaczny wpyw na sztuk Hiszpanii. Take Persowie na podou sztuki islamu rozwinli wasn. Nie istnieje jedna, powszechna sztuka islamu, ale rozpada si ona na szereg szk, i tak jak sztuka europejska zalena jest od historycznego rozwoju i lokalnych wpyww. Poniewa mahometanie odznaczali si wielk religijnoci, a zarazem hodowali i przyjemnociom wiata, architektura najpeniej wypowiedziaa

224 MECZETY si w meczetach-wityniach i paacach (ry. 172). Meczety byy proste. Wybierano na nie miejsca z wod do umycia si przed modlitw, z dala od haasu ulicy, zacienione, gdzie wierny zwrcony twarz do Mekki mgby modli si spokojnie. Kierunek ten oznacza w meczecie maa nisza, obok ktrej mieci si pulpit. W pitek wygaszana jest tu nauka. Dalej stoi trybuna, z ktrej czytany jest Koran. Religia mahome-taska jest bardzo osobista. Nie zna ona wielkich liturgicznych ceremonii, bo skupia si na indywidualnej modlitwie, do ktrej z wiey-minaretu nawouje si piewem (ry. 173). Do najstarszych, cho nie do typowych wity islamskich nale meczet Kaaba w Mekce oraz meczet Omara w Jerozolimie (tabl. XX). Obie witynie uwaane s za pierwsze w islamie. Meczet Kaaba przechowuje czarny kamie, czczony przez Arabw jeszcze w czasach przedislam-skich. Ten stosunkowo prosty budynek otoczony jest licznymi przybudwkami w zwizku ze zwikszajc si cigle iloci pielgrzymw. Wiksze znaczenie artystyczne ma jerozolimski meczet Omara, zw. Skaln Kopu. ydzi czcz to miejsce jako ska objawienia, a muzumanie jako miejsce wniebowstpienia Mahometa. Meczet ten zosta zbudowany w roku 691 przez Kalifa Abd al Malika. Jest to witynia na planie omiokta z kopu na bbnie. Oba meczety nie stay si jednak wzorami dla mahometaskich wity, ktre w tej nowej religii byy miejscami wsplnych modlitw. Meczet Ibn Tuluna w Kairze z 9 wie173. Minaret spiralny w Samarze w Iraku. 9 w. MECZETY W KAIRZE 225 f ku reprezentuje dobrze religijne ob ^ czaj islamu. Na rodku duego ark' * dowego dziedzica znajduje si stu- ^ dnia pod kopu. Arkady od stron zwrconej ku Mekce licz a 5 r . dw. uki s zaostrzone, co nadaj. im niezwyko ksztatu. Budowa a; kad nie nastrczaa wikszych trudnoci, gdy opierano na nich drewniany strop. Std, zwaszcza we wczesnym redniowieczu, uki maj z^- ; ostrzony ksztat lub ksztat podkowy j bd bywaj zdwojone, co zwiksza- ': o efekt otwierajcej si przestrza- , ni. ,; Niewtpliwie te bogate i oryginalne l, formy z 8 i 9 wieku wpyny (ry. ; 174) w pewien (ograniczony zreszt; ' '^(osb na romanizm i gotyk, zwasz-'iSa na poudniu Francji (ry. 175). "dodajmy, e w Persji kamienne czy lEfeglane uki wczono w budow "sklepie, ale adne z tych sklepie ^iie moe by nazwane ebrowym, w 'iensie gotyckiej konstrukcji. "Na zewntrz wczesne meczety, jak np. wspomniany meczet Ibn Tuluna "w Kairze, oddziela gadka ciana zakoczona attyk. Wiea muezina, czyli minaret, zwajca si w gr "i obiegajcymi j schodami, przypomina staroytne ziguraty w Mezopotamii. W czasach pniejszych zamieniy si minarety w cienkie i wysokie. Liczba ich obok meczetw wzrosa. S charakterystycznym elemen174. Wntrze wielkiego meczetu Sidi Okba w Kairuanie w Tunezji, 9 w. tem wity islamu. Sama ich nazwa wskazuje na ich pochodzenie: minar" to latarnia morska. Wielkie meczety (Ibn Tuluna liczy powierzchni 25 ty. m2) posiadaj z boku waciwej budowli dziedzice z podcieniami. Na modlitw zbieraj si tu wierni stojc szeregami. W meczecie Hassana obok sal modlitw znajduje si medressa, czyli wysza szkoa teologiczna. Z kocem pierwszego tysiclecia, gdy dynastia Fa-tymidw z Tunisu zdobya Egipt, zbudowano w Kairze meczet Al Azhar, przy ktrym otwarto najwysz, o charakterze uniwersyteckim, szko muzumask. Istnieje ona do dzisiaj.

226 PRZEPISY KORANU 175. Meczet al-Hakim w Kairze, 990-1012 Islam zakazywa wiernym stosowania w sztuce przedstawie ludzkich i zwierzcych w obawie, e ludy arabskie atwo wpadn w bawochwalstwo. Nie dziao si tak wszdzie, bo w Persji i Indiach przedstawienia figuralne byy stosowane. Prawa Koranu, odrzucajce wszelk posta ludzk, szy z religii ydw, ktrzy dziki surowym przepisom utrzymali sw niezaleno wrd tylu ludw i kultur Wschodu i pomimo tak dramatycznych wydarze w swej historii. Surowe przepisy Koranu zwrcone przeciwko wyobraeniom ludzkim i zwierzcym byy na og dokadnie przestrzegane, zwaszcza w wiecie arabskim. Od wczesnych pocztkw brak w islamie arabskim przedstawie postaci ludzi i zwierzt. Pniej, zwaszcza w sztuce perskiej, czowiek sta si przedmiotem ilustracji w przepysznych miniaturach o treci wieckiej. Take w rzebie islam ograniczy sztuk do ornamentu, nie ma posgw i paskorzeb, opowiadajcych o bogach czy ludziach, co wystpowao na Wschodzie lub w Europie. Natomiast artyci mahometascy rozwinli ornament i gdzie byo moliwe, dla otrzymania efektu kolorystycznego, posugiwali si mozaik i inkrustacj, w ktrej byszczce muszle perowe odgryway -znaczn rol (ry. 176). Stworzono przez to bogaty, niefiguTRADYCJE SZTUKI ISLAMU 227 176. Wntrze paacu w Maduraj w stanie Madras w Indiach, 17 w. ratywny styl, oparty na motywach rolinnych i geometrycznych, czsto tak dalece skomplikowanych, e formy wzite z natury s zagubione w zwojach, liciach lub liniach. Zagszczenie ornamentw jest z reguy due. Wystpuje w nim tzw. horror vacui" lk przed pustk, w istocie podobny do tego, jaki pojawia si w Europie za czasw wdrwek ludw, np. w miniaturach irlandzkich lub pniej u Wikingw. Ale ornament w sztuce islamu by zawsze piaski, nie prbujc oderwa si od ta; pozosta take w cisym zwizku z pismem. Przyjmujc rne charaktery pisma, z ktrych najwaniejsze s dwa: ku177. Wntrze meczetu Abd ar-Rach-man w Kordowie, 89 w. fickie (nazwa od Kufy w Mezopotamii) z prostoktnymi literami oraz naschijskie z literami zaokrglonymi, sztuka islamu wprowadzia napisy do ornamentw, zwanych arabeskami. Te ostatnie polegaj przede wszystkim na zwojach z wplecionymi napisami. atwo wic dojrze w arabesce silny wpyw kaligrafii. Tu sztuka islamu spotyka si ze sztuk chisk. Ale Chiczycy nie uywali kaligrafii do ornamentacji, traktujc pismo jako sztuk sam dla siebie, Trudno wskaza na pocztki sztuki islamu, ale wydaje si pewne, e tkwi ona swymi tradycjami w sztuce pnej staroytnoci, w krajach Syrii, Mezopotamii, Persji. Fryz z paacu

228 ZDOBNICTWO Mszatty w Jordanii z 78 w. (dzi w Berlinie) zdobny jest drobnym, gstym ornamentem, ostro odcinajcym si od ta. Ornament ten pokrywa ca powierzchni. Zotnictwo i zdobnictwo w metalu, jak w ogle rkodzieo, utrzymay na Wschodzie arabskim wysoki poziom, ktry istnia tam od wiekw. Ornament arabeskowy w poczeniu z wersetami z Koranu, emalie i inkru-stacje wszelkiego rodzaju, odpowiaday owej chci bogactwa i barw178. Dziedziniec Lww w Alhambrze, w Grenadzie w Hiszpanii, 14 w. noci, przenikajcej ycie codzienne. Wazony, lichtarze, tace, flaszki, wszelkiego rodzaju przedmioty uytkowe dla meczetu czy domu musiay by zdobione. Te same wartoci wystpiy w tkactwie. Gdy Arabowie zdobyli Egipt, zastali tam tkactwo wysoko postawione, jak zreszt i w Persji Sasanidw. Pniej Arabowie sami nauczyli si fabrykacji tkanin, zwaszcza dywanw. Byy bowiem potrzebne nie tylko w domu, ale i w meczecie dla celw modlitwy, Wykonywano je zazwyczaj z weny lub jedwabiu na silnej osnowie lnianej. Tkaniny o najrniejszych ornamentach kolistych lub owalnych zamykay w rodku ptaki zwrcone ku sobie lub palmety czy kwiaty. Byy przedmiotem eksportu do Europy, zwaszcza w 13 i 14 wieku. Z czasem we Woszech powsta przemys tkacki oparty na tych samych wzorach wschodnich. Rnica midzy wczesn a pn sztuk islamu jest trudna do uchwycenia. Niemniej w 13 stuleciu zachodzi szereg zmian istotnie znamionujcych nowy styl. Sztuka islamu wzbogacia si o nowe formy architektoniczne oraz tematy malarskie, zwaszcza w malarstwie miniaturowym Iranu. W Hiszpanii wan budowl jest meczet w Kordowie (89 w.) z wielk sal modlitw podzielon kolumnami na dziewitnacie czci (ry. 177). Typowym przykadem architektury arabskiej w Hiszpanii najbogatszym i najwietniejszym dzieem, ktre w nie zmienionej formie dotrwao do naszych czasw jest Al-hambra w Grenadzie, paac zbudowany w latach 123273 i rozbudowywany do 14 w. (ry. 178). Zaplanowano go wok dwch prostoktnych dziedzicw. Zawiera mnstwo sal, pokoi, krugankw, ani i fontann. Dziedziniec Lww, nazwany tak od lww dwigajcych czasz fontanny, wywiera niezapomniane wraenie. Cechuje go niezwyka wytwor-no ornamentw rozrzuconych hojnie po cianach i ukach, inkrustowanych posadzek, rzebionych kolumn i kapiteli. wiat fantazji jest tu ISLAM W HISZPANII 229 miarkowany swoistymi proporcjami, rytmem kolumn, regularnoci w rozoeniu arabesek. ciany wyoone s kolorowymi pytkami, a kolumienki i gzymsy zdobi stiukowe ornamenty. Typowa dla mauretaskiej sztuki Hiszpanii jest dekoracja stalaktytowa ukw, podkrelajca wertykalizm budowli. Mimo e architektura Alhambry jest niezwykle bogata, trzeba j sobie wyobrazi jeszcze bogatsz w poczeniu z kolorami szkie i kamieniami, urzdzeniem wntrz, z dywanami, jedwabiami, z niskimi inkrustowanymi meblami, ze wiatem padajcym poprzez kolorowe osony lamp, z szumicymi cicho fontannami wrd zapachu kadzide i perfum. Moe aden paac wiata nie wyraa nigdy tak zmysowej fantazji, nieograniczonego wykwintu, majcego stworzy wraenie nieziemskiego bytu, jak ten. Fatalizm religii mahometaskiej znajdowa tu swe odbicie w ziemskim piknie, ktre tumaczono i rozumiano jako wstp do wiecznego szczcia. Od pocztku 13 wieku rzdy Maurw w Hiszpanii ograniczone byy do niewielkiego emiratu w pobliu Grenady. Mimo to sztuka hiszpaska, redniowieczna i renesansowa, zawdzicza wiele wpywom mauretaskim: ozdobno, drobiazgowo ornamentu (arabeski), pewn nerwowo linii i ozdb. W latach 12501516 Egipt by rzdzony przez sutanw z dynastii Ma-melukw. Wzmocnili oni opr zarwno przeciw chrzecijastwu, jak i przeciw mongolskim dynastiom na

230 WPYW ARCHITEKTURY BIZANTYSKIEJ 179. Meczet Suleimana w Stambule (Konstantynopolu), aren. Sinan, 16 w. rodkowym Wschodzie. Typow budowl z tego czasu jest w Kairze wyniosy meczet sutana Hasana, zbudowany w poi. 14 wieku wok obszernego dziedzica z fontann. Z tyu, w kaplicy nakrytej kopu, znajduje si grb sutana. Caa budowla znana jest te jako grobowiec albo meczet kopulasty. W salach i pokojach mieciy si lektoria i biura muzumaskiej szkoy. Mniejsze meczety w Egipcie dekorowano wewntrz ywiej, wykadajc ciany w czysto ornamentalne wzory rnokolorowymi kamieniami. Do takich naley np. meczet El Barkuk, witynia ozdobiona w grze oknami z kolorowego szka, czonego za pomoc odpowiedniej zaprawy. Domy w Kairze zachoway tradycyjne formy paskiej budowli, stojcej wok otwartego dziedzica z czci domu dla kobiet, yjcych w odosobnieniu haremw. Domy te ustawione wzdu wskich ulic zdobne s rzebionymi drzwiami i oknami kratowanymi. ycie domu skupiao si wok dziedzica, tworzcego rodzaj ogrodu z fontann. Urzdzenie domw meblami jeszcze do dzi jest proste. Ale dywany, tkaniny, poduszki, inkrustowane przedmioty codziennego uytku i drobne rzeby, wywouj to samo wraenie bogactwa, co wystrj meczetw i paacw. _ Turcy posunli si w 13 wieku daleko na zachd i w kocu za Mahometa II zdobyli w r. 1453 Konstantynopol. Pniej dynastia otomaska zapanowaa nad Syri i Egiptem. W ten sposb stworzono wielkie imperium tureckie, do ktrego upadku przyczynio si zwycistwo Sobie-skiego pod Wiedniem w r. 1683. Ostateczny jego upadek wyrazi si stworzeniem narodowego pastwa po pierwszej wojnie wiatowej. W Stambule jak Turcy nazywaj Konstantynopol wielka katedra Ha-gia Sophia, najwikszy twoi geniuszu architektonicznego Grekw, zafascynowaa zdobywcw sw wietnoci. Tureccy wyznawcy islamu przyjli koci Hagia Sophia jako model dla meczetw. Dwa przykady tego wpywu istniej w Konstantynopolu: meczet Sulejmana I (ry. 179), zbudowany w p. 16 wieku i meczet Ahmeda 1 zwany bkitnym, zbudowany z pocz. 17 wieku (ry. 180), oraz w Edirne meczet Selima (ry. 181). Powtarzaj one wiernie swj pierwowzr. MeMECZET W ISFAHANIE 231 czet Sulejmana ma, podobnie jak Hagia Sophia, jeszcze dwie pkopu-y, ale ju kopua meczetu Ahmeda podparta jest czterema pkopulami. Minarety staj si teraz nieodzownym atrybutem meczetw. Do rozpowszechnionych budowli publicznych naleay wielkie gospody albo karawanseraje stawiane opodal gwnych drg. Byy to dworce dla podrnych z pokojami gocinnymi, aniami i stajniami. Do dawnej kultury perskiej przybyy nowe elementy, idce z Chin poprzez pustynie Azji, kiedy Bagdad zosta zdobyty przez armi Czyngis-Chana. Dynaci mongolscy, zarzdzajcy Sa-markand, przyjli -islam, rwnoczenie zapewniajc krajowi dobrobyt (ry. 182). W 15 wieku najbogatsze dziea sztuki: dywany, ksiki i wyroby zotnicze, osigny swj szczyt rozwoju. Wytworno i delikatno wczesnej sztuki w Iranie zawieraa jednake w sobie zapowied pewnego skostnienia form, jeeli nie upadku. Sztuka perska jest cile zczona z krajem, w ktrym powstaa. S w niej kontrasty dalekich gr rysujcych si na tle czystego nieba, wiato, ktre wydobywa ostre zarysy i delikatno kolorw. Niebieski to ulubiony kolor perskich architektw, obok jasnego tonu meczetw i domw. W kraju tym istnieje harmonia pomidzy yciem a sztuk, wewntrzny, zgodny stosunek, tumaczcy liryzm i czysto sztuki perskiej. W pustynnym, niezbyt urodzajnym kraju, piknie uprawne ogrody zyskay szczeglne znaczenie. Znalazo to wyraz w poezji i malarstwie, i w 180. Meczet Ahmeda I Dami w Stambule (Konstantynopolu), arch. Mahmet Aga, 16091616

wielkich, szlachetnie tkanych dywanach. Najwiksz i najwietniejsz budowl obecnego Iranu jest krlewski meczet w Isfahanie (ry. 183). Stoi obok paacu, przy ktrym umieszczony jest take paac szacha oraz bazary. Meczet wyrasta spomidzy budynkw paacowych, tworzcych zesp sal, arkad, ogrodw i fontann. Dwa wielkie uki z niszami prowadz do meczetu, obok stoj minarety. W gbi widoczna wyniosa kopua o cebula-

232 MINIATURY PERSKIE 181. Meczet Selima w Edirne w Turcji, arch. Sinan, 156774 stym ksztacie, przykryta kolorowymi dachwkami. W zakresie malarstwa najwikszym osigniciem sztuki perskiej s miniatury. Szachowie byli mionikami ksig i na dworze swoim utrzymywali autorw oraz kaligrafw i malarzy, specjalistw w zakresie miniatorstwa (tabl. XXI). Ilustracje wieckich bani i poematw wykonywa zazwyczaj zesp malarzy. Najwietniejszy okres miniatorstwa perskiego przypada na 15 i 16 wiek. Mimo e prawowierny islam zabrania przedstawie figuralnych, stosowano je w Persji w sztuce wieckiej. Sceny z ycia dworu, jak polowanie, festyny, muzyka, romanse, wreszcie pojedynki i bitwy, wypeniay stronice ksig. Wyczuwa si w nich dworsk chwa i wietno. W malarstwie tym wida wpywy sztuki chiskiej. Nie mogo by inaczej, bo drogi do Chin wiody ldem przez gry Persji. Podobiestwa ograniczaj si tylko do rysunku i typu postaci, do gestw, a czciowo do strojw. Na Dalekim Wschodzie malowano oszczdnie, cenic zrczno i podpatrzenie modela, nie wydobywano szczegw w traktowaniu tematu. Te czysto malarskie wartoci impresyjne w miniatorstwie perskim nie s stosowane. Miniatury perskie jednakowo, z t sam wyrazistoci, oddaj na karcie ksigi poISLAM w AZJI 233 182. Grb Timura w Samarkandzie w ZSRR, 1405

234 IRAN CERAMIKA I TKACTWO 235 183. Meczet szacha w Jsfahanie w Iranie, ok. 1600 sta, perspektyw i ornament marginesu. Na kadym polu przemysu artystycznego artyci perscy okazywali zadziwiajce poczucie dekoracyjnoci i kolorytu. W 12 i 13 wieku doszo do odrodzenia zotnictwa i sztuk w metalu, zwaszcza e odkryto wielkie kopalnie miedzi niedaleko Mosulu. Na wyrobach metalowych ryto lub wykuwano postacie zwierzt i ptakw oraz myliwych na koniach. Dzbany maj wieloktny ksztat, a wyduone szyjki i rczki naczy nadaj im charakterystyczn form. Podobnie na wyrobach srebrnych trawiono lub ryto postacie, gwnie koni i ptakw wrd ornamentw, a kontrast rytw stwarza szczeglne bogactwo. Wysoko rozwina si ceramika. Wikszo ceramiki otrzymywaa bogat, opalizujc glazur, pokrywajc malowida (ry. 184). Najwikszy orodek ceramiki mieci si w Ra-dzes (k. Teheranu), dopki miasto nie zostao zburzone przez najazd -Czyn-gis-Chana w 13 wieku. Na niektrych przedmiotach ceramicznych widzimy wyranie, e twarze ludzkie nosz cechy chiskie, niektre maj motywy i kolory wzorowane na chiskich oryginaach. Dziao si tak dlatego, e szach perski i jego dwr importowali porcelan chisk, a perscy artyci starali si naladowa jej 184. Czara turecka, ok. 1500. Londyn, Muz. Bryt. wzory. Porcelany jednak mimo prb nie udao si otrzyma. Sztuka tkactwa staa si narodow sztuk persk, uprawian powszechnie i znajdujc powszechne zastosowanie. Chodny klimat grskiego kraju wymaga, aby mieszkania byy wykadane jak najwiksz iloci tkanin. Jest to zreszt dawna tradycja na Wschodzie, biorca pocztek od wdrwek pasterskich i ycia w namiotach. Islam dotar do Indii z Persji w 7 wieku, gdzie jego budownictwo poddao si wpywom sasanidzkiej sztuki (37 w.). Dynastia Patan (1193

236 ISLAM W INDIACH MECZETY INDYJSKIE 237 1554) i dynastia mogulska (1526 1857) tworz dwa gwne okresy rozwoju sztuki islamu w Indiach. Niektrzy historycy sztuki nie uwaaj tej architektury za indyjsk, ale za nalec do wiata mahometaskiej kultury, rozcigajcej si od Indii do Hiszpanii. Potomek Tamerlana Babur (1483 1530) sta si zaoycielem dynastii mogulskiej i by wyznawc islamu. Nowi wadcy zaczli stawia wielkie budowle sakralne i paacowe dekorowane w duchu islamu. Trudno o wiksze przeciwiestwa ni midzy stylem Indii a stylem islamu. Rzebiarskim, mrocznym wntrzom hinduskich wity z tajemniczymi sanktuariami i figurami odpowiadaj w wityniach islamu paskie zasony i otwarte kolumnady. Wszdzie panuj ornamenty geometryczne lub arabeskowe, tak typowe dla islamu. W wityniach, ktrych gwne skupienie znajduje si w Delhi (ry. 185), mieciy si grobowce (ry. 186). Od 14 wieku powstaway stolice w mniejszych sutanatach, w ktrych rozwijaa si rwnie architektura. Za szacha Dehana (16281658) z dynastii mogulskiej islam doszed do szczytu potgi w Indiach. Wiele gmachw, takich jak Tad Mahal i Meczet Perowy w Agrze, Zami Mesich i paac w Delhi ze synnym dziedzicem przyj Diwan-i Chas, reprezentuje to budownictwo (ry. 187). Z pocztkiem 18 wieku architektura ta przestaje wnosi nowe wartoci artystyczne, cho nie przestaje by wietna. Trwa do poowy 19 wieku. Meczety w Indiach s zazwyczaj du185. Minaret Ku (b Mina/ w Delhi, 11991230 gimi, prostoktnymi budynkami z przestrzeniami nakrytymi kopuami o cebulastym ksztacie. Przed meczetem wyrasta, niezalena od niego, fasada z nisz w rodku, zamknita zaostrzonym lukiem. Doem rozciga si kolumnada, wielki gazon i basen napeniony wod. Wntrza czsto rozczarowuj widza, gdy nie odpowiadaj wraeniu, powstaemu z ogldania monumentalnej zewntrznej architektury. Przerywaj je kolumnady, a czasze kopu s od rodka zmniejszone i spaszczone. Renesans woski rozwiza to samo zagadnienie znacznie lepiej. Wielkie meczety w Indiach cz si z grobowcami wadcw. Najwczeniejsze zgrupowane s w Delhi. Drugi wadca z dynastii mogulskiej, szach Humayun w r. 1564 rozpocz dla siebie budowl meczetu grobowego (ry. 188). Architektur jego oparto na wzorach perskich, uywano miejscowego czerwonego kamienia i biaego marmuru, stwarzajc tym samym efekty kolorystyczne. Od meczetu Humayuna rozpoczyna si zwyczaj budowy podobnych wity grobowych przez mahometa-skich dynastw indyjskich. Zasada podobnego ukadu wystpuje w meczecie nad grobowcem Akbara (1593 1613) w Sikandrze, z tym e do 186. Minarety i grobowce kopulowe Mamelukw w Kairze, 1516 w. meczetu prowadzi ozdobna brama, bdca budowl sam dla siebie (ry. 189). Najwiksz saw cieszy si grobowiec Tad Mahal w Agrze, zbudowany w latach 1630'1648 (ry. 190). Jest to budowla centralna z potn kopu. W fasadzie znajduje si wielka rodkowa nisza, obok niej za cztery mniejsze. Cztery minarety zamykaj otoczenie grobowca. Jest on budowl zwart, zamknit, ktrej efekt powiksza dugi basen wodny. W nim odbija si cao budowli, kontrastuj kolory nieba, marmurw i polewanych dachwek. Jak wspomnielimy, sztuka islamu w

238 KOLA SZTUKI ISLAMU ISLAM A POLSKA 239 187. Sala paacowa w Ag/ze, Indie, 17 w. 188. Grobowiec Huma-yuna w Delhi, ok. 1675 189. Grobowiec Akbara w Sikandra k.Agry w Indiach. 1613 Indiach osiga swj szczytowy rozwj w 18 wieku. Potem nastpuje w dziejach tego wielkiego kraju okres politycznego chaosu, przychodzi panowanie Anglii i ostatecznie w 1948 roku niepodlego kraju i organizacja dwch pastw; Indii i Pakistanu (a pniej Bangladeszu). Istniejca przeszo tysic lat, od Hiszpanii do Indii, sztuka islamu odgrywa w sztuce wiata wan rol, zwaszcza przez wyroby przemysu artystycznego i tkaniny. Zachd wzorowa si na niej, przejmujc poszczeglne motywy w Hiszpanii (tu moe najgbiej, najistotniej sztuka islamu zostaa przeyta), we Woszech, gdzie zarwno w architekturze na Sycylii i w Wenecji, jak i w tkaninach z Luk-ki czy z Florencji, widzimy silne wpywy sztuki islamu. W 17 wieku powstaa wprost moda na kultur i zdobnictwo islamu, take i w Polsce. ^ A skoro o Polsce mowa, trzeba podkreli, e od 16 wieku wpywy wschodnie w naszej kulturze artystycznej wzmogy si, aby zapanowa w niej w 17 wieku. Ten okres naszej kultury, lub cilej, jednej warstwy spoecznej w Polsce, tj. szlachty, nazywa si u nas sarma-tyzmem, a to dlatego, e wierzono, i Polacy zaludnili kraj nad Wis, przybywajc ze stepw Azji i e byli po prostu staroytnymi scytyjskimi Sarmatami. Pierwotnie bya to igraszka historyczna, bardziej art lub legenda, z czasem, tj. w 17 wieku zaczto bra serio banie o sarmackim pochodzeniu Polakw. Handel i wojny z Bliskim Wschodem, jakie w 17 wieku prowadzia Polska poprzez ziemie Ukrainy, Wooszczyzny, poprzez Wgry i Baka-

240 SARMATYZM 190. Grobowiec Tad Mahal w Agrze, 16301648 ny, wpyny na strj i ozdoby szlachty polskiej. Turcja i Persja byy krajami, z ktrymi czy nas handel, skd sprowadzalimy tkaniny, dywany, bro lub zdobywalimy je pod Chocimiem czy Wiedniem. W 17 wieku szlachta polska ubieraa si w stroje wzorowane na tureckich lub wgierskich kontuszach, zupanach, deliach, nosia krzywe szable, a domy wykadaa tkaninami sprowadzonymi z tzw. Lewantu. Gwny handel szed przez Lww. Poredniczyli take Ormianie. Podhorce Sobieskiego (na granicy Podola i Woynia), czciowo urzdzenie paacu wilanowskiego stanowi przykad wpyww sztuki islamu. Pod jej wpywem zacz si rozwija (zwaszcza w 18 w.) i nasz rodzimy przemys. Fabrykowano u nas pasy i bro wzorowane na tureckich i perskich. Jak kada moda, sarmatyzm by zjawiskiem powierzchownym, zwizanym z jedn warstw spoeczn. Koci polski nie przyj go nigdy w swoje mury, wie i miasta pozostay mu obce. Pozostawi sarmatyzm znaczn ilo zabytkw oliental-nych lub orientalizujcych oraz zaznaczy si w naszej literaturze 18 wieku.

242 CHRONOLOGIA SZTUKI INDYJSKIEJ 191. Indie Indie, wielki trjktny pwysep na poudniu Azji, niemal kontynent dla siebie, przej wiele z kultur Mezopotamii oraz Morza rdziemnego i przekaza do krajw Dalekiego Wschodu. Brak dobrych portw sprawi, e mieszkacy pwyspu nie byli eglarzami. Od najwczeniejszych czasw Indie byy gsto zaludnione. Osady i miasta wyrastay nad brzegami rzek. Delhi, Rzym Indii", zbudowane zostao w 16 i 17 wieku przez islamskich dynastw i wtedy miasto nabrao znaczenia stolicy. Na pnocy znajduje si Gandhara, kraj, ktry od czasw staroytnych reprezentuje wpywy sztuki hellenistycznej, std rozchodzce si na cay pwysep (ry. 191). Oto pocztkowe okresy w dziejach sztuki Pwyspu Indyjskiego: pierwsze kultury w Indiach w 3 i 2 ty- < sicleciu p.n.e. znamy z wykopalisk w Mohendo-Daro nad Indusem, gwnie z malowanej ceramiki i z maych figurek glinianych (ry. 192). Narzdzia i bro z okresu neolitu, a pz- , . niej i z okresu brzu cechuje ksztat wyrobiony i celowy. Kultury doliny Indusu rozpoczynaj histori Indii. ' Z tego czasu pochodz rolnicze miasta, jak Harappa (obecnie w Zachodnim Pakistanie) i wspomniane Mohendo-Daro, zburzone ok. r. 1500 p.n.e. przez napastnikw, w ktrych <-' archeolodzy dopatruj si indoeuropejskich Ariw. Byy to plemiona pa-stersko-koczownicze, ktre najechay Indie z pnocy. Ariowie odseparo- ' wali si od miejscowej ludnoci, co dao pocztek pniejszemu podziaowi na kasty. W 6 wieku p.n.e. zacza si w In192. Popiersie mczyzny (arcykapana?) z Mohendo-Daro, ok. 2000 p.n.e. Delhi, Muz. Nai. diach epoka elaza. W latach 563 483 p.n.e wystpuje wielki reformator Gautama Budda. Za dynastii Maurjw widzimy wczesne rzeby w kamieniu i witynie umieszczone w grotach (4 w. p.n.e.). Za panowania krla Aioki (3 w. p.n.e.) nastpuje rozkwit staroytnej sztuki indyjskiej. Inwazja Aleksandra Wielkiego (327 325) przynosi w rezultacie wzmocnienie greckich wpyww i dynastw. Potem rzdz partyjscy i sallij-scy monarchowie, a przez pierwszych RELIGIE. BUDDA 243 trzysta lat n.e. panuje scytyjska dynastia Kuszan. W sztuce Indii due znaczenie odgrywa tre dziea sztuki, sprowadzajca si do legend i poda religijnych w stopniu jeszcze wyszym ni w mitologii antycznej lub w ikonografii chrzecijaskiej. Dlatego poznanie najwaniejszych religii indyjskich jest konieczne, zwaszcza dla Europejczykw. Na terenie Indii wystpuje wiele religii, przenikajcych si wzajemnie, zwaszcza na polu sztuki. Trzy zasadnicze religie Indii: buddyzm, brami-nizm (i dalsze, pniejsze formy dainizm i hinduizm) oraz islam znalazy w architekturze i w rzebie swoje odbicie. Natomiast buddyzm i bra-minizm wyday dziea sztuki bliskie sobie. Wczesny buddyzm rozwija si wok owieconego i witego nauczyciela Ganiamy Buddy. Jego urodzenie, porzucenie ony i krlestwa, jak rwnie opowiadania o jego dobrych uczynkach s treci paskorzeb dekorujcych bramy wity, zbudowanych wok relikwii Buddy w Saczi i Bharhut. Mistrz nie jest tu oddany w postaci ludzkiej. Jego obecno symbolizuj znaki lub przedmioty, lady stp, kwiaty lotosu. W l wieku n.e. Budda zaczyna by przedstawiany jako czowiek. Wtedy to staje si bogiem i zbawc. Posgi Buddy pojawiaj si na pnocy w Gan-dharze. Najczciej siedzi w pozie, w ktrej spyno na niego niebieskie owiecenie, ubrany w szaty mnicha (ry. 193). Cesarz Aioka w 3 wieku p.n.e. przyj 'buddyzm, podobnie jak w Rzy-

244 BRAMINIZM 193. Posg Buddy pod drzewem Bodi, rzeba w kamieniu, 8 w. Nowy Jork, Metropolitan Museum tnie Konstantyn chrzecijastwo, l uczyni z niego religi oficjaln. Stal ona etycznie wyej od religii braminw. Do polowy 8 wieku bud-dyzm by w Indiach religi panujc. W 8 wieku wzmg si braminizm, zwany religi hindu. Jest to system teologiczny czcy wymienione religie. Braminizm ustali podzia spoeczestwa Indii na kasty i podkreli wiar w wdrwk dusz. Podzia na kasty odegra niestety rol spoecznie wsteczn. Ostatni religi jest mahometanizm, ktry rozpocz podbj Indii w 11 wieku. Dzi mahometanizm 194. Siwa w tacu kosmicznym, rzeba z brzu, 14 w. Nowy JorA, Metropolitan Museum panuje gwnie w pastwie Pakistanu nad Indusem i przy ujciu Gangesu w pastwie Bangladesz. Olimp hinduski symbolizuje trjca: Brahma, Wisznu, Siwa. S to kosmiczne siy stworzenia, ochrony i zniszczenia. Brahma jako stwrca przedstawiony bywa z kwiatem lotosu w czterech rkach. Siedzi w towarzystwie swojej maonki Saras-wati, opiekunki sztuki. Wisznu to porzdek i ad natury. Jest przedstawiany jako picy na wu. Jego on jest Sri, bogini mioci. Wisznu pojawia si w wielu wcieleniach. Jednym z nich jest Rama, bohater epopei, inny bohater, Kriszna, zazwyczaj jest przedstawiany jako dziecko lub modzieniec. Siwa, znany pod tytuem Mahade-wa Wielki Bg przedstawiany bywa jako joga lub asceta pogrony w medytacji. Z jego szyi zwisa girlanda czaszek, w rku trzyma trjzb, Ganges pynie u jego stp. Jego ona Parwati miewa czsto straszliwy wygld: jej cze wymaga ofiar. Taczcy bg Siwa ma wasny sens ikonograficzny. Jego wiele rk symbolizuje siy wszechwiata, podniesiona stopa wyraa ostrone jej staINDYJSKI OLIMP 245 wianie, aby nie strci ziemi, kady gest, wyraz oczu i twarzy to symbole nieraz do dowolnie tumaczone (ry. 194), posiadajce wymow i pikno poezji. Tzw. mudra" to znaczenie gestw rk: obie donie zoone (adzali) to najbardziej znany gest pozdrowienia, wzniesiona prawa do uspokojenie, dwie lece na sobie donie oznaczaj medytacj... Gesty te wystpuj w dzieach sztuki, uatwiajc ich zrozumienie. eby odczu sztuk Indii i ssiednich krain, np. Indonezji, trzeba uwol195. witynia Durgi w Afhole w srodk, Indiach, 6 w.

246 ARCHITEKTUKA: STOPY 196. Pogoda krlewska -w Bhatgaonie w Nepalu, 1618 w. ni si od europejskiego rozumienia sztuki, przede wszystkim od zmian stylowych. W Indiach formy raz zastosowane trwaj dugo, waciwie stale. Przegld sztuki indyjskiej zacznijmy od architektury. W cigu pierwszego tysiclecia p.n.e. i pierwszego tysiclecia n.e. ustalaj si typy budowli sakralnych, ktre na ogl utrzymaj si w architekturze Indii. S to tzw. stupy, czyli kopce lub pkoliste budowle, dalej witynie kute w skaach, rodzaj grot sakralnych (bo zapewne taka bya ich geneza) oraz wielkie, witynie wolno stojce w postaci spitrzonych, kamiennych struktur, pokrytych rzebami. Stupy trudno nazwa wityniami. S to raczej pomniki, wok ktrych odbywaj si modlitwy, pielgrzymki i procesje. Stupa czsto spoczywa ha bbnie otoczonym murem z kamienia albo cegy wraz z czterema bramami. Ta architektura kamienna powtarza formy drewniane. Na szczycie stupy znajduje si kapliczka z relikwiami. Bywaj stupy wysokie na kilkanacie metrw, bywaj i mae kopczyki. Ich forma wywodzi si zreszt z kopcw grobowych szeroko rozpowszechnionych u innych ras i ludw. Do dzi budowane s w Indiach stupy tam, gdzie utrzyma si buddyzm. Do najstarszych (3l wiek p.n.e.) naley tzw. Wielka Stupa w Saczi w rodkowych Indiach. Inny typ budowli widzimy w wityniach wykutych w skaach (od 3 w. p.n.e.). S to hale zakoczone apsyd, gdzie znajduje si stupa z relikwiami. W wityniach przebywaj naboni mnisi, oddajcy si medytacji z wytrwaoci niezrozumia dla Europejczykw. Wntrza wity bywaj rnie urzdzone. Niektre maj rzdy kolumn z kapitelami, z belkowaniem bogato ozdobionym i rzebionym. Podobnie fasady s rnie komponowane. Prawie zawsze ton w dekoracji rzebiarskiej, nie speniajc innej funkcji jak tylko dekoracyjn. Tego rodzaju wity wykutych w skaach, a raczej pieczar witynnych, istnieje w Indiach okoo dwa tysice, niektre skupione w zespoach po sto kilkadziesit wity i klasztorw. WITYNIE 247 W pobliu skalnych wity powsta y klasztory buddyjskie i z nich sze rzya si nauka Buddy. Do najwikszych nalea klasztor w Nalandzie w dorzeczu Gangesu. Monumentalne jest wntrze wityni skalnej w Karli (l wiek p.n.e.). Przypomina wntrza katedr chrzecijaskich dziki rzdom cikich filarw stojcych z boku nawy gwnej zakoczonej apsyd, w ktrej widzimy kopulast stup. witynia wolno stojca, zwizana z religi hindu, zazwyczaj zbudowana jest na planie centralnym, a jej gwny akcent stanowi wiea kamienna o podziaach horyzontalnych, rzebionych w kamieniu. Koronkowo tych fryzw i gzymsw, uskokw, daszkw zaciera linie architektury. W jasnym, sonecznym owietleniu rzeby tworz kontrasty nie pozwalajce na objcie caoci (ry. 196). witynia indyjska jest mieszkaniem boga, a nie miejscem kultu. Grube ciany i cikie sklepienie chroni bstwo. Tylko drzwi tworz element komunikacji ze wiatem zewntrznym. witynia ma take symboliczne znaczenie bytu ludzkiego. W dodatku jest take magicznym odpowiednikiem kosmosu. Te symbole i znaczenia wpywaj na proporcje wntrza i fasad zewntrznych. witynie w Indiach obliczone s na ogldanie z zewntrz. Wewntrz s siedzib bstwa. Teorie architektoniczne goszce, e forma obejmujca przestrze ma suy czowiekowi, nie znajduj adnego odpowiednika w wityniach hinduskich, ktre rozumie naley raczej jako rodzaj pokrytych rzebami pomnikw ni jako 197. witynia w Khadiuraho w Indiach, ok. 11 w. budowle. W tym wic kierunku rozwijaa si architektura. witynie staj si arcydzieami rzeby ju w 10 i 11 wieku (Khaduraho w centralnych Indiach, ry. 197). Na pnocy w Gandharze rozwija si rzeba pod wpywem greckim. Jest to nie

tyle wpyw, co swobodne przeycie i przetworzenie pewnych motyww hellenistycznych, a take perskich. Wystpuje tu prawdziwie indyjskie wyrafinowanie i zmysowo. Rzeba Gandhary stoi te u pocztkw ikonografii buddyjskiej (ry. 198). Pojawiaj si przedstawienia Buddy (ry. 199). Od l do p. 3 wieku kwitnie sztuka

248 STYL GANDHARY 198. Durga zabija dusz byka, ok. 1220. Londyn, Muz. Wiktorii i Alberta Gandhary za panowania dynastii Ku-szanw, potem jeszcze za Sasanidw do p. 5 wieku. W pierwszym okresie stolic artystyczn byo miasto Peszawar, w drugim Hadda. W muzeach wiatowych spotyka si liczne okazy rzeby z Gandhary, a take zlotnictwa (zoty relikwiarz z Bi-maran w Muz. Bryt.). W Bamijanie istniej pikne witynie skalne ze sawnymi posgami Buddy (46 w.). Pod wpywem miniatur perskich powstay tam malowida cienne. Sztuka Gandhary oddziaaa w Azji daleko na pnocny wschd poprzez Persj, Afganistan przekazujc a do Chin pewne motywy hellenistyczne i buddyjskie. Z buddyzmem zwizane s kolumny z kapitelami w ksztacie lotosu. Cztery zwierzta nad kapitelem symbolizuj cztery strony wiata: wschd so, zachd w, poudnie ko, pnoc lew. Interesujce to ze wzgldu na pokrewn (czciowo) symbolik czterech ewangelistw. Nieco pniej od stylu Gandhary powstaa szkoa rzebiarska w krlestwie Mathury za dynastii Kuszan (50 r. p.n.e. 200 n.e.). Rzeby tej szkoy odznaczaj si penymi wdziku figurami kobiet, zwierztami fantastycznymi, rozetami z lotosu, palmetami. Mathura bya jedn ze stolic cesarskich dynastii Kuszan (l3 w.) i std pochodzi jej bogactwo artystyczne, zwaszcza w zakresie rzeby. Tu take wczenie pojawiaj si monumentalne posgi Buddy, niektre z nich bdce arcydzieami rzeby (Budda z 5 w. z Muzeum w Mat-hurze). W Muzeum w Filadelfii trafiamy na cenny przykad architektury i rzeby indyjskiej, a mianowicie wntrze wityni bogini Audali (ony Krisz-ny) z miejscowoci Wajsznawy k. Mathury. Przeniesiono je do muzeum, stwarzajc pelne wraenie i pierwotnoci. Kamienne postacie kobiece i mskie podpieraj tu archi-traw poway. W roku 320 w pnocnych Indiach RZEBA. MALARSTWO ADZANTY 249 zapanowaa na trzysta lat dynastia Gupta. Jest to klasyczny okres sztuki indyjskiej. Przedstawienia Buddy staj si powszechne. Widzimy posgi Buddy wielkoci naturalnej w pozycji stojcej, w sukni modelujcej ciao. Czsto gowa ma aureol. Rzeba indyjska wypowie si we wszystkich technikach, zawsze operujc bogactwem form. Najsilniej wie si z architektur (ry. 196, 200, 201), w przekonaniu, e same elementy architektoniczne nie wystarcz. Podobnie jak w Chinach rozwj rzeby indyjskiej trwa nieprzerwanie a do naszych czasw. Powtarza ona, wprost kopiuje, wci te same wzory ustalone przez buddyzm, potem hinduizm, wreszcie l przez islam. Technicznie wietna, jest jednak mao indywidualna. Std powstaje trudno w rozrnieniu epok i szk. W rodkowych Indiach w grotach witynnych miejscowoci Adanta znajduj si malowida cienne przewanie z poowy l tysiclecia n.e., czyli blisko tysic lat po powstaniu i rozszerzeniu si buddyzmu (ry. 202). Dwr monarchw z dynastii Gupta przypomina obyczajami renesansowe dwory woskie (ry. 203). Filozofia buddyzmu zamienia si w kult swoistego nieba, w ktrym dobre duchy, zwane bodhisatwa, rodzaj aniow, zajy wane miejsce. T skomplikowan teologi poznajemy w malowidach ciennych grot Adan-ty. Postacie ludzkie rysowane s tu ze miaoci, znajomoci typw, podpatrzeniem pz. Rwnoczenie koloryt obrazw zdumiewa i porywa sw harmoni. Porwnanie z rene199. Budda, rzeba z Gandhary pod wpywem hellenistycznym, 23 w. Waszyngton, Smithsonian Institutioa 200. witynia wyznawcw dainizmu w Mirpur, Radzastan 15 w.

201. Rzebione filary wityni Ra-diarani w Bhubaneszwar, ok. 910 w. MALARSTWO CIENNE. MINIATURY 251 sansem jest cakowicie uzasadnione. Malarstwo indyjskie nie zajmuje jednak tego miejsca co rzeba. Doszy do nas zabytki gorzej zachowane ni w wypadku rzeby. Wspomniane malowida w grotach Adinty to najwczeniejsze przykady malarstwa zwizanego z kultem Buddy. Drugi cenny zesp znajduje si w Wielkiej wityni w Tandore (pocz. li wieku). Wystpuj tu dwa style, oficjalny, sztywny (niczym w malarstwie bizantyskim) i drugi swobodny i dekoracyjny, o charakterze sztuki ludowej. Mimo e mahometanizm zabrania przedstawie postaci ludzkich lub zwierzcych, za panowania 202. Wntrze Groty Dziewitnastej w Adiancie w Indiach rodk; koniec 5 w. 203. Palc krlewski w Czandragiri, 16 w.

252 OBRAZY 204. Taniec w takt muzyki, malowido na tkaninie bawenianej, 17 w. Nowy Jork, Metropolitan Museum 205. Bogowie, malowido z Lepakszi, Indie, 16 w. CEJLON 253 206. Boginie, malowido na cianie 207. Stupa Szwe Dagon w Rangunie zamku w Sigirija na Cejlonie, ok. 520 w Birmie, obecny wygld z 1768 szacha Akbara, ktry prbowa poczy hinduizm z islamem, tradycyjnie usposobieni malarze indyjscy poddali si wpywom idcym z Persji, z tamtejszych szkl miniatorskich. W cigu 17 i 18 wieku powstaje z tego poczenia tzw. styl radput. Widzimy go w miniaturach ku czci Kriszny i Wisznu. Bogactwo kolorystyczne, szczegowo w traktowaniu obrazw, naiwno pena wdziku sztuki ludowej, charakteryzuje powysze malarstwo istniejce do 19 wieku (tabl. XXII, ry. 204, 205). Osobne rodowisko artystyczne na poudniu Indii stanowi Cejlon, dua wyspa na Oceanie. Tu kopce-reli-kwiarze, czyli stupy, posiadaj swoiste dzwonowe formy. S bogato rzebione. W 5 wieku n.e. Cejlon zosta zdobyty przez przybyszw z pnocnych Indii. W tym czasie rozpowszechnienia nauki Buddy na pnocy, Ariowie rzucili nie tylko podwaliny pod malarstwo, ale stworzyli swoist filozofi, wedug ktrej obrazy i ich kolory wyraay stan duchit. Malowida w sakralnych grotach Cejlonu pochodz przewanie z l tysiclecia n.e. Do najsynniejszych naley dekoracja cian zamku w Sigirija. Przedstawiono tam postacie kobiet skadajcych dary z owocw i kwiatw. Tre scen nie jest jasna. Prawdopodobnie s to ilustracje buddyjskich opowieci. Mimo zalenoci od stylu malowide z Adanty obrazy cejlo-skie s lepsze (zwaszcza w Sigirija, ry. 206), a ich rysunek, skrty per-

254 SYJAM. BIRMA 208. witynia Baksei Czamkrong w Angkorze w Kambody, ok. 920 n.e. spektywiczne, ich liryka i harmonia mog si rwna z najwietniejszymi obrazami renesansu woskiego. Mwic o zasigu sztuki indyjskiej, naley stwierdzi, i nie ograniczya si ona tylko do terenu samego pwyspu. Rozesza si ona niezmiernie szeroko, dotara do Chin, posiada ca poudniowo-wschodni Azj, Jaw, Sumatr. Wszdzie, gdzie buddyzm lub inne religie Indii rozeszy si, docieray te formy architektury i wzory blisko z ni zwizanej sztuki. Bogactwo wity i rzeb w Syjamie, Birmie (ry. 207), Kambody (ry. 208) lub na dalekiej Jawie jest nie mniejsze ni w Indiach. Kiedy buddyzm zamiera w poudniowych Indiach, jeden z najwikszych jego pomnikw powsta w 8 wieku na Jawie (stupa w Borobudur). W Kambody indyjscy zdobywcy tego kraju zbudowali w 12 i 13 wieku dwie wite osady z zespoami wity Angkor i Ang-kor Tom. Poszczeglne wpywy w zakresie rzeby oddziayway w dalszym cigu na Chiny i odleg Japoni. Bez inspiracji .idcej z Indii wiele motyww i form pozostaoby dla Dalekiego Wschodu nie znane. XII CHINY l DALEKI WSCHD

256 WIELKO KULTURY CHISKIEJ 209. Chiny i Daleki Wschd Imperium chiskie, obejmujce Chiny oraz czci wielu innych krajw, a zwaszcza Mongolii, rozciga si na obszarze troch mniejszym ni Europa (ry. 209). Kraj jest grzysty. lecz liczne rzeki zawsze uatwia} komunikacj i przyczyniay si do rozwoju rolnictwa. Doskonae port^ morskie rozwiny eglug i umol wiy rozszerzenie kontaktw z dal(^ kimi krajami, przede wszystkim ~ Mezopotami i Indiami, skd przy szy do Chin niektre formy archi.s, tektoniczne, np. pagody (ry. 210) Bogactwa soli, miedzi i cyny sprati wiy, e Chiny od pocztku swe^i historii byy krajem zasobnym. Zoa glinki kaolinowej (zwaszcza koflF Nankinu) umoliwiy wynalazek porcelany, sawnej w caym wiecie. ''< Wbrew rozpowszechnionemu mniema" niu o niezalenoci kultury chiskie; od reszty wiata, tak nie byo. W cigu swej dugiej historii Chiny utrzy myway kontakt morski i ldw z Azj rodkow, Indiami, Mezopota'3 mi, skd przenikay do Chin fonr. kultury i sztuki. I na odwrt, moz.^ nawet w wikszym stopniu, z Chi-1" szy w daleki wiat odkrycia i szs rzy si wpyw kultury chiskie.r Chcc zrozumie Daleki Wschd? wiat Tybetu, Mandurii, Korei, Ja-ponii, a take ldw i wysp Oceanu Spokojnego, trzeba najpierw pozna wiat Chin. Ich wpyw cywilizacyjny. by bowiem i jest cigle wielki as Dalekim Wschodzie. Artyci chiscy tworzyli pikne dziea w porcelanie, zocie, jadeicie, lace, drzewie, kamieniach. Te dziea sztuki rozsawiy Chiny na cayns wiecie. 10. Pogody Wiatrw i Jadeitu w parku k. Pekinu, 18 w. 'czsto take syszy si zdanie, e czowiek Zachodu nie jest w stanie Tfozumie sztuki chiskiej, bo dzieli "< od niej jzyk i kultura. Tak nie (Bst. Sztuka chiska nawet w swych najsubtelniejszych dzieach podlega ym samym prawom, jasnym i zrozumiaym, jeli oprze si na formie, nie na mistyce, legendach, ikonografii, jzyku. I wtedy caa wietno, wielko sztuki chiskiej wystpuje! Jej oryginalno i jej czar. Porwnajmy w tymmiejscu dwie legendy: W 5 wieku n.e. y w Chinach mwi dawna opowie malarz Gzang Seng Ju, ktry pewnego ra-Xa skoczy malowanie czterech biaHstrai^her, H^ona ssia^L.-. INNA FILOZOFIA 257 . ych smokw, jednake bez oczu. Pytany, dlaczego to czyni, odrzek, e namalowanie oczu mogoby sta si niebezpieczne. Na nalegania przyjaci Czang dwom smokom domalowa oczy i wtedy natychmiast rozlegy si grzmoty, runy ciany i smoki uleciay w niebiosa groc ludziom. Grecka legenda o malarzu Apelesie opowiada, i tak piknie malowa on owoce i winogrona, e ptaki zlatyway si do nich. Midzy obu legendami wystpuje rnica postaw estetycznych: chiskiej postawy opartej o siy magiczne, jakie artysta wyzwala i greckiej, wierzcej w idea ksztatu. Sztuka chiska jest odbiciem innej, zupenie innej filozofii ni europejska. Filozofia chiska po swym szczytowym rozwoju w l tysicleciu przed n.e. stana w miejscu, przedstawiajc pogld na wiat za pomoc aforyzmw i przenoni. Nie wytworzya logicznie zwizanych systemw, ale skupia si na fragmentach zjawisk. Materializm przyrody (tao) i etyka Konfucjusza tworz dwa gwne nurty filozofii, przeplatajce si rytmicznie. Sztuka jest tego wyrazem: nie tworzy zwartych caoci stylw, ale oddaje jakby wycinki obserwacji i na nich si koncentruje. Podobnie w sztuce chiskiej (a pniej w japoskiej) spotykamy wiele fragmentarycznie traktowanych form, ktre cierpliwie studioway pokolenia artystw. Konfucjonizm nie jest religi w cisym znaczeniu i to czciowo tumaczy brak kasty kapanw w staroyt-

258 ROZWJ SZTUKI CHISKIEJ nych Chinach i brak wity. Rwnie buddyzm, wprowadzony do Chin z pocztkiem naszej ery, nie rozbudowa wity. Architektura sakralna nie miaa dla Chin tego znaczenia co nad Morzem rdziemnym, np. w Egipcie lub w Grecji, a potem w Rzymie i w Europie chrzecijaskiej. Za to nawet ubogie rodziny chiskie miay w domach miejsca dla czci bogw, demonw i przodkw, a w bogatszych siedzibach byy nawet sale z otarzami. Kult przodkw by zawsze bardzo silny w Chinach. Wyraa si w szacunku dla grobw, ktre przez cae generacje s omijane podczas orki. Rozwj sztuki chiskiej poznajemy coraz dokadniej dziki zwyczajowi wyposaania grobw (podobnie jak w Egipcie) w najrniejsze przedmioty oraz w figury ludzi i zwierzt. Obok grobu Tutenchamona, scytyjskich grobw w dolinie Pazyryku, wityni Bonampak w Meksyku, grobowce chiskie stanowi najwaniejsze odkrycia archeologiczne XX stulecia. Groby i przedmioty w nich znajdujce si pochodz z l tysiclecia p.n.e. i l tysiclecia n.e. Z pocztkiem lat siedemdziesitych wadze Chin Ludowych zorganizoway wielk, objazdow wystaw kultury i sztuki chiskiej, ktr pokazano w kilku stoecznych miastach Europy i Ameryki. Sensacj na niej byy odkrycia dokonane w ostatnich trzydziestu latach: dwa groby krlewskie z prowincji Hopei (z czasw dynastii zachodniej Ha wzgrze Ma Czeng). W grobac-h znaleziono blisko trzy tysice naczy, brzw, wyrobw z laki i rzeb. Najdziwniejsze byy szaty pogrzebne wykonane z pytek ja-deitu. W jednym z grobw (ok. 190 p.n.e.) znaleziono zwoki markizy Tai (w prow. Hunan w miecie Czanszu), ktre byy nienaruszone przez czas, dziki przechowaniu ich w pynie fermentacyjnym zmieszanym z rtci i szczelnemu zamkniciu w kilku sarkofagach oraz izolacji wglem drzewnym. Bardzo wane dla historii Chin byo odkrycie w owych grobach traktatw sprzed dwch tysicy lat. Europejskie wiadomoci o Chinach i kontakty z nimi sigaj staroytnoci, tj. 3 i 2 wieku przed n.e. Sztuka Chin wczesnych oddziaywaa na zachd a do gr Ataju, gdzie w grobach scytyjskich (5 w. przed n.e.) znaleziono przedmioty wykonane pod wpywem chiskim, jeeli nie z Chin pochodzce. Jak wiadomo koczowniczy Scytowie docierali a do Europy. Chrzecijastwo rwnie wczenie dotaro do Chin (tzw. Nestorianie). W 10 wieku Chiczycy rozcignli protektorat nad Mezopotami na okres szedziesiciu lat. W czasach cesarza Kubilaj Chana (12151294) potga Chin, rzdzonych przez najedcw mongolskich, dosza do szczytu. W tym czasie przebywa w Chinach synny podrnik Marco Polo, ktry zostawi nam opis Chin. Odtd wiadomoci o Chinach staj si coraz dokadniejsze. Znajomo sztuki chiskiej pojawia si w Europie ju w redniowieczu, a potem w 17 i 18 wieku silnie wzrosa. Kultura europejska przenika zacza na Daleki Wschd dopiero w 19 wieku. Oto najwaniejsze okresy sztuki chiskiej oparte (podobnie jak w Egipcie) na panujcych dynastiach: I. Czasy prehistoryczne (neolit, 3000 ^1500 p.n.e.)i II. Szang-In (15001100 p.n.e.); III. dynastia Zachodnia Czou (1100770 p.n.e.) oraz dynastia Wschodnia Czou (770256 p.n.e.) w tym Epoka Wiosen i Jesieni (770 480 p.n.e.) i Epoka Walczcych Krlestw (480221 p.n.e.); IV. Ts'in (221 206 p.n.e.); V. Ha (206 p.n.e. 221 n.e.); VI. Epoka Trzech Krlestw (221 265); VII. Tsin (265316); VIII. Cesarstwo Pnocne i Poudniowe (316589); IX. Suei (589618); X. Tang 618907); XI. Epoka Piciu Dynastii (907960); XII. Sung (960 1280); XIII. Jiian (mongolska) (12801360); XIV. Ming (13681644); XV. Dynastia mandurska (Ts'ing) (16441911); XVI. Republika (1911 1949); XVII. Chiska Republika Ludowa (1949). Dziki cigoci kulturalnej Chin, dziki ich odwiecznemu, wyjtkowemu

stanowisku na Wschodzie, Chiczycy maj poczucie bezporedniego zwizku nawet z odlegymi epokami swej historii i kultury, gdy tymczasem nad brzegami Morza rdziemnego i w Europie to poczucie zostao zerwane. Oto dzieje sztuki chiskiej w zarysie. Jak doszo na kontynencie chiskim, w dolinach rzek, do wysokiej kultury plemion rolniczych, do ich zjednoczenia si, skd wziy sw organizacj pastwow, religijn, kto nauczy je wynalazku broni, ceramiki, koa, pozostaje do dzi zagadk. Historycy skonni s przypuszcza, e znajomo ceramiki i metali rozwiCHRONOLOGIA CHIN 259 na si w Chinach i na Dalekim Wschodzie samoistnie, podobnie jak w Mezopotamii, Anatolii, Egipcie i w tym samym czasie, tj. drugim tysicleciu przed n.e. Do wykopalisk z okresu neolitu naley osada rolnicza z 3 tysiclecia (obok Sianu w prow. Szensi). Ceramika nosi cechy kultury Jangszao. W roku 1974 archeolodzy chiscy dokonali odkrycia koo Czeng Czu najwczeniejszej osady (z czasw dynastii Szang, ok. 1600 p.n.e.). Znaleziono tam wiele przedmiotw ceramicznych i wyrobw przemysu artystycznego. W pnocnych Chinach znajdowane s w grobach malowane urny z pocz. drugiego tysiclecia p.n.e. Zdobione s pynnymi spiralami o starannym rysunku i silnym poczuciu rytmu. Geometria i rytm bd odtd towarzyszy sztuce chiskiej w cigu czterech tysicy lat. Te okazy ceramiki chiskiej znane s pod nazw czerwonej ceramiki Jangszao. S to urny, ktrych formy wskazuj na przybycie z Zachodu pod koniec neolitu, t j. ok. r. 2000, ludw idcych od granic Azji i Europy. Podobnie zdobione naczynia znajdowane s na Ukrainie, a take w dolinie Indusu. Wykonane z czerwonej gliny za pomoc wolno obracanego koa, zdobione s na brzucu spiralnymi pasami. Ozdoby te miay jakie znaczenie dotd nie wyjanione, zapewne magiczne. Nastpny okres (od 1500 r.) dynastii Szang cechuje uywanie obrzdowych naczy, zwanych pu, o ksztacie waz z podstaw, szerokim brzu-cem i otworem zamiast szyi. Nie

260 ORNAMENTYKA CHISKA wiemy, do czego byy uywane, zapewne jako naczynia na wino ryowe, misiwa czy zboe. Dary przeznaczone byy dla zmarego, dla jego przodkw lub dla bogw czy duchw natury. Tak zdaj si przynajmniej wskazywa napisy. Ornamenty geometryczne na brzucu maj nie tylko znaczenie zdobnicze, lecz rwnie s dowodem kultw animalisty-cznych i mistycznej wiary w siy przyrody. Na niektrych naczyniach (np. na brzowej wazie ze zbiorw Muzeum w Detroit) widzimy mask fao-fie. Gowa zwierzcia z potnymi rogami zdaje si przedstawia demoniczne siy. Wazy pu znamy z grobowcw, gdzie chowano je razem ze zmarymi. Demon T'ao-t'ie raz bywa uwaany za symbol podnoci, kiedy indziej odpdza wszelkie zo. W kadym razie by boyszczem bardzo popularnym i czsto w rnych formach wystpuje. Okoo r. 1100 p.n.e. dynastia Czou pokonaa monarchw z dynastii Szang. Z pocztkiem pierwszego tysiclecia p.n.e. zanikaj zwierzce motywy zdobnicze. Brzy z tego czasu cechuj faliste linie i tamy. Staroytno chiska (do 3 w. n.e.) jest dlatego wana, e wtedy, w okresach Szang, Czou i Ha, ustaliy si pewne formy i one nie opuszcz ju nigdy sztuki chiskiej. Od pocztku l i 2 tysiclecia p.n.e. wystpuje w ornamentyce chiskiej skonno do geometryzacji, do stosowania kta prostego i kwadratu, ewentualnie linii falistych. Nie wystpuje natomiast stosowanie wici rolinnej i kwiatw. To bdzie odrnia ornamentyk chisk od euro211. Pogoda Sung-jue si na grze Sung-szan w Chinach w praw. Honan, 6 w. n.e. pejskiej. S to jednak sprawy pniejsze. W l tysicleciu p.n.e. powstaje synny mur chiski, rozcigajcy si na pomocy kraju, od Korei na zachd, skd wiecznie uderzay fale najedcw. Nie powsta od razu ani na podstawie jednego planu. Jego budow rozpocz cesarz Szy Huang-ti (246 210 p.n.e.). Obecna jego forma pochodzi z 16 w. Zbudowany jest z dwch cian, wewntrz wypeniony ziemi i kamieniami. Wiee stranicze rozstawione s nieregularnie. Gr 212, Pogoda Tien Ning Liao w Pekinie, 1011 \v. wiecz mur blanki oraz biegnie droga szeroka na 5 m. Jego obecna forma jest dzieem w gwnej mierze dynastii Ming. Wtedy to poczono jego czci w cao dugoci 5 ty. km. Zbudowany na szczytach gr, przecina sw nieskoczon lini krajobraz, pnie si i opada gwatownymi skrtami. Jest monumentalny w swej prostocie i surowoci, jest wyrazem geniuszu swych twrcw < zwycistw czowieka nad przestrzeni. Mur budzi swa konstrukcj nie mniejsze zdumienie ni piramidy PAGODY 261 egipskie, jest jednak od nich o wiele modszy. Osobnym typem wityni chiskiej jest pagoda czy wysoka wiea, podzielona silnie wystajcymi dachami na wiele piter. Pagody przyszy do Chin z Indii, zapewne w pierwszym tysicleciu n.e. Pagoda chiska o wielu dachach posiada dzi bardziej znaczenie wieckie ni sakralne. W poczeniu z chiskimi otarzami pago-dy powstay jako wiee suce wyznawcom Buddy do przechowywania relikwii. Pagoda powicona witemu posiada zazwyczaj cztery pitra, powicona przyszemu Buddzie (Bo-disattwie) siedem, a samemu Buddzie osiem, lub co najczciej, trzynacie piter. Na szczycie pagody stoi jako jej zakoczenie zestaw dziewiciu k, symbol nicoci, czyli Nirwany. Obecnie pagody nie musz by zwizane z buddyzmem. Bywaj przez Chiczykw powicone wpywom kosmicznych si, a take s stawiane w ogrodach jako ozdoby krajobrazu. Budowane s z drzewa, kamienia, cegy i ozdobione ywymi kolorami (ry. 211). Ich wysoko dochodzi do stu metrw. Wznoszone s na planie kwadratowym lub wielobocznym. Wymieni tu przychodzi pagod na planie czworobocznym w wityni Biaego Konia pod Lajongiem (z czasw dynastii Tang, 618907), pagod du na planie kwadratowym przypominajc baszt z okresu Sung (1117) oraz na planie omiobocznym pagod wityni Tien Ning (ry. 212) w

Pekinie z czasw Piciu Dynastii (907960). Ta ostatnia pagoda tworzy rodzaj wiey o trzynastu da-

262 ARCHITEKTURA 213. witynia Nieba w Pekinie, 1420, odbudowana w 19 w. chach i jest najbardziej rozbudowanym przykadem pagody z czasw odpowiadajcych europejskiemu redniowieczu. Najstarsza pagoda (z roku 523) stoi w klasztorze buddyjskim koo gry Sung w prowincji Honan. W Pekinie znajduje si witynia Nieba (ry. 213), posiadajca dwa otarze o duym znaczeniu: Otarz Niebios otoczony murami, przez ktre prowadzi Brama Zaszczytw, oraz Otarz Urodzaju. witynia w ksztacie rotundy stoi na trzech okrgych tarasach z marmurowymi balustradami. Z chiskich wity wymieni jeszcze naley wityni Fo Kuang Su na grze Wufai w prowincji Szansi (ok. 850 r.), z drewnian kolumnad o bogato rozbudowanym stropie i bel-kowaniach i o cikim dachu, Wielk i Ma Pagod Dzikich Gsi w Si-anie z 78 w.. elazn Pagod w Tangjangu z 1011 w. W przeciwiestwie do architektury europejskiej, ktra opara budownictwo na stosunku podpory do ciaru (podpor, tj. kolumn czynic elementem dekoracyjnym) chiska architektura podkrelia w budynku jego nakrycie, czyli dach. Nie mona temu odmwi logiki rozwoju, skoro dach jest starszym elementem budowlanym ni fasada lub supy. W chiskiej architekturze drewnianej dach odgrywa nie tylko rol konstrukcyjn, ale i zdobnicz, a system jego ciesioki daje mono stosowania swoistych ksztatw. Brzegi dachu bywaj wygite do gry. Wystpuje to na najstarszych wityniach i pagodach, ma wic za sob dwutysicletni tradycj. Wspomnijmy, e najstarsza witynia buddyjska (Tuszen Tsun w Szansi) pochodzi z r. 67. Geneza wygitych dachw nie jest znana. Bywaj wyprowadzane z ksztatu namiotw lub te tumaczone wzgldami estetycznymi. Najwiksze uzasadnienie zdaje si posiada tumaczenie konstrukcyjne; w budowlach chiskich dach by wsparty na belkach poziomo lecych na powale; nie przenosiy one cinienia dachu na mury; powaa uginaa si, co z kolei wpyno na lini dachu. W ten sposb powsta dach wygity, ktry przyj si powszechnie. Oto jak Marco Polo opisuje wczesny paac cesarski w Pekinie, widziany przez niego w kocu 13 wieku: Otoczony murami stoi paac cesarski, jakiego nigdzie si nie zobaczy. PEKIN 263 Od poudnia ley plac, na ktry dostp maj dostojnicy i wojsko. Paac nie posiada piter. ciany sal i komnat s pokryte zotem i srebrem. Widzimy tam malowida smokw, zwierzt, ptakw, a dalej przedstawienia dam i rycerzy oraz obrazy bitew. Dachy malowane s na czerwono, zielono i to oraz wszelkimi barwami. Dach jest tak mocny i tak kunsztownie zbudowany, e trwa wiele lat". Architektura okresw Ming i Ts'ing skada si na cesarski Pekin, ktry w czasach Marca Polo wyrs na stolic Chin. Zasadniczy plan Pekinu dzieli si na dwie czci; w rodku ley tzw. Miasto Zakazane z paacami i ogrodami cesarskimi, dookoa rozciga si Miasto Tatarskie. Pekin zbudowano gwnie za cesarzy K'ang-hi (16621722) i K'ien--lung (1736 1795) i czyni on istotnie wraenie wspaniaej stolicy. Budowle, ktre jak na caym Wschodzie cechuje zamiowanie do barwnoci, s ozdobione kolorowymi dachwkami, marmurami, pytami porcelanowymi. W 18 w. pojawiy si w Chinach wpywy baroku europejskiego. W Pekinie w Letnim Paacu (zapewne z 18 w.) zbudowano barokowy pawilon (ry. 214). Niestety Letni Paac i inne rezydencje cesarskie w Pekinie zostay w 1860 r. po barbarzysku zlupione przez angielskich najedcw. Do dzisiejszego dnia Chiczycy nie mog zapomnie tej klski. Paac ten zosta odbudowany w kilkanacie lat pniej. Pod wpywem formalnym euro214. Sala tronowa w paacu Tajhobien w Pekinie, 18 w. pejskich ukw triumfalnych powstaa w Pekinie w poowie 18 w. brama ku czci Konfucjusza (ry. 215).

W pobliu Pekinu ley cmentarz cesarzy z dynastii Ming. Prowadzi do niego pikna brama na kolumnach. Tu znajduj si groby trzynastu cesarzy z dynastii Ming, synne z posgw zwierzt ustawionych wzdu gwnej alei. W okresie Ming rozwija si architektura, ktr cechuje rozmach budowlany. Jest to w dalszym cigu architektura tradycyjna (ry. 216). Odnowiono i poprawiono Wielki Mur na pnocy, murami otoczono miasta, a nawet prowincje. Cesarz Junglo w r. 1421 przenis stolic pastwa z Nankinu do Pekinu. Tu zaczto budowa paace cesarskie. Miasta, domy, paace i gmachy publiczne podporzdkowane s w Chi-

264 KONTEMPLACJA. nach osi wyznaczonej z pnocy na poudnie, a gwne fasady budynkw z reguy obrcone s ku stronie poudniowej. W chiskiej architekturze tylko zabytki z czasw dynastii Ming i Ts'ing s liczne. Pierwsz cech budownictwa tych okresw jest wzrastajca ilo budowli kamiennych. Jeszcze Li Czy (autor podrcznika architektury w czasach Sung) pisa wycznie o drewnianym budownictwie, natomiast we wspomnianych okresach coraz czstsze s budowle stawiane z kamienia i cegy. Architektura chiska nie przechodzia tak radykalnych przemian jak europejska. Jest to zreszt charakterystyczne dla caej sztuki chiskiej. Wspczesna architektura chiska stara si narodowe tradycje pogodzi ze stylem Zachodu, jak dotd bez wikszego sukcesu. Natura Chiczykw rozwana i cierpliwa skonia ich do wypracowania filozofii opartej na znajomoci rzeczy, na przemyleniu szczegw. Medytacja to istotna skonno natury Chiczykw, podobnie jak modlitwa u chrzecijan. Tysiclecia skaday si na form medytacji, niezrozumiaej dla Europejczyka t jego niecierpliwoci i niepokojem, z daniem zmian, z chci postpu. Kontemplacja wymaga oderwania si od otaczajcego wiata, wyrzecze, do ktrych skonny moe by tylko kto, kto wiczeniem woli doszed do panowania nad sob. Trzeba bowiem myli skierowa w jednym kierunku, zatrzyma na jednej sprawie, co wicej, na jednym sowie lub pojciu. Rozwijam obraz, czytam podpis i rozmylam na temat wd i gr obcych dla mnie! Ziele lasw porusza wiatr, pian wd pdzi prd strumieni. Zaiste to wspaniae" tak pisa o podziwianiu pejzay Wang--Wej, autor z 8 wieku n.e. Te sowa tumacz dobrze zasad kontemplacji, tak istotn dla artystycznej kultury Chin. Zawiera ona rwnoczenie powane niebezpieczestwo. Moe bowiem atwo, przy pozornej powadze, pod mask zamylenia i mdroci ukry bezmylno nie do skontrolowania. Znamy wszyscy z naszego y215. Brama ku czci Konfucjusza w Pekinie, ok. 1750 cia codziennego tego rodzaju ludzi; nie bez powodu nazywani bywaj bonzami. Kontemplacja wcale nie oznacza, by sztuka wyraaa spokj. Najwaniejsze i najbardziej charakterystyczne wydaje si w sztuce chiskiej przedstawienie dramatycznych wypadkw i uczu za pomoc gestw o--silnym napiciu. W pojciu chiskim sztuka powinna wstrzsa, jeeli nie przeraa. Liryzm treci i formy, sodycz ycia, mio natury stoj na dalszym planie. Dodajmy, e artystw Chin nigdy nie interesowaa nago. Tak 216. witynie Wantosu albo Dziesiciu Tysicy Posgw Buddy w Zakazanym Miecie w Pekinie DYNASTIA HA 265 te naley rozumie sztuk chisk i zalen od niej sztuk Dalekiego Wschodu. Nie jest ona wyrazem wiary w przywoywanie ideau jak u staroytnych Grekw nie jest jak sztuka renesansu podkrelaniem indywidualnoci, ale jest skupieniem si na jednym temacie, na jednej treci i doskonaleniu ich. Na okres czterystu lat (206 p.n.e. 221 n.e.) przypada panowanie dynastii Ha, po czym nastpuje rozbicie pastwa na krlestwa i dynastie lokalne. W czasach Ha rozwija si malarstwo i paskorzeba (tablica XXIII), czsto przedstawiajce figur ludzk, sceny z ycia i mity, malowane na lace. Odznaczaj si one ywoci ruchw, obserwacj natury, swoistym humorem i wdzikiem. Pyty grobowe wypalano z gliny, rzebiarze umieszczali na nich sceny z bani lub ycia. W przeciwiestwie do staroytnej sztuki egipskiej lub mezopotamskiej posta ludzka traktowana jest w Chinach nie z profilu, ale wprost. Staroytny okres sztuki chiskiej koczy si rozpowszechnieniem bud-dyzmu. Buddyzm pojawia si w Chinach z pocztkiem naszej ery. Buddyjscy misjonarze z Indii przyjci zostali gocinnie i z tolerancj, ale zanim buddyzm rozszerzy si w Chinach upyno przeszo trzysta lat. Przeamywa on z wolna

racjonalizm mylenia, goszc nauk o nierzeczy-wistoci ludzkiego bytu. Z Indii pyny w pierwszym tysicleciu nowe idee artystyczne. witynie kute w skalach (Tunhuang w Kansu) maj dekoracj cienn wiadczc o wysokim poziomie rzeby

266 MALARSTWO 217. Wie/b/od, rzeba z okresu Tang, 618907. Nowy Jork, Metropolitan Museum i malarstwa chiskiego, cho tu dziel sztuki byy zalene od Indii i ikonografii buddyjskiej. Podobnie w skalnych wityniach Junk'ang koo Tafung (w pnocnych Chinach, ok. r. 460) rzebione postacie maj silne, ostre rysy twarzy i fady szat. Stela wotywna z r. 551 rzebiona w Chinach (obecnie w Art Institute w Chicago) przedstawia ycie Buddy i dziaalno wyznawcw nowej religii. W tym samym stylu wykonano dekoracj w wityniach skalnych w Lungmen (ok. 500). Za dynastii Tang (618907) Chiny przeyy okres dobrobytu i potgi politycznej. By to okres rozkwitu wszystkich dziedzin sztuki i kultury; zwaszcza ceramika tangowska osigna niespotykane pikno (ry. 217). Handel chiski dociera daleko na Zachd, do Indii i Persji, a stamtd do Bizancjum i krajw rdziemnomorskich. W pierwszym tysicleciu naszej ery rozwija si jeeli to okrelenie jest waciwe chiskie malarstwo na jedwabiu (ry. 218). Obrazy zwijano w zwoje, podobnie jak antyczne ksigi (ry. 219). Ilustroway one teksty pisane obok. W Muzeum Brytyjskim zachowaa si wczesna kopia zwoju ilustrowanego przez Ku K'ai--czy (yjcego w latach 345406). Obraz jest ilustracj tekstu o wychowaniu damy dworu. Forma odznacza si wybitnie linearnym ujciem, pynn lini szat i fadw, wytwor-noci ruchw i gestw. Cech malarstwa chiskiego, i to ju od pierwszego tysiclecia n.e., tak jak znamy je z licznych zreszt zabytkw, jest ograniczenie w obrazie motyww. Artyci chiscy, malujc postacie ludzkie lub widoki gr, drzew, wody, ograniczaj si do najwaniejszych motyww, szczegowo podpatrzonych i wprowadzonych w obraz (ry. 220). W ten sposb powstay typowe formy, ktre kryj w sobie niebezpieczestwo ograniczenia inspiracji i oryginalnoci pomysw. W Chinach istnieje pojcie szkoy narodowej kuo nua. Okrela si tym mianem dziea dawnych artystw, ktrzy malowali w myl pewnych zasad, uywajc okrelonej techniki. Od europejskiego malarstwa rni malarstwo chiskie inny stosunek do pikna i inne formalne podejcie. Dawne malarstwo chiskie uywa OBRAZY I DRUH 267 218. Przejazd karawany, obraz na jedwabiu, 16 w. Nowy Jork, Metropolitan Museum 219. Na/starsza drukowana ksika wiata. Chiski przekad indyjskiej opowieci Sutry, drukowany na zwoju jedwabnym, 868. Londyn, Muz. Bryt.

268 POSTA LUDZKA W MALARSTWIE 220. Hsu Tao-ning, Pow, 1011 w. Kansas Ci'(y, Mo. akwareli, nie miesza kolorw, ograniczajc si do ciemniejszych lub janiejszych tonw. Rozpowszechnienie papieru i tuszu w czasach Sung (10 l 11 w.) wpyno na malowanie krajobrazw. Perspektywa bywa silnie skrcona lub wyduona, cienie s ograniczone, std dua rysunkowo obrazw. W malarstwie, tak jak i w caej sztuce chiskiej, posta ludzka bywa przerysowana, wystpuje skonno do karykatury w celu podkrelenia wyrazu l wewntrznych si czowieka. Wielu historykw sztuki Dalekiego Wschodu w stosunku do malarstwa chiskiego stosuje metody oceny, zaczerpnite ze sztuki europejskiej. Ma to prowadzi do indywidualizowania zjawisk i form, ktre nie s indywidualne. Malarstwo chiskie, a z nim malarstwo Dalekiego Wschodu (Korei, Japonii) ma cechy pokrewne sztuce ludowej, tzn. chtnie powtarza ustalone typy. Inna rzecz, e dokonuje si to w sposb niezwyky, ekspresyjny albo wytworny, a nawet wyrafinowany. Oczywicie, e przy tak wielkiej produkcji malarskiej (w cigu ptora tysica at)), daj si zauway pewne rnice i style twrczoci, cho nigdy nie pozbyo si malarstwo chiskie konwencjonalizKAUGRAFIA 269 mu, pyncego z niezrozumiaej dla czowieka Zachodu kontemplacji, o ktrej wspomnielimy wyej. Ale jest jeszcze i inna przyczyna. W Chinach sztuka pisania wyprzedzia malarstwo. Im bardziej kaligrafia zostaa opanowana, tym wicej uwagi powicono narzdziom do tego sucym. Najlepsze pdzle wykonane s z zajczych wosw, a ich rczki z koci soniowej. Suyy one zarwno do pisania, jak i do malowania obrazw na papierze lub jedwabiu. Dodajmy, e w malarstwie chiskim (i japoskim) istnieje znaczna ilo regu; nakazujcych, jak pewne motywy naley rysowa lub 221. Figury Lohanw, uczniw Buddy. 1013 w. Nowy Jork, Metropolitan Museum malowa. I tak np. istnieje kilkanacie sposobw malowania fadw, istniej sposoby malowania kwiatw, postaci, bitew, witych etc. Warto tych wskaza jest bardzo wzgldna, gdy zamyka malarstwo w krgu ustalonych form. Ludy Dalekiego Wschodu dugo wierzyy w nieomylno tego rodzaju praw, uwiconych przez wiekow tradycj. Owe reguy w poczeniu z kaligrafi zaciyy na malarstwie. Chiscy teoretycy malarstwa pocignicie pdzlem, takie samo jak w kaligrafii, wiadome a zrczne, -uznali za artyzm. Przestrze, kompozycja caoci, symetria, ornament, koloryt i wia-

270 HEROIZACJA POSTACI 222. Talere porcelanowy, 17 w. Pary, Luwr to, cho wystpuj w malarstwie chiskim, nie odgrywaj przy jego ocenie tej roli, co umiejtno wadania pdzlem. Podkrelam, e nie odgrywaj tej roli co wprawne pooenie plamy, cienia i bysku. Okoo r. 930 malarz Czing Hao napisa traktat o malarstwie i sporzdzi list wybitnych obrazw. Chwali w niej te dziea, w ktrych nie wida byo wysiku, a rka spontanicznie oddawaa ksztaty natury. Owe pogldy w rzeczywistoci chwaliy wspomnian wyej biego techniczn w poczeniu z naturalizmem. Od 10 do 12 wieku, tj. w okresie piciu dynastii i obu dynastii Sung, pojawia si wielu mistrzw malarskich, jak Tung Juan, Czu-czan, Tan Kuan, a w 11 wieku Mi Fei i Su Tung-po. Ten ostatni by take wybitnym poet i politykiem. W okresie panowania Poudniowej Dynastii Sung wybitnym malarzem by Ma Juan (13 wiek). Malowido cienne z 14 w. (od 1965 r. w Metropolitan Museum), przedstawiajce zgromadzenie wok Buddy, naley do najwspanialszych zabytkw malarstwa chiskiego. Ogromnych rozmiarw (14X20 m) przedstawi siedzcego w rodku Budd w absolutnej medytacji w otoczeniu bogw i witych. Obraz jest cakowicie linearny, w biegoci oddania linii ley umiejtno malarska i rysunkowa, Fady szat, ruchy rk, wstgi, wosy, kwiaty, zarysy postaci i ich znaczenie trzeba tu wyszuka z pewnym wysikiem, jak gdyby w zagadce obrazkowej. Malowido tworzyo cian wityni w Szan-si. Oglnie mona stwierdzi, e we wczesnym redniowieczu (w rozumieniu europejskim) w sztuce chiskiej ustala si typ pejzau, odznaczajcy si przewanie grskimi krajobrazami o starannie wystudiowanej, ale i przerysowanej perspektywie, z impresjonistycznym owietleniem. Gry, drzewa, czowiek s w tych widokach dopenieniem, a nie celem przedstawienia. Brak wszelkiej idea-lizacji, cho jest heroizacja. W 12 i 13 wieku traci w Chinach popularno prawowierny buddyzm i wytwarza si jego odmiana (w Chinach Czan, a w Japonii Ze), wywodzca si od legendarnego misjonarza indyjskiego Bodhidharmy. Okres, kiedy na dworze cesarza Ku-bilaj Chana przebywa Marco Polo, to czasy panowania dynastii mongolTRADYCJE MALARSTWA KALIGRAFICZNEGO 271 sklej. W roku 1368 powstanie ludowe obalio dynasti mongolsk i odtd a do roku 1644 Chiny rzdzone byy przez dynasti Ming. Okres Ming to czasy duego rozwoju produkcji malarskiej. Jednym z najwikszych mistrzw by wtedy Szen Czou (14271509), malarz oszczdny w rodkach. By niezalenym artyst chiskim, ktry zerwa z wysugiwaniem si dworowi. W czasach panowania dynastii mandurskiej (1644 1911), ktrej ostatni przedstawiciel zmar jako osoba prywatna, ju yyS' rewolucji pod przywdztwem Mao Tse-tunga, sztuka chiska, a w szczeglnoci malarstwo, kontynuoway w dalszym cigu dawne tysicletnie tradycje malarstwa kaligraficznego i szkicowego wraz z impresjonizmem w przedstawieniu natury. By to jednak okres zastoju i upadku sztuki. Dopiero od p. 20 wieku malarstwo chiskie oddao si cakowicie w sub nowych idei spoecznych, swoicie pojmowanych przez przywdcw rewolucji kulturalnej z lat 19661969. Okazao si, e malarzy chiskich sta na olbrzymie kompozycje o treci politycznej i socjalnej, urzekajce swym ekspresjoniz-mem. Ekspresjonizm jest wspczesnym stylem malarstwa chiskiego. 223. witynia Pulguk-sa w p/d. Korei, 78 w.

272 PRZEMYS ARTYSTYCZNY Ju w pierwszym tysicleciu wysoki poziom uzyska chiski przemys artystyczny, zwaszcza wyrb ceramiki, a wrd niej porcelany (ry. 221, 222). Sama nazwa pochodzi od synnego podrnika woskiego z 13 wieku, Marco Polo. Opis wyrobu porcelany dotar do Europy z pismem jezuity d'Entrecollesa dopiero z pocztkiem 18 wieku. Uzyskana z biaej glinki kaolinu porcelana pojawia si w Chinach w okresie dynastii Tang (710 w.), cho istniej legendy, ze wynaleziono j wczeniej. Za dynastii Sung (do koca 13 wieku) porcelana staa si wyrobem eksportowym. Ju w r. 1171 sutan Damaszku otrzyma czterdzieci sztuk porcelany. Ceramika chiska rozwina si w miecie Cingte-czen koo Nankinu. Z tego czasu pochodz w zdobnictwie .porcelany nie-przecignione synne kolory, jak niebieski kobalt, czerwony (sang de boeuf) i zielony. Rozpocz si eksport do Europy; wzrs on w 17 wieku, a wreszcie w Saksonii z pocztkiem 18 wieku doszo do odkrycia tajemnicy porcelany. Zdobnictwo porcelany chiskiej charakteryzuj na og ornamenty rolinne, cho trafiaj si smoki lub zwierzta, ale dekoracja rolinna jest najczstsza. Na og kwiaty s due, starannie rysowane, zawsze przestyli-zowane w kierunku delikatnoci i pynnoci linii. Z pocztku porcelana europejska w 18 wieku naladowaa wzory chiskie. W Europie w malarstwie woskim 14 wieku dostrzec mona wpywy chiskie (dalekie perspektywy, mae budynki, sceny religijne z wielka iloci osb, malowane z grnego punktu widzenia). Najsilniej jednake wystpiy wpywy chiskie w 18 wieku. Modne stay si meble, laki, hafty chiskie. Powsta termin chinoi-serie", przyjty w caej historii sztuki na oznaczenie motyww chiskich, scen, ornamentw wprowadzonych do europejskiego przemysu artystycznego. Ale najistotniejszy wpyw sztuki chiskiej (i jap.oskiej) pojawi si pod koniec 19 wieku, w okresie impresjonizmu. Malarze szkoy paryskiej nie tylko opierali si na malarstwie Dalekiego Wschodu, ale take dla wielu stal si wzorem kaligraficzny, pynny rysunek chiski. Na Dalekim Wschodzie osobny rozdzia tworzy sztuka koreaska. Korea swj rozwj artystyczny zawdzicza Chinom, skd wzia wiele wzorw, by z kolei przekaza je Japonii. Do najcenniejszych naley <iwitynia Pul-guk-sa (z w. 8 n.e.) (ry. 223). Do wityni na wzniesieniu prowadz schody z bram. Cao zbudowana jest z kamienia, lecz wyranie daj si zauway formy wywodzce si z architektury drewnianej. Jest to jeden z licznych przykadw przechodzenia w kamie' pierwotnych drewnianych form, moe jeszcze wyra-niejszy ni w wityniach greckich. Podobnie i sztuka Wietnamu pozostaje pod silnym wpywem chiskim, z t rnic jednak, e daj si w niej zauway bezporednie wzory indyjskie, zwaszcza w budownictwie sakralnym (w Hanoi witynia zw. Yanmieu, powicona Konfucjuszowi, z r. 1070, z bramami i krugankami na kolumnach). SZTUKA JAPONII 273 Sztuka Japonii naley do wielkiego zasigu sztuki wschodniej. Mimo czstych twierdze, e wyraa odmienne treci i formy, e jest oryginalna i niezalena, tak nie jest. Sztuka japoska wyrasta ze sztuki i kultury chiskiej, ktr Japoczycy przejli za porednictwem Korei wczenie, bo z pocztkiem naszej ery. Inna sprawa, e wzory chiskie byy w Japonii swoicie przetwarzane i ostatecznie przerodziy si w odmienny styl. Ale te rnice nie s uderzajce, zwaszcza dla Europejczyka. Zreszt wiele zabytkw sztuki chiskiej zachowao si w wityniach japoskich. Widocznie byy importem. Sztuka japoska ma za sob to szin-toizmu, religii narodowej, tzw. Drogi Bogw", opartej na kulcie natury, rodu, monarchy jako nastpcy bogw. Szintoizm przerodzi si w naszych czasach w nacjonalizm, ktry doprowadzi Japoni do katastrofy w czasie drugiej wojny wiatowej. Drug religi w Japonii jest bud-dyzm, uprawiany gwnie przez sekt Ze.

Irracjonalizm buddyjski i formy artystyczne brane z dalekich Indii oddziaay silnie porednio i bezporednio na Japoni (ry. 224, 225). W pierwszym tysicleciu naszej ery mamy cztery okresy sztuki japoskiej, poczwszy od 6 wieku. W tym czasie z Chin i z Korei przychodzi buddyzm. Koreaska sztuka i artyci dziaaj w Japonii. Rozkwit narodowej sztuRi pojawia si w 8 wieku ("okres Tempio) i odznacza si swoistym realizmem. W 9 i 10 wieku wystpuje w malarstwie japoskisa zanik realizmu na rz-scz spirytii".li-22A- Kuan-in. bogini milosierdzia, 12 w. Amsterdam, StedeUfk Museum 225. Wielki posg Buddy z brqzu w Kamakurze w Japonii, ok, 1260 :3 Eitrelcher, HHilaria fziahi..

226. Paac cesarski w Kto to w Japonii, 16 w. stycznych idei z Indii. W teoretycznym traktacie Kobo Daszi czytamy, e ezoteryczne doktryny s trudne do wyoenia sowami, ale mona je wyrazi za pomoc malarstwa i rzeby". Jest to, o ile nam wiadomo, pierwsze teoretyczne Stwierdzenie w dziejach sztuki, e dzieo sztuki jest rodkiem przekazu myli. Mistyczne sekty religijne miay take wpyw na budow wity. Zaczto je stawia na wzgrzach, co z kolei wpyno na wiksz swobod ich planowania. witynie budowano z drzewa. Architektura japoska jest skromna, l Brak kamienia sprawi, e przewanie bya to architektura drewniana (ry. % 226, 227). witynie w ksztacie do- I mu wsparte na niskich palach nakrywa dwuspadowy dach (tabl. XXIV). Prowadz do wityni schody i ganek kryty dachem. Cao jest prosta, umieszczona w otoczeniu ogrodowym. Najczciej mamy tu do czynienia z zespoem wity czy kaplic, jak np. w rodkowej Japonii. Take pagody japoskie i buddyjskie witynie to wpywy idce z Chin (ry. 228, 229). Na wyspie Honsiu w Ise zachowaa si typowa grupa wity o staroytnym typie budowy z pierwszego tysiclecia, w stylu zwanym szi-mai". witynie su bstwom, a wierni nie maj do nich dostpu. Budowane s z grubych klocw drzewa, niektre na palach. Posiadaj dachy dwuspadowe. Datowanie tych wity o tyle jest trudne, e przyrodzony Japoczykom zmys porzdku nakazuje witynie drewniane co jaki czas rozbiera, uzupenia i na nowo skada. Zamek, a raczej paac w Himeji (ry. 227. SaJa pa/acowa w Kioto w Japonii, 18 w. 230), razem z paacem w Osaka oraz paacem w Edo, zalicza si do najsawniejszych wieckich budowli Japonii. Zbudowany na dwupitrowym podmurowaniu kamiennym i obronnym skada si z gwnego budynku piciopitrowego. Kade pitro posiada silnie rozbudowany dach, z ktrego wyrasta nastpny. Na szczycie altana, po bokach skrzyda niszego paacu wzniesionego okoo r. 1600. W 11 i 12 wieku (okres rodu Tudzi-wara) nastpuje rozkwit literatury japoskiej. Malarstwo oddaje si na usugi literaturze w formie ilustracji

MALARSTWO JAPOSKIE 277 zwojw, na ktrych spisywano poezje i romanse. W 13 i 14 wieku szerzy si buddyzm w wydaniu sekty Ze. Staje si on religi, ktr przyjmuje kasta samurajw, rzdzcych Japoni. Domy japoskie staj si wielopokojowymi siedzibami zdobionymi dzieami sztuki, ceramik i kwiatami, dla ktrych w Japonii istniao zawsze wielkie zrozumienie. W 1416 wieku rozwija si malarstwo japoskie, uprawiane gwnie przez buddyjskich kapanw sekty Ze. Zgodnie z mistyczn wiar w nadchodzc nagle inspiracj, malarze tego okresu, tworz obrazy szkicowe, rzucane jednym pocigniciem pdzla na papier. Tak traktowane sceny i widoki odznaczaj si ogromn wpraw, podobnie zreszt jak w malarstwie chiskim. Od chiskiego wyrnia je znaczna ito wolnego ta, pozostawiona wohbo przedstawianego obrazu, lub przesunicie obrazu na jedn stron papieru lub jedwabiu. W 17 wieku rozpoczyna si okres sztuki japoskiej zwany Togukowa, ktry trwa do 19 wieku. System feu230. Zamek i witynie w Himeji w Japonii, ok. 1600

dalny utwierdzi si ostatecznie. Malarstwo japoskie uprawiao tradycyjne formy, a mauzolea, witynie, pagody budowano wedle ustalonych wzorw. Od 18 wieku rozwija si drzeworyt japoski. Do najsawniejszych artystw z pierwszej poowy 19 wieku naleeli dwaj: H o kusa i Katsushika i Hiroshige U t a g a w a (ry. 231, 232), obaj gra-ficy krajobrazu, kwiatw, ptakw i scen z ycia. Surowe stosunki polityczne, jak rwnie separacja od wiata trzymay sztuk japoska z dala od obserwacji ycia codziennego. Dopiero gwatowna europeizacja Japonii na przeomie 19 i 20 wieku wyzwolia sztuk i kultur artystyczn tego kraju z pt maniery i konwenansw. Do wybitnych malarzy japoskich naley Fujita, ktry osiad w Paryu. W 19 wieku sztuka japoska zyskaa ogromn saw, z pewn niekorzyci dla sztuki chiskiej, od ktrej bya przecie zalena w cigu dziejw. Tzw. japonizm szerzy si w Paryu przez ca drug poow 19 wieku i wpyn na impresjonizm, na pre-rafaelitw angielskich, na modernizm, u nas zwany secesj. Z polskich artystw Leon Wyczkowski (zwaszcza w grafice) podda si wpywom japoskim. SZTUKA TYBETU 279 Dla znajomoci sztuki Dalekiego Wschodu w Polsce posiadaj due znaczenie zbiory dwch niezwykych kolekcjonerw, w Krakowie Feliksa Jasieskiego z 1923 r. i w Toruniu Tadeusza Wierzejskiego z 1970 r. Stanowczo nie naley sztuki japoskiej, nawet w jeJ najznakomitszych dzieach, traktowa w oderwaniu od sztuki Dalekiego Wschodu, jak to si czasami dzieje. Jest ona wyrazem jednej, wysokiej kultury artystycznej, wczeniejszej pod wieloma wzgldami (zwaszcza w pierwszym tysicleciu naszej ery) od kultury Europy chrzecijaskiej. Sztuka Tybetu naley zarwno do wiata chiskiego, jak indyjskiego. Swobodnie bierze z jednej i drugiej sztuki, z tym e sztuka tybetaska jest cakowicie oddana religii buddyjskiej. Architektura tybetaskich klasztorw, duych wielopitrowych gmachw, rni si od budowli chiskich, a malarstwo i ornamentyka s w formach swoich drobniejsze, bardziej szczegowe, idce od persko--indyjskiego zdobnictwa. Ze sztuki chiskiej bierze sztuka tybetaska w najwikszej czci ekspre-sjonizm.

ssy

282 SZTUKA LUDW MURZYSKICH 233. rodowiska sztuki afrykaskiej Sztuka czarnych ludw Afryki nie obejmuje wybrzey Morza rdziemnego ani doliny Nilu i Etiopii (ry. 233). Nie obejmuje przynajmniej w tym stopniu, co reszty tego kontynentu. Sztuka rdziemnomorska i Egiptu jest mahometaska, w Etiopii wystpuje sztuka chrzecijaska, najbardziej zbliona do sztuki bizantyskiej. Tu za chodzi o sztuk ludw murzyskich, z ktrych plemiona Bantu s najwiksze, rozrzucone na ogromnym terytorium. Afryka stanowi kolebk ludzkoci, zwaszcza z antropologicznego punktu widzenia. Milion lat, a moe wicej (kt wie, co przynios jeszcze wykopaliska?) yy tu istoty ludzkie. Ale fakt, e Afryka jest kolebk ludzkoci, nie oznacza, by bya kolebk sztuki. aden z kontynentw nie moe pretendowa do pierwszestwa w tym wzgldzie. Na kultur ludw murzyskich naley mie pogld naukowy, zgodny z prawami socjologii i etnografii, nie za irracjonalny i idealizujcy. Albert Theile w monografii Sztuka Afryki stwierdza, e dla plemion Bantu mdro polega na najgbszym wnikniciu w natur bytu i rnorakich si." Jake wobec tego okreli np. staroytn filozofi greck lub wspczesne dociekania na temat materii, przestrzeni i czasu, jeeli wiary i magie ludw yjcych w pierwotnym stanie wynosi si a tak wysoko? W Afryce pnocnej, na zachd od Egiptu, wzdu wybrzea Morza rdziemnego, zapanowaa w staroytnoci sztuka hellenistyczna i rzymska. Do dzi archeolodzy odkrywaj zabytki owych epok. W Sudanie zachodnim (dzi Nigeria), w ' trzecim tysicleciu p.n.e, rozwina si kultura Nok, w ktrej rzeba, zwaszcza portretowa, staa na wysokim poziomie. W redniowieczu byy tam liczne krlestwa feudalne, utrzymujce stosunki z zachodni i pnocn Afryk. Wpywy sztuki islamu s tu widoczne. Etnografowie dziel czarne ludy Afryki na dwie wielkie grupy: na waciwe plemiona murzyskie i na plemiona mwice jzykami zaliczanymi do rodziny Bantu. Pierwsza grupa spokrewniona midzy sob odznacza si fizycznym podobiestwem, cho czonkowie jej mwi najrniejszymi jzykami; druga mwi jzykami tej samej rodziny, lecz wykazuje due rnice fizyczne. Sposb ycia obu grup ludnoci jest niemal ten sam. W Afryce pnocnej na Saharze, zwaszcza zachodniej i rodkowej, wystpuje due bogactwo najrniejszych rytw i malowide skalnych, wrd ktrych, przedstawienia zwierzt i ludzi budz nie mniejsze zdumienie ni te, jakie znamy z epoki paleolitu we Francji. Trudno ustali ich czas; chyba w wikszoci s to dziea okresu mezolitu. Do zabytkw naskalnej sztuki afrykaskiej naley realistyczne przedstawienie taca z gr Hoggar, oddajce rytmik taca murzyskiego tak sam, jak dzisiejsza. Przed kilkudziesiciu laty odrniano jeszcze w Afryce okoo tysica stylw, a i dzisiaj istnieje ich okoo 150. Tak gosz oficjalne tezy etnograficzne. Ale nie wszystko jest tu wyrane i przekonywajce. Faktem PODZIA SZTUKI AFRYKASKIEJ 283 jest, e bardzo trudno jest rozpozna, z jakiego terytorium pochodzi rzeba lub maska afrykaska. Poszczeglne rodowiska rozwijay sw sztuk niezalenie od siebie, nie wiedzc o sobie, nie stykajc si ani na drodze handlu, ani nawet wojen. Wsplne natomiast dla dzie sztuki murzyskiej s: silny, dramatyczny ekspre-sjonizm, omijanie naturalizmu i proporcji, wreszcie ostre, kanciaste formy. Naley jednak pamita, e sztuka afrykaska nie jest dostatecznie opisana i zbadana. Oglnie mona sztuk afrykask podzieli na sztuk ludw zachodnich w dorzeczu Nigru i Konga na poudnie od Sahary (Nigeria, Ghana, Kongo) i na sztuk Afryki wschodniej i poudniowej, gdzie gwnie malarstwo skalne bywa uprawiane przez plemiona pasterskie. W Afryce poudniowej zewntrzne ciany domw maluj kobiety. W wiosce Ndeble w okolicach Pretorii cae powierzchnie chat pokrywaj fascynujce wzory geometryczne, ktrych nie powstydziliby si

paryscy abstrakcjonici. W cigu ostatnich lat, z chwil gdy po drugiej wojnie wiatowej do krajw afrykaskich wkroczya nowoczesna kultura, sztuka afrykaska stracia swj pierwotny sens. Z religijnej, magicznej, obrzdowej, zmienia si w sztuk zwizan z turystyk, pamitkarstwem, eksportem. Niemniej wartoci artystyczne tej sztuki s due. Nazywa si czasem sztuk afrykask sztuk ludow i porwnuje z ludow sztuk europejsk, ale chyba porwnanie to nie jest suszne. Sztuka murzyska w Afryce jest wycz-

284 KRAJE 234. Baszty ioilecine w Zimbabwe w Rodezji, 13 w. na dziedzin twrczoci murzyskich plemion, gdy tymczasem sztuka ludowa w Europie istnieje obok sztuki miejskiej, kocielnej i dworskiej. Sztuka murzyska nie moe by zrozumiana bez znajomoci spoecznych, religijnych i psychologicznych warunkw jej powstania. Na pocztku naszego stulecia widziano tylko wartoci ekspresyjne afrykaskich rzeb czy masek. Obecnie bierze si pod uwag take ich sens i przeznaczenie, pogbiajc rozumienie formy. Lokalne tradycje mawia o wdrwkach nigeryjskich i kongijskich plemion a do pocztku 19 wieku. Wikszo plemion i narodw wzdu zachodniego wybrzea w rodkowej Afryce zamieszkuje puszcz tropikaln, pomagajc sobie polowaniem obok zaj rolniczych. Niewielkie grupy rodzin tworz wiosk, a kada wioska ma swego rzdc. Z kolei wioski cz si w plemi, nad ktrym wadz sprawuje wdz. Plemiona mog liczy od kilku do kilkudziesiciu tysicy czonkw. Czsto tworz nard, rzdzony przez krla. Tak jest, a raczej tak byo w okresie kolonializmu: dzi owe krlestwa posiadaj nowoczesn organizacj pastwow. Krlestwa murzyskie posiaday dwory, armie i pmiejskie orodki, o duym zaludnieniu. Spoecznie przypominay wczesne miasta--pastwa w staroytnej Mezopotamii. Krlestwo Ife ludu Joruba w Nigerii kwito prawdopodobnie w 14 wieku, krlestwo Beninu osigno szczyt swego rozwoju w 16 i 17 wieku, krlestwo Dahomeju w 18 wieku. Na poudniowym wschodzie, w gbokim redniowieczu (913 w.) istniao, obok innych, silne pastwo nad brzegami Oceanu Indyjskiego, o czym wiadcz ruiny fortecy Zimbabwe (w dzisiejszej Rodezji). Pastwo to oparo swj byt na handlu morskim z Arabami. W Zimbabwe lady wyrobw arabskich, indyjskich, a nawet przedmioty z Dalekiego Wschodu s licznie odkrywane. Mury obronne zostay tutaj wystawione z kamienia i maja baszty; zapewne wzniesiono je pod wpywem arabskich budowniczych (ry. 234). Niektrzy uczeni powstanie ich przypisuj plemienia Rozwi. MASKI 285 Du rol, trudno zrozumia dla nas, odgrywaj w podziaach kultur Afryki warunki geograficzne i ekonomiczne. Docza si do tego kolonizacja. Znawcy wydzielaj kilka (osiem) wielkich obszarw stylowych w Afryce. Na pierwsze miejsce wysuwa si tutaj wspomniana Nigeria ze swymi szkoami rzebiarskimi, dalej obszar poudniowych rejonw Sudanu, w ktrym prymitywna rzeba Bariw i Din-kw zwizana jest z kultem przodkw. Na poudniu, w Rodezji, rozwija si rzeba w okolicach wspomnianej kultury Zimbabwe. I jeszcze jeden podzia wystpuje w sztuce afrykaskiej, nie spotykany w wiecie w tym stopniu. Sztuka jest dziedzin mczyzn. Kobiety nie bior udziau przy jej powstawaniu. Do wyjtkw nale np. kobiety w pnocnym Kongu, lepice naczynia z gliny, tak samo jak w Kamerunie kobiety tkajce ozdobne maty z rafii i wirw. Maski powszechnie uywane w Afryce przy zabawach, tacach i obrzdach nale wycznie do mczyzn i owych masek jako przedmiotw obrzdowych nie wolno nawet dotkn kobietom (ry. 235, 236). Rozumiemy znaczenie wielu przedstawie. Maski z wybrzea Koci Soniowej (ze szczepu Senofo), na ktrych widzimy kombinacje form ani-malistycznych, jak: paszczka hieny, ky dzika, rogi antylopy, ogon kameleona, zczone w cao, oznaczaj chaos w wiecie. Maski te wkadano w nocy, a ogie zrcznie dmuchany przez paszcz powiksza niesa-mowito rzeby. Tajne zwizki murzyskie (np. szeroko' rozpowszechniony na wybrzeu zachodnim zwi235. Maska taneczna z zach. Konga, 19 w. Londyn, Muz. Bryt. 236. Gowa z brqzu w rytualnej koronie, z otarza bstwa Oba w Nigerii, ok. 1550-1680. Nowy Jork, Muz. Sztuki Prymitywnej

286 BUDOWNICTWO PLEMIENNE 237. Chaty z gliny w republice Czad w srodk, Afryce, 20 w. zek Poro, zwizek Dilidi w Nigerii lub Kifibi w Zaire) uyway masek w czasie wykonywania swych rzekomo sdowych czynnoci. Figura ludzka na koniu oznaczaa krlewskiego przodka w Nigerii, bo tylko panujcego wolno byo przedstawia konno. W Gabonie do koszy, w ktrych skada si koci przodkw, wpinane s szpile z gow ludzk, przy czym wypuke gowy oznaczaj mczyzn, a wgbione kobiety. Posta siedzca z Zaire, zwana bwanga", przedstawia boga rnych potg. Obnoszona w procesji obwieszana bya magicznymi symbolami. Ponad ofiar speniano krwawy rytua ze zwierzt. Budownictwo plemion murzyskich jest najrniejsze. Do najciekawszych nale domy lepione z gliny, chrustu i bielone. S, to centralne budowle, ktrych geneza pozostaje nie wytumaczona. Tak przedstawiaj si domy w okolicach jeziora Czad. Kto wie, czy nie wywodz si one z dalekiej staroytnoci znad Morza rdziemnego, a moe jest przeciwnie? Moe one wpyny w pierwszym tysicleciu p.n.e. na owe tolosy, ktrych przykadem najlepszym jest grobowiec w Mykenach (ry. 237, 238, tabl. XXV). W Dahomeju gliniane paace, silnie i dobrze skonstruowane, otoczone s supami podtrzymujcymi dach. PrzyKULT PRZODKW 287 pominaj rozbudowane domy chopw egipskich. Religia plemion murzyskich to poczenie wiary w siy przyrody z kultem przodkw. Przebywajc w bliskim kontakcie ze zjawiskami natury, mieszkacy Afryki dla zjawisk przyrody wynaleli najrniejsze formy magii. Bstwa natury kieruj urodzajem i polowaniem, jak rwnie czuwaj nad urodzeniem czowieka i hodowl zwierzt. Bogowie zamieszkuj strumienie i pola, a nawet drzewa. Zanim zetnie si drzewo, modli si do jego ducha, aby przebaga go za uczynion mu krzywd i proszc, by zamieszka w nowym domu, tj. w figurze wyrzebionej z tego drzewa. 238. Palc w okrgu Bandiagara w Mali, 19 w. Kult przodkw jest cigle silny; skoro daleki nawet przodek zna wszystkie czyny swych nastpcw, a nadto jeszcze pozostaje w kontakcie z innymi przodkami i bogami, to moe on przynie pomoc lub sprowadzi nieszczcie. Naley zatem odda mu cze. Przede wszystkim przodkom wodzw plemiennych i przodkom rodzinnym (ry. 239). Wrd plemion Aszanti (na dawnym Zotym Wybrzeu) w 17 wieku wykonywano miary z brzu w ksztacie maych naczy do mierzenia zotego piasku. Maj one najrniejsze formy. Na ich zewntrznej stronie umieszczono sceny ilustrujce przysowia i po-

IFE I BENIN 289 239. G/owa przodka w stylu airo-ame-TYkanskIm z Jamajki, 19 w. Kolekcja Eranstone (III.) 240. Krl Beninu i jego gwardia, ok. 16 w. Pary, Mus. de 1'Homme wied. ni ludowe. Plemi Aszanti take' rzebi z drzewa fetysze macierzystwa. Mimo e plemiona rni si jzykiem, obyczajem, organizacj spoeczn, rzeby afrykaskie i maski obrzdowe maj wsplny charakter i wsplny styl podstawowy. adna z rzeb nie kopiuje natury. Przeciwnie, postai ci ludzkie czy zwierzce maj pod* kreli tylko pewne cechy ciaa lub twarzy zgodne z zaoeniem artysty cznym, zalenym czsto od materiafa, od powierzchni, ktr trzeba zapeni, czsto od funkcji, jak rzebi-odgrywa w magii i w domowym kulcie. Te wartoci artystyczne usta lone przez tradycj s zaszczytne di obu stron, tj. dla artysty i dla odbiorcy dziea sztuki. Wytwory sztuki murzyskiej nie suyy dla ozdoby. Waciciele ukrywali je troskliwie, troch jak dzieci, ktre naiwnie cho; waj swoje skarby. Wycigali je prz^ okazji, czycili, oliwili, posypywali czerwon ochr, dbajc o nie jak r yw istot, za jak s uwaane. Rzebiarze uywali do swoich rzeb prymitywnych narzdzi, takich jak toporki, zakrzywione noe i ostre . kamienie, ktrymi polerowali rzeby i wykonane zazwyczaj z twardegc drzewa. Duto rzebiarskie pozostao murzyskim twrcom nie znane. Rodzajem narzdzi i gatunkiem drzewa tumaczy si niektre formy rzeb: ksztaty ciaa wycite pod ktem prostym lub ostrym, due oczodoy uzyskane przez nacicie, orna menty geometryzujce, a nie pynn'.1 i wijce si. Przewaa te rzeba figuralna (duchy przodkw) na paskorzebach l ornamentach (ry. 240). Ma^p to wpywy staroytnego Egiptu? Inaczej dzieje si na wyspach Oceanii, gdzie przewaa ornament nad rzeb figuraln, co jest chyba wpywem sztuki Indii, a nawet Chin. Najstarsza jak dotd murzyska kultura artystyczna o wysokim poziomie zostaa odszukana w Nigerii na dworze miejscowych monarchw. Niewielkie gowy z terakoty znalezio-a? w pobliu osady Nok w Nigerii (<tf warstwach geologicznych liczcych ok. 2 ty. lat) uchodz za pocztki rzeby w Nigerii. Podobne gowy (z okresu afrykaskiego neoutu) iBialeziono na wyynie Bauchi. Sff cigu naszego stulecia w Nigerii znaleziono liczne gowy krlewskie z brzu razem z gowami z wypalonej gliny. S one znane jako rzeby z Ife. Przedstawiaj podobizny wadcw kraju. Z caym realizmem oddaj rysy portretowanego. Uwzgldniaj tatua czy malowanie ciaa i wprowadzaj je do rzeby, przez co z kolei zaicieraj charakter portretu indywidualnego. Gowy gliniane byy zapewne modelami dla odlewanych z brzu. Gowy z Ife naley datowa na wiek 14. Ich wysoka artystyczna l techniczna strona pozostaje w zwizku z tradycjami artystycznymi Sudanu i Egiptu (ry. 241). Innym wybitnym rodowiskiem by bliski Benin. Miejscowe tradycje utrzymuj, e ok. r. 1280 krl Be-flinu sprowadzi z Ife artystw umie-jcych wykona odlewy w brzie. Sztuka Beninu kwita do koca 17 wieku. Upada razem z kultur ludw afrykaskich, zniszczonych przez najazdy kolonizatorw, wojny plemien^9 Estreicher, Historia sztuki.,, 241. Krl, rzeba z brzu z Ile w Nigerii, 11-15 w. Ile, Muzeum, Kolekcja Oni ne i handlarzy niewolnikami (ry. 242, 243). W Nigerii, w Berlinie (ktry przed picioma wiekami sta najwyej spord murzyskich pastw w Afryce) istniao take budownictwo. Paace byy otoczone kolumnad drewnianych supw, do ktrych przybijano niewielkie brzowe paskorzeby, jakby nasze wota kocielne. Przedstawiay one sceny z ycia dworu, polowa i wojen, miay wasny styl przedstawie frontalnych (ry. 244). Widzimy na

290 BUSZMENI I PIGMEJE 242 Gowa z brzu krlowej matki 243. Myliwy z antylop, brz z Be-z ISeninu, 16 w. Londyn, Muz. Bryt. ninu, zapewne wyrb szczepu Joruba. 19 w. Londyn, Muz. Bryt. nich monarchw i wodzw, a take portugalskich najedcw. Zwyczaj odlewania z brzu takich plakiet jest i dzi stosowany powszechnie dla upamitnienia wanych pastwowych wydarze, np. wizyt wybitnych osobistoci z zagranicy. Do arcydzie rzeby Beninu zaliczy naley maski z koci soniowej. Jedn z nich znaleziono jeszcze w r. 1897 w domu miejscowego krla. Maski pochodz z 16 wieku, z czasw portugalskich wpyww, tj. z okresu panowania w Beninie krla Esidie (ry. 245). Na poudniu Afryki styl Pigmejw ogranicza si do ozdb malowanych na ciele. Wany jest natomiast styl zwany buszmeskim. Buszmeni s prawdopodobnie tym ludem, ktry zosta zepchnity na poudnie Afryki przez nadcigajce z pnocy plemiona. Obecnie Buszmeni yj z gospodarki owieckiej i zbierackiej i jak WARTO SZTUKI AFRYKASKIEJ 291 244. Drzwi drewniane z Ikerre w Ni- 245. Maska z koci sieniowej z Beni-gerii, 19 w. Londyn, Muz. Bryt. nu, 16-17 w. Londyn, Muz. Bryt. ludy paleolitu lub neolitu uprawiaj malarstwo skalne przedstawiajce owy i walki. S moe wrd Afrykaczykw najlepszymi twrcami skalnych malowide, ktre wystpuj zreszt i w Rodezji, w Tanganice, w Kenii, i ktre w prehistorii Sahary (ok. 10 ty. lat p.n.e.) odgrywaj tak du rol. W przeciwiestwie do sztuki np. Oceanii sztuka Afryki odznacza si silnym wyczuciem plastycznym (ry. 246). W zakresie przemysu artystycznego (meble, stoliki, siedziska, wezgowia i podprki) sztuka ta nosi cechy oglnoafrykaskie, a badania genetyczne doprowadzaj nas do kultur i cywilizacji staroytnych na pnocy kontynentu. 246. Misa obrzdowa z Bawendy z pin. Transwalu, 19 w. Londyn, Muz. Bryt.

292 WPYWY SZTUKI AFRYKASKIEJ I nie mogo by inaczej. Egipt i jego olbrzymie dokonania cywilizacyjne musiay wywrze wptyw sigajcy daleko w gb Afryki a do rde Nilu i poprzez Afryk rwnikow na zachd, do Nigerii i Konga. Z chwil uzyskania niepodlegoci przez poszczeglne narody i pastwa, co nastpio w poowie 20 wieku, odya w innej formie sztuka afrykaska. Zjawili si wspczeni rzebiarze murzyscy, ktrzy nawizali do dawnych tradycji. Wysoko cenione s rzeby z pnocnej Nigerii z miejscowoci Debba i Tada, w realistyczny sposb przedstawiajce rozmaite czczone postacie ludzi i zwierzt. W Ameryce i na wyspach Morza Karaibskiego istnieje sztuka zwizana tradycjami z Afryk, a przyniesiona kiedy na te ldy przez niewolnikw murzyskich. Nosi ona nazw sztuki afro-amerykaskiej. Jej najsilniejsze orodki znajduj si na zachodnich wybrzeach obu Ameryk, gwnie w Argentynie, Brazylii i w poudniowo-wschodnich stanach Ameryki Pnocnej, tj. tam, gdzie najsilniejsze by-to niewolnictwo. Maski, zdobnictwo narzdzi i sprztu, take rytualne naczynia zdradzaj formy wywodzce si z wybrzey Afryki zachodniej. wiadczy to, e sztuka murzyska bya tam silnie zwizana z rdzenn ludnoci Afryki, skoro nawet w nieludzkich warunkach niewolnictwa Murzyni afrykascy przenieli j w 18 i 19 wieku na dalekie kontynenty. Sztuka afrykaska staa si przedmiotem odkry i zainteresowa z pocztkiem 20 wieku. Z chwil gdy poznano kraje egzotyczne, zaczy napywa do Europy wyroby artystyczne afrykaskich ludw. Z pocztku budziy tylko zainteresowanie. W r. 1905 grupa paryskich artystw (do ktrych nalea Picasso, Vlaminck, Derain, Matisse) zainteresowaa si sztuk murzysk. Vlaminck opisuje, jak przypadkowo otrzyma kilka dzie sztuki afrykaskiej i jak wzbudziy one zachwyt jego przyjaci. W muzeum w Ohio w Stanach Zjednoczonych znajduje si maska z Gabonu ze szczepu Tang. Naleaa w roku 1905 do wspomnianego Ylamincka, ktry czsto w swych obrazach posugiwa si jej form. Architekt hiszpaski Gaudi (jeden z najwiet-niejszych architektw wiata na pocztku 20 w.) wznosi swe ekspresyjne budynki zacierajc ich ksztaty i ksztatujc je na podobiestwo domw afrykaskich oblepionych glin. Niektrzy historycy sztuki 20 wieku s skonni uwaa, e sztuka murzyska stana u pocztku ekspres-jonizmu i kubizmu. Chyba naley inaczej postawi t spraw: wspomniane kierunki artystyczne, przygotowane od dawna w wiadomoci artystw, posuyy si niezwykymi formami sztuki afrykaskiej.

XIV ^-

AUSTRALIA l OCEANIA

' HAWAJE')'

AZJA \ i Vt< TS^ ^l L ^/- ^-.A 7\~ p5^=^.^ eIh7"'^ yf^" "^aj^-^--^i ^ o'-^ 'uO'"^^^^ . ? 0 '/ ; Q " - -.^ \ p ^ " ^ " ^ ^6 ^ ' ^-' y^^^ ^^-.^
y

^SSs^oaSS ^ ^ 0 AUSTRALIA ^^ ^ - 0 k

" . \ - ^ -

v. , w ^ '- Y^ ^ . : .- > (. =t \' - \- \=== / ~ ==^ - 0 C E A N MANIA SPOKOJNY <rf? ^^L-~:

- ^ ^^E ' ~ s - J '-ftTAi ~^r 'S' - .... . ^ / -.

294 LDY I WYSPY OCEANII 247, Australia i Oceania Morza poudniowe to wiat sam dla siebie, wypeniony ldami lub raczej wyspami. Rozciga si od Oceanu Indyjskiego daleko w gb Pacyfiku, a ostatni jego placwk jest Wyspa Wielkanocna, synna z zagadkowych posgw. Oceania zaczyna si grup wielkich wysp u wybrzey Azji poudniowej, tam gdzie le Jawa, Borneo, Celebes i Filipiny. Niej na poudniu osobny kontynent stanowi Australia. Z boku rozcigaj si wyspy Melanezji (Nowa Gwinea, Nowa Irlandia, Fidi). Inny zesp tworzy Mikronezja z archipelagami Mariany i Karoliny. Najbardziej na wschd najrozleglejszy zesp tworzy Polinezja z Now Zelandi na poudniu, z Hawajami na pnocy i Wysp Wielkanocn daleko, w rodku Pacyfiku (ry. 247). Dawno temu, bez wtpienia w czasach paleolitu, owe ldy zostay zaludnione. Ludy i rasy Oceanii s wymieszane, pierwsi mieszkacy zczyli si z pniejszymi przybyszami z Azji. Proces ten trwa waciwie do dzi. W oglnowiatowych dziejach sztuki ldy i wyspy Oceanii maj zasadnicze znaczenie, bo tu jeszcze cigle ledzi moemy proces narodzin sztuki i genez pewnych form. Tak jak tu musiay wyglda pocztki sztuki w Europie prehistorycznej, w czasach gbokiego paleolitu, z ktrego dotrway do nas kamienne narzdzia i malowida skalne. W roku 1893 uczony niemiecki Emst Grosse ogosi dzieo Pocztki sztuki, w znacznej mierze oparte na badaniach nad sztuk i kultur mrz poudniowych. Doszed w nim m.in. do KLANY I RODY 295 wniosku, e ornamenty geometryczne ludw prymitywnych nie byy ozdobami, lecz posiaday praktyczne znaczenie znakw i symboli: Podczas kiedy ornamentyka ludw cywilizowanych z zamiowaniem czerpie motywy ze wiata rolin, ornamentyka pierwotna niemal wycznie czerpie z form ludzkich i zwierzcych". Obecnie ycie ludw Oceanii zmienio si zasadniczo. Wszdzie dotara cywilizacja, jo^wyjtkw naley uywanie prymitywnych narzdzi. Przetrway do dzi raczej magia, wierzenia i obyczaje. Te ustpuj trudniej. Z nimi razem zachowao si zdobnictwo i stroje, lecz mieszkacy wysp czsto nie umiej ju wytumaczy ich znaczenia. Ludy Oceanii zorganizowane s w klany i rody, rzdzone przez wodzw, ktrym przypisuje si pochodzenie od bogw. System spoecznych podziaw na wyspach Oceanii jest ustalony cilej ni w Afryce. Gospodarka opiera si na rybowstwie, a rolnictwo pojawia si tam, gdzie pozwala na to gleba. Bratobjcze wojny, dawniej poczone z ludoer-stwem, trafiaj si i dzi, ale z wolna zamieniaj si w obrzdy. Na religi skada si wiara w duchy i kult przodkw (ry. 248, 249, 250). Czasami bywaj take czczone bstwa natury. Religijne wierzenia s cile ograniczone przez pojcia ma-na" i tabu". Mana to duch uniwersalny, oywiajca sia, tabu za wyraa zakaz. Na olbrzymiej przestrzeni mrz sztuka bardzo si rni. Miejscowe warunki dostarczaj rnych gatunkowo materiaw do wyrobu przedmiotw 248. Figura przodka z Nowej Gwinei, 19 w. Filadelfia, Muzeum Sztuki artystycznych. Lasy daj drewno na domy, odzie, narzdzia, rzeby. Ich poszycie dostarcza surowca dla mat czy strojw. Ptaki obdarzaj ludy kolorowymi pirami dla ceremonialnych strojw. Z morza pochodz muszle i byszczce kamyki, uywane do in-krustacji. Ceramika pozostaa prawie nie znana. Tak samo metale, pki nie zostay wprowadzone dziki handlowi. Narz-

296 PRZODKOWIE 249. G/owa przodka z Wysp Salomo- 250. Figura przodka z Sumatry, 19 w. na, 19 w. Pary, Mus. de 1'Homme Kopenhaga, Muzeum Narodowe 251. Mrwko jad z wyspy Gulburn k. Australii, 20 w. Auckland, Muzeum dzia byy prymitywne: siekiery miay ostrza kamienne lub z muszli, maczugi nabijano zbami rekinw, wdki opatrywano haczykami z oci. Podczas gdy afrykascy Murzyni okazywali zrozumienie dla form rzebiarskich, mieszkacy mrz poudniowych zwracali przede wszystkim uwag na efekty dekoracyjne. Rwnoczenie ich wyobrania jest wyranie dramatyczna i to uderza biaego przybysza. Ciemnoskrzy mieszkacy Australii rni si rasowo od ludw Melanezji czy Polinezji. Zdaj si by spokrewnieni z kaukaskimi Drawidami, ktrzy osiedli w Indiach. yj w ustroju rodowym, w maych gminach. Ich niezwyky konserwatyzm objawia si w tym, e z trudnoci poddaj Si cywilizacji, a ucywilizowani nie czuj si szczliwi. Ludy australijskie nie wytworzyy architektury, gdy do dzi s to ludy wdrowne. Dziki obserwacji ich ycia wiemy jednak, e w Australii dom powsta z ruchomej zasony noszonej przez czowieka. Suya mu za tarcz, za oson przy polowaniu, za dach. Dwie zasony skaday si na dach, zrazu stawiany na ziemi, pniej nad ziemiank lub pod skalnym nawisem. Szaasy, namioty, chaty, to ju pniejsze stadium rozwoju najbardziej prymitywnych budowli. Australijczycy s ubodzy, pierwotni, a przecie maj sztuk. Przedmioty, ktre wytwarzaj, s nfeliczne i ograniczone. Broni do polowania i wojen s wcznie, bumerangi i kamienne siekiery. Australijczycy chodz nadzy z wyjtkiem pasw i strojw gowy, wkadanych przy szczeglnych okazjach. TOTEMIZM 297 Mimo swej pierwotnoci rozwinli kopcepcj religijn nadprzyrodzonych zjawisk oraz organizacji spoecznej i prawnej. Totemizm, czyli wiara, e pewna grupa ludzi pochodzi od okrelonego zwierzcia lub roliny, jest powszechna u mieszkacw Australii. Std zdobi swe przedmioty w wyobraenia ze wiata fauny. Znaj symbole . i wierz, e maj one t sam magiczn wadz, co dany przedmiot lub macierzyste pojcie. Tak wic posta zwierzcia, malowana na broni, powsiada t sam si co dane zwierz (ry. 251). Zwierzta, postacie ludzkie, przedmioty lub ich symbole nigdy nie s realistycznie przedstawione. Czsto reprezentuje je np. odbicie stopy lub inny charakterystyczny szczeg. Ornament geometryczny moe np. wyraa miejsce, przedmiot, plemi, a nawet ide zwizan z totemem. Wrd przedmiotw posiadajcych znaczenie religijne znajduj si owalne plakiety do zawieszania na piersi, wykonane z kamienia lub z drzewa, dekorowane wzorami geometrycznymi z dorodkowych linii, ukw, zygzakw. Te ostatnie czsto odnosz si do topografii terenu, do gr, rde, drg odkrytych czy zbudowanych przez przodka waciciela. Przywdca grupy, ktrego obowizki s gwnie religijne, uywa tzw. ran-gw i chuganw, czyli kamiennych lub drewnianych, owalnych lub podunych pyt Odpowiednio poruszane wydaj dwik wiszczcy i chopcom (ktrym nie wolno przedmiotw oglda) mwi si, e to gos ducha. Dopiero po przyjciu midzy doro-

298 MALOWIDA SKALNE I NA PIASKU sych dowiaduj si, jak naprawd powstaje w wist. Na pnocnym wybrzeu Australii spotyka si tarcze zdobione w geometryczne ksztaty. Obrazy australijskie (przecitnie 75 na 30 cm) nie s wielkie, malujcy operuj rysunkiem biaym na ciemnym tle: znane s cztery kolory: ochra ta, czerwony kolor, biel wapienna, wgiel. Te same skadniki byway uywane do malowania cia-a Wpyw tatuau na to pierwotne malarstwo i ornamentyk jest znaczny. Czsto chcc przedstawi czowieka maluje si jego tatua. Rzeby postaci ludzkich nauczyli si Australijczycy od ludw indonezyjskich. Zazwyczaj s to postacie ludzkie (duchy przodkw) sumarycznie rzebione i pomalowane. Dopiero wtedy rzeby nabieraj sensu, najczciej dla celw ceremonii przy inicjacji chopcw. Na piasku w czasie uznania chopca dojrzaym rysowane s koa, symbole Ziemi, a midzy nimi dugi pezajcy w Wollunkwe. Na pnocy Australii w okolicach Darwina znajduj si w rezerwatach krajowcw malowida skalne w puszczy (miejscowoci: Obiri Rock, Bala Uru, Nourlangie). Wystpuj tu dwa style przewietlenia i szkieletu. W jednym maluje si zwierzta z wntrznociami, a w drugim ze szkieletem. Malowida wyraajc duchy, maj prawie zawsze sens magiczny, a krajowcy umiej go cigle jeszcze wytumaczy. Ze wzgldu na tumaczenie sensu malarstwa paleolitycznego malowida australijskie posiadaj due znaczenie. Malarstwo skalne spotyka si w wielu okolicach Australii. Tu nale sylwety postaci ludzkich, otoczone bia aureol. Maj wielkie oczy, donie z zaznaczonymi palcami, ale poza tym pozbawione s szczegw. Ucieleniaj siy magiczne sprowadzajce deszcz, a take rozrodcze siy czowieka, Krajowcy odwieaj czsto te malowida w celu ich oywienia. Do najciekawszych malowide nale obrazy zwierzt z pnocnej Australii. Jest to jedyne w swoim rodzaju malarstwo zwierzt, traktowanych z profilu w ten sposb, e rwnoczenie oddaje si w rysunku ich szkielet i wntrznoci. Tematy obejmuj ryby, we, krokodyle i kangury. Jest to dobry przykad stosowania swoistego realizmu, za pomoc ktrego malarz zaznacza sw wiedz o przedmiocie, a nie maluje tylko tego, co widzi. Warto wspomnie, e malarstwo australijskie (ry. 252) wywaro wpyw na malarstwo wspczesne. Z polskich artystw czerpa z niego inspiracj Piotr Potworowski. Odrbn kultur artystyczn reprezentuje na morzach poudniowych Nowa Zelandia. Maorysi przybyli tu stosunkowo pno, gdzie w 10 w. n.e. Jak wszystkie ludy morskie przywizywali due znaczenie do odzi, na ktrych eglowali. Obdarzali je dusz i imieniem, zdobic je, a take zachowujc pami o nich, jak gdyby o przodku lub zaoycielu rodziny. odzie byy rzebione; zwaszcza dzioby odzi pokrywano gstymi ornamentami. Przywodz one na myl zdobnictwo odzi Wikingw na dalekiej, skandynawskiej Pnocy. Podobiestwa te wiadcz, e pokrewne warunki bytu REALIZM AUSTRALIJSKI. NOWA ZELANDIA 299 powoduj u ludw pierwotnych pokrewn twrczo artystyczn. U Maorysw wysoko rozwinita sztuka tatuau wpyna na rzeb figuraln. Totemy i figury przodkw s pokryte rytymi liniami czynicymi wraenie ornamentw, a w rzeczywistoci oddajcymi zdobnictwo ciaa (ry. 253). 252. Po/owan2'e na kangury i ranny kangur, obrazy z Ziemi Ainhema, 19 w. Melbourne, National Gallery of Yictoria Hawaje miay sztuk wasn, zwaszcza w zakresie strojw. Rzeby przypominay rzeby przodkw innych wysp Polinezji (ry. 254). Daleko na Oceanie Spokojnym ley samotna wulkaniczna Wyspa Wielkanocna (naleca do Peru), zaludniona przez eglarzy polinezyjskich. Brak drzew na wyspie sprawi, e

300 WYSPA WIELKANOCNA mieszkacy nie rozwinli eglarstwa. Drewno cenione tu byo wysoko, uywane jedynie do ozdb. Potrzeba rzeby i kult przodkw wyraziy si w wielkich gowach rzebionych z wulkanicznego kamienia. Gowy maj dugie uszy pod wpywem rzeby buddyjskiej, a pochodz zapewne z poowy drugiego tysiclecia naszej ery. Niektre z gw s wywrcone, co jest prawdopodobnie dowodem 254. Bg wojny z Hawajw, ok. 1815. Londyn, Muz. Bry(. zwycistwa jednego klanu nad drugim (ry. .255). Nie ma take nic tajemniczego w transporcie owych rzeb z lekkiego kamienia, ktre byy przecigane zawsze 2 gry w dni. Tak samo nie s zagadk taGOWY Z WYSPY WIELKANOCNEJ 3Qt 255. Gowy na Wyspie Wielkanocnej, ok. 15 w. 256. Dobre duchy podpierajce dom, nadproe drzwi z Nowej Zelandii. Pary, Muz. de 1'Homme

302 ZAGADKOWOSC FIGUR bliczki z Wyspy Wielkanocnej pokryte znakami. Dopomagay one pamici pieniarzy. Figury s ekspresyjne wskutek swej prostoty. Jedna z gw tkwi w rodku wystygego wulkanu i poucza, jak rzebiono kamiennymi narzdziami. W zastygej lawie wycinano zarys gowy, co nie nastrczao trudnoci, poniewa gowy s z mikkiego wulkanicznego kamienia. A wic najpierw wycinano zarys twarzy, potem przd i czci ciaa. W kocu gow podcinano i przesuwano w d XV za pomoc lin i piekw drzewa. Figury ustawiano twarz do oceanu, moliwie blisko brzegu. Miay na gowach nakrycie z czerwonego tufu. Wielko figur malaa w miar odlegoci od oceanu. Figury s podobne do innych tego rodzaju w Polinezji (ry. 256). Odlego i egzotyka Wyspy Wielkanocnej, dziwne ksztaty rzeb day podrnikom sposobno do szerzenia efektownych wieci o ladach zaginionej w falach Oceanu Spokojnego cywilizacji. AMERYKA

304 iNDIANIfl AMSaYKAWSCTf 257. rodowiska sztuki ludw indiaskich Chodzi tu oczywicie o sztuk ludw indiaskich, pierwszych mieszkacw Ameryki Pnocnej i Poudniowej, a nie o wspczesn sztuk kontynentu amerykaskiego (ry. 257). Indianie zaludnili Ameryk pod koniec paleolitu, jeszcze w okresie ostatniego zlodowacenia (ok. 25 ty. lat p.n.e.). Byy to ludy mongoloidalne, wdrowne, bez znajomoci rolnictwa, ale ze znajomoci wyplatania, uywania ognia, ubierania si w skry zwierzce i budowy najprostszych schronisk. Przybyy na kontynent amerykaski przez Cienin Beringa i Wyspy Aleuckie i poprzez Alask szybko przesuny si na poudnie. W 4 tysicleciu p.n.e. cz tych nomadw, yjcych z mylistwa i zbieractwa, zaja si rolnictwem, zwaszcza upraw kukurydzy, ktra staa si ich podstawowym poywieniem. Z kolei ci rolnicy nauczyli si ceramiki, tkactwa, fabrykacji i uywania rozmaitych narzdzi. Jedynymi zwierztami, ktre udomowili, byty psy, lamy oraz ptactwo domowe (kury, kaczki). Obce pozostao im koo w znaczeniu komunikacyjnym, a take koo garncarskie, a metali uywali raczej dla ozdoby, nie za do wyrobu narzdzi. Cywilizacja, jaka rozwina si z czasem w Meksyku i Peru, bya neolityczna, podobnie jak w staroytnym Egipcie. Na dalekiej Alasce i na wybrzeach zatoki Hudsona, a do Grenlandii, pozostali, zepchnici na pnoc przez silniejsze plemiona, Eskimosi yjcy z morza. Wytwarzali ozdoby z koci oraz mae rzeby z kamienia, przedstawiajce zwierzta morskie. Do pocztkw 20 w. Eskimosi nie wyszli DROGI l OSADY 305 zreszt ze stanu pierwotnoci, a i dzi los ich jest trudny. Kultura europejska przynosi im nieuchronnie zmiany. Nje s dostosowani do innego ycia ni do pierwotnego, arktycznego. Indianie Ameryki Pnocnej pozostali nomadami. Jeszcze obecnie ludno indiaska w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych nie jest w caoci osiada. Wyjtek stanowiy, midzy innymi, plemiona, jakie zamieszkay na pnoc od Rio Grand, zwane Pueb-lo, ktre budoway osady rolnicze. Ludy te czciy siy i zjawiska przyrody, a uprawa kukurydzy stanowia dla nich obrzd o charakterze religijnym. W dolinach .Kolorado pozostay po ich przodkach osady zbudowane pod nawisami skalnymi. Najsynniejsz z tych osad jest Cliff Palce (z 12 w.). Skada si z dwustu izb ciasno do siebie przylegajcych. ciany przyziemi s wewntrz dekorowane scenami z ycia i przedstawieniami religijnymi. Podobnie i ceramika bya dekorowana postaciami ludzkimi i zwierztami; swym charakterem, tj. pogod ycia i spojrzeniem na przyrod, przypomina dziea sztuki Morza Egejskiego, szczeglnie sztuki kreteskiej. Nawet po kolonizacji Ameryki Pnocnej przez biaych rozwija si sztuka Indian, mimo e byli mordowani i cofali si w nieprzystpne rejony kontynentu. Wtedy to niektre rody i klany indiaskie zaczy stawia przed szaasami lub domami wysokie, rzebione pnie drzewa z totemem, czyli zwierzciem rodu na szczycie (ry. 258). Indianie ze szczepu Navaho uprawiaj midzy Innymi malarstwo i rysunek na piasku. Ten rodzaj sztuki, 258. Totem niedwiedzia, wieloryba i ludzi w osadzie indiaskiej na pfd. Alaski. 19 w. poczony z zabiegami magicznymi, znany jest take u ludw australijskich, cho w innej formie. Indianie nakadaj kilka warstw kolorowych piaskw, po czym palcami rysuj cile wedle rytuau ornamenty symbolizujce duchy i bogw, tcz, deszcz, zwierzta. Dla zdobnictwa Indian Ameryki Pnocnej najbardziej charakterystyczny jest motyw oka ludzkiego i zwierzcego. Zwielokrotnione, prostoktne oko wystpuje na skrzyniach, tkaninach i w ceramice. Sztuka Indian 20 Estreicher, Historia sztuki...

306 NAJSTARSZE KULTURY 259. Swiqiynia Ma;ow zw. el Castlllo, w Cnicnen Itza i ruiny pa/acu Tysjq-ca Kolumn czy si z ludowym przemysem artystycznym. Wiele adnych wspczesnych wyrobw Indian przeznaczonych jest na pamitki dla turystw. Du najstarszych kultur wschodniego Meksyku i krajw ssiednich naley kultura plemienia Totonakw. By moe z niej wywodz si wszystkie dalsze kultury Olmekw, Majw, wreszcie Aztekw. Totonako-wie rzebili mae figury z gliny, gowy ludzkie, co nie uchronio ich kapanw od mordw i obrzdowego ludoerstwa. Cywilizacje przedkolumbijskiej Ameryki nie rozwiny si na pnocy, l ale w rodkowej i poudniowej Ameryce, tj. w rodkowym i poudniowym Meksyku i w Gwatemali oraz w Peru i Kolumbii na stokach Andw. Cywilizacje te, cho zadziwiajce w swych poszczeglnych osigniciach, s znacznie modsze od analogicznych cywilizacji w Mezopotamii czy w Egipcie. Nie s te adnym zjawiskiem tajemniczym, czy wyjtkowym lub niewytumaczalnym. Czsto rni amatorzy bada historycznych usiuj wykaza, e np. midzy budownictwem Meksyku i Egiptu istniej zwizki, co z reguy prowadzi do nieporozumie lub bdw. Jak dotd midzy starymi kontynentami wiata a kontynentem Ameryki nie udao si wykaza wielkich migracji, z wyjtkiem wspomnianego przejcia gromad ludzkich z Azji do Ameryki. Rozkwit cywilizacji w Ameryce rodkowej, gwnie na obszarze dzisiejszego Meksyku i Gwatemali, przypada na l tysiclecie naszej ery. W tym te czasie Majowie w Gwatemali w Chiapas tworz liczne teokratyczne pastwa, rzdzone przez kast kapanw, astrologw i szlachty. Lud skada si gwnie z rolnikw i rzemielnikw. Uprawa roli bya regulowana przez ceremonie sakralne powicone bogom dnia, nocy i niebios, deszczu, podnoci, mierci itp. Kalendarz Majw, ktry wyksztaci si w zwizku z rolnictwem i przepowiedniami pogody, wymaga pisma i znajomoci liczb. Ludno mieszkaa w chatach z gliny, odpowiadajcych lepiej warunkom klimatycznym. Kamienne budownictwo byo stosowane w paacach i gmachach publicznych, a take przy budowlach sakralnych. Majowie waciwie nie znali miast w dzisiejszym rozumieniu, lecz zespoy wity, otarzy, grobowcw, zbudowanych na szczycie wzgrz (ry. 259). Gmachy byy stawiane ze starannie dopasowanych kamieni. Nie uywano przy tym zaprawy. Sklepienia byy uskokowe, trjktne w przekroju, dachy paskie, ujte parapetem. Najwikszy zesp budowli odkryto w Copan, Tikal i Uaxactum w Gwatemali. Stay tam piramidalne otarze ze stromymi stopniami na przedzie i rozmaite pa-iace i kaplice. MAJOWIE 307 W Bonampak znaleziono wityni ozdobion pierwszorzdnymi malowidami. Odkryto j w r. 1946, zaronit dungl. Zachoway si w niej freski przedstawiajce przygotowanie do procesji i ceremonie rytualne. Na niebieskim tle wystpuj sylwetowe postacie bogw i kapanw. Malowida pochodz z tzw. klasycznego okresu kultury Majw. W pobliu wity umieszczano reliefowe stele (supy czasu), ustawiane co 20 lat, na ktrych notowano waniejsze wydarzenia. ciany wity pokryte byy paskorzebami (ry. 260). Nie wiemy dobrze, czemu kultury religijne i obrzdy tam uprawiane upady. Szukano rnych wytumacze (wojny?, zarazy?). Prawdopodobne wydaj si przyczyny gospodarcze. 260. Kapan i w, kamienna paskorzeba Majw, 8 w. Londyn, Muz. Biyt.

308 PLEMIONA 261. Otarz ofiar w Teotihuacan w Meksyku, 4-5 w. Wszystkie owe obrzdy byy bardzo kosztowne, wyczerpyway siy produkcji rolnej u ludnoci, tak e z wolna zacza si ona odsuwa od otarzy, nawiedzajc je tylko od czasu do czasu. W Ameryce rodkowej, zwaszcza na poudniowych wybrzeach Zatoki Meksykaskiej, jako najedcy pojawiaj si Olmekowie i lud, ktry zbudowa wielkie miasto, bdce centrum religijnego kultu, zwane Teotihuacan (400 p.n.e. 800 n.e.), opodal dzisiejszego miasta Meksyku. witynie z ofiarnymi stopniami rozstawiane byy wzdu dugiej alei (ry. 261). Najwiksza bya Piramida Soca (ry. 262). Niedaleko zachowaa si mniejsza witynia Quetzal-coatla, zwana obecnie Cytadel, poAZTEKOWIE TENOCHTITLAN 309 kryta rzebami. Rejony pd.-zach. Meksyku zamieszkiwali Zapotekowie i Mistekowie (ry. 263), a Wyyn Meksykask Toltekowie. Grobowce i. odkryte przed laty zawieray bogate zabytki i wyroby z metalu, zwaszcza ze zota, oraz narzdzia kamienne niezwykej cienkoci. Najwiksz wadz zyskali Aztekowie, nieliczne, lecz wojownicze plemi z pnocy, ktre ok. r. 1325 zaoyo sw siedzib i stolic w Tenochtitlan, na terenie k dzisiejszej stolicy Meksyku (ry. 264). Take w krainach obecnego Meksyku i Gwatemali wznosiy si piramidalne otarze. Najwietniej z miast azteckich przedstawia si rodek miasta Tenochtitlan, Tu znajdowa si wielki, wity plac ze witymi olta262. Piramida Soca z czasw kultu-, ry Teotlbaac&a w Meksyku, w, p.n.e.3 w. n.e. rzami: Nazywaj oni te witynie Teokalli pisa franciszkanin Tori-bo de Benevente w r. 1524a w caym kraju, w najlepszej czci miasta ogradzaj wielki czworoktny dziedziniec. Otaczaj go murem, z ktrego przejcia wychodziy na gwn drog. By to cudny widok spoglda ze szczytu wityni gwnej, jak z wszystkich dzielnic i paacw drogi prowadz prosto na dziedziniec wityni". Okrg w Tenochtitlan by prostoktny, orientowany z zachodu na wschd (400 na 300 metrw). Wielk wityni skoczono budowa w r. 1487. Na szczycie stay kaplice boga woj-wy i deszczu. Wikszo plemion "f Ameryce wyznawaa katastrofizm i wiarzya w ide krwawej ofiary. Paace byy niskie, jednopitrowe, rozoone wok dziedzica. Nie znano domw wielopitrowych, cho niektre czci paacw wskutek budowy attyk, kryjcych dachy, wyrastay ponad inne. Barwny, wystrojony tum zapenia ulice Tenochtitlanu. Strj by oznak przynalenoci spoecznej do wyszej lub niszej kasty. Miasto liczyo ponad 700 ty. mieszkacw. Poniewa religia Aztekw, jak i inne religie ludw rodkowoamerykaskich, gosia, e bogowie powiciwszy si dla ludzkoci, sami wymagaj krwawych ofiar, na stopniach otarzy dokonywano masowych mordw niewolnikw, dostarczajc zgromadzonej ludnoci krwawego widowiska. Ofiar staczano w di po stopniach-

wyrywano jej kamiennym noem serce i drgajce jeszcze wntrznoci okazywano tumom. Ta kultura religijna Aztekw bya okrutna i straszliwie barbarzyska i nie ma co aowa, e zgina. Szkoda tylko, e sposb, w jaki j wytpiono, by te okrutny. Nieodwracalne byy szkody demograficzne pynce z okrutnych mordw rytualnych. Pustoszay wioski i osiedla, gdy wikszo mieszkacw ten czy w najedca porywa na ofiary bogom. Nie byy to systemy religijne zacofane czy ciemne, lecz patologicznie straszliwe. Prawie wszystkie ludy Ameryki rodkowej rozwiny wietn rzeb. Nie bya ona ozdob sama w sobie, nie bya ornamentem, lecz przedstawieniem rzeczywistych ozdb, strojw, obyczajw i wierze (ry. 265, 266, tabl. XXVI). Gromadzono razem wiele szczegw, bo tak dziao si w yciu, gdzie kapani i krlowie wystpowali przebrani w stroje, zacierajce realizm ludzkich ksztatw. Tkwia w tym magia obrzdw prze264. Plan miasta, paacw i wity Tenochtitlanu na wyspie jeziora w mieJscu dzisiejszego miasta Meksyku Wykonany w 1525 r. w drzeworycie wedfug rysunku Corteza, przesianego wraz z relacjami cesarzowi Karolowi " L Gtwnn ^ogas 2. .Fort; 3. Ogrody Montezumy; 4. Rynek; 5. Nowy paac Montezumyi 6. Ogrody paacowe. 7. Zwierzyniec; 8. Mur wok otarza ofiar; 9. Targowisko, 10. Mosty na ]ezmze '' 11- ^oga do zamku; 12. Wodocig; 13. Park I dopyw wody na lewo kwatera Hiszpanw i chorgiew cesarska: 14. rda; 15. witynia modlitw; 16. Tamy przeciw powodzi; 17. Domy mieszkacw l mosty! 18. Otarz ofiar i gowy ofiar: 19. witynia nad mostami: 20. Zasadzka urzdzona na Hiszpanw

312 ZNACZENIE DEKORACJI 265. Niedwied, paskorzeba z drzewa wysadzana muszlami, z zach. Kanady, 19 w. Nowy Jork, Muz. Sztuki Prymitywnej 266. Gowa aztecka boga XIpe Tolec; wierzono, ze ubierajc si w skr swych ofiar, odnawia w/asne istnienie 14 w. Londyn, Muz. Bryt. niesiona w dziedzin sztuki. Przytoczmy na dowd opis wita wiosny i stroju figury boga. Tak dekorowana posta, wyrzebiona w kamieniu, staje si odmaterializowanym, nierealnym wyobraeniem. Oto figura boga Kolibra z Lewej, ktrego wielka witynia znajdowaa si w stolicy Meksyku, w miecie Te-Tiochtitlan: Wieczorem zaczto rzebi ciao boga w postaci ludzkiej, pokazywa go w postaci ludzkiej, by zjawi si jak czowiek. A jego ciao wyrzebiono z ciasta otrzymanego z nasion ama-rantu. Usadzono go na tronie z gazi uszatego krzewu. A gdy bg si narodzi, ozdobiono mu gow pirami i zrobiono mu na twarzy kreski i zaoono mu kolczyki, sklejone z turkusw. A wkoo owijaa go szata z pokrzyw na czarno ufarbowana, a niej okry si paszczem zdobnym trupimi czaszkami i piszczelami. W dzie wita, rano, odsonite boga, lubowano przed jego obliczem, okadzano..." KALENDARZ 313 Opis ten wiadczy, jak powanie brano figury, rzebione i ozdabiane, z nietrwaych materiaw, jak kady szczeg w nich by realny, mia swoje mistyczne znaczenie. Wierzono, e w tak ulepionej i ozdobionej statui narodzi si bg naprawd. Z kolei ten sam strj i ozdoby, przeniesione w rzeb kamienn, traciy swj realizm, a nabieray cech ekspresji, fantazji, bogactwa, tak waciwego dla sztuki Aztekw (ry. 267). Synnym dzieem sztuki azteckiej jest 268. Kamienny krg kalendarza z Te-nochtitlan, ok. 15 w. Meksyk, Muzeum Narodowe kalendarz w ksztacie kamiennego koa ustawiony przed wityni soca na centralnym placu Tenochtitlanu (ry. 268). Jest to paskorzeba, w rodku ktrej widzimy twarz soca, i z niej rozchodz si cztery kwadraty, symbolizujce by moe cztery pory roku za pomoc wyobrae tygrysa, wichru, wulkanu i powodzi. Z boku wida serca ludzkie w szponach, co symbolizuje wiar w konieczno krwawych ofiar jak najdosowniej. Sprawa interpretacji znakw jest do

314 SZTUKA PLEMION AMERYKI POUDNIOWEJ 269. Tzw. miejca si gowa, czyli dzban gliniany na wod w stylu Mo-chica, 15 w. Lima, Museo Nacional de Antropologie y Arqueologle 270. Dzban gliniany w ksztacie gowy ze lepym okiem, w stylu Mo-chica, 10 w. Nowy Jork, Muz. Sztu-ki Prymitywnej dnia dzisiejszego niewyjaniona. Inna wersja podaje, e symbole te oznaczaj pi er kosmicznych. witynie i paace byy bogato de- . korowane zotem. Hiszpascy ko- j kwistadorzy zrywali ze cian zote | pytki, ktrymi byy one pokryte, to- : pili zote naczynia i ozdoby. Po Mis- i tekach zachowaa si zota maska ' wadcy (14 w.) z Monte Alban. Malarstwa nie znamy w tym stopniu co rzeby, ale cienne malowida z Bonampak daj dobre wyobraenie o tym, jak wszdzie musiao ono | wyglda. Widzimy tam ofiary ska- ' dane z ludzi. Malowido przedstawia z caym realizmem zarwno straszliw rytualn ciekawo kasty kapanw, jak i dramatyczne pozy nieszczsnych ofiar, lecych na stopniach otarzy. Ju po zdobyciu Meksyku przez Corteza, w 16 wieku, po- wstay miniatury przedstawiajce Aztekw i oddajce dobrze ich obyczaje i charakter. Wane rodowiska artystyczne wystpuj w Ameryce Poudniowej w t Peru na wybrzeu Oceanu Spokojnego i w Andach. Plemiona tu yjce rozwiny wasne kultury, moe nie tak bogate jak meksykaskie. Zwaszcza ceramika kultury Mochica (510 w.) stana wysoko. Naczynia w ksztacie gw ludzkich portretoway wybitne osobistoci, inne na- ' czyni przedstawiay polowania, sceny rodzajowe, a uywane byy dla celw kultowych (ry. 269, 270). Po- ! zornie dziwne szyjki o formie pod- | kowiastej zabezpieczay wod przed ; parowaniem. W kulturze Mochica na ''. wysokim poziomie stao tkactwo o wzorach przewanie geometrycznych. KULTURY W PERU 3(5 Bya to jedna z pierwszych kultur miejskich, w ktrej wysoko stay sposoby nawadniania terenw i budowa drg. Otarze z cegy miay ksztaty piramidalnych budowli i w zasadzie wykazyway pewne podobiestwo do meksykaskich. Nieco pniejsza zdaje si by kultura Tia-huanaco, na wyynie koo jeziora Ti-ticaca. Kultur t znamy dobrze z grobowcw i ceramiki. Nadto zachowaa si w Tiahuanaco brama kamienna bogato rzebiona. Wanym orodkiem na wybrzeu peruwiaskim bya stolica pastwa Chi-mu Chanchan, pooona na pnoc 271. Ruiny witej osady Inkw Machu Picchu w Andach, 1415 w. od Limy, na rwninie. Urbanistyka Chanchan przypomina chwilami podzia Pekinu, z jego zamknitym krlewskim miastem w rodku. Chanchan doszo do szczytu potgi w 15 wieku. Zbudowane midzy 13 a 15 wiekiem, oparte o kultur roln nawadnianych kanaami pl, panowao na wybrzeu dugoci tysica kilometrw. Chanchan ok. roku 1480 zostao zdobyte, zburzone i zupione przez Inkw z Cusco. Potem przez piset lat stao si miejscem poszukiwa skarbw, ktre to poszukiwania zniszczyy domy i paace le budowane (z suszonej kruchej cegy), kryte

316 INKOWIE. MACHU PICCHU SZTUKA INDIASKA W MEKSYKU 317 kiedy stoma, nie chronione naleycie przed wichrami i upaami. Niemniej dzi jeszcze, cho z trudnoci, mona odczyta ukad miasta, jego struktur spoeczn, a take sztuk, zwaszcza ceramik, osadzon silnie w oglnej kulturze artystycznej Peru. Na poudnie od Limy na wybrzeu Oceanu Spokojnego rozwinta si kultura Nazca z bogat ceramik. Ale najwiksze zdziwienie budz przeogromne rysunki figur geometrycznych, a take i zwierzt, wykonane w piasku na pustyni przez usunicie ciemnych kamieni i odsonicie ja-snego ta. Przeznaczenie rysunkw pozostaje niezrozumiale. Najwyej stana w Peru kultura Inkw. Byf to niewielki grsfci szczep, ktry narzuci sw wadz ssiednim ludom, mieszkajcym na wyynach andyjskich. Inkowie rwnie okazali si zdolnymi budowniczymi. Na niedostpnych szczytach budowali fortece w celu obrony przed napaciami ludw z dungli, od rde Amazonki. Takim niezwykym miastem byo, by moe, Machu Picchu nad dolin rzeki Urubamby w pobliu Cusco, gdzie znajduj si ruiny caego miasta (ry. 271). Odkryto je i oczyszczono z puszczy w latach 1911-1915. Miasto zbudowane byo z kamienia. Ruiny przedstawiaj skupiska niewielkich domw. Wiksze budynki byy zapewne wityniami. Istniay tu wodocigi, kanay, drogi. Gwna droga do miasta prowadzia poprzez wykuty w skale tunel. Domy nakryte byy strzechami. Mieszkajca w nich ludno ya w ustroju rodowym. Cale miasto, zbudowane wedhig jednego planu, suyo za twierdz, ktrej zadaniem byo strzeenie pobliskich dolin. Okres rozwoju tej p-noinkaskiej kultury przypada na 15 wiek n.e. Inkowie stworzyli pastwo, zoone z ludw na rozmaitym stopniu kultury. Wydaje si, e mimo wszystko stali na wyszym poziomie cywilizacyjnym ni ludy w Meksyku i Gwatemali. Nie znali pisma, a owe rozsawione sznury z wzami okazay si zapisami liczb, co jak kiedy na folwarkach karby na lasce karbowego. Wyroby ze zota i dekoracja -wity zotem, jak rwnie szerzce si w Hiszpanii legendy o kraju bogatym w zoto, istniejcym gdzie w grach, u rde Amazonki, byy jedn przyczyn najazdw konkwistadorw. Do dzi grale andyjscy wyrabiaj artystyczne przedmioty, zwaszcza tkaniny na prymitywnych warsztatach. S to wyroby stojce bardzo wysoko, zwaszcza pod wzgldem kolorystycznym. W roku 1975 brytyjski archeolog Dawid Davies owiadczy w Londynie, e wraz z przewodnikiem boliwijskim, na jednym ze szczytw w Andach, na pnoc od stolicy La Pa, odnalaz miasto Inkw, skd przywiz i wystawi przedmioty ze zota. Dalsze badania wyjani na pewno zagadkowe okolicznoci tych odkry. Pastwo Inkw upado ostatecznie w r. 1533, gdy Pizarro zaj grsk stolic Cusco, a cay kraj odda pod wadz Hiszpanii. Franciszek Pizarro zgin w r. 1541, zabity przez hiszpaski-: h spiskowcif Gwnym powodem zamachu bya ch zagrabienia skarbw i wadzy nad krajem. Osobny ustp naley w tym miejscu powici sztuce ludu meksykaskie- go w 17 i 18 wieku. Ubogie wioski w Meksyku, stawiajc kociki z drzewa, ozdabiay je sprztem rzebionym przez witkarzy naladujcych barok. Ikonografia tych arcydzie sztuki ludowej indiasko-mek-sykaskiej jest zwizana z wiar katolick, ale rzeby posiadaj zupenie swoisty wyraz. Urzekajcy jest ekspresjonizm owych figur i ornamentw pokrytych ostr, czyst w kolorach polichromi. Poza Meksykiem najwietniejszy zbir dziel tej sztuki ludowej posiada Muzeum w Denver (w Colorado w St. Zjedn.). Zdawa by si mogo, e sztuka pierwotnych ludw amerykaskich zagina zupenie z chwil, gdy zdobywcy hiszpascy zburzyli cywilizacj rodkowej i poudniowej Ameryki. Podobnie wydawao si, i ju nie odyje sztuka szczepw indiaskich w Ameryce Pnocnej. Tymczasem w krajach Ameryki aciskiej nastpiy w cigu 20 wieku szczliwe zmiany spoeczne, zwaszcza w Meksyku, dwigajce ludno indiask i dajce

jej wspudzia w rzdach. Nowa inteligencja meksykaska zwrcia si do przeszoci. Artyci Riyera, Montenegro, Sigueiros, Merida wysunli hasa sztuki narodowej przepojonej treci spoeczn, czsto opartej na motywach wzitych z dawnych kultur. Ekspresjonizm (bo do tej kategorii naley zaliczy wspczesn sztuk meksykask) sw bezwzgldnoci formy, wstrzsem, jakiego nie szczdzi widzowi, a zarazem swym bogactwem i odrbnoci istotnie przywodzi na myl sztuk Majw i Aztekw. W Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie wystpio inne zjawisko, take dajce si zauway w krajach Ameryki Poudniowej, a mianowicie, e sztuka Indian, zwaszcza wyroby ich przemysu artystycznego, znajduj masowy zbyt w miastach i wrd turystw. Rzeby Eskimosw, ceramika Indian ze Stanw Zjednoczonych, wyroby tkackie i srebrne ozdoby z Meksyku wcale nie zamary wraz ze wzrostem dobrobytu; zmieniy tylko swe przeznaczenie i uycie.

XVI SZTUKA. KAROLISKA

320 WARTO i NAZWA 272, Zasig sztuki karoliskiej Do niedawna sztuka europejska drugiej poowy pierwszego tysiclecia nie budzia zainteresowania poza zabytkami przemysu artystycznego. Przymia j wietno sztuki staroytnej, sztuka bizantyska, romaska, gotycka. Nadto brak kociow i zamkw, brak dzie malarstwa i rzeby^ brak przekazw historycznych przy czyniy si do omijania tego dugie go i wanego w dziejach Europ; okresu, l Dzieje sztuki nie skadaj si jednak z podziaw na wyrane stylej niczym gatunki w naukach przyrodi niczych. W zakresie sztuki podziay pochodz z zewntrz, s dedukcj zi zjawisk i to nieraz poowiczn lu^ hipotetyczn. Tak jest ze zjawiskans artystycznymi w Europie w drugiej poowie pierwszego tysiclecia. Mona take sztuk 610 wieku nazywa preromask, ktra to nazw, jest moe cilejsza, lecz mniej wymowna. Sztuka z epoki karoliskiffj czy si czciowo ze stylem zabytkw sztuki starochrzecijaskie}, dalej z anglosaskimi zabytkami i % czasu panowania Ottonw w Niemczech (10 w.) (ry. 272). -Wpbarbarzyskie ludy, ktre (to koca 5 wieku najeday imperiwn rzymskie, byy ju wtedy w znacznej mierze chrzecijaskie. Wiara ich bya wyznaniem ariaskim, ktre potpia koci rzymski. Wzmocnio koci przejcie na katolicyzm krla Frankw Klodwiga (481-511 ri). panujcego na terytorium dawnej Galii. W 6 wieku, po misji w. Augustyna do Anglii, wyznanie rzymskifc-katolickie ostatecznie zapanowao w Europie. OBSZAR. IRLANDIA. ANGLIA 321 Sztuki karoliskiej nie powinno si ozwaa wycznie na tle artystycz-.ych osigni, bo kieroway ni /zgldy religijne i polityczne. W budzcej si do ycia Europie y mit cesarstwa rzymskiego, istniay budo'le, drogi, prawa z owych czasw. Mimo e siedzib Karola Wielkiego ly Akwizgran, dwr cesarza i je-ago nastpcw ustawicznie podrowa, i to z kolei wpywao na zmienno architektury i sztuki, jakby na poszukiwanie ustalonej wsplnoty onn. W cilejszym znaczeniu nazwa sztuki karoliskiej odnosi si do wielkiego obszaru Europy zachodniej i obejmuje zachodnie Niemcy wraz z Austri, ca Francj do granic Hiszpanii, pnocne i rodkowe Wo273. Bap(ys^erium w. Jana w Poi-tiers, 4 w. chy z Rzymem, tj. ziemie, na ktrych Karol Wielki rozcign swoje imperium. Do pastwa Karola Wielkiego nie naleay wyspy brytyjskie, Skandynawia, Hiszpania i Europa rodkowowschodnia. Ale cay obszar Europy uleg wpywowi architektury i sztuki karoliskiej. Nie bya to sztuka jednolita, wyrastaa z lokalnych tradycji i moliwoci, ma jednak pewien wsplny styl. Koci irlandzki by tworem Brytyjczykw, ale po saksoskim podboju Brytanii oba kocioy rozeszy si. Brytyjczycy okazali skonno do ascezy, podczas gdy Irlandczycy rozwinli na zachodzie kraju kultur narodow. Wybili si te wrd- Celtw na pierwsze miejsce. Sw. Kolumba ufundowa na wyspie ona klasztor

PRANKOWIE 323 274. Wntrze baptysterium w. Jana w Porers, 4. 7 f 3 w. okoo roku 563. Nawrci Piktw w Szkocji i uczyni z klasztoru na ona gwny orodek kocioa celtyckiego. Najwybitniejszym historykiem owych zamierzchych czasw jest w. Be-deusz, autor kocielnych dziejw Anglii. Sztuka wdrownych plemion germaskich, ktre przyczyniy si do upadku imperium rzymskiego, bya ograniczona. Ludy te nie miay potrzeby architektury, gdy przenosiy si z miejsca na miejsce w poszukiwaniu zdobyoey lub siedzib. Natomiast wytworzyy wasny przemys artystyczny, przewanie metalowy i zotniczy, w ktrym wystpoway formy odrbne od poudniowych. Byy to ornamenty abstrakcyjne lub tak przetworzone, e zaledwie mona byo w nich pozna pierwotne ksztaty zwierzt, wici, palmet. Ozdoby celtyckie i germaskie odznaczay si barwnoci, uywaniem emalii, szka, krysztaw, kamieni grubo t ciko osadzonych. Pynne krzywizny i linie 275. Posek z brzu Karola Wielkiego. 9 w. Pary, Luwr

324 KOCIOY 276. Plan kocioa i zabudowa klasztornych w St. GaIIeii, Bibl. Kapituy, ok. 820: l. Wjazd i wejcie, na lewo zapewne wozownia; 2. Dom robotnikw folwarcznych; 3. Chlew; 4. Stajnie i mieszkanie stajennych: 5. Owczarnia i mieszkanie owczarzy; 6. Koziarnia i mieszkanie koziarzy; 7. Obora i mieszkanie dojarzy; 8. Piekarnia; browar domu gocinnego: 9. Wiea w. Gabriela archanioa; 10. Kruchta; 11. Wiea sw. Micha/a archanioa; 12. Obora, stajnie, mieszkanie rataja i stajennych; 13. Dom gocinny dla duchownych i wieckich, w rodku ognisko, izby dla suby, przegrody dla koni; 14. Apsy-da zachodnia z otarzem w. Piotra, na pitrze obejcie z empor; 15. Dom pielgrzymw, sypialnie, anie, izba dla suby, browar, kuchnia, piekarnia; 16. Pracownia robotnikw folwarcznych, wonicw, garncarzy; obok spichlerz; 17 Suszarnia; 18. Sze izb: odwiernego, mistrza szkoy, gocinne; 19. Rozmwnica, obok na lewo izba jafmunika; 20. Spiarnia, na pitrze kancelaria; 21. Kuchnia; 22. Kuchnia zakonna, piekarnia, browar; 23. Stpy; 24, arna; 25. Szkoa zewntrzna; 26. Koci (dug. 65 m, szer. 25 m) trjnawowy z transeptem, nawa gwna filarowa nakryta stropem; 27. Wirydarz z arkadami; 28. Refektarz klasztorny, czyli' jadalnia, na pitrze szatnia zakonna; 29. Warsztaty zotnicze i szlifierskie, garbarskie, szewskie, introligatorskie, mieszkanie kantorw; 30. Dom opata; 31. ania, piwnica, kuchnia; 32. Zakrystia, ksigi liturgiczne, skryptorium; 33. Schody nad krypt; 34. Krypta z relikwiarzem w. Galia; 35. Prezbiterium nad krypt z otarzem gwnym Matki Boskiej, na zewntrz prezbiterium mur oddzielajcy koci od klauzury; 36. Zakrystia, na pitrze szatnia liturgiczna; 37. Sacramentarium dla przygotowania w. Hostii l Olejw sw.; 38. Sypialnia zakonna; 39. ania; 40. Necessa-rium, czyli latryna; 41. Spichlerze; Balwierz i puszczanie krwi; 43. KuKLASZTORY 325 chnia szpitalna i ania; 44. Kuchnia nowicjatu i ania, 45. Dom ogrodnika; 46. Kurnik; 47. Izba chorych, apteka, mieszkanie balwierza; 48. Klasztor nowicjatu, szpitalna izba w rodku wirydarz; 49. Kaplica nowicjatu; 50. Kaplica szpitalna nowicjatu; 51, Klasztor nowicjatu, wewntrzna szko/a, w rodku wirydarz; 52. Cmentarz i drzewa ozdobne i owocowe: jabonie, grusze, liwy, nieszpul-ki, kasztany, laury; 53. Ogrd warzywny; 54. Mieszkanie dozorcy; 55. Ogrd zi leczniczych; 56. Gsiarnia i gobnik zacieray to, zamieniay nawet postacie ludzkie w ksztaty fantastyczne. Dziaay tu najrozmaitsze tradycje i wpywy: ze Wschodu, z dalekich ldw Arabii, Indii, a nawet Chin. Niewtpliwie wystpowaa tu ch przeciwstawienia si sztuce rdziemnomorskiej, opartej na tradycjach greckich. Grobowiec w Sutton Hoo odkryto tu przed drug wojn wiatow w roku 1939. Wybuch wojny nie pozwoli na waciwe potraktowanie tego znaleziska, jednego z najwaniejszych na pnocy Europy. Pochowano tam w odzi-grobowcu zapewne wadc wschodniej Anglii krla Redwalda (ok. roku 625), w czasie gdy chrzecijastwo od dawna byo wyznawane na wyspach brytyjskich. Ozdoby z Sutton Hoo s przykadem ornamentyki pnocnej ludw germaskich. Rozwj klasztorw w Irlandii i Anglii by niezwyky. Zapa, arliwo dla ycia klasztornego i szerzenia chrzecijastwa sprawiy, e mnisi tamtejsi rozchodzili si po caej Europie.

326 SZTUKA KOCIELNA I DWORSKA 277. Rekonstrukcja kosciofa i zabudowa w St. Gallen Pniej ornamentyka z czasw wdrwek ludw wystpia w malarstwie miniaturowym w Irlandii oraz w Anglii i w Bretanii. Owe miniatury (zwane u nas czsto iryjskimi) oddziayway szeroko poprzez misje religijne z Irlandii. Miniatury przechowyway pewne formy i rozpowszechniy je w czasach pniejszych, ju po r. 1000. Bya to w zasadzie sztuka chrzecijaska, ale bardzo zmieniona w stosunku do tradycji antycznych. Ta abstrakcyjna ornamentyka zostaa w czasach Karolingw ograniczona do ozdb marginesowych i liternictwa. Do najsawniejszych zabytkw nale kodeksy z Durrow i Kelis (oba w bibliotece Tri-nity College w Dublinie). Nad Renem rozwino si rolnictwo i przemys lokalny, miasta i osady zaniky na rzecz ufortyfikowanych obozw, ktre z wolna przemieniy si w zamki feudaw. acina ustpia przed dialektami lokalnymi, wytwarzajc jzyki romaskie. Jedyna owiecona warstwa spoeczestwa, tj. duchowiestwo, sprawowaa wadz obok monarchw. Wytwarza si teoria dwch wadz, wieckiej i duchownej (regnum i sacerdotium). Sztuka znalaza schronienie na dworach i w kocioach (ry. 273, 274). Miaa charakter ekskluzywny, zwizany z tymi dwiema instytucjami. Kocioy z czasw dynastii Merowin-gw i wczeniej byy niewielkie, jednonawowe, przypominajce kapliSZTUKA NA DWORZE KAROLA WIELKIEGO 327 ce nakryte stropami. Zachowao si ich niewiele (np. Bertrand-de-Com-minges w pd.-zach. Francji lub Gar-bagnate koo Mediolanu, w Anglii Monkwearmouth, Escomb). Karol Wielki (742814) by przede wszystkim zwyciskim wodzem, ktry zapragn nad Renem i Dunajem wskrzesi tradycje rzymskiego cesarstwa (ry. 275). W roku 800 koronowa go w Rzymie papie Leon III, obwoujc cesarzem rzymskim. Odtd Karol dba szczeglnie o wznowienie na swym dworze tradycji staroytnych. Popiera uczonych chtnie przysuchujc si ich dysputom, cho sam zaledwie umia si podpisa, i wszdzie zakada szkoy klasztorne. Na pnoc od Alp zaczto 278. Wntrze kosciola sw. Juliana w Oviedo w Hiszpanii, ok. 830 si wzorowa na antyku i dlatego mwi si nawet o renesansie karoliskim. W specjalnym traktacie, zatytuowanym Ksigi Karoliskie, pisanym na dworze w Akwizgranie, zajto stanowisko liberalne wobec obrazw, ale i porednie w stosunku do wschodniego ikonoklazmu: Wielbicielu obrazw bd sobie czcicielem kolorw, my bdziemy czcicielami i badaczami arkanw myli, zamknitych w witych pismach". Za czasw Karola Wielkiego rozwino si kilka typw kociow, o ktrych oglnie naley powiedzie, e opary si na architekturze idcej z Wioch. Kocioy w Saint Denis (k. Parya), w Lorsch (n. Renem) i w Ratyzbonie (n. Dunajem) byy zbu-

328 TYPY KOCIOW dowane na planie bazylik z apsyda-mi i z wieami w fasadzie zachodniej. S to wczesne przykady architektury karoliskiej, niestety znane przewanie z odkopanych fundamentw i rekonstrukcji. W Lorsch zachowaa si brama wejciowa z trzema arkadami z r. 768, wywodzca .si z rzymskich ukw triumfalnych, bo opactwo byto pod opiek cesarstwa. W 8 i 9 wieku wytwarza si na zachodzie Europy osobliwa forma kocioa bazylikowego, z wieami w fasadzie zachodniej, midzy ktrymi mieci si balkon czy empora dla monarchy. To pomieszczenie, znane i w Polsce, ostatnio bywa u nas nabywane z niemiecka Westwerk. Przy279. Dawna sala tronowa pa/acu, obecnie koci w Naraaco, ok. 850 pisuje si mu na og zbyt wielkie znaczenie architektoniczne, ikonograficzne i kulturalne, wprowadzajc do zjawiska prostego i zrozumiaego jaki irracjonalny sens. Chry zachodnie i loe monarsze, mimo e zjawiy si istotnie w czasach Karolingw, wywodz si z Rzymu, gdzie apsydy byy miejscem zasiadania cezara lub jego zastpcy (np. w Basilica Ulpia w Rzymie). Na tle tak rozumianej apsydy wyobraano w mozaice w Rawennie cesarzow Teodor, on Justyniana (6 w.). Przypomnijmy, e dwie apsydy wystpuj take w niektrych kocioach starochrzecijaskich w pnocnej Afryce (Al-Asnam z w. 4 w Algerii), a zatem geneza tej formy architektonicznej nie jest wycznoci krajw nadreskich. Tam tylko, w wielkich wityniach romaskich, dwie apsydy, zachodni i i wschodni, rozbudowano pniej w ogrom dwch przestrzeni. Dla architektury karoliskiej niezwyk wag ma plan benedyktyskiego klasztoru z St. Gallen w Szwajcarii (ry. 276, 277). Jest to rysunek na pergaminie z r. 820. Przypuszczalnym autorem planu by Erhard, historyk czasw Karola Wielkiego. Ok. roku 820 Gozbert opat klasztoru benedyktynw w S Gallen w Szwajcarii, opodal Jeziora Bodeskiego, otrzyma skopiowany na pergaminie idealny plan kocioa i zabudowa klasztornych tak, jak'wyobraano sobie, e powinny one by zbudowane. Na temat planu, ju od 17 w., istnieje bogata literatura historyczna. Dla dziejw kultury europejskiej plan, przechowywany w bibliotece w St. Gallen, posiada znaczenie podstawowe. Na planie widzimy zesp budowli skupionych wok wieloprzsowe-go kocioa bazylikowego z dwiema apsydami. Tak pomylany klasztor by ca gmin, samowystarczaln gospodarczo, a przez to niezalen. Nie trzeba zbyt wprawnego oka, by w planie wyczyta tradycje rzymskie. Koci o dwch apsydach na planie z St. Gallen jest wyranym powtrzeniem starorzymskiej bazyliki. Dobrym przykadem architektury karoliskiej jest w Niemczech pnocnych benedyktyski koci w Cor-vey nad Wezer, z empor cesarsk w czci zachodniej. Koci zbudowano w latach 873885. Z wykopalisk ST. GALLEN. OVIEDO. NARANCO 329 i fundamentw znamy o wiek wczeniejszy koci opacki w St. Riguier (w. Ryszarda) oraz koci w Saint Denis, oba we Francji. Szczeglnie cenny jest niewielki koci w Ger-migny-des-Pres nad Loar o piknych proporcjach filarw i ukw wspierajcych sklepienie. Koci posiada apsyd i transept. Naley do charakterystycznych budowli epoki. Zdumienie wzbudza dobr i uoenie kamiennych ciosw. W Hiszpanii w Oviedo (ry. 278) i w Val del Dios w Asturii zachoway si dwa bazylikowe kocioy, oba z 9 wieku. Z poowy 9 wieku pochodzi jednonawowy koci w Na-ranco ze lepymi arkadami wewntrz i silnie zaznaczonymi pasami na sklepieniu (ry. 279). Zarwno ten koci, jak i koci w Germigny-desPres, jak i niektre kocioy w pnocnych Woszech, wykazuj jakie trudne do wytumaczenia zwizki z budownictwem w dalekiej Armenii (np. z katedr w Eczmiadzin). Tumacz si one by moe wdrwkami Gotw. Najwaniejsz budowl architektury karoliskiej jest tum w Akwizgranie, centralna budowla, dzi wczona w obrb gotyckiej katedry, w ktrej skarbcu

nawiasem mwic znajduje si kilka pamitek, zwizanych z Polsk. Omioboczny koci Karola Wielkiego otoczony jest obejciem z galeriami w grze. Na pitrze miecia si naprzeciw apsydy loa cesarska 2 tronem. Do kaplicy przytykay budowle, z ktrych zachoway si jedynie fundamenty (ry. 280). Koci w Akwizgranie mia charak-

1&

0 0 g

5 os 0 Si.a KA 0 ; Id 0 ^ ^~ i 3, . !. U 0) ' ^^a 5 ^11 ' |-1 o a " l N .a ,i las U A; 0 ;>,> ^ "i^ 00^ ^

s"^ 0 3^
A

! S. Q) 0

il ws , ^ ;.Ss 5 -a 1^ s^

332 WPYW PAACU W AKWIZGRANIE ter paacowej kaplicy i zczony by za pomoc krugankw kolumnowych z zespoem cesarskiej siedziby, hal sdowych i mieszkalnych izb, jak rwnie z zabudowaniami gospodarczymi. Niewtpliwie oddziaay tu wpywy rzymskich paacw (ry. 281). Karol Wielki obra sobie Akwizgran za stolic i w wityni paacowej zosta pochowany (ry. 282). Jej forma centralna wywodzi si z Rawenny. Na dworze Karola pamitano o wietnoci tej ostatniej stolicy cesarzy zachodnich. San Vitale uwaano za paacow kaplic i Karol Wielki kaza j powtrzy w Akwizgranie. Z Rawenny zabra te kolumny marmurowe, pyty posadzki i konny posg Teodoryka. Uwaa, e w ten sposb nawizuje do staroytnoci, e staje si kontynuatorem imperium cezarw. Kaplica akwizgraska, konsekrowana w r. 805, wywara wielki wpyw. W Europie zaczto wznosi na jej wzr paacowe kaplice centralne, nie przeznaczone dla ludu. Miay suy monarchom take jako wiee obronne i jako skarbce. W tych te czasach zaczto budowa pod czci otarzow kociow tzw. krypty. W stylu romaskim (11 w.) krypty rozbudoway si w osobne podziemne kaplice. W gotyku zaniky. Pod koniec pierwszego tysiclecia (po 950 r.) architektura, a zwaszcza sztuki dekoracyjne, zotnictwo i mi-niatorstwo w Niemczech zyskuj silne rodowiska. Do najcenniejszych zabytkw architektury naley koci w Gernrode (zwaszcza podzia naw i empory) oraz krypta w. Wi-perta w kociele w Quedlinburgu, ktr cechuje podkrelenie masy i ciaru, jakby w obawie przed ich dziaaniem. W zwizku z rozwojem architektury karoliskiej przyszo do oywienia na polu sztuki. Dekoracja malarska zyskaa wtedy charakter religijny,, oparty na tekstach biblijnych. Dziekan Florus z Lyonu (ok. 850 r.) w jednej ze swych pieni opisuje malowida w apsydzie kocioa, przedstawiajce Chrystusa w majestacie, czterech ewangelistw i rzeki rajskie wok Baranka Boego. Dla dziejw sztuki z tego czasu cenny jest list z r. 827, ktrego autor prosi, aby mu nadesa dla dekoracji cian rozmaite kolory, zoto w indyjskich patkach, lazur, szmaragdowe farby i tak duo jak tylko moliwe rtci". T ostatni oczywicie dla celw zocenia. Sdzc po freskach z kocioa St. Germain w Auxerre (ok. 850), gdzie przedstawiono midzy innymi mczestwo w. Szczepana, lub z Trewiru w Nadrenii (ok. r. 880), gdzie widzimy procesj mczennikw, wreszcie z mozaiki w apsydzie kaplicy Ger-migny-des-Pres (9 w.), gdzie przedstawiono Ark Przymierza z unoszcymi si nad ni anioami, mona stwierdzi, e po wzory malarskie sigano do Woch. Wskazuj na to rwnie mozaiki w Akwizgranie, mimo e mocno zrekonstruowane w r. 1880. Oryginalnie przedstawia si karoliskie malarstwo miniaturowe. Z pocztku pozostawao ono pod wpywem irlandzko-celtyckich miniatur, 283. Ukrzyowanie, z ewangeliarza irlandzkiego w opactwie St. Gallen w Szwajcarii, 9 w. 284. Kraje lenne cesarstwa, miniatura z ewangetarza w Monachium, ok. 1000 MALARSTWO CIENNE I MINIATUROWE 333 lecz potem ustpio przed tradycjami i wpywami antycznymi, idcymi z Woch i z Bizancjum. To ostatnie rodowisko nie odgrywao jednak w renesansie karoliskim tej roli, jakiej mona by si spodziewa, gdy sztuka bizantyska przeywaa kryzys ikonoklazmu (ry. 283). Istnieje szereg szk miniatorskich, skupionych wok klasztorw europejskich. Do najwietniejszych nale rkopisy iluminowane na dworze Karola Wielkiego. W synnym ewan-geliarzu Godescala widzimy miniatur przedstawiajc studni ycia -w otoczeniu rajskich zwierzt. To malarstwo miniaturowe karoliskie, kwitnce w klasztorach francuskich i niemieckich, wpyno na rozwj sztuki europejskiej w pniejszym okresie stylu romaskiego (11 i 12 w.) (ry. 284, 285, tabl. XXVII).

W 8 i 9 wieku zastosowano przy pisaniu ksig pismo zwane minusku. Rozpowszechnienie 'tego pisma w caej Europie nastpio w cigu redniowiecza, a w 15 wieku humanici florenccy przyjli minusku karolisk za podstaw do kroju czcionek, do dzi bdcych w uyciu. Odtd pismo stao si z powrotem wyrazem artystycznego, twrczego stosunku do ycia; posiado swe prawa rytmu i formy, yjc rwnomiernie z rozwojem sztuki. Rzeba odgrywaa mniejsz rol. Na dworze w Akwizgranie istniaa odlewnia brzw, w ktrej wykonano drzwi brzowe, balustrad kaplicy paacowej, a zapewne take i 02 doby mebli. Szerzej uprawiano rzeb z koci soniowej. Wszystko oparte zostao na wzorach antycznych (ry. 285,

334 RZEBIONE DRZWI. ZOTNICTWO SZTUKA W PASTWIE WIELKOMORAWSKIM 335 .285. Madonna z Dziecitkiem, I modlc si postnc/a autora, brata Mateusza, ok. 1250. Londyn, Muz. Bryt. 287). Ostatnim dzieem nawizujcym do karoliskiego stylu s drzwi brzowe z katedry w Hildesheim (r. 1020), wykonane dla biskupa Bern-warda ju w czasach ottoskich. W okresie karoliskim wczano fragmenty budowli rzymskich, jak kapitele, kolumny, belkowania, rzeby, w nowo stawiane budowle. Czyniono to po trosze z potrzeby, po trosze z pietyzmu, chcc w ten sposb budynek jakby poczy z klasyczn przeszoci. I to take przyczynio si do wzmoenia zamiowania do antyku i do pogbienia wczesnego renesansu. Zotnictwo wypowiedziao si swoistym bogactwem form (ry. 286, 288). Byo najmniej zalene od antyku. Ko-lorowo emalii i drogich kamieni, osadzanych w cikich fasetach, pokrywaa cale przedmioty: korony, relikwiarze, kielichy, oprawy ksig. Do najwczeniejszych naley synny kielich ksicia bawarskiego Tassila (przed r. 788) (ry. 289). Zota nastawa otarzowa w Mediolanie naley do pierwszych zotniczych wyrobw redniowiecza. Wystpuj tu sceny z ycia w. Ambroego. Tu naley take czternacie zotych koron wotywnych, ktre znaleziono w Guarrazar w Hiszpanii. Jedna z koron nosi imi krla Wizygotw Rece-swinta z 7 wieku. Na dekoracj koron skadaj si filigrany, kamienie, emalie, wszystko ciko i grubo wykonane, w czym jednak jest wdzik l sia tworzywa (ry. 290). Do klejnotw z koca 10 wieku, a wic z koca sztuki karoliskiej (i ottoskiej) naley zota korona cesarzy niemieckich, znajdujca si w Wiedniu. Wysadzana drogimi kamieniami i perami, zdobna emali, nosi jeszcze cechy zotnictwa karoliskiego. Jest to jeden z najwietniejszych klejnotw Europy. Podobna, cho bardziej bizantyska, jest wgierska korona w. Szczepana. Naley swym stylem do zotnictwa z samego koca pierwszego tysiclecia. Z monarchi frankosk Karolingw, a pniej z niemieckim cesarstwem Ottonw, czy si w Europie powstanie wanego rodowiska sowiaskiego na Morawach. Pastwo wielkomo-rawskie istniao przez cay wiek 9, rzdzone ze zmiennym szczciem przez czeskich ksit. Poszukiwania archeologiczne prowadzone od r. 1949 doprowadziy do wanych odkry nad rzekami Moraw l Wagiem. Znaleziono kilka osad l fundamenty niewielkich kociow i kaplic. Plany najstarszych (w Mikulczycach, w Dolnych Westonicach) ukazuj prostoktne apsydy dobudowane do nawy. 286. Relikwiarz w. Teodoryka z kocioa St. Maurfce d'Agaume, 7 w. Zdaje si, e byy to kaplice obok pustelni misjonarzy z Zachodu, docierajcych tu w 8 i 9 wieku do granic katolickiej Europy. Budowane s pod wpywem zachodnim. Przeciwstawiali si owym misjonarzom w. Cyryl i Metody, bdcy misjonarzami obrzdku bizantyskiego. Nie potrzebowali ju budowa wity, bo te stay w osadach i grodach morawskich. Istniay tu take i centralne baptysteria o typie wywodzcym si z Woch. Z kolei na zdobnictwo wielkomoraw-skie silny by wpyw Bizancjum, na co wskazuj zabytki przewanie zlot-

Xunf3 umazni^ 'zAJD(f 'M ^ [UPdZSftf At JPZDJJPnp Z AUOJO>{ 06Z -oiqod a 'psomopelAi anz3aeisopain ezazsaC aiBbi3 3oq3 'auzan fefant}si (06 ^.OI) "t -aiM 01 uiai3(ifez3od mAures z {(dbis -PU o5ai's[SMpioni(?'snaLM BMisued 5[ap -edn p'5[OsAA 3Aq p.(Bisnm q3Ti[saz3 nonnald q3Azsl'a}ure emi^n^ "un3[s -nBiAio(s Ti^AzaC A alB.mm motrelApJ -Vi tIBpta Apoayii i lAJAo 'uoJq i m -z3fezJds 'ii(Az3i03[ 'ifioJiso 'AznB :az3iu ifo 'iaisvnvasviar)i alw^wdo M. -SDJ, Dp&S3f OB9I1fSJOMVq l/3?f3.f}f iffnazniy 'zAJDrf '009 '0 'DsnjsAJi^; bZJOAl Z D3fSU03fUDJf 0}a.r3fDf(f 88 uniasn^y irB}.rfodOJaiv '3fJO AMOf{ Ol8 '3f0 'laM.OJUOfS pS03f D; DqzazJoyso/d 'amoi) vu DWOpDyf is

338 SZTUKA KAROLISKA W POLSCE do Krakowa. Nie ma powodu wtpi w te przekazy, ktre s wysoce prawdopodobne. Centralny koci . Adaukta i Feliksa na Wawelu (poi. 10 w.) jest budowl wzniesion na planie czworolicia i bliskie mu s wielkomorawskie kaplice. Pokrewna jest take kaplica na zamku w Wiirz-burgu. Rotunda wawelska bya zapewne monarsz kaplic. Nie wiemy dobrze, jaki miaia ksztat. Obecny ksztat jest rekonstrukcj z r. 1917. Inne rekonstrukcje, ostatnio wysunite, s jeszcze mniej przekonywajce. Podobnie i inne budowle wawelskie, pochodzce z 10 wieku, s dzieami misji chrzecijaskich, przenikajcych do Polski z poudnia, z Czech czy z Moraw. Skoro ju o Polsce mowa i o Krakowie, to pnokaroliski (z 9 w.) by koci w. Salwatora na Zwierzycu w Krakowie, zachowany w swych zasadniczych murach. Zapewne by to koci misjonarzy z Wysp Brytyjskich, bo jake inaczej tumaczy jego podobiestwo do kocioa w Bradford on the Avon w Anglii (10 w.)? W ten sposb odbla-' ski architektury i sztuki karoliskiej wystpuj i w Polsce. Nie tylko zreszt w Krakowie nad Wis, ale i nad Wart w Poznaniu, gdzie odkryto lady pierwszej katedry polskiej, z czasw Mieszka I i Dbrwki. Koci ten mia na zewntrz baptyste-rium z mis chrzcieln i by skromn bazylik w typie architektury przedromaskiej. Wedug niezbyt dokadnych wiadomoci rdowych cesarz Otton III (ten sam, ktry Bolesawowi Chrobremu w r. 1000 wrczy w Gnienie insygnia wadzy, midzy innymi kopi wczni w. Maurycego, przechowywan do dzi na Wawelu) mia otworzy grb Karola Wielkiego w Akwizgranie, gdzie znalaz zwoki owego monarchy, pochowane w pozycji siedzcej. W dowd uznania mia on zocony tron Karola Wielkiego darowa Bolesawowi Chrobremu, ktry przekaza mu w zamian relikwie w. Wojciecha. Sawa imienia Karola i jego dynastii musiaa by wielka wrd Sowian nad Odr i Wis, skoro jego imi nabrao w jzyku polskim znaczenia monarchy krla. XVII ROMANIZM

340 WYTWORNOSC I POWAGA STYLU CECHY KONSTRUKCYJNE 341 291. Zasig stylu romaskiego Styl romaski obj Europ w 11 i 12 wieku (ry. 291). Prbowano go rnie definiowa. Najpierw dostrzeono w nim spucizn staroytnego Rzymu, bo narodzi si w tej czci Europy, ktra kiedy bya pod wadz Rzymu. Std te pochodzi nazwa stylu. Kierowano si analogi do jzykw .romaskich. Pniej dostrzeono, e w romanizmie wystpuj take i inne cechy i wpywy, i e genezy stylu nie da si wyprowadzi jedynie z dziedzictwa po staroytnym Rzymie. Kocioy romaskie opieraj si na planach wity starochrzecijaskich. Opieraj si, ale nie powtarzaj ich, z wyjtkiem kociow woskich. W konstrukcji (budowie sklepie, ukw, podpr), daje si zauway ogromna odkrywczo, a take rnorodno techniczna. Szukano rozwiza trwaych i dlatego sklepiono kocioy, a unikano stropw nad nawami. Nie pozbawione susznoci s te definicje, ktre cech romani-zmu widz w dodawaniu (przystawianiu) przestrzeni niezalenych od siebie, np. przse, naw, wie. Romanizm cechuje powaga i wytwor-no form (ry. 292). Jest to sztuka z czasw panowania feudalnych monarchw w pastwach i pastewkach, rozrzuconych na terenie Europy. Jest to take architektura osad i miast powstajcych u stp zamkw lub w pobliu katedr. Po roku 1000 rozwija si w Europie silny ruch budowlany, poczony z bujnym yciem klasztornym. Najwaniejszym krajem, ktry wypowiada si wielkimi, miaymi przedsiwziciami budowlanymi, staje si Francja i dlatego dzieje romanizmu zacz wypada tutaj. W tym czasie zyskuje przewag poduny ksztat kocioa nad centralnym. Oczywicie trafiaj si kocioy centralne, lecz s rzadsze. Plan poduny z naw poprzeczn odpowiada lepiej celom kultu. Rwnoczenie na styl romaski skada si jednorodno detali. To one wanie decyduj o obliczu romanizmu, one wi w cao rozmaite budowle od Francji do Polski, od Skandynawii po Hiszpani i Sycyli. Sklepienia w stylu romaskim bywaj rne: kolebkowe (beczkowe) lub krzyowe. Te ostatnie s lejsze. Ich nacisk wypada na naroniki, a nie na ca cian. Trafiaj s,i take czsto drewniane stropy; w miar rozwoju stylu ustpuj jednak sklepieniom. Okna w nawach bocznych s niewielkie, zamknite pokrgym ukiem. Naley jednak podkreli, e uk okrgy (okien, arkad, portali) nie stanowi zasadniczej cechy romanizmu. Budowle romaskie z zewntrz charakteryzuj portale z kolumienkami (tw. uskokowe), mae galeryjki lub pytkie arkady oraz dugie wystpy murw, czyli tzw. lizeny, tj. rodzaj pilastrw, bdcy zapowiedzi przyszych szkarp. Wszystkie te cechy nie musz jednak wystpowa ani razem, ani w jednym czasie. Tradycje lokalne lub kraj, z ktrego pochodzili budowniczowie, wpywaj silnie na romanizm. Romanizm francuski mona podzieli na dwie grupy: a) na sklepione budowle, gwnie kocielne, w Burgun-dii i w prowincjach poudniowych, 292. Poczwrna kolumna w klasztorze Benedyktynw w Monreale na Sycylii, 12 w. b) na budowle kocielne we Francji pnocnej. W obu orodkach rozwina si rzeba, najczciej w formie paskorzeb monumentalnie dekorujcych portale kociow i katedr. Oto poszczeglne szkoy architektoniczne we Francji: W szkole burgundzkiej kocioy s miao zaplanowane, jasne, sklepienia s wsparte na silnych filarach. W szko-

342 SZKOY I ODMIANY 293. Opactwo w Paray-le Monial, ok. 294. Koci w Poitiers, l] w. 1050 295. Katedra w Angouleme, 1105 le tej rozwija si budownictwo klasztorne (ry. 293). Punktem wyjcia dla tego budownictwa by wielki zesp klasztorny benedyktynw w Chiny (11 i 12 w.), zburzony z kocem 18 w. Znamy go z dawnych planw i widokw. Koci z Chiny (z r. 1089) by budowl bazylikow, picionawow, z dwiema poprzecznymi nawami i trjnawowym przedsionkiem. Siedem wie zdobio sylwet kocioa. W porwnaniu z Ciuny prostsze i surowsze byy opactwa cysterskie, np. w Citeaux, w Morimond lub w Fontenay. W pnocnej Francji, tj. w okolicach Parya, w Szampanii, a po Niderlandy, romanizm nie odegra wybitniejszej roli. W romanizmie plnocno-francuskim bywaj stosowane sklepienia krzyowe. Pniej przyszo w pnocnej Francji do budowy sklepie z kamiennymi ebrami, co miao ogromne znaczenie dla powstania stylu gotyckiego. Kocioy w Normandii nakrywano drewnianymi stropami, a nawy miay na pitrze loe, tzw. empory. W rodkowej Francji, w szkole owernijskiej (w dorzeczu Loa-ry), kocioy miay galerie i apsydy (np. w Clermont-Ferrand), podobnie jak i witynie na poudniu Francji, wzdu drogi do Santiago de Compo-stela w Hiszpanii. Stosowano tu kaplice na obejciu chru. Rzeby kocioa w Owernii charakteryzuje prosta kompozycja. Szkoa owernijska naley do najstarszych we Francji. W poudniowo-zachodniej Francji, w szkole poitierskiej, kocioy romaskie byway mroczne. MiaROMANIZM FRANCUSKI 343 y jednak wysokie nawy boczne i byy sklepione kolebkowo. Natomiast fasady byy tu bogato zdobione (np. fasada Notre Dam w Poitiers) (ry. 294). W prowincji Perigueux rozwina si odmiana akwitaska. Charakterystyczne s tu wntrza kociow podzielone sklepieniami kopulastymi, tworzcymi niezalene przestrzenie. Przykadem mog by katedry w Perigueux (St. Front) i w Angouleme (ry. 295). Oddziaay tu wpywy kopu bizantyskich. W Langwedocji dekoracja wybitnie rzebiarska rozwina si od 11 wieku. Najlepsze przykady pochodz 2 Moissac i Tuluzy. Wpyny na rzeb w Narbonne i okolicach Pirenejw. Na poudniu w Prowansji (u ujcia Rodanu) kocioy byway proste i skromnie owietlone. Panowa tu jakby duch klasycyzmu (np. kapitele zdobne akantem lub rzebione fryzy belkowania) (ry. 296, 297). Francuski romanizm jest dzisiaj ceniony wysoko i podziw dla niego jest znacznie wikszy ni dawniej, tj. w 19 wieku, kiedy interesowano si niemal wycznie gotykiem. Jak wspomnielimy, styl romaski we Francji cechuje dua wytworno form, przy rwnoczesnej prostocie i celowoci. Dlatego to budowle romaskie, sakralne lub wieckie (np. zamki feudalnych wadcw) oddziauj swymi jasnymi, racjonalnymi formami. T charakterystyczn cech architektura francuska zachowaa do dzi. Szkoa normandzka, surowa i cika, oddziaaa na Angli (ry.

344 w NORMANDII. W ANGLII 296. Kruganki kocioa St. Trophime w Aries, 1112 w. 298). Zdobywaj j w r. 1066 Norma-nowie (Wilhelm Zdobywca) i przenosz swj styl za morze. Ten okres budownictwa w Anglii jest nawet nazywany stylem normandzkim. Naj-wietniejszym przykadem romanizmu tego typu jest katedra w Durham (niedaleko granic Szkocji), cika,' masywna, bardzo konstrukcyjna (ry. 299, 300). Katedra w Durham posiada empory, a kapitele kolumn s kostkowe. Trzony kolumn pokrywaj ornamenty geometryczne, typowe dla stylu zwanego normandzkim. Powstanie katedry przypada na lata 10931133. Sklepienie jest krzyowe z grubymi ebrami, co jest zastanawiajce, bo w zasadzie sklepienia ebrowe nale do gotyku. W kadym razie w Durham mamy jeden z najstarszych przykadw eber i to uytych wczeniej ni we Francji. Lecz ten sposb budownictwa nie oddziaa tak szeroko-jak przebudowa opactwa w St. Denis (r. 1144). I dlatego ta ostatnia data uwaana jest za pocztek gotyku. We Woszech lokalne tradycje romaPORTALE 345 297. Portal z kocioa St. Trophime w Aries, 1112 w.

346 PLANY KOCIOW DURHAM. ROMANIZM WE WOSZECH 347 298. Plan kocioa w Caen, ok. 1062-1066 299. Plan katedry w Durham, 1093 1133 nizmu sigaj czasw rzymskich i wpywaj na architektur (tabl. XXVIII). Typow bazylik starochrzecijask z atrium i przedsionkiem widzimy na przykadzie kocioa w. Ambroego w Mediolanie. Wntrze jest szerokie, z emporami, o sklepieniu podzielonym gurtami na niezalene przestrzenie. Na skrzyowaniu nawy gwnej z transeptem wyrasta wiea. Zamiast pendentyww u podstawy wiey zastosowano nisze (tzw. trompy) (ry. 301). Wiee zwizane z fasad nie przyjy si w kocielnej architekturze woskiej. Zastpuj je dzwonnice (cam300. Wntrze katedry w Durham, 1133 panile), stojce obok kocioa i niezalene od niego. Tak np. synna krzywa wiea w Pizie stoi obok romaskiej katedry i baptysterium. Budowle te powstay w cigu dwustu lat (10531272). Fasada katedry w Pizie i jej dzwonnicy pokryta jest galeriami okrgoukowych arkad. Kolumnowy podzia nawy gwnej oparty jest wyranie na architekturze starochrzecijaskiej (ry. 302). Kontynuacj tej architektury we Woszech w okresie romanizmu jest niewielki koci S. Miniato na wzgrzu nad Florencj. Postawiony na wzgrzu z dala od miasta i jego

348 ROMANIZM W NADRENII 307. Bazylika w. Ambroego w Mediolanie, 912 w. zgieku zachowa si tak, jak zbudowano go w 11 i 12 wieku. Wspominalimy o tym w rozdziale o sztuce starochrzecijaskiej (str. 187). Jest to koci bazylikowy z belkowaniem dachu widocznym z nawy. Architekt podkreli t konstrukcj malujc belki. Styl romaski w Niemczech posiada znowu swoje wasne oblicze, zreszt wspaniae. I tu wystpuje kilka szk, w ktrych moe najwaniejsza jest szkoa nadreska. W Moguncji, Wormacji, Kolonii, Spirze buduje si kocioy typowo romaskie. Niektre z nich s dwuapsydowe. Wspomnielimy, e jeszcze z Rzymu wywodz si owe dwuapsydowe bazyliki (np. Basilica Ulpia; w jednej z apsyd znajdowao si miejsce sdw, w innej skadano hod cezarowi). Ot romanizm niemiecki przyj motyw dwch apsyd lub loy zachodniej (tzw. Westwerk), ktra miaa symboliczne znaczenie miejsca przeznaczonego dla monarchy, we wschodniej natomiast ustawiano otarz. W ten sposb spotykay si dwie wadze: duchowna i wiecka. Katedra w Wormacji, wielka budowla bazylikowa, miaa sze wie, z ktrych dwie wzniesione s na planie omioboku, przez co czyni wraenie kopu. Bliska jej w swych formach jest katedra w Moguncji (ukoczona w r. 1239) z potn wie w chrze zachodnim. W kocioach nadreskich, ale nie tylko, wystpuj krypty. S to pod-. ziemne kaplice, pierwotnie przeznaczone na przechowywanie relikwii, ktre byy celem pielgrzymek. Std do krypt prowadz dwa wejcia uatwiajce krenie. Krypty byy sklepione, wsparte na kolumnach z kapitelami kostkowymi. Dodajmy, e skle302. Katedra w Pizie, 11 w. ROMANIZM SASKI 349 pienie krypty powodowao podwyszenie poziomu czci otarzowej kocioa, czyli prezbiterium, gdzie zazwyczaj odprawia piew chr kapanw (ry. 303). Osobn grup w romanizmie niemieckim stanowi kocioy saskie w Hil-desheim, Ouedlinburgu, Gernrode, Brunszwiku. Najcenniejsze s dwie bazyliki w Hildesheim: w. Gotarda (powicona w r. 1033) i w. Michaa (zaczta w r. 1033) (ry. 304, 305). Oba kocioy maj dwa chry i tzw. alternacj podpr (czyli kolumn na przemian z filarami). Kocioy grupy saskiej nakryte s puapami. Dodajmy, e sklepienia w romanizmie nie303. Krypta w katedrze vr Spirze, ok. 1100 mieckim pojawiaj si pno, okoo pidziesit lat pniej ni we Francji. W Westfalii, na pnocy, wystpuj inne typy wity, mianowicie kocioy halowe (o trzech nawach rwnej wysokoci), np. w Paderborn. Do pnoromaskich kociow nale katedry w Bambergu i w Naum-burgu, obie dwuchrowe z wieami, imponujce rozmiarami. W Niemczech w okresie romanizmu rozwija si take budownictwo klasztorne. Obok benedyktyskich kociow (Hirsau, Paulinzelle) powstaj klasztorne zabudowania cysterskie. Te s odmienne ni w Burgundii.

350 STYL ROMASKI W POLSCE 304. Wntrze koSdola w. Michaa w Hildesheim (stan przed r. 1945), 1112 w. Chr bywa zakoczony prostoktnie, fasady nie maj wie. W myl reguy zalecanej przez zaoyciela zakonu w. Bernarda, dekoracja ich jest skromna. Zbliamy si do Polski. Dawniej sdzono, e dzieje naszej architektury zaczynaj si od stylu romaskiego, dzi wiemy, e ju przed rokiem tysicznym istniao u nas budownictwo przedromaskie, bardzo skromne, to prawda, pocztkowe, ale idce od architektury epoki merowiskiej i karoliskiej. Styl romaski w Polsce trudno uporzdkowa wedug szk terytorialnych. Przyczyn jest tu rozmaito rodowisk, skd Polska sprowadzaa budowniczych. Architekci, zalenie od tego skd przybywali, przynosili wasne, lokalne sposoby budowania. I tak pierwsza w Krakowie katedra z czasw Chrobrego, ktrej fundamenty znamy z jej czci apsydalnej, miaa krypt w chrze zachodnim, transept i trzy nawy nakryte puapem. Wiele wicej nie da si z odkopanych resztek wyczyta, prcz NA LSKU I W WIELKOPOLSCE 351 przypuszczenia, e t katedr wznieli budowniczowie sascy. Inne twierdzenia pozosta musz w sferze hipotetycznych rekonstrukcji, tym bardziej nieprzekonywajcych, im wikszy materia porwnawczy wciga si w dowodzenia. Natomiast zbudowana opodal przez Wadysawa Hermana druga katedra krakowska, z ktrej dochowaa si zachodnia krypta w. Leonarda, wsparta na kolumnach, ywo przypomina tego rodzaju krypty w Nadrenii (ry. 306). Do tego samego typu budownictwa naley koci w Tumie pod czyc. Polska posiada take pikne przykady romanizmu na lsku, w Wielkopolsce, w Krakowie (koci w. Andrzeja), kocioy wiejskie, jak np. w. Jana koo Siewierza lub wiejski koci w Prandocinie (k. Miechowa), lub koci dominikaski w. Jakuba w Sandomierzu. Ten ostatni, z pocztku 13 wieku, postawiony jest z cegy. Pierwszy to przykad uycia tego materiau budowlanego u nas jeszcze w stylu romaskim (1228). Odtd w kraju ubogim w kamie cega miaa sta si podstawowym materiaem budowlanym. Ale to ju za panowania gotyku. Rozwj architektury romaskiej w Europie zachodniej wpyn oywczo na rozwj innych dziaw sztuki. Kocioy wymagay dekoracji: malowide ciennych, sprztw i tkanin. Monarchowie i ich lennicy coraz chtniej widzieli cenne wyroby, bro, klejnoty na swoich dworach. Wyprawy krzyowe zetkny Europ zachodni ze sztuk Bizancjum, a take Bliskiego i nawet Dalekiego Wschodu. Z drugiej 305. Plan kocioa w. Michaa w Hildesheim, 11 w. strony Koci, ktry posiad cakowity monopol na twrczo literack, naukow, artystyczn, muzyczn, spostrzeg rwnie, e sztuka jest potnym rodkiem oddziaywania. W Kociele zarysoway si dwa kierunki estetyczne. Jeden reprezentowany przez w. Bernarda z Clair-vaux, zaoyciela cystersw. Sw. Bernard z nieufnoci patrzy na wietno sprztw i ozdb bojc si,

352 DWIE TENDENCJE W ROMANIZMIE RZEBY I TRE ICH PRZEDSTAWIE 353 306. Krypta sw. Leonarda w katedrze krakowskiej, ok. 1100 307. Zwierzta grajce na instrumentach, kapitel tzw. historyczny z katedry w Canterbury, ok. 1120 ' oqt> > '.'\ e odwodz one wiernych od spra-"' wy zbawienia. Patrzy nie bez zgor.^ szenia na bied ludu i bogactwo kosie ciolw. Drugi, odmienny kierunek reprezentowa opat benedyktynw z Saint Denis Suger, ktry w wietno- ''t' sci budowli i urzdzenia, w liturgii,,.. J widzia dowd politycznej i religijne^ potgi Kocioa. Rwnoczenie rycer; stwo opanowane byo duchem kru cjat; rwnie wasale-rolnicy chtni pielgrzymowali do miejsc witych. ^1 Chcieli dozna bogactwa przey, apa i nie jedynie kontemplacji lub pokuano; ty. Przez Francj poudniow cigny pielgrzymki do Santiago de Compo-stela w Hiszpanii. Kocioy wzdu tej drogi odznaczay si wietnoci, a fasady byy bogato dekorowane. Jest to jedna z przyczyn, e we Fran-ji doszo do odrodzenia rzeby zwizanej z architektur na skal dotd ''e spotykan. Jeszcze niedawno, tj. w czasach Karolingw, rzeby ograniczone byy do reliefw dekoracyjnych i do przemytu artystycznego. Tradycja wielkich )gw i paskorzeb, idca ze sta-cytnoci, zostaa wtedy przerwana. 'gpaniczano si do rzeb stanowi-i'|h ornamentalne ozdoby i do ma-vqh rzeb, wykonanych z metalu -i; o z koci soniowej. Mona byo oczekiwa, e we Fran-;ji powrc formy rzymskie, ktrych 'ylfe przykadw znajduje si na poudniu tego kraju. Tu i wdzie isto-"lie przyszo we Francji do wzorowania si na staroytnoci (np. pila;y obkowane z Autun, postacie - "stow i Chrystusa z Tuluzy). Rzebiarze romascy mieli wasn '.>t<cepcj postaci ludzkiej i wasny "o-sunek do architektury. Szanowali nice architektury, tj. ukw i w-'arw, do ktrych naginali dekoracj. -3o najwybitniejszych rzeb nale ""by z 12 wieku w portalach bur-^dzkich kociow w Beaulieu, -utun, Yezelay. W rodkowej Francji -Chartres powstao wspaniae dzie-c azeby 12 wieku (zachodnie porta- katedry). Sw ikonografi, a cz-,owo i ksztatem szczegw, nale a do romanizmu, ale jako cao 'uwieraj nowy okres rzebiarski gotyku i dlatego omwione bd w nastpnym rozdziale. Ikonografia portali romaskich obraca si najczciej wok tematu chrzecijaskiego nieba i Sdu Ostatecznego. W tympanonach portali tronuje Chrystus w mandorli, czyli wietlistej tczy, a po jego bokach widzimy czterech ewangelistw, dalej za prorokw i witych. Wolne miejsca i podziay wypeniaj najrniejsze sceny: dusze grzesznikw, odwaanie grzechw, anioy, zwierzta, diaby i potwory apokaliptyczne. Nie brak scen traktowanych ze swoistym humorem, np. diaba starajcego si przeway szal, na ktrej siedzi grzesznik. Ze wszystkich romaskich tympanonw moe najszlachetniejszy jest tympanon z Vzelay w Burgundii. Jego treci jest misja apostow, z ktrych kady trzyma w rku ewangeli. Wok przedstawione s rne rasy i narody (prawdziwa to encyklopedia wczesnej wiedzy o wiecie), a na uku portalu wyobraono kalendarz w formie znakw zodiaku i przedstawie pracy (dla podkrelenia, e nauka wiary odbywa si zawsze i wszdzie). Caa ta ikonografia pozostawaa w zwizku z nauk Kocioa o niebie i piekle, o krlestwie Chrystusa, o prawdach wiary, a suy miaa do nauczania ludzi

prostych, niepimiennych, co byo wwczas regu (ry. 307). Nazwano te dekoracje rzebiarskie ,,biblia pauperum" bibli ubogich. By to ten sam cel dydaktyczny, ktry na Wschodzie przyja cerkiew bizantyska, czyli nauczanie przez pokazywanie scen historycznych i wizji religijnych. Ale gdy w Bizan-

354 ZOTNICTWO ROMASKIE 308. Chrzcielnica z brzu w kociele St. Barthelemy w Liege, dzieo Reniera de Huy, 11071118 cjum koci wschodni szybko wypracowa sztywne reguy przedstawie, we Francji w 12 wieku nie postawiono przed sztuk adnych barier formalnych. Bogactwo rzeby romaskiej wypowiedziao si nie tylko w kamiennej dekoracji wity. Objo zotnictwo i to tak ywo, e wieki 12 i 13 mona nazwa najwietniejszymi wiekami tej sztuki. Zamono Europy zachodniej wzrosa i to pozwolio ze zota i srebra wykonywa relikwiarze, nastawy otarzowe, naczynia i sprzty liturgiczne. Wszystko zdobione drogimi kamieniami. Niektre z owych dzie doszy do naszych czasw, cho wiele zniszczono w czasie niepokojw i wojen. Ze ztotnictwem czy si blisko technika emalii. Emalia powstaa w Egipcie, rozwina si w Persji, dotara do Chin, a w Europie pojawia si w 11 wieku. Z miniaturowego malarstwa przeja podstawowe formy i ikonografi. Wysoki poziom osigna we Francji w Limoges wi i 12 wieku. Gwnym terytorium, gdzie rozwino si zotnictwo, s kraje nadre-skie, okolice Akwizgranu i pogranicze dzisiejszej Belgii. Tradycje zotnicze byy tam dawne, a w 12 wieku odyy z ca si. Relikwiarze, otarze przenone, nastawy otarzowe, szczeglnie bogate, zgodnie z ikonografi epoki przedstawiay Chrystusa, Matk Bosk, witych. Do synnych zotnikw epoki romaskiej naley Mikoaj z Verdun, autor relikwiarza Trzech Krli z Kolonii. Rozpocz go w r. 1181 i ukoczy cz doln (arkady z prorokami) po dziesiciu latach. Dopiero w r. 1230 caa skrzynia zostaa obita zotymi blachami i pokryta przedstawieniami figuralnymi. P wieku trwaa wic praca przy tym dziele. Mikoaj z Verdun jest rwnie autorem emaliowanego otarza z Kloster-neuburgu w Austrii (tabl. XXIX). Wybitnym zotnikiem epoki by G o-defroid de Claire. Z jego warsztatu wyszy dwa wspaniae zocone kielichy z Trzemeszna w Wielkopolsce. Osobn dziedzin stanowia romaska rzeba w brzie. Istnieje na obszarze Europy wiele wikszych i mniejszych dzie sztuki z brzu, gwnie z 12 wieku, wiadczcych o poziomie odlewnictwa w tym czasie. Jest wrd nich wiele sprztw kocielnych, akwamanili (dzbankw) w ksztacie zwierzt, wiecznikw, naczy, chrzcielnic (najsawniejsza jest chrzcielnica w Liege roboty R e PATENA KALISKA. DRZWI GNIENIESKIE 355 niera de Huy, ry. 308, oraz chrzcielnica w Hildesheim). W Hildes-heim postawiono take wielk brzow kolumn ku czci w. Bernwar-da. Tu nale take drzwi brzowe, kt309. Patena Mieszka Starego i opata Szymona z Ldu. U dou w niszy, posta zotnika Konrada, ok. 1175. Kalisz, koci w. Mikoaja rych w Europie dochowao si wiele (np. w Hildesheim z 11 w. lub w Nowogrodzie). Tradycj sw sigaj one staroytnoci. Nas szczeglnie blisko interesuj drzwi z Gniezna, wielkie, zdobne paskorzebami, ci-

356 MINIATURY ROMASKIE le zwizane z Polsk, gdy przedstawiaj sceny z legendy w. Wojciecha. Obok scen historycznych ilustrujcych jego ycie, mier, wykup ciaa, pogrzeb, drzwi obiega bordiura zdobna rolinn wici, w ktrej widzimy wplecione zwierzta. Ikonografia scen z ycia w. Wojciecha jest stosunkowo jasna i czytelna. Pozostaje w zwizku z jego pisanymi ywotami, z ktrych nie wszystkie si dochoway. Wiksz trudno sprawia zrozumienie celu i znaczenia przedstawie na bordiurze. Take datowanie drzwi nie jest cakowicie pewne: e pochodz z 12 wieku, nie ulega wtpliwoci, lecz nie jestemy pewni, z ktrej wierci tego wieku. Ostatnio przyjmuje si, e drzwi wykonano w rodowisku nad Moz, ju w drugiej poowie 12 wieku. Romaskich zabytkw przemysu artystycznego w Polsce jest znacznie wicej. Nie daj one jednak caoci obrazu naszej kultury artystycznej. Nie s te na tym polu wykluczone niespodzianki, jak wiadcz o tym niezmiernie wane i cenne odkrycia w Wilicy, gdzie^ znaleziono ryty na posadzce przedstawiajce ksicia (Bolesawa Kdzierzawego?) i jego rodzin. Ryty wilickie nale bardziej do malarstwa lub grafiki, ale w zotnictwie (patena kaliska) (ry. 309) mona znale ich wytumaczenie formalne. Miniatury romaskie we Francji wpyway co prawda na program rzebiarski portali katedralnych, a ze sztuki celtyckiej i germaskich plemion przyjmoway ornamenty, ale 310. Alegoria Kocioa, miniatura w kodeksie z Monte Casino, ok. 1090. Watykan 311. Zwiastowanie pasterzom, miniatura w ewangeliarzu Henryka 11 w Monachium, 11 w. pozostaway bardziej dekoracj ni malarskimi przedstawieniami. Z wolna jednak w miniaturach romaskich sceny figuralne zwyciyy, a fantazja i abstrakcja zaczy si cofa przed wzorami branymi z natury (ry. 310, 311). Szk miniatorskich w okresie romaskim istnieje wiele. Zwizane byy z klasztorami w Nadrenii, we Francji, w Anglii. Rozrni midzy nimi odrbnoci lokalne jest bardzo trudno. Nas szczeglnie obchodzi miniator-stwo nadreskie, jak rwnie szkoy ratyzboskiej. Stamtd przywoono do Polski pierwsze miniaturowe kodeksy. Zdaje si, e w Polsce pracowni miniatorskich w 11 i 12 w. nie byo. Stosunkowo niedawno obudzio si zainteresowanie dla malarstwa romaskiego (od 11 do 13 wieku). Znamy we Woszech, w Hiszpanii i we Francji i w reszcie Europy, okoo stu kociow, w ktrych zachoway si romaskie malowida cienne. Muzea przechowuj nie wicej jak drugie tyle obrazw romaskich, malowanych na deskach. Nie jest to wiele zabytkw. Niemniej s one pierwszorzdnej wagi. Dlaczego? Narodziny nowoytnego malarstwa dokonay si na przeomie 13 i 14 wieku we Woszech, we Florencji. Historykw sztuki i kultury zawsze zdumiewa wystpienie Giotta. Wanie malarstwo romaskie w Europie, cho na og do ostrone, bez rozmachu, to jednak stylowo jednolite, wykazuje jak bardzo romanizm w malarstwie rni si od tego nowego stylu, ktry w 13 wieku stworzono we Florencji. Jedno stylow ROMASKIE MALARSTWO CIENNE 357 malarstwa romaskiego wida w zestawieniu z malarstwem miniaturowym. Mimo duych rozmiarw wyczuwa si w obrazach romaskich powikszone miniatury. Postacie s z zasady obrysowane i dopiero kolorowane, gowy przechylone, palce rk wykrzywione, a nogi rozstawione, co ma oznacza ywy ruch. Charakterystyczne s suknie. Krtkie tuniki, paszcze (staropolskie czecha), a dla witych postaci dugie szaty i staroytne togi. Wyraz twarzy z zasady surowy, niezwizany z treci obrazu. We Woszech wpywy mozaikowego malarstwa byy najsilniejsze, bo tu przebywali malarze bizantyscy. Do najwczeniejszych nale (z r. 1007) freski w bazylice w. Wincentego w Galliano w Lombardii, w Akwilei w katedrze (10191024), w

Rzymie w dolnej bazylice Jzefa i Mojesza. Malarze mieli tu sposobno przedstawi epizody z ycia, ilustrowa Bibli w sposb zrozumiay i ciekawy, bo o przystpno i atwo szo przede wszystkim. Std w romaskim malarstwie francuskim postacie s due i wyrane. Do najlepiej zachowanych malowide naley dekoracja poway w Zillis'w pd. Szwajcarii w kociele w. Marcina. W kasetonach poway wymalowano w poowie 12 wieku przedstawienie nieba i pieka oraz fantastyczny wiat mitologii (tematycznie podobny do tego, jaki widzimy na drzwiach gnienieskich) z rozmaitymi dziwnymi stworami. Freski z Zillis s najwikszym skarbem romaskiego malarstwa. W Niemczech w Hildesheim cenna bya powaa romaskiego kocioa, nieste-

358 TKANINA Z BAYEUX ty zniszczona w czasie drugiej wojny wiatowej. Bardzo wanym zabytkiem romaskim z pogranicza malarstwa i przemysu artystycznego jest synna haftowana makata, nazywana Tkanin z Bayeux (z lat ok. 10701090), przeznaczona do zawieszenia gr w nawie kocielnej. Rysunkowy projekt dla tego haftu wykona musia wybitny artysta. Na przeszo 70-metrowym fryzie przedstawiono najazd Wilhelma Zdobywcy na Angli w roku 1066. Twrca by widocznie wiadkiem scen rysowanych z wielkim realizmem, scen takich, jak przygotowanie do inwazji, jak bitwa pod Hastings, rzdy krla. Tkanina z Bayeux jest najwaniejszym dla dziejw 11 w. zabytkiem o treci wieckiej. W caej swej powadze, ale i szczeroci romanizm stanowi jakby pierwszy akt sztuki europejskiej. Otworzy .on przed Europ dziedziny twrcze w zakresie plastyki, o ktrych nie przypuszczano, e s moliwe. Uchroni sztuk europejsk przed skostnieniem, stworzy drog dla tego, co jest w sztuce najwaniejsze, tj. dla twrczej indywidualnoci.

360 MYLNA NAZWA 312. GotyA we Francji Zacznijmy od nazrAry. Ju we wczesnym redniowieczu mwiono o niektrych budowlach jako constructa artificibus Gothis" (wzniesionych przez gockich budowniczych), przez co rozumiano, e na pnocy oddziayway wzory i tradycje lokalne (ry. 312). Pniej rozrniano ksigi pisane po gocku (gotykiem) od ksig pisanych po rzymsku, czyli alfabetem aciskim. Oba okrelenia pisma utrzymay si zreszt do dzi. Wochy nigdy nie pogodziy si z wpywami idcymi z pnocy, a upadek imperium rzymskiego' przypisyway germaskim Gotom. I w tym sensie ujemnym artyci renesansu zaczli mwi o stylu gotyckim (gockim). W roku 1550 Giorgio Vasari wprowadzi termin stylu gotyckiego do swych biografii sawnych artystw. Okreli styl gotycki jako dziwaczny l barbarzyski"; odtd nazwa przyja si. Z wolna od poowy 18 wieku w Anglii i we Francji rozpoczo si uznanie dla wietnoci architektury gotyckiej. W pemi objawio si ono dopiero w 19 wieku, w okresie romantyzmu. Synna powie Wiktora Hugo Notte-Dame de Paris, wydana w roku 1825, rozsawia styl. W Polsce lad dawnych zapatrywa na gotyk mamy w Panu Tadeuszu, gdzie Mickiewicz opisujc zamek Horeszkw mwi, e ,,gotyckiej by architektury, cho sdzia dobrze wiedzia o tem, e majster rodem z Wilna byt, nie za Gotem". Take Domek Gotycki w Puawach ksinej Izabeli Czartoryskiej wiadczy o zainteresowaniu gotykiem w Polsce na pocztku 19 wieku. 313. 'Villard. de Honnecourt, karta ze szkicw nika, ok. 1250. Pary, Bibl. Na-tionale W dziejach sztuki styl gotycki jest o tyle wyjtkowy, e daje si do cile zdefiniowa na podstawie konstrukcji, a nie w oparciu o kryteria estetycznoformalne.. Nauki matematyczne, a szczeglnie geometria, odegray tu znaczn rol. Villard de Honnecourt, architekt francuski z 13 w., w szkicowniku, a zarazem podrczniku dla artystw, umieci tak uwag: W tej ksidze moesz znale dobre CISO ZASAD GOTYKU 361 rady dotyczce wielkiej sztuki budownictwa i konstrukcji ciesielskiej. Znajdziesz take sztuk rysunku, na ktr skadaj si elementy rysunku, jakich da i uczy nauka geometrii" (ry. 313). Istotnie dziki stosowaniu geometrii mona byo wymierzy plany kociow i zaprojektowa bogactwo ozdb. Rzuty filarw i kolumn, arkady, profile i portale rysowano posugujc Si cyrklem i ktownic i otrzymywano skomplikowane ksztaty. Wspomniany szkicownik Homiecour-ta (w Bibl. Nationale w Paryu) naley do najcenniejszych manuskryptw z 13 wieku. Nie wiemy, kim by jego autor. y w pierwszej poowie 13 wieku, pochodzi z okolic Cam-brais i przebywa dugi czas na Wgrzech, jak to sam wspomnia Szkicownik liczy 64 karty i widzimy na nich projekty malarskie ustawienia postaci i uoenia draperii, symbolicznych figur, a nawet caych scen. Duo uwagi powica Villard zwierztom, a take nagoci mskiej. Nie wszystkie rysunki wyszy spod jego rki. W kilkunastu innych przedstawia poziomy i przekroje katedr w Chartres, Laon, Reims, przydajc im pouczajcych objanie 'zawsze w jzyku francuskim. Mechanika i nauka ciesielstwa dopeni caoci. Wida w szkicowniku Villarda wieo spojrzenia, krytycyzm, poszukiwanie ruchu, wszystko to, co sprawio, e sztuka gotycka nie operowaa martwymi schematami i nie zatrzymaa si na przepisach jak bizantyska lub dalekowschodnia, ale sza dalej a do chwili, gdy przodownictwo objy wielkie indywidualnoci.

362 CHR Z OBEJCIEM W ST. DENIS Z okazji budowy chru z obejciem w St. Denis opat Suger pisa, e bdzie on wieci wspaniaym, nieprzerwanym wiatem", i to byo owo gwne zaoenie estetyczne, ktre doprowadzio do powstania stylu gotyckiego. W okresie stylu gotyckiego syszymy nazwiska kilku znakomitych architektw, jak Wilhelma z Sens lub Villarda de Honnecourt czy Mateusza z Arras i Piotra Parlera (twrcw katedry w Pradze). Nazwiska te dochodz do nas przypadkowo, poprzez umowy lub rachunki. Dzieje architektury redniowiecznej to w duej mierze walka o sklepienie i owietlenie kocioa. Zna sklepienia Rzym, ale to byo dawno i w innych warunkach, zreszt sztuka budowania sklepie posza w zapomnienie, jako e bya to konstrukcja wymagajca trudnej ciesioki pomocniczej i dokadnych oblicze. Romanizm przywrci sklepienia, ale oparte na silnych podporach. Std grubo i ciar murw romaskich, mae okna i mroczne wntrza kociow. Zebra krzyowe wyrastajce z czterech naronych filarw stay si odkryciem technicznym, dokonanym jeszcze w romaniz-mie (katedra w Durham, koniec 11 w.). Na wielk skal zastosowano je we Francji pnocnej. Nie znamy dobrze genezy ebra, nie wiemy, czy wywodzi si ono z architektury drewnianej, czy jest wynalazkiem budowniczych w Normandii lub gdzie na Wschodzie, faktem jest, e zastosowanie tego elementu konstrukcyjnego w poowie 12 wieku zrewolucjonizowao architektur. Rzecz miaa si tak. Opat Suger, kilkakrotny kanclerz krlestwa Francji, przystpi w roku 1137 do rozszerzenia kocioa w St. Denis. W tym celu opracowano plany budowy nowego chru, z apsyd i przedueniem naw bocznych i wiecem kaplic na obwodzie. W sklepieniach zastosowano ebra krzyowe. Wolne pola midzy ebrami zamykano patami muru. Takie sklepienie sprowadzao cinienie na naroniki. Wystarczyo same naroniki podeprze, aby ca konstrukcj wzmocni. Gdy 11 czerwca 1144 roku w St. Denis przyszo w obecnoci krla Ludwika VII i Eleonory z Akwitanii do uroczystego powicenia nowego chru, zjechali na t uroczysto najmo-niejsi ksita i parowie Francji, a chr kocioa sta si wzorem dla wielu wity. Std rok 1144 uwaa si w historii sztuki za pocztkow dat gotyku, a Francj za kraj, w ktrym gotyk si narodzi. Definicja stylu gotyckiego zaczyna si wic od ebra krzyowego. Zebro, uk oporowy, szkarpa tworz konstrukcj gotyck, a uk ostry jest tylko czwartym elementem, charakterystycznym, lecz nie decydujcym. Dawniej czsto nazywano gotyk stylem ostro-uku, co jest stanowczo bdne. Wymieniamy w porzdku chronologicznym daty rozpoczcia budowy kilku najwaniejszych wity gotyckich, aby pokaza, jak szybko nowy styl rozszed si po Europie; St. Denis 1137, Noyon 1150, Pary 1163, Laon 1170, Canterbury 1175, Chartres 1194, Reims 1210, Amiens 1236, Wrocaw 1244, Kolonia 1248, Wiede 1304, Krakw 1320, Praga 1344, Mediolan 1385. KATEDRY FRANCUSKIE 363 314. Wntrze katedry w Chartres, 11941260

364 SZKOY GOTYKU FRANCUSKIEGO 315. Plan katedry w Chartres, 1194 Najwiksz ekspansj gotyku francuskiego,, obserwuje si w 12 i 13 wieku. Pniej przychodzi we Francji do wojny stuletniej z Angli i ruch budowlany zmniejsza si. Natomiast poza granicami Francji, w Anglii, w Niemczech, w Europie rodkowowschodniej, gotyk staje si stylem panujcym. We Woszech nigdy nie zyska popularnoci. W okresie gotyku rozwija si we Francji kult Matki Boskiej. By on wyrazem wiary w opiek, w porednictwo, w najszlachetniejsz mio macierzysk. Wypowiedzia si budow licznych kociow pod tym wezwaniem. Dzielimy gotyk na wczesny (1144 1200), dojrzay (12001400) oraz pny (14001500). We Francji pny gotyk bywa zwany Hamboyant, pomienisty, od ornamentw tego typu, w Anglii perpendicular, take od ozdb w ksztacie gstych, prostopadych laskowa. Prcz tych podziaw w gotyku wystpuje kilka szkl. Poniewa ojczyzn gotyku jest Francja, zacznijmy od niej. Wyrniamy tu kilka szk: pnocn, szampask, normandzk, burgundzk, szko zachodni i szko poudniow. Nie odpowiadaj one omwionemu poprzednio podziaowi stylu romaskiego we Francji, bo te inne jest znaczenie i wpyw tych szk. Najwaniejsza jest szkoa pnocna. Obejmuje Ile-de-France, Pikardi, Ar-tois. Tu gotyk powsta w swej typowej konstrukcji, opartej na sklepieniach krzyowoebrowych. Kocioy maj plan kilkunawowy, bazylikowy, maj transepty i chry z kaplicami promienistymi. Fasady s dwuwieo-we i zapowiadaj swymi trzema portalami wntrze kocioa. Nad portalem rodkowym mieci si koliste okno, zwane r, i galeria krlw, przodkw Marii. Dalsz cech szkoy pnocnej jest wertykalizm, czyli pd w gr. On to sprawi, e kocioy szkoy pnocnej coraz mielej rosn w gr, odrzucajc w cigu 12 i 13 wieku te elementy, ktre zdaj si ten wzrost hamowa: cikie filary, kolumny, empory, trytona. Wyduaj si rwnie sklepienia. Do wczesnych przykadw tej szkoy nale katedry w Noyon, w Chartres NOTRE DAM W PARYU. AMIENS 365 (ry. 314, 315), w Laon, w Paryu. Katedra w Noyon powstaa pod wpywem St. Denis, katedra w Laon jest trzynawowa i oczywicie bazylikowa z obejciem i trzynawowym transep-tem. Szczeglnie pikna jest wieowa fasada z gbokimi portalami, z r, galeri arkad i wieami, na ktrych ustawiono w naronikach figury wow, jak gosi pikna tradycja na pamitk wow, ktre pomagay przy budowie. W kocioach Ile-de-France w rodku kocioa wystrzela w gr wysoka wieyczka zwana Ja fleche strzaa. Najwiksz saw zyskaa katedra Notre Dam w Paryu (ry. 316). Powstaa w latach 11631182. Gotyk wystpuje w jej planie, w fasadzie, w formach powanych, nieco cikich, ale te i bardzo wyranych. We wntrzu widzimy empory, w fasadzie wertykalizm, co prawda przerwany galeri krlw, ale i tak dynamiczny. Szczeglnie pikny widok przedstawia katedra od wschodu. Pooona w sercu Parya, na wyspie na Sekwa-nie, znad bulwarw rzeki ukazuje zadziwiajc konstrukcj: apsydy, kaplice i nawy podparte ukami oporowymi. Sygnaturka na skrzyowaniu strzela wysoko w gr, tak samo jak szczyty naw bocznych. Obok za rzek huczy nowoczesne miasto, a z daleka wyrasta wiea Eiffia, jakby kontynuacja form wertykalnych Notre Dam. Dojrzay gotyk francuski reprezentuje katedra w Amiens. Powstaa w latach 12201236 (nawy), w 12581269 zbudowano prezbiterium wedle planw Roberta de Luzarches. Jest to wyniosa bazylika o trzech nawach, 316. Katedra Notre Dam w Paryu, 1163 o wyduonym prezbiterium. Dokoa apsydy biegnie obejcie z wiecem kaplic promienistych, z ktrych rodkowa: jest wysunita ku wschodowi i powicona Matce Boskiej. Wertykalizm panuje w Amiens cakowicie. Znikny cikie kolumny, a na ich miejscu wystpiy wysmuke filary, uki arkad s wyduone, empor nie ma, a przeroczyste tryforium w chrze czy si z oknami. Wpyw katedry w Amiens by znaczny, zwaszcza e poszczeglne diecezje rywalizoway

o wielko i wspaniao swych katedr. Katedra w Beauvais, a zwlasz-

SAINTE CHAPELLE 367 317. Katedra w Reims, 1210 cza katedra w Kolonii w Niemczech, powstay pod wpywem dziel Roberta de Luzarches. W Szampanii, ktra tworzy osobn szko, katedra w Reims jest naj-wietniejsz przedstawicielk gotyku (ry. 317). Synna, opisywana i podziwiana przez zwiedzajcych, istotnie jest dzieem niezwykym. Zaczto j budowa w r. 1210, ukoczono w 1241. Jej formy s dalszym wyrazem tego pdu w gr, ktry widzielimy w Amiens. Najwietniejsza jest fasada. Wystarczy porwna j z fasad Notre Dam w Paryu, by zobaczy rnic, jaka zasza w cigu stulecia. Portale w Reims s gbokimi wnkami, a elementy wertykalne zapanoway nad horyzontalnymi. Okna, szkarpy, arkady (galeria krlw przodkw Marii), laskowania i daszki wszelkiego rodzaju, co wicej nawet figury, nawet cae sceny, zostay podporzdkowane jednej zasadzie. Autorem fasady jest zapewne Robert de C o u c y. Przypomnijmy, e katedra ucierpiaa w czasie I wojny wiatowej (19141918) wskutek bombardowania przez artyleri niemieck. Zostaa jednak odbudowana jako najcenniejszy zabytek Francji. Na szczcie wok miasta nie wyrosy wieowce i z daleka wida wspaniao budowli. Robi ona wraenie majestatycznego okrtu, ktry pynie przez zot Szampani z zachodu na wschd. Podporzdkowanie architektury wer-tykalizmowi, a co za tym idzie odmaterializowanie jej, wystpuje najwyraniej w kaplicy Sainte Chapelle w Paryu. Ta niewielka kaplica paacowa, obecnie stojca na dziedzicu Pa318. Wntrze nawy grnej Sainte Chapelle z r nad wejSciem. Pary, 1248 acu Sprawiedliwoci, jest pozostaoci zamku w. Ludwika, krla Francji. Mia j zbudowa w latach 1243--1248 z przeznaczeniem na relikwie mki Chrystusa przywiezione z Jerozolimy. Kaplica jest dwupitrowa. Dolna krypta jest niska i cika, za to grna kaplica ma okna wrd lekkich filarw (ry. 318). Trudno uwierzy, e dwigaj one sklepienie. Dopiero obejrzenie z zewntrz kaplicy, jej systemu podpr, pozwala zrozumie konstrukcj i wszystkie moliwoci gotyku. Sainte Chapelle, jak zreszt i Notre Dam w Paryu, byy bardzo zniszczone w czasach wielkiej rewolucji.

SENS. CAMTERBURY. WAROWNIE 3g9 319. Mury obronne Carcassonne, 13 w, 320. Opactwo Mont Salnt-Michel, ok. 1200 Ich odnowienie podjto w pierwszej poowie 19 wieku ze smakiem i umiejtnoci. Architekt Viollet-le-Duc, znawca i historyk gotyku (jego Sownik architektury gotyckiej posiada trwa warto), doda obu budowlom wiele rzeb i ozdb. Std wskazana jest ostrono w ocenie szczegw. Ale cao i nastrj budowli naley bezspornie do redniowiecza. Poza szko pnocn i szko Szampanii wspomnie naley Normandi. Gotyk wystpi tu wczenie, w formie prostej, bez bogactwa ozdb, widocznie oparty na rzeczowoci romanizmu (St. Etienne w Caen, Ceutence, Ll-sieux, Sens). W architekturze normandzkiej na skrzyowaniu naw z transeptem umieszczona wysoko jest dua wiea. Dwiga si ponad fasad i stanowi gwny akcent kocioa, jak np. w katedrze w Rouen. W szkole burgundzkiej gotyk rozwija si wedle tradycji i budownictwa klasztornego, bez ozdb rzebiarskich, ze skromn rolinnoci zdobic kapitele (Pontigny). W Sens zbudowano w poowie 12 wieku skromn i prost katedr. Twrc tej katedry byt Wilhelm z Sens, ktry w roku 1175 zosta powoany do Canterbury, do budowy tamtejszej katedry. Na zachodzie Francji (w dorzeczu Lo-ary) i na poudniu gotyk nie mia tego rozmachu co na pnocy. Wojny (zwaszcza wojna religijna z albi-gensami) sprawiy, e architektura tych ziem jest cika i obronna. Imponujco przedstawia si warowna katedra w Albi (1282). Potny bastion suy jako wiea kocielna. Sama katedra jest jednonawowa, podparta szkarpami, midzy ktrymi pomieszczono okna. Francja posiada znakomita architektur wieck w stylu gotyckim. Zamek Pierrefonds (r. 1396) to potna forteca z wieami, co prawda silnie przebudowana. Przede wszystkim fortyfikacje w synnym Carcassonne (13 w.) s najlepszym przykadem redniowiecznej architektury wojennej. W Carcassonne mury zachoway si w caoci. Obiegaj podwjnym rzdem miasto, liczc pidziesit baszt, a zaledwie dwie bramy, do ktrych wejcia prowadz przez dugie szyje (ry. 319). Swoistym dzieem architektury gotyc-

370 GOTYK ANGIELSKI kiej jest zabudowa wyspy w Bretanii Mont St. Michel, synnej skay na morzu, wznoszcej si na osiemdziesit metrw nad poziom morza. Tu powsta jeszcze w czasach karoliskich klasztor Benedyktynw wraz z kocioem. Bya to twierdza nie do zdobycia ani przez normandzkich najedcw, ani pniej w czasie wojny stuletniej z Anglikami. W 13 wieku zbudowa tu wyniosy koci gotycki krl Ludwik wity. Istniejce do dzi budowle maj niezwykle urzekajce ksztaty szlachetnego gotyku francuskiego. Nie darmo te ju w redniowieczu nazwano St. Michel cudem (ry. 320). 321. Katedra w Canterbury. ok. 1120 Do najpniejszych budowli nale Hotel Ciuny (1485) w Paryu, obecnie muzeum sztuki redniowiecznej, oraz Paac Sprawiedliwoci w Rouen (14931508). Gotyk angielski jest nie mniej wany od gotyku francuskiego, cho jest od niego pniejszy (jeeli pomin epizod normandzkiej architektury w Durham). Utrzyma si duej w Anglii ni we Francji. Mona nawet broni twierdzenia, e gotyk angielski waciwie nigdy si nie skoczy, bo i w 17 i 18 wieku wznoszono budowle gotyckie, nie mwic ju o powrocie gotyku w 19 wieku (Parlament w Londynie), HORY20NTALNOSC 371 322. Sklepienie w kociele opactwa WestmSnsteru w Londynie, arch. Henry ol Reyns, 13 w.

372 STYL PERPENDYKULARNY Pierwsz charakterystyczn cech angielskiego gotyku jest jego tendencja do horyzontalnoci. W przeciwiestwie do architektury francuskiej w gotyku angielskim budowle s wyduone, nawet nadmiernie. Plany katedr francuskich maj harmonijne proporcje: dwie trzecie przypada na nawy, jedna trzecia na chr, z obejciem i kaplicami. W Anglii katedry s wyduone, bez liczenia si z proporcjami caoci. Do trzech naw przystawia si od przodu jeszcze jeden zesp trjnawowy lub do chru jeszcze jeden chr i tak powstaje bardzo dugi koci, na ktry nie zgodziby si nigdy racjonalizm francuski. Tak stao si w katedrze w Can-terbury, ktr zacz budowa w r. 1175 Wilhelm z Sens, francuski architekt, lecz po jego tragicznym upadku z rusztowania architekci angielscy przejli budow i zmienili plany w duchu angielskim. Jest co nieorganicznego, niepokojcego w angielskim gotyku, co zreszt czsto wystpuje w sztuce tego kraju. Niemniej gotyk angielski musi olni swym bogactwem i miaoci prawdziwie ekspresyjn (ry. 321). Opactwo Westminsteru w Londynie (koronacyjna witynia krlw Anglii) (tabl. XXX), katedry w Canter-bury, York, Salisbury, Ely, Wells, budz podziw bogactwem swych form. W Wells celem wzmocnienia wiey na skrzyowaniu naw zbudowano w 14 wieku olbrzymie kamienne, powizane ze sob uki, tworzc w rodku kocioa oryginaln dekoracyjn struktur. Take fasady angielskich kociow s horyzontalne, zasaniajce sw szerokoci nawy i transepty. Nie maj tego wertykalizmu co francuskie, portale zmieniaj si w ogromne nisze, elementy mno si, narastaj, tak samo sklepienia. W 15 i jeszcze 16 wieku, gdy gotyk angielski osign pchl si i rozrost, sklepienia staj si skomplikowanymi ge-ometryczno-architektonicznymi kompozycjami, gwiadzistymi, krystalicznymi, wachlarzowymi, wreszcie, jak w kaplicy Henryka VII w Westminsterze (15021520), ze zwisajcymi jak roliny kluczami sklepien-nymi (ry. 322). Ten pny okres gotyku angielskiego, kiedy budowano nie tyle katedry, co wiee,, kaplice, przedsionki, nazywa si w historii sztuki gotykiem perpendykularnym. W rzeczywistoci jest on gotykiem dekoracyjnym. W rnym nasileniu wystpuje wszdzie w Europie, ale w Anglii najsilniej i najduej si utrzymuje. Gdy w 19 wieku odyje styl neo- czy pseudogotycki, oprze si on na dekoracyjnoci gotyku angielskiego. Nawet u nas. Poudnie gotyku nie przyjo. Wystpuje on w Hiszpanii i we Woszech, ale tam jest mimo wszystko importem. W Hiszpanii przyjmuj si plany pokrewne francuskim, ale dekoracja jest tu inna, bogatsza, nie bez wpywu islamu. We Woszech nieraz mona by si zapyta, czy gotyckie budowle, jak np. katedra we Florencji, s w ogle gotyckie, mimo eber i sklepie. Jedyny wyjtek to pna, z 15 wieku pochodzca, katedra w Mediolanie (13851485), ktrej plan i dekoracje s wybitnie gotyckie, pnocne, bo te niemieccy budowniczowie brali udzia w budowie. Chr by ukoczony w roku 1450, ale'BaGOTYK WE WOSZECH 373 wy i transept skoczono pniej. Fasad postawiono dopiero w 19 wieku (ry. 323). Ozdoby wykoczono take w tym czasie. Innymi kocioami gotyckimi s San Petronio w Bolonii, wspomniana katedra florencka i San Antonio w Padwie, kryty kopuami pod wpywem architektury bizantyskiej. W rodkowych Woszech do najlepszych dzie gotyku nale katedry w Sienie i w Orvieto (od 1285). We wn323. Katedra w Mediolanie 1415 w skoczona w 19 w. trzu kocioa Santa Croce we Florencji (od 1294) sklepie nie zaoono, zostawiajc konstrukcj dachow otwart, systemem starochrzecijaskim. Z woskich architektw gotyckich w 13 wieku wymieni naley przede wszystkim Arnolfa di Gambio, ktry w roku 1296 rozpocz budow katedry florenckiej. Jego dzieem s nawy tego kocioa. Zdaje si, e jest take autorem kocioa Santa Croce

374 SIENA. WENECJA 324. Katedra w Sienie, 1314 w. 325. Palc Dow w Wenecji, 141S w. we Florencji, gdzie ley pochowanych wielu znakomitych Wochw. Arnolfo by take wybitnym rzebia-rzem. W Rzymie gotycki system sklepie zastosowano jedynie w kociele San-ta Maria sopra Minerva. Z wloskich kociow moe najbardziej oddziaa koci w. Franciszka z Assyu (12281253), a raczej dwa kocioy: dolny, ciki i mroczny, i grny, wysoki i jasny. Architektura franciszkaska w rnych krajach wzorowaa si na tych wntrzach (ry. 324). Wochy maj wiele wieckich gotyckich budynkw, niezwykle ozdobnych. Wrd nich na pierwszym miejscu stoi Paac Dow w Wenecji 326. Pa/ac Moretta w Wenecji, ok. 1450 FLORENCJA. GOTYK W NIEMCZECH 375 (13091404) z bogatymi arkadami, tak chtnie we Woszech stosowanymi (ry. 325, 326), pniej Loggia dei Lanzi we Florencji i paac Bargello. Te budynki nale do architektury tzw. trecenta (14 w.), w rodkowych Woszech odznaczajcej si powag i podkrelaniem ciaru. Styl nie pozosta bez pewnego wpywu na dziedziniec Collegium Maius w Krakowie. Pny gotyk hiszpaski jest bardziej dekoracyjny ni np. w Mediolanie. Operuje nadto motywami wzitymi ze sztuki islamu. Z apsydami katedr zwizane s cile gwne otarze,* ogromne, wmurowane w apsyd i ozdobione rzebami. Nieorganiczno gotyku hiszpaskiego pozwala go atwo odrni od dziel gotyku w Europie. Najwybitniejszym dzieem jest katedra w Burgos (12001500), dalej w Toledo i w Sewilli. Niemcy przyjmuj w cigu 13 wieku gotyk z Francji w gotowych formach. Katedra koloska (12421322), olbrzymia, wyniosa, rozbudowana (jej fasad skoczono w 19 w. wedle planw z 14 w.), pozostaje najwybitniejszym dzieem architektury gotyckiej w Niemczech. Katedra ocalaa w czasie drugiej wojny wiatowej, cho miasto wok niej zostao zburzone. Zewntrz przedstawia si imponujco. Gdy podej blisko pod mury, ma si wraenie dziea natury, a nie rki ludzkiej. Wnki, szkar-py, uki oporowe, wgary i rzeby zacienione i gbokie wlej chodem kamieni, niczym ciana skalna z urwiskami i lebami. W krajach nadreskich ow zaleno od rozwinitego gotyku francuskiego wida wyranie. Inaczej na

376 POGRANICZE FRANCJI Z NIEMCAMI KATEDRA W MAGDEBURGU 377 327. Katedra w Strasburgu, 13 w. pnocy Niemiec, wzdu wybrzey Morza Pnocnego, i inaczej na poudniu Niemiec, wzdu Alp i Dunaju pyncego na wschd. Zwaszcza t ostatni drog gotyk francuski przedostaje si do Europy rodkowowschodniej, i to nie tylko architektura (ry. 327, 328), ale take rzeba gotycka. Za pierwszy koci gotycki w Niemczech uchodzi katedra w Magdeburgu. Zaczto j budowa z pocztkiem 13 wieku. Koci ten jest budowl halow, czyli ma nawy zasklepione na rwnej wysokoci. Wystrj ko328. Ratusz Storego Miasta w Brunsz-vlku, 1415 w. cioa jest skromny,, ale wida w nim wyranie wpyw Francji. Ten sam stosunek zalenoci od Francji wida w katedrze we Fryburgu. Wzdu Dunaju powstaj takie katedry, jak w Ratyzbonie w. Piotra (12501525), a dalej ku pnocy kocioy w Erfurcie. W tym miejscu trzeba pamita o dwch wielkich kocioach gotyckich w Europie rodkowej: w. Stefana w Wiedniu (halowy z transeptem, z r. 13041340, z wynios wie z boku) oraz w Czechach o jeszcze wietniejszej katedrze w. Wita w Pradze, rozpocz-

378 PNOCNY GOTYK NIEMIECKI tej przez budowniczego Mateusza z Arras, a ukoczonej przez Piotra Parlera rodem z Gmiind. Plan katedry praskiej jest bardzo francuski, wzr wcito z Narbonne. Cz przedni katedry (podobnie jak w Kolonii) zakoczono w czasach nam "wspczesnych, w r. 1929. Uczyniono susznie, gdy nie wykoczona katedra razia swymi brakami. Czechy, Sowacja i czciowo Wgry, Austria maj szereg wietnych gotyckich zabytkw kocielnych i wieckich. Ich wpyw na Maopolsk i lsk jest niewtpliwy (ry. 329). Z architektw pnogotyckich w Czechach wspomina naley Benedykta Rejta, wybitnego budowniczego w Pradze. Urodzi si w Niemczech, ale y i dziaa w Czechach (zm. 1534) i naley do dziejw sztuki tego kraju. Zbudowa (r. 1482) synn sal krla Wadysawa Jagielloczyka. Tu na Hradczanach po raz pierwszy wystpiy w Pradze czyste formy renesansowe (w obramieniach okien). Budowa take przedziwnie miae sklepienia. Pnocny gotyk niemiecki z powodu braku kamienia zastosowa ceg. Na og wznoszono tu kocioy halowe, wewntrz podzielone na nawy wyniosymi filarami. Brak kamienia wpyn take na brak ozdobnoci. Budowle takie jak ratusze, hale miejskie lub zamki obronne s zwarte, cikie, ozdobione ornamentami. Szczyty kociow zdobi wnki ostroukowe, czsto tynkowane. Do tego gatunku naley niemal cae budownictwo krzyackie, importowane do pnocnej Polski przez w wojowniczy zakon, ktrego rozrost mia 329. Wiea i most Karola IV w Pradze, poi. 14 w. nas tyle kosztowa w cigu historii. Krzyacy budowali wielkie siedziby wojskowe, z ktrych zamek w Malborku jest najlepszym przykadem. W zamkach tych znajdoway si kapitularze i refektarze o sklepieniach wspartych na kolumnach. Zbliamy si do problemw gotyckiej architektury polskiej. Jest ich kilka. O ile w romanizmie polskim nie mona si byo dopatrzy linii rozwojowej czy podziau na szkoy, inaczej ma si rzecz z naszym gotykiem. Wystpuje w Polsce wyrany GOTYK W POLSCE 379 330. Koci Mariacki w Krakowie, 1415 w.

380 CHARAKTER GOTYKU W POLSCE podzia terytorialny na gotyk pnoc-ny i poudniowy. Pnocny obejmuje: Pomorze zachodnie- i gdaskie, historyczne Prusy (dzi Mazury) i wzdu Batyku siga poza granice Polski na Litw i otw. Gotyk terytoriw pnocnych obejmuje w Polsce take Wielkopolsk i Mazowsze. Kocioy s tu na og halowe, proste i skromne. Najbardziej typowym przykadem jest koci Mariacki w Gdasku lub kocioy w Toruniu, bazylikowa natomiast jest katedra w Gnienie. Gotyk poudniowy obejmuje lsk i Maopolsk. Katedry wrocawska i krakowska, ratusze we Wrocawiu, kocioy Krakowa (ry. 330), Colle-gium Maius w Krakowie to najbardziej typowe przykady tej architektury. Charakterystyczna' dla niej s na og plany bazylikowe oraz czenie kamienia z ceg. uki oporowe wystpuj rzadko. W sumie gotyk w Polsce jest prosty, pozbawiony bogactwa, ozdb, ale jest bardzo konstrukcyjny. Gotyk polski koczy si z pocztkiem 16 wieku. Duej trwa wzdu wybrzey Batyku. W Wilnie, stolicy Litwy, koci w. Anny to przykad pnego gotyku batyckiego (ry. 331). Architektura gotycka wpyna na rozwj innych dziedzin sztuki. O ile romanizm zwizany by z wielkimi posiadociami feudalnych panw, o tyle gotyk zczy si z miastami i z mieszczastwem. Miasta europejskie zyskay wtedy jednolite oblicze, a niektre z nich zachoway swj gotycki ukad urbanistyczny do dzi. Nie tylko kocioy, ale rozplanowanie ulic, murw 331. Koci sw. Anny i koci Bernardynw w Wilnie, 1516 w. obronnych, gmachw publicznych wykazuj w wielu miastach celowo i jednolito. Takimi miastami s Florencja, Brugia w Belgii, Roten-burg w Bawarii, a czciowo Norymberga. W Polsce (jeli o plan urbanistyczny idzie) Krakw i czciowo Wrocaw. Rolnictwo zaczo wspiera gminy miejskie, a kupcy sprzedawa zaczli towar w miastach. Miasta otrzymay specjalne przywileje, czyy si w zwizki handlowe, posiaday wasne prawa. Byy mae w porwnaniu z dzisiejszymi. Londyn np. (dzi liczcy osiem milionw mieszkacw) w redniowieczu dochodzi liczby pidziesiciu tysicy. Podobnie inne miasta europejskie. Krakw liczy dwadziecia tysicy mieszkacw. Miasta byy cienione, o wysokich GOTYK NADBATYCKI. RZEBA FRANCUSKA 381 ulicach. Na rodku obszerny plac suy celom handlowym. Tam z reguy mieci si ratusz, koci, hale dla kupcw. Znowu przychodzi nam si powoa na Krakw, ktrego rozplanowanie (1257) oddziaao na ca Polsk. Z budownictwem cz si wszystkie inne dziedziny sztuki. Tam, gdzie powstaj nowe i wielkie budowle, konieczno ich wystroju stwarza potrzeb malarstwa i rzeby. W gotyku wystpuje na terytorium kadego kraju zwizanego z kultur zachodni, takie mnstwo zjawisk artystycznych, takie mnstwo indywidualnoci, e tu tylko oglnie mona je omwi. Pierwszestwo naley si rzebie francuskiej. Zwizana z portalami katedr rzeba romaska na poudniu kraju bya nowym zjawiskiem w stosunku do ornamentalnej dekoracji z czasw karoliskich. Ale nawet rzeby portalowe romaskie na poudniu nie byy tak nowoczesne, jak rzeby portalu zachodniego katedry w Chartres, ktre stanowi rewelacj swoich czasw. Pochodz z 12 wieku. Jasno ukadu i podziaw, a przede wszystkim zindywidualizowanie kadej rzeby jest wyrane. Widzimy w rodku portalu przedstawienie Chrystusa w majestacie, z prawej strony tronujc Madonn, z lewej Wniebowstpienie. Wok rozmieszczono postacie zwizane ze Starym i Nowym Testamentem. W rzebie wyczuwa si reakcj przeciwko fantazji i demonizmowi rzeby romaskiej. Spokojne, racjonalne, realistyczne w sensie obserwacji, s owe

posgi pene wdziku i ycia. Takiego ujcia dotychczasowa sztuka nie znaa i std przeomowe znaczenie rzeb w Chartres. Da si je tylko porwna do znaczenia, jakie miay rzeby Fidiasza w Partenonie. Nie znamy autorw rzeb z Chartres. Zapewne nie by to jeden mistrz, ale zesp oywiony jedn myl (ry. 332). 332. Sw. Marcin i w. Hieronim z portalu w Chartres, 12201230

382 ARCHITEKTONICZNA RZEBA FRANCUSKA OYWIENIE RZEBY WE WOSZECH 3g3 333. Tympanon g/wnego porta/u w Strasburgu, ok. 1220 Odtd gotycka rzeba architektoniczna francuska wesza na drog emocji i oywienia postaci ludzkiej, oddania wdziku i uczucia patosu. W dalszych, poudniowych portalach w Chartres, w rzebach katedry w Reims, w tympanonie z Zaniciem Madonny ze Strasburga (1220) zaczyna wystpowa swoisty klasy-cyzm. Ukad draperii i postawa figur widocznie zaczerpnite byy ze wzorw antyku (ry. 333). Rzebiarze francuscy s take autorami figur Madonny z Dziecitkiem na rku, stojcej w kontrapocie, z lekko odchylon gow i spogldajcej z umiechem ku dziecku. Kult Marii wyrazi si tu w przedstawieniu jej jako penej wdziku modej kobiety. Posg tzw. Zotej Madonny (ok. 1288) z Amiens jest tu najbardziej typowym przykadem stylu. Cokolwiek na temat oryginalnoci typu pniejszych Piknych Madonn usiowano dowie, nie da si zaprzeczy, e genez swoj tkwi one w rzebie francuskiej 13 wieku. Orodkiem tej rzeby jest Reims w Szampanii. W dalszym cigu gotycka rzeba francuska miaa si rozwin w Bur-gundii. Pierwsz wielk indywidualnoci i przedstawicielem nowego kierunku, w ktrym emocja i ekspresja miay odgrywa rol, jest C l a u s ' S l u t e r, rzebiarz rodem z Niderlandw, ale pracujcy na dworze w Dijon. W portalu kocioa Kartuzw w Champol i w Studni Mojesza widzimy posgi, gboko cite w kamieniu. Dno do podkrelenia emocji za pomoc fadw, ktrych cienisty, amany ukad daleki jest od wszelkiej mikkoci, portretowo twarzy i ty334. Mikoaj Pisano. Ambona w bap-ysteriuln w Pizie, ok. 1260 pw ludzkich sprawia, e Sluter sta si prekursorem nowego stylu w Europie pnocnej, stylu, ktry w sto lat pniej wyrazi si ekspresjo-nizmem pnogotyckim. Drugim krajem, w ktrym przychodzi do oywienia rzeby w 13 i 14 wieku, s Wochy. Tu tradycje antyku byy tak silne, e rzebiarze oparli si wyranie na rzymskich sarkofagach i posgach. Takie byo ju w 13 wieku wystpienie Mikoaja Pisano, autora kazalnicy w bapty-sterium w Pizie (ry. 334), a pniej jego syna Jana, autora kazalnicy w katedrze. Innymi drogami posza rzeba Niemiec. Od poowy 14 wieku przyj

384 WIT STWOSZ 335. Wit Stwosz, Madonna 2 Dziecitkiem, ok. 1510. Londyn, Muz. Wiktorii i Alberta si tutaj tzw. styl mikki, ktry mia swj pocztek we Woszech i stamtd przez Czechy (Prag), poprzez poudniowe Niemcy, rozszed si dalej. Ot styl mikki ustpi przed ekspresj rzeby gotyckiej, jaka zarysowaa si w paskorzebach i posgach otarzy rzebionych w drzewie. Od poowy 15 wieku Niemcy poudniowe, przede wszystkim Norymberga, zyskuj znaczenie jako wane r"l"wisko artystyczne. Skonno artystw niemieckich do gwatownego ekspresjonizmu, do stylizacji, do zmagania si z materiaem, wyrazia si w ich rzebie w 15 wieku. O sztuce owych czasw w Europie rodkowej, gwnie w Niemczech, mwi wielkie otarze snycerskie, grobowce i sprzty kocielne, mistrzw takich jak Tilmana R i e-menschneidera, Bernarda Notk z Lubeki, Michaa P a-chera, Hansa Leinbergera, Adama Krafta, Konrada M e i t a. Tu take wystpuje sztuka Wita Stwosza, moe najwikszego pomidzy wymienionymi rzebiarzami. Wit Stwosz, jakkolwiek wyglday w poowie 15 wieku lata jego nauki i drogi jego podry artystycznych, zna dobrze rzeb niemieck i jej tendencje (ry. 335). W| swym najwikszym dziele, w O/ta- 5 izu Mariackim w Krakowie osign w .caoci otarza wyyny ekspresji, a rwnoczenie realizmu w szczegach. Historia sztuki, mimo wielu wysikw z polskiej i niemieckiej stro- j ny, dotd nie wypowiedziaa ostat-, niego zdania o Wicie Stwoszu. Pozo- i staje faktem, e swym talentem wysun si na czoo wspczesnych so- ^ bie rzebiarzy na pnoc od Alp. Wrd dzie Wita Stwosza gwnym pozostaje Otarz Mariacki w Krakowie. Jako ogromny poliptyk mia on zadanie dekorowa apsyd kocioa i mia zapewne suy za to dla religijnych misteriw. Zamknity pokazuje sceny z ycia Marii i ChrystuOTARZ MARIACKI 335 l 336. Wit Stwosz, Aposto z o/tarza Mariackiego w Krakowie, ok. 1487

386 ROZWJ MALARSTWA WE WOSZECH s, otwarty przykuwa scen rodkow Zanicia Marii, pojt w duchu teologii scholastycznej, jak w Krakowie uprawiano (ry. 336). Stwosz urodzi si w miasteczku Horb nad Neckarem (ok. 1438), zmar w Norymberdze (1533). W Krakowie mieszka lat blisko trzydzieci i zostawi tu syna Stanisawa rzebiarza. Drugi jego syn Andrzej studiowa na Uniwersytecie Jagielloskim. By wic Stwosz silnie zwizany z Polsk. Innymi drogami ni rzeba europejska poszo malarstwo. O ile rzeba redniowieczna obudzia si do ycia w portalach Chartres i Parya, to malarstwo doszo do gosu we Woszech. Wosi od pocztku 13 wieku wyrniali si w malarstwie. Pierwsi malarze woscy kontynuowali tradycje sztuki bizantyskiej, z waciw jej powag, hieratyzmem, od-niaterializowaniem form. Ale we Woszech mona odczu wiksz swobod w traktowaniu tematw religijnych ni u twrcw bizantyskich. Mistrz noweli Giovanni Boccacio stwierdzi: Piro moje winno mie co najmniej tyle wolnoci, co ma pdzel malarzy. Nie spotyka ich nagana, gdy przedstawiaj w. Michaa zabijajcego wa kopi, a w. Jerzego mieczem walczcego ze smokiem, lub Adama jako mczyzn, Ew jako kobiet i gdy nawet Zbawicielowi na krzyu przybijaj nogi raz jednym, raz dwoma gwodmi". Trzeba pamita, e w cigu redniowiecza na polu malarstwa zerwane zostay tradycje idce ze staroytnoci. Zabytki malarstwa greckiego czy rzymskiegonie byy znane, odkrycia techniczne i kolorystyczne poszy w zapomnienie. Malarstwo miniaturowe, z natury swojej dostpne tylko dla nielicznych, nie oddziaywao. Mona zaryzykowa twierdzenie, e w 12 i 13 wieku malarstwo rozpoczynao swj rozwj od pocztku. Pierwszym malarzem woskim, ktry szuka nowych drg, by C i m a b u e. Niewiele wiemy o jego twrczoci i niewiele si zachowao z jego dzie, ale z owych resztek wida, e Cima-bue uniezaleni si od bizantyskich mistrzw. W tej niezalenoci Cimabue tkwi zadatek wielkiej przyszoci malarstwa woskiego, a mianowicie oparcia si na indywidualnoci twrczej, a nie na dogmatach i przepisach ograniczajcych artyst. Przyjto ze sztuki bizantyskiej pewne przedstawienia ikonograficzne, np. wieloobrazowy poliptyk z Chrystusem lub Madonn w rodku i witymi adorujcymi ich z boku, malowany krzy lub Ukrzyowanie, ale odniesiono si do nich w nowy sposb. Gdy w cigu drugiej poowy 13 wieku obrazy te zaczto wystawia w kocioach, pamitano o imieniu ich twrcw. I tak w cigu jednego pokolenia przyszo we Woszech, zwaszcza w Toskanii, do uznania indywidualnoci artystycznej. Najwikszych odkry w zakresie malarstwa dokona Giotto di Bon-done (1266 1337). Kto wie, czy nie naley go uzna za najbardziej odkrywczego spomidzy malarzy wiata. W kadym razie od niego zaczyna si malarstwo, w ktrym cigle wiee studium natury, ruchu, gestw, wyrazu twarzy, przestrzeni GIOTTO 387 i perspektywy, postaci ludzkich i zwierzcych wystpuje po raz pierwszy. Za twrc nowego malarstwa i odkry natury 'uznali go wspczeni i nastpcy. Do tego naley doda ogromne poczucie kolorystyczne, delikatno i szlachetno barw, cechujce malarstwo Giotta. Nie bez literackiej przesady pisze Boccacio: Malarz Giotto by niezwykym geniuszem. Kade dzieo natury oddawa owkiem, pirem czy pdzlem w sposb tak podobny do modela, e obraz zdawa si by rze337. Giotto, Opakiwanie. Presk z kocioa S. Maria del'Arena w Padwie, ok. 1305 cz t sam lub nader blisk. Czsto powtarzao si, e zmys wzroku bywa zmylony dzieem wykonanym przez Giotta, a widz bra za prawdziwe to, co byo tylko namalowane". Tyle Boccacio. Oczywicie tak nie byo, jak czytamy w przytoczonym ustpie. Ale Boccacio chcia w ten sposb podkreli stopie

naturalizmu, jaki wystpi w dzieach Giotta, co byo dla redniowiecznych widzw nowoci. W scenach z ywota w. Franciszka w kociele w Assyu Giotto po raz

388 DUCCIO 338. Duccio, Chrystus i 6w. Tomasz, ok. 1305. Siena, Pinakoteka Narodowa pierwszy pokazuje wspczesny wiat, a nie wizj wypadkw. W swym gwnym dziele, tj. we freskach z kocioa Panny Marii delTArena w Padwie (13051306), Giotto wprowadzi do sztuki nie tylko now ikonografi, ale i nowe ustawienie postaci, nowy porzdek, skrty, koloryt, perspektyw. Pokaza, e w malarstwie mona by rwnoczenie lirykiem i epikiem, e monumentalno nie polega na odmaterializowaniu tematu. Wpyw jego by olbrzymi. Za Giottem poszli inni malarze, musieli pj, bo nagle zobaczyli wiat i tego wiata dano od nich (ry. 337). Giotto by odkrywc na miar wielkich wynalazcw. W jego obrazach zaczto szuka, opowiadania i ilustracji ycia. Malarstwo religijne we Woszech zastosowao si do tego i przyjo na siebie podobn rol, jak w naszym wieku odegra film: zaspokajao ciekawo, pobudzao myl, dawao wizualne upojenie. Zdaje si, e staroytno grecko-rzym-ska tego nie znaa, e bya to cakowita nowo. Oczywicie, to wszystko nie przedstawiao si w 14 wieku we Woszech w takim uproszczeniu, jak tu zostao opisane. Obok szkoy florenckiej, ktra wzia pocztek od Giotta, istniaa szkoa sieneska, na ktrej czele stali Duccio dl Buoninsegna (ry. 338), S i-mone Martini i Ambrogio LorenzettL S oni malarzami konserwatywnymi, hodujcymi bizantyskiej kompozycji w poczeniu z treci pen liryzmu. Przez dwa pokolenia zmaga si bd w malarstwie woskim obie tendencje, a przerodz si w renesans. MALARSTWO ZA ALPAMI 389 Zapowiedzi renesansu w szkole sieneskiej s freski w paacu Rady Miasta malowane przez A. Lorenzet" tiego (ok. 1340), przedstawiajce dobre i ze rzdy. Widzimy tam bogosawione skutki pynce ze sprawiedliwej wadzy i nieszczcia powstae z tyranii. Krajobrazy wsi lub ulic miasta stanowi to tej wieckiej tematyki. Tymczasem innymi drogami poszo malarstwo za Alpami, na pnocy Europy. Gdzie wpywy woskie nie dotary, gdzie inaczej mwic studium natury i ycia, perspektywy i ruchu pozostao tradycyjne jak w Hiszpanii, tam wzorowano si nadal na malarstwie miniaturowym. Otarz rodziny Ayala z r. 1396 (dzi w Chicago) stanowi jedno z waniejszych dzie malarstwa 14 w. Don Pedro Ayala, m stanu, uczony i poeta, zamwi dla swej kaplicy grobowej w miecie Luajana (60 km od Bibao), wspomniany otarz, zoony z wielu obrazw l scen religijnych: Don Pe-drowi z synem patronuje w. Baej, a w. Tomasz opiekuje si Donn Leonor. Obrazy s paskie, silnie rysunkowe, ale i ekspresyjnie dziaajce, jak zazwyczaj malarstwo hiszpaskie i w tej epoce, i w poprzedniej, i w nastpnych, a do naszych czasw. Francja 13 wieku wypowiedziaa si malarsko w witraach (wspaniae witrae z Chartres), a potem w miniaturach. Te ostatnie przerodziy si ze zdobnictwa ksig w ilustrowanie ksig scenami z ycia codziennego (ilustracje pr roku, ywotw witych, legend, rzadziej Biblii). Dziao si to w 14 wieku, w czasach pano-

390 LOCHNER. MINIATURY GOTYCKIE HUBERT I JAN VAN EYCKOWIE 391 wania obyczaju feudalno-rycerskiego. Oczywicie wpyw malarstwa woskiego na miniatury w Burgundii i w Niderlandach by znaczny. Rwnoczenie w odlegych Czechach doszo do rozkwitu malarstwa miniaturowego i tablicowego. Praga Karola IV bya stolic o wielkim znaczeniu kulturalnym. Malarstwo czeskie cechuje mikko form i delikatno kolorystyczna. Dla krajw na wschd i pnoc malarstwo czeskie 14 wieku byo wzorem kolorystycznym l formalnym w okresie stylu mikkiego. Podobnie dzieje si w Kolonii, gdzie przedstawicielem tendencji lirycznych w malarstwie by Stefan L o c lin r. Malarstwo cienne rozwija si rwnoczenie, podobnie malarstwo witraowe. Pozostaje to w zwizku z rozwojem miast, ktre w 14 i 15 wieku zmieniaj si z siedzib monarszych w rodowiska gospodarcze, przewanie autonomiczne. Ambicj mieszczastwa byo posiada witynie wypenione bogatym sprztem. Widzielimy, e we Woszech malarstwo od czasw Giotta nabrao charakteru ilustracyjnego w stosunku do treci religijnej i wieckiej; stao si w szkole florenckiej rodzajem studium natury i czowieka. Do zasad perspektywy Wosi przywizywali tak wag, jak niegdy Grecy do proporcji. Osignicia na tym polu rozszerzyy si znacznie w 14 wieku. Porednikami w stosunku do krajw pnocnych byy Francja, zwaszcza Burgundia, nieco pniej Czechy. Malarstwo miniaturowe we Francji osigno szczyty precyzji. W cigu 14 wieku poddao si malarstwo burgundzkie wpywom woskim, tj. tendencjom idcym z Wioch od Giotta i giottystw. Ksigi godzinek Livre d'Heures czyli modlitewniki, byy ilustrowane miniaturami, w ktrych religijna ikonografia rwnowaona bya scenami z ycia codziennego, np. ilustracj pr roku i miesicy oraz prac z tym zwizanych, portretami monarchw, widokami miast i zamkw, ornamentami i ozdobami. By to wiat bogaty w motywy i waciwie nowy. Z rzeby przej traktowanie postaci ludzkiej jako samoistnej kompozycji, nie wicej si z tem, mocniejszej w wyrazie, dziki fadowaniu szat, amanych, odwinitych, kunsztownie uoonych. Spord miniatur najsynniejsze s Jana Pucelle, Wocha zatrudnionego we Francji. Dziki niemu wielu miniaturzystw francuskich, flamandzkich, niemieckich nauczyo si realizmu spojrzenia w zakresie szczegw. Do najsynniejszych dzie naley modlitewnik ksicia de Berry (ok. 1410), zdobiony miniaturami prac i ycia w danych miesicach. Wspomnielimy, e gotyk koczy si we Woszech w 14 wieku. Jeeli nawet formy gotyckie wystpuj w 15 wieku, to sporadycznie, jako przebrzmiae echo. Natomiast za Alpami rzecz si ma inaczej. Gotyk w Europie pnocnej (i o tym trzeba zawsze pamita) trwa w 15 wieku w caym nasileniu, a w niektrych krajach (w Niemczech, w Anglii) dopiero w 15 wieku nabiera samoistnych cech. W Anglii przyjmuje si tak dalece, e nie ustpi nawet wtedy, gdy pojawi si renesans. Siedziby wiejskie, kaplice, kolegia budowane bd w 16 i 17 wieku w stylu gotyckim. W Niemczech gotyk wyda w 15 wieku w malarstwie, a zwaszcza w rzebie, arcydziea stylu. Malarstwo na terytorium dzisiejszej Belgii i Holandii w 15 wieku otrzymao nazw malarstwa niderlandzkiego, susznie, gdy rozdzia na malarstwo Flandrii (dzisiejsza Belgia) i Holandii dokona si dopiero pniej, pod koniec 16 wieku. W pnocnoeuropejskim gotyku na pocztku 15 wieku zjawiaj si dwaj 339. Hubert l Jan vaa Eyck, Otws Baranka Boego w katedrze sw. Ba-wona w Gandawie, 14201432 genialni malarze Hubert i Jan van Eyckowie. Ich pojawienie si uwaane byo za zagadk; przed nimi nie znamy w wczesnych Niderlandach dziel malarskich. Van Eyckowie pierwsi dali pocztek nowym formom i zapocztkowali now technik, a mianowicie malarstwo olejne. Najwikszym dzieem braci van Eyckw, ktrzy styl miniatorstwa przenieli do malarstwa olejnego, jest kilkuskrzydowy Otarz Baranka Boego z Gandawy (ry. 339). Otarz rozpocz malowa Hubert van Eyck

392 REALIZM VAN EYCKW MALARSTWO NIDERLANDZKIE 393 340. Roger van der Weyden, Sw. Magdalena, fragment z o/tarza M. Bo-skiej, ok. 1430. Londyn, Nat. Gal. {zapewne w roku 1420), a po jego mierci w roku 1426 dalej prowadzi dzieo Jan van Eyck, koczc je w roku 1432. Otarz wyobraa niebo z Chrystusem siedzcym na tronie w grze, midzy Matk Bosk i w. Janem, wrd grajcych na instrumentach aniow, doem adoracja Baranka Boego, wyniesionego na otarz, w otoczeniu prorokw i witych mczennikw, pustelnikw i rycerzy. Z boku na skrzydach nagie postacie Adama i Ewy. Jest to cay system teologii redniowiecznej. Ale nie teologia zdecydowaa o wielkoci dziea van Eyckw. Saw zapewnia mu skala realizmu w szczegach. Van Eyckowie z dokadnoci, na jak mg si zdoby tylko najbystrzejszy obserwator, i z wiar, e w imitacji szczegw, a nie w kompozycji i w proporcjach ley warto dziea sztuki, nie bez naiwnoci spojrzenia, ale te nie bez przenikliwoci, stanli na wyynach artyzmu. ^W malarstwie portretowym realizm przez nich reprezentowany wystpi jeszcze wyraniej. Malarstwo niderlandzkie w 15 wieku rozwino si te szybko, podobnie jak we Woszech po Giotcie. Wypowiedziao si gwnie w obrazach religijnych i otarzach. Roger van der Weyden (zm. 1464) jest najwybitniejszym przedstawicielem tej szkoy (ry. 340). Ucze Roberta Campin (nazywanego take mistrzem z Flemalle) kontynuowa naturalizm van Eyckw, dodajc mu uczuciowego dramatyzmu. Najwaniejszym dzieem Rogera van der Weyden jest Zdjcie z Krzya. Mimo wartoci malarskich, mimo drobiazgowego opracowania byskw i cieni, mimo najwyszej dozy realizmu obraz jest jakby rzeb. Sprawia to przede wszystkim fadowanie szat. Obok Weydena tworz od poowy 15 wieku Hugo van der Goes, Dirk Bouts (rodem z Holandii) i ucze Rogera Hans Mcmii n g (ry. 341). Ostatnim z wielkich mistrzw szkoy niderlandzkiej w 15 w. jest Gerard David. Malarstwo niemieckie poszo innymi drogami (ry. 342). Wywodzio si ono, jak w caej Europie rodkowowschodniej, z organizacji cechowych 341. H. Memling, Legenda o w. Urszuli, 1489. Brugia, Muzeum Meni/.inga

394 MALARSTWO 15 W. W NIEMCZECH EKSPRESJA POZNOGOTYCKA 395 342. Zanicie M. Boskiej w otoczeniu apostow. Szkoa nadreAska z koca 15 w. Ottawa, Nat. Gal. l pogldw rzemielniczych. Nadto suyo w znacznej mierze rzebiarzom i snycerzom. Nie uwaano go dugo za samoistn dziedzin twrczoci. Od poowy 15 wieku pojawiaj si jednak tacy mistrzowie, jak Hans Multscher z Ulmu, M ichal Pacher z Tyrolu, Hans Pleyderiwurff i Micha Wohigemut z Norymbergi. Pierwszym wybitnym artyst 15 wieku jest Martin Schongauer z Kolmaru (ry. 343). W dzieach Schongauera, podobnie zreszt jak i w rzebach i paskorzebach Stwosza, ktry take dziaa jako malarz, wida silny wpyw szkoy niderlandzkiej. Malarstwo byo zwizane z wyposaeniem kociow w otarze, obrazy witych i epitafia. Pod sam koniec wieku toruje sobie drog tematyka wiecka. Za ostatnie wielkie dzieo gotyckie w Niemczech naley uzna otarz z Isenheim pdzla Mathiasa Griinewalda. Otarz skada si z obrazw, ktre miay by tem dla rzebionych posgw. Najsilniejszym akcentem jest rodkowe Ukrzyowanie, o silnym napiciu wewntrznym i realistycznym niespokojnym wyraeniu mki i zgonu. Krajobraz Griine-watda, dziki i grski, podkrela nastrj obrazu. Mia on by przedstawieniem religijnym, sztuk wycznie na usugach teologii, a nie ycia. Znamy nastpujcy epigram (z r. 1572) o otarzu Griinewalda: To sztuka, co uczy wprost o asce boej Komu Bg nielaskawy, ten daremne szuka Ale kady w tym dziele Boga chwali moe Bo po prostu od Boga pochodzi ta sztuka". Wiersz 343. Martin Schongauer, Archanio Gabriel, miedzioryt, ok. 1480. Detroit, Instytut Sztuki oddaje dobrze redniowieczny pogld o religijnych zadaniach sztuki i przekonanie, e twrczo jest wyrazem aski boej. Trudno Griinewalda zaliczy do renesansu. To tak jak Stwosz, artysta tkwicy si talentu w gotyku i w ekspresji gotyckiej, w amaniu ksztatu i w fantazji krajobrazu i owietlenia. Podobnie jak w Niemczech dziao si w Czechach, w Polsce i na Wgrzech. I tu malarskie warsztaty opieray si na rzemiole, nieraz odlegym od twrczej indywidualnoci. W Polsce na dobre rozwija si malarstwo gotyckie dopiero w 15 wieku, gwnie w zwizku z urzdzeniem wntrz kocielnych. W zakresie malarstwa ciennego krzyuj si u nas w tym czasie wpywy woskie (freski w Niepoomicach) z bizanty-sko-ruskimi. Ostatecznie w drugiej poowie wieku nasze malarstwo gotyckie najlepiej przedstawia si na lsku i w Krakowie, cho i Wielkopolska i Pomorze wyday wybitne dziea. Jeszcze dugo pozostanie malarstwem anonimowym, cechowym. Stan ten przecignie si a do 17 wieku. W gotyku pnocnoeuropejskim wielk rol zacz odgrywa przemys artystyczny. Przyczyni si do tego rozwj miast i wzrost zwizanego z nimi rzemiosa i handlu. Powstay wielkie metropolie, oparte na nowych stosunkach gospodarczych, jak Florencja lub Wenecja, jak Pary, Norymberga, Praga, Krakw. Z licznych pracowni dziea sztuki rozchodziy si szeroko po wiecie. Jak w romanizmie zotnictwo, tak teraz tkactwo i hafty skaday si na ozdob kociow i wntrz. Wielkie gobeliny flamandzkie i burgundzkie przedstawiay sceny religijne, a take banie i legendy redniowieczne. Dopeniay urzdzenia zamkw i paacw. Od miasta Arras we Francji zyskay nazw. Rwnoczenie powstaje nowa dziedzina malarstwa, a mianowicie grafika. Drzeworyty wyprzedziy wynalazek druku. Przyczyniy si do rozpowszechnienia pno-gotyckiej ikonografii i nadania malarstwu na pnocy Europy jednolitego stylu.

RENESANS

398 POWRT DO NATURY I CZOWIEKA PODZIA RENESANSU 399 344. Renesans we Wloszech Jakub Burckhardt, wielki uczony szwajcarski w 19 wieku, autor Ku/tury Odrodzenia we W/oszech, wielbiciel antyku i sztuki woskiej, definiujc pojcie renesansu nazwa ten styl powrotem do natury i czowieka i to okrelenie jest najblisze rzeczywistoci. Natomiast twrcy renesansu (rinascimento" po wosku, renais-sance" po francusku, a ,,odrodzenie'" po polsku), tj. artyci florenccy 15 wieku, byli przekonani, e odtwarzaj, odradzaj sztuk antyku. W ten sposb przyszo do nazwy stylu, ktry razem z humanizmem stanowi wielki zasadniczy ruch umysowy w Europie, o wiele waniejszy ni wyprawy wojenne lub posunicia polityczne wczesnych wodzw. Ojczyzn renesansu s Wochy, cilej Florencja, ktra w 15 wieku za rzdw rodziny Medyceuszw staje si stolic kulturaln Woch (ry. 344). Renesans jako styl oparty na staroytnoci grecko-rzymskiej by przygotowany od dawna. Ju w 9 wieku, w czasach karoliskich, pojawia si tendencja do przywracania form antycznych. Widzielimy, e na poudniu gotyk przyj si powierzchownie i e np. rzeba we Woszech opieraa si zawsze na wzorach antycznych. Giotto i jego uczniowie zerwali z malarstwem bizantyskim. W pierwszej poowie 15 wieku flo-rencka teoria renesansu nie bya jeszcze ustalona. Ani Ghiberti, ani Brunelleschi, ani nawet Albert! (najgbszy spomidzy teoretykw renesansu), nie potrafiby odpowiedzie, w jakim kierunku ma i sztuka. Z pocztku znajomo antyku bya niewielka. Odkrywcze dziea sztuki, tj. nowe w formie i treci, dopiero co powstaway. Mimo to rozumiano rnic midzy gotykiem a nowym stylem. Humanista Filaret uwaa, e uk ostry utrudnia widzenie, natomiast: gdy widzisz uk peny, to przy jego ogldaniu nic oku nie przeszkadza... wzrok bez zahamowania biegnie od jednego koca do drugiego". Artyci i teoretycy renesansu uwaali koo za form idealn. Projektowali witynie okrge lub na planie centralnym z kopu (kaplica Pazzich Brunelleschiego, Tempietto Braman-tego, koci w Todi) (ry. 345). Stanowio to dla nich symbol postpu i wynik matematycznego pikna. Podobnie Kopernik wierzy, e koto i ukad centralny we wszechwiecie jest najdoskonalszy, najbardziej harmonijny . Na portrecie swego ojca Kopernik (by bowiem amatorem-ma-larzem) umieci w tle, jako symbol czasw ustpujcych, ruin budowli gotyckiej, a opodal wityni okrg. W czasach renesansu, tak sawionych przez pisarzy i artystw, nawet na dworze papieskim, nawet wrd papiey, nie brako nieludzkich czynw, ktre podziwiano lub ktrymi si bawiono, na rwni z lirycznymi obrazami Rafaela. Ju nie mwimy o papieu Aleksandrze Borgii, ale nawet Juliusz II i Leon X dalecy byli od chrzecijaskiej mioci bliniego. Juliusz II zwycistwo krzya przeprowadza mieczem i da, aby tak przedstawi go Micha Anio. Leon X zabawia si kosztem ludz345. Koci S. zion w Todi, A. da Mllano, 1606 Maria delia Consola-arch. C. Mateuccio, Fr. Lombardo, 1508 kiego ycia niczym cezarowie staroytni. Renesans woski dzieli si na dwa okresy: wczesny (14001500) we Florencji i renesans peny albo rozwinity, po r. 1500 do 1530, ktry gwne oparcie znajduje w Rzymie. Od roku 1530 mona zauway, zwaszcza w malarstwie florenckim, odmian stylu nazwan manieryzmem. Trwa on do r. 1580. Obecnie przypisuje mu si wiksze znaczenie ni dawniej. Renesans florencki zwizany jest z rzdami Medyceuszw, rzymski z pa-piestwem. Wczesny renesans z 15 wieku wraz z humanizmem rozszedl

400 SYNNY KONKURS Z 1401 R. GHIBERTI I BRUNELLESCH1 401 346. F. Brunelleschi, Ofiara Izaaka, paskorzeba konkursowa, 1401. Florencja, Bargello si z Florencji po caych Woszech. a nawet dotar do Europy pnocnej. Dopiero jednak w penym wieku 16 zyska wiksz si ekspansywn. Znamy dat, ktra wyznacza narodzi-. ny renesansu we Florencji. W roku 1401 postanowiono ozdobi brzowymi drzwiami baptysterium katedry flo-renckiej, na wzr tych, jakie w 14 wieku osadzi rzebiarz Andrea Pisano. Oto co rzebiarz L o r e n z o Ghiberti (13811455) opowiada w swych pamitnikach: Przyjaciele donieli mi, e rzdcy baptysterium w. Jana organizuj pomidzy wybitnymi mistrzami konkurs na drzwi. Kademu dano cztery blachy z brzu. Kuratorzy kocioa chcieli, aby kady z artystw w nich 347. L. Ghiberti, Ofiara Izaaka, pla-skorzeiba konkursowa, 1401. Florencja, Bargello wyku na konkurs jedn scen. Jako temat konkursu wybrali ofiar Izaaka. Rzeba miaa by wykonana w cigu roku, a temu, ktry wygra, miano da pierwszestwo. Oto jacy stanli konkurenci: Filip Brunelleschi, Szymon Colle, Mikoaj z Arezzo, Jakub delia Ouercia, Franciszek Valdombino, Mikoaj Lambretti. Szeciu nas wzio udzia w tym zawodnictwie, majc pokaza umiejtno rzebienia. Mnie dostaa si palma zwycistwa, przyznana przez sdziw i uznana przez konkurujcych. Zaszczyt ten przydzielono mi w caoci i bez zastrzee. Zrozumiano, e przewyszyem wszystkich bezwzgldnie, jak to uznaa i Wielka Rada Florencji, i opinia wyksztaconych mw. Postanowiono i polecono zatem, abym zrobi w brzie drzwi dla kocioa, co wykonaem z wielk starannoci. To moje pierwsze dzieo, czyli owe drzwi otoczone ram, kosztoway dwadziecia dwa tysice florenw. Na drzwiach znajduje si dwadziecia osiem pl. Dwadziecia ilustruje dzieje Nowego Testamentu, cztery na dole zajmuj podobizny ewangelistw, a cztery doktorw Kocioa". Z tego konkursu zachoway si dwie paskorzeby z ofiar Izaaka: duta Filipa Brunelleschiego i Wawrzyca Ghibertiego. Gdy porwna si oba dziea, wida dlaczego Ghiberti wygra: jego projekt by doskonalszy w kompozycji i stosowaniu perspektywy. By take mielszy w traktowaniu postaci ludzkich, co zauway mona zwaszcza na przykadzie aktu modego Izaaka, wyranie wzorowanego na antyku (ry. 346, 347). Przez dwadziecia lat Ghiberti wykonywa drzwi, ktre przyjto z uznaniem i osadzono we wschodnim portalu baptysterium. Zamwiono u niego jeszcze drugie drzwi, rodkowe, ktre wykona w latach 14251452. Micha Anio nazwa je Porta del Pa-radiso. Drzwiami do Raju, i ta nazwa przyja si powszechnie. Tematem Drzwi rajskich s te sceny ze Starego Testamentu, ktre zapowiadaj Nowy Testament. W paskorzebach Ghiberti czy w jednym krajobrazie kilka epizodw, stosujc zasady perspektywy i ksztatujc to w sposb naturalistyczny. Charakterystyczne jest wypuke traktowanie postaci pierwszoplanowych, a bardziej paskie i delikatniejsze traktowanie szczegw. Pierwsze i drugie drzwi Ghibertiego stay si punktem wyjcia renesansu (ry. 348). Nie tylko one jednak. Jego rywal z czasu pamitnego konkursu Filip Brunelleschi pchn architektur na nowe drogi, odmienne od gotyku. Saw przynioso Brunelleschiemu rozwizanie problemu kopuy nad skrzyowaniem naw katedry florenc-kiej. W roku 1418 wykona drewniany model kopuy, ktra potem, w cigu p wieku, bez uycia skomplikowanych rusztowa zostaa zamknita. Kopua, jeszcze gotycka w szcze348. L. Ghiberti, Szczeg z Drzwi do Raju, prowadzcych do baptysterium we Florencji, 14251452

402 RENESANS WE FLORENCJI WSKRZESZENIE ANTYKU 403 349. Katedra S. Maia del Pior (14 w.) we Florencji, z kopu F. Brunelleschiego, 141814SI golach (przekrj ostrohikowy, ebra i gotycka latarnia z r. 1461), sw miaoci i ogromem zapowiada nowy styl (ry. 349). Powszechny poklask Florencji zyska Brunelleschi pikn fasad przytuku dla dzieci (Ospedale degli Innocenti, 14191444). Niski pitrowy budynek ma z przodu loggi arkadow. Kolumny i uki s lekkie, mimo e wspiera si na nich sklepienie krzyowe (ry. 350). W kociele w. Wawrzyca we Florencji (14191442) Brunelleschi zastosowa take nowe elementy: kolumny korynckie i uki nad nimi, a w czci grnej okna z trjktnymi przyczkami. Bya to nowo architektoniczna, oparta na znajomoci antyku i traktatu Witruwiusza, wanie wtedy odkrytego w klasztornej bibliotece na Monte Cassino. Zamiowanie do wskrzeszania form antyku wypowiedzia Brunelleschi 350. Ospedale deglt Innocenti we Florencji, 14191444 najlepiej w niewielkich budowlach sakralnych: w kaplicy Pazzich z portykiem na kolumnach koryncklch i z kopu, w zakrystii w kociele w. Wawrzyca oraz we wntrzu wielkiego kocioa San Spirito. Jeeli mwimy, e Brunelleschi opar si na architekturze staroytnej, to mamy na myli nie architektur greck czy rzymsk okresu cesarstwa, ale przede wszystkim kocioy starochrzecijaskie. Std wzi proporcje kolumn i uki nad nimi, wyrastajce z kapiteli z nasadnikami. Ten stosunek do antyku nie pyn z nieznajomoci jego zasad. Brunelleschi pragn stosowa formy architektoniczne lekkie i harmonijne, czego nie zapewniaa architektura antyku greckiego czy rzymskiego. Dalszy rozwj architektury florenc-kiej zapewni Michelozzo di Bartolommeo, twrca paacu Me-

404 PAACE FORENCKIE PAACE I ARKADY. DONATELLO 405 351. Palazzo Medici we Florencfi, atch. Michelozzo, 1444 dyceuszw we Florencji (ok. 1444). Zbudowal on paac miejski, ktry odtd si przyj: na zewntrz gmach by ciki i okna parteru opatrzone mia gstymi kratami, okna za pierwszego i drugiego pitra byy lejsze. Portal prowadzi na dziedziniec, otoczony kolumnad z arkadami (ry. 351). We Florencji, a potem w caych Woszech, paace miejskie powtarza bd w rozmaitych odmianach ten typ, tak samo jak typ arkad ustalony przez Brunelleschiego (ry. 352). 352. Loggia przed kocioem S. Maia delie Grazie w Arezzo, arch. Bene-detto da Majono, ok. 1475 Ghiberti nie by jedynym wielkim rzebiarzem Florencji w 15 wieku. Obok niego wystpuje nieco modszy od niego Donatello (13861466). Jako rzebiarz jest Donatello drama-tyczniejszy, mona nawet powiedzie silniejszy od Ghibertiego. Donatella wizja antyku zwyciya we Florencji i we Woszech. Przecign wspczesnych obserwacj ycia. Do najwybitniejszych jego dzie nale posgi modego Dawida (ry. 353) i w. Jerzego, obie figury ustawione s v pozycji naturalnej, silnej, nie maj-

406 RZEBY DONATELLA 353. Donatello, Dawid, 1430. Florencja, Muzeum Narodowe POMNIKI KONNE 407 354. Donatello, Pomnik Gattamelaty 355. A. Yerrocchio, Pomnik Colleonie-w Padwie, 14471453 go w Wenecji, 1479 cej nic' wsplnego z gotykiem. W swych rzebach religijnych Donatello nie idealizowali lecz portretowa. Nie cofn si przed studium brzydoty w posgu Hioba, nazwanym przez wspczesnych Zuccone-g/owaczeJn. W roku 1432 wybra si razem z Brunelleschim do Rzymu. Ta podr pogbia w nim znajomo antyku i przyrzucia do zasobu jego form nowe, staroytne w swej genezie, takie jak ornamenty, ukady fadw, motywy puttw-dzieci. W roku 1443 na dwadziecia lat wyjecha do Padwy, gdzie najwaniejszym dzieem jego ycia sta si konny pomnik kondotiera Gattamelaty, dzieo niewtpliwie natchnione przez pomnik Marka Aurelego w Rzymie (ry. 354). Od tego to pomnika wywodz si wszystkie konne posgi renesansu i baroku, w ktrych jedziec spokojnie jedzie na koniu. Drugim takim pomnikiem jest w Wenecji Pomnik Colleoniego duta Verrocchia (ry. 355), dzieo nieco pniejsze od Pomnika Gattamelafy. Dodajmy, e istnieje jeszcze drugi typ pomnika konnego, stworzony przez Leonarda da Vinci. Jedziec przedstawiony jest tu w galopie na spienionym rumaku.

408 MALARSTWO SZKOY PLORENCKIEJ Innym rzebiarzem 15 wieku, rwnie nowoytnym w sensie wyrazu i formy, jest Luca delia Robbia, autor balkonu dla piewakw w katedrze florenckiej. Dobieral kolory nie tylko w marmurze. Stosowa je i w glinie, ktr pokrywa barwn polew. Jego bratanek Andrea delia Robbia prowadzi dalej twrczo warsztatu, rozsawionego na cale Wiochy. Wdzik, liryzm, odczucie wiosennego pikna i modoci charakteryzuj dziea Robbiw. [^Malarstwo woskie, zwaszcza od czasu renesansu dzieli si na szkoy, nazwane wedug stolic maych pastw woskich i ksistw. Jest to podzia dawny, ktry nie zawsze odpowiada rzeczywistoci, gdy woscy artyci zmieniali miejsce pobytu, osiadajc przy swoich protektorach. Wemy np. pod uwag dziaalno najwikszych twrcw. 'Rafael wyszed ze szkoy umbryjskiej, osiad w Rzymie i tam sta si zaoycielem nowego kierunku, podobnie jak To-skaczyk Leonardo da Vinci osiad-szy w Mediolanie zapocztkowa tamtejsz szko. Micha Anio, cho cale ycie by patriot florenckim, mieszka w Rzymie i wycisn pitno swego geniuszu na caej rzymskiej szkole, zarwno w architekturze, jak i w rzebie, i w malarstwie. Z drugiej strony podzia na szkoy jest o tyle wygodny, e pozwala wyodrbni pewne cechy stylowe rysunku, kompozycji, kolorytu, dziedziczone przez uczniw od mistrza. Daje to mono szybkiego okrelenia obrazu. Malarstwo renesansowe w 16 wieku z wolna porzuci wielkie kompozycje cienne. Coraz czciej bdzie si wypowiada w obrazach przenonych, malowanych olejno na ptnie. Znikn dawne techniki, np. jeszcze ze staroytnoci idce malowania enkau-styczne (gorcym woskiem) na podkadzie kredowym, malarstwo mozaikowe, a na ich miejsce wstpuje malarstwo olejne. W Wenecji zamiast malarstwa wprost na cianie artyci zastosuj due obrazy na ptnie, wprawiane w boazerie. Rozwija si take grafika i powstaje akwarela. Te elementy skadaj si obok cech rysunku i koloru na tzw. szkoy, nazwane od miast. Sprbujmy je wymieni: Najstarsza jest szkoa florencka. Jej pocztki sigaj gotyku (czasw Giotta), rozkwit nastpuje w 15 wieku, koniec w 16 wieku. Obok szkoy florenckiej w 14 wieku wystpuje konserwatywna szkoa sieneska. Nie bya tak nowatorska jak florencka, ani jak szkoa umbryjska z 15 wieku, liryczna i religijna. Z pocztkiem 16 wieku wyrasta nad inne szkoa rzymska, gwnie malarstwa religijnego, ktra trwa do koca 18 wieku. Rwnoczenie w Wenecji i pobliskiej Padwie od koca 15 wieku ronie szkoa odznaczajca si niezwykym poczuciem kolorystycznym. Jej najznakomitszym przedstawicielem jest T y c j a n. Szkoa wenecka jeszcze w 18 wieku wyda znakomitych artystw (Tiepolo, Canaletto). Szkoa mediolaska powstanie w 16 wieku, silnie zwizana z dziaalnoci Leonarda, szkoa boloska w 17 wieku rozwinie si obok tamtejszej Akademii, szkoa neapolitaska jest ostatni w tym szeregu i odznacza si bdzie konMASACCIO 409 trastowoci owietlenia w obrazach. Uywa si tu take takich okrele, jak szkoa Werony, dalej szkoa genueska, ferraryjska, dla oznaczenia nieraz stylu jednego mistrza lub jego warsztatu. Jak mwilimy, nie naley sdzi, e s to bardzo cise okrelenia. Zapocztkowany przez Giotta odkrywczy stosunek do wiata i tendencja do oddania przestrzeni w obrazie znalazy najsilniejszy wyraz w szkole florenckiej. Kompozycyjna wytworno i osb, i scen charakteryzuje florentczykw. Do miaej, twrczej dziaalnoci Brunelleschiego, Ghibertiego, Donatella, przybyo z pocztkiem wieku imi przedwczenie zmarego Masaccia (14011429), autora malowide w kaplicy Brancaccich. We fresku Wygnanie z ra;'u dramatyczne postacie Adama i Ewy, bardzo ludz356. Masaccio, Grosz Czynszowy, fresk S. Maria del Carmina we Florencji, 1427 kie, wyraaj wewntrzny wstrzs i nieszczcie natury ludzkiej, a zarazem s oddane z ca swobod kompozycji. W Groszu czynszowym postacie osb skupionych obok Chrystusa s realne, plastycznie ustawione w przestrzeni (Vasari

powiedzia o Ma-sacciu, e nauczy swe figury sta), co byo olbrzymi nowoci (ry. 356). Do pierwszego pokolenia malarzy quattrocenta oprcz Masaccia nale Andrea del Castagno, D o-menico VeneZiano, Piero delia Francesca (ry. 357). lOkazali oni wielk umiejtno, wprost wyrafinowanie kompozycyjne i odkrywczo, wprowadzili nowe studium krajobrazu i architektury. Obok nich dziaa Fra Angelico, malarz liryczny i konserwatywny, tworzcy jeszcze w duchu trecenta

410 BOTTICELLI i Giottystw. Ale i on ulega wielu nowoczesnym tendencjom. Po drodze liryzmu poszed take Pr Filippo Lippi, autor synnej Adoracji Dziecitka z Berlina, obrazu kiedy namalowanego do kaplicy paacu Medyceuszw. Paolo U c c e 1-1 o by malarzem historycznym, podobnie Benozzo Gozzoli, autor synnego Hodu Trzech Krli, fresku na cianie w kaplicy Medyceuszw. Wymienieni artyci nale do drugiego pokolenia twrcw quattrocenta. Dwch wybitnych malarzy naley tu wspomnie, nie tylko ze wzgldu na ich dziea, lecz i na uczniw, ktrych wyksztacili: FD omenico Ghir-1 a n d a i o (ry. 358) by mistrzem Michaa Anioa, a Verrocchi0r malarz i rzebiarz, by mistrzem Leonarda da Vinci. Malarstwo to dobrze oddawao obowizujc w szkole flo-renckiej tematyk religijn, mimo e artystw poryway legendy, pikno natury, bogactwo i pogoda ycia. Wyranie pokaza to pogodne pikno dopiero Sandro Botticelli (14441510). Malowa, gwnie w latach siedemdziesitych 15 wieku, obrazy wieckie, mitologiczne, nie bez wpywu neoplatoskiego filozofii, ktrej gwnym przedstawicielem by humanista Marsilio Picinoi Pa^./* tronowa caemu ruchowi Wawrzyniec Wspaniay. Ficino wierzy, e dusza moe zczy si z Bogiem poprzez kontemplacj piknoci, objawiajcej si w mioci i harmonii. Pod wpywem tej filozofii Botticelli namalowa Narodziny Wenus (tabl. XXXI) i Pnmaver (czyli wiosenny ogrd Wenus). Obrazy te opar, na poemacie humanisty Angelo Poli i a n o. Niezwyka tematyka Bot-ticella, na wskro wiecka, miaa, liryczna, a zarazem gboko artystyczna i literacka, bya nowoci. We Florencji w 15 wieku przyszo w kocioach do budowy nagrobkw przyciennych, niszowych z wyrze-bion postaci zmarego, pic na sarkofagu (ry. 359). Ten typ nagrobka zastosowa w kaplicy Zygmuntow-skiej w Krakowie architekt i rzebiarz Bartomiej Berrecci. Zgon Wawrzyca Wspaniaego (1492), reakcja religijna we Florencji (14941498) pod wpywem dominikanina S a v o-n a r o l i, wzrost potgi papiestwa w Rzymie, przerywaj dziaalno szko357. Piero delia Francesca, Portret panny modej, ok. 1480. Mediolan, Pinakoteka ty florenckiej. Zanim przejdziemy do omawiania innych szk, naley podkreli jeszcze raz decydujce znaczenie Florencji dla dziejw sztuki. Moe by ono porwnane tylko z rola Aten za Peryklesa. W niejednym szczegle (napicia twrczego, idealizmu, siy odkrywczej) artyci flo-renccy przypominaj owe odlege czasy helleskie. Pod wpywem florenckiej. szkoy nowy styl rozszerza si na inne miasta woskie. Luca Signorelli, B e r-nardino Pintyricchio pod koniec 15 wieku daj pocztek w Pe-rugii szkole umbryjskiej. W Wenecji i w Padwie dziaaj malarze tacy, jak SZKOY MALARSTWA WE WOSZECH 411 Giovanni Bellini i Andrea Mantegna (ry. 360). Ze szkoy florenckiej wyszed Leonardo da Vinci, ze szkoy umbryjskiej Rafael Santi. Micha Anio ksztaci si w akademii sztuki zaoonej we Florencji przez Medyceuszw. .Przebywa przez jaki czas na dworze Wawrzyca Wspaniaego. Nadszed okres rozwinitego renesansu (15001530). W Rzymie osiad z kocem 15 wieku architekt D o n a t o B r amant e (14441514). Pochodzi z pnocy Woch, w Mediolanie zbudowa kilka gmachw w typie wcze-snorenesansowej architektury, nie pozbawionej gotyckich tradycji (S, Ma358. Domenico Ghtriandaio, Narodziny Marii, fresk z kocioa S. Maria Novella we Florencji, 1485

412 BRAMANTE 359. B. Rossellno, Grobowiec L. Brun-niego we Florencji, 1444 ria delie Grazie, zakrystia S. Maria presso S. Satiro). Po przybyciu do Rzymu (w r. 1499) zmieni styl. Obudzi si w nim jakby inny architekt pod wpywem monumentalnych ukw i arkad antyku, jakie tu zobaczy; dlatego w dziejach sztuki mwi si o ultima maniera di Bramante", co odnosi si do jego dziaalnoci za papiea Juliusza II. Niepewnym dzieem Bramantego pozostaje dziedziniec arkadowy paacu Cancellerii, natomiast dziedziniec przy kociele S. Maria delia Pace i Tempietto przy S. Pitro in Montorio (ry. 361) to jego pierwsze budowle rzymskie, o wietnych proporcjach i liniach. Rozbudowa paacu watykaskiego, jego dziedzicw i loggi, cho nie urzeczywistniona w caoci, a skoczona przez Rafaela, pozostaa najwikszym dzieem Bramantego. Rozpocz on take budow nowego kocioa w. Piotra. Leonardo, Rafael i Micha Anio przenieli w 16 wiek idee renesansowe poprzedniego stulecia. Indywidualnoci twrcz przepoili nie tylko sztuk, ale oddziaali na myl wspczesnych i to daleko poza granice Woch. Nieraz prbowano podway ich wielko, przeciwstawi im inn szko czy indywidualno. Daremnie. Zwaszcza duym wahaniom podlega sd o Rafaelu. Obwoano go twrc absolutnie doskonaym, ktry sign ideau. Byo to w czasach romantyzmu. Potem zainteresowania zwrciy si w innym kierunku i na dugie lata oceniano Rafaela chodno. Przesta by artyst, na ktrym si wzorowano. Podobnym ocenom podlegaa twrczo Leonarda i Michaa Anioa. Dzi widzimy, e raczej wspczeni im mieli suszno, uwaajc dziea trzech wspomnianych artystw za najwysze osignicia renesansu. '^Leonardo da Vinci (14521519) by najstarszy. Urodzi si jako syn zamonego notariusza, ksztaci si w warsztacie Verrocchia, zarwno w rzebie, jak i w malarstwie//Wzrastajca we Florencji reakcja, ktra w kocu wyrazia si rzdami Savonaro-li, reakcja przeciw renesansowi, przeciw swobodzie myli i humanizmowi sprawia, e trzydziestoletni Leonardo ofiarowa swe usugi jako nadworny malarz, inynier i rzebiarz ksiciu Mediolanu Ludwikowi Sforzy. ^Pierwszym wielkim dzieem Leonarda (1483) jest Madonna w grocie, obraz MANTBGNA. LEONARDO DA VINCI 413 znajdujcy si obecnie w Luwrze. W Londynie mamy drug wersj tego obrazu, malowan przed r. 1508, gwnie przez Ambrogia da Predis, ucznia Leonarda.; W obrazie Madonny w grocie wystpuj wszystkie cechy sztuki Leonarda: postacie wrysowane w figur trjkta, swoboda ruchu, a nawet jego niepokj w granicach kontrolowanej i uporzdkowanej przestrzeni, silne podkrelenie cienia, po to aby wydoby plastyk, wyrafino360. A. Mantegna, Opakiwanie, ok. 1466. MedoJan, Pinakoteka wanie wyrazu twarzy, ekspresyjne gesty rk unerwionych i ywych. Te cechy kompozycji wystudiowanej z caa, sumiennoci daj si widzie w Ostatniej 'Wieczerzy (1497), synnym 'obrazie ciennym w refektarzu klasztoru Santa Maria delie Grazie (ry. 362). Mimo stanu zniszczenia, w ktrym malowido si znajduje (Leonardo wykona je farbami olejnymi na niedostatecznie wysuszonej cianie), wywouje Ostatnio Wieczerza due

414 P02NY STYL BRAMANTEGO LEONARDO DA VINCI 415 361. Tempietto w kociele S. Pitro in Monforio w Rzymie, arch. D. Bra-mante, 1502 wraenie. (Chrystus siedzi w rodku na tle okna przy stole, otoczony apostoami, ktrzy przedstawieni s w grupach po trzy osoby. Wanie wypowiedzia sowa: Jeden z was mnie zdradzi" i wywoa tym wrd zebranych due poruszenie. Reakcje poszczeglnych postaci mona odczyta z ich gestw. Dziki swej kompozycji i dramatyzmowi przedstawienia dzieo zdaje si zatrzymywa nastrj chwili tu po wypowiedzeniu pamitnych gw ChrystusJ czasu pobytu w Mediolanie pochodzi portret Cecylii Gallerani, zwany Dam z asic, w Muzeum Czartorys-kich w Krakowie (ry. 363). To niezwyke dzieo Leonarda nabyte zostao w Wenecji, nosi niewtpliwie cechy jego pdzla. Jest pene nerwo362. Leonardo da Vinci, Ostatnia Wieczerza. Mediolan, klasztor S. Maria delie Grazie, 14961497 wego napicia, budzc zaciekawienie widza. Tylko Leonardo potrafi tak wystudiowa drapien asic, odda donie modej kobiety delikatne i ywe.acre-szcie owietli twarz i posta./Na j^''synniejszy sta si portret Mony Lizy, ony Florentczyka Zanobiego del Giocondo, malowany ok. r. 1505, po powrocie Leonarda do Florencji. Do portretu tego autor przywizywa du wag. Wozi go zawsze ze sob, poprawia, wykacza. Po mierci Leonarda we Francji przeszed portret na wasno krla Franciszka I. Dzi znajduje si w Luwrze. W portrecie jest jakby zamknita tajemnica piknaJ uosobiona w umiechu Mony Lizy. Spokj, klasycyzm, pogoda ycia kontrastuj z dziwnym

MONA LIZA. SAWA LEONARDA DA VINCI 417 krajobrazem, gronym i martwym. Jeden Leonardo umia tak czy dwa przeciwiestwa (ry. 364). Odmalowany umiech Giocondy zadziwia'! urzeka. Co chcia przez to powiedzie Leonardo? Vasari widzia w owym-umiechu cechy boskie, Rus-kin powtrzenie antyku, Muntz melancholi, Berenson wyraz dumy, Freud czy go z neuroz, inni za widz w umiechu Giocondy zaenowanie, kokieteri poi, symbol ycia. Racjonalltla wyjanienie zacznie od przypomnienia, e umiech w por-t>|ecie Leonarda nie by nowoci. Wystpuje w staroytnoci greckiej, e| potem w rzebach stylu hellenistycznego i rzymskiego. Widzimy go na Wschodzie, w Indiach i w Chinach. Powraca w redniowieczu, w rzebach katedr francuskich. Zawsze wydaje si tajemniczy, niedopowiedziany, bo tika jest natura umiechu, jeeli nie %warzysz mu sowa. Miewa rozmaili znaczenia; boskoci, szczcia, naiwnoci, mioci macierzyskiej. I oto Leonardo, taki wanie konwencjonal^ umiech, poznany w pracowni Ver-chia, wprowadzi do swoich obrazw, dla oywienia postaci, a nie dla wartoci mistycznych, podwiadomych, symbolicznych. Leonardo unika symboli, bo unika tajemnic, lub powiedzmy lepiej, dy do ich roz-Irizania. Umiech Giocondy to nie wyraz tego co niepoznawalne, meta-fczyczne w ludzkim bycie ale to Wanie, co jest poznawalne, pocigajce i ludzkie, istniejce wok nas: wdzik i ycie samo w poczeniu z modoci. Saw Leonardo zawdzicza nie tylko 27 Estreicher. Histolia sztuki... 364. Leonardo da Vinci, Mona Liza, ok. 1505. Pary, Luwr malarstwu (ry. 365)fSnany jest jako uczony, badacz natury, jako matematyk i inynier, jako wynalazca, ktry przewidywa rozwj techniki i wynalazkw, nawet tak nieprawdopodobnych wwczas jak lot czowieka. Pozostawi po sobie ogrom materiaw naukowych (jeszcze niedawno dokonano w Madrycie odkrycia bezcennych rkopisw Leonarda). W drugiej poowie ycia odsun si od twrczoci artystycznej powicajc si gwnie badaniom nad przyrod. Nigdy nie zapuci si na bezdroa metafizyki. Zapewne by materialist. Do

swej filozofii doszed przez sztuk, rozumian jako obserwacje i dowiadczenie^ Nie przewidywa oczywicie roli fotografii, ale nie mylil si dostrzegajc w obserwacji wizualnej, w rysunku precyzyjnym, pozornie obiektywnym, waciw drog do poznania wiata (tabl. XXXII). Mimo wielu pomyek, mimo braku koordynacji, daremnych eksperymentw, dziwactw, mimo e w .drugiej poowie ycia waciwie sztuk rzuci, naley do najwikszych twrcw. Drugim jest Rafael Santi (1483 1520), syn malarza z Urbino. Uczy si u Perugina, mistrza szkoy umbryjskiej, sentymentalnego i mao indywidualnego, ktry jednak nauczy Rafaela przestrzennego komponowania obrazw. Zalubiny Matki Boskiej z Mediolanu, malowane w tym czasie, pozostaj w wyranej zalenoci od Perugina. Cztery lata pobytu we Florencji (15041508) wpyny na zmian stylu Rafaela, gdy spostrzeg, e styl szkoy umbryjskiej jest przedawniony. Od Leonarda i Michaa Anioa, ktrzy wanie wtedy rywalizowali ze sob, przej oszczdno kompozycji. Zacz malowa liczne obrazy Madonny z Dziecitkiem, raczej wic w nich postacie z krajobrazem ni przedstawiajc je na tle krajobrazu. Okoo r. 1508, gdy liczy dwadziecia pi lat, styl jego sztuki by ju wyksztacony. Od florentczykw Andrea del Sarto i Fra Bartolommea przej, jako czujny obserwator najnowszych prdw w sztuce, wielkie linie i sposb ustawienia postaci. Narazio go to u potomnych na zarzut nieoryginal-noci. Velazquez zapytany raz w Wenecji, co sdzi o malarstwie Rafaela, odpowiedzia, e ten mistrz wcale mu si nie podoba, a krytycy epoki pozytywizmu zarzucali Rafael&wl pyt-ko i zaleno od innych. Tak jednak nie byo. Rafael jest malarzem ywym, cigle poszukujcym nowych drg. Pamita trzeba, e nie zdy si wypowiedzie, gdy zmar w peni swej twrczoci, w 37 roku ycia. W roku 1509 Rafael uda si do Rzymu na wezwanie Juliusza II. Rzym urs wtedy do rzdu artystycznej stolicy wiata. Na dworze papieskim przebywali artyci z caej. Italii. wietno artystyczna Rzymu epoki renesansu zacza si pod koniec 15 wieku, gdy ciany kaplicy papiea Sykstusa II ozdobiono scenami z ycia Mojesza i ycia Chrystusa. Papie powoa do tego zadania florenc-kich malarzy Botticellego, Ghirlandaia, Rosellego i umbryjskich malarzy Signorella, Pinturicchia, Perugina. Teraz z kolei Juliusz II powoa znakomitego architekta Bramantego do budowy nowego kocioa w. Piotra, a Michaa Anioa do budowy wielkiego DZIEA RAFAELA W RZYMIE 419 grobowca. Rafaelowi zostaa powierzona dekoracja pokoi watykaskich, tzw. stanz, oraz krugankw, czyli loggi (ry. 366). Najsynniejsza jest Stanza delia Se-gnatura, ktr Rafael pokry wielkimi ciennymi obrazami. Sala jest stosunkowo niewielka, sklepiona, obrazy s nisko umieszczone, a jednak ich oddziaywanie jest monumentalne dziki mistrzostwu kompozycji. Szkoa AteA-ska (tabl. XXXIII) i Adoracja Eucharystii to dwa gwne obrazy sali. W pierwszym, na tle ukw i sklepie wielkiej bazyliki, wystpuje grupa antycznych filozofw z Platonem i Arystotelesem w rodku, natomiast 366. Rafael, Juliusz II. Szczeg z fresku w stanzach watykaskich, 1S09 1511

LIRYZM I WDZIK RAFAELA 421 plastyk i niespokojn kompozycj. Siedem kartonw Rafaela z ycia w. Piotra i Pawa to jedne z najcenniejszych obrazw renesansu (tablica XXXIV). Arcydziea formy i koloni. Leon X zamwi owe kartony jako wzory do gobelinw dla kaplicy Syk-styskiej. Rafael namalowa je w cigu dwch lat, a z kolei Piotr van Aels z Brukseli zacz tka wedug nich gobeliny, dzi znajdujce si w Watykanie. Z dziesiciu kartonw zostao siedem. Krl angielski Karol I kupi je w Genui za siedemset funtw. W r. 1865 krlowa Wiktoria przekazaa je do Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie. Kartony okazuj mistrzostwo w rysunku ludzkich figur. S pikniejsze od gobelinw, maj w sobie rysunkowy i kolorystyczny czar. S niestety zbyt mao znane. Z kolei madonny Rafaela to obrazy macierzystwa i wdziku ycia w stopniu, ktremu wspczeni nie dorwnali. Pod tym wzgldem docignli Rafaela tylko francuscy impresjonici (w szczeglnoci Renoir), ale to sprawy pniejsze. W kadym razie (bo do tego dymy), duy bd popeniaj ci krytycy Rafaela, ktrzy jego liryzm i finezj bior za pyt-ko, za zagubienie indywidualnoci, za atwo twrcz. Dla kultury polskiej jest niepowetowan szkod, e pikny autoportret Rafaela (z Muzeum Czartoryskich w Krakowie) przepad bez ladu w czasie drugiej wojny wiatowej zrabowany przez hitlerowcw. Rafael zostawi po sobie wiele portretw i obrazw, z ktrych, jak wspomnielimy, najpeniejszy jest cykl Madonn (ry. 367, 368). Zosta-

422 MICHA ANIO GENIUSZ ARTYSTYCZNY wi ponadto seri gobelinw, wyksztaci uczniw (Giulio Romano) i zapocztkowa tzw. rzymsk szko malarstwa, odznaczajc si przemylanym, starannym (nieraz do przesady) ustawieniem postaci. Od niego wywodzia si intelektualna, czasem nieco sztuczna kompozycja, ale zawsze bezbdnie rozwizana. Nie ma' w niej nudy i patosu, jest przestrze i uczucie. Micha Anio to nieugity, najbardziej niezaleny twrca wszystkich czasw, posta, jakbymy to dzi powiedzieli, niekonformistyczna. Dzieo jego ycia, a y dugo i twrczo do ostatniej chwili, jest w kadym calu niezwyke. Ludzko nie wydala drugiego podobnego mu uniwersalnoci geniusza na polu rzeby, malarstwa, architektury, poezji. Wystpienie Michaa Anioa w decydujcy sposb zmienio sztuk wiekw nastpnych. By aspoeczny, nieufny, nierwny, zajty wycznie sob. By przeciwiestwem owych artystw-humani-stw, tak wietnie reprezentowanych przez Albertiego, Leonarda, Rafaela. Mistycznie religijny przeywa bolenie wtpliwoci i konflikty kontrreformacji. Odrzuci renesans, rewolu-cjonizowa wszystko, czego si tkn. Micha Anio by take poet. Trzeba o tym zawsze pamita patrzc na jego dzieo. By lirykiem piszcym przez cae ycie wiersze o wasnych przeyciach. Nie dopuszcza w nich czytelnika do zblienia, do zrozumienia targajcych go namitnoci. Dante, Szekspir, Goethe, Mickiewicz opisywali w poezji swe stany psychiczne, swj bunt czy nieszczcie, Micha Anio rozmawia w niej, ale tylko z Bogiem. Znajomo biografii tego wielkiego artysty jest tak potrzebna, jak znajomo biografii Dantego. Namitnoci ujawnione w Boskiej Komedii rozumie si lepiej, gdy widzi si je poprzez ycie poety. Dziea Michaa Anioa staj si nam blisze, gdy poznamy jego ycie osobiste. Obaj twrcy przepoili swe dziea pasj, zwizali je ze sob. To take byo w sztuce nowoci. Micha Anio urodzi si w wiosce Settignano koo Florencji w r. 1475, w skromnej rodzinie szlacheckiej, o dawnych, starannie pielgnowanych tradycjach. Cae ycie bdzie o nich pamita, cho bd dla niego tylko obcieniem. Bdzie si uwaa za Plorentczyka i z Florencj bdzie si czu zwizany, mimo e w gruncie rzeczy dopiero Rzym da mu moliwoci twrcze i mimo e w Rzymie czu si, zwaszcza w drugiej poowie ycia, najszczliwszy. Bya to jedna z charakterystycznych sprzecznoci w jego yciu. Wychowany we Florencji, ksztaci si w pracowni Ghirlandaia, potem zosta zaproszony na dwr Wawrzyca Wspaniaego. Wtedy pozna zasady rzeby u Giovanniego B e r t o l a, rzebiarza i odlewnika figur w brzie. Na dworze Wawrzyca Wspaniaego zetkn si z kultur humanistyczn, pozna wyznawcw platonizmu w yciu i w sztuce, a take zwolennikw idealizmu. Dla modego chopca, ktry wczenie straci matk, a wychowany zosta przez on kamieniarza (z mlekiem mej karmicielki przejem mio do kucia w marmurze" tak mawia o sobie), 369. Micha Anio/, Dawid, !503. Florencja, Akademia dwr Wawrzyca Wspaniaego ze swymi obyczajami, wyrafinowaniem, platonizmem nie zawsze moralnym, by szkol budzc sprzeciw. Tote bardzo wczenie Micha Anio odrzuci liryzm, delikatno, harmoni, o ktrej tyle prawio si w koach humanistw, i stanie si wyrazicielem siy, dramatu i zmagania si ywiow. RZEBY MICHAA ANIOA 423 Fakt, i pozbawiony by mioci matki, sprawi, e jego kobiety bd jedynie mocnymi heroinami, bez wdziku i delikatnoci swej pci. Mczyni bd potni, muskularni, niespokojni jak on sam, wiecznie rozdraniony, skcony z otoczeniem. Jego zawi wobec Rafaela, niech do Leonarda, jego ustawiczne spory z protektorami s powszechnie znane. Pyny nie z egoizmu i zarozumialstwa, jak sdzili jego przeciwnicy, ale z gbokiego przekonania o wasnej wartoci. Utosamia si ze swymi zadaniami artystycznymi tak cakowicie, e

reakcja jego wobec tych, ktrzy stali mu na przeszkodzie bya opryskliwa, a nawet wroga. Ju jako mody chopiec by trudny. Przed sawnymi freskami Masaccia we Florencji, gdzie malarze uczyli si rysunku, zirytowany bezwzgldnoci modego Michaa Anioa rzebiarz Torrigiani uderzeniem pici zmiady mu nos, pitnujc jego twarz wyrazem blu. Kiedy w roku 1494 we Florencji upady rzdy Medyceuszw, Micha Anio uda si do Bolonii. Dziea Ja-copa delia Ouercii nie wpyny na zmian stylu Michaa Anioa. Czerpa z wasnej inspiracji. Na tym polega jego geniusz. W tym czasie wyrzebi Madonn z Dziecitkiem oraz namalowa niezwyky obraz wite) rodziny skomponowany w kole, wiadczcy, e artysta nie podda si florenckiemu renesansowi, wytwornemu i wyrafinowanemu. Tu wartoci malarskie zwyciyy teorie malowania. Florencja poznaa si na jego talencie. W roku 1503 otrzyma od rzdu

424 DEKORACJA KAPLICY SYKSTYSKIEJ TWRCA NOWEGO STYLU 425 370. Micha) Anio, Mojesz z grobowca Juliusza II w kociele S. Pitro in Yjncoli w Rzymie, ok. 15131516 miasta marmur, ktry grozi .pkniciem i lea nie naruszony przez rzebiarzy. Micha Anio wyku z tego marmuru posg nagiego Dawida, bynajmniej nie piknego, ale heroicznego i brutalnie silnego. Protestowano przeciw temu dzieu, obrzucano je kamieniami, ale niemniej ustawiono Dawida na gwnym placu Florencji przed paacem Signorii (ry. 369), jako symbol rzdu republikaskiego chronicego miasto. Wezwany do Rzymu na dwr Juliusza II przystpi Micha Anio do wykonywania grobowca swego protektora; miaa to by maa budowla otoczona figurami patosu penymi, stojca na rodku kocioa. Nie doszo nigdy do realizacji tego grobowca; jedynie fragmenty, przede wszystkim posg Mojesza, ustawiono wrd niezbyt udanej architektury (ry. 370). By to osobisty dramat Michaa Anioa. Kiedy papie Juliusz II nakaza mu malowa al fresco sklepienie kaplicy Sykstyskiej w Watykanie, Micha Anio buntowa si. Zwyciya jednak wola monego fundatora. Jej wynikiem jest gigantyczna dekoracja, stworzona nadludzkim wysikiem artysty, a mczca nawet dla widza, gdy chce j ogarn wzrokiem. Ale jest to zarazem najwiksze malarskie przedsiwzicie w dziejach sztuki; arcydzieo wkomponowania ksztatw ludzkich w elementy i podziay architektoniczne. Z boku, na spywie sklepienia, siedz postacie prorokw ydowskich i sybill antycznych. Wszyscy oni mieli przepowiada nadejcie Zbawiciela. Przez rodek sklepienia biegnie rzd dziewiciu obrazw odnoszcych si do biblijnych ksig stworzenia wiata, historii pierwszych rodzicw, potopu. Postacie s ostro zarysowane i tak plastyczne, jakby byy rzebami. Sceny biblijne s niezwyke w rysunku i sile, ich intensywne barwy wystpuj na bladym, naturalnym tle. Wszystkie figury siedzce z boku obrazw s nagie; Micha Anio uwaa, e jedynie przedstawienie nagiego ciaa daje pen moliwo artystycznego wypowiedzenia si. Odsonita po czterech latach pracy kaplica Sykstyska uczynia na wspczesnych olbrzymie wraenie. Spostrzeono, e w dziele Michaa Anioa narodzi si nowy styl, rny od stylu florenckiego malarstwa sprzed lat kilkunastu, styl siy, zmaga, niepokoju. Zaczto mwi o terribilita jego sztuki, o przeraajcej niezwykoci (ry. 371). By to dopiero pocztek. Micha Anio, ktry przey wasne pokolenie, zosta w roku 1535 powoany do wymalowania na cianie otarzowej teje kaplicy Sykstyskiej ostatniego aktu ludzkiego dramatu, a mianowicie Sqdu Ostatecznego, l tu nagie postacie (nawet Chrystusa) oddaway dramatyzm niezwykej chwili (tabl. XXXV). Micha Anio by nie tylko malarzem, ale i architektem. Jego dzieem jest zabudowa Kapitelu w Rzymie, zaprojektowana w taki sposb, e niewielki plac osign monumentalne rozmiary. Nastpnie przebudowa bibliotek w. Wawrzyca (Laurenzia-n) we Florencji (ry. .372), gdzie w ciasnej przestrzeni przedsionka umieci monumentalne schody, opra371. Micha Anio, Stworzenie wiata, 1512. Kaplica Sykstynska

426 MICHA. ANIO JAKO ARCHITEKT NIEPOKJ I DYNAMIZM 427 372. Schody w bibliotece Laurenziany we Florencji projektu Michaa Anioa, 15241530 cowa wreszcie plany kocioa w. Piotra z ogromn kopu na skrzyowaniu naw, o czym mwimy nieco dale} (ry. 373). Wszystkie dziea Michaa Anioa oddziaay na wczesn sztuk wiosk w sposb gwatowny i bezkompromisowy. Dzieje sztuki nie znaj tak silnego wpywu jednej indywidualnoci na ca epok. Zamiast harmonijnej sztuki renesansu, rozgrywajcej si na powierzchni bez kontrastw, wyranej i czystej w liniach, pojawi si styl nowy, niepokoju i dynamizmu, zarwno w architekturze, jak i w przedstawieniu postaci ludzkiej (ry. 374, 375, tabl. XXXVI). Rozwinity, peny renesans trwa wic bardzo krtko, bo tylko jedno pokolenie. Skoczy si okoo roku 1530., Jak ju wspomnielimy, we Woszech rozwiny si liczne szkoy malarstwa. Najwaniejsza z nich to szkoa wenecka, ju od 15 wieku odznaczajca si ywoci kolorystyczn w twrczoci G i o v a n n i Bellinie-g o (ry. 376). Ta stolica nad Adria373. Micho/ Anio, Kopua kocioa Sw. Piotra na Watykanie, 16471564

w 11 l ' .F^-SS ? > -3 PH S ^ P-t; fi^A!M<i-"^^^i^N S^A! 8-0 h^i-'A< a ^ , SA

430 WENECJA. BUDOWA KOCIOA SW. PIOTRA W RZYMIE NOWI ARCHITEKCI NOWE PLANY 431 376. Giovanni Bellini, Fortuna, ok. 1490. Akademia w Wenecji 377. P. Yeronese, Zalubiny w. Katarzyny, 1570. Akademia w Wenecji 378. Tycjan, Wizyta w wityni, 1538.-. Akademia w Wenecji Budowa wspomnianego kocioa w. Piotra w Rzymie trwaa sto dwadziecia lat (15061626) pod kierunkiem wielu architektw. Geniusz Michaa Anioa wycisn swe pitno na kociele, chocia nie skoczy on tej budowy. Pocztek swj zawdzicza dzisiejszy koci w. Piotra woli papiea Juliusza II, ktry chcia wznie dla siebie wityni grobow. Bezlitonie przystpi do burzenia dawnej wityni z 4 wieku, z czasw Kon-stantyna. Na jej miejsce Bramante zaprojektowa wielk, centraln wityni, na planie rwnoramiennego krzya z du kopu w rodku i czterema mniejszymi po bokach. Projekt by miay, oparty na architekturze antycznego Rzymu. Bramante twierdzi, e szczyt kocioa tworzy bdzie nowy Panteon, przez co mia na myli nie tylko wielko Panteonu, ale i ksztat kopuy wykrelonej z koa, ktre uwaa za idea harmonii i proporcji. Po mierci Bramantego budow przej w roku 1515 Rafael. Zmieni plan centralny na wyduony, bo w kurii rzymskiej nie chciano si pogodzi ze wzgldw praktycznych i tradycyjnych z kocioem o krtkich nawach. Po Rafaelu obj budow B a 1-tasare Peruzzi, ktry powrci do planu centralnego, po nim A n-tonio da Sangallo. Wspomniani architekci z pewnymi zmianami zachowali plan kopuy Bramantego. Dopiero Micha Anio, objwszy w 72 roku swego ycia budow kocioa, zasadniczo zmieni istniejce plany. Powrci do planu centralnego, kopu gr powikszy i zdecydowanie podporzdkowa jej kopuy boczne. W ten sposb cao podporzdkowa jednemu akcentowi wielkoci i ciaru. Micha Anio nie dokoczy budowy. Po jego mierci prowadzono j jeszcze przez szedziesit lat. Architekci Giacomo delia Porta i Domenico Fontana nakryli koci kopu. Ostatecznie zwyciyy tradycyjne pogldy i w latach 16061612 Carlo Maderno nada kocioowi olan krzya aciskiego, wystawi szeroka (szersz ni sam koci) fasad, zblion QO projektowanej przez Michaa Anioa. B e r-n i n i wznis przed kocioem (w latach 16551667) monumentaln kolumnad, obejmujc ogromny plac

432 OSIGNICIA ARCHITEKTURY RENESANSOWEJ PALLADIO 433 379. Tzw. Baylica Palladiana w Vi-cenzy, a/ch. A. Palladio, 1549 380. Villa Rotonda w Yicenzy, arch. A. Palladio, od 1550 w. Piotra. Na rodku placu ustawiono dwie fontanny oraz egipski obelisk, przywieziony do Rzymu jeszcze w czasach staroytnych przez cesarza Kaligul (tabl. XXXVIII). Koci w. Piotra jest najwikszym osigniciem renesansu, a kto wie, czy nie najwikszym dokonaniem architektonicznym wiata. Nie w rozmiarach ley wielko tej budowli, cho koci jest olbrzymi i liczy 200 m dugoci, a kopua wznosi si na 120 m. Monumentalno narzucaj proporcje, przede wszystkim panowanie kopuy nad caoci. Bben kopuy otoczony jest podwjnymi kolumnami. Ma ona wyduony, eliptyczny przekrj, przez co wzrasta pd w gr. Kolumnada Berniniego, klasyczna, powana, daa perspektyw 381. Biblioteka Piazetty w Wenecji, arch. Jacopo Sansovino, p. 16 w. gmachowi, ktry ju w czasie budowy wywar ogromny wpyw. Rwnoczenie trwa i rozwija si we Woszech inny prd, ograniczony do architektury, ktry nazwano palla-dianizmem, od nazwiska architekta Andrea Palladia (15081580). Jego szczegowe studia nad architektur staroytn oraz zasad budownictwa w dziele Witruwiusza okazay si bardzo wane dla Europy. Zawarty w czterech ksigach traktat Palladia narzuca architektom konieczno przestrzegania antycznych podziaw, rygorystycznego stosowania kolumn, belkowan i przyczkw. Andrea Palladio wznis wiele gmachw. W Vicenzy koo Verony, skd pochodzi, zbudowa gmach publiczny zwany Bazylik (rodzaj sukiennic) (ry. 379). W podmiejskich paacach (Villa Rotonda, ry. 380, paac Valmarana) oraz w synnym Teatro Olimpico wyrane s wzory antycznej architektury rzymskiej. Wsawi si dwoma kocioami w Wenecji: San Giorgio Maggiore i kocioem II Redentore. Teoretyczne pisma i rysunki Palladia charakteryzuje racjonalizm. Dla wszystkich, ktrym nie odpowiadao budownictwo papieskiego Rzymu przede wszystkim w Anglii Palladio sta si wzorem. W Polsce spotykamy si z jego wpywami dopiero w czasach Stanisawa Augusta w Warszawie oraz w paacach i siedzibach wiejskich (arch. D. Merlini). Termin palladianizm oznacza klasycyzm w architekturze, zwaszcza w 17 i 18 wieku. W latach 15201530 zwycia we

434 MANIERYZM Woszech kierunek zwany manieryz-mem, stosujcy nowe formy. Jak okreli manieryzm? Manieryzm jest prdem artystycznym, powstaym w czasie, kiedy przestano rozumie lekkie, delikatne formy modego renesansu. Chciano je wzmocni, uzupeni, poprawi. Dopiero niedawno zdano sobie w historii sztuki spraw, e manieryzm nie jest wynaturzeniem renesansu lub przerafinowaniem jego form, lecz istotnym zwrotem (tak mona by to okreli) ku wydobyciu powierzchni dziea sztuki w sposb i wyszukany, i niezwyky. W architekturze manieryzm wyrazi si rwnie zdecydowanym podkreleniem antyku (jak np. u Palladia), w malarstwie zmysowym nastrojem, kolorami chodnymi i wyszukan ozdobnoci. Nawet najwiksi mistrzowie, nawet sam Micha Anio, nie bd wolni od wpyww tego kierunku. Wiochy szybko porzucaj manieryzm, natomiast przeniknie on, jako ostatnia faza renesansu, wanie poza Alpy, przede wszystkim do Francji, do Anglii, do Niderlandw i Niemiec. W kadym z tych rodowisk manieryzm zyska formy wasne. Dopiero okreliwszy zaoenia stylistyczne szesnastowiecznego maniery-zmu mona zrozumie renesans w Europie poza jego ojczyzn, tj. poza Wochami. Do rozsawienia sztuki woskiej przyczynio si zotnictwo. Pod koniec 16 wieku osigno ono niezwyky poziom. Jak bya ceniona twrczo zotnicza wiadcz dziea synnego Benvenuta Celliniego. Najznakomitsi artyci nie wahali si projektowa wyrobw ze zota. Zachowa si taki projekt Guillema delia Porty, rzebiarza (zm, 1577), oraz wykonana wedug tego projektu plakietka ze zota przedstawiajca uczt bogw na Olimpie. Wida tu wspprac dwch artystw, z ktrych pierwszy wydobywa zarysy postaci, drugi za nadaje rysunkowi gbi reliefu. W tym miejscu naley si zatrzyma przy postaci florenckiego malarza i architekta, a zarazem znakomitego historyka Giorgia VasarL Urodzi si w Arezzo w r. 1511, zmar we Florencji w r. 1574. Vasari od wczesnej modoci podrowa wiele po Woszech, a obdarzony ciekawoci i zmysem historycznym zacz zbiera materiay do yciorysw woskich artystw. We wspczesnym nekrologu Yasariego czytamy, e przyjacimi jego byli niemal wszyscy ludzie uczeni yjcy w tych czasach, najznakomitsi artyci, a i mniej wietni byli zawsze przez niego popierani". W roku 1550 ukazao si pierwsze wydanie ywotw najznakomitszych architektw, rzebiarzy i malarzy- Vasari zamkn w swym dziele yciorysy i opis dzie artystw woskich od Cimabuego po czasy Michaa Anioa i Tycjana. W sposb jasny, rzeczowy, jak na 16 wiek bardzo krytycznie, przekaza nam mnstwo wiadomoci o sztuce. Vasari to historyk sztuki obdarzony geniuszem wiedzy i pracowitoci. Nie zawsze naleycie ocenia to wspczesna nauka, stawiajc Vasariemu wymagania, ktre w czasach gdy pisa, nie istniay, a i dzi nie s istotne. Vasari darem obserwacji i tak wyprzedzi wczesn epok. On to ustali wiele poj. Bez niego nasza wiedza o sztuce byaby niepena. Prawd jest, e midzy pierwszym a drugim wydaniem jego dziea zachodz istotne rnice, ale te wanie wtedy zaszy wielkie zmiany w sztuce. Posuchajmy jak Giorgio Vasari rozpocz w 16 wieku yciorys Michaa Anioa. Dugie to zdanie zawiera w sobie pogld estetyczny epoki. Oto Vasari: Podczas gdy pilne i znakomite umysy owiecone przez sawnego "Giot-ta i jego nastpcw trudziy si, aby wiatu kierowanemu ask gwiazd i harmonijnym zczeniem elementw odsoni prawdziwe wartoci i gdy dono, aby poprzez wietno sztuki ogrom natury objawi i gdy szukano, aby w miar monoci okaza umiejtnoci przez wielu nazwane talentem i gdy prace te byy daremne, Rzdca wiatw zwrci askawe oko na ziemi, a widzc tyle wysikw, najarliwsze a bezowocne studia i nike wyniki trudw, tak od prawdy dalekie jak ciemno od wiata, postanowi uwolni ludzko z bdw i zesa na ziemi ducha, ktry by kunsztem zabysn na kadym polu i przy kadym zadaniu i ktry by potrafi wykaza wietn umiejtno na polu rysunku, szkicw, zdobnictwa, cieni i wiate przez nadanie malarstwu wypukoci i ktry by

rzeb w dobry uprawia sposb, a dziki znajomoci architektury wznosi gmachy wygodne, pewne, zdrowe, wedug susznych proporcji i bogato zdobione, ktry by przy tym i prawdziw filozofi moralnoci i niezwyk poezj uprawia, a wszystko po to, aby VASARI I JEGO YWOTY 435 <wiat zobaczy w jego yciu i w jego dziaalnoci, w jego cnotach, w jego obyczajach i w jego ludzkich dokonaniach najwyszy przykad, aby wielbi go i aby go bardziej za dar niebiaski ni ziemski uwaa". Przed rokiem 1520 renesans woski tylko z trudnoci przenika poza Alpy. Wiedza o nim szerzya si na pnocy, ale formy renesansowe nie byy powszechne. Artyci flamandzcy lub niemieccy podrowali w 15 wieku do Woch, ale gotyk nie ustpi przed renesansem w cigu jednego pokolenia. Pierwszym krajem w Europie, ktry renesans przej i zacz stosowa, byy Wgry. Niestety zachowao si tam niewiele zabytkw z 15 wieku. Z Wgier jeszcze w czasach Jagiey przyby do Krakowa jaki rzebiarz woski, wyksztacony w szkole florenckiej, by wykona pomnik Jagiey w katedrze na Wawelu. W Czechach pod sam koniec 15 wieku za panowania Wadysawa Jagielloczyka (brata naszego Zygmunta I) powstaj pierwsze budowle renesansowe (tzw. sala Wadyslawowska w Pradze). Oporniej przyjmoway renesans Francja i Niemcy. Nie mogo by inaczej. Francja stworzya gotyk w caej jego wietnoci konstrukcyjnej, artystycznej, intelektualnej, a inne kraje, jak Hiszpania, Niderlandy, Niemcy, Anglia, uznay w styl. O Anglii miao powiedzie mona, e gotyk sta si tam stylem narodowym. Gotyccy malarze niderlandzcy postawili sw sztuk na najwyszym poziomie. Niemcy w 15 wieku wypowiedzieli si w gotyckim snycerstwie,

436 PRZENIKANIE RENESANSU NA PNOC 382. Zamek Chambord nad Loar, arch. P. Nepveu, 15231556 do ktrego wprowadzili formy architektoniczne. I oto nagle przyszo zmieni smak, pogldy, przyzwyczajenia i hodowa prdowi idcemu z Woch. Nic dziwnego, e upyno sporo lat, nim nowa sztuka, rzekomo wskrzeszajca ksztaty antyku, przenikna na Pnoc. Francja przejmujc renesans zrazu czya go z konstrukcj gotyck. W chrze z obejciem w kociele w. Piotra w Caen (z lat 152&1545, dzieo Hectora Sohier) zastosowano rzeby renesansowe przy konstrukcji gotyckiej. W zamku Chambord nad Loar woscy architekci (ze szkoy Giuliana da Sangallo) zastosowali centralny plan zamku, wybitnie renesansowy (ry. 382). W poowie 16 wieku Pierre Lescot zbudowa jedno skrzydo i fasad paacu Luwru w Paryu w stylu Bramantego. Ale akcent wertykalny zawsze wysuwa si w renesansie francuskim na pierwsze miejsce. Wida go wyranie w rzebach J e a n Goujon, jakie zdobi wspomnian fasad. Goujon naley do najwietniejszych rzebiarzy renesansowych we Francji w 16 | wieku. Ozdobi w Paryu studni Nie- "j winitek nimfami, zblionymi charakterem do greckich paskorzeb z okresu Fidiaszowego. Modelunek ciaa wydobyty jest w nich poprzez fady szat, zagszczone w miejscu spicia, a niej puszczone wolno. Wyduone, | zwiewne postacie maj wiele wdziku. 383. A. Diirer, Rycerz, mier i dia-bei, miedzioryt, 1513 Do wybitnych osigni renesansu we Francji naley grobowiec Henryka II i Katarzyny Medici w kociele w St. Denis. Woch FrancescoPri-m a t i c c i o wznis tu mauzoleum, zdobne na szczycie brzowymi figurami krla i krlowej. Wewntrz le na sarkofagu obnaone ciaa zmarych. Autorem posgw jest G e r-main Pilon, ktry pogodzi w swym dziele redniowieczne, dydaktyczne i religijne pogldy na mier z renesansowym wyczuciem prawdy. Zrwnanie tych dwch elementw cechowa bdzie ca sztuk renesansow we Francji. Nazwijmy to umiarkowanym racjonalizmem. aden nard nie potrafi tak jak Francuzi pogodzi prawdy o yciu z uczuciem. FRANCJA. NIEMCY 437 Malarstwo renesansowe we Francji zapocztkowali Wosi za Franciszka I. Popiera on woskich malarzy: wszak Leonardo da Vinci zmar jako malarz krlewski we Francji na zamku w Blois w r. 1519. Synny zotnik i rzebiarz florencki Benvenuto C e 11 i n i uchodzi za tego, ktry sztuk francusk zwrci ku manie-ryzmowi florenckiemu. Malarze flo-renccy II Rosso, Francesco Primaticcio i Nicolo dli' A b a t e w krlewskim paacu Fon-tainebleau zapocztkowali szko malarsk, w ktrej wytworno czy si z chodnym kolorytem. Pogaska mitologia miesza si tu z chrzecijask ikonografi. W rodowisku Fontainebleau, w rzebach architektonicznych wystpuj po raz pierwszy (ok. r. 1545) kartusze zawijane na brzegach, ktre pniej w renesansie, we Flandrii i w Holandii, miay si bardzo rozpowszechni. Pod koniec wieku artyci francuscy zaczli jedzi do Woch, by tam uczy si zasad renesansowego malarstwa. Inaczej przeyy renesans Niemcy. Tu geniusz Albrechta Dlirera stworzy nowe wartoci na polu malarstwa i grafiki. Ze swej pierwszej podry do Wenecji (14941495) przywiz Diirer przekonanie o wanej roli artysty i o koniecznoci tworzenia w oparciu o stare i obiektywne prawa. Durerowi obca bya nieograniczona fantazja Grunewalda. Przez cige studia sta si nie tylko malarzem i grafikiem, biegym w drzeworycie i miedziorycie, ale take wybitnym teoretykiem sztuki. Portrecista, malarz religijny, rysownik i gra-

438 ALBRECHT DURER 384. A. Diirer, Hod Trzech Krli, 1504. Florencja, Ullizi fik wywar na sztuk niemieck wielki wpyw. Gorcy zwolennik reformacji, gorcy patriota, odegra w Niemczech rol przodujc (ry. 383, 384). Diirer nie by wielkim koloryst. W jego obrazach przewaaj brzy i stumione barwy, moe dlatego, e by on idealist malarskim i tre przewaaa u niego nad form, a prcz CRANACH ST. I HOLBEIN ML. 439 tego jako grafik du wag przywizywa do rysunku. Sprawy reformacji < byy mu blisze ni zagadnienia artystycznej swobody renesansu. T osign w obrazach Czterech Apostolw (1526) pod koniec ycia. W 16 wieku stolic artystyczn Niemiec staa si Norymberga. Renesans by tu odmienny ni we Francji. Pozbawiony wszelkiej zmysowoci, mial charakter szczegowy, manierystycz-ny. Odznacza si du ekspresyjnoci. Lucas Cranach Starszy i Albrecht Altdorfer to dwaj artyci, ktrzy reprezentuj, obok Diirera, malarstwo niemieckiego renesansu. Rwnoczenie dziaao w Norymberdze wielu mniejszych mistrzw malarstwa i rzeby, ktrzy wzorowali si na Durerze. Nazwano ich Kleitimeistraml. Pomidzy nimi wystpuje Georg Pencz, autor obrazw tryptyku z kaplicy Zygmun-towskiej na Wawelu. Dodajmy, e bya to interesujca osobisto: sceptyk wtpicy w bosko Chrystusa, za co wygnany zosta z miasta. Do renesansowych malarzy niemieckich naley H a n s z Kulm-ba-chu (zm. 1522), Bawar wyksztacony w Wenecji w pracowni J a c o-po dei Barbar i. W latach 15111516 przebywa w Krakowie i zostawi tu co najmniej dwa otarze: w. Jana Chrzciciela i w. Katarzyny. Pod wpywem szkoy weneckiej koloryt Kulmbacha jest czysty. Hans Holbein modszy urodzony w Augsburgu, potem mieszkajcy w Bazylei, gdzie nie poznano si na jego talencie, wreszcie dziaajcy na dworze angielskim jako portrecista, zyska saw portretem krla angielskiego Henryka VIII. Ten realistyczny, pozbawiony sentymentu portret przedstawia wadc w sile wieku. Chodnym stosunkiem do modela Holbein rni si od manierzysty flo-renckiego Bronzina, ktry wysubtel-nia portretowane osoby. Portret Hen385. H. Holbein mi., Henryk VM, 1540. Rzym, Gal. Torlonia ryka VIII przedstawia nieprzystpnego, bezwzgldnego monarch, jakim ten by rzeczywicie (ry. 385). Holbein swymi portretami utrwali w Anglii zamiowanie do reprezentacyjnych portretw. W Anglii renesans w 16 wieku nie przyj si. Anglicy byli nieufni wobec nowego stylu. Dwory i zamki, cho ogromne, budowane byy bez wyczucia renesansowej proporcji. Przewaa w nich gotyk. Grobowiec Henryka VII postawiony przez T o r r i g i a-n i e g o w opactwie Westminsteru w Londynie (ok. r. 1515) nie oddziaa szerzej. W czasach krlowej Elbiety renesans wypowiedzia si bardziej w filozofii, w teatrze, w poezji ni w sztukach plastycznych. Dopiero z pocztkiem 17 wieku poznano kla-sycyzm Andrea Palladio i ta renesan-

440 RENESANS W HISZPANII 386. Wntrze kocioa w. Wawrzyca w Escurialu, arch. J. de Herrera, 1584 387. Koci w. Wawrzyca w Escu-rialu, arch. J. de Herrera, 15631584 sowa architektura znalaza u Anglikw uznanie i zastosowanie. Ale wtedy w Europie panowa ju barok. Osobne miejsce naley si renesansowi hiszpaskiemu. Ten kraj wielkiej kultury umysowej i artystycznej przey renesans (jak wszystkie zreszt style) w oryginalny sposb, czc go z bogactwem i ozdobnoci sztuki islamu. Powaga i surowo sztuki hiszpaskiej zaznaczya si najlepiej w budowie wielkiego zespou Escurialu. Gwnym materiaem budowlanym by granit. Escurial zacz budowa architekt Juan de Toledo w r. 1563, lecz rycho przej od niego prac Juan de Herrera. Do roku 1584 zbudowano koci i budynki klasztoru oraz paace z dziedzicami. Surowo wntrz i prostota fasad wyraa powag religijn kontrreformacji, ktra wanie wtedy dosza do gosu. Renesans hiszpaski wypowiedzia si surowoci form, ich monumentalnoci, bez woskiej dnoci do wyraenia harmonii i pogody ycia (ry. 386, 387). Najoryginalniejsz jednak form przybra renesans na terenie Niderlandw, tj. w Belgii i Holandii. Bogactwo tych krajw wzroso dziki handlowi morskiemu. Belgia zostaa w roku 1543 poddana wadzy Habsburgw na dwa przeszo wieki, lecz posiada szerok autonomi, a Holandia zyskaa w 17 ^ wieku niepodlego. Rwnoczenie w 16 wieku dokona si ostatni podzia sztuki niderlandzkiej na dwie szkoy: flamandzk i holendersk. W cigu pokolenia wystpiy w nich zasadnicze rnice. Flamandowie pozostali katolikami, w Holandii zwyciy protestantyzm. Najlepszym przykadem wczesnej architektury niderlandzkiej z okresu renesansu jest ratusz w Antwerpii, dzieo Cornelisa Florisa (1565). Tene Floris wyda dzieo o budownictwie, ktre, obok wzornika V r e-demana de Vries, wpyno na rozpowszechnienie motyww ornamentalnych. W poowie wieku architektura w Belgii i w Holandii, mimo oparcia si na elementach renesansowych, jak np. na porzdkach staroytnych, na rustykach, belkowaniach, obeliskach, ornamentach z wici i lici, staa si przecie odmienna od architektury woskiej. Wspomniane elementy nie byy organiczne, ale zdobnicze. Same budynki wzrosy w gr. Dachy stay si wysokie, bo tego wymaga klimat, zniky podcienia i kolumnady, okna powikszyy si. Czsto wystpuje czenie kamienia z ceg. Nadto (pod koniec 16 wieku) wystpio dekorowanie fasad ornamentami zaczerpnitymi ze zotnictwa. Obrzeenia szczytw zamykano jakby przybitymi opaskami, a wykonane z kamienia ornamenty lusarskie, ciesielskie, rzebiarskie wprowadzono na fasady budynkw w formie tablic i kartuszy. Zdobnictwo stanie si jedn z cech charakterystycznych renesansu niderlandzkiego. Niemieckie miasta portowe, jak Hamburg i Lubeka, przejm ow niderlandzk architektur. Dotrze ona take nad Batyk do Polski i zaznaczy si w Gdasku. Wrd malarzy renesansowych w Niderlandach najwybitniejszym jest Piotr Bruegel starszy (ok. 15251569). Odkry on w malarstwie W BELGII. W HOLANDII 441 tematyk ycia chopskiego i zabaw ludowych na tle pejzau. Jego wesela chopskie lub sceny rodzajowe, jak np. synni lepcy, wprowadziy do malarstwa nowe elementy (tabl. XXXIX). W renesansowym malarstwie niderlandzkim (jeszcze nie rozdzielonym na szko flamandzk i holendersk) wystpia w 16 wieku specjalizacja, dotychczas mao znana. Niektrzy malarze (jak Quentin Massys) byli portrecistami, inni jak Bruegel pejzaystami i malarzami scen rodzajowych, inni religijnymi twrcami (np. Bernard van Orle y). Wpywy woskie wzrosy, ale zdarzao si te odwrotnie, tzn. e wpywy flamandzkie pojawiay si we Woszech. Trudno czasem rozrni ita-lizujcego Flamanda od flamizujcego Wiocha. Skoczyo si malarstwo miniaturowe ksig, natomiast rozwina si sztuka gobelinu. Nasze synne arrasy wawelskie pochodz z tego czasu, z warsztatw flamandzkich. Grafika nabraa duego znaczenia uytkowego (wzorniki) i ilustratorskiego. Tak

np. Hans Collaert (ok. 1581) wypuci w Antwerpii ca seri projektw naszyjnikw i zawiesze. Oddziaay one szeroko. czyy zoto, emali, pery w efektown cao biuterii. Rozwoju renesansu niderlandzkiego nie przerway wojny niepodlegociowe we Flandrii i Holandii. Naley tylko pamita, e po roku 1580 dokonuje si podzia dwch wspomnianych krajw i w 17 w. wytworz si tam osobne kultury narodowe. Przyjcie przez Polsk renesansu dokonao si bardzo wczenie, wcze"

442 RENESANS NA WAWELU 388. Brama Wyynna w Gdasku, arch. W. van der Blocke, 16 w. niej nawet ni w Niemczech. Nie maj bowiem Niemcy tak wyranego renesansu w formie woskiej, jak to widzimy w czasach Zygmunta I w Krakowie, na Wawelu, w czasach gdy w miecie panowa jeszcze gotyk. Kaplica Zygmuntowska i paac wawelski z wielkim dziedzicem, przeznaczonym na turnieje i festyny, to pierwsze wielkie przedsiwzicia renesansowe w Polsce. Moemy dzisiaj pokusi si, aby wskaza motywy, jakie ok. 1505 roku i pniej spowodoway przyjcie renesansu w Polsce. Pojawi si on wczenie w Krakowie na dworze krlewskim i wrd wyszego duchowiestwa, a by dyktowany chci odcicia si od wpyww kulturalnych idcych z Niemiec. Franciszek Woch, a po nim Bartomiej Berrecci (zm. 1537) to pierwsi artyci flo-renccy. Nieco pniej przybyli Jan C i n i ze Sieny i Jan Maria P a-d o van o z Wenecji. Berrecci obdarzony prawdziwym geniuszem w Kaplicy Zygmuntowskiej na WaDZIEO BERRECCIEGO. MANIERYZM W POLSCE 443 welu wyrazi nie adn filozofi neo-platosk obc Polakom, jak to si czasami czyta, ale przedstawi ca wietno rzdw Zygmunta I, tego prawdziwego ojca ojczyzny, a nie monarchy feudalnego. Wkrtce zamiast kociow zaczto wznosi kaplice grobowe sawice wielko rodw, a zamki i kamienice przebudowywa na paace czy domy woskim ksztatem". Z Norymberg! sprowadzano brzy i obrazy, z Brukseli arrasy. Kocow faz renesansu polskiego stanowi manieryzm, ktry szybko opanowa artystw woskich w Polsce. Jan Maria Padovano, a zwaszcza Santi Gucci, z Polakw za Jan Michaowie z, to ju manieryci, na nasz mod oczywicie. Za szczytowy przejaw manieryzmu polskiego naley uzna kaplic Firlejw w Bejscach, z nagrobkiem tej rodziny, bogato zdobionym kolumnami, limi, wolutami i klamrami. To bogactwo motyww nie ma nic wsplnego z barokiem, jest wyrazem zamiowania bardziej do ornamentacji ni do ornamentu. Na okres manieryzmu porenesanso-wego z koca 16 wieku przypada rwnie mecenat artystyczny Jana Za-moyskiego i budowa Zamocia: domw, paacu, kolegiaty i tamtejszej Akademii. To ws2ystko w otoczeniu murw i bastionw fortecznych. Wspomniany ju renesans w Gdasku, podobnie jak renesans we Wrocawiu, rozwija si pod silnym wpywem Niemiec i Niderlandw, a nadto by manieryczny (ry. 388). Budowle gdaskie, przede wszystkim ratusz, s przykadem pnocnego renesansu.

XX BAROK

NAZWA STYLU Spord wielkich stylw kolejno wystpujcych w Europie, tj. stylu romaskiego, gotyku, renesansu i baroku, wanie barok jest najywszy. Jest stylem najbardziej ywioowym i tym, ktry jako pierwszy obj nowy kontynent Ameryki, gdzie wypowiedzia si w oryginalny sposb. Dotar do Rosji, gdzie opanowa architektur nowo wznoszonej stolicy Petersburga. Barok wprowadzi z gruntu nowe odczucie sztuki, zmikczy formy renesansu i klasy-cyzmu, postawi przed ni- nowe zadania. Bez odkry baroku, tj. bez nadania wartoci wiatu i przestrzeni, sztuka naszych czasw byaby ubosza. Cigle powracaj pewne barokowe efekty, i jeli ich zabraknie w wystroju jakiego wntrza, brak w nim ciepa lub rozmaitoci. Styl baroku, podobnie jak kade zdecydowane dziaanie ludzkie, wyrane i silne, budzi sprzeciwy. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego sowa barocco oznaczajcego nieregularnie rozwinit per. W jzyku francuskim w 16 wieku wyraz baroque oznacza bogactwo ozdb. Do dzi spotyka si okrelenie baroku jako synonimu przesady, dziwacznych pomysw, a nawet braku smaku. W Anglii, ktra nigdy nie przeya baroku, a nawet miaa do niego nieyczliwy, lekcewacy stosunek, cigle spotyka si zdanie, e barok jest tylko odmian renesansu, lub e jest jedynie rodzajem projektowania w okresie pnego renesansu, jest reakcj wobec klasycznych form, ustalonych przez Palladia. Bardzo czsto dla baroku charakterystyczny jest nadmiar zwojw, krzywizn i rzebionych ornamentw" (B. Fle-tcher). W historii sztuki pno zrozumiano warto baroku, jego irracjonalizm, bogactwo fantazji i motyww. Przemian pogldw na barok mona tylko porwna z przemian spojrzenia na gotyk, ktry take przez duszy czas uwaano za zepsuty smak, obdarzajc go nazw o ujemnym znaczeniu. Nawet obecnie wrd duchowiestwa katolickiego daje si od czasu do czasu zauway tendencja do tzw. oczyszczania" kociow ze sprztw barokowych, jako rzekomo nie licujcych z powag wiary. Te bardzo szkodliwe pogldy znajduj zwolennikw i w Polsce. Sprawiedliw ocen baroku i zrozumienie istoty tego stylu zawdziczamy znakomitym historykom sztuki. Emil Mae, Cornelius G u r-litt, Corrado R i c c i, a przede wszystkim Henryk W l f f l i n, zdefiniowali pojcia renesansu i baroku i oddzielili od siebie te style. Barok w dzisiejszym rozumieniu jest to styl trwajcy od drugiej poowy 16 wieku do czasu okoo 1760, jeli doda tu jeszcze styl rokokowy, ktry w swej istocie jest ostatni faz baroku. Barok jest wyrazem przemian religijnych, filozoficznych, spoecznych i politycznych, jakie zaczy si w 16 wieku. Po soborze trydenckim (15451563) koci katolicki popiera rozwj sztuki barokowej, popularnej wrd wiernych. Donioso tego soboru polega wanie na tym, e ZASADNICZE PRZEMIANY 447 wprowadzi yw i pikn liturgi, e zamiast chodnych doktryn wprowadzi uczucie. Rwnoczenie filozofia i nauki przyrodnicze, zwaszcza matematyka, optyka i astronomia, przekroczyy zakazany dla nich rejon myli. Nie zawsze jednak w miejsce upadajcych przesdw redniowiecznych zjawiay si idee postpu. Irracjonalizm i mistycyzm wystpowa jako reakcja, znajdujc swoje odbicie i w sztuce. Std cige sprzecznoci i zamt zjawisk. Monarchowie przywizywali du wag do etykiety i przepychu swych dworw, przekraczajc czsto granice zdrowego rozsdku. Zakon jezuicki, karny, zorganizowany, kosmopolityczny, popiera owe dworskie ambicje. W tym czasie Europa zacza si organizowa w granicach pastw o charakterze narodowym, a rwnoczenie kolonizowaa kontynenty obu Ameryk. Wojna o niepodlego Stanw Zjednoczonych i rewolucja francuska kocz panowanie baroku, ktry suy nie tylko koncepcjom teologicznym, ale wyraa take niepokj wczesnych ludzi.

Barok narodzi si we Woszech jako nastpstwo form renesansowych, stworzonych przez wielkich twrcw w Rzymie i we Florencji. U pocztku baroku stoj Leonardo, Fra Bartolom-meo, Rafael, Corregio, Vasari, dalej za wielcy wenec Janie. Ale przede wszystkim do powstania stylu przyczyni si geniusz Michaa Anioa, ktry rozumia sztuk jako wyraz wzajemnego zmagania si si psychicznych i si natury. Zasig baroku jest bardzo duy. Obejmuje ca Europ z Rosj w-

448 TYPY BUDOWLI WNTRZA BAROKOWE 449 cznie, siga na zachd do Ameryki rodkowej i poudniowej. Do rozpowszechnienia stylu przyczyniy si zakony, przede wszystkim jezuici, ktrzy budowali kocioy i klasztory na wzr macierzystego kocioa II Gesu w Rzymie, dalej przyczynili si woscy artyci, dwory monarsze, a take wczesne dziea teoretyczne o architekturze. Podrczniki Vignoli, Palladia, Scamozziego i innych architektw 16 i 17 wieku rozpowszechniy pomysy gmachw barokowych, czsto w formie bliniaczo podobnej. Std m.in. zjawisko midzynarodowe-ci, wyraniejsze w baroku ni w in; nych stylach. Q Typy budowli kocielnych i wiec? kich w zasadzie pozostay te same co w renesansie, ale w baroku zwieli szono ich efekty optyczne. Tak6 proporcje zmieniy si, przewanie nabierajc ciaru. Poszczeglne cle; menty zostay podporzdkowane jednemu motywowi gwnemu. Wystpiy silne kontrasty form. Powierzchnia cian zewntrznych i wewntrzny^ otrzymaa lini zmienn, cofajc sl$ lub wystpujc naprzd. Jest to, uywajc okrelenia Michaa Anioa, tzw. linia serpentinata". Jezuici przystpujc do zwalczania reformacji uyli tych nowych, ledwo oo powstaych form jako ta dla no-'.iej, bogatej liturgii. Przykadem -Izystosowania wntrza i fasady koJ'oa do wczesnych wymaga jest cierzysta witynia jezuitw II Ge-^ w Rzymie. Dla powstaego stylu is-^he byo nie tak bogactwo wntrz, ;B powizanie gmachu z otoczeniem, 5. w Rzymie koci w. Piotra lub Agnese in Piazza Navona, gdzie 'puy i wiee s zblione do kor-.-isu kocioa, tak aby wzmpcni odriiaywanie caoci. Rzeby i inne -cementy plastyczne baroku przekro-"lyy wyznaczone' przez architektur Cice, tworzc swoist dynamik . Ta tendencja od 16 wieku wyszywaa stay wzrost i dopiero po "-'O latach ustpia przed klasycynem. ak samo we wntrzach paacw i innych gmachw wystpio podporzdkowanie wszystkich elementw ska->wych idei gwnej wietnoci i alowniczoci, opartej na kontra-tach wiatocieniowych. Ostatecznym wynikiem tych tendencji byy ofekty o charakterze irracjonalnym, wizyjnym lub teatralnym, dalekie od telektualnych osigni renesansu. .Wszystkie budynki zwizane s z "'toczeniem, wczone w przestrze, -* mosty, fontanny, pomniki su podkreleniu architektury gma-chw (ry. 389). Jak wspomnielimy, styl barokowy 'budzia w Rzymie dziaalno Michaa Anioa. Budowa kocioa w. 390. Wntrze kocioa San Andrea delia Valle w Rzymie, arch. C. Rainaldi i C. Moderno. 162S Piotra bya tylko wstpem do nowego ruchu na polu architektury. G i a-como Vignola (15071573) rzuci plan pod budow kocioa II Gesu, a fasad tego kocioa wystawi Giacomo delia Porta w r. 1574 (tabl. XLI), ktry to rok uchodzi za dat pocztkow stylu barokowego. Czoowymi architektami 16 i 17 wieku s Domenico Fonta-n a, a potem Carlo Maderno (ry. 390) oraz L o r e n z o B e r*n 1-ni (15981680). Gwnym dzieem Berniniego jest owalny plac przed kocioem w. Piotra wraz z kolumnad, ktra poprzez zudzenia perspektywy jakby oddala od widza fasad kocioa (tabl. XXXVIII). Bernini by w architekturze raczej klasykiem, z wy Estrpirhpr- Hisinria sztuki..

452 BORROMIN1 393. L. Bernini, Dawid, ok. 1613. Rzym, Gal. Borghese jtkiem brzowego mauzoleum nad grobem w. Piotra (ry. 391), w rzebie za to by ywym, penym niepokoju twrc (ry. 392, 393). Rwienik Berniniego Francesco Bor-r o m i n i nada swym budowlom ruchliwo, oddalajc si od wszelkiego klasycyzmu. Niewielki koci San Carlo w Rzymie (ry. 394), gmach uniwersytecki z kocioem San Ivo delia Sapienza, to najbardziej typowe budowle tego architekta. Bor-romini odmaterializowa architektur, 394. Koci San Carlo alle Ouattro Fontane w Rzymie, arch. F. Bonomi-ni, 16361641 pokaza, e swoboda stosowania elementw jest w niej moliwa. Spord innych architektw woskich 17 wieku wspomnimy tylko dwch Guarino Guariniego, autora Palazzo Carignano w Turynie o wygitej fasadzie, o salach najrniejszego ksztatu (koa, elipsy, prostokta) (ry. 395, 396), oraz w Wenecji Baltazara Longhen (16041682), autora monumentalnego kocioa Santa Maria delia Salute, podporzdkowanego kopule. PALLADIANIZM 453 Od poowy 17 wieku zwyciy wic we Woszech barok w wydaniu rzymskim, malowniczy, niespokojny, peen wiatocienia, podporzdkowujcy jednemu motywowi wszystkie inne elementy, podkrelajcy efekto-wno wntrz za pomoc rzeb, malowide, sprztw, boazerii, ram i zoce. Obok tak skrajnie pojtych form we Woszech nadal wystpowa palladianizm, stosujcy klasyczny spokj. Palladianizm znalaz najlepsze zrozumienie we- Francji. Tu w roku 1664 w Paryu rozegra si midzy Ber-ninim a francuskimi architektami osobliwy konkurs na projekt wschodniej fasady Luwru. Konkurs wygra archi395. Wntrze Aopu/y w kaplicy S. Sin-done w Turynie, arch. G. Guarini, 1668 396. Palazzo Carignano w Turynie, arch. G. GuarJni, 1660

454 BAROK WE FRANCJI LUWR 397. Fasada Luwru w Paryu, arch. C. Renault, 1664 398. Kaplica paacowa w Wersa/u, rnh J U M--- -i- -- -tekt Ciaude Perrault (ry. 397). Data 1664 staa si historyczna, jak data budowy chru St. Denis (1144), jak data konkursu na drzwi bapty-sterium florenckiego (1401). Odtd Francja obejmuje przewodnictwo na polu sztuki, a Pary staje si stolic artystyczn wiata, pozostajc ni do dzi. Barok francuski jest znacznie spokojniejszy od woskiego. Racjonalizm, tak charakterystyczny dla mylenia Francuzw, nie dopuci do niespokojnych form w fasadach budowli, wprowadzi natomiast wosk dekoracyjno i malowniczo do wntrz paacowych. Jules Hardouin Mansart (16471708) to jeden z najwikszych architektw wiata. W kociele Inwalidw w Paryu zastosowa klasycyzm form przy wyniosej kopule, bdcej gwnym akcentem kocioa. Arcydzieem klasycyzmu Mansarta (jeeli to okrelenie jest na miejscu) pozostanie kaplica paacowa w Wersalu (ry. 398). Wersal oddalony jest od Parya o 30 km. Miasto ley na rwninie wrd lasw. Na skraju miasta wznosi si ogromny w swej dugoci paac. Kiedy kwito tu ycie dworu, pniej miasto zwizane byo z garnizonem wojskowym, obecnie yje z turystyki. Ogromny paac wersalski, zbudowany przez Mansarta i jego uczniw sta si wzorem siedziby monarszej. Charles le Brun (16191690), malarz i dekorator, dyrektor pastwowych pracowni artystycznych, ozdobi wntrza sal cikimi (w duchu woskim) linkami, rzebami, boazeriami, stwarzajc kierunek zwany stylem Ludwika XIV. To wanie Ludwik XIV rozbudowa w Wersalu dawniejszy zamek. Prac rozpocz architekt Louis Le Vau, ktry dobudowa dugie skrzyda paacowe, a przed budowl urzdzi podwrzec, tzw. Cour d'honneur" przeznaczony dla goci. Z prawej strony dziedzica Jules Hardouin Mansart wystawi kaplic paacow, jedn z najwiet-niejszych wity tego typu, czc tradycje gotyckiej konstrukcji ze wspomnianym klasycyzmem wntrza (ry. 398). W cigu drugiej poowy 17 i 18 wieku paac wersalski zosta powikszony i wyduony horyzontalnie. W ogrodzie stana pomaraczarnia oraz znacznie dalej dwa paace: Duy Tria-non i May Trianon. WERSAL 455 Wntrza paacu wersalskiego zawieraj ogromn liczb sal, pokoi i galerii. Najwietniejsza z nich jest galeria lustrzana na I pitrze paacu. Tu w roku 1870 zwyciski Bismarck ogosi Niemcy cesarstwem i tu po pierwszej wojnie wiatowej podpisano traktat pokoju z Niemcami (1919). Wielka rewolucja oprnia wntrze paacu ze sprztw. Wysprzedano je na licytacji i niektre dziea sztuki dostay si wwczas do Polski, m.in. do acuta Lubomirskich. Jeden z gobelinw wersalskich (jak gosi tradycja) zdobi sale Collegium Maius Uniwersytetu Jagielloskiego. Park wersalski, ktry uchodzi susznie za najpikniejszy w wiecie, zaoono wedle planw architekta A n d r e le Ntre'a. Wzr woskiego renesansowego ogrodu powikszono tu do olbrzymich rozmiarw, zaoono kwietniki, sadzawki, altany, fontanny, cieniste chodniki. Dugo parku wersalskiego wynosi 7 km. Kamienne rzeby i wazony, daleka perspektywa gwnej alei zwanej krlewsk, fontanny nie maj sobie rwnych. Ze rodkowego wodnego basenu wyania si rzeba Apollina jadcego na czterokonnym rydwanie. Gdy w dni szczeglnych uroczystoci sadzawki parku wypeniaj si wod z fontann, tumy pa-ryan zjedaj tu, by podziwia dzieo fantazji i ambicji krlewskich. Dla Francuzw paac wersalski wraz z parkiem to najcenniejszy pomnik narodowy (ry. 399). Od czasw Wersalu wiat zacz ceni ogrody: wielkie, skomplikowane, planowane ze znajomoci rolin

456 BAROK WE FRANCJI. W ANGLII 399. Pa/ac Ludwika XIV w Wersalu, arch. L. Le Vau, 7668; J. Hardouin Mansart, 76791708 400. Katedra sw. Pawia w Londynie, arch. Ch. Wren, 16751710 401. Sala biblioteczna w Kenwood House w Londynie, arch. R. Adam, 1768 i klimatu. Ogrody renesansowe byy stosunkowo mae i drobne. Nie znay perspektyw, alei, wodnych parterw i trawnikw. Na rozwj ogrodw barokowych zoyo si wiele przyczyn ekonomicznych i technicznych. Te ostatnie to polepszenie narzdzi ogrodniczych, umoliwiajce wykonanie skomplikowanych zada hodowli, nawadniania, przesadzania, strzyenia. Pojawiy si te dziea traktujce o ogrodach. Anglik Lancelot Brown (1716 1783) to jakby przeciwny biegun artyzmu Le Ntre'a. Brown jest twrc typowych angielskich parkw w Warwick, w Craume Court, Blenheim. Le Ntre nagina ziele dla celw ogrodowej architektury, Brown tylko korzysta z natury: drzewa, trawniki, woda tworzyy naturalne ta dla pal-ladiaskich paacw. Tamizo, Tamizo, nigdy mi tego nie darujesz" mia powiedzie Lancelot Brown, patrzc na sztuczne jezioro w Blenheim. Rycho te w 18 wieku zaczto w Europie naladowa parki angielskie, gdy nie tylko byy czowiekowi blisze, ale take znacznie atwiejsze w utrzymaniu. W stosunku do okresw i lokalnych form baroku przyj si zwyczaj nazywania ich stylami z przydaniem imienia monarchy. Terminy te, stosowane szeroko przez znawcw i historykw sztuki, s uzasadnione gwnie, gdy mwimy o dzieach przemysu artystycznego i dekoracji wntrz. Nie stosuje si tych terminw do dzie architektury i malarstwa, cho i tu bywaj wyjtki, tam gdzie pewne formy wystpuOGRODY. STYL WRENA 457 j w sposb wyrany lub skrajny. D}a okresu wczesnobarokowej sztuki we Francji uywa si nazwy stylu Ludwika XIII. Styl Ludwika XIV trwa ca drug poow 17 wieku, do mierci tego monarchy w roku 1715. Nastpuje potem styl Regencji (1715 1723), a od czasu'wstpienia na tron styl Ludwika XV (do 1774), czyli rokoko. Styl Ludwika XVI (1774 1793), potem, czasw Dyrektoriatu i cesarstwa (empire) trwa a do lat dwudziestych 19 wieku i ma charakter klasycyzujcy. Rwnoczenie wystpuje w Europie wiele lokalnych stylw, nazwanych najczciej od monarchw. W Polsce uywa si w odniesieniu do bardzo pnego baroku nazwy stylu Stanisawa Augusta. Najbardziej charakterystyczne formy tego stylu wystpoway w zamku krlewskim w Warszawie. Wszystko to rozchodzi si z Francji, z Parya. Anglia hodowaa konsekwentnie palladianizmowi. Jej najwikszy architekt Sir C h r i s t o-pher Wren (1632 1723) jest autorem niezliczonej iloci kociow w Londynie, z ktrych katedra w. Pawa miaa za zadanie konkurowa z rzymskim kocioem w. Piotra. Tego zadania nie spenia, nie posiada tej siy, mocy, cho jest budowl szlachetn i harmonijn, interesujc zwaszcza w szczegach. Trudno j zaliczy do baroku w sensie malow-niczoci, niepokoju i ruchliwoci form. To zapowied klasycyzmu, ktry zapanowa w Europie i w Ameryce dopiero w sto lat pniej (ry. 400). Najwybitniejszym palladianist an-

458 BAROK W NIEMCZECH POUDNIOWYCH gieskim, ktry wywar przemony wpyw, by Richard Boyle Burlington (1694 1753). Wtedy to ukazay si take tak wane dziea, jak Campbella Yitmunis Britan-nicus i Leoniego Cztery ksigi Palla-dia. Dla Burlingtona i jego nastpcw palladianizm to powrt do antyku zimnego, intelektualnego i arystokratycznego to w gruncie rzeczy dogmatyczny purytanizm nie lubicy rzymskiego, katolickiego baroku (ry. 401). Niemcy, zwaszcza Bawaria i Saksonia, wyday wietny barok. Take Austria i Czechy. Praga jest jednym z najpikniejszych miast barokowych w Europie. wietno stolicy czeskiej, Pragi, jej ulic i domw, paacw, kociow, mostw przekracza moliwoci szczegowego opisu. Ale podkrelmy i pamitajmy, e Praga jako wielkie i bogate miasto naley do najpikniejszych w Europie dziki barokowi 17 i 18 wieku. To zwycistwo baroku w Europie rodkowej, zwaszcza w krajach nad-dunajskich, wie si ze zwycistwem katolicyzmu. Hiszpania take przyja, dla bogatej ornamentacji architektonicznej, barok rzymski, jako zgodny ze swymi narodowymi tradycjami. Hiszpanie przenieli te barok do poudniowej Ameryki. W Bawarii, w Austrii, w Czechach barok rzymski sta si wyrazem de jeszcze dalej idcych ni we Woszech. Kocioy wypeniano dekoracj tak, e zacierano w nich linie architektoniczne, gubic granice midzy rzeczywistoci a zjaw. Paace rozlege w wymiarach, z olbrzy mimi salami, monumentalnymi schodami, lustrami, zoceniami, balustradami, straciy charakter rezydencji, stay si targowiskiem dworskiego luksusu. Po raz ostatni koci, gwnie katolicki, a za nim i protestancki, okazywa potg poczonych wadz: kocielnej i wieckiej. Mona zaryzykowa twierdzenie, e w baroku znaleziono narzdzie dla symbolizowania potgi i chway, boskiego powoania i ziemskich celw. W Austrii najwybitniejszymi architektami na przeomie 17 i 18 wieku byli Jan Bernard Fischer von Erlach i Jan ukasz Hildebrandt. Erlach jest autorem wietnego kocioa w. Karola Boromeusza w Wiedniu (ry. 402, 403), Hildebrandt paacu Belwederu w Wiedniu. Z klasztorw barokowych najwspanialszy jest klasztor i koci w Melku nad Dunajem, zbudowany przez Jakuba Prand-tauera (ry. 404). W pobliskiej Saksonii do najsynniejszych budowli naley w Drenie Zwinger (Mateusz Pppel-mann), z ruchliw, ale pen wy-twomoci sylwet (ry. 405). W Wurz-burgu dziaa architekt Baltazar N e u m a n n wyksztacony w Paryu (ry. 406). Wntrze kocioa w

460 HISZPASKI BAROK 404. Wntrze kocioa sw. Piotra l Pawia w Melku, arch. J. Prandtauer, 1726 Vierzehnheiligen wyraa najpniej-szy okres baroku, w tym wypadku nazywany rokokiem w architekturze. Architektura barokowa austriacka czeskaniemiecka (najlepsza nazwa to barok krajw naddunajskich} posiadaa wraz z barokiem woskim, z ktrego si zreszt wywodzi, du si oddziaywania, zwaszcza tam, gdzie religia rzymskokatolicka bya silna, gdzie zakony bernardynw lub jezuitw dziaay. Rwnoczenie architekci niemieccy docierali daleko na zachd (np. w Portugalii arch. J. F. Ludo vice). Sztuka hiszpaska z jednej strony staa si wyrazem kontrreformacji, ascezy i myli o mierci, z t powag i surowoci, jaka wystpuje w naturze hiszpaskiej, a z drugiej strony okazaa tendencj do bogactwa i zdobnictwa. Zwolennikiem surowej architektury, chodnej, prostej, by wspomniany wczeniej Juan de Her-rera, pnorenesansowy twrca Escu-rialu, klasztoru i kocioa, a zarazem paacu (ry. 386, 387). Od Herrery ARCHITEKTURA BAROKOWA W POLSCE I W ROSJI 461 wywodzi si architektura ze spokojnymi podziaami cian, jak to widzimy np. w Meksyku w katedrze w Pueblo. Ale ju w poudniowej Ameryce, zwaszcza w Peru, oddziaa barok hiszpaski zw. estiio plateresco", czyli styl zotniczy, w ktrym ozdob-no zasania elementy architektoniczne. Polska bardzo silnie przeya architektur barokow. Koci w. Piotra i Pawia w Krakowie by pierwsz jezuick wityni z kopu i bezwie-ow fasad na wzr rzymski. Na poudniow Polsk, na Podole, dalej na Ukrain i na Litw oddziaa silnie ten barok woski i czesko-austria-cki, oddziaa wanie wskutek budownictwa jezuickiego. Inaczej byo w Warszawie w 17 wieku, w nowej stolicy, gdzie powstay liczne paace wzorowane na architekturze Parya i Wersalu, a pniej, za Sasw, na architekturze barokowej Drezna. Zamek warszawski, barbarzysko zburzony przez Niemcw, obecnie trosk caego spoeczestwa odbudowany, ma od strony wschodniej, od Wisy, fasad o typie drezdeskim z poi. 18 wieku. Natomiast paac Krasiskich (projektu T y Imana z G a m e r e n) ma formy niemal klasyczne. Rwnie spokojny jest paac Jana III w Wilanowie pod Warszaw (tu niektre partie i dekoracje wntrza projektowa znakomity architekt niemiecki Andreas Schlii-ter) oraz paac w Radzyniu Podlaskim, dzieo Jakuba Fontany (17101773). W Rosji barok zrazu czy si, podobnie jak renesans, z miejscowymi wymaganiami i tradycjami sztuki bizantyskiej. Wyrazem tego jest cerkiew Pokrowska (1620) lub cerkiew Narodzenia (1650) w Moskwie. Wy405. Zwinger w Drenie, arch. M. D Poppelmann, 17111722

462 MALARSTWO I RZEBA W BAROKU sokie kopuy, wygite gzymsy i tym-panony skadaj si na widok odmienny od wity zachodnioeuropejskich. Dopiero za Piotra I, ktry przystpi do budowy nowej stolicy, Petersburga, architektura barokowa w Rosji wkracza na drog zachodnioeuropejsk. Jean Baptiste L e-blond buduje (ok. 1720) paac cesarski Peterhof (pniej rozbudowany), Domenie o Trezzini buduje sobr Aleksandra Newskiego. W 18 wieku powstaj liczne paace, ministerstwa i siedziby magnackie. Do nich naley synny Paac Zimowy o klasycznych porzdkach. Doskonae s wntrza tego paacu, ktrych 406. So/a cesarska pafacu w Wli-z-burgu, arch. B. Neumann, ok. 1744 autorem jest Bartolomeo R a-s t r e 11 i. Bardzo silna w wyrazie jest fasada cerkwi Archanioa Gabriela w Moskwie, dzieo Iwana Zarudnego. Malarstwo i rzeba baroku maj za sob bardziej skomplikowany rozwj ni architektura. Zwaszcza malarstwo w szkoach rzymskiej, florenc-kiej i w szkole weneckiej wczenie zdradza elementy kompozycyjne, ktre staj si powszechne i to nie tylko we Woszech, lecz w caej wczesnej Europie. W obrazach Fra- Bartolommea, Andrea del Sarto, Giulia Roman o, Pontorma, Parmigianina, Rossa przestrze jest zapeniona tumem upozowanych figur, plastycznoci przypominajcych rzeby. Ten typ malarstwa zapocztkowa Micha Anio. W drugiej poowie 16 wieku, kiedy barok rodzi si w Rzymie (w architekturze Vignoli i Porty), w Wenecji pojawia si tendencja koloryzmu. Dla malarzy weneckich istotne byo szybkie komponowanie caoci. Micha Anio zapytany, czy podobaj mu si obrazy T y c j a n a, odrzek, e brak im rysunku (manca ii disegno}. Va-sari wspomina gdzie, e Tycjan bez uprzedniego rysunku (jak to miao miejsce w szkoach rzymskiej i flo-renckiej), bezporednio na ptnie, komponowa swe obrazy. Przestano imitowa natur czy idealizowa. Przestano w Wenecji ukrywa faktur obrazu, stosujc szeroko malowania, szkicowo, szybko obserwacji. Istotna bya swoboda tworzenia, a przede wszystkim moliwo zaskoczenia widza kolorem. Wenecja-nie dbali o to, by kolory odpowiaday sobie lub przeciwstawiay si; sowem wystpuje przewaga barwy nad innymi walorami, ktr mona nazwa koloryzmem. I ju nie rodowiska (szkoy) czy granice narodowe bd w 17 wieku zwizane z koloryzmem, lecz indywidualnoci, najwiksze indywidualnoci malarstwa barokowego. Tote zanikaj szkoy, a zaczynaj si kierunki. Oczywicie przedstawione tu tendencje nie oddzielay si ostro jedna od drugiej. Wyjtki s liczne, nawet w odniesieniu do tego samego artysty. Obok kolorystycznych tendencji w malarstwie woskiego baroku wystSZKOY: RZYMSKA I WENECKA 463 pi take problemy owietlenia i kontrastu cieni. Ludzie dzisiejsi przyzwyczajeni do wiata elektrycznego nie zdaj sobie sprawy, e dawniej w wietle wiecy lub ksiyca, kominka lub uczywa cigle wystpoway silne kontrasty wiata. Zwrcenie uwagi na te wartoci malarskie gbokich cieni, budowanie za ich pomoc obrazu, to zasuga szkl neapo-litaskiej i rzymskiej, na przeomie 16 i 17 wieku. Najwybitniejszym przedstawicielem jest tu C a r a v a-g g i o (ry. 407). Annibale Carracci w Rzymie dziki dekoracji paacu Farnese wywar znaczny wpyw. U Carraccia malarstwo jest tak silnie zczone z opraw architektoniczn, e nieraz trudno dostrzec, gdzie koczy si jedno, a zaczyna si drugie. Szkoa rzymska, a potem inne szkoy woskie chtnie posugiway si rozmaitymi chwytami dla zacierania przestrzeni lub przeduenia jej. G i o-vanni Baccicio na sklepieniu kocioa II Gesu w Rzymie wymalowa tryumf Jezusa, a rzeby i malarstwo cienne zczyy si tam tak dalece, e widz nie zawsze rozrni ich granice. Andrea Pozzo pjdzie jeszcze dalej w tej zudzie perspektywicznej. Mona powiedzie, e otworzy sklepienie kocioa w. Ignacego w Rzymie i pokae niebo z tryumfem witych wrd blaskw, chmur i

lazurw (ry. 408). G i o-vanni Battista Tiepolo (16961770), wenecjanin, bdzie ostatnim z woskich perspektywistw, a zarazem ostatnim wielkim koloryst weneckim. Malowa w Hiszpanii i w Niemczech (w Wurzburgu), wsz-

WYZWOLENIE ARTYZMU 465 407. M. Carwaggio, Koncert, ok. 1597. Nowy Jork. Metropolitan Museum .dzie propagujc monumentalny, a zarazem dekoracyjny barok woski (ry. 409). Rozejdzie si on szeroko po Europie, stosujc coraz wicej indywidualnych pomysw, .we wszystkich rodzajach malarstwa i grafiki. Powtrzmy raz jeszcze, e rola baroku woskiego jest olbrzymia, zasadnicza, nowatorska i e bez niego sztuka europejska uwidaby w jakim mdym klasycyzmie, suchym i nudnym, czego istniej liczne przykady tam, gdzie barok w 17 wieku, jako styl Rzymu i papistw, odrzucono. A w literaturze, w teatrze, w muzyce? Gdyby nie barok i charakterystyczne dla niego miae wyczucie fikcji, jego wizyjno i wyzwolenie indywidualnoci, rozrywanie granic i regu, jake skrpowane byyby myl i jzyk, dwik i gra! Barok zjednoczy kultur zachodniej Europy, nada jej silne pitno, wszdzie wyzwoli artyzm. O adnym zepsutym renesansie nie moe by mowy przy definiowaniu baroku, tak istotna jest jego rola, zasugujca na najwyszy szacunek, czego niestety wielu jeszcze nie rozumie! 408. A. Pozzo, Apoteoza w. Ignacego, w kociele S. Ignazio w Rzymie, 1686 1689

466 MISTYCYZM HISZPASKI ROZGRANICZENIE SZKOY FLAMANDZKIEJ I HOLENDERSKIEJ 467 409. G. B. Tiepolo, Hod cesarzowi Fryderykowi Barbarossie, 17501753, palc biskupi w Wurzburgu Ludzie nie majcy ze sztuk nic wsplnego decydujcym tonem owiadczaj, e nie lubi" baroku. Tu nie ma co lubie albo nie lubie, trzeba po prostu wiedzie, rozumie, zna si, mle odpowiednie wyksztacenie artystyczne. Lecz czas wrci do dziejw sztuki 17 wieku. Malarstwo baroku przenikno poza granice Woch, nie tylko do krajw katolickich, lecz i do protestanckich. Odczuwano potrzeb dramatyzacji, potrzeb zmiany renesansowej symetrii na niesymetryczn rwnowag, ktra wizaa si m.in. z odmiennym owietleniem. Hiszpania przyjmuje malarstwo baroku z ca ufnoci, bo czyo ono wartoci realne z mistycznymi. W obrazach Dominikosa Theoto-kopulosa z Krety, znanego pod imieniem El G r e c a, mistycyzm peen ekstazy czy si z ywym, krzyczcym kolorytem i ekspresj form (ry. 410). Najwikszym malarzem hiszpaskim okae si D i e g o V e-lazguez (159&1660), ktry czy 410. El Greco, Pogrzeb hrabiego Or-gaza, 1586. Toledo, S. Tome realizm z niezwyk si kolorytu, widocznie wzorowanego na wenecja-nach (ry. 411). Rwnoczenie maluje szeroko, atwo, szybko, jak gdyby chcia zdy w notowaniu wszystkich zaobserwowanych szczegw. Obok Velazqueza wystpuj w 17 wieku Ribera, Zurbaran i Mu-rillo (ry. 412). Kady z nich tworzy sobie wasny wiat zamiiowa i obserwacji. Mistrzowie ci uczy bd nastpcw, jak uywa czerni, szaroci, brzw, i to w duym nasileniu. Ich modelami bd chopi, ebracy, dzieci, nie braknie te tematw religijnych. Sil, a nawet pewna brutalno malarstwa hiszpaskiego, utrzyma si przez 18 wiek a do wystpienia G o y i. Nieco inne, ale i pokrewne tendencje bdzie reprezentowa Piotr Pawe Rubens (15771640) (ry. 413). W drugiej poowie 16 wieku wystpuje wyrane rozgraniczenie sztuki flamandzkiej od holenderskiej, idce w parze z ustaleniem si tych narodowoci. U jednych sztuk ksztato-

468 MALARSTWO DWORSKIE 411. D. VeJzquez, Las Meninas, czyli Portretowanie infantki, 1656. Madryt, Prado wa bdzie katolicyzm (Flandria pozostaa pod rzdami Hiszpanii), u drugich protestantyzm. Rubens maluje szybko, atwo, nawet powierzchownie. Komponuje swe obrazy jeszcze ywiej, niespokojniej ni artyci woscy. Mitologia, portrety, bitwy, sceny religijne, sowem kady temat wystpuje w jego dzieach. Osiem lat studiw na dworze mantuaskim we Woszech sprawio, e przenis formy sztuki woskiej daleko za Alpy, na pnoc. 2aden obraz Rubensa nie jest kompozycj zamknit. We wszystkich wystpuje podziwu godna zmysowo, czar ycia, zabawa form, jakby gra wirtuoza, dla ktrego nie ma trudnoci technicznych. Peen osobistego wdziku szed przez ycie w sawie i powodzeniu jak aden inny twrca a do wystpienia Goethego. I to ycie, pene powodzenia, umia pokaza w swej twrczoci. Najsawniejszym jego uczniem by Antoni van Dyck (15991641), pozbawiony malarskiego temperamentu w tym stopniu co Rubens, a za to peen wytwornoci, widocznej zwaszcza w mistrzowskich portretach (tabl. XLII). Od czasu jego dziaalnoci sztuk angielsk bdzie cechowa chodna ostrono, a zarazem wytwomo rysunku i koloru. Byy to czasy dobrobytu dzisiejszej Belgii i Holandii, czasy handlu z zamorskimi krajami, kolonizacji Ameryki, wojny trzydziestoletniej w Niemczech. Pokojem westfalskim (1648) oddano Flandri koronie hiszpaskiej. Holandia uzyskaa niepodlego. Pu-rytanizm protestancki ogranicza tematy malarskie, a w adnym wypadku nie godzi si na barok w sensie VAN DYCK. HALS 469 woskim czy flamandzkim, taki, jaki reprezentowa Rubens. Tymczasem wzrastajcy dobrobyt w rodowiskach handlowych i przemysowych Holandii, jak w Haarlemie i Amsterdamie, wymaga ozdoby ycia. Malarze holenderscy zwrcili wic uwag na sceny z ycia codziennego, na portrety, krajobrazy, tu skierowujc sw energi, nie znajdujc podniety ani w sztuce dworskiej, ani w kocielnej. Frans Hals by portrecist, a jego obrazy odznaczay si pogodn atmosfer. Maniera jego polegaa na szerokim kadzeniu koloru, duymi, pozornie atwymi pocigniciami pdzla. Hals stoi u pocztku holender412. B. E. Murillo, Chopcy grajcy w koci, ok. 1650. Monachium, Pina-koteka

470 REMBRANDT skiego malarstwa, jego miao i umiejtno udzielia si caemu pokoleniu. Malarstwo holenderskie nie osignoby szczytw europejskiej sztuki, gdyby nie twrczo Rembrand-ta v a n R i j n (16061669). Z pocztku, tj. w latach trzydziestych, w Amsterdamie, twrczo Rembrandta odpowiadaa ideaom mieszczaskim. Ale nawet w portretach owego czasu, mimo zamiowania do malarskiego szczegu, wyczuwa si u Rembrandta nastrj odmienny od Rubensa. Jeeli midzy obu mistrzami wystpuje po413. P. P. Rubens, Sw. Rodzina w Egipcie, ok. 1610. Pale rw dobiestwo, sprawia to barok wymagajcy ruchu, zaskakujcych sytuacji, szerokiego malowania, wiatocieni. Od Caravaggia Rembrandt przej (porednio) zamiowanie do efektw wietlnych, ale pogbi je. aden moe z wielkich artystw nie umia tak niewielu pocigniciami pdzla czy rylca (Rembrandt by wietnym grafikiem) wydoby tylu efektw. Budzi take podziw majestatem swych scenerii, nowym, zupenie nowym odczytaniem Biblii jako opowieci o ludziach ubogich i prostych, a nie wyidealizowanych postaciach. W inter pretacji Rembrandta sceny Starego Testamentu to obrazy z ycia holenderskich chopw, a nie prby przedstawienia historycznego lub religijnego (tabl. XLIII, ry. 414). Wpyw Rembrandta by olbrzymi. By i jest dotychczas. Jego koloryt na og ciemny, brzowy, rozjaniony jest zawsze byskami wiata, majcego niespodziewane rdo. Artyzmem swoich dzie postawi Rembrandt przed malarzami holenderskimi najwysze wymagania. Jan Steen, Piter de Hooch, Gerard Terborch i J a n V e rSZKOA HOLENDERSKA 471 meer z Delftto artyci, ktrych twrczo przypada na drug poow 17 wieku. Malowali niewielkie w wymiarach obrazy, gwnie sceny z ycia codziennego, odznaczajce si starann obserwacj modela, wiata, gbi. Kady ze wspomnianych artystw ujawnia w swych dzieach pewne indywidualne cechy i zamiowania. Tak np. Terbroch starannie studiowa tkaniny, zwaszcza lnice atasy i aksamity, Jan Vermeer zwraca uwag na wiato i jego tony. W zakresie krajobrazw zasyn Jakub van Ruisdael (ry. 415). 414. Rembrandt, Wymarsz strzelcw, 1642. Amsterdam, Stedelijk Museum

472 MALARSTWO FRANCUSKIE 415. J. van RuSsdael, W lesie, ok. 1645. Berlin, Staatliches Museum W tym czasie osobna rola przypada malarstwu francuskiemu. Zrazu wykazuje ono zaleno od Woch, przy swobodnym traktowaniu wzorw. W pierwszej poowie wieku G e o r g e s La Tour i Louis Le Nain id za Caravaggiem w stosowaniu efektw wietlnych, z tym e w obrazach La Toura postacie wystpuj bardziej kontrastowo i plastycznie, niczym rzeby. Le Nain jest intymniej-szy, delikatniejszy, interesuje go ustawienie postaci w przestrzeni obrazu. Nicolas Poussin i Ciaude L o r r a i n przez dugi czas przebywali we Woszech. Cho przejli si tym, co tam poznali, zwaszcza antykiem, pozostali wierni francuskiemu zamiowaniu do wystudiowanej kompozycji. Poussin czy swobod Tycjana z delikatnoci Rafaela. Wiza swe postacie z krajobrazem, na pozr staroytnym, sielankowym, wypenionym antycznymi wityniami i gmachami. Dramatyczniejszy by krajobraz Lorraine'a. U, obu kolory byy chodne, bardzo wyszukane. Obaj nie poddali si barokowej swobodzie, poczonej z niepokojem. Artyst, ktry wyznaczy malarstwu WATTEAU 473 francuskiemu najwietniejsz drog, by Jean Antoine Watteau (16841721). Flamand z pochodzenia, upoledzony fizycznie, znalaz rekompensat w obrazach przedstawiajcych ycie monych na dworze krlewskim, podobnie jak pniej, z kocem 19 wieku, Toulouse-Lautrec, ktry w malowaniu zabaw Parya znajdowa zadouczynienie za swoje kalectwo. Najsynniejszym obrazem Watteau pozostanie Wy/azd na wysp Cytery, przedstawiajcy zakochane pary, wybierajce si na mityczn wysp mioci, gdzie miaa si 416. J. A. Watteau, Wyjazd na wysp Cyrery, 1717. Pary, Luwr narodzi bogini Wenus (ry. 416). Nie popenimy bdu nazywajc Watteau ojcem nowoczesnego malarstwa. Malowa z ogromn swobod, naturalnie, z atwoci Rubensa i zgodnie z nieograniczonymi moliwociami barokowej kompozycji. Ale rwnoczenie by doskonaym koloryst. Jego obrazy wyrniaj si bogactwem barw i wiata. Przestrze, atmosfera, ciepo tonw s starannie wystudiowane. Koloryt jest ywy i czysty, a kontrasty, jak np. koloru niebieskiego z czerwieni, s miae. Od Watteau zaczyna si owo, tak charakte-

474 PARY STOLIC SZTUKI rystyczne dla Francuzw, poczucie barwne, sprawiajce, e nawet tam, gdzie malarstwo francuskie odstpi od panujcych regul i bdzie rewolucyjne i nowatorskie (klasycyzm, impresjonizm, kubizm), zachowa najwyszy poziom. Zrazu nastpcy Watteau, malujcy dworskie Setes champetres, nie uznali jego odkry, zwaszcza w zakresie kolorytu. Lancret i Boucher uywali kolorw chlodnych i wypracowanego rysunku. Wtedy to wszed w ycie pastel, zwaszcza w malarstwie portretowym. Barok przypomnijmy nie skoczy si w cigu 17 wieku. Niczym rzeka rozdzieli si na szereg strumieni, pyncych obok siebie. Klasy-cyzujca budowla moga zawiera wiele elementw barokowych: rzeb, nagrobkw, otarzy. Ten sam artysta mg by w jednym dziele twrc klasycyzujcym, w innym barokowym. Bemini by klasycyst jako architekt, a ywym i niespokojnym twrc jako rzebiarz. Najwyraniej wystpiy te dwa rwnolege prdy we Francji w 17 i 18 wieku. Odkd za Ludwika XIV Pary sta si stolic artystyczn wiata, w baroku francuskim zwyciya tendencja, oparta na stosowaniu porzdkw Witruwiusza, racjonalnych, penych umiaru i spokoju. Za to wntrza obrastay w bogactwo dekoracji, wypeniay si tkaninami i cikim o.d przepychu sprztem. Styl Ludwika XIV jest ciki, powany. Meble tego okresu s due i masywne, proste w ksztacie, ale bogato zdobione, gwnie motywami rolinnymi (ry. 417). Cikie licie, zwoje 417. Szala intarsjowana A. C. Boulle'a, ok. 1690. Londyn, Kolekcja Wallace i wstgi zapanoway nad groteskami lub arabeskami i nad ornamentami niderlandzkimi. Tak trwao do r. 1715, do mierci krla-soca, jak nazywano Ludwika XIV. Z kolei zmieni si smak w okresie regencji Filipa Orleaskiego, ktry rzdzi w zastpstwie maoletniego Ludwika XV. Zapanowa wtedy swobodny styl ycia dworskiego, w ktrym doszy do gosu nowe formy. Nie zmienione zostay zasady architektoniczne w duchu klasycyzmu. W stylu regence (regencji) salony dekoruje si lej ni uprzednio. Obrazy, gobeliny, paskorzeby o delikatnych 418. T. Gainsborough, Dama na spacerze, ok. 1780. Londyn, Muz. Br-yt. kolorach, o tematyce spokojnej i zabawnej ujte zostaj w ramy boazerii. Na ornamenty skadaj si charakterystyczne listwy, wzajemnie przeplatane lub czce si obcgo-wo; zachowuje si symetri. Po stylu regencji nastpuje styl rokoka, inaczej zwany stylem Ludwika XV, bo na okres jego panowania przypada ten wany kierunek dekoracyjny. Dwaj artyci: G i 11 e O p-penordt i Juste Aurele Meissonier, yjcy w pierwszej poowie 18 wieku, odegrali du rol w stworzeniu nowego stylu wntrz francuskich. Nie wahali si odrzuci STYLE LUDWIKW. ROKOKO 475 dawnych podziaw architektonicznych, na miejsce ktrych wprowadzili dekoracj lejsz i bardziej fantastyczn. Od muszli rocaille posza nazwa rokoko (analogicznie do wyrazu barocco). Obramienia stay si asymetryczne, zakoczone form pomienia lub muszli. Wspomniana niesyme-tryczno ornamentacji jest oczywicie pozorna, bo rwnowaga jest w niej utrzymana. Meble rokokowe s lekkie, wygite. Rokoko wprowadzio pastelowe kolory. Mona te powiedzie, e rokoko nie jest stylem, ale tylko ostatni faz baroku. Jako takie rokoko rozeszo si szeroko w Europie, zwaszcza w Niemczech poudniowych, w Austrii, Czechach i w Polsce. Przybya do tego chiszczyzna, ktr rokoko posugiwao si: widoki, figurki, ornamenty. Anglia odniosa si do rokoka niechtnie,. a szkoda, bo wzbogaciyby si motywy sztuki angielskiej i staaby si ywsza na cae nastpne stulecie. Tu tkwi przyczyny, e tak wietna skdind sztuka angielska ma ograniczone oddziaywanie. Styl Ludwika XVI jest zwrotem ku klasycyzmowi. Meble stay si proste,

powane, zatraciy formy wygite i wybrzuszone, natomiast wystpiy na nich kolumienki i ornamenty zaczerpnite ze wiata antycznego. Barok w dekoracji skoczy si nawrotem do klasycyzmu, szerzcego kult staroytnoci. Dodajmy nawiasem, e w Anglii zachodz podobne zjawiska. Wntrza angielskich paacw, meble, tkaniny, a take wyroby przemysu artystycznego odrnia si take wedug imion panujcych monarchw; Jerzego II i Jerzego III. Rokoko fran-

476 FRAGONARD. CHARDIN. GREUZE cuskie nie zyskao w Anglii popularnoci. Meble angielskie (synne chippendale) rni si od francuskich cikimi ksztatami. Odwrcono w nich proporcje ciaru i podpory: na lekkich nogach spoczywaj masywne siedzenia i oparcia. Meble nie s te tak funkcjonalne, a co za tym idzie, tak wygodne jak francuskie. We Francji Ludwika XIV dochodzi do utworzenia Akademii Sztuk Piknych (1648). Podobne szkoy artystyczne istniay we Woszech renesansowych 16 w. (Academia del Disegno we Florencji 1563, Akademia w. ukasza w Rzymie 1593) i one oddziaay na utworzenie przez ministra Colberta uczelni w Paryu. Objta biurokratyczn organizacj, hodujca cile wytyczonym doktrynom, stwarzaa modziey artystycznej warunki krpujce indywidualno. Ale rwnoczenie uczya tego, co w sztuce odgrywa wielk rol, a co Francuzi wysoko ceni, nazywajc umiejtnoci (metier). Zadaniem tej i innych akademii w Europie byo da jednolity poziom w zakresie artystycznej -twrczoci. Cho prawdziwe talenty poszy wasn drog, utworzenie szkolnictwa artystycznego podnioso rang sztuki, wyrywajc j z cechowych organizacji redniowiecznych. W poowie 18 wieku wystpuj dwaj malarze francuscy Jean Honore Fragonard i Jean Baptiste C h a r d i n. Fragonard to kontynuator stylu Watteau, wielbiciel modoci, ycia, piknych kobiet, zabaw dworskich. Jego sceny parkowe s kolorystycznie silne, dalekie od sentymentalizmu rokoka. Seri wspaniaych obrazw tego mistrza posiada Art Institute w Chicago. S to sceny z ycia (z poszczeglnych pr roku), przeznaczone do wprawienia w boazeri. Chardin posiada talent wydobycia czaru z tematw najbardziej powszednich, tak z pozoru przypadkowych, jak przedmioty codziennego uytku rozrzucone na stole. Martwe natury Chardina okazay si trwalsze od niejednej na szerok skal zakrojonej kompozycji tematycznej. Naley tu take wymieni J. B. G r e u z a, ktry malowa obrazy o treci anegdotycznej i moralizatorskiej. Jak koci w. Piotra w Rzymie, tak paac krlewski w Wersalu wraz z parkiem pochon mnstwo pienidzy; Powiedzmy sobie w uproszczeniu, e tak jak daniny na budow kocioa w. Piotra stay si powodem protestu Lutra i pocztkiem reformacji, tak paac w Wersalu obudzi gniew, ktry przerodzi si w wielk rewolucj francusk. Niemniej jednak obie te budowle oddziaay szeroko. Koci w. Piotra naladowano w wielu krajach, Wersal naladowali niemal wszyscy wspczeni monarchowie. Na wzr w. Piotra Anglicy wystawili w Londynie katedr w. Pawa. Wiedeski paac Schnbrunn to naladownictwo Wersalu. Ostatni szkol malarsk, jaka rozwina si w 18 wieku, bya szkoa angielska. Rozwj ekonomiczny Wielkiej Brytanii przyczyni si take do rozwoju sztuki. W malarstwie portretowym ywa bya wywodzca si od van Dycka tradycja wytwornego portretu. Kontynuatorami SZKOA ANGIELSKA. GOYA 477 van Dycka s Tomasz Gains-borough (ry. 418), Joshua Reynolds i inni. William H o-g a r t h w swych scenkach rodzajowych reprezentowa kierunek moralizatorski o zaciciu karykaturalnym. A poniewa w drugiej poowie wieku zapanowaa moda na angielsko (mio angielsk mil przejecha si czasem" pisa wspczenie poeta polskiego Owiecenia Kajetan Wgierski), wic wpyw tego nieco atwego malarstwa barokowego, sentymentalnego i bez problemw artystycznych, ale i nie pozbawionego wdziku, by znaczny. Zamyka 18 wiek potna indywidualno Francisco de G o y i (1746 1828). Malarstwo hiszpaskie stao na uboczu wielkich prdw europejskich, jak zreszt caa sztuka hiszpaska. Talent Goyi postawi go 419. J. F. Goya, Maya naga, 1798. Madryt, Prado 420. J. F. Goya, Zmory senne, akwaforta, 1796

478 BAROK W POLSCE 421. Canaletto, Widok Warszawy, ok. 1772. Warszawa, Muz. Nar. w rzdzie najwybitniejszych artystw Europy. Najpierw studiowa we Woszech, pozostajc pod wpywem spnionych barokistw woskich (M e n g s, T i e p o l o), potem dosta si na dwr hiszpaski. W pierwszym okresie ycia Goya uprawia malarstwo portretowe i rodzajowe, a take projektowa kartony do gobelinw. Z czasem tematyka jego obrazw staje si spoeczna i patriotyczna, pniej w okresie napoleoskiej okupacji rewolucyjna.. Dla pierwszego okresu charakterystyczne s dwa obrazy: Maya naga (ry. 419) i Maya ubrana, dla drugiego okresu dramatyczny obraz Rozstrzelanie powstacw madryckich (Dzie 3 maja 1808 r.}. Zrazu wpyw Goyi nie by tak wielki, jakby tego mona byo oczekiwa. Dopiero po jego mierci poznano si na wielkoci jego talentu, temperamencie i dynamizmie ukrytym w jego sztuce (ry. 420). aden styl nie przyj si w Polsce tak powszechnie jak barok i aden nie jest tak silnie zwizany z nami, zarwno w miastach, jak i na wsi. Mona zaryzykowa twierdzenie, e barok czy si z naszym krajobrazem, bo tyle spotyka si u nas budynkw barokowych i wntrz zdobnych barokowym sprztem. Obie wojny wiatowe zniszczyy wiele z tych zabytkw, ale i to, co zostao, pozwaWARSZAWA. KRAKW. BACCIARELLI. NORBLIN 479 la stwierdzi, e barok silnie zwizany jest z nasz kultur. wietnym przykadem polskiego baroku jest krakowski koci w. Anny (ok. 1700), bdcy wyrazem woskiego smaku krakowskich profesorw. W Warszawie rozwj nowej stolicy, przerwany chwilowo katastrof wojny szwedzkiej w poowie 17 wieku, nada barokowi charakter dworski lub dworskomagnacki, ktry w czasach Sobieskiego zyska cechy francuskie (paac w Wilanowie), charakterystyczne zwaszcza dla wntrz. Za Sasw dziaay silne wpywy Drezna, rozbudowanego za Augusta II i III. Architekci sascy, malarze i rzebiarze zjawili si w stolicy, wyznaczajc plany wielu budowli i dekorujc zamek krlewski. Mao, niestety bardzo mao, ocalao z tej przeszoci artystycznej Warszawy. Dowodem jej wietnoci s obrazy Canaletta (1720 1780), ktry w swoich panoramicznych obrazach odmalowa Warszaw 18 wieku z wiernoci ycia i obyczaju (ry. 421). Pyn barok w 17 wieku do Polski przez Gdask i lsk, take z Niderlandw, ale nie tak bystrym nurtem. Dostawa si tu w formie mieszcza-sko-kupieckiego smaku, nieraz zmieszany z niemczyzn. Gdask by miastem bogatym w zabytki architektury, wyranie wzorowane na budowlach niderlandzkich, pnorenesansowych, manierystycznych. Gdaski barok zaznaczy si take w przemyle artystycznym, m.in. w synnych meblach gdaskich, wyrabianych nad Batykiem dla Polski. Na tle architektury barokowej w Europie nasz barok jest oglnie biorc uboszy, ale i tak liczy kilka wietnych przykadw, jak kocioy w. Piotra i w. Anny w Krakowie lub paac w Wilanowie. W okresie baroku, za czasw Stanisawa Augusta, zaczyna si nasze malarstwo narodowe. Mielimy ju wczeniej malarzy o wysokim poziomie artystycznym w redniowieczu, w czasach renesansu i w 17 wieku, ale teraz obudzia si ambicja, aby malarstwo polskie stao si narodowe w sensie tematyki historycznej i obyczajowej. Woch Marcello Bacciarelli, nadworny malarz Stanisawa Augusta i Francuz Piotr Norblin, malarz Czartoryskich, stoj u pocztkw tak pojtej sztuki narodowej. Rozwin si miao malarstwo polskie dopiero w 19 stuleciu i wyda wietne owoce.

SZTUKA DZIEWITNASTEGO WIEKU

482 CHARAKTER SZTUKI 19 W. Sztuka 19 wieku rodzia si w ogniu wojen napoleoskich. Umara razem ze stuleciem, w przededniu pierwszej wojny wiatowej. Istniaa i rozwijaa si w okresach wzgldnego spokoju i ustalonego ycia. Opromieniona bya wiar w szlachetne idee i wiar w ostateczne zwycistwo. Przyniosa ze sob wiele zasadniczych zmian, lecz dopiero w drugiej poowie wieku. Wzroso wtedy znaczenie artysty. Uczyni to romantyzm, dajcy od sztuki wysiku ideowego i oddziaywania w duchu patriotyzmu. Sztuka 19 wieku bya zmienna. ya rytmem szybkim, szukajcym wci nowych rozwiza. Co wier wieku pojawiay si nowe kierunki. Kolejno nastpoway klasycyzm, romantyzm, realizm, impresjonizm. Architektura stracia pierwsze miejsce, jakie dotd zajmowaa. Przejo je malarstwo. Kto ledzi dzieje sztuki na kartach tej ksiki, ten spostrzeg, e nie ma w tym nic dziwnego. Ile to razy w dziejach sztuki to rzeba, to architektura, to znowu malarstwo odgryway przodujc rol, by nagle zej na plan drugi. Malarstwo dydaktyczne 19 wieku wydao ogromne obrazy o alegorycznej, historycznej lub obyczajowej treci, ktrych wczesnej popularnoci dzi nie rozumiemy. Wielkie ptno amerykaskiego malarza Peale'a (1778 1860) zdobyo sobie olbrzymie powodzenie, przez pidziesit lat obwoone po caych Stanach Zjednoczonych i podziwiane. Przedstawiao Alegori mierci. Podobnie Taniec wrd mieczy Siemiradzkiego obwoony by i podziwiany (dzi w prywatnym posiadaniu w St. Zjedn.). HISTORYZM. STYLE I SZKOY NARODOWE 483 Obok poszczeglnych budynkw i gmachw pojawio si budownictwo caych zespow. Istniao ono i wczeniej., ale w 19 wieku zaczto zwraca uwag na przestrzenie miejskie jako na cao wzajemnie si uzupeniajc nie tylko estetycznie, lecz i funkcjonalnie. Zanim architekci spostrzegli, e nowe czasy (przede wszystkim rozwj komunikacji i przemysu) wymagaj nowych form, popenili niejedn omyk w rodzaju fabryk budowanych w stylu gotyckim, renesansowych dworcw kolejowych lub szpitali z antycznymi portykami. Od pocztku stulecia prowadzono intensywne badania nad dziejami architektury redniowiecznej. Poprzednie wieki znay badanie zabytkw architektury staroytnej, zwaszcza rzymskiej, pniej greckiej, teraz zaczto opisywa, rozrnia, datowa budowle redniowieczne. De Gerville, Thomas Rickman, Fr. Ksawery Kraus, a zwaszcza Eugeniusz Yiollet-Ie-Duc, to najpowaniejsi badacze romanizmu i gotyku. De Gerville okreli trafnie romanizm, Rickman angielskie kierunki w romanizmie i w gotyku, nadajc im nazwy takie, jak gotyk perpendykularny. Dziea Viollet-le-Duca rozsawiy i spopularyzoway gotyk. Na tych badaniach oparli si architekci, wskrzeszajc owe neo-style historyczne na caym wiecie. Realizm by kosmopolityczny. Portret, scena rodzajowa, krajobraz czy martwa natura wszdzie byy podobnie traktowane i trudno dzisiaj pozna szko, z jakiej obraz wyszed. W 19 wieku kultura artystyczna Euro31py zachodniej zyskaa w Ameryce teren rywalizacji. Kraje Ameryki wtedy wkroczyy do historii sztuki, a pod koniec wieku zaczy oddziaywa na to, co dziao si w Europie. Historyk sztuki bra musi pod uwag w 19 wieku artystw i sztuk amerykask. Malarstwo i rzeba podjy zadanie wypowiedzenia tego, czego szuka czowiek w wieku pary i elektrycznoci, jak nazwa si wiek 19, dumny ze swych wynalazkw. Zarysowaa si take wyszo Francji nad innymi krajami w wiecie. Dlaczego? Sztuka woska przesza kryzys, tkwic w tradycjach swej wielkiej przeszoci. Zabrako jej monego protektora, jakim by koci. Na pnoc od Alp Niemcy odnowiy swe tradycje artystyczne, ale zadanie to pojy jako naladowanie pnego redniowiecza i renesansu, tj. sztuki z czasw Al-brechta Diirera.

Anglia zajta sw rewolucj przemysow i ekspansj kolonialn nie miaa czasu na przodownictwo artystyczne, nie miaa zreszt i tradycji w tym zakresie. Krpowa j purytaski wiktorianizm. Z krajw sowiaskich Rosja i Polska wczenie podjy wysiek odbudowy sztuki narodowej, uwieczony sukcesem, ale o tym, by oddziayway, nie mogo by mowy. Ju to byo bardzo wiele, e literatura rosyjska zdobya sobie nalene miejsce. Ale nie sztuka. Pozostaa wic Francja z tradycj kraj.u, w ktrym jeden talent rodzi drugi. ywy i rozumny stosunek Francuzw do sztuki, sceptyczny stosunek ich literatury do namitnoci wiata, bogactwo Parya nagromadzone od wie-

484 ROLA SZTUKI W POLSCE Jrw, urok tej metropolii, wytworzyy jedyny w swoim rodzaju klimat. Przypomnijmy, e od potowy 17 wieku Pary stal si stolic artystyczna. wiata i pozosta ni do dzisiaj. Nie polityka Burbonw ani wojny Napoleona podbiy wiat, ale kultura i sztuka Francji! Prymatu tego nie zdoa nikt przej! Wielu prbowao tego w 19 wieku, przede wszystkim Anglia i Niemcy. W rezultacie tej, zreszt szlachetnej konkurencji, tu i tam powstay wane dla dziejw sztuki rodowiska, kierunki, style, ktre jednak nie zdoay naruszy prymatu Francji. Pyn nurt gwny przez Pary. Zmiany, jakie tam zachodziy, artyci, ktrzy tam zabyli, to wszystko promieniowao na wiat. Dlatego te jako daty pocztkowe nowych zjawisk artystycznych przyjmuje si wydarzenia, ktre zaszy w stolicy Francji. W zwizku z tym pewne poczucie wyszoci daje si wyczu u francuskich historykw sztuki i kultury, czasem nawet dranice ambicj obcych. Przypomina ono do zudzenia pewno siebie Wochw z okresu renesansu (Vasari) w stosunku do sztuki Europy zaalpejskiej. Malarstwo w 19 wieku uprawiane byo tylko we Francji i przez Francuzw, a poza tym malarstwo nie istniao" takim twierdzeniem Gertruda Stein, gona w swoim czasie w Paryu amerykaska antykwariusz-ka i kolekcjonerka obrazw ze szkoy kubistw, rozpoczyna swe wspomnienia o Picassie. Ten sd, za daleko idcy w poczuciu wyszoci i pierwszestwa Francji, jest wynikiem jednostronnej znajomoci dziejw s?tuki 422. Panteon w Paryu, arch. J. G. Soutllot, 1780 w 19 wieku, a zarazem jest sdem typowym. Obecnie i we Francji samej daje si odczu sd sprawiedliwszy i spokojniejszy o sztuce 19 wieku poza jej granicami. Przyczynio si do tego poznanie sztuki wszystkich epok, kontynentw, kultur. Przyczynia si do tego w ogromnym stopniu fotografia, ktra upowszechnia wiele dzie. Pod koniec 19 wieku da si te odczu wyrany wpyw nowych zjawisk artystycznych na sztuk francusk (sztuka ludw egzotycznych, Dalekiego Wschodu, wykopalisk). Dlatego tym wiksza chwaa naley si artystom Francji, bo z teorii estetycznych i historycznych, z wynikw etnografii, archeologii, socjologii umieli skorzysta i nada im rumiece ycia. W 19 wieku okazao si, e krytycy sztuki najczciej nie mieli racji, kiedy chcieli wpyn na proces twrczy. Przegrali, a potomno wystawia im niepochlebne wiadectwo. Dzi nikt nie prbuje kierowa artyst ani poucza go, jak ma malowa i co. Mona by tu przytoczy wiele przykadw. Do najbardziej pouczajcych (a take zabawnych) naley proces w Londynie w r. 1878 Amerykanina Jamesa Whistlera, wybitnego, penego temperamentu malarza, ktry zirytowany recenzj sawnego Johna Rus-kina wytoczy mu spraw sdow. Nominalnie Whistler wygra proces, ale koszty zrujnoway go finansowo. Dzi historyk sztuki spostrzega zacienione pogldy Ruskina. A by to skdind znakomity pisarz i znawca sztuki. Podobnie u nas Matejko czu si .dotknity krytyk Lucjana Siemieskiego. Nie procesowa si jednak z tym wybitnym pisarzem. Wymalowa wietny obraz przedstawiajcy Siemieskiego, gdy z ganku krakowskich Sukiennic odczytuje wyrok na skazaca-Matejk. Bya to prawdziwie krlewska odpowied artysty. Przystpmy do omwienia sztuki 19 wieku w jej rozwoju czasowym. Klasycyzm jest pierwszym kierunkiem, jaki zapanowa. "Siga pocztkami swymi 18 wieku. Racjonalizmowi francuskiemu w wieku Owiecenia przestaa odpowiada sztuka baroku, zwaszcza w dworskim wydaniu rokoka. We Francji nigdy zreszt miay, rzymski barok nie zapanowa "w architekturze, czego najlepszym przykadem jest silnie klasycystyczny pal-ladiaski Panteon (kiedy pod wezwaniem w. Genowefy) zbudowany w latach 17571780 przez J. G e r-main Souffiot (ry. 422). Rwnoczenie styl Ludwika XVI nawiza w zakresie mebli, tkanin, brzw do 'vzorw klasycznych. Nastpio uspokojenie rozhujaych form. Diderot,

ARCHITEKTURA 19 W. 485 redaktor Wielkiej Encyklopedii, zwalcza w recenzjach z salonu paryskiego rokokowe malarstwo Bouchera i Fragonarda. Podczas rewolucji moda antyczna jeszcze si powikszya, zaczto wzorowa si na staroytnym Rzymie i to nie tylko w sztuce, ale nawet w naladowaniu organizacji pastwowej i prawnej. Pod tym wpywem Napoleon uy najpierw tytuu pierwszego konsula, a potem przybra tytu cesarza. Wiek 19 zobaczy te pocztki architektury przemysowej. Zacza si ona ju w 18 wieku, ale dopiero po wojnach napoleoskich przybraa wiksze rozmiary. Jednym z jej twrcw, a zarazem i przedsibiorcw, by architekt John Rennie (1761 1821), ktry ju w r. 1784 zaprojektowa budow urzdze dla wielkiej maszyny parowej (Boultona i Watta). Rennie budowa kanay, porty, doki, latarnie morskie i mosty. Jego synowie dalej w 19 wieku prowadzili przedsibiorstwo ojca. W caej Europie i Ameryce architektura przemysowa opanowaa przedmiecia wielkich metropolii. Najwybitniejszym malarzem okresu klasycyzmu we Francji jest J a c-ques Louis David (17481825). Przysta on do rewolucji, potem do Napoleona, wreszcie osiad jako emigrant w Brukseli. W przededniu Rewolucji wystawi obraz Przysiga Ho-racjuszw. Dzieo stao si punktem wyjcia dla klasycyzmu. Charakteryzuje je rysunek o silnie wydobytych konturach, oparty na antycznych rzebach, chodnym kolorycie i profilowym ujciu postaci. Temat wzity z dziejw Rzymu przedstawia przysig

486 KLASYCYZM PORTRETY. WNTRZA 487 423. J. L. David, Przysiga Horacju-szw, 1784. Pary, Luwr wojownikw idcych na bj. Obraz podoba si niezmiernie i utwierdzi saw Davida (ry. 423). David w porwnaniu z innymi artystami epoki zerwa ze wiatocieniami baroku. Charakteryzowa swe postacie wyranie i ostro, a obrazy budowa w sposb racjonalny, przepeniajc je spoeczn i rewolucyjn treci. Najwietniejszym portretem Davida jest Portret pani Recamier, sawantki z czasw cesarstwa, prowadzcej w Paryu salon towarzyski. Obraz nosi cechy klasycyzmu dziki uoeniu postaci (ry. 424). Jak wszystkie portrety Davida zdradza mistrzostwo pdzla. David z czasem sta si malarzem nadwornym Napoleona i jego klasy-cyzm opanowaa akademicka atwo, ale i tak pozosta wietnym kolory-st. Obok Davida malarzami klasycyzmu we Francji byli: Francois Gerard (17781837) oraz A n t o i n e Jean Le Gros (17711835). Pier wszy by portrecist, drugi malarzem wojen i scen napoleoskich. Obok nich dziaa Pierre Pau Pru-dhon (17581823), ktry wrd malarzy klasycyzmu pielgnowa tradycje barokowego wiatocienia i rysunku. W tym czasie rozkwita w Europie malarstwo miniaturowe. Tak nazywano niewielkie portrety malowane najczciej na pytkach z koci soniowej. Owe miniatury niemal z reguy oddaway rysy portretowanych w spo424. J. L. David, Portret pani Reca-mier, 1800. Pary, Luwr sb pochlebny, w pozach egzaltowanych, w strojach wytwornych. Mistrzem tego rodzaju malarstwa uznany zosta Jean Baptiste I s a-bey (17671855). wczeni malarze byli take projektantami wntrz, mebli, strojw, a nawet uroczystoci. Isabey by synnym dekoratorem, Prudhon projektowa meble na dworze Napoleona, David przygotowywa ceremonie, przede wszystkim koronacj Napoleona. W najbliszym zwizku z klasycyz-

CANOVA. THORYALDSEN 489 mem pozostaje styl empire, powszechny zwaszcza w zakresie meblarstwa, przemysu artystycznego i architektury. Wskutek wypraw Napoleona do Egiptu a take rozwoju historii sztuki, zwaszcza grecko-rzym-skiej, empire mia skonno do archeologicznej cisoci, a przynajmniej tak wierzyli jego twrcy. W rzebie zyskali saw w tym czasie dwaj artyci: Woch A n t o n i o C a n o v a (17571822) oraz Duczyk Bertel Thoryaldsen (1768 1844). Canova wyrs z tradycji rzeby woskiej. Do jego arcydzie naley synny posag Pauliny Borghese, siostry Napoleona. Dzieo ma wyrafinowany wdzik postaci kobiecej, spoczywajcej w pakcie na sofie. W Wiedniu znajduje si pomnik grobowy arcy-ksinej Krystyny, bo dziea Canovy rozeszy si po caym wiecie (ry. 425). Jeszcze dalej w klasycyzmie szed B. Thorvaldsen. Bra on za wzr posgi staroytne, aby, jak sdzi, udoskonali ich klasycyzm w duchu studiowanych proporcji i form. Thor-valdsen jest autorem pomnika Kopernika i pomnika ks. Jzefa w Warszawie oraz pomnika Wodzimierza Potockiego i posgu Chrystusa w katedrze krakowskiej. W Niemczech wybitnym przedstawicielem klasycyzmu by Gottfried S c h a d o v, we Francji P i e r r e Jean David d'Angers, przyjaciel i wielbiciel Mickiewicza. Klasycyzm opanowa rzebiarzy europejskich w pierwszej poowie 19 wieku, przeradzajc si w manier i skupiajc si na technicznym opanowa426. J. A. Ingres, rdo, 1820. Pary, Luwr niu kunsztu. Przedstawicielami klasycyzmu w Polsce byli rzebiarze Jakub Tatarkiewicz i Wadysaw Oleszczyski. Klasycyzm nigdy nie zamar. W malarstwie francuskim trwa w dzieach J. A. Ingres a, ktry spokojne, proste formy przecign a do lat szedziesitych 19 wieku (ry. 426).

490 PRZEYCIE SI KLASYCYZMU Jego kontynuatorem by malarz Pu-vis de Chavannes, autor wielkich obrazw ciennych, utrzymanych w chodnym tonie, o starannie wystudiowanym rysunku i waciwym Francuzom niezwykle harmonijnym kolorycie. W Niemczech dziaaj rwnoczenie w duchu klasycznej tematyki i rysunku Anzelm Feuerbach oraz Hans von M a r e e s. Do kla-sycystw zaliczy take trzeba naszego Henryka Siemiradz-k. i e g o, mimo e tworzy w czasach, gdy klasycyzm ju si przey. 427. T. Gericault, Tratwa Meduzy, 1818. Pary, Luwr Nie darmo jednak Siemiradzki osiad w Rzymie wchaniajc atmosfer antyku. W drugiej poowie wieku klasycyzm wyradza si, sabnie i susznie nazywany jest akademizmem. Ale nas interesuje nurt gwny. Po klasycyzmie rodzi si w malarstwie francuskim styl miay, nazwany analogicznie do prdu w literaturze romantyzmem. Wybija si tu dwch malarzy: Teodor Gericault oraz Eugeniusz Delacroix. Pierwszy wystawi w r. 1818 obraz Tratwa Meduzy, drugi w kilka lat pniej d Dantejsk. Oba te dziea zapocztkoway nowy kierunek. Tratwa Meduzy opowiada o tuactwie rozbitkw ze statku Meduza" na Atlantyku (ry. 427), d Dantejska jest wizj Wergilego i Dantego, pyncych w wiat podziemi (ry. 428). Oba obrazy traktowane wiatocieniowe, ywe w kolorze, silne w ustawieniu i w ruchach, stanowiy zaprzeczenie wyrachowanego spokoju Davi-da. Odczytywano w nich wybucho-wo. Otwieray one, podobnie jak powieci i dramaty Wiktora Hugo, drog w przyszo. ROMANTYZM FRANCUSKI 491 Delacroix mia istotnie zabysn pniej jako artysta obdarzony odwag, swobod kompozycji i ywym gorcym kolorytem (ry. 429). Rzeba we Francji w okresie romantyzmu staa wysoko, jak zawsze zreszt w tym kraju. F r a n c o i s Rude (17841855) by pierwszym naprawd dramatycznym rzebiarzem 19 wieku (ry. 430). Po nim przyszli J. B. C a r p e a u x i A. L. B a r y e, czc dramatyzm z bystroci obserwacji ycia. Romantyzm w malarstwie bynajmniej nie by ograniczony do Francji. Dru428. E. Delacroix, d Dantejska, 1822. Pary, Luwr

ROMANTYZM NIEMIECKI 495 gim krajem rozkwitu sztuki romantycznej byy Niemcy, ale tu przybraa ona inn posta formaln i tematyczn. Malarstwo niemieckie oparo si w 19 wieku przede wszystkim na Woszech, a potem na wasnych tradycjach z pocztku 16 wieku (ry. 431). Wochy, podre tam, studia staroytnoci zawsze byy w Niemczech popularne, ale w 18 wieku s wprost saboci literackiego i artystycznego wiata Niemiec. Z pocztkiem wieku znalaza si w Rzymie grupa malarzy niemieckich z Comeliusem na czele, ktrzy tu zetknli si z malarstwem 432. P. Cornelius, Mdre i gupie panny, ok. 1820. Dusseldotf, Muzeum Sztuki Camucciniego, wybitnego woskiego malarza religijnego, dzi zapomnianego. Camuccini reprezentowa gadki klasycyzm. By dowiadczonym twrc obrazw o wysokim poziomie technicznym. Malarze niemieccy (P. Cornelius (ry. 432), F. Over-beck, W. Schadov, P h. V e i t) oparli sw sztuk na malarstwie woskim z koca 15 wieku. Na rysunku jasnym, prostym linearnym, pozbawionym niepokoju, wiatocieni i kontrastu form. Wspomniani malarze zamieszkali w Rzymie, w opuszczonym klasztorze S. Isidoro i zawizali bractwo. Z powodu ich egzaltacji religij-

TRADYCJONALIZM ANGIELSKI 497 nej nazwano ich nazareczykami. Ambicj nazareczykw byo wskrzesi malarstwo freskowe. Tematyka religijna, patriotyczna, symboliczna, malarstwo krajobrazowe, przestylizowa-ne idyllicznie, a w pniejszym okresie silnie heroiczne, w duchu legend redniowiecznych, pene ukrytych treci i symbolw, oto kunsztowny wiat niemieckiego romantyzmu. Sami Niemcy czuli, e ich sztuka w poowie 19 wieku wyczerpaa si, nie speniajc pokadanych w niej nadziei. Pojawia si nazwa Biedermeier (imi fikcyjnej postaci literackiej, symbol przecitnoci) na oznaczenie kierunkw w sztuce przepojonych sentymentalizmem. Dodajmy, e w sztuce niemieckiej inwencja nie sza za produkcj. Skoro malarstwo opierao si na pomysach dawnych, gwnie czerpanych od mistrzw woskich, stao si po prostu eklektyczne i chodne. Jednak podobao si ogromnie. Koniunktura ekonomiczna Niemiec w poowie 19 wieku sprawia, e zawd artysty-malarzd sta si popatny. Mo434. J. Constable, Wz drabiniasty, ok. 1S10. Londyn, Nat. Gal.

498 PRERAPAELICI nachium kreowano na stolic artystyczn Niemiec. Powstao w nim pragnienie, aby konkurowa z Wochami, przede wszystkim z Florencj. Zbudowano w Monachium muzea, palce i wille, bramy tryumfalne naladujce antyk grecki lub renesans toska-ski. Tej nie zawsze szczerej architekturze towarzyszya przemiana pogldw patriotyzmu niemieckiego w nacjonalizm, reprezentowany przez Prusy. Ruch na polu sztuki by w Niemczech ywy i znajdowa oparcie w mecenacie tamtejszego mieszczastwa. W Europie zjawiy si wtedy style historyczne, ktrych najlepszym wyrazem by neo- czy pseudogotyk. Najwybitniejszym architektem niemieckim tego czasu jest Karol P r. Schinkel (17811841), obdarzony talentem malarskim umoliwiajcym mu stosowanie form antyku, renesansu, gotyku do nowych zada (ry. 433). Najwybitniejszym dzieem Schinkla jest muzeum w Berlinie w Polsce godny uwagi koci w Krzeszowicach koo Krakowa. Nieco inaczej wyglda romantyzm w Anglii. Przyj si tu pniej waciwie w poowie wieku. Malarstwo angielskie miao wasne oblicze. Nie przetrawio klasycyzmu w tym stopniu co francuskie. Pejzayci angielscy z pierwszej poowy stulecia (jak John Constable (ry. 434), John Crome, R. P. Boninn-gton) przenieli w 19 wiek tradycje szkoy holenderskiej, a portrecici tradycje szkoy flamandzkiej. W i 1-1 i a m B l a k e, poeta, malarz, grafik, a zarazem mistyk i wizjoner, jest prekursorem malarstwa religijnego, silnie literackiego (ry. 435). O Wil-liamie Turnerze bdzie jeszcze niej mowa, gdy on pierwszy dokona cennych odkry w zakresie pejzau. W roku 1848 angielscy malarze (podobnie jak wczeniej niemieccy romantycy) zawizali bractwo prera-faelitw, czyli artystw, ktrzy sw sztuk chcieli oprze na florenckiej i umbryjskiej szkole z 15 wieku. Std nazwa i termin. Uywano go tylko w odniesieniu do wspomnianej grupy angielskiej, a ju nie do malarzy woskich z 15 wieku. Ruch ogarn rycho duy odam malarzy angielskich. J. E. Millais (18291896), Dante Gabriel Rosetti (18281882), Ford Madox B r w n (18211892), Edward Burne Jones (18331898) s najwybitniejszymi przedstawicielami malarstwa zwizanego nierozdzielnie z epok wiktoriask. Prerafaelityzm w, to chodna, wyrozumowana sztuka, silca si na uczucie, nie pozbawiona elegancji to prawda, ale pozbawiona wdziku. Nie tak eklektyczna jak malarstwo nazareczykw, ale rwnie mao szczera. W swoim czasie jednak podobaa si bardzo, dzi odnosimy si do niej z szacunkiem, ale bez entuzjazmu. Tak wic romantyzm we Francji i romantyzm w Niemczech (a pniej w Anglii) to dwa odrbne nurty: kolorystyczny, reprezentowany przez szko francusk z Delacroix na czele, i literackorysunkowy (w Niemczech nazareczycy, a w Anglii pre-rafaelici). Niewtpliwie malarstwo francuskie wnioso wicej wartoci i ono te zadecydowao o pierwszestwie w sztuce Francji i Parya. Ale w obu kierunkach romantyzmu istnieje pewna cecha wsplna. Jest ni tematyka obrazw odlega od wspczesnego ycia, zwizana z symbolik i legendami oraz literatur, mistyk religijn lub (jak we Francji) z baniowym Wschodem. Oba roman-tyzmy chciay uczy, oywi, wpywa na stosunki spoeczne. Tymczasem ycie szo naprzd, postp rs, wzmagay si sprzecznoci spoeczne, a kady dzie przynosi nowe wynalazki. Romantyzm nie odpowiada rzeczywistoci dnia codziennego w 19 wieku. Nie odpowiada wypadkom i odkryciom, jakie nadchodziy. W Polsce w 19 wieku doszo do rozwoju malarstwa i to zarwno klasycznego, jak i romantycznego. Najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu w Warszawie jest Antoni Brodowski, ucze Gerarda. Romantyzm nasz ma dwa nurty o tendencjach tych samych co wyej opisane. Jeden o charakterze francuskim, tj. malarstwa szeroko traktuj-

500 POJAWIENIE SI REALIZMU 436. J. F. Millet, Na Anio Paski, 1862. Pary, Luwr cego przedmiot, i tu wybitnymi przedstawicielami s na emigracji Teofil Kwiatkowski, a w Krakowie Piotr Michaowski. Rwnoczenie dziaa w Krakowie Wojciech Korneli Stattier, wyksztacony w Rzymie, ktry stamtd przywiz w nurt drugi, podobny do nazareczykw, styl wyidealizowanego, religijnego malarstwa. Jest rzecz interesujc, e wanie to malarstwo (i nazareczykw, i Stattie-ra) zyskao gorce pochway Mickiewicza i Sowackiego. Poeci polscy, przejci ide mesjanizmu narodowego, najwidoczniej wyej cenili malarstwo nauczajce, literackie, od malarstwa kramki kupieckiej" jak to niesusznie o szkole paryskiej napisa Mickiewicz. Francja nie zrezygnowaa ze swej przodujcej roli. W poowie wieku krytycy (midzy innymi Baudelaire) podnieli danie, by malarstwo rzucio wyszukane, aluzyjne tematy, a brao wzory wprost z ycia. Rwnoczenie pojawi si wynalazek fotografii, ktry rozszerzy znajomo dawnej sztuki, a tym samym okaza SZKOA BARBIZOSKA 501 zaleno rozmaitych obrazw opartych na naladownictwie lub eklek-tyzmie dzie wielkich mistrzw. Fotografia fascynowaa take dokadnoci szczegw, przede wszystkim w portrecie. Idealizowanie, upikszanie modela zaczo razi. Z kolei atwo podry i rozwj nauk historycznych wpyway na wymagania. cisoci w oddawaniu tematw, dotd odlegych lub mao znanych. Wane byy rwnie pogldy filozofii pozytywizmu (Herbert Spencer) odrzucajce iiracjonalizm romantyzmu. Wy437. G. Courbet, Nad brzegiem Se-kwany, 1857. Pary, Luwr suway w to miejsce ciso oraz obserwacj nauk przyrodniczych. I w ten sposb w poowie wieku przyszo do powstania realizmu. Realici francuscy prezentowani s najlepiej w tzw. szkole barbizoskiej lub Fontainebleau. Bya to grupa malarzy, ktrzy zamieszkali w wiosce Barbizon (koo Fontainebleau, niedaleko Parya), malujc tam zarwno krajobrazy, jak i sceny z ycia wsi. Ju od trzydziestych lat 19 wieku Teodore Rousseau, Camille Cro t, Narcisso Vizillo

502 COURBET. DAUMIER D i a z szukali na wsi francuskiej natchnienia. Obok nich wystpuj pejzayci, jak Jules D u pr, Raimond Marie, Charles Francois Daubigny, Rosa Bonheur, a pniej Jean Francois Millet. Malowanie pejzau miao swe dawne tradycje w sztuce, take w sztuce francuskiej, lecz barbizoczycy wnieli do studium natury element obiektywnej obserwacji, a przynajmniej tak o sobie twierdzili. Jedni byli bardziej liryczni, inni epiccy lub heroiczni w oddawaniu wielkich przestrzeni, chmurnego lub sonecznego nieba, drzew, ale wszyscy studiowali natur, przedstawiajc j szczegowo, zarwno na pierwszym jak i na drugim planie. Millet wnis nowe tematy; pracy chopskiej na roli i scen z ycia wsi, traktowanych z liryzmem. Inny to by wiat ni kiedy malarstwa Bruegla, wiat traktowany z uczuciem a bez malarskoci, zwracajcy uwag na trud, bied i hart chopski. Spojrzenie takie byo nowoci (ry. 436). Szkoa barbizoska nie wyczerpuje realizmu francuskiego. Realist mianowa si Gustaw Courbet, autor obrazu przedstawiajcego trud kamieniarzy przydronych, obrazu, ktry wywoa gone echa na wystawie salonu paryskiego w r. 1851. Inne obrazy Courbeta rwnie wywoay dyskusje, zarwno swym podpatrzeniem modela, jak i krytycznym na niego spojrzeniem (ry. 437). Socjalista, czynny uczestnik Komuny Paryskiej, ktrego obarczono odpowiedzialnoci za wywrcenie kolumny Napoleona na placu Vendme, zmar jako emigrant w Szwajcarii. Nurt krytyki spoecznej, a nawet ostrej satyry wobec zakamania ycia w Paryu w 19 wieku wnist Honore Daumier. Nazwano go Michaem Anioem karykatury, bo istotnie jest karykaturzyst wielkiej miary, wietnym rysownikiem i grafikiem (gwnie posugiwa si litografi). W jego rysunkach o absolutnej pewnoci rki, tzw. podpory spoeczestwa": politycy, sdziowie, adwokaci, arystokracja i buruazja znalazy swego ilustratora, niczym w Komedii ludzkiej Balzaka. Obok tego potrafi Daumier wietnie, jak nikt inny, wskaza na ndz i klski trapice ludzko. Wznis si wysoko ponad sprawy dnia powszedniego, sign wyyny krytyki spoecznej. Oddziaa te bardzo szeroko. Do realistw francuskich (lub do prekursorw realizmu) zaliczy trzeba malarza historycznego P a u l a Delaroche. Wyksztaci si w okresie romantyzmu, ale rni si od swych wielkich rywali (przede wszystkim od Delacroix) obiektywnie chodnym stosunkiem do tematu i zamiowaniem do szczegw. Uwaa, e zadaniem malarstwa jest uczy, uczy zwaszcza historii: Dlaczego odmawia malarzowi prawa rywalizacji z historykami? Dlaczego malarz za pomoc swych wasnych dzie nie ma mie prawa nauczania prawdy historycznej w caej jej godnoci i poezji?" Delaroche malowa wic obrazy ogromnych rozmiarw, z 'postaciami naturalnej wielkoci, wystudiowane pod wzgldem szczegw kostiumologicznych, typw, pz i mimiki z aktorskim mistrzostwem. Do realistw naley take zaliczy Horacego Verneta batalist, oraz Ernesta Meissoniera (1815 1891), wreszcie Tomasza C o u-ture'a (18151879). Przey epok William Adolf Bougue-r e a u (18251905) w swoim rodzaju mistrz realistycznego malarstwa, krytykowany i wymiewany przez modsze pokolenie (tabl. XLIV). W drugiej poowie wieku realizm sta si obowizujcy zarwno w caej Europie, jak i w Ameryce, sta si wyrazem pozytywnego stosunku do natury i spraw ludzkich, wyrazem przekonania, e wszystko jest poznawalne. Realizm wyranie wystpi w malarstwie portretowym i historycznym. I tu heroizowa i idealizowa postacie lub wypadki, ale poniewa czyni to z dokadnoci w traktowaniu szczegw, wic uchodzi za kierunek cisy, naukowy. Tak oczywicie nie byo, ale tak wierzono. Realizm znalaz powszechne zastosowanie w rzebie. Stolice wiata zapeniy si pomnikami monarchw, generaw, poetw. Schemat tych dzie sztuki jest zawsze jeden, idcy od staroytnoci i renesansu: na kamiennym cokole, otoczonym alegorycznymi postaciami z brzu (to ostatnie w zalenoci od rodkw finansowych fundatorw), stoi wyidealizowana posta bohatera.

Najznakomitsi rzebiarze podejmowali si budowy owych pomnikw, dodajc im dla ozdoby lwy, acuchy, latarnie. Niestety, pomniki takie rzadko speniaj swe zadanie. Mae i sabe wydaj si dzi na placach metropolii. Wok nich huczy miasto, byskaj wiata, przePOMNIKI REALIZMU 503 walaj si tysice samochodw, wyrosy niebosine wieowce, tum czeka, przechodzi, przebija si i na stojcego dumnie bohatera nikt nie zwraca uwagi. Realizm wypowiada si take w maych formach. Figurki porcelanowe, drobne rzeby z brzu, ozdoby, kraty, latarnie i studnie, zwaszcza we Francji, znalazy mnstwo wybitnych artystw-rzemielnikw. Nie naley tych osigni sztuki 19 wieku lekceway. Zoyy si na styl, wkraczajcy miao do produkcji przemysowej. I tak np. w dziejach rzeby na uwag zasuguje amerykaski rzebiarz figurek i scen rodzajowych John Rogers (zm. 1904). Z du maestri i humorem oddawa sceny z ycia: onierzy, politykw kawiarnianych, wspczesne elegantki. Zaoy fabryk swoich wyrobw, zdobywajc powodzenie dziki zrcznoci w oddaniu szczegw. Realizm przyj si zwaszcza w Niemczech. Od dawna Niemcy szukali stylu, ktry by wyraa ich rozwj i si ekonomiczn, naukow, polityczn. Malarstwo romantyczne byo zbyt sabe, aby tym ambicjom mogo sprosta. Okoo r. 1850 stolic artystyczn Niemiec stao si Monachium, a jego gwn szko tamtejsza Akademia Sztuk Piknych. Pod wpywem francuskim, ale bez tej kultury w stosunku do tematu, bez tej tradycji kolorystycznej i rysunkowej, malarstwo niemieckie przeszo do realizmu. W Monachium wrd malarzy historycznych rozgos zyska Karol P i loty (18261886), zamiowany w tematach historycznych (pod wpywem Delaroche'a). Studiowa pilnie

504 SZKOA MONACHIJSKA. MAKART. MEN2EL z archeologiczn dokadnoci rekwizyty historyczne. W ich oprawie tworzy obrazy przedstawiajce dramatyczne sceny. Nie brako mu wiedzy, nie brako mu natchnienia, natomiast brako temperamentu, czyli tego, co jego znakomitego ucznia Jana Matejk uchronio od przecitnoci. Patetyczny realizm takich tematw, jak mier Wallensteina, Wyrok na Mari Stuart, Neron w czasie poaru Rzymu, Zamordowanie Cezara lub mier Aleksandra Wielkiego, ju u wspczesnych budzi sprzeciw: Ekscelencjo, jaki to nieszczliwy wypadek maluje Pan obecnie?" zapyta go kto i z ust do ust powtarzano sobie ten dowcip. Nie przeszkadzao to, e w rodkowej Europie szkoa monachijska uchodzia za najsolidniejsz ze wszystkich szk. Namaszczenie i powag czsto bierze si za solidno. W tym czasie w Wiedniu zyska du popularno Hans Makart (18401884), malarz utalentowany, ale i powierzchownie traktujcy zadania artystyczne. Podoba si jednak bardzo, gdy opiera bogactwo swego stylu na baroku Rubensa. Najznakomitszym artyst niemieckim w 19 wieku by berliczyk z urodzenia i uczu Adolf von Menzel. 2y dugo (18151905), w czasach najwikszej potgi Prus i ich hegemonii w kulturze niemieckiej. Wyksztaci si w Berlinie, w tradycji Daniela Chodowieckiego i moe od niego przej zamiowanie do rokoka, dworu w Sans-Souci, barwnoci stylu ycia w 18 wieku. Posiada du wraliwo malarsk, malowa szeroko, atwo, z odczuciem typw, przestrzeni, pz, kontrastw wiata i cienia. Posiada dar obserwacji i humoru w stopniu, jaki Niemcom jest na ogl obcy. W drugiej poowie ycia Menzel zmieni swj styl. Porzuci romantyzm na rzecz realizmu. Jego Huta elaza, jego sceny przyj dworskich, portrety i studia wykazuj wietno pdzla i bystro obserwacji. Pierwszy w Niemczech doceni malarstwo francuskie, take impresjonistw. Przeywa je, prbowa tych samych tematw, a nawet te same motywy chcia przetworzy na wasny styl. Zawsze czyni to z talentem. Nie by jednak koloryst. Brako mu ywoci i czystoci barw, jakkolwiek to jeden z najwikszych malarzy niemieckich. Ju za ycia Menzia nastpi odwrt od nazarenizmu i realizmu. Odbyo si to przy gonym aplauzie krytyki, chwalcej dziea B o e c k l i n a, Feuerbacha, H. von M a-rees, Leibla, Thomy, potem Uhdego, Klingera, Lieber-m a n a. Ci ostatni poddali si wpywom impresjonizmu. Rozjanili koloryt, lecz nie pozbyli si tendencji do narzucania w obrazach treci, symbolw i alegorii, pozbawionych humanizmu. Osobne miejsce w sztuce 19 wieku naley si fotografii. Do wynalazku ,,malowania przy pomocy aparatu" jak z pocztku okrelano fotografi przyszo w roku 1822 we Francji, gdy Nicephore Niepce zdj po raz pierwszy na pyt pokryt substancj wiatoczu, zarysy dachu. Jednoczenie Daguerre przejty by t sam myl. Wtpiono powszechnie w moliwo malowania 438. Katedra w Marsylii, arch. L. Yaudoyer, ok. 1870 bez pdzla" i w tym duchu wypowiaday si najwiksze autorytety fizyki. Ostatecznie Daguerre udoskonali wynalazek i rycho dagerotypy portretowe wypary malarstwo miniatur. Okoo poowy wieku fotografia zapanowaa. W dziedzinie fotografii wysuna si na pierwsze miejsce Ameryka. To pierwszestwo posiada do dzi. Amerykaska wojna domowa rozwina fotografi reportersk. wietne byy zdjcia Mathew Brady (18231896), a zwaszcza Aleksandra Gardnera (18211882). Ten ostatni wyd album wstrzsajcych zdj z frontw i bitew wojny domowej. W drugiej poowie wieku Edward Sheriff Curtis (18681952) okaza si wybitnym artyst. Gdy w r. 1907 wydano w dwudziestu tomach jego ycie Indian, ilustrujce szczepy i obyczaje indiaskie od Alaski po Pueblo, susznie uznano go za geniusza fotografii. NieFOTOGRAFIA 505 zwykym fotografem w poowie 19 wieku okaza si take L e w i s C a r r o I, dziwna indywidualno psychiczna i artystyczna, genialny autor Alicji w

krainie czarw, matematyk i profesor. Jako fotografik Carrol spojrza wieymi oczami na modele, wydobywajc z nich typy ludzkie, zwaszcza Anglii wiktoriaskiej. We Francji wybitnym fotografem (ok. r. 1875) by Gaspard Feliks Tournachon, podobnie jak Aleksander Gardner w Stanach Zjednoczonych. W Polsce najwybitniejszym pionierem fotografii by historyk i numizmatyk KarolBajer.W czasach powstania styczniowego 1863 r. rozwina si u nas fotografia portretowa. Architektura 19 wieku sza dalej nie tyle w naladowaniu, co w dalszym przeywaniu stylw historycznych. W caej Europie powstaway wielkie gmachy parlamentw, teatrw, muzew, akademii. Architekci 19 wieku nie prbowali znale nowych form. Historyczne style naginali do zmienionych potrzeb wieku (ry. 438). Gotyk,' renesans, barok, klasycyzm wskrzeszano w wielkich gmachach, kosztownych i zdobionych rzebami. W ten sposb przyszo w Londynie do wybudowania w latach 18401865 dugiego gmachu parlamentu brytyjskiego (architekt Ch. Barry i A. Welby Pugin ry. 439). Najwietniej wypada architektura Parya. miao przeprowadzona reforma urbanistyczna Jerzego Eugeniusza Haussmanna (1809 1891), polegajca na wyburzeniu

506 ARCHITEKTURA STYLW HISTORYCZNYCH 439 .Parlament brytyjski w Londynie. areA c Barry i A. W. Pugm, 1840 'Jo65 440. Opera w Paryu, arch. CA. Gar-nier, 18611874 starych domw i przebiciu wielkich arterii, na rzuceniu mostw przez Se-kwan i budowie Opery (ry. 440; arch. Charles Garnie r, 1861), wiey Eiifla (arch. G. Eiffel, 1889; ry. 441), podkrelia dzieo Haus-smanna i jeszcze raz okazaa, e Pary jest stolic artystyczn wiata. Imponujco przedstawia si w Paryu most Aleksandra III, tak samo imponuj perspektywy bulwarw budowanych z myl o przyszoci. Rozmach i smak sztuki i kultury francuskiej objawiy si tutaj z ywoci nieprzecignion. W Wiedniu na szczegln uwag zasuguj gmachy 441, Wiea EiSSIa w Paryu, arch. G. Eilfel, 1889 PARY. WIEDE 507 przy Ringu, tj. alei na miejscu dawnych fortyfikacji (Parlament, Votiv-kirche, dwa muzea, Uniwersytet tabl. XLV, Ratusz, Burgtheater). Zbudowano je w latach 18601890. Wyjtkowo dogodne pooenie Wiednia pozwolio na sprowadzenie do miasta najlepszych gatunkw kamienia i marmurw, tak e ozdobno wiedeskich budynkw mao ma sobie rwnych. Do niedawna neobarok wiedeskich gmachw nie by naleycie ceniony. Dopiero w drugiej poowie 20 wieku stal si przedmiotem podziwu. Dzi z caego wiata zjedaj do Wiednia turyci i na rwni z parysk ceni architektur miasta. W 19 wieku w miastach powstay szkem kryte galerie i pasae oraz pawilony wystawowe. Pierwsz tego rodzaju budowl by olbrzymi Crystal Paace w Londynie (1852, arch. J. Paxton), drug Glaspalast w Monachium (1854, arch. F. V o i t, ry. 442). Wybitnym dzieem konstrukcyj-.nym w tym stylu okazaa si rwnie Galeria, czyli pasa Wiktora Emanuela w Mediolanie (arch. G. M e n g o-n i, 1877). Wybitnym architektem by take Gottfried Semper (18031879), autor szlachetnej w proporcjach galerii obrazw w Drenie i wspomnianego Burgtheatru w Wiedniu oraz dwch gmachw muzealnych tame. By to te teoretyk, goszcy konieczno racjonalnie pojtej architektury, sztuki i przemysu artystycznego. Patronowa on wielu przedsiwziciom budowlanym w Europie. W Londynie by jednym z organizatorw Muzeum Wiktorii i Alberta, a ponadto szkicowa plany i projekty nawet wyro-

508 ARCHITEKTURA W NIEMCZECH I W STANACH ZJEDNOCZONYCH 442. Szklany Palc w Monachium, arch. F. Voigt, 1854 bw zotniczych. Z Polakw najwybitniejszym uczniem Sempera by krakowski architekt Tadeusz S t r y-jeski (zm. 1943). Architektura miast niemieckich wypada mniej szczliwie. Berlin' zabudowa si gmachami o formach rene-sansowo-klasycznych. Monachium jest nieszczer kopi miast wosKch. Poza Niemcami lepiej wypada architektura w Budapeszcie i w Pradze. W cigu drugiej poowy 19 wieku wzniesiono w Nowym Jorku ogromn neogotyck katedr w. Patryka. Jej architekt James Denwick wzorowa si na katedrach w Amiens i w Kolonii. Mimo trudu i nakadu kosztw katedra wypeniona kosztownym sprztem, marmurami, witraami ta witynia tak czysta w swym stylu, nie wzbudza podziwu, nie porywa. Za oceanem, w Waszyngtonie, wzniesiono w 19 wieku olbrzymi gmach klasycystyczny Kapitelu (wedle planw W. Thortona), jak cay Waszyngton przeadowany kolumnami i przyczkami, ktre maj by wyrazem symetrii i harmonii. Na razie nie dostrzeono, e w Nowym Jorku rodzia si nowa, monumentalna architektura. Tymczasem wanie tam i w innych miastach Stanw Zjednoczonych zaczto wyciga wnioski z moliwoci konstrukcji elaznych. W latach 18691883 w Nowym Jorku dwa brzegi East River poczono mostem zawieszonym na stalowych linach. Most rozpoczto budowa wedle planw Johna Roeblinga w r. 1869. Budow prowadzi dalej syn Washington Roebling. Obaj konstruktorzy przy budowie ulegli nieszczliwym wypadkom. W dniu otwarcia wybucha panika, e most si urywa i dwanacie osb stratowano na mier. Most by jednak przeomowym dzieem techniki 19 wieku. Wysokie ceny gruntw zmusiy w Ameryce kompanie budujce domy do dwigania ich w gr, dziki wspomnianej konstrukcji elaznej, a pniej elazo-betonowej. Nazwano je obrazowo drapaczami chmur. Z pocztku byy przywilejem miast amerykaskich, ale w drugiej poowie 20 wieku zaczto budowa wieowce na caym wiecie. W Europie zepsuy urbanistyk dawnych miast. cieniy je i zmniejszyy. Prawa ycia okazay si tutaj bezwzgldne. Wskrzeszanie stylw historycznych w drugiej poowie 19 wieku miao swych teoretykw i swe uzasadnienia. Byo sprzeciwem wobec chodnego klasycyzmu z pocztku wieku. Charles Garnie r, architekt z czasw Napoleona III, autor wspomnianego wyej gmachu Opery, pisa w r. 1869 o upikszeniu Parya w przyszoci: Wyobraam sobie te ciepe harmonijne domy, drgajce w wietle przed oczarowanym wzrokiem. Nie bdzie ju jedynie tych prostych linii, ktre jakkolwiek wielkie i pikne s zimne i wymuszone, jak salonowa ceremonialno szlaOPERA W PARYU. GARNIER 509 chtnie urodzonej matrony. Wolno bdzie kademu budowa sobie dom wedug wasnej fantazji, nie odnoszc si w tej mierze do ssiada i nikomu to krzywdy nie wyrzdzi. Gbie gzymsw byszcze bd wiekuicie kolorami, a i mury bd ozdobione fryzami zocistymi. ciany lnice. Pomniki pokryte ozdobami z marmuru i emalii. Harmonijna ta mozaika wywoaa zachwyt i uwielbienie dla rozmaitoci ruchu i kolorytu. Wkrtce cae miasto zajanieje harmonijnym blaskiem zota i lnicych jedwabi". Te sowa Garniera nie byy tylko wizj. W Operze Paryskiej wprowadzi je w czyn i ca drug poow wieku architektura europejska sza po tej drodze, nieraz skrajnej w oz-dobnoci. Wywoao to reakcj. Ujemny pogld na architektur historyczn, a czciowo i na realistyczn sztuk w 19 wieku, trwa od pocztku naszego stulecia. A niespodziewanie i on uleg rewizji. Druga wojna wiatowa zburzya wiele gmachw z 19 wieku. Pady pod bombami dzielnice Londynu, Leningradu, Wiednia, Warszawy, Berlina i innych miast i do szcztu zostay tam zburzone gmachy kiedy tak wietne. Czasem ocala tylko fragment z tamtych lat 19 wieku, owej la belle epoque". I oto nagle te fasady i wntrza oper czy bankw, pene brzw, zoce i pluszw, owe

kamienice z cikimi portalami, owe kinkiety, kraty, opisane kiedy przez Charlesa Garniera, caa ta ozdobno uwaana tylko za meskineri (nazywana we Francji stylem drugiego cesarstwa lub trzeciej republiki, stylem wiktoria-

510 ZROZUMIENIE WARTOCI. SZKOA PIERIEDWIZNIKOW skim w Anglii, Franciszka Jzefa w Austrii, wilhelmiskim w Niemczech), znalazy w drugiej poowie naszego wieku zrozumienie. Ju dzi nikt z powanie mylcych historykw sztuki nie nazwie owej architektury lub przemysu artystycznego stylem naszych babci". Poniewa Europa poniosa olbrzymie straty w czasie drugiej wojny, pokoleniu powojennemu otwary si oczy na wartoci i wielkiej i maej architektury 19 wieku. Co wicej, odczuwa si jej brak, ktry ronie w miar oddalania si czasu. Realizm w malarstwie pnocnoamerykaskim wyrazi si zalenoci od rnych rodowisk europejskich. Ale rwnoczenie poprzez malarstwo ze szkoy hudsoskiej (Hudson River School), poprzez liczne portrety (najwybitniejszy portrecista T. E a k i n s, zm. 1916), krajobrazy (G e o r g I n-nes, zm. 1895), sceny rodzajowe (W i n s l o w Homer, zm. 1910), ciekawa staje si ilustracja ycia nowego, bogatego spoeczestwa, jego dynamicznego wzrostu i olbrzymich moliwoci. Ale to wszystko bardziej dziki tematyce ni dziki formie. W sztuce 19 wieku w okresie realizmu pojawia si wybitna szkoa malarstwa rosyjskiego pieriedwinikw (po polsku wdrowcw}. Do jej powstania jak to czsto w sztuce bywa doszo poprzez sprzeciw, a nawet bunt modziey artystycznej w wczesnej petersburskiej Akademii. Odmwili oni malowania tematu z germaskiej mitologii pt. Odyn w WalhaIIi. Wystpili z uczelni (w r. 1863), organizujc Stowarzyszenie Wystaw Wdrownych [Pieriedwli-nych). Od roku 1870 przez najbliszych trzydzieci lat wywierali pie-riedwinicy wielki wpyw w swej ojczynie, protestujc przeciw uciskowi spoecznemu caratu. Wystpienia z takim programem byy przygotowane przez pisma Czer-nyszewskiego i przez dziaalno postpowcw, skupionych wok organizacji Ziemi i Wolnoci (Ziemli i Woli}, przez tak wielkich pisarzy rosyjskich, jak Tostoj i Dostojew-ski. Pierwszym realist w tym duchu by Wasyl Pierow (18341882). Jego obrazy o tematyce wzitej z ycia ludu, z reguy smutne, ale i przenikliwe w swej krytyce rzeczywistoci (Trjka dzieci ciqgnqcych sanie, Pogrzeb wiejski), oddziayway szeroko. J. N. K r a m s k o j, G. M i a s o j e-dow, 'K. S a wiek i, N A. Zaro-szenko, J. M. Priasznikow tworzyli obrazy rodzajowe, sceny aluzyjne, historyczne i religijne, przepojone tematyk socjaln. Niektre z tych dzie, jak np. N. G a j a Ukrzyowanie lub N. Wereszcza-g i n a ironiczna Apoteoza wojny, uderzaj swym realizmem, a zarazem siln ideowoci. 11 j a Riepin (18441930) naley do najwybitniejszych malarzy rosyjskich. Pod wpywem pieriedwinikw wystpi z doskonaym obrazem przedstawiajcym Bur/okw na Wo/dze (1873, ry. 443), cigncych cik bark. Synny sta si jego obraz historyczny przedstawiajcy Kozakw piszcych list do suitana, obraz malowany nie bez wpywu naszego Matejki, ktrego Riepin by wielbicielem. POJAWIENIE SI IMPRESJONIZMU 511 Drugim wybitnym malarzem okresu realizmu jest Wasyl Surikow (18481916), autor dramatycznych obrazw historycznych. Z nich pena wyrazu jest kompozycja Poranek przed straceniem strzelcw (1881). Surikow uwaa, e przede wszystkim lud tworzy dzieje rosyjskie i ten przedstawia w swych dzieach. Realizm sztuki rosyjskiej by tak silny i tak szczery, tak zwiza si ze spoeczestwem rosyjskim z koca 19 wieku, e miao go nazwa mona stylem narodowym. Ostatnia wier 19 wieku koczy si niespodziewanym ruchem artystycznym, prawdziw rewolucj, ktr przynis ze sob impresjonizm, ostatni kierunek stulecia, zrazu nie zauwaony, a pniej lekcewaony przez wielu. 443. I. J. Riepin, Bur/acy na Wodze, 1873. Moskwa, Galeria Tretiakowska Do lat siedemdziesitych 19 wieku malarstwo na og nie odznaczao si yw kolorystyk. Poza Francj, gdzie ceniono zawsze szlachetny stosunek barw, malarze 19 wieku ograniczali sw palet, tumili wiato, bojc si ywoci barw. Std mwiono o sosach monachijskich, gdzie przewag zyskay tony brzowe

i kontrastowe efekty wietlne. Zocenia, purpura, db, oto kolory i materiay owej epoki. Wszystkiego, co stanowio odchylenie od tego stylu, obawiano si jak zego smaku lub artystycznej anarchii. I w ten stan rzeczy uderzy w latach siedemdziesitych impresjonizm. Jego definicja nie jest atwa w odniesieniu do malarstwa i rzeby. W oglnym znaczeniu impresjonizm to wraenie widoku, osoby, przedmio-

512 TEORIA IMPRESJONIZMU POMYKA KRYTYKW 513 tu, a nie studiowanie szczegw modela. W malarstwie jest to uchwycenie momentu. W tym stylu ju dawniej tworzyli Velazquez, Goya i wielu innych mistrzw. Lecz we Francji 19 wieku przyszo do szczeglnego impresjonizmu. Edward Manet, Ciaude Monet, Auguste Renoir, Alfred Sisley, C a-mille Pissarro, Edgar D e-g a s zaczli wystpowa wsplnie od roku 1871. Zwrcili uwag na wiato, na jego si przenikania koloru i ksztatu z nim zwiazanego-Swiatem napeniali swe obrazy, zwaszcza wtedy, gdy malowali pejza i ycie codzienne. Zmienili take U matyk. Odrzucili wielkie, cikie ob razy historyczne, nazwane przez nich historycznymi maszynami (/es mach! nes hisloriffues), a podjli sceny z ycia ulicy paryskiej, portrety piknyffl kobiet, tancerek, krajobrazw, widzi? ne przez ostre wiato dajce cz'. sto koloru i rozproszenie fonn Spotkali si z wielkim niezrozumieniem. Wdz grupy Manet, cho by znanym i cenionym artyst, by krytykowany, a obrazy jego odrzucano na oficjalnych wystawach (ry. 444). Krytycy i historycy sztuki przypisywali sobie wwczas rol nauczyciel wobec spoeczestwa i wobec twrcw. Okazao si, e czsto na ;ridne drogi sprowadzali sztuk, ^zwycistwo niemal zawsze przypadao nowatorom. Pniejszy tryumf impresjonistw tylko podkreli arogancj i brak wizji malarskiej u ich przeciwnikw. Walka o niezaleno sztuki rozpocza si jeszcze w latach szedziesitych, gdy jury Salonu nie przyjo prac impresjonistw. Wobec tego ci ostatni urzdzili Salon Odrzuconych z obrazami Maneta na czele. Sama nazwa impresjonizmu pojawia si nieco pniej, w r. 1874, gdy Monet wystawi obraz przedstawiajcy wschd soca a zatytuowany Impresja (ry. 445).

514 ROLA WIATA W MALARSTWIE Obraz i nazw wymiano, a cay kierunek nazwano dla omieszenia impresjonizmem. Przez najbliszych dwanacie lat odbyo si osiem wystaw, ktre mimo oporw krytyki zyskay uznanie. wiato w obrazach impresjonistw dzielio, rozpraszao form, uczyo, e kolor zaleny jest od blasku, e jest chwilowy, e drga i narzuca malarzowi swoist technik tworzenia, a take zmusza do malowania w penym owietleniu. Do rozjanienia palety impresjonistw przyczyniy si take wczesne studia przyrodnicze 446. E. Degas, Kpiel, 1886. Pary, Luwr nad wiatem, pojawienie si wiata elektrycznego, take odkrycia chemiczne w zakresie barwnikw, ktre day nowe kolory. Spomidzy wspomnianych impresjonistw kady wytworzy wasny styl i dokona odkry na wasn rk, zwaszcza po przedwczesnym zgonie Maneta w r. 1883. Wyrany wpyw wywiera na impresjonistw malarz angielski Wil-liam Turner. Degas (ry. 446), Pis-sarro, Monet zacienili swe studia do efektw wietlnych i tu okazali si twrcami najwyszej miary. Renoir cofn si do pewnych tematw i scen, a rwnoczenie i kompozycj XLVI). Najwybitniejszym impresjonizmu w zacieni rysunek (ry. 447. tabl. przedstawicielem rzebie sta si August Rodin. By on gorcym wielbicielem Michaa Anioa. Niedokoczone posgi Jecw Michaa Anioa, zaledwo wydobyte z kamienia, podnieciy wyobrani Rodina. Poszed nie tyle po linii rzebienia, co szkicowania formy w materiale, a to w rezultacie dao efekt podobny do malarstwa impresjonistw. Mimo sawy, jak Rodin zyska, i jego IMPRESJONIZM W RZEBIE 515 sztuka budzia liczne sprzeciwy (ry. 448). Konstanty Meunier, rzebiarz belgijski jest, podobnie jak Rodin, impresjonist z tym, e jego ambicje twrcze byy mniejsze, ograniczone do scen pracy fizycznej. Tu wykaza mimo formy impresjonistycznej, duy zmys realizmu. Do grupy pierwszych impresjonistw przyczyli si Henri Toulouse--Lautrec, George Seurat, Pau Cezanne, Vi n cen t van Gogh i Pau Gauguin. Nie stosowali typowego dywizjonizmu ob447. A. Renoir, niadanie wiolarzy, 1881. Waszyngton, SnuthsonJan Institution

516 FIN DE SIECB 448. A. Rodin, Pocaunek, 1886. Londyn, Tat razu przy pomocy wiata i w istocie swej tworzyli odmiennie, lecz historia sztuki zalicza ich do ruchu impresjonistycznego, gdy ich twrczo bya konsekwencj impresjonizmu. Wprowadzili bardziej systematyczne studium formy, wydobyli lini, a take swym obrazom nadali symboliczn lub aluzyjn tre. Pod tym wzgldem wracali do romantycznych zamierze z pierwszej poowy 19 wieku. Toulou-se-Lautrec przez krytyk, a nawet karykatur ycia paryskiego pokazywa jego prawdziw twarz (ry. 449), Seurat tworzy obrazy z plam barwnych, Cezanne poszukiwa gbi przez ksztat przedmiotu malarskiego, a sze-. roko malowania i czysto koloru osign van Gogh (ry. 450), a wreszcie stylizacj egzotycznych ludw wprowadzi Gauguin (ry. 451). By to koniec 19 wieku, iin de lecie, jak nazywano owe czasy pokoju i dobrobytu w krajach Europy, ale te nierwnoci spoecznych, przerostu ambicji i kompleksw, zmian patriotyzmu w nacjonalizm, co doprowadzi miao nastpne pokolenia do dwch katastrof wojennych lat 1914 i 1939. Na przeomie wieku powstao w Paryu dzieo niezwyke, a cigle za mao znane, ktre dopiero w r. 1972 uznano za zabytek o duej wartoci. Jest to wntrze restauracji lioskiego dworca kolejowego w Paryu. Kosztem 20 min frankw zbudowany dworzec, otrzyma luksusow restauracj zdobn neorenesansowymi wyzoconymi stiukami, lampami i boazeri. Na cianach wymalowano widoki miast francuskich (pdzla J. B. O I iv e i H. G e r v e u x). Na uwag zasuguje zwaszcza realistyczny w szczegach, ale impresjonistyczny w kolorze widok teatru w Orange P i e r-re Maignona (zm. 1908), przedstawiajcy reunion wiata literackiego i teatralnego wczesnej Francji. Do tego samego okresu i stylu nale ywe i sugestywne freski z ycia ludu hiszpaskiego, pdzla J a-quin Sorolla y Bastida (zm, 1923) w sali bibliotecznej Hispanic Society w Nowym Jorku. Polski artysta Jan Styka stworzy podobne, wielkie kompozycje malarskie, ktre do dzi ciesz si uznaniem (Golgota w Kalifornii i w Krakowie). Na to malarstwo Europy idealistyczna sztuka prerafaelitw angielskich nie oddziaaa, chyba wyjtkowo. Natomiast od lat dziewidziesitych zaczy oddziaywa pewne idee i prdy artystyczne, silne w Anglii, gwnie w zakresie architektury i przemysu artystycznego. By to przede wszystkim ruch rozpoczty ok. r. 1870 449 H Toulouse-Lautrec, Moulin Rouge, 'ok. 1895. Chicago, Instytut Sztuki przez Williama Morrisa w zakresie rzemiosa, grafiki, stolarstwa, dziedzin artystycznych, nazwanych teraz sztuk stosowan (applied art}. Nie mona tu zapomnie o oddziaywaniu miesicznika The Studio", powiconego sztuce. Czasopismo to rozchodzio si szeroko, a styl jego szaty graficznej, powany, linearny,

518 IMPRESJONIZM W STANACH ZJEDNOCZONYCH 450. V. van Gogh, Autoportret, 1889. Pary, Luwr ornamentalny oddziaa na styl secesji szerzcy si na kontynencie. Architekci belgijski Van der V e Id e we wczesnym okresie swej twrczoci, niemiecki P e t e r B e-hrens, francuski August Per. r e t i amerykascy Frank LIoyd Wright i L. H. S uli 1-v a n na przeomie stulecia ulegali tym wpywom z Anglii, gwnie za porednictwem wspomnianego czasopisma. Take u malarzy Edwarda Muncha, Ferdynanda Ho-diera, Puvis de Chavan-nes i Toulouse-Lautreca owe wpywy daj si zauway. Sztuka europejska (i amerykaska) staa si w tym czasie pewn jednoci. Coraz szybciej nastpowaa wymiana dowiadcze i nowych form. Na pograniczu impresjonizmu stano czworo artystw amerykaskich, ktrzy zreszt osiedlili si w Europie. Dzi nale do gwiazd sztuki amerykaskiej. S to James Abbot, McNeill Whistler (zm. 1903),' J o h n Singer Sargent (zm. 1925) oraz Mary Cassat (zm 1926). Whistler i Sargent wychowali si w Europie i zwizali z Angli. Whistler by najmielszy malarsko, Sargent malowa portrety ludzi z wysokich sfer. Mary Cassat, crka bosto-skiego rodu kupieckiego, wysza ze szkoy Dogasa. Jej koloryt jest jasny, ale w porwnaniu z paryskimi mistrzami mniej miay. Wszyscy troje malowali szeroko, lekko, niczym wirtuozi pdzla, jakimi byli istotnie, cho czsto byli krytykowani za brak solidnoci i powagi twrczej; takie byy wymagania epoki wiktoriaskiej. Chocia impresjonizm zyska uznanie w Paryu ju w latach osiemdziesitych 19 wieku, a wystawa malarstwa impresjonistycznego odbya si w Nowym Jorku w r. 1885, to jednak dopiero pod koniec stulecia pojawili si w Stanach Zjednoczonych pierwsi impresjonici. Byli to wybitni malarze, jak Albert P. R i d er, Maurice B. Prendergast, Ernest Lawson, Gifford R. B e a l oraz szczeglnie utalentowana Mary Cassat. Z Dalekiego Wschodu oddziaywa zaczo malarstwo japoskie. Japonia europeizowaa si gwatownie. Do. Europy zaczy napywa japoskie drzeworyty. Wielu francuskich artystw kolekcjonowao je zachwycajc si nimi. Wpyw sztuki japoskiej daje si zauway w uywaniu linearnych ornamentw w celu wypenienia pasko traktowanych powierzchni, w kaprynej sylwecie i w koncepcji malarstwa jako sztuki alegorycznego wyrazu. Wpywy japoskie krzyoway si z angielskimi. Japoskiemu egzotyzmowi najsilniej ulegli Gauguin i van Gogh. Ten ostatni opisujc swj obraz (Pokj w Ailes z r. 1888) powiedzia m.in.: Cienie WPYW JAPONII 519 i rzuty cieni s tu ograniczone, obraz namalowany jest swobodnie paskimi kolorami, zmytymi jak w japoskim drzeworycie". Wpywy angielskie i japoskie przygotoway styl modernistyczny z pocztku dwudziestego wieku. Tym razem reakcja przeciw nowoczesnej sztuce we Francji nie bya zbyt silna ani potpiajca. Dla dziejw sztuki polskiej 19 wiek ma due znaczenie. Mimo e bylimy pozbawieni bytu politycznego, mimo powsta i przeladowa ze strony zaborcw, sztuka 451. P. Gaugin, Czuwa;qcy duch, 1892. Nowy Jork, Goodycor Coli.

19 W. W POLSCE 521 polska rozwijaa si pomylnie jako samoistna dziedzina ycia narodowego. Wspomnielimy wyej, e klasy-cyzm nie oddziaa gbiej, ale ju romantyzm, w obu wydaniach francuskim i niemieckim, znalaz wybitnych przedstawicieli. W Krakowie tworzy Piotr M i-c natowski (1800-1855), ucze szkoy paryskiej, malujcy szeroko, z rozmachem, sceny batalistyczne, ycie wsi, portrety. W Paryu na Wielkiej Emigracji najwybitniejszym romantykiem (w typie Delacroix i Dau-miera) by Teofil Kwiatkow-s k i. Romantyzm o typie niemieckim, idealizujcym, reprezentowa Wojciech Korneli Stattier, dugoletni zasuony dyrektor Szkoy Sztuk Piknych w Krakowie. Wyszli z niej wybitni artyci z Janem Matejk (1838-1893) na czele, penym siy i wyrazu w swych wielkich historycznych kompozycjach (ry. 452). Matejce w pierwszym rzdzie zawdzicza sztuka polska wysoki poziom artystyczny. Realista w kompozycji i szczegach, opar jednak sw sztuk na osigniciach baroku, przez co unikn szablonu. W Warszawie dziaa przez dugie lata Wojciech Gerson, podobny jak Stattier idealista. Druga poowa 19 wieku przyniosa take realistyczn, bardzo przemylan i starann twrczo obu braci G i e-r y m s k i c h, Maksymiliana i Aleksandra, wreszcie w ostatnim dziesicioleciu pojawiy si pierwsze zwiastuny impresjonizmu (P o d k o w i -ski i Pankiewicz). Okres Modej Polski i stylu secesji naley ju do 20 wieku. Nie tak intensywnie rozwijaa si rzeba polska i architektura. W obu dziedzinach zaleno od zagranicy bya znaczna, a nasze katastrofy wojenne i polityczne nie pozwoliy na swobodny rozwj architektury, rzeby i przemysu artystycznego. Owe trudnoci sprawiy take, e nasza sztuka zyskaa wwczas narodowy, patriotyczny charakter, rezultat ustawicznej walki o niepodlego, co czyni j nieprzystpn dla obcych. Lecz i tak oddziaaa na kraje i narody ssiednie. Najsilniejszy wpyw wywar Matejko. Zarwno malarz wgierski Munkacsy, jak czeski B r o z i k, tworzyli pod jego urokiem. 452. J. Matejko, Wladysiaw Biay w ^^y'1- 1867- Krakw-

XXII l DWUDZIESTY WIEK

524 CHARAKTER SZTUKI 20 W. Dla historyka sztuki nie ma nic bardziej kopotliwego ni wydanie sdu o sztuce wspczesnej. atwo tu o pomyk, jak tego dowodz dawne, sprzed lat kilkudziesiciu podrczniki historii sztuki lub dawne gosy krytyki, zwaszcza te, ktrych autorzy pretendowali do kierowania twrczoci artystw. Dzi owe sdy przedstawiaj si aonie, jak niemodny kapelusz na wyblakej fotografii. Sztuk 20 wieku cechuje przerost programowoci. Artyci innych, epok take gosili teorie i programy, ale nie w tej iloci i nie tak rnice si midzy sob. W 20 -wieku niemal kade ugrupowanie, niemal kady artysta, ogasza wasny manifest, twierdzc, e ten jest jedyny i zbawczy. Zdarza si, e przy ocenach sztuki wspczesnej owe programy s analizowane na kredyt, tj. bez zwizku z dzieami majcymi by ich wynikiem. To samo zreszt odnosi si do analiz programw poetyckich: rozmaite teorie nowoczesnej poezji nie znajduj potwierdzenia w omawianych wierszach czy poematach. Pierwsze s grne i chmurne, drugie po prostu sabe. Bo programu i teorii nie wolno utosamia z dzieem. Lecz nie krytykujmy zbytnio. Autor niniejszego Zarysu sam nie czuje si wolny od oceny dziea sztuki poprzez teorie artystyczne. Nieatwo bowiem oddzieli jedno od drugiego. Naley z caym naciskiem podkreli, e nieprzekonujca jest take postawa tych uczonych i znawcw sztuki, ktrzy sw wiedz ograniczaj do pewnych epok czy zjawisk, a zasaniajc si specjalizacj nie wypowiadaj zdania o zjawiskach artystycznych im wspczesnych. Mamy wobec tego prawo odnosi si nieufnie do ich specjalizacji z zakresu staroytnoci, historii i filozofii sztuki, ikonologii, technologii i innych dziedzin. W cigu dwudziestego wieku artyci nie stworzyli adnego stylu, charakterystycznego przynajmniej dla jednego pokolenia, jak np. w 19 wieku uczynili to realici lub impresjonici. Wystpia odkrywczo, zaskoczenie przez wybr. Ja nie poszukuj, ja znajduj" powiedzia o sobie Picasso, a w tym jego powiedzeniu mieci si wiele istotnych zjawisk sztuki wspczesnej: jej zmienno, kaprysy sawy, jak obdarza twrcw, cige zaskakiwanie, eksperymenty, dyskusyjno zjawisk. Nie naley tego rozumie w sensie ujemnym. Owe zmiany w rzebie, w malarstwie, a take w architekturze 20 wieku, nie s dowodem powierzchownoci jak to twierdz zagorzali konserwatyci ale wiadcz o trudzie, o szukaniu wyrazu, stylu, formy, w sensie rzemielniczym, w sensie technicznym, twrczego oddziaywania. S to zmagania z form i treci, choby abstrakcyjn. Odbiorca i materia stawiaj artycie opr, tylko pozornie inny od tego, jaki w prawiekach stawia rzebiarzowi kamie. Co wydoby, co pokaza i jak? W dwudziestym wieku powstay nastpujce kierunki w malarstwie i w rzebie (w nawiasach podano okresy ich gwnego oddziaywania): l. Na-bizm (18941901); 2.Secesja (A/t Nou-veau, Modern Style, Jugendstil, 18951914); 3. Fowizm (19051909); ROZLICZNE KIERUNKI 525 4. Kubizm (1906-1914); 5. Futuryzm (19081914); 6. Ekspresjonizm (1905 1930); 7. Postimpresjonizm (1914 1935). 8. Dadaizm (19161922); 9. Surrealizm (19231939); 10. Socrealizm (19451953); 11. Abstrakcjonizm (19451955); 12. Konstruktywizm (19301955); 13.Taszyzm (19551960); 14. Pop-Art (19601965); 15. Op-Art (19651970); 16. Konceptualizm (1971). Nie wypowiedziao si jeszcze ostatnie pokolenie 20 wieku, by mona zobaczy cao dorobku stulecia. Ale mimo to moemy pokusi si o charakterystyk sztuki 20 wieku. Dwa pokolenia, ktre stworzyy sztuk 20 wieku, tj. styl oparty na cigym eksperymencie i abstrakcji, zamilky w poowie wieku. Bardzo niewielu z twrcw nowoczesnych prdw i kierunkw przeyo lata szedziesite. Koniec stulecia bdzie widzia twrczo pokolenia urodzonego w latach siedemdziesitych i tym samym wpatrzonego w wiek 21.

W sztuce 20 wieku wystpio pewne zjawisko, znane ju w dziejach sztuki ubiegych epok, lecz nie w tym stopniu. Idzie o tak zwan Ecole de Paris, czyli o wytworzenie si w Paryu rodowiska midzynarodowego, ktre jak magnes przyciga artystw caego wiata. By Pary stolic artystyczn wiata i w 18 i w 19 wieku, lecz teraz, po r. 1900, sta si metropoli, w ktrej osiadali obcy artyci na stae, przyjmujc najczciej obywatelstwo francuskie. Spotykaj si tu z wyrozumiaoci dla swych pogldw, obyczajw, dla swej sztuki nieraz budzcej opr, nieraz dranicej lub obraajcej konwenanse. Kubizm, potem dadaizm i surrealizm,

526 CECHY MIDZYNARODOWE a pniej postimpresjonizm, wszystkie te kierunki szy z Parya z udziaem cudzoziemskich artystw. Nie brak byo w tej Ecole de Paris i Polakw: Pankiewicz, Marcoussis, Ki-sling, Makowski, ak oto najbardziej znani. W drugiej poowie wieku, zwaszcza w latach szedziesitych, pojawili si w Paryu artyci, nalecy do narodw i ras egzotycznych. Pierwszy osiad w Paryu (w r. 1913) japoski malarz F u j i t a. Z czasem zjawili si tu i osiedlili liczni murzyscy artyci z Afryki, europeizujc swe plemienne style. Obecnie Ecole de Paris obejmuje sw ekspansj cay wiat. Z jednej strony przyjmuje i ksztaci modych twrcw, z drugiej staje si orodkiem wszechwiatowym, wok ktrego krystalizuje si nowy styl, abstrakcyjny, eksperymentalny, ale i silnie zabarwiony indywidualizmem. Muzea i galerie oraz salony prywatnych sprzedawcw, urzdzajc wystawy sztuki biecej, uatwiaj artystom rozpowszechnienie ich dzie. Sztuka, zwaszcza malarstwo, nabraa w Paryu cech midzynarodowych, o jedynym w swoim rodzaju obliczu. Wiek 20 rozwia jeszcze jeden mit: o niezalenoci grafiki od malarstwa. Na pocztku wieku goszono, e grafika posiada tajemnice techniczne trudniejsze i bardziej niedostpne ni malarstwo. Do technik graficznych, rytowania w drzewie lub trawienia w metalu, lub rysowania na kamieniu i odbijania z nich ryciny, przywizywano najwysz wag. W cigu wieku dwudziestego odrzucano techniki, cenic tylko rysunek. Ten ostatni czsto mechanicznie przenosi si na klisz celem uwielokrotnie-nia. Po poowie wieku rozpowszechniy si techniki oparte o proces wiatoczuy. Rysunek zyska uznanie. Dawniej te ceniono szkice wielkich mistrzw, ale teraz wprowadzano je do malarstwa, powikszano je do wymiarw obrazu (Picasso), tak jak kiedy w 12 wieku romaskie miniatury przenoszono na ciany kociow. W dwudziestym wieku sztuka znalaza uznanie na caym wiecie. W krainach egzotycznych, ubogich, o niegocinnym klimacie, gospodarczo nie rozwinitych, odkryto cenne dziea sztuki. Kada ga sztuki i z kadego kraju okazaa si interesujca, godna badania. W dwudziestym wieku, zwaszcza po drugiej wojnie wiatowej, wystpio zjawisko dawniej w sztuce nie znane, przynajmniej w tym stopniu. Artysta nie tylko nie zrezygnowa ze swej spoecznej roli, ale podkreli j, stajc si krytykiem brzydoty ycia, zbrodni przeciw ludzkoci, dramatw naszej egzystencji i naszych ndz. Wypowiada sdy o nich w obrazach przepenionych formami przykrymi, budzcymi odraz. Wiedeski historyk sztuki A l o i s R i eg l w r. 1901 udowodni w studium o nieprzemijajcej wartoci naukowej, e sztuka europejska z okresu l tysiclecia naszej ery nie jest dowodem rozkadu czy upadku helleskich i rzymskich form, jak powszechnie sdzono, ale jest wyrazem nowego stosunku do ycia. Odkrycie Riegla zmusio historykw ROLA HISTORII SZTUKI. RACJONALIZM FORM 527 sztuki do rewizji przestarzaej estetyki, wywodzcej swe pogldy z idealizmu. Z nauk humanistycznych 20 wieku adna tak szybko nie rozwina si jak historia sztuki i archeologia oraz nauki pokrewne. Wyniki badawcze tych nauk nieraz niespodziewane dla samych uczonych wystawy, odkrycia, wpyny na twrczo trzech ostatnich pokole, znowu zaskakujc samych artystw. Wiek 20 uzna naley za wiek anty-tradycyjny. To, co w sztuce przyjto za ustalone, zostao odrzucone. Naladownictwo natury haso, jakim si posugiwali artyci poprzednich pokole przestao obowizywa. Dugo mona by dochodzi, jakie s tego przyczyny. W pierwszym rzdzie rozwj gospodarczy, spoeczny, techniczny, dalej powszechno owiaty i wyksztacenia, a take tanio materiaw i narzdzi, atwo podry, rozwj turystyki, sztuka fotografii, reprodukcji, druku sowem cywilizacyjny rozwj epoki. Rosnca zamono zastpia dawnego mecenasa sztuki, tj. religie, kocioy, dwory monarsze. Zastpia nie tylko na Zachodzie, gdzie istniay tradycje kultury antycznej i chrzecijaskiej, ale take daleko na Wschodzie,

w Indiach, wrd licznych narodw i plemion Afryki, sowem wszdzie. W 20 wieku coraz szybciej, bezwzgldniej zdaje si zaciera narodowy charakter szk. Dzieje si to podobnie jak we Woszech z pocztkiem 19 wieku, kiedy zaniky tam podziay stylowe midzy Wenecj, Rzymem, Neapolem i innymi rodowiskami. Podobnie obecnie na caym wiecie zacieraj si granice midzy poszczeglnymi szkoami i stylami. Oczywicie, e czasem zdarza si nawrt do jakich tradycji lub form, ale jest to ju objaw wtrny. Chodu poprzez prostot form nie unikno budownictwo i urzdzenie kocielne, oczywicie kocioa katolickiego, bo inne wyznania chrzecijaskie jeszcze w czasach reformacji odrzuciy bogate wntrza. Wiek 20 zastosowa w kociele katolickim swoist form ikonoklazmu, wyraajc si niechtnym stosunkiem do obrazw, rzeb i ozdb. Odrzucono pradawny obrzdek liturgiczny, obracajc otarz ku wiernym, znoszc otarze boczne, wyobraenia witych, usuwajc wszelkie przedstawienia. W pustych halach kocielnych odbywa si moe zarwno naboestwo, jak kade inne zebranie. Ta fala niechci wobec dawnej liturgii i zwizanej z ni sztuki jeszcze wzrosa w kociele katolickim w poowie wieku i wypowiada si przede wszystkim nieyczliwoci wobec baroku. Pod wpywem zdobyczy technicznych i przemysu wystpio u wielu artystw zafascynowanie technik. Przenikanie form czysto uytkowych, take dostrzeganie midzy sztuk a wiedz przyrodnicz zwizkw, jest bardzo charakterystyczne dla sztuki 20 wieku. Rzebiarz Naum Gabo (ur. 1890), wsppracownik Bauhausu^ przyjaciel Kandinsky'ego, Klee, Chi-rico, by wybitnym konstruktywist, jednym z twrcw tego ruchu w Moskwie, w r. 1920. Oto uwagi tego rzebiarza, uprawiajcego racjonalizm formy:

528 REAKCJA WOBEC SZTUKI NOWOCZESNEJ Na pierwszy rzut oka wydaje si nieprawdopodobne, ze midzy dzieem nauki powiedzmy np. Kopernika a obrazem Rafaela moe zachodzi analogia. A jednak nietrudno jest znale wspln myl midzy jedn i drug twrczoci. Teoria Kopernika o wszechwiecie spotyka si z Rafaela koncepcj sztuki. Rafael nie miaby nigdy odwagi portretowa swej sawnej kucharki florenckiej jako Matki Boskiej, gdyby nie nalea do pokolenia gotowego odrzuci geo-centryczn teori wszechwiata. W artystycznej teorii Rafaela nie ma miejsca na religijny mistycyzm, podobnie jak w dziele Kopernika O obrotach cia niebieskich. Dla obu ziemia nie jest centrum wszechwiata, a czowiek nie jest ju duej koron stworzenia i jedynym bohaterem kosmicznego dramatu. Jego byt nie wydaje si by mistycznym, odmateria-lizowanym zjawiskiem redniowiecza. Rwnoczenie ten sam duch panowa w pracowniach florenckich. czno midzy wiedz a sztuk nigdy nie przestaa istnie w cigu dziejw kultury ludzkiej, co tumaczy wiele zjawisk w duchowym rozwoju obecnego stulecia, ktre przynioso idee kon-struktywistyczne w sztuce". Sowa Gabo nie s czcz przechwak; tak sdzono w teoretycznych wystpieniach, czsto niesprawiedliwie oceniajc ich intencj tylko dlatego, e nie rozumiano ich, bo artyci wyobrani sw widzieli moliwoci dalekie od urzeczywistnienia. Dla sztuki dwudziestego wieku, jak mwilimy, sta si charakterystyczny zwizek z wiedz przyrodnicz. Ale z drugiej strony ani sztuka, ani artyci, ani krytycy nie s w stanie wytumaczy tsknot i upoje jakie daje sztuka figuratywna, nawet tym, ktrzy zwalczaj j w imi nowoczesnoci. W latach dwudziestych i trzydziestych 20 wieku w Europie zdarzay si grone wypadki politycznej reakcji wobec sztuki. Nie brak ich byo nawet we Francji, gdzie w parlamencie w r. 1925 wzywano do utworzenia komisji ochrony tradycji sztuki francuskiej". Rwnie we Woszech nastpia ok. r. 1930 faszyzacja sztuki i oddanie jej propagandzie nacjonalistycznej. Najgroniejszy dla sztuki nowoczesnej sta si hitleryzm. Przeladowania artystw i instytucji, brutalne i systematyczne, nastpiy zaraz po dojciu do wadzy Hitlera (1933). Wielu nowoczesnych artystw opucio wtedy Niemcy (Gropius, Klee, Kandinsky). Zasug tej emigracji byo rozpowszechnienie w wiecie stylu 20 wieku, przede wszystkim w Ameryce. Na dnie gronych poczyna artystycznych w Niemczech leao przekonanie, e sztuka musi zawsze przemawia wprost. Hitler stawia budynki zdobne nieszczerymi rzebami i obrazami (np. rzeby Arno Brekera ze szkoy Maillola). Zniszczono je zaraz po drugiej wojnie, co o tyle jest szkod, e stanowiy odstraszajcy przykad. Zniky take budynki i nawet projekty hitlerowskiego ministra Speera. Byy to pomysy gigantycznych ukw triumfalnych, stadionw, hal partyjnych. Miay by wiksze od piramid egipskich, od katedry w. Piotra, od wieowcw amerykaskich. Skada si na nie wulgarny purytanizm i eklektyzm. OkaPRZEWODNIA ROLA PARYA 529 zyway, do czego architektur i sztuk doprowadzi mog umysy prostackie. Dla historykw sztuki na Zachodzie s zagadk te zjawiska w niemieckiej kulturze, gdzie przecie sztuka bya pielgnowana w akademiach i muzeach. Nie s zagadk dla tych, co od wiekw znali drapieno teutoskiej idei panowania. Stara Europa, nawet ta, jak znamy, z jej kompleksami, z jej dwiema katastrofalnymi wojnami, pozostaa centrum nowoczesnej sztuki. Francja, cilej mwic Pary pozosta stolic artystyczn wiata. W cigu 20 wieku kilka rodowisk prbowao odebra Paryowi to pierwszestwo, jak dotd bezskutecznie. I dlatego od Parya naley zacz omwienie historii sztuki 20 wieku, w szkole paryskiej za od twrczoci Picassa, ktra wysuwa si na czoo. Do dzi dla wielu jest ona dyskusyjna i niezrozumiaa, chocia trwajca przez trzy pokolenia jest najbardziej charakterystyczna dla epoki. Znajdzie te niej osobne omwienie. Na tle 20 wieku sztuka polska wypada dobrze, cho trzeba pamita, e w jej

dziejach wystpuj rne zahamowania i opnienia. Wpyna na to historia polityczna i spoeczna Polski: granice rozbiorowe, pierwsza i druga wojna wiatowa i straszliwa, nieludzka okupacja w latach 1939 1945. Po drugiej wojnie wiatowej wiele wysiku woono w odbudow kraju na nowych, socjalistycznych podstawach. Rol hamujc odegra konserwatyzm niektrych artystw, gwnie spnionych impresjonistw. Tak przedstawia si oglna charakte453. Pau7 Cezanne, Niebieski wazon, 1887. Pary, Luwr rystyka sztuki 20 wieku. A oto jej rozwj w przegldzie historycznym. We Francji impresjonizm wygas z pocztkiem lat dziewidziesitych 19 wieku. Koczy si nieznacznie, jakby sam z siebie. Wymarli jego wielcy twrcy, a ich nastpcy skierowali si ku twrczoci opartej nie na studium wiata (czy owietlenia), lecz na symbolu i formie. Do najbardziej cenionych naley Pau Cezanne, ktry dopiero z pocztkiem dwudziestego wieku zyska saw. Jego odkrycia na polu budowy formy za pomoc koloru, wydobywanie jej z samej faktury malarskiej, szerokoci kadzenia farb lub traktowania tematu byy nowoci. Same obrazy Ce-zanna (zwaszcza z ostatniego okre-

su, tworzone w trudzie, z ksztatami obrysowanymi ciemn lini) bywaj mczce, cho s entuzjastycznie oceniane (ry. 453). Pokolenie, jakie nastpio po impresjonistach, przyjo ich odkrycia w sposb ograniczony: symbolizm, dekoracyjno, nawrt do romantyzmu by idealistyczn reakcj, powszechn w sztuce i w literaturze Europy. W okresie symbolizmu i modernizmu z koca 19 wieku du rol odgrywaa w malarstwie muzyka, pojta jako nerwowy dwik, rzadziej jako rytm, jako dziedzina abstrakcyjna, zamylona, odcita od wiata. Pod koniec 19 wieku zawizuje si we Francji grupa artystyczna zwana Nabis. Nazwali si sowem hebrajskim, oznaczajcym proroka. Nabizm by bardziej ruchem artystycznym ni ? kierunkiem malarskim. Oparty by na symbolizmie, na malarstwie trecio- wym, na rysunku. Do nabistw naleeli Maurice Denis, Pau Bonnard, Pau Serusier, Feliks Valloton, rzebiarz A. Maillol. Nabici pozostawali pod wpywem sztuki Toulouse-Lautreca, Gauguina, a take Gustawa Moreau i angielskich prerafaelitw. Wydawali (ok. r. 1894) czasopismo La Revue Blanche", ale ruch nie przey przeomu wieku, natomiast wywar, wpyw, take na Polsk, zwaszcza na krakowsk Sztuk". 455. Gmach Towarzystwa Ubezpiecze w Buflalo, arch. D. Adier l L. H. SulIivan, 1895 Architektura 20 wieku opara si na nowych zaoeniach konstrukcyjnych, odmiennych od tradycyjnego budownictwa. Ratusz w Sztokholmie, zbudowany w latach 19111923 (przez arch. R. Ostberga), stanowi jeszcze refleks pnocnego ceglanego gotyku w poczeniu z motywami renesansu. Jeden to z najlepszych budynkw z pocztku 20 wieku, szlachetny w ksztacie, oszczdny w dekoracji, postawiony nad brzegami spokojnych wd zatoki (ry. 454). Zastosowanie betonu i stali w architekturze pozwolio na rozwizanie zagadnie wytrzymaoci materiaw, budowy i cinienia stropw, co wpyno na proporcje i ksztaty budynARCHITEKTURA BETONU I STALI 531 kw. Fakt, i np. jeden filar zbrojny stal mg utrzyma mas nadbudowy sprawi, e ciany przestay peni funkcj konstrukcyjn, a stay si oddzielajc powierzchni. Cega i kamie ustpiy miejsca poszczeglnym elementom. W ten sposb budowla zmienia si w zestaw czci. Tradycyjny sposb budowy, przez murowanie, ustpi miejsca konstruowaniu prefabrykatw. Gwny prd tak pojtej architektury pyn ze Stanw Zjednoczonych. Pod koniec 19 wieku zaczli tam propagowa now architektur Frank Lioyd Wright i Louis S u 1-1 i v a n, wspomniani w poprzednim rozdziale. Teraz ich dziaalno stanowia reakcj przeciw nieszczerej ozdobnoci 19 wieku. Pamitajmy, e wieowce zwane drapaczami chmur byy wynikiem handlowej kalkulacji i wysokich cen terenw, a ozdobne elementami antycznej lub renesansowej architektury, czyniy wraenie zjaw z przeszoci. Wspomniani architekci budujc gmachy handlowe i przemysowe (Sulli-van) lub prywatne siedziby (Wright) zastosowali architektur funkcjonaln i jasn (ry. 455). Wright posiada trudny charakter, przykry w yciu osobistym, podobnie jak Picasso. Podobnie jak Picasso zmienia styl dostosowujc si do prdw chwili. Wystawi w cigu ycia, (a y lat dziewidziesit) przeszo osiemset budowli, cigle odnoszc sukcesy. Wierzy, e technika suy bdzie sztuce. Zawsze doznawa rozczarowania. Std jego gorycz. W ostatniej fazie dugiego ycia Wright zagubi si w poszukiwaniu

532 STYLOWOSC FUNKCJONALNA MODERNIZM ALBO SECESJA 533 oryginalnoci, chcc konkurowa z Le Corbusierem, ktrego nie uznawa. Styl funkcjonalny w architekturze udzieli si Europie, szybko wypierajc stosowanie nie uzasadnionej dekoracji, modnej jeszcze na pocztku 20 wieku. Prostota konstrukcji wystpia nawet u dotychczasowych zwolennikw secesji, jak u Henri van der V e l d e. Naprawd jednak architektura 20 wieku wyda miaa swe owoce dopiero po poowie wieku. Forma musi poda za funkcj" owiadczy architekt Sullivan, tumaczc pd w gr gmachw w Ameryce. W r. 1885 w Chicago zbudowano pierwszy na wiecie wieowiec-dra456. Manhattan w Nowym Jorku, 20 w. pacz chmur, oparty na -konstrukcji stalowej, apotem pierwszestwo przej Nowy Jork (ry. 456), kolejno budujc (ju w 20 w.) gmachy Wool-wortha (tabl. XLVII), Chryslera, Empire State Building, Worid Trade Eea-ter. W r. 1974 w centrum Chicago, wzniesiono wieowiec Searsa wysokoci 400 m, obecnie najwyszy 'budynek wiata. Ten wycig przypomina wznoszenie w redniowieczu coraz wyszych wie przy domach w San Giminiano w Toskanii. O wartoci estetycznej ogromu i wysokoci dsej wspomnimy. 31^ Z pocztkiem wieku tworz si w Europie zwizki artystyczne o niezale nym programie, oparte na sprzeciwie w.bec starego realizmu. Nazwy sece-s/a po raz pierwszy zdr i uyto w Monachium w r. 1893, gdy grupa secesjonistw z oficjalnego salonu otworzya wystaw w pawilonie Angielskiego Ogrodu. Odtd czsto dochodzio do wystpienia (czyli secesji) artystw ze znanych i uznanych . zwizkw artystycznych i do organizowania przez nich wystaw. Tak stao si w Monachium, w Berlinie i w Wiedniu (oddziaujcym na Krakw). ;.Sld powstaa nazwa nowego stylu. W Niemczech secesja nazywa si Ju(jeltdstii, we Francji L'Art Nouyeau, w Anglii Tn Modern Style. Secesja odznacza si nie tyle malarskimi wartociami, co rysunkowymi ; dekoracyjnymi. Jest take stylem przemysu artystycznego, grafiki, druku, mebli, stroju, teatru i zabaw. czya si z filozofi indywidualizmu, -e sposobem ycia melancholicznym, ierwowym, lekcewacym postp, Jobycze techniki, sport. Wtedy to pojawia si teoria sztuki dla sztui", niezalenej, elitarnej, oderwanej id spoeczestwa, a nawet nim gardzcej. Secesja trwaa krtko, lat kilkanacie, ogarna za koa intelek-ualne i artystyczne, ale nie szerokie masy spoeczne. Rwnoczenie nic nie przerywao dobrobytu pewnych warstw spoecznych; ich dochodw, ich pewnoci jutra, handlu, spekulacji. Wrd bogactwa, zabaw arystokracji i buruazji, -vrd wyzoconych mieszka i suby, pyno ycie barwne i urozmaicone. La belle epoque" tak nazywa si dzisiaj owe czasy, gdy monarchowie i synne aktorki byy przedmio457. Koci La. Sagrada Familia, arch. A. Gaudi, ok. 1800. Barcelona

534 ZASIG SECESJI SZYBKO ZMIAN W PARYU 535 tem podziwu. Roslo take bogactwo Stanw Zjednoczonych, coraz bardziej imponujce Europie. W sztuce secesja wypowiedziaa si linia krt, pynn, falist, przypominajc snujce si dymy sw nerwowoci i lotnoci. Posta ludzk, ornamenty, kwiaty traktowano pasko nie wic ich z obrazem czy przedmiotem. Na taki charakter secesji zoyy si rne czynniki, m.in. angielski przemys artystyczny l grafika, take sztuka egzotyczna, zwaszcza chiska i japoska, ale przede wszystkim oddziaa ogromny talent rysunkowy Henri Toulouse-Lautreca (zm. 1901), malarza paryskiego ycia, zabaw, kabaretw, ulicy. Za najznakomitszego architekta secesji naley uzna Hiszpana A. G a u-dl, twrc niezwykego kocioa La Sagrada Familia w Barcelonie (ry. 457). W latach 18791900 buduje si w Paryu Le Petit Palais, projektu C h a r-lesa Girault. Jest to gmach w neorenesansowym stylu, ale zdobiony modernistycznie. Wybitnym architektem nowego stylu by Hektor G u i m a r d, autor stacji metra w Paryu. W Belgii i w Niemczech dziaa wspomniany poprzednio architekt van der Velde, jeden z twrcw secesji. Ruch by chwilowy, ale midzynarodowy. Ogarn ca Europ. Z malarzy Szwajcar Ferdynand H o d-1 e r, Norweg Edward Munch, Niemiec Max Klinger i Franz von Stuck, Czech Alfons Mucha oraz Austriak Gustaw Klimt s najlepszymi przedstawicielami sztuki secesyjnej. W Monachium artyci skupili si wok pisma Die Jugend", ktre, jak wspomnielimy, nadao w Niemczech nazw caemu stylowi. Wiede, stolica koczcej si monarchii Habsburgw, sta si wanym rodowiskiem secesji pod przywdztwem Klimta. Tutejsza secesja oddziaywaa na stowarzyszenie artystw polskich Sztuka", zaoone w r. 1897 w Krakowie przez Wyspiaskiego, Stanisawskiego, Mehoffe-ra. Z pocztkiem wieku rzeba francuska pozostawaa w zasigu form i tradycji dawniejszych, w ktrych wyrs August Rodin. Obok niego dziaaj dwaj rzebiarze Emil Antoine Bourdelle i Aristide M a i 1-1 o l. Obaj wybitni, cho oparli swe dziea na przeszoci historycznej. Bourdelle przetrawia tradycje asyryjskie, Maillol archaiczne greckie. W porwnaniu z niemieckim rzebiarzem Adolfem Hildebrandem byli jednak peni inwencji. Jugosowianin J.Metrovi, Norweg G. Viegeland ulegli w ten czy Inny sposb symbolizmowi i dekoracyjnoci, ktrej pozostali wierni do koca swej dziaalnoci. Tymczasem w Paryu szybko nastpoway zmiany, zwaszcza w malarstwie. Zanim krytycy i mionicy sztuki zdoali si przyzwyczai do odmiennych, dziwnych form, ju w Paryu doszo do nowych zjawisk. Okoo roku 1905 pojawia si w Paryu grupa malarska, ktra odrzucajc symbolizm i tematyczno w obrazach, szukaa wartoci wycznie w kolorze, nieraz stojc w sprzecznoci z natur. Nazywano ich lauves dzikie zwierzta" i std cay kierunek otrzyma nazw fowizmu. Fowizm trwa krtko, zaledwie dwa lata, ale odegra du rol. Na czoo wysun si Henri Matisse, najsilniejszy, najoryginalniejszy spord wszystkich (ry. 458). Obok niego wystpi C o r-nelius van Dongen, A n d r e Derain, Maurice Vlaminck, Raoul Dufy, oraz chwilowo G e-orges Braque i Georges R o u a u 11. Trudno okreli charakter fowizmu, tak rne indywidualnoci zgrupowa. Na og przewaay u fo458. H. Matisse, Deser, 1905. MosAwa, Galeria Tretiakowska wistw tendencje kolorystyczne, szeroka faktura i pasko traktowany kontur. Fowici czyli uwielbienie dla Gauguina z szukaniem ostrej, czystej ekspresji. Przerwali symbolizm i malarstwo treciowe, odrzucili wszelki realizm. Ich wielk zasug byo to, e wnieli wartoci uzdrawiajce do skomplikowanej i nie zawsze szczerej 1'Art Nouveau (ry. 459, tabl. XLIX). Do fowistw zaliczy trzeba M a u r i-

536 FOWISCI. ROUSSEAU CELNIK WYSTPIENIE PICASSA 537 ce Utrilla, syna malarki S u z a n-ne Valadon. Alkoholik od dziecka, cygan bkajcy si midzy knajpami Montmartru a izbami wytrze-wie, okaza si znakomitym malarzem widokw Parya, komponowanych z poczuciem przestrzeni i wiata (ry. 460). W latach 18901910 dziaa w Paryu artysta-dyletant, na ktrego z pocztku nie zwracano uwagi, H e n r i Rousseau, zwany Celnikiem. Kiedy suy w wojsku, twierdzi, e bra udzia w wyprawie do Meksyku cesarza Maksymiliana, potem pracowa jako celnik, a w czterdziestym roku ycia, otrzymawszy rent, osiad na przedmieciu Parya, gdzie uczy muzyki, dorabia portretowaniem ssiadw i sprzeda swych obrazw. Wystawiajc w Salonie Niezalenych, z wolna zyska uznanie w wiecie artystycznym. Jego dziwne, nie zamierzone w swej naiwnoci obrazy przedstawiay wiat ludzi prostych, zarwno ich ycie, jak ich marzenia i sny. Wnosiy do owej epoki przesytu wiey powiew prostoty. Do najpikniejszych naley obraz Sen, ostatni ktry w r. 1910 wystawi w Salonie Niezalenych. Przedstawi na nim Polk imieniem Jadwiga na tle egzotycznej dungli. O obrazie umieci w katalogu taki wiersz: Jadwiga w miym nie Zasna sodko sobie I syszy gr na flecie Czarujcego modzieca Podczas gdy ksiyc owieca Kwiaty i ziele drzew" (ry. 461). Uznanie dla jego sztuki przyszo ju po jego mierci. Oceniono jego szczero, szlachetno, jego koloryt i prostot spojrzenia. 459. G. Rouault, Bece Homo, 1939. Stutlgart, Staatsgalerie W r. 1920, zapewne pod wpywem teoretycznych dyskusji o sztuce abstrakcyjnej, stary wwczas mistrz impresjonizmu, jakim by Monet, przystpi do malowania stawu zarosego rolinnoci. Temat nie by dla Moneta nowy: ju wczeniej urzekay go ruchliwe ksztaty rolin w poczeniu z blaskiem wody. W czterech wielkich ptnach (w nowojorskim Muzeum Sztuki Nowoczesnej) Monet temat lilii wodnych potraktowa abstrakcyjnie, przy uyciu form z koca 19 wieku, form u nas nazywanych secesyjnymi. W tym czasie, tzn. od pocztku wieku, wystpi na widowni mody P a-blo Picasso, artysta, ktry sw indywidualnoci mia przepoi 20 wiek (ry. 462, 463, tabl. L). Picasso urodzi si w Maladze, w Hiszpanii w r. 1881, a cho ycie jego upyno we Francji, pozosta niezmiennie Hiszpanem. Dramatyczny i szlachetny nastrj hiszpaskiej sztuki tkwi w jego artyzmie. Urodzi si w rodzinie baskijskiej. Jego ojciec Jose Ruis Blasco by nauczycielem rysunku. Matka, Maria Picasso, pochodzia z wyspy Majorki. 460. M. Utllllo, KoScil w Yilletan-neuse, 1909. Kolonia. WalIral-Rfchartz Museum Wczenie objawi talent malarski. W roku 1900 przyjecha do Parya, by odtd nie opuci Francji. Z pocztku pozostawa pod wpywem van Gogha i Lautreca. Obrazy swe przepoi uczuciem dla biednych i prostych ludzi. Jest to tzw. niebieski okres w jego twrczoci (19011904), gdy malowa clownw i cyrkowcw. Od razu rysowa wietnie, zdecydowanie wycigajc kontur. Od razu te zyska saw, a jego pracownia na Montmartrze staa si miejscem spotka ludzi takich, jak poeci Apollinai-re i Pierre Reyerdy, krytyk Andre

538 EGZOTYZM POWSTANIE KUBIZMU 539 461. Henn' fiousseau, zw. Celnikiem, Sen Jadwigi, 1910. Nowy Jork, Col. Jaais Salmon, malarz Derain i Juan Gris, pniej Braque. W latach 19041905 malowa obrazy w tonie rowym. W tym czasie pozna sztuk egzotycznej Afryki. Maski i fetysze egzotyczne zrobiy na nim ogromne wraenie. Niespodzianie w roku 1907 wystpi z obrazem szokujcym treci i form pL Panny z Avignon (ry. 462). Jest to wizja piciu nagich postaci, oddanych w ywym gecie l krzyku. Picasso odrzuci w tym obrazie wszelki naturalizm, wystpi z brutaln si nie bez skonnoci do karykatury, a rwnoczenie z dramatyzmem waciwym Hiszpanom. Trzy z kobiet narysowane s realistycznie, dwie z boku maj odraajce twarzemaski, traktowane zwierzco, pod wyranym wpywem egzotyki murzyskiej. Nadto postacie s zgeometryzowane, uproszczone, jakby siekier wycite. W tym obrazie narodzi si ku-bizm. Historia kubizmu (a zarazem dzieje sztuki Picassa i jego przyjaci) rozpada si na trzy fazy: okres wpyww i form ezanne'a, na tzw. okres analityczny i tzw. okres syntetyczny. W roku 1914 kubizm skoczy si, a Picasso ju nigdy do niego nie wrci. Natomiast w ostatnich latach y462. Picasso, Panny z Avlgnan, 19061907. Nowy Jork, Muzeum Sztu-kt Nowoczesne]

540 ANALIZA I OBSERWACJA UNIA. FORMA. RUCH 541 463. Picasso, Guernsca, 1937. Nowy Jork, Muzeum Sztuki Nowoczesnej cia powrci do owych cikich, penych krzyku i blu twarzy, jakie w Panna z Avignon odmalowa. Spotka si nawet z krytyk, e on, wieczny poszukiwacz nowoczesnoci wraca do dawno przebrzmiaych, cho wasnych form. Kubizm powsta z obserwacji. G e o r-- g e Braque, Juan Gris, A n-dre Derain, A m a de e Oze-fant, Fernand Leg r, Andre Lhote, Edouard Jeanneret (L e C o r b u s i e r) za przykadem Picassa zaczli analizowa ludzi i rzeczy w sposb tak szczeglny, i dostrzegli zjawiska dotd nie znane. G l e i z e s i Metzinger pisali w roku 1912, tumaczc zasady kubiz-mu: Bez uycia alegorycznych czy symbolicznych sztuczek literackich, tylko przy pomocy dziaalnoci linii i barw, malarz moe w tym samym obrazie pokaza i chiskie, i francuskie miasto, razem z grami i oceanami, flor i faun, z ludmi i ich sprawami, z ich pragnieniami, ze wszystkim, co ycie rozdziela". Obserwowano zarwno sam natur, jak i natur rzeczy, czowieka w wiecie i przedmioty w pracowni. Picasso i Braque wysunli si na czoo ruchu, ktrego piewc i teoretykiem zosta poeta Apollinaire. Okoo roku 1910 kubizm sta si gonym prdem artystycznym. W Paryu kady Salon Jesienny czy Niezalenych wywoywa zachwyty, dyskusje, protesty. Do pierwszych kubistw przyczyli si rzebiarze, jak Aleksander A r-chipenko oraz malarze Robert Delaunay, Francis Picabia, Marcel Duchamp. Nowe pokolenie rzebiarzy, opierajcych si na Paryu, a zarazem zrywajcych z wszelk tradycj rzeby antycznej, 464. U. Boccioni, Paszczyzny butelki, 1912. Nowy Jork, Muzeum Sztuki Nowoczesne) reprezentuj take Constantin Bran-cusi i Umberto Boccioni (ry. 464). Eksperymenty rzebiarskie Matissa i Picassa, obrazy kubistw i futurystw oraz rzeba afrykaska wywary wpyw na ich twrczo. Najwybitniejsz indywidualnoci o-kaza si Archipenko. Po studiach w Akademii w rodzinnym Kijowie wystpi w Paryu, rwnoczenie otwierajc tam szko artystyczn. Jego rzeby wywoay na wystawach due wraenie (ry. 465), podobnie rzeby Rumuna Constantina Brane u-s i i Wocha Umberta Boccio-n i. Ten ostatni ogosi manifest Pit-tura e scultura futurista. Obok Archipenki wymieni naley Jacques'a Lipszyca wybitnego artyst izraelskiego (rodem z Drus-kiennik, zm. 1973), ktry osiad w Paryu. Najwiksze powodzenie osign Lipszyc w Stanach Zjednoczo465. A. Archipenko, Akt, 1915. Nowy Jork, Muzeum Sztuki Nowoczesnej

542 FUTURYZM WOSKI EKSPRESJONIZM NIEMIECKI 543 nych, w czasie drugiej wojny wiatowej. Jego rzeby o formach cikich przypominay malarstwo Legera. U wspomnianych rzebiarzy ruch gra gwn rol. Dopiero pniej Archi-penko i Brancusi wrcili do zamknitej formy. Wystawa w Nowym Jorku, w roku 1913, w dawnym Arsenale, tzw. Ar' mory Show wesza do dziejw sztuki amerykaskiej. Okoo roku 1913 ku-bizm zdoby powszechn saw i uznanie. Skrzyowa si w tym czasie z futuryzmem woskim, ruchem artystycznym bardzo mu pokrewnym, stworzonym przez poet Marinettie-g o oraz malarzy Carlo Carra, wspomnianego Umberto Boccioni, Luigi Russolo i Luigi S e-veriniego. Futuryzm wydobywa nie tyle analiz formy, co dynamizm ruchu, dwiku i dziaania, szybko i postp techniki, jakie zawadn miay przyszoci. W tym sensie wpyn na kubizm. O pierwszestwo pomysw byy nawet spory midzy kubistami a futurystami i to ju w r. 1913. Rozwj sztuki w Niemczech przedstawia si odmiennie. Kubizm ani fu-turyzm nie przyjy si. Powodzenie monachijskiego malarstwa 19 wieku wpyno hamujco na przyjmowanie nowoci. W Berlinie z pocztkiem wieku tworzy jeszcze stary nadworny malarz Adolf Menzel, artysta obdarzony duym talentem. Obok niego cieszy si uznaniem spniony impresjonista Max Lieberman. Na og sztuka niemiecka sza dalej po drodze realizmu lub symbolizmu, wyznaczonego przez grup Die Jugend". Impresjonizmowi, kubizmowi, futuryz-mowi, przeciwstawiao si malarstwo, dla ktrego w Niemczech przyjto nazw ekspresjonizmu. Nazwa jest pochodzenia francuskiego, powstaa w latach dziewidziesitych (w pracowni Gustawa Moreau), na oznaczenie malarstwa zwizanego z postaci ludzk, o silnie, nawet brutalnie traktowanym temacie. Malarstwo ekspresyjne operowao swobodnie kolorem, nie bawio si w rysunek, proporcje, harmonie. Przeciwnie, chciao drani emocje i wzrok po to, aby wyraa treci i uczucia wewntrzne. Istniej dwa punkty widzenia na ekspresjo-nizm, jeden wicy go z autonomizmem formy w dziele sztuki i drugi zwracajcy uwag na siy psychologiczne, podkrelajcy rnic midzy aciskim a germaskim temperamentem. Oba pogldy czyo w ekspre-sjonizmie podkrelanie cech etnicznych oraz wysuwanie etycznych wartoci, tym silniej, im bardziej 20 wiek brn w nieszczcia i zbrodnie. Artyci krajw skandynawskich (jak M u n c h), Szwajcar H o d l e r, Niemiec N o l d e, Austriak K o k o s c h-k a, Rosjanin S o u t i n e, we Francji R o u a u 11, posugiwali si w mniejszym lub wikszym stopniu ekspresj formaln i treciow, by narzuci widzowi sw myl. W Niemczech grupa nazywajca si Die Brucke" (Most) podja w latach 19051913 program ekspresjonizmu, odpowiadajcy mniej wicej francuskiemu fowizmowi (E. L. Kirchner, E. Heckel, K. Schmidt-RottIuf, O. Mul-ler). Druga grupa Niebieskiego jedca" istniaa w Monachium przez r. 1914, a nazywaa si tak od obrazu wybitnego artysty, Rosjanina Wasylego K a n d i n s k y' e g o, ktry dziaa w Monachium ju od r. 1896. Niemal ca dziaalno swego ycia rozwin poza granicami Rosji, z wyjtkiem lat pierwszej wojny wiatowej, i rewolucji padziernikowej. W zasadzie malarstwo grupy Niebieskiego jedca" (M ar c, Gabriella Munter, K o h l e r) oparte byo na ekspresjo-nizmie. W latach przed pierwsz wojn wiatow zorganizowano w Niemczech szereg wystaw o charakterze midzynarodowym, na ktrych dominowao malarstwo szkoy paryskiej. I tak w r. 1912 urzdzono w Kolonii retrospektywn wystaw malarstwa francuskiego, na ktrej pokazano ponad 100 pcien van Gogha, 24 Cezanne'a, 20 Gauguina a wic malarzy nie bdcych bezporednio impresjonistami. Obok nich wystpili Bonnard i Munch, z fowistw Matisse, Derain, Vlaminck, z niemieckich czonkowie Die Briicke". Grupa Niebieskiego jedca" bya reprezentowana przez Kandinsky'ego, Mack i Marca. Spord

niezalenych malarzy zblionych do wspomnianych wystawiali Ko-koschka, Nolde, Jawlesky. Wystawa ta uformowaa ostatecznie pojcia ekspresjonizmu niemieckiego. Ab-strakcjonizm Kandinsky'ego pozostawa cigle w sferze eksperymentw. W Kalifornii w Muzeum w Pasadenie, znajduje si dua i cenna kolekcja 320 dziel Klee, Kandinsky'ego, Ja-wlesky'ego i Feiningera. W ostatnich latach przed drug wojn nazwali si oni Czterema Niebieskimi" i jako taka grupa wystawiali w Stanach Zjednoczonych. Rwnoczenie byli przedmiotem ostrych przeladowa przez cay obz hitlerowski. Z Niemiec musieli emigrowa. W Anglii dawne malarstwo prerafae-litw, estetyka Ruskina, wiara, e w pierwszym rzdzie model bez wspdziaania wyobrani pozwala tworzy arcydziea, konserwatywna klasa arystokracji, bankierw, kupcw, zadowolonych z potgi imperium nie sprzyjay nowatorstwu w sztuce. Prby malarstwa kubistycznego (np. D a-wida Bomberga) skoczyy si niepowodzeniem artysty. Okoo roku 1919, zaraz po pierwszej wojnie wiatowej, powstaje w Europie silna reakcja przeciw sztuce nowoczesnej, formalnej, coraz bliszej abstrakcji i ornamentowi. Sprawy te nie s jeszcze zbadane i opracowane w dziejach sztuki 20 wieku, tak jakby nie posiaday znaczenia, nie naleay do istoty zjawisk artystycznych. Osobne miejsce naley si Wochowi Amadeo Modiglianiemu (zm. 1920). Wzruszajc prostot jego obrazw pokaza wiatu mar-chand" paryski, Polak Leopold Zbo-rowski (tabl. LI). Zarwno we Francji, jak w Niemczech, nie mwic ju o Polsce, reakcja przeciw malarstwu wyzwalajcemu si z czaru natury wystpuje w formie stylizacji geometrycznej lub nawrotu do impresjonizmu. Wystawa przemysu artystycznego w Paryu w r. 1925 bya najlepszym przykadem, e dekoracyjno nie skoczya si i e ornamenty, linearyzm, pynna rytmika przybray teraz pod wpy-

544 POSTIMPRESJONISCI. PICASSO 466. SaJvador Dali, Portret Izabelll, 1954. Berlin, Gal. XX w. -wem kubizmu inne ksztaty, krystaliczne, przeamane, promienne. W malarstwie paryskim wystpi ju nie nawrt do Cezanne'a, ale jego kult. B o n n a r d, mistrz koloru, zmienny i niepewny formalnie, ktry kiedy by nabist, potem fowist, teraz sta si wodzem postimpresjonistw, ograniczajcych wiadomie malarstwo do budowy obrazu przez kolor. W Niemczech ekspres j onizm stan na pozycji ustalonej przed pierwsz wojn wiatow. Jedynie Wasyl Kandinsky i Pau Klee pogbiali studia nad malarstwem niezalenym od natury. Przez najbliszych lat dziesi, pitnacie, syszao si gosy, e nastpi odwrt od mody" kubizmu i futuryz-mu. Chwilowo Picasso podda si temu nawrotowi do naturalizmu i zwrci si do antyku. W rysunkach i grafikach a take w obrazach wykaza, e panuje cakowicie nad form, nawet tak trudn i harmonijn jak forma antyczna. Wykaza, e to, co namalowa w okresie kubizmu, nie byo wynikiem lekkomylnoci, nieudolnoci, nieumiejtnoci w odtwarzaniu natury i modela, lecz rezultatem spostrzee i analizy. Zdawao si ok. r. 1930, e reakcja zwyciy, e sztuka ustpi przed daniami malarstwa akademickiego, naturalistycznego i tradycyjnego. W Niemczech podjto haso walki z nowoczesn sztuk w imi nacjonalizmu. Po dojciu do wadzy Hitlera (r. 1933) zaczto niszczy nowoczesne obrazy lub wysprzedawa je za granic. Lata trzydzieste w Niemczech to panowanie ponurej, sztywnej, oficjalnej sztuki, niby to opartej na tradycjach narodowych, a w rzeczywistoci oddanej na usugi dyktatury Hitlera i jego kliki. Cigle jednak, raz po raz, pojawiay si w Europie kierunki czy zgrupowania artystw jeszcze mielsze, trudniejsze do zrozumienia ni te, ktre byy zwizane z kubizmem i z futu-ryzmem. W Szwajcarii w czasie pierwszej. wojny (19161917) powsta dziwny, szokujcy dziwactwami ruch zwany dada, pozornie bez sensu, bez teorii, w rzeczywistoci bdcy wyzwoleniem z wizw klasycznej estetyki. Dadaici organizowali najdziwniejsze imprezy i uprawiali literatur skandalizujc. Zrywali z porzdkiem i sensem, wprowadzali w to miejsce nonsens i anarchi, naruszajc rwnoczenie prawa etyki. Dopiero druga poowa wieku miaa okaza grone skutki tej zabawy, o czym mwilimy we Wstpie. Pau Klee i Alzatczyk H a n s A r p, dalej Rumun z pochodzenia Tristian Tzara, P icabia, Marcel Duchamp, artyci rnej narodowoci, wypracowali program, bdcy wyzwoleniem nie tyle wolnych form czy podwiadomoci", ile intelektu i ambicji. W roku 1922 ruch dadaistw przenis DADAIZM. SURREALIZM 545 si do Parya, gdzie jednak ywot jego by krtki. Ale nie bezowocny. Andre Breton, Salvador Dali, Mas Ernst, Giorgio C h l-r i c o utworzyli wwczas w Paryu nowy, istotnie oryginalny kierunek, nazwany surrealizmem (ry. 466). W roku 1923 wrci do Parya z Rosji Marc Chagall, liryk malarski, podejmujcy w swych obrazach tematy baniowo-wizyjne. Poeta Breton ogosi w roku 1924 ma467. Carlo Carra, Penelopa, 1917. Mediolan, Pinakoteka

546 POWRT REALIZMU ABSTRAKCJONIZM 547 nifest, stwierdzajc w nim, e sur-realici rozszerzaj poznanie i pokazuj to, co znajduje si w gbiach umysu, co jest od nas niezalene, co jest snem lub marzeniem. Surrealici powoywali si przy tym na znakomitych poprzednikw, np. na Hieronima Boscha. Surrealici jak G. Chirico i S. Dali, C. Carra wytworzyli wasny styl (ry. 467). Najwczeniej wystpi jako sur-realista Giorgio Chirico: przedstawi dalek, jasn perspektyw, silnie owietlon, naturalistycznie traktowa468. Wiea Einsteina w Poczdamie, arch. Erich Mendelsohn, 1921, zburzona w r. 1943 ne szczegy, pozornie bez zwizku tematycznego, lecz wzbudzajce u widza lk, wstrt, wzruszenie, skojarzenia senne i jak sen plastyczne. Tu naley take holenderski grafik Mauritz Cornelis Escher (zm. 1972), ktrego porwaa symbolika i surrealistyczne traktowanie tematu, przy nieco twardym rysunku, wspartym du pomysowoci. Jednoczenie pojawia si z powrotem malarstwo realistyczne. Jego tradycje byy bardzo silne, zwaszcza w sztuce rosyjskiej. Dlatego trzeba podkreli znaczenie realizmu socjalistycznego (tzw. socrealizmu), jaki ze szczegln ywotnoci wystpi w sztuce Zwizku Radzieckiego po r. 1945, tj. po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej Olbrzymi rewolucyjny i wojenny wysiek narodw ZSRR domaga si sztuki, ktra by oddawaa myl spoeczn i zwycistwo w owych heroicznych czasach. Teoretyczne przygotowanie dla twrczoci abstrakcyjnej nastpio z pocztkiem wieku. W roku 1910 Wilhelm Worringer ogosi rozpra469. K. Malewicz, Kompozycja, 1915. Amsterdam, Stedelijk Museum we Abstrakcja i wczu.wan.ie si, w ktrej wskaza na wielkie znaczenie niefiguratywnych przedstawie. Henryk W 61 f f l i n, rozdzielajc pojcia formalne (jak malowniczo, wiatocie, paszczyzna i gbia) uczyni to samo na przykadach renesansu i baroku. Jego cise definicje oddziaay natychmiast, rwnoczenie wskazujc na niezaleny od tematu rozwj form. Tezy Wolffna dopomogy w walce o wyzwolenie si spod odwiecznych, nienaruszalnych dogmatw natury. Razem z twierdzeniami Worringera byy szeroko komentowane. Rwnoczenie wpyny silnie na formowanie si sztuki abstrakcyjnej. W roku 1912 Kandinsky ogosi studium O spirytualizmie w sztuce. Nie bez trudu zacz tworzy od roku 1912 obrazy pozbawione treci literackiej. Od roku 1926 podda si kon-struktywizmowi. Rwnie wrd kubistw pojawiy si podobne tendencje abstrakcyjne, ktre poeta Apolli-naire nazywa orfizmem (R. Delaunay, F. Picabia, M. Duchamps), w roku 1917 zaczo w Holandii wychodzi pismo Der Stij-1". W Rosji Kazimierz Malewicz wysun w tym samym czasie zasady suprematyzmu. Cech wspln tych wszystkich programw byo silne geometryzowanie form, czenie ich z konstrukcj maszyny, stosowanie si do wzrastajcej industrializacji ycia (ry. 468, 469). Po drugiej wojnie wiatowej tendencje te przybray na sile, czc elementy rzeby, malarstwa, dekoracji, nawet ruchu, dwiku i zapachw w caoci (tzw. integracja sztuki w dziele plastycznym).

548 ARCHITEKTURA RZECZOWA 470. Szkol artystyczna zw. Bauhaus" w Dessau (zburzona), arch. W. Gro-PJUS j A. Meyer, 1925 47f. P. Klee, Szaleniec, 1929. Kolonia, Wallial-Richartz Museum Rok 1918, rok zakoczenia pierwszej wojny wiatowej w Europie, postawi przed architektur nowe zadania. Architekt niemiecki Walter G r o-p i u s dojrza je w latach 19191928, gdy obj kierownictwo szkoy artystycznej nazwanej Bauhaus, przeniesionej z Weimaru do Dessau (1925). gdzie Gropius zaprojektowa ca dzielnic wraz z uczelni, budynkami mieszkalnymi i handlowymi pawilonami. W Wiedniu socjalistyczne wadze miejskie przystpiy do budowy caych osiedli mieszkaniowych, zaplanowanych razem z budynkami publicznymi w odmienny sposb ni dawniej, bo wrd ogrodw, skwerw, placw, zapewniajcych dostp powietrza i soca, a nie stawianych wzdu ciasnych i dusznych ulic. Dzisiaj wydaje si tego rodzaju planowanie miasta oczywiste i nie podlegajce dyskusji, lecz wwczas byo nowoci. Gropius projektowa rwnie osiedla tego typu (Siemensstadt k. Berlina), ale saw przyniosa mu organizacja wspomnianej szkoy w Dessau. Ju sam budynek Bauhausu by nowoci. Jego prostota, pynca z jasnej i racjonalnej a zarazem rytmicznej konstrukcji, gdzie wszystkie czci gmachu wsppracoway z sob, z poczenia betonu ze szklanymi cianami, owa prostota, a nawet surowo nadaway architekturze szlachetno, jakiej nie osigano poprzednio przy uyciu ozdb i przystawek, uwaajc za nowoczesny kady budynek, ktry by nowy (ry. 470). W roku 1933 po dojciu do wadzy hitleryzmu Gropius uda si do Anglii i Ameryki. W obu krajach wywar wielki wpyw. Wedug Gropiusa malarstwo i rzeba powinny byy podda si architekturze i oprze si na jej prostych, funkcjonalnych liniach, na wyranych bryach. Racjonalizm kierowa wic zadaniami Bauhausu, w ktrym malarstwa uczyli i Wasyl Kandinsky, i Pau Klee. P a u l Klee (18791940), cho pochodzenia szwajcarskiego, w znacznej mierze naley do malarstwa niemieckiego. Studiowa w Monachium razem z Kandinskym. By przede wszystkim rysownikiem. W swych obrazach, ktrych tre pozornie bya wzita z natury i ycia, sprowadza wszystko do rytmu, do symbolu, do znaku. Jak kade malarstwo geometryzujce, dziea Klee pozostawiaj niedosyt. Nie brak mu byo pomysw, nie brak formy, myli, ktre ogranicza wiadomie, ale chcielibymy, aby artysta poszed dalej w swych poszukiwaKLEE. MALEWICZ 549 niach, aby powiedzia wicej (ry. 471). Dwch malarzy opierajcych swoj sztuk na tych zaoeniach, cho dziaajcych niezalenie od siebie, naley tu wspomnie. Pit M o n-drian (18721944) ju w r. 1911 prbowa w Paryu malowa abstrakcyjnie i ostatecznie doszed do obrazw przedstawiajcych kwadraty i czarne linie (ry. 472). W Moskwie i w Leningradzie dziaa Kazimierz Malewicz (18781935), podobnie jak Mondrian racjonalista malarski, ktry po okresie kubizmu doszed do cakowitej abstrakcji i to ju w roku 1913. Wystawi wtedy w Moskwie obraz przedstawiajcy jedynie czarny kwadrat na biaym tle, czym wywoa sensacj i ywe dyskusje. W roku 1915 Malewicz wyda manifest suprematyzmu, tak bowiem nazwa swoje malarstwo (ry. 469). Razem z Kandinskym, Klee i Mon-drianem Malewicz zosta uznany za jednego z twrcw malarstwa abstrakcyjnego. Wszyscy wymienieni oddziaali te ha nowoczesn archi-tektur. W latach trzydziestych 20 wieku zbudowano w Nowym Jorku tzw. Orodek Rockefellera [Rockeleller Cen-ter). Jest to zesp szeciu wieowcw przy Pitej Alei, sucy instytucjom kulturalnym. Przed gwnym wieowcem znajduje si wolny plac (50X40 m), w lecie zajmowany przez kawiarni, w zimie uywany jako lodowisko. Ozdabia go wyzocona fontanna Prometeusza (rzebi P. Manship). Wszdzie panuje rzeczowo form. Lica gmachw dziel jedynie listwy, wrd ktrych mieszcz si

550 LE CORBUSIER 472. P. Mondrian, Kompozycja, 1914. Otterlo, Rijksmuseum KrOlter-Muller okna. Glwny architekt gmachw A. Reinhard liczy, e budynki dziaa bd z daleka sw prostot. Nie wzi pod uwag, e w cigu najbliszych lat wyrosn wok Orodka podobnie wysokie, a nawet wysze gmachy. Rzeczowo Orodka Rocke-fellera, bogactwo metali i szka, wywary duy wpyw na architektur 20 wieku. Rozpocz si okres budowy wysokociowcw na caym wiecie, chwilowo przerwany drug wojn wiatow. Charles Edouard Jeanneret porzuci w 1920 roku swe nazwisko razem z malarstwem kubistycznym, by pod pseudonimem Le Corbusier (1887 1967) zasyn jako architekt. Porzuciwszy kubistyczne malarstwo okaza poetyck imaginacj w stosowaniu najrniejszych form, od geometrycznych i funkcjonalnych (blok mieszkalny w Marsylii) do pynnych, branych z natury (kaplica w Ron-champ). W porwnaniu z Gropiusem Le Corbusier wykaza wiksze osobiste zaangaowanie. Le Corbusier przewidzia rozwj no woczesnej architektury. Nowy materia, elazo i beton, wyzyska dla zmiany proporcji i ciaru w architekturze. Na optycznie lekkich podporach stawia due bryy muru i cian, przez co ama dotychczasowe prawa statyki (np. gmachy rzdowe w Czandigarh w Pendabie). Le Corbusier obudzi Francj ze snu, w jakim bya pogrona jej architektura od czasw budowy wiey Eiffia. Le Corbusier poprowadzi architektur do nowego midzynarodowego stylu. W Stanach Zjednoczonych wybi si Ludwik van der Rohe (ur. 1886), podobnie jak Gropius, emigrant z Niemiec hitlerowskich. Rozwin dziaalno w Chicago, gdzie wok niego powstaa caa szkoa, ktra rzeczowy i prosty styl rozpowszechnia po caej Ameryce Pnocnej. Wyzwolenie architektury z tradycyjnych form, wznoszenie wieowcw, stworzyo z miast amerykaskich zbiorowiska gmachw rosncych w gr, niczym twory przyrody. I w istocie takimi s, jeli uzna za wyraz przy-

552 W AMERYCE 474. Plac centralny w Brazylii (miecie). aren. O. Niemeyer, ok. 1960 475. Biblioteka uniwersytecka w Me-ksyku (miecie), arch. J. 0'Gorman, G. Saavedra, J. M. de Yelasco, 1951 1953 POWSZECHNO NOWEJ ARCHITEKTURY 553 rody rozumowanie ludzkie, prawa techniki, chemii i oblicze. Ze szkoy szwedzkiej (nieco chodnej architektury) wyszed Fin A l v a r Aalto (ur. 1898). Zaj w swoim kraju najpowaniejsze miejsce, wysun si te na czoo architektw wiatowych. Posiada silne wyczucie materiau, posugujc si take drzewem. Wytworzy wasny styl mikkich zaama w poczeniu z drzewem i ceg. Poza rodzinn Finlandi zbudowa w Ameryce w Cambridge (Mass.) gwny gmach tamtejszej Politechniki. We Woszech Pier Luigi Ner-vi (ur. 1891) rozpocz dziaalno jeszcze przed pierwsz wojn wiatow. Stadion we Florencji o miao zaprojektowanym dachu (1931), hangary w Orbettello (pierwszy i drugi), a wreszcie gmach Unesco w Paryu (1953) ustaliy jego saw. Budowa w Rzymie (ry. 473) i w Watykanie (papieska sala audiencjonalna), a w r. 1958 rozpocz budow olbrzymiej hali w Paryu w Rond-Point de la De-fense, wyznaczajc t budowl charakter caej nowej dzielnicy. Po drugiej wojnie wiatowej szkoa Le Corbusiera rozwina szerok dziaalno w Ameryce Poudniowej. W roku 1956 Le Corbusier zosta zaproszony do Brazylii, aby zaprojektowa w Rio de Janeiro gmachy uniwersytetu. Najwybitniejszym uczniem Le Corbusiera okaza si Oskar Niemeyer (1907). Razem z L u c o C o s t a zaprojektowa w centrum Brazylii budow nowej stolicy, o tej samej co kraj nazwie (ry. 474). Budynki lam wzniesione odznaczaj si rozmaitoci lonn, opartych na geometrii, w poczeniu z wyobrani i technicznym wyrafinowaniem. Rwnoczenie w Meksyku powstaa nowa dzielnica uniwersytecka (ry. 475), podobnie jak w Wenezueli. Nowoczesny styl przenis si po drugiej wojnie wiatowej do Japonii, gdzie powstay liczne budynki z betonu, stali i szka, mao oryginalne, bo kopiowane. Na caym wiecie zapanowaa architektura elaza, betonu i szka, zawieszonych powierzchni, przesuwanych cian, prefabrykatw a proces ten dopiero si rozpocz. To, co teoretycznie wypracowali architekci w pierwszej poowie 20 wieku, znalazo zastosowanie na caym wiecie. Powsta te jeden midzynarodowy styl, odrzucajcy cechy indywidualne, oparty o geometri bry, gwnie prostoktnych z dnoci do wertykaliz-mu. Gmachy tak stawiane odrzuciy, zwaszcza w Ameryce, podziay cian, pokrywajc budynki z zewntrz taflami szka, nie przepuszczajcego gorcych promieni soca. Powierzchnie wysokociowcw bywaj czarne, zote, srebrne, pomaraczowe, zalenie od barwy szka i aluminium, od pory roku i dnia. Efekty byskw i kolorw s znaczne. Gorzej jest z podziaami gmachw wewntrz, bo poniewa kady metr kubiczny posiada du warto, przestrzenie s niskie, zduszone. Mechaniczne sprztanie nakazuje wznosi powierzchnie bez gzymsw i ozdb. Aluminiowe, plastikowe, szklane ciany wkadane w stalowe ramy, zacieraj wraenie domu, sali, korytarza, wreszcie pokoju, nadajc wntrzom charakter jakby akwariw, po ktrych kry nowoczesny czowiek.

554 NOWE MATERIAY. NOWE KONSTRUKCJE Absolutna higiena, klimatyzowane wntrze, opanowana akustyka odsuwaj od uytkownika przeycia indywidualne. Rezultatem tego, przy atwoci transportu samochodami, jest ucieczka uytkownikw owych wieowcw do podmiejskich osiedli willowych. Miasta wyludniaj si popoudniami. Nie maj wieowce wielkich przestrzeni wewntrz, a te, ktre s, wymagaj dekoracji. W Orodku Rocke-fellera starano si oywi powierzchni przedsionka malowidami (ok. 1937). Przyjto mitologi oraz symbolik zwizan z czowiekiem i jego prac. Jos Maria Sert namalowa tam fresk Przeznaczenie czowieka, Barry Faulkner skomponowa mozaik My/, Fritz Glarne namalowa fresk zoony z kwadratw. Dla nowoczesnej katedry w Coyentry w Anglii utkano we Francji w r. 1950 olbrzymi dywan, ktry zawieszono w prezbiterium. ciany Uniwersytetu w Meksyku ozdobi Diego da Rivie-ra potnymi malowidami. Do najlepszych dekoracji naley wielki obraz meksykaczyka Rufina Ta-mayo, przedstawiajcy korowd taneczny w przedsionku gmachu Narodw Zjednoczonych w Nowym Jorku. Lot Ikara w wielkim formacie namalowa Picasso w r. 1957 dla gmachu Unesco w Paryu. W Ot-tawie, w przedsionku wieowca Place Bel, Tamara Hans-Jaworska zawiesia duy gobelin przedstawiajcy Kwiaty Kanady. Mozaiki, malowida, tkaniny maj wprowadzi kolor i rozmaito na powierzchni cian, jak kiedy witrae w katedrach. Nowe akrolltycz-ne farby wywouj pomienne efekty. Jest jeszcze za wczenie, aby oceni, jak dalece artystyczne w sensie architektonicznym lub plastycznym s dokonania budowlane drugiej poowy dwudziestego wieku. Mamy tu na myli wielkie cigi komunikacyjne, autostrady, lotniska, mosty i zapory, dwigi i wieowce, kombinaty hal fabrycznych, a take owietlenia gmachw i alei, szklane ciany lub wyoone szklcymi metalami. Bardzo rne bywa oddziaywanie tych budowli, zmieniajcych krajobraz, przecinajcych jego piony i poziomy. Budowle te posiadaj wartoci estetyczne. Lecz ile razy staj si zgrzytem, kiedy podporzdkowuj sobie lasy, gry, morza. Z drugiej strony trudno wymaga, aby linie wysokiego napicia albo wodne zapory, ktrym czowiek zawdzicza dobrobyt, liczyy si z krajobrazem. Jak dalece s jednak , owe konstrukcje dzieami sztuki? Czy wolno im narusza wspycie czowieka z przyrod? Pamitajmy o jednym. Wymiarw w sztuce nie da si bez koca powiek- , sza, tak samo jak nie da si ich bez koca pomniejsza. W pewnej chwili rozmiar przestaje dziaa, mimo e budowla ma gigantyczn wysoko, tak samo jak przy zmniejszaniu oko w kocu przestaje widzie rysunek, a dostrzega tylko plam. Dlaczego? Bo wielko budynku nie polega na '< ogromie, monumentalno nie polega na wysokoci, ale na wspdziaaniu, czyli na proporcjach. Niezrozumienie tych zasad, niewyksztacenie ich, prowadzi do przykrych sytuacji, przede wszystkim u tych, ktrzy do sztuki, a zwaszcza do architektury, wprowadzaj czynniki pozaartystyczne. Ten bd widzi si czsto w architekturze 20 wieku. Unikn tego bdu Pary, budujc now dzielnic La Defence daleko za miastem w latach 19601972, rozplanowujc mdrze i piknie place, dojazdy i wieowce. W Paryu natomiast zastrzeenia budzi centrum kultury im. Georga Pompidou. Przenosi ono w architektur miejsk formy wielkich fabryk, rafinerii i hut. Stajemy przed mnogoci rur, kotw, przewodw spltanych w niezrozumiay kb. Czy powtarzanie tych form nie jest tak sam pomyk, jak kiedy budowa dworcw kolejowych w stylu gotyckich katedr? W rzebie powsta trzeci w 20 wieku odmienny kierunek, polegajcy na zafascynowaniu form maszyny, aparatw, instrumentw. Tym razem twrcy zerwali z poszukiwaniem formy. Konstrukcj uznali za dziaanie estetyczne: koa zbate, druty, walce, osie, cylindry. Temu stylowi powicili si dwaj bracia Naum Gabo i Antoni Pevsner. Obaj pochodzili z Kijowa, ale osiedlili si na Zachodzie. Podobnie Wgier L a s z I o Mohoy-Nagy (zwizany z Bau-hausem Groplusa), podobnie Hiszpan Julio G o n z a l e s. Surrealizm znalaz

zwolennika w ksztatach stosowanych przez A l b e T t o G i a c o-m e 11 i e g o. Na rzeb europejsk oddziaa H a n s A r p, dadaista, pniej zwolennik abstrakcji. Konstruktywizm, w tej postaci, w jakiej powsta w latach dwudziestych, nie przetrwa co prawda drugiej wojny wiatowej, lecz wywar znaczny wpyw. Jeszcze przed r. 1939 i 1940 konstruktywizm i zafascynowanie ge36* RZEBA ABSTRAKCYJNA 555 ometri, ustpiy przed organicznymi ksztatami, nasuwajcymi skojarzenia ze wiatem przyrody. W czasie drugiej wojny wiatowej w Anglii wystpi Henry Moore, natychmiast zyskujc saw. Nowoci w jego rzebach bya monumentalno l sia. Indywidualno Moore^ objawia si nie tylko w studium ciaa ludzkiego, lecz w czeniu form koci, plazmy i komrki w cao siln i pen wyrazu (ry. 476). Wilhelm de Koonig (ur. 1904) rzebiarz holenderski wprowadzi nowy styl rzebienia postaci ludzkich z nieforemnych odleww brzu i elaza jakby z ulu. Takie zarysy postaci posiadaj w sobie pewien ruch drcy, wywoujcy niepokj. Kiedy w 19 wieku bliscy tego stylu byli rzebiarze Carpeaux i Meunier. Marino Marini (ur. 1901), rzebiarz woski, zyska wiatow saw. Ekspresjonista, zafascynowany staroytn rzeb etrusk, przenis jej si w wiek dwudziesty (tabl. LII). W latach 19411971 nowa generacja artystw, gwnie malarzy, dosza do gosu. Nie tylko w Paryu, ale l w orodkach pozaeuropejskich. Saw zyska w r. 1948 malarz z charakterystycznym konturowym rysunkiem B. Buffet. Wystpiy kierunki, w ktrych cakowity abstrakcjonizm form by najsilniejszy. W Europie, zwaszcza rodkowej, byo to reakcj przeciw sztywnemu klasycyzmowi l rysunkowoci, narzucanymi przez faszyzm i hitleryzm. W Stanach Zjednoczonych ekspresjonizm abstrakcyjny reprezentowa w tym czasie Jackson Pollock (zm. 1956). Szkoa paryska skupia najwiksz

556 CIGE ZMIANY. POP ART. OP AKT 476. H. Moore, Posta lezca, 1957. Monachium, PinaJcoteka ilo artystw abstrakcjonistw rnej narodowoci. W latach 19551960 rozwin si faszyzm, operujcy swobodnie rzekomo przypadkow plam barwn (F r. B o r e s, M. R o t h k o, G. Singiel, G. Sutherland, J. Bazaine. M. Carletti, H. Har-tung, G. Schneider, J. Le M o-al, S. Poliocoff). Pod wpywem kaligrafii Dalekiego Wschodu pojawi si kierunek rysunkowy przypominajcy bardziej znaki ni obrazy (S. C a p o g r o s s i, P. Soulages, R. U b a c). Od roku 1950 niemal kada wystawa w Paryu przynosi nowe kierunki i style nie pretendujce zreszt do trwaoci. Zatarcie cech indywidualnych, zerwanie z lokalnymi lub narodowymi tradycja- ' mi jest charakterystyczne dla wielu kierunkw. W rzebie w poowie wieku Sandy Calder (18981977), Amerykanin zamieszkay we Francji, zastosowa nowy kierunek. Pochodzi z rodziny rzebiarzy od trzech pokole, ale zerwa z rzeb w sensie nieruchomych figur, nawet abstrakcyjnych. Porway go ksztaty ruchome, jakie spotykamy w maszynach, w latawcach, wiatrakach, zawieszone na drutach i trapezach cyrkowych niespokojne i ywe. Odebra im uytkowo, ale nie odebra ruchu (std mobile art). Kompozycje Caldera zastosowano jako ozdoby placw przed wieowcami, na stadionach i w ogrodach, gdzie ich przestrzenno i ruch niepokoi widzw. Tu naley take twrczo Amerykanina Richarda Lippolda (ur. 1915). Jego najwybitniejszym dzieem jest kompozycja, ktr autor nazwa Ruchem sfer sonecznych. Jest to wielki zestaw (liczcy 4 m rednicy) wykonany z drutw ze zota, uoonych promienicie, nawzajem si przenikajcych, wyrastajcych ze rodka. To zestawienie wysoko zawieszone i owietlone, drga za lada wstrzsem, wywoujc fascynujce wraenie. Artysta pracowa nad dzieem trzy lata, zuywszy na dzieo przeszo 2 ty. m drutu. Dzi ta kompozycja przestrzenna jest ozdob zbiorw zota w Muzeum Metropo-litan w Nowym Jorku. W latach szedziesitych pojawiy si w sztuce amerykaskiej dwa prdy o podobnych nazwach, ale o rnych programach. Pop Art (czyli Popu/ar Ar() to korzystanie z gotowych elementw nawet nieartystycznych, w czym kierunek ten bliski jest dadaiz-mowi i czasom pierwszej wojny wiatowej. Pop Art ma zadziwia, wywoywa wstrzs u widza przez anty-estetyzm i wzburzenie. W malarstwie i grafice reprezentuj Pop Art R. Rauschenberg i S. Stein-b erg. Op Art (czyli Optica; Art) wykorzystuje zjawiska fizyczne, zudzenia kolorw i form, dla wywoania ruchliwych drgajcych efektw (V a s a r e-1 y). Oba kierunki s bardziej dekoracyjne ni malarskie. ODRZUCENIE POJCIA PIKNA 557 Z kolei rzeba europejska lat szedziesitych nawizaa do kierunkw ustalonych w pierwszej poowie wieku. Oderwanie od klasycyzmu, abstrakcjonizmu, konstrukcja (gwnie przestrzenna), a nie formowanie czy rzebienie w materiale oto cechy, z jakimi rzeba wkracza w ostatni wier wieku. Z pocztkiem lat siedemdziesitych w Paryu wystpia grupa malarska La jeune peinture (G. F r o m a n g e r, L. F l e u r y, M. P a r r e, G. T i s s e-r a n d), ktra polityczn satyr i protestem przepenia swe obrazy. Jest to swoisty surrealizm, lecz bez uywania elementw podwiadomoci. Co wyniknie z kierunkw takich, jak tzw. sztuka niemoliwoci", przyszo pokae. W naszych czasach pojcie pikna w ogle usunito z estetyki. U Grekw, jak mwilimy we wstpie, estetyka opieraa si na wierze w idea ksztatu; potem w renesansie na tym, co nazywano concordan-za, czyli proporcj; potem przyszed wdzik-gracja, potem smak ie gout, potem (u romantykw) natchnienie wieszcze albo przywoywanie wizji. Zblia nas to do stwierdzenia, e pikno zwizane jest z psychik twrcy i widza i rzeczywicie wok psychiki, psychologii, a nawet psychiatrii, obracaj si w naszym stuleciu poszukiwania praw estetycznych. Samo pojcie pikna jako przyjemnego zestawu form zostao odrzucone, zjawio ^ si w to miejsce pojcie efektu, zaskoczenia, wstrzsu.

Rwnoczenie (po r. 1960) pojawi si ruch artystyczny (jak kiedy podczas pierwszej wojny ruch dadaistw) znajdujcy wyycie twrcze w dziaa-

558 DZIEDZINA NERWW I POMYSW niu i w wystpieniach {happening}. Jest to urzeczywistnianie wizji, rodzaj zabawy, stosowanej najczciej przez rodowiska malarzy i rzebiarzy. Nie jest to twrczo plastyczna, ile raczej widowiskowa, zbliona do teatralnej. Z kolei (ok. r. 1970) zaczto propagowa (zwaszcza w Ameryce) konceptualizm, czyli realizacj przedstawie plastycznych nalecych bardziej do wiata wyobrani, nerww, myli, ni do wiata form. Zdaniem konceptuali-stw (A. Reinhardt, J. Kossuth, krytyk M. McLuhan) tre dziea sztuki, sama tre przekazu, jest interesujca wszystko jedno, czy to jest dramat namitnoci, czy chaos abstrakcji. Konceptualici chc pozby si formy i sam pomys lub przekaz, najczciej peny ironii, uwaaj za dzieo sztuki. Przekaz jednorazowy, tak jednorazowy jak koncert lub wystp aktora. Wszystko to wiadczy o godzie nowoci, o obawie, aby sztuka nie staa si schematem. W myl teorii konceptualistw sztuka musi by bezprzedmiotowa, bezsen-sowa, bezosobowa, bezuyteczna, ma zastanawia ale nie ma odpowiada, ma jedynie sugerowa. Nie mylimy w tym miejscu ani zwalcza wspomnianych kierunkw, ani ich zachwala. Jedno jest pewne, e jeeli wystpienia konceptualistw maj oddziaywa, wymagaj, by pojawiy si wybitne indywidualnoci twrcze. W Muzeum Sztuki Nowoczesnej i w Muzeum Gugenheima w Nowym Jorku w r. 1965 malarze tacy jak Joe Baer, Agnes Martin, Ellsworth Kelly, Robert Mangold wystawili ptna pokryte jednym kolorem (np. biae paszczyzny) lub zestawienie kilku kolorw i paszczyzn. Andy Warhol uzna mechaniczne powtarzanie motywu w r. 1963 za malarstwo. Ro Cooper w r. 1971 wystawi starannie wykonan pyt szarej, szklistej masy, spkan ornamentalnie. Inne grupy artystyczne, wycigajc wnioski z happeningw i konceptualizmu, chcc utrwali te eksperymenty prezentuj na wystawach worki zwizane sznurem, porzucone puszki, papiery i miecie, krwawy banda i ko, zlepek fotografii i kb baweny. Pokazuje si te przedmioty na wielkich wystawach w Nowym Jorku, w Paryu, na Biennale Weneckim. Te natures mortes s w swym stylu realistycznym organizowaniem i nadawaniem treci przedmiotom. Tre ta tak dalece porywa artyst, e jego indywidualno zatraca si, podczas gdy trwao dziea nie istnieje. Niektre znowu rzeby i prace konceptualistw nale do karykatury, zwaszcza gdy posuguj si odlewami z gipsu ludzkiej postaci w grymasie obrzydliwoci czy lku, na tle rzeczywistego mietnika, pobojowiska lub szpitalnego, skrwawionego ka (Tomiyo Sasaki w Kanadzie, ur. 1943). Jest to Body Art Sztuka cielesna. Nie s te przedstawienia nieznane sztuce: panopticum, gabinet figur woskowych, lalki wystawowe, od dawna stosuj efekty konceptualizmu. Najwietniej, najgenialniej przedstawi w 19 wieku karykaturalne sceny H. Daumier w swych litografiach z ycia, przed nim, cho inaczej, Goya. W latach siedemdziesitych dwudziestego wieku owe nastroje wrciy w brutalniejszej formie. W rzebie z pocztkiem lat siedemdziesitych pojawia si fala nowego konstruktywizmu, czyli dno do odrzucenia artyzmu form, a podkrelenia konstrukcji. Gwnie idzie tu o dziaanie perspektywiczne za pomoc luster, szyb, blach, tworzyw sztucznych, elaznych belek, rur, koloru i owietlenia. Te eksperymenty znowu przypominaj teatr, zwaszcza jego efekty inscenizatorskie. Brak w nich tylko aktora i sowa. W drugiej poowie wieku nastpi silny rozwj grafiki i fotografiki. Pierwsza zamienia si raczej w malarstwo odsuwajc na dalszy plan mudn prac rczn rytu w drzewie i metalu (okazao si bowiem, e techniki t stawiaj przed artyst moliwoci ograniczone). Rozwina si technika paska odbijania obrazu z pyty, nieraz w jednym tylko egzemplarzu. Co do fotografii (ktra przyja nazw fotografiki), jej rozwj poszed wielu drogami (fotografia reporterska, naukowa, kolorowa), z ktrych styl surrealizmu najlepiej odpowiada ambicjom i celom fotografikw. Cigle pojawiaj si wynalazki techniczne dotyczce plastyki. Historyk sztuki

musi je najpowaniej bra pod uwag, mylc o przyszoci. Wiek 21 bdzie widzia szerokie zastosowanie nowych technik i nowych rodkw artystycznego wypowiedzenia si, tak jak nasz wiek zobaczy narodziny filmu i telewizji. Niektre techniki s tak rewolucyjne jak holografia (tj. rodzaj fotografii bezsoczewkowej lub przestrzennej). Holografia reprodukuje nie tylko kolory, ale i trzeci wymiar, tj. gbi. Zuda przestrzeni jest w takim obraWYNALAZK1 TECHNICZNE 559 zie niemal cakowita. Istniej take sposoby mechanicznego kopiowania nie tylko powierzchni obrazu, ale i jego faktury, poczynajc od gruboci ptna a do sposobu kadzenia farb. Jedynie wprawne oko pozna, e ma przed sob dzieo mechanicznie wykonane. Nowe techniki cigle powikszaj swe moliwoci. Coraz mielej wkraczaj w dziedziny twrczoci indywidualnej. Dlatego nawet te eksperymenty plastyki, ktre wydaj si nam niezrozumiae lub dziwaczne, s uzasadnione, bo kto wie, czy nie znajd zastosowania w przyszoci. Najciszym bdem, jaki popeni moemy, to potpianie nowych zjawisk w sztuce, gniew wobec artystw, ktrzy szukaj form wypowiedzi, wobec krytykw zachwalajcych nowo, zorzeczenia na muzea i wystawy popierajce eksperymenty. Staralimy si je wyej bardziej sklasyfikowa ni oceni i zobaczy, ktre dokd prowadz. W 21 wieku w zakresie sztuki, oprcz problemw natury formalnej, wystpi take zjawiska oglniejsze. Niektre z nich bd miay charakter spoeczny. Pierwszym takim zjawiskiem jest czenie si sztuk plastycznych z filmem i telewizj: Wzajemne przenikanie si bdzie cigle wzrasta, doprowadzajc do zatarcia granic midzy tymi dziedzinami twrczoci. Drugim zjawiskiem jest upowszechnianie si sztuki, coraz wiksze i szersze. Reprodukcje dzie sztuki pozwol na przeycia artystyczne w zaciszu wasnego domu. W niedalekiej przyszoci

,d0 GD NOWOCI. EKSPERYMENTY. PRZYSZO nie bdzie rnicy midzy oryginaem a kopi. Co wicej, kopie (czy reprodukcje) pozwol przez powikszenie fragmentu z jakiego obrazu (np. pejzau z portretu Rafaela) dojrze nowe, zazwyczaj nie dostrzegane w dziele sztuki wartoci. Wkroczenie psychologii do bada nad sztuk ma zasadnicze znaczenie. Jest wstpem do dalszych, jeszcze cilejszych analiz artystycznej twrczoci, kto wie, czy nie do znalezienia oglnych praw, do zmechanizowania pewnych zjawisk twrczoci i do zamknicia ich w maszynie w tym stopniu, e twrca wykonywa bdzie kilka rnych dzie sztuki rwnoczenie. Moliwoci, jakie przyniesie 21 wiek, s nieskoczone (obrazy ruchome, wiecce, rzeby oywione, obrazy plastyczne, etc.). Nie jest wykluczone, e potrafimy materializowa wizje i fantazje, a prawa kolorytu, rytmu i harmonii form bd oddawane za pomoc innych narzdzi ni pdzel i duto. Tanio materiaw i mechanicznego powielania narzuci take nowe moliwoci dekoracyjne ju nie tylko wntrz, ale i fasad gmachw lub caych ulic i dzielnic. Innym zjawiskiem, jeszcze nie zbadanym przez ekonomistw i socjologw jest wzrost kolekcjonerstwa dzie sztuki. Nie od dzi kolekcjonerstwo ma podoe ekonomiczne: jest lokat kapitau, wynikiem podatkowych ulg, zyskw handlowych, etc. W stuleciu nastpnym wzronie warto dzie sztuki, ktre oka si trwalsze ni inne dobra, przede wszystkim zoto. W 21 wieku doprowadzi to moe do zastpienia parytetu zota parytetem dzie sztuki, zapewne w ograniczonym zakresie lokat prywatnych. Niemniej te zjawiska artystyczne bd wywieray wpyw ekonomiczny. Wzronie take rola muzealnictwa. W miar rozwoju podry i turystyki muzea przestan by instytucjami wyjtkowymi (jak niegdy szkoy), a stan si powszechn koniecznoci. Dotychczas w wielu krajach muzea s uwaane za luksus, a ich opiekunowie i pracownicy za wygodnych piknoduchw. To lekcewaenie zniknie, jak zniko lekcewaenie dla zawodu nauczyciela. Dalsz zmian, ktr przyniesie wiek najbliszy, bdzie zmniejszenie roli szkolnictwa w zakresie sztuk plastycznych na rzecz klubw artystycznych, zwizkw twrczych, konkursw i wystaw. Skoro wszelkie formy uznane s za wartociowe, zarwno te, ktre uprawiaj zawodowi plastycy, jak i te, ktre pyn z czystego dyletantyzmu (mioni ctwa), a dalej. z obyczaju albo z przypadku, zawd artysty-nauczyciela bdzie polega na przewodniczeniu grupom osb pragncych tworzy, lecz nie bdzie polega na przekazywaniu ustalonych form. Bezpowrotnie min marzenia o klasycyzmie lub o majsterszulach. Umiejtno bdzie moe szanowana, ale nie bdzie uznana za nowo. Na takie to 19 wieku, 20 wieku i rozwoju w przyszoci przypadaj dzieje wspczesnej sztuki polskiej. Jej obrazem chcemy niniejsz ksik zakoczy. Zacznijmy od stwierdzenia, e niestety muzea polskie s ubogie w dziea sztuki europejskiej 20 wieku. Na ten stan rzeczy zoyo si wiele: publiczne zbiory polskie powstaway w biecym stuleciu bez odpowiednich rodkw, bez gmachw, wrd zmaga z powojennymi trudnociami. Rwnoczenie nie okazywano zrozumienia dla sztuki obcej, obawiano si nowatorstwa, za skandal uwaajc ju samo zainteresowanie sztuk abstrakcyjn. I tak np. w Krakowie nie zbierano (w latach 1919 1939) dzie formistw, a w Warszawie w tym samym czasie odrzucono kolekcj nowoczesnych obrazw szkoy paryskiej, odsyajc j do odzi itd. Dzi do rzadkoci nale w polskich zbiorach awangardowe dziea sztuki europejskiej. Dzieje naszej wspczesnej sztuki 20 wieku rozpoczyna okres Modej Polski, ktry koczy si z rokiem 1914, z wybuchem pierwszej wojny wiatowej. Ruch Modej Polski podzieli mona cile na trzy okresy. Orodkiem jest gwnie Krakw, a take Warszawa i Lww. Od roku 1893 do 1900 pojawi si pierwsze wieci o impresjonizmie (przywiezione przez Pankiewi-cza i

Podkowiskiego do Warszawy i przez Wyspiaskiego i Mehoffera do Krakowa). Wystpuje czenie si impresjonizmu z symbolizmem. W tym czasie zostaje zaoone przez Stani-

562 SZTUKA. FORMICI. NOWOCZESNO slawskiego, Wyspiaskiego i Mehof-fera Stowarzyszenie Artystw Polskich Sztuka" (1897), a take zostaje zreformowana przez Juliana Fa-i a t a Akademia Sztuk Piknych w Krakowie. Do Krakowa przyjeda pisarz Stanisaw Przybysze wski, aby obj redakcja czasopisma ycie", ktre odegrao wielk rol. Rwnie w Warszawie Chimera", redagowana przez Zenona Przesmyckie-go, staje si orodkiem nowego kierunku. Od roku 1900 do 1907 rozpoczyna si szczytowy okres Modej Polski. Przepojony jest stylem secesji. Premiera Wesela Wyspiaskiego (1901) staa si wydarzeniem otwierajcym saw Wyspiaskiemu jako malarzowi i poecie. Do chwili jego mierci (1907) jego sztuka (ry. 477), podporzdkowana literaturze, zdobywaa sobie coraz liczniejsze krgi spoeczestwa. Obok niego stanli Jzef M e h o f f e r, wybitny artysta przede wszystkim dekoracyjny, Leon W y-czkowski, obdarzony ogromn atwoci rysunku, Jacek Malczewski, ktry porzuci realizm na rzecz symbolizujcych wtkw treciowych, Teodor Axentowicz portrecista, Witold Wojtkie-w i c z twrca obrazw penych symbolicznych aluzji. Impresjonizmowi w wydaniu francuskim byli bliscy przede wszystkim Olga Boznanska-i Jan Stanisawski, a take Wadysaw Slewiski i Wojciech Weiss. Z rzebiarzy wymieni wypada dwch: Konstantego Laszczk K s a-werego Dunikowskiego. W okresie szczytowym Modej Polski doroso pokolenie uczniw krakowskiej Akademii Sztuk Piknych. Artyci ci obok malarstwa uprawiali tzw. sztuk stosowan, czyli przemys artystyczny (na polu kowalstwa, kilimw, grafiki i drukarstwa), wprowadzajc tam secesj. Wtedy te powsta styl zakopiaski stworzony przez Stanisawa Witkiewiczaojca, a operujcy swobodnie motywami sztuki ludowej. Wywar on wielki wpyw na zdobnictwo Modej Polski, take w jej trzecim okresie od r. 1907 (od mierci Stanisawskiego i Wyspiaskiego) do r. 1914 (do chwili wybuchu pierwszej wojny wiatowej). W roku 1917 powstaje w Krakowie wany, cho przez niewielu artystw stworzony ruch formistw, oparty na kubizmie i futuryzmie. Gwnymi twrcami s tu: Zbigniew Pronasz-ko, Tytus Czyewski, Leon Chwistek, Jan Hrykow-ski, Tymon Niesioowski, Stanisaw Ignacy Witki e-w i c z oraz August Zamoy-s k i. Formici dokonali przeomu sztuki modopolskiej. Ich grupa rozpada si jednak ju w r. 1921. Kilku artystw polskich weszo w latach midzywojennych do ficole de Parls. W pierwszym rzdzie Jzef P a n-k i e w i c z, zasuony mistrz pnego impresjonizmu i wytrawny kolo-rysta, Ludwik Marcoussis (M a r k u s, 18831944) zwolennik kubizmu, Mojesz Kisling (18911953) portrecista, Eugeniusz ak (18841926) i Tadeusz Makowski (18821932). Sztuce nowoczesnej w znaczeniu kompozycji, oderwaniu si od modela, powici si jedynie Markus. Inni pozostali wierni wzorom natury, tak silne byo uczucie i przywizanie do natury. Niemniej ze szkoy francuskiej wynieli poczucie koloru. W latach 19251939, mimo wielkiego oddania si sprawie konstrukcji i formy, rodzime prby sztuki opartej na mechanice i technice, na funkcji form, pozostay miaymi prbami, a ich twrcy nie zyskali uznania (Strze-miski, Staewski, Szczu-ka, Berlewi). Rwnoczenie przyszli do gosu postimpresjonici. Grupa tzw. kapistw KP, czyli Komitet Paryski" w oparciu o tamtejsz pracowni Pankiewicza (a do r. 1939, a take i pniej), przeja reprezentacj malarstwa polskiego, czc je ze sztuk francusk. Postimpresjonici polscy, rozwijajc gon dziaalno, nie zdoali jednak wstrzyma rozwoju sztuki abstrakcyjnej. Okazali si grup mao oryginaln. Sztuka abstrakcyjna zjawia si w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w rozmaitych rodowiskach, gwnie w latach pidziesitych. Wydaa interesujce dziea, twrczo yw, cho nie zorganizowan, tak jak na caym wiecie, skrajnie swobodn i dlatego tak trudn do oceny. Mona oglnie stwierdzi, e wsp-

ZNACZENIE SZTUKI W POLSCE 5fi3 czesna sztuka polska stana na wysokim poziomie artystycznym, europejskim i dorwnuje sztuce innych narodw, e ceniona jest na wiecie. Kilku artystw polskich osiado za granic, gdzie cieszy si niesabncym powodzeniem. Zainteresowaniem ciesz si take za granic nasze wystawy, organizowane przy wydatnej pomocy wadz pastwowych. Mimo wszystkich trudnoci, ktrych nigdy nie brak przed ludmi powicajcymi si sztuce, znaczenie roli artystw i zrozumienie dla nich niepomiernie wzroso w cigu ostatniego pokolenia. W zasadzie druga wojna wiatowa przerwaa w Polsce realizm pokolenia Matejki. Zacztki nowych pogldw artystycznych kiekoway u nas ywo w dwudziestoleciu midzywojennym, przyczyniajc si do wyzwolenia z wielu przyzwyczaje i wiar. Nie znaczy to jednak, by nie ceniono wysoko, coraz wyej sztuki 19 wieku, podobnie zreszt jak w innych krajach. U nas spoeczna i narodowa rola sztuki w 20 wieku jest gwn zasug artystw Modej Polski. To oni sw wiar w posannictwo talentw wyznaczyli sztuce polskiej drog, po ktrej obecnie dy.