Katarzyna Trzeciak Paranoja miasta (Deliryczny Nowy Jork Rema Koolhaasa) http://e.czaskultury.

pl/czytanka/literatura/1543-deliryczny-nowy-york Nowy Jork american dream speniajcy si w chwili, gdy oszoomiony przyjezdny niewiadomie podnosi gow, by dostrzec gdzie daleko nad sob zwieczenie jednego z tysicy drapaczy chmur. Po co ludzie mieszkaj w Nowym Jorku? pyta Jean Baudrillard i natychmiast odpowiada: Nie cz ich adne zwizki, lecz rodzaj wewntrznej elektrycznoci majcej swe rdo w absolutnym bezadzie. Nowy Jork czysta ekstaza bezadnego mieszania si i nieludzkiej architektury, ktra przekracza czowieka i tworzy si sama, za nic majc potrzeby mieszkacw metropolii. W swojej Ameryce Baudrillard podkrela przede wszystkim przeraajce odpersonalizowanie, ktre generuje ta samo tworzca si architektura bezadu. Tymczasem Rem Koolhaas w retroaktywnym manifecie Deliryczny Nowy Jork z 1978 r. wcza do tego bezadu jeszcze jeden, kluczowy czynnik: matematyczn precyzj architektw nowoczesnego miasta. Efekt tego poczenia okazuje si zaskakujcy, oto manifest gosi powstanie miasta, ktre zrywa z dotychczasowymi formami; miasta, ktrego naczelnym imperatywem staje si nowoczesno, ucieleniana w swoim najdoskonalszym tworze Manhattanie. Koolhaas interpretuje wic Manhattan tak, by w jego pozornej sprzecznoci odnale spjno i logik poprzez ukazanie go jako produktu manhattanizmu, czyli nigdy niesformuowanej teorii, ktrej programowym zaoeniem jest ycie w wiecie od pocztku do koca stworzonym przez czowieka, a wic wewntrz fantazji. Jeli mowa o american dream, to ekranem, na ktry rzutowana jest ta uniwersalna fantazja, jest Coney Island przestrze lunaparkw, rozrywek, opartych na technologii fantastycznoci i kartonw. Rzeczywisto magicznego miasta uciech zostaa bowiem skonstruowana z kartonw i gipsu. Luna, czyli drugi po Steeplechase park rozrywki na Coney Island, zaprojektowany przez Frederica Thompsona, w cigu dnia wyglda aonie, niczym okablowany, industrialny pejza, ujawniajcy cae swoje zaplecze techniczne i wszystkie jego saboci. Dlatego, by podtrzyma iluzj miejsca marze i fantazji, potrzebna jest noc, ktra rearanuje rzeczywisto tego miejsca. Jednak noc nie jest w stanie zmieni jednego: rwnania, ktre Koolhaas uznaje za kltw, waciw caej architektonicznej dziaalnoci Nowego Jorku: technika + karton = rzeczywisto. Ze snu Manhattanu najwczeniej budz si teoretycy Wieowca Hugh Ferriss i Harvey Wiley Corbett, ktrzy szybko orientuj si, e problemy z nowojorskim zagszczeniem nie mog zosta rozwizane, bo Manhattan istnieje tylko dziki nim. T szczegln strategi okieznywania racjonalnoci poprzez fundamentalnie nieracjonalne metody, najlepiej oddaje ideologia Wieowca. Te Miasta w Miecie to puste przestrzenie, ktre maj by wypeniane rnorodnoci kadej kondygnacji. Wieowiec powiela swoj parcel kolejnymi kondygnacjami, na ktrych mieci si wszystko to, co potrzebne jest podtrzymywaniu iluzji o podboju niezasiedlonych obszarw i kreowaniu caego porzdku rzeczywistoci od podstaw. Z pojciem pustki Koolhaas wie bezmylno, ktr projektuje na powstanie Empire State Building, bdcego czym w rodzaju architektury automatycznej (nawizujcej do pisania automatycznego europejskiej awangardy), ktrej jedynym zadaniem jest ukonkretnienie abstrakcji, a wszystkimi etapami budowy rzdzi zasada automatyzmu. Uycie efektownej metafory criture automatique moliwe jest tylko w retroaktywnym manifecie, ktry podobnie jak planowanie nowojorskich architektw ma struktur metaforyczn, tj. siga do sownika poetyckich formu, by otworzy przestrzenie irracjonalnego wielkiej nowojorskiej niewiadomoci. Szczeglnie pomocny okazuje si tu rwnie sownik Salvadora Dalego, w ktrym znalaza si metoda paranoiczno-krytyczna, dca do zawadnicia irracjonalnym. Pomys Dalego to interpretacja

urojeniowa, w ktrej paranoik wykorzystuje racjonalne skojarzenia tak, by nada rzeczywistoci jedyny podany kierunek, tj. ten, w ktrym sam poda. Dziki temu pozostaje on na usugach patologicznego umysu. Dziaalno paranoiczno-krytyczna polega na fabrykowaniu dowodw potwierdzajcych niedajce si udowodni teorie, po czym wypuszcza si te dowody w wiat, tak by faszywy fakt mg zaj miejsce wrd faktw prawdziwych. Tak funkcjonowa Manhattan, czyli poligon dowiadczalny, na ktry przeszczepiano teorie, projekty i wizje obce tkanki, ktre wchania lub odrzuca, jak odrzuci np. pomys kartezjaskich wieowcw Le Corbusiera, ktrego ide fixe bya zamiana niedojrzaych i nienowoczesnych zabawek Manhattanu w produkt nowoczesnego rozumu anty-Manhattan. Manhattanizm zakrztusi si Francuzem, ale w kocu go strawi. Jak strawi wszystko, co zechce stawi opr jego paranoicznej strategii. Deliryczny Nowy Jork, historia Manhattanu, ktra konstruuje go retroaktywnie, ujawnia to wszystko, co wypierane przez architektw nowoczesnoci. To manifest, w ktrym Rem Koolhaas kreuje obsceniczn podszewk powstawania ikon amerykaskiej metropolii w toku aktywnoci rozumu paranoicznego, multiplikujcego rzeczywisto tak, by staa si sprawnie zarzdzan iluzj. Jednak metropolii przydarzaj si momenty deliryczne, w ktrych wieowce mikn, niczym zegary na obrazach Dalego. Tyle, e wwczas nie rozpywaj si, ale ukadaj w antropomorficzne ksztaty tych wszystkich, ktrych paranoiczne wizje day im fundamenty.