308

MECHANIK NR 4/2011

Bezodpadowe dzielenie prtw

ARKADIUSZ TOFIL*

Przedstawiono grup metod dzielenia bezodpadowego prtw o przekroju okrgym. Dokonano charakterystyki cicia noycami oraz innych metod wykorzystujcych dziaanie karbu, wskazujc wady i zalety kadej z tych technologii. Szerzej opisano rozwizanie wasne, polegajce na dzieleniu prtw przy wykorzystaniu technologii walcowania poprzeczno-klinowego. Omwiono najwaniejsze parametry procesu i ich wpyw na przebieg dzielenia. Przedstawiono wybrane wyniki prb dowiadczalnych, ktre potwierdziy suszno przyjtej koncepcji.
Wspczesna gospodarka rynkowa wymusza na zakadach przemysowych cige denie do podnoszenia jakoci wyrobw, przy jednoczesnym obnianiu poziomu ich cen. Jedne z kluczowych obszarw wpywajcych na struktur kosztw i determinujcych rentowno produkcji to zuycie materiau oraz liczba operacji technologicznych koniecznych do uzyskania wyrobu gotowego. Wrd zakadw zajmujcych si przerbk metali najczciej wykorzystywane s pfabrykaty z materiaw hutniczych. Do grupy tej nale powszechnie stosowane prty o przekrojach okrgych. Dostarczane s z hut w dugociach 3 6 m, a nastpnie w zalenoci od rodzaju produkcji poddawane ciciu za pomoc specjalistycznych urzdze. Wikszoci metod cicia stosowanych w procesach produkcyjnych towarzysz negatywne zjawiska, takie jak: duy ubytek materiau oraz znieksztacenia geometrii przecinanego prta (owalizacja przekroju, zadziory i defekty na powierzchni przecicia). Oszczdnoci materiau zapewnia grupa metod dzielenia bezodpadowego (bezwirowego). Proces ten najczciej realizowany jest poprzez cinanie z zachowaniem maych dokadnoci w zakresie dugoci citych odcinkw, jak rwnie prostopadoci powierzchni czoowych. Majc na uwadze zalety zwizane z oszczdnoci materiau w technologii dzielenia bezodpadowego przedstawiono gwne metody dzielenia oraz omwiono szerzej now metod dzielenia bezodpadowego metalowych prtw okrgych wykorzystujc technologi walcowania poprzeczno-klinowego (WPK). Przegld metod dzielenia bezodpadowego Proces dzielenia materiau w przecinaniu metodami bezodpadowymi realizowany jest gwnie poprzez cinanie. Do podstawowych metod zalicza si: przecinanie noycami oraz dzielenie wykorzystujce zjawisko pkania [1]. Cicie noycami jest jedn z najczciej stosowanych metod przecinania metalowych prtw okrgych.

Proces cicia (rys. 1) realizowany jest poprzez uoenie i docinicie materiau dociskaczem 3 do nieruchomego noa dolnego 2, a nastpnie odcicie ustalonego przez opr 4 odcinka prta noem grnym 1 zamocowanym na suwaku prasy [2]. Wymagania jakociowe stawiane przecitym elementom spowodoway rozwj ukadw narzdziowych procesu cicia noycami. Rodzaje cicia, zalene od konstrukcji segmentu tncego oraz prowadzenia materiau, pokazano na rys. 2 [1, 3].
a) b)

c)

d)

Rys. 2. Schematy cicia: a) bez docisku, b) z dociskiem, c) z podtrzymaniem prta i elementu citego, d) z podtrzymaniem elementu citego i prta oraz z osiowym dociskiem elementu citego

Poszczeglne rozwizania stosowane s w zalenoci od wymaga stawianych pocitym elementom oraz wielkoci produkcji [4, 5]. Ksztat przecitej powierzchni zaley gwnie od luzu pomidzy noami a rednic prta przecinanego oraz od gatunku metalu. Typowymi wadami wystpujcymi w procesie cicia metalowych prtw okrgych na noycach s: nierwna powierzchnia czoowa, brak prostopadoci przecitej powierzchni do osi, wypusty, zadziory, owalizacja, odksztacenie w maksymalnym przekroju (tzw. uszy), spaszczenia kocw prta, pknicia czy niejednorodna struktura przecitej powierzchni. Cicie na matrycach. Jeeli zachodzi konieczno zwikszenia dokadnoci cicia prtw, stosuje si cicie na matrycach. Przykad matrycy jednowykrojowej przedstawiono na rys. 3 [2].

Rys. 1. Mechanizm cicia noycami: 1, 2 noe; 3, 4 opory * Dr in. Arkadiusz Tofil Wydzia Mechaniczny Politechniki Lubelskiej

Rys. 3. Matryca jednowykrojowa do cicia prtw na prasach korbowych [2]: 1 opr, 2 prt przecinany, 3 - n nieruchomy, 4 n ruchomy, 5 pyta dociskajca, 6 uchwyt, 7 pyta grna, 8 pyta dolna, 9 podparcie

MECHANIK NR 4/2011

309

Metod t stosuje si do prtw o rednicy nie wikszej ni 50 mm. Matryce zaleca si stosowa do przecinania krtkich odcinkw materiau. Podczas gdy minimalna dugo cicia noycami wynosi zwykle lmin = (0,6 0,7)d0, to w matrycach minimalna dugo cicia wynosi lmin = 0,3 d0 (gdzie d0 rednica prta). W celu uzyskania wikszych dokadnoci, proces cicia realizowany jest na matrycach z noami okrgymi. Schemat matrycy z noami okrgymi do cicia prtw przedstawiony jest na rys. 4.

Metoda wykorzystujca zjawisko pkania (rys. 7) oparta na dziaaniu momentu obrotowego i napre ciskajcych jest technologi, ktra nie znalaza zastosowania w skali przemysowej ze wzgldu na z jako powierzchni czoowych i odksztacenia plastyczne zachodzce w caej objtoci materiau [8].

Rys. 4. Matryca z noami okrgymi do cicia prtw kalibrowanych: 1 n ruchomy, 2 n nieruchomy [2]

Rys. 7. Schemat dzielenia bezwirowego opartego na dziaaniu momentu obrotowego M i napre ciskajcych (P sia ciskajca)

Noe okrge stosuje si przewanie do cicia prtw kalibrowanych, przy czym rednica wewntrzna otworu noy jest o 0,3 0,5 mm wiksza od rednicy prta. Noe okrge zachowuj du trwao, co wpywa na ekonomik stosowania tej metody cicia [2]. Metody cicia wykorzystujce dziaanie karbu. Istotnym rozwizaniem technologicznym, ktre wpywa na jako przecinanej powierzchni, jest nacicie karbu (V-rowka) na caym obwodzie prta lub wycinicie dwch V-rowkw w grnej i w dolnej czci prta [6].
Rys. 5. Schemat urzdzenia do cicia na noycach prta z wycinitymi V-rowkami [6]: 1 n ruchomy, 2 opr, 3 stemple do wyciskania V-rowkw

Na skal przemysow stosowane s natomiast metody dzielenia bezwirowego wykorzystujce wpyw karbu na spitrzenie napre [2]. W takich warunkach proces dzielenia moe by realizowany jako amanie lub przeginanie, z jednoczesnym ruchem obrotowym prta. Wielko, ksztat i sposb wykonania karbu zale od przyjtej technologii. amanie jest stosowane do dzielenia materiaw o duych przekrojach oraz stali wysoko stopowych (rednice 70 300 mm). Proces polega na wykonaniu na prcie rowka (karbu), a nastpnie na zamaniu prta na prasie lub na specjalnym urzdzeniu tzw. amaczu rys. 8 [2]. Najczciej karb otrzymuje si przez wygniatanie.

W takiej postaci prt jest przecinany w specjalnym urzdzeniu (rys. 5) lub noycami (rys. 6). Elementy cite tymi metodami maj mniejsze znieksztacenia krawdzi. Jednym z gwnych czynnikw warunkujcych jako powierzchni czoowych jest prdko noa tncego [6, 7]. Zwikszenie prdkoci cicia powoduje wzrost jakoci przecinanych powierzchni.

Rys. 8. Schemat amania materiau na prasie: 1 suwak prasy, 2 materia, 3 transporter rolkowy, 4 st prasy, 5 amacz, 6 opory, 7 zderzak

Rys. 6. Schemat procesu cicia prta z karbem nacitym na caym obwodzie: 1 n ruchomy, 2 n nieruchomy, 3 prt przecinany

Podczas gicia nastpuje koncentracja napre w miejscu pooenia karbu. Istniej rozwizania konstrukcyjne, ktre umoliwiaj rwnoczesne dzielenie (przy jednym ruchu prasy) trzech odcinkw prta, na ktrym uprzednio wygnieciono lub nacito karby [9] rys. 9. Gwn wad dzielenia bezwirowego opartego na amaniu t technologi jest niska jako powierzchni czoowych elementw oddzielonych. Konieczne staje si wwczas stosowanie duych naddatkw na dalsz obrbk.

Dzielenie wykorzystujce zjawisko pkania. Proces dzielenia bezwirowego moe by w tym przypadku realizowany bez wykorzystywania karbu [8] lub z wykorzystaniem koncentracji napre wywoanych dziaaniem karbu [5].

Rys. 9. Schemat procesu jednoczesnego amania prta na trzy odcinki

310

MECHANIK NR 4/2011

Drug grup metod dzielenia bezwirowego metalowych prtw okrgych s technologie, ktre wykorzystuj dziaanie karbu wykonanego na caym obwodzie prta, a proces przeginania jest realizowany podczas obracania materiau dzielonego. S rne sposoby rozwizania ukadu narzdziowego. Dzielenie przebiega w dwch operacjach: pierwsza polega na wyciniciu [5, 10] lub naciciu [6] karbu na obwodzie metalowego prta, a druga na przeginaniu oddzielanego elementu wykonujcego jednoczenie ruch obrotowy. Schemat jednego z takich procesw dzielenia na rys. 10.
a)

a)

b)

Rys. 12. Schemat procesu dzielenia z wykorzystaniem drga w czasie ruchu roboczego stempla: a) schemat narzdzi, b) widok powierzchni czoowej dzielonego prta [11]

[5] przedstawiono

Kolejn grup metod, ktrymi mona uzyska dobr jako dzielonych powierzchni, s technologie wykorzystujce drgania w czasie ruchu roboczego narzdzi. Przykad schematu narzdzi oraz uzyskanego t metod odcinka prta przedstawia rys. 12 [11]. Rozwizanie wasne. Metoda dzielenia bezodpadowego metalowych prtw okrgych bazuje na schemacie zaproponowanym w [5], a realizowana jest w oparciu o technologi walcowania poprzeczno-klinowego (WPK). Proces moe by realizowany na segmentach walcowych (rys. 13) lub paskich (rys. 14).

b)

Rys. 10. Schemat procesu dzielenia bezwirowego z wygnieceniem karbu na caym obwodzie prta [5]: a) wykonywanie karbu, b) amanie poprzez przeginanie obrotowe; 1 dzielony prt, 2 n wygniatajcy karb, 3 uchwyt

Na rys. 11 przedstawiono rozwizanie, ktre znalazo zastosowanie przemysowe, gwnie ze wzgldu na du wydajno i atw automatyzacj. W procesie tym amanie odbywa si poprzez wygniecenie noem obrotowym karbu na obwodzie prta; nastpnie dziki wielokrotnemu obrotowemu przeginaniu nastpuje rozdzielenie odcinanego elementu (w ostatniej fazie rolka 4 oddziela element). Dla tej metody zalecany jest stosunek dugoci do rednicy elementu odcinanego l 0,3d0.

Rys. 13. Schemat procesu dzielenia bezodpadowego, bazujcego na walcowaniu poprzeczno-klinowym przy wykorzystaniu segmentw walcowych

Na rys. 14b zaznaczono gwne parametry procesu dzielenia bezodpadowego: kt gicia , kt ksztatujcy oraz gniot bezwzgldny r. T metod dzielenia poda)

b)

Rys. 11. Schemat procesu dzielenia z bezwirowego w linii technologicznej [9]: 1 materia, 2 n wygniatajcy karb, 3 ukad rolek przeginajco-obracajcych, 4 rolka odcinajca, 5 element oddzielany

Rys. 14. Schemat procesu dzielenia bezodpadowego, ktre bazujce na walcowaniu poprzeczno-klinowym segmentw paskich: a) widok oglny, b) schemat z zaznaczonymi gwnymi parametrami procesu

312

MECHANIK NR 4/2011

dano badaniom teoretycznym oraz weryfikacji dowiadczalnej. Proces dzielenia bezodpadowego metalowych prtw okrgych bazujcy na WPK poddano analizie numerycznej wykorzystujcej metod elementw skoczonych, za cz dowiadczaln zrealizowano na walcarce pasko-klinowej. Do symulacji numerycznych procesu uyto programu komercyjnego MSC.SuperForm 2005. W obliczeniach wykorzystano podstawowe modele pkania metali (kruchego i plastycznego), a materiaem przyjtym do oblicze byy prty ze stali w gatunku C45. Opracowano kilkanacie modeli MES procesu dzielenia bezodpadowego. W trakcie oblicze zmieniano: kt ksztatujcy , kt gicia , gniot bezwzgldny r oraz dugo oddzielanego odcinka prta l. Przykadowy model w kocowej fazie dzielenia pokazano na rys. 15. Uzyskane wyniki potwierdziy moliwo dzielenia metalowych prtw okrgych oraz wskazay, e przebieg procesu dzielenia jest bardzo uzaleniony od zastosowanego kta gicia . Wzrost wartoci tego parametru powoduje zwikszenie oporw stawianych ruchowi obrotowemu prta. W efekcie toczy si on wolniej i zmniejszeniu ulega liczba cykli gicia, wywoywanych t sam wkadk gnc.

Rys. 17. Wsad przygotowany do przeprowadzenia procesu dzielenia bezodpadowego

wano proces dzielenia bezodpadowego przy zadanych parametrach procesu ( , oraz r ) i prdkoci liniowej narzdzi = 0,13 m/s. W efekcie wykonanych prac badawczych potwierdzono prawidowo opracowanej koncepcji dzielenia metalowych prtw okrgych (rys. 18, 19). Stwierdzono, e stosujc t metod mona oddziela od prta odcinki o dugoci minimalnej wynoszcej 1,3 rednicy prta d0.
a) b)

Rys. 15. Model MES procesu dzielenia bezodpadowego przebiegajcego przy r = = 2 mm, = 45, d0 = = 20 mm oraz = 3 Rys. 18. Odcinki prta: a) ze stopu EN AW AlMg4 otrzymane w procesie dzielenia bezodpadowego, realizowanego przy: = 45, = 2, r = 2 mm, b) ze stopu MO59 otrzymane w procesie dzielenia bezodpadowego, realizowanego przy: = 60, = 2, r = 2 mm

W celu weryfikacji dowiadczalnej wynikw symulacji zaprojektowano i wykonano zestawy narzdziowe o dugoci 500 mm i szerokoci 120 mm (rys. 16). W skad kadego zestawu wchodz n i wkadka gnca, mocowane w oprawie. Zadaniem noa jest odwalcowanie na obwodzie prta rowka w ksztacie litery V. Natomiast wkadki gnce, charakteryzowane ktem gicia , maj za zadanie wywoa przeginanie obrotowe oddzielanej czci prta.

Na powierzchni rozdzielenia metalu mona wyrni dwie charakterystyczne strefy: zewntrzn (byszczc), powstajc w trakcie walcowania V-rowka oraz wewntrzn (matow), tworzon podczas pkania metalu. Ponadto na podstawie wykonanych prb dowiadczalnych stwierdzono, e pkanie metalu przebiega spiralnie (od zewntrz ku osi prta) rys. 18. Im wiksza jest warto kta gicia, tym do rozdzielenia metalu potrzebnych jest mniej obrotw prta (w fazie gicia). Wykonane badania dowiadczalne wykazay rwnie, e dzielenie metalu jest
a) b)

Rys. 16. Zestawy narzdziowe wykorzystane w badaniach dowiadczalnych procesu dzielenia bezodpadowego

W pracach badawczych stosowano noe o ktach = 45 i 60, wcinajce si w prbk na gboko r = 2 mm. Dzielono prty o rednicy 20 mm i dugoci 200 mm. Prty te wykonane byy ze stali w gatunku C45, mosidzu oowianego MO59 oraz stopu aluminium EN AW-AlMg4. Badania dowiadczalne realizowano przy rozstawie narzdzi walcujcych wynoszcym 20 mm. Prbk wkadano w tulej centrujc umieszczon w podajniku walcarki (rys. 17). Nastpnie po uruchomieniu walcarki realizo-

c)
Rys. 19. Odcinki prta ze stali C45 otrzymane w procesie dzielenia bezodpadowego, realizowanego przy: a) = 45, r = 2 mm oraz = 2, b) = 45, r = 2 mm oraz = 3, c) = 60, r = 2 mm oraz = 3

MECHANIK NR 4/2011

313

zdecydowanie uzalenione od jego wasnoci. I tak, w przypadku materiau silnie umacniajcego si (mosidz MO59 rys. 18b), jego rozdzielenie nastpuje bardzo szybko, a powierzchnia podziau (wystpujca przy zastosowanych parametrach procesu) jest nieregularna. Mona przypuszcza, i zmniejszenie kta gicia spowoduje, e dzielenie tego metalu bdzie przebiega w sposb zbliony do odnotowanego dla innych badanych metali (w szczeglnoci dla stali w gatunku C45). W efekcie wykonanych bada wykazano, e szczeglnie istotnym parametrem procesu dzielenia jest kt gicia . Zwikszenie wartoci tego kta w sposb istotny zmniejsza liczb cykli gicia niezbdnych do oddzielenia metalu mona to przeledzi analizujc powierzchnie rozdzielenia pokazane na rys. 19a i b. Zwikszenie kta ksztatujcego prowadzi do tego, e powierzchnia rozdzielenia jest niemal prostopada do osi wzdunej prta rys. 19c. Dzielenie bezodpadowe to grupa metod dzielenia znajdujca coraz szersze zastosowanie we wspczesnym przemyle. Gwnymi zaletami, ktre doprowadziy do wzrostu zainteresowania t technologi, s: brak strat materiau, maa pracochonno, atwo automatyzacji, dua wydajno. Niestety, wikszo metod dzielenia bezodpadowego ma rwnie wady ograniczajce zakres wykorzystania tej technologii. Gwnymi ograniczeniami s jako dzielonych powierzchni oraz minimalna dugo dzielonego prta.

W odniesieniu do zalet oraz ogranicze przedstawione rozwizanie wasne stwarza moliwo zachowania zalet oraz uzyskania dobrej jakoci powierzchni rozdzielenia. Ponadto wstpne badania wykazay moliwo dzielenia bezodpadowego elementw o minimalnej dugoci wynoszcej 1,2 wartoci rednicy. Uzyskane wyniki bada wskazuj celowo dalszych prac oraz moliwo przemysowego zastosowania dzielenia bezodpadowego realizowanego w oparciu o technologi walcowania poprzeczno-klinowego.
LITERATURA 1. M. FELD: Podstawy projektowania procesw technologicznych czci maszyn. WNT Warszawa 2003. 2. P. WASIUNYK: Kucie matrycowe. WNT Warszawa 1987. 3. Cropping of steel bar its mechanism and practice. I.C.F.G. International Cold Forging Group, Pary 1992 . 4. J.D. CHEN, D.H. YU, Y.W. WANG, Z.G. ZHANG: Plastic precision cropping of metal material. Int. J. Mach. Tools Manufact. 1992, Vol. 32, nr 3, s. 425 433. 5. H. KUDO, T. NAKAGAWA, K.TAMAMURA: A survery of round bar cropping its mechanism and techniques for producing cold forging billets. Slug Preparation, JCFC September 1975. 6. J.D. CHEN, D.H. YU, Y.W. WANG, Z.G. ZHANG: Brittle precision cropping of metal materials. Int. J. Mach. Tools Manufact. 1992, Vol. 32, nr 3, s. 415 424. 7. J. L. SONG, Y. T. LI, Z. Q. LIU, J. H. FU, K. L. TING: Numerical simulation and experiments of precision bar cutting based on high speed and restrained state. Materials Science and Engineering A, 2009, Vol. 499, nr 1-2, s. 225 229 8. S. THIRUVARUDCHELVAN: Cropping of round aluminum alloy rods using torque and a narrow band of lateral compressive stress. Journal of Mechanical Working Technology, 1989, Vol. 19, nr 1, s. 1 10. 9. wiadectwo autorskie ZSRR nr 1180186: Sposob lomki prokata. 10. wiadectwo autorskie ZSRR nr 1292946: Ustrojstwo dla razdelenija prokata lomkoj. 11. L. J. ZHANG, S. D. ZHAO, J. LEI, W. LIU: Investigation on the bar clamping position of a new type of precision cropping system with variable frequency vibration. International Journal of Machine Tools Manufacture, 2007, Vol. 47, nr 7-8, s. 1125 1131.