MASKA

magazyn antropologiczno-spoeczno-kulturowy
numer specjalny 9/2010

Krakw 2010

Nr ISSN: 1898-5947

REDAKTOR NACZELNA: Karolina Agnieszka Dobosz REDAKTOR TECHNICZNA: Katarzyna Kleczkowska PROJEKT OKADKI Maciej Godawa
W oparciu o materiay udostpnione przez: (c)2007-2010 *Peace-of-Art.

ADRES REDAKCJI: Rynek Gwny 34 III pitro s.31 a 31-010 Krakw e-mail: redakcja.maska@gmail.com DRUK: AT Group Sp. z o.o. ul. Wadysawa okietka 48 31-334 Krakw tel./fax: 012 423 49 31 www.atgroup.pl

KOREKTA Karolina Agnieszka Dobosz Klaudyna Hebda Sylwia Soko Paulina Szkundlarek ZESP REDAKCYJNY: Karolina Agnieszka Dobosz Klaudyna Hebda Katarzyna Kleczkowska Sylwia Soko Paulina Szkundlarek

PUBLIKACJA SFINANSOWANA PRZEZ:

SPIS TRECI
Od redakcji ........................................................................................... 5 DECYZJA. DZIAANIE. WPYW. AKTYWNO KOBIET W PERSPEKTYWIE MIDZYKULTUROWEJ ........ 7 ANNA PEKANIEC O formach dziaalnoci kobiet polskich od pocztku XIX wieku do wybuchu II wojny wiatowej w wietle wybranych autobiografii. ...... 9 KAMIL UCZAJ Dlaczego nie Maria Czaplicka? O relacji pomidzy midzynarodowym sukcesem kobiety, a jej wpywem na nauk polsk........................... 27 ANNA SMYWISKA Aktualno postulatw feminizmu drugiej fali. ................................. 37 KAJA KLIMEK Nihon no onna no do - office ladies. Przemiany pozycji kobiet oraz ich wpyw na rozwj gospodarczy Japonii. .............................................. 49 ANNA KAPUSTA Mikrouniwersum. Wiedza ,,kobieca jako przykad wewntrzkulturowych struktur symbolicznych wadzy subwersywnej (kontekstowe studium przypadku). ................................................... 65 KAROLINA AGNIESZKA DOBOSZ Zarzdzanie gwatem. Casus Pauliny Nyiramasuhuko ....................... 79

WYKLUCZENIE .................................................................................... 89 EWELINA CIAPUTA Zjednoczeni w odmiennoci? ............................................................. 91 KAROLINA AGNIESZKA DOBOSZ MICHA RADZIECHOWSKI Odraajcy, brudni, li. Neoliberalne media o wykluczonych. ..... 105 JOANNA GLOC Inno zobrazowana. Rola fotografii prasowej w uwiadamianiu problemu wykluczenia spoecznego ................................................ 119 BARBARA GRODECKA Jzykowe podoe wykluczenia spoecznego. .................................. 135 KATARZYNA SALWA Polscy bezdomni. wiadomo czy antywiadomo spoeczna?.... 143 JOANNA KATARZYNA PUCHALSKA Hikikomori wizie z wyboru ........................................................ 155

Drodzy Czytelnicy, przekazujemy do Waszych rk dziewity numer naszego magazynu. Prezentowana publikacja to wydanie specjalne, zawierajce zbir artykuw bdcych rozwiniciem referatw wygoszonych podczas dwch konferencji zorganizowanych przez Koo Naukowe Porwnawczych Studiw Cywilizacji UJ. Wrd materiaw z konferencji zatytuowanej Decyzja. Dziaanie. Wpyw. Aktywno kobiet w perspektywie midzykulturowej, ktra odbya si 26 i 27 marca 2009 r., znalazy si artykuy, prezentujce przerne sposoby organizacji kobiet i opisujce historyczny proces ich emancypacji. Dziaania kobiet zostay przedstawione zarwno przez pryzmat analizy dyskursu, relacji wadzy, jak i socjologii codziennoci. Artykuy zawieraj oprcz wynikw bada terenowych take teoretyczne opracowania, niemniej autorki i autorzy skupiali si w duej czci na wybranych przypadkach. W drugiej czci publikacji zamieszczono materiay z konferencji, ktra odbya si 17 i 18 grudnia 2009 roku, a jej tematem byo Wykluczenie. Prezentowane artykuy poruszaj zagadnienie wykluczenia spoecznego w odniesieniu do analizy systemu, w ktrym dochodzi do takiego wykluczenia. Docierajc do rozmaitych przyczyn tego procesu, autorki i autorzy odnosili si do biecej rzeczywistoci politycznej. Zaprezentowali zagadnienie spoecznej roli fotografii, opisali problem wykluczenia w kontekcie jzyka i imigracji, a take binarnego systemu spoecznego analizowanego z pozycji teorii gender. Skupiono si take na perspektywie osb wyalienowanych, ktre w oparciu o negatywne stereotypy podzielane przez reszt spoeczestwa wytwarzaj w sobie rodzaj antywiadomoci. Rozwinicie powyszych wtkw, take w odniesieniu do innych ni zachodni krgw kulturowych, znajdziecie w naszych artykuach. Zapraszamy do lektury! Redakcja

DECYZJA. DZIAANIE. WPYW. AKTYWNO KOBIET W PERSPEKTYWIE MIDZYKULTUROWEJ

(26. i 27. marca 2009 )

Nie tylko pani domu. O formach dziaalnoci kobiet polskich od pocztku XIX wieku do wybuchu II wojny wiatowej w wietle wybranych autobiografii.
Anna Pekaniec

Puch marny, anio w domu, Matka Polka, femme fatale, stara panna, crka, siostra, ona, matka, wdowa, babcia, ciotka, zakonnica, guwernantka, nauczycielka, pisarka dziewitnastowieczne kobiety miay do wyboru role, postawy, funkcje, ktre jasno okrelay przestrze i zakres ich dziaa. Rola spoeczna, pozycja w rodzinie, normy obyczajowe determinoway kobiece formy aktywnoci, moliwe do podjcia inicjatywy, zajcia oraz prace, ktre byy postrzegane jako dopuszczalne dla nich, bez naraania na szwank kobiecego honoru i czci. Wytworem polskiej dziewitnastowiecznej patriarchalnej kultury by mit Matki Polki1. Nalecy ju do historii, w XIX wieku mia niebagatelny wpyw na postrzeganie kobiety. Dla Matki Polki najwaniejsze byo powicanie si dla rodziny i ojczyzny. Owo powicanie polegao na rezygnacji z wszelkich osobistych aspiracji na rzecz skupienia si na rodzeniu i wychowaniu dzieci synw-patriotw
Wybrane publikacje dotyczce tej kwestii: Ciechomska M., Od matriarchatu do feminizmu, Pozna 1996, szczeglnie s. 120137; oprac. Brykalska M., haso emancypacja [w:] red. J. Bachrza i J. Kowalczykowej, Sownik literatury polskiej XIX wieku, Wrocaw 2002; Walczewska S., Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, Krakw 2002, s. 5356.
1

walczcych o odzyskanie niepodlegoci przez Polsk pod zaborami, oraz crek, take patriotek, przejmujcych matczyn rol kapanki domowego ogniska, rodzcych kolejne pokolenia patriotw. Kult Matki Polki pozornie dowartociowywa kobiet, w rzeczywistoci stanowi zason dymn dla legitymizacji nierwnego statusu, imputowania kobietom okrelonych dyspozycji, zdolnoci, powinnoci. Brak akceptacji narzucanych zasad naraa kobiet na napitnowanie i wykluczenie. Niemniej jednak, nie wszystkie kobiety czuy si zmuszane do przyjcia nie swoich regu gry, wrcz przeciwnie, buntowniczki byy w mniejszoci, przewaajca grupa kobiet akceptowaa swj los, bynajmniej nie bezdyskusyjnie prbujc zdoby w jego obrbie okrelon pozycj. Odbywao si to co najmniej na dwa sposoby. Pierwszym z nich bya zgoda na przypisane im role; drugim, zgoda poczona z delikatnym podwaaniem patriarchalnych regu. Buntowniczki czyniy odwaniejsze gesty, otwarcie wystpujc przeciwko ograniczeniom nakadanym na nie przez mskocentryczny dyskurs. Zarwno buntowniczki, jak i przykadne matki, starajc si o zmiany, sigay po wadz, dziaay w pojedynk lub kolektywnie, niekoniecznie spektakularnie (cho i tak te), jawnie lub w ukryciu. Dziki ich dziaaniom nastpoway powolne przeksztacenia w mentalnoci spoeczestwa , jak rwnie w prawodawstwie mam na myli uzyskanie dostpu na uczelnie i przyznanie kobietom praw wyborczych. Dziaania dotykaj nie tylko ich sprawc (tu sprawczyni), ale take innych, na ktrych wpywaj, ponadto, dziaania s niezbywalnym kontekstem bycia-w-wiecie. O ich wanoci przypomniaa Hannah Arendt, wedug ktrej dziaania s tak silnie splecione z mow, i brak ich wysowienia pociga za sob odebranie im istoty. Clou dziaania jest dziaajca osoba, mogca by okrelana jako taka, jeeli spenia jeden, niezbdny warunek, tj. mwi o dziaaniach, komunikuje, buduje narracje o nich2. Czynnoci oraz ich efekty s dostrzegalne dziki werbalnemu zaporedniczeniu. Zatem mowa jest conditio sine qua non dziaania, jak dowioda Arendt:

Zob. Arendt H. , Kondycja ludzka, tum. A. agodzka, Warszawa 2000, s. 197.

10

Dziaajc i mwic, ludzie pokazuj, kim s, czynnie ujawniaj sw unikaln osobow tosamo i tym samym pojawiaj si w ludzkim wiecie, podczas gdy tosamo fizyczna kadego czowieka przejawia si bez adnej aktywnoci z jego strony w niepowtarzalnym ksztacie ciaa i dwiku gosu3.

Wspkonstytuujc tosamo osoby dziaajcej, powodujc zmiany w yciu bliszych i dalszych znajomych, dziaanie implikuje przeobraenia w yciu okrelonych wsplnot, spoecznoci, spoeczestw, narodw. Przypominam, e dziaanie nie jest apciowe, ma pe, tu kobiec. Niemoliwie jest podanie jednoznacznej definicji pci, obojtnie ktrej, poniewa wymagaoby to uwzgldnienia zbyt duej ilo zmiennych. Na potrzeby tekstu kobieco okrelam na podstawie paktu autobiograficznego4, gdy opieram si na wybranych autobiografiach kobiecych. Zawiadczeniem jest imi i nazwisko autorki (przy czym bardziej imi, ni nazwisko, w wikszoci przypadkw bdce nazwiskiem ma lub ojca), ktre pozwala utosami autork z narratork i bohaterk wypowiedzi. Literatura dokumentu osobistego (termin zaproponowany przez Romana Zimanda) jest idealnym poczeniem ycia i sowa. W tekcie dziaanie i mwienie/pisanie s nie tylko przejawami autoeskpresji piszcych kobiet, ale rwnie dokumentarnym zapisem prb wkraczania kobiet w przestrze publiczn, ktr staray si zmieni tak, by znale w niej swoje miejsce, jak rwnie, aby spowodowa w niej konieczne przeksztacenia. Dziaania kobiet byy nie tylko realizacj partykularnych interesw, wykraczay daleko poza tradycyjnie przypisan kobietom przestrze domow. Proponuj krtkie przedstawienie szeciu kobiet, ktrych aktywne wczenie si w kreowanie przestrzeni publicznej potwierdza, i historia kobiecych dziaa jest bogata i rnorodna.
3 4

Ibidem, s. 198. Wszystkie rodzaje paktu autobiograficznego wie podpis, zatem czytelnik nie moe podda w wtpliwo tosamoci. Istotne jest, i kwestia wiernoci, czy te podobiestwa zaley od autentycznoci podpisu (przyp.red.). Por. Lejeune P., Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. R. Lubas-Bartoszyska, tum. W. Grajewski, S. Jaworski, A. Labuda, R. Lubas-Bartoszyska, Krakw 2001.

11

Jadwiga Prendowska Kobiety w rnym zakresie wczay si w dziaano powstacz, zarwno podczas powstania listopadowego (np. Henrietta z Dziayskich Bdowska, Klaudyna Potocka, Zofia Zamoyska), jak i styczniowego (Pelagia Dbrowska, Seweryna Duchiska, Emilia Heurichowa i jej crka Teodora). Interesujcym wiadectwem s tu wspomnienia Jadwigi Prendowskiej (18321915), urodzonej po listopadowym zrywie (w ktrym uczestniczy jej ojciec), biorcej czynny udzia w zrywie styczniowym. Matka omiorga dzieci bya kurierk Mariana Langiewicza, przewozia rozkazy, wiadomoci, zajmowaa si aprowizacj i logistyk. Niejednokrotnie naraaa si na niebezpieczestwo, dziki sprytowi i przebiegoci wychodzia cao z opresji. Powstacza konspiracja bya wcigajca: Mnie wypadki pochaniay i nic innego mnie nie obchodzio5. O walczcych mwia moi powstacy6, oni nazywali j za matk oddziau7. Kiedy powstanie zaczo traci impet, zosta aresztowany m Jadwigi, niedugo pniej ona sama zostaa osadzona w warszawskiej Cytadeli. Prendowsk skazano na zsyk w gb Rosji. Odwana, pomysowa, zaradna Jadwiga nieraz wyjednywaa udogodnienia podczas drogi na Syberi. Na zesaniu nie tylko prowadzia naprdce zorganizowane gospodarstwo domowe, ale i wsporganizowaa spotkania zesacw podczas wit, tym samym integrujc przymusowych ssiadw. W wolnych chwilach uczya si niemieckiego oraz czytaa po francusku. Sporo uwagi powicia obserwacjom zwyczajw tubylcw. Cho przebywaa na zesaniu kilka lat, stale spogldaa na nich z gry, z poczuciem pewnej wyszoci. Dziaalno powstacza Jadwigi Prendowskiej to przykad wejcia kobiety w przestrze publiczn nie tylko po to, by w niej zaistnie, ale by mie faktyczny wspyw na jej ksztat, przej cz odpowiedzialnoci za ni, i ponie tego konsekwencje.

Prendowska J., Moje wspomnienia, przyg. do druku, przedmowa, przypisy E. Kozowski i K. Olszaski, Krakw 1962, s. 55. 6 Ibidem, s. 90. 7 Ibidem, s. 119.

12

Doniosym aspektem dziaalnoci kobiet byy starania o dostp do uniwersyteckiego wyksztacenia. Dziki uporowi Jadwigi z Sikorskich Klemensiewiczowej (18711963) w roku akademickim 1894/1895 na Uniwersytecie Jagielloskim podjy studia trzy kobiety: sama autobiografka, Stanisawa Dowgiawna i Janina Kosmowska (wszystkie studioway farmacj). Zanim Sikorska znalaza si w Krakowie musiaa pokona wiele przeszkd, a jeszcze wicej uprzedze. Ciotka Jadwigi, Janina, bya zaoycielk i wieloletni dyrektork jednej z warszawskich pensji. Rodzina optowaa za tym, by autobiografka przeja po ciotce zarzdzanie pensj, co nie odpowiadao dziewczynie marzcej o aptekarstwie i studiach. Wsparcie znalaza u swego ojca, ktry da jej czas do namysu, jednoczenie, by nie stracia roku, zapisa j na wykady na Uniwersytecie Latajcym. Maa dygresja Uniwersytet Latajcy dziki staraniom Jadwigi Szczawiskiej (pniejszej Dawidowej), przy wsparciu Zofii Kirkorowej (ale i np. Ludwika Krzywickiego, przyszego tecia Ireny Krzywickiej), rozpocz dziaalno w roku akademickim 1885/1886; wykady organizowane w prywatnych mieszkaniach, w tajemnicy przed wadzami, gromadziy rzesze suchaczek (np. Maria Skodowska-Curie, Aniela Szycwna - pedagoka, Jadwiga Smosarska aktorka, Jzefa Bojanowska dziaaczka Zwizku Rwnouprawnienia Kobiet Polskich), do ktrych z biegiem czasu doczali suchacze. Zajcia na konspiracyjnym uniwersytecie stay na wysokim poziomie, pozwalay na poszerzenie wiedzy zdobytej na pensjach. W roku 1905 Uniwersytet Latajcy przeksztacono w Towarzystwo Kursw Naukowych, tym razem legalne, funkcjonujce do roku 1919. Od roku nastpnego jego misj realizowaa Wolna Wszechnica Polska8. Wracam do Sikorskiej, ktra poprzez znajomoci zawarte na tajnym uniwersytecie zaangaowaa si w konspiracj socjalistyczn, jednoczenie odbywajc praktyki w aptece. Dostaa si na wymarzone studia, skoczya je, a podczas oczekiwania na egzamin magisterski postanowia uzupeni edukacj i zacza si uczy akuszerii (co rekompensowao niespenione marzenie o medycynie). Klemensiewiczowa nie tylko udowodnia, i aktywna i zdeterminowana kobieta moe osign wiele,
8

Por. Cywiski M., Rodowody niepokornych, Warszawa 1996, s. 5570.

13

ale te moe zmieni obowizujce prawo. Nawet jeli musi walczy z urzdnikami i gboko zakorzenionymi uprzedzeniami. Gdy zaczynaa studia, straszono j staropaniestwem, gdy mczyni nie lubi uczonych kobiet9; kiedy zaja si akuszeri, skandal obyczajowy wisia w powietrzu: By akuszerk? ale to okropne! Tego sowa nie wypadao wymawia przy pannach, a c dopiero zblia si do takiej, ktra dobrowolnie chciaa zosta akuszerk. To byo w oczach warszawskiej, a zapewne i krakowskiej inteligencji zdeklasowanie si ()10. Farmaceutka i akuszerka wysza za m, miaa dzieci, zawiadczajc, i kobieta wyksztacona, aktywna, prbujca zmieni to, co j ogranicza i podway konwenanse moe osign wiele, i niekoniecznie musi zapaci za to przymusow samotnoci.

Romana Pachucka Kolejn studentk z zaboru rosyjskiego, uczc si poza jego granicami, bya Romana Pachucka (18861964). Podkrelam, e Pachucka swj pamitnik zadedykowaa polskim feministkom. Lewicujca dziaaczka (podobnie jak Klemensiewiczowa) studiowaa polonistyk na Uniwersytecie we Lwowie. Prowadzia dziaalno pedagogiczn oraz zwizaa si ze rodowiskiem warszawskich sufraystek, na czele z Paulin Kuczalsk-Reinschmit, zaoycielk Zwizku Rwnouprawnienia Kobiet Polskich. Pachucka by studiowa musiaa nie tylko pokona przeszkody administracyjne, ale te musiaa sama utrzyma si we Lwowie na co przeznaczya oszczdnoci z pracy nauczycielskiej, a take stypendia otrzymywane za wzorowo napisane prace zaliczeniowe, cho stypendia dla kobiet przyznawane byy naprawd rzadko11. O nieatwym yciu studentki na pocztku XX wieku wiadczy nawet tytu rozdziau z pamitnika: Walka o wysze wyksztacenie. Trudnoci zaczynay si ju na starcie Pachucka
Klemensiewiczowa J., Przebojem ku wiedzy. Wspomnienia jednej z pierwszych studentek krakowskich z XIX wieku, Wrocaw 1961, s. 192. 10 Ibidem., s. 300. 11 Por. Pachucka R. , Pamitniki z lat 18861914, wstpem i objanieniami opatrz. J. Hulewicz, Wrocaw 1958, s. 116117.
9

14

pochodzia z zaboru rosyjskiego, legitymowaa si dyplomem nauczycielki domowej, lecz nie bya abiturientk rosyjskiego gimnazjum. Zgodnie z przepisami na lwowskim (de facto austriackim) uniwersytecie moga studiowa tylko jako studentka nadzwyczajna, tj. majca prawo do uczestniczenia w zajciach i seminariach, do zdawania kolokwiw, pisania prac, ale bez prawa do pisania doktoratu. Po trzech latach przystpia do egzaminu dajcego jej uprawnienia do nauczania w liceach eskich, a take seminariach nauczycielskich12. Ponadto, gdy Pachucka rozpoczynaa studia, kobiety mogy kontynuowa edukacj tylko na wydziale filozoficznym, prawo, bowiem kierunki politechniczne byy przed nimi zamknite, a medycyn mogy studiowa tylko Austriaczki. Niesprawiedliwe przepisy naleao zmieni, za czym optowaa Pachucka, najpierw jako studentka, a pniej jako dziaaczka ZRKP. Pachucka naleaa do Koa Studentek przy Czytelni Akademickiej, Akademickiego Koa Towarzystwa Szkoy Ludowej, Bratniaka i ZRKP. Pod pseudonimami Anima i Podolanka pisywaa artykuy do Steru prasowego organu ZRKP, oraz pomagaa w redagowaniu Kalendarza Kobiety Polskiej. Ponadto organizowaa pogadanki o moliwociach studiowania, problemach studentek. Jako delegatka ZRKP zakadaa jego kolejne oddziay poza Warszaw, dodatkowo popieraa kandydatur Marii Dulbianki do

Por. Pachucka R., Pamitniki, s. 73. Oprcz studentek nadzwyczajnych byy te zwyczajne, dysponujce peni praw, cznie z moliwoci otrzymania stopnia doktorskiego, oraz hospitantki, mogce bra udzia w zajciach, lecz bez praw do egzaminw. Przypisanie danej studentki do okrelonej grupy uzalenione byo od posiadania przez ni austriackiego obywatelstwa i takiej matury. O pocztkach kobiecych studiw zob. np.: Halbersztadt J., Kobiety w murach Uniwersytetu Warszawskiego 19151939 [w:] Kobieta i kultura. Kobiety wrd twrcw kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorw i niepodlegym pastwie polskim, zbir studiw pod red. A. arnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1996, s. 107126; Mazurczak D., Kariery akademickie kobiet w Polsce midzywojennej Uniwersytet Poznaski [w:] Ibidem, s. 127-138; Perkowska U., Kariery naukowe kobiet na Uniwersytecie Jagielloskim w latach 19041939 [w:] Ibidem, s. 139155; Perkowska U., Formacja Zawodowa i intelektualna studentek Uniwersytetu Jagielloskiego z lat 18941918 [w:] Kobieta edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, cz. II, Warszawa 1995, s. 3948.

12

15

Sejmu Krajowego13, pracowaa w tym czasie take jako nauczycielka. Podobnie jak siostry z ZRKP dya do rwnouprawnienia kobiet, postulowaa ulepszenie systemu edukacji dziewczt, chciaa, by kobiety mogy gosowa. Dowodzia, i tylko uzdolnienia decyduj o zdobywaniu wiedzy, a nie pe14. Otwarcie pisaa o sprawach zwizanych z kobiec seksualnoci. Apelowaa, by matki porzuciy faszyw skromno i rozmawiay z crkami o wspyciu, ciy. Potpiaa podwjn moralno, ktra w duej mierze przyczyniaa si do rozprzestrzeniania si chorb wenerycznych. Zdaniem Pachuckiej szczeglnie wartociowe byy maestwa modych, zdrowych osb, mio nie bya wedug niej najwaniejsza15. Uchwytne s tu echa jej wasnych smutnych dowiadcze16, lecz w aden sposb nie zmieniaj one istotnoci gosu Pachuckiej.

Por. Pachucka R., Pamitniki, s. 8894, 98102, 258. Na temat dziaalnoci ZRKP, Kuczalskiej, propagowanego przez sufraystki nowego modelu kobiety zob. np.: Czajkowska-Sierakowska K. , Wzorce roli spoecznej kobiet propagowane przez Zwizek Rwnouprawnienia Kobiet w Krlestwie Polskim na pocztku XX wieku [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, zbir studiw pod red. A. arnowskiej i A. Szwarca, cz. 1, Warszawa 1995, s. 177182; Franke J., Polska prasa kobieca w latach 18201918. W krgu ofiary i powicenia, Warszawa 1999, s. 225 251; Grnicka-Boratyska A. , Stamy si sob. Cztery projekty emancypacji (1863 1939), Izabelin 1999, s. 82145, rozdz. pt. Ster i Nowe Sowo projekt polskich sufraystek; Dziaaczki spoeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie si kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porwnawczym), red. A. Jasiska Janiak, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2008. 14 Ibidem, s. 163. 15 Stegmann N., Paradygmaty nauk przyrodniczych, ruch kobiecy i kategoria sex: o ustaleniu rl pciowych w polskim ruchu na rzecz moralnoci w przededniu pierwszej wojny wiatowej [w:] Nowa wiadomo pci w modernizmie. Studia spod znaku gender w kulturze rosyjskiej u schyku stulecia, red. G. Ritz, Ch. Binswanger, C. Scheide, Krakw 2000, s. 4142. W postulatach Pachuckiej uchwytne s modne w dwudziestoleciu midzywojennym tendencje eugeniczne. 16 Z enigmatycznych zapiskw pamitkarskich mona wywnioskowa, i Pachucka rozstaa si z bliej nieokrelonym ukochanym, prawdopodobnie z powodu zdrady lub jego romansw poprzedzajcych ich zwizek.

13

16

Teodora z Krajewskich Kosmowska Niezwykle czynn i oddan swej dziaalnoci kobiet z przeomu XIX i XX wieku bya lekarka17 Teodora z Krajewskich Kosmowska (18541935). Pochodzca z warszawskiej licznej rodziny (osiem sistr), Teodora uzyskaa dyplom nauczycielki matematyki. Po krtkim maestwie, owdowiaa matematyczka w 1883 roku wyjechaa do Genewy, tam po uzyskaniu licencjatu z fizyki i nauk przyrodniczych, w 1885 roku rozpocza studia medyczne18. Niestety, z jej pamitnika nie mona si dowiedzie niczego na temat ich przebiegu, natomiast szczegowo opisana jest jej praktyka lekarska w Boni najpierw w Tuzli, pniej w Sarajewie. Kosmowska, internistka i ginekoloka, leczya przewanie muzumanki. Majc dostp do kobiecej czci muzumaskich domw nie tylko pomagaa, ale i zaprzyjaniaa si z pacjentkami, dziki czemu moga pozna specyfik ich kultury19. Braa udzia w kobiecych spotkaniach, bya te zapraszana na wesela. Lekarka nie zarzucia pierwszego z wyuczonych zawodw i w Sarajewie, w Szkole przy Klubie Polskim, nauczaa matematyki20. Co wicej, wygaszaa odczyty na kongresach Ginekologicznym w Genewie i Midzynarodowym Kongresie Kobiet w Berlinie w 1896 roku. Podczas drugiego z wymienionych, w podgrupach organizowano szereg dyskusji na nastpujce tematy: o dziaaniach ruchw kobiecych w poszczeglnych krajach, wychowaniu dzieci, o kobietach pracujcych i artystkach, o przedstawieniach kobiety w literaturze,
17

Wiadomoci o pierwszych polskich lekarkach mona odnale m. in. w: Duninwna H., Kobieto! Puchu marny, Wydawnictwo dzkie 1965, s. 176182; Stegmann N., Paradygmaty nauk przyrodniczych, ruch kobiecy i kategoria sex: o ustaleniu rl pciowych w polskim ruchu na rzecz moralnoci w przededniu pierwszej wojny wiatowej [w:] Nowa wiadomo pci w modernizmie. Studia spod znaku gender w kulturze rosyjskiej u schyku stulecia, s. 4548. Pierwsz polsk lekark pamitnikark bya Regina Salomea z Rusieckich Pilsztynowa yjca w XVIII wieku, podajca si za medyczk i okulistk. 18 Zob. Czajecka B., Wprowadzenie [w:] T. z Kosmowskich Krajewska, Pamitnik, przyg. do druku, Krakw 1989, s. 910. 19 Por. T. z Kosmowskich Krajewska, Pamitnik, s. 6773, 8288. 20 Zob. B. Czajecka, [Wprowadzenie] [w:] T. z Kosmowskich Krajewska, Pamitnik, s. 1617.

17

postu-latach do zrealizowania21. Pracujc w kulturowym i religijnym tyglu, Teodora Kosmowska pokonywaa bariery kulturowe, obyczajowe, angaowaa si w dziaania majce na celu popraw zdrowia, a nieraz i warunkw bytowych jej pacjentw. Jej pamitnik niekiedy przypomina notatki antropoloki, etnoloki, obserwujcej, ale i uczestniczcej.

Maria Morozowicz-Szczepkowska Szeroko pojta dziaalno artystyczna umoliwiaa kobietom ekspresj, prac zarobkow oraz wspksztatowanie rzeczywistoci. Z tego skrupulatnie skorzystaa Maria Morozowicz-Szczepkowska (18851968). Aktorka scen warszawskich, wileskich, krakowskich i poznaskich emancypacyjne inklinacje wyssaa dosownie z mlekiem matki, ktr nazywaa jedn z prekursorek ruchu wyzwoleczego kobiet22. Po lubie z Janem Szczepkowskim (rzebiarzem) mniej wystpowaa i zaja si pisaniem scenariuszy filmowych chodzi tu o adaptacje powieci, np. Wiernej rzeki Stefana eromskiego, Lalki Bolesawa Prusa; naleaa do Zwizku Pracy Obywatelskiej Kobiet, pilnie obserwowaa intensywn dziaalno kobiet w dwudziestoleciu midzywojennym wspomina o pisarkach, publicystkach, poetkach, opowiada o rodowiskach midzywojennego Bluszczu i Kobiety Wspczesnej. Obserwacja wkrtce zamienia si w czynne uczestnictwo. Po obejrzeniu teatralnej realizacji Domu Kobiet Zofii Nakowskiej, w odpowiedzi na wymow sztuki, Szczepkowska napisaa wasn zatytuowan Sprawa Moniki. Jej przesaniem byo uwolnienie kobiet z ogranicze seksualnoci i postawienie na samodoskonalenie poprzez prac. Kolejnymi sztukami o interwencyjnym charakterze byy Typ A i Milczca sia. Druga z nich, utrzymana w poetyce utopii,
Por. T. z Kosmowskich Krajewska, Pamitnik, s. 101103. Morozowicz-Szczepkowska M., Z lotu ptaka. Wspomnienia, Warszawa 1968, s. 71. Chodzio o przekonanie matki Marii, i kada zamna kobieta powinna posiada wasne przez siebie zarobione pienidze, co wcale nie byo takie oczywiste w XIX wieku, w czasie obowizywania Kodeksu Napoleona, odbierajcego kobiecie nie tylko prawo do decydowania o sobie, ale i do dysponowania wasnym majtkiem.
22 21

18

traktowaa o kobiecej sile mogcej zapobiec ewentualnej wojnie. Pierwsza wywoaa skandal obyczajowy bohaterka-malarka malowaa na scenie akt mski. Dramatopisarka, w odpowiedzi na atak krytykw, napisaa list otwarty (ktrego nigdzie nie chciano wydrukowa), tumaczcy jej intencje i apelujcy o zakopanie topora wojennego midzy pciami. Szczepkowska podkrelaa, e to nie sama sztuka wywoaa ostr reakcj, ale naruszenie tabu:
Nie tyle krytycy, ile m c z y n i. Obrazili si o zlekcewaenie swojej pci, nie godnoci mskiej, ta w sztuce wychodzi bez szwanku, nie poczucia honoru, tradycji czowieczestwa, lecz po prostu, zwyczajnie, panujcej nam miociwie p c i m s k i e j! T a b u!!23.

Chocia sztuki Szczepkowskiej dzi s zapomniane, to w dwudziestoleciu byy publicznie dyskutowane. Inicjatywy podejmowane przez aktork byy reakcj na zastan sytuacj, prb zmian, lub choby zasygnalizowania ich koniecznoci.

Irena Krzywicka Ostatnia z wybranych przeze mnie autobiografek to Irena Krzywicka (18992004). Jest uznawana za jedn z gwnych skandalistek dwudziestolecia midzywojennego. Swoim yciem i pisaniem zawiadczya, i kobieta ma pene prawo do aktywnoci w przestrzeni publicznej, nie tylko w imi wasnych interesw i aspiracji, lecz rwnie dla innych, przede wszystkim dla innych kobiet. Przy okazji dyskusji o roli dodatku do Wiadomoci Literackich pt. ycie wiadome, Krzywicka apeluje, by dziaa nie wirtualnie, powtarzajc emancypacyjne frazesy, lecz konkretnie:
Jeli si szczerze walczy o racjonaln przebudow wiata, nie mona si ogranicza do dziedziny tylko politycznej i gos23

M. Morozowicz-Szczepkowska, Z lotu ptaka, s. 286.

19

podarczej. Trzeba przebudowywa i rewidowa pojcia, tworzy nowy pogld na wiat, nowy stosunek do ycia, trzeba wychowywa nowych ludzi. () e trzeba si zaj kwesti obyczajw, dziedzin nie badan i nie przemylan od wiekw, e trzeba rozway rol kobiety we wspczesnym tak zmienionym spoeczestwie, kwesti dziecka, wizienia, szkoy, maestwa, szpitala. e trzeba nareszcie zacz mwi powanie i odwanie o sprawach pci, ktre zahaczaj, zazbiaj si o kad dziedzin ycia i myli, i bez ktrych rozwaenia wszystko jest niepene24.

Krzywicka podkrela, e to nie mczyni stanowi najwiksze zagroenia dla dziaajcych kobiet, ale same kobiety:
Zwracam si do kobiet, ale wiem, e i z nimi si nie dogadam. ami przecie solidarno pci, tak, nie artuj, o to mnie wanie oskaraj kobiety. Czuj zgroz swego postpowania, ale trudno, ju si nie cofn. Dotychczas egzystowaymy kamstwem, podstpem, sekretem, sprbujmy szczeroci, moe bdzie lepiej25.

Agentki patriarchatu niechtnie staway po stronie kobiet, ktre wskazyway wielowiekowe i wieloaspektowe ograniczenia, dodatkowo przypominajc, i kobieta nie jest bezcielesn, eteryczn istot, lecz posiada pe, ktra ma znaczenie. Mwienie jako kobieta, przeciw kobietom w Wyznaniach gorszycielki (i w felietonach) jest nie tylko chwytem retorycznym majcym przycign uwag, ale ma

Krzywicka I., Nieporozumienia i za wola (pierwodr. Wiadomoci Literackie 1932, nr 46, s. 8) [w:] red. A. Zawiszewska, Kontrola wspczesnoci. Wybr midzywojennej publicystyki spoecznej i literackiej z lat 1924 1939, Warszawa 2008, s. 44. Felietony Ireny Krzywickiej maj rys autobiograficzny, tote stanowi interesujce dopenienie Wyzna gorszycielki. Por. na ten temat Zawiszewska A., Midzywojenna felietonistyka kobieca. Casus: Irena Krzywicka [w:] red. I. Iwasiw, Prywatne/publiczne. Gatunki pisarstwa kobiecego, Szczecin 2008, s. 2224. 25 Krzywicka I., op.cit.., s. 4546.

24

20

rwnie wskaza, i gwnym zadaniem do wykonania jest zmiana mentalnoci kobiet. Krzywicka nie tylko dziaaa na niwie publicystycznej, ale ya tak, jak postulowaa. Bdc crka emancypantki Felicji Barbanel wyrosa w atmosferze otwartoci i tolerancji. Irena przez cae ycie utrzymywaa doskonae relacje z matk, wspierajc crk we wszelkich poczynaniach. Przysza autorka Pierwszej krwi studiowaa polonistyk na Uniwersytecie Warszawskim, korepetycjami uzupeniaa domowy budet, przygotowaa rozpraw doktorsk (nie zdaa jednak egzaminu doktorskiego26), wsppracowaa z Wiadomociami Literackimi, pisywaa felietony, recenzje, artykuy interwencyjne. Jako matka, bdc w zaawansowanej ciy, poznaa i zakochaa si w Tadeuszu Boyu-eleskim, z ktrym czyy j nie tylko uczucia, ale i sprawy, by tak rzec, zawodowo-spoeczne. Boy-eleski27 zaangaowany w dziaalno publicystyczn, jak stwierdzia Krzywicka, za jej namow i aktywnym wspudziaem rozpocz kampani na rzecz wiadomego macierzystwa, kontroli liczby urodzin i zalegalizowania aborcji. Na Krzywick i Boya posypay si gromy zarwno ze strony prawicy, jak i lewicy, o Kociele nie wspominajc. Ale nie brakowao te sojusznikw Maria Morska (przyjacika Skamandrytw), Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (poetka), Mieczysaw Grydzewski (redaktor Wiadomoci Literackich), Wanda Melcer (pisarka), Justyna Budziska-Tylicka (lekarka), Helena Booz-Antoniewiczowa (organizatorka pierwszej warszawskiej Poradni wiadomego Macierzystwa i tumaczka m. in. Maestwa koleeskiego Bena Lindseya; nota bene Krzywicka gorco popieraa model maestwa proponowany przez Lindseya oparty na wzajemnym szacunku i zaufaniu, lecz niesformalizowany, stanowicy pewnego rodzaju wstp do waciwego maestwa)28. Mimo wysikw, kampania Krzywickiej i Boya

26

Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, oprac. A. Tuszyska, wyd. V, Warszawa 2002, s. 152. 27 Boy nawoywa do zmian prawnych w zakresie dotyczcych maestwa i rozwodw (Dziewice konsystorskie, wyd. 1929), w Piekle kobiet (wyd. 1930) opisywa m. in. podziemie aborcyjne. 28 Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, op.cit., s. 234242 .

21

z trudem przebijaa si do szerszej wiadomoci. Po latach Krzywicka podsumowaa:

Walka o wiadome macierzystwo troch mnie zbliya do zagadnie drczcych kobiety, ale dziaalno ta, mwic szczerze, skoczya si do prdko. Zajade napaci prasy, kazania ksiy, niemono z naszej strony prowadzenia jakiej szerszej propagandy, wreszcie brak niezbdnych funduszy, wszystko to sprawio, e frekwencja w poradni bya nadzwyczaj maa. Z czasem zgasa cicho, ale nieodwoalnie. Tyle e poruszylimy troch umysy i uwiadomili lekarzy dobrej woli. Ale Kasa Chorych nie chciaa o nas sysze, wic doranie przysuylimy si raczej kobietom zamonym, ktre mogy sobie pozwoli na wizyt u prywatnego ginekologa. A przecie chcielimy suy wanie kobietom biednym, umczonym, obarczonym licznym potomstwem, ktrego przy ndznych pacach nie mogy wychowa29.

Dziaania tak potrzebne trafiy na spory opr. Niemniej jednak byy niezbdne i bardzo wane, przypominay bowiem o nielegalnych aborcjach, braku pomocy dla wielodzietnych rodzin robotniczych (Krzywicka sympatyzowaa z socjalizmem). Mona rzec, i nadrzdnym celem przywiecajcym pisarce i publicystce bya wszelka dziaalno prowadzca do zmian stanowiska kobiety, ktra nie tylko moga, lecz wrcz powinna postpowa tak, by by szczliw. Owym szczciem bya moliwo samodzielnego decydowania o sobie i wasnym yciu.

29

Ibidem, s. 288.

22

Sze kobiet, sze autobiografii, rne pomysy na dziaania realnie zmieniajce rzeczywisto, prawo i ksztat historii. Najpowaniejszymi przeszkodami dla kobiecej aktywnoci byy patriarchalno polskiej kultury, uwikanie dyskursu emancypacyjnego w problematyk narodowowyzwolecz i trudno przenikajca do wiadomoci spoecznej moliwo (a czasami wrcz konieczno) pracy zarobkowej30 kobiet. Tym bardziej zasuguj na przypomnienie rnorodne kobiece inicjatywy podejmowane w wszym lub szerszym zakresie, jednake zawsze z zamiarem wywoania przeksztace tam, gdzie dziaaczki uznay, i stan rzeczy tego wymaga, czy te spowodowania pojawienia si potrzebnych udogodnie i praw w razie ich braku. Wyjcie poza przestrze domow nie tylko oznaczao przekroczenie wielowiekowych ogranicze, ale take, a moe przede wszystkim, byo signiciem po wadz. Dziki wasnej aktywnoci kobiety miay wpyw nie tylko na to, co si z nimi dziao w teraniejszoci, ale mogy te projektowa przyszo. Pync niekiedy pod prd wygryway. Bynajmniej nie bya to atwa walka. Dziaaczki musiay zmierzy si z uprzedzeniami, przeama bariery, miao i zdecydowanie broni swoich racji. Konsekwencje kobiecych dziaa byy widoczne poszerzenie pola kobiecej aktywnoci, umoliwienie edukacji na znacznie wyszym poziomie ni dostpna przez lata edukacja na pensjach lub ksztacenie domowe, zwrcenie uwagi na stale ograniczajce stereotypy i sposoby radzenia sobie z nimi, rozwinicie kwestii wiadomego macierzystwa. Dziaania indywidualne lub kolektywne, dugo- i krtkofalowe byy prbami (nierzadko udanymi) odzyskania, czy precyzyjniej, uzyskania przez kobiety niezalenoci nie do koca oczywistej w XIX wieku i w pocztkach XX wieku wolnoci wyboru wasnej drogi yciowej.

30

Akceptowana bya praca kobiet z niszych warstw spoecznych; jeli pracownice rekrutoway si z wyszych warstw naraay si na zmasowan krytyk, dopuszczalnym wytumaczeniem byo fakt, i zostay do pracy zmuszone przez niesprzyjajce okolicznoci yciowe. Por. Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, zbir studiw pod red. A. arnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000.

23

BIBLIOGRAFIA:
Arendt H. , Kondycja ludzka, tum. A. agodzka, Warszawa 2000. Brykalska M., haso Emancypacja ze Sownika literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachrza i J. Kowalczykowej, wyd. trzecie bez zmian, Wrocaw 2002. Ciechomska M., Od matriarchatu do feminizmu, Pozna 1996. Cywiski M., Rodowody niepokornych, Warszawa 1996. Czajecka B., Wprowadzenie [w:] T. z Kosmowskich Krajewska, Pamitnik, przyg. do druku, Krakw 1989. Czajkowska-Sierakowska K. , Wzorce roli spoecznej kobiet propagowane przez Zwizek Rwnouprawnienia Kobiet w Krlestwie Polskim na pocztku XX wieku [w:] Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, pod red. A. arnowskia i A. Szwarc, cz. 1, Warszawa 1995. Duninwna H., Kobieto! Puchu marny, d, 1965. Dziaaczki spoeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie si kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porwnawczym), red. A. Jasiska Janiak, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2008. Franke J., Polska prasa kobieca w latach 18201918. W krgu ofiary i powicenia, Warszawa 1999. Grnicka-Boratyska A. , Stamy si sob. Cztery projekty emancypacji (18631939), Izabelin 1999. Klemensiewiczowa J., Przebojem ku wiedzy. Wspomnienia jednej z pierwszych studentek krakowskich z XIX wieku, Wrocaw 1961. Krzywicka I., Kontrola wspczesnoci. Wybr midzywojennej publicystyki spoecznej i literackiej z lat 1924 1939, red. A. Zawiszewska, Warszawa 2008. Krzywicka I., Nieporozumienia i za wola, Wiadomoci Literackie 1932, nr 46. Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, red.. A. Tuszyska, Warszawa 2002. Lejeune P., Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. R. Lubas-Bartoszyska, tum. W. Grajewski, S. Jaworski, A. Labuda, R. Lubas-Bartoszyska, Krakw 2001.

24

Morozowicz-Szczepkowska M., Z lotu ptaka. Wspomnienia, Warszawa 1968. Pachucka R. , Pamitniki z lat 18861914, red. J. Hulewicz, Wrocaw 1958. Perkowska U., Formacja Zawodowa i intelektualna studentek Uniwersytetu Jagielloskiego z lat 18941918 [w:] Kobieta edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, cz. II, Warszawa 1995. Prendowska J. , Moje wspomnienia, przyg. do druku, przedmowa, przypisy E. Kozowski i K. Olszaski, Krakw 1962. Stegmann N., Paradygmaty nauk przyrodniczych, ruch kobiecy i kategoria sex: o ustaleniu rl pciowych w polskim ruchu na rzecz moralnoci w przededniu pierwszej wojny wiatowej [w:] Nowa wiadomo pci w modernizmie. Studia spod znaku gender w kulturze rosyjskiej u schyku stulecia, red. G. Ritz, Ch. Binswanger, C. Scheide, Krakw 2000. Walczewska S., Damy, rycerze i feministki. Kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce, wyd. 2, Krakw 2002. Zawiszewska A., Midzywojenna felietonistyka kobieca. Casus: Irena Krzywicka [w:] Prywatne/publiczne. Gatunki pisarstwa kobiecego, red. I. Iwasiw, Szczecin 2008.

25

Dlaczego nie Maria Czaplicka? O relacji pomidzy midzynarodowym sukcesem kobiety, a jej wpywem na nauk polsk.
Kamil uczaj

Celem niniejszego artykuu jest przyblienie postaci Marii Czaplickiej. Grayna Kubica pisze, e Czaplicka bya jedn z tych kobiet, o ktrych wiat zapomnia, ich dziea przykry warstw kurzu, a ciaa pogrzeba w bezimiennych grobach1. Postaram si w moliwie zwizej formie przedstawi zarys jej biografii oraz dokona, co w kocowej czci pozwoli mi doj do tematyki okrelonej w tytule.

Kim bya Maria Antonina Czaplicka? O trafnoci powyszego spostrzeenia Kubicy wiadczy mog ju problemy z ustaleniem daty urodzenia Czaplickiej. Istniej trzy moliwoci: przywoywany czsto rok 1886, moe to te by data wyryta na nagrobku, czyli 2 padziernika 1884 lub zgodnie ze wiadectwem naturalizacji 8 grudnia 1888. Przyjmijmy jednak, i Maria Antonina Czaplicka urodzia si w 1884 w Warszawie, poniewa
1

Kubica G., Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na pocztku XX wieku, Krakw 2006, s. 5.

27

dane z nagrobka miay by konsultowane z matk. Warto zauway, i w tym samym roku urodzi si Bronisaw Malinowski. Ojciec, Feliks Lubicz-Czaplicki by urzdnikiem kolejowym2. Kiedy Czaplicka wyjechaa do Anglii ojciec raczej ju nie y, gdy nie wspomina si o nim w korespondencji. Informacje na temat matki s natomiast bardzo fragmentaryczne. Ze wzgldu na sytuacj historyczn droga edukacji Marii Czaplickiej bya wyjtkowo krta. Pamitajmy, e byy to ju czasy, gdy studia podejmoway pierwsze kobiety. Na Uniwersytecie Jagielloskim studentki byy obecne od 1894 roku, a w czasach Czaplickiej kobiety stanowiy 10% ogu studiujcych. Sytuacja polityczna bya jednak trudna. Edukacja Czaplickiej rozpocza si w Warszawie, gdzie uczszczaa do gimnazjum Anny Jasieskiej (1894-1902). Nastpnie jej rodzina musiaa przenie si do Lipawy (dzisiejsza otwa), gdzie najpierw zdaa matur w mskim Gimnazjum Nikoajewskim (1904), a nastpnie egzamin nauczycielski z geografii (1905/1906)3. W latach 1906-1909 uczestniczya w kursie historii naturalnej prowadzonym przez Towarzystwo Kursw Naukowych w Muzeum Przemysu i Rolnictwa w Warszawie4. Mistrzem Czaplickiej by w tym czasie sam Wacaw Nakowski, gdy jej zainteresowania mieciy si w zakresie geografii i przyrodoznawstwa. Ponadto mwic o istotnych postaciach w jej yciu nie naley pomija pedagoki Anieli Szycwny i fizyka Stanisawa Kalinowskiego. Nastpnym etapem ksztacenia si Czaplickiej by warszawski Uniwersytet Latajcy. Pierwszy sukces stanowia przyznana jej w 1908 roku nagroda Rady Naukowej Towarzystwa Kursw Naukowych za prac seminaryjn z antropologii. Jej kariera naukowa nabraa tempa, gdy w 1910 wyjechaa do Anglii jako stypendystka Kasy im. Mianowskiego. Czaplicka bya pierwsz stypendystk, ktrej Kasa finansowaa dalsz nauk. Suma 900 rubli moga by jednak niewystarczajca, gdy Czaplicka roz-

2 3

Ibidem, s. 232. Kubica G., op.cit., 233 4 Collins David N., Urry J., Maria Antonina Czaplicka. ycie i praca w Wielkiej Brytanii i na Syberii, Lud, t. 82, 1998, s.61.

28

waaa moliwo dorabiania szyciem na maszynie5. Znw pojawia si tu analogia do Malinowskiego, ktry wyjecha w tym samym roku, z t tylko rnic, e nie mia on stypendium. Czaplicka podja studia w Bedford Womens College stanowicym cz Uniwersytetu Londyskiego. W Londynie zetkna si z Charlesem Seligmanem. Do koca pozostaa wierna jego stylowi zakadajcemu zwizek rnych gazi antropologii. Malinowski za nazywa go podejciem antykwarskim6. Wsplnie z pniejszym autorem Argonautw zachodniego Pacyfiku Czaplicka uczszczaa na seminarium dla zaawansowanych prowadzonym przez Edwarda Westermarcka, znanego gosiciela zasady odcicia si od rasy, kraju i obywatelstwa. Antropologiczne zainteresowania Czaplicka kontynuowaa w oxfordzkim Somerville College7. W jednym z listw pisaa: Oxford i Cambridge oglnie rzecz biorc nie uznaj kobiet, ale ja nie narzekam8. Dyplom otrzymaa w czerwcu 19129. W tym okresie po raz pierwszy spotkaa Roberta Maretta. Dziki tej znajomoci z angielskim antropologiem w 1914 Czaplicka wydaa ksik Aboriginal Siberia, A Study in Social Anthropology. Marett wybra Czaplick ze wzgldu na jej kompetencje stricte antropologiczne oraz jzykowe (polski, rosyjski). W tym samym roku Czaplicka wyruszya na Syberi, aby zebra dane empiryczne. O rozgosie, ktry spowodowaa ta wyprawa mog wiadczy tytuy prasowe: Pierwsza biaa kobieta widziana przez tubylcw; Nieustraszona odkrywczyni (Daily Chronicle), Kobieta z Oxfordu na Syberii (Evening News) czy Kobiece podre lub echa wojny na Syberii (The Times)10. Popularnym owocem wyprawy bya ksika My Siberian Year, jednak prawdziwy raport nigdy nie powsta.

5 6

Kubica G., op. cit., s. 100. Ibidem, s. 202. 7 Jako wykadowczyni bya te czonkini drugiego eskiego collegeu Lady Margaret Hall. 8Por. Tokarska-Bakir J., Nie depta trawnikw. Maria Czaplicka, [w:] Wysokie Obcasy nr 5, s. 6-13, [w:] Gazeta Wyborcza z 1.02.2003. 9 Kubica G., op.cit, s. 212. 10 Ibidem, s. 269.

29

Wyprawa ta zapewnia Czaplickiej kilka lat sawy, ktre upyny w rodowisku naukowym. Podkrelano, i Czaplicka nie jest typowym przykadem niebieskiej poczochy, akcentujc przy tym jej byskotliwo11. W 1919 roku stracia jednak etat na Oxfordzie, gdzie (pomimo braku doktoratu i habilitacji) jako jedyna posiadaa status wykadowczyni12. Fakt ten pokazuje sabo pozycji kobiet na uniwersytetach, bowiem gdy mczyni wracali z wojny, kobiety traciy atrakcyjne stanowiska. Czaplicka w USA wygosia kilka wykadw, jednak nie udao jej si podpisa kontraktu z Uniwersytetem Columbia. Odwiedzajc po drodze Berlin i Warszaw (w czasie bitwy pod Radzyminem) powrcia do Anglii. Podpisaa tam roczny kontrakt na Wydziale Anatomii Uniwersytetu w Bristolu. Tak koczy si historia najwikszej polskiej antropoloki. 27 maja 1921 popenia ona samobjstwo. Motywy poknicia rcej substancji (wykorzystywanej normalnie przy wywoywaniu zdj) nie s do koca jasne. Nieprzeduenie kontraktu i kopoty finansowe to tylko jedna z hipotez (byaby to zreszt ironia losu, gdy Czaplicka nie dowiedziaa si jeszcze, i podwyszono jej wynagrodzenie). Inne mwi o nieszczliwej mioci do Henrego Halla lub nieotrzymaniu stypendium bankiera Alberta Kahna, ktry mia by przeznaczony na kolejn podr. Zatrzymajmy si jeszcze na chwil na pozanaukowym yciu bohaterki. Joanna Tokarska-Bakir, ktra przeprowadzia analiz korespondencji Czaplickiej, twierdzi, i jej pogldy byy demokratyczne i antyklerykalne. Przywouje ona wiersz Procesja datowany na Boe Ciao 1910 roku.13
I cho dzwonw ton radosny, W zocie idzie ksidz, Sercom naszym nie do wiosny, Nie daj si sprzdz. Id kornie, sun lepo, Intonujc piew.
11 12

Por. Tokarska-Bakir J., op. cit., s. 6-13. Kubica G., op.cit., s. 276. 13 Ibidem, s. 6 13.

30

Ale na dnie szumi rzeka, Przytumiony gniew.

Ponadto, atwo potwierdzi t tez przypominajc, i Czaplicka pisywaa do pism postpowych, co w owym czasie oznaczao pras lewicujc. Widzielimy zreszt, i przez cae ycie bya ona aktywna politycznie. Dziaalno publicystyczn uzupeniaa za utworami lirycznymi. Czaplicka nigdy nie bya zamna. Naley wspomnie jednak o jej zwizku z modopolskim poet Wadysawem Orkanem oraz towarzyszem podry Henrym Hallem. Nie dysponujemy jednak wystarczajcymi rdami, aby powiedzie o tych zwizkach co szczeglnie istotnego. Wspomnijmy tylko, e obaj nie byli Czaplickiej cakowicie oddani. Pierwszy umylnie nie wysa (pomimo wyranej proby) jej poezji do publikacji, drugi za po wyjedzie do Stanw Zjednoczonych odci si od przeszoci i rozpocz nowe ycie14. Grayna Kubica uwaa, e w yciu bohaterki mona odnale kilka realizowanych przez Czaplick modeli kobiecoci. Pierwszym z nich jest Panienka z powieci Czaplickiej pt. Olek Niedziela. Powie ta opowiada histori biednego chopca, ktry pomimo trudnoci finansowych chcia si uczy. Umoliwia mu to bogata kobieta przyjmujc go na darmowe komplety i ksztacc zarwno w dziedzinie nauki, jak i sztuki. W ten sposb powie realizowaa mit kobiety szlachetnie urodzonej. Kubica twierdzi, e jest to przykad modej dziewczyny w biaej sukience z delikatnego materiau. Model ten powstrzymywa emancypacj. Inna wizja pojawia si w poezji tworzonej przez Czaplick za modu. Kobieta tam przedstawiona to w zasadzie kobieta i mczyzna jednoczenie (kobieta-czowiek). Autorka przytaczanego tu opracowania wyraa pogld, e bdc jednoczenie kobiet i mczyzn Czaplicka moga osign wicej. Jan Rembowski przedstawia w swoich pracach Czaplick jako androgynicznego anioa. Z kolei My Siberian Year ukazuje Czaplick jako kobiet praktycznie pozbawion saboci. Na tym wizerunku
14

Kubica G., op.cit., s.89.

31

mg zaway jednak podrniczy charakter ksiki, na co zdaniem Kubicy wskazuje analogiczna, nawizujca do mskiego wzorca, autokreacja podrniczki u Karen Blixen.

Dlaczego Czaplicka? Przejdmy teraz do odpowiedzi na gwne pytania. Prbujc to uczyni, zapytajmy wic: dlaczego Maria Czaplicka moe by dla nas wana? Przede wszystkim dlatego, e osigna wiatowy sukces. Przez jej biografi przewijaj si takie nazwiska jak Charles Selingman, Franz Boaz, William Rivers, Alfred Haddon i wreszcie Robert Marett. Niech zawiadcz o tym sowa tego ostatniego:
Jest ona niezwykle gorliwa, a take bardzo inteligentna, czc zdolnoci i oryginalno z cierpliwoci i sumiennoci metody. W cigu naszej rocznej pracy, w celu sprawdzenia jej umiejtnoci badawczych, zleciem jej bardzo szczegowe studium pewnych problemw, ktre obejmowao krytyczne uycie rnych autorytetw. Pomysowy i systematyczny sposb, w jaki przedstawia swoj kolekcj materiau dotyczcego wyjanie okrelonych problemw, przekona mnie, e jej moliwoci zaawansowanej pracy w zakresie antropologicznej nauki s zupenie niezwyke15.

Godny uwagi jest fakt, e Bronisaw Malinowski konsultowa z ni prace o aborygenach, gdy bya ona wwczas bardziej dowiadczon osob. Pamitajmy, e dziea Marii Czaplickiej (po wielu latach) nadal posiadaj warto naukow (tym bardziej dziwi brak ich publikacji). Recenzent piszcy dla Journal of Asian Studies o drugim wydaniu Aboriginal Siberia w 1969 roku stwierdzi, e dzieo to stanowi wspaniae wprowadzenie do przedmiotu. Ponadto na pisma Czaplickej o szamanizmie powouj si najwaniejsi autorzy, tacy jak
15

Ibidem, s. 216.

32

Mircea Eliade (Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy) czy Ian Lewis (Ecstatic Religion). Wany jest take fakt, e nie braa ona udziau w ewolucjonistycznej debacie o pocztkach szamanizmu reprezentujc pogldy uznawane wspczenie za bardziej wartociowe16. Ponadto (midzy innymi ze wzgldu na miejsce urodzenia i biografi), na co wskazuj David Collins i James Urry, Czaplicka w przeciwiestwie do Malinowskiego zainteresowana bya sprawami wschodnimi, uwzgldniaa osignicia antropologii polskiej i rosyjskiej, co uwidaczniao si w jej pniejszych badaniach i publikacjach17. Interesujca jest rwnie jej postawa patriotyczna, ktra przejawiaa si w rnych formach. Joanna Tokarska-Bakir zwraca uwag na fakt, i w ocalaym zbiorze wycinkw pod notatk przedstawiajc j jako wybitn rosyjsk badaczk, ktra wygosia referat na temat wpywu rodowiska na idee religijne tubylcw Azji Pnocnej znajduje si doklejka podpisana jej charakterem pisma: Sprostowanie. Panna M.A. Czaplicka, ktra w poniedziaek wygosia referat w Sekcji Antropologicznej Towarzystwa Brytyjskiego, zostaa omykowo przedstawiona jako Rosjanka. W rzeczywistoci jest ona narodowoci polskiej18. Czaplicka zabieraa gos w debacie na tematy polskie, ktra toczya si w Wielkiej Brytanii (ksztat granic nowej Polski, historia, geografia). Bdc przykadem zaangaowanej intelektualistki kada nacisk na problemy kobiet w kraju, ktry odzyska niepodlego19. W swoich badaniach zwracaa take uwag na funkcjonujcy w Polsce negatywny obraz Syberii20. Take podczas pobytu w Krasnojarsku wygosia odczyt o sytuacji politycznej i kulturowej Europy wplatajc umiejtnie wtki polskie. Po wojnie braa ponadto czynny udzia w pracach Klubu Politycznego Kobiet Postpowych, a take publikowaa liczne artykuy prasowe przybliajce problematyk naszego regionu (oprcz spraw polskich take na zlecenie

16 17

Ibidem, s. 218 219. Collins David N., Urry J, op. cit., s. 62. 18 Tokarska-Bakir J., op. cit. 19 Kubica G., op.cit., s. 67 68. 20 Ibidem, s. 64.

33

brytyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych Peace Handbooks o Ukrainie). Inn zalet Czaplickiej jest fakt, i odwanie analizowaa sprawy pci, rozwaajc midzy innymi dwuznaczn tosamo pciow szamanw21. Czaplicka take w yciu pozanaukowym bya aktywn uczestniczk debat o rwnouprawnieniu kobiet. Czsto czya ona ponadto swoje zainteresowania pciowe (dzi powiedzielibymy raczej genderowe) z patriotycznymi. Przykadem moe by odczyt Przyszo i teraniejszo Polski z 24 stycznia 1916, w ktrym udowadniaa, i to kobiety podtrzymyway ras i niezomno ducha narodu. Dodajmy, i w wczesnym momencie historycznym tematyka rasowa nie moga by rozumiana jako co kontrowersyjnego.

a dlaczego nie? Pomimo wszystkich powyszych wtkw w Bibliotece Jagielloskiej nie ma adnej ksiki Czaplickiej, natomiast jej korespondencj znale mona w indeksie pod nazwiskiem Wadysawa Orkana. Widzimy wic, i stajemy przed paradoksem: chocia posta o ktrej mwi zasuguje na uwag pozostaje ona praktycznie nieznana. Dlaczego tak jest? Sprbujmy rozway to na przykadzie. Zastanwmy si, ile jest na wiecie znanych polskich uczonych. Nastpnie pomylmy jaki procent w tej liczbie stanowi kobiety? Trudno tu o jaki rzetelny wskanik, jednak dla celw ilustratywnych moemy przyjrze si licie doktorw honoris causa Uniwersytetu Jagielloskiego. Od 1816 roku do dnia dzisiejszego byo ich 347. Ile z nich to kobiety? Dokadnie sze. Kto moe jednak odci si prbujc wykaza nienajgorsz sytuacj kobiet uywajc kontrprzykadu. A Maria Skodowska-Curie? zapyta. Rzeczywicie Skodowska jest pierwsz z tych szeciu kobiet (a jej crka drug). Jednak Skodowska nie moe by porwnywana z Czaplick ze wzgldu na charakter nauk, ktre reprezentoway. Spord szeciu wspomnianych pa tylko Karolina Lanckoroska bya
21

Ibidem, s. 63.

34

humanistk. Odliczam tu Agnes Gonxhe Bojaxhiu (znan bardziej jako Matka Teresa), ze wzgldu na pozanaukowy charakter doktoratu. Moim zdaniem znaczna przewaga kobiet zajmujcych si naukami cisymi spowodowana jest faktem, e daj one wymierne rezultaty, co uniemoliwia deprecjonowanie autorek bada. Zreszt Skodowska-Curie te nie od razu zostaa zaakceptowana przez rodowisko naukowe. W bardzo piknej, literackiej formie pisa o tych problemach Per Olov Enquist w Opowieci o Blanche i Marie. Wrmy jednak do Czaplickiej: nawet jeli pominiemy charakter nauk humanistycznych (lub szerzej: nie-cisych), ktrych osignicia atwo zdeprecjonowa lub podway, pozostanie nam do rozpatrzenia jeszcze inny czynnik. Stanowi on najpopularniejszy argument we wszystkich dyskusjach o tematyce pciowej. Mam oczywicie na myli kultur dyktujc sposoby mylenia o pci. Wydaje mi si bowiem, i naley cile oddzieli Mari Czaplick-badaczk od Marii Czaplickiej jako osoby. Ten ludzki, czy raczej kobiecy aspekt, doskonale opisaa Grayna Kubica. W bardzo wnikliwej analizie pokazuje ona koleje losu Czaplickiej, jej motywacje i uczucia. Jednake opracowanie to ma powan wad: Czaplicka jest tam niemal wycznie kobiet, nie naukowcem. W jednym z artykuw pisze wprost: nie zamierzam tutaj przedstawia naukowych dokona Czaplickiej, lecz zanotowa sposb w jaki konstruowaa w swych tekstach wasn podmiotowo22. Sama autorka pisze, e koncepcja ta przypomina ujcie zaproponowane przez Pata Kaplana (engendering knowledge). Przykro mi to mwi, ale uwaam e w przypadku kobiet ze wiata nauki naley przesun na dalszy plan kategori pciowoci i stara si odpowiedzie na pytanie Leopolda Rankego: jak to waciwie byo? W znacznej mierze zbliyli si do tego modelu cytowani David Collins i James Urry piszc jeden z nielicznych w Polsce artykuw na temat Czaplickiej23. Nie mona zapomina o pci, jednak kategoria ta poKubica G., Szlachetna panienka, androgyniczny anio i nieustraszona podrniczka Feministyczny portret Marii Czaplickiej [w:] red. M. Radkiewicz, Gender: Konteksty, Krakw 2004, s. 229 230. 23 W Polskim tumaczeniu wspomnianego artykuu mowa jest o Czaplickiej jako rzeczniku rwnouprawnienia, co budzi pewien niesmak, ale by moe brak formy eskiej wynika z nieuwagi tumacza (Por. Collins David N., Urry J, op. cit., s. 66.).
22

35

winna by drugorzdna wobec naukowoci. Wydaje si niestety i w przeciwnym wypadku, gdy kategoria kobiecoci bdzie eksponowana w dalszym cigu, kobiety bd znane z tego, e s kobietami (lub w formie skrajniejszej) znane z tego, e s znanymi kobietami. Kto ponosi za to win? Przykro mi to mwi: feministki, feminici, popularyzatorzy i popularyzatorki. Wierz, i w tym punkcie ley problem znikomego wpywu kobiet na polsk nauk. Atutem kobiety nie moe by jej pe, atutem powinno by wyksztacenie, kompetencje. Czsto jednak si o tym zapomina.

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Collins David N., Urry J., Maria Antonina Czaplicka. ycie i praca w Wielkiej Brytanii i na Syberii, Lud, t. 82, 1998. Czaplicka M., Shamanism in Siberia, Charleston 2007. Kubica G., Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na pocztku XX wieku, Krakw 2006. Kubica G., Szlachetna panienka, androgyniczny anio i nieustraszona podrniczka Feministyczny portret Marii Czaplickiej [w:] red. M. Radkiewicz, Gender: Konteksty, , Krakw 2004. Kuczyski A., Wkad Polakw do bada nad ludami Syberii, [w:] Lud 1967. RDA INTERNETOWE: Tokarska-Bakir J., Nie depta trawnikw. Maria Czaplicka, Gazeta Wyborcza 1 lutego 2003, Wysokie Obcasy nr 5, s. 6-13, [na:] http://kobieta.gazeta.pl/wysokie-obcasy/1,96856,1299859.html, odczyt 26.03.2009.

36

Aktualno postulatw feminizmu drugiej fali.

Anna Smywiska

Zanim przedstawi histori ruchu dcego do rwnouprawnienia, chciaabym podkreli, i porzdek patriarchalny nie jest bynajmniej odwieczny i niezmienny. Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Artur Schopenhauer spisywa swe niezwykle interesujce wywody, o tym, e ju widok kobiecej postaci uczy, e kobieta nie jest przeznaczona do wielkich prac ani duchowych, ani fizycznych [a] win ycia spaca nie czynami, lecz cierpieniem, boleciami porodu, trosk o dziecko, podporzdkowaniem si mowi, dla ktrego powinna by cierpliw i rozweselajc go towarzyszk, Jan Jakub Bachofen w Matriarchacie jako pierwszy dostrzeg, e archeolodzy i inni badacze interpretujc znaleziska, dopasowuj je do swoich wyobrae o wiecie i w istocie nie przedstawiaj historycznych faktw, lecz daj wiadectwo pogldom swej wasnej epoki. Bachofen wspomina sowa Herodota, e Likijczycy nosili imi matki, a nie imi ojca, a zapytani o swoje pochodzenie, podawali rodowd ze strony matki. Poza tym to status spoeczny matki przesdza o pozycji dziecka. Uzupenia to Mikoaj Damasceski dodajc, e Likijczycy szanuj bardziej kobiety ni mczyzn, a prawo do dziedziczenia maj crki. O kulturach z dominujc rol kobiet

37

wiadcz rwnie wykopaliska archeologiczne1, banie i mity. Prawdopodobn przyczyn upadku tego systemu by rozwj gospodarczy. Zygmunt Krzak pisze, e mczyzna, ktrego rola w dziedzinie hodowli byda bya dominujca, dziki posiadaniu byda zaj rwnie panujce stanowisko w zakresie uprawy roli [] Stwierdzono, e hodowla byda i pasterstwo szczeglnie sprzyjaj rozwojowi patriarchatu. Przejciu od jednego ustroju do drugiego towarzyszyo powstanie nowych form maestwa i rodziny. Gow rodziny patriarchalnej sta si mczyzna2. Niemniej do tej pory istniej spoecznoci matriarchalne charakteryzujce si matrylokalnoci i matrylinearnoci najbardziej znana jest spoeczno Mosuo z poudniowych Chin, ale grupy takie wystpuj rwnie na Sumatrze, Saharze, oraz w niektrych krajach Ameryki Poudniowej. wiadczy to o tym, e hierarchie pci nie s biologicznie uwarunkowane, niezmienne i odwieczne, a wic s modyfikowalne. Na brak rwnych praw dla kobiet i mczyzn zwrcono uwag dopiero w XVIII i XIX wieku, kiedy w efekcie przemian wynikajcych z Rewolucji Francuskiej kobiety zaczy przebija si do ycia publicznego. Nie byo to jednak proste. Hasa rwnoci i wolnoci obowizyway tylko msk poow ludzkoci. Dopiero Mary Wollstonecraft postulowaa poszerzenie ich o prawa kobiet do edukacji.

Potwierdzaj to znaleziska ze staroytnych miast. Elisabeth Davis pisze, e teoria matriarchatu zostaa potwierdzona poprzez odszyfrowanie pisma linearnego B z tabliczek kreteskich oraz wykopaliska w Anatolii. Ot w miastach takich jak Mersin, Hacilar i atal Hyuk dominowa kult Wielkiej Bogini trwajcy od neolitu a do epoki brzu. () Z wykopalisk w atal Hyuk, gdzie odsonito kilka warstw wynika, e przed dziewicioma tysicami lat yo tam spoeczestwo matriarchalne, charakteryzujce si umiowaniem pokoju (przez tysic lat nie byo wojny), dobr organizacj , dominacj kobiet. Przewaa wegetarianizm. Nie skadano ofiar ani z ludzi ani ze zwierzt. Gospodarstwem domowym kieroway kobiety . Po mierci chowano je z oznakami czci, godniej ni mczyzn . We wszystkich wityniach najwyszym bstwem bya kobieta. atal Hyuk jest afirmacj mitu o wieku zotym i srebrnym , gdy ludzie ywili si podami ziemi, pili kozie mleko i byli cakowicie podporzdkowani swym matkom [w:] E. Davis The First Sex, Baltimore, 1972, przytaczam za D. Skalsk Kobieta wyzwolona?, Warszawa 1982, s. 63-64. 2 Krzak Z., Od patriarchatu do matriarchatu, Warszawa 2007, s. 16.

38

Za swoje radykalne postpowanie zyskaa miano hieny w spdnicy3. Nawoywaa bowiem kobiety do uniezalenienia si od mczyzn i odejcia od tradycyjnej roli narzuconej im przez spoeczestwo. Miay sta si penoprawnymi, rwnymi obywatelkami. Zaoono Kobiece Towarzystwo Antyalkoholowe Stanu Nowy Jork domagajce si uznania alkoholizmu maonka za prawn podstaw wystpienia o rozwd, ktrego jednym z najwikszych sukcesw byo doprowadzenie do powstania ustawy o prawie posiadania przysugujcym od tej pory kobietom zamnym. Organizacja ta daa pocztek Narodowemu Zwizkowi Sufraystek. Gdy John Stuart Mill wydawa Poddastwo kobiet, angielskie sufraystki domagay si prawa wyborczego, zmiany prawa pracy oraz pomocy dla prostytutek przy przekwalifikowywaniu si do innego zawodu. Pierwszej fali feminizmu zawdziczamy to, e kobiety mog gosowa, prawo do rozwodw oraz lepsze warunki pracy. Jednake pierwsza fala, chocia tak wana, nie daa penego rwnouprawnienia, a kobiety nadal byy dyskryminowane. Szwajcarki mogy bra udzia w wyborach od 1979 roku, cho wci potrzeboway pozwolenia ma na prac czy zaoenie konta bankowego. Druga fala feminizmu nadesza dopiero w latach szedziesitych XX wieku, ale postulaty feministek zostay zawarte w napisanej ju w 1949 roku Drugiej pci Simone de Beauvoir. W pierwszym tomie autorka analizuje histori ludzkoci, tego, w jaki sposb kobieta zostaa zdegradowana. Przedstawia te mity na temat kobiecoci. De Beauvoir czsto postrzegana jest jako radykalna feministka, ktra nie uznaje rnicy midzy kobietami a mczyznami. Nic bardziej bdnego. To rnice biologiczne w znacznej mierze s odpowiedzialne za brak rwnouprawnienia. Kobiety, ktre nie mogy kontrolowa swojej podnoci zwykle zostaway w domu opiekujc si potomstwem, podczas gdy mczyni walczyli na wojnach. Wraz z postpem cywilizacyjnym sama warto dawania ycia stracia na rzecz ryzykowania go. Z obserwacji wiata zwierzt jasno wynika, e wraz ze wzrostem skomplikowania budowy organizmu wzrasta indywidualizowanie si ycia. Najprostsze osobniki bdce
Kapelusz A., Historia baby z wsami czyli feminizm wczoraj i dzi, [na:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,5011, odczyt 11.02.2009.
3

39

u dou hierarchii skupiaj si na utrzymaniu gatunku, s zredukowane do ukadu rozrodczego. Czsto - jak w przypadku pajkw - samica wyglda na olbrzymi przy samcu, niemniej sama jest waciwie tylko brzuchem, jej pozostae narzdy s skarowaciae w porwnaniu z budow samca.
Kobieta, ktra jest najbardziej zindywidualizowan samic, okazuje si te najbardziej krucha, w sposb najbardziej dramatyczny przeywa swoje przeznaczenie i najistotniej rni si od swojego samca4.

W przypadku kobiet dochodzi do najwikszego konfliktu pomidzy interesem gatunku a interesem jednostki. Cia nie przynosi adnych osobistych korzyci, a wyczerpuje - czsto organizm nie moe wrci ju do poprzedzajcej ci formy. Niedogodnoci pierwszego trymestru, takie jak brak apetytu czy wymioty s swego rodzaju buntem ciaa przeciwko chccemu je zagarn gatunkowi. Podobne objawy nie wystpuj u innych zwierzt5. Wedug de Beauvoir organizm nie chce si podda gatunkowi w okresie dojrzewania umiera znacznie wicej dziewczt ni chopcw 128 na 100. Ale autorka zwraca uwag rwnie na to, e to nie fizjologia tworzy wartoci: to raczej cechy biologiczne nabieraj takiej wartoci, jak nadaje im egzystujcy czowiek6. Kobiety maj inn ni mczyni rol biologiczn, nie to jednak czyni je gorszymi, ale interpretacja stanu rzeczy i mska sia. Kobieta, aby znale swoje miejsce w tym mskim wiecie, okrela siebie wycznie wzgldem mczyzny i zaspokojenia jego oczekiwa. Z czasem postrzega je jako swoje przeznaczenie. To w wyniku socjalizacji dziewcztom wydaje si, e rola ony i matki jest tym, co dla nich najlepsze, wysiki intelektualne jej nie przystoj. Te, ktre wyamay si z tego schematu, czsto spotykaa surowa kara - od ostracyzmu po stos.

4 5

S. de Beauvoir, Druga pe, Warszawa 2003, s. 47. Ibidem, s. 51. 6 Ibidem, s. 57.

40

W dzisiejszych czasach kobieta ma coraz wiksze moliwoci realizowania si, obala mity na temat macierzystwa, czsto pracuje zawodowo. Jednake rzadko udaje jej si w peni zrealizowa, bo nadal normalnoci jest wyjcie za m, a w instytucji maestwa kobieta jest dominowana przez mczyzn, jego autorytet wynikajcy z uwarunkowa spoecznych nadal jest silny. Autorka zwraca uwag na zmuszanie kobiet do maestwa. w przymus to jednak co wicej ni tylko aranowanie zwizkw, w ktrych rzadko mona mwi o mioci. Zazwyczaj kocz si one le, jak na przykad w przypadku dziewczyny opisanej przez Stekla, ktra widzc bezskuteczno baga o niewydawanie jej za m, tydzie przed lubem popenia samobjstwo. Inn form przemocy jest presja otoczenia. S warstwy spoeczne, w ktrych kobieta nie ma waciwie adnych innych perspektyw. ona to swego rodzaju zawd, kariera. W efekcie tego kobieta czsto nie zajmuje si ju niczym innym poza domem, nie rozwija si intelektualnie, a cay jej plan dnia wypenia bycie gospodyni. Problem bynajmniej nie tkwi w tym, e kobieta powica si yciu rodzinnemu, ale w tym, e praca ta nie jest wynagradzana. Kobieta nie ma poczucia, e co tworzy nastpnego dnia rytua sprztania, prasowania i zmywanie trzeba bdzie czyni od nowa, bo nie ma trwaych efektw pracy. Poza tym praca w domu nie daje jej rwnie poczucia bezpieczestwa ekonomicznego czy psychicznego. Gdy m odchodzi, kobieta zostaje praktycznie z niczym. Bohaterka Kobiety zawiedzionej, ktra powicia si wychowywaniu crek i prowadzeniu domu, zostaje porzucona przez ma dla Noellie, aktywnej karierowiczki. Zawiedziona notuje w swoim pamitniku:
Jest te inne pytanie, ktre chodzi mi po gowie, a na ktre tak naprawd nie odpowiedzia mi: dlaczego przyzna prawd dopiero teraz, a nie przedtem? Absolutnie powinien by mnie uprzedzi. Ja te miaabym romanse. I pracowaabym; przed omiu laty znalazabym do odwagi, by postara si o jakie zajcie, nie byoby wok mnie tej pustki, nie byabym taka bezbronna7.
7

S. de Beauvoir, Kobieta zawiedziona, Warszawa 1995, s. 78.

41

Kobieta, ktrej profesj staje si bycie pani domu, ostatecznie sama na tym traci. Podejmuje bardzo due ryzyko, powicajc si zupenie i nie majc adnych gwarancji, czy zabezpiecze. Wspczenie na problem pracy w domu zwraca si uwag poprzez programy typu zrobione- zapacone, czy zrobione, docenione, wiele warte propagujce wynagradzanie za prowadzenia domostwa. Ale poza niebezpieczestwem ekonomicznym i nud, istnieje jeszcze jedno zagroenie: nie mogc realizowa samych siebie, kobiety zaczynaj y yciem innych ludzi, najczciej swoich dzieci, ktrymi kieruj, nadmiernie si opiekuj i czsto wtaczaj na t sam ciek, na ktrej same tkwi. Kobieta Zawiedziona poddaje swoje dotychczasow domow egzystencj refleksji i pisze:
Moe jestem czym w rodzaju pijawki, ktra karmi si yciem innych: yciem Maurycego, naszych crek, wszystkich tych biednych ofiar losu, ktrym chciaam przyj z pomoc8.

Zwykle jednak okazuje si, e otoczenie owej troski wcale nie potrzebuje, a opiekucza postawa rodzicielki zaczyna irytowa, krpuje wasny rozwj i skania do ucieczki. Crka wspomnianej bohaterki nie chce powtrzy jej losu, przeprowadza si do Nowego Jorku, nie chce si angaowa w zwizki, a ycie matki podsumowuje jake gorzkimi sowami:
Kiedy postawio si na mio maesk, ma si wszelkie szanse, e po czterdziestce zostanie si na lodzie z pustymi rkami. Wycigna zy los, nie ty jedna9.

Pierwszym krokiem do zmiany niekorzystnej sytuacji kobiet jest kontrolowanie swojej podnoci poprzez edukacj seksualn, antykoncepcj i prawo do aborcji. Tylko to pozwoli im wyrwa si z biologicznego jarzma. Niemniej w wyniku spoecznej obudy, prawo
8 9

Ibidem, s. 117. Ibidem, s. 125-126.

42

do decydowania o swoim losie czsto jest kobietom odbierane. De Beauvoir wskazuje na to, e przeciwnicy aborcji nazywaj kobiety, ktre jej dokonay morderczyniami, ale nie obchodzi ich ju los dzieci narodzonych. Z jednej strony presja spoeczna jest na tyle silna, e chirurg oskarony o wykonywanie tego typu zabiegw popenia samobjstwo, podczas gdy przemoc domowa uchodzi niemal bezkarnie.10 Kobiety si zastrasza, pitnuje i czsto wprowadza w bd, a czyni to najchtniej obroczy cudzej moralnoci. Usunicie ciy uwaa si za niezwykle niebezpieczne, podczas gdy ryzyko to mona znacznie spada, gdy wykonywane jest w odpowiednim miejscu przez dowiadczonego lekarza. Prawne zakazy powoduj, e nielegalne aborcje dokonywane w zych warunkach przez nieraz przypadkowe osoby, kocz si powikaniami, a czasem nawet mierci pacjentki. Niektre kobiety nie wiedzc, gdzie si zgosi po pomoc, bd te nie majc odpowiednich rodkw finansowych, podejmuj desperack decyzj o spdzeniu podu domowymi sposobami, takimi jak jedzenie szarego myda i picie nafty.11 Wspczenie sytuacja nie poprawia si. W Polsce legalnie mona przeprowadzi aborcj w trzech wypadkach: gdy cia zagraa yciu matki, gdy badania prenatalne wykazuj due zagroenie nieodwracalnym i cikim upoledzeniem, bd gdy do zapodnienia doszo w wyniku czynu zabronionego (do 12 tygodnia). Ustawa ta12 bya poczona z obowizkiem rzetelnej edukacji seksualnej. Naley tu zwrci uwag na fakt, i w dostp do bada prenatalnych jest utrudniony, gwaty rzadko s zgaszane ze wzgldu na pniejsze procedury czy zwyky wstyd, a szkolny przedmiot Wychowanie seksualne zosta zniesiony w 1999 roku. Zastpio go Przygotowanie do ycia w rodzinie, ktre praktycznie propaguje tradycyjny model rodziny. Kiedy spenione zostaj wszystkie warunki do przeprowadzenia aborcji, problemem staje si znalezienie lekarza,
10 11

S. de Beauvoir, Druga pe, op.cit., s. 541. Ibidem, s. 541 545. 12 Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku O Planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy (z 1993 r., Dz.U. Nr 17, poz. 78; z 1995 r., Nr 66, poz. 334, z 1996 r., Nr 139, poz. 646, z 1997 r. Nr 141, poz. 943, Nr 157, poz. 1040 i z 1999 roku Nr 5 poz. 32.

43

bowiem ci czsto powouj si na klauzul sumienia i odmawiaj wykonania zabiegu. Kobiety czsto spotykaj si z nieetycznym zachowaniem pracownikw suby zdrowia jak w przypadku Kazimierza Kapery, wwczas lekarza wojewdzkiego, ktry poinformowa ofiar gwatu starajc si o legaln aborcj, i musi ona poczeka jeszcze dwa tygodnie na zebranie odpowiednich dokumentw. Dwa tygodnie pniej byo ju za pno na legalne przerwanie ciy. Zapytany, dlaczego umylnie wprowadzi kobiet w bd odpar, i chcia tylko uratowa to dziecko. Proponowa, eby je urodzia, ale nie mg jej niczego nakaza13. Za profesor Bogdan Chazan, krajowy konsultant poonictwa i ginekologii powiedzia, e w jego klinice nie wykonuje si przerwa ciy ze wzgldu na stan zdrowia matki lub powstaych w wyniku gwatu. Przerwanie ciy moe by porwnywalne z dzieciobjstwem. Po odwoaniu ze stanowiska zosta wykadowc Okrgowej Izby Lekarskiej w Warszawie. Okazuje si, e nawet jeli kobieta chce decydowa o sobie i ma takie prawo zagwarantowane, spoeczestwo, a w szczeglnoci jednostki, od ktrych jest w tych kwestiach zalena, podejmuje decyzje za ni, nie konsultujc ich z sam zainteresowan. Zdarza si te, e zdrowie podu przedkadane jest nad zdrowie, a nawet ycie matki. Z takim postpowaniem spotkaa si ciarna, ktra zgosia si do szpitala z powodu przewlekego zapalenia jelita grubego. Zdiagnozowano u niej ropie, ktry leczono tylko zachowawczo - odmwiono jej bada endoskopowych, ktre mogyby spowodowa poronienie, bo jak stwierdzono sumienie im na to nie pozwala. Dziewczyna poronia, a wkrtce zmara w wyniku sepsy. Obecnie jej matka skierowaa spraw do Trybunau Praw Czowieka. Wspomina, e w szpitalu w Pile usyszaa od jednego z lekarzy, e jej crka za bardzo zajmuje si dup, a za mao ci14.

13 14

Graff A., wiat bez kobiet, Warszawa 2003, s. 137. Siedlecka E., Bya w ciy. Lekarze nawet jej nie zbadali, Gazeta wyborcza.pl z 06.07.2009, [na:] http://wyborcza.pl/1,76842,6794898,Byla_w_ciazy__Lekarze_nawet_jej_nie_zbad ali.html, odczyt 12.07.2009

44

Kiedy kobieta staje si matka, jej sytuacja nie ulega znacznej poprawie. Czsto albo otacza dzieci nadmierna opiek, nie pozwalajc im si rozwija, dojrzewa, albo te upokarza je aby pokaza, jak bardzo jest wana, jak jest niezastpiona. Trudna jest relacja matki z crk. Z jednej strony dziewczynka to swego rodzaju jej kontynuacja, z drugiej- rywalka15. Kobieta wtacza crk w codzienn rutyn, zdarza si, e zadaje jej obowizki domowe, ktre s ponad jej siy. De Beauvoir pisze, e jej uczennice w okolicach wit, przychodziy do szkoy tak wykoczone sprztaniem, gotowaniem i inn pomoc w domu, e nie byy w stanie uczestniczy w zajciach. Ale obserwacja losu swojej crki skania kobiet rwnie ku refleksji moe wwczas zaobserwowa, co utracia, jak bardzo jest stamszona. I tutaj tkwi nadzieja na lepsze ycie dla nastpnego pokolenia. Bohaterka licznych obrazkw dopiero gdy widzi, jakie ograniczenia spotykaj jej crk, zaczyna si buntowa. Nie jest to prosta sytuacja i Laurence mocno odchorowuje swj gniew, frustracj i wolno dla Katarzyny:
Suchaj we wszystkim ma, nie zbaczaj ani na wos, nie patrz w prawo ani w lewo, na wszystko przyjdzie czas, jeli zaczynasz si zoci to wypij szklank wody i pogimnastykuj si. Udao si to im, znakomicie si udao, ale nikt mnie nie zmusi, ebym w ten sposb wychowywaa Katarzyn16.

Kobiety maj wpyw na to, jak s postrzegane, a wic i ponosz czciow odpowiedzialno. Wychowujc swoje crki daj im wzorce zachowania, ucz tego, co dobre, co ze, co wypada. To, co obserwuje si we wasnym domu, jest tym, co nosimy w sobie przez cae ycie i zreformowanie tego wymaga niezwykle duo pracy. Gdy matka ma moliwo realizowania si, jej dzieci bd szczliwsze. To w zmianie mentalnoci i pokazywania pozytywnych aspektw wyzwolenia tkwi klucz do przemiany spoecznej.

15 16

S. de Beauvoir, Druga pe, op.cit., s. 299-358 S. de Beauvoir, liczne obrazki, Warszawa 1968, s. 108.

45

Wedle de Beauvoir swego rodzaju odpowiednikiem maestwa jest prostytucja. Autorka zawraca uwag na to, e do kupczenia swym ciaem kobiety zmuszone s czsto poprzez z sytuacj ekonomiczn. Czsto prostytutkami zostaj te, ktre dowiadczyy przemocy seksualnej, pochodz z rodzin dysfunkcyjnych, bd zostay zmuszone do pracy w ten sposb. Spoeczestwo cechuje podwjna moralno: dziki istnieniu prostytutek, porzdne dziewczyny ciesz si szacunkiem. Tak jak mieszkacy Amerykaskiego Poudnia usprawiedliwiali rasizm tym, e dziki czarnym niewolnikom mog utrzymywa prawdziwie demokratyczne, poprawne stosunki midzy sob, tak upade dziewczta peni rol kozw ofiarnych, dziki ktrym nie dochodzi do zbrukania klasy panujcej17. Gdy dochodzi do debaty na temat prostytucji, win za jej istnienie zwykle przypisuje si tym zym kobietom, ktre zwodz mczyzn. Paccy tylko korzysta z usugi, postrzegany jest nieraz nawet jako ofiara. Zwykle pozostaje czysty, podczas gdy kobieta spisana jest na strat, poniana. Wypowiedzi sugerujce, e prostytutek nie mona zgwaci, nie skazuj na spoeczn banicj18. Mit kobiety jako tej, ktra wabi, aby wykorzysta realizuje si jednak nie tylko w stosunku do prostytutek. Jake czsto w przypadku gwatu jako obron podaje si, e to ona go prowokowaa, jake czsto przestrzega si mode dziewczyny, aby ubieray si przyzwoicie, aby nie stay si ofiarami przemocy seksualnej. Konsekwencje prostytucji to nie tylko wyrzucenie poza margines zdrowego spoeczestwa, ale czsto take utrata zdrowia. De Beauvoir przytacza statystyki doktora Bizarda: po piciu latach pracy 75 % kobiet ma ki, rzeczk bd inne choroby weneryczne19. De Beauvoir pokazuje, e zawd prostytutki pod pewnymi wzgldami jest podobny do realizowania si jako ona. Cho Marro sarkastycznie stwierdza, e rnica to tylko cena i czas obowizywania umowy, autorka mwi o uzalenieniu od mczyzny. Pozornie moe si wydawa, e prostytutka ma wicej wolnoci i wstp do wiata mczyzn - wszak staje si swobodniejsza ekonomicznie ni
17 18

S. de Beauvoir, Druga pe, op.cit., s. 614. Ibidem, s. 614-615. 19 Ibidem, s. 625.

46

niepracujce kobiety, jednake nadal pozostaje w schemacie podporzdkowania mczynie i jej byt zaley od niego. ona ogranicza si do jednego partnera, podczas gdy prostytutka - do tego, ktry jej w danym momencie paci. Druga pe powstaa w 1949 roku, dziesi lat wczeniej ni penia drugiej fali feminizmu. Jak jednak wida, najwaniejsze postulaty tego ruchu, takie jak zreformowanie instytucji maestwa, przemiana wychowania dziewczt, w taki sposb, aby da im wicej wolnoci, prawo do kontrolowania swojego ycia pciowego oraz szanowanie podmiotowoci kobiety, nie zostay zrealizowane. W latach dziewidziesitych nadesza kolejna, trzecia, fala feminizmu. Jej przedstawicielki zwykle bardziej skupiaj si na moliwociach realizacji jednostki ni na relacjach damsko-mskich. Chc stworzy dziewczysk kultur, ukobieci mski wiat. Niemniej jednak moim zdaniem - by moe to konsekwencja tego, e przez Polsk, w wyniku wczesnej polityki, nie przesza druga fala - nie moliwa jest skuteczna walka o ten kobiecy pierwiastek w kulturze, pki nie zostanie w uznana rwno pomidzy pciami. Rwno nie oznacza identycznoci, lecz rwnorzdno i rwnoprawno. Dopki nie stanie si to oczywiste, wolno nie jest moliwa

47

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Gilmore D., Mizoginia czyli mska choroba, Krakw 2001 Graff A., wiat bez kobiet; Warszawa 2003. Kohli A. ,Matriarchat u Mosuo Zadra nr 13-14 (4-1) 2003. Kohli A., Kongres o matriarchacie Zadra nr 16-17 (3-4) 2003. Kohli A., Trzy kolory Bogini, Krakw 2007. Krzak Z., Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa 2007. S. de Beauvoir, Druga pe, Warszawa 2003. S. de Beauvoir, Kobieta zawiedziona, Warszawa 1995. S. de Beauvoir, liczne obrazki, Warszawa 1968. Skalska D. Kobieta wyzwolona,? Warszawa 1982. RDA INTERNETOWE: Kapelusz A., Historia baby z wsami czyli feminizm wczoraj i dzi , [na:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,5011. Siedlecka E., Bya w ciy. Lekarze nawet jej nie zbadali, Gazeta wyborcza.pl z 06.07.2009, [na:] http://wyborcza.pl/1,76842,6794898,Byla_w_ciazy__Lekarze_na wet_jej_nie_zbadali.html.

48

Nihon no onna no do - office ladies. Przemiany pozycji kobiet oraz ich wpyw na rozwj gospodarczy Japonii1.
Kaja Klimek
Pan Haneda by przeoonym pana Omochi, ktry by przeoonym pana Saito, ktry by przeoonym panny Mori, ktra bya moj przeoon. Ja nie byam niczyj przeoon. Inaczej mwic: podlegaam pannie Mori, ktra podlegaa panu Saito i tak dalej, z tym e w d hierarchii mona byo przeskakiwa poszczeglne szczeble. Tak wic w firmie Yumimoto podlegaam wszystkim. Amlie Nothomb, Z pokor i unieniem

Punktem wyjcia dla wszelkich analiz powiconych Japonii, czy w przypadku specyfiki jej kultury, prawa czy ekonomii, a wraz z ni specyfiki funkcjonowania japoskich korporacji musi by myl konfucjaska. To de facto myl chiska, a obok niej tradycja konfucjaska, s genez japoskiej wizji wiata i jego uporzdkowania. Gdy mwimy o korzeniach cywilizacji europejskiej, odwoujemy si przede wszystkim do dwch filarw: judeochrzecijaskiego, ktrego dziedzictwem jest religijny wymiar cywilizacji europejskiej oraz do kultury grecko-helleskiej, ktra Europie daa podbudow filozoficzn. W przypadku Japonii, ktrej plemienna przeszo sprzed VII wieku, czyli momentu otwarcia na zewntrz i pocztku przejmowania od Chiczykw konfucjaskiej organizacji spoecznej, niknie w mrokach, gwnym filarem kulturowym by konfucjanizm.
Niniejsze opracowanie oraz referat wygoszony w czasie konferencji Decyzja. Dziaanie. Wpyw powstao w oparciu o prac licencjack napisan pod kierunkiem dr. Ireneusza Kamiskiego w Katedrze Porwnawczych Studiw Cywilizacji w roku 2008.
1

49

Konfucjanizm w Japonii Otwarcie si na Chiny i proces adaptacji ich dorobku rozpoczte w VII wieku przyniosy Japonii pismo, struktur spoeczn oraz zesp zasad i norm moralnych. Zwracajc uwag na kulturowe rnice, najwikszy nacisk pooy naley na zapoyczone od Chiczykw zasady organizacji rodziny, odmienny stosunek do prawa i moralnoci oraz specyficzn rol etyki konfucjaskiej. Kluczowym jest stwierdzenie, e sposb organizacji rodziny, ktry narzuci Chiczykom konfucjanizm, w znaczcy sposb przekada si na organizacj kaisha japoskiej firmy. W odrnieniu od europejskiego standardu, za ktry uznajemy indywidualizm, jednostkow przedsibiorczo, denie do maksymalizacji korzyci, tutaj najwaniejszym wyznacznikiem jest kolektywizm. Podstawowym aktorem dziaa spoecznych nie jest jednostka lecz grupa. Relacje za, w wietle ktrych rozpatrywane s dziaania spoeczne, dotycz grup, a nie jednostek. Sam konfucjanizm opiera si o 5 relacji, ktre w wikszoci s hierarchiczne. S to relacje jakie wystpuj midzy ojcem a synem (mio), midzy wadc a urzdnikiem (sprawiedliwo), mem i on (szacunek dla ich oddzielnych funkcji), midzy starszym a modszym bratem (porzdek) i midzy przyjacimi (lojalno)2. Zaznaczy naley, e s to relacje oparte o powizane zobowizania nie tylko strona podporzdkowana jest winna szacunek partnerowi, lecz take strona dominujca ma obowizki wobec strony podporzdkowanej. Jedynie relacja midzy przyjacimi, ktr rzdzi ma zasada lojalnoci, jest relacj rwnorzdnych partnerw. Ogromny szacunek dla stojcych wyej w hierarchii wpywa take na sposb organizacji przedsibiorstwa. Przywoany na pocztku cytat otwierajcy powie Z pokor i unieniem odzwierciedla wspominan ju hierarchi, na ktrej bazuje japoskie spoeczestwo. Ta zaczerpnita z konfucjanizmu struktura przekada si na sposb organizacji rodziny, a t z kolei
2

Wjcik A., Konfucjanizm [w:] Filozofia Wschodu, t. 1 red. B. Szymaska, t. 2, Wybr tekstw, red. M. Kudelska, Krakw 2001, s. 356.

50

przypomina struktura kaisha japoskiej firmy. Amlie-san zajmujc stanowisko office lady, czyli to, od ktrego historia nowozatrudnionej pracownicy si zaczyna, w istocie podlega wszystkim. Bohaterka zdaje sobie z tego spraw i chcc sprosta japoskim standardom, zajmuje waciwe miejsce: Pracownicy Yumimoto, podobnie jak zera, nabierali wartoci w zestawieniu innymi liczbami. Wszyscy oprcz mnie, ktra znaczyam mniej ni zero3. Drabina, na ktrej pierwszym stopniu znajduje si Amlie-san, ma wiele szczebli. Nie mona przeskoczy adnego z nich. Kiedy bohaterka powieci Nothomb zostaje poniona przez pana Omochi, ktry na drabinie znajduje si o trzy stopnie wyej, zaczyna myle o udaniu si do bucho najwyszego przeoonego, czyli dyrektora firmy, pana Hanedy. Jej bezporednia przeoona, panna Mori, ktra jako jedyna kobieta w caej firmie zatrudniajcej sto osb (w tym jedynie pi kobiet) zajmuje stanowisko kierownicze, zabrania jej tego. Amliesan zdaje sobie spraw z tego faktu: Nie do pomylenia byo przeskoczy cho jeden szczebel hierarchicznej drabiny, a co dopiero a tyle. Wolno mi byo jedynie zwrci si do mojego bezporedniego zwierzchnika, ktrym akurat bya panna Mori4.

Kolektywizm w japoskiej kaisha Metafora piramidy jako obrazu spoeczestwa, rodziny czy korporacji w tym przypadku z szefami rnego szczebla (bucho, kacho, shacho) na szczycie, podporzdkowanymi im pracownikami rnych dziaw po rodku oraz czsto okrelanymi jako biurowe kwiaty office ladies u podstaw to nie jedyna, jak mona tu przywoa. Kolejn, rwnie wan, jest metafora sieci, gdzie kade ogniwo jest rwnie istotne. Mowa tu o shigarami, czyli sieci delikatnych powiza. Wedle Japoczykw tym wanie jest i powinno by kade spoeczestwo: To sowo odwouje si to sposobu, w jaki
3 4

Nothomb A., Z pokor i unieniem, Warszawa, 2005, s.10. Nothomb A., op.cit. s.15.

51

zorganizowane s relacje midzyludzkie. To sie delikatnych powiza. Jeeli jeden element struktury zawiedzie, caa konstrukcja si rozpadnie5. Zadaniem ludzi jest dbanie o to, by wizy pozostay nienaruszone. Kady musi zaj swoje miejsce6, nawet jeli jest to ono pooone nisko w hierarchii. Nie interesy jednostki, lecz sama struktura jest najwaniejsza i trzeba j chroni za wszelk cen. Rwnie etyka pracy, ktr prezentuj Japoczycy, oparta jest, podobnie jak caa struktura spoeczna zwana przez nich samych shigarami wanie na sieci delikatnych powiza. wiadomo tego, e gdy jeden z budujcych j elementw zawiedzie, caa struktura moe si rozpa, sprawia, e kady stara si zaj odpowiednie miejsce i dobrze wypenia powierzon mu rol, niezalenie od tego, jaka by ona bya. Indywidualizm nie ma tu wikszego znaczenia. Jedna z modych kobiet opisuje, jak shigarami wpywa na ycie office lady: ,,OL moe nie lubi serwowania herbaty, ale serwuje j, ze wzgldu na zobowizanie wobec swojej grupy. Odmawiajc, wystawia swoje relacje z przeoonymi i wsppracownikami na due ryzyko. Przeoeni mog przesta postrzega j jako oddanego, w peni powiconego firmie pracownika. Inne office ladies mog t odmow wykonywania codziennych czynnoci odebra jako wywyszanie si. adna office lady nie bdzie si wychyla. Dobre relacje w pracy s najwaniejsze7. Cao jest czym innym ni sum skadajcych si na ni elementw. Jest to istotne o tyle, e wyizolowana jednostka, ktra per se jest jednym z elementw caoci, znaczy mniej ni zero. Dopiero zajmujc odpowiednie w sieci/hierarchii miejsce, zyskuje warto i znaczenie. Niegdy, a rwnie do pewnego stopnia i dzisiaj, to pochodzenie, rd, ktrego wywodzi si Japoczyk, miay decydujce znaczenie w przypisywaniu jednostce okrelonego miejsca w hierarchii. Tak jak rd, decydowa o tym, kim by i jak rol mg spenia
5

Lo J., Office ladies factory women. Life and work at Japanese company, New York, 1990, s. 47, przekad K.K. 6 Benedict R., Chryzantema i miecz. Wzory kultury japoskiej, Warszawa, 2003. 7 Lo J., op. cit., s. 48.

52

w spoecznej hierarchii, tak wspczenie firma, czyli organizm, ktrego jest czci, decyduje o jego pozycji spoecznej. Ju nie rodzina, lecz firma staje si wspczenie tym, co okrela tosamo jednostki. Mowa nawet o tak zwanej mentalnoci kaisha, czyli przedkadaniu firmy ponad rodzin to jej powica si najwicej czasu, co czsto uniemoliwia, szczeglnie kobietom, zaoenie rodziny. Kariera i ycie rodzinne stoj bowiem tutaj w absolutnej sprzecznoci. Dla mczyzn ycie staje si przedsibiorstwem. Nie jest bowiem moliwe, by rodzinie powica wystarczajco duo czasu i uwagi, gdy dojazdy do pracy zajmuj okoo pi godzin dziennie, a reszt stanowi godziny pracy. Tak zwane hotele kapsuowe, w ktrych spdzaj noc ci biznesmeni, ktrzy nie wracaj po pracy do domw, s bardzo czstym rozwizaniem. Wspominane ju zajcie odpowiedniego miejsca, to obowizek zarwno mczyzn, jak i kobiet. Rodzice oczekuj, by ycie ich crek rysowao si jako dodawanie jicho do jicho. Ruth Benedict pisze: Zaspokojenia swych oczekiwa rodzice nie egzekwuj za pomoc kar cielesnych, lecz dziki spokojnemu, niezachwianemu przekonaniu, ze crka speni stawiane jej wymagania8. ycie kobiet staje si zatem dodawaniem jicho do jicho, gdzie jicho oznacza ciar zobowiza zwizanych z poczuciem godnoci. Gdy jednak mowa o korporacji, ciar zobowiza nie dotyczy jedynie podwadnych, ktrzy winni s wypenia zobowizania wobec przeoonych, co wynika z ich pracowniczego oraz w pewnym sensie moralnego zobowizania wobec stojcych wyej w firmowej hierarchii. Podobnie jak w przypadku innych relacji hierarchicznych wywodzcych swoje korzenie z etyki konfucjaskiej, take relacja meneder-szeregowy pracownik oparta jest o zasad wzajemnoci. Szefowie dziaw opiekujcy si podlegymi im pracownikami zobowizani s do zapraszania podwadnych na kolacj do restauracji lub wasnego domu przynajmniej raz w miesicu. Badania nad kulturami organizacyjnymi prowadzone przez Geerta i Gerta Jana Hofstede sugeruj, e w spoeczestwach
8

Benedict R., op. cit., s. 259.

53

kolektywistycznych (do jakich autorzy zaliczaj rwnie Japoni) miejsce pracy jest zazwyczaj dla pracownika rdem silnej identyfikacji grupowej i budowania bliskich, niemal rodzinnych relacji w obrbie firmy. Relacje midzy przeoonym a pracownikiem s postrzegane w kategoriach moralnych. W duym stopniu przypominaj one zwizki rodzinne, gdy jak one s oparte na wzajemnych zobowizaniach, gwarantujcych bezpieczestwo w zamian za niekwestionowan lojalno9.

Wzorzec ryosaikenbo oraz jego realizacja Dobry pracownik, dobry przeoony to ci, ktrzy speniaj pokadane w nich nadzieje wypeniajc narzucone im role. Take kobiety zobowizane s do realizowania stawianego przed nimi wzorca, ktrym jest ryosaikenbo dobra ona i mdra matka. Przed nastaniem Ery Meiji (1868-1912), jedynie pierwsza cz terminu miaa zastosowanie w przypadku wychowania japoskich dziewczt. W okresie Edo, wychowanie kobiet byo zorientowane na dostarczanie <<dobrych on>> odpowiedzialnych za dom i rodzcych duo dzieci10. Dopiero w czasach restauracji Meiji, kiedy nauka w szkoach staa si obowizkowa dla wszystkich dzieci, od kobiet zaczto oczekiwa, by wziy odpowiedzialno za edukacj potomstwa. Otwarcie systemu edukacyjnego na kobiety zarwno jako uczennice, jak i nauczycielki miao ogromne znaczenie i byo jednym z waniejszych czynnikw, ktre wpyny na sukces japoskiej industrializacji, a wraz z nim na podwyszenie statusu kobiet i rozszerzenie moliwoci ich zatrudniania. Wraz z ustaleniem wzorca ryosaikenbo i wzrostem znaczenia kobiet jako pracownikw pojawi si dylemat: kariera czy rodzina.

10

Hofstede G., Hofstede G.J, Kultury i organizacje, Warszawa, 2007. Davies R., Ikeno O., The Japanese mind. Understanding contemporary Japanese culture, Tokyo, 2002, s. 179.

54

Interesujcym aspektem japoskiego rynku pracy i sposobu w jaki rozumiana jest przedsibiorczo bya nieobecno kobiet. W japoskich firmach, podobnie jak w japoskich domach istnieje zasadniczy i tradycyjny podzia rl. Mam nadziej, e panna moda okae si dobr on i m bdzie mg dziki temu skupi si na pracy w firmie to sowa czsto wypowiadane przez wiadka pana modego w trakcie ceremonii japoskich zalubin. W doskonay sposb podsumowuj one, jakie miejsce tradycyjnie powinna zajmowa japoska kobieta. Wzorzec ryosaikenbo (dobra ona i mdra matka) mimo, i tradycyjny i zwyczajowo wizany z okresem przed industrializacj Japonii, nadal obowizuje, uzupeniany jest o obowizek wspierania ma w jego pracy w firmie. Zajmujca si pozycj kobiety w Japonii Norie Mogi pisze, e cho japoskie firmy uwaay poparcie on za co niezbdnego i absolutnie koniecznego dla ma, to nie uznaway ich za cz siy roboczej. Mimo korzystnych, cho rozcignitych w czasie zmian, japoski idea czowieka sukcesu nadal adresowany jest przede wszystkim do pracownikw pci mskiej. Praktycznie niemoliwe jest bowiem pogodzenie kobiecego wzorca ryosaikenbo z modelem kariery, jak oferuj japoskie korporacje: czste transfery pomidzy oddziaami firmy, oczekiwania dotyczce uczestnictwa w spotkaniach pracownikw po godzinach pracy, napity harmonogram nadgodzin, bardzo dugie w porwnaniu z Europ i USA godziny pracy, niechtne udzielanie urlopw to tylko kilka z wymaga stawianych Japoczykom wykonujcym prac salarymenw, ktrzy w domyle posiadaj ony zajmujce si sprawami domu i rodziny11. Nacisk na realizowanie spoecznych wymogw, czyli ycie w zgodzie ze wzorcem dobrej ony, idcej niejako krok za swym mem i mdrej matki, ktra powica sw energi przede wszystkim rodzinie i dzieciom narodziy si anty-wzorce, ukazujce kobiety, ktre dziaaj wbrew spoecznym wymogom i postanawiaj tego klasycznego wzorca nie realizowa. Otoko masari, czyli kobieta, ktra w tym co robi jest rwnie dobra, a nawet lepsza ni mczyzna,

11

Roberts G.S, Staying on the Line. Blue-Collar Women in Contemporary Japan, Honolulu, 1994.

55

bardzo le postrzegana jest zarwno przez mczyzn jak i inne kobiety.

Z tego powodu wikszo kobiet po czterdziestce i pidziesitce, ktre zrobiy karier, jest czsto samotna, nawet z wygldu czy mskiego zachowania przypominaj one swoich kolegw. Gdy byy mode i ambitne, musiay da sobie spokj z kobiecoci i pracowa dokadnie tak samo jak mczyni, bo okazywao si to jedyn z moliwych drg odniesienia sukcesu w wiecie tak silnie zdominowanym przez mczyzn12.

Drugi z anty-wzorcw to urenokori. Okrelenie to uywane jest take przy opisie towarw, najczciej warzyw, ktre ju nie nadaj si do sprzeday, poniewa ich okres przydatnoci do spoycia min. To rwnie anty-wzorzec dla kobiet, ktre do 25. roku ycia nie wyjd za m. Gdy office lady zrealizuje stawiane przed ni wymaganie i stanie si ju dobr on czstokro ktrego z pracujcych w tej samej firmie salarymenw, powinna uda si na zwyczajow maesk emerytur. Rodney Clark tak pisze o zwizanych z prac kobiet w japoskich korporacjach tradycj: ,,Od kobiet () oczekuje si jedynie najmniejszej dozy zaangaowania i powicenia sprawom firmy. Korporacja Marumaru byaby wrcz zawstydzona, gdyby jej pracownice chciay si cakowicie powici pracy zawodowej. Naczeln zasad rzdzc zatrudnieniem kobiet stanowi zobowizania krtkoterminowe () i e te zobowizania mog by szybko i atwo zakoczone13. Std obowizujcy przez wikszo XX wieku standard zatrudnianie jako urzdniczek (a take office ladies) modych, niezamnych kobiet, ktrych paca z zaoenia miaa by niska, a czas pracy krtki. Ten wzorzec zmienia si jednak z upywem lat. Wielu badaczy, w tym Mogi, uwaa, e pozycja kobiet zmienia si wraz
Mogi N., Kobiety w Japonii przeszoci i dniu dzisiejszym, [w:] Midzykulturowe i interdyscyplinarne badania feministyczne Daleki-Bliski Wschd. Wspczesno i prehistoria, red. E. Pakszys, Pozna 2006, s.25-62, s. 43. 13 Clark R., The Japanese Company, Tokyo, 1971, s. 194.
12

56

z wejciem na rynek pracy pokolenia powojennego wyu demograficznego. Amerykaska socjolog Alice Lam podkrela, e ogromny przyrost zatrudnienia kobiet w tak zwanych white-collar jobs (czyli zawodach biurowych, w tym jako office lady) zwizany jest zarwno z przemianami struktury japoskiego przemysu, jak i wzrostem poziomu edukacji kobiet. W okresie dynamicznych zmian w Japonii, odsetek kobiet z wyszym wyksztaceniem wzrs na przestrzeni lat 1970-1990 ponad dwukrotnie z 17,7 procent w 1970 roku do 37,4 w 1990. W tym samym czasie odsetek mczyzn z wyszym wyksztaceniem zmienia si od 29,3 procent w 1970 do 35,1 procent w 1990 roku14. Charakterystyczn tendencj jest rwnie powrt kobiet do pracy po okresie maeskiej emerytury, ktra staa si jedynie czasowym rozwizaniem. Glenda S. Roberts opisujc prac kobiet w japoskich firmach zwraca uwag, e kobiety na nowo podejmuj prac, gdy ich dzieci id do szkoy, a czasem nawet wczeniej15.

Przemiany pozycji kobiet od lat 70. XX wieku Japosk kultur charakteryzuje dua chonno w stosunku do obcych wzorcw kulturowych i swego rodzaju ambicja, by nada za Zachodem, a nawet w miar moliwoci wyprzedzi go. Kiedy zatem Organizacja Narodw Zjednoczonych ogosia lata 1975-1985 Dekad Kobiet, take w Japonii musia nadej czas korzystnych dla kobiet przemian. W pracy Women and Japanese management Alice Lam pisze, e apel ONZ, by zwrci uwag pastw czonkowskich na liczne w problemy, a przede wszystkim dyskryminacj, na jak naraone s kobiety, by jednym z istotnych czynnikw, a nawet zapalnikiem, ktry roznieci dyskusj na temat rwnoci pci w Japonii16.

14 15

Lam A. op. cit. Roberts G., op. cit., s. 3. 16 Lam A. op. cit., s. 89.

57

Ju w roku 1975, a wic rozpoczynajcym Dekad Kobiet przy japoskim rzdzie uruchomione zostao biuro do spraw kobiet. W 1980 roku odbya si midzynarodowa konferencja ONZ, w trakcie ktrej Japonia podpisaa konwencj dotyczc eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, zobowizujc si jednoczenie, e zmiany wymagane przez ten akt zostan ostatecznie wprowadzone przed kocem 1985 roku. Zmiany miay dotyczy nie tylko wyrwnania zarobkw, lecz take innych aspektw zatrudnienia, takich jak proces rekrutacji nowych pracownikw, szkolenie zawodowe oraz moliwoci awansu. Istniejce do tej pory prawo pracy stanowio, e jedyn gwarantowan zasad s rwne zarobki za t sam prac kobiet i mczyzn; nie istniay natomiast adne prawa dotyczce zakazu dyskryminacji kobiet starajcych si o prac. Alice Lam zwraca uwag, e zmian sytuacji wymusio kilka czynnikw zwizanych z przemianami ekonomicznymi w Japonii, ktre przyniosy lata 70. Jako najwaniejsze wymienia radykalne zmiany w strukturze zatrudnienia na japoskim rynku pracy, szczeglnie w sektorze usug i handlu. Te tradycyjnie zatrudniajce kobiety dziay gospodarki, w latach 70. zaczy bardzo szybko si rozwija, co sprawio, e zapotrzebowanie na pracownikw gwatownie wzroso. Poszukujc nowych rk do pracy, firmy, ktre do tej pory unikay zatrudniania kobiet, zmuszone zostay do zmiany praktyki. Kolejnym przywoywanym przez Lam czynnikiem, ktry umoliwi kobietom wejcie na rynek pracy, a pniej spowodowa zmiany w japoskim prawie, jest rosnce zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracownikw w gwatownie rozwijajcym si sektorze nowych technologii. Novum, ktre od pocztku 1980 roku zaczo odgrywa coraz wiksz rol, byo rekrutowanie kadry wrd absolwentek, a nie jak do tej pory jedynie wrd absolwentw uniwersytetw. Wielkie japoskie korporacje jak Matsushita, Toshiba, NEC, czy Fujitsu ze wzgldu na braki kadrowe wrd specjalistw od programowania, zaczy zatrudnia na te stanowiska pomijane do tej pory kobiety. Mniej wicej w tym samym czasie rozpoczo si drugie piciolecie promowanej przez ONZ Dekady Kobiet. Z tej okazji,

58

w maju 1981 roku rzd japoski w dokumencie okrelajcym najwaniejsze cele planu poprawy sytuacji kobiet na japoskim rynku pracy zobowiza si, e bacznie przyjrzy si japoskiemu ustawodawstwu regulujcemu kwestie zatrudniania i wprowadzi odpowiednie standardy wcznie z tym zapewniajcym kobietom rwno na rynku pracy. Ruth Benedict ju w latach 40. pisaa o dominujcej roli kobiet jako kupujcych, a przede wszystkim jako o decydujcych, na co przeznaczony zostanie rodzinny budet. Zajci prac mczyni, kobietom zostawiali kwestie finansowe zwizane z funkcjonowaniem rodziny. Ten wzorzec z czasem nie uleg zmianie. Dorota Haasa opisujc wspczesne ycie w stolicy Japonii stwierdza: Tokijczycy mawiaj, ze prym w domu wiedzie ona i matka. Okoo poowa mw oddaje onie wypat i dostaje od niej kieszonkowe na wyywienie oraz rozrywki towarzyskie17. Potwierdzaj to rwnie badania Alice Lam: Kobiety niemal w caoci kontroluj japoski rynek towarw konsumpcyjnych, poniewa kontroluj rodzinny budet. To zwiksza konkurencj pomidzy firmami, ktre by przycign klientki wanie do swoich produktw i pozosta konkurencyjnymi, zaczy zatrudnia coraz wicej kobiet, wykorzystujc ich pomysy w trakcie projektowania produktu, a pniej w dziaach marketingu i sprzeday18. Korporacje w tego typu dziaaniach widziay doskona metod zwrcenia uwagi potencjalnych klientek na produkowane przez siebie towary. W firmach zajmujcych si nie tylko produkcj dbr konsumpcyjnych czy ograniczajcych swe dziaania do sektora finansowego, lecz take w wytwrniach maszyn biurowych, sprztu elektronicznego i fabrykach samochodw zaczto tworzy specjalne zespoy projektowe, w ktrych kobiety-projektantki miay za zadanie zaplanowa i stworzy produkt, ktry najlepiej trafi w gusta kobietklientek. Ten sposb dziaania nie dziwi, gdy przyjrzymy si bliej yciu wspczesnych tokijek. Dorota Haasa pisze: Kiedy w latach 90.
17 18

Haasa D., ycie codzienne w Tokio, Warszawa, 2004, s. 119. Lam A., Equal employment opportunities for Japanese women: changing company practice, [w:] Japanese Women Working, red. J. Hunter, London, 1995, s.198.

59

pracowaam w dziale reklamy domu towarowego w Tokio, stanowiy (kobiety przyp. K.K.) 80% klienteli. Mczyni nie maj czasu na zakupy, rzadko bywaj w domu i nawet w czasie weekendu umawiaj si z kolegami na golfa19. Trzecim i ostatnim czynnikiem, ktry zdaniem Lam doprowadzi do reform a japoskim prawie pracy, by zatem wzrost znaczenia kobiet jako konsumentek. Przemiany spoeczne w Japonii, ktre doprowadziy do wzmocnienia pozycji kobiet, na tyle, e wadze i prawo, ktrym one dysponuj, nie mogo duej nie zauwaa kwestii dyskryminacji kobiet na rynku pracy. Przeomowym momentem sta si rok 1986, kiedy w ycie wesza ustawa regulujca status kobiet jako pracownikw. Na fali dziaa zwizanych z Dekad Kobiet Japonia po siedmiu latach debaty nad ksztatem ustawy wprowadzia Equal Employment Opportunity Law, ktre stao si obowizujc podstaw prawn normujc relacje midzy kobietami pracujcymi w japoskich firmach a ich pracodawcami. Kreowanie wasnej tosamoci nie musi si ju opiera tylko o wzorzec ryosaikenbo. Zmienia si take spoeczne postrzeganie kobiet, ktre nie wyszy za m przed dwudziestym pitym rokiem ycia. Okrelajcy je obraliwy, lecz przez lata powszechnie uywany termin urenokori zaczyna by ostrzegany jako niestosowny. Kobiety wybierajce karier i rezygnujce z ycia rodzinnego cho nadal oceniane jako niewywizujce si z podstawowego obowizku, jaki nakada na nie japoska tradycja, czyli roli ony i matki mog znale dla siebie miejsce w spoeczestwie. Zdaniem japoskich feministek cigle nierozwizanym problemem pozostaje brak jednoci i wsparcia wrd modszych generacji kobiet20. Kobiety w Japonii stoj na rozdrou. W tak silnie zmaskulinizowanym spoeczestwie21 ich losy mog potoczy si w zgodzie z wzorcem, jaki oferuje im tradycja. Nowoczesno i oferowane przez ni moliwoci realizowania si poza wzorcem ryosaikenbo stanowi alternatyw. Patrzc na zmieniajcy si w czasie przebieg krzywej
19 20

Haasa D., op. cit. Tipton E.K, Being women in Japan, 1970-2000, [w:] Women in Asia. Tradition, modernity and globalization, red. L. Edwards, M. Roces, St Leonards, 2002, s. 225. 21 Por. Hofstede G., op. cit.

60

zatrudnienia kobiet w Japonii (przyjmujcy ksztat krzywej M), mona zaobserwowa tendencj, ktra w mojej ocenie bdzie si utrzymywaa. Coraz mniejsza liczba kobiet odchodzi z pracy, gdy decyduje si na maestwo i macierzystwo. Trwaj na posterunku, cho ich czas pracy si skraca, i niejednokrotnie staj si pracownicami na niepeny etat. Nadal pozostaj zatrudnione w firmie. Std krzywa M z czasem przyjmie inn form: ilo zatrudnianych kobiet bdzie pocztkowo wzrastaa, by potem utrzymywa si na mniej wicej staym poziomie (a nie spada na czas maeskiej emerytury). Spadek liczby pracujcych kobiet jest obserwowany dopiero wraz ze zblianiem si wieku emerytalnego. Ksztatem bdzie przypominaa krzyw zatrudnienia kobiet, ktr moemy obserwowa w przypadku krajw Zachodu, gdzie pojcie maeskiej emerytury nie istnieje. Tradycj w Japonii jest wyznaczanie cieek, drg, ktre s okrelonymi i prawidowymi sposobami postpowania, wykonywania czynnoci. S one rwnie specyficznymi kodeksami postpowania. Ten najbardziej znany to Bushido kodeks samurajw, nakazujcy im zarwno rozwj duchowy jak i fizyczny, tak by w doskonay sposb realizowali wzorzec japoskiego rycerza, ktrego sia ujawnia si na poziomie ciaa i umysu. Gdy przyjrze si bliej wymogom, jakie praca w przedsibiorstwie stawia przed pracownikami, mona pokusi si o przeniesienie pojcia kodeksu i metafory drogi na ten poziom. Wzorzec pracownika doskonaego, dziaajcego w kolektywie, znajcego i potraficego zaj odpowiednie miejsce, bdcego ogniwem sieci, ktry pracownicy zobowizani s realizowa wydaje si podstaw do ujcia go w form Kaishaindo kodeksu japoskiego pracownika. Podobnie ramy, w jakich przez stulecia zobowizane byy porusza si japoskie kobiety, wymogi jakie stawiao przed nimi spoeczestwo, rodzina, a z czasem po otwarciu rynku pracy rwnie przedsibiorstwa, domagaj si ujcia w form cieki. Nazwaabym j Nihon no onna no do kodeksem japoskiej kobiety. Celem niniejszej pracy byo zarysowanie problemu, jaki istnieje na obszarze japoskiego spoeczestwa. Cho w czasach restauracji Meiji hasem reformatorw stao si wakon kansai, czyli japoski

61

duch, zachodnia nauka, a kraj otworzy si na wzorce pynce z Europy, a tym bardziej z USA, sia tradycji pozostaa niezmieniona. Selektywno japoskiego spoeczestwa ktr mona byo zauway zarwno w przypadku przejmowania dorobku chiskiego, a potem europejskiego22, sprawia, e mimo obecnoci kansai, czyli zachodniej nauki, to zawsze wakon, japoski duch by sfer dominujc. Jak pisze Amlie Nothomb, dla Japoczyka nie liczy si okres poniej dziesiciu tysicy lat23. Stopniowe, ewolucyjne zmiany dokonywane z poszanowaniem tradycji s jedynymi, jakie mog nastpi. Dotyczy to take sytuacji kobiet, ktre nadal z pokor i unieniem bd kroczy Nihon no onna no do, ciek japoskiej kobiety.

22

Flis A., Niezamierzone konsekwencje dziaa makrospoecznych. Paradoksy Westernizacji Dalekiego Wschodu, [w:] Stawanie si spoeczestwa, red. A. Flis, Krakw 2006, s. 353-385. 23 Nothomb A., op. cit., s. 57.

62

BIBLIOGRAFIA:
Benedcit R., Chryzantema i miecz. Wzory kultury japoskiej, Warszawa, 2003. Clark R., The Japanese Company, Tokyo,1971. Davies R., Ikeno O., The Japanese mind. Understanding contemporary Japanese culture, Tokyo, 2002. Flis A., Niezamierzone konsekwencje dziaa makrospoecznych. Paradoksy Westernizacji Dalekiego Wschodu, [w:] Stawanie si spoeczestwa, red. A. Flis, Krakw 2006, s. 353-385. Haasa D., ycie codzienne w Tokio, Warszawa, 2004. Hofstede G, Hofstede G.J, Kultury i organizacje, Warszawa, 2007. Lam A., Women and Japanese management. Discrimination and reform, London-New York, 1992. Lam A., Equal employment opportunities for Japanese women: changing company practice, [w:] Japanese Women Working, red. J. Hunter, London, 1995. Lo J., Office ladies factory women. Life and work at Japanese company, New York, 1990. Mogi N., Kobiety w Japonii przeszoci i dniu dzisiejszym, [w:] Midzykulturowe i interdyscyplinarne badania feministyczne Daleki-Bliski Wschd. Wspczesno i prehistoria, red. E. Pakszys, Pozna 2006. Nothomb A., Z pokor i unieniem, Warszawa, 2005. Roberts G.S., Staying on the Line. Blue-Collar Women in Contemporary Japan, Honolulu, 1994. Tipton E.K, Being women in Japan, 1970-2000, [w:] Women in Asia. Tradition, modernity and globalization, red. Louise Edwards, Mina Roces, St Leonards, 2000. Wjcik A., Konfucjanizm [w:] Filozofia Wschodu, t. 1 red. B.

63

Mikrouniwersum. Wiedza ,,kobieca jako przykad wewntrzkulturowych struktur symbolicznych wadzy subwersywnej (kontekstowe studium przypadku).
Anna Kapusta

Ukontekstowione studium przypadku Na temat spoecznego upciawiania, czyli genderowania wiedzy, po roku 1990 - a wic cezurze pierwszego wydania Gender Trouble autorstwa Judith Bulter1, powiedzie mona ju tylko i a tyle, e proces genderowania domaga si ukontekstowienia2 w studiach szczegowych3 obrazujcych jego egzemplaryczne uniwersalia i partykularyzmy. Skoro w myl wszelkich wyda konstruktywizmw wiemy ju, e dyskurs to przejaw wszechmocnej wadzy symbolicznej, krytyczne do-czytania4 fenomenw kulturowych spoecznego aktu
1

Zob. Butler J., Uwikani w pe. Feminizm i polityka tosamoci, prze. K. Krasuska, wstp O. Tokarczuk, Warszawa 2008. 2 Zob. Gender. Konteksty, red. M. Radkiewicz, Krakw 2004. 3 Doskonaym przykadem polskojzycznej odpowiedzi na tak rozumian potrzeb prowadzenia ukontekstowionych studiw szczegowych jest praca zbiorowa pod redakcj naukow Marii Libiszowskiej-tkowskiej zob. Tosamoci religijne w spoeczstwie polskim. Socjologiczne studium przypadkw, Warszawa 2009. 4 Na temat koncepcji czytania marginesem lub do-czytania tesktw kultury zob. Tekst (czytelnik) margines, pod red. W. Kalagi i T. Sawka, Katowice 1988.

65

genderowania staj si zadaniem koniecznym do przeprowadzenia w obrbie transdyscyplinarnego modelu humanistyki5. Inaczej mwic, jeli pj szlakiem operacyjnego rozumienia konstruktywizmu chociaby spod znaku Niklasa Luhmanna, potrzeba pogbionych (ukontekstowionych) studiw przypadkw patronowa bdzie jako samoopisanie6 wikszoci projektw badawczych XXI wieku.

Teksty wiedzy i wadzy kobiecej Gwnym celem niniejszego szkicu jest analiza mechanizmw subwersywnej, a wic wywrotowej w ujciu Judith Butler, wadzy kobiecej funkcjonujcej w ramach mskocentrycznych struktur symbolicznych. Przedmiotem refleksji uczyni wywiad pogbiony z osiemdziesicioletni kobiet, gawdziark ludow, przeprowadzony w dniu 2. lutego 2009 roku, i dotyczcy wiedzy kobiecej, ktrego kontekstem interpretacyjnym (ukontekstowieniem) stanie si wybr tekstw pieni ludowych z terenu Maopolski. Oba rda: wywoane (wywiad) i zastane (wybr pieni) s dla mnie rwnorzdnymi tekstami kultury. Uprawomocnieniem powyszej triangulacji materiau badawczego jest jego funkcjonalna i symboliczna specyfika: Foucaultowska tosamo wiedzy i wadzy. Ot na postawione w wywiadzie pogbionym pytanie wywoawcze: Jak powinna y kobieta i co musi wiedzie? odpowiadaj oprcz ustnej wypowiedzi badanej take zebrane w wikszoci od kobiecych informatorek przez Tadeusza Wdzich, redaktora tomu

W moim rozumieniu badawczym nieodwoalno i kategoryczna konieczno transdyscyplinarnoci wynika z wielowymiarowego i nieredukowalnego do jednego aspektu (jak to czyni tradycyjnie nauki szczegowe) schematu zjawisk w ponowoczesnoci, std powracajce dyskusje o rzekomej saboci uj transdyscyplinarnych uwaam za anachroniczne i wiadczce o niedostatecznym rozumieniu procesw spoecznych. Nierozumienie to ma sw edukacyjn genez w modelu jednodziedzinowej kariery akademickiej, ktra w warunkach polskich nadal czsto uchodzi za najbardziej podan instytucjonalnie. 6 Zob. Luhmann N., Samoopisanie, [w:] Konstruktywizm w badanich literackich, red. E. Kuma, A. Skrendo, J. Madejski, Krakw 2006, s. 71-89.

66

Pieni ludowe z krakowskiego7, teksty pieni ludowych. Ta krca w obu rdach wiedza stanowi bowiem kulturowy skrypt bycia kobiet z maopolskiej wsi. Inaczej mwic: wypowiedzi te s dostpnym poprzez tekst mwiony i pisany, skodyfikowanym uniwersum symbolicznym8 maych spoecznoci lokalnych na terenie Maopolski. Osiemdziesicioletnia rozmwczyni, w wietle tak rozumianego doboru rde, jest take swoist baz danych podrcznej wiedzy kobiecej i funkcjonuje niejako w konwencji po ewolucjonistycznemu definiowanego przeytku, ladu spoecznoci przednowoczesnej w ponowoczesnoci. Wypowiadane przez ni przekonania i sdy odnosz si bowiem do wiata spoecznego istniejcego obecnie w jej wasnej (jednostkowej) wiadomoci oraz dostpnego (jako konstrukt spoeczny) poprzez inne, zebrane w pracy Wdzichy teksty kultury. A zatem ich referencyjno odnosi si do wiata przekona i wartoci aktualnych do mniej wicej drugiej poowy XX wieku. Pniej, na skutek przemian kulturowych, horyzont tego wiata zanika9.

Strategia Penelopy W horyzoncie poznawczym analizowanych tekstw kultury ,,kobieco wiedzy jest faktem spoecznym konstruujcym ,,mikrokultury (mikrouniwersa symboliczne) wewntrz dominujcych dyskursw wadzy, take w wymierajcych formach mentalnoci ludowej. W diagnozie tej uwidacznia si zasada kobiecego radzenia sobie jako chroniczny inny w mskocentrycznym spoeczestwie. Za Mari Janion mona by wrcz mwi o kobiecym

Zob. Pieni ludowe z krakowskiego, zebra i zapisa Wdzicha T., wstp Sapeta M., Krakw 1991. 8 Koncepcj uniwersum symbolicznego rozumiem jako spoeczny konstrukt rzeczywistoci przejawiajcej si w symbolach i oglniej narracjach kluczowych dla interakcji zob. Berger P., Luckmann T., The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge, New York 1967. 9 Na ten temat zob. Wowicz-Zikowska D., Mio ludowa. Wzory mioci wieniaczej w polskiej pieni ludowej XVIII-XX wieku, Wrocaw 1991.

67

duchu innoci10 pozwalajcym kobietom tworzy alternatywne formy rozumienia i tematyzowania wiata spoecznego, bdce strategi sprzeciwu: biernego lub czynnego wobec patriarchalnoci spoeczestwa. Status ontyczny tak definiowanej wiedzy kobiecej stawia badaczowi spoecznemu szereg pyta oglniejszych, problemw badawczych o szerszym zasigu ni niniejszy szkic. Czy formy wiedzy kobiecej stanowi uniwersalny kulturowo dyskurs oporu? Jak tropi lady kobiecego jzyka przednowoczesnej wiedzy w ponowoczesnoci? Czy wiedza przekazywana ustnie jest kobiec strategi ekspresji, palimpsestow motywacj poznawcz kobiet rnorodnych formacji kulturowych? Pragnc opisa kondycj spoeczn owej kobiecej wiedzy nie sposb pomin jej potocznego w ujciu Harolda Garifinkla11 charakteru. Ot potoczno ta to jej codzienno12, podrczno: formy symboliczne nabywane w procesie socjalizacji. Krystyna Kosiska jako przykad kobieco zgenderowanej wiedzy przytacza plotk13, element subwersywny alternatywnie i performatywnie konstruowanego wiata spoecznego. Nasuwa mi si w tym cigu skojarzeniowym obraz Penelopy z Odysei Homera, moment wykorzystania przez Penelop plotki o przeyciu Odysa do symbolicznego przewartociowania patriarchalnej aktywnoci zalotnikw. Caun tkany za dnia i spruwany przez kobiet noc jest, jak sdz, non metafor kobiecego modelu wiedzy w spoecznociach patriarchalnych. To aktywno niewidoczna, ale jake progresywna i samowiadoma. Wiedza kobieca moe wic stanowi przemylan strategi spoecznej subwersji.

10 11

Zob. Janion M., Kobiety i duch innoci, Warszawa 2006. Zob. Garifinkel H., Studia z etnometodologii, prze. A. Szulycka, Warszawa 2007. 12 Jak przekonuje Roch Sulima pisanie codziennoci jest pisaniem kultury - zob. tego, Antropologia codziennoci, Krakw 2000, s. 7. 13 Zob. Kosiska K., Miniatury. Czytanie i pisanie ,,kobiece, Katowice 2006, s. 35-38.

68

Kobiecy performans14: historia ycia Na pytanie: Jak powinna y kobieta i co musi wiedzie? moja osiemdziesicioletnia rozmwczyni odpowiada swoj histori ycia. To z tej, przedstawianej niepewnie, z zastrzeeniem: ale co w tym jest ciekawego, opowieci wyania si formua opowiadania o losie. Los kobiety oznacza tu radzenie sobie w yciu mimo wszystko, i ukada si w przypadku Zofii w triad dowiadczenia15 typu wychowanie domowe (wraz z pracami pomocniczymi) - suba (patna posuga w miecie) maestwo. Podstawow maksym, zaczerpnit z symbolicznego podrcznego rezerwuaru wiedzy kobiecej, jest zasada: kiedy kobieta wie jak y, to yje dobrze. Dobrze, czyli spokojnie, w maestwie, w wierze w sens swego losu. W tej pozornie do opresywnej wobec kobiety wizji wiata spoecznego dostrzec moemy jednak bardzo mocne przekonanie, i znajomo regu gry kulturowej daje kobiecie szans projektowania strategii oporu, chociaby rezygnacji z oferty maestwa i pozostania na subie lub szukania mieszkania w miecie na stae. To wana cecha sentencji, ktre udostpnia mi Zofia, gdy w jej kolejnych wypowiedziach owa ujmujca sentencjonalno wiedzy wspomniane maksymy to skrcone scenariusze biograficzne mieszkanek podkrakowskiej wsi. Tworz one swoisty etos kobiety dziaajcej wiadomie wanie w obliczu regu j ograniczajcych. Skoro dziewczyna posza na sub, bo wolaa suy ni robi w polu i wie, e jak si lub wemie trzeba ze suby odej, zna map mentaln swego bycia w spoeczestwie, kiedy ju zostanie on. Znajomo regu jako kulturowych oczywistoci czyni moliwym wiadom gr z owymi reguami. Jedn z nich, bycie on odnajdujemy take w zbiorze Tadeusza Wdzichy. W pieni (tzw. taniec tajer) pod tytuem redaktorskim Dobry wieczr moja onko, pozyskanej przez zbieracza od Piotra Wdzichy (ur. w 1904 roku; zapis pieni 1947 rok),
Termin performans stosuj [za:] Schechner R., Performatyka. Wstp, prze. T. Kubikowski, red. przekadu M. Rochowski, Wrocaw 2006. 15 Na temat trajektorii dowiadczenia w konstruowaniu narracji personalnych zob. K. Hastrup, Droga do antropologii. Midzy dowiadczeniem a teori, prze. E. Klekot, Krakw 2008.
14

69

ona w formie mowskiego wyrzutu otrzymuje nastpujc instrukcj, skrypt zachowania:

Dobry wieczr moja onko, po co tu przysza,/ jak ciebie rka boska za mn przyniesa,/ czy cie niesie z nieba Bg,/ czy zapacisz za mnie dug/ dobry wieczr moja onko, po co tu przysza16 [s. 99.]

Kobieta, zostajc maonk, znika jako indywidualna osoba z przestrzeni symbolicznej wsi, staje si straniczk staoci zwizku ze wszystkimi tego konsekwencjami, jak doprowadzenie do domu nietrzewego ma lub spata jego dugw. Z drugiej strony interesujce jest postrzeganie owej kobiety przez ma jako spersonifikowanej moralnoci, a nawet swego rodzaju narzdzia woli Boga. W wywiadzie konstrukcja kobiecej biografii odsania take i t waciwo. ycie kobiety ma by przez ni ukadane, m musi myle o czym innym twierdzi Zofia. I tu wanie znajduje si rdo kobiecego rzdzenia, bo ma trzeba uoy, tak wic te, ktre wiedz jak gospodarzy, gospodarz z nim dobrze. Nabyciu tej wiedzy suy take czas bycia na subie w miecie, czas wyjty z regu rodzicielskiej kontroli kobiecoci. W tym by tak rzec genderowym interwale mode kobiety miay prawdopodobnie jedyn szans nieskrpowanej refleksji nad jakoci bycia kobiet. Zofia wspomina przede wszystkim niedzielne rozmowy z koleankami, ktre po lubie nie miay ju adnej wiadomoci o sobie. Sama struktura jej wypowiedzi to odgrywany wobec siebie performans ycia dobrze przeytego. Moja rozmwczyni po raz pierwszy, wanie w sytuacji wywiadu opowiada od pocztku do koca ycie17. Dziwi j zainteresowanie. Nie miaa dzieci, co tu opowiada.
Wszystkie teksty pieni za: Pieni ludowe z krakowskiego, dz. cyt.; dalej podaj jedynie stron. 17 W takich deklaracjach nieistotnoci wasnej biografii nietrudno oczywicie doszuka si wskanika kobiecej marginalizacji. Sdz, e jedn z jej przyczyn jest wanie ortodoksyjnie traktowana spjno biograficzna historii ycia kobiet. Mam tu na myli spjno schematu, ktrego ju w aden sposb kobieta nie musi sobie
16

70

Dziedziny kobiecej wiedzy Z przestrzeni symbolicznej wywiadu oraz zbioru pieni wyania si fenomen ustrukturyzowania kobiecej wiedzy podrcznej w trzy gwne grupy zagadnie: ciao, obyczaje oraz drogi yciowe. Zagadnienia te tworz niejako podrcznik rozwanego bycia kobiet. Oznacza to, i proces genderowania wiedzy na kobiec i msk uznawany jest przez przedstawicieli opisywanych spoecznoci maopolskich wsi za oczywisty, a wic zgodny z norm spoeczn, przy czym znajomo tej normy pozwalaa kobietom na prby jej renegocjacji.

Ciao W wywiadzie pojcie ciaa zrwnane jest symbolicznie z werbalizowan koncepcj urody. O brzydkim ciele Zofia mwi peryfrastyczn maksym. Na adne psi sraj, a na brzydkim chleb si rodzi. Uroda kobiety ma znaczenie w okresie przedmaeskim, po lubie jej ciao redukowane jest do funkcji prokreacyjnej. Jeli nie ma dzieci, zasada ta nie obowizuje. Po prostu przestaje si by bab. Baba to ona, ktra urodzia. W tym kontekcie nie dziwi cakowicie antymodernistyczny fakt, i najlepszymi kandydatkami na ony byy na wsi maopolskiej kobiety przecitne, bowiem ponadprzecitna uroda to przyczyna spoecznego wykluczenia. adne maj wymagania. Zofia przytoczya mi niezwykle lapidarne wiadectwo takiego waloryzowania kobiecej urody: Choby ty dziewczyno Kalwaryje miaa, to by j przepia i przetacowaa!. Kalwaria Zebrzydowska, miejsce corocznych pielgrzymek, funkcjonowaa w wiadomoci maopolskich chopw jako synonim dostatku i wita. Oprcz jawnej funkcji sakralnej pielgrzymek, Kalwaria bya take miejscem ostentacyjnej, potlaczowej wrcz konsumpcji. To tam
samej uzasadnia, uznajc go za normaln kolej rzeczy. Tymczasem to proces narratywizacji dowiadczenia jest zarazem rdem podmiotowego konstruowania jednostkowej tosamoci zob. Kordys J., Kategorie antropologiczne i tosamo narracyjna. Szkice z pogranicza neurosemiotyki i historii kultury, Krakw 2006.

71

kawalerowie kupowali pannom cenne podarki: korale i dewocjonalia. Do Kalwarii caymi rodzinami pielgrzymowali tylko ci, ktrych sta byo na opacenie zastpstwa w gospodarstwie, oraz modzie w wieku prokreacyjnym. Std peryfraza przetacowa Kalwari w wypowiedzi Zofii wskazuje, i adne panny oczekuj od swych przyszych maonkw rozrzutnoci, zapewniania onom zbytkw. Uroda dewaluuje maesko zarwno bogate, jak i biedne kandydatki na ony. Bogate, bo byy zbyt drogie i nie lubiy robi w polu, biedne, bo byy niegospodarne, bo cay czas mylay o sobie. Reasumujc wywd mojej rozmwczyni, urodna bogata bya dla wikszoci kawalerw niedostpna, gdy rodzice chcieli j bogato za m wyda, urodna biedna sama si cenia. Uroda utrudniaa kobiecie ycie, czyli z drugiej strony szans dla dobrego samopoczucia i wzgldnie wysokiej pozycji matrymonialnej stawaa si rednio, cecha powszechna. Odpowied na spoeczne pomwienie o urod, intrygujcy akt kobiecej subwersji i samodecyzyjnoci odnajdujemy w tekcie pieni Mwi o mnie, em adna [informatorka Wdzichy Maria Ryszka, ur. 1926; zapis 1984]. Kobieta zapowiada w niej ofiarowanie swej urody temu, kogo uzna za godnego i wartociowego czowieka:
Mwi o mnie, em adna/ nie nowina mi adna/ bo si myj o wschodzie,/ drobn ros w ogrodzie.// Mwi o mnie ci sami, e ja gardz chopcami/ bro mnie Boe od tego/ bym nie miaa adnego// Ja chc chopca takiego/ dobrego/ uczciwego/ co go widz w niedziel, na mszy witej w kociele.// Jak takiego dostan, on jego zostan/ bd kocha nad ycie/ wtenczas wszyscy ujrzycie [s. 102].

W ten sposb deklaracja bycia samowiadom swej urody staje si de facto manifestacj prawa do wyboru satysfakcjonujcego partnera, za uroda wstpnym kapitaem kulturowym, ktry zapocztkowa powinien autentyczn wi emocjonaln. Kobieta samowiadoma stawia swemu przyszemu mowi precyzyjne wymagania wiatopogldowe, moralne i osobowociowe. Praca nad urod to

72

zapowied zdolnoci do bycia decyzyjn i niezawodn maonk. Urodna i niewzgardzajca dziewczyna szuka!

Obyczaje W tekstach poddanych analizie przyzwolenie obyczajowe na wzgldnie du decyzyjno kobiet zaskakuje sw bezporednioci i wrcz radykalizmem. W pieni Ju mi mino dwadziecia latek [przekaz: Maria Ryszka, ur. 1926; zapis 1984] moda kobieta jawnie krytykuje niegodnych jej zdaniem, skompromitowanych kandydatw na ma:
Ju mi mino dwadziecia latek/ czas si zapisa w grono matek,/ dalej chopcy, dalej ywo, wawego,/ kada sobie z was wybierze jednego.// Kowala nie chce, bo bije motem,/ a mnie by gowa bolaa potem,/ bo ten kowal w kuni bije, bo musi/ za kowala nikt mnie przecie nie zmusi.// Murarza nie chce, bo gline drepce,/ koszule zbrudzi, mnie si pra nie chce,/ a ja moda jak jagoda, mj Boe,/ a murarza za maonka, bro Boe.// Stolarza nie chce, bo robi trumn,/ tylko by czeka kiedy ja umr,/ bo ten stolarz trumny robi, nieboe,/ za stolarza ja nie pjd, mj Boe.// Pisarza nie chce, bo zapisuje,/ jak z panienkami czsto flirtuje,/ bo ten pisarz, pisareczek, uczony,/ niech se wemie pisareczke za one [s. 83]. [w oryginale: pisareczke; literwka]

Trudno nie przyzna owej wybrednej pannie poczucia wasnej podmiotowoci i samowiadomoci. Warto zwrci take uwag na ironiczno owej wypowiedzi utrzymanej w popkulturowej konwencji ponowoczesnego castingu. Ironia, poprzez retoryczne podwaanie adu, jest bowiem istotnym narzdziem kulturowej subwersji. Podwjno mowy ironicznej daje szans negocjacji uznawanych za oczywiste kulturowych, konstruowanych spoecznie strategii ycia. Ironia jest broni inteligentnego dysputanta.

73

Innym przykadem kobiecej wadzy subwersji jest obsceniczna w swej dosownej wymowie pie Baba chopa odesza [informator: Jan Bbenek, ur. 1918; zapis 1984]. Jak si okazuje, nie tylko niezamna panna moe sobie pozwoli na rezygnacj z niesatysfakcjonujcego j zwizku, ale i nawet matka, baba, ktrej m nie zapewni wystarczajcego spenienia seksualnego, bo nie umia rzemiosa, czyli arkan ars amandi:
Baba chopa odesza:/ bo nie umia rzemiosa:// :A on umia rn, kosi:/ i fartuszka podnosi. [s. 82]

Kobieta, nawet w spoecznoci zamknitej maopolskiej wsi, ma jak wida prawo do podwaenia kompetencji maeskich swego ma. A to ju wyrazisty przykad wpywu wiedzy kobiecej na jej osobist autonomi, wiadome denie do penej satysfakcji w kadej dziedzinie ycia. Ludowy model seksualnoci jawi si w tym wietle jako progresywny, wolny od opresji. Kontrprzykadem wobec wzgldnej wolnoci obyczajw od spoecznej kontroli jest natomiast maksyma wynotowana z wypowiedzi uzyskanej w wywiadzie. Ot dowiadujemy si, i pranie wiesza w niedziele, wstydu crek wiele. Spoeczna kontrola pracy i odpoczynku cenzuruje prace kobiece, sytuuje zatem przestrze prywatn w soczewce publicznej oceny. Z drugiej strony jednak moja rozmwczyni zwrcia uwag, e zakaz niedzielnej pracy de facto by gwarancj odpoczynku kobiet. W niedziele prace domowe i niekonieczne obowizki gospodarskie naleao zawiesi, bo kobieta, ktra pracuje w niedziele, le odpoczywa i nie liczy si z Boym prawem. A zatem i zakaz bywa gwarantem wolnoci od, przywilejem.

Drogi yciowe Teksty kultury ludowej kodyfikuj maksymy wiedzy potocznej o formach kobiecoci i mskoci. Oczywicie, w zwizku z tym

74

istniej dwa obszary wiedzy: kobiecej i mskiej. Jak okrelaa ten podzia domen wiedzy osiemdziesicioletnia Zofia, kobieta uczy si w domu, mczyzna uczy si w wiecie, zatem dla obu kulturowych pci kariera yciowa jest rwnie trudna i wymagajca. Mode kobiety, ktre z braku perspektyw na wsi wybieraj kobiec sub w miecie, naraone s na takie same niedogodnoci, jak modzi mczyni pracujcy w mskich terminach, a wic w zakadach czeladniczych. W powojennej, obowizkowej na poziomie podstawowym edukacji podziay na pci kulturowe zwizane zostay w Maopolsce ze strategiami wychowania - kobiecego: domowego i mskiego: szkolnego. Innymi sowy chopcy uczszczali zdaniem Zofii do szkoy powanie, dziewczynki od czasu do czasu, ale i tak czeka ich podobny los, praca zarobkowa w miecie. Niektrzy z nich nawet nie szukali lokum w pobliskim Krakowie, lecz codziennie przebywali 20 kilometrw pieszo. Ta sytuacja czsto zachcaa ich do szybszego zawierania maestw i rezygnacji ze suby i z terminw. Ci nie mieli okazji zazna miejskiego odczenia od rodziny. Ich ycie wypeniao przede wszystkim skrajne, fizyczne zmczenie. Z dzisiejszej perspektywy szczeglnie poruszajcy by los modych mleczarek dwigajcych na plecach do Krakowa tzw. baki (pojemniki) z mlekiem. Nowszym wtkiem, sygnaem rozpadu maopolskich spoecznoci zamknitych, stay si midzywojenne oraz powojenne kobiece migracje zarobkowe, przede wszystkim do Stanw Zjednoczonych i Szwajcarii. Kobiety, podejmujc decyzje o pracy zarobkowej za granic uczyy si wolnoci i koniecznoci codziennych aktw wyboru ze wszystkimi tego konsekwencjami. Otwarcie przestrzeni symbolicznej wiata ich wartoci poprzez realn przestrze emigracyjn naznaczone byo bardzo czsto, wynikajcym z braku elementarnej edukacji seksualnej, niechcianym macierzystwem. Utrzymanie ciy, a nastpnie wychowanie dziecka, niejednokrotnie dziki uzyskaniu minimalnej niezalenoci finansowej okazywao si yciowym sukcesem kobiet. Jak relacjonuje Zofia, te, ktre rodziy, pracoway i utrzymyway dziecko za granic. W tej trudnej szkole samodzielnoci triada decyzja dziaanie wpyw wystawiaa kobiec wiedz na cik prb ambicji, konfrontacji z katolickim

75

wiatopogldem oraz, a moe przede wszystkim, si fizycznych koniecznych do pracy zarobkowej. W cytowanym zbiorze pieni ludowych zjawisko to zyskao symboliczn reprezentacj peryfrastycznie ujtego tekstem kultury, realnie jednak w przestrzeni spoecznej wsi, naznaczajcego macierzystwa. Najtrudniejsz okazywaa si konfrontacja powracajcej, samotnej matki z jej wasn matk, babk dziecka. W pieni Smutna ja se, smutna [informatorka: Maria Kosiniak, ur. 1921; zapis: 1984] obraz kobiecej decyzji emigracyjnej jawi si ze szczegln, przejmujc wyrazistoci. Decyzja uruchamia dyskurs wstydu:
Smutna ja se smutna, smutne moje ycie,/ mojej wesooci nigdy nie ujrzycie.// Wtenczas mnie ujrzycie z moj wesooci,/ kiedy ja zobacz czernichowski koci// Czernichowski koci z czernichowsk wie/ kiedy mnie z Wielkich Drg do domu powiez// Oj moja matulu, gotujcie ju kasz/ wioz wam pieniki, wszystkie bd wasze// O, moja matulu, wyjrzyjcie na pole,/ wyjechaam sama, a wraca nas dwoje.// Jak matula moja okienkiem wyjrzaa,/ na widok Janusia rzewnie zapakaa. [s. 12].

Interpretacja dwuznacznych ez matki, ktrej crka powraca, to niezwyke wiadectwo dowiadczenia blu, tsknoty, rozumienia biedy wasnego dziecka. Crka przynoszca dum i rado zdobycia zawsze deficytowych pienidzy jest przecie matk swej macierzyskiej rozpaczy samotnoci, porzucenia i w perspektywie wsi spoecznego napitnowania. Drogi ycia kobiet, ktre podjy decyzje emigracji zarobkowych, bywaj ciekami upokorzenia.

Czy tylko opresja? Gdzie byy szczeliny? Prba odpowiedzi na wstpne pytanie badawcze: w jaki sposb funkcjonuje wiedza kobieca w tekstach kultury ludowej, rdach pisanych (pieniach ludowych) oraz tekcie wywoanym (wywiadzie z osiemdziesicioletni kobiet), generuje szereg wnioskw koco-

76

wych. W wietle przeprowadzonych analiz wiedza ta buduje swoist, kobiec kontrkultur subwersywnych aktw decyzyjnych. Opresywno patriarchalnych spoecznoci zamknitych, do ktrych naleaa do poowy wieku XX maopolska wie, bya wielokrotnie przeamywana wewntrzkulturowym kobiecym mikrouniwersum wadzy i wiedzy. To w dokonywanych przez kobiety aktach decyzyjnych pojawiay si owe szczeliny niezalenoci, samowiadomoci i podmiotowoci. Kobieca wiedza funkcjonowaa w owych tekstach maopolskiej kultury ludowej jako niepisany kodeks postpowania, reguy mylenia, dziki ktrym kobiety orientuj si w wiecie oraz strategia oporu moliwa dziki znajomoci przyjtych we wsplnocie regulacji ycia spoecznego. To dziki niej kobiety aktywnie konstruuj wasne uniwersum symboliczne, s swoistymi bricoleurkami sensw rzeczywistoci spoecznej, w ktrej przyszo im y. W rodzinie chopskiej to kobiety przecie byy niejako ywymi ksigami, przechowyway i wdraay w procesie socjalizacji dzieci wiedz podrczn krc nastpnie w tekstach kultury, ale i w codziennym wiecie postaw, zachowa i wyborw. W efekcie ich subwersywnych aktw decyzyjnych powstawa moliwy do odtworzenia w lekturze owych tekstw kultury niezwyky konstrukt symboliczny, ktremu nada pragn miano wiedzy sytuacyjnej18. Ta kartezjaska moralno tymczasowa, akceptacja chwilowoci i odkrycie niestabilnoci opresji powoduje bowiem, i kobiety autorki i bohaterki tych tekstw yj w wiecie porzdku negocjonowanego, rozumiej take sytuacyjno stosowanych przez siebie rozwiza. I ta wanie wiadoma, kobieca negocjacyjno tworzy nowe jakoci w uniwersum symbolicznym. Si kulturowej subwersji.

18

Na temat koncepcji sytuacji spoecznej zob. Manterys A., Sytuacje spoeczne, Krakw 2008.

77

BIBLIOGRAFIA:
Berger P., Luckmann T., The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge, New York 1967. Butler J., Uwikani w pe. Feminizm i polityka tosamoci, tum. K. Krasuska, wstp O. Tokarczuk, Warszawa 2008. Garifinkel H., Studia z etnometodologii, tum. A. Szulycka, Warszawa 2007. Gender. Konteksty, red. M. Radkiewicz, Krakw 2004. Hastrup K., Droga do antropologii. Midzy dowiadczeniem a teori, tum. E. Klekot, Krakw 2008. Janion M., Kobiety i duch innoci , Warszawa 2006. Kosiska K., Miniatury. Czytanie i pisanie ,,kobiece, Katowice 2006. Kordys J., Kategorie antropologiczne i tosamo narracyjna. Szkice z pogranicza neurosemiotyki i historii kultury, Krakw 2006. Luhmann N., Samoopisanie, [w:] Konstruktywizm w badanich literackich, red. E. Kuma, A. Skrendo, J. Madejski, Krakw 2006. Manterys A., Sytuacje spoeczne, Krakw 2008. Pieni ludowe z krakowskiego, zebra i zapisa T. Wdzicha, wstp M. Sapeta, Krakw 1991. Schechner R., Performatyka. Wstp, tum. T. Kubikowski, red. przekadu M. Rochowski, Wrocaw 2006. Sulima R., Antropologia codziennoci, Krakw 2000. Tekst (czytelnik) margines, red. W. Kalaga i T. Sawek, Katowice 1988. Tosamoci religijne w spoeczstwie polskim. Socjologiczne studium przypadkw, red. M. Libiszowska-tkowska, Warszawa 2009. Wowicz-Zikowska D., Mio ludowa. Wzory mioci wieniaczej w polskiej pieni ludowej XVIII-XX wieku, Wrocaw 1991.

78

Zarzdzanie gwatem. Casus Pauliny Nyiramasuhuko

Karolina Agnieszka Dobosz

W krwawej rzezi wywoanej etniczn wojn pomidzy Tutsi i Hutu, gwat na kobiecie by broni. W kraju, w ktrym w 2008 roku w wyborach do niszej izby parlamentu kobiety uzyskay 56,25 % gosw i ktry sta si pierwszym krajem na wiecie, gdzie ilo kobiet w parlamencie przewyszya liczb mczyzn. Wspomnienie Pauliny Nyiramasuhuko, byej ruandyjskiej minister ds. rodziny i kobiet, nie pozwala w peni zachysn si t emancypacj kobiet. Refleksja nad problemem pozycji kobiety w czasie wojny zostanie poprowadzona dwutorowo - z jednej strony postaram si wyjani motywy dziaa Minister Gwatu1, a z drugiej przeanalizuj niszczcy, w perspektywie dugiego trwania, wpyw jaki wywiera na spoeczno uywanie broni w postaci gwatu na kobiecie.

Peter Landesman w swoim raporcie dla New Jork Times Magazine, z 2003 roku, nazywa Paulin Nyiramasuhuko Minister Gwatu, [za:] Zimbardo P., Efekt Lucyfera dlaczego dobrzy ludzie czyni zo?, tum. Cybulko M., Kowalczewska J., Radzicki J., Zieliski M., Warszawa 2009, s.45.

79

Proces Butare Paulina Nyiramasuhuko, jako byo minister ds. rodziny i kobiet, jest jedn z niewielu kobiet w historii oskaron o ludobjstwo. W ramach procesu toczcego si przed Ruandyjskim Midzynarodowym Trybunaem Karnym (ICTR2) jest przetrzymywana w areszcie od 1997 roku3. Nyiramasuhuko wraz z picioma innymi osobami uczestniczy w tzw. procesie Butare. Butare to region w poudniowej Ruandzie, w ktrym ta szstka sterowaa aktami ludobjstwa w 1994 roku. W tej grupie znalaz si rwnie syn Pauliny, Shalom Arsen Ntahoboli. Oboje s oskareni o dziesi przestpstw: spisek na rzecz ludobjstwa, wspudzia w ludobjstwie, zbrodnie przeciwko ludzkoci (morderstwa, gwaty, eksterminacj, przeladowania i inne niehumanitarne czyny), naruszenie Artykuu 3 Konwencji Genewskiej i Dodatkowego Protokou II, zabraniajcego uywania w czasie wojny przemocy wobec cywilw. Na koncie zbrodni minister Nyiramasuhuko znalazy si dodatkowo zarzuty bezporedniego i publicznego zachcania do ludobjstwa4. A przecie to nikt inny, jak Nyiramasuhuko przed masakr w 1994 roku, penic sw funkcj minister ds. rodziny i kobiet, podrujc po Ruandzie, gosia hasa emancypacji kobiet. Tym bardziej niezrozumiae s jej dziaania podczas trwajcych 100 dni aktw przemocy wobec czonkw plemienia Tutsi, kiedy to dokonano systematycznej eksterminacji 800 000 czonkw tej spoecznoci (doda naley, e take pewna cz plemienia Hutu zostaa wymordowana). Nyiramasuhuko podjudzaa do mordw, ale ponadto przed egzekucjami kazaa gwaci kobiety z plemienia Tutsi nie wszystkie umieray, a to miao niebagatelne znaczenie w przestrzeni szkd wyrzdzonych tej grupie etnicznej.

ICTR International Criminal Tribunal for Rwanda. Ostatnia decyzja zostaa wydana 26 lutego 2009 roku , na temat wolno toczcego si postpowania sdowego czytaj artyku Stephanie Nieuwoudt, Slow Progress at Rwandan Tribunal, [na:] http://iwpr.net/report-news/slow-progress-rwandantribunal, odczyt 8.08.2010. 4 Ibidem.
3

80

W sowach Yaliwe Clarke, wykadowczyni African Gender Institute na Uniwersytecie w Cape Town, odnajdujemy prb uzasadnienia postawy Nyiramasuhuko:
W czasie wojny, kobiety tak samo jak mczyni s skonne do skrajnych dziaa () kobiety z pewnoci nie s mniej brutalne od mczyzn, szczeglnie w konfliktowych sytuacjach, kiedy w gr wchodz stereotypy dotyczce pci. Schematy staj si wtedy atwe do przeamania () w czasie pokoju trwa spoeczny porzdek i ludziom jest bardzo atwo dostosowa si do swoich stereotypowych rl. Jednake w czasie wojny sytuacja ulega drastycznej zmianie5.

Clarke dodaje, e w czasie ludobjstwa Nyiramasuhuko wczua si w rol onierza i zachowywaa si jak mczyzna:
W sytuacji tego typu kobieta musi udowodni, e jest bardziej brutalna ni jej mski odpowiednik. Nawet jeli Paulina ywia silnie negatywne uczucia wobec plemienia Tutsi jeszcze przed ludobjstwem, to nie okazywaa ich, poniewa normy spoeczne trzymay je w ryzach. Ale w czasie konfliktu wszystko jest pynne. Bardzo atwo jest wtedy da upust nienawici i dzy zemsty6.

Gwat jako bro

Celem metodycznych gwatw w czasie wojen jest przerwanie cigoci pokrewiestwa w grupie nieprzyjaciela. To ludobjcze szalestwo spenia si w onach kobiet7.
Nieuwoudt S., Trial of Rwandan challenges gender stereotypes, [na:] http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/SecurityWatch/Detail/?ots591=4888caa0-b3db-1461-98b9e20e7b9c13d4&lng=en&id=52322, odczyt 8.08.2010. 6 Ibidem. 7 Nahoum-Grappe V., Gwat jako bro wojenna, [w:] Czarna ksiga kobiet, red. Ch. Ockrent., wsppraca S. Treinen., tum. Bartkiewicz K., Biernacka E., Kowalska M., Maka-Chmura A., Piejko J., Polszewska D.-A., Warszawa 2007, s.47.
5

81

Mimo e gwat przez wiele lat nie by uznawany za zbrodni wojenn, Midzynarodowy Trybuna Karny w sprawie byej Jugosawii (ICTY) rozpocz w 2001 roku ciganie gwacicieli. Podobnie ICTR traktuje gwat jako zbrodni przeciwko ludzkoci. Przypadek Pauliny Nyiramasuhuko pokazuje jak skuteczne moe by okrutne wykorzystanie pciowoci czowieka w celu moralnego i politycznego zniszczenia przeciwnika8. Sens gwatw, z punktu widzenia antropologii, zasadza si w intencji zniszczenia zwizkw pokrewiestwa w grupie wroga jest to przecie wrg zbiorowy. To projekt napaci na tosamo wsplnoty, gdzie cierpienia fizyczne i moralne maj dotyka jej w sposb cigy, pozostawi lad w sferze symbolicznej i pamici zbiorowej. Std, w ten sam sposb naleaoby interpretowa ca gam okruciestw zadawanych przez oprawc, od publicznych gwatw, zmuszania rodziny do katowania najbliszych lub do stosunkw pciowych w jej obrbie, przymusowego macierzystwa, po burzenie cmentarzy i zacieranie nazw ulic, czy niszczenie przestrzeni sakralnych9. Tego rodzaju akty barbarzystwa, ktre s w swej istocie nakierowane na zhabienie i zbezczeszczenie, a nie morderstwa, powoduj unicestwienie elementw, ktre konstytuuj szczcie wsplnoty zniszczenie wszystkich wartoci10, a tym samym zaburzenie poczucia cigoci we wsplnocie. Trafnie to ujmuje Vronique NahoumGrappe piszc, e: Gwat jest w najwyszym stopniu profanacj, zbrodni uderzajc w ciao kobiety [a tym samym i na tosamo mczyzny, w ktr wpisany jest zwizek z dan kobiet przyp. autorki], a przez to zamachem na ycie caej spoecznoci. Jak ujmuje to ta sama autorka, gwat moe by definiowany jako prba zawadnicia przestrzeni historyczn nieprzyjaciela poprzez dokonanie szczepu w drzewo pokoleniowe danej spoecznoci wszczepiony zostaje obcy element, w postaci dziecka wroga etnicznego11. Celem zatem nie jest mier wroga, ale doprowadzenie do tego, by wrg nigdy si nie odrodzi, poprzez zniszczenie nieprzyjacielskiego
8 9

Ibidem. Ibidem, s.50. 10 Ibidem. 11 Ibidem.

82

genu tam, gdzie si on reprodukuje w onie kobiety. Tym samym spodzenie dziecka nieprzyjacielowi to wygrana w wojnie o tosamo. Znaczenie strategiczne tego typu mordu na seksualnoci wymusza oszczdzenia ycia kobiety, ktra traktowana jest jako nonik obcego genu i rodek do przeniesienia skutkw zbrodni na dalsze pokolenia. Jedna z ofiar kwietniowych wydarze w Ruandzie, Esther Mujawayo z plemienia Tutsi, w swojej relacji donosi, e bardzo dugo zmagaa si z faktem, e zostaa skazana na ycie12. Skala krzywd poniesionych przez kobiety w tym czasie jest przeraajca 250 tysicy kobiet zostao zgwaconych, przy czym znaczna cz zostaa zaraona wirusem HIV. W wyniku gwatu pocztych zostao ponad 5 tysicy dzieci. W tej zbrodni znaczny udzia miaa wspomniana wczeniej Pauline Nyiramasuhuko, zlecajc gwaty na kobietach Tutsi, tradycyjnie uwaanych za pikniejsze. Zachcaa onierzy do przestpstw seksualnych, mwic o nich jak o nagrodzie, gdy tymczasem wydaje si, e by to element dobrze przemylanego planu.

Wyksztacona Minister Gwatu Znajc yciorys Pauliny trudno uwierzy w padajce przed Trybunaem oskarenia. Wychowywaa si w rodzinie, ktra ya w skrajnym ubstwie, a jej dalsze losy stay si czym w rodzaju lokalnej propagandy sukcesu. Ukoczya socjologi i zostaa wykwalifikowanym pracownikiem spoecznym. W szkole redniej zaprzyjania si z Agathe Kanziga13, ktra zostaa on prezydenta Hutu,

Rojek S., Esther Mujawayo ycie po Ruandzie, [w:] Czarna ksiga kobiet, op.cit., s.62. 13 Agata Kanzinga-Habyarimana kontynuowaa tradycj prekolonialn ruandyjskich krlowych-matek umugabekasi, tj. potnych postaci na dworze krla zwanego umwami. Posiaday na wasno ziemie, stada byda i klientw feudalnych. Posiadajc luksusowe paace w okolicy Gisenyi, wraz z trjk braci Sagataw, Seraphinem i Zedem oraz mem generaem wadaa wojskiem, policj, bankami i administracj Ruandy.

12

83

Juvnala Habyarimana14. Bya to znaczca znajomo Agathe bya czonkini klanu Akazu, ktry od jakiego czasu pociga za wszystkie sznurki w Ruandzie. Pozwolia ona Pauline uzyska w wieku 22 lat najwysze stanowiska w administracji rzdowej. W 1968 roku Nyiramasuhuko wysza za Maurice'a Ntahoboli, byego prezesa zgromadzenia narodowego Ruandy, ministra edukacji wyszej i rektora uniwersytetu w Butare. Urodzia czworo dzieci, w tym wsposkaronego syna, Arsene'a, podejmujc w tym czasie studia prawnicze. Solidne wyksztacenie w dziedzinie nauk spoecznych i prawnych, a take fakt, e jej pradziadek nalea do plemienia Tutsi, nie uchroniy Nyiramasuhuko przed pogwaceniem wszelkich zasad huma-nitaryzmu. W dwa lata po powoaniu jej na stanowisko ministra ds. rodziny i kobiet wzia udzia w orgii zabjstw i gwatw trwajcych dwa tygodnie w regionie Butare ruandyjskim centrum nauki. Oskaryciele twierdz, e uczestniczya w przygotowywaniu dokadnego planu eksterminacji Tutsi ju od koca roku 1990. Sytuacja staje si jeszcze bardziej paradoksalna jeli wemiemy pod uwag fakt, e Pauline N. pochodzi z Ndora okrgu administracyjnego nalecego wanie do prefektury Butare. A w regionie Butare, midzy plemionami Tutsi i Hutu, nie byo tak silnych podziaw, jak w innych miejscach. Ludzie z centrum akademickiego przez wiele lat utrzymywali zwizki czce oba plemiona, moliwe byy nawet maestwa mieszane. Gdy w Kigali, stolicy Ruandy rozpoczto masakr Tutsich, w regionie Butare czonkowie obu plemion postanowili chroni to miasto przed aktami przemocy. Jednak sam rejon Butare to przestrze niejednoznaczna. Ryszard Kapuciski pisze, e ruandyjska zbrodnia miaa swoich ideologw i byli nimi intelektualici, uczeni, profesorowie wydziaw historii i filozofii z ruandyjskiego uniwersytetu w Butare Ferdinand Nahimana, Casimir Bizimungu, Leon Mugesira, by wymieni tylko niektrych. Sformuowali oni ideologi, ktra uzasadniaa ludobjstwo jako jedyny sposb wasnego przetrwania. Stephanie Nieuwoudt, poudniowoafrykaska dziennikarka relacjonujca przebieg procesw przed Midzynarodowym Trybuna14

Zestrzelenie samolotu, w ktrym si znajdowa m pani Kanziga 6 kwietnia 1994 roku dao sygna do rozpoczcia masakry.

84

em Karnym ds. Ruandy, przypomina, i Pauline powinna by osdzona tak jak reszta onierzy, nie lej i nie ciej15. Poddana wpywowi nienawici podsycanej pocztkowo przez niemieckie, a potem belgijskie rzdy kolonialne, znalaza si w sytuacji, w ktrej kobieta pod wzgldem zbrodniczoci swych dziaa niczym nie rni si od mczyzny. Odwa si powiedzie, e w Ruandzie 1994 roku do cna wykorzystano kobiet na uytek zbrodni. Kobieta w czasie wojny wiele znaczy. Gdy staje si niewinn ofiar jest najtasz broni. Gwat na kobiecie wywouje bowiem okrelone implikacje spoeczne ze wzgldu na znaczenie przypisywane jej w kulturze. Kobieta wana jest jako symbol, ktrego uycie jest jednym ze sposobw na eskalacj konfliktu. Zazdro o kobiet, czy zazdro midzy kobietami bywa wykorzystywana jako element propagandowy. Czasem jest ulega i z rnych pobudek wykonuje rozkazy reimu. Zabija, gdy mwi zabijaj. Jest to czsto wynik podatnoci na radiow propagand, i nie dotyczy to wycznie kobiet. Czsto kierowana strachem zamienia si w element machiny wojennej kobieta-onierz aktywnie uczestniczy w mordach, nakania do mordw i organizuje bojwki militarne. Nieraz te na szczeblu rzdowym wida udzia kobiet w planowaniu i ideologicznym uzasadnianiu ludobjstwa, jak to miao miejsce w przypadku omawianej Minister Gwatu.

Kobieta rodkiem propagandowym W ksztatowaniu spoecznych nastrojw, ktre doprowadziy do niebywaej eskalacji konfliktu na linii Tutsi-Hutu, swj cel upatrywao Radio Mille Collines. Penio rol podstawowego rda propagandy dla ekstremistycznych przedstawicieli Hutu. Sczyy si z niego te bezporednie rozkazy i apele takie jak: mier! mier! Groby z ciaami Tutsi s wypenione dopiero do poowy. Spieszcie si, aby zapeni je do koca!. Do pimiennych w grudniu 1990 roku dotar opublikowany w gazecie w Kigali Dekalog Hutu:
15

Nieuwoudt S., op.cit.

85

1. Kady Hutu powinien wiedzie e kobieta Tutsi, gdziekolwiek jest, pracuje dla interesw ludu Tutsi. Dlatego bdzie uznany za zdrajc kady Hutu ktry: a) polubia kobiet Tutsi; b) przyjani si z kobiet Tutsi; c) zatrudnia kobiet Tutsi jako sekretark lub konkubin. 2. Kady Hutu powinien wiedzie e nasze crki Hutu s waciwsze i bardziej sumienne w zadaniach kobiety, ony i matki rodziny. Czy nie s one pikne i szczere? 3. Kobiety Hutu, bdcie czujne i starajcie si przecign swoich mw, braci i synw na waciw drog. 4. Kady Hutu powinien wiedzie e kady Tutsi jest nieuczciwy w interesach. Jego jedynym celem jest wadza dla jego ludu. Dlatego bdzie uznany za zdrajc kady Hutu ktry: a) zakada spk z Tutsi; b) inwestuje swoje albo rzdowe pienidze w przedsiwzicie Tutsi; c) poycza pienidze Tutsi albo poycza od niego; d) sprzyja Tutsi w interesach. 5. Wszystkie strategiczne pozycje, polityczne, administracyjne, ekonomiczne, wojskowe i policyjne powinny by w rkach Hutu. 6. Sektor edukacyjny musi by w wikszoci Hutu. 7. Armia Rwandy powinna skada si wycznie z Hutu. 8. Hutu nie powinien duej litowa si nad Tutsi. 9. Hutu, gdziekolwiek s, musz dziaa zjednoczeni i solidarni, i mie na uwadze losy ich braci Hutu. 10. Rewolucja Spoeczna roku 1959, Referendum roku 1961 i Ideologia Hutu musz by nauczane wszystkim Hutu na kadym poziomie. Kady Hutu musi gosi wszdzie t wiedz16.

Pierwsze trzy najwaniejsze - punkty dekalogu celowo odnosz si do roli kobiet - posuguj si kobiet jako akceleratorem nienawici plemiennej. Kobieta jest i bya, jak to pokazay te przykady Pauline Nyiramasuhuko, czy Agathe Kanziga, wana w przestrzeni spoecznej Ruandy. Dlaczego jednak posza ona w tych przypadkach w kierunku zbrodni?

16

Ludobjstwo w Rwandzie, [na:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludob%C3%B3jstwo_w_Rwandzie, odczyt 12.02.2009.

86

Odpowied na to pytanie znajdujemy u przedstawiciela tradycji socjologii rozumiejcej, Ferdinanda Tnniesa. Wedug niego na wi spoeczn skadaj si dwa typy zbiorowoci spoecznej: wsplnota (Gemeinschaft) i zrzeszenie-stowarzyszenie (Gesellschaft). Gemeinschaft to rodzaj stosunkw spoecznych budowanych w oparciu o wol organiczn zwizan z emocjami. Tak poczone jednostki, jako pene osobowoci we wszystkich aspektach ycia funkcjonuj w bliskoci emocjonalnej. O wsplnocie mwimy w odniesieniu do zwyczaju i tradycji. Z kolei Gesellschaft reprezentuje rodzaj stosunkw spoecznych, ktre maj formalno-rzeczowy charakter i s oparte na arbitralnej woli. W gr wchodzi racjonalna kalkulacja zyskw i strat, a tym samym umowa i wymiana regulowane formalnie przez prawo. Jednostki poczone zostaj jedynie w aspekcie wykonywania konkretnych rl spoecznych. Zrzeszenie czy si zatem z celami racjonalnymi, prawem i opini publiczn. Nie bez powodu przywouj ten cisy podzia. W jego kontekcie rozpatrywa naley metodyczne dziaania Pauline Nyiramasuhuko wystpujce w krgu zbrodni przeciwko ludzkoci. Jak pisa Ryszard Kapuciski: Liderom reimu nie tylko chodzio o cel ostateczne rozwizanie. Wane byo rwnie, jak si do niego zmierza. Wane byo, aby na drodze do Najwyszego Ideau, jakim miao by unicestwienie wroga raz na zawsze, zawizaa si wsplnota narodu, aby przez masowy udzia w zbrodni, powstao czce wszystkich jedno poczucie winy, tak by kady, majc na swoim koncie czyj mier, wiedzia, e odtd wisi nad nim nieodwracalne prawo odwetu, za ktrym dostrzee on widmo swojej wasnej mierci17. W ten sposb inspiratorzy ludobjstwa z 1994 roku manipulowali spoeczestwem, raz traktujc je na poziomie gesellschaft, wydajc arbitralne nakazy mordu powstae z woli grupy rzdzcej, a raz wykorzystujc wol organiczn, waciw dla spoeczestwa typu gemeinschaft. Dalszych wyjanie w sprawie przyczyn ruandyjskiego ludobjstwa dostarczaj studia nad kolonializmem. Temu zagadnieniu naleaoby jednak powici osobny artyku. Pewne jednak jest, e w warunkach Durkheimowskiej anomii
17

Kapuciski R., Rozdz. 16, Wykad o Ruandzie,[w:] Heban, [na:] http://wyborcza.pl/kapuscinski/1,104862,472785.html, odczyt 10.02.2009.

87

spoecznej nie trudno jest przekroczy stereotyp dotyczcy pci, a pitno historii implikuje sytuacj, w ktrej zarwno ofiara jak i zbrodnia nosz imi eskie.

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Czarna ksiga kobiet, red. Ch. Ockrent., wsppraca S. Treinen., tum. Bartkiewicz K., Biernacka E., Kowalska M., Maka-Chmura A., Piejko J., Polszewska D.-A., Warszawa 2007. Zimbardo P., Efekt Lucyfera dlaczego dobrzy ludzie czyni zo?, tum. Cybulko M., Kowalczewska J., Radzicki J., Zieliski M., Warszawa 2009. RDA INTERNETOWE: Kapuciski R., Rozdz. 16, Wykad o Ruandzie,[w:] Heban, [na:] http://wyborcza.pl/kapuscinski/1,104862,472785.html. Ludobjstwo w Rwandzie, [na:] http://pl.wikipedia.org/wiki/Ludob%C3%B3jstwo_w_Rwandzie. Nieuwoudt S., Slow Progress at Rwandan Tribunal, [na:] http://iwpr.net/report-news/slow-progress-rwandan-tribunal. Nieuwoudt S., Trial of Rwandan challenges gender stereotypes, [na:] http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/SecurityWatch/Detail/?ots591=4888caa0-b3db-1461-98b9e20e7b9c13d4&lng=en&id=52322.

88

WYKLUCZENIE
(17. i 18. grudnia 2009)

Zjednoczeni w odmiennoci?*
Ewelina Ciaputa

Okrelenie siebie jako pciowego podmiotu (czyli jako kobieta lub mczyzna) oznacza wykluczenie z binarnego systemu spoecznego tych, ktrzy klasyfikacji ze wzgldu na pe tak atwo si nie poddaj. Binaryzm pci implikuje bowiem waloryzacj ciaa i narzuca zdefiniowane kulturowo sposoby artykulacji swej tosamoci pciowej. Co wicej, identyfikacja pciowa (...) to potny czynnik rozwarstwiajcy, obdarzony najwiksz moc dokonywania ostro zrnicowanych podziaw. Na jednym biegunie (...) [znajduj przyp. E.C.] si ci, ktrym mniej lub bardziej dowolnie udaje si (...) tworzy i modyfikowa wasn tosamo. Na drugim tocz si ci, ktrym odmwiono dostpu do wyboru tosamoci; nie maj nic do powiedzenia w kwestii decydowania o wasnych preferencjach to inni w kocu narzuc im tosamo. Mog si czu gboko uraeni, nie wolno im jednak owych tosamoci zedrze, a nie potrafi si ich sami pozby stereotypowych, upokarzajcych, dehumanizujcych i
Niniejszy tekst stanowi kompilacj fragmentw pierwszego i drugiego rozdziau pracy magisterskiej Transgenderyzm w kinie. Kinowe reprezentacje transgresji pci i rodzaju napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Krystyny Slany z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego.
*

91

stygmatyzujcych...1. Artykulacja swej identyfikacji pciowej dokonuje si gwnie poprzez nasze ciaa. Ciaa, na ktre spoeczestwo i kultura narzuca gorset norm. Ciao jednostki jest nonikiem znacze, a take miejscem na ktrym wyryte zostaj kody kultury i historii. Jego granice s granicami tego, co spoeczne. Na liniach demarkacyjnych naszych cia dokonuje si bowiem oznakowanie, majce na celu stabilizacj okrelonych kodw kulturowej spjnoci. Zatem kade ciao znajdujce si na marginesie spoecznego znaczenia (ciao nieznaczce, przykadowo ciao interseksualistw, transgenderystw) stanowi zagroenie dla systemu spoecznego, gdy postrzegane jest przez spoeczestwo jako siedlisko zanieczyszczenia i zagroenia. Tym samym, granice ciaa wedug Mery Douglas2 s miejscami granic spoecznej hegemonii. Odraza do ciaa, ktre nie posiada jasno okrelonej pci (jak w przypadku hermafrodytw czy transseksualistw), odraza do wynaturzonej seksualnoci (przykadowo homoseksualistw) jest wynikiem odrzucenia tej czci tosamoci jednostki, ktra zostaje uznana za brudzco inn3. w wstrt powoduje pozbawienie jednostek nienormatywnych i nieheteronormatywnych spoecznej interpretacji, przez co nastpuje ich wykluczenie z ycia spoecznego. Wstrt do odtrconych cia ze wzgldu na pe lub seksualno ugruntowuje hegemoniczn i kulturow tosamo, ktra oparta na liniach podziau wntrze/zewntrze, poddaje si tym samym spoecznej regulacji i kontroli4. Zachodnia kultura, ktrej podstaw stanowi patriarchalne i heteroseksualne systemy normatywne, przedstawia transgresj rodzajow, pciow i seksualn w kontekcie wartociujcym, czyli jako perwersj lub dewiacj. Tym samym, transgenderyzm oraz tosamo nieheteronormatywna stanowi wyzwanie dla spoeczestwa, ktrego wszystkie elementy, systemy i subsystemy oparte
Bauman Z., Tosamo Rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdask 2007, s. 38. Za: Butler J., Zapisy na ciele, wywrotowe odgrywanie, [w:] red. A. Burzyska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Antologia, Krakw 2006, s. 514-521. 3 Ibidem. 4 Ibidem.
2 1

92

zostay na silnym podziale pci. Wszelkie innoci, zwaszcza odbiegajce od normatywnie zdefiniowanej kategorii tosamoci, systemu czy porzdku zostaj zakwalifikowane do kategorii, posugujc si terminem Julii Kristevej, abjects, czyli nie-ludzi. Poszukujc jednak przyczyn takiego stanu rzeczy naley odwoa si do dychotomii pci, stanowicej jeden z najwaniejszych czynnikw stratyfikacyjnych spoeczestw. Jak twierdzi Sylviane Agacinski:
gatunek ludzki dzieli si na dwa, i tylko na dwa, jak wikszo innych gatunkw. Ten podzia, obejmujcy wszystkie istoty ludzkie, jest wic swego rodzaju dychotomi. Innymi sowy: kada jednostka, ktra nie jest kobiet, jest mczyzn i kada jednostka nie bdca mczyzn jest kobiet. Nie ma trzeciej moliwoci5.

Opisany powyej binaryzm pci biologicznej przeoony na binaryzm rodzaju, czyli pci spoeczno-kulturowej, zakada nierwno w ramach tych modeli. Kobieta zostaje zdegradowana do pozycji gorszej, istniejcej jedynie jako efekt uboczny powstania mczyzny. Msko wyraajca si poprzez si i dominacj, reprezentuje lepsz stron czowieka, gdy mczyzna posiadajcy penisa, stanowi kulturow egzemplifikacj wadzy fallusa. Kobieco natomiast nie jest przedstawiana jako posiadajca pochw, ale jako nie posiadajca penisa, czyli jako brak, a zatem impotencj, stron biern. Co wicej, znaczenia jakie zostaj przypisane organom mskim i kobiecym su uwypukleniu rnic i pominiciu podobiestw midzy pciami. Pierre Bourdieu dostrzega w tej naturalizacji rnic podstawow egzemplifikacj mskiej dominacji. Znaczenia nadane fallusowi i waginie pozwalaj na podtrzymanie porzdku androcentrycznego oraz ukazuj rnice w ciaach biologicznych, co przekada si na przeciwstawno pci. Jak okrela to sam autor Mskiej dominacji (...) uprawomocnienie relacji dominacji [dokonuje si przyp. E.C.] przez wpisanie jej w natur biologiczn, ktra sama

Agacinski S., Polityka pci, przek. Falski M., Warszawa 2000, s. 15.

93

w sobie jest znaturalizowan konstrukcj spoeczn6. Celem owego procesu jest: po pierwsze wyczenie z rzeczywistoci spoecznej i procesw mylowych tego wszystkiego, co nosi znamiona przynalenoci do odrbnego rodzaju; po drugie stworzenie artefaktw spoecznych jak mski mczyzna i kobieca kobieta. Jednoczenie proces ten powinien wytworzy ciaa spoecznie odrnialne, czyli ciaa mskie jako nie-kobiece oraz kobiece jako nie-mskie7. To z kolei rodzi bdne przekonanie, e istniej cechy waciwe tylko jednej z pci i obce drugiej. Dla naszych rozwaa oznacza to, e stereotypy pciowe oparte zostaj na regule wyczonego rodka8, ktra mwi o istnieniu tylko dwch pci, bez moliwoci zaistnienia trzeciej. Tym samym, w momencie narodzin jednostka zostaje przypisana do odpowiadajcego jej biologii statusu pciowego, ktry do koca jej ycia w oczach spoeczestwa i jej samej determinuje jej zachowania. Prby zmiany swego statusu pciowego, a co za tym idzie pozycji w spoeczestwie, powoduj gniewny opr ze strony tych jednostek, ktre uwaaj si za normalne w kwestii swej identyfikacji pciowej oraz zakadaj, e wiat wypeniony jest osobnikami podobnymi do niej. Pe fizyczna nie moe by zmieniona, gdy uwaana jest za sta i jednoczenie wyznaczajc ramy naszej egzystencji. Jak susznie zauwaa Harold Garfinkel (...) statusy pciowe s wpisane w kady aspekt ycia codziennego jako niezmienne, ale niezauwaalne podoe tworzce struktur znacze nadajc sens rnorodnym, codziennym zdarzeniom spoecznym9. Zatem, z punktu widzenia spoeczestwa ch zmiany swojego statusu pciowego i tym samym nonkonformizm rodzajowy przyczynia si do zaburzenia rwnowagi spoecznej poprzez podwaanie norm spoecznych i kulturowych, oraz rzucanie wyzwania ludzkim zdroworozsdkowym przekonaniom. Wynika to z prostego faktu, e przecitny czowiek, jak ju zostao wspomniane, postrzega pe i tosamo psychoseksualn jednostki jako biologicznie dan, wic
Bourdieu P, Mska dominacja, przek. Kopciewicz L., Warszawa 2004, s. 33. Ibidem, s. 34. 8 Zob.: Agacinski S., op.cit., s. 17. 9 Garfinkel H., Studia z etnometodologii, przek. Szulycka A., Warszawa 2007, s. 145-146.
7 6

94

jako naturaln. Co wicej, spoeczestwa zachodnie odrzuciy ide czenia dwch pci w jednym ciele. Przyjto bowiem, e musi istnie prawdziwa pe danej jednostki, ktra jeli nie wynika z biologii, to powinna zosta narzucona spoecznie, czego dowodz przypadki osb interseksualnych10. Oznacza to, e ciaa, ktre nie posiadaj jasno okrelonej pci lub w jednej formie cz jej opozycje, zostaj pozbawione spoecznego znaczenia i tym samym staj si ciaami spychanymi na margines, celem wykluczenia ich ze spoecznoci normalsw, pozbawienia praw przysugujcych normalnym jednostkom (czyli w kulturze zachodniej heteroseksualnym mczyznom lub kobietom). Podsumowujc, [w]arunkiem pojawienia si ciaa w ramach kulturowej zrozumiaoci i bycia uznan/nym za istot ludzk w ogle jest odzwierciedlenie spoecznego projektu norm pci11. Projektu, ktry w procesie samopotwierdzenia susznoci swych zaoe, posuwa si do interwencji w ciaa jednostek zdefiniowanych jako patologiczne, przykadowo w ciaa hermafrodytw. Zdaniem wielu krytycznych badaczy ycia spoecznego ciaa interseksualistw to sztandarowy przypadek cia nieznaczcych, ktrym po urodzeniu narzuca si pe biologiczn i kulturow na podstawie bada chromosomalnych lub wielkoci narzdw pciowych. Wymazuje si zatem z procesu mylowego oraz rzeczywistoci spoecznej wielo moliwoci ludzkiej anatomii, bowiem poprzez proces wyklucze doprowadza si j do jedynie dwch wariantw12. Jednak to, co najbardziej interesujce w przypadku osb interseksualnych to, jak twierdzi Joanna Mizieliska, (...) nie tylko fakt, e swoim istnieniem zaprzeczaj (...) dymorfizmowi, ale te dokonujcy si na ich ciele, czsto w bardzo brutalny sposb, zapis kulturowych przekona i norm dotyczcych pci oraz dokonujca si tym samym naturalizacja normy13. Osoby interseksualne zostaj naznaczone do
Wicej na ten temat w: Foucault M., Powiedziane, napisane. Szalestwo i literatura, przek. Banasiak B. i in., Warszawa 1999, s. 293-301, oraz w: Kurpios P., Pamitnik Herkuliny Barbin. Hermafrodytyzm w XIX wieku [w:] red. A. Kuczyska, Zrozumie pe. Studia interdyscyplinarne, Wrocaw 2002. 11 Mizieliska J., Pe Ciao Seksualno. Od feminizmu do teorii queer, Krakw 2006, s. 197. 12 Ibidem, s. 200-201. 13 Mizieliska J., op. cit., s. 200.
10

95

koca ycia naciciami skalpela, bliznami, a take urazami psychicznymi zwizanymi z prbami wpisania ich w uwaany za uniwersalny system pci spoeczno-kulturowej. Ciaa hermafrodytw staj si zatem przedmiotami przemocy medycznej, ale take i kulturowej.14 Interseksualici zostaj naznaczeni pitnem braku okrelenia swej prawdziwej (czyli wynikajcej z anatomii) pci, a co za tym idzie swego rodzaju. Jako osoby pejoratywnie waloryzowane staj si tematem sporw i dyskusji o tym, co decyduje o ludzkiej tosamoci (przykadowo biologia czy wychowanie). Interwencja chirurgiczna w ciaa tych jednostek oraz terapia hormonalna i psychologiczna maj na celu zmian statusu nosiciela pitna na status normalsa.15 Dziki takim zabiegom nastpuje reprodukcja dychotomii pci wraz z przypisanymi jej odpowiednimi artefaktami spoeczno-kulturowymi. Odwoujc si jednak do Bourdieu atwo zauway, e gender wpisany zostaje tym samym w uniwersum spoeczne i ciao, ktre pozwala na cige jego istnienie i odtwarzanie poprzez wpisanie w nie podstawowych dystynkcji (min. dominujcy/podlegy, nad/pod, msko/kobieco itp.)16. Jednoczenie, kontynuujc myl tego badacza, stwierdzi naley, i sam proces reprodukcji ukazuje performatywn natur naszej tosamoci oraz instrumentalny charakter naszych cia, na ktre kady z nas nakada gorset norm. Norm, ktre maj potwierdzi, i istnieje cisy zwizek midzy tosamoci pciow i seksualn jednostki, a jej ubiorem. Zjawisko transwestytyzmu pozwala podway owo zaoenie. Dla cross-dresserw ubir stanowi jedynie rodek do celu, jakim jest zazwyczaj ch osignicia satysfakcji seksualnej lub sparodiowania pci przeciwnej, celem ukazania sztucznoci norm j ksztatujcych. Wspczenie transwestyci uwaani s za jednostki dwuznaczne i przez to wywoujce niepokj zwizany z ucielenianiem przez nie dwch tosamoci pciowych w jednej formie. Niepokj ten pozwala nam dostrzec, e pe nie naley jedynie do porzdku natury, nie jest
Tekst na ten temat znajduje si w ksice Butler J., Undoing Gender, New York and London 2004, s. 57-74. 15 Wicej na temat pitna w: Goffman E., Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci., przek. Dzieryska A., Tokarska-Bakir J., Gdask 2005. 16 Bourdieu P., op. cit., s. 121-123.
14

96

nam dana od samego pocztku, lecz stanowi konstrukcj historycznospoeczn, ktra dopiero w odpowiednim kontekcie kulturowym zyskuje swj sens, potwierdza swj status doniosej cechy spoeczestw. Sama pozostaje bez wikszego znaczenia, znaczenie bowiem nadaje jej spoeczna interpretacja17. Natomiast wykluczenie jednostek nie wypeniajcych ram przedstawie swego ja, oznacza czsto dla postmodernistw, ktrych Ewa Hyy zalicza do tzw. twardych, totalitarny gwat, charakterystyczny dla owieceniowego modernizmu, ktry przejawia si pomijaniem wszystkiego, co nie pasuje do schematu18. Postmodernici, a wrd nich teoretycy i praktycy queer chc jednak owe schematy zdekonstruowa, ukaza ich sztuczno, podkrelajc tym samym wag rnicy, odmiennoci, zmiennoci, pynnoci w konstruowaniu podmiotw i systemw spoecznych19. Paradygmat odmiennoci (jak czsto okrelana jest teoria queer) i jego zaoenia s wyzwaniem dla budowania oczywistych kategorii (kobieta, mczyzna, yd), opozycji (normalne-patologiczne, heteroseksualno-homoseksualno) oraz porwna (takich jak sex=gender), na podstawie ktrych ksztatowana jest seksualno i tosamo czowieka20. Teoria queer zakada, e podanie oraz praktyki seksualne nie s podstawowymi kategoriami ludzkiej tosamoci, tak jak i kategorie gender, rasy, klasy czy te orientacji seksualnej. Paradygmat ten jest skrajnie antyesencjalistyczny, i stara si udowodni, e tosamoci, podanie oraz praktyki seksualne s raczej performatywne i wymuszane przez system spoeczny, anieli stanowi wynik prawdziwej identyfikacji podmiotu 21. Tym samym, zjawisko cross-dressingu uwaane jest za jedn ze strategii wyzwolenia jednostki ze szponw kategoryzacji spoecznych, za jedn z moliwoci ukazania sztucznoci pci biologicznej
17 18

Agacinski S., op. cit., s. 17-19. Hyy E., Kobieta, Ciao, Tosamo. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej koca XX wieku, Krakw 2003, s. 67. 19 Ibidem. 20 International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, red. N. J.Smelser, P.B.Baltes, Elsevier 2001, s. 12659. 21 Ibidem.

97

i kulturowej, obnaenia ambiwalencji ciaa ludzkiego i jego psychiki. Ester Newton, a za ni i Judith Butler, uwaa, e zjawisko crossdressingu pozwala na dostrzeenie kluczowego mechanizmu fabrykowania kategorii gender:
w najbardziej skomplikowanych przypadkach [transwestytyzm] stanowi podwjn inwersj, ktra mwi: wygld to zudzenie. Transwestyta mwi mj wygld >>zewntrzny<< jest kobiecy, lecz moja wewntrzna >>istota<< [ciao] jest mska. W jednym i tym samym momencie symbolizuje przeciwstawn inwersj: mj wygld >>zewntrzny<< [moje ciao, mj gender] jest mski, lecz moja >>istota<< [moja ja] jest kobieca 22.

Dodatkowo, Butler uwaa, e w praktykach transwestycznych mamy do czynienia z trzema wymiarami cielesnoci: anatomi, tosamoci rodzajow oraz odgrywaniem rodzaju. Ostatnia kategoria w ujciu teje badaczki ukazuje wtpliwe zwizki midzy staymi i trwaymi powizaniami tych trzech aspektw i ich znaczenia dla jednostkowej tosamoci. Jak ujmuje to sama Butler:
o ile transwestytyzm tworzy jaki ujednolicony obraz kobiety (...), o tyle zarazem odsania on odrbno tych aspektw dowiadczenia genderowego, ktre si faszywie naturalizuje, nadajc im jedno za pomoc regulatywnej fikcji heteroseksualnej. Imitujc gender, transwestytyzm odsania implicite imitacyjn struktur samego gender jak i jego przygodno23.

Podobnego zdania by Jean Baudrillard, ktry twierdzi, e transwestytyzm ukazuje, i poprzez pozbawianie rzeczy ich znacze, granie pozorami, igranie z ciaem i poprzez gr znakw oraz sensw, ironi, egzaltacj nastpuje obracanie w py wszystkich systemw wadzy24.
22 23

Newton E., za: Butler J., op. cit., s. 524. Butler J., op. cit., s. 525. 24 Baudrillard J., O uwodzeniu, przek. Margaski J., Warszawa 2005, s. 11-12.

98

[P]arodia kobiecoci nie jest w adnym razie a tak okrutna, jak mogaby si wydawa, poniewa chodzi o kobieco wykreowan w mskiej wyobrani i przez mczyzn inscenizowan take w ich fantazjach. Kobieco przerysowana, zdegradowana, sparodiowana (...) ma oznacza, e w tym spoeczestwie sprowadza si do zaledwie kilku znakw, ktrymi j przystrajaj mczyni. Przesadne naladowanie kobiecoci ma oznacza, e kobieta jest tylko modelem mskiego naladowania. Odgrywanie kobiety to zarazem wyzwanie rzucone modelowi kobiecemu poprzez zabaw w kobiet, wyzwanie rzucone kobiecie za pomoc kobiety/znaku i niewykluczone, e taka ywa, fingowana demaskacja, balansujca na granicy sztucznoci, odgrywajca, a zarazem udaremniajca dziaanie mechanizmw kobiecoci, jest wyrazistsza i radykalniejsza ni wszystkie ideologicznopolityczne roszczenia kobiecoci >>wyalienowanej w swoim jestestwie<<. A zatem kobieco rzekomo nie posiada jestestwa. (...) Kobieta jest niczym i (...) w tym tkwi jej sia25.

Tosamoci parodystyczne, jak nazywa je Butler, utrudniaj odtwarzanie si matrycy heteroseksualnej, poprzez pokazywanie sztucznoci norm oraz rzekomo ich naturalnego ucielenienia w pci. Spoecznie zostaj jednak odrzucone, co spowodowane jest w gwnej mierze brakiem spjnoci w obrbie jednego podmiotu. Spjno jest bowiem cech jak najbardziej podan. Wynika to z prostego zaoenia, e nasze zewntrze jest wynikiem pragnie wntrza, to znaczy: gesty, zachowania i akty stwarzaj na powierzchni naszych cia pozr wewntrznej substancji26. W oczach spoeczestwa cross-dresserzy naruszaj take granice spoecznej spjnoci opartej na milczcym pakcie reprodukcji konstruktw performatywno-dyskursywnych, jakimi s msko i kobieco, co z kolei powoduje ostracyzm spoeczny, ktrego rda odnale mona w bdnej interpretacji danego zjawiska, jak i braku odpowiednich kategorii, ktrymi mona by byo go opisa, celem lepszego go zrozumienia. Przykadowo: transwestytyzm bardzo
25 26

Baudrillard J., op. cit. , s. 17. Butler J., op. cit., s 523.

99

czsto bdnie kojarzony jest z homoseksualizmem. Wynika to z faktu, i w kulturze patriarchalnej, a zarazem heteroseksualnej mamy do czynienia z oporem wobec przekraczania tego, co mskie i wkraczania w sfer kobiec. Sprowadzajc transwestytyzm do homoseksualizmu spoeczestwo jednoczenie degraduje tak jednostk, uwaajc j za prawie kobiet. Fenomen ten wynika z kulturowego porzdku pci, w ktrym obowizuje jedno gwne zaoenie mczyni dominuj nad kobietami. Robert W. Connel oraz Elisabth Badinter, ktrzy analizuj reimy pci mskiej oraz jej konsekwencje dla mskiej tosamoci twierdz, e msko homoseksualna, znajdujca si w relacji podporzdkowania do mskoci hegemonicznej, nie tylko stanowi jej cakowite przeciwiestwo, ale take uobecnia w sobie cechy przez kultur odrzucone27. Oznacza to, e mczyzna ksztatujcy swoj tosamo powinien zbudowa j w opozycji do rodzaju eskiego, czyli powinien wyzby si wszystkiego co kojarzone jest z kobiecoci, a take z homoseksualizmem, ktry w stereotypowym obrazie jest ucielenieniem cech kobiety28. Zatem transwestyta w oczach spoeczestwa nie tylko odrzuca swoj msko, ale wizualnie take staje si kobiet, co w konfrontacji z heteronormatywnoci jest nie do przyjcia. Kobieco jako kategoria spoecznie zdegradowana, powoduje, e mczyzna j wybierajcy w oczach innych degraduje swj status spoeczny. Z podobnym mechanizmem mamy do czynienia w przypadku osb transseksualnych typu M/K. Zmiana pci z eskiej na msk jest bardziej akceptowana ze wzgldu na uprzywilejowany status mczyzn w spoeczestwie. Jednoczenie w status powoduje, e transseksualne kobiety spotykaj si z wikszym pitnem, ze wzgldu na wiadom rezygnacj z przywilejw spoecznych, jakie wynikaj z poczucia bycia mczyzn29. Co wicej, antycypowane statusy pciowe oraz ich kulturowe egzemplifikacje na poziomie ciaa
Giddens A., Socjologia, przek. Szulycka A., Warszawa 2004, s. 140-141. Lipsitz Bem S., Msko kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, przek. Pikiel S., Gdask 2000, s. 157-158; Badinter E., XY Tosamo mczyzny, przek. Przewocki G., Warszawa 1993, s. 48. 29 Imieliski K., Dulko S., Przeklestwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywisto, Warszawa 1988, s. 151.
28 27

100

stanowi podstawowe ramy odniesie podczas procesu budowania swej identyfikacji pciowej. Niemono wpisania si przez te jednostki w opozycj mskie-kobiece powoduje poczucie bycia nieznaczcym Innym, czyli stanie si przedmiotem procesu odrzucenia, odtrcenia, wykluczenia ze spoecznoci, ktre to procesy jednoczenie stanowi podstaw do dalszej reprodukcji normy i mechanizmu normalizacji. Mechanizmu, majcego na celu wytworzenie posusznych podmiotw ycia spoecznego oraz odrzuceniu wszystkiego co ze, naganne czy nienaturalne w ramach istniejcego systemu. Jednostki wymykajce si temu systemowi, ktry notabene jest podstaw spoecznych klasyfikacji, zostaj wczone do wspomnianej na pocztku, kategorii abjects. Abject to nie czowiek, to co mniej, bo najbardziej znaczcymi ciaami w obowizujcym systemie wiedzy/wadzy i dla niego najbardziej wartociowymi s biae, heteroseksualne ucielenienia norm kobiety oraz mczyzny. Przywoywany ju Bourdieu w swej ksice Mska dominacja ukazuje bardzo trafnie mechanizmy podlegania dominacji symbolicznej, co niewtpliwie dla niego ma zwizek z aktami spoecznej kategoryzacji. Dominacja symboliczna dokonuje si poprzez proces spoecznego naznaczania negatywnego, ktry przybiera form zakazu istnienia w sferze publicznej30. Rozwaania te mona przenie take na grunt analiz dotyczcych osb dokonujcych transgresji norm rodzajowych oraz seksualnych. Opresja, ktra je spotyka ma na celu spowodowanie ich spoecznej niewidocznoci. Jedyne - jak na razie znane mi i przynoszce nadzieje rozwizanie tego problemu problemu wykluczenia ze wzgldu na posiadany status rodzajowy lub seksualny, nadchodzi ze strony polityki queer, ktra starajc si ukaza, e pe, seksualno i inne kategorie, ktre powoduj spoeczn hierarchizacj s kategoriami, nioscymi za sob okrelone implikacje polityczne. Oznacza to, e teoretyzowanie o pci, seksualnoci oraz ich wpisaniu w procesy przemocy symbolicznej staje si elementem debaty publicznej, zatem nie pozostaje jedynie prywatnym i mao znaczcym elementem ycia danej jednostki, lecz daje szans na zmian schematw mylenia, ktre trac powoli status
30

Bourdieu P., op. cit., s. 141-142.

101

oczywistych i naturalnych31. A to, mam nadziej, pozwala spojrze na osoby wykazujce nonkonformizm rodzajowy lub seksualny nie jako na zjednoczonych w odmiennoci, ale na zjednoczonych w rnorodnoci, co w dalszej perspektywie pozwoli dostrzec, e spjno spoeczna nie musi wiza si z procesami spoecznych wyklucze ze wzgldu na pe, rodzaj, seksualno oraz inne kategorie stanowice podstaw dla wszelakich systemw opartych na relacji dominacjapodporzdkowanie. Jednoczenie oznacza to musi dokonanie si zmiany spoecznej, zmiany istniejcych systemw wadzy, reorganizacji binarnej rzeczywistoci, struktur spoecznych opartych na hetoronormie oraz relacji pomidzy pciami. Potencja praktyk nie(hetero)normatywnego wyraania swego ja ley w ukazaniu, e otaczajca nas rzeczywisto spoeczna, i normatywnie zdefiniowane sposoby bycia jej czonkiem, stanowi jedynie jeden z wariantw artykulacji swej podmiotowoci. Jak twierdzi Monika Baer, a ja si z ni zgadzam ,potrzebujemy bardziej wraliwej perspektywy, ktra pozwoliaby stworzy wielogosow przestrze, gdzie jednostki ulokowane w rnych miejscach struktury spoecznej mogyby odnale swoje wasne miejsce. (...) Jeeli nie wemiemy pod uwag pojcia >>rnicy<<, nigdy nie stworzymy przestrzeni, w ktrej bdzie mona odnale wspln tosamo32.

Ibidem, s. 145. Baer M., W krgu wyklucze. Antropologiczne refleksje nad kategoriami tosamoci w narracjach gender studies, [w:] red. T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora, Parametry podania. Kultura odmiecw wobec homofobii, Krakw 2006, s. 32.
32

31

102

BIBLIOGRAFIA:
Agacinski S., Polityka pci, przek. Falski M., Warszawa 2000. Badinter E., XY Tosamo mczyzny, przek. Przewocki G., Warszawa 1993. Baer M., W krgu wyklucze. Antropologiczne refleksje nad kategoriami tosamoci w narracjach gender studies, [w:] red. T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora, Parametry podania. Kultura odmiecw wobec homofobii, Krakw 2006. Baudrillard J., O uwodzeniu, przek. Margaski J., Warszawa 2005. Bauman Z., Tosamo Rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdask 2007. Bourdieu P., Mska dominacja, przek. Kopciewicz L., Warszawa 2004. Butler J., Undoing Gender, New York and London 2004. Butler J., Zapisy na ciele, wywrotowe odgrywanie, [w:] red. A. Burzyska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Antologia, Krakw 2006. Foucault M., Powiedziane, napisane. Szalestwo i literatura, przek. Banasiak B. i in., Warszawa 1999. Garfinkel H., Studia z etnometodologii, przek. Szulycka A., Warszawa 2007. Giddens A., Socjologia, przek. Szulycka A., Warszawa 2004. Goffman E., Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci., przek. Dzieryska A., Tokarska-Bakir J., Gdask 2005. Hyy E., Kobieta, Ciao, Tosamo. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej koca XX wieku, Krakw 2003. Imieliski K., Dulko S., Przeklestwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywisto, Warszawa 1988. International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, red. N. J. Smelser, P.B. Baltes, Elsevier 2001. Kurpios P., Pamitnik Herkuliny Barbin. Hermafrodytyzm w XIX wieku [w:] red. A. Kuczyska, Zrozumie pe. Studia interdyscyplinarne, Wrocaw 2002. Lipsitz Bem S., Msko kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, przek. Pikiel S., Gdask 2000. Mizieliska J., Pe Ciao Seksualno. Od feminizmu do teorii queer, Krakw 2006.

103

Odraajcy, brudni, li. Neoliberalne media o wykluczonych.

Karolina Agnieszka Dobosz Micha Radziechowski

Gwnodowodzcy niemieckiej armii Wolfgang Schneiderhan zosta odwoany ze stanowiska. Stao si to miesic po tym, jak onierze Bundeswehry dokonali masakry cywilw w afgaskim Kunduzie1. Zgino wtedy wedle rozmaitych danych od 100 do 140 osb. aden z serwisw informacyjnych relacjonujcych kulisy odwoania Schneiderhana bo to na nim dziennikarze skupiali uwag nie wda si w nawet najbardziej niewinne szczegy, choby nieznacznie charakteryzujce ofiary tego mordu. Podobnie jak w przypadku historii z Nangar Khel aden zachodni dziennikarz nie wypowiedzia sowa o ofiarach tej zbrodni, ponadto, e one byy. Od pocztku tej wojny gincy w niej Afgaczycy niezmiennie pozostaj bezimienni. Nikogo nie interesuje te ich wiek, pe ani inne szczegy. Zazwyczaj dne krwi tabloidy, w sprawach cywilnych ofiar okupacji Afganistanu pozostaj nad wyraz oszczdne. W czasie kiedy wiat yje doniesieniami o kolejnych strzelaninach w szkoach, te afgaskie relacjonowane s z zadziwiajca powcigliwoci. Prosty
1

Wieliski B. Trzsienie ziemi w Bundeswerze, Gazeta Wyborcza.pl z 27. 11. 2009, [na:] wyborcza.pl/1,75477,7300682,Trzesienie_ziemi_w_Bundeswehrze.html, odczyt 11.12.2009

105

zabieg propagandowy polegajcy na moliwie jak najskromniejszym portretowaniu ofiar albo cakowitym jego braku aby nie budzi przesadnego dla nich wspczucia zaatwia okupantom Afganistanu problem ewentualnych gosw potpienia ich zbrodni. Nie wspczuje si ofiarom, ktre w zbiorowej wiadomoci pozostaj daleko bardziej enigmatyczne ni jadcy na misj onierze. Bohaterem Nangar Khel nie by przecie aden cywil, tylko kapitan Kurowski jak poday media wzorowy m, ojciec i pasjonat suby. yjemy w czasach kiedy wiedza o wojnie w Iraku i Afganistanie nie jest pilnie strzeon tajemnic - wiele faktw i danych mamy na wycigniecie rki wystarczy tylko wczy komputer2. W czasie poprzedniej amerykaskiej wojny imperialnej prowadzonej na podobn skal wojny w Wietnamie to wanie media relacjonujce popeniane tam zbrodnie wzmagay spoeczny opr. W dobie Iraku i Afganistanu jest odwrotnie. CNN, BBC i - na gruncie polskim m.in. Gazeta Wyborcza pozwalaj nam spa spokojnie. Politykom popeniajcym zbrodnie w XXI wieku nie zaley ju bowiem na tajnoci. Wol oni rozgos (cho ostatnie reakcje na przecieki publikowane na portalu Wikileaks mog stanowi asumpt do sformuowania przeciwnej tezy), nieszkodliwy dla nich pod warunkiem stosowania sprawnej jego strategii.

Transformacja ustrojowa w Polsce a wykluczenie Wykluczenie spoeczne nie pasuje do tej wadzy i tych mediw3. yjemy przecie w najdoskonalszym z systemw. Rozpocz si

Dane o ofiarach wojny w Afganistanie dostpne s m.in. na portalach internetowych takich jak: www.indymedia.org, WikiLeaks.info, oraz m.in. na stronie katarskiej telewizji Al. Jazzera (english.aljazzera.net). 3 Wicej na temat wykluczenia ekonomicznego i jego ujcia w ramach neoliberalnego paradygmatu politycznego mona znale w artykule Johnston D., Ubstwo i dystrybucja znw w polu zainteresowa neoliberaw? [w:] red. A Saad-Filho., D. Johnston, Neoliberalizm przed trybunaem, tum. Listwan J.P., Warszawa 2009, s.213-222.

106

przewidywany w 1989 roku koniec historii4. Europa zjednoczona w Unii Europejskiej pozbawia si problemw obecnych jedynie w ancien rgime, a dominant obecnych czasw jest obfito, przeciwstawiona niedoborom, charakteryzujcym przeszo. Jak wic mwi o tych, ktrym si nie udao? Nie sposb ich przecie przemilcze. yjemy w czasach tzw. wolnych mediw, ktrych mitem zaoycielskim jest odmienno od cenzury minionego okresu. Koniec historii czyli neoliberalny kapitalizm5 w zetkniciu z rzeczywistoci wypada jednak, w myl wielu ocen, cokolwiek blado. Wpdzenie we krajw Europy Wschodniej zaowocowao zwikszeniem obszarw strukturalnej biedy i bezrobocia, rozwojem przestpczoci, a take powracajcymi przy okazji zmiany kolejnych ekip rzdzcych, zamachami na zdobycze socjalne pracownikw. Caa polska transformacja ustrojowa, gboko ju zbadana i ujta w dane przez takich badaczy jak David Ost6, czy choby jej wsptwrca i niedawny aktywny uczestnik prof. Grzegorz Koodko7, pozostaje faktem, o ktrym wiedza w aden sposb nie wpywa na jej ocen. Jedyny jak wykaemy, rozwizany problem stanowi dla niej jej ofiary. Czy s zbyt blisko by je odczowieczy, bo - inaczej ni ofiary okupacji Afganistanu ich los jest widoczny bez gazet i telewizji? Czowieka bezdomnego, bezrobotnego, czy wyzyskiwanego w miejscu pracy spotyka kady widz wiadomoci, czytelnik gazet, czy fan telewizyjnych reklam. Wedug danych GUS z 2001 roku 57 procent gospodarstw domowych w Polsce utrzymywao si poniej minimum
4

Nawizujemy tu do artykuu ,,Koniec historii opublikowanego w 1989 przez Francisa Fukuyam, amerykaskiego politologa, filozofa i ekonomist. Teza postawiona w tym tekcie zostaa rozwinita w ksice The End of History and the Last Man; W polskim tumaczeniu dostpna jest publikacja: Fukuyama F., Koniec historii, tum. Biero T., Wichrowski M.,Pozna 1996, 2000. 5 Teoria tego systemu czerpie na potg z rnych rde, m.in. z Adama Smitha, ekonomii neoklasycznej, krytyki keynesizmu, czy socjalizmu w stylu radzieckim lansowanego przez szko austriack, monetaryzmu oraz jego pochodnych nowej szkoy klasycznej i ekonomii strony poday; [za:] Saad-Filho A., Johnston D., op. cit., s.15. 6 Ost D., Klska Solidarnoci. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, tum. Jankowska H., Warszawa 2007. 7 Koodko G., Wdrujcy wiat, Warszawa 2008.

107

socjalnego, a 9,5 % poniej minimum egzystencji8. Ta grupa samym swoim istnieniem przeczy logice tego systemu, ktry przecie mia by wybawieniem od powszechnego niedostatku, a take remedium na problemy ekonomiczne minionych epok. Co zatem z zrobi z wykluczonymi? Z tym problemem, jak wykaemy, media radz sobie z wyjtkow skutecznoci.

Zudna wiarygodno Pierwszym i zarazem najbardziej eksponujcym intencje wydawcw s tzw. Eksperci. Kt z nas czytelnikw gazet i portali nie sysza o ekspercie z Centrum im. Adama Smitha? Ekspert w na og zna si doskonale na gospodarce, rynku pracy, rozumie doskonale problemy suby zdrowia i gdyby tylko politycy, oraz szanowny Czytelnik posuchali jego rad, wikszo problemw z jakimi borykaj si na co dzie ludzie, niechybnie odeszaby w zapomnienie. Instytucja medialnego eksperta jeszcze niedawno bya gwarantem niemal cakowitego podporzdkowania debaty publicznej obowizujcemu programowi ideologicznemu. Propagandzie nadaje si bowiem fartuch fachowca. Kogo z definicji mdrzejszego, z kim nie wypada dyskutowa. Medialny ekspert, od najwyej postawionych globalnych ideologw, takich jak Alan Greenspan, czy na polskim gruncie Leszek Balcerowicz, do mniej znanych naladowcw w rodzaju osb wystpujcych pod szyldem wspomnianego Centrum, nadawa przez lata ton debacie publicznej. Jeli np. Leszek Balcerowicz kilka tygodni przed ogoszeniem kryzysu gospodarczego wieci, e go nie bdzie, jego gos traktowany by przez media, jak wyrocznia. Publikowane w tym samym czasie przewidywania rozwoju sytuacji,
Kurowski P., Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji dotyczasowe podejcie, [na:] http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:uK1lyVTf9oJ:www.ipiss.com.pl/teksty/kurowski.pdf+gus+minimum+socjalne&hl=pl&pid=bl&s rcid=ADGEESjtMzzcXw_ga0gSM3Bks0AYBX7NpkQhYhDcOkvRxYoW8Zr565fgzggE8e KcvuVynGmAwRzYHvzoVlRT8qGo7lvgrv83KunyCfPMuWpAFxmGaimtbWE46TTLyMeKoVealpPMx0i&sig=AHIEtbTe87LqghCYAZDAbHrhKtxXX8etGQ, odczyt 11.11.2009
8

108

ktre wieciy nadchodzcy krach, nie spotykay si z zainteresowaniem mediw. Jak pisze Jacek akowski:
Teoretycznie kady mg sobie wybra swoj pewno i swojego eksperta, ale zgodnie z rynkow zasad koncentracji, take w wiecie profesjonalistw i wiedzy eksperckiej, uwolniony, umasowiony rynek stworzy system gwiazdorski. W kadej publicznie istotnej dziedzinie bezlikowi profesjonalistw przewodzi jaki namaszczony przez wielkie media i establishment guru. () Polemizujcy z autorytetem byli przez gwne media marginalizowani albo omieszani i tracili wpyw na opini publiczn, nawet jeeli przemawiay za nimi praktyczne osignicia (George Soros, Warren Buffet) lub najwyszy status akademicki (Stiglitz, Phelps, Sachs). wiat pewnoci wymaga tylko jednej prawdy9.

Instytucja medialnego eksperta bardzo powoli, niemniej odchodzi do lamusa - gwnie za spraw kryzysu finansowego. Udao si im jednak wmwi spoeczestwu, e takie sfery ycia jak gospodarka i stosunki midzynarodowe powinny by de facto wyjte spod demokratycznej kontroli. Wadza do ich realizacji nie potrzebuje bowiem adnej legitymizacji spoecznej. Gospodarka wypada z demokracji i zarzdzajcy ni ministrowie, a take waciciele przedsibiorstw nie musz liczy si z gosami wyborcw, czy te pracownikw. Ekonomia jest bowiem wiedz dla wtajemniczonych, czyli ekspertw. W ten oto sposb dziedzina polityki, ktra w najwikszym stopniu dotyka ludzkiej egzystencji zostaa wyjta spod wpywu spoecznej partycypacji. My spoeczestwo - moemy w ramach tego systemu decydowa o bahostkach. O tym jakie chcemy mie prawa i obowizki wzgldem np. stosunkw pracy decydowa maj za nas inni. Jak zauwaaj E. Aronson i A. Pratkins:
Fabrykowanie wiarygodnoci moe prowadzi do kultu osobistoci (personality). Zamiast myle samodzielnie o waakowski J. Bezcielesne ofiary kryzysu, Polityka nr 45 (2679) z 11.08.2008, s. 12 16.
9

109

nych sprawach, zwracamy si do wiarygodnie wygldajcych przywdcw, aby je rozwizali. Strategia ta miaaby pewien sens, gdyby ludzie, do ktrych si zwracamy, rzeczywicie mieli potrzebne umiejtnoci. Niestety czsto si zdarza, e wiarygodno" zostaa subtelnie sfabrykowana i sprzedana dla celw reklamowych. W dodatku w tej farsie media czsto speniaj tylko rol narzdzia10.

W tym kontekcie konieczne jest przywoanie bada nad posuszestwem autorstwa Stanleya Milgrama. Ten psycholog spoeczny w cigu roku przeprowadzi dziewitnacie rnych eksperymentw, z ktrych kady by wariacj na temat jednego podstawowego paradygmatu: eksperymentator nauczyciel ucze, zastosowanego przy badaniu pamici11. Wane znaczenie w analizowanym przez nas temacie ma jeden z jego wnioskw. Ot, w przypadku psychologicznego mechanizmu zwizanego z posuszestwem wobec autorytetu rzeczywistego, bd wykreowanego na potrzeby systemu dochodzi czsto do dyfuzji odpowiedzialnoci bd cakowitego zrzeczenia si odpowiedzialnoci za konsekwencje dziaania wynikajcego z podporzdkowania si autorytetowi. Nie musz si zastanawia, co dziej si z wykluczonymi, bo to system za nich odpowiada. On ich wyklucza, i to on modyfikuje moje mylenie o nich. Przyjrzymy si teraz jakie zastosowanie ma ten paradygmat w przypadku dyskusji medialnej nad wykluczonymi.

Pratkins A, Aronson E, Wiek propagandy - uywanie i naduywanie perswazji na co dzie, tum. Radzicki J., Szuster M., Warszawa 2004, s. 129. 11 Dokadny opis eksperymentw mona znale w: Zimbardo P., Efekt Lucyfera dlaczego dobrzy ludzie czyni zo?, tum. Cybulko M., Kowalczewska J., Radzicki J., Zieliski M., Warszawa 2009, s. 281-288.

10

110

Neoliberalne media o wykluczonych Program ideologiczny, a take system wasnoci mediw12 gwnego nurtu w Polsce pozwala miao wysnu tez, e mamy do czynienia z realizacj tylko jednej medialnej doktryny. Niezalenie od pozorw pluralizmu, wszystkie polskie media drukowane, dostpne na terenie caego kraju, a take wszystkie bez wyjtku stacje telewizyjne realizuj medialn doktryn liberaln, czyli: zorientowane s na zysk, ktrego generowanie pozostaje gwnym przedmiotem zainteresowania twrcw podporzdkowanie pracy dziennikarskiej atrakcyjnoci dla reklamodawcw na tzw. rynku informacji dominuje info-tainment (od information i entertainment) informacja rozrywkowa13; Z doktryn t, poza konsekwencjami wynikajcymi z utowarowienia przestrzeni debaty publicznej wie si rzecz jasna program ideologiczny, wobec ktrego nie ma i nie moe by odstpstw w Polskich mediach. Nikt, a ju na pewno nie eksperci, czy gwne autorytety dziennikarskie nie kwestionuje spoecznego porzdku. Spr polityczny przestaje by debat o systemie, ideach, sposobach ksztatowania ycia spoecznego, a staje si, jeeli jeszcze nie rozrywk, to z pewnoci sporem koncesjonowanym. Co, co nie mieci si w doktrynie liberalnej nie mieci sie rwnie w przestrzeni publicznej. Wykluczenie spoeczne istnieje wic w tej debacie wycznie wtedy, gdy nie zauwaajc go, media ryzykuj wiarygodno. Ludzie, ktrzy stanowi pokan grup w europejskiej populacji, a ktrych

Wicej informacji na ten temat mona znale w artykule: Radziechowski M., Zaplute kary reakcji, Le Monde Diplomatique - edycja polska, nr. 10/56, padziernik 2010, s. 15. 13 (por): Goban Klas T. Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, tum. Bucholc M., Szulycka A., Warszawa 2001, s. 17 25.

12

111

historia wyranie przeczy neoliberalnej14 narracji, musz zatem zosta odpowiednio wprzgnici w zabiegi propagandowe waciwe biecej rzeczywistoci politycznej. Ideologiczny dogmatyzm neoliberalnych mediw, mimo e sztywny, tezy o wolnym rynku, drapienej Rosji, sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi sprzedaje w formie lekkostrawnej. Tym rni si od swoich historycznych poprzednikw. Pewne, kluczowe elementy przetrway jednak do dnia dzisiejszego, a jednym z nich jest fabrykowanie poczucia zagroenia, poprzez tworzenie swoistej instytucji publicznego wroga. Jak pisz A. Pratkins i E. Aronson:
Wedug nazistowskiej teorii propagandy skutecznym sposobem przekonywania mas byo wymylanie i powtarzanie kamstw, na przykad: Niemcy s ras panw; Europie zagraa ydowski spisek. Takie wielkie kamstwa odznaczaj si tym, i trudno jest dowie ich faszywoci. Na przykad fakt, e nie ma zasadnych dowodw istnienia ydowskiego spisku, jest rzekomo jeszcze jednym dowodem ydowskiego sprytu. Wielkie kamstwo jest wic podtrzymywane przez wiele drobnych faktw, ktre - cho czsto nieistotne dla danej sprawy - czyni wielkie kamstwo bardziej wiarygodnym: na przykad niektrzy ydzi s wacicielami bankw, a Karol Marks, twrca komunizmu, by ydem15.

Przytoczmy kilka przykadw z polskiej podwrka. W medialnej dyskusji nad wykluczeniem spoecznym pojawia si kilka kluczowych klisz, ktre w przekonaniu polskich mediw wyjaniaj to zjawisko. Niemal zawsze przy okazji np. poruszana tematu bezdomnoci, pojawiaj sie w polskich mediach gosy na
14

Przejcie od posugiwania si przez autorw nazw medialna doktryna liberalna do okrelenia neoliberalny dyskurs, zwizane jest z uyciem tej pierwszej na potrzeby aktualnego systemu politycznego okrelonego wczeniej jako neoliberalny kapitalizm, ktrego podbudow ideologiczn jest neoliberalny dyskurs obecny w debacie publicznej. 15 Ibidem. s. 97.

112

temat tzw bezdomnych z wyboru. Czyli - parafrazujc te gosy sam problem moe i jest duy, ale naszych emocji w tym zakresie nie powinni zajmowa ludzie, ktrzy znaleli sie w sytuacji bezdomnoci bo tak chcieli. Polskie media to wanie t grup uwaaj za jeeli nie dominujc wrd bezdomnych, to z pewnoci pokan. Nikt nie informuje na jakiej podstawie tak uwaaj. Bezdomni s czsto bezdomnymi z wyboru i ju. Ilekro przedmiotem zainteresowania dziennikarzy staje si osoba wykluczona ekonomicznie, w mediach usprawiedliwia si stojcy za tym system. Win ponosi zdaniem mediw gwnie ta osoba. Jeli kto inny jest winny to tez zawsze jest ni osoba druga. Bezduszny urzdnik, skorumpowany polityk, lub ukad. Przykadw jest wiele. Tak jedna z popularnych dziennikarek prasowych i telewizyjnych tumaczy czytelnikom problem bezrobocia:
W Polsce na 38 mln obywateli pracuje tylko 15 mln. Na taki luksus nie mogyby sobie pozwoli nawet najbogatsze kraje Unii Europejskiej! Polacy, modzi i silni, w kwiecie wieku, a take ci troch starsi, dowiadczeni, nie pracuj z rnych powodw. Po pierwsze dlatego, e nie musz wol na masow skal wyudza renty; po drugie, bo brak im wyksztacenia; po trzecie, bo nie chc w kadym spoeczestwie znajdzie si odsetek zwykych obibokw16.

O bycie obibokiem podejrzany jest kady czowiek, ktrego dotkn problem bezrobocia, czy biedy. Medialna stygmatyzacja kadego kto nie ma pracy dotyczy rwnie tych, ktrzy korzystaj z przyznawanych im wiadcze. Tak ujmuje to jeden z najbardziej rozpoznawalnych i najczciej cytowanych dziennikarzy Gazety Wyborczej Rafa Kalukin:

16

Michalik E. Praca, ktra si nie opaca ,Go Niedzielny, nr 47/2006.

113

Kaniaj si masowo stosowane w latach 90. wczeniejsze emerytury, wiadczenia przedemerytalne i liberalnie przyznawane renty (rencistw mamy najwicej w Europie)17.

Najwicej rent w Europie jest tez, w naszej ocenie, nieprawdziw. (nie padaj w publikacji Kalukina adne dane obrazujce to zjawisko), a ubolewanie autora nad tym, e prawo emerytalne dla zawodw szczeglnie niebezpiecznych i cikich, takich jak grnictwo, nie jest dla ludzi wystarczajco restrykcyjne pozbawione jest jakiegokolwiek uzasadnienia ponad insynuacje. Podejrzani s wszyscy, ktrzy nie pracuj, rwnie emeryci. Tropem tym poda jeden z najpoczytniejszych tygodnikw opinii:
Kadych dziesiciu pracujcych Polakw utrzymuje cztery osoby, ktre albo s na rencie, albo nie mog lub nie chc znale pracy to absolutny rekord wiata. Rencistw (3,3 mln) mamy w Polsce wicej ni bezrobotnych (3,1 mln). Nie ma drugiego kraju na wiecie, gdzie na wypaty wiadcze wydaje si 4,8 proc. PKB - uznali eksperci OECD w raporcie powiconym Polsce. - Jest jeszcze gorzej. Nasze faktyczne wydatki na ten cel przekraczaj 6 proc. PKB - alarmuje prof. Stanisaw Gomuka, ekonomista z London School of Economics18.

Wykluczony to wrg Jak ju zauwaono, wrogiem systemu s ci, ktrzy swoim istnieniem przecz sztucznie kreowanemu przez niego obrazowi wiata. Wykluczeni. Konieczne jest wic ich dokadne zdefiniowanie, przy czym definicja ta musi by prosta i strawna. Wykluczeni musz by oznaczeni. Nie mieszcz si oni w systemie, ale uznaje si, e to nie wina systemu, bo nie jest do pojemny, tzn. daje zbyt mao
Kalukin R., Bezrobocie: pole minowe, [na:] http://wyborcza.pl/1,76842,2916529.html, odczyt 11.10.2009. 18 Blikowska H., Rentowy haracz, Wprost, nr 38/2002 [na:] http://www.wprost.pl/ar/13968/Rentowy-haracz/?I=1034, odczyt 10.10.2009.
17

114

alternatywnych skryptw zachowa, ale to ci konkretni ludzie s winni, co wicej, s wrogami! Dla utrzymania systemu naley odpowiednio nastroi wzgldem wroga, jak Hitler w III Rzeszy ustala nastroje spoeczne wzgldem ydw. Najlepiej by si wrogw bano, ale nie moe to by strach paraliujcy - raczej peen pogardy. Wywouje to okrelon reakcj. Dokonuje si wtedy proces tworzenia programu niechci i obojtnoci wzgldem wykluczonych. Obojtna wyobrania zagnieda si w naszych umysach, co dokonuje si za pomoc okrelonych sw i obrazw. Pocztkiem tego procesu jest stworzenie stereotypowego obrazu Innego innego, czyli w tym wypadku nie wpisujcego si w ramy systemu neoliberalnego. Wykluczony jest gwnie za to, e systemowi szkodzi przeczc jego nieuniknionoci, czy doskonaoci. Konieczne jest zatem doprowadzenie do jego zdehumanizowanego postrzegania jako bezwartociowego, obcego i szkodliwego. Tumaczy to, dlaczego niektrzy idc ulic i spostrzegajc niepodany element rzeczywistoci w postaci bezdomnego odwracaj gow - staraj si po prostu nie widzie. Zakca on bowiem wizj idealnego/koniecznego systemu, w ktrym sami yj. Uciekaj od niepewnoci, czy jakiejkolwiek wtpliwoci dotyczcej najlepszego z moliwych wiatw. Chodzi o to, by nasza prymitywna psychika, nasz ukad limbiczny z siln emocj jak jest strach, zadziaa tak, by Oni nie zasugiwali na ludzkie wspczucie19. Taka moc tworzenia wroga tkwi musi w kadym systemie odrnienie My od Innych nie wystarczy. Neoliberalny system polityczny aby trwa musi by zakorzeniony w micie prawdy, prawdy absolutnej, co jest moliwe dziki upowszechnieniu dyskursu neoliberalnego20. Std nie mona dopuci cienia wtpliwoci w nasz (systemow) suszno. Medialna stygmatyzacja pewnych osb/grup spoecznych/zjawisk jest elementem programowania naszych zachowa. Strach przed wykluczeniem jest najlepszym sposobem na sterowanie czowiekiem. Chodzi o podtrzymanie funkcjonalnych dla systemu uprzedze wzgldem rnych wykluczonych. Dlaczego? Bo przecz racjonalnoci tego systemu. Nie s
Zimbardo P., op. cit., s.33. Bihr A., Nowomowa neoliberalna. Retoryka kapitalistycznego fetyszyzmu, tum. ukomska A., Warszawa 2008, s.13.
20 19

115

aktywni wewntrz systemu, s bezuyteczni. Zatem ich niepotrzebn, wrcz szkodliw dla systemu egzystencj naley oszkalowa. System potrzebuje kontroli niesubordynowanych. Taka kontrola jest produktywna.

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Fukuyama F., Koniec historii, tum. Biero T., Wichrowski M.,Pozna 1996, 2000. Goban Klas T. Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, tum. Bucholc M., Szulycka A., Warszawa 2001. Koodko G., Wdrujcy wiat, Warszawa 2008. Neoliberalizm przed trybunaem, tum. Listwan J.P., Warszawa 2009. Ost D., Klska Solidarnoci. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, tum. Jankowska H., Warszawa 2007. Pratkins A, Aronson E, Wiek propagandy - uywanie i naduywanie perswazji na co dzie, tum. Radzicki J., Szuster M., Warszawa 2004. Zimbardo P., Efekt Lucyfera dlaczego dobrzy ludzie czyni zo?, tum. Cybulko M., Kowalczewska J., Radzicki J., Zieliski M., Warszawa 2009.

116

ARTYKUY PRASOWE: Michalik E. Praca, ktra si nie opaca , Go Niedzielny, nr 47/2006. Radziechowski M., Zaplute kary reakcji, Le Monde Diplomatique edycja polska, nr. 10/56, padziernik 2010. akowski J. Bezcielesne ofiary kryzysu, Polityka, nr 45 (2679) z 11.08.2008. RDA INTERNETOWE: Blikowska H., Rentowy haracz, Wprost, nr 38/2002, [na:] http://www.wprost.pl/ar/13968/Rentowy-haracz/?I=1034. Kalukin R., Bezrobocie: pole minowe, za: http://wyborcza.pl/1,76842,2916529.html. Kurowski P., Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji dotyczasowe podejcie, [na:] http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:uK1lyVTf9oJ:www.ipiss.com.pl/teksty/kurowski.pdf+gus+minimum+socjaln e&hl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESjtMzzcXw_ga0gSM3Bks0AYBX7Np kQhYhDcOkvRxYoW8Zr565fgzggE8eKcvuVynGmAwRzYHvzoVlRT8 qGo7lvgrv83KunyCfPMuWpAFxmGaimtbWE46TTLyMeKoVealpPMx0i&sig=AHIEtbTe87LqghCYAZDAbHrhKtxXX8etG Q. Wieliski B. Trzsienie ziemi w Bundeswerze, Gazeta Wyborcza.pl z 27. 11. 2009, [na:] wyborcza.pl/1,75477,7300682,Trzesienie_ziemi_w_Bundeswehrz e.html.

117

Inno zobrazowana. Rola fotografii prasowej w uwiadamianiu problemu wykluczenia spoecznego

Joanna Gloc
Recenzent: dr Przemysaw Piekarski
Fotografowanie stao si dzi rozrywk niemal rwnie masow co ycie seksualne czy taniec. Oznacza to, e podobnie jak sztuka masowa, fotografia w rkach wikszoci ludzi wcale sztuk nie jest. Stanowi przede wszystkim rytua spoeczny, ochron przed lkiem i narzdzie wadzy1. Susan Sontag, O fotografii

W dobie mediw wizualnych, nastawionych przede wszystkim na opowiadanie o wiecie przy pomocy obrazw, rola fotografii, a szczeglnie fotografii prasowej jest ogromna. Podamy i pragniemy fotografii, chcemy by fotografowani, aby o nas mwiono, aby mwiono o tym, co nam si przytrafio. Uwielbiamy rwnie oglda zdjcia, na ktrych s inni, szczeglnie jeeli ci Inni2 pochodz z obcych krajw i kultur. Fotografujemy si, aby przeduy swoje ycie, zostawi po sobie pamitk, opowiedzie, czego dokonalimy.3
Sontag S., O fotografii, tum. S. Magala, Warszawa 1986, s. 12. Rozumienie terminu Inny zaczerpnite z cyklu wykadw R. Kapuciskiego, zawartych w tomie Ten Inny: Kady z tych ludzi spotykanych w drodze przez wiat skada si jakby z dwch istot, jest dwoistoci (...) Jedna z tych istot to czowiek jak kady z nas; ma swoje radoci i smutki, swoje dobre i ze dni (...) Druga istota, nakadajca si i spleciona z pierwsz, to czowiek jako nosiciel cech rasowych, nosiciel kultury, wierze i przekona. 3 Odwoanie do pojcia kompleksu mumii sformuowanego przez francuskiego teoretyka filmowego Andr Bazina. Za kadym razem, gdy si fotografujemy, szczeglnie przy okazji wyjazdw wakacyjnych, czy rodzinnych uroczystoci podwiadomie pragniemy, aby co po nas zostao, aby nastpne pokolenia wiedziay, co robilimy i jak ylimy. Kilka tysicy lat wczeniej, staroytni Egipcjanie
2 1

119

Obrazy staj si ucieczk od naszych lkw, ale te i od ukrywanych pragnie. Fotografie s namiastk platoskich idei, ktrych nigdy nie bdziemy w stanie dotkn, ale ktre moemy posiada na wasno na kartce papieru. Spoeczna rola fotografii fotografii penicej rol pamici spoecznej4, to przede wszystkim sposb, w jaki przedstawia ona rzeczywisto. Technika, ktr ju od pocztku swojego istnienia zastosowa dagerotyp, sprawia, e zdjcie znalazo si wyej w hierarchii prawdy, ni malarstwo. Dokumentuje ono wane wydarzenia spoeczne, historyczne i kulturowe, przedstawia uniwersalne emocje, przyblia Innego, wraz z wiedz o obcych krajach. Fotografie s obrazem rzeczywistoci, utrwalaj nie tylko pami o otaczajcym wiecie, ale i pomagaj ten wiat postrzega i lepiej go rozumie. Kady przekaz ikonograficzny szybciej dociera do odbiorcy, ktry wierzy bezsprzecznie w co, co mu si pokazuje, a nie tylko opowiada o czym5. Dziki fotografiom ikonom, zapamitujemy najwaniejsze wydarzenia z historii. Nawet w wiele lat pniej, przywoujc dane wydarzenie, mylimy obrazami zdjciami, ktre kiedy gdzie zobaczylimy w danym kontekcie.6 Fotografia ma wreszcie swj udzia w dokumentowaniu przemian spoecznych. Rejestrujc najwaniejsze fakty historyczne, przekazuje rwnie wiedz o zachowaniach ludzi, stylu ubierania, relacjach midzyludzkich.
Od pocztku obiektem rejestracji fotograficznej by czowiek i jego dziaania. () Dagerotypy przynosz wiele informacji spoecznych zwaszcza na temat zrnicowania klasowego,

czynili bardzo podobnie, nakazujc balsamowanie swoich cia, a niejednokrotnie balsamowanie ulubionych zwierzt domowych, zgromadzenie i umieszczenie w grobie biuterii, sprztw domowych, a nawet jedzenia sowem wszystkiego, co mogoby jak najdokadniej odtworzy histori i sposb ycia zmarego. 4 Magala S., Fotografia w kulturze wspczesnej, Warszawa 1982, s. 50-51. 5 Wolny-Zmorzyski K., Fotograficzne gatunki dziennikarskie, Warszawa 2007, s. 31. 6 Przykad: zdjcie roku 1989 konkursu World Press Photo, autorstwa Charliego Colea, przedstawiajce wydarzenia na Placu Tiananmen.

120

nierwnoci pci, panujcego stylu czy mody, znamion prestiu, kanonw obyczajowych7.

Jednym z przykadw takiej socjologicznej fotografii, moe by zdjcie roku 1957 konkursu World Press Photo, autorstwa Douglasa Martina. Przedstawia ono afro-amerykask studentk, ktra jako jedna z pierwszych czarnych obywatelek Stanw Zjednoczonych, udaa si do szkoy, zaraz po procesie desegregacji rasowej. Po drodze bya szykanowana przez swoich biaych kolegw, obrzucana kamieniami, pokazywano w jej kierunku wrogie i wulgarne gesty. Fotografia ta, dokumentuje tak wany dla spoeczestwa amerykaskiego temat, jakim jest zrnicowanie rasowe i zwizany z nim problem wykluczenia spoecznego. Wedug klasyka fotografii dokumentacyjnej, Dorothey Lange, ()fotografia dokumentacyjna tworzy zapis sceny naszych czasw. Odzwierciedla teraniejszo i dokumentuje j dla przyszoci. Jej ogniskiem zainteresowania jest czowiek, jako fragment ludzkoci. Rejestruje jego zwyczaje w pracy, na wojnie, przy zabawie albo cykl jego dziaa w cigu dwudziestu czterech godzin doby, nastpujcych po sobie pr roku czy faz ycia. [Fotografia] ma wyjtkowe szanse, aby dostarczy zapis zmian8. Zdjcie jest obrazem dokumentujcym zdejmowan rzeczywisto. Fotografia prasowa, ogniskujc dany problem, moe by czynnikiem zmiany spoecznej, poniewa obrazy silniej na nas oddziaywuj, ni tekst. Dlatego wanie tak istotna jest rola fotoreportera, ktry decyduje o tym, jakie obrazy widzimy i w jaki sposb je widzimy.
Od fotografw oczekiwano czego wicej ni po prostu widzenia wiata takim, jaki jest; (...) spodziewano si, e wzbudz zainteresowanie, podejmujc nowe decyzje dotyczce tego, co warto zobaczy9.
Sztompka P., Socjologia wizualna: Fotografia jako metoda badawcza, Warszawa 2005, s. 25. 8 Lange D., Photographs of a Lifetime, Nowy Jork 1982, s. 124 [za:] P. Sztompka, op. cit., s. 36. 9 Sontag S., O fotografii, tum. S. Magala, Krakw 2009, s. 99.
7

121

Fotografowanie jest rwnie przeyciem bardzo osobistym dla samego reportera. Przedstawiajc swoich bohaterw, portretujc ich w sytuacjach takich jak mier najbliszych, choroba, staro, ale i narodziny, rado, mio, macierzystwo wchodzi z nimi w relacj niemal intymn. Dokumentalistka ycia spoecznego, Diana Arbus, przyznaa kiedy:
Zawsze uwaaam, e fotografia jest czym nieprzyzwoitym i to mnie najbardziej pocigao () a gdy po raz pierwszy zrobiam zdjcie, czuam si bardzo perwersyjnie10.

Aby zrobi dobr fotografi reportersk, ktra opowie odbiorcy o problemie fotoreporter musi wnikn w ycie portretowanych osb, co wicej musi sam pozna i zrozumie histori swoich bohaterw.

Wykluczenie spoeczne w kontekcie obrazowania fotograficznego. Klucz doboru fotografii do analizy Tematem fotografii prasowej jest czowiek.11 Z tego faktu wynika swoista zaleno pomidzy takimi dziedzinami jak socjologia, antropologia i fotografika.
Fotografowie od samego pocztku uznali za swoje zadanie fotografowanie wiata spoecznego czy to ze wzgldu na zainteresowanie dalekimi krajami i egzotycznymi ludami, czy z potrzeby przedstawiania egzotycznych zdarze i ludzi na ich wasnym podwrku. Badacze spoeczni od czasu do czasu
10 11

Ibidem, s. 17. Modych adeptw dziennikarstwa uczy si, e dobry fotoreporta powinien przedstawia przede wszystkim czowieka, jego ycie codzienne, jego dziaania, jego niezwyke dokonania; fotoreporta to co najmniej trzy fotografie, z ktrych jedna wskazuje na miejsce akcji, druga na przybliony czas zdarzenia, a nastpne s ju odautorskim komentarzem prezentowanej sytuacji.

122

fotografowali ludzi i miejsca, ktrych dotyczyy ich badania, cho rzadko z wyjtkiem antropologw w sposb rutynowy. Fotografowie studiowali czasami antropologi i socjologi, badacze spoeczni uczyli si fotografii12.

Do wielu fotografii prasowych, reportaowych mona podej jak do studium socjologicznego lub antropologicznego s one przede wszystkim opowieci o Innym. Niejednokrotnie, wanie dziki fotoreporterowi, sytuacja Innego, problem wykluczenia spoecznego jednostki, zostaje pokazany wiatu. Jakie jest znaczenie terminu wykluczenie spoeczne, w kontekcie fotografii prasowej? Wedug Ervinga Goffmana kade spoeczestwo ustanawia wasne sposoby kategoryzowania ludzi, a przedstawicieli poszczeglnych kategorii wyposaa w zestawy atrybutw uchodzcych za ich cechy typowe i naturalne. To, jakie kategorie ludzi moemy spotka w spoeczestwie, zaley od ukadw spoecznych, z jakimi mamy w nim do czynienia13. Kady odbiorca, bdzie wic konotowa dan fotografi przez pryzmat wasnych dowiadcze kulturowych, poruszajc si w obszarze wiedzy, ktr posuguje si na co dzie14. Goffman okrela wykluczenie spoeczne przy pomocy starogreckiego terminu pitno. Pitno jest narzdziem, przy pomocy ktrego konstruuje si i podtrzymuje hierarchi spoeczn.
Zasadniczo mona wyrni trzy rodzaje pitna. Po pierwsze, brzydot cielesn, czyli rozmaite deformacje fizyczne. Po drugie, wady charakteru (...), o ktrych to wadach wnioskuje si na podstawie takich faktw, jak na przykad zaburzenia psychiczne, pobyt w wizieniu, naogi, alkoholizm, orientacja homoseksualna, bezrobocie, prby samobjcze albo te
Becker H., Exploring Society Photographically, 1981, s. 9 [za:] P. Sztompka, op. cit., s. 24. 13 Goffman E., Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdask 2005, s. 31-32. 14 Warto zaznaczy, e przy odbiorze fotografii, czyli obrazu, posugujemy si przede wszystkim wiedz powszechn, intuicyjn, niejednokrotnie naznaczon stereotypami; rzadko sigamy do wiedzy kontekstowej (osadzajc obraz fotografi w okrelonych kontekstach).
12

123

radykalne zachowania polityczne. Trzeci odmian pitna s grupowe pitna rasy, narodowoci i wyznania15.

Wszystkie te tematy znajduj swoje odbicie w fotografii prasowej. Kluczem doboru zdj do analizy by problem wykluczenia spoecznego, zdefiniowany przy pomocy Goffmanowego terminu pitno. Analizowane fotografie przedstawiaj zatem: ludzi psychicznie chorych, homoseksualistw, albinosw, uzalenionych od narkotykw, osoby z cielesnymi deformacjami, chorych odizolowanych w orodkach. Do analizy wybrano kilka zdj pojedynczych oraz fotoreportay z lat 2005-2009, nagrodzonych w konkursie World Press Photo16.

Denotacja oraz analiza semiotyczna17 ogniskujce problem wykluczenia spoecznego na fotografii Pierwszy analizowany fotoreporta, wykonany przez szwedzkiego fotoreportera Johana Bvmana, zosta nagrodzony w 2008 roku w konkursie World Press Photo w kategorii Sprawy wspczesne. Przedstawia on problem dzieci z pnocnej Tanzanii, ktre urodziy si jako albinosi. Nieprzystosowane do klimatu, w jakim przyszo im y, musz chroni swoje ciao od nadmiernej ekspozycji na socu, czsto cierpi na raka skry, a co wicej wedug lokalnych wierze, eliksir przygotowany z ich krwi lub czci ciaa ma zapewni wieczne szczcie i powodzenie. Dzieci sportretowano pord rodziny,
15 16

Goffman E., op. cit., s. 34. Przedzia czasowy zosta zdefiniowany tak, by zachowa moliwie jak najwiksz aktualno, a jednoczenie skupi si na problemie wykluczenia spoecznego na fotografii prasowej. Wybrano zdjcia konkursu World Press Photo, jako najbardziej reprezentatywne do analizy. 17 Dla prezentowanej tutaj analizy przyjto nastpujce rozumienie poj: denotacja to, co widzimy na fotografii, uzupenione podpisem pod fotografi; analiza semiotyczna analiza funkcji informatywnej, ekspresywnej, impresywnej i estetycznej; punctum wg R. Barthesa; osadzenie fotografii w kontekstach.

124

przyjaci, w szkole. Nosz zwyczajne, codzienne ubrania, umiechaj si, ale te i smuc. Nie zawsze widzimy ich twarze na niektrych zdjciach mali bohaterowie uciekaj od obiektywu. Zastosowane kadrowanie, pozwala odbiorcy z jednej strony na wniknicie w wiat przedstawiony, na emocjonalne wspodczuwanie radoci (pzblienia), jak i na spojrzenie z pewnej perspektywy, zadum, moe smutek (peny plan).18 Funkcja informatywna realizuje si na analizowanych fotografiach, nawet bez koniecznoci czytania podpisu pod nimi. Zdjcia ogniskuj problem albinosw dzieci, ktre z racji swojego odmiennego wygldu nie s w peni akceptowane w rodowisku (przebywaj w specjalnych orodkach, szkoach). Jednoczenie jednak, za przyjaci maj normalne zdrowe dzieci i tak samo jak one chodz do szkoy, bawi si, miej. Realizacja funkcji ekspresywnej: fotoreporter prezentuje problem w sposb neutralny, ale jednoczenie nadawca ukazuje nam samotno i wyobcowanie bohaterw fotoreportau, prb ucieczki lub schowania si przed wiatem, ktry ich nie akceptuje. Funkcja impresywna: odbiorca jest tylko biernym obserwatorem, ktry moe, ale nie musi, wnikn w wiat przedstawiony (nie ma zaadresowania poredniego, ani bezporedniego); punctum to dziecica rczka na jednej z analizowanych fotografii19 przykuwa wzrok, budzi tkliwo, zaczynamy zastanawia si nad postaci dziecka, ktr ta rczka indeksuje: czy jest to chopiec, czy dziewczynka, o czym wanie ni?, a moe jest smutne i pacze? Funkcj estetyczn najpeniej realizuje ostatnie zdjcie cyklu przywodzce na myl obrazy apokaliptyczne. Wyania si z niego pustka i samotno, wraenie potguje nie w peni ostre kadrowanie, tonacja niebieskoci i szaroci, ogrom zachmurzonego nieba. Omawiany fotoreporta przedstawia problem albinosw ale nie dorosych tylko dzieci. Budzi to u odbiorcy
18

Warto zauway, e emocje pozytywne portretowane s przy pomocy pzblie, a zaduma, smutek przy pomocy penego kadru. Czy nadawca daje nam w ten sposb moliwo gbszego wniknicia w radosne aspekty ycia Innego, a dystansuje nas od prezentowanego problemu i zwizanych z nim uczu negatywnych (smutek, al, wspczucie)? 19 Zdjcie przedstawia dziecic posta, lec na materacu, ca owinit w przecierado, spod ktrego wystaje tylko rczka.

125

instynktowne wspczucie dla ich losu, naturaln potrzeb ochrony i obrony bohaterw fotografii. Dziecko jest bowiem absolutnie wsplnym mianownikiem caej ludzkoci, ze wszystkimi jej rnicami, kontrastami i wewntrznymi wrogociami, (...) dziecko powinno by pierwsz i gwn trosk, na tym tle, na poziomie tego mianownika, powinno doj do generalnego porozumienia w interesie dziecka20. Nastpne analizowane zdjcie, wykonane w 2005 roku przez holenderskiego fotoreportera Roberta Knotha, rwnie przedstawia dzieci. Natasha Popova (12 lat) urodzia si z proporcjonalnie duo mniejsz gow, a Vadim Kuleshov (8 lat) ma chorob koci i jest umysowo opniony. Oboje przebywaj w domu dziecka w Vesnova na Biaorusi. Sierociniec stanowi schronienie dla osb, ktre w zwizku z katastrof w Czarnobylu (tu przy granicy z Ukrain), urodziy si z fizycznym i mentalnym niedorozwojem (od 1986 roku na Biaorusi odnotowano wzrost takich urodze o 250%). Dzieci nosz codzienne ubrania, wygldaj zupenie zwyczajnie i w pierwszej chwili odbiorca nie widzi problemu, jaki zosta ukazany na zdjciu. Wyjanienie przynosi dopiero podpis pod fotografi funkcja informatywna nie jest wic wprost realizowana. Rwnie funkcja ekspresywna przejawia si w sposb bardzo subtelny fotoreporter przedstawia bardzo trudny spoecznie problem niedorozwoju fizycznego i umysowego dzieci, ukazujc ich samotno, nieobecno i zagubienie w bezbarwnym wiecie. W zwizku z tym, istotne staje si uycie techniki czarno-biaej i centralny sposb kadrowania, ale z jednoczesnym brakiem zaadresowania bezporedniego (bohaterowie nie wpatruj si w obiektyw, sprawiaj wraenie niewiadomych obecnoci fotoreportera). Funkcja estetyczna realizuje si w doskonaej liniowej kompozycji, pomimo uycia centralnego kadrowania. Punctum fotografii stanowi zacinite pistki dziewczynki dlaczego?, w jakim celu ona je zaciska?, czy co w nich trzyma?, o czym myli?, i dlaczego jej pistki zdaj si by wiksze ni gowa? Szereg pyta, ktre nasuwa punctum analizowanego obrazu, prowadzi nas do rzeczywistego problemu wyobcowania i samotnoci w chorobie, w innoci fizycznej i mentalnej, w innoci, ktra
20

Florczak Z., Dzieci naszego wiata, Fotografia, 1978, nr 9.

126

prowadzi do wykluczenia i zamknicia w specjalnym orodku. Analizowana fotografia przywodzi w pierwszej chwili na myl zwyczajn fotografi z rodzinnego albumu przedstawiajc dwoje dzieci, przypadkiem zatrzymanych w kadrze, by moe podczas zabawy. Tym wiksze przeraenie budzi fakt, gdy odbiorca dowiaduje si, e zdjcie dokumentuje nie zabaw i dziecic beztrosk ale chorob, ktrej w aden sposb nie mona uleczy, a jej rdo jest nie do opanowania. Drugi z analizowanych fotoreportay, autorstwa czeskiego fotoreportera Michaa Novotny z roku 2005, nagrodzony w kategorii ycie codzienne, take przedstawia niepenosprawne dzieci uczniw szkoy dla niewidomych w Liberii. W konsekwencji dugotrwaej wojny domowej, a take pniejszych konfliktw politycznych zwizanych z wyborem nowego rzdu, osoby niepenosprawne stanowi 16% populacji tego kraju, z czego 77 000 to niewidomi, ktrzy stracili wzrok na skutek niedoywienia lub nieodpowiednich warunkw bytowych. Zdjcia ukazuj ogromn bied: slumsy, odrapane ciany szkoy, zrujnowane budynki. W takich warunkach yj i ucz si niewidome dzieci: widzimy ich rado, kiedy s z przyjacimi, zabaw, gdy graj w pik, posiek i wreszcie nauk pod okiem nauczyciela i przy wspudziale innych uczniw (wymierzanie kar cielesnych). Sposb kadrowania zwraca uwag na samotno bohaterw i pustk wok nie ma przy nich prawie nikogo z widzcych, s sami w swoim kalectwie, otoczeni jedynie przez innych niewidomych. Jedno ze zdj, robione zza ogrodzenia, sprawia wraenie rozmytego jak gdyby odbiorca mia sobie wyobrazi jak wyglda wiat widziany oczami niewidomych (chopiec z wycignit rk, szukajcy po omacku drogi). Funkcja informatywna omawianych zdj jest realizowana w detalach, indeksujcych uomno przedstawionych postaci: ciemne okulary, biaa laska, nieobecny wzrok, czytanie doni. Fotoreporter jest biernym obserwatorem ycia swoich bohaterw, nie angauje si emocjonalnie w wiat przedstawiony, dokumentuje go jedynie, zmuszajc odbiorc do wasnej oceny wydarze. Odbiorca natomiast, otrzymuje obrazy niemal pozbawione emocji, ale przesiknite uczuciem pustki, wyobcowania, beznadziei. W analizowanym

127

fotoreportau zwraca uwag punctum pierwszej i ostatniej fotografii: pusta, ogromna, odrapana ciana i radosny, beztroski umiech niewidomego chopca. Tak skontrastowane, hiperbolicznie zobrazowane punctum, zaskakuje odbiorc i karze mu zastanowi si nad pytaniem o nadziej dla tych ludzi, o ich przyszo.
Gdy kto, kto w zwykych interakcjach spoecznych mgby zosta bez trudu zaakceptowany, zostaje nosicielem atwo zauwaalnej, odstrczajcej nas od niego cechy, okoliczno ta zarazem deprecjonuje inne jego waciwoci, ktre mogyby wywrze na nas pozytywne wraenie21.

Kolejny fotoreporta, tym razem autorstwa Jos Cendna z 2006 roku, przedstawia pacjentw szpitala psychiatrycznego na terenie Wielkich Jezior Afrykaskich. Dla ponad trzech milionw mieszkacw jest tylko jeden taki szpital, w ktrym przebywaj wsplnie osoby cierpice na powojenn traum, jak i inni pacjenci z chorobami psychicznymi. Fotoreporta, w pierwszej chwili, sprawia wraenie wykonanego przez fotografa amatora: zdjcia s nieostre, przypadkowo skadrowane. Kiedy jednak odbiorca, z podpisu pod zdjciami, dowiaduje si, jak informacj ze sob nios sposb obrazowania nabiera dodatkowego znaczenia, realizujc jednoczenie funkcj impresywn i estetyczn. Cykl jest skonstruowany tak, e odbiorca ma w pewnym momencie wraenie, e to szalestwo, w stan choroby psychicznej, dotyka i jego samego. Nieostre lub postre, detaliczne, szcztkowe kadry pochaniaj odbiorc w obdzie, przeraajc jednoczenie. Rozmazany, nieostry obd jest bezpieczniejszy ni pene wyrazu gbokie spojrzenie idealnie zarysowanych oczu na jednej z fotografii poniewa to spojrzenie przeraa, przeraa duo bardziej ni sam atak szalestwa. Nieostro prezentowanych fotografii sprawia wreszcie wraenie, e przedstawieni bohaterowie s nierzeczywici, e by moe nie istniej, e tylko przemykaj przed odbiorc jak duchy. A c moe powodowa

21

Goffman E., op. cit., s. 35.

128

wiksze wykluczenie spoeczne, ni brak akceptacji dla empirycznego istnienia jednostki? Nastpne zdjcie autorstwa duskiego fotoreportera Davida Hgsholta z 2005 roku, portretuje 26-letni, uzalenion od narkotykw prostytutk o imieniu Mia. Jej chopak zmar w wyniku przedawkowania, a 6-letnia crka przebywa w zakadzie opiekuczym, rzadko widujc si z matk, ktrej uzalenienie jest tam negatywnie postrzegane. Mimo wszystko jednak, Mia stara si prowadzi w miar przyzwoite i skromne ycie, jak sama twierdzi. Fotoreporter sportretowa jedynie twarz dziewczyny, ale za to uchwyci wyrazisto emocji: strach, a moe nawet przeraenie, niepewno (losu?, ycia w ogle?). Na prezentowanym zdjciu przewaa funkcja impresywna to odbiorca ma wnikn w posta prezentowanej bohaterki, odkry jej problem, jej histori. Wystpuje tutaj typ zaadresowania bezporedniego, a prawe oko bohaterki, pene emocji, wpatrujce si gboko w przestrze to punctum tego obrazu. Funkcja estetyczna realizuje si w moliwociach, jakie dla portretu niesie ze sob technika czarno-biaa, z jednoczesnym kadrowaniem w formie zblienia. Zwyczajna, moe nieco zaniedbana posta modej kobiety, jej emocje, samotno i przeraenie skaniaj odbiorc do zadawania szeregu pyta: kim ona jest?, dlaczego tak si boi?, a moe skd lub przed czym, ucieka? U odbiorcy rodzi si nawet instynktowna potrzeba pomocy tej kobiecie ale owa potrzeba trwa jedynie do momentu, gdy dowiaduje si on, e kobieta zarabia swoim ciaem na narkotyki, a jej (spodzona prawdopodobnie przypadkiem) crka, przebywa w domu dziecka. Spoeczne stereotypy, narose wok takich postaci sprawiaj, e odbiorca automatycznie wyklucza bohaterk fotografii z krgu osb, ktrym chciaby w jakikolwiek sposb pomc. Ostatnie analizowane zdjcie (z 2007 roku), nagrodzone w kategorii Sprawy wspczesne, wykonane przez wgierskiego reportera Zsolta Szigetvry, przedstawia par gejw, oczekujcych na pomoc medyczn po tym, jak zostali zaatakowani podczas parady gejowskiej w Budapeszcie. W krajach Europy Wschodniej, ze wzgldu na komunistyczn przeszo, nietolerancja wobec mniejszoci homoseksualnych jest wysoka. W kilka miesicy po krwawych

129

demonstracjach (gwnie za spraw grup neonazistowskich), wgierski parlament przeforsowa ustaw, dajc parom homoseksualnym podobne prawa, jak maestwom heteroseksualnym. Podpis pod zdjciem wyjania odbiorcy, kim s przedstawieni bohaterowie, w jakich relacjach spoecznych pozostaj wobec siebie i innych. Dziki podpisowi, odbiorca dowiaduje si rwnie, jakie pniejsze skutki niosa za sob sfotografowana scena. Funkcja informatywna zawiera si wic przede wszystkim w podpisie, a nie w samym obrazie. Obraz bowiem, realizuje funkcj impresywn (poprzez bezporedni sposb zaadresowania wzrok jednego z mczyzn utkwiony w obiektywie) oraz funkcj estetyczn (perfekcyjne, portretowe kadrowanie, kolorystyka przytumiona, nieepatujca krwi, ale emocjami). Analizowana fotografia wstrzsa odbiorc, nie przeraajc; jest w niej swoisty spokj, ktry emanuje od przedstawionych postaci, ale nie ma zgody na brak akceptacji spoecznej dla odmiennoci. Odsonite ramiona i rce jednego z mczyzn jednoczenie silne (podtrzymujce rannego partnera) i agodne (otulajce z trosk jego gow) dodatkowo wzmacniaj oddziaywanie funkcji impresywnej. Fotografia ta, budzi intertekstualne skojarzenia z innymi obrazami kultury wspczesnej, opowiadajcymi o samotnoci i wyobcowaniu w walce, o beznadziei losu tych, ktrzy prosz o rwne traktowanie, pomimo stygmatw przypisanych im przez spoeczestwo.

Okaleczona rzeczywisto
Fotografia mwi nieustannie i na swj sposb z przewrotn perfidi, bo przecie nie przestajc by niewinn kartk papieru kryje w swej gadkiej powierzchni osobliw tajemnic, wieloaspektowego kawakowania ukazywanego wiata. (...) Fotografia nie jest obrazem kaleczcym zdejmowan rzeczywisto jest okaleczon rzeczywistoci wewntrz adu i symetrii jej imponujcej retoryki. Istniejc w setkach tysicy

130

egzemplarzy w kulturze, staje si poniekd natur czowieka, ktry j chonie22.

Fotografia prasowa jest okaleczon rzeczywistoci, poniewa tak wanie rzeczywisto prezentuje: brudn, smutn, pen wojen, chorb, rozpaczy, osobistych ludzkich tragedii. Naley jednak zwrci uwag na fakt, e fotografia kawakuje ukazywany obraz wiata wybiera wic tylko fragmenty, nie przedstawiajc jego penego obrazu. Jednoczenie jednak, dostarcza informacji o Innym, o jego samotnoci, w sposb bardzo emocjonalny portretuje wykluczenie. Fotografia, a szczeglnie fotografia reporterska, staje si czci ludzkiej natury, oswaja lki, niweluje strach przed wiatem.
Fotografia po to zostaa powoana, aby ten wiat odtworzy. Wydaje mi si, e to, co obserwujemy, to co otacza nas, caa rzeczywisto skadaj si z wielu znakw, obrazw moe by wyjciem do wzbogaconej wypowiedzi o wiecie23.

W dobie mediw wizualnych, wzbogacona wypowied o wiecie, nie jest moliwa bez udziau fotografii, a problem wykluczenia spoecznego, wymaga szczeglnego zaistnienia w obrazie ktry przemawia do odbiorcy silniej, ni sowo.

22 23

Busza J., Wobec fotografii, Warszawa 1983, s. 131. Lewczyski J., fragment wywiadu, kwiecie 1977 [za:] J. Busza, op. cit., s. 151.

131

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Barthes R., wiato obrazu. Uwagi o fotografii, tum. J. Trznadel, Warszawa 1996. Becker H., Exploring Society Photographically, 1981. Burzyski R., Fotografia reportaowa, Warszawa 1960. Burzyski R., Fotografia w prasie i ksice, Warszawa 1958. Busza J., Wobec fotografii, Warszawa 1983. Eco U., Semiologia ycia codziennego, tum. J. Ugniewska, P. Salwa, Warszawa 1998. Flusser V., Ku filozofii fotografii, Katowice 2004. Goffman E., Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdask 2005. Lange D., Photographs of a Lifetime, Nowy Jork 1982. Magala S., Fotografia w kulturze wspczesnej, Warszawa 1982. Sontag S., O fotografii, tum. S. Magala, Warszawa 1986. Wolny-Zmorzyski K., Fotograficzne gatunki dziennikarskie, Warszawa 2007. ARTYKUY PRASOWE: Florczak Z., Dzieci naszego wiata, Fotografia, 1978, nr 9. RDA INTERNETOWE - WYKAZ OMWIONYCH FOTOGRAFII I FOTOREPORTAY: Johana Bvmana, Contemporary Issues stories, 2nd prize, 2008 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/start/37/q/ishoofdafbeelding/true/t refwoord/year/2008 Jos Cendn, Contemporary Issues stories, 1st prize, 2006 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/start/36/q/ishoofdafbeelding/true/t refwoord/year/2006 Charlie Cole, World Press Photo of the Year 1989 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/q/ishoofdafbeelding/true/trefwoord /year/1989

132

David Hogshlt, Portraits, 2nd prize, 2005 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/start/47/q/ishoofdafbeelding/true/t refwoord/year/2005 Robert Knoth, Honorable mention, Portraits, 2005 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/start/49/q/ishoofdafbeelding/true/t refwoord/year/2005 Douglas Martin, World Press Photo of the Year 1957 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/q/ishoofdafbeelding/true/trefwoord /year/1957 Micha Novotny, Daily Life stories, 3rd prize, 2005 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/start/45/q/ishoofdafbeelding/true/t refwoord/year/2005 Zsolt Szigetvry, Contemporary Issues, 2nd prize, 2007 [na:] http://www.archive.worldpressphoto.org/search/layout/result/in deling/detailwpp/form/wpp/start/34/q/ishoofdafbeelding/true/t refwoord/year/2007

133

Jzykowe podoe wykluczenia spoecznego.

Barbara Grodecka

Przedmiotem mojego artykuu jest problem ograniczonych umiejtnoci jzykowych, w kontekcie imigracji jako podoa wykluczenia spoecznego. Sam termin wykluczenie spoeczne sta si w ostatnich latach bardzo popularny, jednak jego sens nie jest jednoznaczny. Uyty po raz pierwszy przez Rene Lenoir w 1974 roku, odnosi si do kategorii osb postrzeganych jako problem spoeczny: niepenosprawni fizycznie i umysowo, osoby ze skonnociami samobjczymi, dzieci wykorzystywane seksualnie, narkomani, samotni rodzice, osoby z marginesu spoecznego...1. Dzi takie zestawienie moe budzi sprzeciw, jednak wg bada przeprowadzonych przez agencj Pentora w 2006 roku, niewiele rni si od przecitnych wyobrae Polakw2. Respondenci pytani o najczstsze przyczyny wykluczenie spoecznego wskazywali na bezrobocie,
Gore Ch,, Introduction : Market, citizenship and social exlusion [w:] Social exclusion : rethoric, reality, responses , International Labour Organization ( International Institute for Labour Studies ), 1995 [na:] http://ilomirror.library.cornell.edu/public/english/bureau/inst/download/gerrypart1.pdf. 2 WYKLUCZENIE SPOECZNE, Kampania spoeczna Warto by za! [na:] www.warto.eu/sciagnij/raport_pentor.ppt .
1

135

uzalenienie od alkoholu, narkomani, bied, choroby psychiczne, odmienne orientacje seksualne, niepenosprawno lub niskie kwalifikacje zawodowe. Jednoczenie 67 procent respondentw tego samego badania deklarowao, e w ogle nie zna tego pojcia3. W dyskursie naukowym brak jest zgodnoci, co do jego istoty. Jak zatem zdefiniowa wykluczenie spoeczne? Tak jak w przypadku wikszoci terminw dotyczcych zjawisk spoecznych, niemoliwe jest zbudowanie jednej, uniwersalnej definicji. Przyjmijmy wic, na potrzeby tego artykuu, e termin ten odnosi si do sytuacji, w ktrej jednostka nie moe uczestniczy w aktywnociach spoecznoci z powodw bdcych poza jej kontrol i pomimo woli uczestnictwa w owych aktywnociach, przy czym wanie wola jest tu kluczowa. Odrnia ona bowiem wykluczenie od izolacji spoecznej, ktra moe przebiega dobrowolnie4. Tak rozumiany termin odnosi si zatem do sytuacji, w ktrej jednostki zostaj z ronych przyczyn pozbawione moliwoci penego uczestnictwa w yciu spoecznym, a wic do relacji pomidzy jednostk a spoeczestwem. Wspomniana relacja moe realizowa si na paszczynie ekonomicznej, a take w sferze praw obywatelskich, dostpu do kultury, itd. Generalizujc, przyjmijmy trzy aspekty wykluczenia, proponowane m.in. przez Giddensa, mianowicie: sfer ekonomiczn, polityczn i spoeczn5. Na gruncie polskim najczciej akcentowan sfer jest kwestia ekonomiczna,a ubstwo czy bezdomno staj si sztandarowymi przykadami wykluczenia. Jeli jednak przeledzimy uwanie literatur przedmiotu okae si, e bieda czy bezdomno s tylko moliwymi problemami powodujcymi wykluczenie. W debacie midzynarodowej tematyka wykluczenia pojawia si czsto w kontekcie imigracji, poniewa migranci oraz uchodcy

3 4

Ibidem. Barry B., Social Exclusion, Social Isolation and the Distribution of Income, CASEpaper, CASE, nr. 12, Sierpien 1998, [na:] http://sticerd.lse.ac.uk/dps/case/cp/Paper12.pdf . 5 Giddens. A., Socjologia, Warszawa 2004, s. 347.

136

znajduj si w grupie szczeglnie wysokiego ryzyka6. Oczywiste wydaje si, e narzdziem niezbdnym do funkcjonowania w spoeczestwie jest znajomo jzyka. Czsto jednak jego opanowanie stanowi dla imigrantw trudn do przekroczenia barier, przez co staje si ono istotnym czynnikiem zwikszajcym ryzyko wykluczenia na wszystkich poziomach. Znajomo jzyka uniemoliwia bowiem odniesienie si do ram symbolicznych, w ktrych odbywa si spoeczna komunikacja. Cho argumenty te wydawa si mog oczywiste, warto uzmysowi sobie skal problemu. Nie ma wtpliwoci, e umiejtnoci jzykowe wpywaj na moliwoci, jakimi dysponuj jednostki przebywajce w obcym rodowisku. Jak wynika z bada Christiana Dustmana i Francesci Fabbri, dotyczcych wpywu umiejtnoci jzykowych na funkcjonowanie na rynku pracy w Wielkiej Brytanii, znajomo jzyka jest czynnikiem decydujcym o zatrudnieniu7. Wedug wspomnianych autorw pynna znajomo angielskiego zwiksza prawdopodobiestwo zatrudnienia o 22 procent. Jest te zwizana z 18-20 procent wyszymi zarobkami8. Na podobne tendencje w USA wskazywali w kwietniu 1997 roku, na amach American Sociological Review, Tomas J. Espenshade z Uniwersytetu w Princetown i Haishan Fu z Alan Guttmacher Institut9. Mimo oczywistych korzyci, jakie niesie za sob znajomo jzyka, jego opanowanie nie jest jedynie kwesti woli. Zazwyczaj zgodnie podkrela si zoono czynnikw wpywajcych na umiejtnoci jzykowe, a najczciej wymienianymi aspektami s wiek, wyksztacenie oraz dugo pobytu w danym kraju. Inaczej mwic: modsi, lepiej wyksztaceni i duej przebywajcy w obcojzycznym rodowisku migranci maj wiksze szanse na zdobycie pynnoci
Gradstein M., Schiff M., The Political economy and social exclusion with implikations for immigration policy, Population Economics, vol.19, nr 2, czerwiec 2006, [na:] http://www.springerlink.com/content/l1414447034u9854/. 7 Dustmann Ch., Fabbri F., Language proficiency and labour market performance of immigrants in the UK, The economic Journal, vol. 113, nr 489, lipiec 2003, [na:] http://www.jstor.org/stable/3590195?cookieSet=1. 8 Ibidem. 9 Espenshade T.J., Fu H., An analisys of English-language proficiency among U.S. Immigrants, American Sociological Review, vol. 62, nr 2, kwiecien 1997 .
6

137

jzykowej10. Na rozwijanie znajomoci nowego jzyka znaczny wpyw ma take jzyk, jakim migranci posuguj si w domach11. Osoby nalece do mniejszoci jzykowych w Stanach Zjednoczonych, posugujce si w domu jzykiem innym ni angielski, osigaj znacznie gorsze wyniki zarwno w procesie edukacyjnym, jak i na rynku pracy12. Wedug raportu wydanego przez Departament Edukacji Stanw Zjednoczonych w 2004 roku, dzieci mwice w domu w jzyku innym ni angielski czciej powtarzaj klas, w porwnaniu rwienikami posugujcymi si w domu angielskim, o 20 procent rzadziej kocz szko redni i o 10 procent rzadziej decyduj si na dalsz edukacj. Co wicej sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych, w ktrych mwi si w jzyku innym ni angielski jest gorsza ni sytuacja porwnywalnych gospodarstw imigranckich, w ktrych to wanie angielski jest jzykiem codziennej komunikacji (32 procent w stosunku do 18 procent gospodarstw niskodochodowych)13. Du rol odgrywa problematyka tosamoci etnicznej czy narodowej, jzyk jest bowiem ywym czynnikiem tosamoci grupowej.
Jzyk etniczny jest niezbdnym atrybutem czonkostwa w grupie etnicznej, cichym kluczem etnicznej kategoryzacji... i doskonaym medium pozwalajcym na zachowanie wewntrzgrupowej kohezji14.
Dustmann Ch., Fabbri F.,, op.cit. Language Minorities and Their Educational and Labour Market Indicators Recent Trends : Statistical Analysis Report, red. S. Kleina, US Department of Education, Institute of Educational Science, NCES 2004/009, [na:] http://nces.ed.gov/pubs2004/2004009.pdf. 12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 Luo S.-H., Wiseman R.L., Ethnic language maintenance among Chinese immigrant children in the United States, International Journal of Intercultural Relations, Vol.24, nr 3, [na:] http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V7R-402TP872&_user=464575&_coverDate=05%2F01%2F2000&_rdoc=1&_fmt=high&_orig=sea rch&_sort=d&_docanchor=&view=c&_searchStrId=1238875681&_rerunOrigin=goo gle&_acct=C000022258&_version=1&_urlVersion=0&_userid=464575&md5=48ec5 3c6f0bad94362cb32cdfdf63de7.
11 10

138

Dlatego wielu emigrantw, chcc zachowa swoj tosamo, stara si w moliwie najwikszym stopniu porozumiewa w jzyku ojczystym, obnia to jednak chonno na jzyk kraju goszczcego. Co wicej, prowadzi czsto do konfliktw midzy czonkami nawet tej samej grupy. Zazwyczaj cierpi na tym dzieci imigrantw postawione w sytuacji, kiedy ograniczona znajomo jzyka dominujcego obnia ich szanse na zadowalajce wyniki w szkole, a jednoczenie rwnie niewystarczajca znajomo jzyka ojczystego utrudnia komunikacj z innymi czonkami rodziny. Problem ten analizowa czciowo Ali Arayiciw pracy powiconej sytuacji tureckich dzieci w Europie15. Pisze on, e konfrontacje pomidzy dziemi imigrantw a ich rodzicami s coraz czstszei nierzadko opieraj si na kwestii jzykowej. Zwraca te uwag na fakt, e wiele rezydujcych w Europie rodzin pochodzcych z innych obszarw kulturowych, stara si za wszelk cen zachowa rodzim tradycje, co bardzo czsto objawia si opresyjnym stosunkiem do wasnych dzieci, ktry doprowadza do licznych ucieczek z domu. Dzieci, ktre decyduj si na taki krok nie s zazwyczaj przystosowane do samodzielnego funkcjonowania w zachodnich spoeczestwach. Czsto nie rozumiej uwarunkowa kulturowych, rzadko te osigaj pen pynno jzykow. Ich wyniki w procesie edukacyjnym s niezadowalajce, czego przyczynw znacznym stopniu jest niedostateczna znajomo jzyka. A 33 procent dzieci francuskich imigrantw pytanych o problemy, z jakimi zetkny si uczszczajc do szkoy we Francji, odpowiedziao, e s to problemy jzykowe. Arayici pisze nastpnie, e znaczna cz modych Turkw osiga niezadowalajce rezultaty w szkole, a gwn ich przyczyn jest fakt, e nie rozumiej jzyka, w ktrym odbywaj si lekcje. A 48 procent z nich powtarza przynajmniej jedn klas. Rwnie w Stanach Zjednoczonych przyjmuje si, e ograniczona pynno jzykowa jest jedn z gwnych przyczyn niskich osigni naukowych dzieciz

Arayici A., The Problems of Immigrant Children in Europe: The Case of the Turks, Prospects, Vol.33, nr 4 , grudzien 2003, [na:] http://www.springerlink.com/content/p26h8tpg84815307/.

15

139

imigranckim pochodzeniem16. Dzieci te stanowi a 17 procent wszystkich mieszkacw USA w wieku od 5 do 24 lat17. Nasuwa si by moe pytanie, gdzie zaczyna si wykluczenie? Przytocz wic wypowied Heinza Bude, socjologa, zajmujcego si problematyk wykluczenia:
Nie chodzi przewanie o to czy jest si biednym lub zaniedbanym, ale o poczucie bycia czci spoeczestwa. Wykluczeni nie maj tego poczucia. Inaczej mwic, pojcie wykluczenia ma dwa komponenty, indywidualny (czy jestem panem mojego ycia?) i spoeczny (czy jestem czci spoeczestwa?)18 .

Kto, kto nie rozumie, co waciwie dzieje si wok niego z pewnoci nie czuje si ani panem sytuacji ani czci grupy. Co wicej, samo rozumienie moe mie wiele poziomw:
uytkownik jzyka potrafi zrozumie zdanie nie tylko dlatego, e zna sens poszczeglnych sw i zasady rzdzce konstrukcjami gramatycznymi. (...) Konieczna jest zdolno pynnego poruszania si pomidzy kodami19.

Aby osign stopie znajomoci jzyka, ktry pozwala na swobodn orientacj w treciach kulturowych, nie wystarczy kurs integracyjny, jaki zazwyczaj oferowany jest imigrantom.

Language Minorities and Their Educational and Labour Market Indicators, op.cit. Challenges for Immigrant Children, [na:] http://sitemaker.umich.edu/356.son/english_proficiency. 18 Der soziale "Ausschluss" greift um sich, [na:] http://ecards.orf.at/science/news/154126 . 19 Hymes D., Directions in (Ethno') Linguistic Theory, American Anthropologist, New Series, Vol.66, Nr 3, cz. 3: Transcultural Studies in cognition. Czerwiec, 1964, [na:] http://www.jstor.org/stable/info/669323?seq=1.
17

16

140

Przykady podane powyej stanowi zaledwie szkic, majcy jednak konkretny cel - zwrcenie uwagi, na poziom wykluczenia spoecznego znajdujcy si niejako poza mainstreamem dyskusji o tym zjawisku. Podsumowujc, brak umiejtnoci jzykowych ogranicza moliwo penego uczestnictwa w yciu spoeczestwa, moe zatem by podstaw wykluczenia. Problem dostpu imigrantw do ycia spoecznego staje si coraz bardziej dotkliwy w multikulturowych i multijzykowych spoeczestwach. Mimo licznych inicjatyw, majcych na celu popraw jakoci ycia i stopnia aktywnoci spoecznej imigrantw, pokonanie bariery jzykowej nadal pozostaje czynnikiem lecym u podstaw ich spoecznego wykluczenia.

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Espenshade T. J.,, Fu H., An analisys of English-language proficiency among U.S. Immigrants, American Sociological Review, vol. 62, nr 2, kwiecie 1997 Giddens. A., Socjologia, Warszawa 2004 RDA INTERNETOWE: Arayici A., The Problems of Immigrant Children in Europe: The Case of the Turks, Prospects, Vol.33, nr 4 , grudzien 2003, [na:] http://www.springerlink.com/content/p26h8tpg84815307/. Barry B., Social Exclusion, Social Isolation and the Distribution of Income, CASEpaper, CASE, nr. 12, Sierpien 1998, [na:] http://sticerd.lse.ac.uk/dps/case/cp/Paper12.pdf . Challenges for Immigrant Children, [na:] http://sitemaker.umich.edu/356.son/english_proficiency. Der soziale "Ausschluss" greift um sich, [na:] http://ecards.orf.at/science/news/154126 . Dustmann Ch., Fabbri F., Language proficiency and labour market performance of immigrants in the UK, The economic Journal, vol. 113, nr 489, lipiec 2003, [na:] http://www.jstor.org/stable/3590195?cookieSet=1.

141

Gore Ch., Introduction : Market, citizenship and social exlusion [w:] Social exclusion : rethoric, reality, responses , International Labour Organization ( International Institute for Labour Studies ), 1995 [na:] http://ilomirror.library.cornell.edu/public/english/bureau/inst/do wnload/gerrypart1.pdf. Gradstein M., Schiff M., The Political economy and social exclusion with implikations for immigration policy, ,,Population Economics, vol.19, nr 2, czerwiec 2006, [na:] http://www.springerlink.com/content/l1414447034u9854. Hymes D., Directions in (Ethno') Linguistic Theory, American Anthropologist, New Series, Vol.66, Nr 3, cz. 3: Transcultural Studies in cognition. Czerwiec, 1964, [na:] http://www.jstor.org/stable/info/669323?seq=1. Language Minorities and Their Educational and Labour Market Indicators Recent Trends : Statistical Analysis Report, red. S. Klein, US Department of Education, Institute of Educational Science, NCES 2004/009, [na:] http://nces.ed.gov/pubs2004/2004009.pdf. Luo Sh.-H., Wiseman R. L., Ethnic language maintenance among Chinese immigrant children in the United States, International Journal of Intercultural Relations, Vol.24, nr 3, [na:] http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6 V7R-402TP872&_user=464575&_coverDate=05%2F01%2F2000&_rdoc=1&_fm t=high&_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_searchStr Id=1238875681&_rerunOrigin=google&_acct=C000022258&_vers ion=1&_urlVersion=0&_userid=464575&md5=48ec53c6f0bad943 62cb32cdfdf63de7. WYKLUCZENIE SPOECZNE, Kampania spoeczna Warto by za! [na:] www.warto.eu/sciagnij/raport_pentor.ppt.

142

Polscy bezdomni. wiadomo czy antywiadomo spoeczna?

Katarzyna Salwa

wiadomo spoeczna jest cech charakteryzujc kad jednostk. Jest to zesp pogldw, norm, przekona, wartoci, wyobrae i poj, ktre dotycz danej grupy spoecznej1. Umoliwia ona umiejscowienie si jednostki w rzeczywistoci spoecznej, w jakiej si znajduje. Dziki niej czowiek jest w stanie okreli siebie jako czonka pewnej grupy spoecznej. W tym miejscu pojawia si pytanie, czy czonkowie grup spoecznych dotknitych procesem marginalizacji take posiadaj wiadomo spoeczn. Czy ich tosamo spoeczna rozumiana jako poczucie przynalenoci do grupy, z ktr si identyfikuj, oparta jest na pozytywnych przekonaniach i pojciach dotyczcych wasnej wartoci? Czy jest tak samo silna jak tosamo spoeczna pozostaych czonkw spoeczestwa? Czy osoby wyalienowane, ktre maj wiadomo tego, jaki stosunek do nich posiada spoeczestwo, s w stanie wytworzy i zaakceptowa wasny zestaw norm i wartoci opisujcych grup spoeczn, do ktrej przynale, nie opierajc si
Kumierski S., wiadomo spoeczna, opinia publiczna, propaganda, Warszawa 1987, s.14.
1

143

przy tym na negatywnych stereotypach podzielanych przez reszt spoeczestwa? W swoim artykule przedstawiam argumentacj opart na pojciu stygmatu spoecznego. Niektre grupy stygmatyzowane nie wytwarzaj wasnego zestawu norm i wartoci, ktry jest alternatyw dla powszechnego w spoeczestwie negatywnego stereotypu, lecz opieraj obraz siebie samych na podstawie opinii podzielanej przez widowni spoeczn. Przykadem takiej grupy stygmatyzowanej s ludzie bezdomni. Mimo, e czsto opisujc siebie wykorzystuj pozytywne pojcia, to mwic o bezdomnych jako o grupie spoecznej posuguj si wyraeniami wartociujcymi opartymi na panujcych w spoeczestwie stereotypach. W swojej analizie problemu wiadomoci spoecznej osb bezdomnych posuguj si koncepcj tosamoci negatywnej Erika Homburgera Eriksona. Od krtkiej charakterystyki rodzajw bezdomnoci przechodz do przyczyn popadania w bezdomno i przyczyn alienacji. Ostatecznie jednak skupiam si na wpywie stygmatu spoecznego na postrzeganie siebie samych przez ludzi bezdomnych.

Bezdomno i jej rodzaje W swoim artykule przyjmuj definicj bezdomnoci wg Andrzeja Przymeskiego, zgodnie z ktr bezdomno jest rozumiana jako
sytuacja osb, ktre z rnych przyczyn, czasowo lub trwale, nie s w stanie wasnym staraniem zapewni sobie schronienia speniajcego minimalne warunki pozwalajce uzna je za pomieszczenie mieszkalne2.

Przymenski A., Bezdomni i spoeczne podoe bezdomnoci. Na przykadzie Poznania., referat wygoszony na konferencji Socjologia wobec zmian spoecznych, Pozna 1994. Za: Duracz Walczak A., Bezdomni, Warszawa 1996, s.10

144

Badacze problematyki bezdomnoci w zalenoci od wybranych kryteriw wyrniaj kilka rnych typologii rodzajw bezdomnoci. Poniej przytaczam jedn z nich, opracowan przez Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym3. Opiera si ona na dwch wskanikach: stanie psychofizycznym oraz postawie wobec wasnej sytuacji yciowej i dzieli bezdomnych na cztery kategorie: zdolnych do samodzielnoci yciowej bezdomnych z przymusu, niezdolnych do samodzielnoci yciowej bezdomnych z przymusu, zdolnych do samodzielnoci yciowej bezdomnych z wyboru, oraz niezdolnych do samodzielnoci yciowej bezdomnych z wyboru. Osoby zdolne do samodzielnoci s rozumiane tu jako osoby zdrowe, bdce w wieku produkcyjnym, natomiast osoby niezdolne do samodzielnoci jako osoby starsze, chore oraz niepenosprawne. Pojcie bezdomni z przymusu okrela ludzi niepogodzonych ze swoim obecnym statusem spoecznym, a bezdomni z wyboru - osoby, ktre pogodziy si ze swoim statusem spoecznym i nie chc go zmieni.

Przyczyny popadania w bezdomno a przyczyny alienacji W literaturze naukowej mona znale rne kategorie przyczyn popadania w bezdomno. Ze wzgldu na to, e nie jest to gwny temat mojego artykuu, przytaczam tylko kilka z nich bez przedstawiania gbszej analizy. B. Bartosz i E. Baej wymieniaj cztery rodzaje czynnikw powodujcych popadanie w bezdomno: natury spoecznej, np. sytuacja spoeczno ekonomiczna, bezrobocie, likwidacja hoteli robotniczych, brak miejsc w orodkach specjalistycznych dla osb starszych, upoledzonych, brak dalszej opieki nad wychowankami domw dziecka po ukoczeniu 18 roku ycia, zwizane z chorobami i patologiami, psychologiczne, prawne (eksmisja)4.
3 4

Ibidem. Bartosz B., Baej E., O dowiadczaniu bezdomnoci, Warszawa 1995, s. 11 12.

145

K. Wierzbicka dzieli przyczyny bezdomnoci na: osobowociowe, rodowiskowe, systemowe, zdrowotne i losowe5. Z kolei M. Porowski przedstawia nastpujce rda bezdomnoci: zmiany demograficzne, recesja gospodarcza i zwizane z ni bezrobocie, redukcja nakadw budetowych na pomoc spoeczn, zbyt maa liczba orodkw czasowego oraz staego pobytu dla osb dotknitych problemem bezdomnoci, patologie indywidualne (alkoholizm, prostytucja, narkomania, przestpczo, ebractwo), dysfunkcje instytucji opiekuczo resocjalizacyjnych i karnych, zaburzenia psychiczne, konflikty rodzinne i zwizane z tym odtrcanie niesamodzielnych czonkw rodzin6. M. Oliwa Ciesielska upatruje przyczyn alienacji osb bezdomnych zarwno po stronie widowni spoecznej, jak i po stronie samych bezdomnych7. Jako rda alienacji zwizane ze spoeczestwem wymienia nietolerancj oraz brak zainteresowania ewentualnym kontaktem z osobami bezdomnymi, co z kolei skutkuje brakiem moliwoci nawizania przez osoby bezdomne kontaktu z osobami nie nalecymi do ich grupy spoecznej i do personelu pomocy socjalnej8. Z drugiej strony zaznacza te wyranie przyczyny alienacji zwizane z postaw samych bezdomnych. Bezdomnych nie alienuje tworzenie wasnych norm i mechanizmw dziaania, ale brak internalizacji przyjtych powszechnie norm, jak i nieutosamianie si

Wierzbicka K., Problem bezdomnoci w Polsce, [w:] Sfery niedostatku i ndzy mieszkaniowej w Polsce, red. Kuminek K., Warszawa 1990, s.80. 6 Porowski M., Bezdomno obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych [w:] Pedagogika Spoeczna; czowiek w zmieniajcym si wiecie, Wydawnictwo ak, red. Pilch T., Lepalczyk I., Warszawa 1995, s. 436. 7 Oliwa-Ciesielska M., Pitno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu spoecznym bezdomnych., Pozna 2004, s. 43. 8 Ibidiem, s.44.

146

z celami, do jakich dy og spoeczestwa9. Nie bez znaczenia s take poczucie naznaczenia i brak zainteresowania obron wasnej godnoci, ktre wi si z traktowaniem siebie samych i reszty spoeczestwa w kategoriach statystycznych10.

Stygmat spoeczny W celu wyjanienia problematyki antywiadomoci osb bezdomnych posu si za E. Czykwin definicj stygmatu spoecznego E. Goffmana, ktry odnis si do greckiego pochodzenia tego sowa, oznaczajcego znak, znami, pitno.
Osoby stygmatyzowane to takie, ktre posiadaj spoeczny atrybut gboko je dyskredytujcy i ktre s postrzegane jako niepenowartociowe z tego wanie powodu 11.

Wedug E. Czykwin oczekiwania widowni spoecznej wobec osb stygmatyzowanych s zwykle pejoratywne i nietrafne, gdy opieraj si na istniejcych w danej spoecznoci negatywnych stereotypach. H. Pietrzak wyjania ich powstawanie, posugujc si podziaem grup spoecznych na swoje i obce12. W wiadomoci kadej jednostki istnieje dychotomiczny podzia na swoich i obcych, ktry wie si czsto z negatywnym nastawieniem go grupy obcej.
Ta wrogo midzy grupami swoimi i obcymi suy do okrelenia cisych granic, ktre mog by wyraone w uwarunkowaniach geograficznych, kulturowych i wiadomociowych. Grupy swoje i obce zazwyczaj nie utrzymuj ze

Ibidiem, s.45. Ibidiem, s.44. 11 Goffman E., tytu ksiki, itd. 1963, s.3. [za:] Czykwin E., Stygmat spoeczny, Warszawa 2007, s.15 16. 12 Pietrzak H., Nastpstwa i efekty stereotypowego postrzegania czowieka w wiata spoecznego, Rzeszw 2000, s.56.
10

147

sob kontaktw, ich wiedza o sobie nawzajem jest relatywnie niewielka, a wystpujca wrogo opiera si czsto na stereotypach13.

Oczekiwania wobec grup obcych maj charakter samospeniajcych si proroctw i wpywaj na tryb interakcji. Opierajc si na stereotypach, jednostka zachowuje si wobec partnera interakcji w okrelony sposb, co powoduje z gry oczekiwane reakcje14. E. Czykwin uwaa, e osoby stygmatyzowane s bardziej wiadome dotyczcych ich przekona widowni spoecznej, ich bdnoci. Dlatego te posiadaj w tej kwestii swoist nadwraliwo, ktra wynika z trzech przyczyn: 1. osoby stygmatyzowane zajmuj zazwyczaj mniej wpywowe pozycje, dlatego interpretuj oczekiwania osb wpywowych w taki sposb, aby minimalizowa moliwo ewentualnego wykorzystania, 2. wikszo osb nie ma dowiadczenia w interakcjach z osobami stygmatyzowanymi, dlatego nie zawsze zachowuje si w taki sposb, aby nie uraa partnerw. Negatywne uczucia i przekonania mog si w takich sytuacjach ujawni atwiej ni w interakcjach bardziej typowych 3. osoby stygmatyzowane maj lepszy wgld w to, co myl na ich temat inni, poniewa maj moliwo dowiadczania znaczco wikszej liczby relacji z rnymi widzami. Dziki temu ich wiedza na ten temat jest prototypowa, ale i zrnicowana15. W przypadku osb bezdomnych sytuacja posiada odmienny charakter, gdy ludzie, ktrzy odnieli sukces s dla bezdomnych grup odniesienia, a istniejce w spoeczestwie stereotypy s wykorzystywane przez nich do opisu grupy spoecznej, do ktrej przy-nale. Nie traktuj oni przekona widowni spoecznej jako bdnych, lecz jako wyznacznik swojego miejsca w spoeczestwie. W zwizku
13 14

Ibidem. Czykwin E., Stygmat spoeczny,Warszawa 2007, s.111. 15 Ibidiem, s.113.

148

z tym, wymienione przez Czykwin przyczyny nadwraliwoci osb stygmatyzowanych na opinie na ich temat s w przypadku osb bezdomnych przyczynami wzmocnienia przekonania o susznoci opinii widowni spoecznej. Aby wyjani tak interpretacj wiadomoci osb bezdomnych o przekonaniach wikszoci spoeczestwa, posu si koncepcj tosamoci negatywnej E. Homburgera Eriksona. Zakada ona, e funkcjonujce w spoeczestwie opinie dotyczce osb stygmatyzowanych i wykluczonych spoecznie opieraj si na wartociowaniu tych osb w sposb negatywny. Osoby, ktrych dotycz te opinie, musz si do nich odnie albo poprzez ich akceptacj albo poprzez przeciwstawienie si im16. Erikson wymienia cztery rodzaje tosamoci negatywnej. Wyjaniajc kwesti antywiadomoci osb bezdomnych posu si jednym z nich: postawieniem si niej w stosunku do wikszoci. Jednostka wykluczona decyduje si na pogodzenie si ze statusem osoby gorszej i jednoczenie uznaje dominujce w spoeczestwie negatywne opinie i sdy na swj temat za obowizujce i dostosowuje si do nich17. Osoby bezdomne oceniaj innych bezdomnych jako grup spoeczn za pomoc negatywnych osdw widowni spoecznej; czsto posiadaj jednoczenie pozytywn opini dotyczc wasnej osoby. Jednak wiele spord osb bezdomnych okrelajcych siebie samych posuguje si kategoriami biernoci czy braku godnoci funkcjonujcymi w opiniach panujcych w spoeczestwie.

wiadomo czy antywiadomo spoeczna W tym miejscu przytocz kilka wynikw bada, ktre wskazuj na to, e osoby bezdomne w swoich opiniach na temat grupy spoecznej, do ktrej przynale, posuguj si opiniami widowni spoecznej i panujcymi w spoeczestwie negatywnymi stereotypami. L. Stankiewicz, wymieniajc kolejne etapy popadania w bezdomno, jako czwarty krok podaje przystosowanie do bezdomnoci,
16 17

Homburger Erikson E., tytu ksiki, strony itd. Za: ibidiem, s. 198. Ibidiem, s. 205.

149

ktre rozumie jako utrat ambicji, honoru i godnoci, poczucie bezsensu ycia oraz spadek wymaga wobec siebie. Wie si to z nowym mechanizmem adaptacyjnym wycofaniem. Bezdomny popada w emocjonalne zobojtnienie.
W zwizku z utrat miejsca zamieszkania nastpuje stopniowa wiadomociowa i emocjonalna akceptacja swojego stanu bezdomnoci. Zanika samokrytycyzm, dbao o wygld, ch walki o siebie18.

W podobny sposb tosamo spoeczn osb bezdomnych charakteryzuje Oliwa Ciesielska19. Bezdomny nie tylko zaczyna czu si wyalienowany ze spoeczestwa, ale take odczuwa, e jego wasne czyny i ich skutki s bytami istniejcymi ponad nim. Brak moliwoci nawizania kontaktu z innymi ludmi dodatkowo pogbia to zjawisko.
Osoba bezdomna, bdc wyalienowan nie myli o sobie w kategoriach sprawstwa, lecz w kategoriach statystycznych, gdy takiego zachowania oczekuje si od niej. Duy wpyw ma na to take alienowanie si od samego poczucia bycia czowiekiem, a popadanie w mylenie o sobie, jak o czym co nie ma adnej wartoci, gdy nikt wczeniej istnienia takiej wartoci w danej jednostce nie potwierdzi.20

Jednoczenie zdaje ona sobie spraw, e szansa na zmian sytuacji yciowej jest niewielka, dlatego staje si jeszcze bardziej bezradna. Po pewnym czasie bezdomny zaczyna traktowa nie tylko siebie samego w kategoriach statystycznych, ale przenosi ten sposb mylenia na cae spoeczestwo, w szczeglnoci na wski krg ludzi, z ktrymi ma bezporedni kontakt. Zaczyna postrzega pozostaych
Stankiewicz L., Zrozumie bezdomno, Olsztyn 2002, s. 90. Oliwa-Ciesielska M., Pitno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu spoecznym bezdomnych, Pozna 2004, s.43. 20 Ibidem.
19 18

150

ludzi jako obiekty i rda alienacji. Traktuje ich w sposb instrumentalny, bez emocji21. W swojej ksice Pitno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu spoecznym bezdomnych M. Oliwa Ciesielska przedstawia wyniki bada przeprowadzonych w 2000 roku wrd osb bezdomnych mieszkajcych w Poznaniu oraz wrd osb, ktre miay z nimi kontakt22. Wypeniajc ankiet bezdomni musieli midzy innymi dokoczy zdania, zaczynajce si od sw: 1. Bezdomny wyglda jak..., 2. Bezdomny nie potrafi..., 3. Bezdomny zachowuje si jak...,4. Bezdomny najlepiej potrafi...., 5. Bezdomny jest..., 6. Gdyby nie bezdomni to...23 Okrelajc samych siebie i swoje miejsce w hierarchii spoecznej bezdomni uywali sw stygmatyzujcych, takich jak: "ofiara losu", "wyrzutek spoeczestwa" czy "odmieniec", ktre wskazyway na ich pozycj osb wykluczonych. Koczc zdanie, czego bezdomny nie potrafi wrd opinii przewaay stwierdzenia: y po ludzku i by normalnym24. Za pomoc tego samego zestawu pyta zostali przebadani ludzie stykajcy si z bezdomnymi. Porwnujc wyniki wypowiedzi w obu grupach respondentw, badacze zauwayli, e bezdomni opisuj siebie samych za pomoc tych samych okrele, co widownia spoeczna, szczeglnie, gdy mwi o swoim wygldzie i zachowaniu. Spord 41 okrele dotyczcych zachowania jakie wymieniy osoby bezdomne, poowa wystpia w niezmienionej formie w wypowiedziach drugiej grupy badanych25. Antywiadomo spoeczna bezdomnych wyranie uwidocznia si w okreleniach wskazujcych na ich sytuacj spoeczn, ktre nie pojawiy si w grupie respondentw. Byy to wyraenia typu: osoba gorszego gatunku, odpadek spoeczny, pasoyt, zakaa spoeczestwa, niegodny zaufania, czy niewidzialny26.

21 22

Ibidiem, s.44. Ibidiem, s.169 174. 23 Ibidiem, s.170. 24 Ibidiem, s.172. 25 Ibidiem, s.170. 26 Ibidiem, s.174.

151

W wywiadach pogbionych z bezdomnymi badacze prosili o okrelenie typowych cech osb bezdomnych. Najczciej pojawiay si: problemy osobowociowe i problemy psychiczne, skrajnie zaniedbany wygld, alkoholizm, skonno do oszustwa. Warto zauway, e badani nie identyfikowali wymienionych cech jako wasne, a w swoich wypowiedziach dystansowali si do bezdomnych jako do grupy spoecznej, mwic o nich w trzeciej osobie liczby mnogiej - oni27.

Wnioski Gwnym czynnikiem majcym wpyw na antywiadomo ludzi bezdomnych jest stygmat spoeczny. Bezdomni czuj si naznaczeni, napitnowani i inni pod wieloma wzgldami. Dotyczy to zarwno ich sposobu ycia, spdzania wolnego czasu, wygldu zewntrznego, czy kontaktw z bliskimi. Widoczne jest to take w kontaktach z innymi ludmi, w ktrych uwypukla si wyrany podzia: swj obcy28. Sposb ycia osb bezdomnych jest porwnywany z normalnoci rozumian jako oglnie przyjty w spoeczestwie styl ycia. Gdy osoba, ktra w niedawnej przeszoci staa si bezdomna, zaczyna zauwaa, e spoeczestwo reaguje niechci i etykietuje jej zachowanie, zaczyna reagowa zgodnie z tym, jak jest postrzegana przez innych i wypenia swoim zachowaniem rol wytyczon jej przez spoeczestwo. Poczucie tosamoci spoecznej bezdomnego wzmacniaj funkcjonujce stereotypy. Ich istnienie wie si z faktem, e ycie codzienne bezdomnych jest niedostpne dla reszty spoeczestwa. Ludzie maj moliwo zaobserwowania jedynie tej czci ycia bezdomnego, ktra odbywa si w zasigu ich wzroku. Tej, w ktrej bezdomni tuaj si po miecie i ebrz o pomoc. Druga cz ich ycia, niedostpna dla reszty spoeczestwa, odbywa si midzy innymi w specjalnych placwkach dla osb pozbawionych warunkw mieszkalnych czy rodkw do ycia. Mimo jednostronnoci w sposobie postrzegania bezdomnych przez spoeczestwo, oni sami
27 28

Ibidiem, s.182. Ibidiem, s.169.

152

zaczynaj ocenia siebie w kategoriach przyjtych przez og; kategoriach, ktre przedstawiaj ich samych w bardzo negatywnym wietle. Tosamo spoeczna osb bezdomnych oparta na negatywnym obrazie grupy spoecznej, do ktrej nale, wynika z nadawania fundamentalnego znaczenia stygmatowi, jakim jest bezdomno. E. Czykwin wyjania ten problem w nastpujcy sposb:
Zgodno midzy autostygmatyzacj a stygmatyzacj przez innych jest (...) bardziej prawdopodobna, gdy naznaczenie jest tak spoecznie destruktywne, e utrudnia normalny przebieg interakcji spoecznych29.

Wie si to take z tym, e kreowanie obrazu samego siebie zawsze opiera si na percepcji spoecznej, ktra nastpuje w trakcie interakcji. Std zakcenie interakcji oznacza zakcenie kreowania obrazu samego siebie30.

29 30

Czykwin E., Stygmat spoeczny, Warszawa 2007, s.236. Ibidem.

153

BIBLIOGRAFIA:
Bartosz B., Baej E., O dowiadczaniu bezdomnoci, Warszawa 1995. Czykwin Elbieta., Stygmat spoeczny, Warszawa 2007. Duracz Walczak A., Bezdomni, Warszawa 1996. Frckiewicz L., Bezdomno jako syndrom ubstwa, [w:] red. P. Dobrowolski, Ubodzy i bezdomni, Katowice 1998. Kumierski S., wiadomo spoeczna, opinia publiczna, propaganda, Warszawa 1987. Malewska Peyre H., Ja wrd swoich i obcych, [w:] red. Boski P., Jarymowicz M., Malewska Peyre H., Tosamo a odmienno kulturowa, , Warszawa 1992. Olechnicki K., Zacki P., Sownik socjologiczny, Toru 1997. Oliwa Ciesielska M., Pitno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu spoecznym bezdomnych, Pozna 2004. Piekut Brodzka D.M., Bezdomno, Warszawa 2006. Pietrzak H., Nastpstwa i efekty stereotypowego postrzegania czowieka w wiata spoecznego, Rzeszw 2000. Porowski M., Bezdomno obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych [w:] red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika Spoeczna: czowiek w zmieniajcym si wiecie, , Warszawa 1995. Przymeski A., Bezdomni i spoeczne podoe bezdomnoci. Na przykadzie Poznania, Pozna 1994. Stankiewicz L., Zrozumie bezdomno, Olsztyn 2002. Wierzbicka K., Problem bezdomnoci w Polsce, [w:] Sfery niedostatku i ndzy mieszkaniowej w Polsce, red. Kuminek K., Warszawa 1990.

154

Hikikomori wizie z wyboru

Joanna Katarzyna Puchalska

Fenomen hikikomori naley do powanych problemw spoecznych wspczesnej Japonii. W jzyku angielskim okrela si go mianem acute social withdrawal syndrome, czyli syndromem skrajnego wycofania spoecznego. Termin hikikomori powsta stosunkowo niedawno w mediach i dyskursie naukowym pojawi si w poowie lat osiemdziesitych1 chocia samo zjawisko ma znacznie dusz genez. Korzeni hikikomori szuka mona jeszcze we wczesnych latach siedemdziesitych i tym, co nazwano wwczas tkkyohi, co mona luno przeoy jako wagarowicze. Hikikomori mona tumaczy mniej wicej jako odosobniony czy te ukrywajcy si. Istnieje zreszt kilka sposobw zapisu tego sowa: ; ; ; ; ; ; , przy czym kanji znaczy cign2, natomiast zarwno jak i maj podobne znaczenie klatka, ukryty, odseparowywa si, izolowa3.
Furlong, A. The Japanese hikikomori phenomenon: acute social withdrawal among young people, [w:] The Sociological Review, Volume 56 Issue 2, Keele 2008, s. 310. 2 Nowak B., Sownik znakw japoskich, Warszawa 2004, s. 88. 3 Denshi Jisho Online Japanese dictionary, [na:] http://jisho.org/words?jap=hikikomori&eng=&dict=edict, dostp 16.12.2009.
1

155

Wedug oficjalnych rde japoskich standardw Ministerstwa Zdrowia hikikomori jest osob, ktra przez okres duszy ni sze miesicy izoluje si we wasnym pokoju, odmawiajc udziau w yciu spoecznym, kontaktujc si najwyej z najblisz rodzin. Tyle tylko, e taka izolacja potrafi trwa latami, nie miesicami. Czsto ten okres czasu przekracza dziesi lat!4 Jest to istotny problem wspczesnego japoskiego spoeczestwa5, jednake nie ma zgody co do dokadnej definicji zjawiska. Spora cz hikikomori to ludzie cakowicie zdrowi pod wzgldem tak fizycznym, jak i psychicznym. Oczywicie cz z nich ma mniejsze bd wiksze zaburzenia zwizane z apati, agorafobi, schizofreni czy depresj, podobnie jak w przypadku reszty spoeczestwa. Najczciej uznaje si hikikomori za swoist chorob cywilizacyjn o podou spoecznym i emocjonalnym. Sami Japoczycy przez lata widzieli w niej przede wszystkim rodzaj choroby psychicznej. Nie ma dokadnych danych o liczbie osb dotknitych syndromem skrajnego wycofania spoecznego. Wedug rozmaitych szacunkw obecnie liczba hikikomori w Japonii moe siga nawet ponad miliona6 osb, co daje nam prawie 1% caej populacji Wysp Japoskich. Najbardziej ostrone wyliczenia mwi o okoo 200 0007. Z tego tylko drobny odsetek jest oficjalnie zarejestrowany w placwkach medycznych. Dotychczas przeprowadzone badania wskazuj, e okoo 60% hikikomori to osoby w wieku od 15 do 30 roku ycia8. Moliwe, e nawet poowa modszej czci spoeczestwa Kraju Wschodzcego Soca dowiadczya w swoim yciu epizodu bycia hikikomori. W przewaajcej mierze s to modzi ludzie pci mskiej (mczyni stanowi prawdopodobnie a 80% wszystkich hikikomori).
Dziesinski M. J., Hikikomori. Investigations into the phenomenon of acute social withdrawal in contemporary Japan, Honolulu 2003, s. 13. 5 Na szersz skal syndrom skrajnego wycofania spoecznego wystpuje take w Korei Poudniowej i na Tajwanie. W wiecie anglojzycznym osoby izolujce si mog podpada pod kategori NEET Not in Employment, Education or Training albo parasite singles ale nie s to terminy rwnoznaczne z hikikomori. 6 Rzd japoski szacuje liczb hikikomori na okoo p miliona. 7 Furlong A., op.cit., s. 312. 8 Dziesinski M. J., op.cit, s. 10-11.
4

156

Ten przedzia wiekowy nie zaskakuje jeli wemie si pod uwag japoskie realia. Jak wyglda ycie hikikomori? C, czsto s to osoby o odwrconym rytmie dobowym aktywne noc, pi w dzie. Nie opuszczaj swojego pokoju poza nocnymi wizytami w azience - eby nie spotka przypadkiem kogo z rodziny. Jedzenie najczciej zostawia im pod drzwiami pokoju matka. W Japonii z matk dziecko cz duo silniejsze wizi ni z ojcem, ktry jest zazwyczaj nieobecny przez wiksz cz doby. Czasem hikikomori sami potrafi wybra si do nocnego sklepu - unikajc wszelkiej zbdnej interakcji - by zrobi zapasy albo zamawiaj posiki telefonicznie lub przez Internet. Ludzie ci cay swj czas powicaj najczciej na surfowanie w sieci, gry komputerowe, suchanie muzyki, czytanie mang i ogldanie telewizji. Hikikomori czsto zostaj osoby bdce skrajnymi otaku. Niektrzy, aczkolwiek jest to niewielka grupa, potrafi nawet terroryzowa swoj rodzin. Znane s take przypadki hikikomori, ktrzy opuszczaj swoje pokoje regularnie, w godzinach, w ktrych mog unikn spotkania ssiadw. Wcz si wtedy po ulicach lub bez celu jed pocigami9. Najciekawsze w tym wszystkim jest to, jak dugo taki stan rzeczy moe si utrzymywa. Osoba chcca si odizolowa, prdzej czy pniej zostanie pozbawiona wszelkich rodkw do ycia. To, co zazwyczaj szokuje czowieka Zachodu, to przyzwolenie bliskich winia z wyboru na jego zachowanie. Chcc unikn plotek ssiadw, rodzina zachowuje pozory, e wszystko jest w porzdku i spenia wszelkie dania pasoyta10. Przez dugi czas jedyn rad, jak najblisi hikikomori mogli uzyska z rozmaitych japoskich instytucji ochrony zdrowia, byo przeczekanie. Hikikomori w pewnym momencie rezygnowa z izolacji, i do tego czasu naleao mu nie przeszkadza, by mg sam dojrze do swojej decyzji11. Teraz podejcie si zmienio i z problemem zaczto walczy. Powstaa pozarzdowa organizacja New Start, ktrej celem jest przywracanie takich
9

Furlong A., op.cit., s. 311. Tylko bardzo nieliczni hikikomori sami potrafi na siebie zarobi, udzielajc w Internecie porad dotyczcych naprawy sprztu elektronicznego, etc. 11 Dziesinski M. J., op.cit, s. 24.
10

157

osb na ono spoeczestwa12. Zajmuj si tym specjalnie wykwalifikowane osoby, zwane rentaru oneesan siostry do wynajcia13. Zazwyczaj organizacji daje zna o problemie kto z rodziny hikikomori. Potem nastpuje prba mailowego kontaktu z odosobnionym. W krtkim czasie do jego drzwi puka oneesan. Pierwsze rozmowy, jeli nie jest to monolog czonka New Start, prowadzone s przez drzwi. Jeli pracownikowi spoecznemu uda si nawiza nieco blisze stosunki z hikikomori, stara si go przekona do zamieszkania w specjalnym domu prowadzonym przez organizacj. Rozmaite warsztaty i zajcia maj pomc wycofanym na nowo nawiza relacje spoeczne i umoliwi im powrt do czynnego i produktywnego ycia. Jak ju wspomniaam, hikikomori czsto zostaj ludzie bdcy take otaku. Otaku jest terminem uywanym nie tylko w Japonii, jednak tam sowo to ma nieco inne ni w reszcie wiata konotacje; oznacza wrcz maniakalnego pasjonata (czegokolwiek, np. motocykli) i jest nacechowane negatywnie. W kulturze Zachodu przyjo si rozumienie takiej osoby tylko jako oddanego fana mangi i anime.14 Czym wic jest manga i anime? Najprociej rzecz ujmujc s to przejawy wizualnej kultury popularnej Kraju Kwitncej Wini. Manga to szeroko rozumiany komiks, natomiast pojcie anime odnosi si do filmw animowanych. Naley zaznaczy, e Japoczyk kad animacj nazwie anime, w przeciwiestwie do ludzi spoza Japonii, ktrzy pod tym terminem bd widzieli tylko produkcje japoskie. Niestety, w kulturze Zachodu komiks i film animowany wci w duej mierze bywa postrzegany jako medium nadajce si wycznie dla dzieci lub dla niedojrzaych nastolatkw. W Japonii sytuacja ma si zupenie inaczej tu komiksy czytaj waciwie wszyscy i to dosownie. wiadczy o tym moe prosty fakt wydawniczy na kade trzy ksiki publikowane w Japonii, jedna jest
12 13

Furlong A., op.cit., s. 317. Bracia te si zdarzaj, ale kobiety s postrzegane przez Japoczykw jako agodniejsze z natury, dlatego hikikomori jest atwiej nawiza z nimi kontakt Jones M., Shutting Themselves In, [na:] http://www.nytimes.com/2006/01/15/magazine/15japanese.html?pagewanted=3 &_r=1, odczyt 17.12. 2009. 14 Brenner R. E., Understanding manga and anime, Westport 2007, s.29.

158

komiksem15. Co wicej, tylko cz ukazujcych si tam tytuw jest publikowana w formie tomikowej czyli jako tankbon. Zasuy mog na to tylko bardzo popularne dziea. Wikszo licznych rysunkowych produkcji jest dostpna w formie magazynw, liczcych kilkaset stron, ktrych nakady id w miliony egzemplarzy. wiat japoskiego fana jest bardziej kompleksowy i nie ogranicza si wycznie do mangi i anime. Jeli jaki tytu odnis sukces w formie komiksu, powstaje jego adaptacja filmowa (najczciej w formie anime, czasem jako penometraowa produkcja aktorska) bd odwrotnie sukces wersji telewizyjnej decyduje o wydaniu wersji komiksowej. Na rynku pojawiaj si take gry komputerowe, dramy czyli seriale aktorskie, musicale, przedstawienia teatralne, niezliczone wersje CD z muzyk i dialogami, suchowiska radiowe oraz nieprzebrana masa gadetw zwizanych z bohaterami czy dan seri od zawieszek i piercionkw poczynajc, a koczc na wielkich mieczach. Produkty promujce tytuy, skierowane do fanw, to potny biznes i kady jest w stanie znale co dla siebie. Zainteresowanie mang i anime nie jest jednak gwn przyczyn zostawania hikikomori. Spoeczno fanw jest bardzo otwarta na wsplne inicjatywy, zwaszcza rnego rodzaju konwenty. Pozostaj jeszcze przypadki skrajnego marazmu, kiedy osoba izolujca si nawet nie jest w stanie czyta czy te gra. Czowiek taki moe lee na ku lub futonie caymi godzinami i wpatrywa si w sufit. Jakkolwiek przyczyn fenomenu hikikomori mona poszukiwa w oglnej sferze problemw psychiki ludzkiej, czym powinni si zaj psycholodzy, ja jako etnoloka i kulturoznawczyni chciaabym si skupi na zgoa odmiennej kwestii. Jestem przekonana, e do gwnych przyczyn powstania problemu naszych winiw z wyboru przyczynia si stricte japoska specyfika, a mianowicie sposb mylenia i praktyka ycia spoecznego. Wielu autorw rozwodzio si nad odmiennoci japoskiego rozumowania w stosunku do kultury Zachodu. Wystarczy wspomnie Ruth Benedict i jej synn

15

Ito K., Manga in Japanese History, [w:] Japanese Visual Culture. Explorations in the World of Manga and Anime, red. M. W. MacWilliams, Armonk 2008, s. 46.

159

Chryzantem i miecz czy te Systemy mylenia ludw Wschodu Hajime Nakamury. Dla naszych rozwaa naleaoby skupi si na kilku elementach konstytutywnych. Kultura Dalekiego Wschodu jest kultur wstydu i wartoci grupowych. Zachodni indywidualizm nie jest cech podan. Nawet dugoletnia amerykaska okupacja Kraju Kwitncej Wini po drugiej wojnie wiatowej i narzucona przez USA konstytucja nie byy w stanie wykorzeni pewnych nawykw mylowych. Nie znaczy to oczywicie, e wpyw kultury zachodniej nie istnieje. Wrcz przeciwnie, w wielu dziedzinach jest bardzo dobrze widoczny. Japonia jest krajem kontrastw, a jej spoeczestwo wci ewoluuje i podlega licznym przemianom. Jednak wieloletnia izolacja kraju odcisna na nim swoje pitno. Tak wic Japoczyk czuje si przede wszystkim czci spoeczestwa, czonkiem wikszej zbiorowoci ni jednostk niezalen. Brak indywidualizmu jest wspln cech wszystkich spoeczestw feudalnych, a poczucie przynalenoci do spoeczestwa nigdzie nie byo tak dominujce jak w Japonii16. Wie si z tym przykadanie duej wagi do opinii innych. Japoczyk schwytany w sie skomplikowanych relacji midzyludzkich i wzajemnych zobowiza bdzie si przede wszystkim stara podtrzyma swj dobry wizerunek17. Na kadego mieszkaca Kraju Wschodzcego Soca waciwie ju w momencie jego narodzin nakadane s pewne powinnoci, a niektrych z nich nie mona spaci nigdy. S to on, gimu i giri. Cz z nich wywodzi si jeszcze z regu konfucjaskich, ktre wchodziy take w skad kodeksu honorowego samurajw Bushid. Jest to midzy

Nakamura H., Systemy mylenia ludw Wschodu. Indie, Tybet, Chiny, Japonia, Krakw 2005, s. 400. 17 Obawa przed utrat twarzy jest tak dua, e np. osoba, ktra stracia prac moe si miesicami do tego nie przyzna i to przed najblisz rodzin i przyjacimi. Istniej nawet specjalne instytucje firmy zwane aribiya zapewniajce nagym bezrobotnym alibi! Dane te zaczerpnam z artykuu Magdaleny Sowik - Furt inny sposb na ycie japoskiej modziey, [na:] http://www.matsumi.pl/artykuly/Magdalena%20Slowik_furita.pdf, odczyt 17.12.2009.

16

160

innymi bezwarunkowe oddanie i mio do rodzicw czy bezwzgldne podporzdkowanie si woli panujcego18. Presja tradycyjnych wartoci szczeglnie pitnuje osoby mode. Nie dziwi wic fakt, e to przede wszystkim modzie zostaje hikikomori. Jak powiada japoskie przysowie: wystajcy gwd naley wbi. A wbija si go skutecznie ju od pierwszych lat nauki szkolnej. Wiadomo nie od dzi, e znalezienie dobrej pracy uzalenione jest od skoczenia dobrych studiw. A eby dosta si na wymarzony uniwersytet19 naley jeszcze przej przez tzw. pieko egzaminacyjne. Innymi sowy, egzaminy wstpne na renomowane uczelnie nale do bardzo trudnych, wymagajcych caych lat starannych przygotowa. Do tego dochodzi olbrzymia ilo osb przypadajca na jedno wolne miejsce. Konkurencja jest bardzo dua. Rankingi to rzecz normalna w szkoach japoskich. Ucze moe si porwnywa z najlepszymi w klasie, szkole, prefekturze, kraju. By mie szanse dostania si na studia oprcz normalnego liceum, trzeba jeszcze uczszcza na patne zajcia dodatkowe, trwajce zazwyczaj kilka godzin dziennie. S to tak zwane juku. Nie znaczy to oczywicie, e wszyscy Japoczycy do takich specjalnych szk chodz, niemniej jednak uczniowie przebywajcy poza domem przez 12 godzin nie nale do rzadkoci, zwaszcza, e odmowa partycypacji w systemie juku spotyka si z ostracyzmem. Podobnie jest z brakiem przynalenoci do jakiego klubu zaj pozalekcyjnych. Egzaminy w Japonii zdaje si nie tylko do liceum, rwnie do gimnazjum szkoy podstawowej, a nawet przedszkola. Niestety, taki system nauczania opiera si na pamiciowym przyswajaniu duych iloci materiau, nie uczc przy tym kreatywnego mylenia. Powoduje to, e wieych pracownikw, nawet po skoczeniu dobrych studiw, trzeba wysya na kursy doszkalajce do Europy czy Stanw Zjednoczonych. Ale nie jest to jedyna bolczka systemu edukacji, przestarzaego i potrzebujcego reform, nie potraficego speni pokadanych w nim oczekiwa. Wikszym problemem staje si bowiem narastajcy poziom agresji w szkoach znany pod nazw
18

Peniejszy opis rozmaitych kategorii zobowiza Japoczykw znajduje si we wspomnianej ju ksice Ruth Benedict Chryzantema i miecz. 19 Prym wiedzie synna tokijska trjca: Tdai, Kei i Waseda.

161

ijime. Jest to dugotrwae psychiczne i fizyczne zncanie si nad wybranym uczniem przez kolegw z klasy. Powodem bywa nawet najmniejsza odmienno. Nie dziwi tu opozycja grupa jednostka20. Ijime przybiera rozmaite formy, przede wszystkim jednak dotkliwego dla ofiary, bo publicznego, upokarzania. Wyzwiska czy te kompletne ignorowanie takiej osoby naley do tych agodniejszych. Co gorsza, takie zachowanie bywa czasem inicjowane przez nauczycieli! Znane s przypadki samobjstw popenianych przez przeladowanych uczniw21. Czciej jednak ofiara wybiera stanie si wspomnianym we wstpie tkkyohi, a wic uczniem odmawiajcym chodzenia do szkoy, co nieraz prowadzi do stopniowego wycofywania si z jakiegokolwiek udziau w yciu spoecznym. Tym bardziej, e jest to moliwie dziki posiadaniu wasnego pokoju. Spoeczestwo japoskie wci naley do dosy zamonych a rodziny s nieliczne. Posiadanie tylko jednego dziecka hitorikko jest rzecz powszechn, zwaszcza, e przyrost naturalny w Japonii wci spada22. Innymi sowy: rodzina moe sobie pozwoli na utrzymywanie darmozjada. Jak wida na modego czonka japoskiego spoeczestwa nieustannie wywierana jest presja zwizana z dostaniem si na dobry uniwersytet, znalezieniem przyzwoicie patnej pracy, a take zaoeniem rodziny. Dotyczy to w gwnej mierze mczyzn23:
mczyzna z racji swojej funkcji zewntrznej on jako rdo dochodw dwiga jarzmo wielu powinnoci i wiadcze. Jemu nikt nie jest nic winny, a on winien jest wszystko wszystkim. Przychodzc na wiat, tym samym zaciga dug, a sobie nie moe roci adnego prawa naturalnego. Jako japoska istota spoeczna ma obowizek wobec cesarza i narodu, wobec rodzicw, wobec nauczycieli, zwierzchnikw, wobec rodziny i podwadnych. Jest przede wszystkim jednostk

Jest to cecha charakterystyczna ijime, samo bowiem zncanie si jest niestety oczywistym i powszechnym zjawiskiem obecnym chyba w kadej szkole na wiecie. 21 Analogiczne problemy szkolnictwa wystpuj w Korei Poudniowej. 22 Dziesinski M. J., op.cit, s. 16. 23 Kobieta w konfucjaskiej hierarchii zawsze staa niej od mczyzny; ona musi by podporzdkowana mowi.

20

162

produkcyjn, czci grupy, czci jednostki pracy, czci spoeczestwa24.

Nie wszyscy s w stanie wytrzyma nigdy si nie koczcy wycig szczurw, zwaszcza gdy nie widz perspektyw na przyszo. Jedynym wyjciem, poza samobjstwem, ktre nie jest wcale tak rzadko wybierane, jest skrajne wycofanie si. Stanie si hikikomori jest wic form eskapizmu - niestety coraz bardziej powszechn. Co wicej, zjawisko hikikomori jest ju na tyle oswojone w Japonii, e modzi ludzie potrafi dobrowolnie nazywa si hikikomori, komori czy komori-zoku25, nie w peni nimi bdc, i to mimo tego, e dla czci Japoczykw termin ten ma negatywne konotacje ze wzgldu na znane przypadki agresji osb izolujcych si od spoeczestwa26. Obecnie powstaj take powieci, filmy, mangi i anime opowiadajce o hikikomori. Jednym z bardziej znanych tytuw jest NHK ni Ykoso! (wydany rwnie w jzyku angielskim jako Welcome to the NHK). Niektrzy badacze jako jedn z przyczyn zwikszania si iloci wspczesnych pustelnikw podaj wpyw mediw, takich jak dziennik Asahi Shinbun, i relacji o hikikomori, ktre te serwuj opinii publicznej27. Prawdopodobnie jeli nie nastpi reforma systemu edukacji i nie zmieni si warunki spoeczne w Japonii, problem hikikomori bdzie narasta. Dostpne wiaty wirtualne staj si bowiem coraz bardziej realne i pocigajce. Nie stanowioby to jednak problemu, gdyby tylko czowiek potrafi sobie poradzi z wasnymi demonami i presj rodowiska.

Kamiska A., Bushido, giri, ko - dzi. Wpyw tradycji na osobowo wspczesnego Japoczyka, [na:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4850/q,Bushido.giri.ko..dzis.Wplyw.tradycji.na .osobowosc.wspolczesnego.Japonczyka, odczyt 13.12.2009. 25 Plemi ukrytych jest to nawizanie do okrele takich jak bs-zoku (plemi szybkoci, gangi motocyklowe) i innych rozmaitych zoku czyli rnych rodzajw japoskich subkultur. 26 Dziesinski M. J., op.cit., s.29. 27 Furlong A., op.cit., s. 313.

24

163

Niepokojce jest ponadto, i niektrzy wskazuj ju zacztki tego problemu take w krajach Zachodu.

BIBLIOGRAFIA:
RDA KSIKOWE: Brenner R. E., Understanding manga and anime, Westport 2007 Dziesinski M. J., Hikikomori. Investigations into the phenomenon of acute social withdrawal in contemporary Japan, Honolulu 2003 Furlong, A. The Japanese hikikomori phenomenon: acute social withdrawal among young people, [w:] The Sociological Review, Volume 56 Issue 2, Keele 2008 MacWilliams M. W. (red.), Japanese Visual Culture. Explorations in the World of Manga and Anime, Armonk 2008 Nakamura H., Systemy mylenia ludw Wschodu. Indie, Tybet, Chiny, Japonia, Krakw 2005 Nowak B., Sownik znakw japoskich, Warszawa 2004 RDA INTERNETOWE: Denshi Jisho Online Japanese dictionary, [na:] http://jisho.org/words?jap=hikikomori&eng=&dict=edict Jones M., Shutting Themselves In, [na:] http://www.nytimes.com/2006/01/15/magazine/15japanese.htm l?pagewanted=3&_r=1 Kamiska A., Bushido, giri, ko - dzi. Wpyw tradycji na osobowo wspczesnego Japoczyka, [na:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4850/q,Bushido.giri.ko..dzis. Wplyw.tradycji.na.osobowosc.wspolczesnego.Japonczyka Sowik M. - Furt - inny sposb na ycie japoskiej modziey, [na:] http://www.matsumi.pl/artykuly/Magdalena%20Slowik_furita.pdf

164