Materialy Inz

MATERIAY INYNIERSKIE (WIADOMOCI PODSTAWOWE) Wykad dla I roku Wydziaw mechanicznych Politechniki Warszawskiej
MATERIAY INYNIERSKIE
(WIADOMOCI PODSTAWOWE)
Wykad dla I roku Wydziaw Mechanicznych Politechniki Warszawskiej Wymiar 30 godzin (E)
Materiay pomocnicze do wykadu (preskrypt)
Politechnika Warszawska Wydzia Inynierii Materiaowej Warszawa 1997 r
1. Wstp KSZTACENIE STUDENTW WYDZIAW MECHANICZNYCH W ZAKRESIE IN YNIERII MATERIA OWEJ. Materiay s endemiczne dla wszystkich specjalnoci inynierskich i bez nich inynier nie moe wykonywa swego zawodu. Zrozumienie dla tego faktu potwierdza analiza programw studiw inynierskich w renomowanych uczelniach zagranicznych, w ktrych przedmioty z zakresu inynierii materiaowej lokowane s na 11 roku studiw w znacznym wymiarze godzinowym (zwykle 40 do 60 godzin, oraz laboratorium). Istotn spraw dla programw tych przedmiotw jest wywaenie udziau wiedzy podstawowej i wiadomoci inynierskich, a take wybr metod nauczania. Jest faktem bezspornym, e inynier mechanik realizuj swoje koncepcje i projekty musi dokonywa wyboru wrd bardzo licznych materiaw konstrukcyjnych lub funkcjonalnych, a wszelkie bdy w dokonanym wyborze mog skutkowa uszkodzeniem lub zniszczeniem zaprojektowanego urzdzenia (konstrukcji). Inynier mechanik moe odwoywa si do konsultacji lub pomocy specjalistw, ale musi potrafi sformuowa problem materiaowy: okreli warunki pracy w sposb zrozumiay dla specjalisty. Coraz waniejszymi we wspczesnej technice i stanowicymi o konkurencyjnoci wyboru (konstrukcji) s takie parametry materiau jak cena, masa jednostkowa (a waciwie stosunek wskanikw wytrzymaociowych do masy jednostkowej), moliwoci zagospodarowania odpadw produkcyjnych oraz wyrobw po okresie ich eksploatacji. Bardzo istotnym parametrem jest tzw. ekologiczne obcienie rodowiska. Podstawowym wymogiem przy nowoczesnym wyborze materiaw jest traktowanie rwnorzdnie rnych ich rodzajw (metale, polimery, ceramika, kompozyty) tak, aby funkcja celu moga by zrealizowana przy najmniejszych kosztach materiaowych i eksploatacyjnych. Nie jest wic moliwe (poza trywialnie prostymi przypadkami) siganie wycznie do banku danych o waciwociach materiaw - tak uzyskane informacje w wikszoci przypadkw mog suy tylko do wstpnego wytypowania jednego lub kilku materiaw. Modyfikacja programw studiw musi stawia jako cel dydaktyczny obudzenie zainteresowania przedmiotem inynieria materiaowa przez wykazanie jego przydatnoci dla wykonania zawodu inyniera. Mona to uzyska przez realizacj nastpujcych zada dydaktycznych: 1) Przedstawienie obcie lub warunkw pracy powodujcych uszkodzenie lub zniszczenie wyrobu w przypadku nieprawidowego wyboru materiau. 2) Scharakteryzowanie najwaniejszych grup materiaw konstrukcyjnych z uwzgldnieniem podstaw ksztatowania ich waciwoci. 3) Scharakteryzowanie wanych dla obsugiwanego Wydziau rodzajw materiaw (np. obszaru materiaw funkcjonalnych). 4) Przedstawienie metodyki postpowania przy doborze materiau.
2. Zestawienie tematw wykadw (1 rok studiw, 2 godziny tygodniowo) 1) Systematyka obcie mechanicznych i wynikajcych z nich napre. Podstawowe wskaniki wytrzymaociowe. 2) Charakterystyka mechanizmw niszczcych powierzchni wyrobw (cieranie, korozja, zmczenie). 3) Systematyka pkni: przy obcieniach quasi statycznych, dynamicznych, zmczeniowych, pezaniu. 4) Charakterystyka grup tworzyw metalicznych, z uwzgldnieniem m.in. poziomu wskanikw wytrzymaociowych, odpornoci na korozj, ceny. 5) jw. dla tworzyw polimerowych. 6) jw. dla tworzyw ceramicznych. 7) jw. dla kompozytw. 8) Typowe zastosowania grup materiaw (wg. poz. 4 do 7) lub wybranych materiaw. 9) Sposb (metodyka) postpowanie przy doborze materiaw. 10) Przykady doboru materiaw na konkretne wyroby (konstrukcje). Zestaw rysunkw znajdujcych si na nastpnych stronach ma speni dwa zadania: 1) Ma stanowi sugesti interpretacji zapisw programu - adresowan do wykadowcw przedmiotu Materiay inynierskie - Wiadomoci podstawowe" jako przedmiotu bazowego dla wydziaw mechanicznych. 2) Ma stanowi elementy preskryptu dostpnego dla studentw, uatwiajcego ledzenie wykadu i zwalniajcego ich od wykonywania czci rysunkw i zapisywania niektrych informacji liczbowych lub definicji. Pierwsza liczba numeracji rysunku odnosi si do numeru wykadu, druga liczba - jest kolejnym numerem rysunku w ramach konkretnego wykadu.
Temat 1: SYSTEMATYKA OBCIE MECHANICZNYCH I WYNIKAJCYCH Z NICH NAPRE. PODSTAWOWE WSKANIKI WYTRZYMAOCIOWE. Wykad 3h 1) Definicja napre (naprenia styczne i normalne). 2) Systematyka obcie statycznych (rozciganie jednoosiowe, ciskanie jednoosiowe, zginanie, skrcanie, cinanie, rozciganie dwuosiowe, ciskanie trjosiowe-ciskanie hydrostatyczne). 3) Klasyfikacja materiaw na podstawie ich wiza (wizania metaliczne, jonowe, kowalencyjne, siy midzyczsteczkowe). 4) Reakcja materiaw na obcienie (na podstawie krzywych rozcigania): 4.1 Odksztacenie spryste (definicja odksztace: przy rozciganiu, przy ciskaniu i odksztace objtociowych, prawo Hooke'a, mechanizm odksztacenia. 4.2 Odksztacenie plastyczne tworzyw metalicznych (dyslokacje jako podstawowy rodzaj defektw struktury krystalicznej, dyslokacyjny mechanizm odksztacenia plastycznego metali, rola defektw struktury krystalicznej w odksztaceniu materiaw metalicznych). 4.3 Odksztacenie elastomerw wynikajce ze specyfiki materiaw polimerowych. 4.4 Odksztacenie lepkospryste. 5) Wskaniki wytrzymaociowe materiau wynikajce z charakteru obcienia (definicje, metody wyznaczania): 5.1 Wytrzymao na obcienia statyczne (modu sprystoci: modu Younga (E), modu ciliwoci (K), modu Kirchhoffa (G), wytrzymao na rozciganie Rm, wskaniki plastycznoci: wyrana granica plastycznoci R, umowna granica plastycznoci R02, wyduenie A, przewenie Z, odporno na kruche pkanie, twardo (oglna). 5.2Wytrzymao na obcienia dynamiczne (udarno). 5.3 Wytrzymao na pezanie (wytrzymao na pezanie, krzywe zalenoci wytrzymao ci na pezanie od czasu prby, granica pezania). 5.4Wytrzymao zmczeniowa (wytrzymao zmczeniowa Zo stosunek wytrzymaoci zmczeniowej do wytrzymaoci na rozciganie). 6) Rola gstoci i ceny przy wyborze materiaw na podstawie wskanikw waciwoci wytrzymaociowych. Zalecana literatura: 1. M.F. Ashby i D.R.H. Jones, Engineering Materials, Pergamon, Oxford, 1993, przetumaczona na jzyk polski, wydana przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, cz pierwsza Warszawa 1995, cz druga- Warszawa 1996. 2. M.F. Ashby, Materials Selection in Mechanical Design, Pergamon Oxford, 1992, wydane przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1997. 3. A.G. Guy, Wprowadzenie do nauki o materiaach, PWN, Warszawa, 1997. 4. L.A. Dobrzaski, Metaloznawstwo i obrbka cieplna stopw metali, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice, 1993.
Rys. 1.1 Systematyka obcie statycznych.
Rys. 1.2 Odksztacenia: a)przy rozciganiu b)przy ciskaniu c)odksztacenie objtociowe.
Rys. 1.3 Energia i siy midzyatomowe.
Rys. 1.4 Wykres rozcigania metali.
Schematy rodzajw sieci przestrzennych (wedug A. Bravais'go)
Rys. 1.5 Schematy rodzajw sieci przestrzennych.
Rys. 1.6 Defekty punktowe: a), b) atomy obce c) wakans d) atom midzywzowy.
Rys. 1.7 Dyslokacja: a) krawdziowa b) rubowa.
10
Rys. 1.8 Schemat wspinania si dyslokacji krawdziowej: a) dodatniego w wyniku dyfuzji wakansw do dyslokacji b)ujemnego w wyniku dyfuzji atomw do dyslokacji.
Rys. 1.9 Schemat wskoktowej granicy daszkowej o kcie dezorientacji Q.
Rys. 1.10 Schemat struktury polikrystalicznej metali.
11
Rys. 1.11 Defekty struktury krystalicznej.
Rys. 1.12 Rzeczywisty wykres rozcigania stali niskowglowej.
12
Systematyka obcie mechanicznych i wynikajcych z nich napre. Podstawowe wskaniki wytrzymaociowe
Rys. 1.13 Twardo i jej pomiary.
13
Rys. 1.14 Odporno na kruche pkanie w zalenoci od gruboci prbki dla stopu na osnowie aluminium.
Rys. 1.15 Prba udarnoci: a)schemat mota wahadowego b)ksztat i pooenie prbki.
14
Rys. 1/16 Wykres zmczeniowy Wolhera: ZK - wytrzymao zmczeniowa przy maej liczbie cykli ZO - ograniczona wytrzymao zmczeniowa ZZ - nieograniczona wytrzymao zmczeniowa. Tabela Oszczdnoci wynikajce ze zmniejszenia masy wyrobu Przemys Oszczdnoci (umowna jednostka masy) Samochodowy 1 Lotnictwo cywilne 100 Lotnictwo wojskowe 1000 Kosmiczny 10000
15
Temat 2: CHARAKTERYSTYKA MECHANIZMW NISZCZCYCH POWIERZCHNI WYROBW (CIERANIE, KOROZJA, ZMCZENIE). Wykad 3h 1) Przyczyny zuycia powierzchni wyrobw (tarcie, zmczenie, korozja). 2) cieranie (charakterystyka powierzchni przedmiotu, analiza kontaktu fizycznego dwch powierzchni, odporno na zuycie, smarowanie, mechanizmy przebiegu zuycia powierzchni materiau spowodowane tarciem (zuycie cierne, zuycie adhezyjne). 3) Korozja (niszczenie materiaw pod wpywem reakcji z otaczajcym rodowiskiem; mechanizmy korozji: chemiczny i elektrochemiczny; gwne typy zniszcze korozyjnych: korozja rwnomierna, werowa, selektywna, midzy krystaliczna, napreniowa; procesy utleniania metali; metody ochrony przed korozj). 4) Zmczenie (warunki zachodzenia procesu zmczenia, podstawowe pojcia opisujce zjawisko zmczenia, prba zmczenia, mechanizm zmczenia, skutki procesu zmczenia dlatrwaoci materiaw).
Zalecana literatura: 1. M. F. Ashby i D.R.H. Jones, Engineering Materials, Pergamon, Oxford, 1993, wydana w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne 1996. 2. L.A. Dobrzaski, Metaloznawstwo i obrbka cieplna stopw metali, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice 1993. 3. M. Hebda, A. Wachal, Trybologia, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa , 1980. 4. S. Kocada, Zmczeniowe pkanie metali, WNT, Warszawa, 1985.
16
CHARAKTERYSTYKA MECHANIZMW NISZCZCYCH POWIERZCHNIWYROBW (CIERANIE, KOROZJA, ZMCZENIE)
Rys. 2.1 Model warstwy wierzchniej (WW) ciaa staego: G - grubo warstwy wierzchniej B - struktura warstwy wierzchniej U - utwardzanie (umocnienie) strefy rodkowej Sw - skaenia warstwy wierzchniej s - naprenia wasne warstwy wierzchniej
1 - mikropknicia 2 - szczelina 3 - rzadzizna 4 -pory 5 - wyrwa 6 - wtrcenie
Rys. 2.2 Uproszczony model warstwy wierzchniej po obrbce plastycznej
17
Rys. 2.3 Model dynamiczny elementarnych procesw zuywania: a)bruzdowanie b)cinanie nierwnoci c)cinanie nierwnoci cierniwem przez wystp nierwnoci d)odksztacenie plastyczne materiau.
Rys. 2.4 Powierzchnia metalu z zaznaczeniem ogniw lokalnych.
Rys. 2.5 Mechanizm reakcji metalu z tlenkiem wedug mechanizmu: a)chemicznego b)elektrochemicznego.
18
Rys. 2.6 Atypowe uszkodzenia korozyjne: a)korozja rwnomierna b)korozja werowa c)korozja selektywna d)korozja midzykrystaliczna e)pkanie korozyjne.
Rys. 2.7 Schemat praw kinetycznych utleniania metali.
19
Rys. 2/8 Ochrona przed korozj: a) anoda - warstwa Zn, katoda - stal chroniona przed atakiem korozji nawet przy zdarciu warstwy ZN b)nieuszkodzona warstwa Sn - ochrania powierzchni stali przed korozj, przy uszkodzonej warstwie Sn stal staje si anod i nastpuje przypieszenie procesu korozji.
Rys. 2/9 Mikroodksztacenia w obszarach trybologicznych podczas zuycia zmczeniowego: a) kilka po zakrzywionej bieni b)kulka po paszczynie c) walec po paszczynie d)walec po walcu e) zby k zbatych.
Rys. 2.10 Przykad wau cyklicznie obcionego.
20
Rys. 2.11 Schemat obcienia cyklicznego: a)obcienie wedug krzywej harmonicznej o jednym maksimum i jednym minimum b)wedug krzywej nieharmonicznej o jednym maksimum i jednym minimum c) wedug krzywej o dwch minimach.
Rys. 2.12 Schemat dwuetapowego wzrostu pknicia zmczeniowego zarodkujcego przy powierzchni.
21
Temat 3:
SYSTEMATYKA PKNI: PRZY OBCIENIACH QUASISTATYCZNYCH, DYNAMICZNYCH, ZMCZENIOWYCH, PEZANIU. Wykad 2.5h
1) Znaczenie procesu pkania w eksploatacji materiaw. 2)Obcienie w trakcie pracy i rozkad napre prowadzcych do pkania. 3) Klasyfikacja pkni (zdefiniowanie podstawowych terminw tj. pknicie: plastyczne,kruche, zmczeniowe, przy pezaniu, przeom: plastyczny, kruchy, midzykrystaliczny, transkrystaliczny, zmczeniowy). 4) Mechanizm pkania (kruche pkanie: oglne podstawy obejmujce zarodkowanie mikropkni, rozprzestrzenianie si mikropkni, naprenie pkania, skonno materiaw do kruchego pkania (K,c), pkanie plastyczne - rodzaje plastycznego zniszczenia). 5) Wpyw czynnikw zewntrznych na zjawisko pkania materiaw (naprenia cieplne, stanpowierzchni, orodek otaczajcy). 6) Charakterystyka zjawiska pkania w rnych materiaach (*) (metale, kompozyty, ceramika). 7) Pezanie (wpyw temperatury na wytrzymao i plastyczno materiaw, charakterystyka pezania, konsekwencja procesu pezania dla eksploatacji materiau, pkanie przy pezaniu, charakterystyka procesu pkania dla rnych materiaw). 8)Pkanie zmczeniowe (powstawanie i rozprzestrzenianie si pkania zmczeniowego, czynniki wpywajce na wytrzymao zmczeniow). (*) ze szczeglnym omwieniem zjawiska pkania w materiaach stanowicych gwny przedmiot zainteresowania obsugiwanego wydziau (kierunku studiw). Zalecana literatura: 1. M.F. Ashby i D.R.H. Jones, Engineering Materials, Pergamon, Oxford, 1993, wydana w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1996. 2. A.G. Guy, Wprowadzenie do nauki o materiaach, PWN, Warszawa, 1977. 3. M.L. Benisztejn, W.W. Zajmowskij, Struktura i wasnoci mechaniczne metali, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 1973. 4. L.A. Dobrzaski, Metaloznawstwo i obrbka cieplna stopw metali, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice, 1993. 5. S. Erbel, K. Kuczyski, Z. Marciniak, Obrbka plastyczna, PWN, Warszawa, 1986.
22
Rys. 3.1 Zaleno energii uwalnianej I i pochanianej - II w wyniku wzrostu pknicia.
Rys. 3.2 Schemat rozwoju pkni: a)w warunkach zmczenia, b)w warunkach zmczenia i pezania, c)w warunkach pezania.
Rys. 3.3 Rozwj pkni cia upliwego
23
Rys. 3.4 Rozrost pknicia w wyniku plastycznego rozrywania
Rys. 3.5 Zmiany dugoci pknicia w wyniku pozornego i rzeczywistego rozprzestrzeniania si pknicia: a) schemat, b)zaleno caki energii odksztacenia u wierzchoka pknicia od przyrostu dugoci pknicia.
24
Rys. 3.6 Kruszenie bloku cementu lub betonu na skutek ciskania.
Rys. 3.7 Zaleno naprenie - odksztacenie dla rozcigania i ciskania ceramiki
Rys. 3.9 Miejsce powstawania pkni w warunkach zmczenia wysokocyklowego.
25
Rys. 3.10 Krzywa pezania z odpowiadajcymi poszczeglnym etapom pezania strukturami.
26
Temat 4: CHARAKTERYSTYKA GRUP TWORZYW METALICZNYCH Z UWZGLDNIENIEM M.IN. POZIOMU WSKANIKW WYTRZYMAOCIOWYCH, ODPORNOCI NA KOROZJ, CENY. Wykad 6h 1) Klasyfikacja tworzyw metalicznych z przykadami typowych zastosowa, waciwoci i ceny (w postaci tabeli prezentujcej typowe waciwoci, zastosowania i przykadowe ceny grup stopw Fe, Cu, Al, Ni, Ti przedstawionych poniej): 1.1 Stopy elaza (stale niskowglowe, stale redniowgowe, stale niskostopowe, stale wysokostopowe, eliwa). 1.2Stopy miedzi (mied techniczna, mosidze, brzy, miedzionikle). 1.3 Stopy aluminium (aluminium techniczne, stopy do obrbki cieplnej i plastycznej, stopy odlewnicze z Si, stopy Al-Li). 1.4Stopy Ni (techniczny Ni, monel, superstopy na bazie niklu). 1.5Stopy Ti (stopy jednofazowe, stopy wielofazowe). 2) Wpyw struktury tworzyw metalicznych na ich waciwoci: struktura krystaliczna, struktura roztworw staych, faz midzymetalicznych i szkie metalicznych, defekty struktury krystalicznej (punktowe, liniowe, powierzchniowe i objtociowe), pojcie fazy, materiay wielofazowe, ksztatowanie struktury tworzyw metalicznych, ukady rwnowagi faz jako narzdzie pomocne w ksztatowaniu mikrostruktury tworzyw metalicznych (ukad Sn-Pb - przykad sucy do omwienia idei ukadw rwnowagi, ukady Cu-Ni i Cu-Zn - przykady rnego stopnia skomplikowania ukadw rwnowagi), przechodzenie, segregacja, podstawowe sposoby polepszania waciwoci mechanicznych tworzyw metalicznych (umocnienie roztworowe, umocnienie odksztaceniem, rozdrobnienie ziarn, umocnienie wydzieleniami i czstkami) z uwzgldnieniem stabilnoci wytworzonych struktur. 3) Stopy elaza jako tworzywa metaliczne najczciej stosowane w technice (ukad elazocementyt, rola zawartoci wgla i wynikajcy std podzia stali, hartowanie i odpuszczanie, wykresy CTP, hartowno, najczstsze bdy popeniane przy obrbce cieplnej stali, stale szybkotnce, stale austenityczne, eliwa). 4) Metody przetwarzania tworzyw metalicznych: odlewanie, przerbka plastyczna na zimno, przerbka plastyczna na gorco, spiekanie, skrawanie, czenie (zgrzewanie i spawanie, strefa wpywu ciepa). 5) Obrbki powierzchniowe. 6) Wpyw temperatury na wasnoci tworzyw metalicznych: prg kruchoci (stale wglowe, stale niskostopowe), stale austenityczne jako przykad materiaw kriogenicznych, wytrzymao w podwyszonych temperaturach (temperatura homologiczna, wpyw struktury), pezanie (wpyw struktury, stale wglowe i niskostopowe, stale austenityczne, suprerstopy, materiay na bazie faz midzymetalicznych), odporno korozyjna i erozyjna (pasywacja, obrbki powierzchniowe).
27
Zalecana literatura: 1. M.F. Ashby i D.R.H. Jone, Engineering Materials 2, Pergamon, Oxforf, 1992, wydana w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1997. 2. M. Tokarski, Metaloznawstwo metali i stopw nieelaznych w zarysie, Wyd. lsk 1985. 3. A. Ciszewski, T. Radomski, A. Szumer, Metalowe tworzywa konstrukcyjne, WPW, Warsza wa, 1980. 5. K. Przybylowicz, Metaloznawstwo, WNT, Warszawa, 1992. 6. A. Ciszewski, T. Radomski, A. Szumer, Materiaoznawstwo, WPW, Warszawa, 1986. 7. S. Prowans, Metaloznawstwo, PWN, Warszawa, 1988. 8. S. Prowans, Struktura Stopw, PWN , Warszawa, 1998. 9. S. Rudnik, Metaloznawstwo, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1994.
28
Rys. 4.1 Rozkad temperatur na pacie samolotu acie samolotu Concorde przy prdkociach 2,2 Ma i samolotu wojskowego przy 3,0 Ma
Rys. 4.2 Wytrzymao i wzgldny koszt na jednostk objtoci rnych materiaw
29
Rys. 4.3 Wspczynnik intensywnoci napre i wytrzymao rnych materiaw
Rys. 4.4 Czasowa wytrzymao na pezanie R rnych metali i stopw arowytrzymaych w zalenoci od temperatury badania (wedug ASM - Metals Handbook)
30
Rys. 4.5 Komrki elementarne podstawowych sieci w jakich krystalizuj metale
Rys. 4.6 Ukad ziarn w metalu
Rys. 4.7 Schemat struktury polikrystalicznej metali
Rys. 4.8 Sie przestrzenna roztworu staego (model paski): a) rnowzowego, b) midzywzowego, c) pustowzowego
31
Rys. 4.9 Typy mikrostruktur: a) ziarnista, b) pytkowa, c) kulkowa, d) iglasta, c) dyspersyjna
Rys. 4.10 Ukad Cu-Ni
Rys. 4.11 Schematyczne przedstawienie reguy dwigni a) wykres rwnowagi, b) regua dwigni
Rys. 4.12 Ukad rwnowagi fazowej ow-cyna
Rys. 4.13 Ukad Cu-Zn
32
Rys. 4.14 Zaleno twardoci HB (linie cige) i przewodnoci elektrycznej G (linie przerywane)od typu ukadu rwnowagi (schemat): a) roztwr stay, b) mieszanina skadnikw, c) mieszanina roztworw staych z eutektyka, d) ukad z fazami midzymetalicznymi
Rys. 4.15 Typowe mikrostruktury stopw metali: a) struktura jednofazowa (terryt, pow. 100x), b) wydzielenia oowiu z mosidzu manganowo-oowiowo-lazowym MM47 (pow. 500x), c) struktura dendrytyczna mosidzu MKO80 (pow. 100x), d) faza a na tle mieszaniny entektycznej 2+Si (silumin, pow. 100x).
33
Rys. 4.16 Krzywe chodzenia czystego elaza
Rys. 4.17 Ukad elazo-wgiel [13]
34
Rys. 4.18 Wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali wglowych
Rys. 4.19 Schemat zmian wielkoci ziania stali w wyniku nagrzewania do temperatury wyszej od Ac1 i nastpnego chodzenia
Rys. 4.20 Zaleno szybkoci zarodkowania (u), szybkoci dyfuzji (D) i energii swobodnej (F) od przechodzenia
35
Rys. 4.21 Schemat przebiegu przemiany perlitycznej tworzenie si pytek cementytu i ferrytu z przechodzonego austenitu,
Rys. 4.22 Schemat wzrostu czoowego pytek perlitu (wedug R.F. Mehla i W.C. Hagela)
Rys. 4.23 Fotomikrografia perlitu pytkowego; '500
Rys. 4.24 Fragment wykresu Fe Fe3 C z zaznaczonymi zakresami temperatury wyarzania i hartowania staliw wglowych
36
Rys. 4.25 Schemat stanowiska do prb hartownoci metod chodzenia od czoa; 1 - zbiornik z wod, 2 - wanna, 3 - zawr, 4 - dysza wodna, 5 - przesona, 6 - uchwyt prbki, 7 -prbka
Rys. 4.26 Pasmo hartownoci stali 35SG
Rys. 4.27 Zaleno twardoci od zawartoci wgla 1 - martenzytu, 2 - stali hartowanej od temperatury Ac1,3 + 30oC, 3 - struktury pmartenzytycznej
Rys. 4.28 Wpyw temperatury odpuszczania na wasnoci mechaniczne zahartowanej stali zawierajcej 0,4% C
37
Rys. 4.29 Schematyczne wykresy przemian austenitu przechodzonego stali wglowej podeutektoidalnej a) CTP przy chodzeniu izotermicznym, b) CTPc przy chodzeniu cigym; g - austenit, a ferryt, P - perit, B - bairiit, M - martenzyt
Rys. 4.30 Schemat powstawania napre cieplnych (bez strukturalnych) podczas chodzenia w wodzie waka stalowego o rednicy 100 mm (wedug A. Rosse) a) zmiany temperatury, b) zmiany napre, c) rozkad napre na przekroju poprzecznym waka po ochodzeniu, W temperatura odpowiadajca maksymalnym napreniom rozcigajcym na powierzchni
38
Rys. 4.31 Schemat wpywu wydzielania wglikw typu M C na zmiany stenia wgla i chromu w pobliu granicy ziarn w stalach wysokochromowych a) uwraliwionych na korozj midzykrystaliczn, b) odpornych na ten rodzaj korozji w wyniku przeduenia czasu i podwyszenia temperatury wygrzewania (wedug E. C. Baina)
Rys. 4.32 Schemat wpywu przemian fazowych podczas odpuszczania na twardo stali szybkotncych (wedug G. Stevena, A.E. Nehrenberga i T.H. Philipsa)
Rys. 4.33 Wpyw molibdenu oraz temperatury odpuszczania na twardo stali zawierajcej 0,35% C
Rys. 4.34 Zawarto wgla w nawglonej warstwie wierzchniej stali 20, w zalenoci od temperatury, nawglania i odlegoci od powierzchni prbki; temperatura nawglania: 1 -925C, 2 - 900C, 3 - 870C
39
Rys. 4.35 Struktura eliwa w zalenoci od cznej zawartoci wgla i krzemu oraz gruboci cianki odlewu wg F. Greinera i T. Klingsensteina: pole I - eliwo biae, II - eliwo pstre, III eliwo perlityczne, IV - eliwo perlityczno-ferrytyczne, V - eliwo ferrytyczne
Rys. 4.36 Wydzielenia grafitu w eliwie: a) grafit patkowy, b) grafit kulkowy, c) grafit gwiazdkowy, d) wgiel arzenia. Pow. 100 '
40
Rys. 4.37 Wpyw pierwiastkw stopowych na wytrzymao Cu
Rys. 4.38 Przesycanie roztworu staego
Rys. 4.39 Stadia starzenia stopu Al-Cu (schemat): a) przesycona faza k, b) strefa GPI, c) strefa q", d) faza u
Rys. 4.40 Wpyw temperatury i czasu starzenia na twardo stopu Al z dodatkiem 4% Cu (wedug A.P. Gulajewa)
41
Rys. 4.41 Mechanizm polizgu dyslokacji midzy wydzieleniami: a) L r, b) L r, c) L r
Rys. 4.42 Schemat linii i pasm polizgu na powierzchni krysztau odksztaconego plastycznie (wedug S. Kalpakijana)
Rys. 4.43 Krzywa rozcigania mikkiej stali wykazujcej przystanek plastycznoci 1 pocztkowy przebieg krzywej do chwili przerwania obcienia, 2 - przebieg krzywej po krtkiej przerwie (okoo 1 minuty), 3 przebieg krzywej po dugiej przerwie (20 godzin)
Rys. 4.44 Schemat zalenoci wasnoi wytrzymaociowych metali od gstoci wad budowy krystalicznej
42
Rys. 4.45 Zmiana waciwoci w procesie rekrystalizacji
Rys. 4.46 Schematy mechanizmw zarodkowania podczas rekrystalizacji a) przez migracj granic podziarn, b) w wyniku koalescencji podziarn A, B i C (AB i ABC - poczone podziarna), c) przez migracj odcinkw szerokoktowych granic ziarn pierwotnych (wedug H.J. McQueena i W.J. Mc G. Tegarta)
43
Rys. 4.47 Prg kruchoci
Rys. 4.48 Wpyw temperatury badania i stenia niklu na udarno stali (wedug T.N. Armstronga i G.R. Brophyug T.N. Armstronga i G.R. Brophy'ego)
44
Rys. 4.49 Zaleno granicy plastycznoci Rt, czasowej wytrzymaoci na pezanie RZ/t/ti czasowej granicy pezania Rx/t/t stali 10H2M od temperatury badania, t g- temperatura graniczna Rys 4.49 Schemat nastpstwa rnych procesw technologicznych do przerysowania
Rys. 4.50 Odlewanie piaskowe. Cieky stop wlewany jest do dzielonej formy piaskowej. a) Odlewanie piaskowe. Cieky stop wlewany jest do dzielonej formy piaskowej b)Cinieniowe odlewanie kokilowe. Ciecz jest przetaczana do dzielonej formy metalicznej
45
Rys. 4.51 Schemat B.B. Gulajewa [55] pynicia, krystalizacji i zatrzymania strugi metalu w kanaach
Rys. 4.52 Zaleno lejnoci L, od rodzaju wykresu rwnowagi [55]
Rys. 4.53 Zaleno energii swobodnej zarodka jednorodnego od promienia dla kilku temperatur
46
Rys. 4.54 Zaleno temperatury fazy ciekej i temperatury jej krzepnicia od odlegoci od powierzchni midzyfazowej faz ciekej i staej
Rys. 4.55 Warunki przejcia od mechanizmu wzrostu komrkowego do dendrytycznego w zalenoci od stenia pocztkowego domieszki C0 i liniowej szybkoci krystalizacji ut
Rys. 4.56 Schemat struktury wlewka stalowego; 1 - strefa krysztaw zamroonych, 2 - strefa krysztaw kolumnowych, 3 - strefa rwnoosiowych dendrytw, 4 -jama skurczowa
47
Rys. 4.57 Przerbka plastyczna metali a)Walcowanie. Przekrj ksa lub prta zmniejszany jest w wyniku ciskajcego odksztacenia pomidzywalcami. Proces moe by prowadzony na gorco (T>0,55Tm ), pgorco (0,35Tm <T<0,55Tm ) lub na zimno (T<0,35T ). b)Kucie. Ks lub odkuwka wstpna uzyskuje ostateczny ksztat w wyniku odksztacania pomidzy twardym stemplem i matryc. Podobnie jak w przypadku walcowania, proces moe by prowadzony na gorco, pgorco lub na zimno. c)Wyciskanie. Tok wymusza pynicie materiau przez oczko matrycy, w wyniku czego
Rys. 4.58 Schemat tekstury wknistej w drucie otrzymuje si wyrb w postaci cigego graniastosupa. Wyciskanie na gorco prowadzi si w temperaturach do 0,97m ; na zimno - w temperaturze otoczenia. d)Toczenie. Pprodukt, unieruchomiony na brzegach, odksztacany jest stemplem do postaci kocowej.
48
Rys. 4.59 Ksztat wytoczki z blachy: a) nie majcej anizotropii wasnoci, b) z anizotropi wyduenia spowodowan tekstur
Rys. 4.60 Badania makroskopowe: a) przekrj poduny gwintu walcowanego, b) przekrj poduny kutego haka
Rys. 4.61 Izostatyczne prasowanie na gorco. Proszek w cienkociennej formie wstpnej jest nagrzewany i prasowany przez cinienie gazu znajdujcego si na zewntrz
49
Rys. 4.62 a)Obrbka skrawaniem. Toczenie (u gry) i frezowanie (poniej). Utwardzone ostrze narzdzia odcina wir z powierzchni obrabianego materiau b)Szlifowanie. Rol narzdzia skrawajcego speniaj ostre ziarna cierniwa - jest to rodzaj
mikroskrawania.
50
Rys. 4.64 Elementy czce (a) czenie wkrtami; (b) nitowanie; (c) czenie zatrzaskiem klamrowym; (d) czenie zatrzaskiem wewntrznym; (e) czenie zatrzaskiem zewntrznym; (f) zatrzaskowe poczenie prta z blach
Rys. 4.65 Spawanie. Palnik lub uk elektryczny stapia zarwno materia czonych elementw jak i metaliczny materia czcy. Otrzymujemy poczenie bdce efektem jakby odlewania w maej skali.
Rys. 4.66 Schemat struktury wielowarstwowego zcza doczoowego ze stali anstenitycznej rystyczna transkrystalizacja metalu spoiny
51
Temat 5: CHARAKTERYSTYKA TWORZYW POLIMEROWYCH Z UWZGLDNIENIEM M.IN. POZIOMU WSKANIKW WYTRZYMAOCIOWYCH, ODPORNOCI NA KOROZJ, CENY. Wykad 2.5h 1) Istota budowy chemicznej i fizycznej polimerw; jej wpyw na waciwoci makroskopowe. Rnice i podobiestwa midzy polimerami, metalami i innymi materiaami technicznymi. 2) Podzia, nazwy, skrty nazw: przykady z akcentem na polimery nowoczesne. 3) Stany mechaniczne, postacie strukturalne; ich przemiany w polach si. 4) Waciwoci mechaniczne w kontekcie budowy, w tym zwaszcza: zjawiska relaksacyjne, mechaniczni odksztacenia, pezanie, relaksacja napre, waciwoci wytrzymaociowe w stanach sprystym-kruchym, sprystym z wymuszon elastycznoci tzn. lepkosprystym, w stanie wysokoelastycznym i plastycznym. 5) Wraliwo polimerw na zmiany temperatury; temperatury rzeczywiste charakterystyczne (Tg Tp, Tm, Tr) i umownie charakterystyczne (TVIC, Tmart, THDT) i ich uyteczno. 6) Krzywe termochemiczne, przemiany stanu i postaci w funkcji odksztacenia, polimery termoodporne zwaszcza fluorowe, silikonowe, poliarylowe, sulfonowe, siarczkowe, polieteroketonowe, polieteroimidowe, polibeenzoimidowe, polibenzimidazolowe, polimidoimidowe, pprzewodnikowe, piezoelektryczne, itp. 7) Przyadowe zastosowania wybranych grup polimerw, zwaszcza nowoczesnych i termoodpornych. Zalecana literatura: 1.1. Gmin, J. Ryszkowska, B. Markiewicz, Materiay polimerowe, Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa, 1995 w druku. 2. J. Kapko, T. Czekaj, P. Huczkowski, J. Polczak, Podstawy przetwrstwa tworzyw sztucznych, Politechnika Krakowska, wyd. 2, Krakw, 1994. 3. N.G. Mc. Grum i inni, Principles of Polymer Engineering, Oxford Science Publ, International Student Edition, Oxford University Press, Oxford, New York, Tokyo, 1994. 4. J.J. Pielichowski i inni, Technologia tworzyw sztucznych, WNT, wyd. III, Warszawa, 1992. 5.R. Sikora, Tworzywa wieloczsteczkowe, rodzaje, waciwoci, struktura, Politechnika Lubelska, Lublin, 1991. 6. W. Surowiak, S. Chudzyski, Tworzywa sztuczne w budowie maszyn, WNT, wyd. II, Warszawa, 1971. 7. H. Sachtling - W. ebrowski, Tworzywa sztuczne-poradnik, wyd. II, WNT, Warszawa, 1978.
52
Tab. 5.1. Wybrane cechy i pojcia opisujce materiay polimerowe.

Lp. Wybrane cechy i pojcia (synonimy) Definicje, objanienia 1 2 3 Wikszo polimerw zawiera: C, H, O, N; niektre zawieraj 1 Rodzaje atomw ponadto: Si, B, F, Cl, Br, S i czasami inne Czsteczki zbudowane z bardzo duej liczby jednostek 2 Makroczsteczki (wielkie czsteczki) podstawowych zwanych te merami. Jednostki podstawowe Powtarzajce si n razy (n=103-104) w makroczsteczce takie same 3 makroczsteczki (mery) ukady atomw. Sposb przestrzennego uoenia wzgldem siebie powizanych ze sob chemicznie merw w makroczsteczce. Rozrnia si przede 4 Konfiguracja makroczsteczek wszystkim konfiguracje: liniow, rozgazion, sieciowan, i rzadziej inne. Zdolno merw i segmentw makroczsteczek do licznych zmian 5 Gitko czsteczek konformacji (pooenie), wystpuje w makroczsteczkach wikszoci polimerw; Polimery (materiay polimerowe, Zbir makroczsteczek o identycznej budowie merw jednakowo 6 tworzywa lub zwizki powizanych wizaniami chemicznymi. wielkoczsteczkowe) 7 Budowa fizyczna (struktura) Amorficzna, krystaliczna Tkruch - temperatura kruchoci, Tg - temperatura zeszklenia, Tp temperatura plastycznoci (pynicia), 8 Temperatury charakterystyczne Tm - temperatura topnienia fazy krystalicznej, Tr - temperatura rozkadu. Stany mechaniczne (sposb Sprysty, od temperatur najniszych do Tkruch lepkosprysty 9 reagowania na naprenia) (sprysty z wymuszon elastycznoci), od Tkruch do Tg lub do Tm wvsokoelastvcznv. od Tg do Tp lub od Tg do Tr: plastyczny (lepkopynny), powyej Tp Materiay polimerowe, ktre w szerokim zakresie temperatur, a w tym w temperaturze pokojowej, zachowuj si jak materiay Tworzywa sztuczne (polimery wysokoelastyczne, to znaczy, e przy niewielkich napreniach 10 spryste i lepkospryste, atwo ulegaj duym (kilkaset %) i szybkoodwracalnym plastomery, plastiki) odksztaceniom, podobnie jak guma np.: elastomery poliuretanowe, silikonowe, izoprenowe, butadienowe. Materiay polimerowe, ktre w szerokim zakresie temperatur, a w tym w temperaturze pokojowej, zachowuj si jak materiay Elastomery (polimery wysokoelastyczne, to znaczy, e przy niewielkich napreniach 11 wysokoelastyczne, materiay atwo ulegaj duym (kilkaset %) i szybkoodwracalnym gumowe i gumopodobne) odksztaceniom, podobnie jak guma, np.: elastomery poliuretanowe, silikonowe, izoprenowe, butadienowe. Polimery o konfiguracji makroczsteczek liniowej i rozgazionej, po rzekroczeniu Tp moliwe jest przemieszczanie si caych Polimery termoplastyczne 12 makroczsteczek. Polimer ten pod wpywem ciepa moe przechodzi (termoplasty) e stanu staego w stan plastyczny i odwrotnie. Moe by przetwarzany np.: wytaczaniem, wtryskiem, walcowaniem, np. PE, PP, PC, PCW Polimery o konfiguracji makroczsteczek sieciowanej uniemoliwiajcej przemieszczanie si caych makroczsteczek. 13 Polimery sieciowane (duroplasty) Polimery te nie wykazuj Tp i nie s termoplastyczne, np.: melaminowo - lub fenolowo-formaldehydowe. Gsto: 0.8-1,5 14 Gsto, kg/dm' (polimery fluorowe (PTFE - teflon) 2,0-2,3) Pcznienie, rozpuszczanie, starzenie, korozja napreniowa 15 Reakcje na rodowisko (srebrzenie) Zakresy temperatur uytecznoci Specyficzne dla poszczeglnych polimerw; przecitnie dugotrwae 16 technicznej uytkowanie 80-150o, krtkotrwale do 300oC.
53
Tab. 5.2. Przykadowe cechy termoplastycznych tworzyw sztucznych. Podana kolejno nazwanych rodzajw tworzyw odpowiada malejcemu ich zastosowaniu w technice. Waciwoci podano zgodnie z amerykaskimi normami ASTM.
Rodzaj polimeru Cena wzgldna Modu Wytrzymao Younga, na rozciGpa ganie (Rm) Mpa Wyduenie Udarno przy z karbem zerwaniu (K)J/m2 (r)% Temp. Temp. Gsto ugicia rozszerzalnoci kg/dm3 (TS)C cieplnej 106 K-1
1 ASTM Pedg PP PCW ABS PA-6,6 PC POM PBT PBT+ 30% wkno szklane
2 1.0 1.0 0.7 1.8 2.9 3.5 2.5 3.1 3.1
3 D790 0.8 1.5 3.0 3.2 3.2 2.8 2.3 2.8 2.2 7.5
4 D638 28 33 55 72 72 83 65 69 50 120
5 D638 300 50 30 4 4 50 100 40 300 3
6 D256 >1300 150 70 40 40 53 700 75 55 65
7 <23 <23 55 95 95 90 140 136 55 215
8 90 110 60 68 68 81 70 122 70 25
9 D792 0.96 0.90 1.40 1.18 1.18 1.14 1.20 1.42 1.31 1.62
D648 D696
PMMA 1.8
12.0
2.7
70
50
86
174
54
1.24
PES
12.0
2.6
82
40
84
203
55
1.37
Objanienia: PE dg - polietylen (duej gstoci); PP - polipropylen; PCW - polichlorek winylu: ABS -terpolimer styrenu, butadienu i akrylonitrylu; PMMA - polimetakrylan metylu; PA - 6,6 - poliamid 6,6, PC -poliwglan; POM - polioksymetylen; PBT politereftalan butylenowy, PSF - polisiarcek fenylenu; PES -polieterosulfon.
54
Rys. 5.1 Schemat prostoliniowego odcinka typowego acucha polietylenu (cay acuch moe zawiera 50 000 podstawowych jednostek monomerycznych)
55
Rys. 5.2 Schematyczna klasyfikacja wasnoci czsteczek polimerw
Rys. 2.1. Konfiguracja makroczsteczek wikszoci popularnych polimerw
Rys. 5.3 Konfiguracja makroczsteczek polimerw termoodpornych
56
Rys. 5.4 Struktura makroczsteczek polimerw: a) polietylen, b) polimer izotoktyczny, c) polimer syndiotaktyczny, d) polimer ataktyczny
Rys. 5.5 Schemat polimeru o znacznym stopniu krystalicznoci (np. polietylenu duej gstoci). W grnej czci rysunku polimer jest stopiony; w konsekwencji segmenty acuchw s tu nieuporzdkowane
Rys. 5.6 Schematy polireakcji a) polimeryzacji, b) polikondensacji, c) poliaddycji
57
Rys. 5.7 Schemat zmian wartoci moduu Younga E ze zmian temperatury w polimerze liniowym przy staym czasie obcienia
Rys. 5.8 Wpyw konfiguracji RCCz i M na T i T tego samego rodzaju polimeru (np. PE); 1 - polimer liniowy, 2 - polimercrozgazi<5ny, 3 - polimer o znacznej zawartoci frakcji niskich, 4 polimer o redniej gstoci usieciowania, 5 - polimer bardzo gsto usieciowany
Rys. 5.9 Krzywe termomechaniczne dla materiaw amorficznych, rnicych si tylko ciarem czsteczkowym. Krzywe od 1 do 7 dotycz rosncego w kolejnoci ciaru czsteczkowego
58
Rys. 5.10 Porwnanie krzywych termomechanicznych dla polimeru o Tm> Tp ; 1 - zawierajcego 98% fazy krystalicznej, 2 - zawierajcego 50% fazy krystalicznej, 3 - amorficznego
Rys. 5.11 Kruche pkanie - najwiksze pknicie rozprzestrzeniania si, gdy spenione jest kryterium nagiego pkania
Rys. 5.12 Rozciganie na zimno polimeru liniowego - makroczsteczki s wyduone i zorientowane; przy ok. 4-krotnym parametrze wyduenia materia staje si znacznie mocniejszy w kierunku wyduenia ni by przed rozciganiem
59
Rys. 5.13 Typowa krzywa s - e dla stanu wysokoelastycznego przy obcianiu i odcianiu
Rys. 5.14 Przyk adowe krzywe s - e dla polimeru epoksydowego przy r nych pr dko ciach odkszta cania: 1-0,1 mm/min; 2 - 1 mm/min; 3 - 2 mm/min; 4 - 5 mm/min; 5 - 2 0 mm/min.
Rys. 5.15 Wpyw temperatury na przebieg krzywych s - e a) dla winiduru (amorficznego twardego PCW); b) dla krystalicznego PA-6
60
Rys. 5.16
Schematyczne krzywe pe zania, przy r nych temperaturach polimerw amorficznych, liniowych lub rozgazionych: 1 - T < T kruch , 2 - T kruch< T < T g , 3 - T T g , 4 - T g < T < T p , 4 ' - polimery usieciowane.
Ryr. 5.17 Schematyczne krzywe relaksacji napr e przy r nych temperaturach polimerw amorficznych, liniowych i rozga zionych: - T < T kruch, 2 - T kruch < T < T g , 3 - T T g , 4 - T g < T < T p , 4 ' - polimery usieciowane.
Rys. 5.18 Schematyczne krzywe relaksacji napre polimerw krystalicznych przy Tg <T<Tp ; liczby nad krzywymi informuj o stopniu krystalicznoci
61
Rys. 5.19 Metody stosowane do przetwarzania materiaw polimerowych a)Wtryskiwanie. Wsad polimerowy granulowany (lub w kawakach) jest podgrzewany a nastpnie pobierany i wtaczany do wnk formy przez podajnik rubowy. b)Formowanie cieczy o duej lepkoci. Rozgrzany wsad polimerowy lub szko ciskany jest pomidzy dwoma czciami matrycy. d) Wyciskanie do formy. Wsad polimerowy lub szko znajdujce si w podgrzewanej formie jest wyciskany do wnk formy przez tok.
62
Temat 6: CHARAKTERYSTYKA GRUP TWORZYW CERAMICZNYCH, Z UWZGLDNIENIEM M.IN. POZIOMU WSKANIKW WYTRZYMAOCIOWYCH, ODPORNOCI NA KOROZJ, CENY. Wykad 2h 1) Wprowadzenie: definicja tworzyw ceramicznych, relacja pomidzy natur wizania chemicznego (jonowego i jonowo-kowalencyjnego) a wasnociami fizyko-chemicznymi tworzyw ceramicznych, relacja pomidzy skadem chemicznym (fazowym), mikrostruktur i wasnociami tworzyw ceramicznych. 2) Zjawiska wywoane przez ciepo i naprenia mechaniczne: rozszerzalno cieplna, przewodnictwo cieplne (wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, wspczynnik przewodnictwa cieplnego), parametry pezania dla typowych tworzyw ceramicznych. 3) Przykady zastosowania ceramiki ze wzgldu na jej waciwoci uytkowe. Zalecana literatura: 1. M.F. Ashby i D.R.H. Jones, Engineering Materials 2, Pergamon, Oxford, 1992, wydane w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1997. 2. R. Pampuch, Materiay ceramiczne - zarys nauki o materiaach nieorganicznoniemetaicznyc, PWN, Warszawa, 1988. 3. U.D. Kingery, Introduction to ceramics, J. Wiley and Sons, New York, 1975. 4. R.E. Loehman, Characterization of ceramics, Butterworth-Heinhaim, Boston, 1993. 5. M.V. Swain, Materials Science and Technology, Structure and Properties of Ceramics, VCH Weinheim, 1994.
63
Rys. 6/1. Zaleno pomidzy skadem chemicznym i fazowym, mikrostruktur a wasnociami uytkowymi.
Rys. 6/2. Przemieszczenie dyslokacji: a) w czystych metalach, b) w ciaach staych o wizaniach kowalencyjnych c) w krysztaach jonowych
'Rys. 6/3. Mikrostruktura typowego tworzywa ceramicznego.
64
Rys. 6/4. Mikroskopowy mechanizm spiekania. Atomy opuszczaj granic ziarn w szyjce pomidzy dwiema czstkami i dyfunduj do pora, wypeniajc go.
Rys. 6/5. Czstki proszku docinite nawzajem (a) podczas spiekania, jak pokazano na rys. (b) zmniejszaj pole powierzchni (i w tym energi) porw, struktura kocowa zawiera zazwyczaj mae, prawie kuliste pory (c).
Rys. 6/6. Zaleno mikrotwardoci rnych materiaw do energii wiza midzy ich atomami.
Rys. 6/7. Zaleno twardoci wybranych tworzyw ceramicznych od temperatury.
65
Rys. 6/8. Krzywe naprenie - odksztacenie dla materiaw ceramicznego (Al O ): a) rozciganie b)ciskanie
Rys. 6/9. Zaleno wspczynnika przewodnictwa ciepa od temperatury dla wybranych ceramik.
66
Rys. 6/10. Krzywa pezania dla ceramiki.
Rys. 6/11. Temperatury stosowania tworzyw ceramicznych. Waciwoci Waciwoci komponentu II komponentu I Y-Z X-Y Piezomagnetyczne Magnetooporowe
Waciwoci wynikowe kompozytu X-Y Piezooporno, opr akustyczny Opr polaryzacji w wyniku mechanicznego odksztacenia
Piezomagnetyczne
Efekt Faradaya
FUNKCJE MAGNETYCZNE 1. Gowice do zapisu magnetycznego, rdzenie pamiciowe, rdzenie pamiciowe, rdzenie antenowe 2. Magnesy trwale 3. Urzdzania mikrofalowe np. radarowe FUNKCJE OPTYCZNE 1. Wysokocinieniowe lampy sodowe, okienka do IR 2. wiatowody FUNKCJE BIOLOGICZNE 1. Tolerowane przez ywy organizm implanty (staw biodrowy, zby), pytki do czenia koci,
ferryty magnetycznie mikkie Mfe2O3 (M=Zn, Mn) ferryty magnetyczne twarde - MO6Fe2O3 (M=Ba, Sr, Pb) 3M2O35Fe2O3 (M=Y, Sm) Al2O3, MgO szko Pb, Na-Ca-SiO3, szko SiC kompozyty COC, wkna wglowe, A12O3, szko hydroksypatytowe
67
MATERIAY INYNIERSKIE (WIADOMOCI PODSTAWOWE) Wykad dla I roku Wydziaw mechanicznych Politechniki Warszawskiej wkna do operacji okoostawowych, sztuczne zastawki serca. FUNKCJE MECHANICZNE 1. Supertwarde narzdzia i wkadki do gbokiej obrbki skrawaniem z du szybkoci oraz do obrbki ciernej 2. Odporne na cieranie i na agresywne rodowisko uszczelki mechaniczne, wykadziny, wodziki, oyska, dysze. 3. Elementy konstrukcyjne oraz wykadziny elementw samochodw, silnikw wysokoprnych oraz lekkich turbin gazowych, denka tokw, gadzie cylindrw, popychacze, turbosprarki, komory wstpnego spalania, wymienniki ciepa. 4. Dysze palni! w spawalniczych, tygle do wytapiania czystych metali. 5. Wkna zbrojce kompozyty o osnowie metalicznej (Al, Ti), polimerowej i z dewitryfikatw szkie Li2O-Al2O3 SiO2 do elementw konstrukcji kosmicznych, samochodowych i cienkociennych zbiornikw. FUNKCJE JDROWE 1. Elementy paliwowe ze zwizkw pierwiastkw rozszeczpialnych i paliworodnych 2. Koszulki elementw paliwowych 3. Materiay osonowe FUNKCJE CIEPLNE 1. Warstwy dziaajce jako bariery cieplne, osony ablacyjne, elementy regeneracyjne wymiennikw ciepa, izolacje cieplne lekkich turbin gazowych 2. Promienniki FUNKCJE ELEKTRYCZNE 1. Podoa obwodw scalonych, obudowy, podoa rezystorw itp. 2. Kondensatory 3. Przetworniki elektroakustyczne, filtry, generatory itp. 4. Termistorowe czujniki temperatury, przeczniki, czujniki promieniowania IR 5. Warystorowe absorbery prdw udarowych 6. Oporowe grzejniki piecw elektrycznych 7. Ogniwa soneczne 8. Magazynowanie i elektrochemiczne wytwarzanie energii elektrycznej 9. Czujniki tlenu i ogniwa paliwowe 10. Elementy przewodzce prd elektryczny
C (diament), TiC, TiN+AlON+ A12O3, BN SiC, Si3N4, ZrO2-(CaO, MgO, Y2O3) Al2O3, kompozyty Si-SiC Si3...z AlzOzN4...z jak wyej pirografit i grafit szklisty, Si3N4 wkna: C, szklane, SiC, A12O3 B4C-SiC, wiskersy SiC
UO2 ThO2 C (grafit), SiC, B4C SiC, Al2O3, C(grafit), B4C ZrO2, kompozyty C-C, wkna A12O3
ZrO2, TiO2 izolacyjne MC-A12O3, BeO, AlN ferroelektryczne MC-BaTiO3 piezoelektryczne Mc-PbZr pprzewodnikowe Mc-BaTiO3 ZnO-Bi2O3. tlenki z grup przejciowych jak w 4 SiC CdS i " AI2O3, ZrO2, CaO ZrO2 -CaO, LiAlO2 R Ba-CuO (R=Y, La)
Rys. 6/12. Funkcje speniane przez materiay ceramiczne.
68
Temat 7: CHARAKTERYSTYKA KOMPOZYTW Z UWZGLDNIENIEM M.IN. POZIOMU WSKANIKW WYTRZYMAOCIOWYCH, CENY. Wykad 3h 1) Wiadomoci wstpne: definicje kompozytw, waciwoci sumaryczne i wynikowe, kompozyty konstrukcyjne i funkcjonalne, podzia kompozytw ze wzgldu na: a) posta zbrojenia, b) rodzaj osnowy, wkna do zbrojenia kompozytw, wkna cite, tkaniny i maty, inne ni wkna rodzaje zbrojenia (whiskery, czstki), podstawy uzyskiwania duej sztywnoci i wytrzymaoci kompozytw konstrukcyjnych, rola osnowy i zbrojenia, proste przykady oblicze przy jednokierunkowym zbrojeniu wknem cigym, wknem citym (lub czstkami), krytyczna dugo wkna, laminaty. 2) Kompozyty o osnowie polimerowej (rodzaje ywicy i zbrojenia, podstawowe metody wytwarzania i zapewnienia przydatnoci uytkowej np. warstwy licowe). 3) Kompozyty o osnowie metalicznej i problemy zwizane z wytwarzaniem tych kompozytw: zwilalno zbrojenia przez osnow, problem degradacji zbrojenia w temperaturach czenia lub eksploatacji, zbrojenie wknami (cel, rodzaje wkna), zbrojenie czstkami (kompozyty odlewnicze, kompozyty otrzymywane metodami metalurgii proszkw lub mechanical alloying), natryskiwanie materiaw kompozytowych. 4) Kompozyty o osnowie ceramicznej: podstawowy cel ich wytwarzania (zwikszenie odpornoci na pkanie), ograniczenia w wyborze zbrojenia z uwagi na temperatur czenia, podstawowe metody wytwarzania, wybrane przykady: Al2 O3 umocnione ZrO2 lub whiskerami SiC, szko LAS umocnione SiC, kompozyty wgiel - wgiel (C-C). 5) Kompozyty funkcjonalne (tablica van Suchtelena, pytki polowe -jako przykad). 6) Znaczenia kompozytw dla wspczesnej techniki. 7) Najwaniejsze obszary stosowania kompozytw - wyliczenie: konstrukcje lotnicze (samoloty, migowce, szybowce i in.), samochody, jednostki pywajce (od odzi sportowych do okrtw wojennych), instalacje chemiczne (w tym zbiorniki, rury, pompy), osprzt elektryczny i elektroniczny, sprzt domowy i sportowy, medycyna (implanty). 8) Problemy zwizane ze stosowaniem kompozytw. 9) Przykady doboru materiaw wg M.F. Ashby'ego (na podstawie map") - o ile czas pozwoli.
69
Zalecana literatura: 1. M.F. Ashby i D.R.H. Jones, Engineering Materials 1, Pergamon, Oxford, 1993, wydane w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1996. 2. M.F. Ashby i D.R.H. Jones, Engineering Materials 2, Pergamon, Oxford 1992, wydane w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1997. 3. M.F. Ashby, Materiarl Selections in Mechanical Design, Pergamon, Oxford, 1992, wydane w jzyku polskim przez Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1997. 4. J. Kapuciski, J. Puciowski, S. Wojciechowski, Kompozyty, Of. Wyd. PW, 1993. 5. F.L. Matthews i R.D. Rawlings, Composite Materials: Engineering and Science, Chapman and Hali, Londyn 1994.
70
Rys.7.1. a) Efekt X - Y w materiale jednorodnym, b) Efekt X - Y w kompozycie o waciwociach sumarycznych, c) Efekt X -Z w kompozycie o waciwociach wynikowych.
Waciwoci komponentu I X-Y Piezomagnetyczne Piezomagnetyczne Piezoelektryczne
Waciwoci komponentu II Y-Z Magnetooporowe Efekt Faradaya Elektroluminiscencja
Waciwoci wynikowe kompozytu X-Y Piezooporno, opr akustyczny Opr polaryzacji w wyniku mechanicznego odksztacenia Piezoluminiscencja
Rys.7.2. Prognozowane waciwoci wynikowe kompozytw.
Rys.7.3. Wytrzymao waciwa i sztywno waciwa kompozytw polimerowych zbrojnych rnymi rodzajami wkna (wypenienie 60% obj.).
Rys.7.4. Schemat wpywu rednicy wkna d na wytrzymao na rozciganie R .
71
Rys.7.5. Wpyw rednicy czstek komponentu umacniajcego oraz wzgldnej dugoci wkna na wspczynnik wzmocnienia.
Rys.7.6. Rozciganie kompozytu wknistego: a) wzdu kierunku uoenia wkien - wkna i osnowa kompozytu z wknami cigymi ulegaj jednakowym odksztaceniom, b) w poprzek kierunku uoenia wkien - wkna i osnowa przenosz w przyblieniu jednakowe naprenia; c) laminat 0-90 ma kierunek o maym module i kierunek o duym module, laminat 0-45-90135 jest prawie izotropowy.
72
Rys.7.7. Krzywa naprenie-odksztatcenie dla kompozytu o wknach cigych (linia gruba), w porwnaniu do krzywych dla wkien i osnowy (linie cienkie). Maksimum na krzywej oznacza pkanie wkien.
Rys. 7.8 Wpyw zawartoci wkien w kompozycie polimerowym na jego wytrzymao i lekko.
Rys.7.9. Wpyw dugoci wkna na warto dziaajcego w nim redniego naprenia normalnego.
73
Rys.7.10. Wzmocnienie wskutek wysuwania si wkien nad powierzchni przeomu, czemu towarzyszy pochanianie energii po rozpoczciu pkania.
Rys.7.11. Zmiana wartoci szczytowej naprenia wraz ze zmian udziau objtociowego wkien. Aby zaszo umocnienie jest konieczny pewien minimalny udzia objtociowy wkien (V ).
Rys.7.12. Schemat oddziaywa si przyczepnoci pomidzy wknem i osnow.
74
Rys.7.13. Zniszczenie kompozytw podczas ciskania wskutek wyboczania si (zamania si) przy obcieniu mniejszym ni obcienie powodujce zniszczenie podczas rozbigania.
Rys.7.14. Zmechanizowane sposoby wytwarzania wyrobw z kompozytw zbrojnych wknem citym: a) 1- roving z nawojw; b) 1 - sieczkarka rovingu; 2 - sieczkarka rovingu; 2 - roving z nawoju; 3 - dozownik ywicy; 3 - foremnik; 4 - ywic; 4 - st obrotowy; 5 - komora; 5 - przewd gitki; 6 - foremnik; 6 - komora mieszania. 7 - wentylator sscy;
75
Rys.7.15. Porwnanie sposobw sycenia rovingu.
76
Osnwa
Rodzaj wkna boru SiC(CVD) A12O3 w glowe boru wglowe Al2O3 Borsic SiC(CVD) SiC W
Osi gane warto ci Rm [MPa]
Najwy sza temp.pracy 350 350 350 350 300 300 300 650 650 800 1150
aluminium i jego stopy magnez i jego stopy tytan i jego stopy stopy elaza lub niklu
1480 1720 580 450 1300 560 510 760 860 1650 1790
220 000 210 000 260 000 130 000 190 000 110 000 200 000 200 000 190 000 310 000 300 000
Rys.7.16. Typowe kompozyty o osnowie metalicznej (orientacyjne waciwoci). Uwagi: - wypenienie wknami niejednakowe dla poszczeglnych kompozytw (od 35 do 60%); - wasnoci wytrzymaociowe w kierunku wkien przy ich jednokierunkowym uoeniu (w temp. otoczenia).
Rys.7.17. Wytrzymao i wizko Al 2O 3wzmocnionego ZrO2.
77
Rys.7.18. Materiay kompozytowe zastosowane w konstrukcji samolotu wojskowego Fl8.
78
Temat 8: TYPOWE ZASTOSOWANIA GRUP MATERIAW. Wykad 2h TYPOWE ZASTOSOWANIA TWORZYW METALICZNYCH. 1) Wasnoci predysponujce do zastosowania tworzyw metalicznych (sztywno, cigliwo, odporno na pkanie, wysoka temperatura ropnienia, odporno na szoki cieplne). 2) Wasnoci ograniczajce zastosowanie (niska twardo i wytrzymao metali (konieczno stosowania dodatkw stopowych), maa odporno korozyjna (konieczno zabezpieczenia powierzchni lub stosowania dodatkw stopowych), maa odporno zmczeniowa (konieczno doboru struktury i obrbki powierzchni). Przykady wg wyboru wykadowcy zgodnie z profilem wydziau (kierunku studiw). Zalecana literatura: jak w temacie 4.
TYPOWE ZASTOSOWANIA POLIMERW. 1) Zastosowania na konstrukcje silnie obcione i konstrukcje mniej odpowiedzialne powszechnego uytku. Eliminacja materiaw o duej gstoci i korodujcych w warunkach uytkowania; przykady zastosowa w kosmonautyce, lotnictwie, przemyle samochodowym, komputerowym, elektrycznym i elektronicznym, maszyn spoywczych, na czci maszyn o wyjtkowej odpornoci na cieranie, na wyroby elastyczne w warunkach kriogenicznych. 2)Zastosowania funkcjonalne: wkno syntetyczne, kleje, kity, szpachlwki, powoki elektroizolacyjne, antykorozyjne i inne powoki lakiernicze.
Zalecana literatura: jak w temacie 5. TYPOWE ZASTOSOWANIA KOMPOZYTW. 1) Zastosowanie kompozytw konstrukcyjnych - w konstrukcjach lotniczych, samochodach, na zbiorniki pynw. 2) Zastosowanie kompozytw funkcjonalnych - sensory, elementy automatyki (na podstawie zestawu przezroczy). Zalecana literatura: jak w temacie 7.
79
Temat 9: SPOSB (METODYKA) POSTPOWANIA PRZY DOBORZE MATERIAW. Wykad 4h 1) Zasadnicze przesanki decyzji wyboru materiau (a) relacja: konstrukcja-materia techniki czenia elementw konstrukcji, b) relacja: konstrukcja- materia- techniki przetwarzania materiau, c) relacja: konstrukcja-materia-cena i dostpno materialu-skala wyrobu i skala produkcji, d) relacja: konstrukcja- materia- rodowisko). 2) Kryteria doboru materiaw (a) wybr motywowany wasnociami mechanicznymi materiau masywnego: naprenia styczne, sprysto, plastyczno, udarno, krucho, odporno na zmczenie, praca w niskich i wysokich temperaturach, b) wybr motywowany stanem powierzchni: korozja atmosferyczna, korozja w wodzie i w wodzie morskiej, korozja w podwyszonych temperaturach, korozja w warunkach przemysu chemicznego, zuycie przez tarcie, metody inynierii powierzchni umoliwiajce zwikszenie odpornoci detalii czci maszyn na zuycie powierzchniowe w kontakcie z otoczeniem. 1. F. Crane, J. Charles, Selection und use of enginering materials, Butteworth Ltd. 1984. 2.M. Ashby, Materials Selection in Mechanical Designe, Pergamon Press 1992. 3. S. Mrowec, T. Werber, Nowoczesne materiay aroodporne, WNT, Warszawa 1982.
Zalecana literatura dla studentw: 1. Skarbiski, J, Skarbiski, Technologiczno konstrukcji maszyn, WNT, Warszawa 1982. 2. Dobrzaski, E. Hajduczek, J. Marciniak, R. Nowosielski, Metaloznawstwo i obrbka cieplna materiaw narzdziowych, WNT, Warszawa, 1990. 3. Z. Jakiewicz, Poradnik inyniera samochodowego, Wki, Warszawa 1990. 4. Dobrosz, A. Matysiak, Tworzywa sztuczne-waciwici i zastosowanie, WSiP, Warszawa1990. 5. Burakowski, E. Roliski, T. Wierzcho, Inynieria powierzchni metali, WPN , Warszawa, 1992.
80

Materialy Inz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Materialy Inz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATERIAY INYNIERSKIE (WIADOMOCI PODSTAWOWE) Wykad dla I roku Wydziaw mechanicznych Politechniki Warszawskiej

Materiay pomocnicze do wykadu (preskrypt)

Politechnika Warszawska Wydzia Inynierii Materiaowej Warszawa 1997 r

Rys. 1.1 Systematyka obcie statycznych.

Rys. 1.2 Odksztacenia: a)przy rozciganiu b)przy ciskaniu c)odksztacenie objtociowe.

Rys. 1.3 Energia i siy midzyatomowe.

Rys. 1.4 Wykres rozcigania metali.

Schematy rodzajw sieci przestrzennych (wedug A. Bravais'go)

Rys. 1.5 Schematy rodzajw sieci przestrzennych.

Rys. 1.7 Dyslokacja: a) krawdziowa b) rubowa.

Rys. 1.9 Schemat wskoktowej granicy daszkowej o kcie dezorientacji Q.

Rys. 1.10 Schemat struktury polikrystalicznej metali.

Rys. 1.11 Defekty struktury krystalicznej.

Rys. 1.12 Rzeczywisty wykres rozcigania stali niskowglowej.

Systematyka obcie mechanicznych i wynikajcych z nich napre. Podstawowe wskaniki wytrzymaociowe

Rys. 1.13 Twardo i jej pomiary.

CHARAKTERYSTYKA MECHANIZMW NISZCZCYCH POWIERZCHNIWYROBW (CIERANIE, KOROZJA, ZMCZENIE)

1 - mikropknicia 2 - szczelina 3 - rzadzizna 4 -pory 5 - wyrwa 6 - wtrcenie

Rys. 2.2 Uproszczony model warstwy wierzchniej po obrbce plastycznej

Rys. 2.4 Powierzchnia metalu z zaznaczeniem ogniw lokalnych.

Rys. 2.7 Schemat praw kinetycznych utleniania metali.

Rys. 2.10 Przykad wau cyklicznie obcionego.

Rys. 3.1 Zaleno energii uwalnianej I i pochanianej - II w wyniku wzrostu pknicia.

Rys. 3.3 Rozwj pkni cia upliwego

Rys. 3.4 Rozrost pknicia w wyniku plastycznego rozrywania

Rys. 3.6 Kruszenie bloku cementu lub betonu na skutek ciskania.

Rys. 3.7 Zaleno naprenie - odksztacenie dla rozcigania i ciskania ceramiki

Rys. 3.9 Miejsce powstawania pkni w warunkach zmczenia wysokocyklowego.

Rys. 3.10 Krzywa pezania z odpowiadajcymi poszczeglnym etapom pezania strukturami.

Rys. 4.2 Wytrzymao i wzgldny koszt na jednostk objtoci rnych materiaw

Rys. 4.3 Wspczynnik intensywnoci napre i wytrzymao rnych materiaw

Rys. 4.5 Komrki elementarne podstawowych sieci w jakich krystalizuj metale

Rys. 4.6 Ukad ziarn w metalu

Rys. 4.7 Schemat struktury polikrystalicznej metali

Rys. 4.9 Typy mikrostruktur: a) ziarnista, b) pytkowa, c) kulkowa, d) iglasta, c) dyspersyjna

Rys. 4.10 Ukad Cu-Ni

Rys. 4.12 Ukad rwnowagi fazowej ow-cyna

Rys. 4.13 Ukad Cu-Zn

Rys. 4.16 Krzywe chodzenia czystego elaza

Rys. 4.17 Ukad elazo-wgiel [13]

Rys. 4.18 Wpyw wgla na wasnoci mechaniczne stali wglowych

Rys. 4.23 Fotomikrografia perlitu pytkowego; '500

Rys. 4.26 Pasmo hartownoci stali 35SG

Rys. 4.37 Wpyw pierwiastkw stopowych na wytrzymao Cu

Rys. 4.38 Przesycanie roztworu staego

Rys. 4.41 Mechanizm polizgu dyslokacji midzy wydzieleniami: a) L r, b) L r, c) L r

Rys. 4.45 Zmiana waciwoci w procesie rekrystalizacji

Rys. 4.47 Prg kruchoci

Rys. 4.52 Zaleno lejnoci L, od rodzaju wykresu rwnowagi [55]

Tab. 5.1. Wybrane cechy i pojcia opisujce materiay polimerowe.

2 1.0 1.0 0.7 1.8 2.9 3.5 2.5 3.1 3.1

5 D638 300 50 30 4 4 50 100 40 300 3

6 D256 >1300 150 70 40 40 53 700 75 55 65

7 <23 <23 55 95 95 90 140 136 55 215

Rys. 5.2 Schematyczna klasyfikacja wasnoci czsteczek polimerw

Rys. 2.1. Konfiguracja makroczsteczek wikszoci popularnych polimerw

Rys. 5.3 Konfiguracja makroczsteczek polimerw termoodpornych

Rys. 5.6 Schematy polireakcji a) polimeryzacji, b) polikondensacji, c) poliaddycji

'Rys. 6/3. Mikrostruktura typowego tworzywa ceramicznego.

Rys. 6/7. Zaleno twardoci wybranych tworzyw ceramicznych od temperatury.

Rys. 6/10. Krzywa pezania dla ceramiki.

Rys. 6/12. Funkcje speniane przez materiay ceramiczne.

Waciwoci komponentu I X-Y Piezomagnetyczne Piezomagnetyczne Piezoelektryczne