Janusz Dobieszewski

WSPCZESNY STAN FILOZOFII W ROSJI

Prba zdania sprawy, z tego co dzieje si na naszych niemal oczach, jest w przypadku mylenia filozoficznego szczeglnie kopotliwa i zdana na pastw trudnych dzi do rozpoznania kolei rozwoju historii i kultury. najoglniejszej, najbardziej podstawowej i Roszczc sobie bowiem pretensje do wiedzy maksymalnie zobiektywizowanej, wymaga

filozofia dystansu, perspektywy, pewnego intelektualnego i historycznego oddechu, ktry w przypadku przygldania si i prby oceny wspczesnoci, jest niemal nieosigalny. Zmuszeni jestemy w tej sytuacji - niezalenie od precyzji naszych analiz oraz poszukiwania najsolidniejszych i gbokich ich podstaw - zda si mniej czy bardziej na los szczcia, na yczliwo historii wobec naszych rozstrzygni i wyborw. Nie raz bowiem bywa tak, e zjawisko wydajce si wspczenie znaczce, a nawet istotne, okazuje si po upywie pewnego okresu czasu czym ledwie pamitanym, z trudem identyfikowanym; i odwrotnie zjawiska, jak mogoby si pocztkowo wydawa, z drugiego czy trzeciego szeregu wanoci, urastaj z perspektywy historycznej do rangi kluczowych, reprezentatywnych czy symbolicznych dla danej epoki czy okresu. Nietrudno tu o cakiem bliskie przykady wanie z dziedziny filozofii. Sam autor tych sw interesujc si i studiujc filozofi, z duym przejciem zapoznawa si w latach 70-tych z pogldami cieszcych si wwczas znacznym uznaniem i popularnoci Ernsta Cassirera i George'a Santayany. Ich nazwiska wymieniane wwczas byy jednym niemal tchem obok Husserla, Heideggera, Schelera czy Sartre'a. Dzi Cassirer jest co najwyej wspominany, za o Santayanie rzadko kto ju pamita. Nie moemy zarazem wykluczy, e jeszcze i dla nich los okae si askawy i dokona mniej lub bardziej gwatownego zwrotu na ich rzecz. Podobnego, na przykad, jaki ostatnimi laty sta si udziaem Williama Jamesa. twrcy pragmatyzmu, filozofii zdajcej si do powierzchown, bdc jedynie wzgldnym pogbieniem wiedzy zdroworozsdkowej, a ktra w wietle tzw. postmodernizmu ujawnia swoje rnorakie rezerwy intelektualne.

Po tych dopiero zastrzeeniach moemy przej do gwnego tematu naszych rozwaa. Nie ulega oczywicie adnej wtpliwoci, e gwn cech, wspczesnej filozofii rosyjskiej jest prba odrodzenia tej tradycji intelektualnej, ktra w ZSRR bya negowana, a co najmniej spychana na daleki margines, a ktra rozwijaa si - udanie i rnorodnie - na emigracji. Chodzi tu o tradycj tzw. rosyjskiego renesansu religijnego przeomu XIX i XX wieku, zwan te srebrnym wiekiem". By to nurt skoncentrowany na filozofii religijnej, interpretowanej wszake w sposb uwolniony od odniesienia instytucjonalnego, pozwalajcy sobie na daleko idc swobod intelektualn i duchow, skoncentrowany na problematyce egzystencjalnej, postrzeganej zarazem jako silnie wicej si z_historyczno-kulturowym wymiarem istnienia czowieka. Duchowymi zaoycielami i autorytetami tego nurtu byli Fiodor Dostojewski i Wodzimierz Soowjow, za jego najwaniejszymi przedstawicielami: Nikoaj Bierdiajew, Siergiej Bugakow, Nikoaj Fiodorow. Jewgienij Trubieckoj, Pawe Florenski, Lew Karsawin, Lew Szestow, Fiodor Stiepun, Dymitr Merekowski, Iwan Iljin, Nikoaj osskij, Siemion Frank, Georgij Forowskij, Georgij Fiodotow, Wasilij Rozanow, Wiaczesaw Iwanow- list t mona by jeszcze jaki czas kontynuowa, ale przytoczone ju nazwiska w peni uwiadamiaj bogactwo i energi intelektualn caego tego nurtu. Tym wiksz, e myliciele ci okazali si rwnie wietnymi organizatorami ycia naukowego i kulturalno-intelektualnego. znakomitymi wydawcami, publicystami, popularyzatorami, byskotliwymi uczestnikami dyskusji politycznych. W roku 1922 wikszo z nich znalaza si na emigracji, zmuszona do tego przez wadze. Na emigracji potrafili stworzy wane orodki rosyjskiego ycia filozoficznego (w Paryu, Pradze. Berlinie), pozostajce w twrczych dyskusjach z najwaniejszymi nurtami filozofii europejskiej, pomijane natomiast cakowitym niemal milczeniem w ZSRR. Okres ostatnich dziesiciu lat filozofii rosyjskiej to nade wszystko wanie prba nawizania do tej porzuconej przez kultur oficjaln tradycji filozofii religijnej. Wznawiane s dziea publikowane jeszcze przed rewolucj oraz pniej na emigracji, dziea znakomite, a przez wiele lat wyczone z obiegu intelektualnego w Rosji; ukazuj si obszerne, nieraz kilkutomowe wybory prac wymienionych mylicieli - wszystko za w wietnym zazwyczaj, nie zagubionym nawet w okresie ZSRR, opracowaniu edytorskim. Barier s dzi raczej tylko pienidze i w takich przypadkach prbuje si wykorzystywa amy synnych rosyjskich ..tostych urnaow", wydawa specjalne do nich dodatki itd. (na przykad osigajce w latach 70-tych szczyty nudziarstwa Woprosy fiosofii" stay si dzi pasjonujcym forum odrodzenia filozofii oraz dyskusji intelektualnych i oglnokulturowych). Pod tym wzgldem jest to prawdziwie "gwiezdny czas" dla osb zajmujcych si myl rosyjsk.

Powstaj rwnie samodzielne prace rosyjskich filozofw, prbujcych nada owej fascynacji zakazan i zapomnian do niedawna tradycj charakter nie tylko odtwrczy, ale take prowadzcy do nowych syntez, oryginalnych koncepcji wasnych. Rezultaty tych de s oczywicie bardzo zrnicowane, nie sposb jednak nie wspomnie o jednej pracy, ktrej w dodatku tytu lapidarnie i znakomicie wyraa charakter caej tej tendencji we wspczesnej filozofii rosyjskiej. Chodzi tu o prac Siergieja Choruija Poslie pierierywa. Pud russkoj fiosofii, wydan w roku 1994. Autor stawia pytanie o realn moliwo powrotu do punktu zerwania, rozpoczcia wszystkiego od miejsca, w ktrym kiedy si myl rosyjska dla tych ktrzy pozostali w kraju - si zatrzymaa. Odpowied jest oczywista i filozoficznie wzmocniona tajemniczym, lecz zarazem charyzmatycznym autorytetem Heraklita: nie ma powrotw, ktre nic nie zmieniaj, nie sposb wej dwa razy do tej samej rzeki. Przed filozofi rosyjska stoi zadanie asymilacji myli emigracyjnej, co oznacza skomplikowan prac mylow- przeniesienia zdobyczy kultury rosyjskiej powstaych zagranic do ojczyzny (ju to jest czym wicej ni powrotem); przeniesienia rwnie tych osigni z dominujcej tam sfery teologii w obrb filozofii. W istocie nie oznacza to nic innego jak dalsz uniwersalizacj kultury rosyjskiej, realizacj jej zadania oglnoludzkiego, tak mocno podkrelanego u samych narodzin tej tradycji - w myli Dostojewskiego i Soowjowa. Choruij w nowy projekt uniwersalistyczny nazywa paradygmatem synergicznym. Warto tu doda, e Siergiej Choruij jest jednym z najwybitniejszych rosyjskich filozofw i intelektualistw, e kilka lat temu, gdy rysoway si optymistyczne szans dialogu katolicko-prawosawnego, wanie on - wraz z jeszcze bardziej znanymi: teoretykiem kultury Siergiejem Awierincewem i historykiem kultury rosyjskiej, cieszcym si ogromnym szacunkiem rosyjskiej opinii publicznej, Dymitrem Lichaczowem - przyjty zosta przez papiea na audiencji powiconej intelektualnemu i duchowemu wymiarowi ekumenizmu oraz jego pogbianiu. Wydawao si, e wczenie myli emigracyjnej, koncentrujcej si wok zagadnie filozoficzno-religijnych. w peen obieg kultury rosyjskiej, stanie si rwnie inspirujcym elementem odnowy rosyjskiego kocioa prawosawnego. Tymczasem mona dzi stwierdzi, e tak si niestety nie stao. Wedug jednego z badaczy rosyjskiego kocioa i religijnoci, Wadysawa Aranuchina, caa tradycja rosyjskiego renesansu religijnego przeomu XIX i XX wieku oraz emigracyjnej filozofii i teologii jest w dzisiejszym rosyjskim kociele prawosawnym praktycznie nieobecna. Cieszcy si na przykad wiatow saw o. Siergiej Bugakow jest w sposb manifestacyjny ignorowany. I nie chodzi tu jedynie o nieobecno wielkich intelektualistw rosyjskich i prawosawnych w dzisiejszej praktyce i ideologii

kocioa prawosawnego. Istotniejszy jest tu brak pewnej czysto religijnej, duchowej wraliwoci, ktrej intelektualici ci byli wyrazicielami. Brak ten tumaczony bywa przez przedstawicieli kocioa jako obrona przed przeintelektualizowaniem wiary, przed jej subiektywizacj i sprowadzaniem do samotniczego wymiaru indywidualnego. Z drugiej wszake strony dziwi musi - w obliczu skomplikowanej historii kocioa prawosawnego w ZSRR - niech do odwoania si do najbardziej ywych, autentycznych, rzeczywicie zwizanych z intymnym wymiarem ycia jednostki, rde religijnoci. Jest to tym bardziej zdumiewajce i niepokojce, gdy obserwuje si przejawy sympatii kocioa dla rnorodnych ugrupowa i ideologii o charakterze nacjonalistycznym w dzisiejszej Rosji.

J.

Cho ideologie polityczne nie wchodz tu w obrb naszych zainteresowa, a i nasza kompetencja jest tu mocno ograniczona, nie sposb pomin na wspczesnej mapie intelektualnej Rosji zjawiska, ktre stanowi, a w kadym razie stanowi moe, teoretyczn podbudow wspomnianych wanie tendencji nacjonalistycznych. Chodzi tu o tzw. euroazjatyzm, zwany rwnie eurazjatyzmem lub eurazjanizmem. Jest to prd mylowy powstay w latach 20-tych na emigracji (Nikolaj Trubieckoj, Gieorgij Forowskij, Piotr Sawickij. Piotr Suwczinskij, Lew Karsawin, Gieorgij Wiernadskij), w jakiej mierze zwizany z nurtem filozofii religijnej, ale te o wiele silniej akcentujcy spoecznopolityczny, praktyczny i wrcz dorany wymiar ludzkiego istnienia i teoretyzowania. Euroazjatyzm uwaany jest niekiedy za XX-wieczn wersj tendencji sowianofilskiej w kulturze rosyjskiej. Akcentuje on wic odrbno kulturowo-cywilizacyjn Rosji wobec Europy, ale to, co szczeglnie jest w nim interesujce, to poszukiwanie w radzieckiej praktyce i ideologii porewolucyjnej zjawisk pozytywnych i mogcym stanowi podstaw wsplnych projektw i dziaa. Euroazjaci zdecydowanie odrniali np. komunistw od bolszewikw, uwaajc pierwszych za doktrynerw. cakowicie obcych tradycji rosyjskiej (odnosio si to w pierwszym rzdzie do Trockiego). natomiast drugich za - popeniajcych co prawda bdy - obrocw i kontynuatorw pastwowoci rosyjskiej, susznie rozpoznajcych trwa i istotn odrbno drg rozwoju historycznego Rosji wobec Zachodu (Stalin). Euroazjatyci wizali ze swym programem teoretycznym spore nadzieje polityczne. Wybitnym wspczesnym przedstawicielem tego nurtu jest Lew Gumilow. Podsumowujc t krtk charakterystyk euroazjatyzmu, naleaoby powiedzie, e jest on z jednej strony niez inspiracj nowatorskich, oryginalnych poszukiwa intelektualnych w sferze filozofii historii (cho w porwnaniu z klasycznym sowianofilstwem inspiracj uproszczon i

zwulgaryzowan), z drugiej jednak - z ogromn atwoci wykorzystany by moe do projektw politycznych i ideologicznych o charakterze szowinistycznym i faszystowskim (nacjonalbolszewizm). 4. Do modny jest dzi pogld, e okres radziecki to biaa plama dziejw intelektualnych Rosji, czas stracony dla filozofii rosyjskiej. Nie wydaje si, by ten pogld by w swej radykalnoci zasadny i sprawiedliwy wobec licznych autorw tworzcych w okresie radzieckim i yjcych w ZSRR. W pierwszym rzdzie wymieniony tu by musi myliciel nalecy co prawda do krgu pniejszych emigrantw, ktry jednak pozosta w ZSRR i mimo rozlicznych szykan (w tym take agru) opublikowa szereg ksiek wanych, wietnych, o standardzie midzynarodowym. Chodzi o Aleksieja osjewa. autora znakomitych prac powiconym filozofii staroytnej, dziejom estetyki, filozofii kultury, a take obszernej, opublikowanej niestety ju pomiertnie w r. 1990 obszernej monografii Wodzimierza Soowjowa. osjew wykorzystywa i czy w swych poszukiwaniach zarwno tradycje myli prawosawnej (Grzegorz Palamas. wspomniany Wodzimierz Soowjow), jak i osignicia filozofii europejskiej, zarwno minionej (Hegel). jak i najbardziej wspczesnej (Husserl). Zmar w roku 1988, w wieku 95 lat, w czym mona by si doszukiwa jakiej sprawiedliwoci losu wobec niego, a i wobec nas. 5. Drugim mylicielem, ktry yjc w ZSRR tworzy znakomite dziea, ktre przyniosy mu w latach 70-tych trwajc do dzi saw wiatow oraz stay si inspiracj dla szerokiego grona uczniw, kontynuatorw i interpreterw rwnie w samym ZSRR by Michai Bachtin. Punktem wyjcia bada Bachtina bya historia i teoria literatury. Koniecznie trzeba w tym miejscu wymieni rewelacyjne ksiki o Dostojewskim {Problemy poetyki Dostojewskiego) oraz o Rabelais'em {Twrczo Franciszka Rabelais'go), ktrych gbia intelektualna prowadzia do sformuowania przez samego Bachtina, a pniej kontynuowanych przez innych badaczy, oryginalnych propozycji filozoficznych, zwizanych z koncepcj powieci polifonicznej i filozofi dialogu oraz filozofi miechu i karnawau. Wydana z kolei pomiertnie praca W stron filozofii czynu, bywa zestawiana z najwaniejszym dzieem gwnego luminarza filozofii wspczesnej Martina Heideggera Bycie i czas. Rwnie Bachtina los nagrodzi dugim, 80-letnim yciem.

W oparciu o koncepcje Bachtina powstaway w ZSRR liczne prace, nie mogce moe liczy na szczegln promocj, ale te natychmiast wychwytywane przez czytelnikw w kraju i zagranic, szybko stajce si wydarzeniami intelektualnymi, tumaczone na jzyki obce, wiadczce o wzgldnej cigoci i bogactwie myli rosyjskiej, rozwijanej w ZSRR. Chcielibymy tu wymieni dwie ksiki, dostpne take czytelnikowi polskiemu: Arona Guriewicza Kategorie kultury redniowiecznej oraz Wadimira Biblera Mylenie jako dialog. Pierwsza bya znakomitym, niekonwencjonalnym i syntetycznym spojrzeniem na redniowiecze jako epok zdumiewajco rnorodn, bogat duchowo i intelektualnie, bdc pewnym alternatywnym take wobec wspczesnoci projektem ludzkiego bytowania spoecznego, etycznego, religijnego. Ksika druga z kolei bya prb zastosowania Bachtinowskiej filozofii dialogu do nowatorskiego uporzdkowania dziejw filozofii i kultury, do oryginalnego ujcia sprzecznoci, konfliktw i katastrof XX wieku oraz do zarysowania pewnej wizji filozofii otwartej, przezwyciajcej ograniczenia i mielizny filozofowania wspczesnego. Wydaje si, e moda na Bachtina raczej mina, jednak zawarto filozoficzna jego tekstw nie do koca jeszcze wydaje si wykorzystana, co pozwala oczekiwa jakiego renesansu Bachtinowskiego.

Spord zjawisk wspczesnej

myli

rosyjskiej chcielibymy wymieni rwnie

rosyjsk szko semiotyki kultury, do ktrej naley szeroka grupa badaczy pracujcych na Uniwersytetach w Moskwie oraz w Tartu (Estonia). Ich metoda badawcza polega na szczeglnego rodzaju objanianiu przedmiotw, zjawisk i zachowa zarwno z historii, jak i wspczesnoci; takim objanianiu, ktre trafniej byoby nazwa rozszyfrowywaniem, i ktrego przesank jest traktowanie obiektu analiz jako zespou znakw, jako symbolu, jako tekstu do interpretacji. Za najbardziej banaln rzeczywistoci - uznaje si tu - kryje si gbsze dno przez rzeczywisto t skrywan, ale te przez rzeczywisto t symbolizowan i zapraszajc do zniuansowanego, interpretacji. czsto Prowadzi to do niekonwencjonalnego, wielostronnego, postrzegania rzeczywistoci, do ujawniania jej odkrywczego

skrytych potencji, a zarazem do poszerzania wraliwoci poznawczej czowieka. By zda w przyblieniu spraw z treci i kierunku podejmowanych tu bada wymiemy kilka tytuw prac przedstawicieli tej szkoy: Aktorstwo Iwana Gronego, Dekabrysta w yciu codziennym, Staroruskie szalestwo Chrystusowe jako widowisko. Semiotyka ikon rosyjskich, W kwestii symboliki czasu u Sowian: "czyste i "nieczyste" dni tygodnia. Najwybitniejszymi

reprezentantami rosyjskiej szkoy semiotyki kultury s Jurij otman, Borys Uspienskij, take wspomniany Dymitr Lichaczow. Szkoa silnie nawizuje do myli Bachtina oraz do tradycji hermeneutycznej w filozofii europejskiej. 7. Wydaje mi si, e istotnym brakiem tego tekstu byoby nie powicenie kilku sw marksizmowi w Rosji i ZSRR, rozumianemu oczywicie nie jako ideologia pastwowa, ale jako pewna teoria spoeczno-historyczna. Naley wic - po pierwsze - stwierdzi, e w kocu XIX i przez pierwsze dwie dekady wieku XX marksizm w Rosji by zrnicowany i potrafi odgrywa rol intelektualnie inspirujc i oywiajc (przez okres fascynacji marksizmem przechodzili take np. Bierdiajew i Bugakow). Trudno z kolei nie uzna, e marksizm rosyjski w latach pniejszych przypomina - sw schematycznoci, doktrynerstwem, dzieleniem wosa na czworo", a zarazem ubieraniem banalnych oczywistoci w pozr naukowej gbi - raczej redniowieczn scholastyk (w najgorszym wydaniu) ni ywe mylenie dialektyczne spod znaku Hegla lub samego Marksa. Nie sposb te nie wspomnie kilku prb odwieajcych i wartociowych intelektualnie poszukiwa na obszarze powojennego marksizmu rosyjskiego, szczeglnie prac Ewalda Iljenkowa (zwaszcza Logika dialektyczna).

Prbujc na koniec spojrze - nieco ryzykownie - w przyszo i perspektywy filozofii rosyjskiej, powiedzielibymy, e nie wygldaj one le, e istnieje kilka paszczyzn potencjalnie twrczego rozwoju filozofii w samej Rosji, co wicej - wytyczajcych zarazem pole wspmiernoci, wzajemnego inspirowania si i wspdziaania z najistotniejszymi kierunkami wspczesnych poszukiwa filozoficznych w Europie. Wskazalibymy tu sygnalizujc tylko problematyk - na: Renesans na Zachodzie zainteresowa filozofi i teologi Pseudo-Dionizego

Areopagity, postrzegan nawet jako alternatywa dla tomizmu (przeniesienie akcentu z bytu na dobro). Koncepcje Pseudo-Dionizego le zarazem u podstaw zarwno filozofii ikony, jak i caej teologii prawosawnej. Zainteresowanie myli zachodniej filozofi za, postrzeganego w opozycji do Augustiaskiego za jako braku dobra"; otwarcie wrcz mwi si tu o powrocie do paradygmatu manichejskiego. Filozofia tak rozumianego za w istotny sposb okrela

filozofowanie pnego Soowjowa, Szestowa, Bierdiajewa; wedug niektrych opinii (Jerzy Nowosielski) motyw manichejski stanowi istotny skadnik chrzecijastwa prawosawnego. XX-wieczna filozofia europejska stara si przezwyciy nowoytne skoncentrowanie filozofii na problematyce teoriopoznawczej i odrodzi metafizyk jako centraln i podstawow dziedzin filozofowania. Tendencja ta znakomicie wspgra z nastawieniem filozofii rosyjskiej, ktra od poowy XIX wieku gosi i prbuje realizowa filozofi nade wszystko bytu, a dopiero w drugiej kolejnoci poznania. Ze szczegln moc podkrelali ten aspekt rosyjskiego filozofowania" Chomiakow, Kiriejewski, Soowjow i Bierdiajew. Ten ostatni okreli ten typ filozofii idealizmem konkretnym", rozumianym jako przeciwiestwo dominujcego dotychczas na Zachodzie idealizmu abstrakcyjnego". rozwijanie Najbardziej zapewne palc potrzeb intelektualn wspczesnej Rosji byoby filozofii prawa i filozofii polityki, rozumianej jako analizowanie idei

spoeczestwa obywatelskiego. Jest to obecnie jeden z najwietniej rozwijajcych si kierunkw filozofii zachodniej, reprezentowany przez takie postacie jak Hannah Arendt, Eric Voegelin, Leo Strauss, Milton Friedman, Michael Oakeshott czy Alasdair MacIntyre. Ten typ mylenia - mylenia liberalnego - ma cakiem nieze, cho nieco zapomniane tradycje rwnie w Rosji. Jego znakomitymi przedstawicielami byli Borys Cziczerin, Wodzimierz Soowjow, Pawe Nowgorodcew, Bogdan Kistiakowski - bohaterowie wietnej ksiki Andrzeja Walickiego Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu; ksiki wiadczcej o potrzebie zdecydowanego przezwycienia tego zapomnienia oraz o dobrych szansach filozofw rosyjskich na nowoczesn, a zarazem sigajca do tradycji, analiz intelektualn swej rzeczywistoci.