1

Poniszy tekst jest wstpn nieredagowan wersj rozdziau przygotowanego dla Przewodnika po epistemologii pod red. Renaty Ziemiskiej kt!ry ukae si niedugo nakadem "ydawni#twa "$%

Robert Piat UKSW

SAMOWIEDZA
1. Wprowadzenie Przedstawiam poniej gwne wtki wspczesnej dysk sji na temat samowiedzy i samo!wiadomo!ci1" #a pierwsza jest zbiorem sprawdza$nyc%& potencja$nie prawdziwyc% ' sdw o wasnyc% my!$ac%& stanac% i cec%ac%& ta dr ga jest stanem psyc%icznym pozwa$ajcym na odrnianie siebie od innyc%& dost(p do wasnego do!wiadczenia& odrnienia stanw s biektywnyc% od obiektywnyc% stanw rzeczy& pocz cie miejscowienia i trwania" )ie wiemy dokadnie& kiedy po raz pierwszy zrodzio si( *i$ozo*iczne przekonanie& e samowiedza jest zarwno k$ czem do innyc% rodzajw wiedzy jako i war nkiem dobrego ycia" P nktem mownym jest napis bramie wyroczni de$*ickiej+ ,Poznaj samego siebie- i jego *i$ozo*iczna interpretacja dokonana przez Sokratesa i P$atona" .ona mwi/ przynajmniej o sze!ci rangi samopoznania+ 011 Wiedza o samym sobie jest najistotniejszym skadnikiem t o s a m o ! c i " Pocz cie tosamo!ci& czy$i odpowied2 na pytanie+ Kim jestem3 zysk je si( na wie$ drogac%" Utosamiamy si( z gr pami& sprawami& wanymi osobami& sty$ami& a take z ideami" Re$acje te ty$e stanawiaj& co zakadaj pewien zakres samowiedzy" 4adania tosamo!ci m sz jednak czyni/ zaoenia co do podmiotowego bieg na tyc% tosamie5" Rzecz *i$ozo*icznej re*$eksji jest krytyczne zbadanie tyc% zaoe5" 0'1 Samowiedza jest zakadana przez wie$e istotnyc% int icji i roz mowa5 m o r a $ n y c % " Przykadem moe by/ dziaanie s mienia" Spenienie akt s mienia zakada przypisanie danego
1

powodac% wysokiej

Praca na kowa *inansowana z program .inistra )a ki i Szko$nictwa Wyszego pod nazwa ,)arodowy Program Rozwoj 6 manistyki- w $atac% '7118'719" Poj(cie samowiedzy cec% je dw znaczno!/" : jednej strony jest sprzeczno!ci w okre!$eniac% mwi/ o nieprawdziwej wiedzy& $ecz z dr giej strony& w badaniac% psyc%o$ogicznyc% jest to ycie dop szcza$ne 8 c%odzi t o in*ormacje& jakie jednostki maj o sobie samyc%" Kryteri m prawdziwo!ci jest t istotne& $ecz nie jedyne" W *i$ozo*ii natomiast c%odzi o idea prawdziwej& niekamanej i warto!ciowej wiedzy o samym sobie"

'

'

czyn samem sobie" #o za! odsya do zagadnienia samowiedzy" 091 :najomo!/ samego siebie otwiera perspektyw( p r z y s z o ! c i danej osoby" Przyszo!/ niezwizana z wasn ro$ w !wiecie& z wasnymi potencja$no!ciami staaby si( anonimowym zbiornikiem zdarze5 i& ktry nie dawaby adnyc% onto$ogicznyc% podstaw d$a oczekiwa5& nadziei& obietnic i innyc% postaw prospektywnyc%" 0;1 Samowiedza jest !ci!$e zwizana z post $atem d o s k o n a $ e n i a samego siebie" .ona sobie wyobrazi/ osob( pozbawian samowiedzy i dziaajc w sposb sz$ac%etny& wra$iwy& trosk$iwy itd" #r dno sobie jednak wyobrazi/& w jaki sposb mona doskona$i/ w sobie te postawy nie posiadajc wg$d w to& kim si( jest obecnie" 0<1 4ez samowiedzy niemo$iwe wydaje si( siebie samego" 0=1 Samowiedza stoi o podstaw zdo$no!ci m w i e n i a & poniewa cz(!ci samowiedzy jest znajomo!/ sens wasnyc% wypowiedzi oraz zdo$no!/ do dostosowywania tyc% sensw do tre!ci wasnyc% my!$i" : *akt & e samowiedza jest istotna d$a ycia nie wynika jeszcze& e jest prob$emem *i$ozo*icznym" #rzeba& by samowiedza generowaa prawdziwe prob$emy teoretyczne" Sdz(& e tak jest" >o wi(cej& samowiedza gener je a p o r i e & czy$i prob$emy& ktre nie dadz si( rozwiza/ na gr ncie danego aparat poj(ciowego? rozwizanie aporii wymaga zmiany poj(ciowej& ktra jednak rodzi nowe prob$emy" @dea samowiedzy jest cz(!ci racjona$nej k $t ry i wynika z obraz czowieka jako istoty racjona$nej" Ae!$i jednak samowiedza gener je aporie& to niewania sama siebie& jawic si( jako ce$ niewarty wysikw racjona$nej istoty" B$atego praktyczne wysiki zmierzajce do samopoznania nie mog si( oby/ bez *i$ozo*icznej re*$eksji& ktra C na i$e to mo$iwe C stara si( s n/ aporie z %oryzont naszyc% indywid a$nyc% stara5 o samopoznanie" Dbecne opracowanie rozpocz( jednak od przypomnienia gwnyc% prob$emw ktre wi si( z psyc%o$ogi samopoznania" :anim przystpimy do prob$emw normatywnyc% zwizanyc% z normami i ideaami samowiedzy oraz reperk sjami jej posiadania i jej brak & m simy przyrze/ si( tem & co rzeczywi!cie potra*imy tym zakresie 8 naszej stwierdza$nej empirycznie kompetencji do poznania swoic% wasnyc% wasno!ci& tre!ci swyc% my!$i& a tentyczno!ci swoic% wspomnie5 i wie$ innyc% tre!ci skadajcyc% si( na samowiedz(" cie$e!nienie ideaw s z c z ( ! $ i w e g o i d o b r e g o y c i a " #o bowiem& jak j za way P$aton& wymaga wiedzy o tym& co jest dobre d$a

2. Psychologia samowiedzy W badaniac% psyc%o$ogicznyc% samopoznanie wyraone jest za pomoc ki$k poj(/& ktre nie wytyczaj rozcznyc% dziedzin przedmiotowyc%" .wi si( zatem o obrazie siebie& poj(ci Aa& samowiedzy& samo!wiadomo!ci i obrazie siebie9" 4adaczy interes je przede wszystkim to& w jaki sposb w str mieni do!wiadcze5 podmiot odrnia tre!ci odnoszce si( do niego samego& w jaki sposb te tre!ci porzdk je i ywa ic% w ksztatowani wasnej osobowo!ci& trzymywani wasnej tosamo!ci" Ew str mie5 tre!ci odnoszcyc% si( do samego podmiot jest %eterogeniczny? s to dane percepcyjne zwizane z wasnym ciaem& e$ementy pami(ci a tobiogra*icznej& czy pami(ci zdarze5 i tre!ci zwizanyc% z tymi zdarzeniami 0pami(/ epizodyczna i semantyczna1& zdo$no!/ przypisywania sobie a torstwa dziaa5 i cec%& a wreszcie pewne zoone poj(cie samego siebie a$bo zbir sdw na wasnyc% temat" Dprcz %eterogeniczno!ci samego *enomen & gwn tr dno!ci psyc%o$ogicznyc% bada5 samopoznania jest przesycenie wiedzy o sobie sdami warto!ci jcymi ;" >zasami wyniki bada5 mwice o samowiedzy s wr(cz tosame z wynikami mwicymi o samoocenie" )iewtp$iwie pewne proste *ormy samoodniesienia da si( oddzie$i/ od samooceny" Pokaz j to eksperymenty z rozpoznawaniem siebie w $ strze 0np" obserwacja& e mae dzieci patrz na innyc% w $ strze d ej ni na siebie samyc%<1& a take opieranie wyborw na swoic% wasnyc% wcze!niejszyc% wyborac% $ b znajomo!ci przedmiot 0np" obserwacja& e dzieci wybieraj do ssania smoczek& ktry j ssay wcze!niej=1" #e wczesne& r dymentarne *ormy odnoszenia si( do samego siebie maj c%arakter poznawczy i stopniowo staj si( przesankami d$a innyc% aktw poznawczyc%" Rni si( od przedpoznawczej samo!wiadomo!ci& nazywanej te czasem Aa podmiotowym $ b s biektywn samo!wiadomo!ci" :daniem k$asyka psyc%o$ogii Wi$$iama Aamesa ta ostatnia nie da si( wyja!ni/ teoretycznie" Aednak zdaniem *enomeno$ogw od Fdm nda 6 sser$a do Bana :a%aGiegoH da si( j opisa/ odwo jce si( do dynamiki czas
9

wewn(trznego oraz do

; <

= H

A" )eckar& &amowiedza i jej 'o(ater& w+ Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& red" I" )ied2wienska& A" )eckar& Wyd" Icademica& Warszawa '77J& s" '9" #ame& s" 'H" ." 4iaecka8Pik $& *arodziny samowiedzy. +d po#zu#ia odre'no,#i do naiwnej teorii -a& w+ Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& red" I" )ied2wie5ska& A" )eckar& Wyd" Icademica& Warszawa'77J& s" 9K" #ame& s" 9H" W da$szej dysk sji samo!wiadomsci korzystam z dwc% ksiek Bana :a%aGiego& twrcy >enter *or S bjectiGity St dies przy Uniwersytecie w Kopen%adze+ &el./$wareness and $lterity. $ P(enomenologi#al 0n1estigation& FGanston 1JJJ? &u'je#ti1ity and &el.(ood. 0n1estigating t(e 2irst/Person Perspe#ti1e& I 4rad*ord 4ook& >ambridge .ass" '77<"

pierwszoosobowej perspektywy do!wiadczenia 0zob" paragra* ;1" )iejasna nat ra samopoznania prowadzi niektryc% badaczy C zarwno psyc%o$ogw jak *i$ozo*w C do wniosk & e inni mog zna/ kogo! $epiej ni ten kto! zna sam siebie K" Ae!$i tak jest C a potoczne do!wiadczenie wydaje si( te opinie potwierdza/ C to podmiot do!wiadczajcy i dziaajcy m si by/ dany innym osobom jako istota obdarzona szczeg$n wasno!ci& ktra mona nazwa/+ Aa" >zy jednak rzeczywi!cie istnieje taka wasno!/3 >zy nie jest wa!ciwsze denie do jej red kcyjnego wyja!nienia& w !wiet$e ktrego Aa b(dzie jedynie yteczn meta*or(3 Dd BaGida 6 meLa do Banie$a >" Bennetta poj(cie ,ja- prb je si( zast(powa/ poj(ciami odnoszcymi si( do przedmiotw" Aa interpretowane jest jako odcz wanie wasnyc% dziaa5 *izycznyc%& jako Aa spoeczne& jako podmiot ce$owyc% dziaa5& wreszcie jako bo%ater narracji J" )a gr ncie tyc% wszystkic% red kcji powstaje wtp$iwo!/& czy zaimek ,ja- posiada w og$e przedmiot odniesienia& czy raczej na$ey go zna/ za wskazanie pewnej organizacji do!wiadczenia i dziaania C organizacji nie posiadajcej cec% istotowyc%" Kwestia ta jest domen *i$ozo*ii? w psyc%o$ogii nie pojawia si( jako cao!/& $ecz jest rozpisana jest na wie$e osobnyc% prob$emw empirycznyc% zwizanyc% z do!wiadczaniem& dziaaniem i kom nikowaniem si(" @c% $oka$na zbieno!/ z tradycyjnymi prob$emami *i$ozo*icznymi jest jednak derzajca i nie sposb dzi! prawia/ *i$ozo*icznej ana$izy samowiedzy bez znajomo!ci psyc%o$ogicznyc% aspektw prob$em " Mwne obszary bada5 psyc%o$ogicznyc% samowiedzy s nast(p jce+ 1 " P r z y p i s y w a n i e s o b i e c e c % " W cz(sto komentowanej serii eksperymentw badajcyc% przetwarzanie i pami(tanie sw stanowicyc% nazwy cec%y #imot%y 4" Rogers& )ic%o$as I" K iper& W" S" Kirker stwierdzi$i wi(ksz sprawno!/ w roz mieni i pami(tani nazw tyc% cec%& ktre badani odnosi$i do samyc% siebie17" )a tej podstawie *orm owano %ipotezy o osobnym kana$e przetwarzania in*ormacji o samym sobie& a take o osobnej ne rona$nej reprezentacji tej in*ormacji" Wnioski te byy jednak krytykowane" S gerowano na przykad& e okre!$enia samego siebie s $epiej zapami(tywane z powod ic% wi(kszej zoono!ci semantycznej" Wsze$ako nowsze badania badania pokazay& e e*ekt pami(ciowy zwizany z samoprzypisaniem da si( jednak oddzie$i/ od e*ekt g(bszego przetwarzania semantycznego" Prob$em ten badano stos nkowo niedawno wykorzyst jc * nkcjona$ny rezonans magnetyczny 0*.R@1 11" #estowano
K J 17

11

." 4iecka8Pik $& dz" cyt" & s" <'" 3ame& s" <<8<=" I" )ied2wie5ska& Pamita4 sie'ie& w+ I" )ied2wienska& A" )eckar 0red"1 Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& red"& Wyd" Icademica& Warszawa'77J& s" K'" W" ."Ke$$y& >" )" .acrae& >" @" Wy$and& S" >ag$ar& S" @naati& #" N" 6eat%erton& 2inding &el.5 $n 61ent/Related

<

standardowo zdo$no!/ do zapami(tywania $ist przymiotnikowyc% i rzeczownikowyc% okre!$e5& ktre badani najpierw kwa$i*ikowana jako odnoszce si( do nic% samyc% $ b jako odnoszce si( do prezydenta 4 s%a" )ast(pnie testowano sprawno!/ przypominania sobie okre!$e5 z ob kategorii badajc tra*no!/ i szybko!/ odpowiedzi na pytanie czy prezentowane okre!$enia pojawiy si( na prezentowanyc% wcze!niej $istac%" Aednocze!nie og$dano rezonansowy obraz aktywno!ci mzg " Rez $tat eksperyment potwierdziy sta$enia Rogersa& K ipersa i Kirkera& a ic% cz(!/ ne ro*izjo$ogiczna dostarczya nowyc% interes jcyc% danyc%" Dt wykonanie zada5 zwizanyc% z zapami(tywaniem okre!$e5& ktre przypisano prezydentowi 4 s%a nie aktywizoway obszarw odpowiedzia$nyc% za kodowanie semantyczne 0$ewa do$na cz(!/ kory czoowej1 znaczco inaczej ni okre!$enia odnoszce si( do samej badanej osoby& $ecz wystpia wyra2na rnica w aktywno!ci kory !rodkowej przedczoowej& zwizanej& jak wiadomo z innyc% bada5 z pocz ciem siebie 1'" :atem to& co nazywamy skierowaniem k sobie samem & psyc%iczn wewn(trzno!ci& zdaje si( posiada/ osobn rea$izacj( w systemie poznawczym i wie si( w o!rodkiem odpowiadajcym za przypisywanie sobie zmiennyc% i stayc% wasno!ci" '" Pami(/ a tobiogra*iczna" Szeroko przyjmowane jest w psyc%o$ogii rozrnienia na pami(/ epizodyczn 0pami(/ zdarze51 od pami(/ semantyczn 0pami(/ tre!ci1" Pami(/ epizodyczna& jak dowodz $iczne badania pami(ci a tobiogra*icznej 19 m si by/ wczona w narracj(& ktra przesiewa przeyte *aktycznie zdarzenia" : ko$ei pami(/ semantyczna de*orm je tre!/ przeytyc% zdarze5 w za$eno!ci od warto!ci i pre*erencji podmiot " Aedna jest sp$eciona z dr g& jako e pami(/ zdarze5 zakada wiedz( o ic% tre!ci 0sensie1 i przyna$eno!ci do $ogiki wasnego ycia" Wydaje si( wi(c& e samowiedza ma wpyw na oba typy pami(ci1;" )ie wynika std jeszcze& e jest te odwrotnie& czy$i& e pami(/ jest istotnym komponentem samowiedzy" 4adania

1'

19 1;

.%R0 &tudy& Ao rna$ o* >ognitiGe )e roscience& 1;;+<& '77'& s" HK<8HJ;" :miana w aktywno!ci dotyczya nie ty$e wzrost aktywno!ci kory przedczoowej przy wykonywani zada5 zwizanyc% z okre!$eniami samego siebie& i$e ze s p a d k i e m aktywno!ci tego region w zadaniac% zorientowanyc% na zewn(trzne obiekty" I torzy waaj& e wysoki poziom aktywno!ci ,obszar ja- wie si( ze swobodnymi & nie nakierowanymi na zewn(trzne zadanie my!$ami" Sk pienie na zadaniac% zewn(trznyc% osabia t( ego$ogiczn str kt r(" :ob" #" .ar szewski& Pami4 auto'iogra.i#zna& Mda5sk '77<" Ao%n Ki$%stromn i wsppracownicy przedstawi$i rez $taty zdajce si( !wiadczy/ o nieza$enym przec%owywani in*ormacji o sobie samym i in*ormacji o zdarzeniac%" 4adacze wniosk j o tym z *akt & e w przypadk pami(ci epizodycznej 0w przeciwie5stwie do semantycznej1 brak jest e*ekt poprzedzania 0po$epszania $ b pogarszania wynik pod wpywem zaprezentowanego wcze!niej1>o wi(cej& wydaje si(& e zapami(t jemy dobrze nawet te zdarzenia& w ktryc% osoba zac%owaa si( sprzecznie ze swoja samowiedz" :a+ I" )ied2wie5ska& Pamita4 sie'ie& w+ Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& red" I" )ied2wie5ska& A" )eckar& Wyd" Icademica& Warszawa '77J& s" J9"

pokaz j przypadki samowiedzy * nkcjon jcej dobrze przy powanyc% szkodzeniac% pami(ci 1<" : ko$ei badania a tyzm pokaz j& e pomimo tr dno!ci w zroz mieni stanw i wasno!ci innyc% $ dzi& osoby a tystyczne potra*i czy/ si( nowyc% rzeczy w zakresie swoic% wasnyc% cec%& co oczywi!cie zakada * nkcjon jc pami(/ a tobiogra*iczn" Poniewa jednak wiadomo skdind& e pami(/ semantyczna 9" osb z a tyzmem jest nar szona& zatem zdo$no!/ do poznawania wasnyc% cec% nie moe wynika/ z tej pami(ci1=" #o s a m o ! / " Powizanie samowiedzy z tosamo!ci jest cz(stym tematem w psyc%o$ogii& c%o/ nie moe by/ badane tec%nikami $aboratoryjnymi& jak to ma miejsc w poprzednio omwionyc% przypadkac%" Ignieszka )ied2wie5ska1H przypomina koncepcj( tosamo!ci Frika Friksona& w ktrej wyrnia si( cztery stadia bycia sob& od pierwotnej !wiadomo!ci rozproszonej do dojrzaej& ktra ma oczywisty zwizek z samowiedz" Dsoba o dojrzao!ci dojrzaej nawiz je w swoim dziaani i my!$eni o sobie do tego& co j wcze!niej sta$ia na swj temat& ta wiedza ma d$a niej zobowiz jcy c%arakter" .oe by/ sama 2rdem dziaania" : dr giej strony& jak podkre!$a )ied2wie5ska& samowiedza roz miana jako re*$eksja nad samym sob niekoniecznie prowadzi do b dowania samowiedzy" )a t( ostatni wpyw ma bardzo wie$e innyc% czynnikw i w pewnyc% kon*ig racjac% wg$d w siebie moe wca$e nie sprzyja/ pocz ci tosamo!ci" ;" Posiadanie wasnyc% do!wiadcze5 i stanw psyc%icznyc%" )iemiecki kognitywista #%omas .etzinger stara si( wyja!ni/ ten *enomen odwo jc si( do poj(cia mode$ siebie1K" .ode$ ten jest specy*iczn reprezentacj poznawcz+ ,Mdy b dzisz si( rano O nowy instr ment inte$igentnego przetwarzania in*ormacji pojawia si( w twoim mzg " Bzieje si( tak& poniewa potrzeb jesz wwczas !wiadomego mode$ siebie& aby osign/ integracj( sensomotoryczn& generowa/ zoone& p$astyczne i adaptacyjne zac%owania oraz zwraca/ wag( i kontro$owa/ swoje ciao jako cao!/-1J" .etzinger waa& e dziaanie mode$ samego siebie nie rni si( istotnie od dziaania odpowiednio skomp$ikowanyc% a tomatw'7" )at ra$istyczne wyja!nienie samo!wiadomo!ci'1 moe si( powie!/ ty$ko wtedy& gdy wskae
1< 1= 1H

1K

1J '7 '1

I" )ied2wie5ska& Pamita4 sie'ie& wyd" cyt"& s" JH" 3ame& s" JJ8177" I" )ied2wie5ska & "spomnienia kt!re nas tworz& w+ I" )ied2wie5ska& A" )eckar 0red"1 Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& Wyd" Icademica& Warszawa '77J" #" .etzinger & 7zego psy#(ologowie mog si dowiedzie4 z teorii su'iektywno,#i odwouj#ej si do modelu sie'ie5 & w+ Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& red" I" )ied2wienska& A" )eckar& Wyd" Icademica& Warszawa'77J& s" 119;819<" 3ame& s" 19<" 3ame s" 19K" , """ nasze tradycyjnie& potocznie *enomeno$ogiczne poj(cie Ld szyL moe mie/ swoje 2rdo w tra*nyc% i szczeryc% pierwszoosobowyc% re$acjac% dotyczcyc% do!wiadczeniowej tre!ci tej szczeg$nej& ne ro*enomeno$ogicznej k$asy

si( w obr(bie przyczynowyc% procesw taki& ktry spenia konieczne i wystarczajce war nki zaj!cia zjawiska wyja!nianego" .etzinger waa& e potra*i wskaza/ taki proces+ ,)a czym dokadnie po$ega rnica mi(dzy *enomena$nym mode$em siebie a innymi *enomena$nymi mode$ami& ktre s w danym momencie aktywne w systemie3 >zy istnieje c%arakterystyczny d$a PS. 0*enomena$ny mode$ siebie1 !$ad przyczynowy3 Aaka wasno!/ * nkcjona$na odpowiada za to& e staje si( on stabi$nym centr m *enomena$nej przestrzeni reprezentacyjnej3 #o jest moja pierwsza wst(pna odpowied2+ .ode$ siebie jest jedyna reprezentacyjn str kt r& ktra jest zakotwiczona w nieprzerwanym 2rd$e wewn(trznie generowanyc% Ppropriocepcyjnyc%Q danyc% wej!ciowyc% w mzg 0O1 a tentycznie !wiadome Aa pojawia si( dokadnie w tym momencie& w ktrym system nie rozpoznaje j mode$ siebie& ktry w danej c%wi$i gener je& jako mode$ C na poziomie !wiadomego do!wiadczenia-''" Dd * nkcji ze!rodkowania i reprezentacji mode$ przec%odzi si( do *enomena$nej przedre*$eksyjnej intymno!ci z samym sob" #a jednak jest odwrotno!ci Kartezja5skiej zayo!ci z samym sob 8 po$ega wa!nie na b r a k <" S a m o o b s e r w a c j a " Poprzednie przykady w i e d z y" pokazyway samo!wiadomo!/ i

samowiedz( jako specja$nie dedykowane zdo$no!ci poznawcze+ re*$eksj(& pami(/ a tobiogra*iczn& b dow( *enomena$nego mode$ samego siebie& przypisywanie sobie stayc% wasno!ci itd" Wie$ badaczy nie wyk$ cza jednak& e podstaw samo!wiadomo!ci i samowiedzy stoi zwyka znajd je si( zewn(trzna obserwacja samego ciebie" :godnie z tym pog$dem ciao podmiot

zawsze w po$ *enomena$nym zajm jc w nim miejsce podobnie jak inne przedmioty" #a cz(!/ koncepcji b dzi wprawdzie dysk sj(& $ecz !ci!$e mwic nie na$ey ona do psyc%o$ogii C jest tez *enomeno$ogiczn i pod$ega *enomeno$ogicznej krytyce'9" Aednak pomimo wtp$iwo!ci istniej psyc%o$ogiczne arg menty za tym& e samoobserwacja jest wanym czynnikiem w powstawani samo!wiadomo!ci i samowiedzy" Pokaz je si( mianowicie& e samoobserwacja mody*ik je wiedz( o sobie w nast(p jcyc% war nkac% ';+ 011 podmiot emit je zac%owanie? 0'1 wewn(trzne wskazwki s sabe& wie$oznaczne $ b tr dne do zinterpretowania? 091 podmiot nie jest w stanie dostrzec przyczyn swojego zac%owania w oko$iczno!ciac% m towarzyszcyc%& a wi(c w bod2cac% zewn(trznyc%? 0;1 zac%owanie jest

'' '9

';

stanw Pdo!wiadczenia bycia poza ciaemQ-& #" .etzinger& dz" cyt"& s" 1;;" 3ame& s" 1;H81;J" #ak krytyk( *orm je na przykad S%a n Ma$$ag%er" :ob" S" Ma$$ag%er& 8odily &el./$wareness and +'je#t Per#eption ,#%eoria et 6istoria Scientiar m+ @nternationa$ Ao rna$ o* @nterdiscip$inary St dies-& H011 . P" 4be$& &amoo'serwa#ja 9 wasne za#(owania jako )r!do wiedzy o so'ie& w+ I" )ied2wienska& A" )eckar 0red"1 Poznaj samego sie'ie #zyli o )r!da#( samowiedzy& Wyd" Icademica& Warszawa '77J& s" 1H181H'"

wystarczajco wyraziste? 0<1 istnieje rozbieno!/ mi(dzy posiadanym sdem a wyemitowanym zac%owaniem" .ona powiedzie/& e w takiej syt acji podmiot nie ma innego wyj!cia jak ty$ko czerpanie wiedzy o sobie z zewn(trznej obserwacji" Po przejrzeni $isty prob$emw z jakimi boryka si( psyc%o$ogia samopoznania tr dno si( oprze/ wraeni & e s to w d ej mierze te same prob$emy& ktre wyst(p j w *i$ozo*ii" Wyst(p j jednak rnice& o ktryc% b(dzie mowa w nast(pnym paragra*ie" Przede wszystkim jednak trzeba zac%owa/ ostrono!/ w interpretowani danyc% empirycznyc% na temat mys w og$e& a samopoznania czy Aa2ni w szczeg$no!ci" Prob$em w tym& e nawet twrczy i zas eni psyc%o$ogowie wypowiadaj stwierdzenia w rodzaj + ,#o kim jeste!my jest %istori o naszym ja C skonstr owana opowie!ci& ktr tworzy nasz mzg-'<" #ego rodzaj zdania s z *i$ozo*icznego p nkt widzenia bez yteczne" :awieraj ty$e zaoe5& e s*orm owanie jakic%ko$wiek war nkw prawdziwo!ci staje si( niemo$iwe" R dwig Wittgenstein nazwaby je nonsensownymi& jako e wytyczenie jakiejko$wiek drogi od nic% do rzeczywisto!ci jest niemo$iwe" :acytowane zdanie zawiera dwie nieprzejrzyste meta*ory& w !wiet$e ktryc% konkretnie brzmice sowo ,mzgprzestaje coko$wiek znaczy/ C mzg staje si( t podmiotem twrczo!ci& a zatem z przedmiot bada5 ne ro*izjo$ogii staje si( ko$ejn meta*or" Aaka jest * nkcja tak spi(trzonyc% przeno!ni3 )iewtp$iwie perswazyjna C jej sensem jest przekonanie czyte$nika& e sprawy maj si( inaczej ni m si( zdaje& $ecz skoro to j wie& moe pocz / si( wyzwo$ony z ignorancji" >zyni si( t retoryczne zaoenie& e czyte$nik my!$a przedtem co! przeciwnego do wygoszonego zdania" I$e jaka byaby tre!/ tego przeciwnego pog$d " : podanyc% meta*or nie da si( tego wyded kowa/" >aa wypowied2 jest wi(c co najwyej %asem& zwrceniem wagi na jaki! obszar zagadek& $ecz nie wypowiedzi na kow" Przede wszystkim nie opiera si( na dobrze skonstr owanym pytani " Wypowiedzi tego rodzaj rodz si( na obrze bada5 na kowyc% jako wyraz pewnej *ascynacji nowymi odkryciami" Recz prcz ekspresji zawieraj te kryte *i$ozo*iczne imp$ikacje& pyta5 i bez bez arg mentacji" )ic $epiej jak tego rodzaj wypowiedzi nie zasadnia zwrcenia si( do epistemo$ogicznej ana$izy naszyc% nadziei i wtp$iwo!ci zwizanyc% z samowiedz" . Specy!i"a !ilozo!icznego pro#lem$ samowiedzy )ajpro!ciej mwic podej!cie *i$ozo*iczne jest w przeciwie5stwie do psyc%o$ogicznego
'<

4" 6ood& 3(e &el. 0llusion: "(y 3(ere is *o ;ou 0nside ;our <ead >onstab$eSRobinson& Rondon '711& s" T@@@"

n o r m a t y w n e " W *i$ozo*ii c%odzi o to& czy mona $iczy/ na prawdziwo!/ samowiedzy wiedzy i czy z tego p nkt widzenia warto o ni zabiega/" .ona za way/& e przecie i w psyc%o$ogii pojawia si( C a nawet wyrnia C prob$em prawdziwo!ci samowiedzy" #ak jest& $ecz prawdziwo!/ pojawia si( tam jako wasno!/& a nie jako norma" >zym innym jest porwna/ samowiedz( podmiot do pewnej zewn(trznej normy 0najwyra2niej wida/ tego w badani pami(ci a tobiogra*icznej& gdzie po prost porwn je si( zawarto!/ pami(ci wydarze5 z ic% wcze!niejsz rejestracj na bieco1& a czym innym s*orm owa/ i zasadni/ sam norm( 0,Repiej mie/ bogat i dokadn pami(/ a tobiogra*iczn-1" B$a ce$w *i$ozo*icznyc% nie wystarczy zbada/& kiedy wydajemy tra*ne& a kiedy nietra*ne sdy na wasny temat" #rzeba mie/ okre!$i/ rozsdn norm( nakaz jca denie do samowiedzy $ b zaniec%anie tego denia w og$e $ b w rnyc% syt acjac% poznawczyc%" )api(cie pomi(dzy empirycznym i normatywnym podej!ciem do prob$em samowiedzy wida/ na przykadzie nast(p jcej dysk sji" Dt *i$ozo* Dwen N$anagan zaproponowa nast(p jcy eksperyment my!$owy'=+ Wyobra2my sobie dzie5 Sd Dstatecznego& kiedy to wszystkie nasze czyny i motywy& nawet te skrywane przed samym sob zostan jawnione" Kady zyska pen i obiektywnie prawdziw odpowied2 na pytanie ,Kim jestem3-" Ae!$i zestawi/ t( %ipotetyczn obiektywn wiedz( z nasz rzeczywist& s biektywna i niepewn wiedz& otrzym je si( dziwaczn konsekwencj(+ Aest mo$iwe& e w s z y s t k i e nasze wyobraenia o sobie i wszystkie zabiegi o wasne dobro mog si( okaza/ oparte na *ikcji" B$a zrezygnowa/ z poj(cia obiektywnej i prawdziwej samowiedzy" W po$emice z N$anaganem BaGid Aop$ing'H twierdzi z ko$ei& e gdyby caa tre!/ s biektywnej wiedzy o sobie samym miaaby si( okaza/ *aszywa& to wwczas s a m a r e $ a c j a s a m o w i e d z y byaby pozbawiona tre!ci" Wwczas jednak owa obiektywna wiedza z dnia Sd Dstatecznego nie odnosiaby si( do niczego& a na pewno nie do tego& co dzi! nazywamy wasnym ja& czy sob samym" W ten sposb zysk jemy sprzeczno!/ z zaoeniem eksperyment my!$owego N$anagana" Bysk sja ta ma si$ny komponent metateoretyczny i normatywny" Post $at N$anagana brzmi+ )ie p o w i n n i ! m y przyjmowa/ s biektywnego poj(cia samowiedzy& poniewa obejm je ono i tak mo$iwo!/& e nie oznacza adnej wiedzy 0jest st procentow i$ zj1" Post $at Aop$inga brzmi+ )ie p o w i n n i ! m y odrz ca/ s biektywnego poj(cia samowiedzy& nieza$enie od jej potencja$nie niskiej jako!ci" Rozgraniczenie empirycznego i normatywnego podej!cia do prob$em samowiedzy
'= 'H

nikni(cia tej konsekwencji na$ey

D" N$anagan& =arieties o. %oral Personality& >ambridge .ass& 1JJ1& s" 19<" B" Aop$ing& &el./>nowledge and t(e &el.& )ew Uork & '777& s" 9'89H"

17

b(dzie nici przewodni da$szyc% rozwaa5? podczas omawiania prob$emw *i$ozo*icznyc% b(d( si(ga do danyc% empirycznyc% pami(tajc przez cay czas o wygoszonyc% zastrzeeniac%"

3.1. %przywile&owany dos'(p

Podczas gdy psyc%o$ogia zajm je si( mec%anizmami osigania samowiedzy& rozwaania epistemo$ogiczne prb j oceni/ jej warto!/ zgodnie z og$nymi kryteriami epistemo$ogicznymi+ prawdziwo!ci& zasadnienia i przyczynowej za$eno!ci wynikw poznawczyc% od mec%anizmw poznawczyc% 0prob$em gr ntowania wiedzy1" Dkaz je si( jednak& e zastosowanie tyc% kryteriw do samowiedzy wie si( z tr dno!ciami& ktre przede wszystkim zm szaj do zrewidowanie samego poj(cia samowiedzy" #rzeba najpierw rozstrzygn/& czy samowiedza jest wiedz zawarta w sdac% czy raczej stanowi wiedz( typ ,jak-& opart na praktycznyc% miej(tno!ciac%& oswojeni z typowymi *ormami wasnej aktywno!ci& i co za tym idzie kontro$owania swojego dziaania" Ae!$i zdecyd jemy si( na pierwsze rozwizanie 0zawieszajc to dr gie&c%o/ nie neg jc go1& pozostanie do rozstrzygni(cia& czy owe sady skadajce si( na samowiedz( ksztatowane s wycznie przed podmiot& ktrego dotycz& czy te cz(!ciowo czerpane s od innyc% $ dzi" @ znw& je!$i zawiesimy przynajmniej na czas rozwaa5 epistemo$ogicznyc% C spoeczny i k $t rowy kontekst samopoznania& czy$i spoeczne poc%odzenia norm i narz(dzi wiedzy o samym sobie& to wci pozostanie prob$em tego 2rda sdw o sobie& ktre posiada sam zainteresowany podmiot" # mamy do wybor ki$ka rozwiza5& ktre *ormoway si( w do!/ bogate tradycje" .wi one nie o caym zakresie zjawiska samowiedzy& $ecz o jego centra$nym przejawie& jakim jest znajomo!/ wasnyc% stanw mysowyc%" .amy wi(c koncepcj(& ktra widzi 2rdo tyc% sdw w bezpo!redniej bezpo!redniej re$acji do wasnyc% stanw wewn(trznyc% C w swego rodzaj Kartezj sza" W TT wiek

znajomo!ci bd2 bezpo!redniej !wiadomo!ci" Koncepcja ta& %istorycznie biorc& wywodzi si( do da jej k$asyczne s*orm owanie 4ertrand R sse$" )ie b d jemy poznawczej reprezentacji stanw wasnego mys & ani odwo jemy si( do adnyc% po!rednic% narz(dzi poznawczyc% 0np" roz mowa51& $ecz speniajc danyc% sad o rzeczywisto!ci speniamy natyc%miast i bezpo!rednio inny sd& w ktrym stwierdzamy osobiste spenianie tamtego sd " Aest to swoista dw warstwowo!/ sdw spenianyc% w pierwszej osobie" @nna koncepcja odwo je si( do swego rodzaj wewn(trznego zmys podobnego do percepcji" 6istorycznie si(ga do Ao%na Rocke& $ecz i dzi! ma wie$ zwo$ennikw w!rd *i$ozo*w 0np" BaGid Irmstrong& Wi$$iam Rycan1"

11

Proces poznania swoic% stanw wasnego obserw jemy samyc% siebie& zwracajc

mys

jest po!redni& podobny do percepcji C przedmiotw

wag( na wasne ycie wewn(trzne& !$edzc je w

introspekcji& koryg jc b(dne spostrzeenia? podobnie jak w spostrzegani

zewn(trznyc%" @ wreszcie trzecia koncepcja C racjona$istyczna 8 wywodzca si( z *i$ozo*ii @mman e$a Kanta i nie znajca samopoznania za osobny akt poznawczy& czy jak pisze jej Ric%ard .oran& za osigni(cie poznawcze" Samowiedza to w d ej mierze ksztatowanie samego siebie nie za! poznawanie samego siebie" V$edzc ga(zie drzewa decyzyjnego zarysowanego w poprzednim akapicie& atwo za way/& e zarysowane a$ternatywy nie s dysj nkcjami& a przynajmniej nie s nimi koniecznie" Wszystko za$ey od tego& jaki zakres przypiszemy samowiedzy w kadej z wymienionyc% koncepcji" Poniewa w gr( wc%odz rozmaite zakresy& poczwszy od odcz wania stanw propriocepcyjnyc%& poprzez doznania wraeniowe& percepcje& znajomo!/ pooenia i sc%emat wasnego ciaa& a do znajomo!ci tre!ci posiadanyc% przekona5 i intendowanyc% znacze5? i wreszcie do wiedzy o wasnyc% cec%ac%& dyspozycjac%& mo$iwo!ciac% itd" #a ostania s*era 0osobowa1 interes je nas szczeg$nie ze wzg$(dw praktyczno8mora$nyc%& $ecz zakada ona wszystkie $ b wi(kszo!/ poprzednic%" Wadna zwarta koncepcja samowiedzy nie moe w rnym stopni stosowa/ si( do tyc% wszystkic% zakresw" Koncepcja bezpo!redniej zayo!ci wydaje si( bardziej stosowa/ do wrae5 ni do sdw i przekona5" Koncepcja wewn(trznego zmys wydaje si( dobrze wyja!nia/ samo!wiadomo!/ i jej ograniczenia" : ko$ei koncepcja racjona$istyczna rz ca !wiato na kierowanie wasnym dziaaniem" S wszake obszary sporne& o ktryc% niej" )iektre szczegowe kwestie zwizane z warto!ci samowiedzy trzeba postawi/ osobno d$a wyej wymienionyc% zakresw i kore$atywnie d$a wyej wymienionyc% koncepcji" Recz pewne og$ne pytania dotycz ic% wszystkic%" #akim pytaniem jest przede wszystkim to& czy samowiedz( cec% je przywi$ejowany w stos nk do innyc% pozna5 stat s epistemiczny" W stos nk do niektryc% zakresw samowiedzy& jak doznania cie$esne& !wiadomo!/ jedyno!ci i spjno!ci ciaa i pooenia jego cz(!ci& a take propriocepcje i kinestezje& sprawa wydaje si( mao kontrowersyjna" W istocie nikt inny nie ma takiego samego dost(p do tyc% danyc%& jak zainteresowany podmiot" Aednak tej meta*izycznej przewagi nie da si( a tomatycznie przeoy/ na przewag( epistemiczn" Poznanie oparte na tej przywi$ejowanej pozycji nie s tym samym cakowicie wiarygodne" Meneza poznania i jego wiarygodno!/ s odmiennymi kwestiami" Przyczyn tego stan rzeczy jest poj(ciowy c%arakter samowiedzy" )awet je!$i dotyczy ona wymienionyc% wyej niepoj(ciowyc%

1'

skadnikw& jak wraenia& to j wiedza na temat tyc% skadnikw 0wiedza o tym& e doznaje si( wrae51 m si mie/ c%arakter sd czy przekonania" #e wszake maj c%arakter poj(ciowy& a tym samym za$e od p b$icznyc% zasobw poj(ciowyc%" 4(dy wynikajce z zastosowania tyc% p b$icznyc% zasobw mog znieksztaci/ samowiedz( nawet w tyc% zakresac%& co do ktryc% przywi$ejowana pozycja podmiot nie $ega kwestii" Wa!ciwa interpretacja przywi$ejowania jest szczeg$nie wana w przypadk przekona5 $ b szerzej& postaw propozycjona$nyc%" #akie postawy jak twierdzenie& wtpienie& pytanie posiadaj tre!/ propozycjona$n 0tre!/ sd do ktrego podmiot znajd je si( w odpowiedniej postawie1 oraz skadni postawy wicej tre!/ sd z podmiotem" Mert$er mwi o trzec% war nkac% posiadania przywi$ejowanej pozycji epistemicznej w stos nk do wasnyc% postaw propozycjona$nyc% 'K" 1" #y$ko podmiot moe ksztatowa/ te postawy propozycjona$ne& ktre sobie przypis je 0mona posiada/ takie same postawy propozycjona$ne& $ecz nie te same1? '" Przypisanie samem sobie danej postawy posiada a torytet poznawczy? nikt inny nie ma podstaw do podwaenia tego przypisania" 9" Wypowied2& w ktrej dokon je si( przypisanie postawy sobie samem w nika$ny sposb wyraa stany mysowe mwicego" :daniem 4rie Mert$era wyniki zyskane w badaniac% empirycznyc% w znacznym stopni ograniczaj zakres przywi$ejowanego dost(p & c%o/ nie $ikwid j go cakowicie" Przede wszystkim wydaje si(& e przywi$ejowanie nie dziaa w zakresie wasno!ci re$acyjnyc%" # mona w istocie powiedzie/& e inni wi(cej o nas wiedz ni my sami" :daniem Mert$era naj$epszym kandydatem do przywi$ejowanego dost(p s wraenia 0sensations1& na dr gim miejsc my!$i przebiegajce przez gow( C niekoniecznie zamieniajce si( w sdy" I$e i t toczy si( dysk sja& na przykad Peter >arr t%ers twierdzi& e nawet s biektywne przeycia jak wraenia s w istocie wasno!ciami dyspozycyjnymi i za$ez od podzie$anyc% zasobw poj(ciowyc%'J" Kontrowersje pomi(dzy rnymi koncepcjami samowiedzy s rwno$ege w stos nk do og$niejszyc%
'K

stanowisk

epistemo$ogicznyc%+

eksterna$izm

interna$izm

97

"

Koncepcja

4" Mert$er& dz. #yt. s" =H" 3ame& s" K'"

'J

97

19

samowiedzy przez bezpo!rednie zaznajomienie zakada interna$izm epistemo$ogiczny+ wszystkie racje& ktre przemawiaj za moim wasnym przekonaniem& e teraz odcz wam b$& $e w moim wasnym odcz ci b$ " Koncepcje oparte na zmy!$e wewn(trznym& czy$i swoistej percepcji& s te zasadniczo interna$istyczne& $ecz posiadanie i poprawienia percepcji wasnyc% stanw wymaga czasem wery*ikacji zewn(trznej C m simy !$edzi/ swoje stany wewn(trzne rwno$eg$e ze stanami rzeczy do& ktryc% si( one odnosz" 4yoby dziwne stwierdzenie& e wiem& e w tej c%wi$i widz( pewien przedmiot gdybym jednocze!nie na podstawie obiektywnyc% pomiarw ywi przekonanie& e w moim po$ widzenia nie ma takiego przedmiot " #re!/ samowiedzy m siaaby si( w tym przypadk zmieni/& z ,widz(- na ,wyobraam sobie- $ b ,doznaj( wraenia-" @ntrospekcja jako X asi8percepcja pozostaje natomiast interna$istyczna w innym sensie+ wci to sam podmiot dokon je syntezy tyc% s biektywnyc% i obiektywnyc% danyc% potrzebnyc% do stwierdzenia& e on sam znajd je si( w danym stanie mys " W trzeciej koncepcji C racjona$istycznej C zasadnienie sad o posiadani postaw propozycjona$nyc% przenosi si( poza podmiot? gwnym zadaniem podmiot jest zwizanie wasnyc% przekona5 z racjami przewijajcymi za tymi przekonaniami? wtedy dopiero moe powiedzie/& e jej posiada" Poj(cie racji nie da si( zinterpretowa/ czysto wewn(trznie& $ecz wymaga odwoania do danyc% i norm poniekd odkrywanyc% przez dany podmiot& nieza$enyc% od jego wasnyc% aktw i podzie$anyc% z innymi $ d2mi" Aednak stanowiska epistemo$ogiczne takie jak interna$izm czy eksterna$izm nie s pozycjami z *i$ozo*icznego kata$og & ktre wybiera si( w za$eno!ci od potrzeb" Dne same obrosy dysk sjami? ic% zasadnienie w stos nk do tego czy innego zakres poznania nie jest nigdy trywia$ne" Wida/ wi(c& e do poprzednio opisanyc% decyzji w sprawie stat s samowiedzy doc%odz jeszcze prob$emy zwizane z og$niejszymi pog$dami na c%arakter wiedzy" #a zoona str kt ra teoretycznyc% wyborw czyni niemo$iwymi wszystkie zdecydowane i $apidarne interpretacje samowiedzy" Poniej& w d ej mierze za 4rie Mert$erem& przedstawi( trzy wymienione j koncepcje zwracajc wag( na ic% ograniczony zakres i czstkowe jedynie zasadnienia"

.2. )oncepc&a #ezpo*rednie& zna&omo*ci Koncepcja bezpo!redniej znajomo!ci zakada& e s pewne stany wewn(trzne& ktre odniesione s do podmiot poznajcego bezpo!rednio" )aj$epszymi kandydatami wydaj si( t
4" Mert$er& dz. #yt"& s" 1;n"

1;

wraenia zmysowe C ic% byt po$ega na byci doznawanym& zatem doznajc podmiot wie j wszystko o danym wraeni " )ie jest ono przedmiotem& ktry najpierw jest taki a taki& a p2niej jest jako taki doznawany" .wic jeszcze inaczej& posiadanie wraenia jest zarazem tym& o czym si( mwi i powodem zasadniajcym to& co si( mwi" Posiada/ wraenie i mie/ racj( do powiedzenia& e si( je posiada s tym samym C nie potrzeb jemy t czynnika po!redniczcego" W pierwotnej wersji tej koncepcji 4ertrand R sse$ kad nacisk na samo ty$ko zaznajomienie& ktre nazywa rwnie bezpo!redni !wiadomo!ci" Sposobem odrnienia !wiadomo!ci bezpo!redniej od po!redniej mia by/ tzw" test wtpienia" . simy w danym przypadk zastanowi/ si(& czy istnieje mo$iwo!/ wtpienia w to& co stwierdzamy" Ae!$i nie istnieje& to znaczy& ze nie ma adnej zewn(trznej w stos nk do danej !wiadomo!ci tre!ci& ktra po!redniczyaby pomi(dzy podmiotem i tre!ci jego !wiadomo!ci C tre!ci& ktrej jako!/ czy gr ntowanie mogoby wpywa/ na stopie5 przekonania o tym& co jest przedmiotem !wiadomo!ci" Recz dzisiejsi zwo$ennicy tego pog$d 0Ra rence 4onAo r& BaGid Irmstrong& 4rie Mert$er1 dodaj& e na podstawie zaznajomienia wypowiada si( przecie pewne sdy& ktre wymagaj zasadnienia" Podobnie jak w innyc% koncepcjac% k$ czowe jest t oddzie$enie genezy poznania od jego zasadnienia" Wane jest nie ty$ko to& e posiadamy pewien zakres stanw wewn(trznyc%& z ktrymi jeste!my zaznajomieni& $ecz take to& czy te zayo!ci mog pos y/ do zasadnienia sdw goszcyc% posiadanie tyc% stanw& do ktryc% si( odnosz" .ona sobie wyobrazi/ syt acj(& e kto! odcz wa zaznajomienie& $ecz samo to odcz cie jest my$ce& nie ma warto!ci in*ormacyjnej C tre!/& do ktrej si( odnosi nie moe by/ stwierdzona& og$niona& nie pod$ega kwanty*ikacji& ani adnej innej czynno!ci& ktre na og wykon jemy na c%wyconyc% poznawczo tre!ciac%" Wszystko to wskaz je na meta*izyczny& a nie epistemiczny c%arakter post $owanej przez R sse$$a re$acji" Aego poj(cie danyc% zmysowyc% miao stabi$izowa/ t( re$acj( i dawa/ jej epistemo$ogiczn interpretacj(& $ecz rozwizanie to miao p2nej niewie$ zwo$ennikw" W poj(ci danyc% zmysowyc% tkwi zbyt wie$e tre!ci poj(ciowyc% C danego zmysowe s raczej konstr kcj epistemo$oga ni pierwotnym przeyciem podmiot & z ktrym moe on by/ bezpo!rednio zaznajomiony" :amiast danyc% zmysowyc% zwo$ennicy omawianej koncepcji mwi dzi! raczej o doznaniac% wraeniowyc% 0sensations1& rezygn jc z %ipotezy o wewn(trznyc% obiektac%& do ktryc% podmiot miaby si( jakoby bezpo!rednio odnosi/" : istotn arg mentacj przeciwko interpretowani samowiedzy jako bezpo!redniego zaznajomienia z stanami wasnego mys wystpi Bona$d BaGidson" Wiedza o samym sobie jest d$a niego pewnym znanym sdem& a zatem przekonaniem" W norma$nej praktyce poznawczej

1<

przekonania

zasadniane s przez inne przekonania& za pomoc zwizkw $ogicznyc%" W

samowiedzy nie moe by/ inaczej" #ymczasem bezpo!rednie zaznajomienie przewid je zasadnienie pewnego sd przez sam stan rzeczy& o ktrym sd mwi" #aki zwizek C je!$i istnieje 8 nie jest zasadnieniem" Pomi(dzy stanem rzeczy a przekonaniem moe wyst(powa/ bezpo!rednio jedynie re$acja przyczynowa" W istocie mona wskaza/ co jest przyczyn tego czy innego przekonania& co jednak nie jest zasadnieniem" Bo zasadnienia potrzebna jest prcz przyczynowo!ci specja$na re$acja z tym& kto $ b co wytwarza zwizek pomi(dzy danym przekonaniem i stanem rzeczy 0true maker1" @naczej mwic trzeba mie/ dost(p do zasadnionego sd & e w istocie zac%odzi re$acja& na ktr si( powo jemy" :awsze wi(c istnieje e$ement po!redniczcy pomi(dzy podmiotem a jego wasnymi stanami" :wo$ennicy koncepcji bezpo!redniej znajomo!ci wasnyc% stanw mysowyc% wys waj przeciwko tem arg mentowi nast(p jcy eksperyment my!$owy91" :amy& e szambe$an kn je spisek przeciwko kr$owej" >z(!ci jego p$an jest to& by kr$owa znaa najpierw 0na podstawie zyc% racji1& e jest przeciw niej spisek& a potem tracia to przekonanie& co przysoni *akt& e spisek w istocie ma miejsce" Podaje wi(c kr$owej narkotyk& po ktrym ta sdzi& e kn je si( przeciwko niej spisek" Po stani dziaania narkotyk kr$owa ocenia 0b(dnie1& e przekonanie o spisk byo *aszywe" Syt acja spenia war nki s*orm owane przez BaGidsona+ sd& e nie ma spisk & jest kr$owej zasadniony w oparci o przyczynow re$acj( pomi(dzy tym& ktry odpowiada za jego prawdziwo!/ 0szambe$an1" Aest jednak *aszywy" )iemono!/ stwierdzenia tej *aszywo!ci $ey w zab rzonej przez narkotyk bezpo!redniej re$acji pomi(dzy !wiadomo!ci i jej przedmiotem" Vwiadomo!/ ta norma$nie obejm je rwnie re$acj( !wiadomionej tre!ci do jej 2rda& $ecz w tym przypadk tak si( nie dzieje" Przykad ten ma pokazywa/& e rzete$na wiedza dotyczca wasnyc% stanw nie moe si( rozbija/ na dwa niepowizane cigi+ wewn(trzn przyczynowo!/ i zewn(trzne zasadnienie& jak c%ce BaGidson" Mert$er post $ je specja$n zdo$no!/ wagi& ktra odpowiada za reprezentacj( re$acji pomi(dzy bezpo!redni !wiadomo!ci& a jej tre!ci" @nnym arg mentem przeciwko roz mowani bowiem dopatrze/ si( t BaGidsona jest spostrzeenie& e jego stanowisko czyni pewne proste sdy w rodzaj ,Ddcz wam sw(dzenie- za nie zasadniane" #r dno $ogicznej re$acji z innymi sdami" . siayby to by/ sdy og$ne stwierdzajce pewne s biektywnie dost(pne reg $arno!ci& ktre stwierdziwszy podmiot zasadniaby na ic% podstawie swoje przekonanie& e odcz wa sw(dzenia" )awet gdyby taki C do!/
91

4" Mert$er& dz. #yt. & s" JH"

1=

*antastyczny scenari sz mg mie/ miejsce& to i tak pozostawaoby niewyja!nione jak mae dzieci nie majce dost(p sw(dzenie" @nna $inia zarz tw przeciwko koncepcji bezpo!redniego zaznajomienia poc%odzi od Mi$berta Ry$eLa i opiera si( na przykadzie z pstrokat k r" Powiedzmy& e widz( tak k r( i b(dnie sdz(& e ma ;H p$amek na pirac%" Potem przekon je si(& e jest ic% ;K" >zy wcze!niej miaem przeycie *enomena$ne owej ;H8p$amkowato!ci& a teraz zamienio si( ono w przeycie ;K8 p$amkowato!ci3 #aka konk$ zja jest d$a Ry$eLa nie do przyj(cia" #o poj(cia& a nie *enomeny czyni w tym przypadk rnic( pomi(dzy pierwszym i dr gim przeyciem" Kontrowersja daaby si( zaegna/& gdyby przyj/ istnienie tzw" poj(/ *enomena$nyc%" >zy takie poj(cia w og$e istniej& a je!$i tak& to jaki jest ic% zakres3 :gaszano w tej kwestii rne propozycje" Frnest Sosa proponowa& by war nkiem posiadania poj(cia *enomena$nego czyni/ zarwno rzeczywiste pojawianie si( tego& czego poj(cie to dotyczy& jak i zdo$no!/ do wa!ciwego zastosowania tego poj(cia w innyc% syt acjac%" Aednak zdaniem zwo$ennikw koncepcji bezpo!redniej znajomo!ci 0Ra rence 4onAo r1& to raczej poprawne c%wycenie poj(cia *enomena$nego jest war nkiem jego poprawnego ycia& a nie odwrotnie" Przypomniane wyej arg menty s ty$ko maym wycinkiem obszernej dysk sji& ktra toczy si( w *i$ozo*ii ana$itycznej od czas s*orm owania przez 4ertranda R sse$$a tezy o bezpo!redniej znajomo!ci wasnyc% stanw i tez z ni powizanyc% 0o danyc% zmysowyc% i o te!cie wtpienia1" Podobnie obszerne dysk sje tocz si( wok pozostayc% koncepcji" do tego typ in*ormacji i roz mowa5 miaby stwierdza/& e odcz waj

. . )oncepc&a odwo+$&,ca si( do wewn('rzne& o#serwac&i Koncepcja ta opiera si( na przekonani & e obserwacja wasnyc% stanw mysowyc% nie jest bardzo rna od zewn(trznej percepcji" Aedna i dr ga pod$ega pomykom i z dzeniom& a jej poznawcza sprawno!/ przygodnie wyse$ekcjonowana w tok odwo jcy si( do zmys wewn(trznego C najbardziej wyra2nie od raz posta/ skrajnie nat ra$istyczn 0w j(ci ewo$ cji" W istocie pog$d BaGida Irmstronga C przyjm je

meta*izycznym na$eaoby powiedzie/&

materia$istyczn1" Dbserwacja samego siebie jest wyodr(bnion * nkcj mzg & ktry skan je swoje wasne czynno!ci" )ajwaniejszym arg mentem na rzecz omawianego pog$d jest to& e

1H

wie$e k$ czowyc% d$a norma$nego * nkcjonowania in*ormacji o swoic% wasnyc% stanac% 0percepcjac%& doznaniac%& pooeni wasnego ciaa& r c% i wysik 1 dzia zysk jemy cakowicie !wiadomo!ci 0przykad mysowyc% $ecz nie!wiadomie" )awet tak skomp$ikowane czynno!ci jak prowadzenie samoc%od w r c%$iwym mie!cie mog odbywa/ si( przez stos nkowo d gi czas bez Irmstronga9'1" Vwiadomo!/ nie jest integra$n cz(!ci wi(kszo!ci czynno!ci

zdo$no!ci do ic% obserwowania" .a to powane konsekwencje d$a samowiedzy? wydaje si(& e znacznie wi(cej dowiedzie$iby!my si( o sobie badajc nie!wiadome aspekty wasnego * nkcjonowania ni opierajc si( na towarzyszcej wasnym stanom !wiadomo!ci" W stos nk do omawianej koncepcji s*orm je si( wie$e zarz tw" Wtp$iwo!ci b dzi przede wszystkim zgoda na to& by percepcje naszyc% wasnyc% stanw dokonyway si( bez dzia !wiadomo!ci& co zm sza do ic% wery*ikowania na drodze obiektywnyc% bada5 be%awiora$nyc%& ne ro*izjo$ogicznyc% itd" 4yaby to syt acja podobna jak w przypadk innyc% spostrzee5" :daniem >%ristop%era PeacockeLa zrywa si( w ten sposb wi(2 pomi(dzy posiadaniem pewnego przekonania a racjami za tym przekonaniem" Aednak zwo$ennicy koncepcji wewn(trznego zmys nie waaj tego za prob$em& a raczej za c%wycenie istotnej cec%y samowiedzy C jej zasadniczej omy$no!ci" Samopoznanie pozbawione mo$iwo!ci b(d m siaoby by/ trywia$ne" Potrzeb jemy koncepcji& ktra dop szcza prawdziwe samopoznanie na rwni z nieprawdziwym" Rzeczywi!cie bywa tak& e podmiot nie roz mie zwizk pomi(dzy posiadanymi przekonaniami i racjami tyc% przekona5" @nny zarz t s*orm owany przez Sydneya S%oemakera opiera si( na spostrzeeni & e je!$i samopoznanie byoby podobne do percepcji& to kady wynik takiej percepcji mona by podzie$a/ z innymi przez skierowanie si( na ten sam przedmiot C dokadnie tak& jak czynimy to w przypadk zwykyc% spostrzee5" #ymczasem onto$ogiczna s biektywno!/ wasnyc% stanw sprawia& e s one materia$nie niedost(pne d$a innyc%" @nny zarz t tego samego a tora stwierdza& e krytykowany pog$d imp$ik je mo$iwo!/ istnienia osoby cakowicie !$epej na wasne stany psyc%iczne C wszystkie one mogyby przecie zac%odzi/ nie!wiadomie 0!wiadomo!/ nie jest war nkiem danej percepcji1" W istocie& zwo$ennicy krytykowanej koncepcji 0BaGid Irmstrong& Wi$$iam Rycan1 widz t( mo$iwo!/& $ecz sama mo$iwo!/ nie jest d$a nic% arg mentem" @stoty posiadajce psyc%iki i !$epe na wasne stany psyc%iczne m siay by/ tak czy owak wye$iminowane przez ewo$ cj( C cec%a ta jest bowiem wie$k wad z p nkt
9'

widzenia przetrwania" Irg ment S%oemakera

4" Mert$er& dz. #yt. s" 19'8199"

1K

opierajcy si( na maym prawdopodobie5stwie czy dziwaczno!ci takiej istoty nie jest wi(c decyd jcy" )a$eaoby wykaza/& e krytykowana koncepcja z konieczno!ci pociga za sob istnienie takic% istot C takiego arg ment jednak nie s*orm owano" #rzeci z ko$ei zarz t S%oemakera opiera si( na zaoeni & e do istoty racjona$no!ci na$ey dostrzeganie 0nie zawsze poprawne1 za$eno!ci pomi(dzy wasnymi stanami i !wiadomo!ci tyc% stanw" Rzecz w tym& e istota racjona$na wie swoje stany psyc%iczne& w szczeg$no!ci przekonania& z ic% racjami" #o powizanie jest posz kiwane !wiadomie& co imp$ik je& e racjona$na istota ma !wiadomy dost(p przede wszystkim do samyc% przekona5" @naczej mwic stan samo!wiadomo!ci jest sposobem& w jaki istocie racjona$nej pojawiaj si( jej wasne stany psyc%iczne" .ona sobie wprawdzie wyobrazi/& ze kto! poznawaby wewn(trznie swoje przekonania po jakic%! innyc% oznakac% niezwizanyc% z ic% tre!ci& np" po stanac% niepokoj czy pob dzenia& $ecz wwczas nie byaby to istota racjona$na" :wo$ennicy krytykowanej koncepcji zgadzaj si( z zaoeniem o racjona$no!ci& $ecz twierdz& e ic% teoria nie mwi o zwizk racjona$no!ci i samo!wiadomo!ci& $ecz o tym& na jakiej drodze powstaje samo!wiadomo!/" Racjona$no!/ nie imp$ik je t zdecydowanyc% rozwiza5 C prawd jest bowiem& e nie zawsze jeste!my racjona$ni& a to pozostawia margines niezwizanyc% z racjami przekona5& ktre mog 0$ecz nie m sz1 poc%odzi/ z niepewnyc% wewn(trznyc% obserwacji" 4ardzo podobna dysk sja zwizana jest z arg mentem S%oemakera odwo jcym si( mo$iwo!ci mody*ikowania swoic% wasnyc% przekona5 o swoic% wasnyc% przekonaniac% 0stanw swojej samowiedzy1& tak by pasoway do posiadanyc% danyc%" .iaoby to dowodzi/& e mamy inny ni percepcja !wiadomy dost(p do wasnyc% stanw C wiemy& co powinni!my przezywa/ jako swoje przekonanie w danej syt acji i dokon jemy korekt na podstawie rnicy pomi(dzy tym& co spostrzegamy w sobie i tym& co sdzimy o wasnym sdzeni " Sdy o wasnyc% sdac% wzg$(dnie przekonania o wasnyc% przekonaniac% nie mog po$ega/ po prost na percepcji tyc% ostatnic%" #en ostatni arg ment prowadzi do szerszyc% kwestii epistemo$ogicznyc%" Dt w samopoznani roz mianym jako obserwacja powinno si( post(powa/ tak samo& jak przy innyc% obserwacjac%& tzn" najpierw ska$ibrowa/ swoj percepcj(" )ie po$egamy wszak wycznie na perceptac%& $ecz na tym jak do!wiadczeni sta$a za$eno!/ pomi(dzy perceptem a przedmiotem" Ina$ogicznie post(p jemy w na ce& kiedy ka$ibr jemy instr menty pomiarowe"

.-. Samopoznanie &a"o a$'o."ons'y'$c&a

1J

Dstatnie

wagi poprzedniego p nkt

wprowadzaj do dysk sji o samowiedzy wtek

normatywny" Podobnie jak w innyc% dziedzinac% poznania& rwnie t taj podejm je si( tr d samopoznania z p nkt widzenia pewnyc% norm C poznawczyc%& mora$nyc%& pragmatycznyc%& estetycznyc%& re$igijnyc%" Racjona$istyczne podej!cie do samowiedzy podnosi owo normatywne mocowanie poznania do nacze$nej zasady" Prowadzi do twierdzenia& e samowiedza nie jest w og$e osigni(ciem poznawczym& $ecz de$iberacyjn a to8konstyt cj" #ym samym w sobie bardzo interes jce niewania wyej re*erowany spr o poznawczy dost(p do samego siebie" Stanowisko racjona$istyczne C samo 8 wykracza wi(c poza ramy tego opracowania po!wi(conego prob$emom zwizanym z poznawaniem samego siebie" )a$ey jednak cz(!ciowo wzg$(dni/ to stanowisko& poniewa w po$emice z nim padaj nowe arg menty *i$ozo*w trakt jcyc% wyraenia ,samowiedza- i ,samopoznanie- dosownie" Wrc( te do tego stanowiska w paragra*ie $skryp#ja i przyznanie& w ktrym trzeba b(dzie wzg$(dni/ wzajemne wikanie aktw dokonywanyc% i aktw przypis jcyc% te pierwsze samem sobie" I to8konstyt cja przez de$iberacj( mona roz mie/ C przynajmniej w odniesieni do stanw przekonaniowyc% a moe rwnie do zamiarw 8 jako wybr z mo$iwyc% stanw przekonaniowyc%" Wybr ten kierowany jest przez normy& a jego wynikiem jest !wiadomy stan przekonanie& w jakim znajd je si( dana osoba a co za tym idzie !wiadomo!/ bycia w tym stanie" Wane jest jednak wykazanie& e jest to w og$e mo$iwe" Ric%ard .oran& najcz(!ciej obecnie dysk towany a tor reprezent jcy to podej!cie do samowiedzy twierdzi& e mo$iwo!/ ta dana jest na mocy przejrzysto!ci niektryc% przynajmniej stanw wewn(trznyc%" Przejrzysto!/ de*ini je si( nast(p jco+ ,.og( mwi/ o swoim przekonani & e T biorc pod wag( wycznie T- 99" Dczywi!cie ani .oran ani inni dysk tanci nie twierdz& e przejrzysto!/ wyst(p je w caym zakresie zjawisk mysowyc% C wystarczy jednak by wyst(powaa w tym& na czym nam za$eny kiedy powanie bierzemy pod wag( nakaz ,Poznaj samego siebie-" Aak wspomniaem stanowisko to ma %istoryczne zakorzenienie w *i$ozo*ii Kanta& ktrego roz m praktyczny i wo$a s nieodczne? s szno!/ 0odniesienie do norny1 i bycie sob 0a tentyczno!/1 tworz nierozerwa$n cao!/" Wsze$ako przeciwnicy omawianego stanowiska C w tym cytowany ki$kakrotnie 4rie Mert$er C widz jego ograniczenie w tym& e zasada przejrzysto!ci stos je si( ty$ko do niere$acyjnyc% wasno!ci osb" Wasno!ci re$acyjne przejrzyste nie s" Recz to wa!nie do wasno!ci re$acyjnyc% C na przykad wasnyc% dyspozycji C odnosz si( tradycyjne ideay samopoznania" @nnym prob$em
99

R" .oran& $ut(ority and 6strangement& wyd" cyt"& s" K;"

'7

zwizanym z pog$dem racjona$istycznym& jest niemono!/ zroz mienia okazjona$no!ci w my!$eni i mwieni o sobie" )ie sposb zroz mie/ jak kto! moe stwierdzi/+ ,#e r a z tak waam-" Kiedy czyni takie wyznanie& mwi o czym!& co j waa" W momencie stwierdzania tego *akt nie jest w syt acji konstyt jcego ten stan wybor & ty$ko w syt acji sprawozdania ze swojego wcze!niejszego wybor
9;

" Ponadto krytycy twierdz& e mona sobie wyobrazi/ osob(&

ktra waa si( za posiadaczk( przekona5& $ecz sdzi& e nie potra*i speni/ wymagania bycia racjona$n posiadaczk przekona5" Wycigaj std wniosek& e $epsze $ b gorsze powizanie swoic% przekona5 z racjami jest sprawa empiryczn a nie samostanowieniem opartym na akceptowyc% normac% C po$ega na pewnyc% zdo$no!ciac% psyc%icznyc%" Dstatecznie zwo$ennicy empirycznego podej!cia do samowiedzy 0w ob wersjac%+ bezpo!redniej !wiadomo!ci i wewn(trznej percepcji1 twierdz& e podmiot m si najpierw wiedzie/ w jakim jest stanie& by mc zdoby/ odpowiedni d$a racjona$nej decyzji dystans" #wierdz& e je!$i racjona$izm jest s szny& to wynika to z innyc% *i$ozo*icznyc% 2rde& a nie z ana$izy $ dzkiej samowiedzy" P o d s m o w j c + #rzeba powiedzie/& e dysk sja pomi(dzy og$nymi koncepcjami nie moe si( zako5czy/& poniewa kada z nic% posiada przynajmniej jeden mocny arg ment osadzony w pewnej dziedzinie do!wiadczenia oraz szereg imp$ikacji d$a innyc% dziedzin& ktre atwo skrytykowa/" Kada koncepcja ma swj wasny rozkad wzg$(dnyc% racji i sabo!ci" Aednak ic% przypomnienie dostarcza og$nego poj(ciowego sc%emat do ktrego mona b(dzie si(ga/ w da$szej cz(!ci tego wprowadzenie do prob$ematyki samowiedzy& j w kontek!cie poszczeg$nyc% prob$emw" >zyte$nik za way wwczas atwiej& e rozwizania szczegowe wygaszane w sprawac% konkretnyc% cz(sto nios ze sob kopot$iwy baga zobowiza5 teoretycznyc% zwizanyc% z opowiadaniem si( za jedn z og$nyc% koncepcji"

-. Samo*wiadomo*/ Samo!wiadomo!/ jest pierwotniejszym zjawiskiem ni samowiedza" )ie jest jednak jasne& czy b(dc czym! pierwotniejszym samo!wiadomo!/ jest zarazem czym! bazowym d$a samowiedzy" Ban :a%aGi podkre!$a konstyt tywn wi(2 pomi(dzy do!wiadczanymi *enomenami i pewnym
9;

4" Mert$er& dz. #yt"& s" '=7"

'1

sposobem dania& czy prezentowania si( tyc% *enomenw& a mianowicie tym& e jeste!my w stos nk do nic% w pierwszej osobie& a$bo inaczej mwic mamy do nic% pierwszoosobowy dost(p9<" >o jednak znacz te enigmatyczne s*orm owania3 :a%aGi rozrnia nast(p jce *ormy samo!wiadomo!ci+ 011 s biektywny p nkt widzenia? 0'1 my!$enie o sobie jako sobie? 091 poj(cie samego siebie 0zwizane ze znaczeniem zaimka ,ja-1? 0;1 !wiadomo!/ pewnego Aa& staego centr m siebie samego? 0<1 stawanie si( d$a siebie pewnym przedmiotem C ja spoecznym& postrzeganym przez innyc%? 0=1 posiadanie teorii siebie& czy stawani mys " Normy od 0'1 do 0=1 wydaj si( zakada/ sta$one adne kryteria posiadania w a s n y c % samo!wiadomo!/ w najsabszym sensie" )ie byoby sens zastanawia/ si( nad poj(cie samego si( sob gdyby nie byy stanw& czy do!wiadcze5" # jednak pojawia si( prob$em" Wie$ *i$ozo*w sadzi& e samo!wiadomo!/ m si si( wiza/ z istnieniem dwc% warstw !wiadomo!ci& z ktryc% wysza odnosi si( do niszej" #a dr ga nie byaby wi(c a tonomiczn baz& $ecz swoistym prod ktem tej pierwszej" BaGid Rosent%a$ na przykad odrnia przec%odni i nieprzec%odni sens bycia !wiadomym i *orm je nast(p jcy pog$d+ ,#o& e stan mysowy jest w sposb nieprzec%odni !wiadomy P!wiadomo!/ po prost Q po$ega na tym& e jest si( w sposb przec%odni !wiadomym tego stan - 0koncepcja !wiadomo!ci jako akt wyszego rz(d 19=" >o! m si by/ !wiadomione& by kto! mg by/ !wiadomym samego siebie" Aednak zdaniem :a%aGiego tego rodzaj stan samo!wiadomo!ci powstajcy przez odniesienie do tego& co przedmiotowo !wiadomione& nie zawieraby bardzo istotnej cz(!ci C pocz cia przyna$eenia do tego samego str mienia !wiadomo!ci 9H" Ponadto C i jest to arg ment znany przynajmniej od czas Mott$ieba Nic%tego9K C post $at mwicy o dw warstwowej str kt rze samo!wiadomo!ci jest zagroony niesko5czonym regresem& jako e w twierdzi jednak& e w wyszy akt mona jm jcy wasn !wiadomo!/ akt sam m siaby by/ !wiadomy& a zatem j(ty przez jeszcze inny akt" Rosent%a$ zna/ za nie!wiadomy C jego zadaniem nie jest przyst(pnianie po$a d$a !wiadomo!ci dodawanie nowyc% tre!ci do po$a !wiadomo!ci& $ecz

pierwszego rz(d C stanowi on co! w rodzaj wewn(trznego dystans & ktry pozwa$a na rozerwanie

9<

9=

9H 9K

B" :a%aGi& B"& &u'je#ti1ity and &el.(ood. 0n1estigating t(e 2irst/Person Perspe#ti1e & I 4rad*ord 4ook& #%e .@# Press& >ambridge .ass" '77<& s" 1'" B" Rosent%a$& $ 3(eory o. 7ons#iousness w+ )" 4$ock& D" N$anagan& M" MYze$dere 0red"1& #%e )at re o* >onscio sness& >ambridge .ass"& s" H9J" :ob" B" :a%aGi& dz. #yt" s" 1H" B" :a%aGi& dz. #yt. s" 'J" Aest to tzw" Regressusargument Nic%tego& ktry stos je si( do wsze$kiego intencjona$nego j(cia wasnyc% stanw psyc%icznyc%" Dmawia go dokadniej S" Rang w+ &pontanit?t des &el'st& MZttingen '717& s" '78'1"

''

zwizk pomi(dzy napywajcymi bod2cami a stanami !wiadomymi9J" : *enomeno$ogicznego p nkt widzenia pog$d goszcy& e kombinacja nie!wiadomyc% stanw daje stan !wiadomy jest niepoprawny;7" Rezygn je si( t bowiem z bada5 konstyt cyjnyc%& czy$i prby pokazania jak jedne sensy gr ntowane s w innyc%" :daniem :a%aGiego trzeba posz kiwa/ samo!wiadomo!ci na tym samym poziomie& na ktrym opis je si( do!wiadczenie" Wspczesna dysk sja w ramac% *i$ozo*ii ana$itycznej rzadko si(ga po dawniejsza $iterat r( *enomeno$ogiczn" #ymczasem j samej siebie jako przedmiot intencjona$ny" W ce$
;1

prek rsora *enomeno$ogii Nranza 4rentano znajd jemy pewne je si( pewien nowy wewn(trzny przedmiot

rozwizanie re*erowanego t prob$em " 4rentano waa& e my!$ staje si( !wiadoma przez j(cie " #ym samym konstyt nikni(cia mnoenia przedmiotw wewn(trznyc% proponowano w

komentarzac% do 4rentana& by samo!wiadomo!/ interpretowa/ przyswkowo& jako pewna jako!/ przezywania;'" #o rozwizanie wprawdzie mieszcza samo!wiadomo!/ po stronie do!wiadczenia 0w miejsce inte$ekt a$nej konstr kcji1& $ecz zarazem po!wi(ca aspekt swobody !wiadomego mys w stos nk do wasnego do!wiadczenia" Rozrnienie przeycia i samo!wiadomo!ci staje si( ty$ko poj(ciowe" #rzeba w tym kontek!cie wspomnie/ o ciekawym rozwoj pog$dw Fdm nda 6 sser$a na samo!wiadomo!/" Ddc%odzi on od stanowiska 4rentana z powod kopot$iwego poj(cia przedmiot immanentnego i pocztkowo 0w 8adania#( $ogicznyc%1 gosi nieego$ogiczn teori( !wiadomo!ci 0Stos nek pomi(dzy poszczeg$nymi przeyciami i ego opisywany jest przez 6 sser$a w kategoriac% cz(!/8cao!/1" Aednak na podstawie ana$iz& ktryc% w tym miejsc nie sposb omwi/ dokadnie& odsyajc jedynie do wyczerp jcej rekonstr kcji :%aGiego" 6 sser$ stopniowo odc%odzi od nieego$ogicznej koncepcji !wiadomo!ci" Wprawdzie przedre*$eksyjnej samo!wiadomo!ci przyznaje ty$ko ograniczony stat s przytomno!ci czy przytomnienia 0 =ergegenw?rtigung1& $ecz nie red k je jej do przedmiot przey/& ani do cz(!ci czy moment samego przeycia;9" )arz ca si( wi(c pytanie o p o z y t y w n wykadni( tej koncepcji" :a%aGi twierdzi& e pozytywn pierwotn *orm( przejawiania si( tego co podmiotowe w przeyci mona zna$e2/ w !wiadomo!ci czas
9J

;7 ;1 ;'

;9

Wcze!niej omawiaem pog$d .etzingera& ktry waa& e mode$ samego siebie odpowiedzia$ny za samo!wiadomo!/ jest wa!nie nadb dowane nad nieprzerwanym str mieniem bod2cw" Powstaje pytanie& czy te da stanowiska s sprzeczne" Wydaje si(& e daj si( zgodni/& poniewa .etzinger nie przesdza o jakie nadb dowanie c%odzi& a z pewno!ci nie moe m c%odzi/ o tosamienie jednego z dr gim" :a%aGi& dz. #yt.& s" '<" :ob" :a%aGi& dz. #yt.& ';& 9H& 9K" I" R"& #%omasson& $.ter 8renatano : $ +ne/@e1el 3(eory o. 7ons#iousness F ropean Ao rna$ o* P%i$osop%y '777& Go$" K& nr" '& s" '798'7;& za :a%aGi& dz. #yt.& s" ;9" :a%aGi& dz. #yt.& s" <'8<9"

'9

wewn(trznego" : jednej strony jest tam !wiadomo!/ pewnyc% immanentnyc% przedmiotw czasowyc%& $ecz z dr giej czas jest niered kowa$ny do tyc% przedmiotw" Powo jc si( na r(kopisy 4erne5skie 6 sser$a :a%aGi konk$ d je& e dynamika czasowa skrywa re$acj( przyna$eno!ci owego dynamicznego str mienia czas wewn(trznego razem z przyna$enymi do5 immanentnymi przedmiotami do samego przezywajcego podmiot
;;

" Recz :a%aGi nie jest re$acji

zadowo$ony z tego rez $tat " Prob$em po$ega na tym& e ana$izy te przekon j o i s t n i e n i

wasno!ci w stos nk do przeywanego do!wiadczenia" Recz nie wida/ w jaki sposb p r z e y w a s i ( t( re$acje wasno!ci" )ie mona poprzesta/ na jedynie stwierdzeni jak si( rzeczy maj C *enomeno$ogiczne wyja!nienie kae pokazywa/ jak si( rzeczy maj z perspektywy mo$iwego do!wiadczenia" :a%aGi prb je wskaza/ takie do!wiadczenie przez post $owanie przedre*$eksyjnej samo!wiadomo!ci& ktra jest wewn(trzn wasno!ci samego do!wiadczenia" >%odzi zatem o re$acj(& ktra czyni do!wiadczenie s biektywnym" :a%aGi konk$ d je nast(p jco+ , O czy samo!wiadomo!/ trzeba roz mie/ jako !wiadomo!/ siebie& czy raczej jako !wiadomo!/ jaka pewne do!wiadczenie ma o sobie samym3 #akie s*orm owanie pytania okaz je si( zwodnicze" Po pierwsze stawia nas przez *aszywym wyborem" Samo!wiadomo!/ nie jest ani !wiadomo!ci siebie an !wiadomo!ci jak pewne do!wiadczenie ma o sobie samym" Przeciwnie& trzeba zna/& e istniej rne rodzaje samo!wiadomo!ci" 0O1 moja konk$ zja jest taka& e mamy do czynienia z minima$nym pocz ciem AI kiedyko$wiek jeste!my samo!wiadomi" Samo!wiadomo!/ Pza! zac%odzi wtedyQ& kiedy jestem zaznajomiony z do!wiadczeniem w p i e r w s z o o s o b o w y m m o d s d a n i a & czy$i je!$i istnieje co! takiego& e posiadanie do!wiadczenia jest d$a mnie takie wa!nie-;<" P o d s m o w j c + )ajwaniejsze w rozwaaniac% o samo!wiadomo!ci jest nikni(cie dwc% skrajno!ci+ 011 trywia$izacji samo!wiadomo!ci poprzez znanie& e by/ samo!wiadomym& to ty$e co !wiadamia/ sobie co!? 0'1 znania samo!wiadomo!ci za intencjona$ny akt skierowany na pewien wyodr(bniony przedmiot psyc%iczny" Nenomeno$ogiczne arg menty przemawiaj za istnieniem osobnej przedre*$eksyjnej *ormy samo!wiadomo!ci" .ona j roz mie/ jako pierwszoosobowy p nkt widzenia"

;; ;<

3ame s" =7" 3ame& s" 1;="

';

0. Wiedza o w+asnym dzia+ani$ Aednym z najwaniejszyc% aspektw samowiedzy jest zdo$no!/ do roz mienia swojego dziaania 0przypisywania m tre!ci i wery*ikowania wasnyc% sdw na jego temat1" Skd wiemy& co robimy3 Kompetencja dziaajcyc% podmiotw w tym wzg$(dzie wydaje si( nat ra$na i oczywista i nie b dziaby moe *i$ozo*icznego zdziwienia& gdyby nie dwie oko$iczno!ci+ 011 W najzwyk$ejszym codziennym dziaani cz(sto okaz je si(& e !ci!$e biorc nie wiemy& co robimy& dopki to robimy" .ona zroz mie/ d$aczego organizm tak dziaa 0ograniczone zasoby ob$iczeniowe1& $ecz wci pozostaje w mocy pytanie normatywne+ >zy nasz wiedza o wasnym dziaani jest dostatecznie dobra& by zasadni/ norm( odpowiedzia$no!ci i inne pokrewne normy3 0'1 :nane s pato$ogiczne przypadki traty kontro$i nad wasnym dziaaniem 0niemono!/ powstrzymania a tomatyzmw& niemono!/ przerwania czynno!ci& rozbieno!/ pomi(dzy dziaaniem i dek$arowana intencj1& ktre skaniaj do pytania+ >zego brak je w syt acji c%oroby3 >o w norma$nyc% war nkac% pozwa$a kontro$owa/ dziaanie i jaki rodzaj !wiadomo!ci tem towarzyszy;=" Szczeg$nie intensywnie dysk towano prob$em wykonania dziaania& ktrego si( nie c%ciao wykona/" Podkre!$a si( t paradoks po$egajcy na istnieni dwc% przeciwstawnyc% intencji dziaania& podobnie jak w rwnie intensywnie dysk towanym przypadk sabej wo$i 0c%cenie i niec%cenie zarazem1;H" Spotyka si( dwa rozwizania prob$em " Pierwsze odwo je si( do dwc% k$as zac%owa5 i intencji+ bezpo!rednio zwizanej z wasno!ciami otoczenia i opartej na namy!$e i postanowieni " Br gie post $ je istnienie dziaa5 nieintencjona$nyc%;K" [atwo za way/& e j samo s*orm owanie paradoks zakada wiedz( podmiot o tym& co c%ce zrobi/" @naczej paradoks znika" Aaka to wiedza3 #rzeba zada/ trzy pytania ;J+ 011 Aakie rnice zac%odz pomi(dzy wiedz dziaajcego i wiedza innyc% osb o danym dziaani ? 0'1 jaki jest zwizek dziaania z do!wiadczeniem? 091 Aak to mo$iwe& e dziaajcy ma wewn(trzn wiedz( o czym!& co wie si( z zewn(trznym r c%em ciaa" W k$asycznej j ksice 0ntention F$isabet% Inscombe twierdzi& e wiedza dziaajcego o
;=

;H

;K ;J

A" Roess$er& )" Fi$an& %e#(anisms and 6pistemology& w+ A" Roess$er& )" Fi$an 0red"1 $gen#y and &el./$warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779& s" '" :ob" b$ok tekstw o sabej wo$i a torstwa B" BaGidsona& P" 6 r$eya i R" I diLego w anto$ogii pod red" A" 6owki& 2ilozo.ia moralno,#i & Warszawa 1JJH" A" Roess$er& )" Fi$an& dz. #yt"& s" 17" 3ame& s" '7"

'<

jego wasnym dziaani

jest nieobserwacyjna" Podobna jest do wiedzy o przyszo!ci" Pog$d

Inscombe mia by/ kompromisem pomi(dzy+ 011 przyj(ciem ty$ko trzecioosobowego p nkt widzenia 0'1 powoaniem si( na zawodn introspekcj(" Recz odpowied2 ta od pocztk b dzia wtp$iwo!ci& poniewa czyni niezroz miaym& w jaki sposb n a )a przykad >%risp%er Peacockke waa& e k$ czowe jest t b i e c o kontro$ jemy zac%owania" #rzeba wi(c bardziej przekon jco powiza/ to z d o ! w i a d c z e n i e m dziaania<7" do!wiadczenie prbowania <1" Podobnie sadzi 4rian DLS%a g%nessy<'" : ko$ei R cy DL4rien<9 obiera inn drog(& waajc& e do!wiadczenie prbowania daje ty$ko konieczne& $ecz nie dostateczne war nki wiedzy o tym& co si( robi" DL4rien propon je traktowa/ wiedz( o wasnym dziaani jako wywodzca si( z pocz cia kontro$i& ktre z ko$ei jest e*ektem zwrazania wagi na swoje dziaanie" Aeszcze inne rozwizanie& propon je A]r^me Bokic<;+ bazowa wiedza o wasnym dziaani poc%odzi z odcz wania wasnego ciaa" Pocz cie kontro$i& waga& propriocepcja& prbowanie to rne kandydat ry na dost(pnienie nam tre!ci wasnego dziaania" Proporcje tyc% czynnikw wzg$(dnie dominacja jednego z nic% pozostaj wci kwesti otwart& Aednak nawet sta$enie tej kwestii nie da jeszcze odpowiedzi na pytanie normatywne+ :a jakie dziaanie ponosz( w danej c%wi$i odpowiedzia$no!/3 Br gim koniecznym komponentem jest pocz cie podmiot & e dziaanie jest jegoAA" #r dno!/ t( wida/ rwnie w przypadkac% pato$ogicznyc%" @ntryg jcy jest na przykad syndrom ,anarc%icznej r(ki- 8 wydaje si(& e jedna z rk nie s c%a podmiot i wykon je wasny program" Podmiot ma t pocz cie wasno!ci dziaania jedynie w sposb og$ny& tzn" na og$ny poziomie? wie& e to s jego dziaania" )ie ma jednak nat ra$nego przej!cia od propriocepcji do pocz cia wasno!ci dziaania 0Peacocke1<=" R ka pomi(dzy propriocepcyjnym cz ciem dziaania a pocz ciem a torstwa dziaania zdarza si( w codziennym yci & $ecz w przypadkac% pato$ogicznyc%
<7 <1

<'

<9

<;

<<

<=

3ame& s" 1=81H" >%" Peacocke& Iction+ $wareness +wners(ip and >nowledge& w+ + A" Roess$er& )" Fi$an 0red"1 $gen#y and &el./ $warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779& s" 17H" DLS%a g%nessy& 3(e 6pistemology o. P(ysi#al $#tion& w+ A" Roess$er& )" Fi$an 0red"1 $gen#y and &el./$warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779& s" 9;=89;H" DL4rien& +n >nowing +neBs +wn $#tions& w+ A" Roess$er& )" Fi$an 0red"1 $gen#y and &el./$warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779& s" 9HK89K7" A" Bokic& 3(e &ense o. +wners(ip& w+ + A" Roess$er& )" Fi$an 0red"1 $gen#y and &el./$warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779& s" 9'J8991" Pa $ 6aggard wybra do zi$ strowania tego prob$em znan scenk( z >u'usia Pu#(atka& w ktrej K b ! wpada do do prosto na znajd jcego si( tam Prosiaczka i syszc jego okrzyk doc%odzi do wniosk & e to on krzyczy& c%o/ wie& e wca$e tego nie robi" :ob" P" 6aggard& 7on#ious awarness o. 0ntention and o. $#tion w+ A" Roess$er& )" Fi$an 0red"1 $gen#y and &el./$warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779& s" 111" >%" Peacocke& dz. #yt"& s" JH8JK"

'=

wida/ j wyrazi!cie" >zowiek z syndromem anarc%icznej reki nie kontro$ je swojego dziaania& $ecz og$nie przypis je je sobie? czowiek c%ory na sc%izo*reni( moe przejawi/ przeciwny symptom+ doskona$e kontro$owa/ swoje dziaanie& $ecz przypisywa/ je kom ! innem " Dbserwacje pokaz jce c%arakterystyczne op2nienie penej !wiadomo!ci wasnego dziaania& czy$i !wiadomo!ci nioscej tre!/ poznawcz stoi w sprzeczno!ci z danymi mwicem & e pewna posta/ !wiadomo!ci moe wyst(powa/ j na c%wi$( przez dziaaniem& wtedy mniej wi(cej& kiedy powstaje odkryty przez 4enjamina Ribeta potencja zwiast jcy powstanie nie!wiadomej1 decyzji o podj(ci dziaania"" 4y/ moe wraenie sprzeczno!ci da si( s n/& je!$i za way/& e tre!/ zwizana z podejmowaniem dziaania nie m si by/ taka sama jak w penej !wiadomo!ci dziaania" Aest kwesti wci otwart& w jaki sposb odniesione s do siebie nawzajem te dwie tre!ci" Pods mow jc+ Bokonaem krtkiego przeg$d koncepcji *i$ozo*icznyc% wyja!niajcyc% nat r( wiedzy o wasnym dziaani " Wskaz j one na ro$( prbowania& propriocepcji& X asi8percepcji oraz zwykej percepcji& czy$i obserwacji swojego wasnego dziaania" Wydaje si(& e wszystkie te 2rda wiedzy dziaajcego o jego dziaani odgrywaj jak! ro$(" :adaniem da$szej re*$eksji jest nie ty$e wybr i obronienie naj$epszej koncepcji& co zroz mienie wspdziaania wymienionyc% skadnikw wiedzy o dziaani " 1. Samo*wiadomo*/ i &(zy" Ae!$i samo!wiadomo!/ ma si( w jaki! sposb czy/ z samowiedz& to m si to zac%odzi/ z dziaem j(zyka" Samowiedza jest bowiem zbiorem przekona5 o samym sobie& ktryc% nie moe posiada/ istota nie pos g jca si( j(zykiem" Boczenie j(zyka do r dymentarnej przedj(zykowej samo!wiadomo!ci staje si( jednak 2rdem nowyc% tr dno!ci" Aos] R is 4erm_dez mwi nawet o paradoksie samo!wiadomo!ci" Po$ega on na tym& e nie da si( ywi/ cznie nast(p jcego zbior przekona5" Przekonania te s nast(p jce+ 1" Aedyny sposobem pokazania w sposb ana$ityczny tego& co wyrnia samo!wiadomo!/ jest ana$iza zdo$no!ci do posiadania my!$i wyraanyc% w pierwszej osobie 00/t(oug(ts1 '" Aedynym sposobem na ana$izowanie jakiegoko$wiek typ czy zakres my!$i jest ana$iza zdo$no!ci do jej kanonicznego wyraenia w j(zyk 9" .y!$i wyraane w pierwszej osobie s kanonicznie wyraane za pomoc zaimka ,ja-

'H

;" Dpanowanie ywania zaimka ,ja- wymaga posiadania my!$i w pierwszej osobie <" .o$iwe jest nieko$iste wyja!nienie samo!wiadomo!ci =" Dpanowanie semantyki zaimka osobowego& w pierwszej osobie $iczby pojedynczej spenia war nek akwizycji 0mona pokaza/ jako zostaa nabyta& przez wskazanie *az wcze!niejszyc% i zasady wyaniania si( *az p2niejszyc% z *az wcze!niejszyc%1<H" :daniem 4erm_deza nie mona zarazem gosi/ tyc% wszystkic% twierdze5" Ktre! z nic% powinno zosta/ s ni(te i m si by/ to zabieg o akceptowa$nyc% konsekwencjac%& to znaczy nie zagrozi zanegowaniem d ej cz(!ci naszyc% innyc% przekona5" jedyn jego przesank bya c%(/ dokonania tego zabieg " Strategia 4erm_deza po$ega na tym& by dowie!/ istnienia tre!ci niepojeciowyc%& a nast(pnie zwiza/ samo!wiadomo!/ z tym wa!nie tre!ciami zamiast z tre!ciami j(zykowymi 0poj(ciowymi1" Propozycja 4erm_deza jest nast(p jca+ na$ey przedstawi/ samoodnoszenie si( podmiotw jako specja$na intencj( kom nikacyjn& a t( z ko$ei wyja!ni/ powo jc si( na tre!/ niepoj(ciow zwizan z dan kom nikacj" Aego roz mowanie jest nast(p jce+ :aczyna od prowizorycznej de*inicji+ ,Wypowiadajcy LjaL odnosi si( do siebie& kiedy wypowiada LjaL z penym zroz mieniem jednostkowej reg y samoodnoszenia mwicej& e ,jaL odnosi si( do wypowiadajcego oraz posiadajc trjczonow intencj(+ 0a1 by odbiorca kom nikat kom nikat ? 0b1 by odbiorca kom nikat zwrci wag( na nadawce !wiadamia sobie intencj( nadawcy kom nikat & by zwrci wag( na nadawc( 4erm_dez broni pog$d & e wa!ciwym kandydatem do s ni(cia jest przekonanie 0'1" Recz zabieg taki byby trywia$ny& gdyby s ni(cia paradoks " #rzeba mie/ nieza$ene powody do

odbiorca kom nikat zwrci wag( na nadawce kom nikat ? 0c 1 by !wiadomo!/ wspomniana w 0b1 bya cz(!ci wyja!nienia tego& e odbiorca kom nikat kom nikat -<K" Prob$em z t de*inicj po$ega na tym& e zwyk$e mwicy nie c%ce zwraca/ wagi na mwicego dane sowa ty$ko na s i e b i e " :atem wa!ciwe s*orm owanie war nk wymaga podstawienia w p nktac% 0a1 do 0c 1 wsz(dzie w miejsce wyraenia ,odbiorca kom nikat wyraenie ,niego-" Iby w peni zasadni/ to podstawienie trzeba wskaza/ tak tre!/ niepoj(ciow na$ec samego siebie 0np" zwizan z wasnym stanem psyc%icznym1& co do ktrej nadawca kom nikat mgby c%cie/& by odbiorca kom nikat zwrci n a t o wag(" :arazem stan ten m siaby by/ dost(pny odbiorcy kom nikat " Powstaje pytanie& czy istniej takie zasoby tre!/
<H <K

A" 4erm_dez& 3(e ParadoC o. &el./7ons#iousness& >ambridge 1JJK& s" ';" A" R" 4erm_dez& 3(e ParadoC o. &el./7ons#iousness& >ambridge .ass" 1JJK& s" 'K'8'K9"

'K

niepoj(ciowyc%& ktre mog speni/ ten war nek" Ae!$i c%odzi o proste podzie$anie kier nk widzenia& czy sync%ronizacji r c%owej czestnikw interakcji& to nie speniaj one tego war nk & poniewa dana tre!/ nie wskaz je t !ci!$e na inne podmioty& a jedynie na pewn wsp$nie dostrzegan wasno!/ !wiata" #rzeba natomiast by podmiot by !wiadomy siebie jako mo$iwego przedmiot c z y j e j ! wagi" .ateria jest t zdaniem 4erm_deza dostarczony przez propriocepcj(& ktra wystarczy do spenienia war nk 0a1" #r dniej jest speni/ war nek 0b1& poniewa mamy t iteracj( stanw psyc%icznyc%" Po$ega ona na tym& e dany stan psyc%iczny zac%odzi& poniewa zac%odzi inny stan psyc%iczny& ktry ma t( sam wa!ciwo!/& tzn zac%odzi d$atego& e zac%odzi inny" Iby wyja!nienie 4erm_deza byo tra*ne trzeba by istnia bazowy& nieiteratwny stan np" propriocepcja" Recz trzeba t ponowi/ pytanie+ >zy mamy zasoby niepoj(ciowe& ktre pozwa$aj na bycie w nieiteratywnyc% stanac% psyc%icznyc%" Posz k jc odpowiedzi 4erm_dez dokon je nast(p jcej ana$izy zac%owania kom nikacyjnego maego dziecka+ Powiedzmy& e dziecko 0#racey1 ma pocign/ zabawk( za szn rek& $ecz ten nie jest przywizany i pocigni(cie si( nie daje" Aednak oczek jc s kces & w czasie wykonywania r c% patrzy ma matk( !miec%ajc si( i oczek jc !miec% " 4erm_dez propon je nast(p jc para*raz(" 0a1 #racey stwierdza& ,.ama c%ce& ebym spojrzaa tam& gdzie ona patrzy- 0pierwszoosobowa tre!/ zan rzona w w iteracji pierwszego rz(d 1 0b1 #racey stwierdza& ,.am c%ce& ebym ja spojrzaa tam& gdzie ona patrzy- 0pierwszoosobowa tre!/ zan rzona w w iteracji pierwszego rz(d 1 0c1 #racey stwierdza& ,Udao mi si( zrobi/ to co miaam zrobi/0d1 #racey stwierdza ,.ama stwierdza& e dao mi si( zrobi/ to co miaam zrobi/0e1 #racey ma na my!$i 0intends1 ,.ama jest zadowo$ona& kiedy stwierdza& e dao mi si( zrobi/ to& co miaam zrobi/- <J #o ostatnie jest j iteracj dr giego stopnia 0rz(d 1& co wydaje si( dowodzi/ tezy 4erm_deza& e mamy niepoj(ciowe zasoby pozwa$ajce b dowa/ zoone stany intencjona$ne 0iteratywne nadb dowane nad nieiteratywnymi1" Pozostaje jednak prob$em metodo$ogiczny+ >zy zastosowane przez 4erm_deza para*razy j(zykowe stanw& z nat ry przedj(zykowyc% s zasadnione3 I tor nazywa je roz mowaniami do najb$iszego zasadnienia" >zy jednak w istocie jest ono najb$isze" .ona mie/ w tej kwestii wtp$iwo!ci& ktryc% jednak nie sposb
<J

A" R" 4erm_dez& dz" cyt"& s" 'K<8'K="

'J

w tym miejsc dokadnie przedysk towa/" P o d s m o w j c + Poj(cie samo!wiadomo!ci ma paradoksa$ne konsekwencje& ktryc% zdaniem 4erm_deza mona nikn/ ty$ko przez roz$ 2nienie zwizk pomi(dzy samo!wiadomo!ci i zdo$no!ci do wypowiadania zda5 w pierwszej osobie $iczby pojedynczej" Wydaje si(& e nie ty$ko j(zyk pozwa$a ksztatowa/ samo!wiadome stany? istniej bogate zasoby tre!ci niepoj(ciowyc%& a zatem z j(zykiem niezwizanyc%& ktre rwnie na to pozwa$aj" 2. Znaczenie zaim"a 3&a4 Pomimo zastrzee5 4erm_deza odniesienie do samego siebie m si by/ si$nie zwizane z czynnikami& ktre determin j znaczenie zaimka `ja`3 Wydaje si(& e tak" W przeciwnym razie nasze j(zykowe ana$izy syt acji kom nikacyjnyc% zawierajcyc% znaczny komponent niewerba$ny byyby niemo$iwe& w tym para*razy j(zykowe niewerba$nyc% do!wiadcze5 podane przez 4erm_deza 0zob" paragra* =1" @nt icyjnie zaimek `ja` wskaz je na mwicego 8 to wskazanie wydaje si( jego * nkcj semantyczn& ktra dziaa nawet wwczas& gdy mwicy tego nie c%ce" W ce$ wyja!nienia samoodniesienia trzeba zatem si(gn/ do semantyki tego zaimka" Wyraenia zawierajce zaimek `ja` s okazjona$ne& podobnie jak wyraenia zawierajce inne zaimki osobowe i wskaz jce" Pytanie brzmi+ >zy adekwatny mode$ semantyczny d$a zaimka `ja` opis je zarazem wasno!ci pewnego poj(cia AI3 S w zasadzie trzy odpowiedzi na to pytanie+ 1" F p i s t e m o $ o g i c z n e + :naczenie zaimka `ja` mona sprowadzi/ do zbior in*ormacji odnoszcyc% si( do osoby dyspon jcej tymi in*ormacjami" '" . e n t a $ i s t y c z n e + @stnieje semantyczny zaimka `ja`" 9" R e * e r e n c y j n e + ardem znaczenia zaimka `ja` jest odniesienie do pewnego przedmiot & co mona roz mie/ jako sztywn desygnacj( w roz mieni Kripkego" .o$iwo!/ pierwsz na$ey w p nkcie wyj!cia wyk$ czy/& nie wida/ bowiem& jak mona by w jej ramac% nikn/ tzw" prob$em trzeciego czowieka 0Kto jest dysponentem in*ormacji& e pewne in*ormacje odnosz si( do dysponenta tyc% in*ormacji31" .o$iwo!/ Sa $a mysowa reprezentacja AI determin jca mode$

97

dr ga jest wprawdzie nieko$ista i zac%(cajca& $ecz prob$emy zwizane z samym poj(ciem reprezentacji mysowej s tak $iczne& e nie czynimy t wie$kiego post(p w wyja!nieni " Ddkadajc wi(c t( mo$iwo!/ jako tr dn do rozstrzygni(cia& zastanwmy si( nad mo$iwo!ciami& jakie o*er je podej!cie re*erencyjne" :mierza si( t do podania sposob wskazywania przez dane wyraenie okazjona$ne zawierajce `ja` pewnego obiekt `w kadym mo$iwym !wiecie`" : do!/ oczywistyc% wzg$(dw oczek jemy takiej wa!nie semantyki zaimka `ja` 8 wskazywanie na siebie samego w rnyc% mo$iwyc% syt acjac% jest bowiem war nkiem przypisywanie sobie my!$i i czynw" Mdyby podej!cie re*erencyjne okazao si( s szne& nie byoby w og$e potrzeby rozwaania kopot$iwego rozwizania menta$istycznego" Dt wskazywanie na samego siebie w rnyc% mo$iwyc% syt acjac% mona sobie wyobrazi/ jako sztywn desygnacj(" .wi si( t & ze raz stanowiony zwizek pomi(dzy pewnym zaimkiem `ja`=7 a pewnym indywid m trwa nieza$enie od zmian w c%arakterystyce przedmiot & kontekst & czy wiedzy& jak mamy o tym przedmiocie" :a$et tego podej!cia jest to& e nie m simy za$enia/ znaczenia `ja` od przekona5 na temat tego& co czyni nas okre!$onymi osobami" Sztywna desygnacja dziaa w szerokim spektr m re$acji czynicyc% kogo! nim samym" Bokadne rozeznanie tyc% re$acji i ic% mysowa reprezentacja nie s war nkami odnoszenia si( do pewnego indywid m" Wystarczy& e zac%odz jakieko$wiek war nki zapewniajce tosamo!/ przedmiot & czy$i mwic po prost & war nek& by w danym zbiorze !wiatw mo$iwyc% istnia obiekt& o ktrym mwimy `ja`" Aednak @ngar 4rinck w swojej cennej monogra*ii=1 za waa& e sztywna desygnacja daje wprawdzie pewne wyja!nienie wskazywania na siebie $ b wyrniania siebie& $ecz re$acje te nie s b e z p o ! r e d n i e " #rzeba nie ty$ko zwiza/ wyraenie z przedmiotem& $ecz ponadto osadzi/ t( re$acj( we wsp$nej d$a nic% ob syt acji" )aprzeciw tem wymagani wyc%odzi nast(p jca waga Sa $a KripkeLgo+ `""" popeniamy bd zaczynajc od !wiatw& ktre maja pewien stopie5 rea$no!ci oraz jako!ci& ktre mona opisa/& potem za! pytamy o mi(dzy!wiatowa identyczno!/ przedmiotw istniejcyc% w tyc% !wiatac%& podczas gdy powinni!my zaczyna/ od przedmiotw istniejcyc% w rzeczywistym !wiecie& ktre mona zidenty*ikowa/ przez deskrypcj( sta$ajc odniesienie $ b przez wskazanie& a potem pyta/
=7

Wyraenie `pewien zaimek` oznacza pewien typ& abstrakt& ktrego podstaw jest zbir wypowiedzi danej osoby& w ktryc% yty jest zaimek `ja`" =1 @" 4rinck& #%e @nde\ica$ L@L& K$ wer Icademic P b$is%ers& Bordrec%t 1JJH"

91

czy pewne inne orzeczenia& nieprawdziwe w tym !wiecie mogyby by/ prawdziwe" 0"""1 Sztywne desygnatory zobowiz j do znania przedmiotw odniesienia& a$e nie do znania !wiatw& w ktryc% one mog istnie/" Wed g Kripkego !wiaty mo$iwe to ty$ko narz(dzia do mwienia o syt acjac% kontr*aktycznyc%`='" :atem samoodniesienie 0wskazania na siebie samego przy pomocy zaimka `ja`1 to re$acja z obr(b semantyczna re$acja pomi(dzy pewnym indywid pewne indywid rzeczywistego !wiata& a nie m a zbiorem !wiatw mo$iwyc%"

W obr(bie koncepcji sztywnej desygnacji wiemy ty$ko na jakiej zasadzie wybra/ m we wszystkic% syt acjac%& gdy mwimy o sobie `ja`" Wci jednak nie wiemy& co to znaczy o d n o s i / s i ( 0w do!wiadczeni $ b wypowiedzi1 do siebie samego& a to wa!nie stanowi najbardziej intryg jc warstw( w znaczeni zaimka `ja`" Vwiadoma tyc% ogranicze5& 4rinck prb je innej drogi& twierdzc& e `ja` wskaz je mwicego przy pomocy r dymentarnej !wiadomo!ci doznawania wrae5 i s e n s w d e r e . S one odmian sens w roz mieni Mott$oba Nregego& z t ty$ko rnic& e wyst(p j ty$ko razem z konstyt owa/" : dr giej strony sensy te cec% je mi(dzysyt acyjna egzemp$i*ik jcym je przedmiotem" Sensy de re desygn j podmiot& poniewa ty$ko w re$acji do niego mog si( tosamo!/" Powstaje pytanie& w jaki sposb sensy de re reprezentowane s w podmiocie" @ngar 4rinck s ger je& e nie s one reprezentacj poj(ciow& $ecz maj c%arakter niepoj(ciowy i odsyaj raczej do ciaa ni do tre!ci my!$owyc% =9" Aest to jak sdz( dokadnie ten sam sens niepoj(ciowy& ktry potrzebny jest do dopenienia ana$izy 4erm_deza C c%odzi o tre!ci& ktre mo$iwiaj samoidenty*ikacj( i przypisywanie sobie pewnyc% wasno!ci. )a teori( semantyczn zda5 wypowiadanyc% w pierwszej osobie d y wpyw wywary prace 6ektora8)eri >astabedy=;" Boszed on do wniosk & e zda5 tego rodzaj nie da si( podda/ ana$izie za pomoc j(zyka odnoszcego si( do przedmiotw& procesw czy zdarze5" Aest raczej tak& e war nkiem koniecznym odnoszenia si( do wsze$kic% przedmiotw jest zdo$no!/ do roz mienia odniesienia do samego siebie" Stanowisko >astabedy jest wi(c bardziej radyka$ne ni 4rinck" Szwedzka a torka wyk$ czya sens de di#to zaimka ,ja- pozostawiajc ty$ko sens de re" >astabeda kwestion je rwnie ten dr gi" Koment jc jego pog$d .an*red Nrank pisze+ ,""" epistemicznej postawy de se 8 nie moemy sprowadzi/ do postawy de di#to $ b de re-=<" Konstatacj( t( wspiera
=' =9

:ob" @" 4rinck& dz" cyt"& s" =7" 3ame& s" 1''" =; 68)& >astaneda& 3(e P(enomeno/@ogi# o. t(e 0. 6ssays on &el./7ons#iousness& @ndiana UniGersity Press& 4$oomington 1JJJ" =< #yt em wyja!nienia+ ,Postawy de dicto s postawami wobec pewnego dict m& wobec tego& co wypowiedziane&

9'

Nrank ana$iz cytowanej cz(sto anegdot poc%odzca od Frnsta .ac%a" ,Ktrego! dnia P.ac%Q& nieco wyczerpany& wsiada do wiede5skiego omnib s " Kiedy wc%odzi po sc%odkac%" Spostrzeg w& e po dr giej stronie w tym samym co on rytmie do omnib s wsiada inny m(czyzna i pomy!$a+ L>o to za wyn(dzniay be$*ercL" W roztargnieni nie spostrzeg& e odnis to do siebie samego? nie za way bowiem& e byo to jego wasne odbicie w $ strze-==" Nrank zastanawia si( jak zwizane s ze sob wyraenie ,wyn(dzniay be$*er- w sensie de re i to samo wyraenie w sensie de se" : pewno!ci de se imp$ik je de re& poniewa majc !wiadomo!/& e co! si( do nas samyc% odnosi mamy powd by traktowa/ t( tre!/ inaczej" ,>zy zac%odzi jednak take re$acja odwrotna3 Przyjrzyjmy si(+ Kiedy Frnst .ac% waa& i prawdziwa jest tre!/ sd & e Frnst .ac% jest wyn(dzniaym be$*rem& to ywi przekonanie de di#to. )ie m si wi(c wierzy/& e to on sam jest tym wyn(dzniaym be$*rem" Przekszta/my teraz jego przekonanie w przekonanie de re" @stnieje taki \& e \ jest tosamy z Frnstem .ac%em i \ waany jest przez \ za wyn(dzniaego be$*ra 0O1 I$e przekonanie .ac%a& e \ jest wyn(dzniaym be$*rem nie m si by/ przekonaniem o nim samym" .ac% nie m si bowiem wiedzie/& e to on sam jest przedmiotem swego przekonania" 4rak je m t znw wiedzy o tym& o co w red kcji do de re c%odzio C mianowicie samowiedzy-=H" Nrankowi c%odzi o wykazanie& e istnieje wiedza podmiotowa& ktrej nie da si( sprowadzi/ do wiedzy przedmiotowej" Prawdopodobnie tak jest& $ecz zac%odzi zastanawiajca rozbieno!/ pomi(dzy c%arakterystyk tej wiedzy 0samowiedzy1 a wasno!ciami semantycznymi& ktre 4rinck podaje d$a zda5 z zaimkiem ,ja-" B$a niej c%odzi t o pewien sens de re Nrank twierdzi& e samowiedza nie jest sensem de re. : pozor nie ma t prob$em & poniewa sens de se moe determinowa/ nasz kompetencj( w ywani zaimka ,ja-& nie b(dc cz(!ci znaczenia tego zaimka" Recz je!$i tak jest& to zdania w pierwszej osobie nie wyraaj istotnego sens zwizanego z samodniesieniem" )ie mwi( wi(c o sobie samym& kiedy mwi( ,Aa O"-" .wi( o pewnym \& ktre jest przygodnie identyczne ze mn" Stawia to pod znakiem zapytania stat s sens de se jako sens wa!nie C by/ moe na$eaoby C idc po $inii wcze!niej omawianyc% arg mentw raczej o pewnej niepoj(ciowej tre!ci" Recz sam zwizek pomi(dzy 4erm_deza& mwi/ t niezroz miay"
wobec tre!ci sad & Postawa der re tradycja nazwaa postawa wobec res& czy$i wobec pewnego przedmiot " W przypadk samowiedzy nie mamy wi(c do czynienia ani z wiedz dotyczc tre!ci sdw ani z wiedz przedmiotow-" ." Nrank& Dwiadomo,4 sie'ie i poznanie sie'ie& t m" :" :wo$i5ski& Warszawa '77'& s" 1'1" ." Nrank& Dwiadomo,4 sie'ie i poznanie sie'ie& s" 11H" 3ame& s" 1';"

niepoj(ciowym a j(zykowym 0imp$ik jcym posiadanie poj(/1 sensem pozostawaby wci

== =H

99

P o d s m o w j c + Aest int icyjn prawda& e zaimek ,ja- wskaz je na mwicego& $ecz nie jest jasne w jakim sensie" : jednej strony nie moe by/ to po caa osoba w meta*izycznym sensie& z dr giej nie wystarczy powiedzie/& e kore$atem ,ja- jest ten kto w danej c%wi$i wypowiada owo ,ja-" Sz kajc kompromisowej interpretacji 4rinck wskaz je na sensy de re& czy$i swoiste mode$e mwicego podmiot & za! Nrank na sensy de se& ktre opieraj si( na tre!ciac% niepoj(ciowyc%" 5. 6e!le"s&a W swobodnym j(ci re*$eksj mona nazwa/ wsze$kie psyc%iczne samoodniesienie&

rwnie odcz cia" # jednak& w ce$ wskazania nowyc% prob$emw& re*$eksj( roz miem nieco w(ziej& jako my!$i o my!$ac% $ b innyc% stanac% zawierajcyc% my!$i& np" o zamiarac%" .y!$i& ktre odnosz si( do niemy!$owyc% skadnikw ycia psyc%icznego mieszcz si( $epiej pod nagwkiem samo!wiadomo!/" )atomiast re*$eksja w(szym sensie pociga za sob prob$emy specy*iczne i jest si$niej zwizana z *i$ozo*icznymi post $atami racjona$nego ksztatowania ycia" Bwie kwestie wymagaj wyja!nienia+ 1" .y!$i j(te re*$eksyjnie mona roz mie/ jako z penie nowe my!$i powstajce w c%wi$i dokonywania re*$eksji" : dr giej strony& wane jest zac%owanie int icyjnego sens re*$eksji jako akt poznajcego a nie mody*ik jcego swj przedmiot" W jaki sposb wzg$(dni/ oba te post $aty" '" Re*$eksja m si przypisywa/ my!$& na ktr si( kier je podmiotowi speniajcem re*$eksj(" #a zdo$no!/ nie moe si( sprowadza/ do wewn(trznego spostrzeenia pewnej my!$i" Re*$eksja nie m si przecie dziaa/ natyc%miastowo& moe dotyczy/ my!$i przec%owywanyc% w pami(ci& co do ktryc% nie ma adnego bezpo!redniego 0przeyciowego1 dowod & e byy spenione przez ten sam podmiot& ktry dokon je nad nimi re*$eksji" Aak osigamy tego rodzaj kompetencj(3 Prawdopodobnie wszystkie wasno!ci my!$i& ktre mo$iwiaj dokonanie re*$eksji s za$ene od j(zyka=K" : dr giej strony& jako interes jco pokaz je Renate 4artsc% =J& odniesienie do wasnyc% stanw psyc%icznyc% jest potrzebne do posiadania w peni rozwini(tego j(zyka& czy$i
=K

=J

W za$eno!ci od stanowiska w sporze o nat r( poj(/ i my!$i moe to by/ j(zyk p b$iczny $ b j(zyk my!$i& $ecz d$a obecnyc% rozwaa5 ta kwestia jest mniej istotna" R" 4artsc%& 7ons#iousness 6merging: 3(e Eynami#s o. Per#eption 0magination $#tion %o1ement 3(oug(t and @anguage& Ao%n 4eniamins P b$is%ers& ImsterdamdP%i$ade$p%ia '77'& rozdzia 1& passim.

9;

semantyki denotacyjnej 0ekstensjona$nej1" Przeciwie5stwem tej semantyki jest tak zwana semantyka przyczynowa& po$egajca na tym& e k$asy reakcji psyc%icznyc% podmiot zwizane s z k$asami oddziaywa5 przyczynowyc%& a zatem k$asami pewnyc% bod2cw" Bo pokazania rnicy pomi(dzy semantyk ekstensjona$n a przyczynow 4artsc% ywa eksperyment my!$owego" Aak wiadomo& nasze po$e widzenia posiada tzw" !$ep p$amk( odpowiadajca centra$nem miejsc siatkwki& w ktrym nie ma komrek reag jcyc% na !wiato" Kiedy w tym miejsc zostanie mieszczony przedmiot& osoba go nie widzi" I jednak& jak pokaz j $aboratoryjne eksperymenty& podmiot w istocie odbiera pewne in*ormacje z tego po$a i wykorzyst je je& bez !wiadomo!ci wiz a$nej& w rnyc% zadaniac% poznawczyc%" Wyobra2my sobie teraz& e kto! rodzi si( ze !$ep p$amk zajm jc c a y obszar widzenia" Dsoba taka miaaby !wiadomo!/& e jest niewidoma& $ecz w rzeczywisto!ci byaby w stanie wykorzysta/ w swoim dziaani bardzo wie$e in*ormacji wiz a$nej 8 mona sobie wyobrazi/& e przy pomocy odpowiedniego trening osoba ta mogaby czy/ si( wa!ciwego stosowania tyc% wyrae5 j(zyka& ktre odwo j si( do wasno!ci wiz a$nyc%" >zym rniaby si( ta in*ormacja wiz a$na od !wiadomego widzenia3 :daniem 4artsc% osoba z opisana przypado!ci nie mogaby si( czy/ reg wykorzyst jcyc% in*ormacj( wiz a$n i miaby prob$emy z p$anowaniem" )ie byaby tez zdo$na do dozna5 estetycznyc% odnoszcyc% si( do widzenia" Wszystkie te czynno!ci czy bowiem konieczno!/ !wiadomego zastosowania pewnej tre!ci zmysowej do pewnej do!wiadczanej syt acji" 4odziec nie ty$ko niesie in*ormacj(& $ecz pas je $ b nie pas je do cao!ci do!wiadczenia" V$epowidzenie nie daje podstawy do oceny stopnia tego dopasowania" 4artsc% wie$kim znaczeni d$a * nkcjonowania czowieka" Recz w jaki sposb re*$eksja rea$iz je zarysowane wyej ce$e3 Wydaje si(& e war nkiem kompetencji semantycznej jest dw warstwowa str kt ra !wiadomo!ci" Pami(tamy z wcze!niejszej dysk sji 0zob" paragra* ;1& e dw warstwowo!/ bywa przez wie$ a torw waana za istot( !wiadomo!ci" )ajbardziej znanymi obro5cami takiego stanowiska s BaGid Irmstrong& Wi$$iam Rycan i BaGid Rosent%a$ oraz Peter >arr t%%ers" Bysk sja wok tyc% stanowisk jawnia pewien prob$em i rnic( zda5& ktre mog mie/ wpyw na interpretacje re*$eksji" Dt wie$e za$ey od tego& czy samoodniesienie post $owane przez 4artsc% ma w istotnie c%arakter odniesienia do pewnego psyc%icznego przedmiot & czy te da si( sprowadzi/ do pewnego sytem monitorowania i waa wi(c !wiadomo!/ re*$eksyjn za niezb(dny war nek denotacyjnej semantyki& war nk jcej * nkcje o

9<

kontro$i" Wed g >arr t%ersaH7 podstaw semantycznego 0zakadajcego rwnowano!/ pewnyc% k$as przedmiotw1 odniesienia do rzeczywisto!ci s pewne minima$ne poj(cia zwane rozpoznawczymi" :awieraj one ty$ko ty$e in*ormacji by rozpozna/ pojawienie si( po raz dr gi do!wiadczenia pewnego rodzaj " Posiadanie poj(/ rozpoznawczyc% zakada zdo$no!/ do czynno!ci wyszego rz(d 0porwnywanie1" )ie jest jednak jasne& czy te czynno!ci traktowa/ jako my!$i& czy moe raczej jako!ci zmysowe 0Fualia1" >arr t%ers jest przeciwnikiem tej dr giej interpretacji z powod notorycznyc% niejasno!ci zwizanyc% z terminem Fualia a take z powod niemo$iwo!ci wyja!nienia na jej gr ncie b(dw poznawczyc% 0w tym b(dw re*$eksji1 C przeycia nie s ani prawdziwe ani *aszywe" : dr giej strony >arr t%ers odrz ca s rowy mec%anizm przyczynowy 0pomimo swojej zasadniczo nat ra$istycznej orientacji1 z podobnego powod gr ncie mode$ >arr t%ers waa& e poj(cia rozpoznawcze co 4artsc%+ na czysto przyczynowego nie da si( zde*iniowa/ poj(/ ekstensji i denotacji" zysk jemy za po!rednictwem re$acji dost(pno!ci

pewnyc% zbiorw do!wiadcze5 0pierwszego rz(d 1 d$a my!$i" .y!$i obejm j wykorzystania do!wiadcze5& wczenia ic% w bieg do!wiadczenia roz mianego szerzej& jako %istoria osoby" Sdz(& e przez dodanie tyc% arg mentw >arr t%ersa mona zinterpretowa/ samoodniesienie post $owanie przez 4artsc% jako samoodniesienie w re*$eksji nie za! jako mec%anizm samokontro$i& $ b pocz cie towarzyszce speniani aktw psyc%icznyc% pierwszego rz(d " P o d s m o w j c + Re*$eksyjna odniesienie do samego siebie wydaje si( war nkiem koniecznym semantyki" Recz nie jest atwo wyja!ni/ sam re*$eksje" Poj(cie re*$eksji wydaje si( imp$ikowa/ dw warstwowy mode$ !wiadomo!ci& ktry jednak ma wady wskazane za :a%aGim w paragra*ie ;" )ie wydaje si(& by istniaa dzi! zadowa$ajca teoria re*$eksji& wyja!niajca jak mona my!$i& czy inne stany psyc%iczne podstawia/ jako zmienne w my!$ac% o c%arakterze re*$eksyjnym" 7. As"rypc&a i przyznanie Aak dotd mowa bya o prob$emac% zwizanyc% z !wiadamianiem sobie wasnyc% stanw psyc%icznyc%& cie$esnyc% oraz intencjona$nyc%& zwizanyc% z tre!ciami my!$i" Aednak samo!wiadomo!/ czy wiedza o wasnyc% stanac% rni si( od przyznania& e jest si( w tyc% stanac%" Samo!wiadomo!/ i samowiedza mog by/ * nkcjona$ne 0 impli#ite1& podczas gdy przyznanie jest osobnym aktem& w ktrym re$acja do podmiot wyrazona jest eCpli#ite" Dbecnie za
H7

P" >arr t%ers& @anguage 3(oug(t and 7ons#iousness. $n 6ssay in P(ilosoop(i#al Psy#(ology >ambridge 1JJ=& s" 1;181;H"

9=

Pa $em Ricoe rem przedstawi( dwa prob$emy C $ b jak c%ce Ricoe r& aporie 8 zwizane z przypisywaniem sobie stanw 0askrypcj1 i przyznawaniem si( do bycia w pewnym stanie" I p o r i a p i e r w s z a + Kiedy przypis jemy kom ! jak! czynno!/ ywamy predykatw& z ktryc% kady ma zakres odnosi si( rwnie do innyc% indywid w" rwnie adna s ma takic% predykatw& czy$i aden zoony opis nie identy*ik je jednego ty$ko indywid przypis jc co! samem przedmiot " Prb zniesienia tej aporii jest propozycja Petera Strawsona przedstawiona w ksice 0ndywidua. Strawson twierdzi& e jedynie czasoprzestrzenne ciaa na$eycie wyodr(bniajc z rzeczywisto!ci $ dzkie jednostki i tym samym wa$niaja akty przyznania od wie$oznaczno!ci" Recz d$a Ricoe ra takie rozwizanie jest niezadowa$ajce" Aest ono obiektywistycznym& a przez to po!rednim 0przez pewna reprezentacj(& mianowicie reprezentacj( *izycznego ciaa1 spojrzeniem na prob$em indywid acji& podczas gdy pocz cie siebie jako jednostki jest bezpo!rednie" >zy jednak ta bezpo!rednio!/ wyraa si( w sdzie zawierajcym zroz miay predykat3 Ricoe r ma w tej kwestii wtp$iwo!ciH'" Aego wasne rozwizanie opiera na syt acji kom nikacji" Przypis jc sobie pewien stan n i e p r z y p i s j ( g o i n n e m i w ten sposb powstaje pewien og$niony mode$ innego podmiot 8 mj inny& inny odniesiony do mnie" Ricoe r pisze+ - """ sprawca m si zdoa/ oznaczy/ samego siebie w taki sposb& e b(dzie mia prawdziwego innego& w odniesieni do ktrego mona tra*nie dokona/ takiego samego przypisania-H9" Rozwizanie Ricoe ra po$ega wi(c na zmianie perspektywy na tak& w ktrej ja i inny oddzie$aj si( mowie 0rozmowie1& a nie jako indywid a$ne ciaa w czasoprzestrzeni" >en jak przyc%odzi Ricoe rowi zapaci/ jest znanie tajemniczego akt & ktry mona by nazwa/ pre8askrypcj 8 bezpo!rednim odniesieniem do siebie" Weby przypisa/ sobie sprawstwo $ b cec%(& trzeba j wcze!niej co! sobie przypisa/" W ten sposb roz mowanie zatacza koo" I p o r i a d r g a + Iskrypcja nie m si zawiera/ e$ement osd & $ecz w praktyce pewien protosd jest w niej od pocztk obecny" Przypis jc kom ! dziaanie 0askrypcja1 czynimy go podmiotem odpowiedzia$nym za to dziaania& a torem" Podmiot jawi si( t od raz jako przedmiot oceny& podobnie jak jego dziaanie" Podobnie kiedy przypis jemy sobie
H1

m H1" Podobnie&

sobie przypis j( to zarazem innym" #a cz(!/ samowiedzy& jak jest

askrypcja ,:robiem \- nie jest wi(c samowiedz w !cisym sensie& zapewniajca nika$no!/ jej

H' H9

P" Ricoe r& + so'ie samym jako innym t m" 4" >%estowski& Wydawnictwo na kowe PW)& Warszawa '779& s" 1=7" P" Ricoe r& 3ame& s" 1='" P" Ricoe r& 3ame& s" 1=;"

9H

sami pewien czyn& patrzymy na samyc% siebie jako na przedmiot oceny" Spoeczny obraz czyn odciska si( na skomp$ikowanej str kt rze $ dzkiego sprawstwa& ktre dop szcza rne postacie niepenego a torstwa p nkt i niepenej przyczynowo!ci& a co za tym idzie odpowiedzia$no!ci" #e stan rzeczy jest tr dny do nikni(cia w praktyce spoecznej& $ecz z widzenia samowiedzy konstyt je apori( C czyni nasze sady o sobie samyc% Posz k jc wyj!cia z aporii Ricoe r odwo je si( do stanowiska 6erberta R" I" 6arta& ktry waa& e przypisanie kom ! dziaania przybiera posta/ podobn do osd prawniczego" Rozwaa si( t rne roszczenia 0%ipotezy1 i odda$a je pozostawiajc te ktre wytrzym j krytyk(" Ricoe r stawia jednak pytanie o granice tego rodzaj interpretacji" Ae!$i c%odzi o sam podmiot sprawcy& proces doc%odzenia i osdzenia m si si( sko5czy/ stos nkowo szybko C w pewnej c%wi$i mamy do!/ przesanek by wskaza/ osob( I& a nie osob( 4" Recz w askrypcji nie c%odzi ty$ko o odrnienie sprawcw od niesprawcw& $ecz rwnie o nadanie odpowiedniego znaczenia wyraeni ,zrobi-" Przypisanie znaczenie 0tre!ci czyn 1 za$ey od skomp$ikowanej i niepewnej ana$izy intencjona$nej i motywacyjnej" Rwnie wskazanie na siebie samego jako na podmiot dziaania powinno si( wiza/ z wyra2n !wiadomo!ci& o jakie dziaanie c%odzi C w przeciwnym razie wskaz jemy na a tora nie b(dc w stanie stwierdzi/ do ko5ca czego jest a torem& a tym samym podwaajc jego stat s a tora" W ten sposb otrzym jemy ko$ejn syt acj( aporetycznH;" Iporie tak da$ece naznaczaj poj(cie samoprzypisania i przyznania& e zroz miaa jest c%(/ wyj!cia w tej kwestii poza optyk( epistemiczn" )iedawno Ric%ard .oran& a d o dawniej Wittgenstein& wypowiada$i si( zdecydowanie przeciwko czysto teoretycznem obrazowi samowiedzy" .oran zmierza do oddzie$enia idei przywi$ejowanego dost(p do wasnyc% stanw wewn(trznyc% od obraz kartezja5skiego" #wierdzi& e nawet ci& ktrzy wa$cz z kartezjanizmem w pewnym sensie podtrzym j kartezja5ski sc%emat" Sam prob$em jest bowiem wyraony w j(zyk kartezja5skimH<" .oran twierdzi& e trzeba zac%owa/ potoczn int icj( o specja$nym sposobie 0manner1 dost(p do siebie samego 0to znaczy dost(p bez konieczno!ci si(gania do obiektywnyc% !wiadectw1 nie mieszajc jej z prob$emem epistemo$ogicznym 0 przywi$ejowanie poznawcze&
H;

niepenymi i niewery*ikowa$nymi"

H<

P" Ricoe r& 3ame& s" 1=K" )ie omawiam t trzeciej z Ricoe rowskic% aporii& poniewa nie dotyczy ona prob$emw !ci!$e teoriopoznawczyc%" R" .oran& $ut(ority and 6strangement. $n 6ssay on &el./>nowledge& Princeton UniGersity Press& Princeton '771& s" K8J"

9K

nieomy$no!/ poznawcza1H=" #ymczasem rwnie we wspczesnyc% dysk sjac%

trzym je si(

percepcyjny mode$ samopoznania& w ktrym poznanie siebie podobne jest do obserwacji pewnego przedmiot " #en mode$ jest b(dny? wie$e e$ementw naszej samowiedzy 0wiedzy o przekonaniac%1 w og$e nie przejawia takiej c%arakterystyki& czego przykadem jest do!wiadczenia b$ przykad stanowisko >rispina Wrig%ta& ktry twierdzi& e wasnyc% stanw nie jest przywi$ejowanie w
HH

"

@stnieje ki$ka drg wyj!cia poza ograniczenia mode$ percepcyjnego" @nteres jce jest na dost(pie do przywi$ejowaniem poznawczym& $ecz po$ega na specja$nym

p r a w n i e n i + dana osoba ma prawo stwierdza/ co cz je czy my!$i" Aest to rodzaj zobowizania poj(ciowegoHK? z wizki poj(/ zwizanyc% z osobami wynika zobowizanie do przyj(cia poj(cia przywi$ejowania tyc% osb w stos nk do swoic% wasnyc% stanw" Poznawczym kore$atem tego prawnienia miaby by/ *akt& e sdy w ktryc% przyznajemy& e jeste!my w jakim! stanie& same tworz war nki swojej prawdziwo!ci" @nn drog( wybiera .oran+ Samowiedza nie wyrnia si( swa szczeg$n wiarygodno!ci& $ecz raczej specja$nym sposobem odniesienia do swego przedmiot oraz konsekwencjami jakie ma d$a posiadajcego j podmiot
HJ

" ,Szczeg$nyc% cec% !wiadomo!ci pierwszoosobowej nie da si(

zroz mie/ jm jc je w kategoriac% dost(p poznawczego 0X asi8pojeciowego $ b innego1 do pewnej szczeg$nej dziedziny& do ktrej ty$ko jedna osoba ma dost(p" #rzeba raczej my!$e/ o nic% w kategoriac% szczeg$nej odpowiedzia$no!ci wsk tek tego& e ycie mysowe& o ktre t c%odzi jest j e j w a s n y m " W podobny sposb w jaki dziaania nie mog by/ d$a niej po prost cz(!ciami przemijajcego widowiska" #ak samo& jak przekonania i postawy m si ona widzie/ jako wyraajce rozmaite i ewo$ jce re$acje do otoczenia& a nie jedynie nast(pstwo reprezentacji 0ktryc% z jakic%! powodw jest ona jedynym !wiadkiem1- K7" )ajistotniejsze d$a .orana jest to& e w wie$ przypadkac% samowiedza wpywa decyd jco na sam wykonywan czynno!/" Posiadanie my!$i i wyobrae5 o wasnyc% stanac% pewn szczeg$n 0 przywi$ejowan1 ro$( w okre!$ani samego tego stan
H= HH HK

K1

" : perspektywy trzeciej osoby nie mona zrekonstr owa/ p o w o d w & d$a

HJ K7 K1

R" .oran& 3ame& s" 1181'" R" .oran& 3ame s" 1;" >" Wrig%t& Se$*8Know$edge+ #%e Wittgensteinian Regacy& w+ >" Wrig%t& 4" Smit%& >" .acdona$d& 0red"1 >nowing our +wn %inds >$anderon Press& 1JJK& s" ;1" R" .oran& dz. #yt"& s" 'K" 3ame& s" 9'" 3ame& s" 9<" Por przykad na s" ;1+ Kto! piera si(& e jest nieszcz(!$iwy" Kto! inny arg ment je& e tamten nie ma powod do odcz wania nieszcz(!cia" #amten jednak piera si(& e jest nieszcz(!$iwy" S c%ajcy st(p je& przyznaje& e !wiadomo!/ nieszcz(!cia zm sza do znania nieszcz(!cia C !wiadomo!/ wasnego stan zmienia sam stan"

9J

ktryc% kto! dziaa? mona jedynie odpowiedzie/ na pytanie d $ a c z e g o tak dziaa" )ie s to jednak powody& ktre ten kto! m sia bra/ pod wag( przed rozpocz(ciem dziaania" #o& co powinno by/ spraw wybor & staje si( spraw obserwacji& poznawczego odkrycia" Prowadzi to do nar szenia podstaw odpowiedzia$no!ci stos nk do wasnyc% decyzji" @stot a torytet pierwszej osoby jest mo$iwo!/ pewnego zawieszenia $ b zdystansowania do wasnyc% stanw" .amy m o $ i w o ! / bycia $ b nie bycia w danym stanie& nawet przy przemonyc% determin jcyc% siac%K'" @nne rozwizanie prob$em podniesionego przez .orana propon je >ar$a 4agno$iK9 " znania" Aego wa!ciwym wyrazem I torytet wobec samego siebie za$ey od wzajemnego

j(zykowym jest raczej dr ga ni pierwsza osoba" @nni znaj mj a torytet poznawczy i dzi(ki tem mog( zastosowa/ w stos nk do samego siebie normy spoeczne" P o d s m o w j c + Przypomniaem Rico erowskie ana$izy aporii askrypcji oraz podj(t przez .orana pb( porz cenia interpretacji poznawczej w odniesieni do przypisywania sobie wasno!ci" Samowiedza jest wed g .orana raczej wewn(trzna aktywno!ci& dystansem& ktry mona wypracowa/ pomi(dzy sob i swoimi wasnymi stanami psyc%icznymi" .ona mwi/ w tym kontek!cie o racjona$nej i wewn(trznej wo$no!ci" 18. Osz$"iwanie samego sie#ie .o$iwo!/ osz kania samego siebie jest szczeg$nie tr dno zroz miaym aspektem samowiedzy" : jednej strony samozakamanie opiera si( na dobrym rozeznani w swoic% wasnyc% stanac% 0podmiot wie jakiej wiedzy o sobie ma nika/1& z dr giej za! po$ega wa!nie na tracie samowiedzy" D przykady nietr dno+ a$ko%o$ik przekon je sam siebie& e pan je nad piciem& nie $ecza$nie c%ora osoba p$an je przysz prac( i podre& nieprzygotowany cze5 wmawia sobie& e egzaminator by przedzony" Str kt ra $ogiczna jest t zawsze podobna+ racj d$a trzymywania pewnego przekonania p jest przednie posiadanie przekonania nie8p& a przynajmniej dysponowanie danymi& z ktryc% nie8p $ogicznie wynika" >zy jednak rzeczywi!cie kto!& kto gromadzi arg menty za podanym przez siebie przekonaniem p pozostaje w $ogicznym stos nk do nie8p3 >zy $ogiczny opis nie jest przesadn racjona$izacj procesw motywacyjnyc% zac%odzcyc% w samoosz k jcyc% si( podmiotac%3 >zy podane przekonanie p powstaje rzeczywi!cie przez
K' K9

Aest to poj(cie wo$no!ci racjona$nej przypominajce nieco Kantowskie poj(cie wo$no!ci" >" 4agno$i& 3(e $ut(ority o. Re.le#tion #6FDR@I& '' 011& s" ;98<'"

;7

negacj( nie8p& czy raczej przez nie!wiadomo!/& brak sk pienia& czy zapomnienie o nie8p3 Wyja!nienia samoosz kiwania si( dzie$imy na intencjona$ne i nieintencjona$ne" Pierwsze odwo j si( do operacji na przekonaniac%& trzym jc& e podmiot posada $ogiczne racje akceptowania p kosztem nie8p& czy$i racje odrz cenia nie8p pomimo dowodw posiadanyc% na jego rzecz" Br gie odwo j si( nie do racji $ecz ty$ko do do psyc%icznyc% motywacji& ktre skaniaj do przyj(cia p bez zwaania na to& czy s powody do waania& e nie8p K;" #ypowym przykadem podej!cia intencjona$nego jest reg $ jca de*inicja samoosz kiwania si( podana przez Bona$da BaGidsonaK< " Wed g tego *i$ozo*a osoba I osz k je sam siebie odno!nie przekonania p& je!$iK=+ 1" '" 9" ;" <" =" H" K" I ocenia& e cao!/ dost(pnyc% jej danyc% wspiera przekonanie& e nie8p? I waa& e nie8p? Przekonanie& e nie8p wzb dza w I dyskom*ort? : powod 9 osoba I posiada motyw do posz kiwania arg mentw

przemawiajcyc% za p" Dsoba I ce$owo dziaa tak& by wzmocni/ podane przekonanie p? )a sk tek < osoba I jest przekonana& e p? W ce$ nabycia i trzymania przekonania p& osoba I m si pogwaci/ war nek Spenienie war nkw 18H czyni osob( I winn samoind kowanego sabego

kacy w nabywani przekona5 odwoywa/ si( do cao!ci dost(pnyc% danyc%? zasadnienia jej wasnego przekonania" BaGidson zarysowa drog( od racji przekonania nie8p& przez motywacj( do przekonania p 0opart na niec%(ci do stan rzeczy Pnie8pQ& ktry jest przyczyn dyskom*ort 1 do ostatecznej racji przekonania p" Przekonania te s $ogicznie sprzeczne& $ecz podmiot ic% tak nie trakt je B$atego BaGidson waa& e osoba speniajca war nki 18K jest irracjona$na& za! jej stany przekonaniowe s wprawdzie psyc%o$ogicznie motywowane& $ecz nie s oparte na dobryc% racjac%" :daniem .arka Ao%nsonaKH BaGidson przesadnie racjona$iz je samoosz k jcy si( podmiot"
K;

K<

K= KH

W da$szym cig rozwaa5 b(d( stosowa zamiennie wyraenia ,przekonanie p- oraz , waa/& e p-" W pierwszym przypadk ,p- odnosi si( do sd wyraajcego si( zdaniem p" W dr gim przypadk ,p- odnosi si( do stan rzeczy" Ae!$i jednak pierwsze wyraenie spara*razowa/ jako ,przekonanie& e ,p- jest prawdziwe-& to wida/ 0na mocy konwencji #1& e jest ono ekwiwa$entne z dr gim" :e wzg$(dw czysto sty$istycznyc% ywam czasem wyraenie , waa/& e p- i ,by/ przekonanym& e p- jako synonimw" B" BaGidson& Ee#eption and Ei1ision& in 3(e %ultiple &el.& ed" A" F$ster& >ambridge UniGersity Press& 1JKK& pp" HJ8 J'" War nki BaGidsona podaj( w skrconej *ormie& co nie powinno mie/ wpyw na da$szy bieg roz mowania" ." Ao%nston& &el./Ee#eption and t(e *ature o. %ind in+ D" I" Rorty& 4" P" .cRa g%$in 0eds"1& Perspe#ti1es on &el./ Ee#eption& UniGersity o* >a$i*ornia Press& 4erke$ey 1JKK& pp" =98J1"

;1

Przypis jc zbyt rygorystyczne war nki nabywania i zmiany przekona5 0trzeba niewani/ nie8p aby naby/ przekonania& ze p1 BaGidson m si zna/ samoosz k jc si( osob( za nieracjona$n" #ymczasem& zdaniem Ao%nsona& osz kiwanie samego siebie mona zakwa$i*ikowa/ jako my!$enie yczeniowe& ktre nie jest ani racjona$ne& ani irracjona$ne" Dsoba my!$ca yczeniowo& e p nie m si mie/ zarazem adnej szczeg$nej postawy przekonaniowej 0 znawanie& negowanie1 w stos nk do nie8p" Wystarcza w tym przypadk mec%anizm pozytywnego wzmocnienia przekonania p" :daniem Ao%nsona samoosz kiwanie si( ,""" sprowadza si( do mec%anizm mysowego czy tropizm sprawiajcego& e pragnienie by p& w poczeni z $(kiem przed nie8p& stanawia war nki nagradzajce 0przez red kcj( $(k1 reakcj( po$egajc na doj!ci do przekonania& e p-KK" @nne nieintencjona$ne wyja!nienie propon je 6erbert Ningarette KJ sprowadzajcy osz kiwanie samego siebie do de*ekt pewnej zdo$no!ci& ktra moe& $ecz nie m si towarzyszy/ przekonaniom i po$ega na !wiadomym s*orm owani wobec samego siebie ic% tre!ci 0 spelling/ out1" :daniem Ningaretta mona posiada/ przekonania& ktryc% si( nie *orm je& $ecz mimo to posiadaj one zdo$no!/ do wywoywanie tyc% samyc% co jawne przekonania e*ektw w stanac% psyc%icznyc% podmiot & np" $(k czy pragnienia" Sprzeczno!/ pomi(dzy p i nie8p jest z tego p nkt widzenia jedynie wirt a$na& zac%odzi wycznie po po j(zykowym wyraeni ob przekona5 i to w taki sposb 0spo!rd mo$iwyc%1& by na gr ncie danego j(zyka stanawiay sprzeczno!/" Re$acje $ogiczne pomi(dzy przekonaniami C w szczeg$no!ci re$acja sprzeczno!ci oraz wynikania C za$e od sposob wyraenia przekona5& a nie od samyc% przekona5" Aeszcze inn strategi( wyja!nienia samoosz kiwania si( przedstawi I$*red .e$e J7" Aego zdaniem& w wie$ przypadkac% mona dokona/ para*razy pozornej sprzeczno!ci pomi(dzy p i nie8p i przedstawi/ j w postaci postaci stan niewiedzy& niepewno!ci& czy wa%ania" W tyc% przypadkac% nie zakada si(& e podmiot jest w jakim! wyrnionym stos nk do nie8p& a tym samym nika si( paradoksa$nyc% konsekwencji" Rwnie zdaniem 4riana P" .cRa g%$inaJ1 akt samoosz stwa prowadzcy do znania podanego p jest mo$iwy i sk teczny w sensie przyczynowym nawet je!$i nie czy si( z adnym
KK

." Ao%nston& op"cit"& s" H9" Ningarette& 6"& &el./Ee#eption& UniGersity o* >a$i*ornia Press& 4erke$ey& '777" I" R" .e$e& &el./Ee#eption Gnmasked& Princeton UniGersity Press& Princeton '771"

KJ
J7

J1

4" P" .cRa g%$in& 6Cploring t(e Possi'ility o. &el./Ee#eption in 8elie. w: Rorty" I" D"& .cRa g%$in& 4" P" 0eds"1& Perspe#ti1es on &el./Ee#eption& UniGersity o* >a$i*ornia Press& 4erke$ey 1JKK" I" .e$e& &el./de#eption Gnmasked Princeton UniGersity Press& Princeton '771& c%ap" 9"

;'

przekonaniem o tre!ci nie8p" Przykady ana$izowane przez .cRa g%$ina dotycz w szczeg$no!ci+ 011 zwodzenia samego siebie w ce$ podtrzymanie przekonania& ktre j si( posiadao& w ob$icz nowyc% danyc% zagraajcyc% tem przekonani ? 0'1 zwodzenia samego siebie w ce$ wywoania przekonania& ktre si( skdind posiada& $ecz na podstawie innyc% powodw& ni te& ktre miao si( prawo zna/ w danej syt acji" @stnieje wie$e bada5 empirycznyc% po!wi(conyc% zwodzeni system poznawczego przez ten sam mzg& ktry odpowiada za czynno!ci poznawcze" .ec%anizmy samozwodzenia dziaaj przez wprowadznie pewnyc% p a r t y c j i w psyc%ice posiadacza przekona5" Partycje te nie maja c%arakter intencjona$nego& s nie c%wytne d$a samego posiadacza przekona5 C nie odpowiada im adna z jego niere*erencyjnyc% intencji przekonaniowyc%" Dto przykady+ 1" Pomi(dzy akceptacj p i akceptacj nie8p moe si( pojawi/ $ k a c z a s o w a J'" Wprowadzajc partycj( czasow nikamy paradoks posiadania sprzecznyc% przekona5? podmiot nie posiada ic% bowiem w tym samym momencie" Podobnie jak w przypadk partycji poprzedniej mamy t do czynienia z pewnym zdarzeniem separ jcym dwa stany podmiot " '" Samoosz k jcy si( podmiot z a p o m i n a o powodac% swojego przekonania& e nie8p& co pozwa$a m przej!/ do przekonania& e p na postawie znacznie skromniejszyc% danyc% ni te& ktryc% potrzebowaby w norma$nyc% oko$iczno!ciac%& tzn& takic%& w ktryc% pami(taby o swoim poznawczym zobowizani w stos nk do nie8p" 9" @stniej rne p o z i o m y o r g a n i z a c j i samego podmiot " Ime$ie RortyJ9 waa& e przekonania akceptowa$ne da podmiot & na pewnym poziomie jego organizacji mog by/ nie do przyj(cia d$a tego samego podmiot na innym poziomie organizacji" Sama partycja pozostaje czym! przygodnym i d$a samego podmiot niezroz miaym" )ie mona wi(c powiedzie/& e dokon je on na sobie jakiej! intencjona$nej manip $acji C pod$ega raczej naciskowi str kt r zwizanyc% z ,poszczeg$nymi ja-" P o d s m o w j c + Dpisaem dwa n rty w interpretacji samozakamanie resp. osz kiwania samego siebie+ intencjona$ny i nieintencjona$ny" #en pierwszy znaje& e w zbiorze przekona5 osoby samozakamanej zac%odzi sprzeczno!/ czynica t( osob( nieracjona$n" #en dr gi sprowadz samowiedz( do pomyki $ b strategii obronnej $ dzkiej psyc%iki" Pierwszy n rt wie
W mode$ intencjona$nym nie mwi si( w og$e o czasie C porzdek war nkw wymienionyc% przez BaGidsona jest $ogiczny a nie przyczynowy 0moe si( rea$izowa/ w wie$ rnyc% procesac% przyczynowyc%1" J9 I" Rorty& 3(e Ee#epti1e &el.: @iars @ayers and @airs& in Rorty" I" D"& .cRa g%$in& 4" P" 0eds"1& Perspe#ti1es on &el./Ee#eption& UniGersity o* >a$i*ornia Press& 4erke$ey 1JKK& s" 118'K"
J'

;9

si( z $ogik przekona5& dr gi z badaniami psyc%o$ogicznymi i ne ro$ogicznymi" 11. )on"l$z&a W powyszym omwieni sk piem si( na poznawczym aspekcie re$acji odnoszenia si( przez my!$cy i dziaajcy podmiot do samego siebie" W obr(bie tego wst(pnie zaw(onego temat odrniem prob$ematyk( samo!wiadomo!ci i samowiedzy" Porwnaem psyc%o$ogiczne i *i$ozo*iczne podej!cie do ob tyc% *enomenw" W zaoonej obj(to!ci opracowania nie mona byo przedysk towa/ pewnyc% wanyc% tematw& $ecyc% na obrze prob$ematyki samo!wiadomo!ci i samowiedzy" :anim przejd( do konk$ zji wspomn( tyko o najwaniejszyc% kwestiac% pomini(tyc%" 1" V w i a d o m o ! / w a s n e g o c i a a " Szczeg$nie interes jce s t prace S%a na Ma$$ag%era& ktry czy perspektyw( *enomeno$ogiczna z kognitywistyczn" @nteres je go szczeg$nie wyja!nienie specy*iki do!wiadczenia ciaa& ktre spenia kryteria identyczno!ci stajc si( tym samym komponentem samo!wiadomo!ci" '" P o z n a n i e s i e b i e i e m o c j e " #rwa wci dysk sja zainicjowana niegdy! przez BaGida 6 meLa o emocjona$nej stronie poznawania samego siebie" 6 me podda krytyce poj(ciowe jecie $ dzkiego Aa& znajc je za swoista *ikcj(& $ecz zgodzi si(& e pewnyc% emocjac% jak d ma czy pokora& w sposb szczeg$ny doznajemy wasnego Aa" )ie jest ono wprawdzie wwczas c%wytne poj(ciowo& $ecz tym niemniej posiada atryb ty pozwa$ajce na zespa$anie tyc% doznawanyc% cz / z innymi cz ciami& czy$i innymi sowy na powane branie pod wag( owej poznawczej *ikcji& ktra jednak kre je brzemienne w sk tkac% emocje" )a wag( zas g je rozwini(cie tego pog$d przez #erence Pene$% meLa" #wierdzi on& d ma i pokora potrzeb j do swojego powstania pewnej minima$nej cigo!ci podmiot & zawieraj bowiem konstyt tywny d$a ob e$ement samoodniesienia"J;" Podobny prob$em rozwaa ) ssba m z tym& e sk pia si( na emocji psyc%icznego cierpienia" Ina$iza ) ssba m opiera si( na tekstac% $iterackic%& mi(dzy innymi na " poszukiwaniu stra#onego #zasu .arce$a Pro staJ<"
J; J<

#" Pene$% m& &el./0dentity and &el./Regard w+ I" Rorty 0red"1 3(e 0dentities o. Persons 4erke$ey 1JH=& s" 'HJ" 4o%ater powie!ci .arce$ !wiadamia sobie w tej samej sek ndzie & w ktrej dowiad je si( o odje2dzie I$bertyny& e koc%a ja od dawna& pomimo e perypetie ic% zwizk napeniy go niezomnym przekonaniem& e tak nie jest" Pro st pods wa swojem bo%aterowi ide(& ktra ma 2rdo w *i$ozo*ii stoickiej& mianowicie o przeyciac% kata$eptycznyc%& ktre w sobie samyc% zawieraj gwarancje przedmiot o ktrym kom nik j" .arce$ zastanawia si( czy takim przeyciem mgby by/ b$" Mwarancja jego prawdziwo!ci miaby wynika/ z tego& e b$ nie mona szczerze pragn/& zatem wyk$ czone jest by kto! mia osz ka/ samego siebie $ b dzi/ si( w kwestii& ktra mani*est je swoje istnienie i tre!/ za pomoc b$ " Aednak Pro st maj wtp$iwo!ci& przyznajc ostatecznie& e potrzebna jest swoista na ka o samym sobie& racjona$na rekonstr kcja tego& co odcz wamy" ) ssba m poda tym

;;

9" R o z m i e n i e s i e b i e i p o s t a w a e t y c z n a " Prb jc gr ntowa/ poj(cie wiedzy o samym sobie Ricoe r idzie w kier nk rozwaa5 etycznyc%" Ddniesienie do samego siebie wyraa si( naj$epiej nie w aktac% poznawczyc%& ani nie w wo$no!ci wobec wasnej psyc%iki 0.oran1& ani te w obserwacji swego ciaa& ani wreszcie w aktac% emocjona$nyc%& $ecz w postawie& ktr nazywa p o ! w i a d c z e n i e m . Po!wiadczenie jest systemem wewn(trznyc% aktw i dyspozycji& ktre wci od nowa stanawiaj Aa wobec tego& co nim nie jest& a wi(c w istocie jest przeciwie5stwem samoidenty*ikacji+ `#ym& co ostatecznie zostaje po!wiadczone& jest bycie tym samym i w swym dia$ektycznym zwizk innego wyrnionego wska2nika siebie samej" Pods mow jc+ Dmwione i ty$ko zasygna$izowane w tym omwieni wtki dysk sji o samowiedzy skadaj si( na skomp$ikowany obraz prob$em " W toczcej si( dysk sji spotykamy rne perspektywy *i$ozo*iczne i metodo$ogie+ semantyczna& kognitywistyczn& %ermene tyczn i etyczn& by wymieni/ ty$ko te najwaniejsze" Samo!wiadomo!/ i samopoznanie s 2rdami aporii i paradoksw" 4y/ moe $ dzki mys nie jest dostatecznie wyposaony do wypenienia misji o jakiej marzy$i *i$ozo*owie+ osigni(cia pewnej wiedzy o swoic% wasnyc% cec%ac%& potencja$no!ciac%& a take o przyna$enyc% wasnej osobie dobrac%& w ce$ roz mnego ksztatowania wasnego ycia" Recz nawet je!$i tak jest& to z rozproszonyc% danyc% na kowyc% i *i$ozo*icznyc% ana$iz wyania si( stopniowo co! wi(cej ni c%aotyczny obraz" Wspczesna wiedza o samowiedzy nie wystarczy moe do sprostania *i$ozo*icznym oczekiwaniom& $ecz wystarczy do wsparcia przekonania o istnieni szczeg$nej kompetencji& jaka mamy w stos nk do siebie& ktrej nie da si( zred kowa/ do wiedzy przedmiotowej" z inno!ci` J=" Dsoba wskaz je na siebie przed dia$ektyczne odniesienie do tego& co inne& nie za! do domniemanej wasnej istoty& poj(cia& czy

12.

9i'era'$ra

Psychologia samopoznania 1" Reary& ."& #angney& A" P"& <and'ook o. &el. and 0dentity& )ew Uork '779"
tropem dodajc& na podstawie ana$iz $iterackic% inne jeszcze drogi drogi doj!cia do istotnej wiedzy na temat swoic% wasnyc% emocji& pragnie5& intencji" ." ) ssba m& @o1eBs >nowledge& w: Rorty" I" D"& .cRa g%$in& 4" P" 0eds"1& Perspe#ti1es on &el./Ee#eption& UniGersity o* >a$i*ornia Press& 4erke$ey 1JKK" J= P" Ricoe r& + so'ie samym jako innym& t m" ." Kowa$ska& PW)& Warszawa '779? Ricoe r& P"& 7zas i opowie,4& t"1& t m" ." Nrankiewicz& Wydawnictwo Uniwersytet Aagie$$o5skiego& Krakw '77K& s" <79"

;<

'" )ied2wie5ska& I"& )eckar& A"& 0red"1 Poznaj samego sie'ie& Warszawa '77J? 9" .ar szewski& #"& Pami4 auto'iogra.i#zna Hdask IJJA. :wiadomo*/ sie#ie ;" >%a$mers& B"& Dwiadomy umys t m" ." .ikowski& Warszawa '717" <" Nrank& ."& Dwiadomo,4 sie'ie i poznanie sie'ie& Warszawa '77'? =" Rang& S" &pontanit?t des &el'st& MZttingen '717" H" :a%aGi& B"& &u'je#ti1ity and &el.(ood. 0n1estigating t(e 2irst/Person Perspe#ti1e& >ambridge .ass" '77<" 6e!le"s&a i wiedza o so#ie
K"

.oran& R"& $ut(ority and 6nstrangement. $n 6ssay on &el./>nowledge& Princeton '771"

J" 4agno$i& >"& 3(e $ut(ority o. Re.le#tion& ,#%eoria- '' 011& s" ;98<'" 17" Mert$er& 4"& &el./>nowledge& )ew Uork '711" 11" Aop$ing& B"& &el./>nowledge and t(e &el.& )ew Uork & '777" 1'" Ricoe r& P"& + so'ie samym jako innym& Warszawa '779? 6oz$mienie w+asnych wypowiedzi i dzia+a; 19" 4rinck& @"& 3(e 0ndeCi#al B0B& Bordrec%t 1JJH" 1;" >astabeda& 68)"& 3(e P(enomeno/logi# o. t(e 0& @ndiana 1JJJ" 1<" 4erm_dez& A" R"& 3(e ParadoC o. &el./7ons#iousness& >ambridge& .ass" 1JJK" 1=" Roess$er& A"& Fi$an& )"& 0red"1 $gen#y and &el./$warness. 0ssues in P(ilosop(y and Psy#(ology& D\*ord '779? 1H" #ay$or& >%"& "(at is <uman $gen#y w+ >%" #ay$or& <uman $gen#y and @anguage. P(ilosop(i#al Papers t" 1& >ambridge 1JK<" 1K" Wrig%t& >"& Smit%& 4"& .acdona$d& >"& 0red"1 >nowing our +wn %inds +C.ord 1JJK? Samoza"+amanie
1J"

4arnes& I"& &eeing 3(roug( &el./Ee#eption& >ambridge 1JJH"

'7" .artin& ." W"& &el./Ee#eption and %orality& Rawrence 1JK=? '1" .erker& 4"& &el'stt?us#(ung und &el'sterkenntnis. Zu <eideggers 3rans.ormation der P(?nomenologie <usserls Nrank* rt am .ain 1JKK? ''" Rorty" I" D"& .cRa g%$in& 4" P"& Perspe#ti1es on &el./Ee#eption 4erke$ey 1JKK? :wiadomo*/ w+asnego cia+a '9" Ma$$ag%er& S"& <ow t(e 8ody &(apes t(e %ind& D\*ord '77<?

;=

';" Ma$$ag%er& S"& 8odily &el./$wareness and +'je#t Per#eption ,#%eoria et 6istoria Scientiar m+ @ntenationa$ Ao rna$ o* @nterdiscip$inary St dies-& H011. Emoc&e i poznanie sie#ie '<" Nrank* rt& 6"& 3(e Eear &el. P%i$osop%erLs @mprint& Go$" 1& no" 1& Aan ary '771" '=" ) ssba m& ."& @o1eBs >nowledge& w+ I" Rorty 0red"1 3(e 0dentities o. Persons 4erke$ey 1JH=" 'H" Pene$% m& #"& &el./0dentity and &el./Ragard w+ I" Rorty 0red"1 3(e 0dentities o. Persons 4erke$ey 1JH=" <a i pro#lem 'o=samo*ci 'K" S%oemaker& S"& Personal 0dentity as Psy#(ologi#al 7ontinuity& w+ S" S%oemaker& R" Swinb rne& Personal 0dentity D\*ord 1JK;" 'J" S%oemaker& S"& &el./>nowledge and &el./0dentity @t%aca 1J=9? 97" Strawson& P" N"& 0ndywidua Warszawa 1JK7?