You are on page 1of 400

s t r o n a p s u t a

Tomasz Sikora

Uycie substancji halucynogennych a religia


Perspektywy badawcze na przykadzie zagadnie rytuau i symbolizacji

Zakad Wydawniczy NOMOS

Recenzje: Prof. Halina Grzymaa-Moszczyska Prof. Andrzej Wierciski

Copyright by Zakad Wydawniczy NOMOS i Tomasz Sikora 1999

Ksika dofinansowana przez Komitet Bada Naukowych

Redakcja wydawnicza i korekta: Jan Gody Redakcja techniczna: Jzefa Sonina Projekt okadki: Amelia Horodecka

KRAKW 1999 Zakad Wydawniczy NOMOS ul. Tkacka 5/4, 30-050 Krakw teVfax (012) 633 00 74 e-mail: wydnomos@polbox.com ww w. polbox. com/w/wy dnomos Druk: Drukarnia Drukrol", al. 29 Listopada 46, 31-425 Krakw

I S B N 83-85527-78-8

Rodzicom

s t r o n a p s u t a

SPIS TRECI
WSTP I. ZAGADNIENIE SYMBOLIZACJI II. ANTROPOLOGICZNE TEORIE SYMBOLIZACJI 1. Religia jako system symboliczny 2. Dynamika symbolizacji 3. Symbole kluczowe 4. Antropologiczna teoria procesw symbolizacji III. PSYCHOLOGICZNE TEORIE SYMBOLIZACJI I 1. Teoria archetypw 2. Neuropsychologiczne podstawy archetypw 3. Archetypy jako atraktory 4. Archetypy jako struktury neurognostyczne IV. PSYCHOLOGICZNE TEORIE SYMBOLIZACJI II 1. Symbolizacja i percepcja podprogowa 2. Subliminalna aktywacja fantazji symbiotycznych 3. Obronno percepcyjna 4. Synestezja 5. Autosymbolizacja 6. Obieg symbolu V. RYTUA I 1. Zagadnienie komunikacji 2. Funkcja niewiadomoci w komunikowaniu analogowym 3. Zagadnienie asemantycznoci rytuau VI. RYTUA II 1. Dziaania rytualne z perspektywy strukturalizmu biogenetycznego . . . 2. Neuropsychologiczne podstawy efektu numinotycznego 3. Pochodzenie technik ekstazy VII. RYTUA III 1. Spoeczne funkcje rytuau 2. Rytua i nerwica 3. Archetypowy wymiar rytuau 11 17 21 21 26 37 44 49 49 55 61 64 71 72 79 85 92 104 109 115 120 132 156 165 165 182 189 195 195 206 216

VIII. RYTUA IV 1. Rytua jako sytuacja liminalna 2. Rytua jako restrukturyzacja dowiadczenia 3. Rytua i afiliacja 4. Neurofizjologia transu rytualnego 5. Rytua jako korekta lateralizacyjna IX. ZAGADNIENIE HALUCYNACJI, HALUCYNOGENW I ODMIENNYCH STANW WIADOMOCI 1. Teoria halucynacji wedug Freuda 2. Halucynacje i atawistyczne ponienie 3. Zjawisko halucynacji w perspektywie teorii informacji 4. Charakterystyka odmiennych stanw wiadomoci 5. Metody wywoywania OS X. PSYCHODYNAMIKA GRUPY I WZORCE KOMUNIKACJI W DOWIADCZENIACH HALUCYNOGENNYCH 1. Psychodynamika grupy wedug W. R. Biona 2. Psychodynamika grupy wedug S. H. Foulkesa 3. Halucynogenne wzorce interakcji grupowej XI. HALUCYNOGENY I SUGESTIA 1. Wywoywanie halucynacji przez sugesti 2. Halucynogenny wzrost podatnoci na sugesti XII. ZAKOCZENIE APENDYKS A APENDYKS B APENDYKS C BIBLIOGRAFIA SUMMARY

223 223 228 232 242 251 261 262 266 270 279 286 295 296 303 307 319 319 320 337 347 361 369 373 389

Gdyby to bowiem byo oczywiste, e odchodzenie od zmysw jest cakowicie ze, to by to byo dobrze powiedziane. Ale wanie najwiksze z dbr dostaj nam si dziki stanom odurzenia, jeeli s one jednak dane jako dar bogw. Oto bowiem i wieszczka w Delfach, i kapanki w Dodonie wanie w stanie odurzenia wywiadczyy wiele znakomitych dobrodziejstw Helladzie tak w sprawach jednostek jak i pastw, na trzewo natomiast mao albo nic. Platon Istniej ludzie, ktrzy z braku dowiadczenia lub z tpoty odwracaj si drwico od takich zjawisk jako od chorb ludowych" lub z politowaniem w poczuciu wasnego zdrowia; biedni, nie przeczuwaj oczywicie, jak trupio i upiornie wyglda ich zdrowie", gdy obok nich z szumem przebiega pomienne ycie dionizyjskich marzycieli. Friedrich Nietzsche Naley przekroczy faszyw teori, e halucynacja jest spraw osobist. Moim tematem jest nie halucynacja, ale halucynacja zbiorowa, z faszyw pamici wcznie. P h i l i p K. Dick Niejednokrotnie przekonywano si w nauce, e odkrycie wzajemnych zwizkw midzy dwoma jej gaziami prowadzi do tego, e jedna z nich uatwia rozwj drugiej. William Ross Ashby

s t r o n a p s u t a

WSTP
I s t n i e j e c o n a j m n i e j k i l k a racji p o t e m u , b y p o r a z k o l e j n y podj t e m a t rytualnego uycia halucynogenw, i to pomimo faktu, e wok t e g o z a g a d n i e n i a p o w s t a a j u do p o k a n a n a u k o w a l i t e r a t u r a . Z n a c z e n i e t e m a t u n i e p o d l e g a w t p l i w o c i d l a n i k o g o , k t o dysp o n u j e e l e m e n t a r n y m i w i a d o m o c i a m i z z a k r e s u p o r w n a w c z e j his t o r i i religii. W jej r a m a c h istniej d a n e , k t r e p o z w a l a j n a przypuszczenie, e wystpowanie kultowego zastosowania substancji h a l u c y n o g e n n y c h m o n a obserwowa ju od IX tys. p.n.e. F a k t t e n potwierdzaj znaleziska sztuki n a s k a l n e j ze stanowisk w masywie T a s s i l i n'Ajjer w p o u d n i o w e j Algierii, d a t o w a n e na o k r e s od I X - V I t y s . p . n . e . , w T a d r a r t A c a c u s w Libii, a t a k e w P l a de P e t r a c o s w H i s z p a n i i z V t y s . p . n . e . o r a z w V a l c a m o n i c a we W o s z e c h z I I I t y s . p . n . e . , b y w y m i e n i t y l k o n i e k t r e 1 . A n a l o g i c z n e zjawisko odnot o w a n o t a k e w o d n i e s i e n i u d o s z e r e g u spoecznoci t r a d y c y j n y c h z a m i e s z k u j c y c h t e r e n y od Syberii po A u s t r a l i , Afryk i obie Ameryki. Uycie halucynogenw jest rwnie doskonale powiadczone dla religii M e z o a m e r y k i (Majowie, A z t e k o w i e i in.) o r a z w i e l k i c h religii h i s t o r y c z n y c h : t r a d y c j i wedyjskiej, t a n t r y h i n d u s k i e j , z o r o a s t r y z m u , religii E g i p t u , p r d w religijnych Grecji i i s l a m u , peryferii e u r o p e j skiego c h r z e c i j a s t w a 2 .

1 2

M. R i p i n s k y - N a x o n , The nature of shamanism, New York 1993, s. 151-186. Gwnie, lecz nie wycznie, na tradycyjnych kompleksach kulturowych koncentruj si klasyczne zbiorowe monografie tematu: M. J. Harner [ed.], Hallucinogens and shamanism. The ritual use of hallucinogens, New York 1973; P. T. Furst [ed.], Flesh of the Gods, London 1972; B. M. du Toit [ed.], Drugs, rituals and altered states of consciousness, Rotterdam 1977; E. J. M a t t e s o n L a n g d o n , G. B a e r , Portals of power. Shamanism in South America, Albuquerque 1992. Na temat kompleksu mezoamerykaskiego bogactwo informacji podaje klasyk zagadnienia: R. G. W a s s o n , The wondrous mushroom: mycolatry in Mesoamerica, New York 1980. Wyjtkowo szczegowe i znakomicie 11

P r o b l e m religijnego u y c i a h a l u c y n o g e n w n i e m o e r w n i e pozosta obojtnym nikomu, kto zainteresowany jest wspczesnymi r u c h a m i k u l t o w y m i . Do w s p o m n i e , e t o w a n i e r e w o l u c j a psyc h o d e l i c z n a l a t 60. b y a k l u c z o w y m , rzecz j a s n a n i e j e d y n y m , c z y n n i k i e m , k t r y j a k o b a z a d o w i a d c z e n i o w a p r z y c z y n i si d o stwor z e n i a w i a t o p o g l d o w y c h z r b w New Age Movement3. T a k e obecnie swoista gnoza halucynogenna jest znaczcym e l e m e n t e m neoekologicznej ideologii i p r o g r a m u politycznego p a r t i i zielonych", k t r e bez o g r a n i c z e czerpi i n s p i r a c j e z wypowiedzi z n a c z c y c h ideologw ruchu Wodnika4. Powszechnie z n a n y m faktem jest z jednej strony s t a y z w i z e k s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h z r n y m i p r z e j a w a m i sceny a l t e r n a t y w n e j i r u c h w k o n t r k u l t u r o w y c h , z d r u g i e j z a ich w p y w n a w s p c z e s n k u l t u r m a s o w ( n p . f e n o m e n MTV). O d k i l k u n a s t u l a t n a m a s o w s k a l u p o w s z e c h n i a si t a k e h a l u c y n o g e n n a " t u r y s t y k a , k t r czsto t r u d n o o d r n i o d r u c h u p i e l g r z y m k o w e g o , m i m o t o b a d a c z e z j a w i s k a p r z e d k a d a j uycie p i e r w s z e g o t e r m i n u 5 . K w e s t i a h a l u c y n o g e n w j e s t r w n i e p e w n e g o r o d z a j u wyzwan i e m d l a osb, k t r e n a u k o w o zajmuj si r e l i g i o z n a w s t w e m . O d czasu synnej kontrowersji Huxley-Zaehner i klasycznych b a d a P a h n k e g o p o n a j n o w s z e e k s p e r y m e n t y J a n s e n a t r w a d y s k u s j a wok p y t a n i a , czy s u b s t a n c j e h a l u c y n o g e n n e daj e k s p e r y m e n t a l n y d o s t p

udokumentowane wprowadzenie do problematyki halucynogenw w krgu indoeuropejskim zawiera D. S. F l a t t e r y , M. S c h w a r t z , Haoma and harmaline, Berkeley 1989. O uyciu halucynogenw w Egipcie dynastycznym pisze W. E mb o d e n , The sacred journey in dynastie Egipt: shamanistic trance in the context of the narcotic Water Lily and the mandrake [w:] Journal of Psychoactive Drugs" 21(1):1989, s. 61-75. Na ich obecnoci w religii greckiej skupiaj si: R. G. W as s o n , A. H o f m a n n , C. A. P. R u c k , Der Weg nach Eleusis, Frankfurt am Main 1990. Do islamu gwnym rdem pozostaje: F. R o s e n t h a l , The herb. Hashish versus medieval muslim society, Leiden 1971. Rol halucynogenw w czarnoksistwie europejskim analizowa M. J. H a r n e r , The role of hallucinogenic plants in European witchcraft [w:] t e n e [ed.], Hallucinogens and shamanism, New York 1973, s. 125-150. M. A. Lee, B. S h l a i n , Acid dreams. The complete social history of LSD, New York 1985. R. A b r a h a m , T. M a c K e n n a , R. S h e l d r a k e , Zdy przed Apokalips, Biaystok 1996. M. D o b k i n de Ri o s, Drug tourism in the Amazon, Jahrbuch fur Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 3/1994, s. 307-314.

12

do d o w i a d c z e n i a religijnego, czy t e n i e . A b s t r a h u j c od m e t o d o l o g i c z n y c h n i e j a s n o c i , k t r e w sposb n i e u n i k n i o n y z w i z a n e s z t y m , by m o e , w a d l i w i e p o s t a w i o n y m p y t a n i e m , p r z y w s z y s t k i c h z a i p r z e c i w , j a k i e pojawiy si i j e s z c z e pojawi w dyskusji, n i e u l e g a w t p l i w o c i , e do lepszego z r o z u m i e n i a p r o b l e m u r z e k o m e g o instant mysticism" a n i na j o t n i e przybli p u s t e z a r z u t y o redukcjon i z m , k t r y m najczciej t o w a r z y s z y a k a d e m i c k i e z a d u f a n i e i podyk t o w a n e lkiem prby zlekcewaenia wagi zagadnienia. Cel p r z e d s t a w i a n e j t u p r a c y j e s t j e d n a k z d e c y d o w a n i e s k r o m n i e j szy n i u d z i e l e n i e odpowiedzi n a t a k f u n d a m e n t a l n e p y t a n i a . N i e chodzi w niej r w n i e o p r z e k r o j o w e o m w i e n i e k w e s t i i religijnego uycia substancji halucynogennych. W tym zakresie dysponujemy ju z n a k o m i t y m i o p r a c o w a n i a m i F u r s t a i D o b k i n de Rios, a p r z e d kilk o m a laty doczya do nich interesujca ksika Ripinsky-Naxona7. Intencje, ktre kieroway m n przy zbieraniu przedstawianego mat e r i a u , byy nieco o d m i e n n e . By m o e , e w y n i k a to z f a k t u z a w s z e n i e d o s t a t e c z n e g o o c z y t a n i a , lecz w t r a k c i e z a z n a j a m i a n i a si z liter a t u r t e m a t u r z a d k o k i e d y u d a o m i si z n a l e n i e t y l e odpowiedzi, ile w y r a n i e p o s t a w i o n e p y t a n i a o to, j a k m o e d z i a a k o l e k t y w n y r y t u a h a l u c y n o g e n n y (ze szczeglnym uwzgldnieniem r y t u a w inicjacyjnych) i j a k i e s tego r y t u a u socjopsychiczne n a s t p s t w a . P r a c e La B a r r a , Reichel-Dolmatoffa, J o h n s t o n a , G r o b a czy Dobkin de Rios n a l e do c h l u b n y c h wyjtkw, lecz i oni w o d n i e s i e n i u do w s p o m n i a n e g o p y t a n i a ograniczaj s i raczej d o oglnikw. A u t o r z y wikszoci o p r a c o w a s k u p i a l i si n a m n i e j l u b b a r d z i e j p o w i e r z c h o w n y m o p i s y w a n i u zjawisk, n i e o m a l cakowicie pomijajc p r z y t y m p r b y t e o r e t y c z n e j refleksji, k t r a s u y a b y ich u p o r z d k o w a n i u , r o z u m i e n i u i wyjanieniu.

A. H u x l e y , Niebo i pieko. Bramy percepcji, Warszawa 1991; R. C. Z a e h n e r , Mysticism: sacred and profane, New York 1961; W. N. P a h n k e , W. E. Ric h a r d s , Implications of LSD and experimental mysticism, Journal of Religion and Health" 5/1966, s. 175; K. L. R. J a n s e n , Using ketamine to induce the near-death experience: mechanism of action and therapeutic potential, Jahrbuch fur Ethnomedizin und Bewufitseinsforschung" 4/1995, s. 55-79. P. T. F u r s t , Hallucinogens and culture, San Francisco 1976; M. D o b k i n de R i o s , Hallucinogens: cross-cultural perspectives, Bridport 1990; M. R i p i n s k y - N a x o n , op. cit. 13

W zwizku z powyszym w moich poszukiwaniach skoncentrow a e m si n a z e b r a n i u i w s t p n e j ocenie d o s t p n e g o m a t e r i a u , k t r y m g b y p o s u y d o b u d o w y z r b w t e o r e t y c z n e g o ujcia p r o b l e m a t y k i k o l e k t y w n y c h r y t u a w h a l u c y n o g e n n y c h . Si rzeczy o z n a c z a o to p e w i e n w y b r p o d s t a w o w y c h d z i e d z i n b a d a w c z y c h , z k t r y c h t e o r i a t a p o w i n n a c z e r p a d a n e e m p i r y c z n e i m o d e l e wyjaniajce. Wynik tego wyboru odzwierciedla s t r u k t u r a pracy. Zaczynam od z a g a d n i e n i a symbolizacji ze szczeglnym u w z g l d n i e n i e m psychodyn a m i c z n y c h a s p e k t w jej socjogenezy. D r u g cz p r a c y s t a n o w i rozdziay powicone omwieniu zaoe pragmatycznej teorii komunikacji o r a z p r e z e n t a c j i d o r o b k u n i e k t r y c h p r z e s z y c h i wspczesnych b a d a n a d rytuaem. Nastpnie omawiam problem halucynacji i c z y n n i k w , k t r e p r o w a d z do ich p o w s t a w a n i a . P r a c k o c z rozdziay powicone psychodynamice grupy, wzorcom komunikacji h a l u c y n o g e n n e j i oddziaywaniu przez sugesti. Od s t r o n y metodologii o p i s y w a n e w p r a c y e k s p e r y m e n t y dotyczce w p y w u h a l u c y n o g e n w n a z a c h o w a n i e j e d n o s t k i w g r u p i e n i o s ze sob wiele z n a k w z a p y t a n i a . W y n i k a to po czci z f a k t u , e p r z y i t a k n i e l i c z n y c h b a d a n i a c h t e g o r o d z a j u ich z a k a z w 1967 r o k u p r a w i e cakowicie u n i e m o l i w i rozwinicie i u d o s k o n a l e n i e specyfic z n y c h dla n i c h p r o c e d u r b a d a w c z y c h . W t y m s t a n i e rzeczy w p r a c y p o s u g u j si m e t o d korelacji d a n y c h p o z y s k a n y c h w o b r b i e rn y c h , n i e z a l e n y c h p r o g r a m w b a d a w c z y c h . Odwoujc si d o b a d a n a d h a l u c y n o g e n a m i , z w r a c a m szczegln u w a g n a t e ich w y n i k i , ktre pozytywnie przechodz przez test uzgodnienia z wnioskami p y n c y m i z m e t o d o l o g i c z n i e dojrzalszych b a d a n a d synestezj, l a t e ralizacj m z g o w czy percepcj podprogow. N i e d a si u k r y , e p r z y caej r o z m a i t o c i t e o r e t y c z n y c h s t a n o wisk, k t r e d o c h o d z do gosu w p r z e d s t a w i a n y c h tu i d e a c h , oglnie d o m i n u j pogldy, k t r e p o w s t a y n a g r u n c i e r n y c h szk psychoa n a l i z y . J e s t e m j a k n a j d a l s z y o d u z n a w a n i a jej z a t e o r i u n i w e r s a l n ( t r u d n o tu n a w e t mwi o jednej teorii), lecz w odniesieniu do o m a w i a n y c h tu p r o b l e m w n i e p o z n a e m do tej p o r y a d n e j lepszej. W ogle s p o r o w s k a z u j e n a to, e j a k n a r a z i e g o d n a tego m i a n a t e o r i a religii n i e w i e l e w y k r o c z y a p o z a o b s z a r z a k r e l o n y p r z e z b a d a n i a D u r k h e i m a i F r e u d a . To niewiele" to w gwnej m i e r z e r n e p r b y uj s e m i o t y c z n y c h a o s t a t n i o t a k e p o m y s y p y n c e z psychobiologii wizi spoecznej i t e o r i i w y m i a n y . 14

P r z y obecnym s t a n i e wiedzy j e s t jeszcze zdecydowanie za wczenie n a p r z e d s t a w i e n i e p e n e g o k o n c e p c y j n e g o ujcia, k t r e u w z g l d n i o b y wszystkie a s p e k t y omawianego zjawiska. Dlatego te ksika ta stan o w i raczej p r b p r z y p o m n i e n i a o p e w n y m z a n i e d b a n y m w m o i m odczuciu problemie i opisania puli wyjanie, ktrymi w zwizku z n i m m o e m y d y s p o n o w a . J e d n a k bez t a k i e g o r e m a n e n t u " n i e w y o b r a a m sobie p r o w a d z e n i a d a l s z y c h p o s z u k i w a . N a p i s a n i e pracy uatwi dwuletni pobyt stypendialny na Uniw e r s y t e c i e w H e i d e l b e r g u . D o s z e d on do s k u t k u d z i k i f i n a n s o w e m u wsparciu, ktre w r a m a c h p r o g r a m u T e m p u s otrzymaem za poredn i c t w e m I n s t y t u t u Filologii O r i e n t a l n e j o r a z Z a k a d u S t u d i w E u r o pejskich U n i w e r s y t e t u Jagielloskiego. Rwnie w a n a bya pomoc ze strony Deutscher Akademischer Austauschdienst w Bonn. Za gocinno i yczliw o p i e k w i n i e n j e s t e m p o d z i k o w a n i a P a n u prof. G r e g o r o w i A h n o w i z I n s t y t u t u R e l i g i o z n a w s t w a U n i w e r sytetu w Heidelbergu. W o s t a t e c z n e j r e d a k c j i k s i k i p o m o c n e o k a z a y si r e c e n z j e wyd a w n i c z e P a n i prof. H a l i n y G r z y m a y - M o s z c z y s k i e j i P a n a prof. A n d r z e j a W i e r c i s k i e g o . u k a s z T r z c i s k i podj si n i e w d z i c z n e g o z a d a n i a p i l o t o w a n i a caego p r z e d s i w z i c i a , a Z b y s z e k P a s e k z a w s z e p o m a g a p r a w d z i w i e yczliw z a c h t d o p i s a n i a . W t r a k c i e z b i e r a n i a m a t e r i a w d o p r a c y wyjtkowo i n s p i r u j c e byy dla m n i e rozmowy z P a n e m prof. M a n f r e d e m S p i t z e r e m z Z a k a d u Psychopatologii Eksperymentalnej Kliniki Uniwersyteckiej w Heidelbergu. Szczegln r a d o s p r a w i a mi fakt, e k s i k a z n a l a z a si w p l a n i e w y d a w n i c z y m n i e z a l e n e j oficyny r e l i g i o z n a w c z e j N O M O S , c o byo m o l i w e dziki propozycji P a n i d r h a b . I r e n y Borowik. J e j w s p p r a c o w n i k o m : P a n u d r . J a n o w i G o d y n i o w i i P a n i Jzefie S o n i n i e wdzic z n y j e s t e m z a w n i k l i w k o r e k t i n a d a n i e t e k s t o w i jego o s t a t e c z n e j formy ksikowej. W p e n i w i a d o m s z e r e g u b r a k w i o g r a n i c z e tej p r a c y , za k t r e p o n o s z w y c z n o d p o w i e d z i a l n o , m a m z a r a z e m n a d z i e j , e pob u d z i o n a d o refleksji i u w r a l i w i n a i n n y , zazwyczaj n i e d o s t r z e g a n y w y m i a r r o z w a a n y c h w niej zjawisk.

15

s t r o n a p s u t a

I ZAGADNIENIE SYMBOLIZACJI

Z n a c z n a cz dwudziestowiecznych r o z w a a n a d k u l t u r w ogle, religi z a w szczeglnoci, s k u p i a si wok z j a w i s k a symbolizacji. W y s t a r c z y w s p o m n i e tej m i a r y uczonych, c o C a s s i r e r , P e i r c e , F r e u d , J u n g , L e v i - S t r a u s s , T u r n e r , Leech, G e e r t z , P a n o f s k y , d l a k t r y c h k w e s t i a s y m b o l u bya z a g a d n i e n i e m z a s a d n i c z y m . P r z y caej r n o r o d n o c i uj p r o p o n o w a n y c h p r z e z w s p o m n i a n y c h a u t o r w w s p l n e i m w s z y s t k i m j e s t p r z e k o n a n i e , e z r o z u m i e n i e n a t u r y p r o c e s w symbolizacji s t a n o w i via rega do choby e l e m e n t a r n e g o z r o z u m i e n i a specyfiki c z o w i e c z e s t w a i jego w y t w o r w . Cao ich t e o r e t y c z n e g o d o r o b k u , j e l i p o s z u k a jego w s p l n e g o z n a c z e n i o w e g o m i a n o w n i k a , d a si poj j a k o w e w n t r z n i e z r n i c o w a n y zbir w a r i a c j i n a t e m a t p o l a s e m a n t y c z n e g o greckiego s o w a symbolon, k t r e p i e r w o t n i e znaczyo tyle, co: [...] wymienione midzy zgromadzonymi przyjacimi i suce jako znak rozpoznawczy poamane kawaki, ktrych zoenie (symball) suy miao jako dowd wczeniejszych zwizkw (...! Pniej sowo symbolon oznaczao okrge bd tez kanciaste, czsto podobne do maych monet przedmioty z brzu, oowiu, koci lub gliny. Suyy one jako znaki rozpoznawcze, pozwalajce na wstp i uprawniajce do uczestnictwa w zgromadzeniach ludowych, posiedzeniach sdowych, 1 przedstawieniach teatralnych, na wizyt w ani czy w domu publicznym [...] . W p o l u t y m p o t e n c j a l n i e z a w i e r a j si szeregi z a g a d n i e , k t r e by w y m i e n i t y l k o n i e k t r e j a k :

H. G. L i d d e l , R. S c o t t , A Greek-English Lexicon, Oxford 1940, za: F. S t o l z , Religiose Symbole in religionswissenschaftlicher Rekonstruktion [w:] P. Michel (Hrsg.), Die biologischen und kulturellen Wurzeln des Symbolgebrauchs beim Menschen, Frankfurt am Main 1994, s. 1. 17

symbolizacja j a k o przejaw d i a l e k t y k i caoci i czci, a n t y e n t r o p i j n y , s y s t e m o w y c h a r a k t e r symbolizacji, o b i e k t y w n y c h a r a k t e r s t r u k t u r symbolicznych, k o m e m o r a t y w n y c h a r a k t e r symbolu, symbolizacja i k o m u n i k a c j a , p s y c h o s p o e c z n y w y m i a r symbolizacji z w i z a n e j z a k t e m w y m i a ny, w y t w a r z a n i e m wizi g r u p o w e j i jej m o d e l o w a n i e m , f o r m a s y m b o l i c z n a j a k o c z y n n i k p i e r w o t n e j organizujcej i s t r a tyfikujcej klasyfikacji, d z i e d z i n o w o sfer z n a c z e s t a n o w i y i s t a n o w i p r z e d m i o t a n a l i z w y m i e n i o n y c h wyej i w i e l u i n n y c h b a d a c z y . J e d n a k e w i k s z o z n i c h b d to w ogle n i e d e f i n i o w a a z j a w i s k a s y m b o l u i symbolizacji, p r z y j m u j c jego m n i e j lub bardziej potoczne rozumienie, bd te okrelaa je zgodnie z w a s n y m p o j m o w a n i e m , co n i e u c h r o n n i e p r o w a d z i m u s i a o do pow s t a n i a pojciowego z a m i e s z a n i a 2 . W o b e c n y c h r o z w a a n i a c h z a k a d a m p o c z t k o w o p e w n e i n t u i c y j n e u c h w y c e n i e t r e c i pojcia s y m b o l t y l k o p o t o , b y p o p r z e z p r e z e n t a c j bliskich m i osobicie t e o r e t y c z n y c h s t a n o w i s k nieco d o k a d n i e j z a k r e l i j e g o p r o t o t y p o w e j d r o , p o s t r z e gane w kontekcie t e m a t u pracy. W w y p a d k u r e l i g i o z n a w c y k w e s t i a symbolizacji n a b i e r a szczeg l n i e i s t o t n e g o z n a c z e n i a . Bez w z g l d u n a to, czy p r z e d m i o t e m j e g o r o z w a a bd mity k u l t u r Ameryki prekolumbijskiej, r y t u a y budd y z m u t a n t r y c z n e g o lub s a k r a l n o - a d m i n i s t r a c y j n y p o d z i a s t a r o y t n e g o E g i p t u , czy te m o e a n a l i z o w a n y m m a t e r i a e m b d z i e i z m a i l i c k a a p o k a l i p t y k a , p r a k t y k i inicjacyjne I n d i a n Kogi albo r y t u a l n e p a r a f e r n a l i a syberyjskich s z a m a n w w k a d y m z t y c h w y p a d k w o r a z w n i e p r z e b r a n y m b o g a c t w i e i m p o d o b n y c h b a d a c z religii s t a j e w o b e c o l b r z y m i e g o zbioru wysoce zoonych s t r u k t u r s y m b o l i c z n y c h o p o t n e j mocy modelujco-sterujcej. I c h obecno j e s z c z e do nied a w n a s t a n o w i a , a d l a n i e k t r y c h s t a n o w i n a d a l , i s t o t specyficznie l u d z k i e g o p r z e y w a n i a w a s n e j obecnoci w wiecie. Wysoce p r a w d o p o d o b n e w y d a j e si p r z y p u s z c z e n i e , e polifunkcyjna s y m b o l i k a szam a s k i e g o k o m p l e k s u m i t y c z n o - r y t u a l n e g o k o d o w a a i n i c j a l n infor-

Problemy z tym zwizane referuje R. F i r t h , Symbols. Public and Private, Ithaca 1973, s. 54-206.

18

m a c j o g a t u n k o w o specyficznym s y s t e m i e b i o s e m i o t y c z n y m , k t r y n a z a s a d z i e r o d o w i s k a operacyjnego u m o l i w i a i m a t r y c o w a pniejsze t r a n s f o r m a c j e k u l t u r y i c z o w i e c z e s t w a 3 . N a w e t jeli t e g o rodzaju kodowanie uzna jedynie za program rozruchowy, zalkowy logos k u l t u r y , pozostaje f a k t e m , e n i e z n a m y spoecznoci cakowicie obywajcych si bez tej czy i n n e j formy symbolicznej mediacji religijnej, k t r a p o z w a l a n a l u d z k a d a p t a c j d o w a s n e g o r o d o w i s k a p s y c h i c z n e g o , s p o e c z n e g o i n a t u r a l n e g o . Oczywicie s k u t e c z n o rozm a i t y c h caociowych s y m b o l i c z n y c h s t r a t e g i i adaptacyjno-socjalizacyjnych pozostaje s p r a w o t w a r t i z a g a d k o w 4 . Idc za wywodem szwajcarskiego religioznawcy F r i t z a Stolza5, m o n a tymczasowo przysta na stwierdzenie, e dla religioznawstwa sowo symbol" m a d w a z a s a d n i c z e z n a c z e n i a o d p o w i e d n i o d o d w c h poziomw, n a k t r y c h znajduje ono z a s t o s o w a n i e . P i e r w s z y z n i c h m o n a n a z w a p o z i o m e m b e z p o r e d n i e j a n a l i z y , d r u g i p o z i o m e m zdystansowanych b a d a porwnawczych. W pierwszym wypadku badam y d a n y p r z e j a w symbolizacji w jego b e z p o r e d n i m k o n t e k c i e , n a przykad symbolik alfabetu d e w a n a g a r i w kontekcie metafizyki t a n t r y c k i c j czy s y m b o l i k z n a k w gla na t l e oglnych z a o e kosmologii dogoskiej. W d r u g i m , p o r w n u j c te z j a w i s k a i o k r e l a j c j e w s p l n y m m i a n e m s y m b o l i z m u lingwistycznego, z a k a d a m y , e s one pod p e w n y m wzgldem porwnywalne wanie j a k o symbole. Ta d r u g a sytuacja u j a w n i a konieczno refleksji n a d pojciem symbolu j a k o k a t e g o r i religioznawczego m e t a j z y k a , co n i e z a c h o d z i z t a k w y r a z i s t o c i na poziomie b e z p o r e d n i e j a n a l i z y , w k t r e j najczciej bezrefleksyjnie p o s u g u j e m y si j z y k i e m p r z e d m i o t o w y m . W r a m a c h r e l i g i o z n a w s t w a n i e w y p r a c o w a n o d o t d t e o r i i opisujcej p r o c e s y symbolizacji religijnej, lecz z n a c z c y d o r o b e k w tej dziedzinie znale mona w innych dyscyplinach, takich j a k semiotyka, a n t r o p o l o g i a k u l t u r o w a , p s y c h o a n a l i z a , psychologia p o z n a w c z a czy n e u r o p s y c h o l o g i a . U p r a s z c z a j c nieco, w k o n t e k c i e p r e z e n t o w a n y c h

W tym kontekcie zob. doniose rozwaania Durkheima w: t e g o , Elementarne formy ycia religijnego, Warszawa 1990, s. 400. Zasadnicze przejawy biosemiotycznych funkcji religii z pozycji socjobiologicznych analizuje W. B u r k e r t , Creation of the sacred. The tracks of biology in early religions, Cambridge 1996. F. S t o l z , op. cit, s. 4. 19

tu r o z w a a m w i m o n a o a n t r o p o l o g i c z n y m i p s y c h o l o g i c z n y m w k a d z i e w b a d a n i a n a d symbolizacja. Z a c z n wic o d w y b r a n y c h a n t r o p o l o g i c z n y c h teorii s y m b o l u , by po p r z e d s t a w i e n i u idei ich psychologicznego p o g b i e n i a podj p r b p o n o w n e g o s f o r m u o w a n i a problemu w odniesieniu do interesujcych m n i e zagadnie procesw symbolizacji. W sposb szczeglny p r o c e s y te ujawniaj si i p r z e b i e gaj p r z y w y s t p o w a n i u h a l u c y n o w a n i a , c z e m u czsto t o w a r z y s z y z a c h o d z e n i e i n n y c h zjawisk p s y c h i c z n y c h , k t r e c z n i e o k r e l a si m i a n e m odmiennych stanw wiadomoci.

II ANTROPOLOGICZNE TEORIE SYMBOLIZACJI


1. RELIGIA JAKO SYSTEM SYMBOLICZNY
I n t e r e s u j c y m p r z y k a d e m a n t r o p o l o g i c z n y c h b a d a n a d funkcj symbolizacji j e s t t e o r i a religii C. G e e r t z a , w r a m a c h k t r e j s y m b o l p e n i rol z a s a d n i c z e g o e l e m e n t u wyjciowej definicji religii. G e e r t z definiuje b o w i e m religi j a k o : (1) system symboli, ktry dziaa w celu (2) wytworzenia w ludziach potnych, przenikajcych (pervasive) i dugotrwaych nastrojw i motywacji, co czyni przez (3) ksztatowanie koncepcji dotyczcych oglnego porzdku egzystencji i (4) nadawanie im takiej aury faktycznoci, e (5) nastroje te i motywacje wydaj si wyjtkowo realistyczne 1 . S y m b o l e m j e s t d l a G e e r t z a dowolny objekt, d z i a a n i e , z d a r z e n i e , j a k o czy relacja, k t r e s u j a k o n o n i k j a k i e g o pojcia b d c e g o tego s y m b o l u z n a c z e n i e m " 2 . S y s t e m y t a k p o j m o w a n y c h s y m b o l i brytyjski a n t r o p o l o g u w a a z a z e w n t r z n e r d a informacji. Pojcie z e w n t r z n e " o z n a c z a w t y m w y p a d k u i c h lokalizacj n a z e w n t r z c i a a w opozycji do t y p u informacji obecnej w e w n t r z c i a a , na przyk a d w p o s t a c i k o d u g e n e t y c z n e g o . M i m o z a s a d n i c z y c h r n i c odnon i e d o r o d z a j u informacji o r a z s p o s o b u jej p r z e k a z y w a n i a s y s t e m y s y m b o l i c z n e czy z k o d e m g e n e t y c z n y m z n a c z c a a n a l o g i a . O ile t e n o s t a t n i zawiera p r o g r a m budowy ludzkiego organizmu, o tyle

C. G e e r t z , Religion as a cultural system [w:] W. A. Lessa, E. Z Vogt [ed.], Reader in comparative religion, New York 1965, s. 206. Idem. 21

z d a n i e m G e e r t z a s y s t e m y s y m b o l i c z n e s p e n i a j p o d o b n funkcj w o d n i e s i e n i u do i n s t y t u c j i s p o e c z n y c h i p s y c h o s p o e c z n e g o zachow a n i a jednostek. F a k t , e w znaczcym stopniu zachowanie czowieka n i e wydaje si d o k o c a z d e t e r m i n o w a n e p r z e z i n f o r m a c j w e w n t r z n , n a d a j e szczegln w a n o informacji k o d o w a n e j z e w n t r z n i e . C z y n i c o d n i e s i e n i e d o p r b p o j m o w a n i a s y s t e m w symboliczn y c h j a k o m o d e l i , G e e r t z z a u w a a , e o m o d e l a c h n a l e y w t y m k o n t e k c i e m w i w d w o j a k i m z n a c z e n i u : b d to o m o d e l u odtwrc z o - n a l a d o w c z y m (model of), b d t e o m o d e l u p r o j e k t u j co-steruj c y m (model for). W p i e r w s z y m w y p a d k u s y s t e m e m s y m b o l i c z n y m o p e r u j e si t a k , b y o d w z o r o w y w a s t r u k t u r j a k i e g o u p r z e d n i e g o w z g l d e m n i e g o s y s t e m u n i e s y m b o l i c z n e g o ; m a m y wic d o c z y n i e n i a z p e w n y m m o d e l e m t a k czy i n a c z e j p o j m o w a n e j r z e c z y w i s t o c i " . W d r u g i m w y p a d k u s y s t e m e m n i e s y m b o l i c z n y m m a n i p u l u j e si t a k , by odpowiada systemowi symbolicznemu, ktry n a r z u c a mu wasn s t r u k t u r ; a z a t e m idzie o model dla rzeczywistoci". Z d a n i e m G e e r t z a w n a t u r z e o d k r y w a m y t y l k o d r u g i rodzaj m o d e l o w a n i a (model for), czego n a j j a s k r a w s z y m p r z y k a d e m j e s t k o d g e n e t y c z n y , podc z a s gdy s y m b o l i c z n e s y s t e m y k u l t u r o w e w sposb j e d y n y w s w o i m rodzaju cz cechy obydwu rodzajw m o d e l i (model for + model of). Zdolno do p o s t r z e g a n i a i z o m o r f i z m u s y s t e m w s y m b o l i c z n y c h i n i e s y m b o l i c z n y c h , k t r y p r z e j a w i a si w d w o j a k i m sposobie m o d e l o w a nia, jest z d a n i e m Geertza zasadnicz dystynktywn waciwoci 3 l u d z k i e g o u m y s u . Z a u w a a o n r w n i e , e to, czy d a n s t r u k t u r s y m b o l i c z n u z n a j e m y za j e d e n z d w c h m o d e l i , zaley od r o d z a j u o d n i e s i e n i a . Dla pobocznego o b s e r w a t o r a d a n y s y s t e m symboliczny, k t r y wystpuje w p o s t a c i r y t u a u religijnego, b d z i e o d w z o r o w a n i e m religijnej j e d n e j z wielu m o l i w y c h rzeczywistoci odprawiajcych go l u d z i (model of). Do s y s t e m u tego m o e on m i e s t o s u n e k z d y s t a n s o w a n y : e s t e t y c z n y czy n a u k o w y . D l a t y c h d r u g i c h s y s t e m t e n jest kadorazowo aktualizowanym modelem, ktry w nie uwiad a m i a n y p r z e z n i c h sposb w y t w a r z a t r e c i religijnych p r z e w i a d c z e o j e d y n i e moliwej rzeczywistoci (model for)4.

3 4

Ibidem, s. 208. Jak zauwaa Wygotski, w zakresie interioryzacji i rozwoju symbolizacji werbalnej w procesie ontogenezy obserwujemy przechodzenie od modelowania odtwrczo-naladowczego do modelowania projektujco-sterujcego: [...] przej-

22

P r e c y z u j c pojcia w y t w a r z a n y c h p r z e z religijne s y s t e m y symboliczne n a s t r o j w i motywacji, G e e r t z z a u w a a , e z n a c z e n i e pierw s z y c h w y n i k a z ich p r z y c z y n y , n a t o m i a s t d r u g i c h z celu, k u k t r e m u zmierzaj. J e g o z d a n i e m n a s t r o j e maj c h a r a k t e r w y c z n i e s k a l a r n y , p o d c z a s gdy m o t y w a c j o m n a l e y p r z y p i s a cech w e k t o r o w o c i . Z a p o r e d n i c t w e m symbolu obydwa zjawiska czy cisy zwizek. W przyk a d z i e p r z y t a c z a n y m p r z e z G e e r t z a d l a I n d i a n p r e r i o w y c h s t a n wizyjny ( p r e z e n t u j c y j a k i u k a d symboliczny) j e s t celem u s i l n y c h pos z u k i w a k i e r u n k i e m motywacji; osignity, staje si p r z y c z y n nowego sposobu odczuwanie wiata pewnego podstawowego nastroju. W z b u d z a n e p r z e z s y m b o l e religijne n a s t r o j e i m o t y w a c j e det e r m i n u j p r e d y s p o z y c j e do o k r e l o n y c h z a c h o w a i i n t e r p r e t a c j i do w i a d c z e . W s k a z u j e to na k o m p o n e n t i n t e r p r e t a c y j n y obecny w sys t e m a c h symbolicznych. Stwarzaj one bowiem r a m y referencyjne umoliwiajce interpretowanie niezrozumiaych i p a r a d o k s a l n y c h s t a n w rzeczy, t a k i c h j a k m i e r , sny, u t r a t a w i a d o m o c i , k a t a k l i z m y czy n i e w i e r n o m a e s k a , wobec k t r y c h a n a l i t y c z n y z m y s c z o w i e k a s t a j e w pierwszej chwili b e z r a d n y . P o d o b n i e rzecz ma si z t a j e m n i c c i e r p i e n i a w p o s t a c i k r y z y s u e m o c j o n a l n e g o , c h o r o b y czy a l u p o m i e r c i kogo bliskiego, k t r e t o z j a w i s k a p o p r z e z t o symboliczne n i e t y l e zostaj z n i e s i o n e , ile raczej p r z e p e n i o n e z a w a r t y m w s y m b o l u s e n s e m . J a k o kolejn funkcj religijnych m o d e l i G e e r t z w y m i e n i a i c h zdolno d o g e n e r o w a n i a r n o r a k i c h p o s t a c i teodycei, d z i k i k t r y m n a w e t r a d y k a l n e zo i n i e s p r a w i e d l i w o zostaj wchon i t e w s y s t e m symboliczny, k t r y g w a r a n t u j e m o r a l n spjno w i a t a . I n t e r p r e t a c y j n a m o c s y m b o l u p r z e j a w i a si z a t e m w l o g i c z n e j , e m o c j o n a l n e j i m o r a l n e j z u p e n o c i o d w z o r o w y w a n e g o a zar a z e m k r e o w a n e g o p r z e z e gbszego p o r z d k u . O d w o u j c si d o koncepcji S c h i i t z a , G e e r t z p r b u j e w y o d r b n i specyficzn cech sfery z n a c z e m o d e l o w a n e j p r z e z symbolizacj religijn w o d r n i e n i u od sfer w y t w o r z o n y c h p r z e z m o d e l e : p o t o c z n y , n a u k o w y i e s t e t y c z n y , w ich szczeglnym s t o s u n k u do p o s t u l o w a n e j

cie od jednej funkcji do drugiej, powstawanie funkcji planujcej z odzwierciedlajcej jest tym samym istotnym momentem genetycznym, ktry wie wysze funkcje mowy z niszymi i wyjania rzeczywist genez wyszych funkcji psychicznych". L. S. W y g o t s k i , Narzdzie i znak w rozwoju dziecka. Warszawa 1978, s. 55. 23

r z e c z y w i s t o c i . M o d e l s y m b o l i z a c j i p o t o c z n e j cechuje p r o m o c j a potocznych kategorii naiwnego realizmu oraz p r a g m a t y c z n y c h intencji, k t r e o d p o w i a d a j rzeczywistoci n i e w i a d o m i e p o s t r z e g a n e j j a k o oczywista i n i e k w e s t i o n o w a l n a c z a s o p r z e s t r z e c o d z i e n n y c h , p o w t a r z a j c y c h si s t a n w rzeczy i z a c h o w a . M o d e l n a u k o w y c h a r a k t e ryzuj a k t y s y s t e m a t y c z n e g o w t p i e n i a , k t r e k w e s t i o n u j p o t o c z n o - p r a g m a t y c z n oczywisto w i a t a , o r a z p r b a e m p i r y c z n e j a n a l i z y rzeczywistoci, k a t e g o r i a c h cisego j z y k a f o r m a l n e g o . S y m b o l i z a cja t y p u e s t e t y c z n e g o t a k e z m i e r z a d o z a w i e s z e n i a potoczno-prag m a t y c z n e g o p o s t r z e g a n i a rzeczywistoci, o d s a n i a j c j z a r a z e m jak o f e n o m e n a l n g r specyficznych, d o n i o s y c h e s t e t y c z n i e j a k o c i . W o d r n i e n i u od t r z e c h p o w y s z y c h s y m b o l i c z n y c h m e g a m o d e l i oraz odpowiadajcych im t r z e c h quasi rzeczywistoci (zgodnie z i n t e n c j G e e r t z a o k r e l m y j e m i a n e m : potocznej, a p r o k s y m o w a n e j i fenomen a l n e j ) z a s a d n i c z cech m o d e l u r e l i g i j n e g o j e s t n a s t a w i e n i e n a w y t w o r z e n i e rzeczywistoci j e d y n i e i a b s o l u t n i e p r a w d z i w e j , w p e n y m t y c h sw z n a c z e n i u rzeczywicie r z e c z y w i s t e j " 5 . T o g e n e r o w a n i e j e d y n i e rzeczywistej rzeczywistoci d o k o n u j e si z d a n i e m G e e r t z a przede w s z y s t k i m poprzez rytua, ktry p o t n y m symboliczn y m s p o i w e m czy w j e d n h o m o g e n i c z n c a o w i a t przeywany i wiat imaginowany. Rytua wytwarza rzeczywisto. D z i k i n i e m u symbolizacja r e l i g i j n a n a z a s a d z i e i n t e n s y w n e g o legit y m i z u j c e g o t a o d d z i a u j e s e m a n t y c z n i e p r z e d e w s z y s t k i m , lecz n i e j e d y n i e n a w i a t f o r m o w a n y p r z e z m o d e l potoczny. Oczywicie zasig, g b i a i s k u t e c z n o tego o d d z i a y w a n i a w r n y c h r e l i g i a c h bywaj r o z m a i t e . J e g o w y n i k i e m j e s t u t r w a l e n i e w y t w o r z o n y c h p r z e z symbolizacj religijn n a s t r o j w i motywacji, k t r e p o s t r z e g a n e s jako niekwestionowalne, jedynie realistyczne i absolutnie aprioryczne p a r a m e t r y funkcjonowania potoczno-pragmatycznego wiata. W z w i z k u z t a k i m p o j m o w a n i e m symbolizacji religijnej G e e r t z u w a a , e antropologiczna a n a l i z a religii p o w i n n a przebiega w d w c h e t a p a c h . W p i e r w s z y m chodzioby o odsonicie i o p i s a n i e s y s t e m u z n a c z e , k t r y k o d o w a n y j e s t w s y m b o l a c h d a n e j t r a d y c j i religijnej. W d r u g i m o o d n i e s i e n i e tego s y s t e m u do s k o r e l o w a n y c h z n i m procesw socjopsychicznych, k t r e z a c h o d z w d a n e j spoecznoci.

C. G e e r t z , op. cit, s. 213.

24

Teoretyczne dociekania Geertza stwarzaj najszersze porzdkujce r a m y dla oglnych symbolologicznych b a d a religioznawczych i u m o l i w i a j ich o d n i e s i e n i e do i n t e r d y s c y p l i n a r n e g o j z y k a semiot y k i i t e o r i i s y s t e m w . Szkicowy c h a r a k t e r tych d o c i e k a a t a k e specyfika p r z e d m i o t u s p r a w i a j j e d n a k , e a r g u m e n t a c y j n i e zawieraj o n e s z e r e g p u s t y c h miejsc, k t r y c h w y p e n i e n i e j e s t w d z i c z n y m z a d a n i e m d l a s z e r e g u dyscyplin. Wobec koncepcji G e e r t z a pojawiaj si b o w i e m n a s t p u j c e p y t a n i a . J a k a j e s t g e n e z a i s t a d i a k r y s t a l i zacji s y s t e m u symbolizacji religijnej? J a k w w y p a d k u s y s t e m w r e ligijnych p r z e d s t a w i a si r o z k a d cech a r b i t r a l n o c i , k o n w e n c j o n a l noci, d e t e r m i n a c j i w e w n t r z s y s t e m o w e j i d e t e r m i n a c j i n a t u r a l n e j s y s t e m u o r a z jego z n a k o w y c h e l e m e n t w ? I n a c z e j o d p o w i e n a t e p y t a n i a J u n g czy L e v i - S t r a u s s , inaczej M a r k s , j e s z c z e i n a c z e j T o d o r o v czy freudyzujcy L a B a r r e . P r z y u w z g l d n i e n i u z r n i c o w a n i a t y c h o d p o w i e d z i b a r d z i e j z o o n y m , n i widzi t o G e e r t z , j a w i si b d z i e p o d z i a i opozycja p o m i d z y z e w n t r z n y m i i w e w n t r z n y m i s y s t e m a m i k o d o w a n i a informacji, z w a s z c z a gdy u w z g l d n i m y o d k r y c i a P i n k e r a d o t y c z c e g e n e t y c z n e g o p o d o a symbolizacji j z y k o w e j . N a s u w a si r w n i e p y t a n i e o t o , j a k a r e l a c j a z a c h o d z i p o m i d z y d a n y m s y s t e m e m s y m b o l i c z n y m a w y w i e d z i o n z n i e g o koncepcj p o r z d k u e g z y s t e n c j i . Czy a n a l o g i c z n a do langue i parole de S a u s s u r e ' a , e w e n t u a l n i e competence i performance C h o m s k y ' e g o ? I n n y m i sowy, czy z d a n e g o s y s t e m u symbolicznego d a si w y p r o w a d z i t y l k o j e d n czy t e wicej k o n c e p c j i p o r z d k u e g z y s t e n c j i i j a k i p r o c e s o r sem i o t y c z n o - k o g n i t y w n y j e s t o d p o w i e d z i a l n y z a ich d e r y w u j c e t r a n s formacje? S k d w istocie p o c h o d z i a u r a n i e o d p a r t e j faktycznoci, w k t r s p o w i t e s t e koncepcje? Czy w y n i k a o n a z p r z y t a c z a j c e j r e d u n d a n cji ich k o d o w a n i a , w szczeglnoci z a z r y t u a l n e g o s k o j a r z e n i a s t a n w r z e c z y o d z w i e r c i e d l o n y c h p r z e z owe koncepcje z e s t a n a m i emocji i ciaa, a m o e z b r a k u a l t e r n a t y w n y c h u n i w e r s w s y m b o l i c z n y c h , lub j e d n o i drugie, j a k widzieliby to pewnie Berger i L u c k m a n n ? A m o e z gbokiego z a n u r z e n i a t y c h koncepcji w s k u t e c z n y m a d a p tacyjnie, g a t u n k o w o u n i w e r s a l n y m , podwiadomym modelu w i a t a ( J u n g , N e u m a n n , Wierciski)? Co tworzy k o n t i n u u m tradycji nastp u j c y c h p o sobie w z a j e m n i e s p r z e c z n y c h s y s t e m w s y m b o l i z a c j i i z w i z a n y c h z n i m i koncepcji p o r z d k u egzystencji? W y o d r b n i e n i e p r z e z G e e r t z a c z t e r e c h sfer symbolicznego m o d e l o w a n i a j e s t i d e n t y 25

Z d a n i e m T u r n e r a naley wyranie rozrnia dwie zasadnicze k l a s y symboli, o k r e l a n e p r z e z n i e g o m i a n e m : 1. s y m b o l i d o m i n u j c y c h i 2. symboli i n s t r u m e n t a l n y c h , a d . 1. Symboli dominujcych nie uznaje si za suce jedynie uznanemu celowi rytuau, lecz przede wszystkim za odnoszce si do wartoci autotelicznych o charakterze aksjomatycznym 12 . S y m b o l e t e n a l e y z a t e m r o z u m i e j a k o b e z w z g l d n i e obowizujce w d a n e j spoecznoci f u n d a m e n t y a d u k u l t u r o w e g o o r a z w y t w a r z a nego przeze i odzwierciedlanego w n i m zhierarchizowanego porzdku wartoci. Symbole dominujce generuj zasadnicze p a r a m e t r y aksjologicznego f u n k c j o n o w a n i a spoecznoci i w y t w a r z a j najoglniejsze pola s e m a n t y c z n e , k t r e t w o r z jej d u c h o w e r o d o w i s k o oper a c y j n e . D e t e r m i n u j c k s z t a t sfery s e m i o t y c z n e j , s t r u k t u r y z u j o n e przebiegi spoecznych interakcji, a z a t e m okrelaj rwnie t r e i f o r m o d n o s z e n i a si j e d n o s t e k do siebie s a m y c h : Symbole [...] wywouj d z i a a n i e , symbole dominujce za d do p r z e k s z t a c e n i a si w o r o d k i wspdziaania"13. T u r n e r podkrela s e m a n t y c z n a u t o n o m i symboli dominujcych, k t r a zachodzi w odniesieniu do s t e r o w a n y c h przez n i e k o n k r e t n y c h realizacji r y t u a u : Symbole dominujce pojawiaj si w rnych kontekstach rytualnych, czasami kierujc ca procedur, innym razem poszczeglnymi jej fragmentami. Zawarto znaczeniow niektrych dominujcych symboli charakteryzuje wysoki stopie staoci i spjnoci, ktry utrzymuje si w obrbie caego symbolicznego systemu. Fakt ten potwierdza twierdzenie Radcliffa-Browna, ktry zauway, e symbol wielokrotnie wystpujcy w danym cyklu rytuaw, bdzie prawdopodobnie w kadym z nich posiada podobne znaczenie. Tego rodzaju symbole posiadaj znaczc autonomi odnonie do celw rytuaw, w ktrych wystpuj 14 . a d . 2. S y m b o l i n s t r u m e n t a l n y o r g a n i z u j e i w y r a a b e z p o r e d n i e odniesienie s y s t e m u symbolicznego do jakiego podanego s t a n u , ktry p r b u j e si o s i g n za jego p o r e d n i c t w e m :
12 13 14

Ibidem, s. 22. Idem. Ibidem, s. 31.

28

Instrumentalny symbol naley rozpatrywa w szerszym kontekcie caego systemu symboli tworzcych dany rodzaj rytuau. Kady rodzaj rytuau charakteryzuje specyficzny sposb czenia symboli. Sposb ten zaley czsto od pozornego celu danego rodzaju rytuau. Innymi sowy, kady rytua ma swoj teleologi. Ma on swoje wyranie sformuowane cele. Instrumentalne symbole mona postrzega jako rodki suce do ich osignicia 15 . Z a s t o s o w a n i e p o w y s z y c h z a o e , k t r e s t a n o w i oglne r a m y d l a a n a l i z y s t r u k t u r symbolicznych, T u r n e r p o k a z u j e n a p r z y k a d z i e r y t u a u p u b e r t a l n e j inicjacji kobiecej nkanga. J e g o s y m b o l e m d o m i n u j c y m j e s t d r z e w o mudyi (diplorrhyncus condylocarpon), k t r e char a k t e r y z u j e w y d z i e l a n i e m l e c z u sczcego si p r z y n a c i c i u k o r y . N a poziomie wypowiedzi rodzimych i n t e r p r e t a t o r w drzewo to j a k o o b i e k t s y m b o l i c z n y s t a n o w i p u n k t wyjcia d l a n a s t p u j c e g o s z e r e g u asocjacji: p i e r i m l e k o biologiczny a k t k a r m i e n i a , m a t k a i dziecko wi r o d z i n n a i s p o e c z n a , og w s z y s t k i c h i n i c j o w a n y c h p r z o d k i z a s a d a sukcesji m a t r y l i n e a r n e j j a k o n a d r z d n a w a r t o s p o e c z n a N d e m b u , k t r a zap e w n i a h a r m o n i i k o n t y n u a c j spoecznoci, mleko drzewa n a u k a plemienia. I n f o r m a t o r z y p o d k r e l a l i fakt, e w k a d y m ze s w y c h s y m b o l i c z n y c h p r z e j a w w d r z e w o mudyi j e s t w y r a z e m h a r m o n i j n e g o w s p i s t n i e n i a c z o n k w p l e m i e n i a . P o r z d e k derywacji i h i e r a r c h i a t y c h p r z e j a w w tworz skomplikowan (nawet, gdy uwzgldnimy tylko egzegetyczny poziom z n a c z e n i a ) a r c h i t e k t o n i k w i e l o w y m i a r o w y c h d e n d r y t o p o d o b n y c h sieci s e m a n t y c z n y c h : Semantyczn struktur mudyi mona porwna do drzewa. U jego korzeni kryje si pierwotne znaczenie mleka piersi", z ktrego logicznie wynikaj dalsze znaczenia. Zasadniczy kierunek przebiega od konkretu ku wzrastajcej abstrakcji. Istnieje jednak szereg rozgazie, ktrymi rozwija si ta abstrakcja. Jedna ze cieek przebiega nastpujco: pier, relacja matki i dziecka, matrylinearyzm, zwyczaj plemienny w ogle. Inna z kolei: rozwj piersi, kobieco, kobieco zamna, rodzicielstwo. Jeszcze inna rozwija si od karmienia piersi do uczenia si da, praw i obowizkw kobiety. Podobnie jak w wypadku wielu innych symboli Ndembu derywowane znaczenia same staj si symbolami, ktre wskazuj na inne idee i zjawiska. Przykadowo, matrylinearyzm", ktry jest pochodn

15

Ibidem, s. 32. 29

relacji matka dziecko" i pier mleko", na zasadzie pars pro toto sam staje 16 si symbolem caej kultury Ndembu . T u r n e r z a u w a a j e d n a k , e istnieje gboka rozbieno pomidzy t u b y l c z y m i w e r b a l n y m i i n t e r p r e t a c j a m i s y m b o l i z m u d r z e w a mudyi a f a k t y c z n y m i s t a n a m i z a c h o w a i emocji, k t r e p r z e j a w i a j s i w s e m a n t y c e o d n o s z c y c h si do n i e g o r y t u a l n y c h d z i a a . W w i e t l e tych ostatnich potencja semantyczny zachowa wyzwalanych przez m l e c z n e d r z e w o " o d s a n i a s y s t e m opozycji, k t r e w y r a a j gbsz d y n a m i k s p r z e c z n o c i r o z d z i e r a j c y c h spoeczno N d e m b u . P o s t u lowan symbolicznie jedno i harmonijne wspdziaanie zastpuje s e m a n t y k a k o n f l i k t u . N a p l a n i e z a c h o w a s y m b o l i z m mudyi s k u p i a i ujawnia wielowymiarowy u k a d antagonizmw pomidzy: kobietami i mczyznami, i n i c j o w a n dziewczyn i d o j r z a y m i k o b i e t a m i , m a t k inicjowanej i i n n y m i k o b i e t a m i i spoeczestwem), (matrycentryczn rodzin

zasadami matrylinearyzmu i wirylokalizmu. P o z i o m o w i z a c h o w a , cho c z s t k o w o u w i a d a m i a n e m u p r z e z uczestnikw rytuau, nie odpowiada j e d n a k adekwatna ekspresja werbaln a . N e g a t y w n e emocje spoeczne s z a t e m w y r a a n e w c i s y m zwizku z d o m i n u j c y m i s y m b o l a m i , lecz n i e znajduj d o s t p u do ich oficjalnej egzegezy: Kady indywidualny uczestnik rytuau nkanga jest wiadom zaartych ktni midzy krewnymi. Ich przedmiotem s prawa i zobowizania, ktre wynikaj z zasady matrylinearyzmu. Jednake wiadomo ta w danej sytuacji nic znajduje werbalnego wyrazu: uczestnicy musz si zachowywa tak, jak gdyby konflikty wynikajce z matrylinearnoci byy bez znaczenia 1 7 . Zdaniem T u r n e r a , na przytoczonym przykadzie wida zatem, e do istoty rytualnego symbolizmu naley polaryzacja pomidzy uwiadam i a n y m i p o d d a j c y m si werbalizacji p o s t u l o w a n y m k o m p o n e n t e m n o r m a t y w n y m o r a z u w i a d a m i a n y m czciowo bd t e w ogle wym y k a j c y m si w i a d o m o c i n i e w e r b a l i z o w a n y m k o m p o n e n t e m emo-

16 Ibidem, s. 53-54. 17 Ibidem, s. 39. 30

t y w n o - b e h a w i o r a l n y m . A k t o r z y r y t u a u , g r a j c poszczeglne, cile o k r e l o n e role, n i e u w i a d a m i a j sobie t a k e j e g o caoci, w k t r e j ycie spoecznoci o d z w i e r c i e d l a si j a k o p o l e si d a n e p o s t r o n n e m u obserwatorowi. Aktorzy zdradzaj szereg zachowa, k t r e dla nich s a m y c h s n i e j a s n e , a k t r e zyskuj s e n s p r z e z o d n i e s i e n i e do caoci s y s t e m u . T u r n e r p r o p o n u j e wic, b y r n i c p o m i d z y w e r b a l n y m i zachowaniowym k o m p o n e n t e m interpretacyjnym rozumie analogicznie do r n i c y zachodzcej p o m i d z y z n a k i e m i s y m b o l e m w r o z u m i e n i u J u n g a czy t e s y m b o l e m r e f e r e n c y j n y m i s y m b o l e m k o n d e n sujcym w ujciu S a p i r a . Z n a k J u n g a czy symbol referencyjny S a p i r a s kognitywnymi narzdziami, t a k i m i j a k mowa, pismo, kod flagowy itp., s u c y m i do k o d o w a n i a tego, co z n a n e . S y m b o l d l a J u n g a j e s t n a t o m i a s t p r b w y r a e n i a tego, c o z a s a d n i c z o n i e z n a n e , n i e u w i a d a m i a n e . S a p i r z kolei pisze o s y m b o l a c h k o n d e n s u j c y c h , e s: [...] wysoce gstymi formami zachowania, ktre zastpuj bezporedni ekspresj i pozwalaj na dogodne uwolnienie napicia emocjonalnego w formie uwiadamianej i nie uwiadamianej; s nasycone emocjonalnie i wi si z niewiadomoci 18 . W zwizku z powyszym T u r n e r mwi o t r z e c h zasadniczych cechach symboli rytualnych: 1. k o n d e n s a c j i , 2. p o c z e n i u s p r z e c z n y c h treci, 3. polaryzacji z n a c z e n i a . P r z e z k o n d e n s a c j r o z u m i e on j e d n o c z e s n e w y s t p o w a n i e w jednej j e d n o s t c e z n a c z c e j r e p r e z e n t a c j i s z e r e g u p r z e d m i o t w i d z i a a . P o c z e n i e w j e d n y m d o m i n u j c y m s y m b o l u n i e z g o d n y c h t r e c i dok o n u j e si z d a n i e m T u r n e r a p o p r z e z c z c j e w s p l n j a k o l u b t e p r z e z i n n y rodzaj k o j a r z e n i a , k t r y u m o l i w i a ich a n a l o g i z a c j . M w i c o polaryzacji z n a c z e n i a , T u r n e r z w r a c a u w a g n a f a k t rozbicia pl s e m a n t y c z n y c h symboli r y t u a l n y c h na dwa bieguny, k t r e o k r e l a on m i a n e m s e n s o r y c z n e g o , czy o r e k t y c z n e g o , o r a z ideologicznego. B i e g u n s e n s o r y c z n y p r z e j a w i a si j a k o g r u p a z n a c z e zbli o n y c h t r e c i d o z e w n t r z n e j formy s y m b o l u ( n p . mlecz w y d z i e l a n y

18

E. S a p i r , Encyclopedia of social sciences (XIV, 492-493), cyt. za V. T u r n e r , ibidem, s. 29. 31

p r z e z d r z e w o mudyi a n a l o g i z u j e je z kobiec p i e r s i ) , k t r e to z n a c z e n i a m a j p r z e w a n i e k o n k r e t n y , p i e r w o t n y i fizjologiczny c h a r a k t e r ( k r e w , m l e k o , g e n i t a l i a , n a s i e n i e , u r y n a , e k s k r e m e n t y itp.). Bieg u n t e n niejako bezporednio oddziauje i steruje emocjami. B i e g u n i d e o l o g i c z n y p r e z e n t u j e sob z a s b a b s t r a k c y j n y c h n o r m i w a r t o c i , k t r e s istotne dla danej spoecznoci i podlegaj k o d o w a n i u w wyrn i o n y m s y m b o l u l u b ich g r u p i e ( b i e g u n e m ideologicznym d r z e w a mudyi b d z i e najoglniej pojta z a s a d a m a t r y l i n e a r y z m u ) 1 9 . T a k pojm o w a n a k o n c e p c j a polaryzacji z n a c z e n i a j e s t z a s a d n i c z y m e l e m e n t e m turnerowskiej teorii symbolu rytualnego: Rytualne symbole s zarazem referencyjne i kondensujce, aczkolwiek kady taki symbol jest raczej polireferencyjny anieli monoreferencyjny. Ich zasadnicz cech jest poczenie niesubtelnego aspektu fizycznego z aspektem strukturalno-normatywnym, tego, co organiczne, z tym, co spoeczne. Tego rodzaju symbole stanowi koincydencj przeciwstawnych jakoci, zjednoczenie wzniosego" i niskiego. [...] Durkheima niebywale fascynowa problem, dlaczego tak wiele spord norm spoecznych odczuwano rwnoczenie jako obowizujce" i podane". Uczeni zaczynaj obecnie dostrzega, e to rytua jest wanie mechanizmem, ktry okresowo przeksztaca obowizujce w podane. Dominujcy symbol, jako podstawowa jednostka rytuau, zawiera gwne wasnoci caego procesu rytualnego, ktre prowadz do tego rodzaju transmutacji. Poprzez swoj semantyk dominujcy symbol umoliwia bliski kontakt pomidzy normami etyczno-prawnymi spoeczestwa i silnymi bodcami emocjonalnymi. W sytuacji dziaania rytuau z jego spoecznym podnieceniem i bezporednim bodcowaniem fizjologicznym, takim jak muzyka, piew, taniec, alkohol, wonnoci i dziwne rodzaje ubiorw, symbol rytualny powoduje wymian jakoci pomidzy biegunami znaczenia. Z jednej strony normy i wartoci zostaj nasycone emocjami, z drugiej niesubtelne zasadnicze emocje zostaj uszlachetnione przez kontakt z wartociami spoecznymi. Uciliwo przymusu moralnego zostaje zamieniona w mio cnoty 2 0 . I d e e T u r n e r a n o s z cechy z n a c z c e g o p o d o b i e s t w a d o koncepcji socjalizacji j a k o p o c z e n i a p i e r w i a s t k a i d e a l n e g o z e z m y s o w y m , p r z e d s t a w i o n e j w S c h i l l e r a Listach o estetycznym wychowaniu czo19

20

Pod koniec ycia Turner byl zafascynowany moliwoci neurobehawioralnej interpretacji rytuau i w tym okresie wysun przypuszczenie, e biegun orektyczny symbolu jest wynikiem dziaania ukadu limbicznego, za biegun ideologiczny odwzorowuje dziaanie kory modej. Zob. V. T u r n e r , Body, brain and culture [w:] J. B. Ashbrook [ed.], Brain, culture and the human spirit, Maryland 1993, s. 102-103. V. T u r n e r , The forest of symbols, op. cit, s. 29-30, wyt. T. S.

32

wieka, d o czego j e d n a k brytyjski a n t r o p o l o g n i e n a w i z u j e . T u r n e r p o d k r e l a fakt, e s y m b o l e s w y z w a l a c z a m i emocji i i c h z a s a d n i c z y m z a d a n i e m jest pobudzanie jednostek i grup do okrelonego rodzaju d z i a a n i a . S y m b o l j a k o r e a l n a s i a m u s i by z a t e m o b i e k t e m b a d a a n t r o p o l o g w i psychologw. J e g o z d a n i e m n i e m a j j e d n a k racji p s y c h o a n a l i t y c y , k t r z y b i e g u n ideologiczny u z n a j w y c z n i e z a r a cjonalizacj t y p u n e u r o t y c z n e g o . W jego r o z u m i e n i u s e m a n t y k a bieg u n a ideologicznego o d z w i e r c i e d l a o b i e k t y w n i e i s t n i e j c e w a r u n k i ycia spoecznego, t a k i e j a k podzia n a g r u p y kierujce si o d m i e n n y m i z a s a d a m i , rywalizacja i wsppraca ekonomiczna, rozamy w obrbie g r u p , k t r e t o c z y n n i k i s c o n a j m n i e j r w n i e i s t o t n e , j a k biopsychic z n e p o p d y i w c z e s n e w a r u n k o w a n i e w r o d z i n i e . N i e o z n a c z a to j e d n a k , e T u r n e r l e k c e w a y z n a c z e n i e podejcia p s y c h o d y n a m i c z n e go. S u g e r u j e on j e d y n i e , by ograniczy jego z a s t o s o w a n i e do a n a l i z b i e g u n a s e n s o r y c z n o - o r e k t y c z n e g o . S a m z a u w a a , e: [...] symbol rytualny czy z symbolem marze sennych wsplna waciwo odkryta przez Freuda, to mianowicie, e jest on wyrazem kompromisu pomidzy dwoma sprzecznymi tendencjami. Jest kompromisem pomidzy potrzeb spoecznej kontroli i pewnymi wrodzonymi uniwersalnymi ludzkimi popdami, ktrych cakowite zaspokojenie oznaczaoby jej zniszczenie 21 . P r b u j c r o z r n i s y m b o l e r y t u a l n e o d i n d y w i d u a l n y c h s y m b o l i psychicznych T u r n e r twierdzi, e te pierwsze su zasadniczo m a n i p u l o w a n i u rzeczywistoci n a t u r a l n i spoeczn, p o d c z a s gdy t e d r u g i e s w y n i k i e m gry i n t r a p s y c h i c z n y c h p o p d w . A n a l i z a p i e r w s z y c h dotyczy w pierwszym rzdzie stanw rzeczywistoci z e w n t r z n y c h w s t o s u n k u do p s y c h i k i , p o d c z a s gdy w w y p a d k u d r u g i c h idzie zas a d n i c z o o d a n e e n d o p s y c h i c z n e . Ta cz w y w o d w brytyjskiego a n t r o p o l o g a w y d a j e si n a j b a r d z i e j n i e d o p r a c o w a n a , szczeglnie zwaywszy na w y s t p u j c y w t r a d y c y j n y c h s p o e c z n o c i a c h wyjtkowy z w i z e k e l e m e n t u spoecznego i psychicznego, cho oczywicie ich r o z r n i e n i e w y d a j e si k o n i e c z n d y r e k t y w b a d a w c z . Wyjtkowo i n t e r e s u j c e s r o z w a a n i a T u r n e r a n a d d i a l e k t y k czci i caoci, z a c h o d z c w o b r b i e e l e m e n t w s y s t e m u symbolicznego, d o k t r e g o t o p r o b l e m u p o d c h o d z i o n p o p r z e z w s p o m n i a n e

21

Ibidem, s. 37. 33

j u z a g a d n i e n i e sprzecznoci p o m i d z y w e r b a l n y m i z a c h o w a n i o w y m k o m p o n e n t e m i n t e r p r e t a c y j n y m s y m b o l u . F a k t w y k l u c z a n i a z emic z n y c h o b j a n i e symboliki r y t u a u wszystkiego, c o w s k a z y w a o b y n a z w i z a n e z n i m n e g a t y w n e emocje, t u m a c z y o n m o d u l a r n y m c h a r a k t e r e m n o r m r e p r e z e n t o w a n y c h w tej symbolice: Z uwagi na fakt, e rne normy steruj rnymi aspektami i sektorami spoecznego zachowania oraz, co waniejsze, sektory te zachodz na siebie i wzajemnie si przenikaj, ktry to proces w realnym yciu powoduje konflikt regulacji, wano szeregu gwnych norm musi by potwierdzana w izolacji od innych i poza kontekstem dotyczcych ich walk i konfliktw 22 . W interesie t a k pojmowanego rytualnego potwierdzania wanoci danej normy leaaby zatem daleko posunita jednoznaczno rytua l n y c h symboli, k t r a n a d a w a a b y n o r m i e i o d p o w i a d a j c e m u jej r y t u a o w i cech o d r b n e g o s e g m e n t u , k t r y w z b i n a r y z o w a n y m symbolicznym s y s t e m i e m a j e d n o z n a c z n i e o k r e l o n w a r t o pozycyjn. T e m u s u y p r a k t y k a idealizujcego d y s k u r s u , k t r a dochodzi d o gosu w t u b y l c z y c h e g z e g e z a c h r y t u a u i w i c h o b r b i e ma zdecydow a n i e antyentropijny c h a r a k t e r . Niezupene powodzenie tego rodzaju praktyki wynika formalnie z zastosowania w rytuale analogowych, a wic ex definitione w i e l o z n a c z n y c h form s y m b o l i c z n e g o k o d o w a n i a informacji o r a z z f a k t u , e czonkowie g r u p y t y l k o czciowo u w i a d a m i a j sobie p s y c h o s p o e c z n d y n a m i k jej konfliktw o r a z p r a w i d a ich znakowego odwzorowania. W zwizku z t y m w k a d y m w y o d rbnionym i wiadomie postrzeganym rytualnym symbolu czy ukadzie symboli w nie uwiadamiany sposb dochodz do gosu pola semantyczne zwizane z innymi dowiadczeniami, n o r m a m i i u k a d a m i s y m b o l i . A z a t e m istot idealizujcego dyskursu, ktry odpowiada d a n e m u rytuaowi, jest antyentropijne w y k l u c z a n i e n a r z u c a j c y c h si p o d w i a d o m i e i n n y c h t r y b w asocjacji n a c e c h o w a n y c h w a s n p s y c h o d y n a m i k a 2 3 . W t y m sensie symboliczne d z i a a n i e r y t u a u , p o j m o w a n e w k o n t e k c i e caego j a w n e g o i z a n u -

22 Ibidem, s. 40. 23 w kwestii zamilknicia jako mechanizmu obronnego zob. J. D o l l a r d , N. E. M i l l e r , Osobowo i psychoterapia, Warszawa 1969, s. 190-191, za: H. J. G r z e g o o w s k a - K l a r k o w s k a , Mechanizmy obronne osobowoci, Warszawa 1986, s. 31.

34

r z o n e g o s y s t e m u symbolicznego, u k a z u j e z a s k a k u j c e p a r a l e l e z dzia a n i e m sieci n e u r o n o w y c h w ujciu H e b b a , c o n a p l a n i e j z y k a zyskuje o d w z o r o w a n i e w r n y c h t r y b a c h asocjacji 2 4 . T u r n e r p i s z e : I...] dowolny wany rytua, ktry podkrela donioso jakiej pojedynczej zasady organizacji spoecznej, czyni to przez blokowanie ekspresji innych wanych zasad. Czasami zasady zanurzone wraz z normami i zwyczajami, poprzez ktre dziaaj, otrzymuj ukryte i przeksztacone reprezentacje, gdy wystpuj w symbolicznym wzorcu rytuau 2 5 . Wywd T u r n e r a s p r o w a d z a si d o s t w i e r d z e n i a , e cao s y s t e m u s y m b o l i c z n e g o d a n e j spoecznoci w sposb n i e u w i a d a m i a n y pozos t a j e w specyficzny sposb a k t y w n a w jego u w i a d a m i a n e j czci. P o k a z u j e on, j a k z a s a d a t a o r g a n i z u j e z a c h o d z c y w t r a k c i e r y t u a u proces symbolicznego oddziaywania na wiadom i niewiadom cz p s y c h i k i czowieka. C z y n i t o n a p r z y k a d z i e r y t u a u nkula26, ktrego przyczyn jest nadmierne krwawienie menstruacyjne, za jawnym celem doprowadzenie do skrzepnicia krwi menstruacyjnej wok zarodka i jego odywienie. Symbolami dominujcymi rytuau s przedmioty, ktre posiadaj cech czerwieni, przede wszystkim czerwona glina oraz wydzielajce ciemnoczerwon ywic drzewo mukula. Symbolizuj one m e n s t r u a c y j n e k r w a w i e n i e o r a z k r e w z w i z a n z p o r o d e m . W t r a k c i e r y t u a u m c z y n i - l e k a r z e cinaj m o d e d r z e w o mukula, z k t r e g o rzebi p o s t a w k s z t a c i e d z i e c k a . F i g u r k t u m i e s z c z a si w d y n i w y p e n i o n e j k r w i powiconego k o g u t a , czerw o n glin i i n n y m i c z e r w o n y m i d o d a t k a m i . Z p u n k t u w i d z e n i a b i e g u n a o r e k t y c z n e g o d y n i a s y m b o l i c z n i e r e p r e z e n t u j e ono, z a czerwone k o m p o n e n t y odpowiadaj podanej koagulacji k r w i m e n s t r u a c y j nej. B i e g u n ideologiczny tego s y m b o l i z m u o d p o w i a d a m a t r y l i n e a r n e m u p o c h o d z e n i u p a c j e n t k i o r a z z a s a d z i e m a t r y l i n e a r y z m u w ogle. S y m b o l i z m k a d z i e n a c i s k n a pozytywny, p r o k r e a t y w n y a s p e k t m a cierzystwa. T u r n e r z a u w a a j e d n a k , e u N d e m b u s y m b o l i k a czerwieni, k t r a p o j a w i a si w i n n y c h r y t u a a c h , obejmuje r w n i e d i a m e t r a l n i e od24

25 26

Idee Hebba i ich recepcj w cognitive neurosciences przystpnie M. S p i t z er, Geist im Netz, Heidelberg 1996, s. 41-68. V. T u r n e r , The forest of symbols, op. cit., s. 40-41, wyt. T. S. Ibidem, s. 41-42.

omawia

35

m i e n n e od w s p o m n i a n y c h znaczenia przemocy, zabijania oraz zaam a n i a p o r z d k u n a t u r a l n e g o i spoecznego. Cho i n f o r m a t o r z y opisujcy r y t u a nkula s k u p i a j si w y c z n i e n a jego p o z y t y w n y m , p r o k r e a c y j n y m a s p e k c i e , t o j e d n a k , z d a n i e m T u r n e r a , w s a m y m ryt u a l e dochodz d o g o s u r w n i e i n n e , n i e p o d a n e sfery z n a c z e symbolizmu czerwieni, ktre wystpuj w innych k o n t e k s t a c h rytua l n y c h . W k o n t e k c i e r y t u a u owieckiego c z e r w o n a g l i n a i d r z e w o mukula, j a k o symbole dominujce, oznaczaj k r e w zwierzt, czerwone zwierzce miso, z a s a d dziedziczenia m s t w a owieckiego i j e d n o inicjowanych myliwych w r a z z m y l i w s k moc z a b i j a n i a . W r y t u a l e oczyszczajcym wubanji, o d p r a w i a n y m d l a m c z y z n y , k t r y z a b i k r e w n e g o l u b zwierzcy n o n i k r e i n k a r n o w a n e g o d u c h a k r e w n e g o m y l i w e g o (lwa, l e o p a r d a ) , w s p o m n i a n e s y m b o l e r e p r e z e n t u j p r z e l a n l u d z k k r e w . W r y t u a l e o b r z e z a n i a odnosz si one do zwizan e g o z t c e r e m o n i k r w a w i e n i a , z a w r y t u a a c h p r z e c i w k o czarod z i e j s t w u o d p o w i a d a j k r w i ofiar c z a r o w n i c e k s p o n o w a n e j w u c z t a c h n e k r ofagicznych. W y m i e n i o n e t u n e g a t y w n e p o l a s e m a n t y c z n e s t a n o w i w opinii T u r n e r a l a t e n t n i e a k t y w n y p o t e n c j a s y m b o l i c z n y r y t u a u nkula. N a przykad na pewnym etapie rytuau pacjentka, ktra u b r a n a jest na wzr myliwego w skr i zaopatrzona w uk i strzay, wykonuje s p e c j a l n y t a n i e c owiecki. W e w o s a c h n o s i w w c z a s c z e r w o n e piro, d o czego n o r m a l n i e u p r a w n i e n i s j e d y n i e p r z e l e w a j c y k r e w m c z y n i (myliwi, zabjcy i r z e z a c y r y t u a l n i ) . Z kolei t a n i e c p a cjentki z figurk w dyni stylem odpowiada tacowi r z e z a k a rytualn e g o . T u r n e r s t a w i a p y t a n i e , s k d bior si t e s y m b o l i c z n e g b o k i e i d e n t y f i k a c j e p a c j e n t k i z p r z e l e w a j c y m k r e w m c z y z n . J e g o zdan i e m , cay k o n t e k s t s y m b o l i c z n y i b e h a w i o r a l n y p r z e m a w i a z a t y m , e pacjentka z n a d m i e r n y m krwawieniem menstruacyjnym (marnuj c a swoj k r e w " ) , k t r e o b n i a p r a w d o p o d o b i e s t w o p o s i a d a n i a pot o m s t w a , p o s t r z e g a n a j e s t j a k o k t o , k t o o d m a w i a przyjcia spoeczn i e o c z e k i w a n e j roli dojrzaej, z a m n e j k o b i e t y m a t k i i k a r m i cielki. F a k t t e n s y t u u j e j w sferze m s k i c h zabjcw. G b o k i m c e l e m r y t u a u j e s t wic n a k o n i e n i e k o b i e t y d o przyjcia swojej funkcji s p o e c z n e j i kobiecego losu, k t r e w w i e t l e s y m b o l i z m u s przez ni podwiadomie odrzucane. Z tego samego powodu krwawica k o b i e t a p o s t r z e g a n a j e s t j a k o w i n n a , c o znajduje o d w z o r o w a n i e n a p l a n i e j z y k a , gdzie z a c h o d z i e t y m o l o g i c z n y z w i z e k m i d z y s o w e m 36

o z n a c z a j c y m k r e w m e n s t r u a c y j n mbayi i s o w e m ku-baya, k t r e o z n a c z a s t a n bycia w i n n y m . W k o n t e k c i e odkry T u r n e r a w y p a d a z a t e m s t w i e r d z i , e gboki s y m b o l i z m r y t u a u d o s t p n y g w n i e p r z e z i n w e r s j z n a c z e i k o d b e h a w i o r a l n y ma na celu i n t e g r a c j i w z m o c n i e n i e i d e n t y fikacji p a c j e n t k i ze spoeczn rol k o b i e t y . Co w t y m k o n t e k c i e n a j i s t o t n i e j s z e , czyni to p o p r z e z u m o l i w i e n i e jej o d r e a g o w a n i a i s t u m i e n i a o b e c n y c h w niej p o d w i a d o m i e , s p o e c z n i e j e d n a k n i e p o d a n y c h cech, k t r e n o r m a l n i e z a s t r z e o n e s w y c z n i e d l a m c z y z n . rodkiem do osignicia tego celu jest podprogowa, symboliczna aktywacja kompleksw semantycznych, ktre odpowiadaj p o d w i a d o m y m p r o g r a m o m n e g o w a n y c h z a c h o w a . P r z y zaoeniu, e kady wielowartociowy i polimodalnie k o d o w a n y s y m b o l i z m religijny ma funkcj j a w n i ukryt, w o p a r c i u 0 teori Turnera mona wnioskowa, e na gbokim poziomie zanurzonych" przestrzeni semantycznych i skorelowanych z nimi p o d w i a d o m y c h p r z e b i e g w kojarzenia z a d a n i e m symb o l u j e s t u a t w i e n i e j e d n o s t c e adaptacji d o roli b i o s p o e c z n e j o r a z d o p o m o e n i e jej w p o r a d z e n i u s o b i e ( p r z e z d y n a m i k odreagowania i stumienia) z endopsychicznymi czynnikami, k t r e u t r u d n i a j t o z a d a n i e . S y m b o l , n i o s c w sobie a n t y t e t y c z n e p o l a s e m a n t y c z n e , o d z w i e r c i e d l a d y n a m i k ycia p s y c h o s p o e c z n e g o i jego s p r z e c z n o c i . P o p r z e z a n a l i z s y m b o l u m o n a z a t e m doj d o p o d s t a w o w y c h si, k t r e t w o r z t d y n a m i k . L a k o n i c z n i e , lecz dob i t n i e , T u r n e r pisze: Symbol j e s t n i e z a l e n si, b d c w y t w o r e m wielu innych sprzecznych si"27.

3. SYMBOLE KLUCZOWE
D o r o b e k G e e r t z a i T u r n e r a w y k o r z y s t a a w swoich r o z w a a n i a c h 28 S h e r r y O r t n e r . S k u p i a si o n a p r z e d e w s z y s t k i m n a z j a w i s k u okre l a n y m p r z e z T u r n e r a m i a n e m symboli d o m i n u j c y c h dominant symbols. O r t n e r u w a a , e w y s t p u j c e u i n n y c h b a d a c z y t e r m i n y
27 28

Ibidem, s. 45. S. B. O r t n e r , s. 1338-1346.

On key symbols , American Anthropologist" 75,

1973,

37

w r o d z a j u : themes, focal values, integrative concepts, dominant orientations i i n . m a j p o d o b n e z n a c z e n i e , w z w i z k u z czym p r o p o n u j e , b y ca k l a s o d p o w i a d a j c y c h i m zjawisk n a z w a c z n y m t e r m i n e m symbole k l u c z o w e " key symbols. I s t n i e j d w a sposoby, k t r e zdan i e m O r t n e r pozwalaj n a w y o d r b n i e n i e t e g o r o d z a j u s y m b o l i c z n y c h struktur. Pierwszy z nich polega na analizowaniu danego kulturowego s y s t e m u pod wzgldem obecnych w n i m poznawczych kategorii, wartociujcych o r i e n t a c j i i t p . , a n a s t p n i e na w y s z u k a n i u w z a s o b a c h k u l t u r y j a k i e g o w y o b r a e n i a , k t r e n a j p e n i e j w y r a a o b y ich wzaj e m n e powizania i dynamik. Dla przykadu, zmierzajc podobn drog, R u t h B e n e d i c t d o s z a d o p r z e k o n a n i a , e s y m b o l a m i , k t r e najzwilej w y r a a j j a p o s k i etos, s miecz i c h r y z a n t e m a 2 9 . D r u g i ze w s p o m n i a n y c h sposobw polegaby, w w i e t l e propozycji O r t n e r , n a odsoniciu s y m b o l i c z n y c h o b i e k t w p o p r z e z s t w i e r d z e n i e w y s t p o w a n i a w ich k o n t e k c i e k t r e j z n a s t p u j c y c h s y t u a c j i b d t e ich konfiguracji: 1. rodzimi informatorzy stwierdzaj kulturow wano obiektu; 2. r o d z i m i i n f o r m a t o r z y n i e pozostaj wobec o b i e k t u obojtni, lecz w y k a z u j wobec niego n e g a t y w n e l u b p o z y t y w n e p o b u d z e n i e ; 3 . obiekt w y s t p u j e w s z e r e g u r n y c h k o n t e k s t a c h s y s t e m o w y c h ( m i t , r y t u a , s z t u k a itp.) l u b z a c h o w a n i o w y c h ( d z i a a n i e , r o z m o w a ) ; 4. w d a n y m k o n t e k c i e k u l t u r o w y m obiektowi o d p o w i a d a i s t n i e n i e z w i z a n y c h z n i m p r a k t y k d y s k u r s y w n y c h ( o d n o s z c y si d o niego r o z b u d o w a n y leksykon, wypracowane techniki opisu i analizy itp.); 5. z o b i e k t e m cile z w i z a n y j e s t s z e r e g k u l t u r o w y c h o g r a n i c z e , k t r e dotycz jego u y c i a o r a z s a n k c j i grocych w w y p a d k u jego naduycia. W o d n i e s i e n i u do p r z e d s t a w i o n y c h k r y t e r i w a u t o r c e z p e w n o c i z a r z u c i m o n a ich n i e o s t r o . N a l e y j e d n a k p a m i t a , e w jej r o z u m i e n i u p i e r w o t n i e speniaj o n e raczej rol n a p r o w a d z a j c y c h n a o b i e k t o r i e n t a c y j n y c h d y r e k t y w b a d a w c z y c h i obca j e s t jej i n t e n c j a u z n a w a n i a ich z a n a r z d z i a precyzyjnego, a n a l i t y c z n e g o o p i s u . Rw-

29

R. B e n e d i c t , The chrysanthemum and the sword, New York, 1967, za: S. B. O r t n e r , ibidem, s. 1338-1339.

38

n i e obca j e s t jej m y l , e j a k a k u l t u r a m o e d y s p o n o w a t y l k o j e d n y m k l u c z o w y m s y m b o l e m . P r z e c i w n i e , fakt, e o d z w i e r c i e d l a o n a s z e r e g r n y c h i czsto s p r z e c z n y c h p r d w m y l o w y c h i z a s a d n i c z y c h orientacji w a r t o c i u j c y c h , m u s i w y r a a si p o p r z e z o g r a n i c z o n , lecz j e d n a k z a w s z e m n o g o k l u c z o w y c h symboli. R w n i e t u t a j j e d n a k m o n a u O r t n e r p o d e j r z e w a b r a k r o z w i n i t e j refleksji n a d zagadn i e n i e m h i e r a r c h i i kluczowoci", k t r a by m o e w a n i e w b r e w b o g a c t w u l u d z k i e g o ycia i j e g o p r z e s t r z e n i s e m i o t y c z n e j s k u p i a a b y si w e r t y k a l n i e w j e d n y m z a s a d n i c z y m k l u c z o w y m s y m b o l u . T a k w a n i e r o l zdaje si o d g r y w a k r z y w k u l t u r z e r e d n i o w i e c z n e j E u r o p y , pksiyc w cywilizacji i s l a m u , o d w r c o n a s w a s t y ka n a r o d o w e g o socjalizmu czy w s p o m n i a n e j u d r z e w o mudyi w m a trylinearnym porzdku kulturowym Ndembu. O r t n e r z a u w a a , e k l u c z o w y m s y m b o l e m m o e by p r a k t y c z n i e k a d y p r z e d m i o t , poczwszy od c z u r i n g i czy k r z y a , a s k o c z y w s z y na b a n k n o c i e j e d n o d o l a r o w y m l u b m o t o c y k l u Hell's Angels. P o d k r e l a o n a j e d n a k r w n o c z e n i e , e z n a c z c y zasb t y c h s y m b o l i d a si j e d n a k przedstawi w postaci wyranie spolaryzowanego k o n t i n u u m . W c h a r a k t e r z e jego b i e g u n w O r t n e r p r o p o n u j e przyj d w i e k a t e gorie s y m b o l i kluczowych, o k r e l a n y c h p r z e z n i j a k o : 1. summarising symbols n a z w i j m y je z g o d n i e z d u c h e m rozw a a O r t n e r symbolami syntetyczno-emocjonalnymi, 2. elaborating symbols okreli je m o n a m i a n e m symboli operacyjno-kognitywnych. a d . 1. P i e r w s z g r u p symboli definiuje o n a n a s t p u j c o : Symbole syntetyczno-emocjonalne to takie symbole, ktre przez uczestnikw [danego systemu kulturowego] postrzegane s jako emocjonalnie potny, cho stosunkowo niezrnicowany rodek, ktry umoliwia rekapitulacj, wyraz i reprezentacj tego, co znaczy dla nich sam system. Zasadniczo do kategorii tej zaliczaj si sakralne symbole w najszerszym znaczeniu oraz wszystkie obiekty, ktre s przedmiotami czci i katalizatorami emocji [...]30. P r z y k a d e m t a k i e g o s y m b o l u m o e by z d a n i e m O r t n e r a m e r y k a s k a flaga, k t r a r e p r e z e n t u j e a m e r y k a s k i s p o s b ycia, a m o r ficzne s k u p i s k o idei i odczu o d n o s z c y c h si do w y o b r a e zwiza-

30

S. B. O r t n e r , ibidem, s. 1340. 39

n y c h z p o j c i a m i d e m o k r a c j i , k o n k u r e n c j i w o l n o r y n k o w e j , cikiej p r a c y , p o s t p u , n a c j o n a l i z m u , wolnoci i t d . S y m b o l i k a a m e r y k a s k i e j flagi n i e d o s t a r c z a r o d k w , k t r e u m o l i w i a y b y a n a l i z logicznych z a l e n o c i z a c h o d z c y c h p o m i d z y t y m i pojciami i w y o b r a e n i a m i , lecz s u y p r z e d e w s z y s t k i m j a k o d z i a a j c y b i n a r n i e w y z w a l a c z poc z u c i a p r z y n a l e n o c i i p o d p o r z d k o w a n i a wobec w y m i e n i o n e g o k o m p l e k s u . W opinii O r t n e r u k a z u j e to p o d s t a w o w cech s y m b o l i syntetyczno-emocjonalnych: ich zdolno do s k u p i e n i a i w y r a e n i a w j e d n y m obiekcie caego zoonego s y s t e m u w e w n t r z n i e zrnicow a n y c h idei, k t r e n i o s p o t n y a d u n e k e m o c j o n a l n y . a d . 2 . R a d y k a l n i e o d m i e n n y j e s t c h a r a k t e r symboli operacyjno- k o g n i t y w n y c h . Z e w z g l d u n a swoje o d d z i a y w a n i e s y m b o l e t e : [...] zmierzaj w przeciwnym kierunku, dostarczajc nonikw, ktre umoliwiaj selekcj zoonych i niezrznicowanych uczu i idei, dziki czemu czyni je zrozumiaymi dla podmiotu, komunikowalnymi i przekadajcymi si na uporzdkowane dziaanie. Z uwagi na swoj moc porzdkowania dowiadczenia symbole operacyjno-kognitywne zajmuj w kulturze centralne miejsce z istoty swej maj one charakter analityczny 3 1 . W k l a s i e symboli o p e r a c y j n o - k o g n i t y w n y c h O r t n e r w y r n i a d w i e p o d k l a s y symboli, k t r e r n i si w sposobie o d d z i a y w a n i a . P i e r w s z p o d k l a s c h a r a k t e r y z u j e moc p o r z d k o w a n i a s y s t e m u k o n c e p t u a l n e g o . S y m b o l i c z n e e l e m e n t y tej k l a s y s u j a k o r d o kognitywnych kategorii, ktre narzucaj ad w procesach postrzegania wiata. W sformuowaniu operacyjno-kognitywny" a k c e n t p a d a tu n a jego d r u g i czon. D r u g p o d k l a s s y m b o l i w y r n i a f a k t , e m a j o n e szczegln m o c s t r u k t u r y z o w a n i a s k u t e c z n e g o s p o e c z n e g o dzia a n i a , w zwizku z czym a k c e n t o w a n y j e s t raczej p r a g m a t y c z n y w y m i a r s y m b o l u . O b y d w i e p o d k l a s y symboli o p e r a c y j n o - k o g n i t y w n y c h odzwierciedlaj z d a n i e m O r t n e r dwie zasadnicze cechy wszelkiej k u l t u r y : 1. d o s t a r c z a n i e jej u c z e s t n i k o m u k a d w o r i e n t a c j i w p o s t a c i systemw kategorii kognitywnych i afektywnych, 2 . z a o p a t r y w a n i e u c z e s t n i k w w s t r a t e g i e , t o j e s t p r o g r a m y dzia a n i a spoecznego, ktre zmierzaj do kulturowo okrelonych i akcept o w a n y c h celw.

31

Idem.

40

I d c w l a d za P e p p e r e m , O r t n e r u z n a j e , e z a s a d n i c z y czon pierwszej podklasy symboli operacyjno-kognitywnych tej, k t r a s p e n i a funkcj p o z n a w c z s t a n o w i co n a k s z t a t p o d s t a w o w y c h m e t a f o r " (root metaphors" P e p p e r a ) . Idzie tu wic o i m m a n e n t n i e p r z y p i s a n y k u l t u r z e s y s t e m sposobw poredniego w y r a a n i a i koniec z n y c h d l a jego i s t n i e n i a p r z y p o r z d k o w a , k t r e w y s t p u j p o m i dzy j e d n , p i e r w o t n , sfer s e m a n t y c z n a i n n , w t r n i s y m b o l i c z n w z g l d e m p i e r w s z e j , lecz s u c jej j a k o r o d e k e k s p r e s j i . W t y m kontekcie O r t n e r przytacza za L i e n h a r d t e m przykad metaforyczno-symbolicznej funkcji b y d a , k t r a w y s t p u j e w a f r y k a s k i m plem i e n i u D i n k a . D l a D i n k a p e r c e p c j a kolorw otaczajcego w i a t a dok o n u j e si p r z e z p r y z m a t k a t e g o r i i b a r w z a o b s e r w o w a n y c h u zwierzt. Rwnie s t r u k t u r a spoeczna D i n k a postrzegana jest przez analogizacj z c i a e m b y k a , co przejrzycie p r z e j a w i a si w s p o s o b i e r o z d z i a u czci m i s a o f i a r o w a n e g o z w i e r z c i a p o m i d z y r n i c e si s t a t u s e m czci spoecznoci. O r t n e r w s p o m i n a r w n i e r o z w a a n i a M a r y D o u g l a s , k t r a w s k a z u j e n a fakt, e w s z e r e g u k u l t u r organizm dostarcza zasadniczych kategorii umoliwiajcych konc e p t u a l i z a c j h i e r a r c h i i i a d u spoecznego. P r z y k a d y t e g o r o d z a j u f u n d a m e n t a l n e j metafory kognitywnej m o n a mnoy, poczynajc od o z y r i a s k i e j symbolizacji n o m w s t a r o y t n e g o E g i p t u , p r z e z P a w o w a koncepcj g m i n y c h r z e c i j a s k i e j j a k o c i a a C h r y s t u s a , p o r e p r e z e n t o w a n y s o m a t y c z n i e , trjfunkcyjny p o d z i a s p o e c z n y u P r a i n d o e u r o pejczykw oraz analogiczne zjawiska w k u l t u r a c h M e z o a m e r y k i 3 2 . W t y m p u n k c i e refleksje O r t n e r z y s k a y w o s t a t n i c h dziesiciu l a t a c h nowe gbokie u z a s a d n i e n i e w psycholingwistycznej teorii metafory 33 a u t o r s t w a Lakoffa i J o h n s o n a . D r u g a p o d k l a s a symboli, k t r a s p e n i a funkcj p r a g m a t y c z n , s k a d a si z a s a d n i c z o z kluczowych s c e n a r i u s z y " (key scenario). P o d pojciem t y m O r t n e r r o z u m i e o b e c n e w d a n e j k u l t u r z e i r o z m a i c i e k o d o w a n e w z o r c e j e d n o s t k o w e j a k t y w n o c i , p r o w a d z c e j d o osignicia u z n a n y c h yciowych d b r i celw, n a p r z y k a d b o g a c t w a , w a d z y

32

33

B. L i n c o l n , Myth, cosmos and society. Indoeuropean themes of creation and destruction, Harvard 1986, s. 141-171; A. L o p e z - A u s t i n , Human body and ideology. Concepts of the ancient Nahuas, vol. I, Salt Lake City 1988. G. Lakoff, M. J o h n s o n , Metafory w naszym yciu, Warszawa 1988. 41

itp. Te symboliczne wzorce a u t o r k a n a z y w a kluczowymi s t r a t e g i a m i k u l t u r o w y m i , lecz r w n i e d o b r z e m o n a b y j e n a z w a k a t a l i z a t o r a m i i s t y m u l a t o r a m i spoecznego obiegu rl i d z i a a . D o s t a r c z a j o n e k i e r u n k o w e j odpowiedzi n a p y t a n i e : k i m b d . W s k a l i j e d n o s t k o w e j s p e n i a j o n e funkcj s p o e c z n y c h k o n s t r u k t w j e d n o s t k o w y c h przyszoci, k t r e to k o n s t r u k t y o r g a n i z u j i s t e r e o t y p i z u j o d n o s z c e si d o n i c h w y o b r a e n i a ( n a p r z y k a d w y i d e a l i z o w a n y yciorys a m e r y k a s k i e g o c h o p c a , k t r y w y w o d z c si z dow s p o e c z n y c h , cik p r a c i w i a r w a m e r y k a s k i s y s t e m dochodzi do b o g a c t w a i p o t g i ; r y t u a gocinny u Szerpw; idea wojownika w szeregu k u l t u r itp.). K a t e g o r i t m o n a poj j a k o s t e r e o t y p o w y s c e n a r i u s z u p y w u jedn o s t k o w e g o ycia i p r b n a d a n i a m u c e c h y z r y t u a l i z o w a n e g o p r z e d stawienia. O r t n e r p o d k r e l a fakt, e obydwie p o d k l a s y s y m b o l i w z a j e m n i e w p y w a j n a s t e r o w a n e p r z e z siebie d z i e d z i n y . S y m b o l e k o g n i t y w n e d e t e r m i n u j d z i a a n i e , s y m b o l e p r a g m a t y c z n e z a n i e u s t a n n i e odd z i a u j na sfer p o z n a w c z . R w n i e w o d n i e s i e n i u do s y m b o l i synt e t y c z n o - e m o c j o n a l n y c h n i e p o w i n n o si z a p o m i n a , e w y w i e r a j o n e potny wpyw na zasadnicze orientacje kognitywno-emocjonalne i na swj sposb f o r m u u j s c e n a r i u s z e d z i a a n i a . O r t n e r s t a w i a p y t a n i e , dlaczego w o b r b i e s y m b o l i s y n t e t y c z n o - e m o c j o n a l n y c h t a k t r u d n o j e s t w y o d r b n i s u b k l a s y z w i z a n e odpow i e d n i o z m y l i d z i a a n i e m , co o k a z a o si z a d a n i e m s t o s u n k o w o a t w y m w w y p a d k u symboli o p e r a c y j n o - k o g n i t y w n y c h . J e j z d a n i e m f a k t t e n w y n i k a z s a m e j n a t u r y pierwszej k l a s y symboli, k t r a zas a d n i c z o j e s t k l a s s y m b o l i s a k r a l n y c h . Podstawow funkcj tych symboli jest bowiem w y t w a r z a n i e i n a d a w a n i e s t r u k t u r y p o s t a w o m o r a z , co by m o e w a n i e j s z e , g e n e r o w a n i e , i n t e n s y f i k o w a n i e i ster o w a n i e z a a n g a o w a n i e m , k t r e stoi p o n a d d y c h o t o m i m y l i i dziaania. J a k o takie, zaangaowanie to ma podstawowy i pierwotny c h a r a k t e r , ktry zasadniczo determinuje przebiegi procesw intelek t u a l n y c h i d z i a a . W t y m ujciu s y m b o l e s y n t e t y c z n o - e m o c j o n a l n e j a w i si j a k o n a j g b s z e k a t a l i z a t o r y i a t r a k t o r y g b o k i c h s t a n w motywacyjnych. O r t n e r uwaa za konieczne dokadniejsze okrelenie znaczenia t e r m i n u kluczowy" s t o s o w a n e g o w o d n i e s i e n i u d o o b y d w u k a t e g o r i i symboli:

42

[...] dany syntetyczno-emocjonalny symbol jest kluczowy" dla danego systemu, o ile wyraane przez niego znaczenia s logicznie lub afektywnie uprzednie w stosunku do innych znacze tego systemu. Przez pojcie logicznej lub afektywnej uprzednioci" rozumiem fakt, e szereg innych kulturowych idei i postaw zakada i ma sens tylko w kontekcie znacze formuowanych przez te symbole. W przeciwiestwie do tego kluczowa rola symboli operacyjno-kognitywnych wynika nie tyle ze statusu ich szczeglnych substancjalnych znacze, ile z funkcji formalnej czy te raczej organizujcej, jak speniaj one w stosunku do caego sytemu; mwimy zatem, e taki symbol jest kluczowy" dla danego systemu o tyle, o ile ekstensywnie i systematycznie formuuje zalenoci paralelizmy, izomorfizmy, komplementarnoci itd. w obrbie szerokiego spektrum rnych elementw kulturowych 3 4 . T a k pojte zrnicowanie kluczowoci" obydwu rodzajw symboli m o n a zdaniem O r t n e r wyrazi w postaci trzech p a r przeciwiestw: 1. t r e - f o r m a , 2. j a k o - i l o , 3. w e r t y k a l i z m - l a t e r a l i z m . Z g o d n i e z t y m s y m b o l e s y n t e t y c z n o - e m o c j o n a l n e zawdziczaj swoj m o c znaczeniowej z a w a r t o c i , jej jakociowej p i e r w o t n o c i w z g l d e m caego s y s t e m u o r a z zdolnoci d o jego h i e r a r c h i z o w a n i a . N a t o m i a s t s y m b o l e o p e r a c y j n o - k o g n i t y w n e czerpi swoj s k u t e c z n o ze zdolnoci do formalnej organizacji wewntrzsystemowych translacji i podporzdk o w y w a n i a i m moliwie licznej g r u p y e l e m e n t w s y s t e m u , c o czyni p r z e z n a r z u c a n i e l u b o d s a n i a n i e c z c y c h j e cech f o r m a l n y c h . O r t n e r zauwaa, e moe zachodzi sytuacja, w ktrej rne symbole m o g p r z e j m o w a swoje funkcje. S y m b o l o p e r a c y j n o - k o g n i t y w n y m o e o d g r y w a rol s y m b o l u s y n t e t y c z n o - e m o c j o n a l n e g o i na o d w r t . S k a n i a j to do t w i e r d z e n i a , e w z a p r o p o n o w a n y m powyej p o d z i a l e chodzi n i e t y l e o w y r n i e n i e r n e g o r o d z a j u symboli, ile p r z e d e w s z y s t k i m o w y o d r b n i e n i e r n e g o r o d z a j u s y m b o l i c z n y c h funkcji, k t r y c h a r g u m e n t a m i m o g by d o w o l n e s t r u k t u r y s y m b o l i c z n e : Funkcje te mog by speniane przez dowolny symbol w rnych okresach czasu, w rnych kontekstach lub te nawet rwnoczenie poprzez rne poziomy" znaczenia danego symbolu. Cho istnieje szereg przykadw symboli syntetyczno-emocjonalnych oraz operacyjno-kognitywnych w ich stosunkowo czystej formie, to jednak rwnoczenie rodzaj funkcji i operacji spenianych przez te symbole mona postrzega jako ich szczeglny aspekt 3 5 .

34 36

S. B. O r t n e r , op. cit, s. 1343, wyt. T. S. Ibidem, s. 1344. 43

Z d a n i e m O r t n e r a n a l i z a symboli s y n t e t y c z n o - e m o c j o n a l n y c h m a n a celu u d z i e l e n i e odpowiedzi n a p y t a n i e , w j a k i sposb z o o n a sfera s e m i o t y c z n a otrzymuje swj monosymboliczny wyraz, k t r y j e s t w s t a nie zakorzenia osobnika w danym systemie kulturowym i sterowa e n e r g i l u d z k i e g o z a a n g a o w a n i a . W w y p a d k u s y m b o l i operacyjno- k o g n i t y w n y c h idzie raczej o i n w e n t a r y z a c j i szczegowe p r z e b a d a nie zasobu rodkw formalnych: metafor, modeli, wyobrae i analogii, k t r e n a d a j s t r u k t u r p r z e b i e g o m p r o c e s w asocjacyjnych o r a z organizuj ludzk aktywno.

4. ANTROPOLOGICZNA TEORIA PROCESW

SYMBOLIZACJI
P r b b a r d z i e j i n t e r d y s c y p l i n a r n e g o ujcia k w e s t i i symbolizacji przynosz porzdkujce przemylenia Wierciskiego. Jego teoria stan o w i szkic a n t r o p o l o g i c z n e j s y n t e z y t r z e c h k l a s d a n y c h , d o s t a r c z o n y c h p r z e z neurofizjologi, psychologi a n a l i t y c z n i a r c h e o l o g i . S y m b o l i z a c j definiuje on w k a t e g o r i a c h oglnych j a k o : [...] p r o c e s k o d o w a n i a informacji w w y r n i o n y m s y s t e m i e z n a k w , z a c h o d z c y w e w n t r z n i e w o s o b n i k u l u d z k i m o r a z z e w n t r z n i e w spoeczn y m przekazie informacji"36. W l a d za m o d e l e m K o n o r s k i e g o W i e r c i s k i p r z y j m u j e t r z y sposoby p s y c h i c z n e g o p r z e t w a r z a n i a informacji, d o k t r y c h zalicza: postrzeganie, imaginowanie, halucynowanie. N a poziomie neurofizjologicznym rnica pomidzy n i m i j e s t pochodn tego, czy aktywacji danej reprezentacji m e n t a l n e j (kodowanej w r e p r e zentacyjnych o b s z a r a c h gnostycznych) towarzyszy r w n o c z e s n e wzbud z e n i e o r o d k w projekcyjnych o d p o w i e d z i a l n y c h z a p o c z u c i e e k s t e rioryzacji bodca. J e l i n i e , m a m y d o c z y n i e n i a z i m a g i n o w a n i e m (aktywacja reprezentacji zachodzi tylko przez i m p u l s y ze szlakw asocjacyjnych); j e l i t a k , m o e by m o w a o p o s t r z e g a n i u l u b h a l u c y -

36

A. W i e r c i ski, Antropologiczna koncepcja procesu symbolizacji [w:] t e g o , Magia i religia, Krakw 1994, s. 53.

44

n o w a n i u . K r y t e r i u m r o z r n i e n i a p o m i d z y percepcj i h a l u c y n a c j j e s t lokalizacja b o d c a a k t y w i z u j c e g o s y s t e m projekcyjny. J e e l i stym u l a c j a t e g o s y s t e m u n a s t p u j e p o p r z e z b o d c o w a n i e , k t r e g o rdo z n a j d u j e si p o z a c i a e m d a n e g o o s o b n i k a , m o w a j e s t o p e r c e p c j i ( w w y p a d k u , gdy m i d z y b o d c e m i p o b u d z o n j e d n o s t k g n o s t y c z n zachodzi relacja adekwatnego reprezentowania) lub uzupenijmy bdnej percepcji, zudzeniu (w w y p a d k u , gdy relacja r e p r e z e n t o w a n i a j e s t n i e a d e k w a t n a ) . W sytuacji, gdy p o b u d z e n i e s y s t e m u projekcyjnego i danej r e p r e z e n t a c j i z obszarw gnostycznych w y n i k a z wycznej hiperstymulacji szlakw asocjacyjnych przez bodcowanie w e w n t r z c i e lesne (na p r z y k a d przez gr wyjtkowo silnych w y a d o w a emocyjnych z u k a d u l i m b i c z n e g o l u b p r z e z o k r e s o w p r o p a g a c j wychod z c y c h z p n i a m z g u fal e l e k t r o m a g n e t y c z n y c h n i s k i e j czstotliwoci) m w i m y w w c z a s o h a l u c y n a c j a c h (jeli p r o c e s z a c h o d z i w s t a n i e j a w y ) l u b m a r z e n i a c h s e n n y c h (jeli p r o c e s w y s t p u j e w stanie snu). W m o d e l u W i e r c i s k i e g o szczegln rol w p r o c e s i e symbolizacji o d g r y w a m o d a l n o i m a g i n o w a n i a , k t r pojmuje o n z a s a d n i c z o j a k o d e r y w a c j e l e m e n t w (cech l u b obiektw) w c h o d z c y c h w s k a d k o m p l e k s w w y o b r a e s p o s t r z e g a w c z y c h . W t y m ujciu z n a k symbolic z n y j e s t w y n i k i e m u t r w a l e n i a p e w n e j klasy/klas s k o j a r z e i m a g i n a t y w n y c h , z a jego z n a c z e n i e m s s k o j a r z e n i a i m a g i n a t y w n e i n t e r p r e t u j c e d a n e i m a g i n a t y w n e w y o b r a e n i e , k t r e j e s t jego form. F u n k cja s y m b o l o t w r c z e j i m a g i n a c j i oscyluje p o m i d z y m z g i e m emocyjn y m , w k t r y m a t r a k t o r a m i asocjacji s m n i e j l u b b a r d z i e j n i e u w i a d a m i a n e s t a n y dynamiki popdw, i mod kor z charakterystyczn y m d l a niej s c e n t r a l i z o w a n y m p o l e m refleksyjnej w i a d o m o c i . Dom i n a n t a pierwszego s t a n u ogranicza lub wyklucza wolitywn determ i n a c j asocjacyjnych p r z y p o r z d k o w a , k t r a p o t e n c j a l n i e m o l i w a j e s t w z a k r e s i e w i a d o m o c i refleksyjnej. W parze z rozrnieniem rnych czynnikw determinujcych i m a g i n a c j i z w i z a n y c h z n i m i r n y c h t r y b w asocjacji W i e r c i s k i w y r n i a t r z y z a s a d n i c z e k l a s y s k o j a r z e s y m b o l i c z n y c h w r a z z odpowiadajcymi im t r z e m a klasami znakw: Ostatecznie skojarzenia symbolizujce mog powstawa na trzy rne sposoby: 1. na skutek wrodzonej struktury skojarze bezporednio czcych orodki napdw i antynapdw z okrelonymi orodkami reprezentujcymi (skojarzenia archetypowe), 2. jako rezultat skojarze uzyskanych na drodze postrzegania, 45

ktre identyfikuj obiekty rne pod innymi wzgldami (skojarzenia analogizujce nabyte) i 3. na drodze dowolnych, czyli wytwarzanych cakowicie wiadomie skojarze imaginatywnych, ktre mog by nastpnie kulturowo wdraane i utrwalane przez wychowanie i ksztacenie (skojarzenia arbitralne) 3 7 . W ujciu a u t o r a t r z e m w y m i e n i o n y m rodzajom s k o j a r z e odpowiadaj t r z y klasy znakw symbolicznych: znaki archetypowe, z n a k i analogizujce nabyte, znaki arbitralne. W charakterystyce znakw archetypowych Wierciski bierze za p u n k t wyjcia i d e e J u n g a ( a r c h e t y p y j a k o a u t o p o r t r e t y i n s t y n k t w " ) i i n t e r p r e t u j e je z p e r s p e k t y w y etologiczno-ewolucyjnej: Znaki symboliczne archetypowe symbolizuj stereotypow gr wzbudze orodkw napdowych i antynapdowych w zwizku z ewolucyjnie ustalonymi, a przeto gatunkowo powtarzajcymi si sytuacjami przystosowawczymi, ktre wymagay podejmowania szybkich czynnoci odruchowych (instynktownych). [...] Bd one wic odgrywa szczegln rol przy powtrzeniach tych sytuacji w yciu osobnika na jawie, a dalej w symbolizmie marze sennych i w stanach transowych, a wreszcie w magii, religii oraz w sztuce. Ze wzgldu na wystpowanie znakw symbolicznych archetypowych w polu podwiadomoci, w cisej cznoci z napdami i antynapdami, musi wystpowa ich obrastanie w informacje zawarte w zepchnitych ze wiadomoci do tego pola treciach wyobraeniowo-mylowych w toku wychowawczo-ksztaceniowego procesu wytwarzania osobowoci. W zwizku z tym znaki archetypowe bd nacechowane tajemnicz wieloznacznoci i powodowaniem silnych pobudze emocyjnych lub nastrojowych 38 . D r u g a k l a s a z n a k w z n a k i analogizujce n a b y t e j e s t w ujciu Wierciskiego klas poredni, powstajc w wyniku powierzchniowo u w i a d a m i a n y c h percepcji i s k o j a r z e i m a g i n a t y w n y c h , k t r e j e d n a k w zakresie kojarzenia i przechowywania pamiciowego niewiadomie podlegaj s t r u k t u r a l n e m u m o d e l o w a n i u p r z e z i n s t y n k t o w o z d e t e r m i n o w a n form z n a k w a r c h e t y p o w y c h . M a t r y c u j c y c h a r a k t e r arc h e t y p u w y r a a si w o p a r c i u o z a s a d y a n a l o g i z o w a n i a p o d w i a d o m e g o p o p r z e z : p r z e c i w i e s t w o , p o d o b i e s t w o , s y n c h r o n i c , bezpo r e d n i d i a c h r o n i o r a z w y m i e n n o pars pro toto i na o d w r t . O ile

37 38

Ibidem, s. 56. Ibidem, s. 56-58.

46

w z a k r e s i e d e s y g n a c j i z n a k i a r c h e t y p o w e opalizuj n i e o m a l niewyczerpywalnym zbiorem i n t e r p r e t a n t w kognitywnych i afektywnych, o t y l e w p r z y p a d k u z n a k w a n a l o g i z u j c y c h n a b y t y c h m o n a obserw o w a t e n d e n c j do o g r a n i c z e n i a ich zbioru i p e w n e j inicjalnej kodyfikacji r o d z i n z n a c z e . F o r m a z n a k u w o d n i e s i e n i u d o j e g o z n a c z e n i a m a j e d n a k c a y czas c h a r a k t e r gboko u m o t y w o w a n y . P o w y s z y p r o c e s osiga swoje z w i e c z e n i e w w y p a d k u trzeciej k l a s y z n a k w a r b i t r a l n y c h , k t r y c h z n a c z e n i e j e s t cakowicie n i e z a l e n e od ich formy i p o d l e g a a r b i t r a l n e j k o n w e n c j o n a l i z a c j i i ucilen i u p o p r z e z p r o c e d u r y d e f i n i o w a n i a projektujcego l u b s p r a w o z d a w czego. Z a p r e z e n t o w a n a p r z e z W i e r c i s k i e g o a n a l i z a sekwencji ewolucyjnej s y s t e m w t r w a y c h o z n a k o w a o d g r n e g o p a l e o l i t u p o wspczesno u k a z u j e , e p r z e d s t a w i o n a powyej kolejno t r z e c h k l a s z n a k w odwzorowuje rozwj funkcji symbolizacji w o k r e s i e o s t a t n i c h 40 t y s . l a t . W o d n i e s i e n i u do p r z e n o s z o n y c h z n a c z e m i a o b y miejsce przejcie od w y o b r a e n i o w y c h i wyobraeniowo-pojciowych s y m b o l i a r c h e t y p o w y c h " po d o k a d n e o d w z o r o w y w a n i e p o s t r z e e i d o w o l n y kod abstrakcyjny"39. J a k m o n a z a u w a y , w z a k r e s i e klasyfikacji z n a k w w y n i k i a n a l i z a u t o r a o m a w i a n e j koncepcji s w i n t e r e s u j c y sposb z g o d n e z z a o e n i a m i t r y c h o t o m i c z n e j k a t e g o r y z a c j i z n a k w w ujciu semiotycznej teorii Peirce'a. W zestawieniu z zaproponowan przez twrc p r a g m a t y z m u typologi o d n i e s i e n i a p r z e d m i o t o w e g o z n a k i a r c h e t y powe odpowiadayby z n a k o m indeksalnym, znaki analogizujce zna40 k o m i k o n i c z n y m , z a z n a k i a r b i t r a l n e s y m b o l o m . Zgodno t a n i e j e s t bez z n a c z e n i a , gdy p o z w a l a n a w y k o r z y s t a n i e u s t a l e W i e r c i s k i e g o w r a m a c h oglnej s e m i o t y c z n e j t e o r i i k u l t u r y . N i e m o n a r w n i e n i e w s p o m n i e , e w k w e s t i i ewolucji funkcji symbolicznej j e g o u s t a l e n i a zbiegaj si r w n i e z w y n i k a m i b a d a p r z e p r o w a d z o -

39 40

Ibidem, s. 67. J. J. L i s z k a , A general introduction to the semeiotic of Ch. S. Peirce, Bloomington 1996, s. 18-52. Znaczcy jest fakt, e teoretyczne rozwizania Peirce'a maj raczej charakter typologii anieli klasyfikacji; zob. H. B u c z y s k a - G a r e w i c z , Semiotyka Peirce'a, Warszawa 1994, s. 66. O rnicy pomidzy klasyfikacj i typologi znakw pisze J. P e l c , Wstp do semiotyki, Warszawa 1984, s. 180-199. 47

n y c h p r z e z N e u m a n n a w z a k r e s i e a n a l i t y c z n e j psychologii g a t u n k o 41 w e g o rozwoju c z o w i e k a . Ze wzgldu na w s p o m n i a n y przez polskiego b a d a c z a zasadniczy zwizek zachodzcy pomidzy symbolizacj t y p u archetypowego i s t a n a m i t r a n s o w y m i , k t r e w formie kolektywnej s j e d n y m z zasadniczych t e m a t w tej p r a c y , w a r t o k r t k o p r z e l e d z i z n a c z e n i a , j a k i e z pojciem archetypu wiza s a m J u n g i niektrzy z jego uczniw. J e s t to t y m bardziej konieczne, e sam Wierciski mwi o symbolicznych z n a k a c h a r c h e t y p o w y c h i n i e definiuje t e r m i n u a r c h e t y p u , p o s u g u j c si j e d y n i e j e d n y m z w i e l u m e t a f o r y c z n y c h o k r e l e , z k t r y m i J u n g b o r y k a si, chcc w y r a z i swoj ide. J e s t t o p u n k t n i e b y w a l e i s t o t n y , gdy a u t o r u n i k n w t e n sposb b o l e s n e g o b d u , j a k i p r z y d a r z a si wszystkim t y m i n t e r p r e t a t o r o m J u n g a , ktrzy archetypowe symbole utosamiaj z s a m y m i archetypami. W oparciu o tekst Wierciskiego m o n a j e d y n i e z a r y z y k o w a p r z y p u s z c z e n i e , e p r z e z a r c h e t y p rozum i a b y on p r a w d o p o d o b n i e co w r o d z a j u d z i e d z i n o w o specyficznej, dynamicznej konstelacji tropizmw: (...) stereotypow gr wzbudze orodkw napdowych i antynapdowych w zwizku z ewolucyjnie ustalonymi, a przeto gatunkowo powtarzajcymi si sytuacjami przystosowawczymi, ktre wymagay podejmowania szybkich czynnoci odruchowych (instynktownych) 4 2 . K w e s t i a a r c h e t y p w j e s t d o g o d n y m p u n k t e m p r z e j c i a d o psychologicznych koncepcji p r o c e s w symbolizacji.

41

42

E . N e u m a n n , Ursprungsgeschichte des Bewufitseins, 1986, s. 259-263. A. W i e r c i s k i , op. ci., s. 56.

Frankfurt am Main

48

III PSYCHOLOGICZNE TEORIE SYMBOLIZACJI I


1. TEORIA A R C H E T Y P W
I m m a n e n t n a w i e l o z n a c z n o pojcia a r c h e t y p u m u s i a a by przyczyn f a k t u , e w dziele s z w a j c a r s k i e g o p s y c h o l o g a znajduje ono s z e r e g t y l k o czciowo s y n o n i m i c z n y c h o k r e l e . J a k w s p o m n i a e m j u p r z y okazji o m a w i a n i a koncepcji T u r n e r a , J u n g cile o d r n i a t r z y k l a s y poj: z n a k , symbol i alegori: Kada koncepcja, ktra interpretuje symboliczny wyraz jako analogi lub skrtowe okrelenie czego znanego, ma charakter semiotyczny. Ta natomiast, ktra symboliczny wyraz uwaa za najlepsze i nie podlegajce dalszemu wyjanieniu czy charakterystyce sformuowanie czego stosunkowo wymykajcego si poznaniu, jest zasadniczo symboliczna. Alegorycznym natomiast jest ujcie, w myl ktrego symboliczny wyraz jest zamierzon peryfraz czy te transformacj jakiej znanej rzeczy 1 . A z a t e m J u n g o p o w i a d a si za t a k klasyfikacj, w m y l k t r e j z n a k b y b y w s k a z u j c y m p o z a siebie o b i e k t e m , k t r e g o z n a c z e n i e j e s t w p r o s t i cakowicie z n a n e . W w y p a d k u alegorii m o w a b y a b y o obiekcie, k t r e g o z n a c z e n i e m o e by w p r o s t i c a k o w i c i e z n a n e , lecz
1

Za: J. J a c o b i , Kornplex, Archetypus, Symbol in der Psychologie C. G. Jungs, Zurich 1957, s. 93, wyt. T. S. Wszystkie cytaty z dzie Junga podaj za t prac, ktra stanowi najbogatsze zestawienie analiz i wypowiedzi Junga dotyczcych poj symbolu i archetypu; wytuszczenia cytatw pochodz ode mnie. Podobnie jak jej przetumaczone na polski oglne wprowadzenie do psychologii analitycznej (J. J a c o b i , Psychologia C. G. Junga, Pozna 1991), rwnie ta, bardziej specjalistyczna, praca zyskaa imprimatur Junga wyraone w specjalnej przedmowie. 49

z r n y c h wzgldw i n t e n c j o n a l n i e w y r a o n e z o s t a o w sposb d o d a t kowo z a p o r e d n i c z o n y i jego p o z n a n i e d o m a g a si u z u p e n i a j c e j w i e d z y n a t e m a t j e d n o z n a c z n e g o p r z e k a d u z a p o r e d n i c z e n i a . W wyp a d k u symbolu, przeciwnie, jego znaczenie j e s t istotowo n i e z n a n e i cho m o e by n a r n e sposoby u p r z y s t p n i a n e , t o j e d n a k n i e w p r o s t i n i e cakowicie. J u n g z a u w a a z a r a z e m , e: Czy co z o s t a n i e u z n a n e z a symbol, czy n i e , t o zaley p r z e d e w s z y s t k i m o d n a s t a w i e n i a poznajcej w i a d o m o c i " 2 . Moc i y w o t n o d a n e g o s y m b o l u zale od f a k t u , do j a k i e g o s t o p n i a j e s t on b r z e m i e n n y z n a c z e n i e m o n i e u w i a d a m i a n e j p s y c h o d y n a m i c e . W p r o s t p r o p o r c j o n a l n i e d o jej u w i a d o m i e n i a symbol m o e u l e g a r o z p a d o w i n a pojciowe o b i e k t y 0 c h a r a k t e r z e zblionym do a l e g o r y c z n e g o l u b czysto z n a k o w e g o . S t d , p o l e m i z u j c z f r e u d o w s k t e o r i symbolizacji, J u n g p i s z e : Freud nazywa symbolami te treci wiadomoci, co do ktrych mona podejrzewa, i maj one pewne nie uwiadamiane to. Postpowanie to jest jednak niesuszne, gdy w jego teorii odgrywaj one tylko rol znakw lub symptomw procesw niewiadomych, nigdy za symboli jako najpeniejszych i niezastpionych wyrazw pewnego ogldu. Przykadw zupenie odwrotnej sytuacji dostarcza Platon, ktry w jednej metaforze jaskini zdoa wyrazi ca problematyk teorii poznania, czy Chrystus metaforycznie opisujcy ide Krlestwa Boego. W tym wypadku s to autentyczne i waciwe symbole, to jest prby wyraenia rzeczy, dla ktrych nie istnieje jeszcze adne sowne pojcie3. Powyszy cytat pokazuje rwnie, e dla J u n g a j e d n y m z zasadn i c z y c h p a r a m e t r w definiujcych s y m b o l j e s t n e g a t y w n e k r y t e r i u m n i e o b e c n o c i jego j e d n o z n a c z n y c h w e r b a l n y c h i n t e r p r e t a n t w . Zdecyd o w a n i e w a n i e j s z y j e d n a k j e s t fakt, e s y m b o l j a k o j e d y n a s p o r d s t r u k t u r z n a c z c y c h , j e s t w s t a n i e p o b u d z a n a r a z c a e pole ycia p s y c h i c z n e g o w jego w i a d o m y m i j e s z c z e b a r d z i e j n i e w i a d o m y m przejawie. W y r a a si to poprzez h a r m o n i c z n aktywacj c z t e r e c h e l e m e n t a r n y c h funkcji p s y c h i k i : m y l e n i a , intuicji, w r a e i odczuwania. W tym sensie symbol suy jako s t r u k t u r a , k t r a poredniczy p o m i d z y b i e g u n o w y m i f u n k c j a m i psyche w i c h u w i a d a m i a n y m i n i e u w i a d a m i a n y m a s p e k c i e . Z t e g o f a k t u czerpie on swj b i p o l a r n y c h a r a k t e r . Poprzez symbole nie u w i a d a m i a n e konstelacje obsadze-

2 3

Ibidem, s. 95. Ibidem, s. 103, wyt. T. S.

50

n i a l i b i d a l n e g o zyskuj swoj r e p r e z e n t a c j i w n i k a j w pole wiadomoci. Ich wiadome opracowanie pozwala w pewnej m i e r z e na odzyskanie zwizanej i zablokowanej w podwiadomoci energii. Inn y m i sowy, symbole przeksztacaj energi procesw n i e w i a d o m y c h w e n e r g i w i a d o m o c i i na odwrt, co w efekcie r o z s z e r z a z a k r e s wolnoci i redukuje psychiczn d y s h a r m o n i pomidzy z a u t o m a t y z o w a n y m s y s t e m e m i n s t y n k t w i potencjaln wolnoci j e d n o s t k i , ktrej w s y s t e m i e J u n g a o d p o w i a d a pojcie d u c h a . Z u w a g i n a t funkcj J u n g nazywa symbole t r a n s f o r m a t o r a m i energii, ktre wzmagaj t r a n s c e n d e n t n i jednoczc funkcj psyche 4 . W tej roli s one r e p r e zentantami archetypw. Czym j e d n a k s archetypy? P o w s z e c h n i e z n a n y j e s t fakt, e s a m t e r m i n a r c h e t y p " J u n g p r z e j z Corpus hermeticum i u w a a go w z n a c z n e j m i e r z e za synon i m i c z n y w s t o s u n k u do p o d o b n y c h s f o r m u o w a u Dionizego P s e u d o - A r e o p a g i t y czy ideae principales A u g u s t y n a . O b o k t r a d y c j i gnostyczno-teologicznej J u n g p o w o y w a si r w n i e n a koncepcje blis k i c h m u filozofw i b a d a c z y k u l t u r y : a p r i o r y c z n e k a t e g o r i e K a n t a , myli elementarne (Elementargedanke) B a s t i a n a czy p r a o b r a z y (Urbilder) B u r c k h a r d t a . I d e o m t y m n a d a j e d n a k w a s n e , specyficzne r o z u m i e n i e , k t r e t y l k o czciowo l u b zgoa w ogle n i e p o d d a j e si r e d u k c j i d o p o m y s w jego czcigodnych a n t e n a t w . J u n g p r z e d e w s z y s t k i m p o d k r e l a k o n i e c z n o r o z r n i e n i a pomidzy archetypem i przedstawieniem archetypowym. W odniesieniu do s a m e g o a r c h e t y p u w z b r a n i a si p r z e d jego lokalizacj w o b r b i e a p a r a t u psychicznego i zagadkowo dodawa, e nie jest on n a t u r y p s y c h i c z n e j , lecz p s y c h o p o d o b n e j : Sam w sobie archetyp jest czynnikiem psychoidalnym, ktry, e tak powiem, naley do niewidzialnej ultrafioletowej czci spektrum psychiki. [...] Nieustannie naley by wiadomym faktu, e to, co okrelamy mianem archetypu, jest niewidzialne, ma jednak skutki, ktre umoliwiaj unaocznienie poprzez ar5 chetypowe przedstawienia . W r o z w a a n i a c h n a t e m a t t a k m e t a f o r y c z n i e p o j m o w a n y c h archetypw J u n g n i e u s t a n n i e prbowa zachowa rwnowag pomidzy

4 5

Ibidem, s. 115-119. Ibidem, s. 41, wyt. T. S. 51

a n a l i z p s y c h o l o g i c z n i biologiczn. W i k s z o jego w y p o w i e d z i na t e n t e m a t p r z e n i k a p r z e k o n a n i e , e t y l k o t a k i r w n o l e g y opis j e s t w s t a n i e n i e j a k o a s y m p t o t y c z n i e d o p r o w a d z i do w g l d u w z n a c z e n i e t e g o pojcia: Zgodnie z ich definicj archetypy to czynniki i motywy, ktre organizuj elementy psychiczne w obrazy okrelane mianem archetypowych. Rodzaj i sposb tej organizacji mona rozpozna jedynie po jej efekcie. S one dane prewiadomie i zdaj si tworzy zasadnicze strukturalne dominanty psychiki. [...] W charakterze warunkw a priori stanowi one szczeglny psychiczny przypadek tego, co biologowie okrelaj mianem patterns of behaviour i co kadej ywej istocie nadaje jej gatunkow specyfik. Podobnie jak przejawy biologicznych wzorcw mog z biegiem czasu ulec pewnym zmianom, moe si to rwnie przydarzy manifestacjom archetypw 6 . O d powyszej w y p o w i e d z i t y l k o k r o k d o s t w i e r d z e n i a , c j e l i idzie o k o l e k t y w n niewiadomo, rwnie m o n a j pojmowa w kat e g o r i a c h etologicznych j a k o p u l wzorcw r e a g o w a n i a , k t r a odwzor o w u j e z a s b i n s t y n k t o w n y c h s t r a t e g i i a d a p t a c y j n y c h . I rzeczywicie w t y m k i e r u n k u z m i e r z a J u n g , gdy p i s z e : Kolektywna niewiadomo, jako og wszystkich archetypw, jest osadem ludzkiego dowiadczenia nawarstwiajcym si od jego najciemniejszych pocztkw. Nie jest to bynajmniej co martwego niczym jakie opuszczone rumowisko, lecz s to ywe systemy reakcji i gotowoci (lebendige Reaktions- und Bereitschaftssysteme), ktre w niewidzialny i przez to tym bardziej skuteczny sposb determinuj indywidualne ludzkie ycie. Nie jest to tylko jaki gigantyczny historyczny przesd, lecz zarazem rdo instynktw, gdy archetypy nie s niczym innym, jak tylko formami manifestacji instynktw 7 . W zasadzie takie sformuowanie p r o b l e m u dalekie j e s t od irrac j o n a l i z m u , o k t r y p o s d z a n o J u n g a w a n i e z a koncepcj n i e w i a domoci kolektywnej, i j a k zauwaaj P o r t m a n n , S t e v e n s i C a m p b e l l z b i e n e j e s t z w y n i k a m i b a d a ewolucjonistycznej etologii w ujciu T i n b e r g e n a , L o r e n z a czy E i b l - E i b e s f e l d t a . Z a t e m k o l e k t y w n a n i e w i a d o m o t o i n s t y n k t o w n e o p r o g r a m o w a n i e czowieka g a t u n k o w e go, k t r e k o d o w a n e j e s t w jego w y j t k o w y m g e n e t y c z n y m n o n i k u .

6 7

Ibidem, s. 37, wyt. T. S. Ibidem, s, 41-42, wyt. T. S.

52

Z w a y w s z y n a o g r a n i c z o n p o j e m n o tego n o n i k a (750 m e g a b a j t w , c o s t a n o w i t y l k o nieco wicej n i ilo informacji kodujcej n a d y s k u I X S y m f o n i B e e t h o v e n a 8 ) , n i e m o e o n z a w i e r a p r z e d s t a w i e , symboli czy dowiadcze, a j e d y n i e najoglniejsze w a r u n k i g a t u n k o w o m o liwego p r z e d s t a w i a n i a , symbolizowania czy d o w i a d c z a n i a 9 . W zwizku z powyszym organem najbardziej matrycowanym archetypowo j e s t w ujciu J u n g a l u d z k i m z g : Archetypy to ukryte w gbinach fundamenty wiadomej psychiki [...], s one systemami gotowoci czcymi w sobie element obrazowy i emocjonalny. Podlegaj dziedziczeniu na rwni ze struktur mzgu, ba, stanowi jej psychiczny aspekt 1 0 . Katastrofalnym bdem byoby przyjcie zaoenia, e psychika nowo narodzonego dziecka jest tabula rasa, czym wyzbytym wszelkiej treci. O ile dziecko przychodzi na wiat z mzgiem, ktry jest zrnicowany, dziedzicznie zdeterminowany i zindywidualizowany, oznacza to, e stymulacji rodowiskowej przeciwstawia on specyficzne, a nie dowolne systemy gotowoci [...]. Ujmujc rzecz dowiadczalnie, te systemy gotowoci odpowiadaj odziedziczonym instynktom i preformacjom. Te ostatnie s nadbudowanymi nad instynktami apriorycznymi i formalnymi warunkami apercepcji 1 1 . Z powyszej w y p o w i e d z i w i d a , e j e l i poj a r c h e t y p y j a k o w r o d z o n e s y s t e m y gotowoci i r e a g o w a n i a , to ich d z i a a n i e n i e dotyczy t y l k o r e g u l a c j i relacji j e d n o s t k a - r o d o w i s k o , lecz t a k e o g a r n i a sob s a m r d z e dowiadczenia podmiotowego: r e a g o w a n i e na siebie, i w y r a a og tego r e a g o w a n i a f o r m a l n y c h w a r u n k w . P o k a z u j e to, w j a k z n a c z c y m s t o p n i u t e o r i a a r c h e t y p w d a si poj j a k o p r b a psychobiologicznej i n t e r p r e t a c j i t r a n s c e n d e n t a l i z m u K a n t a . D o k a d n i e j rzecz ujmujc, d l a J u n g a t e o r i a a r c h e t y p w j e s t t a k e s w o i s t p r b r o z w i z a n i a p r a s t a r e g o p r o b l e m u p a r a l e l i z m u psychofizycznego. W t y m sensie a r c h e t y p y s niejako formalnymi z w o r n i k a m i , k t r e cz m z g i p s y c h i k : Przez a r c h e t y p r o z u m i e m [...] p e w n s t r u k t u r a l n w a c i w o czy raczej w a r u n e k , k t r y w a c i w y j e s t psyche p o c z o n e j

8 9 10 11

M. S p i t z e r , op. cit., s. 37. J. J a c o b i , op. cit., s. 60. Ibidem, s. 43, wyt. T. S. Ibidem, s. 51-52, wyt. T. S. 53

w p e w i e n sposb z m z g i e m " . W nieco i n n y m s e n s i e s t r u k t u r y a r c h e t y p o w e cz w o b r b i e ycia p s y c h i c z n e g o w i a d o m y p o d m i o t z jego p r z e z n a c z e n i e m . A r c h e t y p y u k a z u j w i a d o m o c i jej z a k o r z e n i e n i e w p r z e s z o c i g a t u n k u , a t a k e pozwalaj na p r z e w i d y w a n i e w a s n y c h moliwoci rozwojowych. T a k wic i n d y w i d u a l n e i symbolicznie z a p o r e d n i c z o n e z e t k n i c i e w i a d o m o c i z a r c h e t y p a m i j e s t d l a niej d o w i a d c z e n i e m p o z w a l a j c y m na o r i e n t a c j w p o d r y poprzez ocean kolektywnej niewiadomoci: W wietle moich dowiadcze wiadomo moe si tylko domaga pewnej pozycji rodkowej i musi jako znie fakt, e ze wszystkich stron otoczona jest przez grujc nad ni niewiadom josyc/ie. Poprzez niewiadome treci pozostaje wstecznie zwizana z warunkami fizjologicznymi i archetypowymi determinacjami. Antycypujco moe jednak rwnie zwraca si ku przyszoci, a to dziki intuicjom, ktre czciowo zawdzicza archetypom, czciowo za podprogowym percepcjom uwarunkowanym przez czasoprzestrzenn wzgldno niewiadomego 13 . P o z o s t a w i a j c n a r a z i e n a b o k u w s p o m n i a n funkcj percepcji podprogowej, podsumujmy wnioski z przytoczonych wypowiedzi J u n ga. N a i c h t l e o a r c h e t y p a c h m o n a powiedzie, e: ich n a t u r a o b s e r w o w a l n a j e s t tylko p o p r z e z s k u t k i i c h oddziayw a n i a , d o k t r y c h zalicza si m i d z y i n n y m i w y s t p o w a n i e ich symbolicznych reprezentacji; j a k o f o r m y m a n i f e s t a c j i i n s t y n k t w odwzorowuj o n e d z i a a n i e d z i e d z i c z o n y c h i, by m o e , t a k e p o t e n c j a l n i e m o l i w y c h system w gotowoci i r e a g o w a n i a ; j a k o z a s a d n i c z e s t r u k t u r a l n e d o m i n a n t y p s y c h i k i s t a n o w i psychiczny aspekt s t r u k t u r y mzgu. W k o n t e k c i e t y c h u s t a l e m o n a o s t r o n i e zaoy, e jeli pewn e p r a k t y k i r y t u a l n e z a p o r e d n i c t w e m r e l e w a n t n e g o m a t e r i a u symbolicznego s w s t a n i e w p y w a n a s t r u k t u r y a r c h e t y p o w e ( n a przyk a d a r c h e t y p w r o g a ) , t o e f e k t e m ich o d d z i a y w a n i a m o g by z m i a n y w zakresie nastpujcych czynnikw:

12

13

Ibidem, s. 43. Wiadomo jednak rwnie, e w okresie rozwaa nad synchronicznoci Jung zacz skania si ku pogldowi, e to nie orodkowy, lecz autonomiczny ukad nerwowy jest zasadniczym wytwrc nacechowanych archetypowo stanw nienia (ibidem, s. 44-45). Ibidem, s. 71-72.

54

d y n a m i k i i s t r u k t u r y w r o d z o n y c h wzorcw gotowoci i r e a g o w a n i a , s t r u k t u r a l n e j organizacji ycia psychicznego, neurofizjologicznej a k t y w n o c i m z g u 1 4 .

2. N E U R O P S Y C H O L O G I C Z N E PODSTAWY

ARCHETYPW
Kwestia odniesienia Jungowskiej teorii archetypw do neurofizjologicznego i ewolucyjnego m o d e l u f u n k c j o n o w a n i a m z g u s t a a si p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a s z e r e g u b a d a c z y ( O r n s t e i n , Rossi, F l o r - H e n r y i i n . ) . P r b s y n t e z y ich d o c i e k a p r z y n i o s a o p u b l i k o w a n a w 1982 r o k u p r a c a S t e v e n s a 1 5 . S t e v e n s b i e r z e z a p u n k t wyjcia t e o r i d z i a a n i a m z g u p r z e d s t a w i o n p r z e z a m e r y k a s k i e g o neurofizjologa P a u l a M a c L e a n a 1 6 . N a p o d s t a w i e w a s n y c h b a d a M a c L e a n w y s u n p r z y p u s z c z e n i e , e m z g l u d z k i w jego o b e c n y m k s z t a c i e dzieli si n a t r z y z a s a d n i c z e s u b s y s t e m y , k t r e odwzorowuj t r z y w i e l k i e p r z e m i a n y , j a k i e p r z e s z e d o n n a d r o d z e swojego ewolucyjn e g o rozwoju. M a c L e a n u t r z y m u j e , e w z a s a d z i e z p u n k t u w i d z e n i a ewolucyjnej n e u r o a n a t o m i i n i e m a m y d o c z y n i e n i a z j e d n y m mzg i e m , lecz n i e j a k o z t r z e m a m z g a m i p o c z o n y m i w j e d e n s y s t e m . M i m o n i e b y w a l e silnych wizi p o m i d z y n i m i k a d y z n i c h m a : [...] w a s n specyficzn form inteligencji i p a m i c i , w a s n percepcj c z a s o p r z e s t r z e n i i t y l k o sobie w a c i w e funkcje m o t o r y c z n e " 1 7 . T r z y w y r n i o n e p o d m z g i o k r e l a M a c L e a n w kolejnoci ich ewolucyjnego w y s t p o w a n i a j a k o : 1. m z g g a d z i {the reptilian brain), 2. s t a r y m z g s s a k w {the paleo-mammalian brain), 3. m o d y m z g s s a k w {the

neo-mammalian

brain).

14

15 16

17

O ile si orientuj, kwestia sterowania spoecznego poprzez manipulacj strukturami archetypowymi nie zyskaa osobnego opracowania na gruncie psychologii analitycznej. Co do moliwoci modelowania tych procesw zob. A. Wi er ci s k i , Antropologiczny szkic o antypersonie [w:] t e g o , Magia i religia, op. cit., s. 37-52. A. S t e v e n s , Archetype. A natural history of the self, London 1982. P. M a c L e a n , A triune concept of brain and behaviour, Toronto 1973. Koncepcj MacLeana omawiam za prac Stevensa. Cyt. za: A. S t e v e n s , op. cit, s. 264. 55

Do m z g u g a d z i e g o M a c L e a n zaliczy p i e m z g u (truncus cerebri), t w r s i a t k o w a t y (formatio reticularis) o d p o w i e d z i a l n y za u t r z y mywanie wiadomego s t a n u czuwania oraz te wszystkie najprymit y w n i e j s z e o r o d k i m z g u , k t r e czowiek dzieli z k r g o w c a m i i k t r e s t e r u j a k t y w n o c i u k a d u k r e n i a i s y s t e m u o d d e c h o w e g o . Zdan i e m a u t o r a , n a t y m p o z i o m i e z a c h o w a n i a osobnicze s p r a w i e cakowicie z d o m i n o w a n e p r z e z p r o g r a m y i n s t y n k t w i z a c h o d z a u t o m a t y c z n i e . N i e istniej j e s z c z e orodki, k t r e umoliwiaj p o w s t a w a n i e emocji, b r a k j e s t t a k e zdolnoci a n t y c y p o w a n i a w y d a r z e . S t a r y m z g s s a k w p o k r y w a si z a s a d n i c z o z k r e s o m z g o w i e m (.telencephalon) i m i d z y m z g o w i e m (diencephalon), a w i c h o b r b i e z a s a d n i c z y n a c i s k p a d a n a t a k i e s t r u k t u r y , j a k u k a d l i m b i c z n y (systema limbicum), p o d w z g r z e {hypothalamus) i p r z y s a d k a (hypophysis). Z e w z g l d u n a p r o d u k c j h o r m o n w t e d w a o s t a t n i e o r o d k i s kluczowymi h o m e o s t a t a m i organizmu, odpowiedzialnymi za rwnowag pomidzy s t a n a m i godu i nasycenia, p r a g n i e n i a i zaspokojenia s e k s u a l n e g o , s n u i c z u w a n i a itd. Z kolei p o j a w i e n i e si s y s t e m u l i m b i c z n e g o byo n i e o d z o w n y m w a r u n k i e m z a i s t n i e n i a emocji, p r z e d e w s z y s t k i m l k u i agresji s k o j a r z o n y c h z b e h a w i o r a l n y m i r e a k c j a m i ucieczki i w a l k i . W jego o b r b i e znajduj si r w n i e n a j b a r d z i e j r u d y m e n t a r n e s t r u k t u r y p r o t o k o r o w e , t z w . paleocortex. P o c z o n e o r o d k i k r e s o - i m i d z y m z g o w i a s t a n o w i n i e b y w a l e zoony k o m p l e k s czynnociowy, k t r y k o n t r o l u j e psychofizyczn r w n o w a g org a n i z m u i jego r e a k c j e na bodce r o d o w i s k a . O w a d z e t e g o k o m p l e k s u w i a d c z y n a p r z y k a d fakt, e u m a p z u s u n i t y m c i a e m migd a o w a t y m (corpus amygdaloideum), k t r e s t a n o w i cz u k a d u limbicznego, n a s t p i c a k o w i t y b r a k l k u p r z e d w a m i , n o r m a l n i e bud z c y m i ich s k r a j n e p r z e r a e n i e . Z d a n i e m M a c L e a n a s y s t e m limbiczny o r a z ciao p r k o w a n e (corpus striatum) s t e r u j u w a r u n k o w a n y m i filogenetycznie w z o r c a m i z a c h o w a n i a afiliacyjnego, s e k s u a l n e go, d o m i n a c j i l u b p o d d a n i a o r a z o b r o n y t e r y t o r i u m . M i a n e m modego mzgu ssakw MacLean okrela mod kor (neocortex), z w i z a n ze z o o n y m i c z y n n o c i a m i percepcyjno-kognitywnymi, ktre rwnowa zachowania instynktowo-afektywne. P o w y s z y topograficzno-ewolucyjny s c h e m a t w i e c z y i d e a m z g u l u d z k i e g o , k t r y z a w i e r a j c w sobie w s z y s t k i e w c z e n i e j s z e s t r u k t u r y , c h a r a k t e r y z u j e si w y r a n lateralizacj, ze szczeglnym uwzgldnien i e m lewopkulowej dominacji w zakresie m y l e n i a logicznego i jzyka. 56

S t e v e n s powouje si r w n i e n a w y n i k i b a d a F l o r - H e n r y ' e g o , ktry wykaza, e ludzkie reakcje emocjonalne uzalenione s od s z l a k w n e r w o w y c h czcych u k a d l i m b i c z n y z o b s z a r a m i czoowym i c i e m i e n i o w y m p k u l i p o d p o r z d k o w a n e j , t e n z a s y s t e m m o e podlega k o n t r o l i i h a m o w a n i u z e s t r o n y czoowych p a t w p k u l i dominujcej18. Z d a n i e m S t e v e n s a obserwacje w s p o m n i a n y c h badaczy p o t w i e r d z a j i n t u i c j e J u n g a , k t r y s k a n i a si d o lokalizacji p r o c e s w a r c h e t y p o w y c h w filogenetycznie s t a r s z y c h czciach mzgu, co w t y m k o n t e k c i e oznaczaoby ich zwizek z mzgiem g a d z i m i s t a r y m mzgiem ssakw, p r z e d e w s z y s t k i m za z u k a d e m limbicznym. S t e v e n s u w a a , e pod t y m wzgldem podstawowego m a t e r i a u interpretacyjnego dostarczaj b a d a n i a J o u v e t a n a d funkcj s n u paradoksalnego ( R E M ) 1 9 . P r z e d e w s z y s t k i m n i e stwierdzono w y s t p o w a n i a fazy R E M u p a zw i g a d w w p r z e c i w i e s t w i e do s s a k w , u k t r y c h faza ta z a c h o d z i j u w o k r e s i e o n o w y m . W opinii J o u v e t a p r z y c z y n t e g o s t a n u r z e c z y j e s t fakt, e u m o d y c h s s a k w m u s i n a s t p i z e s t r o j e n i e p r a s t a r e g o d z i e d z i c t w a g a d z i e g o m z g u z w z o r c a m i zac h o w a n i a c h a r a k t e r y s t y c z n y m i d l a m o d e j , t y p o w o s s a c z e j org a n i z a c j i c e n t r a l n e g o u k a d u n e r w o w e g o . J e g o z d a n i e m paradoksalne nienie o n o w e oraz to, ktre towarzyszy osobnik o w i po narodzeniu, suy organizacji a r c h e t y p o w e g o biogram u g e n e t y c z n e g o i r o z p i s a n i u " g o n a z o o n e s e k w e n c j e odczu i zachowa zwizanych z doborem seksualnym, owiect w e m , d o m i n a c j itp. Zdaniem francuskiego uczonego: [...] zasadnicz funkcj nienia jest aktywacja neuronw odpowiedzialnych za programowanie gatunkowo charakterystycznych wzorcw zachowania. Cho wzorce te w sposb oczywisty uzalenione s od wyzwalajcego bodcowania ze strony otoczenia, to jednak zasadniczy proces, ktry polega na integracji archetypowego biogramu, obecnego w programie genetycznym, z rozwijajcym si repertuarem zachowa, musi zachodzi w nocy. [...] Przyczyn tego jest fakt, e tylko w trakcie snu neurony sterujce s wolne od koniecznoci reagowania na stereotypow 20 stymulacj zwizan ze stanem czuwania .

18 19

20

Idem. M. J o u v e t , The function of dreaming [w:] M. S. Gazzaniga, C. Blakemore [eds.], Handbook of psychology, New York 1975. Badania Jouveta omawiam za Stevensem. A. S t e v e n s , op. cit., s. 268. 57

P o w y s z h i p o t e z p o t w i e r d z a j w y n i k i b a d a n a d d e p r y w a c j fazy R E M u s z c z u r w , k t r a u n i e m o l i w i a a h a r m o n i z a c j z a c h o w a instynktownych z dziaaniami wyuczonymi21. B a d a n i a J o u v e t a wykazay rwnie, e przyczyn p o w s t a w a n i a fazy s n u p a r a d o k s a l n e g o s wysokiej czstotliwoci fale E E G o n i s k i m p o t e n c j a l e , k t r e bior swj p o c z t e k w okresowej e l e k t r y c z n e j a k t y w noci p n i a m z g u . N a d r o d z e p r o p a g a c j i p r z e c h o d z o n e p r z e z k r e s o i m i d z y m z g o w i e i osigaj k o r m o d . P s y c h o a n a l i t y c z n e m u zaoeniu, e sny przynosz m a t e r i a z rnych poziomw podwiadomoci, odpowiadaoby z a t e m przypuszczenie o jego p r z e n o s z e n i u p r z e z m e d i u m fali e l e k t r o m a g n e t y c z n e j i p o c h o d z e n i u w z n a c z c e j m i e r z e z u k a d u l i m b i c z n e g o . S z l a k t r a n s m i s j i t e g o m a t e r i a u obejm o w a b y pie mzgu, kreso- i midzymzgowie, ze szczeglnym u w z g l d n i e n i e m u k a d u brzenego, oraz p r a w i na koniec lew pkul22. W tym kontekcie Stevens wskazuje na wspomniane ju niektre w y p o w i e d z i J u n g a , k t r y s u g e r o w a , e zwierzcy s y m b o l i z m m a r z e s e n n y c h m o e o d w z o r o w y w a a k t y w n o specyficznych o r o d k w star e g o m z g u . M w i c to, J u n g m i a n a m y l i h i p o t e z , z g o d n i e z k t r i m n i s z a j e s t f i l o g e n e t y c z n a lokalizacja g a t u n k u d a n e g o z w i e r z c i a , t y m p r y m i t y w n i e j szy s y m b o l i z o w a n y p r z e z n i e c z y n n o c i o w y o r o d e k m z g u . P o l e m i z u j c z f r e u d o w s k w y k a d n i s y m b o l i k i m a r z e senn y c h , J u n g u t r z y m y w a , e p r z y k a d o w o k l a s y c z n y symbol w a n i e k o n i e c z n i e m u s i m i e z n a c z e n i e falliczne, lecz m o e o d w z o r o w y w a d z i a a n i e p n i a m z g u i r d z e n i a k r g o w e g o . N a p o p a r c i e swojej h i p o t e z y p o w o y w a si n a w y p o w i e d H i p o l i t a , k t r y o m a w i a j c p o g l d y gnostyckiej s e k t y N a a s e c z y k w , p r z y p i s y w a i m u t o s a m i e n i e w a

21

W nowszej literaturze w podobny sposb zagadnienie to ujmuje Panksepp, dla ktrego: [...] mechanizmy REM pomagaj powiza nasze bezwarunkowe tendencje emocjonalne ze strukturami nawykowymi stanowicymi rezultat warunkowania. Innymi sowy, procesy REM mog pomaga w utrwaleniu podprogowych zwizkw midzy emocjami i pamici, przyczyniajc si w ten sposb do wyksztacenia podwiadomych podstaw temperamentu jednostki". J. P a n k s e p p , Subiektywno moga rozwin si w mzgu jako prosty proces kodowania wartoci uatwiajcy uczenie si nowych zachowa [w:] P. Ekman, R. J. Davidson [pod red.], Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, Gdask 1998, s. 265. A. S t e v e n s , op. cit, s. 267.

22

58

z r d z e n i e m k r g o w y m i r d z e n i e m p r z e d u o n y m (medulla oblonga23 ta) , J u n g p i s a : Od najdawniejszych czasw nisze krgowce byy uprzywilejowanym symbolem kolektywnego substratu psychicznego (wysze krgowce symbolizuj zasadniczo afekty), ktry anatomicznie przyporzdkowany jest podkorowym centrom: mdkowi i rdzeniowi krgowemu. Organy te odpowiadaj wowi. Sny z wem przydarzaj si zazwyczaj wtedy, gdy wiadomy umys oddala si od swojej instynktowej podstawy 2 4 . S t e v e n s z w r a c a szczegln u w a g n a t e f r a g m e n t y w dziele J u n ga, w k t r y c h p o d k r e l a on, e z a s a d n i c z funkcj m a r z e s e n n y c h n i e j e s t s p e n i e n i e z a s t p c z e , lecz s p o n t a n i c z n a a u t o s y m b o l i z a c j a a k t u a l n e g o s t a n u p r o c e s w n i e w i a d o m y c h . P o p r z e z jego o b s e r w a c j a n a l i t y k ma na celu p o g o d z e n i e p a c j e n t a z liczcym sobie 2 m i l i o n y lat czowiekiem, ktry jest w k a d y m z n a s " . W t a k i m r o z u m i e n i u proces analityczny prowadzi ma do integracji jednostkowej psyche, c o o s i g a s i p o p r z e z z e s t r o j e n i e d a n e g o s y m b o l i c z n i e archetypowego dziedzictwa instynktw z programowaniem spoecznym i indywidualnym yciem czowieka. Ewolucyjna stratyfikacja psychiki jest bardziej widoczna we nie anieli poprzez medium wiadomego umysu. We nie psychika mwi przez obrazy i daje wyraz instynktom, ktre wywodz si z najpierwotniejszych warstw natury. Dlatego te dziki asymilacji treci niewiadomych moliwe jest zharmonizowanie aktualnego ycia wiadomoci z prawem natury, od ktrego ta ostatnia atwo moe si oddali 2 5 . S e n s p r z y t o c z o n y c h powyej w y p o w i e d z i J u n g a s k a n i a d o przyp u s z c z e n i a , i p r o c e s i n d y w i d u a c j i p o j m o w a on t a k e w k a t e g o r i a c h specyficznie neurofizjologicznych, t o j e s t j a k o i n t e g r a c j a k t y w n o c i r n y c h o r o d k w m z g u . Z d a n i e m S t e v e n s a t o podejcie z n a j d o w a o w y r a z n i e t y l k o w t e o r e t y c z n y c h u o g l n i e n i a c h , lecz t a k e a m o e przede wszystkim w t e c h n i k a c h autoanalizy, ktre J u n g poleca swoim pacjentom:

23

24 25

Ibidem, s. 269. Por. te C. G. J u n g , Rebis czyli kamie filozofw, Warszawa 1989, s. 367-368. Za: A. S t e v e n s , op. cit, s. 269. Ibidem, s. 270. 59

Wybierzcie sobie jaki sen czy inne fantastyczne wyobraenie i skoncentrujcie si na nim po prostu utrzymujc go i patrzc na. Jako punkt wyjcia moecie take wykorzysta zy nastrj. Wtedy poszukajcie, jakim zaowocuje on wyobraeniem, czy te, jakie wyobraenie najpeniej go wyraa. Koncentrujc uwag., ustalcie si na tym wyobraeniu. Sam fakt kontemplacji oywi je i ulegnie ono zmianie. Zmiany te musicie cay czas skrupulatnie odnotowywa. Odzwierciedlaj one bowiem psychiczne procesy niewiadomego ta, ktre ukazuj si w formie wyobrae utworzonych w oparciu o uwiadamiany materia pamiciowy. W ten sposb wiadomo i niewiadomo ulegaj zjednoczeniu 26 . J a k z a u w a a S t e v e n s , k l i n i c z n a i n t u i c j a J u n g a j e s t t u w zgodzie z w y n i k a m i pniejszych b a d a n a d lateralizacjhemisferyczn. Sen, f a n t a s t y c z n e w y o b r a e n i a i n a s t r o j e j a w i si j a k o funkcje p r a w e j p k u l i , n a k t r e n a k i e r o w a n e zostaj c z y n n o c i p r z y p i s y w a n e norm a l n i e lewej: k o n c e n t r a c j a , u w a g a , o d n o t o w y w a n i e z m i a n . I c h rwnoczesne symboliczne pobudzenie ma prowadzi do zjednoczenia niewiadomoci ze wiadomoci, co funkcjonalnie m o n a by i n t e r p r e t o w a j a k o s y n c h r o n i z a c j o b u p k u l ( t a k i n t e r p r e t u j e t o Rossi). P o d s u m o w u j c r o z w a a n i a J o u v e t a , Rossiego, H e n r / e g o i innych, S t e v e n s proponuje, by u z n a , e neurofizjologicznym k o r e l a t e m procesu aktywacji a r c h e t y p w j e s t integracja m z g u w zakresie jego topologii w e r t y k a l n e j i horyzontalnej. W pierwszej chodzioby o h a r m o n i z a c j gadziego oraz s t a r e g o i nowego m z g u ssakw, w drugiej o synchronizacj pkul mzgowych. Rzecz j a s n a , obydwa te procesy zachodz rwnoczenie, a ich rozrnienie ma jedynie p e w n w a r t o h e u r y s t y c z n . W t y m k o n t e k c i e a r c h e t y p y j a w i y b y si j a k o w z o r c e specyficznej i n t e g r a c j i m z g u , k t r a w p e n y m t e g o s o w a z n a c z e n i u modyfikuje osobnicze s t r a t e g i e a d a p t a c y j n e . O d p o w i a d a j c e a r c h e t y p o m s t r u k t u r y s y m b o l i c z n e byyby w w c z a s p s y c h i c z n y m i a u t o r e p r e z e n t a c j a m i z m i a n zachodzcych w mzgu. T a k r o z u m i a n y proces integracji w odn i e s i e n i u do tradycyjnych p r o c e d u r inicjacyjnych m i a b y zawsze specyficzn w a r t o , k t r a odpowiadaaby celowi danej inicjacji. I n n y m i sowy, neurofizjologiczne strojenie d a n e g o osobnika byoby zgodne z p r z e w i d z i a n d l a n i e g o s p o e c z n rol (ony, m a , wojownika, s z a m a n a itp.) i o d b y w a o b y si p r z e z a k t y w a c j a d e k w a t n e g o d l a niej m a t e r i a u a r c h e t y p o w e g o . A k t y w a c j a t a z a c h o d z i a b y r w n o c z e n i e od d o u " ( p r z e z s t r e s , d e p r y w a c j e , h i p e r s t y m u l a c j e itp.) i od gry" ( p r z e z m a -

26

Ibidem, s. 273, wyt. autora.

60

nipulacje archetypowym m a t e r i a e m symbolicznym). W odniesieniu d o g b s z e g o w y m i a r u r y t u a w inicjacyjnych S t e v e n s p i s z e z a t e m : W ujciu psychologicznym sfera sakralna odpowiada oczywicie aktywnoci psychiki filogenetycznej, podczas gdy sfera wiecka koresponduje z psychik ontogenetyczn. Dla inicjowanego numinotyczne nacechowanie symbolicznych elementw rytualnych jest pochodn odwzorowanej w nich konstelacji archetypw. Powrt do wieckiego wiata i akceptacja nowego statusu wskazuj na fakt, e po okresie konfrontacji z nieznanymi procesami archetypowymi ego przeywa ich integracj w polu indywidualnej psychiki, gdzie wystpuj one w postaci kompleksw, ktre ulegy transmutacji poprzez intensywno rytualnego dowiadczenia 27 .

3. A R C H E T Y P Y J A K O ATRAKTORY
Nieco o d m i e n n e , acz k o m p l e m e n t a r n e p o j m o w a n i e a r c h e t y p w przynosz r o z w a a n i a v a n E e n w y k a . J u n g o w s k ide procesu indyw i d u a c j i p r b u j e on r o z u m i e w k a t e g o r i a c h t e o r i i c h a o s u i d y n a m i k i nielinearnej. Jego z d a n i e m relacje pomidzy wiadomoci i niewiad o m o c i m o n a w y r a a m o d e l e m w z a j e m n e j inhibicji d w c h oscylacyjnie s p r z o n y c h s y s t e m w d y n a m i c z n y c h . S p r z e n i e t o m o n a p r z y k a d o w o o p i s a r w n a n i e m y(1 -y) d l a y b d c e g o u a m k i e m . G d y n a p i c i e p o m i d z y w i a d o m o c i i n i e w i a d o m o c i osiga p e w i e n p u n k t k r y t y c z n y , dochodzi d o w t a r g n i c i a s t a n w c h a o t y c z n y c h , k t r e p r z e j a w i a j si p r z e z bifurkacj, t o j e s t d o r o z a m u p i e r w o t n e j d y n a m i k i i p o w s t a n i a dwch d y n a m i k z o d m i e n n y m i c h a r a k t e r y s t y k a m i . Dalsza bifurkacja n a kolejne s u b d y n a m i k i m a c h a r a k t e r procesu n a r a s t a j c e g o k a s k a d o w o (period-doubling cascades) i p r o w a d z i do s t a n u cakowitego chaosu, ktry na planie fenomenalnym przejawia si j a k o n i e z d o l n o w i a d o m o c i d o r n i c o w a n i a . J e l i p r o c e s o w i t e m u z e z w a l a si n a d a l s z e t r w a n i e , m o g u j a w n i si s a m o o r g a n i z u j c e t e n d e n c j e c h a o s u p s y c h i c z n e g o . M a n i f e s t u j si o n e w p o s t a c i o k r e l o n y c h wzorcw l u b symboli, s t a n o w i c y c h w y r a z s t r u k t u r y z u j cego o d d z i a y w a n i a a t r a k t o r w d a n y c h s t a n w , k t r e z u w a g i n a n i e p o w t a r z a l n o w a s n e g o efektu zyskay m i a n o dziwnych a t r a k t o r w (strange attractors). W t y m s e n s i e a r c h e t y p y w ujciu v a n E e n w y k a

27

Ibidem, s. 151, wyt. T. S. 61

byyby o r g a n i z a t o r a m i f i n a l n y c h konfiguracji p a r a m e t r w sterujcych p r z e b i e g i e m d a n e j d y n a m i k i p s y c h i c z n e j , czyli w a n i e d z i w n y m i a t r a k t o r a m i . W a r u n k i e m ich p o b u d z e n i a j e s t j e d n a k z a w i e s z e n i e s t r u k t u r y z u j c e j funkcji ego28. N a t l e p o w y s z y c h oglnych s f o r m u o w a v a n E e n w y k p r b u j e bliej d o o k r e l i zwizek, k t r y z a c h o d z i p o m i d z y a r c h e t y p e m i symb o l e m . W y c h o d z i o d i n t e r p r e t a c j i J u n g o w s k i e g o ujcia p r o c e s w m o tywacji. D l a J u n g a p o d s t a w m o t y w u j c e g o d z i a a n i a o b i e k t w czy s t a n w r z e c z y b y a ich specyficzna w a r t o (W), k t r v a n E e n w y k pojmuje z a n i m j a k o z a l e n d o a r c h e t y p o w e g o n a c e c h o w a n i a (A) d a n e g o p r z e d m i o t u o r a z jego e n e r g e t y c z n e g o o b s a d z e n i a (E). A z a t e m :

W=A + E
S y m b o l (S) j a k o s p e c y f i c z n y w y z w a l a c z p r o c e s w m o t y w a c y j n y c h m o n a wic p o j m o w a j a k o obiekt, k t r y czy w sobie w a r t o (W) o r a z p e w i e n e l e m e n t p r z e d s t a w i e n i o w y (P). A z a t e m :

S = W+P
p r z y czym e l e m e n t p r z e d s t a w i e n i o w y j e s t z a w s z e j a k i m zoen i e m f o r m y (F) o r a z t r e c i (T). W z w i z k u z t y m :

P = F +T
R o z s z e r z a j c z a t e m definicj s y m b o l u , m o n a powiedzie, e j e s t o n pochodn nacechowania archetypowego i obsadzenia energetycznego poczonych z treci i form jakiego przedstawienia:

S=A+E+F+T
J a k z a u w a a v a n E e n w y k , tego r o d z a j u definicja w y r a n i e pokazuje, e tre danego symbolu, k t r a przewanie bywa gwnym p r z e d m i o t e m k l a s y c z n y c h a n a l i z symbolologicznych, j e s t j e d y n i e jedn y m z jego czterech istotnych skadnikw. Zarazem j e d n a k v a n Eenw y k w s k a z u j e n a fakt, e w k o n t e k c i e a n a l i z J u n g a a r c h e t y p o w i p r z y p a d a z d e c y d o w a n i e w i k s z a rola n i bycie t y l k o j e d n y m z czter e c h k o m p o n e n t w symbolicznej s t r u k t u r y . J a k w y n i k a z t y c h a n a l i z , a r c h e t y p b y b y p o p r z e z swoje pole raczej c z y n n i k i e m w specyficzny
28

J. R. van E en wyk, Archetypes: the strange attractors of the psyche, Journal of Analytical Psychology" 36/1991, s. 1-25.

62

sposb k w a n t y f i k u j c y m e n e r g i z w i z a n z d a n y m s y m b o l e m , m a t r y c u j c y m jego form i r o z s t r z y g a j c y m o doborze n a j a d e k w a t n i e j szej t r e c i . V a n E e n w y k s u g e r u j e z a t e m , e w y r a o n a quasi m a t e m a t y c z n i e p o w y s z a definicja s y m b o l u p o w i n n a m i e r a c z e j p o s t a nastpujc:

W p o w y s z y m ujciu p r o c e s symbolizacji b y b y w p r o s t p r o p o r c j o n a l n i e z a l e n y od s t o p n i a formalizacji (F), iloci k o d o w a n e j i n f o r m a c j i (T) o r a z iloci z w i z a n e j e n e r g i i i o d w r o t n i e p r o p o r c j o n a l n y do s t o p n i a a r c h e t y p o w e g o n a c e c h o w a n i a (A). M w i c s o w a m i v a n E e n w y k a : i m w i k s z y licznik, t y m b a r d z i e j u w i a d a m i a n y j e s t p r o c e s symbolizacji; i m w i k s z y m i a n o w n i k , t y m w i k s z a d o m i n a c j a sfery niewiadomej29. Przeksztacajc powysz formu dla archetypu, otrzymujemy:

c o m o n a z i n t e r p r e t o w a w t e n s p o s b , e a r c h e t y p w y r a a si w s t o s u n k u energii zwizanej z d a n y m u k a d e m formalno-treciowym do s t o p n i a symbolicznego zaporedniczenia. Im wyszy u d z i a tego ostatniego, tym mniejsza warto nacechowania nie u w i a d a m i a n y m i czynnikami archetypowymi. Wyraajc to samo kategoriami bardziej p s y c h o d y n a m i c z n y m i : i m s a b s z e p r o c e s y m e d i u j c e j symbolizacji, t y m w i k s z e j e s t p r a w d o p o d o b i e s t w o u t o s a m i e n i a si z m a t e r i a e m n i e u w i a d a m i a n y m i w y n i k a j c y c h z t e g o k o n s e k w e n c j i (inflacja ego, d e k o m p r e s j a , r o z p a d osobowoci i t d . ) . W t a k i e j p o s t a c i p i k n i e d o c h o d z i do gosu w s z e c h o b e c n a w dziele J u n g a m y l , e s y m b o l e to r e g u l a t o r y d y s t a n s u i bliskoci p o m i d z y p r o c e s a m i n i e w i a d o m y m i i w i a d o m o c i . W a r t o r w n i e p r z y p o m n i e , i z g o d n i e z j e g o pogld e m ich rzeczywiste znaczenie m u s i pozosta n i e z n a n e : Treci o charakterze archetypowym s manifestacjami procesw zachodzcych w niewiadomoci kolektywnej. W zwizku z tym nie odnosz si do niczego, co

29

J. R. van E e n w y k , Archetypes and strange attractors. The chaotic world of symbols, Toronto 1997, s. 180-181. 63

jest lub byo kiedy treci wiadomoci, lecz z istoty swej wymykaj si uwiadomieniu. Z punktu widzenia finalnej analizy nie moemy powiedzie, do czego si one odnosz. Kada interpretacja z koniecznoci pozostaje gdybaniem 3 0 . J e d n a k e n a g r u n c i e psychologii a n a l i t y c z n e j g d y b a n i e " t o m a zasadnicze znaczenie.

4. ARCHETYPY JAKO STRUKTURY


NEUROGNOSTYCZNE
P r b i n t e r p r e t a c j i pojcia a r c h e t y p u z p u n k t u w i d z e n i a n i e k t r y c h koncepcji w s p c z e s n e j fizyki o r a z w o p a r c i u o z a o e n i a s t r u k t u r a l i z m u b i o g e n e t y c z n e g o podj r w n i e j e d e n z g o r c y c h ordown i k w i p r z e d s t a w i c i e l i t e g o k i e r u n k u , C h a r l e s L a u g h l i n . J e g o zdan i e m t e o r i a a r c h e t y p w J u n g a z n a j d z i e p e n i e j s z y w y r a z , j e l i zostanie przeformuowana w kategoriach biogenetycznego modelu struk t u r n e u r o g n o s t y c z n y c h i p o c z o n a z i d e a m i fizyki p r n i . W t e o r i i s t r u k t u r n e u r o g n o s t y c z n y c h (w skrcie: n e u r o g n o z i e ) s t r u k t u r a l i c i b i o g e n e t y c z n i obieraj z a p u n k t wyjcia r o z r n i e n i e p o m i d z y r o d o w i s k i e m k o g n i t y w n y m {cognized environment) i rod o w i s k i e m o p e r a c y j n y m {operational environment), k t r e po r a z pierw s z y z a p r o p o n o w a n e z o s t a o p r z e z e k o l o g a religii R o y a R a p p a p o r t a 3 1 . Ten ostatni pisa: [...] w studiach ekologicznych istotne s dwa modele rodowiska, ktre okrelam mianem operacyjnego" i kognitywnego". Model operacyjny to ten, ktry konstruuje antropolog posugujcy si obserwacj i pomiarem empirycznych obiektw zdarze i relacji. Przyjmuje on, e model ten dla celw analitycznych reprezentuje fizyczny wiat studiowanej grupy. [...] Model kognitywny jest modelem rodowiska takiego, jakim przedstawiaj je sobie ludzie, ktrzy w nim dziaaj. Te dwa modele pokrywaj si czciowo, lecz nie s identyczne. Cho wiele elementw fizycznego wiata bdzie reprezentowane w obydwu modelach, to jednak w modelu

30 31

Ibidem, s. 116, wyt. T. S. R. A. R a p p a p o r t , Pigs for the ancestors, New Haven 1984, s. 237-242. Jest to drugie, poszerzone wydanie. Pierwsze ukazao si w 1968 roku i uchodzi za programowe dzieo dyscypliny okrelanej mianem ekologii religii. W lady Rappaporta czciowo poda w ostatnich pracach G. Reichel-Dolmatoff (zob. np. t e g o , The forest within, London 1996, s. 25-31).

64

operacyjnym wystpi prawdopodobnie'elementy materialne w rodzaju zarazkw czy bakterii, ktre oddziauj na zachowanie czonkw danej grupy, lecz ktrych nie s oni wiadomi. Na odwrt, model kognitywny moe zawiera elementy w rodzaju duchw czy innych nadnaturalnych istot, ktrych istnienia nie da si wykaza metodami empirycznymi 3 2 . W r o z u m i e n i u L a u g h l i n a w y t w a r z a n i e i rozwj t a k p o j m o w a n y c h m o d e l i k o g n i t y w n y c h r o d o w i s k a j e s t z a s a d n i c z funkcj w y s z y c h p r o c e s w mzgowych. r o d o w i s k o k o g n i t y w n e byoby z a t e m ogem neurofizjologicznych m o d e l i , k t r e m e d i u j p o m i d z y d o w i a d c z e n i a m i d a n e g o o s o b n i k a o r a z jego o r g a n i z m e m i w i a t e m z e w n t r z n y m . T e o s t a t n i e m o g by n a u k o w o u j m o w a n e w k a t e g o r i a c h m o d e l i oper a c y j n y c h . Biologiczna funkcja m o d e l i k o g n i t y w n y c h p o l e g a n a a d a p tacji j e d n o s t k i do rzeczywistoci r o d o w i s k a operacyjnego, co dokon u j e si p r z e z w y t w o r z e n i e relacji i z o m o r f i z m u p o m i d z y w i a t e m d o w i a d c z e n i a i rzeczywistoci. N a w i z u j c do koncepcji psychologii analitycznej, Laughlin stwierdza: Wszystkie neurofizjologiczne modele tworzce rodowisko kognitywne rozwijaj si z modeli wrodzonych. Pierwotnie wystpuj one w charakterze genetycznie zdeterminowanych struktur neuronowych, ktre ksztatuj dowiadczenie czowieka w okresie podowym i dziecicym. Te wrodzone modele okrelamy mianem struktur neurognostycznych, neurognostycznych modeli czy, w skrcie, neurognozy. [...] Struktury neurognostyczne odpowiadaj archetypom Junga. Warto pamita, e mimo caej uwagi, jak powici on w swych pismach dramatycznym archetypowym wyobraeniom, Jung by w istocie cay czas przekonany o tym, e istnieje tyle archetypw, ile istnieje gatunkowo zdeterminowanych wzorcw percepcji [...]. Uwagi Junga dotyczce zasadniczej niepoznawalnoci archetypw stosuj si rwnie do struktur neurognostycznych w naszym rozumieniu. Gdy mwimy o ich funkcjonowaniu i zwizanym z tym wytwarzaniu indywidualnych dowiadcze i dziaa niewiadomych, posugujemy si terminem neurognozy. [...] Neurognoza obejmuje inicjaln organizacj i funkcjonowanie modeli neuronowych oraz genetycznie przekazywany proces ich rozwoju, szczeglnie we wczesnym okresie ycia. Potnym wpywom procesw neurognostycznych podlega przede wszystkim cay przebiegego, co Jung okreli mianem indywiduacji 33 W ujciu s t r u k t u r a l i z m u biogenetycznego (i n i e do k o c a w zgodzie z J u n g i e m ) p r o c e s a r c h e t y p o w y p o d l e g a ewolucyjnym p r z e m i a n o m

32 33

R. A. R a p p a p o r t , op. cit, s. 237-238, wyt. T. S. Ch. D. L a u g h l i n , Archetypes, neurognosis and the quantum sea, Journal of Scientific Exploration", 10/1996, s. 385-386, wyt. T. S. 65

r w n o l e g y m do postpujcej encefalizacji i p r z e k s z t a c e wzorcw ycia s p o e c z n e g o . C a y c z a s u l e g a o n j e d n a k d o m i n u j c e j d e t e r m i nacji g e n e t y c z n e j , wobec k t r e j z r n i c o w a n i e osobnicze, s p o e c z n e czy k u l t u r o w e j a w i si j a k o p o w i e r z c h n i o w a t r a n s f o r m a c j a u n i w e r s a l n e g o p o z i o m u n e u r o g n o s t y c z n e g o , k t r y operuje p o p r z e z l u d z k o n t o g e n e z . L a u g h l i n silnie p o d k r e l a , e poziom t e n m a c h a r a k t e r transcendentalny: Niebywale istotny jest akcent pooony na warto przystosowawcz. Czynimy bowiem zasadnicze zaoenie, e rodowisko operacyjne ma charakter transcendentalny w odniesieniu do jednostkowych czy grupowych moliwoci jego poznania. Inaczej mwic, rodowisko kognitywne jest systemem wiedzy na temat rodowiska operacyjnego, za na temat tego ostatniego zawsze mona wiedzie wicej, ni si wie. rodowisko kognitywne modeluje rodowisko operacyjne w sposb adaptacyjnie izomorficzny, zawsze jednak w obrbie tego modelowania wiedza bdzie podlega pewnym ograniczeniom, istnie bdzie jaka sfera niepewnoci. Moe ona wynika z granic naoonych przez oddalenie przestrzenne, stopie zoonoci czy zdolno do oceny relacji czasowych i przyczynowych. Tego rodzaju odczucie transcendencji dochodzi do gosu w podkrelaniu przez Junga faktu, e archetypy zawsze przekraczaj swoj aktualn ekspresj. [...] organizm za jest czci indywidualnego rodowiska operacyjnego i nonikiem neurognostycznych struktur (archetypw). Zatem pozostaj one zawsze elementem transcendujcym indywidualn wiadomo 34 . Z d a n i e m L a u g h l i n a z a s a d n i c z y m p r o b l e m e m J u n g a byo z n a l e z i e n i e r o d k w , k t r y m i m g b y w y r a z i fakt, e a r c h e t y p y z j e d n e j s t r o n y cakowicie p r z e k r a c z a j poziom i n d y w i d u a l n e j p s y c h i k i czy n a w e t m z g u , z d r u g i e j z a s t a n o w i ich n a j g b s z y r d z e . W d z i e a c h s z w a j c a r s k i e g o p s y c h o l o g a p a r a d o k s t e n p r z y b i e r a najczciej klasyczny k s z t a t d u a l i z m u d u c h a i m a t e r i i , p r z y czym a r c h e t y p y m i a y by e l e m e n t e m m e d i u j c y m i w z w i z k u z t y m c z c y m w sobie cechy o b y d w u d z i e d z i n . J u n g p r z e c z u w a , e w s f o r m u o w a n i u t e g o p r o b l e m u i s t o t n e mog by idee nowej fizyki. Zyskao to w y r a z w p o s t a c i w s p p r a c y z P a u l i m . Zaowocowaa o n a n a w e t wspln ksik, w k t rej J u n g p r z e d s t a w i swoj koncepcj a k a u z a l n e j z a s a d y s y n c h r o n i c z noci. J e d n a k e u t r z y m u j e L a u g h l i n k o p e n h a s k a w y k a d n i a t e o r i i k w a n t w , k t r e j j e d n y m z t w r c w by w a n i e P a u l i , n i e wys t a r c z y a J u n g o w i d o p r z e k r o c z e n i a p o w y s z e g o d u a l i s t y c z n e g o ujcia

34

Ibidem, s. 387.

66

k w e s t i i a r c h e t y p w , z a d o i n n e j i n t e r p r e t a c j i n i e m g o n m i e jeszcze d o s t p u . N a g r u n c i e i n t e r p r e t a c j i k o p e n h a s k i e j oczywiste byo, e r o z p a t r y w a n i e w i a t a na poziomie obiektw m u s i oznacza statystyczn eliminacj r e l e w a n t n y c h zdarze z poziomu kwantowego. Sytuacja t a p o c i g a a z a sob u s a n k c j o n o w a n i e r a d y k a l n e g o r o z d z i a u p o m i dzy w i a t e m d o w i a d c z e n i a i rzeczywistoci. L a u g h l i n z a u w a a , e t a k i s t a n r z e c z y by s p r z e c z n y z a r w n o z k o n t e m p l a t y w n y m c h a r a k t e r e m J u n g a , j a k i z obrazem wiata pyncym z innych tradycji k u l t u r o w y c h . J a k o p r z y k a d t a k i e g o o b r a z u , w k t r y m p r z e p a pom i d z y d o w i a d c z e n i e m i rzeczywistoci z a s t p u j e i d e a k o n t i n u u m s t a n w o rnych stopniach subtelnoci, Laughlin przytacza tradycj m e d y t a c y j n b u d d y z m u mahayany. W jej ujciu p r z y z a s t o s o w a n i u o d p o w i e d n i c h p r a k t y k k a d e m u d a n a j e s t moliwo p r z e j c i a o d rzeczywistoci c o d z i e n n e j , k t r a o b e c n a j e s t p o p r z e z d o w i a d c z e n i e f o r m y ( s t a n rupa), p r z e z p r z e k r a c z a j c percepcj formy m e d y t a c j n a d e n e r g i a m i d o w i a d c z e n i a ( s t a n arupa) a d o n a j i s t o t n i e j s z e g o s t a n u k o n t e m p l a c j i P u s t k i {unyata). W rozumieniu kanadyjskiego antropologa Jungowski problem o n t o l o g i c z n e g o s t a t u s u a r c h e t y p w znajduje moliwo l e p s z e g o pos t a w i e n i a n a t l e n i e k t r y c h koncepcji nowszej fizyki k w a n t w , k t r e z d e c y d o w a n i e p r z e k r a c z a j i n t e r p r e t a c j e szkoy k o p e n h a s k i e j 3 5 . L a u g h l i n w s k a z u j e p r z e d e w s z y s t k i m n a p r a c e a m e r y k a s k i e g o fizyka i teoretyka prni H a r o l d a Putthoffa. Ten ostatni utrzymuje, e: W wietle obecnych pogldw pusta przestrze, ewentualnie vacuum, nigdy nie jest pozbawiona czsteczek czy pl, lecz raczej jest siedzib nieustannego procesu potencjalnego tworzenia par czsteczek i ich anihilacji. W rwnej mierze stanowi ona tak zwany zerowy punkt fluktuacji tego rodzaju pl, jakim jest pole elektromagnetyczne. Efekty fluktuacji vacuum, ktrym pierwotnie przypisywano znaczenie tylko w odniesieniu do ezoterycznej problematyki ograniczonych korekt procesu emisji atomowej, obecnie odgrywaj zasadnicz rol w rozumieniu szeregu zjawisk mogcych by take przedmiotem zainteresowania technologw 36 .

35 36

Ibidem, s. 389. Ibidem, s. 390, wyt. T. S. 67

L a u g h l i n z a u w a a , e w s p o m n i a n a t e o r i a p r z e n i k a j c e g o wszech w i a t m o r z a " o z e r o w y m p u n k c i e e n e r g i i (inaczej o k r e l a n e g o j a k o m o r z e k w a n t w " czy p o p r o s t u morze") w z b u d z i a w i e l k i e z a i n t e r e s o w a n i e b a d a c z y m z g u i w i a d o m o c i (Eccles, P e n r o s e , Lockwood, S t a p p i i n . ) , p o b u d z a j c ich d o d o c i e k a n a d z w i z k a m i z a c h o d z c y m i p o m i d z y n e u r o k o g n i t y w n y m i p r o c e s a m i l e c y m i u p o d s t a w psychiki i d y n a m i k k w a n t o w e g o plenum. Z t e o r e t y c z n y c h pozycji s t r u k t u r a l i z m u biogenetycznego wysuwa on przypuszczenie, e postulowane przez t teori: [...] procesy neurognostyczne zachodz nie tylko na poziomie organizacji komrek nerwowych w sieci neuronowe, lecz take na poziomie kwantowym, gdzie oddziauj na morze kwantowe i podlegaj oddziaywaniu zachodzcych w nim wydarze. W pewnym sensie sieci neuronowe s przygotowane [...] do dziaania w charakterze systemw, ktre dokonuj transdukcji wzorcw aktywnoci kwantowego morza. Transformacje aktywnoci neuronw mog powodowa przeksztacenia w strukturze morza i na odwrt. Lokalna przyczynowo wynikajca z biochemicznego wspdziaania komrek nerwowych moe ulec przemianie w alokaln przyczynowo, ktrej podstaw bdzie biofizyczne oddziaywanie pomidzy komrkami i morzem 3 7 . L a u g h l i n odwouje si d o b a d a m a j c y c h n a celu d o k a d n i e j s z e o k r e l e n i e relacji p o m i d z y p o z i o m e m k o m r k o w y m i k w a n t o w y m . W t y m k o n t e k c i e u w a a on, e m a t e r i a u p o s z l a k o w e g o d o s t a r c z a j m.in.: teoria efektu tunelowego zwizanego z r u c h e m e l e k t r o n u w synapsie; teoria koherencji pomidzy m e m b r a n a m i komrkowymi i sabymi zewntrznymi polami elektromagnetycznymi; t e o r i a p r o p a g a c j i solitonowej; t e o r i a emisji biofotonw. Na najgbszym poziomie tego rodzaju zjawiska pokrywayby si z zasadnicz dla s t r u k t u r a l i z m u biogenetycznego ide procesu homeom o r f o g e n e t y c z n e g o (inaczej o k r e l a n e g o m i a n e m i n t e r p e n e t r a c j i " ) , z g o d n i e z k t r p r o c e s y m o r f o g e n e t y c z n e w o b r b i e j e d n e g o subsys t e m u somatycznego mog powodowa analogiczne procesy w obrbie i n n e g o s u b s y s t e m u , lecz p r z y t y l k o czciowym z a c h o w a n i u ich wza-

37

Ibidem, s. 390, wyt. T. S.

68

j e m n e g o izomorfizmu. Przy zaoeniu, e w proces t a k i u w i k a n y j e s t s y s t e m n e u r o k o g n i t y w n y ( a k i e d y n i e j e s t ? ) , m o w a m u s i by wic t a k e o morfogenezie typu symbolicznego zjawisku p o d s t a w o w y m dla wszelkiego opisu procesw symbolizacji38. P o d s u m o w u j c swoje r o z w a a n i a , L a u g h l i n s t w i e r d z a : Archetyp istnieje na przeciciu ducha i materii. Na drodze bada naukowych zaczynamy obecnie pojmowa, jak tego rodzaju przecicie jest w ogle moliwe, przy zaoeniu, e przez ducha" rozumie bdziemy porzdek kwantowego morza. Dowiadczenie ludzkie jawi si jako zaporedniczona przez neurognoz lokalna manifestacja porzdku uniwersalnego i transcendentalnego. Sama neurognoza za to dokadnie lokalne wcielenie struktury morza, ktra jest rwnie struktur non wiadomoci 39 . S a m b d c w z e r o w y m p u n k c i e k o m p e t e n c j i , jeli chodzi o ocen fizykalnej czy t e m o e p a r a f i z y k a l n e j czci a r g u m e n t a c j i a u t o r a , p o z w o l i e m sobie n a o b s z e r n i e j s z e p o t r a k t o w a n i e j e g o koncepcji, gdy w sposb dobitny u k a z u j e ona, na j a k i m poziomie mog toczy si i tocz d y s k u s j e w o k J u n g o w s k i e j koncepcji a r c h e t y p o w y c h p o d s t a w p r o c e s w s y m b o l i z a c j i 4 0 . Cho d o c i e k a n i a L a u g h l i n a m o g r a z i z b y t o p t y m i s t y c z n y m e k l e k t y z m e m , t r u d n o odmwi gbokiej miaoci i swoistego p i k n a u y w a n y m przez niego metaforom. W a r t o rwnie z a u w a y , e i d e a r o d o w i s k a k o g n i t y w n e g o j a k o ogu neurofizjologicznych m o d e l i , k t r e m e d i u j p o m i d z y d o w i a d c z e n i a m i d a n e g o

38 Wykad koncepcji homeomorfogenezy przynosi ostatni z manifestw szkoy strukturalizmu biogenetycznego. Zob. Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , E. G. d ' A q u i l i , Brain, symbol and experience. Toward a neurophenomenology of human consciousness, New York 1992, s. 192-193. Swoj drog teoria ta od wielu lat jest obiegow monet w psychoneuroimmunologii, a jej peny psychobiologiczny wykad w postaci teorii transdukcji informacji zawiera ju praca ucznia Ericksona, Rossiego. Zob. E. L. R o s s i , The psychobiology of the mind-body healing. New concepts of therapeutic hypnosis, b. m. w., 1986; polski przekad: Hipnoterapia, Pozna 1995. O dziwo, strukturalici biogenetyczni nie wspominaj rwnie nigdzie, e idea homeomorfogenezy znalaza swj cakowicie dojrzay wyraz w prawie przystosowania wzajemnego (lex adaptationis correlativae), sformuowanym przez Haeckla w 1906 roku. Zob. E. H a e c k e l , Zasady morfologii oglnej, Warszawa 1960, s. 291. 39 Ch. D. L a u g h l i n , op. cit, s. 395. 40 Odnonie do krytyki kwantowych" interpretacji wiadomoci zob. W. H. C a l v i n , Jak myli mzg, Warszawa 1997, s. 185-186, 206. 69

o s o b n i k a a rzeczywistoci, znajduje m o c n e p o t w i e r d z e n i e w s y m u lacyjnych e k s p e r y m e n t a c h z s i e c i a m i n e u r o n o w y m i p r a c u j c y m i wed u g z a s a d y p r z e t w a r z a n i a r w n o l e g e g o {parallel distributed processing). J a k p o k a z u j te b a d a n i a , w s i e c i a c h o t r z e c h co n a j m n i e j w a r s t w a c h {input, output i sie p o r e d n i a ) g e n e r a l i z u j c e r e p r e z e n tacje p o w s t a j s p o n t a n i c z n i e j a k o uboczny efekt" p r o c e s u u c z e n i a 4 1 . S o n e w w c z a s n i e o d c z n cech sieciowego s y s t e m u . W t y m s e n s i e s y m b o l i z a c j a j a k o szczeglny p r z y p a d e k w y t w o r z e n i a w a r s t w y r e p r e z e n t a c j i j e s t i m m a n e n t n cech sieci. C o wicej, s y m u l a c j e McClell a n d a i P l u n k e t t a u d o w o d n i y , e pod t y m w z g l d e m d y n a m i k a p r o cesw u c z e n i a sieci pokrywa si z prawidowociami procesw asymilacji i a k o m o d a c j i o p i s a n y m i p r z e z P i a g e t a 4 2 . G o d n e t o szczeglnej u w a g i , gdy w p e w n y m s e n s i e d o c i e k a n i a b a d a c z y z w i z a n y c h z n u r t e m s t r u k t u r a l i z m u biogenetycznego stanowi prb poczenia dorobku d w c h w i e l k i c h s z w a j c a r s k i c h psychologw.

41 42

Za: M. S p i t z er, op. cit, s. 129-132. Ibidem, s. 211-214.

70

IV PSYCHOLOGICZNE TEORIE SYMBOLIZACJI II


I n t e r e s u j c e obserwacje zjawisk z w i z a n y c h z p r o c e s a m i symbolizacji p o c z y n i o n o r w n i e p r z y okazji b a d a n a d percepcj p o d p r o gow. D o c i e k a n i a z w i z a n e z n i e u w i a d a m i a n y m p o s t r z e g a n i e m maj dug tradycj od D e m o k r y t a przez P l a t o n a , Arystotelesa po M o n t a i g n e ' a , L e i b n i z a , M y e r s a i w s p c z e s n y c h psychologw ( P o e t z l , F i s h e r , Dixon, S h e r w i n , E r d e l y i i in.), lecz n i e miejsce t u n a ich o m a w i a n i e 1 . Najoglniej rzecz u j m u j c , t e o r e t y c y percepcji p o d p r o gowej p r z y j m u j z a o e n i e , e p s y c h i k a c z o w i e k a j e s t w s t a n i e odbiera i przetwarza informacje oraz r e a g o w a na nie bez ich odpowiedniego uwiadomienia i procesu tego nie da si z r e d u k o w a d o idei c z s t k o w y c h s y g n a w czy u z n a z a poc h o d n b d u w m e t o d o l o g i i b a d a 2 . P r z y j m u j e si n a s t p u j c e k r y t e r i a w y s t p o w a n i a percepcji p o d p r o g o w e j : 1 . j e d n o s t k a j e s t n i e w i a d o m a f a k t u , e r e a g u j e n a bodziec zewntrzny;

Krtkie przedstawienie filozoficznych pogldw na temat subcepcji podaje N. F. D i x o n , Subliminal perception. The nature of controversy, London 1971, s. 1-10. Kwesti efektu Poetzla oraz jego znaczenia dla teorii symbolizacji i omawiam za Dixonem. Nader zwize omwienie kontrowersji zwizanych z tym zagadnieniem podaje H. J. G r z e g o o w s k a - K l a r k o w s k a , op. cit., Warszawa 1986, s. 110-124. Swoj drog dziwne, e autorka tej skdind znakomitej monografii, omawiajc w rozdziale o obronnoci percepcyjnej krytyk subcepcji przedstawion przez Eriksena, w ogle nie uwzgldnia druzgoczcej analizy jego bada, przedstawionej przez Dixona w jego przytoczonej powyej zasadniczej monografii, cho wczesne badania Dixona zostay przez ni uwzgldnione i zyskay jej pozytywn ocen. 71

2 . z a c h o d z c a r e a k c j a j e d n o s t k i j e s t w y n i k i e m symbolicznej t r a n s f o r m a c j i i r n i si od t e j , k t r a w y s t p i a b y , gdyby d a n y bodziec by p r e z e n t o w a n y n a d p r o g o w o ; 3 . bodziec j e s t p r e z e n t o w a n y poniej p r o g u w i a d o m o c i , t o znaczy, w d a n y m czasie p r g w i a d o m o c i m u s i by w y s z y n i p r g p o b u d z e n i a . P r z y z a o e n i u za, e poziom w i a d o m o c i j e s t funkcj s t o s u n k u sygnau do s z u m u , percepcja s u b l i m i n a l n a moe zachodzi b d t o p r z e z r e d u k c j e i n t e n s y w n o c i s y g n a u , b d t e p r z e z podniesienie poziomu szumu3.

1. S Y M B O L I Z A C J A I P E R C E P C J A P O D P R O G O W A
W kontekcie w s p o m n i a n e g o w p u n k c i e d r u g i m p r o c e s u symbolicznej transformacji szczeglne znaczenie wydaje si mie j e d n o z n a j d z i w n i e j s z y c h zjawisk z a o b s e r w o w a n y c h p r z e z b a d a c z y percepcji podp r o g o w e j , k t r e o d n a z w i s k a jego odkrywcy, a u s t r i a c k i e g o neurofizjologa i p s y c h i a t r y , o k r e l a n e j e s t m i a n e m efektu P o e t z l a " . P o r a z p i e r w s z y P o e t z l p r z e d s t a w i w y n i k i swoich obserwacji n a z e b r a n i u T o w a r z y s t w a P s y c h o a n a l i t y c z n e g o w W i e d n i u w 1917 r o k u , c o z a o w o c o w a o e n t u z j a s t y c z n ocen j e g o b a d a , w y r a o n p r z e z F r e u d a w z r e w i d o w a n y m w y d a n i u Traumdeutung, k t r e opublikow a n o d w a l a t a pniej. T e o r e t y c z n y m p u n k t e m wyjcia byy dla P o e t z l a w y n i k i obserwacji H e l m h o l t z a , k t r y z a u w a y , e bodce w z r o k o w e , n i e u w i a d a m i a n e w czasie o r y g i n a l n e j p r e z e n t a c j i , m a j t e n d e n c j d o p o j a w i a n i a si w w y o b r a e n i a c h n a s t p c z y c h l u b , j a k zaobserwowali U r b a n t s c h i t s c h i Purkinje, w nastpujcych wyobraeniach hipnagogicznych i obrazach ejdetycznych. Poetzl prowadzi w a s n e b a d a n i a n a d w p y w e m u s z k o d z e potylicznej k o r y w z r o k o w e j n a funkcj a b s t r a h o w a n i a i z a o b s e r w o w a , i e f e k t e m t y c h u s z k o d z e s s t a n y analogiczne do opisywanych przez w s p o m n i a n y c h badaczy. P o t w i e r d z i o si t o t a k e w w y p a d k u h a l u c y n o z y alkoholowej j e d n e g o z p a c j e n t w , u k t r e g o bodce w z r o k o w e , n i e u w i a d a m i a n e w t r a k c i e p r e z e n t a c j i , s t a y si n a s t p n i e t r e c i j e g o h a l u c y n a c j i . W z w i z k u z t y m P o e t z l a z a i n t e r e s o w a o p y t a n i e o w p y w bodcw p o d p r o g o w y c h

N. F. D i x o n , op. cit., s. 105.

72

n a m a r z e n i a s e n n e . W celu u d z i e l e n i a n a n i e o d p o w i e d z i p r z e p r o w a dzi s e r i e k s p e r y m e n t w z o s o b a m i z d r o w y m i , k t r y m p o d p r o g o w o (czas ekspozycji t a c h i t o s k o p o w e j 1/100 sek.) e k s p o n o w a o b r a z y , p r o szc j e pniej o o p i s a n i e z a p a m i t a n e j t r e c i n a s t p u j c y c h p o t e m s n w . R e z u l t a t e m t y c h e k s p e r y m e n t w byo s t w i e r d z e n i e , e u b a d a n y c h osb p r e z e n t o w a n e p o d p r o g o w o o b r a z y s t a w a y si t r e c i m a r z e sennych, ktre n a s t p o w a y w jaki czas potem. Co istotne, w s n a c h t y c h n i e p o j a w i a y si t e czci e k s p o n o w a n y c h o b r a z w , k t r e b a d a n y m osobom u d a o si d o s t r z e c w t r a k c i e p r e z e n t a c j i , o co t u po jej z a k o c z e n i u byy p y t a n e i p r o s z o n e o o d p o w i e d w f o r m i e r y s u n k u lecz t y l k o t e , k t r e n i e pojawiy si w p i e r w o t n y c h s p r a wozdaniach. Ten stan rzeczy Poetzl nazwa m i a n e m p r a w a wy c z n o c i (law of exclusion), z g o d n i e z k t r y m p o d p r o g o w a a k t y wacja marze sennych zachodzia tylko poprzez subliminaln cz bodca, nigdy za przez jego cz supraliminaln. Z d a n i e m P o e t z l a z a p o w y s z y z d u m i e w a j c y s t a n r z e c z odpow i a d a y trzy czynniki. Pierwszy z nich s e n s o r y c z n y wyraa si w i d e i u k r y t e j s t r u k t u r y , k t r a u l e g a a p r o j e k c y j n e m u w y o d r b nieniu z ta tworzonego przez figuratywne elementy danego obrazu. O d p o w i a d a o to dysocjacji p s y c h i k i o r a z f r a g m e n t a c j i o b r a z u i specyficznej inhibicji p r z e z i n t e r f e r e n c j . W jej w y n i k u t a k n a r z u c o n a f o r m a w i z a a ze sob pole w i a d o m o c i i w y p y c h a a z niej j a k o n i e r e l e w a n t n e e l e m e n t y t a , k t r e z e p c h n i t e w pole n i e w i a d o m o c i z a c z y n a y w i e w a s n y ywot. P o b u d z a y o n e p o l e n i e w i a d o m o c i i u l e g a y z a r a z e m j e g o t r a n s f o r m u j c e m u o d d z i a y w a n i u . W kocow y m efekcie, p r z e k s z t a c o n e , p o j a w i a y si o n e w m a r z e n i u s e n n y m . W ujciu P o e t z l a c z y n n i k w a r u n k u j c y t e s t a n y t r a n s f o r m a c j i m o n a okreli m i a n e m s y m b o l i c z n e g o . Trzeci czynnik m o t o r y c z n y t o t o w a r z y s z c y p r e z e n t a c j i r u c h g a e k ocznych. Wieloletnie b a d a n i a Poetzla skoniy go do u z n a n i a , e analogic z n y efekt m o n a o t r z y m a p r z e z z a s t o s o w a n i e c z t e r e c h a l t e r n a t y w nych technik: p r z e d u o n ekspozycj bodca u p a c j e n t w z r e l e w a n t n y m i z a b u rzeniami agnostycznymi; t a c h i t o s k o p o w ekspozycj u l u d z i zdrowych; p r z e d u o n ekspozycj w p e r y f e r y c z n y m p o l u w i d z e n i a u l u d z i zdrowych; p r z e d u o n ekspozycj w s t a n a c h obnionej u w a g i . 73

J a k z a u w a a Dixon, w opinii a u s t r i a c k i e g o b a d a c z a z a s a d n i c z rol w t u m a c z e n i u o p i s a n e g o z j a w i s k a n a l e a o b y p r z y p i s a i s t n i e n i u specyficznego s e l e k t o r a n a u s u g a c h p o d w i a d o m o c i , k t r y w o p a r c i u 0 d a n e percepcyjne dobiera m a t e r i a mogcy najlepiej posuy w kons t r u k c j i p r z y s z y c h m a r z e s e n n y c h . I n n y m i sowy, w p o s t r z e g a n i u z w y k l i m y pomija to wanie, co najlepiej p o s u y m o e j a k o materia konstrukcyjny s n u i co zarazem o d p o w i a d a w jaki sposb schematom dziaania popdw4. Z u w a g i n a t o o s t a t n i e p r z y p u s z c z e n i e i n t e r e s u j c e o k a z a y si r w n i e p r z e p r o w a d z a n e w l a t a c h 60. b a d a n i a F i s h e r a , k t r y c h celem byo u z y s k a n i e w y n i k w p o z w a l a j c y c h n a a k c e p t a c j l u b o d r z u c e n i e idei P o e t z l a . E k s p e r y m e n t y t e n i e t y l k o p o t w i e r d z i y i s t n i e n i e e f e k t u P o e t z l a , lecz t a k e r z u c i y d o d a t k o w e w i a t o n a k w e s t i symbolicznej transformacji. F i s h e r dowid, e e k s p o n o w a n e p o d p r o g o w o o b r a z y n i e t y l e wys t p u j w s n a c h j a k o caoci l u b czci, co r a c z e j , e k o m p o z y c y j n a s t r u k t u r a t y c h obrazw suy podwiadomoci j a k o formalne pojemniki, k t r e w y p e n i a o n a w a s n y m i z n a c z e n i a m i . T a k n a p r z y k a d w synnym eksperymencie z zaprezentowanym subliminalnie obrazem t r z e c h s k a (Trzej Krlowie"); b e z p o r e d n i o p o jego p r e z e n t a c j i p a c j e n t k a z r o z p o z n a n i e m silnej n e r w i c y w e g e t a t y w n e j r e l a c j o n o w a a , e d o s t r z e g a co p o d o b n e g o d o k o p u y czy m u z u m a n i n a . N a t o m i a s t n a s t p n e g o d n i a o p i s a a s o w n i e i graficznie s e n o gboko t r i a d y c z n e j organizacji p r z e s t r z e n n e j , k t r e g o akcja r o z g r y w a a si w pofadowan y m krajobrazie z dominujcym triadycznym u k a d e m barw. Zastosowana t e c h n i k a wolnych skojarze ujawnia znaczcy symbolizm homojofoniczny i o d s o n i a p s y c h o d y n a m i c z n s t r o n akcji s n u skupionej w o k l k u m a s t u r b a c y j n e g o p a c j e n t k i , jej n i e u w i a d a m i a n e j n i e n a w i c i d o przyjaciki, l k u p r z e d r a k i e m o d b y t u i t d . C o wicej, s u b l i m i n a l n e pobudzenie otworzyo p a c j e n t k n a w i a d o m rejestracj i o d p a m i t a n i e caego s z e r e g u p r z e s z y c h n i e u w i a d a m i a n y c h i pozae k s p e r y m e n t a l n y c h percepcji (czasowo j e d n a k b e z p o r e d n i o p o p r z e dzajcych eksperyment), ktre poprzez transformacj symboliczn zoyy si n a b u d o w t r e c i s n u . K o m e n t u j c w y n i k i e k s p e r y m e n t w Fishera, Dixon stwierdza:

Ibidem, s. 107-108.

74

Rezultaty uzyskane przez Fishera potwierdzaj istnienie zjawiska przedwiadomego filtrowania tachitoskopowych obrazw. W jego trakcie nie uwiadamiane pragnienia cz si z wybranymi elementami, ktre tworz obraz, i usuwaj je z pola wiadomoci. Niektre elementy, z uwagi na ich podobiestwo do obiektw o duym znaczeniu afektywnym, prowadz do symbolicznego nacechowania przyszych snw^. D i x o n czyni r w n i e w a n obserwacj, e zjawisko percepcji s u b l i m i n a l n e j m a s z e r e g cech c z c y c h j e z s u g e s t i p o s t h i p n o t y c z n . Z a l i c z a do n i c h fakt, e: w o b y d w u n a s t p u j e obejcie zwykej w i a d o m o c i ; j e d n o i d r u g i e m a w p y w n a z a c h o w a n i e czowieka, p o z b a w i a j c g o j e d n a k moliwoci b e z p o r e d n i e g o u w i a d o m i e n i a sobie przyc z y n w a s n y c h reakcji; w o b u w y p a d k a c h d l a u z y s k a n i a z a m i e r z o n e g o e f e k t u m u s z by spenione analogiczne w a r u n k i wstpne6. W k o n t e k c i e b a d a F i s h e r a w a n e wydaje si p r z e d e w s z y s t k i m stwierdzenie, e pomidzy p o k a z y w a n y m i podprogowo o b r a z a m i i t r e ci n a s t p u j c y c h pniej s n w ( a t a k e i n t e n s y w n y c h s t a n w i m a g i n o w a n i a czy h a l u c y n a c j i ) z a c h o d z i n i e t y l k o a n a l o g i a t r e c i , lecz t a k e , a m o e p r z e d e w s z y s t k i m , g b o k a h o m o l o g i a s t r u k t u r y i jej transformacja z synchronii obrazu w sekwencj fabuy snu. Psychoa n a l i t y c z n i e u s p o s o b i e n i i n t e r p r e t a t o r z y b a d a P o e t z l a i F i s h e r a podk r e l a j g w n i e f a k t , e o ile w i a d o m i e p o s t r z e g a n a cz o b r a z u p o b u d z a d z i a a n i e p r o c e s u w t r n e g o , o tyle d y n a m i k a t r a n s f o r m a c j i czci n i e u w i a d a m i a n e j w s k a z u j e na jej cisy z w i z e k z a l o g i c z n y m myleniem popdowym i w zwizku z tym z procesem pierwotnym. D l a z a g a d n i e n i a symbolizacji z a s a d n i c z e z n a c z e n i e m a oczywicie p y t a n i e , j a k i e s f o r m a l n e k r y t e r i a , k t r e s p r a w i a j , e o k r e l o n a cz d a n e g o o b r a z u p o d l e g a w a n i e p r z e t w a r z a n i u n i e w i a d o m e m u . J a k z a u w a a Dixon, m o l i w e s t u c o n a j m n i e j d w i e czciowo k o m p l e m e n t a r n e odpowiedzi. P o p i e r w s z e , fakt, e w i a d o m o n i e p r z e t w a r z a d a n e j czci obrazowej informacji, m o e w y n i k a z d z i a a n i a o b r o n n o c i percepcyjnej. W t y m ujciu cz ta m o e w y w o y w a n i e p r z y j e m n e asocjacje z m a t e r i a e m w y p a r t y m i j a k o t a k a n a z a s a -

5 6

Ibidem, s. 119. Ibidem, s. 151. 75

d z i e pars pro toto s a m a t a k e p o d l e g a w y p a r c i u . W m y l d r u g i e j koncepcji d a n a cz o b r a z u d l a t e g o p o d l e g a asocjacji z p o w i a d o m y mi s t r u k t u r a m i popdowo-emocjonalnymi, poniewa w j a k i sposb w y k a z u j e si f o r m a l n y m d o n i c h p o d o b i e s t w e m . N a w i z u j c d o pop r z e d n i e g o r o z d z i a u , w s k r a j n y m ujciu J u n g o w s k i m m o n a b y t u m w i o asocjacyjnie przycigajcej m o c y a r c h e t y p u . P o d p e w n y m w z g l d e m o b y d w a te ujcia opisuj a w e r s i r e w e r s p r o c e s u symbolizacji: co u l e g a w y p a r c i u , bo r e p r e z e n t u j e s t u m i o n y p o p d , a r e p r e z e n t u j e s t u m i o n y popd, b o w j a k i m s t o p n i u j e s t d o n i e g o p o d o b n e i d l a t e g o u l e g a w y p a r c i u . W d r u g i m ujciu idzie j e d n a k o p o d k r e l e n i e faktu, e z w i z e k p o m i d z y p r z e t w a r z a n s u b l i m i n a l n i e czci obrazu i siami p r o c e s w n i e w i a d o m y c h nie ma zasadniczo charakteru treciowego, lecz formalno-analogizujey. [...] symbol to co, co w sposb szczeglnie wyrany dysponuje cechami posiadanymi przez symbolizowany obiekt, ktre dla podmiotu postrzegajcego maj szczeglne znaczenie. Dlatego te symbolami fallicznymi mog by obiekty charakterystyczne z uwagi na swoj dugo, zwizane z nimi niebezpieczestwo lub ich zdolno do emisji cieczy itd. Wybr falicznego symbolu: czy bdzie to pylon, sztylet, czy rura nawadniajca, zaley od tego, ktra z cech tego organu ma dla jednostki podstawowe znaczenie 7 . Rwnie b a d a n i a B a c h a i P i n e potwierdziy, e symbolizacja prowokowana werbalnymi bodcami podprogowymi ma c h a r a k t e r gboko a n a l o g i z u j c y . I t a k p r z y k a d o w o s o w a w r o d z a j u przes t r z e " , k r o w a " czy woda" w y z w a l a y asocjacje z w i z a n e z p o l e m s e m a n t y c z n y m sowa m a t k a " . S z e r e g i n n y c h b a d a ( m . i n . E a g l e ' a , Wolitzky'ego i K l e i n a ) wyk a z a o t a k e , e w w y p a d k u percepcji podprogowej m o n a mwi 0 oglnej p r a w i d o w o c i , w m y l k t r e j , t o , c o d l a w i a d o m e j p e r cepcji jest tem, dla p o d w i a d o m o c i jest p l a n e m g w n y m i n a o d w r t . Prawidowo t okrelono m i a n e m z a s a d y o d w r c e n i a (figure Iground reversal). K o m p l e m e n t a r n a w z g l d e m tej zasady jest i n n a zaobserwowana regularno, zgodnie z ktr t e n s a m b o d z i e c w y w i e r a r n e r e a k c j e w z a l e n o c i o d t e g o , j a k i w jak i m s t a n i e w i a d o m o c i j e s t p r e z e n t o w a n y . Pokazuj t o eksper y m e n t y Shevrina, F i s h e r a i Luborsky'ego, w trakcie ktrych okazao
7

Ibidem, s. 123.

76

si, e p r e z e n t o w a n y r e b u s o b r a z k o w y w y w o u j e h o m o j o f o n i c z n e asocjacje t y l k o w t e d y , g d y e k s p o z y c j a m a c h a r a k t e r s u b l i m i n a l n y (w c z a s i e 0,006 sek.), oraz e efekt t e n j e s t w y r a n i e wyszy u osb p o d d a w a n y c h t e s t o w i w o l n y c h asocjacji z a r a z po w y b u d z e n i u z fazy R E M w p o r w n a n i u z o s o b a m i w y b u d z o n y m i z e s n u zwykego. J e d e n z w n i o s k w w y n i k a j c y c h z t e g o e k s p e r y m e n t u b y b y t a k i , e f a z a R E M j a k o b a r d z i e j p i e r w o t n o p r o c e s o w a " m a w o d n i e s i e n i u d o percepcji p o d p r o g o w y c h w y s z w a r t o i n k u b a c y j n 8 . W k o n t e k c i e t y c h b a d a p o s t a w i o n o r w n i e p y t a n i e , czy bodziec p o d p r o g o w y w y z w a l a j a k i e specyficzne wzorce e l e k t r y c z n e j a k t y w n o c i m z g u . W celu u d z i e l e n i a n a n i e odpowiedzi b a d a n o w i z u a l n e r e a k c j e e w o k o w a n e (visual evoked response VER), s k o r e l o w a n e z p r e z e n t a c j a m i na tachitoskopie. W grupie badanej p r e z e n t o w a n y m b o d c e m b y r e b u s o b r a z k o w y ( p i r o pen i k o l a n o knee), z a w g r u p i e k o n t r o l n e j figura geometryczna. Bodce p r e z e n t o w a n o w d w c h s e r i a c h w c z a s i e 0,03 i 0,001 sek. Po k a d e j serii p r e z e n t a c j i u c z e s t n i k w e k s p e r y m e n t u p r o s z o n o o o d p r e n i e si i w y o b r a e n i e sobie tego, co widzieli, po czym p o d d a w a n o ich t e s t o w i w o l n y c h asocjacji, o c e n i a n y c h w z e s t a w i e n i u z d o d a t k o w y m m a t e r i a e m s t a t y s t y c z n y m , k t r y u z y s k a n o o d g r u p y 4 0 0 osb. O d p o w i e d z i z a l i c z a n o d o t r z e c h k l a s : 1. asocjacje s e m a n t y c z n e do pen i knee, 2. asocjacje homojofoniczne do pen i knee, 3. homojofoniczne r o z w i z a n i e r e b u s u (penny). O t r z y m a n o n a s t p u j c e w y n i k i : z a r w n o p r z y ekspozycjach sub-, j a k i s u p r a l i m i n a l n y c h a m p l i t u d y V E R byy w i k s z e d l a r e b u s u ni d l a figury k o n t r o l n e j ; w o d n i e s i e n i u do d a n y c h u z y s k a n y c h w p r o c e d u r z e w o l n y c h asocjacji z d e c y d o w a n i e wicej r e b u s o w y c h asocjacji u z y s k a n o p r z y s t y m u l a c j i p r z e z 0,001 sek. n i p r z y s t y m u l a c j i 0,03 sek., co zgad z a o si z w y n i k a m i i n n y c h e k s p e r y m e n t w , z g o d n i e z k t r y m i e f e k t y p r z e t w a r z a n i a p i e r w o t n o p r o c e s o w e g o malej, w miar j a k s t y m u l a c j a z b l i a s i d o p r o g u p e r c e p c j i (!); zgodnie z w y n i k a m i wczeniejszych b a d a ustalono pozytywn k o r e l a c j p o m i d z y r y t m e m alfa i w y s t p o w a n i e m w o l n y c h skojar z e wywoanych stymulacj podprogow.

Ibidem, s. 147. 77

P n i e j s z e b a d a n i a t e g o r o d z a j u p o t w i e r d z i y r w n i e , e w z a k r e s i e reakcji V E R m o n a rozrnia prezentacje s u b l i m i n a l n e o rnych c z a s a c h ekspozycji i n a tej p o d s t a w i e t r a f n i e p r z e w i d y w a c h a r a k t e r n a s t p u j c y c h w e r b a l n y c h asocjacji 9 . W s p o m n i a n ju istotn kwesti jest zagadnienie zwizku, ktry zachodzi p o m i d z y symbolicznym bodcowaniem s u b l i m i n a l n y m a sfer d z i a a i r e p r e z e n t a c j i p o p d w . W y n i k i s z e r e g u b a d a sugeruj, e okrelone s t a n y popdowo-afektywne s w stanie oddziaywa na pami, p r z e d e wszystkim pami dugotrwa, i obnia prg reakcji w o d n i e s i e n i u do p e w n y c h jej t r e c i , co czyni je szczeglnie p o d a t n y m i na oddziaywanie podprogowe. Przykadowo w badaniach Spence'a i G o r d o n a u j e d n e j g r u p y osb w y w o a n o poczucie o d r z u c e n i a i b r a k u w a n o c i , u d r u g i e j z a emocje p r z e c i w n e . Za p o m o c k w e s t i o n a r i u s z a w y o d r b n i o n o osoby, u k t r y c h s t r e s o d r z u c e n i a czy si ze w z m o onym przyjmowaniem pokarmw. N a s t p n i e wszystkim b a d a n y m p o d p r o g o w o e k s p o n o w a n o sowo mleko" l u b bodziec p u s t y , p o czym p o p r o s z o n o i c h o n a u c z e n i e si list sw n a l e c y c h do p o l a s e m a n t y c z n e g o t e g o sowa. C z t y c h sw n a r z u c a a b e z p o r e d n i e skojar z e n i e ze s o w e m mleko", cz z a o d n o s i a si do s y t u a c j i p i e r w o t n e g o k a r m i e n i a w o k r e s i e n i e m o w l c t w a . O c z e k i w a n o , e e k s p e r y m e n t pozwoli n a u s t a l e n i e , czy istnieje k o r e l a c j a p o m i d z y p o c z u c i e m odrzucenia i wzmoon podatnoci do reagowania na subliminalne b o d c o w a n i e s o w e m m l e k o " p r z e z asocjacje z w i z a n e z p r y m a r n s y t u a c j k a r m i e n i a . W t l e t e g o o c z e k i w a n i a k r y a si p s y c h o a n a l i tyczna hipoteza, e uczucie odrzucenia aktywizuje w s p o m n i e n i a analogicznych s t a n w z w c z e s n e g o d z i e c i s t w a i z w i k s z a p o d a t n o na w y s t p i e n i e o r a l n y c h fantazji. W t a k i m r o z u m i e n i u bodziec s u b l i m i n a l n y m i a otworzy d o s t p d o tego r o d z a j u p s y c h o d y n a m i k i . Rzeczywicie, w y n i k i b a d a p o t w i e r d z i y p o w y s z e p r z y p u s z c z e n i a . G r u p a o d r z u c o n a " z d e c y d o w a n i e lepiej p r z y s w o i a m a t e r i a z w i z a n y z prym i t y w n y m i asocjacjami o d n o s z c y m i si d o sytuacji n i e m o w l c t w a (sowa w r o d z a j u : s u t e k , b u t e l k a , z a p a c h itd.), n i m i a o to miejsce w w y p a d k u g r u p y u z n a n e j " , k t r a w y k a z a a si d o m i n a c j asocjacji b e z p o r e d n i c h (chleb, woda, ywno itp.). Wydaje si z a t e m , e b o d z i e c subliminalny rzeczywicie posuy tu jako czynnik odsaniajcy r e g r e s y w n reakcj na stan afiliacyjnego zagroenia.

Ibidem, s. 148-149.

78

2. S U B L I M I N A L N A AKTYWACJA FANTAZJI
SYMBIOTYCZNYCH
W k o n t e k c i e p r z e d s t a w i o n e g o powyej m a t e r i a u t r u d n o n i e wspomnie o wynikach wanych b a d a Silvermana. Wraz z zespoem w s p p r a c o w n i k w p r z e p r o w a d z i o n w l a t a c h 60. s e r i e k s p e r y m e n t w , k t r y c h celem byo p r z e t e s t o w a n i e h i p o t e z y o z w i z k u z a b u r z e schizofrenicznych z nie u w i a d a m i a n y m i konfliktami dotyczcymi p o p d u agresji. T e c h n i k a e k s p e r y m e n t w p o l e g a a n a s u b l i m i n a l n e j ekspozycji bodcw o t r e c i w y r a a j c e j s t a n y agresji (w c z a s i e 0,04 sek.) l u b bodcw p u s t y c h , k t r e z a s t o s o w a n o w o d n i e s i e n i u do g r u p y e k s p e r y m e n t a l n e j (osoby z s y n d r o m e m schizofrenicznym) i g r u p k o n t r o l n y c h (osoby o k r e l a n e j a k o z d r o w e ) . O s o b y b a d a n e p o d d a n o n a s t p n i e testowej analizie z m i a n w z a k r e s i e patologii m y l e n i a i p r o c e s w asocjacyjnych. W y n i k i e k s p e r y m e n t w p o t w i e r d z i y , e u s c h i z o f r e n i k w podp r o g o w a s t y m u l a c j a p r o w a d z i a d o intensyfikacji s t a n w patologiczn y c h ( w y n i k p o t w i e r d z o n y p r z e z 16 s t u d i w i z a k w e s t i o n o w a n y p r z e z d w a ) . Byy t o j e d n a k w y n i k i u z y s k a n e d l a g r u p , z a w i c h o b r b i e b y y t a k e osoby, u k t r y c h t a k a r e a k c j a n i e w y s t p i a . W r a m a c h b a d a testowano take podprogowe dziaanie innych potencjalnie r e l e w a n t n y c h bodcw ( z w i z a n y c h z i n c e s t e m , e k s h i b i c j o n i z m e m , h o m o s e k s u a l i z m e m , fantazjami o r a l n y m i itp.). W z e s t a w i e n i u z bodc a m i z p i e r w s z e j g r u p y ich z a s t o s o w a n i e p r o w a d z i o j e d y n i e d o m a r g i n a l n y c h z m i a n p a t o l o g i c z n y c h i w o d r n i e n i u od t y c h p i e r w s z y c h a d e n z n i c h n i e w p y w a n a osiowy s y m p t o m patologii p r o c e s w asocjacyjnych. S t y m u l a c j a p o d p r o g o w a w g r u p i e k o n t r o l n e j (u osb z d r o w y c h ) p r z y n i o s a n i k y efekt w o d n i e s i e n i u do bodcw o t r e c i agresywnej, za to zdecydowanie wyszy (w p o r w n a n i u z g r u p schizofrenikw) w odniesieniu do bodcw pozostaych. B a d a n i a te dowiody t a k e , e n a d p r o g o w a ekspozycja tych s a m y c h bodcw nie m i a a obserwowalnego wpywu na procesy psychopatologicz10 ne .

10

L. H. S i l v e r m a n , F. M. L a c h m a n n , R. H. M i l i c h , The search for oneness, New York 1982, s. 24-27. 79

B a d a n i a Silvermana wstpnie potwierdziy przypuszczenie, e specyficzna podprogowa stymulacja relewantnym materiaem symbolicznym moe aktywizowa patologiczne procesy p s y c h o d y n a m i c z n e . I c h a u t o r z a d a sobie n a s t p n i e p y t a n i e , czy z a s t o s o w a n a t e c h n i k a , k t r okreli m i a n e m m e t o d y p o d p r o g o w e j a k t y w a c j i p s y c h o d y n a m i c z n e j (subliminal psychodynamic activation method), obok z a o b s e r w o w a n e g o e f e k t u u r u c h a m i a n i a s y m p t o m a t y k i zaburzonych procesw podwiadomych moe mie rwnie j a k i e i n n e z a s t o s o w a n i e , n a p r z y k a d lecznicze. O d p o w i e d z i n a t o p y t a n i e u d z i e lia n a s t p n a s e r i a w i e l o l e t n i c h b a d a , k t r y c h t e o r e t y c z n p o d s t a w s t a y si p r a c e M a r g a r e t M a h l e r n a d o n t o g e n e t y c z n y m i c z y n n i k a m i , k t r e mog w a r u n k o w a powstawanie psychoz. N a p o d s t a w i e w a s n y c h obserwacji n a d d z i e m i z z a b u r z e n i a m i p s y c h o t y c z n y m i M a h l e r d o s z a do w n i o s k u , e w g e n e z i e t y c h z a b u r z e (a t a k e a n a l o g i c z n y c h s t a n w u d o r o s y c h ) k l u c z o w r o l odg r y w a d y n a m i k a o k r e s u m i d z y d r u g i m i p i t y m m i e s i c e m ycia. O k r e s t e n u w a a o n a za czas, w k t r y m dziecko po wyjciu z norm a l n e g o a u t y z m u " p o s t n a t a l n e g o j e s t p o t e n c j a l n i e z a g r o o n e zalew e m n i e m o l i w y c h do p r z e t w o r z e n i a informacji i c h r o n i si p r z e d nimi w symbiotycznym zwizku z m a t k 1 1 . Przecitnie okres t e n t r w a okoo p i c i u miesicy. W s t a n i e t y m dziecko n i e j e s t j e s z c z e z d o l n e do r n i c o w a n i a p o m i d z y , j a " i nie-ja". Po u p y w i e t e g o o k r e s u z a c z y n a si p o w o l n y p r o c e s s e p a r a c j i i i n d y w i d u a c j i , k t r e g o m a t r y c a w y c z e r p u j e si okoo 2 4 m i e s i c a , lecz k t r y , r z e c z j a s n a , t r w a m o e p r z e z cae ycie. Z d a n i e m M a h l e r z o k r e s e m s y m b i o t y c z n y m z w i z a n e s d w a w i e l k i e n i e b e z p i e c z e s t w a . U dzieci, k t r y m m a t k i n i e u m o l i w i o d p o w i e d n i e g o wejcia w faz s y m b i o t y c z n , m o e n a s t p n i e r o z w i n si zesp objaww o k r e l a n y p r z e z n i m i a n e m p s y c h o z y a u t y s t y c z n e j (wycofanie z k o n t a k t u z l u d m i , m u t y z m itp.). U dzieci z a , k t r y m m a t k i n i e s t w o r z o d p o w i e d n i e j a t m o s f e r y do wyjcia z fazy s y m b i o t y c z n e j , m o e r o z w i n s i zesp p s y c h o z y s y m b i o t y c z n e j (fuzja ,ja" d z i e c k a i m a t k i , l k p r z e d w i a t e m itd.). Szczeglnie d y n a m i k a tej d r u g i e j f o r m y p s y c h o z y z n a l a z a liczne a n a l o g i e w z a c h o w a n i a c h d o r o s y c h schizofrenikw, u k t r y c h zaobserwowano z jednej strony tendencje do mieszania reprezentacji was-

11

Ibidem, s. 44.

80

n e g o ,ja" z r e p r e z e n t a c j o b i e k t w z e w n t r z n y c h (rodzic, r o d o w i s k o s p o e c z n e , w i a t ) , z d r u g i e j z a s t a n y s i l n y c h a t a k w agresji n a k i e r o w a n e j n a w s p o m n i a n e obiekty. A m b i w a l e n c j t y c h s t a n w , czsto pierwotnie l a t e n t n y c h i ujawnionych dopiero w w y n i k u kryzysu separ a c y j n e g o ( m i e r m a t k i , odejcie n a r z e c z o n e j , n a r z e c z o n e g o itd.), zinterpretowano jako z jednej strony d n o do p r z y w r c e n i a pierwotnej wizi z obiektem, z drugiej za jako dziaanie mec h a n i z m w obronnych, wypierajcych tego rodzaju regresyw12 n e p r a g n i e n i a , k t r y c h r e a l i z a c j a z a g r a a a b y i s t n i e n i u ego . 0 sile c i e r p i e n i a w w y p a d k u z a b u r z e s y m b i o t y c z n y c h r o z s t r z y g a b y wic f a k t i s t n i e n i a w yciu p s y c h i c z n y m t y c h dwch p r z e c i w s t a w n y c h p o t r z e b . D l a s c h i z o f r e n i k a i c h r w n o c z e s n e z a s p o k o j e n i e w y d a j e si niemoliwe, za zaspokojenie tylko jednej z nich m u s i prowadzi do katastrofalnych n a s t p s t w psychicznych. Na t y m tle S i l v e r m a n w y s u n dwie hipotezy. W myl pierwszej cierpienia zespou symbiotycznego ulegn zmniejszeniu, gdy pragnien i a s y m b i o t y c z n e u l e g n z a s p o k o j e n i u w t a k i sposb, e u d a si u n i k n r w n o c z e s n e g o w z r o s t u p o z i o m u l k u z w i z a n e g o z poczuc i e m z a g r o e n i a ,ja". Z g o d n i e z d r u g c h o r o b a n a s i l i si, g d y p r a g n i e n i a s y m b i o t y c z n e u l e g n f r u s t r a c j i l u b z a g r a a j c e j ego i n t e n syfikacji 1 3 . M e t o d s u c p r z e t e s t o w a n i u obu h i p o t e z m i a a by s u b l i m i n a l n a aktywacja fantazji symbiotycznych. W p i e r w s z e j s e r i i d w u n a s t u e k s p e r y m e n t w p a c j e n t w pci m skiej, u k t r y c h r o z p o z n a n o schizofreni, p o d z i e l o n o n a d w i e g r u p y . J e d n e j z n i c h p o d p r o g o w o p r e z e n t o w a n o o b r a z d w u g o w e j owcy, d r u giej z a o b r a z k o b i e t y i m c z y z n y p o c z o n y c h r a m i o n a m i n a w z r bliniakw syjamskich oraz przekaz w e r b a l n y o treci M O M M Y A N D I A R E O N E . D l a o b y d w u g r u p z a s t o s o w a n o t a k e s t y m u l a c j eksp e r y m e n t a l n i k o n t r o l n , k t r a m i a a u m o l i w i ocen w p y w u bodcw o t r e c i w y r a a j c e j a g r e s j . D l a j e d n e j g r u p y by t o o b r a z a t a k u j c e g o l w a o r a z k o n t r o l n y o b r a z d w c h p r z y j a n i e wygldajcych psw. D r u g i e j g r u p i e j a k o bodziec z a s a d n i c z y p o k a z a n o o b r a z m c z y z n y bijcego k o b i e t z u m i e s z c z o n y m p o d o b r a z e m n a p i s e m D E S T R O Y M O T H E R , za jako obraz kontrolny n e u t r a l n y ekspono12

13

Oczywicie, stan ten byby nieco inaczej interpretowany przez uczniw Melanie Klein; zob. H. S e g a l , Klein, Brighton 1979, s. 112-121. L. H. S i l v e r m a n , F. M. L a c h m a n n , R. H. M i l i c h , op. cit, s. 69. 81

w a n o w i z e r u n e k d w c h m c z y z n z n a p i s e m M E N T H I N K I N G . Wyn i k i s k a l o w a n o w e d u g d w c h k a t e g o r i i : patologii m y l e n i a ( o c e n a p r z e z t e s t R o r s c h a c h a , t e s t s k o j a r z e s o w n y c h itd.) i p a t o l o g i i zachow a n i a ( o c e n a p r z e z w y s t a n d a r y z o w a n obserwacj). W o p a r c i u o powysze m e t o d y pacjentw klasyfikowano u p r z e d n i o bd to j a k o ciko, bd te j a k o rednio zaburzonych symbiotycznie. W eksperymencie s t o s o w a n o z a s a d double-blind a n i pacjenci, a n i t e osoby opracowujce wyniki nie dysponoway wiedz na t e m a t uytej stymulacji. W j e d e n a s t u e k s p e r y m e n t a c h uzyskano wynik, zgodnie z ktrym p o p r a w a s t a n u n a s t p i a tylko w grupie, ktrej p r e z e n t o w a n o obraz mczyzny i kobiety oraz napis M O M M Y A N D I A R E O N E . Setki nastpnych eksperymentw w rnym stopniu, j e d n a k zasadniczo pozytywnie, potwierdziy ogln wymow pierwszej serii b a d a 1 4 . W p r z e p r o w a d z o n y c h pniej e k s p e r y m e n t a c h ze s c h i z o f r e n i k a m i p c i mskiej, w ktrych r d z e zawsze stanowia prezentacja n a p i s u M O M M Y A N D I A R E O N E , s t w i e r d z o n o , e: s t y m u l a c j a p r o w a d z i do p o p r a w y s t a n u u p a c j e n t w r e d n i o z a b u r z o n y c h i j e g o p o g o r s z e n i a u p a c j e n t w ciko z a b u r z o n y c h ; s t y m u l a c j a n i e oddziauje n a p a c j e n t w , u k t r y c h sowo mommy nie suyo jako pozytywne okrelenie m a t k i w dziecistwie (np. u obcokrajowcw biegle w a d a j c y c h j z y k i e m a n g i e l s k i m ) ;

analogicznego pozytywnego efektu nie wywoyway stymulacje bodcami w rodzaju: M O M M Y F E E D S ME W E L L , M O M M Y IS ALWAYS W I T H M E , I C A N N O T H U R T M O M M Y i t p . , c o sugerowaoby, e istot efektu zawiera sformuowanie nawizujce do j e d n o c i . T u j e d n a k n i e s p o d z i a n k a , b o w i e m o k a z a o si, e:

14

Warto podkreli, e eksperymenty te prowadzono przez ponad dwadziecia lat w zespole obejmujcym kilkadziesit osb. Od razu zostay one wystawione na ostr krytyk metodologiczn i nieustannie takowej podlegay, co prowadzio do doskonalenia technik badawczych. Skrupulatna, wywaona i krytyczna ocena wielu lat bada, poczona z gruntown analiz metod i weryfikujcym nowym opracowaniem statystycznym, zaowocowaa oglnym wynikiem, w wietle ktrego podprogowa aktywacja bodcem MOMMY AND I ARE ONE w wypadku pacjentw rednio zaburzonych przynosi wyran popraw w 60% przypadkw. Zob. R. A. H a r d a w a y , Subliminally activated symbiotic fantasies: facts and artifacts, ..Psychological Bulletin" 107/1990, s. 177-195, oraz: J. W e i n b e r g e r , Validating and demystifying subliminal psychodynamic activation [w:] R. F. Bornstein, J. S. Pittman [eds.], Perception without awareness, New York 1992, s. 170-188.

82

a n a l o g i c z n y efekt j a k s t y m u l a c j a bodcem c e n t r a l n y m p r z y n i o s o dziaanie bodcem M O M M Y A N D I ARE TWO, co z i n t e r p r e t o w a n o w t e n sposb, e sowo two w r a z z r w n o l e g l e p r z e k a z a n y m o b r a z k i e m p o c z o n y c h r a m i o n a m i m c z y z n y i k o b i e t y z o s t a o symbiotycznie odebrane jako razem"; j e d y n y m p o d p r o g o w y m b o d c e m o w y s z y m efekcie t e r a p e u t y c z n y m n i h a s o - k l u c z o k a z a si k o m u n i k a t M Y G I R L A N D I A R E O N E , c o t u m a c z o n o t y m , e j e s t ono p o z b a w i o n e a m b i w a l e n c j i kryjcej si w h a l e - k l u c z u i z w i z a n e g o z t y m k o m p o n e n t u zag r a a j c e g o i s t n i e n i u ego, e w e n t u a l n i e t y m , e s t y m u l o w a o k o m p l e k s p o z a m a t c z y n e g o s e k s u a l n e g o t y p u j e d n o c i o wyszej w a r toci t r a n s f o r m a c y j n e j ; pozytywnego efektu nie przynioso bodcowanie zdaniem DADDY AND I ARE ONE. J a k m o n a byo oczekiwa, w w y p a d k u osb pci e s k i e j z a n a l o g i c z n y m r o z p o z n a n i e m objaww i n i c j a l n e h a s o - k l u c z n i e w y k a z y w a o o p i s a n e g o e f e k t u , a jego miejsce p o d t y m w z g l d e m zajo w a n i e s f o r m u o w a n i e D A D D Y A N D I A R E O N E . W y n i k t e n daje j e d n a k do m y l e n i a i k w e s t i o n u j e czciowo t cz a r g u m e n t a c j i S i l v e r m a n a , w k t r e j k o r z y s t a on z koncepcji M a r g a r e t M a h l e r . J e l i b o w i e m efekt b o d c o w a n i a z a w d z i c z a m y a k t y w a c j i fantazji, k t r e n a w i z u j do pierwotnej preedypalnej sytuacji symbiotycznej, inicjalne haso-klucz p o w i n n o z a c h o w a s k u t e c z n o bez w z g l d u n a p e . J e l i j e d n a k w w y p a d k u k o b i e t s k u t e c z n y m b o d c e m o k a z a o si p r z e d e wszystkim DADDY AND I ARE O N E , to fakt t e n sugeruje bd to w y c z n i e e d y p a l n g e n e z efektu, b d t e o s t a t e c z n e e d y p a l n e o p r a cowanie pierwotnej symbiotycznej matrycy. Niestety, S i l v e r m a n n i e rozwaa tego problemu. J e l i idzie o n e g a t y w n y w p y w s t y m u l a c j i p o d p r o g o w e j , pogors z e n i e objaww o b s e r w o w a n o w w y n i k u b o d c o w a n i a s y g n a e m I AM L O S I N G M O M M Y . U osb, k t r e p o z y t y w n i e r e a g o w a y n a i n i c j a l n e h a s o M O M M Y A N D I A R E O N E , d o k a d n i e o d w r o t n y efekt wywoywaa stymulacja bodcem I AM MOMMY. Interpretujc t e n ostatni fakt, S i l v e r m a n p i s z e : Zjawisko to moe wynika z faktu, e zdanie to jest do tego stopnia nacechowane potencjalnym zlaniem si cech ego i obiektu, i niesie ze sob silne zagroenie nawet dla osb o relatywnie umiarkowanych zaburzeniach. Interpretacja ta zakada istnienie pewnej granicznej wartoci stopnia zjednoczenia 83

ego i obiektu, po przekroczeniu ktrego fantazje zjednoczeniowe bd 15 odbierane jako niosce zagroenie . Z d a n i e m S i l v e r m a n a , r e z u l t a t y s z e r e g u b a d a sugeruj, e u z y skanie optymalnego efektu leczniczego moliwe jest przez techniki mieszane, w ktrych na planie wiadomoci terapeut a p r z e k a z u j e p a c j e n t o w i informacje w z m a c n i a j c e j e g o poczucie odrbnoci, za podwiadomo bombardowana jest s y g n a a m i w y w o u j c y m i p o z y t y w n e s y m b i o t y c z n e fantazje. Szereg e k s p e r y m e n t w z osobami cierpicymi na s t a n y depresji i n e r wice w y k a z a o , e r w n i e w i c h w y p a d k u s t y m u l a c j a p o d p r o g o w a m o e m i e p o z y t y w n y efekt, p r z e d e w s z y s t k i m z a p r z e j a w i a si w postaci obnienia poziomu lku. Prby S a l k a i R a p p a p o r t ukazay, e a n a l o g i c z n e p o z y t y w n e efekty wystpuj, gdy j a k o bodziec zastos o w a n o n a g r a n i e z d w i k i e m bicia s e r c a 1 6 . W y n i k i b a d a S i l v e r m a n a i jego z e s p o u m a j w k o n t e k c i e t e m a t u tej p r a c y n i e b y w a l e i s t o t n e z n a c z e n i e . Dowodz o n e b o w i e m , e p o d p r o g o w a stymulacja symbolicznymi b o d c a m i w s p o s b istotny jest w stanie oddziaywa na struktury p o p d o w e i pozytywnie lub n e g a t y w n i e modyfikowa najgbszy, nie uwiad a m i a n y p o z i o m s t r e s u afiliacyjnego, ktry m o i m z d a n i e m j e s t j e d n y m z n a j i s t o t n i e j s z y c h , j e l i n i e n a j i s t o t n i e j s z y m , zag a d n i e z w i z a n y c h z r y t u a a m i religijnymi. Co istotne i w a r t e p r z y p o m n i e n i a : p r z y w s p o m n i a n y m j u z a o e n i u , e k w e s t i a subliminalnoci bodca j e s t funkcj s t o s u n k u s y g n a u do s z u m u , wykorzys t a n i e k r y j c y c h si w niej moliwoci s t e r o w a n i a o d c z u c i a m i i zac h o w a n i a m i niekoniecznie z a k a d a posiadanie wyrachowanego technicznie t a c h i t o s k o p o w e g o p r o j e k t o r a . J a k w s k a z u j n a t o r w n i e u s t a l e n i a Poetzla co do w a r u n k w p o w s t a w a n i a efektu subliminalnego i j e g o w p y w u n a m a r z e n i a s e n n e ( p r z y t o c z o n e n a p o c z t k u tego r o z d z i a u ) , a co p o d k r e l a r w n i e S i l v e r m a n , s u b l i m i n a l n e p r z e s z u k i w a n i e i w y k r y w a n i e z a c h o d z i w yciu cay czas. Z w a y w s z y na

is L. H. S i l v e r m a n , F. M. L a c h m a n n , R. H. M i l i c h , op. cit, s. 89, wyt. T. S. 16 Ibidem, s. 117-123. Badaniom Salka zarzucono bd interpretacji, wynikajcy z nieprzeprowadzenia bada kontrolnych z uyciem odmiennej stymulacji suchowej; zob. H. R. S c h a f f e r , Pocztki uspoecznienia dziecka, Warszawa 1981, s. 60-61. 84

fakt, e k a d e j nocy co n a j m n i e j c z t e r o k r o t n i e k a d y w c h o d z i w s t a n s n u p a r a d o k s a l n e g o R E M , n i e j e s t t o stwierdzenie specjalnie odkrywcze. J e d n a k p o r a z k o l e j n y u k a z u j e ono d o b i t n i e c h t n i e z a p o m i n a n y fakt, e n i e w i a d o m o n i e j e s t r z a d k i m i w y j t k o w y m gociem w yciu c z o w i e k a czy r e l i k t e m jego p e r i n a t a l n e j przeszoci, lecz j e g o nieod c z n y m n i e t y l k o c o n o c n y m , ale i c o d z i e n n y m t o w a r z y s z e m 1 7 . W t y m kontekcie interesujco wypadaj rwnie rozwaania Dixona n a d zwizanym z podprogowym bodcowaniem wulgaryzmami natychmiastowym odruchem skrno-galwanicznym, co sugeruje istnienie wynikego z tego s t a n u prewiadomego pobudzenia autonomicznego u k a d u nerwowego18. Rzuca to p e w n e wiato na sytuacje, w ktrych k t o , co czy w a n i e nic" w p r o w a d z a m o e w s t a n n i e z r o z u m i a e g o i na pozr nie uzasadnionego lku.

3. OBRONNO PERCEPCYJNA
J a k n i e t r u d n o z a u w a y , k w e s t i podprogowej s t y m u l a c j i czy cisy z w i z e k z z a g a d n i e n i e m o b r o n n o c i percepcyjnej. Z w i z e k t e n p r z e j a w i a si m i d z y i n n y m i w fakcie, e p o d s t a w tej o s t a t n i e j m u s i by d z i a a n i e m e c h a n i z m u rnicujcego, k t r y funkcjonuje poniej progu wiadomoci. Jeli obrona percepcyjna ma za zadanie z jednej strony postrzeganie danego sygnau, z drugiej za niedopuszczenie go w pole w i a d o m o c i , e w e n t u a l n i e d o p u s z c z e n i e go w f o r m i e symbolicznie przeksztaconej, si rzeczy m u s z w to by u w i k a n e z j a w i s k a z w i z a n e z subcepcj. Z w i z a n a z n i m i o b r o n a p e r c e p c y j n a przejaw i a a b y si wic w formie n i e u w i a d a m i a n e g o r o z r n i a n i a i wynikajcej z tego p r o c e s u modyfikacji p r o g u r o z p o z n a n i a . I s t o t s p o r w wok interpretacji wynikw b a d a n a d obronnoci percepcyjna stan o w i o p y t a n i e , czy n a l e y j p o j m o w a w k a t e g o r i a c h p r o c e s w n i e w i a d o m y c h (podprogowych, psychodynamicznych), czy t e raczej u z n a naley, e s one pochodn dziaania wiadomego a p a r a t u psychiki. W t y m d r u g i m w y p a d k u n a l e a o b y k o n s e k w e n t n i e przyj, e s a m o pojcie n i e u w i a d a m i a n y c h percepcji j e s t a b s u r d a l n e , a w s k a z u j c e

17 18

Ibidem, s. 30-36. N. F. D i x o n , op. cit, s. 166-178. 85

na nie wyniki b a d a s pochodn bdw w zastosowanej metodzie. Dixon pokazuje, e stosowane w b a d a n i a c h techniki oraz sposb ich i n t e r p r e t a c j i n i e p o z w a l a y n a r o z s t r z y g n i c i e s p o r u p o m i d z y zwol e n n i k a m i z a p r e z e n t o w a n y c h pogldw. U y w a n e procedury badawcze m i a y z r e g u y c h a r a k t e r d w u d z i e l n y : p a c j e n t w p o d d a w a n o stos o w n e m u b o d c o w a n i u , po czym o b s e r w o w a n o i a n a l i z o w a n o i c h werb a l n e r a p o r t y . K r y o si z a t y m z a o e n i e , e w o p a r c i u o t e r a p o r t y u d a si w y o d r b n i e l e m e n t y w i a d o m e g o p r z e t w a r z a n i a i n f o r m a c j i i p r z e z ich o d r z u c e n i e d o t r z e d o c z y s t y c h operacji n a p o z i o m i e s e n soryczno-percepcyjnym (w t y m przede w s z y s t k i m regulacji progu percepcji). M e t o d a t a m i a a u m o l i w i o s t a t e c z n lokalizacj funkcji odpowiedzialnych z a w s p o m n i a n e zjawisko. Z d a n i e m D i x o n a t a a n a l i z a procesw subcepcyjnych przez m e d i u m zoonych procesw kognitywnych, k t r e finalnie prowadziy do wypowiedzi j z y k o w y c h , p r z y p o m i n a a s y t u a c j , gdy k t o p r a g n c y d o g b n i e p o z n a intencje a u t o r a jakiej ksiki czytaby t u m a c z e n i e recenzji z n a k r c o n e g o na jej pods t a w i e filmu, i si rzeczy nie m o g a przynie a d n y c h r o z s t r z y g n i 1 9 . W t y m s t a n i e rzeczy Dixon zaprojektowa seri b a d a , k t r e pozwoliy n a u n i k n i c i e p o r e d n i c t w a r a p o r t w w e r b a l n y c h i p o s u g i w a n i e si t w a r d s z y m i " k r y t e r i a m i o p i s u a n a l i z o w a n y c h zjawisk. P r z e d e w s z y s t k i m zaoy on, e osiowym p a r a m e t r e m b a d a w c z y m n i e p o w i n i e n by, j a k w e w c z e n i e j s z y c h e k s p e r y m e n t a c h , p r g rozp o z n a n i a b o d c a (recognition threshold), lecz szerzej p r g w i a d o moci (awareness threshold). W y n i k a o to z f a k t u , e z a c h o d z e n i e z m i a n w z a k r e s i e p r o g u r o z p o z n a n i a bez r w n o c z e s n y c h z m i a n p r o g u w i a d o m o c i byoby s i l n y m a r g u m e n t e m p r z e c i w k o subcepcji j a k o t a k i e j o r a z jej lokalizacji w s y s t e m i e p e r c e p c y j n o - s e n s o r y c z n y m . T e chnika Dixona polegaa na dokonywaniu p o m i a r u z m i a n progu wraliwoci j e d n e g o o k a p r z y r w n o c z e s n y m p o d p r o g o w y m s t y m u l o w a n i u d r u g i e g o . P r z y j on, i jeli u d a si w y k a z a , e z m i a n y w r a l i w o c i j e d n e g o o k a s funkcj e m o c j o n a l n e g o z n a c z e n i a bodcw podprogow y c h p r e z e n t o w a n y c h d l a d r u g i e g o , t o b d z i e t o dowd n a lokalizacj percepcji podprogowej w s y s t e m i e sensoryczno-percepcyjnym oraz e m o cjonalnym z wyczeniem systemu wiadomego reagowania. W trakcie e k s p e r y m e n t u p o l a w i d z e n i a o b u oczu byy r o z d z i e l o n e . S t y m u -

19

Ibidem, s. 189.

86

lacja p o d p r o g o w a z a c h o d z i a p r z e z m a n i p u l o w a n i e i n t e n s y w n o c i bodca, a n i e c z a s e m j e g o t r w a n i a , co p r a k t y c z n i e o z n a c z a o , e osoba b a d a n a nie wiedziaa, e podlega stymulacji i kiedy. Z m i e n n zalen s t a n o w i a w z r o k o w a wraliwo na emocjonalnie n e u t r a l n y i pozbawiony z n a c z e n i a bodziec, k t r y w postaci wietlnej p l a m y p r e z e n t o w a n y by dla lewego oka. P r z e d rozpoczciem e k s p e r y m e n t u u osb b a d a n y c h z a s t o s o w a n o t e s t znikajcej i pojawiajcej si p l a m y i p r b a m i w l e w y m o k u okrelono prg wraliwoci wizualnej ( z m i e n n zalen). J u pierwsze eksperymenty potwierdziy, e u wszystkich badan y c h p o d p r o g o w a ekspozycja bodcw o s i l n y m n a c e c h o w a n i u emocjonalnym (sowa w rodzaju: penis, kurwa, r a k ) prowadzia do z w i k s z e n i a obojtnoci n a bodziec, t o z n a c z y d o p o d n i e s i e n i a p r o g u wraliwoci mierzonego w lewym oku. Zjawisko to nie wystpio w w y p a d k u p r e z e n t o w a n i a bodcw n e u t r a l n y c h . U osb b a d a n y c h stwierdzono znaczc, indywidualnie okrelon stao w d y n a m i c e r e a g o w a n i a , a t a k e z r n i c o w a n i e z u w a g i na pe ( n p . w o d n i e s i e n i u do sowa kurwa"). W n a s t p n e j kolejnoci D i x o n t e s t o w a h i p o t e z , czy z a o b s e r w o w a n y efekt, w k t r y m w y k o r z y s t a n o p r g w r a l i w o c i n a b i a e w i a t o, p o w t r z y si t a k e p r z y z a s t o s o w a n i u w i a t a i n n e j b a r w y . I n n y m i sowy, czy p o d p r o g o w a a f e k t y w n a s t y m u l a c j a b o d c a m i w e r b a l n y m i w k o l o r z e c z e r w o n y m p o d a n a w j e d n y m o k u zaowocuje w d r u g i m o k u z m i a n w r a l i w o c i n a w i a t o o tej s a m e j d u g o c i fali. E w e n t u a l n i e , co b d z i e , j e l i s t y m u l a c j a n a s t p i w s p e k t r u m c z e r w i e n i l u b zieleni, a p l a m a ( z m i e n n a zalena) w d r u g i m oku bdzie odwzorowywa prg w r a l i w o c i w z a k r e s i e przej p o m i d z y t y m i b a r w a m i ? E k s p e r y m e n t y tej serii b a d a p r z y n i o s y n a s t p u j c e w y n i k i : 1 . bez w z g l d u n a kolor bodce s u b l i m i n a l n e p r e z e n t o w a n e d l a jednego oka zmieniay prg wraliwoci wietlnej w d r u g i m oku; 2. z m i a n a progu bya wiksza i bardziej znaczca dla koloru p r e z e n t o w a n e g o bodca; 3. w p o r w n a n i u ze sowami n e u t r a l n y m i afektywnie nacechow a n e sowa w wietle czerwonym powodoway p o d n i e s i e n i e progu wraliwoci dla czerwieni, podczas gdy te s a m e sowa w wietle z i e l o n y m p o w o d o w a y d u e o b n i e n i e p r o g u w r a l i w o c i d l a zieleni; 4. w w y p a d k u dominacji zabarwienia kolorem, ktry odpowiada k o l o r o w i p r e z e n t o w a n e g o p o d p r o g o w o bodca, z m i a n a z a b a r w i e n i a

87

t r w a a d u e j , g d y bodziec by n a c e c h o w a n y e m o c j o n a l n i e , i krcej 20 w wypadku, gdy mia on c h a r a k t e r n e u t r a l n y . N a p o z r p a r a d o k s a l n y t r z e c i w y n i k n a l e y z d a n i e m D i x o n a ujm o w a w k o n t e k c i e b a d a p o k a z u j c y c h , e c z y n n i k i a k t y w i z u j c e u k a d s y m p a t y c z n y zmniejszaj w i z u a l n w r a l i w o n a w i a t o pom a r a c z o w o - c z e r w o n e i zwikszaj j n a w i a t o n i e b i e s k o - z i e l o n e . W i n n y c h b a d a n i a c h w y k a z a n o r w n i e , e ziele i c z e r w i e r n i si o d d z i a y w a n i e m n a a u t o n o m i c z n y u k a d n e r w o w y . W y n i k i t y c h d w u s e r i i b a d a u j a w n i y w sposb n i e b y w a l e dobitny, e s u b l i m i n a l n a a k t y w a c j a b o d c a m i s y m b o l i c z n y m i o d u ym nacechowaniu afektywnym prowadzi do nie uwiadamian e g o p o b u d z e n i a e m o c j o n a l n e g o , k t r e p o p r z e z s w o j e fizjologiczne konsekwencje ma decydujcy wpyw na regulacj s e n s o r y c z n y c h p a r a m e t r w p r z e p y w u informacji. I n n y m i sowy, p r z e p y w w r a e m o e podlega s t e r o w a n i u jako funkcja p o d p r o g o w o p r z e k a z y w a n e j , a w i c n i e u w i a d a m i a n e j inform a c j i . T o szczeglnie w a n e z u w a g i n a z a g a d n i e n i e p r o c e s w symbolizacji: [...] z n a c z e n i e s u b l i m i n a l n e g o b o d c a m o e w z m a g a l u b h a m o w a p e r c e p c j s y g n a w , k t r e z b o d c e m t y m czy j a k a c e c h a fizycznego p o d o b i e s t w a " 2 1 . Z a s t a n a w i a j c si n a d n e u r o p s y c h o l o g i c z n y m i p o d s t a w a m i opis y w a n y c h zjawisk, Dixon z a u w a a , e w i c h w y p a d k u m a m y d o c z y n i e n i a z sytuacj, w k t r e j d a n y bodziec j e s t w s t a n i e : [...] wkroczy w system nerwowy, zaktywizowa lady pamiciowe, pobudzi reakcj systemu autonomicznego, wpyn na zachowania werbalne i zachodzce dowiadczenie percepcyjne, a wszystko to bez osignicia fenomenalnego pola wiadomoci. Wydaje si take, e efekty takiego pobudzenia mog przez pewien czas spoczywa upione, by dopiero z opnieniem wyoni si w systemie fenomenalnej reprezentacji, gdy ten bdzie w odpowiednim stanie receptywnym 2 2 . W n i e c o i n n y m s f o r m u o w a n i u s a m o z a d z i a a n i e funkcji obronnoci percepcyjnej p o l e g a o b y n a : pocztkowym korowo-limbicznym rozrnieniu subliminalnego bodca;

20 21 22

Ibidem, s. 200. Ibidem, s. 202. Ibidem, s. 308.

88

w y n i k a j c y m z t e g o r o z r n i e n i a wzrocie l u b o b n i e n i u p o z i o m u a k t y w a c j i t w o r u s i a t k o w a t e g o (formatio reticularis), o d p o w i e d z i a l n e g o z a [...] u t r z y m y w a n i e w i a d o m e g o s t a n u c z u w a n i a , p o d c z a s


23

k t r e g o m o l i w e j e s t o d b i e r a n i e r n e g o r o d z a j u bodcw" , co p r o w a d z i z kolei do w z m o c n i e n i a lub osabienia wraliwoci korowej; f i n a l n y m o k r e l e n i u , w o p a r c i u o t e n o s t a t n i proces, p r o g u fenomenalnej reprezentacji bodca24. Z k o m p l e m e n t a r n e g o w z g l d e m p o w y s z e g o ujcia, i n f o r m a t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a czciowe m a s k o w a n i e bodca p o d p r o g o w e g o u m o l i w i a b y p r o c e s , w k t r y m jego recepcja p r o w a d z i a b y do w z r o s t u szumu w centralnym ukadzie nerwowym25. D i x o n p o d k r e l a fakt, e d l a b a d a c z y k w e s t i o n u j c y c h i s t n i e n i e percepcji p o d p r o g o w e j r d z e n i e m ich a r g u m e n t a c j i byo t w i e r d z e n i e , i j e l i j a k i bodziec j e s t d a n y s y s t e m o w i p e r c e p c y j n e m u , t o m u s i by r w n i e d a n y s y s t e m o w i f e n o m e n a l n e j r e p r e z e n t a c j i . Pomijali p r z y t y m z u p e n i e fakt, e n i e u s t a n n i e w y s t p u j s y t u a c j e , w k t r y c h zachodzi sytuacja odwrotna, to jest pobudzenie pola fenomenalnego bez a d e k w a t n e j d l a tego p o b u d z e n i a obecnoci b o d c a w s y s t e m i e percepcyjnym. W t y m drugim w y p a d k u m o w a jest o tworzcych kont i n u u m t a k i c h s t a n a c h , j a k zwyke wyobraenia, wyobraenia h i p n a gogiczne i e j d e t y c z n e , s n y czy h a l u c y n a c j e . W y s t p o w a n i u i c h wszystkich towarzysz mniej lub bardziej nasilone s t a n y osabienia aktywnoci s z l a k w a f e r e n t n y c h (przez d e p r y w a c j s e n s o r y c z n , s u b s t a n c j e halucynogenne, sen, zaburzenia psychotyczne), poczone z odham o w a n i e m s z l a k w asocjacyjnych i d e s y n c h r o n i z a c j a k t y w n o c i E E G modej kory. J a k j e d n a k pokazuj t o najwyraniej b a d a n i a n a d s n e m i co w w i e t l e d o s t p n y c h d a n y c h m o n a uoglni na p o z o s t a e z wymienionych stanw, n a w e t cakowita deaferencjacja nie oznacza s p a d k u w r a l i w o c i n a bodce z e w n t r z n e (obserwacja p o c z y n i o n a j u p r z e z A r y s t o t e l e s a ) , lecz p r z e c i w n i e jej p a r a d o k s a l n y w z r o s t , czego d o w i a d c z a l n i e dowodz r w n i e b a d a n i a z w y k o r z y s t a n i e m techniki ewokowanych potencjaw. Problem polega jedynie na tym,

23

24 25

B. K. G o b , Anatomia czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego, Warszawa 1990, s. 214. N. F. D i x o n , op. cit, s. 210-211. Ibidem, s. 219. 89

e s t y m u l a c j a p r z y w z m o o n e j deaferencjacji p o d l e g a i n n y m r e g u o m s y m b o l i c z n e g o p r z e t w a r z a n i a n i s t y m u l a c j a z a c h o d z c a p o d c z a s norm a l n e j aktywnoci szlakw a f e r e n t n y c h w s t a n i e c z u w a n i a . F a k t t e n u k a z u j n a p r z y k a d b a d a n i a O s w a l d a n a d bodcowan i e m w e r b a l n y m w fazie R E M 2 6 , u r i i n a d d y n a m i k skojarze jzykowych pod wpywem chlorowodzianu e t y l u 2 7 , W e i n t r a u b a i T h i m m a n a d tym s a m y m zjawiskiem pod wpywem LSD i psylocybiny28 oraz H o f f m a n a 2 9 i S p i t z e r a n a d k o j a r z e n i e m u osb z z a b u r z e n i a m i psychotycznymi30. B a d a n i a te p o k a z a y m. in., e na p l a n i e j z y k a deaferencjacja prowadzi do p r z e t w a r z a n i a informacji w oparciu o s z e r o k i e asocjacje p o r e d n i e , z p r z e s u n i c i e m ku h o m o j o f o n i c z n e m u trybowi kojarzenia. A j a k ujawniy to t e r e n o w e obserwacje Reichela-Dolmatoffa, s to zjawiska o f u n d a m e n t a l n y m z n a c z e n i u d l a a k t y w noci m i t o t w r c z e j w k u l t u r o w y c h k o m p l e k s a c h h a l u c y n o g e n n y c h 3 1 . W zwizku z powyszym i w oparciu o d o s t p n e d a n e Dixon zakada, e w organizmie ludzkim wystpuj dwa rodzaje systemw pobudzajcych o wzajemnie hamujcym dziaaniu. Pierwszy z nich: system zwizany z p o b u d z e n i a m i egzogennymi przez szlaki aferentne, dziaa w oparciu o aktywacj tworu siatkowatego. D r u g i z nich: s y s t e m z w i z a n y z p o b u d z e n i a m i e n d o g e n n y m i p r z e z s z l a k i asocjacyjne, d z i a a w o p a r c i u o a k t y w a c j u k a d u l i m b i c z n o - k r e s o m z g o w e go. D i x o n z a u w a a , e psychofizjologiczne c z y n n i k i p r o w a d z c e do wystpowania efektu subliminalnego (pasywny i z r e l a k s o w a n y s t a n b a d a n e g o , pozycja leca, deaferencjacja, b o d c o w a n i e p o n i e j p r o g u wiadomoci) s t a k i e s a m e , j a k t e , k t r e n o r m a l n i e w y s t p u j w wy-

26 27

I. O s w a l d , Sen, Warszawa 1968, s. 83-84. A. R. L u r i a , Sprache undBewufitsein, Pahl 1982, s. 100-128, t e g o , Problemy neuropsychologii i neurolingwistyki, Warszawa 1976, s. 152-177. 28 w. W e i n t r a u b i in., The effect of LSD on the associative processes, Journal of Nervous and Mental Disease" 128/1959, s. 409-413; M. T h i m m , Der Einfluss von L-Dopa und Psylocybin auf das Assoziationsgeddchtnis, das Arbeitsge-dachtnis und das Aufmerksamkeitssystem, Heidelberg 1995. 29 R. E. H o f f m a n , Verbal hallucinations and language production processes in schizophrenia, The Behavioural and Brain Sciences" 9/1986, s. 503-548. 30 M. S p i t zer, op. cit, s. 272-316. 31 W zasadzie cae dzieo Reichela-Dolmatoffa dostarcza niezliczonych opisw potwierdzajcych ten stan rzeczy. Zob. wprowadzajcy przykadowy materia w: G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Amazonian cosmos, Chicago 1971, s. 23-68. 90

p a d k u aktywnoci drugiego z tych systemw. System t e n psychoanaliza, i n i e t y l k o o n a , w i e z p i e r w o t n o p r o c e s o w m o d a l n o c i p r z e t w a r z a n i a informacji (popdowo i a f e k t y w n i e n a c e c h o w a n e sny, wyo b r a e n i a , h a l u c y n a c j e ) . Logiczne w y d a j e si wic z a o e n i e , e to w a n i e t e n d r u g i s y s t e m j e s t siedzib zjawisk z w i z a n y c h z obronn o c i p e r c e p c y j n a i subcepcj: [...] odmienne waciwoci limbiczno-kresomzgowego systemu pobudzenia s zgodne z efektem Poetzla. Bodce prezentowane w stanie normalnego wiadomego stanu czuwania podlegaj zaporedniczeniu przez pierwszy system pobudzajcy i zostaj odnotowane jako lady pamiciowe. Jednake z powodu ograniczonej pojemnoci kanau przekazu oraz restrykcyjnego oddziaywania wiadomoci w stanie czuwania nie osigaj one poziomu fenomenalnej reprezentacji. W sytuacji przejcia od wiadomoci stanu czuwania do wiadomoci snu paradoksalnego wynika z tego faktu deaferencjacja zwiksza pojemno kanau, ktry umoliwia wiadom reprezentacj nagromadzonej informacji w postaci treci snu 3 2 . W istocie logiczn k o n s e k w e n c j m o d e l u D i x o n a byoby p r z y p u s z c z e n i e , e j e d n y m z efektw u y c i a s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h p o w i n n a by i n t e n s y f i k a c j a percepcji podprogowej i zjawisk zwizan y c h z e f e k t e m P o e t z l a . Rzeczywicie, p r z y p u s z c z e n i e t o z o s t a o p o t w i e r d z o n e w eksperymentach F r i e d m a n a i Fishera. W badan i a c h w y k o r z y s t a n o t e c h n i k m a s k o w a n i a bodca (podwjny profil" R u b i n a ) w a r s t w a m i p p r z e z r o c z y s t e g o p a p i e r u i j e g o ekspozycji pon i e j p r o g u w i d z i a l n o c i w c z a s i e 30 s e k . W o p a r c i u o s e r i t e s t w i t w a r d e procedury kontrolne otrzymano wyniki, ktre pokazay, e w w y p a d k u e k s p e r y m e n t u z uyciem L S D przyrost efektu subliminalnego wynosi p o n a d 20% w porwnaniu z analogicznym eksperym e n t e m bez jego u y c i a . W y n i k t a k z n a c z c y o t r z y m a n o d l a m i n i m a l n e j p r e h a l u c y n a c y j n e j d a w k i s u b s t a n c j i w wysokoci 60 m i k r o g r a m w ! 3 3 E k s p e r y m e n t a l n i e w y w o a n e w y o b r a e n i a cechowao wy-

32 33

N. F. D i x o n , op. cit, s. 316. S. M. F r i e d m a n , Ch. F i s h e r , Further obseivations on primary modes of perception, Journal of the American Psychoanalytic Association" 8/1960, s. 100-129. Porwnywalne wyniki przy zastosowaniu meskaliny przyniosa nieco odmiennie zaprojektowana seria eksperymentw, ktre rosyjski zesp: Wasiljew, Tierientiew i Pierichanienc, przeprowadzi ju w 1946 roku. Zob. L. W a s i l j e w , Tajemnicze zjawiska psychiki czowieka, Warszawa 1970, s. 150-152. 91

jtkowo silne nacechowanie elementami wskazujcymi na zintensyf i k o w a n e p r z e t w a r z a n i e p o d w i a d o m e ( d o m i n a c j a t a , modyfikacje formy itd.). Z d a n i e m a u t o r w , n a p o d s t a w i e t y c h b a d a m o n a uzas a d n i a t w i e r d z e n i e , e p r z y r o s t p e r c e p c j i p o d p r o g o w e j j e s t zjaw i s k i e m t o w a r z y s z c y m regresji ego.

4. SYNESTEZJA
J a k w s p o m n i a e m j u p r z y okazji o m a w i a n i a b a d a P o e t z l a , w c h a r a k t e r z e d r u g i e g o c z y n n i k a o d p o w i e d z i a l n e g o z a efekt s u b l i m i n a l n y w y m i e n i on z a c h o d z c w polu p o d w i a d o m o c i s y m b o l i c z n t r a n s f o r m a c j p o d p r o g o w e g o bodca, t o z n a c z y fakt, e p o m i d z y jego p i e r w o t n y m k s z t a t e m i treci a tym, w j a k i sposb j a w i si on w t r a k c i e s n u , w y o b r a e czy h a l u c y n a c j i , istnieje specyficzny p r o c e s p r z e m i a n y ( o b r a s t a n i e w i n f o r m a c j e " 3 4 ) , k t r y d a n wejciow m o e o d m i e n i n i e do p o z n a n i a . W lad za P o e t z l e m F i s h e r , D i x o n i S i l v e r m a n z a u w a a l i w swoich b a d a n i a c h , e asocjacja b o d c a p o d p r o g o w e g o (lub jego czci) z p o p d o w y m i s t r u k t u r a m i p o d w i a d o m o c i m o e w y n i k a z jego f o r m a l n o - a n a l o g i z u j c e g o p o d o b i e s t w a do u k r y t y c h w p o d w i a d o m o c i g b s z y c h r e p r e z e n t a c j i z w i z a n y c h z poszczegln y m i p o p d a m i i ich k o n s t e l a c j a m i . N a p r z y k a d p o d p r o g o w o p r e z e n t o w a n y o b r a z g r z y b a m o e u l e c t a k i m t r a n s f o r m a c j o m , i w n i e czy w halucynacjach wystpi w postaci wa, fallusa, grzyba atomowego, k r z y a g r e c k i e g o czy l a t a j c e g o s p o d k a . D l a k a d e g o z t y c h s y m b o l i m o n a o p i s a f o r m a l n y p r o c e s analogizujcej derywacji, lecz t a k d o k o c a w c a l e n i e j e s t p e w n e , j a k i e s t r u k t u r y p o p d o w e kryj si z a poszczeglnymi wynikami transformacji. T a k n a przykad n a planie e k o n o m i i p o p d w grzyb a t o m o w y m o e r w n i e d o b r z e r e p r e z e n t o w a i n s t y n k t p r z e t r w a n i a i zwizany z n i m aspekt lku przed zagad, j a k t a k e p o p d l i b i d a l n y i z w i z a n z n i m e k s p l o z y w n o dowiadc z e n i a o r g i a s t y c z n e g o . c z c o b y d w i e d z i e d z i n y , m o e by r w n i e m o w a o s w o i s t y m coincidentio oppositorum i s y m b o l i z m i e o w i e c e n i a , w k t r y m f i n a l n a dysolucja ego czy w sobie cechy o r g i a s t y c z n e j e k s t a z y i a p o k a l i p t y c z n e j z a g a d y . A m o e idzie o k u l m i n a c y j n y p u n k t p r o c e s u p s y c h o t y c z n e g o z j e g o z e s p o e m r o z p a d u osobowoci? P o d o b n e

34

A. W i e r c i s k i , Antropologiczna koncepcja..., op. cit., s. 58.

92

p y t a n i a m o n a m n o y w o d n i e s i e n i u do k a d e g o z w y m i e n i o n y c h 35 symbolicznych derywatw . Kwesti o znaczeniu zasadniczym jest pytanie, jaki procesor jest o d p o w i e d z i a l n y za w s p o m n i a n e t r a n s f o r m a c j e i czy w ogle m o e by m o w a o jego w s t p n e j a n a t o m i c z n e j lokalizacji. I n n y m i sowy, czy poza istotnym stwierdzeniem, e zachodz tu procesy podwiadomego analogizowania w oparciu o zasady: 1. w i z a n i a p r z e c i w i e s t w , 2. p o w i e r z c h o w n e g o p o d o b i e s t w a , 3. w s p w y s t p o w a n i a w c z a s i e i p r z e s t r z e n i , 4. n a s t p s t w a czasowego, 5. z a s t p o w a n i a czci caoci i o d w r o t n i e m o n a pj dalej i powiedzie na t e n t e m a t co w i c e j ? 3 6 Myl, e t a k i e dodatkowe istotne wiato na ten t e m a t rzucaj b a d a n i a n a d zjawiskiem synestezji. M o n a przyj, e f e n o m e n s y n e s t e z j i j e s t z n a n y l u d z k o c i o d d a w n a , a jego n a j b a r d z i e j z d u m i e w a j c e p r z e j a w y z n a l a z y swj n a j p e n i e j s z y w y r a z w a n i e n a g r u n c i e symbolizacji religijnej. Do w s p o m n i e t a k i e z n a k i jej w y s t p o w a n i a , j a k Apokalipsa Jana, Tybetaska Ksiga Zmarych, Ksiga Zohar, i z m a i l i c k a a p o k a l i p s a Umm al-Kitab czy m a h a j a n i s t y c z n a Avatamsaka Sutra, n i e w s p o m i n a j c j u o k l a s y c z n y c h t e k s t a c h t a n t r y h i n d u s k i e j 3 7 . N i e l i c z n e byo i j e s t g r o n o b a d a c z y , k t r z y docenili w a g t e g o z j a w i s k a i z n a c z e n i e ,

35

36

31

Analiz piorunowo-spermatyczno-incestowej semantyki grzyba podaje V. N. T o p o r o v, On the semiotics of mythological conceptions about mushrooms, Semiotica" 53-4/1985, s. 295-357. W tym kontekcie interesujco wypadaj rwnie niektre pomysy J. A l l e g r o , Der Geheimkult des heiligen Pilzes, Wien 1971. Szersze omwienie mitologemu grzyba w mitologiach Mezoameryki podaje klasyk tematu R. G. W a s s o n , The wondrous mushroom, New York 1980. A. W i e r c i s k i , Antropologiczna koncepcja..., op. cit., s. 58. Rozszerzon list asocjacji, ktre mog stanowi podstaw analogizacji, podaj Woodrow i Lowell (za: P. G u i r a u d , Semantyka, Warszawa 1976, s. 129). Odnonie do tradycyjnych kulturowych kompleksw halucynogennych i synestetycznej podbudowy ich symbolizmw zob.: T. F. J o h n s t o n , Auditory driving, hallucinogens and music-color synesthesia in Tsonga ritual [w:] B. M. du Toit led.], op. cit., s. 217-236; G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Desana animal categories, food restrictions and the concept of color energies, Journal of Latin American Lore" 4/1978, s. 243-291, szczeglnie s. 256-283. 93

j a k i e j e g o s t u d i u m m o e m i e d l a b a d a n a d s y m b o l i z a c j a w ogle a s y m b o l i z a c j a religijn w szczeglnoci. J e l i chodzi o to o s t a t n i e zagadnienie, naley wymieni badania Schradera38, H u n t a 3 9 , Chidestera40 i Sullivana41. Cytowic, k t r y z pozycji neurofizjologicznych powici s y n e s t e z j i o s o b n m o n o g r a f i , definiuje j w n a s t p u j c y s p o s b : Termin synestezja powsta jako zoenie dwch greckich sw. syn (prefiks oznaczajcy poczenie) i aisthesis (zmys); literalnie oznacza poczenie zmysw. Synestezja jest niezalenym od woli poczeniem, w ktrym rzeczywistej informacji danej w jednej modalnoci zmysowej towarzyszy jej percepcja w innej modalnoci. Poza tym, e nie podlega ona wolitywnemu sterowaniu, ta dodatkowa percepcja uznawana jest przez synestet za zjawisko odnoszce si do czego realnego i wystpujcego poza ciaem, a nie tylko za produkt imaginacji. [...] To wanie jej ywo i realno oraz fakt, e narusza ona konwencjonaln percepcj, s rdem jej szczeglnego znaczenia. Fascynujca sia synestezji wynika z faktu, e logicznie nie powinna ona by produktem ludzkiego mzgu, w ktrym trendy ewolucyjne dziaay na rzecz przyrostu anatomicznej separacji funkcji 42 . T a k pojmowan synestezj Cytowic ostro odrnia od metafory, i n n y c h t r o p w poetyckich i rozmylnie k o n s t r u o w a n y c h i n t e r m o d a l n y c h skojarze, cho rzecz j a s n a n i e wyklucza ich w z a j e m n y c h zwizkw. D l a z i l u s t r o w a n i a powyszej definicji w a r t o przytoczy k i l k a wypowiedzi s y n e s t e t w opisujcych w a s n e d o w i a d c z e n i a . N a p r z y k a d u j e d n e j z b a d a n y c h osb w y s t p o w a a z o o n a s y n e s t e z j a p o m i d z y m o d a l n o c i a m i : s m a k o w , zapachow, wzrokow, k i n e s t e t y c z n i t e r m i c z n :

38 39

40

41

42

L. S c h r a d e r , Sinne und Sinnesverkniipfungen, Heidelberg 1969. Z caej serii wartociowych prac tego autora warto wymieni: H. T. H u n t , Relations between the phenomena of religious mysticism (altered states of consciousness) and the psychology of thought, Perceptual and Motor Skills" 61/1985, s. 911-961, oraz t e g o , On the nature of consciousness, New Haven 1995. D. C h i d e s t e r , Word and light. Seeing and hearing in religious discourse, Urbana 1992. L. E. S u l l i v a n , Sound and senses, History of Religions" 26/1986, s. 1-33; zob. take J. F e r n a n d e z , Bwiti. An ethnography of religious imagination in Africa, Princeton 1982, s. 440-441, 469. R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union of the senses, Heidelberg-Berlin-New York-Tokio 1989, s. 1, wyt. T. S. Przegld wynikw starszych bada nad operacjami intermodalnymi podaje L. E. M a r k s , The unity of the senses interrelations among the modalities, New York-London 1978.

94

Gdy smakuj co o intensywnym zapachu, odczucie spywa wzdu doni do opuszkw palcw i nagle widz przedmiot (o okrelonej wadze, ksztacie, fakturze i temperaturze) tak, jakbym rzeczywicie mia go w rce 4 3 . U i n n e j osoby w y s t p o w a a najczciej s p o t y k a n a f o r m a s y n e s t e zji a u d y t y w n o - w i z u a l n e j , p r z y czym w d r u g i e j m o d a l n o c i d o m i n o way dynamiczne kontaminacje o charakterze barwno-geometrycznym: Gdy sucham muzyki, widz ksztaty pojawiajce si przede mn na wysokoci twarzy, w odlegoci okoo dwunastu cali, w wycinku przestrzeni o wysokoci jednej stopy. W przestrzeni tej muzyka podlega wizualnej projekcji. Najatwiej porwna mi dwiki do oscyloskopowych konfiguracji: linie zmieniajce swoj barw, czsto metaliczne, innym razem wysokie, szerokie i co najwaniejsze gbokie. Moj ulubion muzyk cechuj linie, ktre horyzontalnie rozcigaj si poza ten wycinek pola widzenia 4 4 . Cytowic zauwaa, e dla niesynestety c h a r a k t e r tego rodzaju d o z n a j e s t cakowicie n i e w y o b r a a l n y , z a u t y c h , k t r z y i c h dowiadczaj, t y l k o z w i e l k i m t r u d e m p o d d a j si one opisowi. N i e m n i e j j e d n a k w w i e t l e j e g o b a d a n a r z u c a si w n i o s e k , e u p o d s t a w t e g o z j a w i s k a kryje si cakowicie n o r m a l n a a k t y w n o m z g u , k t r a jedn a k u w i k s z o c i l u d z i pozostaje n i e u w i a d o m i o n a : By posuy si przykadem: zgodny obraz, ktry postrzegamy na ekranie telewizora, jest kocowym efektem propagacji. Kto zdolny do przechwycenia transmisji gdzie na odcinku pomidzy studyjn kamer i telewizyjnym ekranem byby niczym synesteta, ktry pobiera prbki transmisji, zanim w peni opracowana osigna ona poziom ekranu. Przypuszczalnie jego dowiadczenie rnioby si od tego, jakie maj patrzcy na ekran. Analogicznie mona podej do problemu synestezji i uzna j za przedwczesny przejaw normalnych procesw kognitywnych. Kryje si za tym stwierdzenie, e wszyscy jestemy synestetami, lecz tylko nieliczni uwiadamiaj sobie zwizany z tym holistyczny charakter percepcji 4 5 .

43 44 43

Ibidem, s. 24. Idem. R. E. C y t o w i c , Synesthesia: phenomenology and neuropsychology, Psyche" 10/1995, s. 8, wyt. T. S. 95

A n o r m a l n o s y n e s t e z j i m a wic t y l k o c h a r a k t e r s t a t y s t y c z n y , gdy w f o r m i e u w i a d o m i o n e j w y s t p u j e o n a r e d n i o u 1 na 25 tysicy osobnikw46. Synestezja wystpuje czciej u kobiet oraz osb leworcznych i ma c h a r a k t e r dziedziczny. U s y n e s t e t w o b s e r w u j e si p o n a d p r z e c i t n p a m i , k t r e j najczciej t o w a r z y s z y o b n i o n a k o m p e t e n c j a m a t e matyczna, a t a k e nisza sprawno w zakresie orientacji przestrzenn e j . Czciej n i w p o z o s t a e j czci populacji w y s t p u j u s y n e s t e t w d o z n a n i a w r o d z a j u deja vu, s n w p r e k o g n i t y w n y c h , odczu dziwnoci o r a z i n n e objawy c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a osb z z e s p o e m p a d a c z k i p a t a s k r o n i o w e g o (temporal lobe epilepsy)41. C y t o w i c p o d k r e l a , e c h a r a k t e r asocjacji s y n e s t e t y c z n y c h j e s t u s y n e s t e t w i n d y w i d u a l n i e stay, co znaczy, e jeli p r z y k a d o w o u d a n e j osoby d w i k fletu p e r s k i e g o wywouje d o z n a n i a s z m a r a g dowego w i a t a , t o asocjacja t a w y s t p u j e u n i e g o z a k a d y m r a z e m , gdy syszy t e n i n s t r u m e n t . P o d o b n i e t e u s y n e s t e t w p r z e w a a sytuacja, w ktrej stay jest k i e r u n e k propagacji skojarze. Oznacza t o , e d l a p r z y k a d u u k o n k r e t n e j osoby d o z n a n i a d w i k o w e m o g wyzwala fuzj z d o w i a d c z e n i a m i w modalnoci wizualnej lub w dalszej kolejnoci z m o d a l n o c i olfaktoryczn, lecz raczej n i e o d w r o t n i e . I n n y m i sowy, j e d n a z m o d a l n o c i d o m i n u j e p r z e w a n i e w i z u a l n a l u b a u d y t y w n a 4 8 . C y t o w i c zdaje si o g r a n i c z a zjawisko s y n e s t e z j i tylko do tych wypadkw, gdy charakteryzuje je p e w n a surowo, r e a l i z m i s c h e m a t y c z n o s e n s o r y c z n e g o e f e k t u , gdy n i e j e s t o n a ide, lecz d o w i a d c z e n i e m . N i e b d z i e s y n e s t e z j a w j e g o ujciu w y o b r a e n i e m a s z e r u j c e g o k o n d u k t u , k t r e n a r z u c a si p r z y s u c h a n i u Trauermarsch V Symfonii M a h l e r a , lecz b d z i e n i wizja s p i r a l n y c h rozbys k w wirujcych w r y t m w s p o m n i a n e g o u t w o r u i o d b i e r a n y c h j a k o realnie wystpujce w polu widzenia. J e d n z racji s k a n i a j c y c h do t a k i e g o o g r a n i c z e n i a z a k r e s u wys t p o w a n i a z j a w i s k a s w y n i k i b a d a n a d jego neurofizjologicznymi p o d s t a w a m i . O b s e r w a c j e miejscowego m e t a b o l i z m u m z g u , k t r e prowadzono przy wykorzystaniu metody znakowania radioaktywnego,

46 47 48

Ibidem, s. 1, wyt. T. S. R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union..., op. cit., s. 109-112. R. E. C y t o w i c , Synesthesia:phenomenology..., op. cit, s. 4.

96

wykazay, e u s y n e s t e t w p o z i o m m e t a b o l i z m u w lewej p k u l i jest generalnie obniony, za w trakcie synestezji spa moe j e s z c z e o ok. 20%, c o s u g e r u j e p o t n e o d h a m o w a n i e p k u l i p o d p o r z d k o w a n e j . J a k z a u w a a Cytowic, u n i e s y n e s t e t y t e g o rodzaju s p a d e k n o r m a l n i e p r o w a d z i b y d o okresowej l e p o t y l u b czciowych p a r a l i w , co j e d n a k n i e w y s t p u j e u s y n e s t e t w 4 9 . S p a d kowi m e t a b o l i z m u k o r y lewej p k u l i t o w a r z y s z y z w i k s z o n a a k t y w a c j a u k a d u l i m b i c z n e g o , c o n a p l a n i e f e n o m e n a l n y m p r z e j a w i a si w y j t k o w o s i l n y m i e m o c j a m i t o w a r z y s z c y m i zjawisku, p r z e d e wszys t k i m z a o d c z u w a n i e m jego wyjtkowego z n a c z e n i a . Z d a n i e m Cytow i c a w y n i k i s z e r e g u b a d a w s k a z u j n a fakt, e w z a k r e s i e a k t y w noci u k a d u l i m b i c z n e g o c e n t r a l n rol w w y t w a r z a n i u s y n e s t e z j i m o e o d g r y w a h i p o k a m p (hippocampus). W p r z y p u s z c z e n i u t y m Cytowic powouje si n a p r a c e a u t o r a t r i a d y c z n e j koncepcji m z g u , wspomnianego ju P a u l a MacLeana, ktrego zdaniem: Tu wanie [w hipokampie T. S.] istnieje moliwo korelacji nie tylko w odniesieniu do wrae zapachowych, smakowych czy trzewiowych, lecz take w wypadku wrae suchowych, wzrokowych, somestetycznych, a moe nawet seksualnych [...] Naley podkreli, e to wanie tutaj, w zakrcie hipokampa, zachodz na siebie trzy gwne systemy wkien nerwowych. Tutaj take obserwuje si wystpowanie dugich wkien, ktre na caej dugoci cz formacj hipokampaln. W wietle tych obserwacji istnieje moliwo, e mamy tu do czynienia z neuroanatomicznym mechanizmem, ktrego istnienie wyjania niektre, na pozr paradoksalne, stany pokrywania si rnych jakoci zmysowych 50 (synestezje), wywierajce wpyw na dowiadczenia emocjonalne . Rzecz j a s n a , w w y p a d k u w y s t p o w a n i a s y n e s t e t y c z n y c h fuzji j a k o c i z m y s o w y c h p o j a w i a si oczywiste p y t a n i e , j a k i c h a r a k t e r m a i c h w z a j e m n e p r z y p o r z d k o w a n i e . C o s p r a w i a , e d l a d a n e g o synes t e t y w y s o k i w i b r u j c y d w i k t r b k i j a w i si w p o s t a c i c z a r n y c h p l a m z p u l s u j c t a u r , a co powoduje, e d w i k k l a w e s y n u p r z y n o s i o b r a z d e l i k a t n y c h r o w y c h linii o g a r n i a j c y c h p u l s u j c b k i t n p r z e s t r z e ? C z y d a si u s t a l i m a t r y c t e g o r o d z a j u fuzji? C z y m i a a b y o n a c h a r a k t e r i n d y w i d u a l n y czy oglnoludzki? P r b y o d p o w i e d z i n a t e g o r o d z a j u p y t a n i a p o d e j m o w a o w i e l u b a d a c z y sy-

49 50

Ibtdem, s. 9. Cyt. za: R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union..., op. cit., s. 167. 97

nestezji, m i n . uria. W a r t o zacytowa fragment z jego frapujcych sprawozda: Gdy eksponuj mu [osobie badanej o inicjale Sz.) ton o wysokoci 30 hz i nateniu 100 db, Sz. twierdzi, e pocztkowo widzia smug szerokoci 12-15 cm koloru starego srebra; smuga stopniowo zwa si i jak gdyby oddala od niego, a nastpnie zmienia w jaki przedmiot, ktry byszczy jak stal. Stopniowo ton nabiera charakteru wieczornego wiata, dwik jarzy si srebrzystym blaskiem. Ton o wysokoci 50 hz i nateniu 100 db Sz. widzi brzow smug na ciemnym tle z czerwonymi jzyczkami; dwik ma kwano-sodki smak barszczu, wraenie smakowe rozprzestrzenia si na cay jzyk. Ton o wysokoci 100 hz i nateniu 86 db Sz. widzi szeroki pas, ktrego rodek ma kolor pomaraczowy przechodzcy na kracach w rowy. Ton 250 hz i 64 db Sz. widzi aksamitny sznurek, ktrego woski stercz na wszystkie strony; sznurek ma delikatn barw rowo-pomaraczow51. Co szczeglnie i s t o t n e , w p o n a w i a n y c h po j a k i m c z a s i e e k s p e r y m e n t a c h t e s a m e bodce p r z y n o s i y d o k a d n i e t a k i e s a m e s y n e s t e tyczne translacje. Czy w w y p a d k u zjawisk s y n e s t e t y c z n y c h m a m y j e d n a k d o czyn i e n i a z analogizacj, czy t e s a m o zjawisko a n a l o g i z a c j i p o j m o w a n a l e y j a k o p o c h o d n e i w t r n e w z g l d e m d z i a a j c e g o u jej p o d s t a w synestetycznego procesora? A jeli i n t e r m o d a l n e translacje bazuj na i d e n t y c z n y c h l u b p o d o b n y c h w a s n o c i a c h obiektw, p o z a t y m o d 52 siebie r n y c h " , t o n a c z y m polega m o e p o d o b i e s t w o p o m i d z y d w o m a o d r b n y m i j a k o c i a m i z m y s o w y m i ? C z y w o k r e l e n i u wysok i " t o n fuzja p r z e s t r z e n n e j c e c h y wysokoci o r a z specyficznej j a k o c i d w i k o w e j j e s t w y n i k i e m asocjacji p o p r z e z s y m b o l i c z n e m e d i u m przestrzenno-sekwencyjnego zapisu nutowego, w ktrym wysokim t o n o m o d p o w i a d a w y s z a pozycja n a piciolini, czy t e w y n i k a o n a z przyporzdkowa nie majcych tego rodzaju zaporedniczenia, ktr e j a k o t a k i e byoby e p i f e n o m e n e m g b s z y c h p r o c e s w ? I dlaczego czowiek o n i s k i m t o n i e gosu b u d z i z a u f a n i e j a k o k t o t r z y m a j c y si k o n k r e t w , z a k t o i n n y , o b d a r z o n y g o s e m w y s z y m , b d z i e o d b i e r a n y j a k o b a r d z i e j z m i e n n y , o d e r w a n y od z i e m i " i w z w i z k u

51 52

A. u r i a , O pamici, ktra nie miaa granic, Warszawa 1970, s. 25-26. A. W i e r c i s k i , Antropologiczna koncepcja..., op. cit., Krakw 1994, s. 56.

98

z t y m b u d z c y nieufno? R e l a t y w n i e n i e w i e l k i j e s t p r o b l e m , j e l i m a m y d o c z y n i e n i a z d w o m a m o d a l n o c i a m i z m y s o w y m i , k t r e dadz si uj i z e s t a w i w formie k o n t i n u w , j a k s p e k t r u m b a r w czy s k a l a d w i k w . Ale j a k t e k o n t i n u a z i c h i m m a n e n t n y m a d e m z e s t a w i a z d y s k r e t n y m i p o l a m i j a k o c i s m a k o w y c h czy z a p a c h o wych? (W wietle obecnych b a d a t y c h o s t a t n i c h m o e by okoo 10 tysicy). I co pocz z f a k t e m , e z j e d n e j s t r o n y b a d a n i a O s g o o d a n a d m i d z y k u l t u r o w y m i p o d o b i e s t w a m i w s k a l o w a n i u m e t o d dyf e r e n c j a u s e m a n t y c z n e g o zdaj si u j a w n i a j a k i e gbokie, w s p l n e caej l u d z k o c i s y n e s t e t y c z n e j d r o t e g o p r o c e s u w s p l n oglnol u d z k m a t r y c m o l i w y c h fuzji, z d r u g i e j z a d w c h g e n i a l n y c h k o m p o z y t o r w i s y n e s t e t w , S k r i a b i n i R i m s k i - K o r s a k o w , zdecydow a n i e r n i si pod w z g l d e m b a r w n y c h i n t e r p r e t a c j i d w i k w m u zycznych?53 P y t a n i a tego rodzaju m o n a mnoy. W k o n t e k c i e b a d a C y t o w i c a w y d a j e si, i s e n s o w n e byoby r o z r n i e n i e s y n e s t e z j i i analogizacji p r z e z u z n a n i e , e t a p i e r w s z a j e s t filogenetyczn p o d s t a w tej d r u g i e j . I n n y m i sowy, m o n a b y m w i o analogizacji filo- i o n t o g e n e t y c z n e j . R e g u y w r o d z o n e j t r a n s lacji j a k o c i u p o s z c z e g l n y c h l u d z i r n i si m i d z y sob, t a k j a k r n i si i n n e cechy w r o d z o n e , lecz oczywicie m o n a z a s a d n i e pod e j r z e w a , e gdzie u ich p o d s t a w kryj si najoglniejsze g a t u n k o w e p a r a m e t r y s y n e s t e t y c z n y c h operacji. Z d a n i e m C y t o w i c a b r a k zgodnoci w y n i k w w p r b a c h u s t a l a n i a k a n o n w synestetycznych przyporzdkowa wynika z faktu, e bad a n i a t e u j m o w a y s t o s u n k o w o p n e fazy s y n e s t e t y c z n e g o p r z e t w a r z a n i a informacji, w k t r y c h oglniejsze i p o n a d j e d n o s t k o w e r e g u y o p e r u j c e w s y s t e m i e l i m b i c z n y m , a gwnie w h i p o k a m p i e , p o d l e g a y zindywidualizowanym interpretacjom-wypenieniom w oparciu o materia pozyskany na drodze konkretnej ontogenezy. W zakresie reprez e n t a c j i tego m a t e r i a u b a d a n i a C y t o w i c a w s k a z u j n a szczegln (oczywicie n i e w y c z n ) rol o d g r y w a n p r z e z m o d k o r p a t a s k r o n i o w e g o (lobus temporalis). P r o p a g a c j a p o b u d z e n i a z u k a d u l i m b i c z n e g o d o p a t a s k r o n i o w e g o p o c i g a z a sob u k o n k r e t n i e n i e 54 i zindywidualizowanie postrzeganych synestezji .

53

54

Cytowic krytykuje koncepcyjne podstawy bada Osgooda; zob. t e g o , Synesthesia. A union..., op. cit, s. 178-183. R. E. C y t o w i c , Synesthesia:phenomenology..., op. cit, s. 6. 99

W wietle w a s n y c h obserwacji a m e r y k a s k i neurofizjolog w y s u w a przypuszczenie, e istnieje c i s y zwizek p o m i d z y specyfik dziaania procesora synestetycznego i zjawiskami obserwowanymi w badaniach n a d subcepcj. J e g o zdaniem o b y d w i e klasy zjawisk z a c h o d z n a t y m s a m y m p o z i o m i e p r z e t w a r z a n i a inform a c j i 5 5 . W a r t o z a t e m zwrci u w a g n a z w i z e k s y n e s t e z j i z proces a m i pamiciowego k o d o w a n i a danych. J e s t to o tyle interesujce, e wiele w s k a z u j e n a to, i u k a d l i m b i c z n y r o z w i n si z w c h o m z g o w i a (rhinencephalon), z a u s z e r e g u s y n e s t e t w w a n i e m o d a l n o olfaktoryczna jest zasadniczym wyzwalaczem treci pamiciowych56. O d d a w i e n d a w n a z n a n y j e s t r w n i e fakt, e b o d c o w a n i e ferom o n a m i n a l e y d o n a j s k u t e c z n i e j s z y c h r o d k w specyficznej s e k s u alnej s t y m u l a c j i p o d p r o g o w e j 5 7 . M o d a l n o w c h u zdaje si r w n i e o d g r y w a szczegln rol w o d p a m i t y w a n i u n a j w c z e n i e j s z y c h w s p o m n i e z d z i e c i s t w a 5 8 . A l e k s a n d e r u r i a , opisujc n i e b y w a e w r c z b e z g r a n i c z n e moliwoci z a p a m i t y w a n i a , j a k i m i d y s p o n o w a obs e r w o w a n y p r z e z n i e g o s y n e s t e t a , p o d k r e l a fakt, e t o w a n i e synestezja bya zasadniczym instrumentem, ktry umoliwia badanemu ponadprzecitn kompetencj w zakresie pamic i o w e j o r g a n i z a c j i i k o d o w a n i a informacji. Pisze on: Rola synestezji w procesie zapamitywania polegaa na tym, e komponenty synestetyczne stanowiy jak gdyby to dla kadego aktu zapamitywania, dajc dodatkow, redundantn informacj i zapewniajc dokadno zapamitywania: jeeli z jakiego powodu [...] Sz. odtwarza zapamitane sowo niedokadnie, wwczas dodatkowe doznania synestetyczne, nie bdce w zgodzie z przeyciem waciwego sowa, pozwalay mu odczu, e w jego reprodukcji co nie jest w porzdku i zmuszay do poprawienia popenionego bdu 5 9 . R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union..., op. cit, s. 167-168. 56 Ibidem, s. 52-55. 57 Klasyczne psychoanalityczne ujcie tematu zawiera praca S. F e r e n c z i , Schriften zur Psychoanalyse, Frankfurt am Main 1982, Bd. II, s. 346. Ferenczi posuwa si nawet do stwierdzenia, e powonienie jest filo- i ontogenetycznie najstarsz sensoryczn matryc procesw mylenia, tame, s. 379-380. Odnonie do funkcji zmysu powonienia w organizacji treci pamiciowych z okresu dziecistwa zob. take G. B a c h e l a r d , Poetyka marzenia, Gdask 1998, s. 157-163. 58 R. J o s e p h , The limbie system: emotion laterality and unconscious mind, The Psychoanalytic Review" 79/1992, s. 407-408. 59 A. u r i a , O pamici..., op. cit., s. 29. 100
55

N a p o d s t a w i e b a d a u r i i i C y t o w i c a n a s u w a si p o d e j r z e n i e , e by m o e na p o z i o m i e k r e s o m z g o w i a p i e r w o t n a o r g a n i z a c j a p a m i c i m a w a n i e c h a r a k t e r s y n e s t e t y c z n y i d o p i e r o rozwj n o w e j k o r y p r z y n o s i jej s e m a n t y c z n o r g a n i z a c j , p r z y k a d o w o m o d e l o w a n p r z e z sieci K o h o n e n a 6 0 . J e l i j e d n a k p r z y p u s z c z e n i e t o j e s t s u s z n e , t o s y m b o l i c z n e t r a n s f o r m a c j e n a c e c h o w a n y c h a f e k t y w n i e bodcw p o d p r o g o w y c h m u s z p r z y n a j m n i e j czciowo p o d l e g a p r z e t w a r z a niu w oparciu o reguy rzdzce synestetyczn dynamik pamici. O d p o w i e d n a t o p y t a n i e t r z e b a p o z o s t a w i s p e c j a l i s t o m . W a r t o jedn a k p o d k r e l i , e z k u l t u r o z n a w c z e g o p u n k t u w i d z e n i a w spoeczn o c i a c h n i e p i m i e n n y c h f e n o m e n h i p e r m n e z j i s y n e s t e t w biologiczn i e p r e d e s t y n u j e ich d o roli nosicieli t r a d y c j i u s t n e j , k t r a t o funkcja pocztkowo naleaa do szamanw. Ci ostatni za, j a k wiadomo, nie s t r o n i l i od e k s p e r y m e n t w z h a l u c y n o g e n a m i 6 1 . Cytowic z a u w a a , e u n i e s y n e s t e t w s y n e s t e z j a m o e zosta sporadycznie w y w o a n a przez uycie substancji halucyn o g e n n y c h , n a p r z y k a d L S D 6 2 . P o d o b n e obserwacje p r z y n i o s y rwnie wczesne b a d a n i a B e r i n g e r a i Kliivera n a d m e s k a l i n 6 3 . Nawizujc d o b a d a t e g o o s t a t n i e g o , Cytowic z a u w a a , e w y o d r b n i o n e p r z e z K l i i v e r a e l e m e n t a r n e p r z e s t r z e n n e wzorce d o w i a d c z e n i a h a l u c y n o g e n n e g o , tzw. s t a e f o r m a l n e (form constants) w r o d z a j u k r a t , wizw, pajczyn, t u n e l i , s t o k w i s p i r a l , s i d e n t y c z n e z t y m i , ktre synesteci postrzegaj w charakterze w i z u a l n y c h transla64 cji d o z n a a u d y t y w n y c h .

60

61

62 63

64

Wiadomo, e hipokamp i ciao migdaowate s centraln czci szlaku powonienia; zob. B. K. G o b , op. cit., s. 161. W kwestii semantycznej samoorganizacji pamici zob. T. Ko ho n e n , H. Ri 11 er, Self-organizing semantic maps, Biological Cybernetics" 61/1989, s. 241-254. Wydaje si, ehomojofonie bardzo atwo ulegaj synestetycznemu nacechowaniu. Oglny przegld zagadnienia podaje M. J. Harner [ed.], op. cit. Wstpn charakterystyk poznawczych i psychodynamicznych aspektw tradycji oralnych podejmuje W. J. Ong, Oralno i pimienno, Lublin 1992, s. 55-112. Klasyczne opracowanie tematu zawiera praca J. V a n s i n a , Oral tradition as history, Madison 1985. R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union..., op. cit., s. 92-93. K. B e r i n g e r , DerMeskalinrausch, Berlin 1927, s. 36-56; H. K l u v e r , Mescal and mechanisms of hallucinations, Chicago 1969, s. 93-94. R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union..., op. cit., s. 138-146. 101

W s t o s u n k u do C y t o w i c a z d e c y d o w a n i e dalej idzie w i n t e r p r e t a c j i 65 s y n e s t e z j i k a n a d y j s k i psycholog H a r r y T . H u n t . W swoich p r a c a c h z m i e r z a on do s y n t e z y fenomenologii i k o g n i t y w n e j n e u r o p s y c h o l o g i i , b y n a ich p o d s t a w i e p o n o w n i e p r z e m y l e z a g a d n i e n i e o d m i e n n y c h s t a n w wiadomoci i ich implikacji dla teorii u m y s u . H u n t konsek w e n t n i e wystpuje przeciwko i n t e r p r e t a c j o m synestezji j a k o a t a w i z m u czy w y r a z u p r y m i t y w n e g o s y n k r e t y z m u s e n s o r y c z n e g o i p o d k r e l a , e s t a n o w i o n a n a j g b s z p o d s t a w w s z e l k i c h p r o c e s w symbolizacji, kryjc si w r d z e n i u t a k f u n d a m e n t a l n e g o z j a w i s k a j a k m e t a f o r a 6 6 . S p e n i a o n a funkcj m e d i a t o r a p o m i d z y p r o p o z y c j o n a l n i p r e z e n t a t y w n stron procesw mentalnych, pomidzy obrazem i czystym pojciem. W koncepcji tej kryje si z a o e n i e , e d z i a a n i e a p a r a t u jzyka pocztkowo ma rwnie c h a r a k t e r gboko synestetyczny i b a z u j e n a i n t e r m o d a l n y c h o p e r a c j a c h p o m i d z y d o z n a n i a m i wzrok o w y m i , p o z i o m e m fonetyczno-fonologicznym o r a z k i n e s t e z j a r t y k u lacyjn i g e s t y k u l a c y j n . B a , w e d u g H u n t a m y l i n a l e y p o j m o w a j a k o e m e r g e n t n e s y n e s t e z j e " i d e a n i e t a k z n o w u o d l e g a o d wspom n i a n e j p r z e z C y t o w i c a m e t a f o r y e k r a n u " 6 7 . A u t o r On the nature of consciousness sugeruje, e ontogenetycznie p i e r w s z y m wyzwalaczem" operacji i n t e r m o d a l n y c h j e s t d y n a m i c z n a g r a w z a j e m n y c h odbi p o m i d z y t w a r z m a t k i i t w a r z n i e m o w l c i a , k t r a p o d l e g a int e r i o r y z a c j i i p r o w a d z i do p r y m a r n y c h fuzji p o m i d z y m o d a l n o c i wizualn i wzorcami kinestetycznymi68. H u n t , i d c w l a d y n i e m i e c k i e g o p s y c h o l o g a s z t u k i R u d o l f a Arnh e i m a , podejmuje myl o szczeglnym znaczeniu trjwymiarowych

65

66

67

68

Opieram si tutaj na ostatnim wykadzie jego teorii synestezji: H. T. H u n t , Ore the nature of consciousness, New Haven 1995. Oczywicie mowa tu o metaforze jako o zjawisku kognitywnym, w znaczeniu, jakie nadaj mu Lakoff i Johnson, a nie o jednym z tropw. Odnonie do synestetycznych podstaw metaforyzacji zob. S. Day, Synaesthesia and synaesthetic metaphors, Psyche" 32/1996, s. 1-17. H. T. H u n t, On the nature..., op. cit., s. 146. Myl Hunta bliska jest tu koncepcji teoretykw programowania neurolingwistycznego, dla ktrych synestezja stanowi matryc pocze pomidzy systemem wprowadzania informacji do wiadomoci a preferowanym ukadem jej przetwarzania. Zob. J. O'C o n n or, J. S e y m o u r , Wprowadzenie do programowania neurolingwistycznego, Pozna 1996, s. 55-57. H. T. H u n t , On the nature..., op. cit, s. 147.

102

d y n a m i c z n y c h s t r u k t u r geometrycznych j a k o wyjciowej m a t r y c y , k t r a n a n a j w y s z y m p o z i o m i e s y n t e t y c z n i e o r g a n i z u j e s y n t a k s wszys t k i c h i n t e r m o d a l n y c h fuzji i w s z y s t k i c h p r o c e s w m y l e n i a . Z rozp r o s z o n y c h u w a g H u n t a m o n a wnosi, e n a p l a n i e u m y s u najsubtelniejszym wyrazem dziaania gbokiej synestetycznej gramatyki procesw kognitywnych byaby ich zdolno do fuzji c z a s o p r z e s t r z e n n y c h , t o z n a c z y d o r w n o l e g e g o d o wiadczania czasu w kategoriach przestrzeni. C o wicej, H u n t z w r a c a u w a g n a p r z e s t r z e n n o r g a n i z a c j symboliki m a n d a l i c z n e j i w y s u w a p r z y p u s z c z e n i e , e m a n d a l a i odwzor o w y w a n y w niej s y s t e m c z a k r j e s t n a j d o s k o n a l s z y m w y r a z e m dzia a n i a k o m p l e k s o w e g o p r o c e s o r a s y n e s t e t y c z n e g o . J e g o funkcjonowan i e p o z w a l a n a a d e k w a t n a u t o t r a n s l a c j p s y c h o c i e l e s n e j caoci podm i o t u w u k a d p r z e s t r z e n n y i s k o r e l o w a n e z n i m w y c i n k i ze s p e k t r u m wiata69. Podejmujc idee Cytowica i H u n t a , m o n a ostronie przypuci, e p o z a k o n w e n c j o n a l n o w s p o m n i a n e j a u t o t r a n s l a c j i o r a z jej gbok i e s y n e s t e t y c z n o - l i m b i c z n e z a k o r z e n i e n i e w p r o c e s a c h psychofizyczn y c h p r o w a d z d o t a k i e g o s t a n u rzeczy, w k t r y m relacj p o m i d z y z n a k i e m ( m a n d a l a ) i j e g o d e s y g n a t e m (psychocielesno) c h a r a k t e ryzuje d o m i n a n t a n a t u r a l n e g o u m o t y w o w a n i a . W t y m sensie synes t e z j a o s i g a a b y swoje a p o g e u m w inicjacyjnym p r o c e s i e a u t o s y m b o lizacji, k t r e g o p o d s t a w b y a b y d y n a m i c z n a t r a n s d u k c j a i n f o r m a c j i za porednictwem ukadu70: symbol, synestezja, psychocielesno. W o p a r c i u o powyszy proces symbole stosowane w t r a k c i e inicjacji s u y y b y j a k o h a s a " o t w i e r a j c e s y n e s t e t y c z n y s k a r b i e c z klejno69

70

Te do trudne do wyraenia intuicje Hunta lepiej przedstawia jego artyku Relations between the phenomena of religious mysticism (altered states of consciousness) and the psychology of thought, ..Perceptual and Motor Skills" 61/1985, s. 911-961. Oczywicie w praktykach tantry specyficznym korelacjom organizacji przestrzeni i spektrum barw odpowiadaj rwnie przyporzdkowania dwikw i zapachw. Pojciem transdukcji informacji" posuguj si w znaczeniu, jakie nada mu Rossi, mwic o transformacji energii lub informacji z jednej formy w drug"; zob. E. L. R o s s i , Psychobiologia uzdrawiania, Pozna 1995, s. 3450. 103

t a m i " , d o roli k t r e g o n a j b a r d z i e j p a s u j e u k a d l i m b i c z n y n e u r o fizjologiczny s u b s t r a t emocji. Rzecz oczywista, fakt, e w p r o t o t y p o wych inicjacjach s y m b o l i z m k u l t o w y m a t a k e l u b j a k c h c i a b y D u r k h e i m przede wszystkim korekcyjno-adaptacyjny c h a r a k t e r spoeczny, s k a n i a d o s t w i e r d z e n i a , e p r o c e s o r s y n e s t e t y c z n y zostaje w n i c h w y k o r z y s t a n y do psychofizycznego i s p o e c z n e g o a s y m i l o w a n i a j e d n o s t k i . I n n y m i sowy, c e l e m p r o c e s u inicjacji b y a b y s p o e c z n a k o r e k t a jednostki przez wykorzystanie synestezji do okrelenia param e t r w jej n o r m a l n i e n i e u w i a d a m i a n e j apercepcyjnej a u t o s y m b o l i zacji, k t r e j c h a r a k t e r j e s t n a w s k r o a f e k t y w n y .

5. AUTOSYMBOLIZACJA
Z e w z g l d u n a t e m a t t y c h r o z w a a w a r t o zwrci u w a g n a b a d a n i a a u t o s y m b o l i z a c j i , k t r e p r z e p r o w a d z i n i e s u s z n i e d z i zap o m n i a n y H e r b e r t S i l b e r e r . P u n k t e m wyjcia jego a n a l i z byy i n t r o spekcyjne obserwacje n a d wyobraeniami i halucynacjami, k t r e mog w y s t p o w a w s t a n i e m i d z y j a w a s n e m . Zazwyczaj bywaj o n e o k r e l a n e m i a n e m zjawisk h i p n a g o g i c z n y c h 7 1 . Z d a n i e m a u s t r i a c k i e g o p s y c h o l o g a z j a w i s k a t e w y s t p u j w t e d y , g d y d o c h o d z i d o specyficznego antagonistycznego zrwnowaenia pomidzy stanem wzmagajcej si s e n n o c i a p r z e c i w n y m jej s t a n e m p o b u d z e n i a . T e n d r u g i s t a n m o e by s p o w o d o w a n y s k u p i e n i e m u w a g i i n a s i l o n y m i proces a m i m y l o w y m i l u b t e w y s t p o w a n i e m b o d c a w y m u s z a j c e g o pobudzenie. W takiej sytuacji n a s t p u j e wzmoone w y t w a r z a n i e przeds t a w i e r e p r e z e n t u j c y c h a k t u a l n y psychofizyczny s t a n j e d n o s t k i , czyli n a s i l e n i e p r o c e s u a u t o s y m b o l i z a c j i . Z d a n i e m Silberera symboliczno-przedstawieniowe p r o d u k t y tego p r o c e s u s p o c h o d n t r z e c h k l a s zjawisk, d o k t r y c h z a l i c z a o n : 1. z j a w i s k a m a t e r i a l n e (treciowe), 2. z j a w i s k a f u n k c j o n a l n e ( f o r m a l n e ) ,
71

Koncepcje Silberera omawiam w oparciu o jego pierwsze podsumowanie bada, przedstawione w 1909 roku: H. S i l b e r e r , Berich iiber eine Methode, gewisse symbolische Halluzinationserscheinungen hervorzurufen und zu beobachten, Jahrbuch fur Psychoanalytische und Psychopathologische Forschungen" 1/1909, s. 513-525; przedruk w: H. S i l b e r e r , liber die Symbolbildung und andere psychoanalytische Schriften, Wien 1988, s. 7-17.

104

3. z j a w i s k a s o m a t y c z n e . Przez z j a w i s k a m a t e r i a l n e Silberer rozumie fakt, e h i p n a gogicznie d a n e s y m b o l i c z n e p r z e d s t a w i e n i a o d n o s z si d o a k t u a l n y c h t r e c i p r o c e s w m y l o w o - w y o b r a e n i o w y c h . P o j e d y n c z e pojcia i w y o b r a e n i a , cae. ich g r u p y , s d y w s z y s t k i e o n e m o g na r a z ulec t r a n s f o r m a c j i w s y m b o l i c z n y o b r a z l u b g r u p o b r a z w , k t r e d a n e s z ywotnoci oscylujc p o m i d z y b a r d z o i n t e n s y w n y m wyobraeniem a halucynacj. Spord wielu przykadw takiego s t a n u rzeczy w a r t o przytoczy przynajmniej jeden: Przykad nr 2. Myl o wnikaniu ludzkiego ducha w trudn i ciemn dziedzin zwizan z problemem Matek (Faust, cz II). Symbol: Stoj na wybiegajcym gboko w ciemne morze kamiennym wale. Na horyzoncie wody morza zlewaj si prawie z rwnie ciemnym i tajemniczym niebem. Interpretacja: Wybieganie w ciemne morze odpowiada wnikaniu w zawiy problem. Zlewanie si nieba z wod moe odpowiada stanowi pomieszania sfery grnej i dolnej. Podobnie te w obszarze Matek, wedle opowiadania Mefistofelesa, zmieszane s wszystkie czasy i miejsca. Brak tam granic pomidzy tu i tam, w dole i w grze. Dlatego te Mefistofeles zwraca si do udajcego si tam Fausta sowami: Zanurz si zatem! lecz mgbym te powiedzie: wstpuj! 7 2 P o d pojciem z j a w i s k f u n k c j o n a l n y c h kryje si u S i l b e r e r a dostrzeenie faktu, e d a n e symboliczne przedstawienia reprezentuj n i e t r e m y l i i w y o b r a e , lecz d y n a m i c z n f o r m i c h z a c h o d z e n i a by p o s u y si r o z r n i e n i e m T w a r d o w s k i e g o o d w z o r o w u j one raczej cechy a k t u anieli jego p r z e d m i o t . W w y p a d k u zjawisk f u n k c j o n a l n y c h a u t o s y m b o l i z a c j i m o e wic u l e g a f o r m a , d y n a m i k a , zakres, efektywno a z a t e m p r z e d e wszystkim energo-struktur a l n e p a r a m e t r y przebiegu myli i wyobrae. W zwizku z t y m S i l b e r e r p o d k r e l a , e w w y p a d k u zjawisk f u n k c j o n a l n y c h najwyraniej do gosu dochodzi afektywne obsadzenie procesu p r z e t w a r z a n i a informacji. J a k o p r z y k a d zjawisk f u n k c j o n a l n y c h podaje o n : Przykad nr 10. Myl o czym intensywnie, lecz cay czas jakie inne, poboczne skojarzenia rozpraszaj mnie i odcigaj od waciwego tematu. Gdy ponawiam prb skupienia, pojawia si autosymboliczna wizja:

72

H. S i l b e r e r , Uber die Symbolbildung..., op. cit., s. 12. 105

Symbol: Wspinam si po grach. Gry blisze nie pozwalaj mi widzie gr bardziej oddalonych, z ktrych przyszedem i do ktrych chc powrci 73 . Z u w a g i n a a f e k t y w n e n a c e c h o w a n i e zjawisk f u n k c j o n a l n y c h S i l b e r e r u w a a je za k l a s mediujc pomidzy zjawiskami m a t e r i a l n y m i i zjawiskami poziomu somatycznego. Idea zjawisk s o m a t y c z n y c h suy wyraeniu takich stanw rzeczy, w k t r y c h a u t o s y m b o l i z a c j i podlegaj c i e l e s n e d o z n a n i a podm i o t u h i p n a g o g i c z n y c h wizji. M o w a j e s t wic o e n d o - i e g z o g e n n y c h w r a e n i a c h z w i z a n y c h p r z y k a d o w o z n a p i c i e m m i n i o w y m , poo e n i e m ciaa, d o z n a n i a m i b l u l u b r o z k o s z y , akcj s e r c a i u k a d u oddechowego itp. oraz towarzyszcych im s t a n a c h emocjonalnych. P o k a z u j e t o kolejny p r z y k a d S i l b e r e r a : P r z y k a d n r 1 3 . G b o k o w c i g a m o d d e c h , moja k l a t k a p i e r s i o w a u n o s i si w y s o k o . S y m b o l : Podnosz z k i m wysoko s t " 7 4 . Silberer podkrela, e p o s z c z e g l n e g r u p y zjawisk i zwizane z n i m i trzy k a t e g o r i e symboli: m a t e r i a l n y c h , funkcjonalnych i somatycznych, rzadko wystpuj oddzielnie i przewanie m a m y do czynienia z ich kombinacjami o rnym stopniu d o m i n a c j i p o s z c z e g l n y c h e l e m e n t w . G d z i e indziej czyni rwnie istotn uwag, e szereg symboli o pierwotnie m a t e r i a l n y m c h a r a k t e r z e wykazuje tendencj do stereotypizacji i p r z e k s z t a c e n i a si w s y m b o l e f u n k c j o n a l n e . W k a t e g o r i a c h psychologii a n a l i t y c z n e j t e n s t a n r z e c z y m g b y o d p o w i a d a i c h w c i g n i c i u w pole d z i a a n i a s t r u k t u r a r c h e t y p o w y c h . W istocie, p r o c e s a u t o s y m b o l i z a c j i zdaje si bazowa na n i e u s t a n n e j energo-informacyjnej transdukcji pomidzy t r z e m a o p i s a n y m i k l a s a m i zjawisk. Dla z i l u s t r o w a n i a z a s a d y d z i a a n i a t a k i e g o trychotomicznego apar a t u autosymbolizacji w y o b r a m y sobie d l a p r z y k a d u sytuacj, w k t r e j k t o w s t a n i e p o d w y s z o n e j p o d a t n o c i h i p n a g o g i c z n e j czy h a l u c y n a cyjnej n a s k u t e k czyjej i n t e n c j o n a l n e j s u g e s t i i , czy t e b e z n i e j , z a c z y n a z a s t a n a w i a si n a d m o l i w o c i bycia n a p a d n i t y m i pob i t y m . Z g o d n i e z o p i s a n z a s a d w p e w n y m m o m e n c i e t r e c i refleksji mog ulec symbolicznej t r a n s f o r m a c j i w wizj cigajcych go sadysty-

73 74

Ibidem, s. 14. Ibidem, s. 16.

106

cznych oprawcw (symbolizacja materialna). Przez wywoane tym o b r a z e m skojarzenia emocyjne moe doj do p o b u d z e n i a u k a d u sympatycznego (pobudzenie akcji serca, przyspieszenie oddechu, zwikszone wydzielanie a d r e n a l i n y itd.), ktrego fizjologiczne objawy znajduj si jeszcze poniej p r o g u wiadomoci, lecz n a p l a n i e m e n t a l n y m manifestuj si w postaci intensyfikacji na pozr b e z a d n y c h procesw asocjacyjnych. Te o s t a t n i e znw podlegaj autosymbolizacji, przynoszc na p r z y k a d wizj podmiotu, k t r y n i e do, e j e s t j u cigany przez sadystycznych oprawcw, to na d o d a t e k z n a l a z si w c i e m n y m l a b i r y n c i e b e z wyjcia ( s y m b o l i z a c j a f u n k c j o n a l n a zintensyfikowanych procesw asocjacyjnych). Z w i z a n e z dowiadczonymi o b r a z a m i wzmoenie s t r e s u powoduje eskalacj objaww fizjologicznych i przekroczenie przez nie p r o g u wraliwoci somestetycznej. Odczuwane w zwizku z t y m s t a n y pocenia, dusznoci, bijcego p u l s u , d r e s z c z y i t p . ulegaj wic kolejnej s y m b o l i c z n e j t r a n s l a c j i w wizj, w k t r e j p o d m i o t zostaje o s a c z o n y i p o d d a n y w y m y l n y m t o r t u r o m ( s y m b o l i z a c j a s o m a t y c z n a ) . W efekcie d z i a a n i a takiej spirali autosymbolizacji podmiot moe doj do g r a n i cznego d o z n a n i a w a s n e g o zgonu i ulec h o m e o s t a t y c z n e m u w y n u d z e n i u z d a n e g o s t a n u , czemu towarzyszy bdzie poczucie ulgi i odrodzenia, l u b w skrajnych p r z y p a d k a c h wej w proces rzeczywistej a g o n i i 7 5 . P o w i e r z c h o w n a l e k t u r a koncepcji S i l b e r e r a m o e s k a n i a d o u z n a n i a , e w o p i s y w a n y c h p r z e z n i e g o z j a w i s k a c h t r e i f o r m a wyszych procesw kognitywnych oraz sensorycznych moe w wypadku ich n i e d o w a d u ulec w t r n e m u przekadowi w k a t e g o r i a c h auto-

75

Mona przypuszcza, e takie wanie s kognitywno-psychodynamiczne podstawy zjawiska tzw. mierci wpojonej przez spoeczestwo. Zob. M. M a u s s , Idea mierci wpajana jednostce przez spoeczestwo [w:] t e g o , Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, s. 462-486. Prb jego neurofizjologicznej analizy podaj: W. B. C a n n o n , Voodoo death, American Anthropologist" 44/1942, s. 169-181; B. W. Lex, Voodoo death. New thoughts on an old explanation, American Anthropologist" 76/1974, s. 818-823. Jak atwo zauway, oddziaywania pomidzy wyszczeglnionymi przez Silberera trzema rodzajami autosymbolizacji i odpowiadajcymi im konstelacjami procesw zachodzcych w nerwowych ukadach orodkowym, autonomicznym i obwodowym daj si precyzyjnie modelowa w oparciu o systematyk sprze zwrotnych przedstawion przez M. M a z u r a w Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976, s. 89. Z tego punktu widzenia powyszy przykad jak rwnie mier voodoo s przypadkami destrukcyjnych przebiegw semiotyczno-somatycznego sprzenia dodatniego rozbienego. 107

symbolizacji. W w i e t l e b a d a Cytowica i H u n t a n a s u w a si j e d n a k przypuszczenie, e proces t e n ma c h a r a k t e r dokadnie odwrotny. To znaczy, e autosymbolizacja nie jest j a k i m zastpczym d o d a t k i e m do n o r m a l n y c h p r o c e s w e m o c j o n a l n o - k o g n i t y w n y c h , lecz r a c z e j odw z o r o w u j e w c z e n i e j s z faz ich o p r a c o w y w a n i a . J e l i t a k , t o n a l e y p o d e j r z e w a , e symbolizacja m a t e r i a l n a b d z i e b l i s z a s k o j a r z e n i o m analogizujcym w ujciu Wierciskiego czy metaforyzacji w r o z u m i e n i u Lakoffa i J o h n s o n a , z a b a r d z i e j a f e k t y w n a s y m b o l i z a c j a funkcjonalna i s o m a t y c z n a b d z i e o d p o w i a d a fuzjom s y n e s t e t y c z n y m w ujciu C y t o w i c a czy H u n t a . W a r t o r w n i e d o d a , e n a t l e k o n c e p c j i t y c h o s t a t n i c h a u t o r w o r a z w s p o m n i a n y c h wczeniej w y n i k w b a d a n a d percepcj podprogow s t y m u l o w a n e s u b l i m i n a l n i e i s y n e s t e t y c z nie s t e r o w a n e procesy autosymbolizacji nie s jakim wyrafinowanym dziwem natury, lecz nieodczn czci p r o c e s w p r z e t w a r z a n i a informacji, k t r a t o c z s t a n o w i n a j g b s z podstaw apercepcji kadego czowieka. J a k w s p o m n i a e m , w r o z u m i e n i u Silberera s t a n y zintensyfikow a n e j a u t o s y m b o l i z a c j i pojawiaj si w s y t u a c j i o d p o w i e d n i e g o osab i e n i a funkcji m y l e n i a pojciowego i n a s i l e n i a d o m i n a n t y n i e n i a (szerzej rzecz u j m u j c wszelkiej deaferencjacji), k t r e p r z e z p e w i e n o k r e s c z a s u s t a b i l i z u j si w p o s t a c i s t a n u d y n a m i c z n e j , acz a n t a gonistycznej rwnowagi. W kategoriach Dixona m o n a by tu mwi o u m i a r k o w a n e j p r z e w a d z e p o b u d z e n i a w o p a r c i u o u k a d limbicznokresomzgowy n a d pobudzeniem poprzez system tworu siatkowatego, w kategoriach lateralizacyjnych o osabieniu pkuli dominujcej p o c z o n y m z o d h a m o w a n i e m pkuli p o d p o r z d k o w a n e j . Z d a n i e m S i l b e r e r a w y w o y w a n i e o p i s y w a n y c h p r z e z n i e g o s t a n w , i c h obserwacja i a n a l i z a m o g by p r z e d m i o t e m o d p o w i e d n i e g o t r e n i n g u . B a , j e s z c z e p r z e d J u n g i e m dowodzi on, e a u t o s y m b o l i z a c j a j e s t r d z e n i e m p o g b i o n y c h d o w i a d c z e r e l i g i j n y c h 7 6 . J e l i t a k , t o i n t e n c j o n a l n e jej w z m a g a n i e p r z e z w y k o r z y s t a n i e s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h byoby j e d n y m z przykadw tego s t a n u rzeczy77.

76 77

H. S i l b e r e r . Probleme der Mystik und ihrer Symbolik, Wien 1914. Jak zdumiewajc wiedz moe przynosi proces autosymbolizacji wzmacniany dziaaniem silnych substancji halucynogennych, pokazuje G. R e i c h e l - D o l matoff, Brain and mind in Desana shamanism, Journal of Latin American Lore" 7/1981, s. 73-98 (zob. Apendyks B, s. 361-368).

108

6. OBIEG SYMBOLU
P r z e d s t a w i o n e powyej w y n i k i b a d a n a d percepcj p o d p r o g o w a , s y n e s t e z j i a u t o s y m b o l i z a c j m o g r z u c a p e w n e w i a t o n a funkcjon o w a n i e spoecznej n i e w i a d o m o c i i z w i z a n z n i m c y r k u l a c j n i e konwencjonalnych i niearbitralnych s t r u k t u r symbolicznych. C o d z i e n n rzeczywisto m o n a z a D u r k h e i m e m i F r e u d e m poj jako n i e u s t a n n y proces mikro- i m a k r o s t u m i e , w ktrych przejawia si r e g u l a t y w n a funkcja s y s t e m u spoecznego. Z g o d n i e z z a s a d dys o n a n s u p o z n a w c z e g o F e s t i n g e r a s t u m i e n i a t e s s p y c h a n e p o z a pole u w a g i . N a p l a n i e k o m u n i k a c j i m i d z y l u d z k i e j o r a z w p r o c e s a c h decyzyjnych przejawiaj si o n e j a k o u l t r a k r t k i e j e d n o s t k o w e s t a n y niezgodnoci pomidzy k o m u n i k a t a m i dygitalnymi a analogowymi78, p o m i d z y z a c h o w a n i e m popdowo-emocjonalnym a z a c h o w a n i e m zaporedniczonym przez kodowan w jzyku n o r m grupowo-spoeczn. S t a n y t e , m a n i f e s t u j c si w w e r b a l n y m , p a r a w e r b a l n y m i p o z a w e r b a l n y m z a c h o w a n i u j e d n o s t k i , trwaj zazwyczaj zbyt k r t k o lub w i n n y sposb podlegaj d z i a a n i u m e c h a n i z m w o b r o n n o - m a s k u j cych i p r z e w a n i e n i e p r z e k r a c z a j p o z i o m u w i a d o m o c i u c z e s t n i k w k o m u n i k a c j i . P o d t y m w z g l d e m n a d a j si one z n a k o m i c i e d o spen i a n i a funkcji s y g n a w p o d p r o g o w y c h , k t r e w c h o d z w z a k r e s s u b l i m i n a l n e g o w y k r y w a n i a 7 9 . R e j e s t r o w a n e subcepcyjnie, w p o l u pod w i a d o m o c i , podlegaj one z r e g u y s y m b o l i c z n e m u p r z e t w a r z a n i u w o p a r c i u o fuzje s y n e s t e t y c z n e i asocjacje a n a l o g i z u j c e , by n a s t p n i e w s t a n a c h deaferencjacji (o rnej g e n e z i e ) w y s t p i j a k o t r e senn y c h w y o b r a e czy h a l u c y n a c j i . Ich f i n a l n e p o j a w i e n i e si w p o l u f e n o m e n a l n y m podlega trychotomicznej regule autosymbolizacji p o t e n c j a l n i e l u b r e a l n i e i po obiektywizacji z w r o t n i e o d d z i a u j e na

18

79

Kategorie dygitalnoci i analogowoci w komunikacji midzyludzkiej omawiam szeroko w nastpnym rozdziale. Z tak interpretacj bodcw subliminalnych jako ultrakrtkich zachowa emocjonalnych zgodziby si prawdopodobnie Ncka. Zob. E. N c k a , Jak patrze, aby nie widzie, czyli o obronie percepcyjnej, Problemy" 1985, s. 37. W odniesieniu do percepcji twarzy funkcj sygnaw podprogowych mog spenia wyszczeglnione przez Ekmana mikroekspresje, ekspresje stumione, mruganie, rozszerzenie renic, zarumienienie, zblednicie, ekspresje asymetryczne itd. Zob. P. E k m a n , Yiamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce, maestwie, Warszwa 1997, s. 112-145. 109

s y s t e m z r y t u a l i z o w a n e j spoecznej r e g u l a c j i p r o c e s w e m o c j o n a l n y c h ( p a t r z r y s . 1). O doborze fuzji synestetycznych i asocjacji a n a l o g i z u j c y c h ze wzgldu na ich form i tre rozstrzyga gatunkowa determinacja a r c h e t y p o w a o r a z indyw i d u a l n e zrnicowanie j e d n o stki, k t r e j e s t p o c h o d n czynn i k w d z i e d z i c z n y c h i socjalizacji w k o n k r e t n y m rodowisku kresie mi i cymi rodzinno-spoecznym. przyporzdkowa asocjacjami oraz ich poM o n a p r z y p u s z c z a , e w zam i d z y fuzjami s y n e s t e t y c z n y analogizujopracowania rol

w o p a r c i u o m e t a f o r y z a c j jzykow fundamentaln odgrywaj z a k o r z e n i o n e w doznaniach cielesnych ty wyobraeniowe schemaopisane

przez J o h n s o n a 8 0 . W wypadk u k a d e g o c z o w i e k a og p o wstaych w t e n sposb ktur symbolicznych strustanowi

jego nie u w i a d a m i a n e apercepcyjne t o u k r y t e spoeczne zwierciado. B a d a n i a F r i e d m a n a i FiRys. 1. Schemat genezy i obiegu symbolu religijnego s h e r a pokazuj, e zastosow a n i e substancji halucyno-

80

Johnson za najistotniejsze uzna 27 schematw w rodzaju: cz-cao, bliskodaleko, penia-pustka itd. Maj one stanowi uniwersaln podstaw procesw metaforyzacji. Ich przedstawienie zawiera M. J o h n s o n , The body in the mind, Chicago 1987, s. 112.

110

g e n n y c h m o e prowadzi do intensyfikacji opisanego p r o c e s u i o t w a r c i a p o l a w i a d o m o c i na w i k s z ilo informacji przek a z y w a n e j p o d p r o g o w o . Z o b i e k t y w i z o w a n i e jej s y m b o l i c z n y c h r e p r e z e n t a c j i w e r b a l n e l u b p o z a w e r b a l n e m o e u m o l i w i ich wejcie w obieg s p o e c z n y 8 1 . W zalenoci od s z e r e g u zoonych czynnikw obiektywizacja ta moe mie znaczenie bardzo ograniczone (np. ostracyzm w s t o s u n k u do jednostki) lub olbrzymie (powstanie n o w e g o r u c h u polityczno-religijnego, k i e r u n k u w s z t u c e i t p . ) . Oczyw i c i e n i e m o n a z a p o m i n a , e o p i s a n y p r o c e s symbolizacji u l e g a n i e u s t a n n e j w z m a c n i a j c e j b d osabiajcej i n t e r f e r e n c j i z e s t r u k t u r a m i symbolicznymi ju krcymi w spoecznym obiegu. J a k w y r a n i e p o k a z a t o T u r n e r , r w n i e o n e n i e u s t a n n i e podlegaj dwoj a k i e m u pod- i n a d p r o g o w e m u o p r a c o w a n i u p e r c e p c y j n e m u . M o n a z a s a d n i e d o m n i e m y w a , e t e n s t a n r z e c z y w sposb szczeg l n y o d p o w i a d a s y s t e m o w i symboli religijnych w ujciu G e e r t z a . N a p r z y k a d w k u l t u r z e e u r o p e j s k i e j n i e p o d l e g a zazwyczaj u w i a d o m i e n i u fakt, e jednostki propagujce k e r y g m a t chrzecijaski preferuj szaro-czarny kolor ubioru, co zgodne jest z t w i e r d z e n i e m P o e t z l a o subliminalnym c h a r a k t e r z e ta. To ostatnie mona skonkretyzowa w p o s t a c i b a r d z i e j szczegowego s t w i e r d z e n i a o z a s a d n i c z o s u b l i m i n a l n y m c h a r a k t e r z e komunikacji typu analogowego. W w i e t l e p o w y s z y c h r o z w a a n a s z k i c o w a n y p r o c e s formowan i a s y m b o l u i jego obiektywizacji m g b y p o s u y j a k o m i k r o g e n e t y c z n y s c h e m a t n a r o d z i n r u c h u k u l t o w e g o , k t r y a t w o daje si u z u peni i rozwin w oparciu o psychopatologiczny model zaproponow a n y p r z e z S t a r k a i B a i n b r i d g e ' a . W a r t o wic wic p r z y p o m n i e zasadnicze zaoenia tego modelu: 1. Ruchy kultowe s innowacyjnymi reakcjami kulturowymi na zjawiska jednostkowego lub spoecznego kryzysu. 2. Nowe r u c h y kultowe s w y n a l a z k i e m jednostek cierpicych na pewien rodzaj z a b u r z e psychicznych. 3. Z r e g u y j e d n o s t k i te doznaj i n n o w a c y j n y c h wizji w t r a k c i e epizodw psychotycznych.
81

Takie ujcie procesw symbolizacji byoby rwnie jakim przyczynkiem do rozwizania kwestii relacji pomidzy prywatnymi symbolami a publicznymi reakcjami, postawionej przez Firtha; zob. R. F i r t h , Symbols. Public and private, Ithaca 1973, s. 207-242.

Ill

4. W t r a k c i e t a k i c h epizodw j e d n o s t k a odkrywa nowy zasb k o m p e n s a t o r w , k t r e z a s p o k a j a j jej p o t r z e b y . 5. W w y n i k u s t a n w c h o r o b o w y c h z w i k s z a si p o d a t n o j e d n o s t k i n a z a a n g a o w a n i e w t r e d o w i a d c z a n e j nowej wizji. Dzieje si t a k b d t o z u w a g i n a ich p o z o r n i e p r a w d z i w o c i o w y c h a r a k t e r , b d t e z p o w o d u n i e o d p a r t e j p o t r z e b y j e d n o s t k i , k t r a d o m a g a si natychmiastowego zaspokojenia. 6. Sukces j e d n o s t k i w formowaniu nowego r u c h u kultowego, ktr e g o z a s a d s t e r u j c b d z i e t r e jej wizji, j e s t w p r o s t p r o p o r c j o n a l n y d o f a k t u w y s t p o w a n i a w s p o e c z e s t w i e w i k s z e j liczby o s b t r a pionych przez problemy podobne do nkajcych zaoyciela k u l t u . W t a k i m ujciu osoby t e b d r e a g o w a n a p o d a n e p r z e z n i e g o rozwizania. 7. W z w i z k u z p o w y s z y m t e g o r o d z a j u k u l t y b d rozwija si szczeglnie i n t e n s y w n i e w s y t u a c j a c h s p o e c z n e g o k r y z y s u , k i e d y to w i k s z a liczba osb j e s t d o t k n i t a p o d o b n y m i n i e r o z w i z a n y m i p r o blemami. 8. W w y p a d k u , gdy k u l t o w i u d a si p r z y c i g n w i k s z liczb czonkw, zaoyciel m o e d o z n a czciowego w y l e c z e n i a , co b d z i e p o c h o d n f a k t u , e o d k r y t e p r z e z niego k o m p e n s a t o r y z y s k a y spo e c z n legitymizacj, c z e m u d o d a t k o w o t o w a r z y s z y w z r o s t r e a l n y c h gratyfikacji w r n e j p o s t a c i 8 2 . W y d a j e si j e d n a k , e w r a m a c h obecnego o p r a c o w a n i a k o n i e c z n a jest pewna korekta w stosunku do zaproponowanej przez S t a r k a i B a i n b r i d g e ' a definicji k o m p e n s a t o r w j a k o z a s t p c z o w y n a g r a d z a j c y c h w y j a n i e . W ujciu a u t o r a tej p r a c y pojciu k o m p e n s a t o r w odpowiadaoby raczej znaczenie n o w y c h s y s t e m w s y m b o l i c z nych o wyszej od dotychczasowych m o c y realnego sterowania nie uwiadamianymi procesami emocjonalnymi. Systemy t a k i e w p e n i o d p o w i a d a y b y swoj funkcj o b i e k t o m p r z e j c i o w y m (transitional phenomena) w r o z u m i e n i u W i n n i c o t t a 8 3 . I c h z a s a d n i czym z a d a n i e m b y a b y r e a k t y w a c j a i p r z e k s z t a c e n i e n a n o w y m

82

83

R. S t a r k , W. S. B a i n b r i d g e , A theory of religion, New Brunswick 1996, s. 158, Koncepcj Winnicotta omawia W. W. M e i s s n e r , Religious thinking as transitional conceptualisation, ..Psychoanalytic Review" 79/1992, s. 179-181.

112

socjoafiliacyjnym poziomie d y n a m i k i p i e r w o t n e j s y t u a c j i symbiot y c z n e j . W t a k i m ujciu w y s t p i e n i e n o w e g o p r z y w d c y k u l t o w e g o byoby i n i c j a l n i e w y d a r z e n i e m w n i e u w i a d a m i a n y m p s y c h o d y n a m i c z n y m obiegu e n e r g o i n f o r m a c j i , k t r e g o s t r u k t u r a l n e p i e r w o c i n y kryj si w tej w a n i e s y t u a c j i 8 4 . W kontekcie rozwaa n a d sterowaniem w spoecznociach tradycyjnych p r z e d s t a w i o n e powyej b a d a n i a s k a n i a j d o w y s u n i c i a przypuszczenia, e w oparciu o specyficzny t r e n i n g (obejmujcy p r z e d e w s z y s t k i m , lecz n i e w y c z n i e , uycie h a l u c y n o g e n w i s t a n y d e p r y wacyjne) w y b r a n e j e d n o s t k i m o g y z y s k i w a w i k s z y w i a d o m y dos t p do s u b l i m i n a l n e g o obiegu informacji i o d g r y w a w n i m a k t y w n rol w y t w r c w s p o e c z n i e i s t o t n y c h z a c h o w a i s y m b o l i 8 5 . W t a k i m ujciu s y m b o l e t e s p e n i a y b y funkcj w y z w a l a c z y a d a p t a c y j n i e po d a n y c h s t a n w socjopsychicznych i j a k o t a k i e s u b l i m i n a n i e operowayby na zdysocjowanych s t r u k t u r a c h psychiki. Ich relewancja i s k u t e c z n o m o g a b y polega m i d z y i n n y m i n a z j a w i s k a c h a n a l o -

84

85

W lad za W. R. Bionem stany te mona by opisywa w oparciu o model pojemnika i zawartoci (container-contained). Zob. W. R. Bi on, Attention and interpretation [w:] t e g o , Seven servants. Four works by Wilfred R. Bion, New York 1977, s. 62-82. Czciowo w tym kierunku zmierza w swoich badaniach nad parapsychologicznym komponentem szamanizmu Ernesto de M a r t i n o, Primitive magic. Psychic powers of shamans and sorcerers, Bridport 1988, s. 1-65. W zwizku z tym interesujco wypadaj rwnie uwagi Suzukiego na temat buddyjskosamurajskiego treningu percepcji podprogowej. Zob. E. F r o m m , D. T. S u z u ki, R. de M a r t i n o , Buddyzm zen i psychoanaliza, Pozna 1995, s. 35-40. Rada Mistrza Takuana dotyczca utrzymywania umysu w stanie pynicia" przypomina technik free-floating attention, ktr Reik poleca adeptom psychoanalizy jako rodek pozwalajcy na rozwinicie zwikszonego dostpu do wraliwoci subliminalnej. Zob. T. R e i k , Listening with the third ear, New York 1948, s. 157-172. Cho przedstawiane w tym rozdziale oraz w dalszej czci pracy dane dotyczce percepcji podprogowej odnosz si gwnie do jej socjopsychicznego wymiaru, nie naley zapomina o wynikajcych z niej korzyciach ekoadaptacyjnych, na ktre w kontekcie bada nad szamanizmem zwrci uwag Nordland. Jego pogldy na ten temat omawia w cennej monografii J. S. W a s i l e w s k i , Podre do piekie. Rzecz o szamaskich misteriach. Warszawa 1985, s. 171-172. O ewolucyjno-adaptacyjnych poytkach z percepcji podprogowej w zwizku z archetypowo-instynktowym wyposaeniem psychiki celnie wzmiankuje A. W i e r ci s k i , Antropogeneza ewolucja cywilizacji, Warszawa 1981, s. 44. 113

g i c z n y c h d o t y c h , k t r e w y s t p i y w t r a k c i e e k s p e r y m e n t w Silverm a n a . I c h istot stanowioby z a t e m podprogowe w y t w a r z a n i e odpowiednich fantazji symbiotycznych, k t r y c h p o b u d z e n i e w p r o w a d z a o b y osob czy g r u p osb w s t a n r e g r e s y w n e g o r e z o n a n s u a f e k t y w n e g o 8 6 . T e n o s t a t n i c z y n i b y j e d n o s t k p o d a t n i e j s z n a p r o g r a m o w a n i e afiliacyjne, k t r e g o n a j l e p s z y c h p r z y k a d w d o s t a r c z a j p r o c e d u r y inicjacyjne. W a r t o z a t e m r o z w a y ich moliw r y t u a l n d y n a m i k .

86

Podobne pogldy mia La Barre, lecz chyba przesadnie podkrela patologiczny aspekt tego procesu; zob. W. La B a r r e , Hallucinogens and the shamanic origins of religion [w:] P. T. Furst led.], The flesh of the gods. The ritual use of hallucinogens, London 1972, s. 261-278. E. Barker zwraca uwag moim zdaniem zbyt niemiao na moliwoci wykorzystywania oddziaywa podprogowych w nowych ruchach religijnych; t ej e, Nowe ruchy religijne, Krakw 1997, s. 66-67. Pytaniem nie jest, czy w nowych ruchach zachodzi stymulacja podprogowa, bo zachodzi ona w sposb oczywisty, lecz w jakiej mierze podlega ona intecjonalnemu sterowaniu i jakie s jego techniki.

114

V RYTUA I
O c z y w i s t y m w y d a j e si s t w i e r d z e n i e , e k a d y , k t o p o d e j m u j e p r b bliszego o k r e l e n i a z j a w i s k a r y t u a u , z k o n i e c z n o c i m u s i r w n i e u w z g l d n i a j e g o z w i z e k z m i t e m i by w i a d o m y m w y n i kajcych z tego teoretycznych problemw. Nie dysponujemy obecnie i prawdopodobnie dugo jeszcze nie bdziemy dysponowa jednolit a z a r a z e m w i e l o w y m i a r o w t e o r i m i t u , k t r a z p e r s p e k t y w y semiotycznej dostarczyaby spjnego m o d e l u dla i n t e r d y s c y p l i n a r n y c h b a d a e m p i r y c z n y c h . Rozwojowi n o w y c h p e r s p e k t y w b a d a w c z y c h , w r a m a c h k t r y c h z e z m i e n n y m szczciem p o n a w i a n e s p r b y b a r d z i e j p r e cyzyjnej konceptualizacji m i t u , nie towarzysz p r a w i e s t a r a n i a o wypracowanie adekwatnego przekraczajcego p a r t y k u l a r y z m monodyscyplin jzyka. L a u r i Honko, porzdkujc pogldy na t e m a t m i t u w y r a a n e od staroytnoci po wspczesno, wyodrbni we wspczesnym dyskursie n a u k o w y m dwanacie zasadniczych stylw jego p o j m o w a n i a , k t r e fiski b a d a c z dzieli na cztery p o d g r u p y w z a l e n o c i od d o m i n u j c e j p e r s p e k t y w y : psychologicznej, socjologicznej, h i s t o r y c z n e j i s t r u k t u r a l n e j 1 . W k o n t e k c i e k a d e g o z t y c h d w u n a s t u uj m i t m o e j a w i si o d m i e n n i e j a k o : 1 . r d o k o g n i t y w n y c h k a t e g o r i i u m o l i w i a j c y c h pojciowo-wyjaniajce ujcie w i a t a ; 2 . f o r m a s y m b o l i c z n e j e k s p r e s j i , a k t y w n o twrczo-projekcyjna a n a l o g i c z n a do poezji czy m u z y k i ; 3. projekcja p o d w i a d o m o c i , indywidualnej bd kolektywnej;

L. H o n k o , The problem of defining myth [w:] A. Dundes [ed.], Sacred narrative: readings in the theory of myth, Berkeley 1984, s. 46. 115

4. i n t e g r u j c y c z y n n i k ludzkiej adaptacji do ycia, wiatopogld pozwalajcy na zgodne z tradycj rozwizywanie indywidualn y c h i spoecznych problemw egzystencjalnych; 5 . n o r m a t y w n y m o d e l (charter) z a c h o w a n i a o r g a n i z u j c y jego przebieg przez odwoanie do praprecedensu; 6. czynnik legitymizujcy instytucje spoeczne; 7. z n a k r e l e w a n c j i s p o e c z n e j akceptowanej w danej k u l t u r z e ; 8. z w i e r c i a d o kultury, struktury s p o e c z n e j itp.; 9. r e z u l t a t h i s t o r y c z n e j sytuacji; 10. r e l i g i j n a k o m u n i k a c j a ; 11. religijny rodzaj narracji; 12. m e d i u m w y t w a r z a j c e s t r u k t u r 2 . I s t n i e n i e z r n i c o w a n y c h sposobw u j m o w a n i a m i t u pociga z a sob jego r n o r o d n e d e f i n i o w a n i e . Cho poszczeglne definicje m o g s p r a w d z a si w obrbie dyscyplin i szk, w ktrych powstay, z u w a g i n a swoj j e d n o s t r o n n o i t e o r e t y c z n y b a l a s t n i e p o t w i e r d z a j swojej przydatnoci w obrbie religioznawczego metajzyka. W tym kontekcie i n t e r e s u j c o w y p a d a propozycja H o n k o , b y p r z y k o n s t r u o w a n i u definicji pojcia m i t u u w z g l d n i c z t e r y k r y t e r i a : form, t r e , funkcj i k o n t e k s t 3 . G d y idzie o f o r m pisze H o n k o m i t j e s t n a r r a c j przynoszc werbalny przekaz o tym, co wiadomo na t e m a t witych p o c z t k w " 4 . C h o c i a n a l e y pooy szczeglny n a c i s k n a pojcie werbalnego przekazu, Honko uwzgldnia rwnie ewentualno, e t r e m i t u m o e by r w n o c z e n i e k o d o w a n a w e r b a l n i e i p o z a w e r b a l n i e , j a k m a t o miejsce n a p r z y k a d w d r a m a c i e r y t u a l n y m czy l i t u r g i c z n e j recytacji, gdzie obok siebie w y s t p u j t a n i e c , m o d l i t w a , h y m n czy r y t u a l n e p r z e m o w y . M i t m o e si r w n i e p r z e j a w i a cakowicie p o z a s o w n i e w formie ikonografii religijnej o r a z r n e g o rodzaju z n a k w s y m b o l i c z n y c h . P r z y c a y m b o g a c t w i e t e m a t w , k t r e m o g s t a si t r e c i m i t u , H o n k o proponuje, by za ich wsplny m i a n o w n i k u z n a p r z e k a z o wyd a r z e n i a c h w p r a c z a s i e z p o o e n i e m a k c e n t u na ich k o s m o g o n i c z n y w y m i a r , k t r y s p e n i a funkcj p o d s t a w o w e g o u k a d u o d n i e s i e n i a .

2 3 4

Ibidem, s. 47-48. Ibidem, s. 49. Idem.

116

W z w i z k u z p o w y s z y m z a s a d n i c z f u n k c j m i t u w opinii fiskiego r e l i g i o z n a w c y j e s t m o d e l o w a n i e . M i t d o s t a r c z a wyjciowego modelu wiata, stabilnego kognitywnego fundamentu, ktry jest punk t e m wyjcia d o p r a k t y c z n e j d z i a a l n o c i czowieka. Pierwotnym i podstawowym k o n t e k s t e m mitu jest zdaniem H o n k o r y t u a , c o w y r a a o n do o c z y w i s t y m s t w i e r d z e n i e m : Mit 5 n a d a j e w i t y m f o r m o m z a c h o w a n i a ich i d e o l o g i c z n t r e " . Z g o d n i e z i n t e n c j H o n k o m i t m o n a z a t e m poj j a k o w y r n i o n y r o d z a j informacji, k t r a o r g a n i z u j e i odwzorowuje w y r n i o n y t y p zachowa. Zaproponowane przez Honko cztery kryteria definiowania m i t u w s t p n i e p o r z d k u j p r o b l e m a t y k z w i z a n z t y m t e m a t e m , a zar a z e m w y z n a c z a j pole moliwych b a d a m i t o z n a w c z y c h . Dotyczy to m o e w szczeglnoci zwizkw z a c h o d z c y c h p o m i d z y w e r b a l n form m i t u a jego k o g n i t y w n o - e m o c j o n a l n y m k o m p o n e n t e m , k t r y p r z e j a w i a si w funkcji m o d e l o w a n i a . P r a k t y c z n i e n i e l i c z n e s do tej p o r y o p r a c o w a n i a n a t e m a t w p y w u zjawisk j z y k o w y c h i semiotycznych na mityczne modelowanie wiata. Odrzucajc niedojrzae tezy M a x a M u l l e r a , przysowiowo wylano dziecko z kpiel", na czas d u g i cakowicie z a n i e d b u j c p o s t a w i o n y p r z e z n i e g o p r o b l e m . C h o gbok i e r o z w a a n i a W h o r f a d o c z e k a y si p e w n e g o r o z w i n i c i a n a g r u n c i e k o g n i t y w n e j e t n o l i n g w i s t y k i , ich r e l i g i o z n a w c z a recepcja pozostaje z n i k o m a . O r y g i n a l n e p r a c e I w a n o w a i T o p o r o w a 6 c z y t a n e byy raczej p r z e z j z y k o z n a w c w i n d o e u r o p e i s t w i s l a w i s t w n i p r z e z religioznawcw. Teori g r a m a t y k generatywnych Chomsky'ego zastosowano z p o w o d z e n i e m z a s a d n i c z o n i e do b a d a n a d m i t e m , lecz do 7 analizy s k a d n i r y t u a u . Zlekcewaono f u n d a m e n t a l n e odkrycia F r e u d a i L a c a n a na t e m a t dwch typw kojarzenia i niewiadomych funkcji j z y k a o r a z w c z e s n e b a d a n i a J u n g a n a d asocjacjami jzykow y m i , i t o m i m o i s t n i e n i a p o k a n e j liczby p s y c h o a n a l i t y k w , k t r z y

5 6

Ibidem, s. 51, wyt. T. S. W. W. I w a n o w , W. N. Tox>orow,Issledowanija w obasti sawianskich driewnosti, Moskwa 1974; t y c h e , Sawianskije jazykowyje modielirujuszczije semioticzeskije sistiemy, Moskwa 1965. F. S t a a l , Rules without meaning, New York 1989, s. 101-114; E. T. L a w s on, R. N. M c C a u l e y , Rethinking religion. Connecting cognition and culture, Cambridge 1990, s. 84-136. 117

z a j m o w a l i si b a d a n i a m i n a d mitologi . A b s o l u t n i e w y j t k o w e p o d t y m w z g l d e m o l b r z y m i e dzieo T h a s s - T h i e n e m a n n a pozostaje cakowicie n i e z n a n e 9 . O ile mi w i a d o m o j e d y n y m i , k t r z y podyli w nieco p o d o b n y m k i e r u n k u , s z a i n s p i r o w a n i jego b a d a n i a m i K u g l e r o r a z W i e r c i s k i 1 0 . T e n o s t a t n i a u t o r d o s t r z e g a moliwo w y k o r z y s t a n i a d o a n a l i z y t e k s t w m i t y c z n y c h odkry, k t r e p r z y n i o s y m . i n . b a d a n i a urii n a d d y n a m i k skojarze semantycznych. Wag tych zagadn i e m o n a doceni, o b s e r w u j c t r u d n o c i , j a k i e pojawiaj si p r z y prbach p r z e k a d u tekstw mitycznych oraz l i t e r a t u r y oralnej na i n n e j z y k i , lecz d a l e k o s t d j e s z c z e d o t e o r e t y c z n e g o ujcia p r o b l e m u 1 1 . N a nieporozumienie z a k r a w a fakt p r a w i e zupenego zignorowania p r z e z t e o r e t y k w religii p r z e o m o w y c h b a d a n a d m e t a f o r a u t o r s t w a Lakoffa i J o h n s o n a 1 2 . A n a l o g i c z n y los s p o t k a t e o r i e percepcji t e k s t u jzykowego M c C l e l l a n d a i E l m a n a , nie mwic j u o psycholingwistycznych i psychopatologicznych b a d a n i a c h n a d zjawiskiem j z y k a w schizofrenii czy t e d y n a m i k p r o c e s w j z y k o w y c h p o d wpywem halucynogenw oraz odmiennych stanw wiadomoci13. P o z a t e o r e t y c z n z a w a r t o c i Podstaw fonologii T r u b i e c k i e g o i Kursu de S a u s s u r e a , k t r e posuyy Levi-Straussowi do budowy n a r z d z i a s t r u k t u r a l n e j analizy m i t u , praktycznie jedyn lingwistyczn teori (filo-

10

11

12 13

Psycholingwistyczny dorobek Freuda omawia G. J a p p e, Uber Wort und Sprache in der Psychoanalyse, Frankfurt am Mein 1971. Idee Lacana przedstawia H. L a n g , Die Sprache und das Unbewusste, Frankfurt am Mein 1986. Obszern prezentacj wynikw wczesnych bada Junga nad skojarzeniami zawiera praca C. A. M e i e r , Die Empirie des Unbewussten, Zurich 1968, s. 83-179. T. T h a s s - T h i e n e m a n n , The interpretation of language, vol. I-II, New York 1968-1973. P. K u g l e r , The alchemy of discourse, Lewisberg 1982; A. W i e r c i s k i , Magia i religia, Krakw 1994, s. 297-316. D. T e d l o c k , On the translation of style in oral narratives [w:] tene [ed.], The spoken word and the work of interpretation, Philadelphia 1983, s. 31-60. Zob. take R. J a k o b s o n , Magia dwikw mowy [w:] t e n e , W poszukiwaniu istoty jzyka, t. I, Warszawa 1989, s. 282-340. G. Lakoff, M. J o h n s o n , op. cit. J. L. M c C l e l l a n d , J. L. E l m a n , Interactive processes in speech perception: the Trace model [w:] J. L. McClelland, D. E. Rumelhart [eds.], Parallel distributed processing, vol. 2, Cambridge 1986, s. 58-121; R. E. H o f f m a n n , Verbal hallucinations and language production in schizophrenia, The Behavioural and Brain Sciences" 9/1986, s. 503-548; W. W e i n t r a u b i in., op. cit.; D. L. S p i v a k , Linguistics of altered states of consciousness, Bochum 1992.

118

zoficznej proweniencji), ktr mniej lub bardziej udanie, ale j e d n a k zasto14 sowano w etnologii religii, bya teoria aktw m o w y A u s t i n a - S e a r l a . M o n a podejrzewa, e obecny i m p a s w b a d a n i a c h n a d m i t e m i r y t u a e m b a d a n i a c h , k t r e n i e o g r a n i c z a y b y si w y c z n i e do o d t w r c z e g o p o w t a r z a n i a p o g l d w k l a s y k w r e l i g i o z n a w s t w a , kolekc j o n e r s k i e g o o g l d u d a n y c h k u l t u r o w y c h l u b s p e k u l a t y w n e g o operow a n i a ich a r b i t r a l n i e wydzielonymi e l e m e n t a m i w y n i k a w znaczn e j m i e r z e z cigle n i e d o s t a t e c z n e j i p o w i e r z c h o w n e j recepcji p e r s p e ktyw badawczych odsonitych przez teorie, ktre powstaj na gruncie s z e r e g u dyscyplin t a k i c h , j a k p s y c h o l i n g w i s t y k a , t e o r i a k o m u n i kacji czy n e u r o p s y c h o l o g i a . Na obecnym etapie naszych rozwaa wystarczy poprzesta na stwierdzeniu Honko, e rytua jest prymarnym kontekstem mitu, co rzecz j a s n a n i e r o z s t r z y g a jeszcze k w e s t i i g e n e t y c z n e g o p i e r w s z e s t w a k t r e g o z n i c h , k t r e z t a k i m n a k a d e m si a n a l i z o w a l i p r z e d s t a w i c i e l e szkoy m i t u i r y t u a u 1 5 . D o k w e s t i i tej w y p a d n i e j e s z c z e powrci. D l a celu o b e c n y c h r o z w a a m a g i c z n y i religijny r y t u a m o n a poj w s t p n i e , w o d r n i e n i u od i n n y c h form d z i a a z r y t u alizowanych, jako s p e c y f i c z n y p r z y p a d e k p r o c e s o r a semiotycznego, ktry w oparciu o dominant behawioralnego kodu pozawerbalnego suy zasadniczo midzyludzkiej komunikacji zachodzcej w ramach magiczno-religijnego systemu znacze. P i s z c y t e s o w a p r z y c z a si d o opinii t y c h , k t r z y d o p a t r u j si j e d n e g o z z a s a d n i c z y c h r d e z j a w i s k a religii w socjopsychicznej d y n a m i c e w s p d z i a a k o m u n i k a c y j n y c h i p r o c e s w w y m i a n y , o ile u w z g l d n i a si r w n i e i c h n i e u w i a d a m i a n e , p s y c h o d y n a m i c z n e 16 a s p e k t y . W t a k i m ujciu r y t u a religijny j a w i si j a k o p i e r w o t n a

14 15

16

S. J. Ta mb i ah, Culture, thought and social action, Cambridge 1985, s. 17-166. Podsumowanie wynikw bada tej szkoy i ich ocen podaje S. G. F. B r a n d o n , The myth and ritual position critically considered [w:] S. H. Hooke [ed.], Myth, ritual and kingship, Oxford 1958, s. 261-291; zob. take G. W i d e n g r e n , Religionsphdnomenologie, Berlin 1969, s. 151-154. Dekonstrukcyjn" analiz dychotomii mit rytua z pozycji teorii formacji dyskursywnych Foucaulta podaje C. Bell, Ritual theory, ritual practice, New York-Oxford 1992. Jedynym, lecz doskonaym przykadem wykorzystania aparatu pojciowego teorii wymiany do budowy oglnej teorii religii jest fundamentalne dzieo R. S t a r k a i W. S. B a i n b r i d g e ' a , op. cit. praca dalece przekraczajca paradygmat socjologicznej analizy religii. 119

forma, k t r a steruje tego rodzaju procesami. M a m tu na myli przede w s z y s t k i m r y t u a y k o l e k t y w n e , w k t r y c h z a g a d n i e n i e t a k czy inaczej pojmowanej komunikacji w y n i k a z realnej ludzkiej wspobecnoci, n i e z a tylko i w y c z n i e z i n t e r s u b i e k t y w n e g o c h a r a k t e r u s y s t e m u r y t u a l n e g o o r a z i m a g i n a t y w n e g o a n t y c y p o w a n i a obecnoci i z a c h o w a i n n y c h l u d z i zjawisk, k t r e w y s t p u j r w n i e w e w t r n y c h rytuaach indywidualnych.

1. ZAGADNIENIE K O M U N I K A C J I
A n a l i z a p r o b l e m u r y t u a u , k t r a o b i e r a z a p u n k t wyjcia c h a r a kterystyczn dla niego s t r u k t u r i d y n a m i k procesw komunikowan i a , d o m a g a si o p a r c i a n a w y s t a r c z a j c o oglnej t e o r i i k o m u n i k a c j i . T e o r i a t a k a p o w i n n a by z u w a g i n a specyfik z a g a d n i e n i a szczegln i e m o c n o z o r i e n t o w a n a n a p r a g m a t y k s e m i o t y c z n , cho oczywicie n i e m o e o n a funkcjonowa w o d e r w a n i u od s y n t a k t y k i i s e m a n t y k i . P r o w i z o r y c z n y m celem tej t e o r i i byoby p o d n i e s i e n i e r e l i g i o z n a w c z e g o problemu r y t u a u z poziomu monodyscyplinarnego k o n k r e t u i przen i e s i e n i e go w sfer oglnej s e m i o t y k i , co w p o c z e n i u z u j c i e m socjopsychologicznym p o w i n n o u m o l i w i p o g b i o n e p o s t r z e g a n i e t e g o zjawiska, p e n i e j s z e , n i j e s t t o o s i g a l n e p r z y w y k o r z y s t a n i u k l a s y c z n e j a p a r a t u r y pojciowej r e l i g i o z n a w s t w a , k t r odziedziczono po teologii c h r z e c i j a s k i e j z c a y m p r o b l e m a t y c z n y m dobrodziejs t w e m i n w e n t a r z a . Moim z d a n i e m , w y m o g o m t y m w z n a c z n e j m i e r z e odpowiada teoria procesw komunikacji midzyludzkiej a u t o r s t w a W a t z l a w i c k a , B e a v i n a i J a c k s o n a (dalej s k r t : W B J ) p r z e d s t a w i o n a 17 p o r a z p i e r w s z y w 1967 r o k u . W k o n t e k c i e t y c h r o z w a a n i e j e s t r w n i e bez z n a c z e n i a fakt, e i n s p i r a c j e d o s t w o r z e n i a tej t e o r i i a u t o r z y c z e r p a l i z koncepcji B a t e s o n a , k t r e p o w s t a y wok b a d a nad zaburzeniami psychotycznymi18.

17

18

P. W a t z l a w i c k , J. H. B e a v i n , D. D. J a c k s o n , MenschlicheKommunikation. Formen, Strungen, Paradoxien, Bern 1993. G. B a t e s o n , D. D. J a c k s o n , J. H a l e y , J. W e a k l a n d , Wstp do teorii schizofrenii [w:] K. Jankowski [red.], Przeom w psychologii, Warszawa 1978, s. 254-288.

120

T e o r e t y c z n y k o n t e k s t z a p r o p o n o w a n e j p r z e z w s p o m n i a n y c h aut o r w a k s j o m a t y k i p r o c e s w k o m u n i k a c j i s t a n o w i z a o e n i a sformu o w a n e w r a m a c h oglnej t e o r i i s y s t e m w . W t y m ujciu k a d m i dzyludzk interakcj m o n a pojmowa w kategoriach systemowych, p r z y czym p o d pojciem s y s t e m u W B J r o z u m i e j z a H a l l e m i F a g e n e m zesp o b i e k t w o r a z r e l a c j i p o m i d z y t y m i o b i e k t a m i i ich c e c h a m i " 1 9 . O b i e k t y o d p o w i a d a j t u czciom s y s t e m u z a cechy w a c i w o c i o m obiektw. Relacje s t a n o w i zesp w z a j e m n y c h przyp o r z d k o w a , k t r e r o z s t r z y g a j o spjnoci s y s t e m u . Z p u n k t u wid z e n i a t e o r i i k o m u n i k a c j i z a s a d n i c z cech o b i e k t w l u d z k i c h j e s t z d o l n o do specyficznej f o r m y k o m u n i k o w a n i a , a z a t e m s y s t e m y m i d z y l u d z k i e m o n a poj j a k o osoby k o m u n i k u j c e si z i n n y m i o s o b a m i " l u b te dwoje lub wicej osb, k t r e k o m u n i k u j si i definiuj n a t u r w z a j e m n e j r e l a c j i " 2 0 . S y s t e m y t e maj c h a r a k t e r d y n a m i c z n y , z a z a c h o d z c e w n i c h z m i a n y s t a n w o k r e l a j czasow s t r u k t u r ich t r w a n i a . I s t o t n cech definicyjn pojcia s y s t e m u j e s t k a t e g o r i a o t o c z e n i a , o k t r e j H a l l i F a g e n pisz, e d l a k a d e g o s y s t e m u j e s t ono s u m w s z y s t k i c h obiektw, k t r y c h z m i a n a w p y w a n a s y s t e m , o r a z t a k i c h , k t r y c h cechy m o g u l e c z m i a n i e w w y n i k u z a c h o w a n i a systemu"21. Z p u n k t u widzenia wewntrznej budowy kady system skada si z s z e r e g u p o d s y s t e m w , k t r y c h og m a s t r u k t u r h i e r a r c h i czn. H i e r a r c h i a s y s t e m u o k r e l a pozycje p o d s y s t e m w i p r z y p i s u j e i m o d p o w i e d n i w a r t o pozycyjn. K o m u n i k a c y j n e s y s t e m y l u d z k i e , j a k o s y s t e m y ywe, c h a r a k t e r y z u j e f a k t z a c h o d z e n i a p o m i d z y n i m i i ich k a d o r a z o w y m otoczeniem staej w y m i a n y m a t e r i i , energii i i n f o r m a c j i . Z w a y w s z y n a t o , z a l i c z a si j e d o s y s t e m w o t w a r t y c h . M a t e r i a , e n e r g i a i i n f o r m a c j a s a m e z kolei s t a n o w i h i e r a r c h i c z n i e u p o r z d k o w a n e w a r s t w y ontologiczne, czy t e r a c z e j a s p e k t y funkcjonowania kadego systemu, ktre s a k t y w n e w jego relacjach z otoczeniem. Z p u n k t u w i d z e n i a teorii systemw najwaniejszym

19

20 21

A. D. H a l l , R. E. F a g e n , Definition of system, General Systems Yearbook" I, 18(1956), cyt. za: P. W a t z l a w i c k , J. H. B e a v i n , D. D. J a c k s o n , op. cit, s. 116, wyt. T. S. Idem. Ibidem, s. 117. 121

z t y c h a s p e k t w b d z i e informacja, k t r a o r g a n i z u j e i s t e r u j e s y s t e m e m , za w drugiej kolejnoci e n e r g i a , k t r a p r z e m i e s z c z a si w trzeciorzdnym w tym kontekcie m a t e r i a l n y m substracie system u 2 2 . H i s t o r i a idei n o t u j e oczywicie a l t e r n a t y w n e propozycje h i e rarchizacji tych trzech elementw. Przykadowo wulgarnej formie m a r k s i z m u przypisywa mona preferowanie elementu materialnego, z a f r e u d o w s k i e j p s y c h o a n a l i z i e e l e m e n t u e n e r g e t y c z n e g o . R n e form y m o n i z m u n a r n e sposoby k w e s t i o n o w a m o g z a s a d n o s a m e g o p o d z i a u , b d t o a b s o l u t y z u j c j e d e n z e l e m e n t w , b d te u j m u j c je jako mniej lub bardziej rwnoprawne przejawy jakiego innego, bardziej zasadniczego czynnika. T a k pojmowane systemy charakteryzuje szereg fundamentalnych wasnoci. J a k o pierwsz spord czterech z nich W B J wymien i a j k a t e g o r i c a o c i , k t r a dochodzi do g o s u w fakcie, e: Dla dowolnego systemu kada z jego czci poczona jest z innymi w ten sposb, e zmiana w jednej czci powoduje zmian we wszystkich innych czciach, a zatem w caym systemie. Oznacza to, e system nie zachowuje si jak proste zestawienie wzajemnie niezalenych elementw, lecz jak wspzalena, nierozdzielna cao 2 3 . To pojcie caoci a u t o r z y t e o r i i p r z e c i w s t a w i a j pojciu s u m a c j i , czy t e n i e u p o r z d k o w a n e g o zbioru, d l a k t r e g o n i e z a c h o d z i w y m i e n i o n a powyej z a s a d a w s p z a l e n o c i e l e m e n t w . W z r o s t s t o p n i a wzajemnego uwarunkowania elementw zbioru jest wprost proporcjonalny do przyrostu cechy jego systemowoci. W n a s t p n e j kolejnoci m o w a j e s t o w a s n o c i o k r e l a n e j m i a n e m h i p e r s u m a c j i czy t e e m e r g e n c j i . U jej p o d s t a w k r y j e si z a o e n i e , e w w y n i k u systemowego poczenia ograniczonej grupy elementw m o e doj do p o j a w i e n i a si w ich o b r b i e n o w y c h e m e r g e n t n y c h c e c h , co p r o w a d z i do n i e p o r w n y w a l n e g o ze s t a n e m wyjciowym w z r o s t u s t o p n i a zoonoci s y s t e m u . C o n a j w a n i e j s z e , cech t y c h n i e

22

23

W tej kwestii istnieje zastanawiajca zbieno pomidzy teori systemw a koncepcj hierarchizacji trzech gun: sattva, radas, tamas, jako konstytutywnych skadnikw prakriti w filozofii samkji, a zatem i w klasycznej jodze indyjskiej, a take w analogicznych koncepcjach wystpujcych w szeregu innych trjdzielnych ontologiach i antropologiach. P. W a t z l a w i c k , J. H. B e a v i n , D. D. J a c k s o n , op. cit., s. 119.

122

m o n a p r y m a r n i e l o k a l i z o w a w o b r b i e ideacyjnie i z o l o w a n y c h czci s y s t e m u . Zawdziczaj o n e swoje i s t n i e n i e s y s t e m o w i j a k o t a k i e m u . M e t a f o r y c z n i e rzecz ujmujc, p o w s t a j o n e w m i d z y e l e m e n t o w e j p r z e s t r z e n i s y s t e m u . A z a t e m ich g e n e z y s z u k a n a l e y w s y s t e m i e j a k o caoci, a n i e w n a t u r z e p o s z c z e g l n y c h e l e m e n t w . Oddziaywania pomidzy e l e m e n t a m i systemu nie maj charak t e r u j e d n o k i e r u n k o w e g o . Z g o d n i e z z a s a d caoci z m i a n a w o b r b i e jednego e l e m e n t u prowadzi do zmiany w pozostaych e l e m e n t a c h s y s t e m u i modyfikacji j e g o caociowego s t a n u , co p r o c e s u a l n i e rzecz u j m u j c , z w r o t n i e p r o w a d z i j e d n a k m u s i d o n o w e g o s t a n u w elem e n c i e , o d k t r e g o z m i a n a si z a c z a . W s y s t e m i e z a c h o d z i z a t e m proces cyrkulacji oddziaywa, o p a r t y o z a s a d s p r z e n i a z w r o t n e g o . Z a s a d a t a s t a n o w i t r z e c i z f u n d a m e n t a l n y c h w a c i w o c i systemu. C z w a r t a z n i c h t o e k w i f i n a l n o s y s t e m u . C e c h a ekwifinalnoci o z n a c z a , e z m i a n y s t a n u s y s t e m u w y n i k a j n i e t y l e z jego w a r u n k w p o c z t k o w y c h , ile z e specyfiki s a m e g o p r o c e s u z a c h o d z e n i a z m i a n . P r z e b i e g i z m i a n z a l e n e s z a t e m w p i e r w s z e j kolejnoci od w a s n e j i m m a n e n t n e j organizacji, n i e z a o d wyjciowych p a r a m e t r w s y s t e m u , co d o c h o d z i do g o s u w fakcie, e r n e s t a n y p o c z t k o w e m o g p r o w a d z i do t e g o s a m e g o s t a n u k o c o w e g o i p r z e c i w n i e e w e n t u a l n i e i d e n t y c z n e s t a n y wyjciowe m a j z a w y n i k r n e s t a n y k o c o w e . Z d a n i e m omawianych autorw oznacza to w praktyce, e analizujc l u d z k i e i n t e r a k c j e k o m u n i k a c y j n e , n a l e y wicej u w a g i p o w i c i s p o s o b o w i ich o r g a n i z a c j i a n i e l i ich g e n e z i e czy s t a n o w i f i n a l n e m u . W w y p a d k a c h g r a n i c z n y c h o t w a r t e s y s t e m y m o g o k a z a si cakowicie n i e z a l e n e od w a r u n k w p o c z t k o w y c h , co pociga za sob w a n e s t w i e r d z e n i e , e t a k i e s y s t e m y s a m e w sobie n i o s i n f o r m a c j o s t a t e c z n i e wyjaniajc ich i s t n i e n i e 2 4 . N a t l e t y c h z a o e w p e n i e j s z y m w i e t l e u k a z u j e si z e s t a w z a p r o p o n o w a n y c h p r z e z W B J piciu p r a g m a t y c z n y c h a k s j o m a t w , o d k t r y c h ich z d a n i e m wychodzi p o w i n n a t e o r i a m i d z y l u d z k i e j k o m u n i k a c j i . A u t o r z y tej koncepcji, w i a d o m i jej szkicowego c h a r a k t e r u , p o s u g u j si pojciem a k s j o m a t u b a r d z o o s t r o n i e i p o d k r e l a j , e m o w a t u j e s t raczej o w s t p n y c h s f o r m u o w a n i a c h p o d s t a w p r a g m a -

24

Ibidem, s. 124. 123

t y c z n e j t e o r i i k o m u n i k a c j i , k t r y c h p r a k t y c z n a p r z y d a t n o n i e wyk l u c z a j e d n a k moliwoci t e o r e t y c z n y c h n i e j a s n o c i i n i e d o c i g n i . Aksjomaty te m o n a z a t e m pojmowa j a k o szereg dyrektyw obserwacyjnych. I c h c e l e m j e s t u a t w i e n i e u p o r z d k o w a n e j a n a l i z y i w g l d u w p r y m a r n e , z a n u r z o n e " formy k o m u n i k a c j i , k t r e z k o n i e c z n o c i m a t r y c o w a m u s z k a d e l u d z k i e wspbycie, a wic t a k e , a m o e przede wszystkim, jego najbardziej zrytualizowane warianty. W B J wymieniaj pi p r a g m a t y c z n y c h aksjomatw komunikacji, k t r e u p o r z d k o w a n e s w n a s t p u j c e j kolejnoci: A k s j o m a t I : Nie m o n a n i e k o m u n i k o w a " 2 5 . A k s j o m a t II: Kad k o m u n i k a c j cechuje p o s i a d a n i e d w c h a s p e k t w : t r e c i i relacji, w t e n sposb, e t e n d r u g i a s p e k t o k r e l a p i e r w s z y i m a dziki t e m u c h a r a k t e r m e t a k o m u n i k a c j i " 2 6 . A k s j o m a t I I I : N a t u r relacji w a r u n k u j e p r z y n a l e n a jej p a r t n e r o m interpunkcja przebiegw komunikacyjnych"27. A k s j o m a t IV: K a d a k o m u n i k a c j a w y k o r z y s t u j e m o d a l n o c i a n a l o g o w i d y g i t a l n . D y g i t a l n e a k t y k o m u n i k a c j i m a j zoon, w i e l o s t r o n n s k a d n i logiczn p r z y n i e w y s t a r c z a j c e j s e m a n t y c e o d n o s z c e j si d o d z i e d z i n y relacji. A n a l o g o w e a k t y k o m u n i k a c j i , przeciwnie, dysponuj tym s e m a n t y c z n y m potencjaem, j e d n a k b r a k im logicznej s k a d n i nieodzownej d l a jednoznacznoci k o m u n i k a c j i " 2 8 . Aksjomat V: Midzyludzkie przebiegi komunikacyjne zachodz s y m e t r y c z n i e l u b k o m p l e m e n t a r n i e w z a l e n o c i od tego, czy r e l a c j a m i d z y p a r t n e r a m i o p i e r a si n a r w n o c i , czy n a z r n i c o w a n i u " 2 9 . C h a r a k t e r uzupeniajcy do przedstawionych aksjomatw ma stwierdzenie autorw, e m a t e r i a e m " a k t u komunikacji s nie tylko s o w a , lecz t a k e w s z e l k i e g o r o d z a j u z j a w i s k a o k r e l a n e c z n y m m i a n e m paralingwistycznych (np. intonacja, wzdychanie, pauzy), a t a k e pozycja i r u c h ciaa. I n n y m i sowy, cech k o m u n i k a t y w n o c i a u t o r z y przypisuj wszelkiego rodzaju zachowaniom, ktre wystpuj w mid z y l u d z k i c h r e l a c j a c h . Z innej s t r o n y p a t r z c , z p u n k t u w i d z e n i a tej t e o r i i j z y k p o j m o w a n y j e s t j a k o j e d n a z z w i e l u moliwych form
25 26 27 28 29

Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

s. s. s. s. s.

53. 56. 61. 68. 70.

124

zachowa znaczcych. W zwizku z t y m aksjomat pierwszy mona rwnie dobrze wyrazi nieomal rwnoznacznym stwierdzeniem: nie m o n a si n i e z a c h o w y w a . P r o s t y m p r z y k a d e m s k u t e c z n o c i tej z a s a d y m o e by s y t u a c j a p r z y p a d k o w e g o z e t k n i c i a d w c h n i e z n a j o m y c h w p r z e d z i a l e kolejowym, k i e d y to w y n i k a j c e z t e g o f a k t u n a p i c i e d o m a g a si r o z a d o w a n i a w r o z m o w i e l u b w j e d n o z n a c z n y c h g e s t a c h k t r e g o z u c z e s t n i k w s y t u a c j i (zachcajce w z d y c h a n i e l u b p r z e c i w n i e o d d a n i e si l e k t u r z e , z a n i c i e , o s t e n t a c y j n e g a p i e n i e si p r z e z o k n o itp.), k t r y d e k l a r u j e ch l u b n i e c h d o pogbienia interakcji. Nawet w tym drugim przypadku nie zmienia to j e d n a k f a k t u p o w s t a n i a m i d z y dwojgiem l u d z i (bez w z g l d u n a i c h u w i a d a m i a n e intencje) u k i e r u n k o w a n e g o behawioralnego s t r u m i e n i a informacji, co w w i e t l e p i e r w s z e g o a k s j o m a t u j e s t f u n d a m e n t a l n y m s t a n e m , k t r y cechuje w s z e l k i e m o l i w e formy l u d z k i e j w s p o b e c n o ci. W B J w y s u w a j p r z y p u s z c z e n i e , e s c h i z o f r e n i a w y n i k a m i d z y i n n y m i z n i e u m i e j t n o c i p o g o d z e n i a si z t y m s t a n e m rzeczy. Z g o d n i e z t r e c i d r u g i e g o a k s j o m a t u c y r k u l u j c y p r z e k a z inform a c j i w y s t p u j e w dwojakiej p o s t a c i , w a s p e k c i e t r e c i i relacji. T e n p i e r w s z y a s p e k t o d n o s i si do informacji z a w a r t e j w t r e c i s a m e j w y p o w i e d z i , k t r a r o z p a t r y w a n a j e s t bez u w z g l d n i e n i a k o n t e k s t u (Grice m w i b y t u o k o n t e k s t u a l n y c h i m p l i k a t u r a c h k o n w e r s a c y j n y c h 3 0 ) i n a s t a w i e uczestnikw komunikacji. Drugi aspekt odnosi si do informacji, k t r a kryje si w sposobie w y p o w i e d z e n i a i w jego k o n t e k c i e . D l a j a s n o c i tej k w e s t i i w a r t o przytoczy s t o s o w n y przykad i k o m e n t a r z podany przez WBJ: Gdy pani A, wskazujc na naszyjnik pani B, pyta: Czy to s prawdziwe pery?", wwczas treci jej pytania jest proba o informacj na temat pewnego obiektu. Poprzez pytanie to jednak definiuje ona zarazem i nie moe tego nie czyni jej relacj w stosunku do pani B. Sposb, w jaki zadaje pytanie (ton gosu, wyraz twarzy, kontekst itd.), wyraa moe yczliwo, zazdro, podziw lub jakiekolwiek inne nastawienie wobec pani B. Ze swej strony pani B moe zaakceptowa dan definicj relacji, odrzuci j lub te poda wasn, lecz pod adnym warunkiem nawet milczc nie moe uchyli si od komunikowania ze strony pani A. Dla naszych rozwaa istotny jest fakt, e aspekt zwizany z interakcj, ktra zachodzi pomidzy nimi, nie ma nic wsplnego z auten-

30

H. P. G r i c e , Logika i konwersacja [w:] B. Stanosz [wyd.], Jzyk w wietle nauki, Warszawa 1980, s. 91-114. 125

tycznoci pere (czy te w ogle perami) i odnosi si tylko i wycznie do wzajemnej definicji ich relacji, nawet jeli dalej bd prowadzi rozmow na temat pere 3 1 . O m a w i a j c k o n s e k w e n c j e p o d z i a u , k t r y w y n i k a z d r u g i e g o aks j o m a t u , W B J m w i z a t e m o d w c h t y p a c h informacji. W a s p e k c i e t r e c i w y s t p u j e i n f o r m a c j a n a t e m a t o b i e k t u , z a w a s p e k c i e relacji p o z a w e r b a l n i e p r z e k a z y w a n a informacja, k t r a w s k a z u j e n a t o , j a k i n t e r p r e t o w a p i e r w s z informacj. P o s u g u j c si s t a r y m s c h e m a t e m B u h l e r a 3 2 , fakt t e n mona zinterpretowa jako n i e u s t a n n e rwnoc z e s n e w y s t p o w a n i e w k a d e j i n t e r a k c j i funkcji o b i e k t y w n e j n a rwn i z funkcj e k s p r e s y w n o - i m p r e s y w n . T a d r u g a o d g r y w a rol i n t e r p r e t a n t a pierwszej i j e s t r d e m n i e u s t a n n e j m e t a k o m u n i k a c j i . W zwizku z trzecim a k s j o m a t e m a u t o r z y koncepcji mwi o wy a n i a n i u si w t o k u i n t e r a k c j i m i d z y l u d z k i c h s t a y c h r e k u r e n c y j n y c h s e k w e n c j i w z a j e m n y c h z a c h o w a k o m u n i k a c y j n y c h . K r e n i e inform a c j i w u k a d z i e z o o n y m z p r z y n a j m n i e j d w c h o s o b n i k w (co z p e w n o c i p r z e n o s i si t a k e n a s t r u k t u r m o w y w e w n t r z n e j ) n a p o z r p r z e j a w i a si m o e w p o s t a c i cigej c h a o t y c z n e j w y m i a n y k o m u n i k a t w , w k t r e j u w a n y i n i e z a a n g a o w a n y o b s e r w a t o r rozp o z n a j e d n a k u k r y t e s t r u k t u r a l n e m a t r y c e . Odwoujc si d o b a d a B a t e s o n a i J a c k s o n a , W B J okrelaj j e m i a n e m i n t e r p u n k c j i n a s t p s t w a z d a r z e " . B a t e s o n i J a c k s o n 3 3 z a u w a y l i , e w w y p a d k u m i dzyludzkich procesw komunikacyjnych k a d e znaczce zdarzenie, k t r e j e s t czci p r o c e s u , j e s t z a r a z e m bodcem, r e a k c j i w z m o c nieniem: Okrelone zachowanie ze strony A jest o tyle bodcem, o ile wynika z niego jakie okrelone zachowanie ze strony B, ktremu znw odpowiada zachowanie ze strony A. Jednake zachowanie osoby A jest w tej samej mierze rwnie pewn reakcj, gdy wystpuje cile wczone pomidzy dwoma zachowaniami osoby B. Podobnie te zachowanie ze strony A jest poza tym take wzmocnieniem, gdy nastpuje po pewnym zachowaniu osoby B. Tego rodzaju interakcja ma

31 32 33

P. W a t z l a w i c k , J. H. B e a v i n , D. D. J a c k s o n , op.cit., s. 54. K. B u h l e r , Sprachtheorie, Stuttgart 1982, s. 24-32. G. B a t e s o n , D. D. J a c k s o n , Some varieties of pathogenic organization, Disorders of Communication", 42/1964, s. 270-283; cyt. za P. W a t z l a w i c k , J. H. B e a v i n , D. D. J a c k s o n , op. cit., s. 57-58.

126

zatem charakter acucha triadycznych czonw, z ktrych kady jawi si jako 34 cig pobudzenia, reakcji i wzmocnienia . B a t e s o n i J a c k s o n z a u w a a j r w n i e , e k a d y czowiek, k t r y u w i k a n y j e s t w tego r o d z a j u t r i a d y c z n s t r u k t u r n a p r z e m i e n n y c h z a c h o w a k o m u n i k a c y j n y c h , chcc n i e chcc, z m i e r z a d o t a k i e j int e r p u n k c j i , b y w y g l d a o n a t o , e t o o n w a n i e m a p r y m a t w jej d e f i n i o w a n i u . L u d z i e u s t a n a w i a j w t e n sposb n i e w i a d o m i e s t r u k t u r relacji, k t r a w z m a c n i a j c o o k r e l a jej d a l s z e t r w a n i e i rozwj. C o w a r t o p o d k r e l i , zoone i n t e r p u n k c j e maj c h a r a k t e r s z t y w n y c h k o d w , k t r e s cile z d e t e r m i n o w a n e k u l t u r o w o . I d c w l a d m y l i L e v i - S t r a u s s a , m o n a p r z y p u s z c z a , e d e t e r m i n a c j a t a j e s t t y m silniejsza, i m b a r d z i e j z i m n a " j e s t d a n a spoeczno. W B J p r z y t a c z a j p r o s t y p r z y k a d ptli i n t e r p u n k c y j n e j " , k t r a m o e p r z e j a w i si w yciu m a e s k i m , k i e d y to m u n i k a ony, t w i e r d z c , e czyni to, n i e m o g c znie jej z r z d z e n i a , o n a z a m w i , e z r z d z i , gdy czuje, e m jej u n i k a . W w y n i k u tego rodzaju i n t e r p u n k c j i p o w s t a j e n i e z m i e n n a powielajca si s t r u k t u r a , k t r e j p r a k t y c z n i e n i e d a si zakwestionowa od wewntrz. O m a w i a j c c z w a r t y a k s j o m a t , W B J z w r a c a j u w a g n a fakt, e w s y s t e m a c h p r z e t w a r z a j c y c h informacj m a m y z a s a d n i c z o do czyn i e n i a z d w o m a tego p r z e t w a r z a n i a s p o s o b a m i . W p i e r w s z y m z n i c h p o m i d z y t r e c i informacji a jej n o n i k i e m n i e i s t n i e j e a d n e podob i e s t w o , z a r e l a c j a ich w z a j e m n e g o p r z y p o r z d k o w a n i a m a c h a r a k t e r a r b i t r a l n y . P r z y k a d e m t e g o m o e by relacja, k t r a z a c h o d z i p o m i d z y d a n y m n u m e r e m t e l e f o n i c z n y m a o z n a c z a n y m n i m uytk o w n i k i e m sieci t e l e k o m u n i k a c y j n e j . M w i m y w w c z a s o s y s t e m a c h d i g i t a l n y c h . W w y p a d k u d r u g i m , gdy n o n i k informacji i jej t r e c z y r e l a c j a p o d o b i e s t w a , j a k n a p r z y k a d w s y t u a c j i z w i z k u zac h o d z c e g o p o m i d z y w y g l d e m p e w n e g o czowieka i j e g o fotografi, m w i m y o k o d o w a n i u t y p u a n a l o g o w e g o . W o d n i e s i e n i u do l u d z k i e g o o r g a n i z m u m o n a m w i o r w n o c z e s n y m i k o m p l e m e n t a r n y m wys t p o w a n i u o b y d w u rodzajw k o d o w a n i a i p r z e k a z y w a n i a informacji. Kodowaniu dygitalnemu odpowiada zasada dziaania neuronu, ktry funkcjonuje w e d u g r e g u y : w s z y s t k o albo nic. R e g u a t a o d w z o r o w u j e z a s a d p o b u d z e n i a i w y a d o w a n i a w o p a r c i u o osigajc d a n y poziom
34

Ibidem, s. 57. 127

sumacj wag synaptycznych. Kodowaniu analogowemu odpowiada dziaanie wewntrzwydzielniczych organw, ktre przekazuj kontin u u m informacji k o d o w a n e j w p o s t a c i p o z i o m u h o r m o n a l n y c h wyd z i e l i n d o k r e w n y c h 3 5 . P o d o b n i e rzecz m a si w w y p a d k u l u d z k i e j komunikacji spoecznej. W s p o m n i a n y w drugim aksjomacie a s p e k t relacji r e a l i z o w a n y j e s t w a n a l o g o w y m k a n a l e k o d o w a n i a . W j e g o z a k r e s w c h o d z i n d e k s a l n e k o m u n i k a t y w r o d z a j u r n o r a k i c h emocji i o d p o w i a d a j c y c h im r o d k w w y r a z u , t a k i c h j a k b a r w a i w y s o k o gosu, m i m i k a , g e s t y i n a j s z e r z e j p o j t a m o w a c i a a . J a k j e d n o z n a c z n i e z a u w a a j W B J : Wszdzie t a m , gdzie r e l a c j a j e s t c e n t r a l n y m t e m a t e m k o m u n i k a c j i , k o m u n i k o w a n i e t y p u d i g i t a l n e g o o k a z u j e si p r a w i e bez z n a c z e n i a " 3 6 . K a n a dygitalny suy n a t o m i a s t do kodowania komunikatw zwizanych z aspektem treci i umoliwia ludziom przekaz wiedzy w wymiarze synchronicznym i diachronicznym. Jego najdoskonalsz r e a l i z a c j j e s t j z y k (oczywicie p r z y w y c z e n i u w s z y s t k i c h e l e m e n t w p a r a j z y k o w y c h , j a k n a p r z y k a d o n o m a t o p e j e ) . Rzecz j a s n a , m o w a t u j e s t o p e w n y c h t y p a c h i d e a l n y c h czy t e raczej d o m i n a n t a c h , k t r e d e t e r m i n u j przebiegi procesw komunikacyjnych. Co w a r t e p o d k r e l e n i a , z a r w n o z p u n k t u w i d z e n i a filo-, j a k i o n t o g e n e z y kom u n i k a c j a t y p u a n a l o g o w e g o j e s t o wiele s t a r s z e j p r o w e n i e n c j i n i s t o s u n k o w o m o d a a b s t r a k c y j n a ( w d o s o w n y m z n a c z e n i u odrywajca!) k o m u n i k a c j a t y p u d y g i t a l n e g o . W B J p o d k r e l a j , e w y s t p u j c e w wiecie l u d z k i m z d u m i e w a j c e p o c z e n i e k o d o w a n i a d y g i t a l n e g o z a n a l o g o w y m j e s t z j a w i s k i e m a b s o l u t n i e w y j t k o w y m w s k a l i ewolucyjnej. N i e w t p l i w i e p i k a n t e r i i t e m u s t w i e r d z e n i u dodaje f a k t , e zjawisko k a m s t w a ( p r z e k r a c z a j c e w y n i k e z presji selekcyjnej zwier z c e p r o c e s y m a s k o w a n i a ) de facto s t a o s i m o l i w e w o p a r c i u o abstrakcyjne kody dygitalne i jest niezwykle t r u d n e na planie k o d o w a n i a a n a l o g o w e g o . Co r w n i e i s t o t n e , w ujciu B a t e s o n a i J a c k s o n a zjawisko schizofrenii m o n a wywodzi z f a k t u , e m o d y czowiek p r z e z d u s z y o k r e s c z a s u rozwija si w r o d o w i s k u , k t r e r w n o czenie przekazuje mu k o d a m i analogowym i dygitalnym wzajemnie s p r z e c z n e i n f o r m a c j e . W w i e t l e p r z e d s t a w i o n y c h p o n i e j da-

35 36

Ibidem, s. 61. Ibidem, s. 64.

128

n y c h , k t r e d o t y c z lateralizacji funkcji m z g u , o z n a c z a to ni mniej ni wicej tylko antagonizacj pkul prawej (bardziej analogowej) w z g l d e m lewej (bardziej dygitalnej). Materia przedstawiony w nastpnych rozdziaach n a s u w a przypuszc z e n i e , e p r z y n a j m n i e j n i e k t r e z p r o c e d u r i n i c j a c y j n y c h byy p r b o d w r c e n i a p r z e b i e g u t e g o p r o c e s u . A zatem podstawow si s c h i z o f r e n o g e n n b y a b y r a d y k a l n a s p r z e c z n o p o m i d z y informacj k o d u j c a s p e k t relacji a t, k t r a w y s p e c j a l i z o w a n a j e s t w a s p e k c i e t r e c i (double binding). Rozwijajc i m p l i k a c j e c z w a r t e g o a k s j o m a t u , W B J pisz: Digitalny materia powiadomienia jest o wiele bardziej zoony, wielostronny i abstrakcyjny anieli analogowy. Przede wszystkim w komunikacji analogowej nie znajdujemy niczego, co daoby si porwna z logiczn skadni jzyka digitalnego. Oznacza to, e jzyk analogowy nie dysponuje sensownymi strukturami w rodzaju .jeeli to", albo albo" itp., ponadto wyraenie w nim poj abstrakcyjnych jest rwnie trudne, a moe nawet niemoliwe, jak w wypadku prymitywnego pisma obrazowego, w ktrym kade pojcie przedstawi mona jedynie za pomoc obrazu. Poza tym komunikacj analogow czy z analogow maszyn liczc fakt nieposiadania prostej negacji, to jest wyraenia na nie". Celem unaocznienia tego stanu rzeczy warto przypomnie, e mamy zarwno zy wynike z cierpienia, jak i zy radoci, zacinita pi moe oznacza zarwno grob, jak i samoopanowanie, miech za wyraa moe sympati lub pogard. Co do powcigliwoci, to rwnie dobrze da si j interpretowa jako przejaw taktu lub obojtnoci. W zwizku z tym pojawia si pytanie, czy aby nie wszystkie powiadomienia analogowe nios w sobie to dziwne zdwojenie znaczenia, o ktrym Freud wspomina w pracy O przeciwstawnym sensie prasw. Analogowe komunikacje nie zawieraj wskazwek co do tego, ktre ze znacze jest zamierzone, ani te takich, ktre pozwoliyby na rozrnienie pomidzy przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Tego rodzaju rozrnienia odbiorca komunikatu musi intuicyjnie poczyni sam, podczas gdy w komunikacji dygitalnej s one dane bezporednio. Natomiast wad komunikacji dygitalnej jest brak wystarczajco zasobnego leksykonu, ktry umoliwiaby jasn definicj relacji 3 7 . S k a z a n y n a p o s u g i w a n i e si d w o m a w s p o m n i a n y m i m o d a l n o c i a m i t r a n s f e r u informacji, czowiek j e s t , z d a n i e m W B J , i s t o t p o d e j m u j c n i e u s t a n n y t r u d ich w z a j e m n e g o p r z e k a d u , c o j e d n a k si r z e c z y p r o w a d z i m u s i do staej u t r a t y znacznej czci rekodowanej informacji.

37

Ibidem, s. 66-67. 129

D o t y c z y to w r w n e j m i e r z e t r a n s l a c j i k o d u a n a l o g o w e g o w d i g i t a l n y , j a k i na odwrt. Sformuowanie pitego aksjomatu umoliwio a u t o r o m prezentowanej teorii doniose odkrycie poczynione w 1935 r o k u przez G. B a t e s o n a w czasie b a d a terenowych wrd p l e m i e n i a J a t m u l w na Nowej G w i n e i . Z a u w a y on, e w sposb k o n i e c z n y k o m u n i k a c y j n e relacje m i d z y l u d z k i e wywoywa m u s z p r o c e s r n i c o w a n i a n o r m indywidualnego zachowania. Dla okrelenia tego procesu Bateson p o s u y si pojciem s c h i z m o g e n e z y . J e d n y m z jej p r z y k a d w m o e by s y t u a c j a , gdy w r a m a c h k o n k r e t n e g o s y s t e m u k u l t u r o w e g o przyjcie p r z e z d a n j e d n o s t k l u b g r u p z a c h o w a n i a , k t r e definiuje si w t y m s y s t e m i e j a k o d o m i n u j c e , w r a z z o d p o w i a d a j c y m t e m u z d a r z e n i u przyjciem p r z e z i n n j e d n o s t k l u b g r u p z a c h o w a n i a u l e g e g o b d z i e m i a o c h a r a k t e r p r o c e s u s a m o n a p d z a j c e g o si i pogbiajcego. Z n a c z y t o , e z a c h o w a n i a j e d n o s t k i l u b g r u p y p i e r wszej b d coraz b a r d z i e j d o m i n u j c e , z a j e d n o s t k i l u b g r u p y d r u g i e j c o r a z b a r d z i e j u l e g e , o ile procesowi t e m u n i e pooy k r e s u j a k i czynnik zewntrzny. Zachowania obydwu dziaajcych podmiotw n i e j a k o u z u p e n i a j si i w z a j e m n i e u w y r a n i a j , s t d p r o c e s t e n B a t e s o n o k r e l i m i a n e m s c h i z m o g e n e z y k o m p l e m e n t a r n e j . Z inn y m w y p a d k i e m m a m y d o c z y n i e n i a , gdy z a c h o w a n i a d a n e j j e d n o s t k i l u b g r u p y ( n p . p r z e c h w a k i ) wywouj t a k i e s a m e k o n k u r e n c y j n e z a c h o w a n i a i n n e j j e d n o s t k i l u b g r u p y , co z kolei p r o w a d z i do i n t e n syfikacji z a c h o w a g r u p y pierwszej itd. W t a k i e j s y t u a c j i u j a w n i a si specyficzna s y m e t r i a zachowa, w zwizku z czym B a t e s o n mwi o z j a w i s k u s c h i z m o g e n e z y s y m e t r y c z n e j 3 8 . W B J akcentuj, e a n a liza s y s t e m u pozycyjnego, k t r y w i e si ze s c h i z m o g e n e z k o m p l e m e n t a r n , p o w i n n a by w o l n a o d s d w w a r t o c i u j c y c h . I s t n i e n i a pozycji wyszej d o m i n u j c e j , i niszej ulegej n i e n a l e y u t o s a m i a z p a r a m i przeciwiestw: silny-saby, dobry-zy. P r z y k a d a m i systemw zorganizowanych wedug zasady schizmogenezy komplem e n t a r n e j m o g by p a r y poj: m a t k a - d z i e c k o , l e k a r z - p a c j e n t , inicjuj c y - i n i c j o w a n y , k t r e wyjciowo p o j m o w a n a l e y j a k o k u l t u r o w o obiektywne i wolne od j a k i c h k o l w i e k m o m e n t w wartociujcych.

38

W klasyfikacji sprze schizmogenezie komplementarnej odpowiada sprzenie ujemnie rozbiene, za schizmogenezie symetrycznej sprzenie dodatnio rozbiene. Zob. M. M a z u r , Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976, s. 89.

130

J a k a t w o z a u w a y , wikszo z a s a d n i c z y c h zjawisk opisywan y c h w r a m a c h z a p r o p o n o w a n e j powyej p r b y a k s j o m a t y z a c j i procesw m i d z y l u d z k i e j k o m u n i k a c j i z a c h o d z i p r z e w a n i e p o z a zasigiem wiadomoci. Przy zaoeniu istnienia absolutnie niedowolnego i p e r m a n e n t n e g o procesu k o m u n i k o w a n i a , ktry zachodzi w k a d y m r o d o w i s k u s p o e c z n y m , oczywisty j e s t fakt, e t y l k o n i e w i e l k a cz tego procesu podlega wiadomej kontroli i wolitywnemu sterowaniu. Dotyczy to zarwno k a n a u werbalnego (w zakresie syntagmy, parad y g m a t y k i o r a z zjawisk zbyt p o c h o p n i e o k r e l a n y c h m i a n e m p a r a j zykowych), j a k i w z d e c y d o w a n i e wikszej m i e r z e k a n a u p o z a w e r b a l n e g o ( r u c h y m i m o w o l n e , r e a k c j e fizjologiczne i t d . ) . S a m f a k t n i e u s t a n n e g o k o m u n i k o w a n i a spoecznego j e s t c z y m i s t o t o w o n i e d o s t p n y m w i a d o m o c i , k t r a yje z u d z e n i e m dowolnego w c z a n i a si i wycofywania z p o l a s p o e c z n y c h o d d z i a y w a (izomorficznym wzgldem zudnego przekonania o dowolnym charakterze milczenia i m w i e n i a czy t e z a p a d a n i a w s e n i w y b u d z e n i a ) . W z w i z k u z t y m w o d n i e s i e n i u do c z w a r t e g o a k s j o m a t u W B J utosamiaj modalno analogow (dan zasadniczo holistycznie) ze s p o s o b e m p r z e t w a r z a n i a informacji, k t r y c h a r a k t e r y s t y c z n y j e s t d l a freudowskiego procesu pierwotnego, stawiajc z a r a z e m z n a k rwnoci p o m i d z y modalnoci dygitaln i procesem w t r n y m ; te za dziaaj w o p a r c i u o a n a l i z s e k w e n c y j n 3 9 . Z f a k t u , e m o d a l n o a n a l o g o w a suy t r a n s f e r o w i metainformacji, k t r a z w i z a n a j e s t z a s p e k t e m r e l a cji ( a k s j o m a t d r u g i ) , w y n i k a , i t a k e i n f o r m a c j a d o t y c z c a relacji w r a z z o d p o w i a d a j c y m jej s p o s o b e m t r a n s f e r u pozostaj w olbrzym i m stopniu niedostpne wiadomoci. Ta o s t a t n i a pozostaje przew a n i e wybirczo s k u p i o n a n a u d o s t p n i a n y m d y g i t a l n i e a s p e k c i e treci. Przykad maeskiej ptli interpunkcyjnej, ktry w s p o m n i a n o p r z y okazji o m a w i a n i a trzeciego a k s j o m a t u , u k a z u j e , j a k b a r d z o t a k e s a m o z j a w i s k o i n t e r p u n k c j i w y m y k a si w i a d o m o c i u c z e s t n i k w z d e t e r m i n o w a n e g o p r z e z n i p r o c e s u k o m u n i k o w a n i a . F o r m a l n y pod z i a p r z e b i e g w k o m u n i k a c y j n y c h pozostaje z a t e m p o z a jej o b r b e m . R w n i e f a k t s t a e g o o s c y l o w a n i a p o m i d z y d w o m a r o d z a j a m i schizmogenezy, a b s t r a h u j c od jego wycznie socjofunkcjonalnego a s p e k t u , z a c h o d z i w sposb z a u t o m a t y z o w a n y i z d e t e r m i n o w a n y p r z e z u k r y t e procesy psychodynamiczne.

39

Ibidem, s. 67. 131

2. F U N K C J A NIEWIADOMOCI W KOMUNIKOWANIU ANALOGOWYM


C e n t r a l n a rola niewiadomoci w niewerbalnym analogowym p r z e t w a r z a n i u informacji s t a a si t e m a t e m a n a l i z H a m p l e ' a 4 0 . Z a p u n k t wyjcia o b i e r a o n b a d a n i a K n a p p a 4 1 n a d k o m u n i k a c j pozaw e r b a l n o r a z w y n i k a j c e z n i c h w n i o s k i dotyczce n i e w i a d o m e g o s t e r o w a n i a , k t r e p r z e j a w i a si w l u d z k i c h z a c h o w a n i a c h z w i z a n y c h z regulacj midzyosobniczego d y s t a n s u przestrzennego, w y r a z e m t w a r z y i r o z w i j a n i e m zdolnoci pozajzykowych. H a m p l e p r b u j e bliej d o o k r e l i s e n s pojcia n i e w i a d o m o c i , k t r y m K n a p p p o s u g i w a si w k o n t e k c i e t y c h b a d a . W a g z w i z a n y c h z t y m p r o b l e m w przykadowo u z m y s a w i a w s p o m n i a n e zagadnienie regulacji dystansu p r z e s t r z e n n e g o , co do k t r e g o n a l e a o b y przyj, e: 1. a d e k w a t n y p o m i a r i z a p a m i t a n i e d y s t a n s u fizycznego z a c h o dzi bez u d z i a u w i a d o m o c i ; 2. reguy okrelajce d y s t a n s przechowywane s poza wiadomoci; 3 . a k t y w a c j a s t o s o w n y c h r e g u o d b y w a si bez u d z i a u w i a d o moci; 4 . n i e w i a d o m o s p r a w d z a d a n e relacje d y s t a n s u p o d k t e m i c h zgodnoci z o k r e l o n y m i r e g u a m i i p o d e j m u j e decyzje co do i c h poprawnoci; 5. niewiadomo ma na procesy motoryczne wpyw wystarczaj c y do t e g o , by w p r a w i ciao w r u c h i d o s t o s o w a si do r e g u okrelajcych optymalny d y s t a n s 4 2 . W t y m k o n t e k c i e H a m p l e w s t p n i e definiuje n i e w i a d o m o j a k o [...] og mentalnych treci i procesw, ktre nie podlegaj uwiadomieniu. W zwizku z tym zachowanie niewiadome to takie, ktre wystpuje bez wiadomego kierowania. [...] Zachowania sterowane niewiadomie to takie, ktre bd to zachodz przy utracie wiadomoci (na przykad w stanie snu), bd to wymykaj si uwadze, ewentualnie wystpuj bez stosownej zdolnoci do werbalnego wyra-

40

41 42

D. H a m p l e , The role of the unconscious in nonverbal information processing, Semiotica" 67 (1987), s. 211-231. M. L. K n a p p , Essentials of nonverbal communication, New York 1980. D. H a m p l e , op. cit., s. 211.

132

eni ich natury lub te bez odpowiedniej zdolnoci do wyraenia motyww i racji, ktre skaniaj do danego zachowania. [...] Moliwo artykulacji stanowi najpowaniejszy test czyjej wiadomoci danego zachowania. atwo zobiektywizowania jakiego zachowania i zdystansowania si do niego zakada sprawowan nad nim mentaln kontrol, ktra jest konieczna dla jego opisu. Osoba, ktra nie jest w stanie powiedzie dokadnie, co uczynia i dlaczego, jest niewiadoma swego zachowania w najbardziej rozwinitym sensie tego sowa. [...] Zachowania niewiadome to takie, ktre wiadomie s niechciane" i dlatego nie podlegaj artykulacji. Stan ten moe zaistnie, gdy dane zachowanie pojawio si w czasie, gdy podmiot by pozbawiony wiadomoci, nieuwany, lub te zachowanie to podlegao kontroli jakiej czci mentalnego wyposaenia podmiotu innej ni wiadomo 43 . R o z w a a n i a H a m p l e ' a pozwalaj n a w e w n t r z n e zrnicowanie pojcia n i e w i a d o m o c i , c o czyni p r z e z p r z y p o r z d k o w a n i e m u czterech komplementarnych i hierarchicznie uporzdkowanych znacze niewiadomoci jako: 1. bezczuciowoci, 2. n i e u w a n o c i , 3. n i e z d o l n o c i do w e r b a l i z a c j i z a c h o w a n i a , 4. niezdolnoci do werbalizacji motywu zachowania. K r y t y k t e g o r o d z a j u klasyfikacji a t w o z a u w a y , e n a w e t t a k istotne narzdzie wiadomoci, j a k wymieniona w trzecim i czwartym p u n k c i e zdolno do werbalizacji, n i e s i e w sobie p o t n y k o m p o n e n t n i e w i a d o m y , gdy w n o r m a l n y m s t a n i e r z e c z y u y t k o w n i k j z y k a n i e p o t r a f i u w i a d o m i sobie in actu p r o c e s w biologicznych i system o w y c h , k t r e p r o w a d z do w y t w o r z e n i a w y p o w i e d z i j z y k o w e j a n a l o g i c z n i e do a k t u a l n e j n i e w i a d o m o c i w o d n i e s i e n i u do olbrzymiej czci p r o c e s w w e w n t r z c i e l e s n y c h czy s p o e c z n y c h . Z teorioinformatycznego p u n k t u widzenia t e n s t a n rzeczy plastycznie ukazuje r y s . 2. W z a k r e s i e w y m i e n i o n y c h wyej zjawisk j e s t e m y z a s a d n i c z o s k a z a n i na p o r e d n i e u w i a d o m i e n i e ex post w o p a r c i u o m o d e l e budowane przez n a u k .

43

Ibidem, s. 212. W nawizaniu m. in. do mikrogenetycznych bada Libeta radykalnie odmienn prb rozumienia zagadnienia niewiadomoci przedstawi M. V e l m a n s , Is human information processing conscious? Behavioural and Brain Sciences" 1991/14, s. 651-726. W byskotliwie erudycyjnym wywodzie Velmans pokazuje, e zasadniczym problemem nie jest niewiadomo, lecz iluzoryczny charakter samej wiadomoci. 133

Rys. 2. Wg B. Sadowski, J. A. Chmurzyski, Biologiczne mechanizmy zachowania, Warszawa 1989, s. 7 W z w i z k u z t y m klasyfikacj H a m p l e ' a w a r t o u z u p e n i o k o m p l e m e n t a r n y podzia procesw niewiadomych, k t r y nawizuje do idei F r e u d a 4 4 i J u n g a . J a k wiadomo, zgodnie z pierwszym s c h e m a t e m przedstawionym chicznym [1] w Traumdeutung F r e u d [2] wyodrbni w yciu psysfery w i a d o m i niewiadom [3], d z i e l c t

o s t a t n i n a cz p r e w i a d o m [3a] ( l a t e n t n , lecz n i e s t u m i o n i s t o s u n k o w o a t w o u l e g a j c u w i a d o m i e n i u ) o r a z cz w a c i w i e d y n a m i c z n i e n i e w i a d o m [3b] ( p o w s t a w w y n i k u s t u m i e n i a i stawiajc opr prbom u w i a d o m i e n i a ) . B a d a n i a n a d dynam i c z n n i e w i a d o m o c i [3b] F r e u d prowadzi przede wszystkim w oparciu o analiz marze sennych i zaburze neurotycznych, nie z a j m u j c si (poza j e d n y m p r z y p a d k i e m D a n i e l a P a u l a S c h r e b e r a ) n i e w i a d o m d y n a m i k psychoz. T e n o s t a t n i t e m a t podj J u n g , a w l a d z a n i m S z o n d i 4 5 i N e u m a n n 4 6 , k t r z y wyszli p o z a r z e k o m o

44

45

46

Zwize przedstawienie pogldw Freuda w tym zakresie wraz z prb ich kognitywnej interpretacji podaje M. E r d e l y i , Psychoanalysis Freuds cognitive psychology, New York 1984, s. 61-65. Pen prezentacj syntezy genetyki z psychologi analityczn w ujciu L. S z o n d i e g o przynosi jego ksika Schicksalanalyse, Basel 1978. E. N e u m a n n , op. cit.

134

F r e u d o w s k t e z o wycznie i n d y w i d u a l n y m c h a r a k t e r z e jednostkowych procesw n i e w i a d o m y c h i doszli do przyjcia koncepcji zbiorowej n i e w i a d o m o c i , k t r s t r u k t u r y z u j d z i e d z i c z n e formy a r c h e t y p o w e . Z p u n k t u w i d z e n i a typologii i w oparciu o zmodyfikowany i poszerzony projekt F r e u d a r n e rodzaje n i e w i a d o m o c i m o n a s p r b o w a p r z e d s t a w i w p o s t a c i n a s t p u j c e j typologii: p s y c h i k a [1], w i a d o m o [1.1], p r e w i a d o m o [1.2], n i e w i a d o m o [1.3], p o z n a w c z a n i e w i a d o m o [1.3.1], p s y c h o d y n a m i c z n a n i e w i a d o m o [1.3.2], p s y c h o d y n a m i c z n a n i e w i a d o m o s u b l i m i n a l n a [1.3.2.1], p s y c h o d y n a m i c z n a n i e w i a d o m o i n d y w i d u a l n a [1.3.2.2],

p s y c h o d y n a m i c z n a n i e w i a d o m o a r c h e t y p o w a [1.3.2.3]. P o d pojciem p o z n a w c z e j n i e w i a d o m o c i m o n a r o z u m i e niew i e d z w o d n i e s i e n i u do informacji, k t r e j u w i a d o m i e n i e d o s t p n e j e s t j e d y n i e p o p r z e z d o w i a d c z e n i e n a u k o w e i z w i z a n z n i m logic z n o - d y g i t a l n m e d i a c j s y m b o l i c z n ( t e o r i e n a u k o w e ) . P r z e z psyc h o d y n a m i c z n a n i e w i a d o m o s u b l i m i n a l n a n a l e y r o z u m i e sposb p r z e t w a r z a n i a emocjonalnej informacji, k t r a p r z e k a z y w a n a j e s t poniej p r o g u percepcji, a m i m o t o w y m u s z a r e a k c j e a p a r a t u p s y c h i c z n e g o 4 8 . Trzy o s t a t n i e formy niewiadomoci mog ulec a k t u a l n e m u uwiad o m i e n i u p o p r z e z i n t u i c j lub/oraz p r e l o g i c z n a n a l o g o w m e diacj symboliczn, w t r n i e o p r a c o w y w a n n a p o z i o m i e j z y k o w y m . P o d z i a y o d w z o r o w a n e w p o w y s z y m s c h e m a c i e m a j rzecz j a s n a c h a r a k t e r t y p w i d e a l n y c h , d o m i n a n t raczej n i s z t y w n y c h k a t e g o r i i , i zakadaj ich w z a j e m n e p r z e n i k a n i e ( n a p r z y k a d obecno w p o z n a n i u n a u k o w y m e l e m e n t w archetypowych i i n t u i t y w n y c h ) [patrz rys. 3 ] 4 9 .

47

48 49

Czsto zapomina si o fakcie, e Freud, wykorzystujc teori psychodynamiki hordy pierwotnej, zmaga si rwnie z problemem genetycznego przekazywania lku kastracyjnego (filogenetycznego ladu pamiciowego"), a zatem poszukiwa rozwiza przekraczajcych paradygmat indywidulistyczny. W tej sprawie: B. B e t t e l h e i m , Rany symboliczne. Warszawa 1989, s. 102-108. N. F. D i x o n , op. cit. Ukazuje to klasyczne studium J. H a d a m a r d a , Psychologia odkry matematycznych, Warszawa 1964. 135

Rys. 3. Typologia procesw nie uwiadamianych

W k o n t e k c i e powyszej typologii r o z w a a n i a H a m p l e ' a konc e n t r u j s i p r z e d e w s z y s t k i m n a n i e w i a d o m o c i w z n a c z e n i u 1.2 i 1.3.2.1, lecz daj si r w n i e z a s t o s o w a do n i e w i a d o m o c i w z n a czeniu 1.3.2.2 i 1.3.2.3. W zwizku z t y m w a r t o podkreli, e w k o n tekcie jego analiz pojcie s u b l i m i n a l n e j niewiadomoci odnosioby si do nie u w i a d a m i a n y c h , komunikacyjnych zjawisk psychodynamicznych, k t r e zyskuj odwzorowanie w kodzie zachowaniowym. J a k o t a k i e s a m e mog spenia rol bodcw s u b l i m i n a l n y c h i p r z e z t a k i e bodce bywaj pobudzane. Natomiast niewiadomo w kontekcie wymienianych p r z e z niego a s p e k t w trzeciego i czwartego m o n a by w t y m ujciu p o t r a k t o w a j a k o z a b u r z e n i e zdolnoci do d o k o n y w a n i a t r a n s l a c j i z k o d u a n a l o g o w e g o n a d y g i t a l n y , k t r e w s p w y s t p u j e z p r o c e s a m i dysocjacji, j a k i e z a c h o d z w yciu m e n t a l n o - p s y c h i c z n y m o s o b n i k a . W o m a w i a n y m wyej z a k r e s i e H a m p l e powouje si n a b a d a n i a H i l g a r d a n a d a n a l g e z j h i p n o t y c z n i tego k o n c e p c j zdwojonego podmiotu ukrytego obserwatora". W wietle tych b a d a w stanie dysocjacji h i p n o t y c z n e j d o z n a n i e s e n s o r y c z n e ( n a p r z y k a d bodziec blowy) m o e by r w n o c z e n i e r e j e s t r o w a n e w o b r b i e j e d n e g o sys t e m u kognitywnego i n e g o w a n e p r z e z i n n y " 5 0 . S y s t e m e m r e j e s t r u j c y m b y b y t u z d a n i e m H i l g a r d a , a r w n i e E r i c k s o n a , w s z e c h w i e d n y , lecz

50

E. R. H i l g a r d , Divided consciousness, New York 1977, s. 166; cyt. za D. H a m p l e , op. cit., s. 214.

136

w e r b a l n i e n i e m y (wyczajc i n d u k o w a n h i p n o t y c z n i e i u b o s z s k a d n i o w o m o w a u t o m a t y c z n ) gboki p o d m i o t p s y c h o d y n a m i c z n a n i e w i a d o m o , z a s y s t e m e m n e g u j c y m o g r a n i c z o n e pole wiadomoci, k t r e dysponuje wolitywnie s t e r o w a n y m k a n a e m przek a z u jzykowego. Wspbrzmi z t y m wyniki analiz Ecclesa. J a k z a u w a a H a m p l e , Eccles by zafascynowany faktem, e u osb z p r z e ciciem s p o i d a w i e l k i e g o (corpus callosum) o b y d w i e p k u l e w y k a zuj a u t o n o m i c z n i e zdolno do percepcji bodcw i s t o s o w n e g o ster o w a n i a z a c h o w a n i e m m o t o r y c z n y m , lecz j e d y n i e p k u l a d o m i n u j c a j e s t w s t a n i e z a c h o w a n i a t e w e r b a l n i e k o m e n t o w a . S t d Eccles s u g e r o w a , e by m o e w p k u l i p o d p o r z d k o w a n e j n a l e y u p a t r y w a siedziby p a s y w n e j w e r b a l n i e a n a l o g o w e j n i e w i a d o m o c i . Z d a n i e m H a m p l e ' a z g a d z a o b y si t o z w y n i k a m i b a d a And e r s e n a i in., z g o d n i e z k t r y m i p r a w a p k u l a j e s t o d p o w i e d z i a l n a za sterowanie zachowaniem niewerbalnym51. Zaoenia te i hipotezy poczyniono gwnie pod koniec lat siedemdziesitych i na pocztku o s i e m d z i e s i t y c h , gdy d l a z n a c z n e g o g r o n a b a d a c z y h i p o t e z a o sztywnej p k u l o w e j l a t e r a l i z a c j i funkcji n a b r a a cech n i e k w e s t i o n o w a n e g o d o g m a t u . Nowsze ujcia zmierzaj coraz bardziej ku t a k i e m u modelowi a k t y w n o c i m z g u , k t r y n i e w y k l u c z a d a n y c h w i a d c z c y c h o ekwipotencjalnoci funkcjonalnej rnych orodkw i dopuszcza zaoenie o r o z m y t e j " topografii s z e r e g u f u n k c j i 5 2 . Reprezentatywne prbki starych i nowych b a d a w tym zakresie referuj B u d o h o s k a i Grabowska. Autorki te podejmuj bardzo o s t r o n p r b u o g l n i e d o t y c z c y c h l a t e r a l i z a c j i funkcji i czyni to w znacznej mierze w oparciu o wasne eksperymenty, przeprowadzon e w P r a c o w n i Psychofizjologii I n s t y t u t u Biologii D o w i a d c z a l n e j im. M. N e n c k i e g o w W a r s z a w i e . O d n o n i e d o l a t e r a l i z a c j i funkcji jzykowej d a n e k l i n i c z n e dotyczce r n e g o r o d z a j u z a b u r z e a f a t y c z n y c h w s k a z u j n a ich cisy z w i z e k z u s z k o d z e n i a m i o r o d k w lewej p k u l i . Za z n a c z n cz objaww afazji m o t o r y c z n e j o d p o w i a d a j u s z k o d z e n i a o b s z a r u B r o c a , p o d c z a s gdy s y m p t o m y z w i z a n e z afazj s e n s o r y c z n i a m n e s t y c z n
51

52

P. A. A n d e r s e n , J. P. G a r r i s o n , J. F. A n d e r s e n , Implications of a neurophysiological approach for the study of nonverbal communication, Huma Communication Research" 6/1979, s. 74-89; za: D. H a m p l e , op. cit., s. 215. J. K o r d y s , Mzg i znaki, Warszawa 1991, s. 23. 137

maj swoje gwne rdo w u s z k o d z e n i a c h o b s z a r u W e r n i c k e g o i jego p o g r a n i c z a z p a t e m ciemieniowym (w d r u g i m w y p a d k u ) . Rozlane lew o s t r o n n e u s z k o d z e n i e moe prowadzi do afazji t o t a l n e j , z a n a r u s z e n i e szlakw czcych obszary Broca i Wernickego pociga za sob pojawienie si s y m p t o m w c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla afazji t r a n s k o r o w e j ruchowej lub afazji przewodzcej. Rwnie w lewej pkuli sytuuje si z m i a n y a n a t o m i c z n e odpowiedzialne za zjawiska aleksji, agrafii i dysleksji oraz i n n e z a b u r z e n i a w u c z e n i u si i z a p a m i t y w a n i u m a t e r i a u werbalnego. Co wane, j a k zauwaaj Budohoska i Grabowska: Ujawniaj si one najwyraniej przy lewostronnym uszkodzeniu kory skroniowej wraz ze strukturami niej pooonymi hipokampem i ciaem migdaowatym. Uszkodzenie tych samych struktur po stronie przeciwnej zaburze jzykowych nie wywouje, chocia ujawniaj si wwczas zaburzenia w analizie cech przestrzenno-gnostycznych 53 . W y m o w p o w y s z y c h d a n y c h k l i n i c z n y c h , k t r e w i a d c z o cis y m z w i z k u m o w y z lew p k u l , w z n a c z n e j m i e r z e p o t w i e r d z a y e k s p e r y m e n t a l n e b a d a n i a P e n f i e l d a ( d r a n i e n i e s a b y m p r d e m elekt r y c z n y m r n y c h o b s z a r w kory) o r a z w y n i k i p r b W a d a ( k o n t r o l o w a n e z a b u r z a n i e czynnoci d a n e j p k u l i p r z e z w p r o w a d z e n i e rozt w o r u b a r b i t u r a t u d o jej u k a d u n a c z y n i o w e g o ) , c o j a k si z d a w a o r o z s t r z y g a o k w e s t i topograficznego p r z y p o r z d k o w a n i a funkcji m o w y w y c z n i e lewej p k u l i . P r z e k o n a n i e t o p o d d a y w w t p l i w o b a d a n i a Sperry'ego, k t r e prowadzono na pacjentach z przecitym s p o i d e m w i e l k i m (corpus callosum). Z a b i e g t e n ( z w a n y t a k e k o m i s u r o t o m i ) m a n a celu z a p o b i e e n i e k a t a s t r o f a l n e j m i d z y p k u l o w e j propagacji silnych w y a d o w a elektrycznych, k t r e wystpuj w f a r m a kologicznie n i e u l e c z a l n y c h a t a k a c h epilepsji. W p r a k t y c e , p r z e p r o w a dzony, zawiesza rwnie midzypkulow komunikacj. M e t o d a S p e r r y ' e g o p o l e g a a n a s e l e k t y w n y m p r z e k a z y w a n i u bodcw izolow a n y m pkulom i obserwacji stosownych z a c h o w a motorycznych i w e r b a l n y c h , e w e n t u a l n i e ich b r a k u . Z a u w a o n o , e p r z y e k s p o n o w a n i u bodcw lewej p k u l i ( w p r a w y m p o l u w i d z e n i a l u b p r a w e j rce) p a c j e n c i p o k o m i s u r o t o m i i byli

53

W. B u d o h o s k a , A. G r a b o w s k a , Dwie pkule jeden mzg, Warszawa 1994, s. 53.

138

w s t a n i e a d e k w a t n i e n a z y w a bodce o r a z m o t o r y c z n i e n a n i e r e a g o w a . P r z y p r z e k a z y w a n i u b o d c a w y c z n i e d o p r a w e j p k u l i (lewe pole w i d z e n i a , l e w a r k a ) bez t r u d u n a s t p o w a a a d e k w a t n a r e a k c j a motoryczna przy cakowitym wyczeniu analogicznej reakcji sownej. P r z y k a d o w o p a c j e n t n i e by w s t a n i e o d c z y t a s o w a k l u c z " p r z e k a z y w a n e g o d o p r a w e j p k u l i , lecz r o z u m i a jego t r e , d o w o d z c t e g o a d e k w a t n y m l e w o r c z n y m w s k a z a n i e m lecego p r z e d n i m pord innych przedmiotw klucza. Dziki b a d a n i o m tym (...) uzyskano dowody wskazujce, e cho pkula prawa zazwyczaj okazuje si niem", jednak moe wypowiada si niewerbalnie, myli, pamita i rwnie ma pewne ograniczone moliwoci w zakresie wykorzystywania informacji werbalnej. Rozumie te tre sw syszanych i pisanych 5 4 . W y n i k a z tego, e ow niemot" prawej pkuli, k t r a s k o n i a Ecclesa d o w z m i a n k o w a n e j powyej h i p o t e z y , n i e n a l e y r o z u m i e w s e n s i e s z t y w n e g o p r z y p o r z d k o w a n i a p r o c e s w j z y k o w y c h w y c z n i e lewej p k u l i , lecz j a k o jej specjalizacj w a k t y w n o c i j z y k o w e j , p r z y zac h o w a n i u b a r d z i e j p a s y w n e j k o m p e t e n c j i jzykowej w p k u l i p r a w e j (szczeglnie w o d n i e s i e n i u do j z y k a m w i o n e g o ) . O g r a n i c z o n t e z o lateralizacji potwierdzaj b a d a n i a n a d przepywem krwi i metabol i 2 m e m g l u k o z y w r n y c h c z c i a c h m z g u . P o k a z a y o n e , e w p r o c e s a c h j z y k o w y c h z a a n g a o w a n e s obie p k u l e , z a r a z e m j e d n a k [...] p r z e p y w k r w i i m e t a b o l i z m g l u k o z y p r z e b i e g a b a r d z i e j i n t e n s y w n i e w p k u l i lewej n i w p r a w e j " 5 5 . P o d o b n e w y n i k i u z y s k a no w e k s p e r y m e n t a c h r e j e s t r u j c y c h a k t y w n o b i o e l e k t r y c z n mzgu w o d p o w i e d z i na s e l e k t y w n i e w y s y a n y bodziec w e r b a l n y . W obyd w u p k u l a c h z a o b s e r w o w a n o p o d o b n y s t a n aktywacji, p r z y czsto w y s t p u j c e j wyszej a m p l i t u d z i e p o t e n c j a u w p k u l i lewej. E k s p e r y m e n t a l n e b a d a n i a Budohoskiej i Grabowskiej potwierdziy rwnie, e obie pkule s w tej s a m e j m i e r z e s p r a w n e w r o z p o z n a w a n i u p r o s t e g o m a t e r i a u w e r b a l n e g o ( n a w e t p r z y w s t p n e j p r z e w a d z e pk u l i p r a w e j , g d y d o r o z p o z n a n i a w z o r c a w y s t a r c z a a a n a l i z a jego cech przestrzenno-wzrokowych), lecz w z r o s t jego zoonoci u k a z u j e wysz sprawno pkuli dominujcej. Pkula p r a w a wykazuje n a t o m i a s t

54 55

Ibidem, s. 62, wyt. T. S. Ibidem, s. 63. 139

w y s z s p r a w n o u osb g u c h y c h od u r o d z e n i a i p o s u g u j c y c h si j z y k i e m m i g o w y m ( k t r e g o k o d p r z e z swj i m i t a c y j n y c h a r a k t e r j e s t zdecydowanie bardziej analogowy ni kod werbalny). W wietle przedstawionego m a t e r i a u a u t o r k i s zdania, e lateralizacja pkul w o p r a c o w y w a n i u i n f o r m a c j i jzykowej p r z e j a w i a si z a s a d n i c z o w d w c h odmiennych strategiach przetwarzania jzyka. P k u l dominujc cechuje wolniejsza strategia analityczno-sekwencyjna, za pkul podporzdkowan rwnolega strategia holistyczna. Zgodne z o s t a t n i m stwierdzeniem s rwnie wyniki b a d a wiadczcych o tym, e pkula p r a w a wykazuje wysz sprawno w z a k r e s i e funkcji w z r o k o w o - p r z e s t r z e n n y c h . J e l i idzie o zdolno d o d e t e k c j i bodca, z a o b s e r w o w a n o , e p r a w a p k u l a s p r a w n i e j dos t r z e g a i s t n i e n i e p r z e d m i o t w , n i m a t o miejsce w w y p a d k u p k u l i lewej. M o n a b y z a r y z y k o w a s t w i e r d z e n i e , e pod t y m w z g l d e m p r a w a pkula jest zdecydowanie bardziej realistyczna od pkuli przeciwstawnej, ktra wyspecjalizowana jest w zaporedniczonym p o z n a n i u p r z e z z n a k o w m e d i a c j j z y k a . S y t u a c j a m a si p o d o b n i e , gdy idzie o ocen wielkoci bodcw, k t a n a c h y l e n i a czy czstotliwoci p r z e s t r z e n n y c h r n y c h o b r a z w w z r o k o w y c h . D o m i n a c j a p r a w e j pkuli dochodzi rwnie do gosu, gdy m o w a o lokalizacji bodca w p r z e s t r z e n i , detekcji gbi czy dotykowej ocenie f a k t u r y . W sferze rozpoz n a w a n i a k s z t a t w p r z e w a g a prawej pkuli j e s t w p r o s t p r o p o r c j o n a l n a do w z r o s t u zoonoci p o s t r z e g a n e g o k s z t a t u . W z w i z k u z t y m zar w n o u osb w i d z c y c h , j a k i n i e w i d o m y c h z a o b s e r w o w a n o w y s z s p r a w n o lewej r k i w r o z p o z n a w a n i u p i s m a B r a i l l e ' a . A n a l o g i c z n i e , u s z k o d z e n i a okolicy ciemieniowej p r a w e j pkuli p r o w a d z do zakce w rozwizywaniu z a d a labiryntowych". P r a w a pkula j e s t t a k e o d p o w i e d z i a l n a za n a l e y t t o p o g r a f i c z n o r i e n t a c j i p o p r a w n ocen relacji m i d z y c z c i a m i w a s n e g o ciaa, c o w s k a z u j e n a m o l i w y jej z w i z e k z z a b u r z e n i a m i w percepcji w a s n e g o c i a a p o j a w i a j c y m i si w schizofrenii 5 6 lub psychozach e k s p e r y m e n t a l n y c h 5 7 . Z d a n i e m B u dohoskiej i Grabowskiej pierwszestwo prawej pkuli w wymienion y c h f u n k c j a c h w z r o k o w o - p r z e s t r z e n n y c h dotyczy z a r w n o n i s z y c h

56

57

T. H e r n e r , Significance of the body image in schizophrenic thinking, American Journal of Psychotherapy" XK/1965, s. 455466. H. L e u n e r , Die experimented Psy chose, Berlin 1962, s. 25-26.

140

( w s t p n i e analizujcych cechy bodca), j a k i wyszych (kognitywnych) piter u k a d u nerwowego (przy zaoeniu o zasadnoci tego p o d z i a u ) 5 8 . W k o n t e k c i e k l i n i c z n y c h obserwacji p r z y p a d k w p r o z o p a g n o z j i , a t a k e dziki badaniom e k s p e r y m e n t a l n y m na zdrowych zebrano p o k a n y m a t e r i a , k t r y w i a d c z y r w n i e o specjalizacji p r a w e j pk u l i w z a k r e s i e percepcji t w a r z y . S t w i e r d z o n o jej w y s z s p r a w n o m. i n . w z a k r e s i e k l a s y f i k o w a n i a d a n e g o b o d c a j a k o n a l e c e g o do k a t e g o r i i t w a r z y czy t e z a s z e r e g o w y w a n i a p r e z e n t o w a n e j t w a r z y d o kategorii twarzy znanych lub nieznanych. Przewaga prawej pkuli z a n i k a a , g d y j a k w e k s p e r y m e n t a c h S p e r r ^ e g o z a d a n i e m bad a n y c h osb byo n a z w a n i e p r e z e n t o w a n y c h t w a r z y . W t y m o s t a t n i m wypadku sprawniej przebiegao nazywanie twarzy prezentowanych w p r a w y m p o l u w i d z e n i a ( d o m e n i e lewej p k u l i ) . J a k z a u w a a j B u d o h o s k a i G r a b o w s k a , n i e u d a o si o s i g n p o r o z u m i e n i a co do p r z y c z y n y tej szczeglnej roli p r a w e j p k u l i w p o s t r z e g a n i u , rozpoz n a w a n i u i k a t e g o r y z o w a n i u t w a r z y . Cz b a d a c z y p r z y p i s u j e t e n f a k t oglnej wyszej s p r a w n o c i p k u l i p o d p o r z d k o w a n e j w z a k r e s i e gnozji w z r o k o w o - p r z e s t r z e n n e j , p o d c z a s gdy i n n i s k o n n i s p r z y p i s a tej czci m z g u i s t n i e n i e szczeglnego p r o c e s o r a o d p o w i e d z i a l n e g o za a n a l i z t w a r z y . W z w i z k u z t y m w a r t o z a u w a y , i f a k t lepszego prawopkulowego dekodowania obrazu twarzy pozwala na przypus z c z e n i e , e w a n i e w p r a w e j p k u l i m o e k r y si m a t r y c a prym a r n e j komunikacji analogowej, ktra powstaje w pierwszych mies i c a c h ycia d z i e c k a w o p a r c i u o p r e w e r b a l n y k o n t a k t z t w a r z m a t k i i pojawiajc si w r a z z t y m p r o c e s e m p s y c h o d y n a m i k . Zjaw i s k o to, r w n o c z e s n e l u b p o p r z e d z o n e p r z e z d o w i a d c z e n i e p i e r s i m a t k i w pozycji s c h i z o p a r a n o i d a l n e j ( I - I V m i e s i c ) w ujciu Klein, mogoby mie zdecydowanie wiksze znaczenie ni postulowane przez L a c a n a p r z e y c i a z w i z a n e z e s t a d i u m l u s t r a " (VI-XVIII m i e s i c ) 5 9 .

58 59

W. B u d o h o s k a , A. G r a b o w s k a , op. cit., s. 89-90. Omwienie koncepcji Klein zawieraj prace m.in.: I. C r a i b , Psychoanalysis and social theory, New York 1989, s. 140-153; zob. rwnie: R. J a c c a r d , Szalestwo, Wrocaw 1993, s. 68-75; przystpne wprowadzenie w tematyk stadium zwierciada" w ujciu Lacana podaje G. P a g e l , Lacan zur Einfuhrung, Hamburg 1989, s. 23-38. Pomimo kontrowersji wok tezy Fantza o wrodzonym charakterze preferencji twarzy ludzkiej za wysoce prawdopodobne uchodzi przypuszczenie, e specyficzna reakcja na twarz pojawia si pod koniec pierwszego kwartau pierwszego roku ycia. Zob. H. R. S c h a f f e r , op. cit., s. 53-54. 141

J a k z a u w a a H u n t , p r o c e s dziecicego o d z w i e r c i e d l a n i a t w a r z y m a t k i m o e by wyjciowy n i e t y l k o d l a f o r m o w a n i a si idei p o d m i o t u w r a z z d i a l o g i c z n s t r u k t u r w i a d o m o c i o r a z g b o k i m o b r a z e m uoglnionego innego k t r y to obraz czyni moliwym interioryzacj treci s p o e c z n y c h ( w o p a r c i u p r o c e s o k r e l o n y p r z e z M e a d a m i a n e m aking the role of the other" lecz t a k e p e n i m o e funkcj z a s a d niczego b e h a w i o r a l n e g o w y z w a l a c z a s y n e s t e t y c z n y c h operacji i n t e r m o d a l n y c h , l e c y c h u p o d s t a w p r o c e s w s y m b o l i z a c j i 6 0 . O b y d w a zjaw i s k a odgrywaj r w n i e f u n d a m e n t a l n rol, bez w z g l d u n a opisujc je teori procesw niewiadomych. Przegld m a t e r i a u zgromadzonego przez F r i d l u n d a , E k m a n a i O s t e r a potwierdza rwnie tez 0 wyjtkowej roli, j a k t w a r z m o e o d g r y w a w n i e w i a d o m y m uczen i u si r e a k c j i e m o c j o n a l n y c h i i c h s t a n w p a t o l o g i c z n y c h 6 1 . N a t y m t l e n i e dziwi wic p r z y p u s z c z e n i e j e d n e g o z b a d a c z y , e p r o c e s y zwiz a n e z r o z p o z n a w a n i e m t w a r z y p r z y n o s z , by m o e , n a j w a n i e j s z k l a s informacji p r z e s t r z e n n e j , z j a k l u d z k i m z g m a w ogle d o czynienia62. I n t e r e s u j c e o b s e r w a c j e n a t e m a t p r a w e j p k u l i p o c z y n i o n o rwn i e p r z y okazji b a d a n a d o d b i o r e m m u z y k i . P r z y z a s t o s o w a n i u m e t o d y s y s z e n i a r o z d z i e l n o u s z n e g o i j e d n o c z e s n e j s e l e k t y w n e j emisji d w u r n y c h s y g n a w m u z y c z n y c h o k a z a o si, e p k u l p o d p o r z d k o w a n cechuje w y s z a p o p r a w n o r o z p o z n a . T a k e z a p o m o c techniki potencjaw ewokowanych zaobserwowano wiksz sprawno prawej pkuli w r o z p o z n a w a n i u krtkich sygnaw tonalnych, i to ju poczwszy od w i e k u niemowlcego. Podobne wyniki d a a analiza ukrwienia pkul, ktra wykazaa, e w trakcie suchania muzyki w z r a s t a przepyw krwi w prawej pkuli. Suchanie prozy m i a o efekt p r z e c i w n y z w i k s z o n e u k r w i e n i e p k u l i lewej. Pods u m o w u j c w y n i k i t y c h i i n n y c h b a d a , a u t o r k i pisz:

60 61

62

H. T. H u n t , On the nature..., op. cit, s. 88. A. J. F r i d l u n d , P. E k m a n , H. O s t e r , Facial expressions of emotion: review of literature 1970-1983 [w:] A. W. Siegman, S. Feldstein [eds.], Nonverbal behaviour and communication, London 1987, s. 143-224. N. F. D i x o n , Preconscious processing, Chichester 1981, s. 210. Tez t potwierdza materia dotyczcy prozopognozji przedstawiony przez Landaua (T. L a n d a u , About faces. New York 1989).

142

Oglnie mona powiedzie, e wikszo bada wskazuje na dominujc rol prawej pkuli w percepcji bodcw tonalnych i muzycznych, gdy s one oceniane jako pewna cao. Sekwencja czasowa bodcw muzycznych jest za to lepiej analizowana przez pkul lew. [...] prawa pkula mzgujest najczciej bardziej aktywowana przez bodce muzyczne i to ona wykazuje szczegln zdolno odbioru wrae muzycznych. Udzia za lewej pkuli w percepcji muzyki warunkuje przede wszystkim poprawn ocen rytmu i relacji czasowych midzy dwikami 63 muzycznymi . P r z e d m i o t e m licznych k o n t r o w e r s j i w b a d a n i a c h n a d l a t e r a l i z a cj m z g u by i j e s t n a d a l p r o b l e m p k u l o w e g o u w a r u n k o w a n i a r e g u l a c j i p r o c e s w e m o c j o n a l n y c h . Cz b a d a c z y , odwoujc si do p o c z y n i o n y c h wczeniej obserwacji k l i n i c z n y c h , w y s u n a t e z o emocjonalnej specjalizacji p k u l , w i c p k u l lew z e m o c j a m i pozyt y w n y m i , p r a w z a z n e g a t y w n y m i . I n n i s k a n i a l i si k u t w i e r d z e n i u , e w s z y s t k i e emocje s t e r o w a n e s w o p a r c i u o p r a w p k u l . Z a s u s z n o c i pierwszej t e z y zdaj si p r z e m a w i a w y n i k i b a d a G a i n n o t t i e g o , k t r y z a o b s e r w o w a , e w w y p a d k u p a c j e n t w z uszk o d z e n i a m i lewej p k u l i i z a k a d a n w w y n i k u t e g o z w i k s z o n aktywnoci pkuli prawej przewaay zachowania katastroficznod e p r e s y j n e . F a k t t e n m g b y r w n i e wiadczy n a k o r z y n e u r o p s y c h o a n a l i t y k w , k t r z y u t r z y m u j , e p r a w a p k u l a j e s t siedzib f r e u d o w s k i e j p o d w i a d o m o c i i n o n i k i e m k a t a s t r o f a l n y c h " , bo s t u m i o n y c h , emocji. W w y p a d k a c h , gdy m i a a miejsce s y t u a c j a o d w r o t n a , p a c j e n c i w y k a z y w a l i obojtno w s t o s u n k u do p r o b l e m w w a s n y c h i otaczajcego w i a t a (co, by m o e , s u g e r u j e s t a n czciowego u s t a n i a przepywu treci emocjonalnych z prawej pkuli). T a k i s t a n rzeczy potwierdziy rwnie b a d a n i a w oparciu o prb W a d a oraz metod l a t e r a l n i e s e l e k t y w n e j ekspozycji fotografii, k t r e p r z e d s t a w i a y t w a rze o przeciwstawnym wyrazie emocjonalnym64. Moliwym w y t u m a c z e n i e m tej s y t u a c j i byoby z a o e n i e , w m y l k t r e g o [...] obydwie pkule mzgu oddziauj na siebie wzajemnie hamujco w zakresie ekspresji emocji, co pozwala na utrzymywanie normalnego, zrwnowaonego stanu, wykluczajcego nie kontrolowane ich wybuchy. Jednostronne uszkodzenie zakca proces wzajemnej inhibicji, co wynika z faktu, e uszkodzona strona nie

63 64

W. B u d o h o s k a , A. G r a b o w s k a , op. cit, s. 95-96. Ibidem, s. 106-108. 143

jest w stanie duej hamowa drugiej pkuli. W rezultacie dochodzi do jej odhamowama . O prawdziwoci ostatniego twierdzenia a t a k e na korzy tezy o z a s a d n i c z e j funkcji t w a r z y w percepcji emocji w i a d c z w y n i k i bada nad pacjentami z objawami aprozodii i prozopagnozji. S y m p t o m o m tym odpowiaday zaburzenia ttnicy unaczynniajcej p r a w p k u l l u b u s z k o d z e n i e jej p a t a s k r o n i o w o - c i e m i e n i o w e g o . P o d o b n e r e z u l t a t y d a y r w n i e b a d a n i a e k s p e r y m e n t a l n e n a d jzyk o w o - o b r a z o w percepcj s y g n a w e m o c j o n a l n y c h , w y k a z u j c w t y m zakresie wysz sprawno pkuli podporzdkowanej. J a k pisz autorki: Objawy aprozodii wydaj si wic wskazywa na dominacj prawej pkuli w zakresie wyraania emocji w mowie oraz ich odczytywania w mowie innych osb. Zwizek prozopagnozji za z uszkodzeniem prawej pkuli sugeruje dominacj tej pkuli w analizie emocji wyraanych w twarzy . B a r d z i e j e m o c j o n a l n y c h a r a k t e r d r u g i e j p k u l i p o t w i e r d z i y rwn i e w a s n e b a d a n i a B u d o h o s k i e j i G r a b o w s k i e j , w k t r y c h zrezygn o w a n o z e s t o s o w a n i a bodcw p r o z o p o m o r f i c z n y c h n a rzecz b a d a n i a p o t e n c j a w e w o k o w a n y c h w t r a k c i e w y z w a l a j c y c h emocje z a c h o w a rywalizacyjnych. W b a d a n i a c h tych ustalono podwyszenie a m p l i t u d y potencjaw w pkuli prawej. N a t o m i a s t w w y p a d k u b a d a na pacjentach po komisurotomii nie zaobserwowano rnic w r e a g o w a n i u n a bodce e m o c j o g e n n e p o z a f a k t e m , e w ich w y r a a n i u p k u l a lewa m o g a posuy si sowem, p r a w a n a t o m i a s t w y r a z e m t w a r z y , m i e c h e m czy gestykulacj. D i x o n z kolei, o m a w i a j c r e z u l t a t y eksp e r y m e n t w D i m o n d a i F a r r i n g t o n a , k t r e p r o w a d z o n o p r z y wykor z y s t a n i u s e l e k t y w n e j p r e z e n t a c j i filmw o z r n i c o w a n e j z a w a r t o c i emocjonalnej, z a u w a a wysz sprawno prawej pkuli w wykryw a n i u gbokiego a d u n k u e m o c j o n a l n e g o z w i z a n e g o z m a t e r i a e m s y m b o l i c z n y m w p r z e c i w i e s t w i e d o jej k o n t r l a t e r a l n e g o odpo-

65

66

S. P. S a 11 y, G. D e u t s ch, Linkes rechtes Gehirn. Funktionelle Asymmetrien, Berlin 1993, s. 158. Praca ta jest zaktualizowanym i poszerzonym tumaczeniem z angielskiego oryginau: S. P. S a l l y , Left brain, right brain, New York 1989. W. B u d o h o s k a , A. G r a b o w s k a , op. cit, s. 110.

144

w i e d n i k a , k t r y d e k o d o w a j e d y n i e jego p o w i e r z c h n i o w w a r t o . Te i i n n e b a d a n i a w i a d c z o k o n i e c z n o c i d o p u s z c z e n i a t e z y , e w z a k r e s i e r e a g o w a n i a e m o c j o n a l n e g o s p r a w n e s obie p k u l e , z p e w n d o m i n a n t p r a w e j , z a r n i c a m i d z y n i m i p o l e g a n a rozmaitych rodkach wyrazu, jakimi dysponuj68. J e d n o c z e n i e z d o c i e k a n i a m i n a d l a t e r a l i z a c j funkcji podejmow a n o b a d a n i a n a d l a t e r a l i z a c j ich a n a t o m i c z n e g o s u b s t r a t u . W ich w y n i k u w y k a z a n o rnice midzy pkulami w zakresie ich cytoarchit e k t o n i k i , a n a t o m i i i s t r u k t u r y b i o c h e m i c z n e j ( n p . p k u l o w e g o zrnicowania w poziomie neuroprzekanikw i n e u r o m o d u l a t o r w ) 6 9 . W k w e s t i i z r n i c o w a n i a c y t o a r c h i t e k t o n i c z n e g o z n a c z n y odd w i k z y s k a a t e o r i a W o o d w a r d a 7 0 , k t r y z a p u n k t wyjcia o b r a f a k t w y s t p o w a n i a w o b r b i e k o r y mzgowej dwch t y p w p o c z e m i d z y n e u r o n o w y c h . W p i e r w s z y m z n i c h m a m y do c z y n i e n i a z n e u r o n a m i poczonymi w gste wertykalne kolumny, podczas gdy w drugim mowa jest o rzadszych i duszych poczeniach horyzont a l n y c h . Z d a n i e m neurofizjologw n i e z a c h o d z i z r n i c o w a n i e w zak r e s i e p k u l o w e j dystrybucji o b y d w u rodzajw p o c z e . W opinii W o o d w a r d a p r z e j a w i a si ono w sferze o d m i e n n e g o ich w y k o r z y s t a n i a p r z e z p k u l e : p k u l a l e w a p r a c u j e gwnie w o p a r c i u o p i e r w s z y t y p p o c z e , z a p o d s t a w d z i a a n i a p k u l i przeciwlegej s poczenia drugiego typu. Zdaniem Woodwarda obydwu typom pocze o d p o w i a d a j r a d y k a l n i e o d m i e n n e s t r a t e g i e k o g n i t y w n e i sposoby organizacji t r e c i p a m i c i o w y c h . P i e r w s z e m u typowi g s t y m wert y k a l n y m k o l u m n o m n e u r o n o w y m o d p o w i a d a precyzyjny i niezwyk l e s z t y w n y p r o c e s o r g r o m a d z e n i a d a n y c h , inaczej m w i c , o d z n a c z a si on n i s k e l a s t y c z n o c i i w y s o k drobiazgowoci. J e g o z a s a d d z i a a n i a W o o d w a r d o k r e l a m i a n e m k o d o w a n i a c z n e g o (conjunctive encoding). J e g o w y r a z e m j e s t fakt, e j a k i p o j e d y n c z y l a d p a m i c i o w y czy t e j e d n o s t k a p a m i c i o w a k o d o w a n e s w gstej k o l u m -

67

67 68 69 70

N. F. D i x o n , Preconsciousprocessing, op. cit., s. 211. W. B u d o h o s k a , A. G r a b o w s k a , op. cit., s. 120. Ibidem, s. 154-158. S. H. W o o d w a r d , An anatomical model of hemispheric asymmetry, Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology" 10/1988. Korzystam z omwienia koncepcji Woodwarda w: S. P. S a l l y , G. D e u t s c h , Linkes rechtes Gehirn. Funktionelle Asymmetrien, Berlin 1993, s. 229-233. 145

n i e , k t r a s k a d a si z duej liczby n e u r o n w . T e n t y p k o d o w a n i a j e s t wysoce w y s p e c j a l i z o w a n y i s e l e k t y w n y , cechuje go j e d n a k olbrzym i e z a p o t r z e b o w a n i e na n e u r o n y , co w p r a k t y c e m o g o b y o z n a c z a p o w a n e o g r a n i c z e n i e pojemnoci p a m i c i o w e j m z g u , k t r y w t a k i m w y p a d k u b y b y z a p e n i o n y b a r d z o szczegowo k o d o w a n y m i , lecz n i e istotnymi i wzgldnie nielicznymi danymi. D r u g i e m u typowi pocze odpowiada typ kodowania okrelany przez Woodwarda m i a n e m kodowania zarysowego (tak proponuj t u m a c z y coarse encoding, d o s o w n i e k o d o w a n i e z g r u b s z a " ) . P r z e j a w i a si ono w fakcie, e w a s n o c i o d w z o r o w y w a n e w j e d n o s t c e p a m i c i o w e j m a j rozleg dystrybucj, o p a r t o p o c z e n i a h o r y z o n t a l n e . D o cech z a s a d n i c z y c h tego r o d z a j u dystrybucji n a l e y t a k i s t a n rzeczy, w k t r y m r e p r e z e n t a c j e k o d o w a n y c h w a s n o c i a n a l o g o w o z a c h o d z n a siebie z r e p r e z e n t a c j a m i i n n y c h , k t r e p o z o s t a j d o n i c h w j a k i m s t o s u n k u podobiestwa. Kodowanie takie jest t y m skuteczniejsze, im b a r d z i e j r o z p r o s z o n e i r n o r o d n e s cechy d a n e g o bodca, c o p o t w i e r d z a ogln c h a r a k t e r y s t y k p r a w e j p k u l i j a k o wyjtkowo sprawnej w integracji wasnoci czasowo-przestrzennych i wytwarzan i u p o c z u c i a k o n t i n u u m . Tego r o d z a j u s y s t e m w y k a z u j e si w i e l k p o j e m n o c i i plastycznoci, lecz z u w a g i na cech z a c h o d z e n i a na s i e b i e " n i e n a d a j e si d o p r z e t w a r z a n i a n a p r z y k a d duej liczby podobnych do siebie i zachodzcych jednoczenie z d a r z e . Przyk a d e m t a k i e j sytuacji m o e by p r o c e s a r t y k u l a c j i j z y k o w e j , p r z y ktrym zachodzi konieczno dokonywania ultraszybkiego wyboru ze z b i o r u z o o n y c h o d c i n k w d w i k o w y c h , czsto o b a r d z o w y s o k i m s t o p n i u p o d o b i e s t w a . W t y m s t a n i e rzeczy zdecydowanie lepiej s p r a w d z a si c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a lewej p k u l i s y s t e m k o d o w a n i a c z n e g o , k t r y d o s t a r c z a wysoce specyficznych i z w a r t y c h r e p r e zentacji. Z d a n i e m Woodwarda w funkcjonowaniu czowieka zasadniczo d o m i n u j e k o l u m n o w o - w e r t y k a l n y m o d e l p r z e t w a r z a n i a informacji, c o w y r a a f a k t specjalizacji lewej h e m i s f e r y w inhibicji jej p r a w e g o o d p o w i e d n i k a . Tego r o d z a j u h a m o w a n i e m o e by z d a n i e m D i x o n a fizjologiczn b a z procesw s t u m i e n i a pojmowanego w z n a c z e n i u n a d a n y m t e m u sowu p r z e z p s y c h o a n a l i z 7 1 . W w y p a d k u n i e w y s t a r c z a l -

71

N. F. D i x o n , Preconsciousprocessing, op. cit, s. 215.

146

noci

tej

inhibicji

narastajcy

s t r u m i e sygnaw, ktry przechodzi p r z e z spoido w i e l k i e , powoduje, e p r a w a p k u l a m o e w wikszym


72

stopniu

wykorzy-

sta tryb kodowania zarysowego . T a k pojmowan lateralizacj p l a s t y c z n i e u k a z u j e r y s . 3. T e z y W o o d w a r d a d o t y c z c e cytofizjologicznych p o d s t a w l a t e r a l i zacji funkcji daj si w y r a z i z z a c h o w a n i e m p e n e g o izomorfiz m u w kategoriach lingwistyki k o g n i t y w n e j . W t y m ujciu l e w a pkula wykazywaaby dominacj w p r z e t w a r z a n i u informacji jzykowej w klasycznych kategoRys. 4. Przedstawienie lateralizacyjnego zrnicowania kodowania icznego i zarysowego wg S. P. Springer, G. Deutsch 1993 riach czas arystotelesowskich, gdy podprawa pracowaaby

w oparciu o system prototypw, z o r g a n i z o w a n y c h w sie r a d i a l nych kategorii (patrz rys. 4 ) 7 3 .

W w i e t l e b a d a H o p p e g o i n t e r e s u j c o p r z e d s t a w i a si k w e s t i a w p y w u l a t e r a l i z a c j i mzgowej n a c h a r a k t e r n i e n i a . N i e m i e c k i psyc h o a n a l i t y k a n a l i z o w a specyfik m a r z e s e n n y c h u d w u n a s t u p a cjentw z p r z e c i t y m s p o i d e m w i e l k i m i s t w i e r d z i u n i c h i s t o t n y deficyt s n w , f a n t a z j i i s t r u k t u r s y m b o l i c z n y c h . P o j a w i a j c y m si s n o m b r a k o w a o cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a p i e r w o t n o p r o c e s o w e g o (w sensie F r e u d o w s k i m ) kojarzenia treci, za fantazje cechowao z u b o e n i e w y o b r a n i . Z a z n a c z a si ich u t y l i t a r n y c h a r a k t e r i z w i z e k z rzeczywistoci, k t r y p r z e j a w i a si m i d z y i n n y m i w k o n k r e t y z a -

72 73

S. P. S a l l y , G. D e u t s c h , op. cit, s. 232. G. Lakoff, Women, fire and dangerous things. What categories reveal about the mind, Chicago 1987, s. 91-114; E. T a b a k o w s k a , Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego, Krakw 1995, s. 38-55; T. P. K r z e s z o w s k i , Wstp do: G. Lakoff, M. J o h n s o n , Metafory..., op. cit., s. 5-18. 147

cji, d y s k u r s y w i z a c j i i s z t y w n o c i k o d u symbolicznego. T a k i s t a n rzeczy m g b y wic w i a d c z y o czciowym z a k c e n i u k o n t a k t u lewej p k u l i z p r a w , k t r a w t y m ujciu o d p o w i e d z i a l n a j e s t za p r o c e s y w y o b r a n i i f o r m o w a n i a t r e c i m a r z e s e n n y c h 7 4 . P o t w i e r d z a t o wym o w a m a t e r i a u klinicznego zgromadzonego przez H u m p h r e y a i Zangwilla, z k t r e g o w y n i k a , e u s z k o d z e n i a c i e m i e n i o w o - p o t y l i c z n y c h p a t w p r a w e j p k u l i pocigaj z a sob o g r a n i c z e n i e liczby m a r z e s e n n y c h i u b s t w o funkcji w y o b r a a n i a w s t a n i e j a w y 7 5 . R w n i e zastanawiajce wyniki przyniosy b a d a n i a Balkana, ktre prowadzi on w o p a r c i u o p o m i a r l a t e r a l n y c h r u c h w oczu. U s t a l i on p o z y t y w n k o r e l a c j p o m i d z y n i e u w i a d a m i a n preferencj d o r u c h u lewos t r o n n e g o (a z a t e m w d o m e n p r a w e j p k u l i ) a z w i k s z o n p o d a t noci n a o d d z i a y w a n i e h i p n o t y c z n e , c o m o e s u g e r o w a specjalizacj p r a w e j h e m i s f e r y r w n i e w tej d z i e d z i n i e 7 6 . W oglnym k o n t e k c i e t e m a t y k i tej p r a c y szczeglne z n a c z e n i e m a r w n i e fakt, e b a d a n i a S e r a f e t i n i d e s a w y k a z a y z w i z e k pom i d z y w y w o y w a n y m p r z e z L S D s t a n e m percepcji a specyficznym o d z i a y w a n i e m tej s u b s t a n c j i n a p a t s k r o n i o w y p r a w e j p k u l i l u b te, j a k s u g e r u j i n n i b a d a c z e , n a k t r y z n e u r o t r a n s m i t e r w l u b neuromodulatorw w wikszym stopniu wykorzystywany przez praw p k u l 7 7 . Wyniki analiz Oke'a i in. wskazuj w t y m zakresie na z n a c z c rol n e u r o t r a n s m i t e r a n o r a d r e n a l i n y , k t r y w w i k s z y c h i l o c i a c h w y s t p u j e w a n i e w p r a w o p k u l o w e j czci w z g r z a (tha18 lamus) . Wydaje si j e d n a k , e w t y m w y p a d k u o d d z i a y w a n i e na u k a d noradrenalinowy miaoby c h a r a k t e r wtrny wzgldem bardziej

74

75

76

77

78

K. D. H o p p e, Split brains and psychoanalysis, The Psychoanalytic Quarterly" 46/1977, s. 220-224; za: S. P. S a l l y , G. D e u t s c h , op. cit, s. 215. M. E. H u m p h r e y , O. L. Z a n g w i l l , Cessation of dreaming after brain injury, Journal of Neurological and Neurosurgical Psychiatry" 14/1951, s. 322-325. P. B a k a n , Hipnotyzability, laterality of eye movement and functional brain assymetry, ..Perceptual and Motor Skills" 28/1969, s. 927-932; za: S. P. S a l l y , G. D e u t s c h , op. cit., s. 215. E. A. S e r a f e t i n i d e s , The significance of the temporal lobes and of hemispheric dominance in the production of LSD-25 symptomatology in man, Neuropsychologia" 3 (1965), s. 69-79; za: S. P. S a l l y , G. D e u t s c h , op. cit., s. 107. A. Oke, R. K e l l e r , I. Mefford, R. N. A d a m s , Lateralization of norepinephrine in the human thalamus, Science" 200/1978, s. 1411-1413; za: S. P. S a l l y , G. D e u t s c h , op. cit, s. 107.

148

p i e r w o t n e g o o d d z i a y w a n i a L S D n a s z l a k i s e r o t o n i n o w e . Z k o l e i bad a n i a n a d s y n e s t e t a m i , prowadzone przez E. P a u l e s u i in. przy uyciu t e c h n i k i P E T (positron emission tomography), w y k a z a y , e w t r a k c i e w y k o n y w a n i a w e r b a l n y c h z a d a t e s t o w y c h , k t r y c h celem b y o pob u d z e n i e d o synestezji, obok n o r m a l n e j a k t y w a c j i o r o d k w m o w y lewej p k u l i n a s t p u j e s i l n a a k t y w a c j a k o r y p o d s k r o n i o w e j (cortex infratemporalis) z w i z a n e j z o r o d k i e m w z r o k u , a t a k e w y s p y (insula) i z a k r t u s k r o n i o w e g o g r n e g o (gyrus temporalis superior) p r a wej p k u l i . P o z w a l a t o n a lokalizacj w p r a w e j p k u l i w a n e j czci procesw zachodzcych w trakcie dowiadczenia synestetycznego79. Szczeglnie i n t e r e s u j c o p r z e d s t a w i a j si w y n i k i e k s p e r y m e n tw Sackeima, Packera i G u r a n a d zrnicowaniem sprawnoci pkul w z a k r e s i e percepcji p o d p r o g o w e j 8 0 . Z a u w a y l i oni, e u osb z dominacj prawej hemisfery (stwierdzon w oparciu o lateralizacj ruc h u g a e k ocznych) w y s t p u j e w y s z a p o d a t n o n a w p y w e m i t o w a n e g o p o d p r o g o w o sowa, k t r e m i a o d e t e r m i n o w a percepcj t w a r z y o pierwotnie n e u t r a l n y m wyrazie emocjonalnym. Zdaniem Dixona p r z e s d z a to na k o r z y t e z y o wyszej s p r a w n o c i i u d z i a l e p r a w e j p k u l i w p r z e t w a r z a n i u s y g n a w s u b l i m i n a l n y c h 8 1 . Rzecz g o d n a podkrelenia: wspomniane ju przeomowe b a d a n i a Poetzla, Fishera, S i l v e r m a n a i i n . u j a w n i y , e k o m u n i k a t y a d e k w a t n e d l a patologiczn y c h s t a n w e m o c j o n a l n y c h o d d z i a y w a y j e d y n i e k a n a e m emisji p o d p r o g o w e j , t r a c c s k u t e c z n o p r z y p r e z e n t a c j i powyej p r o g u percepcji. J e s t t o logiczne p r z y z a o e n i u , e k o m u n i k a t p o d p r o g o w y p o d l e g a s z c z e g l n y m k o m p e t e n c j o m p r a w e j h e m i s f e r y , wyspecjalizowanej rwnie w procesach emocjonalnych82. P o k r t c e p r z e d s t a w i o n e powyej w y n i k i b a d a n a d l a t e r a l i z a c j funkcji m z g o w y c h p o z w a l a j n a s p o r z d z e n i e n a s t p u j c e g o z e s t a w u cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h dla sposobu funkcjonowania prawej pkuli: n i s z a s p r a w n o w z a k r e s i e a r t y k u l a c j i jzykowej, w y s z a s p r a w n o w z a k r e s i e percepcji i emisji j z y k a m i g o w e g o ,

79 80

81 82

E. P a u l e s u i in., Using brain imaging to look at synaesthesia, Internet. H. A. S a c k e i m , I. K. P a c k e r , R. C. G u r , Hemisphericity, cognitive set and susceptibility to subliminal perception, Journal of Abnormal Psychology" 86/1977, s. 624-630; za: N. F. D i x o n , Preconsciousprocessing, op. cit., s. 214. N. F. D i x o n , idem. Ibidem, s. 212. 149

h o l i s t y c z n a s t r a t e g i a p r z e t w a r z a n i a informacji, w y s z a s p r a w n o w z a k r e s i e funkcji w z r o k o w o - p r z e s t r z e n n y c h , specjalizacja w percepcji s o m e s t e t y c z n e j , specjalizacja w percepcji t w a r z y , d o m i n a c j a w percepcji emocji, wysza sprawno w rozpoznawaniu sygnaw tonalnych i muzycznych, specjalizacja w k o d o w a n i u z a r y s o w y m , w i k s z y u d z i a w p r o c e s a c h w y o b r a n i i f o r m o w a n i a m a r z e sennych, z w i k s z o n y u d z i a w p r o c e s i e dysocjacji h i p n o t y c z n e j , z w i z e k z o d m i e n n y m i s t a n a m i percepcji w y w o y w a n y m i p r z e z LSD, w y s z a a k t y w n o w s t a n a c h percepcji s y n e s t e t y c z n e j , specjalizacja w z a k r e s i e percepcji p o d p r o g o w e j . O d z w i e r c i e d l o n y w p o w y s z y m z e s t a w i e n i u o d m i e n n y sposb d z i a a n i a p r a w e j p k u l i czyni j z l a t e r a l i z a c y j n e g o p u n k t u w i d z e n i a (idzie wic o topografi h o r y z o n t a l n m z g u ) b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n y m k a n d y d a t e m d o roli o r g a n u w y s p e c j a l i z o w a n e g o w n i e u w i a d a m i a n y m p o z n a n i u o r a z p s y c h o d y n a m i c e i odpowiadajcej i m a n a l o gowej k o m u n i k a c j i , a n i e l i byoby to m o l i w e w w y p a d k u p k u l i lewej. N i e z m i e n i a t o f a k t u , e byoby p o w a n y m b d e m l e k c e w a e n i e w p y w u lewej p k u l i n a n i e w i a d o m e p r o c e s y p s y c h o d y n a m i c z n e , z w a s z c z a w k o n t e k c i e oglnikowych, lecz i n s p i r u j c y c h t e z L a c a n a d o t y c z c y c h i z o m o r f i z m u znaczcej czci t y c h zjawisk z e s t r u k t u r 83 j z y k a , czy t e w w i e t l e n a w i z u j c y c h do koncepcji M e a d a i m n i e j s p e k u l a t y w n y c h b a d a M a c K i n n o n a n a d socjosymbolicznym w y m i a r e m i funkcj j z y k a w s t e r o w a n i u e m o c j a m i 8 4 . Zdaniem Hample'a jednym z zasadniczych problemw, z jakimi b o r y k a si b a d a c z n i e u w i a d a m i a n y c h , lecz m i m o t o k o m u n i k a c y j -

83

84

J. La c a n , Funkcja i pole mwienia i mowy w psychoanalizie, Warszawa 1996. Zob. take: R. J a k o b s o n , Lingwistyczne spojrzenie na problem wiadomoci i niewiadomego [w:] t e g o , W poszukiwaniu istoty..., op. cit, t. I, s. 176-192, oraz t e g o , Podwiadome modelowanie werbalne w poezji [w:] W poszukiwaniu istoty..., op. cit, t. II, s. 142-156. N. J. M a c K i n n o n , Symbolic interactionism as affect control, New York 1994, s. 15-40.

150

n y c h z a c h o w a n i e w e r b a l n y c h , j e s t odpowied n a p y t a n i e , w j a k i sposb m o l i w e j e s t , b y d a n y o s o b n i k s y m u l t a n i c z n i e p r z e d s i b r a s z e r e g t e g o r o d z a j u z a c h o w a bez w i a d o m e g o n i m i s t e r o w a n i a . J e g o z d a n i e m , o d p o w i e d z i a l n y m z a t e n s t a n rzeczy m g b y by fakt, e dziaanie ludzkie z a k a d a paralelne funkcjonowanie szeregu zhierarchizowanych poziomw p r z e t w a r z a n i a informacji, ktre pozostaj w cisej w z a j e m n e j zalenoci. Tylko n i e l i c z n e s p o r d n i c h zyskuj okresowo u w i a d a m i a n reprezentacj, pozostae za nigdy nie przek r a c z a j pola w i a d o m o c i . F a k t t e n m o e w y n i k a z u w a r u n k o w a n e j ewolucyjnie e k o n o m i z a c j i i a u t o m a t y z a c j i z a c h o w a ze s z c z e g l n y m uwzgldnieniem energochonnych zachowa motorycznych. W o d n i e s i e n i u do t y c h o s t a t n i c h b a d a n i a R e a s o n a s k o n i y go do przyjcia zaoenia o dwch rodzajach systemw sterujcych ich p r z e b i e g a m i 8 5 . Pierwszy z nich okrela on m i a n e m s y s t e m u nied o m k n i t e g o (open-loop system). P o d p o r z d k o w a n e m u z a c h o w a n i a w swoich r e a l i z a c j a c h s cakowicie z d e t e r m i n o w a n e p r z e z o k r e l o n y m a t r y c u j c y w z o r z e c n e u r o k o g n i t y w n y i n i e u w z g l d n i a j informacji dostarczanej przez sprzenie zwrotne z otoczeniem. Traktujc to pojcie j a k o p e w n e g o r o d z a j u i d e a l n y t y p o r n y c h s t o p n i a c h realizacji, m o n a u z n a , e d o m i n a n t s y s t e m u n i e d o m k n i t e g o w y k a z u j w s z e l k i e w z o r c e z a c h o w a n i o w e w y t w o r z o n e o n t o - l u b filogenetycznie. W t y m z n a c z e n i u p r z e t w a r z a n i e informacji t y p u open-loop byoby waciwe dla zaproponowanych przez Fodora modularnych elementw u m y s u 8 6 . W p r z e c i w i e s t w i e do s y s t e m u n i e d o m k n i t e g o , d r u g i r o d z a j s y s t e m d o m k n i t y (closed-loop system) k i e r u j e z a c h o w a n i a m i , ktrych wykonanie uzalenione jest od szeregu sprze zwrotnych z o t o c z e n i e m u m o l i w i a j c y c h ocen i p l a s t y c z n modyfikacj wyuczonych zachowa. J a k zauwaa Hample, zachowania motoryczne d l a p o p r a w n e j realizacji d o m a g a j si n a p r z e m i e n n e g o d z i a a n i a elem e n t w obu systemw. Z d a n i e m Reasona, w obrbie danego organiz m u s p r a w o w a n i e k o n t r o l i n a d z a c h o w a n i e m n i e u s t a n n i e oscyluje

85

86

J. R e a s o n , Actions not as planned: The price of automatisation [w:] G. Underwood, R. Stevens leds.J, Aspects of consciousness I: Psychological Issues, New York, s. 67-89; podaj za: D. H a m p l e , op. cit., s. 216-218. Fodor mwi, e moduy s informationally encapsulated"; zob. J. A. F o d o r, The modularity of mind, London 1983, s. 64. 151

pomidzy s y s t e m e m n i e d o m k n i t y m a d o m k n i t y m , ktry dochodzi do g o s u w u c z e n i u i w k r y t y c z n y c h m o m e n t a c h decyzyjnych zwizanych z rozgazieniami w algorytmach programw motorycznych. A k t y w n o s y s t e m w n i e d o m k n i t y c h p r z e b i e g a p r z e w a n i e bez u d z i a u w i a d o m o c i , p o d c z a s gdy f u n k c j o n o w a n i e s y s t e m w dom k n i t y c h d o m a g a si p e w n e g o p o z i o m u u w a g i z w i z a n e g o z e s p r z e n i a m i z w r o t n y m i , k t r e z a c h o d z w r n y c h m o d a l n o c i a c h zmysowych, z e s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m czucia s o m e s t e t y c z n e g o . P o d s u m o w u j c koncepcje R e a s o n a , H a m p l e pisze: W odczuciach towarzyszcych spontanicznym gestom jestemy rwnie niewiadomi jak w odniesieniu do sposobu funkcjonowania naszego serca. Zachowania proksemiczne przebiegaj poza nasz uwag w takim samym stopniu, w jakim wymykaj si jej nie zaktualizowane wspomnienia. Nie jestemy w stanie wyrazi procesw umoliwiajcych obrt ciaa, podobnie jak nie potrafimy opisa tego, co aktualnie zachodzi w naszym mzgu. [...] Suszne zatem wydaje si stwierdzenie, e zachowania niewerbalne to aktywnoci motoryczne zachodzce poza kontrol wiadomoci. Rzecz jasna, moemy intencjonalnie gestykulowa czy udawa umiech, lecz tego rodzaju dziaanie jest wanie dowodem na to, e w trakcie symultanicznego wykonywania szeregu zachowa sprawowanie nad nimi kontroli przemieszcza si po rnych pitrach zhierarchizowanego systemu nas samych. Ze zmiennym szczciem moemy czasami skupi si nad tym, co wybierzemy. Jednake wikszo czasu nasze zachowanie niewerbalne podlega niewiadomej kontroli centralnej matrycy inicjujcej ruch (wysyajcej impuls eferentny) i dostosowujcej zachowanie motoryczne na podstawie negatywnych peryferyjnych sprze zwrotnych, ktre odnosz si do pozycji ciaa . J a k dalej z a u w a a H a m p l e , z n a c z c y m p r o b l e m e m n i e w e r b a l n e g o p r z e t w a r z a n i a informacji j e s t k w e s t i a i n t e n c j o n a l n o c i b e h a w i o ralnego k o m u n i k a t u , co ukazuje p o d a n y przez niego przykad. Mian o w i c i e r o z m a w i a j c z m c z y z n o specyficznym, p o d w y s z o n y m t o n i e gosu, u z y s k u j e m y d w a rodzaje informacji: u w i a d a m i a n e sobie p r z e z n a d a w c informacje, z a w a r t e w t r e c i jego w y p o w i e d z i , o r a z z a s a d n i c z o n i e u w i a d a m i a n e sobie p r z e z niego, w y n i k a j c e z e spos o b u jej a r t y k u l a c j i . N a p o d s t a w i e d r u g i e g o r o d z a j u informacji m o e m y w n i o s k o w a , e osobowo n a s z e g o r o z m w c y c h a r a k t e r y z u j e obecno silnego e l e m e n t u kobiecego, i n a tej p o d s t a w i e p r z y p i s a mu na przykad h o m o s e k s u a l n e preferencje w doborze p a r t n e r a . N a -

87

D. H a m p l e , op, cit, s. 217-218.

152

wet przy zaoeniu trafnoci tego spostrzeenia o t w a r t e pozostaj p y t a n i a : K t o l u b c o j e s t p o d m i o t e m d r u g i e g o r o d z a j u informacji? Czy m o n a i m p r z y p i s a j a k i n t e n c j n a d a w c y , czy t e s r e z u l t a t e m w n i o s k o w a n i a i atrybucji odbiorcy, o d n o s z c y c h si do czego, co m o n a by okreli p a r a d o k s a l n y m m i a n e m nieintencjonalnego komun i k a t u i co, r z e c z j a s n a , o t w i e r a n i e o g r a n i c z o n e moliwoci b d u projekcji ze s t r o n y odbiorcy? W p i e r w s z y m w y p a d k u , p o s u g u j c si pojciem intencji w znaczeniu fenomenologicznym, musielibymy p r z y p i s a n i e w i a d o m o c i p o d m i o t o w y sposb d z i a a n i a . N a p o d s t a wie b a d a E r i c k s o n a i H i l g a r d a n a d dysocjacj h i p n o t y c z n o r a z S h i m a n o f f n a d n i e u w i a d a m i a n y m p o s u s z e s t w e m wobec r e g u int e r a k c y j n y c h 8 8 , H a m p l e s k a n i a si czciowo k u t a k i e j moliwoci i sugeruje konieczno u z n a n i a istnienia nie u w i a d a m i a n y c h i n t e n c j i , w y r a a j c y c h si p o p r z e z k o m u n i k a t y pozajzykowe i sterow a n y c h przez praw pkul. E k m a n i Friesen wykazuj wiksz o s t r o n o i n i e m w i o n i e u w i a d a m i a n y c h i n t e n c j a c h , lecz p r o ponuj, b y n i e w e r b a l n e z a c h o w a n i a n i e w i a d o m e n a z w a mian e m informacyjnych, za u w i a d a m i a n e z a c h o w a n i a w e r b a l n e i niewerbalne okreli jako komunikacyjne. Polemizujc z tez o atawistycznym c h a r a k t e r z e komunikacji n i e w e r b a l n e j i s t o p n i o w y m jej z a s t p o w a n i u p r z e z p r z e k a z j z y k o w y , H a m p l e z a u w a a , e s t a a jej obecno n i e j e s t a r c h a i c z n y m p r z e y t k i e m , lecz w y r a z e m specjalizacji l u d z k i e g o m z g u w d w c h r w n i e k o n i e c z n y c h i ewolucyjnie u z a s a d n i o n y c h s t r a t e g i a c h p r z e t w a r z a n i a informacji i w zwizku z t y m w dwch rodzajach p r z e k a z y w a n y c h znacze, k t r e za Watzlawickiem okreli m o n a j a k o relacyjne i t r e ciowe czy z a W e r n e r e m j a k o u k r y t e i j a w n e . F a k t u ich w z a j e m n e j n i e r e d u k o w a l n o c i d o w i a d c z a k a d y , k t o p o d e j m u j e p r b i c h rzekomo symetrycznego przekadu. Z s e m i o t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a (klasyfikacja P e i r c e ' a ) m o n a by stwierdzi, e w zakresie przedmiotowego odniesienia z n a k u p r o b l e m wzajemnej nieredukowalnoci wymienionych znacze wynika z faktu, e niewiadomo przejawia si p r z e d e w s z y s t k i m poprzez ikony i ind e k s y , p o d c z a s g d y w i a d o m o p o s u g u j e si s y m b o l a m i , to j e s t

88

S. B. S h i m a n o f f , Communication rules: theory and research, Beverly Hills 1980; podaj za: D. H a m p l e , op. cit., s. 219. 153

w rozumieniu Peirce'a znakami wycznie konwencjonalnymi . Z s z e r e g u b a d a w y n i k a , e w w y p a d k u s t w i e r d z e n i a n i e z g o d n o c i p o m i d z y t r e c i p r z e k a z u n i e w e r b a l n e g o i w e r b a l n e g o b a d a n i zdec y d o w a n i e w i k s z rol p r z y p i s y w a l i p i e r w s z e m u , c o w y r a n i e u k a zuje n i e r e d u k o w a l n o i o d m i e n n o funkcji s p e n i a n y c h p r z e z t e n t r y b k o d o w a n i a . T a k a p o s t a w a b a d a n y c h m o t y w u j e si t y m , e h i p o t e t y c z n y p o d m i o t l u d z k i m a m n i e j s z e moliwoci p r z e k a z y w a n i a faszywej informacji k a n a e m n i e w e r b a l n y m . ( S t e r o w a n i e t y m k a n a e m j e s t w z n a c z n y m s t o p n i u n i e d o s t p n e m a n i p u l a c j o m w i a d o m e j czci ludzkiej podmiotowoci). E k m a n i F r i e s e n w lad za D a r w i n e m uwaaj, e z n a c z n a cz z a c h o w a n i e w e r b a l n y c h j a k o k o d u e k s p r e s j i e m o c j o n a l n e j p o w s t a a z p o t r z e b a d a p t a c y j n y c h (filo- i o n t o g e n e t y c z n y c h ) i m a c h a r a k t e r n a w y k o w y . I c h p o d s t a w j e s t wic l o g i k a sys t e m u n i e d o m k n i t e g o (open-loop system). R a z w y z w o l o n e , t e g o rod z a j u s e k w e n c j e z a c h o w a n i e podlegaj modyfikacjom p r z e z s p r z e n i a z w r o t n e z o t o c z e n i e m i w y g a s a j d o p i e r o po z a n i k u s y t u a c j i wyzwalajcej i wyczerpaniu puli algorytmicznie zorganizowanych reakcji. Przy caym bogactwie s one p r z y k a d e m kodw sztywnych i p r z y s t o s o w a w c z o s i l n i e z d e t e r m i n o w a n y c h p r z e z s y t u a c j e wyzwalajce. Z u w a g i n a swj a u t o m a t y z m i o d r u c h o w y c h a r a k t e r m u s z powstawa i przebiega poza kontrol wiadomoci. B a d a n i a Argyle'a w y k a z a y , e l u d z i e p r z y s w a j a j sobie z a c h o w a n i a n i e w e r b a l n e p r z y cakowitej niewiadomoci wzmacniajcych te procesy okolicznoci90. W szczeglnym n a s i l e n i u ma to miejsce na p r z y k a d w w y p a d k u t r e n i n g u socjalizacyjnego, k t r e m u czowiek p o d d a j e si n i e w i a d o m i e o d n a j w c z e n i e j s z y c h m o m e n t w ycia i k t r e m u t a k e n i e w i a domie poddaje innych. D o t y c h c z a s o w e r o z w a a n i a dotyczce t e o r i i k o m u n i k a c j i w ujciu WBJ, lateralizacyjnej specjalizacji p r a w e j p k u l i o r a z funkcji niewiadomoci w informacyjno-komunikacyjnych zachowaniach n i e w e r b a l n y c h pozwalaj na sformuowanie kilku tez istotnych dla teorii rytuau. J a k wynika z tych rozwaa, interakcje komunikacyjne

89

90

W zwizku z typologi znakw u Peirce'a zob. M. B en s e, wiat przez pryzmat znaku, Warszawa 1980, s. 189. M. A r g y l e , Nonverbal communication in human social interaction [w:] R. A. H i n d e (ed.), Nonverbal communication, Cambridge 1972, s. 243-268; podaj za: D. H a m p l e , op. cit, s. 222.

154

daj si poj j a k o s y s t e m y o t w a r t e ( w z n a c z e n i u n a d a n y m t e m u pojciu p r z e z t e o r i s y s t e m w ) , k o l e k t y w n e z a c h o w a n i a r y t u a l n e z a maj w wietle pierwszego aksjomatu W B J c h a r a k t e r t a k i c h interakcji, wic z a c h o w a n i o m t y m m o e m y p r z y p o r z d k o w a r w n i e wszystkie cechy systemw otwartych. C h a r a k t e r y z u j e je z a t e m okrelona h i e r a r c h i a elementw (podsystemw) oraz funkcjonowanie w o p a r c i u o z a s a d caoci, e m e r g e n c j i , s p r z e n i a z w r o t n e g o i ekwifinalnoci. Z a c h o w a n i a r y t u a l n e , j a k o z a c h o w a n i a k o m u n i k a c y j n e , s zdet e r m i n o w a n e przez t a k i e zjawiska opisywane na gruncie aksjomatyki procesw komunikacji, jak: niemono niekomunikowania, w y s t p o w a n i e a s p e k t u t r e c i i m e t a k o m u n i k a c y j n e g o a s p e k t u relacji, i n t e r p u n k c j a przebiegw, zachodzenie modalnoci analogowej i dygitalnej oraz strukturyzacja przez schizmogenez symetryczn lub komplementarn. O ile r y t u a l n e z a c h o w a n i a n i e w e r b a l n e ( c z n i e z p a r a j z y k o w y m i ) o d w z o r o w u j a n a l o g o w y t r y b p r z e t w a r z a n i a informacji, o t y l e k o d o w a n a w n i c h e m o c j o n a l n i e n a c e c h o w a n a s e m a n t y k a relacji organ i z o w a n a jest w oparciu o s t r u k t u r y charakterystyczne dla pierwotn e g o p r o c e s u w ujciu p s y c h o a n a l i z y F r e u d a : jej a d s y n t a k t y c z n y o k r e l a j p r o c e s y z a g s z c z e n i a , p r z e m i e s z c z e n i a , z a s t p s t w a (pars pro toto), h i p e r d e t e r m i n a c j i ( w i e l o r a k i e g o u w a r u n k o w a n i a ) i t d . 9 1 O z n a c z a to, e t a h a m o w a n a s p o e c z n i e i w z n a c z n e j m i e r z e d a n a s u b l i m i n a l n i e sfera z n a c z e w y m y k a si w i a d o m o c i w i k s z o c i uczestnikw r y t u a u na rwni z formaln interpunkcj i generowan y m p r z e z n i e g o t y p e m s c h i z m o g e n e z y (co p o k a z u j n a p r z y k a d rozwaania T u r n e r a n a d nie u w i a d a m i a n s e m a n t y k symbolu rytualnego). W wietle neuropsychologicznych b a d a n a d horyzont a l n t o p o g r a f i funkcji m z g o w y c h lepiej w y s p e c j a l i z o w a n w t e g o r o d z a j u s e m a n t y c e j e s t p r a w a p k u l a , a k t y w o w a n a szczeglnie s i l n i e w s t a n a c h p s y c h i c z n e j dysocjacji, k t r e przejawiaj si m. in. w u s t a -

91

J. L a p l a n c h e , J. B. P o n t a l i s , Das Vokabular der Psychoanalyse, Frankfurt am Main 1977, s. 397. 155

n i u j z y k o w e j k o n t r o l i i z a w i e s z e n i u inhibicji m a t e r i a u emocjonalnego. J a k wikszo spord pozawerbalnych zachowa, k t r e wchodz w s k a d r y t u a u , m a o n c h a r a k t e r n a w y k o w y ( p o d s t a w o w cech r y t u a u j e s t jego powtarzalno). Cechuj go przebiegi z a c h o w a c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a s y s t e m w n i e d o m k n i t y c h (open-loop system); n i e w y k l u c z a t o j e d n a k z n a c z n e g o w p y w u n a n i e s t e r o w a n i a wynikajcego ze s p r z e z w r o t n y c h z o t o c z e n i e m z e w n t r z s y s t e m o w y m . P a r a d o k s rytuau jako rodka komunikacji polega na tym, e bdc systemem otwartym komunikacyjnie, wykorzystuje niedomknite systemy modularne, ktre z punktu widzenia teorii s y s t e m w s sztywnymi systemami zamknitymi. Fakt ten jest kolejnym potwierdzeniem izomorfizmu dziaania m z g u i rytuau.

3. ZAGADNIENIE ASEMANTYCZNOCI RYTUAU


Zwaywszy, e dotychczas bya m o w a o s e m a n t y c e r y t u a u , w a r t o w t y m m i e j s c u o d n i e si do o r y g i n a l n y c h p o m y s w F r i t z a S t a a l a , k t r e dotycz gbokiej s k a d n i r y t u a u i jego p i e r w o t n e j a s e m a n t y c z n o c i 9 2 . I n d o l o g i c z n e b a d a n i a n a d r y t u a a m i i n d y j s k i m i , z e szczegln y m u w z g l d n i e n i e m t r a d y c j i wedyckiej, s k o n i y S t a a l a d o p o d d a n i a w w t p l i w o t e z y n i e k t r y c h b a d a c z y o istotowo s y m b o l i c z n y m char a k t e r z e d z i a a r y t u a l n y c h . Z w r a c a o n u w a g n a fakt, s t o s u n k o w o w c z e n i e z a u w a o n y p r z e z V a n G e n n e p a , e o k r e l o n y m t a k i m sam y m s e k w e n c j o m d z i a a r y t u a l n y c h p r z y p i s u j e si cakowicie odm i e n n e z n a c z e n i e w zalenoci od r n y c h k o n t e k s t w c e r e m o n i a l nych. Sugeruje to zatem, e nie maj one staej wartoci semantyczn e j , lecz j e d y n i e k a d o r a z o w w a r t o pozycyjn. (Do p o d o b n e g o w n i o s k u n i e z a l e n i e doszli r w n i e H u b e r t i M a u s s ) . Z d a n i e m S t a a l a w s k a z u j e to na c h r o n o l o g i c z n e i s y s t e m o w e p i e r w s z e s t w o i n i e z a -

92

Wyniki swoich docieka Staal prezentuje od prawie dwudziestu lat w szeregu rozproszonych publikacji. Reprezentatywne sformuowanie zasadniczych jego tez zawieraj: F. S t a a l , The meaninglessness of ritual, Numen" XXVI/1979, s. 2-22; t e n e , Rules without meaning. Ritual, mantras and the human sciences, New York 1989.

156

l e n o s t a b i l n y c h i r o z b u d o w a n y c h z a c h o w a r y t u a l n y c h wobec koj a r z o n y c h z n i m i w a r t o c i s y m b o l i c z n y c h . Odwouje si on do s t a n o w i s k a t a k i c h b a d a c z y , j a k R o b e r t s o n S m i t h , J a m e s czy C a s s i r e r , k t r z y o p o w i a d a j si z a p i e r w s z e s t w e m r y t u a u w z g l d e m i n t e r p r e t u j c y c h go z a c h o w a w e r b a l n y c h , k t r e k o d y f i k o w a n e s w pos t a c i m i t u czy d o g m a t u . Analizujc tradycyjne podniose rytuay wedyckie nalece do k l a s y rauta, S t a a l dochodzi do w n i o s k u , e m a j one c h a r a k t e r cakowicie a u t o t e l i c z n y , z a z a s a d n i c z a t r o s k a s p e n i a j c y c h j e k a p a n w dotyczy perfekcyjnego z a s t o s o w a n i a si d o f o r m a l n y c h r e g u r y t u a u , p r z y z n i k o m y m z a i n t e r e s o w a n i u jego s y m b o l i k czy t e skutecznoci. J e g o z d a n i e m f a k t t e n p o d k r e l a ty aga, f i n a l n a f o r m u a w y r z e c z e n i a si s k u t k w r y t u a l n e j a k t y w n o c i , o r a z w y m o w a r y t u a l n y c h k o m e n t a r z y z e szkoy mimansa. I n n y m i sowy, z d a n i e m S t a a l a obsesj b r a m i n w b y a o r t o p r a k s j a , p r z y m a r g i n a l n e j u w a d z e powicanej ortodoksji, za z a s a d n i c z y m w y z n a c z n i k i e m i legitymizacj d z i a a r y t u a l n y c h b y a ich zgodno z t r a d y c j (parampara). Szczeglnej cechy d z i a a o c h a r a k t e r z e r y t u a l n y m S t a a l dopat r u j e si z a t e m w t y m , e i s t o t o w o s o n e s p e n i a n e j a k o cel s a m w sobie, n i e z a z u w a g i na co i n n e g o . W p r a k t y c e o z n a c z a to, e n i e m a j o n e j a k i c h s t a y c h , z e w n t r z n y c h w z g l d e m siebie, i n t e r p r e t a n t w , k t r y m z a w d z i c z a y b y swoje z n a c z e n i e , i s p i e r w o t n i e a s e m a n t y c z n e . S o n e p o n i e k d i d e a l n y m d z i a a n i e m per se, pierwotnie o d e r w a n y m od wszelkiego moliwego heterotelicznego zastosowan i a . W a n i e t a ich f u n d a m e n t a l n a c e c h a p o z w a l a w y t u m a c z y i c h s z t y w n y , k o n s e r w a t y w n y c h a r a k t e r o r a z m n o g o moliwych, przypisywanych im, znacze i funkcjonalnych zastosowa. Z d a n i e m Staala fakt zasadniczej autotelicznoci r y t u a u mia olbrzymie znaczenie ewolucyjne, gdy u m o l i w i a czowiekowi odkrycie i d e a l n e g o d z i a a n i a d l a d z i a a n i a , c o p o w i k s z y o jego s a m o w i a d o m o j a k o i s t o t y o d r b n e j i wolnej (choby t y l k o w w y o b r a n i ) od s t a e j presji w i a t a n a t u r y . Specyficzne, p r a g m a t y c z n i e n i e d o k o c a z d e t e r m i n o w a n e d z i a a n i e s t w o r z y o i m a g i n a t y w n p r z e s t r z e d l a specyficznego, n i czemu nie podporzdkowanego wiata, ktry budzi m u s i a rwnie specyficzne emocje: p r a w d z i w e mirum p o t e n c j a l n e j wolnoci i tremendum r z e c z y w i s t e g o z n i e w o l e n i a . By moe, k o n f r o n t a c j a z p a r a d o k s a l n logik r y t u a u logik c z y s t e g o d z i a a n i a b y a p i e r w o t n y m i m a t r y c u j c y m p n i e j s z y rozwj p s y c h i k i p i e r w s z y m w ogle 157

k o n t a k t e m z logik i w a c i w jej o r g a n i z a c j s y n t a k t y c z n . B a d a n i a S t a a l a zdaj si w s k a z y w a n a specyficzny p r o c e s s y n t a k t y c z n y c h narodzin jzyka z ducha rytuau. Na podstawie stosunkowo prostego e k s p e r y m e n t u mylowego i w oparciu o analiz wzajemnego przenikania i zmian zachodzcych p o m i d z y r n y m i r y t u a a m i w e d y c k i m i S t a a l o d k r y z a s a d n i c z e podobiestwo rytuaw do procesw i s t r u k t u r jzyka opisywanych przez g r a m a t y k i g e n e r a t y w n o - t r a n s f o r m a t y w n e C h o m s k y e g o . S t w i e r dzi w y s t p o w a n i e s t r u k t u r o d p o w i a d a j c y c h e l e m e n t o m f r a z o w y m i o d w z o r o w u j c y m i c h d y n a m i k r e g u o m t r a n s f o r m a c j i , z a d l a wyt u m a c z e n i a t e g o z j a w i s k a w y s u n h i p o t e z o r y t u a l n e j g e n e z i e zjaw i s k a s k a d n i : The s i m i l a r i t y b e t w e e n s y n t a x a n d r i t u a l s u g g e s t s t h a t t h e origin of s y n t a x is r i t u a l " 9 3 . Analizujc k o m p o n e n t y werbalne i p a r a w e r b a l n e w wedyckich r y t u a a c h , S t a a l dochodzi d o w n i o s k u , e m a n t r y t o p a r a l e k s e m y t o n a l n i e odwzorowujce procesy s k a d n i o w e i rozpuszczajce si w formie syntaksy. M a n t r a jest dwikiem wyraajcym form skadni. J e s t s y n t a k t y c z n y m d w i k i e m bez z n a c z e n i a l u b t e p r z y caej paradoksalnej dla lingwisty wymowie tego sformuowania j e j znaczeniem, j a k rwnie znaczeniem m e t r u m i intonacji j e s t skadnia. R y t u a j e s t n i c z y m a l c h e m i c z n a kolba, w k t r e j p o z i o m fonologiczny s t a p i a si z s y n t a k t y c z n y m bez morfologicznej m e d i a c j i . Z d a n i e m S t a a l a z a t e m r y t u a w y r a a prejzykow faz k o m p o n e n t u skadniowego. Z niej d o p i e r o m i a si r o z w i n j z y k . W opinii S t a a l a m i s t y c z n e p r a k t y k i r y t u a l n e ( n i e k t r y m z n a n y j e s t w y c z n i e j a k o b a d a c z mi94 styki ) w rodzaju hinduskiego m a n t r o w a n i a , m u z u m a s k i e g o zekru czy u p r a w i a n y c h w r a m a c h ydowskiej kabbalat haszem p r o w a d z i m u s z d o wejcia w s t a n prejzykowej a k t y w n o c i s y n t a k s y , k t r a , by moe, blisza bya logice procesu pierwotnego logice p r y m a r n y c h d z i a a religijnych. I s t n i e n i e tego r o d z a j u s t a n u s u g e r o w a W h o r f 3 5 w swoich m e d y t a c j a c h n a d funkcj p r a k t y k m a n t r y c z n y c h . By m o e , n a d r o d z e k u jego z r o z u m i e n i u by t e W i t t g e n s t e i n , g d y p y t a :

93

94 95

F. S t a al, The meaninglessness of ritual...., op. cit., s. 20. Odnonie do poznawczych funkcji skadni zob. W. H. C a l v i n , Jak myli mzg, Warszawa 1997, s. 85-116. eJego klasyczne dzieo w tym zakresie to Exploring mysticism, New York 1975. B. L. Whorf, Jzyk, myl, rzeczywisto, Warszawa 1981, s. 332-362.

158

Czy jzyk jest istotny dla religii? Bez trudu wyobraam sobie religi, w ktrej nie ma doktryn, a zatem nie ma niczego do powiedzenia. W sposb oczywisty istota religii nie moe mie niczego wsplnego z faktem mwienia to raczej mwienie samo jest podporzdkowanym elementem religijnego dziaania, nie za jego teori. Dlatego te nic nie zmienia to, czy sowa te s prawdziwe, faszywe czy bezsensowne 96 . Rozwaania S t a a l a zyskayby prawdopodobnie na jasnoci i nie b u d z i y t a k i c h k o n t r o w e r s j i , gdyby t e z o b e z z n a c z e n i o w o c i zachow a r y t u a l n y c h w y r a z i o n w p o s t a c i b a r d z i e j szczegowego twierdzenia o bezznaczeniowoci skadni dziaa rytualnych i zaznaczy, e w wietle jego b a d a to wanie skadnia jest najistotniejszym k o m p o n e n e t e m r y t u a l n e g o a p a r a t u s e m i o t y c z n e g o , i n n e z a jego elem e n t y i funkcje, o n i e w t p l i w i e s y m b o l i c z n y m c h a r a k t e r z e , m a j c h a r a k t e r w t r n y . W s z y s t k i m z w o l e n n i k o m k l a s y c z n e g o o s t r e g o podziau teorii jzyka (autorstwa Morrisa) na syntaktyk, s e m a n t y k i p r a g m a t y k t e z a o a s e m a n t y c z n o c i s y n t a k s y w y d a si m u s i s a m a w sobie n i e o m a l e t a u t o l o g i . Z p e r s p e k t y w y k o g n i t y w n e j rzecz ma si j e d n a k o d m i e n n i e : u z n a n i e p o z a s e m a n t y c z n o c i s k a d n i w y d a j e si zgoa n i e m o l i w e . P r z y z a o e n i u b o w i e m , e s t r u k t u r i d y n a m i k procesw skadniowych okrela wzajemna gra kategorii syntaktyczn y c h (rzecz raczej b e z s p o r n a w w i e t l e g r a m a t y k i walencji), s k a d n i m o n a poj j a k o d z i e d z i n najoglniejszych r e p r e z e n t a c j i m o l i w y c h sfer s e m a n t y c z n y c h ( p o d m i o t u , o r z e c z e n i a , d o p e n i e n i a itd.) w i c h wzajemnych relacjach. Znaczeniem skadni w t y m bliskim Piagetowi i W y g o t s k i e m u ujciu bdzie z a t e m p o t e n c j a l n a t r e k a t e g o r i i synt a k t y c z n y c h (ich p a r a d y g m a t y c z n e w y p e n i e n i e ) , k t r a w y r a a r e l a c j e czowieka ze wiatem takie, jakie zostay u k s z t a t o w a n e na drodze filo- i o n t o g e n e z y 9 7 . O r y g i n a l n o ujcia S t a a l a p o l e g a a b y z a t e m n a d o s t r z e e n i u roli d z i a a r y t u a l n y c h w g e n e r o w a n i u skadniowej reprezentacji kategorii a k t a n t w , czynnoci i obiektw, k t r a to r e p r e z e n t a c j a s t a n o w i a b y n a s t p n i e p o d s t a w dla p o w s t a n i a specyficznej s t r u k t u r y jzyka. Z per-

96

97

F. W a i s m a n , Notes on talks with Wittgenstein, The Philosophical Review" 74/1965, s. 16; cyt. za: F. S t a a l , op. cit., s. 21, wyt. T. S. Zob. szczeglnie inspirujce uwagi Wygotskiego na temat relacji pomidzy skadni znacze i skadni sw. L. S. W y g o t s k i , Wybrane pisma psychologiczne, Warszawa 1971, s. 427-430. 159

s p e k t y w y ewolucyjnej k a t e g o r i a l n e z n a c z e n i e s k a d n i b d z i e raczej w y r a z e m g r y p r z y s t o s o w a w c z y c h p r o c e s w filogenetycznych o r a z biologicznego s u b s t r a t u c z o w i e c z e s t w a , z a z n a c z e n i e p o z i o m u m o r fologicznego p o c h o d n o n t o g e n e t y c z n e j a d a p t a c j i d o p r o c e s w k u l t u r o w y c h d a n e j , h i s t o r y c z n i e u k s z t a t o w a n e j spoecznoci. W t y m k o n t e k c i e s k a d n i a r y t u a w i o b r z d w c e r e m o n i a l n y c h , p r z e d e wszys t k i m z a r y t u a w inicjacyjnych j a w i si j a k o u p r z y w i l e j o w a n y czynnik, ktry organizuje analogowe kodowanie rnych dziedzin znacze, szczeglnie z a t y c h , k t r e z w i z a n e s z t r a d y c j a m i m i t y c z n y m i rnych g r u p spoecznych. W k o n t e k c i e tej p r a c y w a r t o p o d k r e l i , e r y t u a p r z e z kryjcy si w n i m o r g a n i z u j c y e l e m e n t s y n t a k t y c z n y u m o l i w i a p i e r w o t n s t r u k t u r y z a c j z a c h o w a o r a z i c h p r z e b i e g w , k t r e w y n i k a j z prym a r n e g o n a p i c i a ( p r z y m u s u u w a g i z w i z a n e j z obecnoci I n n e g o l u b I n n y c h ) , j a k i e p o j a w i a si w n a s t p s t w i e f a k t u g r u p o w e g o i s t n i e n i a ludzi. Przez potencja psychodynamiczny (organizowany sakraln i e , l u d y c z n i e , e s t e t y c z n i e ) , k t r y w y z w a l a specyficzne r e a k c j e psychiczne i zachowania witalne, r y t u a jest t a k e j e d n y m z zasadniczych a t r a k t o r w u t r z y m u j c y c h t e n k o l e k t y w n y sposb bycia. S p o s o b y dziaania r y t u a u i jzyka wykazuj znaczce podobiestwa. Rytua bazuje na s k a d n i , k t r a organizuje w p e r f o r m a n s morfologiczny poziom kodowo analogowych znaczcych s t r u k t u r n i e w e r b a l n y c h (przedmioty symboliczne, zachowania niewerbalne i parawerbalne). Jz y k o p i e r a si n a s k a d n i , k t r a o r g a n i z u j e w t e k s t fonologiczno-morfologiczny p o z i o m k o d o w o d y g i t a l n y c h s t r u k t u r w e r b a l n y c h ( z a s b f o n e m w i m o r f e m w ) . T y m , c o j e czy j e s t , j a k z a u w a a S t a a l , s k a d n i a . Filo- i o n t o g e n e t y c z n e p i e r w s z e s t w o d z i a a n i a w ogle a z a c h o w a r y t u a l n y c h w szczeglnoci k a e w n i o s k o w a , e k o r z y s t a j c y z j z y k a m i t j e s t w h i s t o r i i czowieka i religii g o c i e m pniejszym .

98

Por. obserwacje Wygotskiego na temat zmiany funkcji mowy w ontogenezie: [...] mowa dziecka poprzednio towarzyszca jego dziaalnoci i odzwierciedlajca jej podstawowe przemiany w nie powizanej i chaotycznej postaci przesuwa si coraz bardziej ku pocztkowym momentom procesu, zaczynajc wyprzedza dziaania, okrelajc czynnoci zamierzone, ale jeszcze nie realizowane. [...] W pierwszym etapie mowa, postpujc za dziaaniem, odzwierciedlajc je i umacniajc jego wyniki, w strukturalnym aspekcie jest temu

160

A n a l i z y S t a a l a maj k o m p l e m e n t a r n y c h a r a k t e r w z g l d e m p r b k o n c e p t u a l i z a c j i r y t u a u z pozycji omwionej powyej t e o r i i k o m u n i kacji W B J . N a p o d s t a w i e obserwacji z a c h o w a m i d z y l u d z k i c h o r a z klasycznych przykadw zrytualizowanych zachowa zwierzcych" o k r e l a j oni r y t u a j a k o : [...] przejciow form pomidzy komunikacj analogow i dygitaln, ktra to forma symuluje przekazywany materia i czyni to przez powtrzenia i stylizacje, oscylujc tym samym pomidzy analogi i symbolem. [...] W spoeczestwach ludzkich materia analogowy czsto ulega formalizacji w postaci rytuaw i wprost proporcjonalnie do stopnia jego kanonizacji zblia si do komunikacji symbolicznej czy dygitalnej jako pewnego rodzaju forma porednia. (Gdy jaka analogia podlega cakowitej formalizacji, praktycznie staje si znakiem konwencjonalnym i podlega dygitalizacji) 100 . W w i e t l e p r z e d s t a w i o n y c h powyej w y n i k w b a d a n a d l a t e r a lizacj c e n t r a l n e g o u k a d u n e r w o w e g o o r a z w n a w i z a n i u do s e m i o t y c z n y c h idei P e i r c e ' a m z g m o n a poj j a k o a p a r a t s e m i o t y c z n y , ktry dokonuje n i e u s t a n n e g o kodowania i dekodowania z kodu analogowego na d y g i t a n y i na o d w r t , co z a c h o d z i z a s a d n i c z o za p o r e d n i c t w e m m i d z y p k u l o w e g o obiegu informacji. Z t e g o p u n k t u widzen i a oglna z a s a d a d z i a a n i a r y t u a u j a w i a b y si j a k o c a k o w i c i e i z o m o r f i c z n a z e s p o s o b e m f u n k c j o n o w a n i a m z g u . J a k p o k a z u j bad a n i a F e r n a n d e z a i B e c k n a d k o g n i t y w n funkcj m e t a f o r y , r w n i e o n a j a k o r o d e k j z y k o w y s u y w swej z a s a d n i c z e j funkcji t r a n s l a c j i

dziaaniu podporzdkowana, jest przez nie wywoywana. W drugim etapie mowa przesuwa si ku pocztkowemu momentowi dziaania, zaczyna nad nim dominowa. Kieruje nim, okrela jego zakres i przebieg. Dlatego te w drugim etapie rodzi si prawdziwie planujca funkcja mowy, ktra zaczyna okrela kierunek przyszych dziaa" (L. S. W y g o t s k i , Narzdzie i znak w rozwoju dziecka, Warszawa 1978, s. 54-55). Podkrelana przez szereg badaczy (np. G. K e h r e r , Wprowadzenie do socjologii religii, Krakw 1996, s. 43, 76) bezowocno sporw wok kwestii wzajemnych genetycznych zalenoci mitu i rytuau wynika z faktu, e dyskusja na ten temat toczya si w ramach ciasnego paradygmatu tradycyjnego religioznawstwa i etnologii. Perspektywa etologiczna czy te ta, ktr otwieraj psychologia rozwojowa i ewolucyjna, sugeruj moliwoci wnikliwszej analizy zagadnienia. 99 Bogatym rdem przykadw rytualizacji zwierzcej pozostaje K. L o r e n z , Tak zwane zo, Warszawa 1975. 100 P . W a t z l a w i c k , J. H. B e a v i n , D. D. J a c k s o n , op. cit, s. 100-101. 161

pomidzy kodem analogowym i dygitalnym ; za z b a d a H u n t a o r a z Lakoffa i J o h n s o n a w y n i k a , e s y n e s t e t y c z n i e p o d b u d o w a n a metaforyzacja jest najwaniejszyn s t r u k t u r a l n y m przejawem i nar z d z i e m wyobrani. O t r z y m u j e m y z a t e m szereg homologicznych aparatw translacyjnych: m z g - r y t u a - m e t a f o r a - w y o b r a n i a , ktrych wspln cech j e s t z a s a d a s y n t a k s y r e a l i z o w a n a w morfologicznie i funkcjonalnie zrnicowanych mediach. S t a a l i K r i s h a n czyni i n t e r e s u j c u w a g , e p i e r w o t n i e r y t u a o k r e l a n o w I n d i a c h s a n s k r y c k i m m i a n e m karman, k t r e p o c z t k o w o o z n a c z a o w y c z n i e r y t u a l n y a k t ofiarny s k a d a n y z n a d z i e j przyszej p o z y t y w n e j r e t r y b u c j i ; p n i e j z y s k a o ono z n a c z e n i e p r a w a 0 obcieniu skutkami czynw, ktre prowadzi do pozytywnych i n e g a t y w n y c h n a s t p s t w w yciu p r z y s z y m . By m o e , t e n a r c h a i c z n y s t a n r z e c z y j e s t w y r a z e m f a k t u , e g b o k i s t o t tej ofiary b y a w o l a p r z e t r w a n i a z a c e n p o d p o r z d k o w a n i a si p e w n e m u p o r z d k o w i s y n t a k t y c z n e m u , r e z y g n a c j a z c h a o t y c z n e j b e z p o r e d n i o c i spen i e n i a p r a g n i e n i a n a rzecz s y m b o l i c z n e g o z a p o r e d n i c z e n i a , k t r e m u t o w a r z y s z y m u s i a rozwj a p a r a t u s p e n i e z a s t p c z y c h , r e a k c j i odroczonej i s t u m i e n i a . W t a k i e j sekwencji w y d a r z e m o n a d o p a t r y w a si g e n e z y spoecznego i j e d n o s t k o w e g o odczucia czasu, opisywanego od P l o t y n a i A u g u s t y n a po H u s s e r l a i H e i d e g g e r a mylicieli t a k p r z e p e n i o n y c h p r a s t a r g n o s t y c k ide c i e r p i e n i a w k r g u j a d o w i t e g o w a czasu. L i n e a r n o s k a d n i w p r z e d z i w n y sposb s p l a t a si bowiem 103 z l i n e a r n o c i c z a s u . By m o e , ewolucyjne n a s t p s t w a z a i s t n i e n i a w s p o m n i a n e g o u k a d u czynnikw to w a n i e w niewidzialny w czasie owoc akcji r y t u a l n e j , o k t r y m p i s a l i p r z e d s t a w i c i e l e s z k o y m i m a n s a

101

B . E. F. Beck, The metaphor as a mediator between semantic and analogie modes of thought, Current Anthropology" 19/1978, s. 83-97; omwienie koncepcji Fernandeza na s. 84. 102 JJ T. H u n t , Cognition and the states of consciousness, Perceptual and Motor Skills" 60/1985, s. 267-272. 103 Fakt ten mona interpretowa jako zgodny z hipotez inwariancji dziedzinowej G. L a k off, The invariance hypothesis: is abstract reason based on image-schemas? Cognitive Linguistics" 1/1990, s. 77; za: K. T u r e w i c z , Przekad a tak zwana hipoteza inwariancji [w:] H. Kardela (red.), Podstawy gramatyki kognitywnej, Warszawa 1994, s. 97-107. 162

d l a n a u k i j e d n a z jej w i e l u u k r y t y c h funkcji. O t o s i e d z i b a U r o b o r o s a w l u d z k i m g e n o m i e , b o t a m n i e d a w n o u d a o si z i d e n t y f i k o w a p r a w d o p o d o b n siedzib g e n e t y c z n i e p r z e k a z y w a n e g o p r o c e s o r a syntaktycznego104. Rytua jest generatorem i transformatorem kultury i c z a s u , gdy j e s t operacj n a s k a d n i . Dziki t e m u f a k t o w i j z y k m o e by ich i n t e r p r e t a t o r e m . Pojmujc rzecz m a k r o s y n e s t e t y c z n i e , z a n u r z o n a s k a d n i a e m o c j o n a l n o - k o g n i t y w n y c h p r o c e s w m z g u , ryt u a u , jzyka i wyobrani jest w ostatecznej instancji skadni kodu, ktry umoliwia wzajemne translacje pomidzy przestrzeni i czasem o r a z o d p o w i a d a j c y m i im r o d z a j a m i n a o c z n o c i s y n t e t y c z n e j i sekwencyjno-analitycznej105.

104

Hipotez Chomsky'ego o dziedzicznym charakterze procesora skadniowego potwierdziy wyniki bada Pinkera nad dziedziczeniem zaburze jzykowych; zob. S. P i n k e r , The language instinct, London 1994, s. 297-331. 105 Por. tak podkrelane przez Turnera za Van Gennepem zjawisko rytualnego przekadu czasowego porzdku i hierarchii spoecznej na organizacj przestrzeni rytualnej. Dobitnie ujmuje rzecz Wygotski: Za pomoc mowy wraz z przestrzennym polem dziaania tworzy si pole czasowe i staje si ono tak namacalne i realne, jak i dana wzrokowo sytuacja" ( t e n Z e , Narzdzie i znak..., op. cit., s. 77). Zob. take: D. C. D e n n e t t , N a t u r a umysw, Warszawa 1997, s. 167. 163

s t r o n a p s u t a

VI RYTUA II
1. DZIAANIA RYTUALNE Z PERSPEKTYWY STRUKTURALIZMU BIOGENETYCZNEGO

Z ewolucyjnego p u n k t u w i d z e n i a , k t r y z k o n i e c z n o c i n a r z u c a e t o l o g i c z n a a n a l i z a r y t u a u , p o j a w i a si p y t a n i e o cigo l u b t e jej b r a k p o m i d z y p o w t a r z a l n y m i i s f o r m a l i z o w a n y m i z a c h o w a n i a m i int e r a k c y j n y m i o b s e r w o w a n y m i w wiecie zwierzcym a t y m i , k t r e w wiecie l u d z k i m przejawiaj si z a r w n o w k o n t e k c i e z g r o m a d z e c e r e m o n i a l n y c h , j a k i w sferze c o d z i e n n e g o ycia s p o e c z n e g o . P o d t y m w z g l d e m u w a g etologw p r z y c i g a a ewolucja z a c h o w a , k t r e z u w a g i n a swoj form l u b czstotliwo w y s t p o w a n i a m o g y p e n i funkcj sygnalizacji spoecznej. P r z y k a d a m i t e g o r o d z a j u z a c h o w a s czynnoci t a k z r n i c o w a n e , j a k u r y n a c j a , czyszczenie s k r z y d e , o d d y c h a n i e , o t w i e r a n i e dziobu p r z e d przyjciem p o k a r m u czy r u c h y ciaa. Filogenetycznie skojarzone z procesem komunikacji spoecznej, z a c h o w a n i a t e r o z w i n y oprcz p r y m a r n e j t a k e s e k u n d a r n e funkcje, k t r e ulegy znaczcej autonomizacji. W jej w y n i k u p r z y k a d o w a u r y n a c j a p s w n i e s u y t y l k o w y d a l e n i u t o k s y n z o r g a n i z m u , lecz w r w n e j m i e r z e z n a c z e n i u p r z e z n i e t e r e n u i ich k o m u n i k o w a n i u si z i n n y m i p r z e d s t a w i c i e l a m i g a t u n k u . C z y s z c z e n i e pir n a przyk a d p r z e z k a c z k i m a n a celu n i e t y l k o u t r z y m a n i e i c h zdolnoci d o l a t a n i a , lecz t a k e , g d y j e s t t o w y k o n y w a n e p r z e z s a m c a w s t o s o w n y m czasie, o z n a c z a w e z w a n i e godowe s k i e r o w a n e d o s a m i c y . O d d y c h a n i e s u c e d o s t a r c z a n i u o r g a n i z m o w i t l e n u p r z e z s k o j a r z o n e z t y m proc e s e m d w i k i r o z w i n o si t a k e u s z e r e g u g a t u n k w w s k o m p l i k o w a n sygnalizacj wokaln, ktrej najmodszym przedstawicielem j e s t l u d z k a m o w a . O t w a r t e dzioby p i s k l t s u n i e t y l k o przyjciu p o k a r m u , lecz t a k e sygnalizuj gotowo d o jego przyjcia, czym 165

wyzwalaj p o s z u k i w a w c z e z a c h o w a n i a o s o b n i k w d o r o s y c h . G e s t y k u l a c j a t o w a r z y s z c a m o w i e n a d a j e z a c h o w a n i o m m o t o r y c z n y m sek u n d a r n funkcj e k s p r e s y j n i t d . Te i p o d o b n e z a c h o w a n i a z u w a g i n a swoj k o m u n i k a c y j n specjalizacj etolodzy okrelili m i a n e m pok a z w (displays), zaliczajc j e z a r a z e m d o k l a s y u s t a l o n y c h wzorcw d z i a a n i a (fixed action patterns). I c h z a c h o w a n i o w e e l e m e n t y p r e z e n t u j si neurofizjologicznie j a k o s e k w e n c j e s k u r c z w m i n i o w y c h o cisej w z a j e m n e j zalenoci. R e a l i z a c j a t a k i e j sekwencji m o e p r z e b i e g a w r n y m t e m p i e , z moliwoci jej r e o r i e n t a c j i , lecz p r z y w y k l u c z e n i u z m i a n y w a r t o c i pozycyjnej e l e m e n t w 1 . P o k a z y z a w i e r a j s z e r e g i s t o t n y c h informacji d o t y c z c y c h a k t u a l n e g o l u b p l a n o w a n e g o zachow a n i a o s o b n i k a ( a t a k , u c i e c z k a , k o p u l a c j a itp.), jego k i e r u n k u i p r a w d o p o d o b i e s t w a w y s t p i e n i a o r a z t o s a m o c i s a m e g o o s o b n i k a (gat u n e k , p e , wiek). O g r a n i c z o n a specjalizacja p o k a z w j a k o s y g n a w s p r a w i a , e s one wysoce k o n s y t u a c y j n e . J a k z a u w a a j etologowie, w z a k r e s i e z a c h o w a k o m u n i k a c y j nych indywidualne pokazy nie s jedynym przykadem ustalonych wzorcw d z i a a n i a , w r c z p r z e c i w n i e , s u one z a s a d n i c z o j a k o m a teria budulcowy dla o wiele bardziej zoonych i sztywnych midzyosobniczych wzorcw a k t y w n o c i , k t r e o k r e l a si m i a n e m i n t e r a k c j i s f o r m a l i z o w a n y c h (formalized interactions). Za ich z a s a d n i c z cech u w a a si p o w t a r z a l n o w z o r c a (reccurence of pattern), k t r y organ i z u j e d u s z e s f o r m a l i z o w a n e p r z e b i e g i i n t e r a k c j i dwojga l u b wicej o s o b n i k w . W ich r a m a c h k a d y z u c z e s t n i k w p r z y m u s z o n y j e s t do przyjcia n a siebie p e w n e j roli i p o s u s z e s t w a a u t o n o m i c z n y m r e guom sterujcym. Poszczeglne pokazy lub ich sekwencje w a r u n k u j si w z a j e m n i e w n a s t p s t w i e c h r o n o l o g i c z n y m . T e g o r o d z a j u c h a r a k t e r m a j z a c h o w a n i a godowe, p o w i t a l n e i p r o w o k u j c e . P r z y k a d o w o u p e w n e g o r o d z a j u m o t y l i w r a m a c h z a c h o w a godowych s a m i e c po z n a l e z i e n i u s a m i c y k r y blisko wok n i e j , p o czym w y k o n u j wspln i e p o p i s o w y lot. W jego t r a k c i e s a m i e c r a z p o r a z p r z e l a t u j e t u pod s a m i c i n a g l e pojawia si p r z e d ni, gdy o n a s t a r a si z a c h o w a p r o s t l i n i l o t u . W w c z a s s a m i c a l d u j e , a z a n i s a m i e c , p o czym

W. J. S m i t h , Ritual and ethology of communicating [w:] E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus [eds.], The spectrum of ritual. A biogenetic structural analysis, New York 1979, s. 60.

166

p r z y j m u j w z g l d e m siebie r n e pozycje, c z e m u t o w a r z y s z y w y m i a n a w y s p e c j a l i z o w a n y c h feromonw. C a a p r o c e d u r a s k a d a si z siedm i u pokazw samca, k t r y m odpowiadaj stosowne reakcje samicy. W w y p a d k u z n a l e z i e n i a b a r d z i e j p o d a t n e j s a m i c y p o w i e t r z n a cz z a l o t w m o e ulec s k r c e n i u l u b cakowitej e l i m i n a c j i 2 . O p i s p o d o b n y c h , t y m r a z e m p o w i t a l n y c h , z a c h o w a u m e w przyn i o s y b a d a n i a T i n b e r g e n a . Z a o b s e r w o w a n o , e w p o c z t k o w e j fazie samiec prowokuje samic pokazem okrelonym m i a n e m dugiego naw o y w a n i a . N a s t p n i e p t a k i s y n c h r o n i z u j swoje z a c h o w a n i a i p r z e c h o d z n a sygnalizacj n a z y w a n n a w o y w a n i e m m i a u k l i w y m . Zac h o w u j c r w n o l e g w y m i a n s y g n a w , p a r t n e r z y i n t e r a k c j i podejmuj szereg n a p r z e m i e n n y c h pokazw posturalnych, ktrym towar z y s z y s t o p n i o w y z a n i k ich moliwej a g o n i s t y c z n e j w y m o w y . W efekcie k o c o w y m dochodzi d o sygnalizacji z a p o r e d n i c t w e m r u c h w gw, co z k o l e i p r o w a d z i do i c h s z t y w n e g o w z a j e m n e g o o d w r c e n i a . P r z y moliwoci w y p a d n i c i a p e w n y c h e l e m e n t w l u b ich n i e w i e l k i e j z m i a n y z a c h o w a n i a p t a k w z a c h o w u j cise p o s u s z e s t w o wobec r e g u kooperacji i zasady n a p r z e m i e n n o c i pokazw3. O b s e r w a c j e etologiczne w y k a z a y i s t n i e n i e a n a l o g i c z n y c h form z a c h o w a n i a w wiecie l u d z k i m . K e n d o n i F e r b e r p r o w a d z i l i b a d a n i a n a d l u d z k i m i z a c h o w a n i a m i p o w i t a l n y m i p r z y s p o t k a n i a c h okoliczn o c i o w y c h ( n p . z okazji przyj). W r a m a c h t y c h b a d a w o d n i e s i e n i u d o z a o b s e r w o w a n y c h z a c h o w a s t w i e r d z o n o ich morfologiczne podob i e s t w o do z w i e r z c y c h i n t e r a k c j i s f o r m a l i z o w a n y c h 4 . W z a c h o w a n i a c h d a o si w y o d r b n i d w a e t a p y i n t e r a k c j i z w i z a n e z d w o m a m o g c y m i n a s t p i po sobie r o d z a j a m i p o k a z w p o w i t a l n y c h o cile o k r e l o n y c h w z o r c a c h wzajemnoci, s y n c h r o n i z a c j i , t r w a n i a i n a s t p s t w a czasowego. Realizowano je w pozawerbalnym b e h a w i o r a l n y m k a n a l e p r z e k a z u informacji ( d y s t a n s p r z e s t r z e n n y , p o s t a w a c i a a , r u c h y gow, b r w i a m i , specyficznie m o d u l o w a n y u m i e c h i w o k a l i z a cja, w y m i a n a i fiksacja spojrze, w y m i a n a u c i s k w itp.). G l o b a l n e

2 3 4

Ibidem, s. 66. Ibidem, s. 67-68. A. K e n d o n , A. F e r b e r , A description of some human greetings [w:] R. P. Michael, J. H. Crook [eds.], Comparative ecology and behaviour of primates, New York 1973; za: W. J. S m i t h , op. cit, s. 69. 167

r o z p r z e s t r z e n i e n i e p o d o b n e g o o r a z a n a l o g i c z n y c h zjawisk p o t w i e r d z i y analizy Eibl-Eibesfeldta. T e z o cigoci p o m i d z y z w i e r z c y m i i l u d z k i m i i n t e r a k c j a m i s f o r m a l i z o w a n y m i zdaj si r w n i e p o t w i e r d z a w y n i k i socjologiczn y c h obserwacji G o f f m a n a . J e g o z d a n i e m cae s p o e c z n e ycie czow i e k a w s p i e r a si n a d w c h f u n d a m e n t a l n y c h j e d n o s t k a c h cile zrytualizowanej interakcji, ktre okrela on m i a n e m w y m i a n interchanges. P i e r w s z a z n i c h : w y m i a n a w s p i e r a j c a {supportive interchange), obejmuje s e k w e n c j e p o k a z w , k t r y c h c e l e m j e s t w y r a e n i e gotowoci d a n e g o o s o b n i k a do w s p d z i a a n i a z d r u g i m i pot w i e r d z e n i e t a k i e j gotowoci z e s t r o n y d r u g i e g o . W y m i a n a w s p i e r a jca jest zatem rodzajem zaproszenia. D r u g a forma w y m i a n y w y m i a n a t e r a p e u t y c z n a {remedial interchange) s u y w z a j e m n e m u d o p a s o w a n i u osobnikw w oparciu o pokazy o c h a r a k t e r z e s y m b o l i c z n e g o z a d o u c z y n i e n i a za u c h y b i e n i a , k t r e w s t o s u n k u do p a r t n e r a p o p e n i o n o w t r a k c i e i n t e r a k c j i . M a wic o n a c h a r a k t e r p r z e p r o s i n p o c z o n y c h z wdzicznoci za ich przyjcie. O b y d w a r o d z a j e w y m i a n y s p e n i a j z a r a z e m funkcj r y t u a l n y c h k l a m e r (ritual brackets") o k r e l a j c y c h p r z e j c i a p o m i d z y o k r e s a m i zwikszonej wzajemnej dostpnoci i s t a n e m , w ktrym dostpno ta z r n y c h w z g l d w p o d l e g a o g r a n i c z e n i u i r e g l a m e n t a c j i 5 . W k o n t e k c i e p o w y s z y c h obserwacji specyficzna d l a l u d z i zdoln o p r o w a d z e n i a k o n w e r s a c j i w r a z z c h a r a k t e r y s t y c z n y m d l a niej m e t a f o r y c z n y m z a j m o w a n i e m s t a n o w i s k a " w r n y c h g r a c h spoec z n y c h i r o d k a m i t o w a r z y s z c e g o jej pozajzykowego p r z e k a z y w a n i a informacji j a w i si j a k o z a g s z c z e n i e r o z m a i t y c h , d z i e d z i c z o n y c h genetycznie i tradycyjnie, r y t u a w o r n y m s t o p n i u p e n e t r a c j i i plastycznoci, z k t r y c h z n a c z c a cz b e z p o r e d n i o o r g a n i z u j e t a k e wypowied werbaln. Ta ostatnia za jest koniecznym w a r u n k i e m w i a d o m o c i , c o s u g e r o w a o b y , e s a m a w i a d o m o w r a z z e specyficznym d l a niej t r y b e m p r z e t w a r z a n i a informacji m a w z n a c z n e j mierze c h a r a k t e r procedur rytualnych. J a k pisze S m i t h : Nie oznacza to jednak, e mowa nie przyczynia si w znaczcym stopniu do wzbogacenia moliwych ludzkich interakcji, lecz e same procedury interakcji nadal w znaczcej mierze maj charakter archaiczny i wykorzystuj

Omwienie koncepcji Goffmana podaj za: W. J. S m i t h , op. cit., s. 70-71.

168

prastare narzdzia behawioralne. Narzdziami tymi s pokazy, sformalizowane jednostki zachowaniowe, poprzez ktre osobnik moe dzieli si informacjami na swj temat, a take sformalizowane interakcje, jednostki kooperacyjne, w ramach ktrych dochodzi do koordynacji zachowa grupy dwch lub wicej osobnikw. Proces ten umoliwia zaistnienie wsplnych koherentnych zachowa celowych6. W r a m a c h a n t r o p o l o g i c z n e j t e o r i i r y t u a u (Leach, T u r n e r ) o b e c n y w d a n e j spoecznoci o g r a n i c z o n y wybr z p u l i m o l i w y c h z a c h o w a r y t u a l n y c h jest pochodn strategii przystosowawczej, w w y n i k u ktrej, na p r z y k a d w s p o e c z n o c i a c h t r a d y c y j n y c h , z n a c z c a cz ich czsto olbrzymiej w i e d z y m u s i a a by w p i s y w a n a w s t o s u n k o w o niew i e l k liczb a t w y c h do o p a n o w a n i a i p r z e k a z a n i a s f o r m a l i z o w a n y c h z a c h o w a , k t r e k o d o w a n o z kolei w s u b s t r a c i e biologicznym r e d n i o t r z e c h - c z t e r e c h l u d z k i c h p o k o l e . O z n a c z a to, e spoecznoci t e m u s i a si r z e c z y c e c h o w a z a o b s e r w o w a n y p r z e z L e v i - S t r a u s s a n a d m i a r e l e m e n t u z n a c z o n e g o n a d z n a c z c y m o r a z p r z e c i e n i e inform a c y j n e t e g o o s t a t n i e g o . S t d t e T u r n e r m o e zalicza z a c h o w a n i a r y t u a l n e do klasy symboli z w y r n i a n i e m cechy n a d m i e r n e g o nasyc e n i a s e m a n t y c z n e g o , z a L e v y - B r u h l opisywa k o n s e k w e n c j e prym a r n e g o s y n k r e t y z m u pojciowego. K a d y z n i c h z w a c i w y m d l a s i e b i e p o d e j c i e m o d n o s i si d o f a k t u , e m y l j e s t p e w n e g o r o d z a j u r y t u a e m i na odwrt. W o p a r c i u o a n a l i z m a t e r i a u k o s t n e g o i e k s t r a p o l a c j e z obserwacji dotyczcych z a c h o w a r y t u a l n y c h u p s o w a t y c h , k o t o w a t y c h i p r y m a t w L a u g h l i n i M c M a n u s podjli p r b zarysowej r e k o n s t r u k 7 cji z a c h o w a r y t u a l n y c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a a u s t r a l o p i t e k w . Zasadniczym dla ich analiz jest zaoenie o adaptacyjnym c h a r a k t e r z e s f o r m a l i z o w a n y c h z a c h o w a s p o e c z n y c h , k t r y p r z e j a w i a si m . i n . w funkcji wielopoziomowej k o o r d y n a c j i midzy- i w e w n t r z o r g a n i z m o w e j . W z w i z k u z t y m w opinii p r z e d s t a w i c i e l i s z k o y s t r u k t u r a lizmu biogenetycznego p r z y r o s t o w i w y k o r z y s t a n i a d z i a a spoecznych jako strategii przystosowawczej musi odpowiada przyrost zachowa rytualnych, ktre matrycuj te dziaania. W o b r b i e k a d e g o z e w s p o m n i a n y c h powyej t r z e c h g a t u n k w au-

6 7

Ibidem, s. 73, wyt. T. S. Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , Mammalian ritual [w:] E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus [eds.], op. cit., s. 80-116. 169

torzy przeprowadzaj p o r w n a n i e pomidzy t y m i ich r e p r e z e n t a n tami, ktrzy prowadz najbardziej samotniczy i najbardziej grupowy t r y b ycia. W w y p a d k u psowatych p r z e d m i o t e m analizy porwnawczej s z a c h o w a n i a lisw, k t r e c z si z i n n y m i o s o b n i k a m i t y l k o w o k r e s i e godowym i rodzicielskim, oraz wilkw organizujcych si na s t a e w s t a d a . W swoich b a d a n i a c h F o x z a o b s e r w o w a z n a c z c e zrnicowanie, k t r e wystpuje pomidzy obydwoma rodzinami. U wilkw n a w e t pord szczeniakw wystpuje wiksze zrnicowanie temper a m e n t u i rl s p o e c z n y c h ni u lisw. W g r u p o w e j a k t y w n o c i owieckiej w i l k i s k a z a n e s n a r o z b u d o w a n k o o p e r a c j spoeczn, n i e o b e c n u polujcych s a m o t n i c z o lisw. Wilki w p r z e c i w i e s t w i e d o lisw w y k a z u j r w n i e s z e r e g w e w n t r z g r u p o w y c h z a c h o w a a l t r u i s t y c z n y c h ( n p . k a r m i e n i e r a n n y c h osobnikw), a t a k e wyrniaj si z m n i e j s z o n s t e r e o t y p i z a c j p o k a z w . D o r a s t a n i e u wilkw j e s t nierozdzielnie zwizane z zachowaniami o c h a r a k t e r z e zabawow y m , k t r e n i e w y s t p u j u lisw. Z d a n i e m L a u g h l i n a i M c M a n u s a g b s z a p e n e t r a c j a p r o c e s w socjalizacyjnych u w i l k w u m o l i w i a im wytworzenie bogatszych strategii owieckich i lepszy podzia dbr p o z y s k a n y c h od o t o c z e n i a . Z a c h o w a n i a z r y t u a l i z o w a n e w r o d z a j u k o l e k t y w n e g o wycia, p o z d r a w i a n i a i mobilizacji p r z y w d c y s t a d a do oww, z a s t a w i a n i a p u a p e k czy z a i n t e r e s o w a n i a o b i e k t a m i w y b r a n y m i p r z e z p r z y w d c s u o k r e s o w e j a k t y w a c j i o d d z i a u j c e g o , lecz l a t e n t n e g o i d e a l n e g o a d u spoecznego. W w y p a d k u k o t o w a t y c h a n a logiczne r n i c e z a c h o d z p o m i d z y s a m o t n i c z o yjcymi l e o p a r d a m i a l w a m i w r a z z ich s t a d n y m t r y b e m ycia i r o z b u d o w a n y m i s c h e m a t a m i z a c h o w a owieckich i a l t r u i s t y c z n y c h . G r u p o w y sposb ycia p o z a l u d z k i c h p r z e d s t a w i c i e l i p r y m a t w p r z y caej r n o r o d n o c i jego p r z e j a w w c z y z d a n i e m K u m m e r a k o n i e c z n o u t r z y m y w a n i a r w n o w a g i p o m i d z y p r z y c i g a n i e m spo e c z n y m i a g r e s y w n y m o d r z u c e n i e m , k t r e w y s t p u j p o m i d z y czon8 k a m i grupy . J a k przypuszczaj Laughlin i M c M a n u s :

Badania H. Kummera referuj J. F. E i s e n b e r g , W. S. D i l l o n , Man and beast: comparative social behaviour, Washington 1971, s. 222; podaj za: E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus [eds.l, op. cit., s. 89.

170

Utrzymanie tego rodzaju rwnowagi pomidzy czonkami grupy domaga si istnienia w kadym z nich kognitywnego modelu adu spoecznego oraz wystpowania kanaw komunikacji o stopniu zoonoci koniecznym dla wzmocnienia tego modelu i dostosowania go do zachodzcych zmian 9 . I c h z d a n i e m w y t w o r z e n i u t e g o rodzaju m o d e l u s u y y z j a w i s k a z w i z a n e z z a s a d w e w n t r z g r u p o w e j d o m i n a c j i i odwzorowujcej je organizacji hierarchicznej grupy. W t y m kontekcie rytualizacja agresji w e w n t r z g r u p o w e j p r o w a d z i a b y do okresowej aktywacji i w z m o c n i e n i a i n i c j a l n e g o d o w i a d c z e n i a rodzcej si specyficznej p r z e s t r z e n i spoecznej. E w o l u c y j n a funkcja r y t u a w z w i z a n y c h z p r o c e s e m kanalizacji z a c h o w a agresywnych polegaaby wic nie tylko na ich hamowaniu, lecz w rwnej mierze na wykorzystaniu ich do wytworzenia w osobniku neurokognitywnej struktury, ktra odwzorowuje grup jako zhierarchizowan koherentn cao. W paradoksalny sposb t e g o rodzaju sformalizowane zachowania przeksztacayby potencjalnie destrukcyjn m o c d z i a a a g r e s y w n y c h w j e d n o s t k o w e o d w z o r o w a n i e b y t u kol e k t y w n e g o , k t r e m u t e dziaania n i e u s t a n n i e zagraaj. Musiao to z a r a z e m oznacza, e idea spoecznoci bya silnie skojarzona z lk i e m , oczywicie, o ile przyj p s y c h o a n a l i t y c z n e z a o e n i e , e p r o c e s h a m o w a n i a p r z e k s z t a c a libido w lk. T a k czy i n a c z e j , p r z e z r y t u a l i zacj a g r e s j a n a b i e r a cech p r o s p o e c z n y c h . P r o c e s t e n m u s i a r w n i e w y m u s z a rozwj pamici dugotrwaej j a k o n o n i k a p r o g r a m w zachow a zgodnych ze z i n t e r i o r y z o w a n y m o b r a z e m rodowiska spoecznego. N a t y m t l e w s p o m n i a n i a u t o r z y z w r a c a j u w a g n a zrnicowan i e wielkoci p a t a s k r o n i o w e g o (lobus temporalis) m a k a k w i szympansw. Jego zwikszeniu u tych ostatnich odpowiadaby powiadc z o n y p r z e z s z e r e g obserwacji fakt, e z a c h o w a n i a a g r e s y w n e u szymp a n s w w y s t p u j z m n i e j s z czstotliwoci i maj b a r d z i e j z r y t u a l i z o w a n y c h a r a k t e r n i u m a k a k w . W ujciu L a u g h l i n a i M c M a n u s a s t e r u j c e a g r e s j z a c h o w a n i a r y t u a l n e s u j a k o biosemiotyczn y procesor, k t r y izomorficznie odwzorowuje n a t u r a l n e t e m p e r a m e n t a l n e z r n i c o w a n i e czonkw g r u p y w e m e r g e n t n e j p r z e s t r z e n i spoecznej i minimalizuje w e w n t r z g r u p o w e koszty tego procesu. J e g o z a s a d n i c z funkcj j e s t s y n c h r o n i z a c j a d z i a a n i a c e n t r a l n y c h u k a -

Idem. 171

dw n e r w o w y c h p o s z c z e g l n y c h o s o b n i k w ( z e s t r o j e n i e u k a d w a u t o n o m i c z n y c h i n e u r o e n d o k r y n o g e n n y c h ze s z c z e g l n y m u w z g l d n i e niem poziomu testosteronu), k t r a konieczna jest do dziaa grupowych i p o d t r z y m a n i a organizujcego je zinterioryzowanego obrazu grupy. D z i a a n i a r y t u a l n e su wic regulacji i p o s t p u j c e m u rnicowaniu ycia afektywnego g r u p y i przez to d e t e r m i n u j p r z e s t r z e n n dystrybucj jej osobnikw: zagszczenie (przyrost emocji pozytywnych) i r o z p r o s z e n i e (przyrost emocji n e g a t y w n y c h ) . K o m p l e m e n t a r n e wzgld e m rytualizacji z a c h o w a agresywnych s sformalizowane wspdzia a n i a , k t r e zachodz wtedy, gdy j e d e n osobnik czyci powierzchni ciaa drugiego osobnika. Tego rodzaju interakcje, k t r y m czsto t o w a r z y s z inne gesty o c h a r a k t e r z e n a p r z e m i e n n i e poddaczo-agresywnym, prow a d z d o z m n i e j s z e n i a d y s t a n s u spoecznego czonkw g r u p y , h a m o w a n i a p o t e n c j a l n e g o w y b u c h u agresji z w i z a n e g o z p o b u d z e n i e m u k a d u sympatycznego i zestrojenia u k a d u parasympatycznego10. B a d a n i a K u m m e r a n a d mobilnoci p r z e s t r z e n n b a b u n w ujawn i y r w n i e r y t u a l n e e l e m e n t y , k t r e w y s t p u j w p r o c e d u r a c h pod e j m o w a n i a decyzji o c h a r a k t e r z e s p o e c z n y m . K u m m e r a n a l i z o w a sposb o b i e r a n i a k i e r u n k u w y m a r s z u p r z e z s t a d o z w i e r z t o liczebnoci od 5 0 0 - 7 5 0 o s o b n i k w i s t w i e r d z i w y s t p o w a n i e d w c h r o d z a jw z r y t u a l i z o w a n y c h z a c h o w a . W p i e r w s z y m w y p a d k u r u c h w dan y m k i e r u n k u inicjowa s t a r y s a m i e c z n a j d u j c y si w c e n t r u m g r u p y . S y g n a e m d o w y m a r s z u b y jego n a g y z d e c y d o w a n y r u c h k u peryferiom stada, na ktry odpowiaday pochrzkiwania i n n y c h osobnikw formujcych si wok n i e g o w szybko r o s n c g r u p . C a a p r o c e d u r a t r w a k i l k a s e k u n d , p r z y czym p r z y w d c a n i g d y n i e o s i g a czoa pochodu. S t r a t e g i a a l t e r n a t y w n a przejawiaa si w postaci f o r m o w a n i a si p o d g r u p y n a obrzeach s t a d a . G r u p a t a rozpoczynaa r u c h w d a n y m k i e r u n k u , j e d n a k p o w o d z e n i e caego p r z e d s i w z i c i a z a l e a o o d dopywu osobnikw z c e n t r u m stada. C z a s a m i j e d n a k s t a d o w wikszej m i e r z e z a s i l a o a l t e r n a t y w n y r u c h i n n e j peryferyjnej s u b g r u p y , c o p r o w a d z i m u s i a o d o p o d p o r z d k o w a n i a si i p o w r o t u p r z e d s t a w i -

10

W tego rodzaju plotkarskich" zachowaniach, okrelanych mianem grooming, Dunbar dostrzega najdoskonalszy wyraz prejzykowej komunikacji typu analogowego. Jej niewystarczalno, spowodowana przez przyrost populacji, wymusi musiaa rozwj kory modej i pojawienie si jzyka mwionego. Zob. R. D u n b a r , Grooming, gossip and the evolution of language, London-Boston 1996.

172

cieli p i e r w s z e j s u b g r u p y na czele z jej p r z y w d c . J a k n i e t r u d n o zauway, wzorce grupowej mobilnoci przestrzennej b a b u n w wykazuj z a s k a k u j c e p o d o b i e s t w o d o wysoce z r y t u a l i z o w a n y c h s t r a t e g i i czasowej m o b i l n o c i socjopolitycznej w s p o e c z n o c i a c h l u d z k i c h . L a u g h l i n i M c M a n u s zwracaj r w n i e u w a g n a fakt, e zjawis k u rozwoju socjalizacji w r a z z e s p r z o n y m z n i m p r z y r o s t e m s t o p n i a rytualizacji odpowiada jako trzeci korelat znaczca ontogenetyczn i e r o l a , k t r odgrywaj z a c h o w a n i a o c h a r a k t e r z e z a b a w o w y m . S z c z e g l n i e r o z b u d o w a n obecno t y c h z a c h o w a m o n a z a o b s e r w o w a u wilkw, delfinw, s z y m p a n s w i n i e k t r y c h g a t u n k w p t a k w , u k t r y c h z a b a w a s t a n o w i t r e n i n g socjalizacyjny, w p r o w a d z a j c y w r o z b u d o w a n y w i a t r y t u a w s p e n i a n y c h p r z e z d o r o s y c h osobnik w . Z a c h o w a n i a t e m a j n a celu k o o r d y n a c j e d z i e d z i c z n y c h w z o r c w motorycznych w r a m a c h spoecznie sformalizowanych interakcji i odg r y w a j szczegln rol w w y p a d k u r y t u a l n e g o s t e r o w a n i a agresj. B a d a n i a etologiczne w y k a z a y , e w o d n i e s i e n i u d o m a p s p o e c z n a d e p r y w a c j a m o d e g o o s o b n i k a p o jego e w e n t u a l n y m p o w r o c i e d o s t a d a owocuje w y s t p u j c u n i e g o n a d m i e r n a g r e s y w n o c i i n i e m o n o ci z e s t r o j e n i a socjoemocjonalnego z p o z o s t a y m i c z o n k a m i g r u p y . W o d n i e s i e n i u do s z y m p a n s w g b s z a p e n e t r a c j a s t e r o w a n e g o r y t u a l n i e p r o c e s u socjalizacji p r o w a d z i a do rozwoju i u d o s k o n a l e n i a k o m u n i k a c j i m i d z y o s o b n i c z e j . J a k p o k a z u j b a d a n i a M e n z e l a , pojed y n c z y o s o b n i k j e s t w s t a n i e p r z e k a z a g r u p i e s z y m p a n s w zoon i n f o r m a c j dotyczc: 1. wystpowania lub niewystpowania danego obiektu, 2. miejsca jego w y s t p o w a n i a , 3. liczby o b i e k t w , 4. c h a r a k t e r u danego obiektu (np. grony-bezpieczny, j a d a l n y n i e j a d a l n y itp.), 5. z r n i c o w a n i a iloci p o k a r m u w r n y c h miejscach, 6. odlegoci dzielcej od d a n e g o o b i e k t u , 7. r o d z a j u p o y w i e n i a 1 2 . O z n a c z a to, e i n t e n s y f i k a c j a socjalizacji m u s i i w p a r z e z r o z w o j e m r e p r e z e n t a c y j n e j funkcji symbolicznej i wynikajcej z niej zdolnoci
11

12

H. K u m m e r , Social organization of Hamadraya baboons, Basel 1968, s. 138-139; podaj za: Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , op. cit., s. 96. Ibidem, s. 100. 173

d o k o n c e p t u a l i z a c j i z r n i c o w a n y c h d a n y c h otoczenia. Zdaj si t o p o t w i e r d z a b a d a n i a G a r d n e r w , P r e m a c k a i R u m b a u g h n a d zdolnoci s z y m p a n s w do k o m u n i k a c j i z l u d m i 1 3 . J e d n y m z z a s a d n i c z y c h p r z e j a w w r o z w i n i t e j funkcji symbolicznej b y a b y w s p o m n i a n a j u zdolno d a n e g o o s o b n i k a do k o n c e p t u a l i z a c j i z i n t e r i o r y z o w a n e g o obr a z u g r u p y j a k o caoci. O b s e r w a c j e s z y m p a n s w p r z e p r o w a d z o n e p r z e z v a n L a w i c k - G o o d a l l w r e z e r w a c i e G o m b i , n a k t r e powouj si L a u g h l i n i M c M a n u s , w y k a z a y , e z w i e r z t a , k t r e r z a d k o zbieraj si w g r u p a c h p r z e k r a c z a j c y c h l i c z e b n o c i d z i e s i c i u o s o b n i k w , w s p o t k a n i a c h z o s o b n i k a m i s p o z a ich b e z p o r e d n i e j m a e j g r u p y o d n i e s i e n i a d y s p o n u j w i e d z o pozycji spoecznej n a p o t k a n y c h przedstawicieli innych maych grup. J a k przypuszczaj w s p o m n i a n i autorzy, moe to sugerowa, e [...] dorose zwierzta s w stanie konceptualnie odwzorowywa spoeczno czy te dysponowa kognitywn struktur spoeczn, ktra obejmuje wszystkie osobniki zamieszkujce rezerwat (a by moe take te spoza rezerwatu), aczkolwiek nike jest prawdopodobiestwo wystpienia sytuacji, w ktrej wszystkich czonkw tej spoecznoci czyaby wi wyniesiona ze wspuczestnictwa w bezporedniej maej grupie odniesienia 1 4 . W w i e t l e powyszego m o n a z a r y z y k o w a t w i e r d z e n i e , e n a p o z i o m i e spoecznej o r g a n i z a c j i s z y m p a n s w istniej w a r u n k i d o poj a w i e n i a si z a l k w koncepcji uoglnionego i n n e g o " , k t r e j p e n realizacj w ludzkich s y s t e m a c h spoecznych opisywa M e a d 1 5 .

13

14 15

Krytyk metodologiczn tych bada przeprowadzi w 1979 roku Herbert Terrace w oparciu o seri eksperymentw z szympansem Nimem Chimpskim. Przekonujc krytyk krytyki Terrace'a przedstawi na pocztku lat 90. zesp pod kierunkiem Sue Savage-Rumbaugh w oparciu o badania z bonobosem Kazi. Rzecz jasna, kompetencji symbolizacyjnej szympansw nie naley pochopnie utosamia z kompetencj jzykow, co podkrela Pinker. Dyskusj referuje S. M i t h e n , The prehistory of the mind, London 1996, s. 84-88. Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , op. cit, s. 101, wyt. T. S. G. H. M e a d , Umys, osobowo, spoeczestwo, Warszawa 1975, s. 212-226. Przeciwnego zdania jest M. Donald, zastrzegajcy istnienie tego rodzaju zdolnoci wycznie dla homo sapiens, zob. t e g o , Origins of the modern mind. Three stages in the evolution of culture and cognition, London 1991, s. 174. Materia zaprezentowany przez Laughlina i McManusa ma jednak zdecydowanie wiksz moc poszlakow i jest Donaldowi, o dziwo, zupenie nie znany.

174

Poszukujc w r e p e r t u a r z e sformalizowanych interakcji szympansw t a k i c h z a s a d n i c z y c h z a c h o w a , k t r y c h s t r u k t u r a i p r z e b i e g spen i a y b y k a n o n i c z n e w a r u n k i akcji r y t u a l n e j , t a k i e j a k : alomimetyzm, alternujce zestrojenie sympatyczno-parasympatyczne, ustalony zestaw elementw dziaania, synchronizacja i powtarzalno dziaania, z r n i c o w a n i e rl. L a u g h l i n i M c M a n u s zwracaj u w a g n a o p i s a n y p r z e z v a n Lawick-Goodall r y t u a , k t r y o k r e l i a o n a m i a n e m t a c a deszczu". W j e g o r a m a c h d o r o s e s a m c e s z y m p a n s w r e a g o w a y specyficznie n a a t a k b u r z y poczony z ulew i silnymi wyadowaniami atmosferycznymi. Zbiorow r e a k c j inicjowa j e d e n z s a m c w , k t r y z a c z y n a k o y s a c i a e m i c h e p l i w i e p r z e s k a k i w a z n o g i na nog, c z e m u t o w a r z y s z y y w y d a w a n e przez niego dyszce p o h u k i w a n i a . W p e w n y m m o m e n c i e s a m i e c t e n r z u c a si w z d u zbocza, b y z t r u d e m w y h a m o w a , o k r cajc si w o k d r z e w a , p o c z y m w s k a k i w a n a n i e i z a s t y g a w bezruchu. Z m i n i m a l n y m opnieniem podobn sekwencj r u c h w w y k o n y w a o p o z o s t a e pi s a m c w , c z e m u d o d a t k o w o t o w a r z y s z y o o d a m y w a n i e , w y m a c h i w a n i e i r z u c a n i e g a z i a m i . W czasie d w u d z i e stu m i n u t podobny u k a d pokazw obserwowanych przez pozostaych czonkw s t a d a powtrzony zosta wielokrotnie. V a n Lawick-Goodall zaobserwowaa tego rodzaju r y t u a trzykrotnie w j e d n y m r o k u 1 6 . Analogiczne d a n e pochodz z e k s p e r y m e n t w K o r t l a n d a , ktrego i n t e r e s o w a p r o b l e m r e a k c j i d z i k o yjcych s z y m p a n s w n a n a g e p o j a w i e n i e si z a g r o e n i a ze s t r o n y p r z e l a d o w c y . W t y m celu p o s u y si o n e l e k t r o n i c z n i e s t e r o w a n m a k i e t l e o p a r d a . N a jej pojawienie zwierzta reagoway agresywnym sformowaniem grupy, k t r a p r z y j a p o s t a s z e r e g u frontu" w k s z t a c i e p o k r g u . J e g o czonkowie w sposb zsynchronizowany tupali, wydawali okrzyki i wymachiwali w stron leoparda odamanymi gaziami. Umiejtno s k u t e c z n e g o p o s u g i w a n i a si n i m i b y a r n a w zalenoci od t e g o , czy b a d a n e z w i e r z t a z a m i e s z k i w a y s a w a n n czy b u s z . K o r t l a n d z a o b s e r w o w a , e w licznych g r u p a c h s z y m p a n s w p o d o b n e zachow a n i e czsto p o j a w i a si o z m r o k u , p r z e d u d a n i e m si z w i e r z t n a

16

Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , op. cit, s. 101-102. 175

s p o c z y n e k . By moe, w y n i k a o t o z f a k t u , e z m r o k j e s t o k r e s e m zwikszonego zagroenia ze strony kotowatych. Laughlin i M c M a n u s byli w i a d k a m i i d e n t y c z n y c h p o k a z w w t r a k c i e b a d a t e r e n o w y c h n a d r e z u s a m i w C a y o S a n t i a g o . S y g n a e m wywoujcym u m a p t a k i e d z i a a n i a byo p o j a w i e n i e si n i s k o p r z e l a t u j c y c h s a m o l o t w . U o g l n i a j c w y n i k i t y c h obserwacji, p r z e d s t a w i c i e l e s z k o y s t r u k t u r a l i z m u biogenetycznego sugeruj wystpowanie u obserwowanych p r y m a t w wyspecjalizowanego r y t u a u zagroenia i zauwaaj, e s y g n a a m i d o jego w y z w o l e n i a m o g by bodce t a k z r n i c o w a n e , j a k p o j a w i e n i e si p r z e l a d o w c y , w y a d o w a n i a a t m o s f e r y c z n e t o w a r z y s z c e b u r z y czy t e i n n e z j a w i s k a d z i w n e i z a s t r a s z a j c e . C e c h w s p l n t y c h s y g n a w j e s t i c h c h a r a k t e r czego n i e b e z p i e c z n e g o , n i e z n a n e g o czy t r u d n e g o do przewidzenia. Z d a n i e m L a u g h l i n a i M c M a n u s a pozostaje kwesti o t w a r t odpowied na zasadnicze p y t a n i e : czy reakcja rytualna bya pierwotnie zwizana wycznie z p o j a w i e n i e m si d r a p i e n i k a i d o p i e r o w t r n i e u l e g a uog l n i e n i u n a i n n e zjawiska przekraczajce m o l i w o c i oprac o w a n i a przez aparat k o g n i t y w n y zwierzt, czy te rzecz miaa si odmiennie17. U w a g etologw p r z y c i g n y r w n i e o p i s a n e p r z e z T e l e k i e g o z a c h o w a n i a o c h a r a k t e r z e r y t u a l n y m , k t r e z a o b s e r w o w a n o u szymp a n s w w czasie rozdziau m i s a po u d a n y m p o l o w a n i u 1 8 . R y t u a obejmuje od dziesiciu do p i t n a s t u o s o b n i k w i m o e t r w a od ptorej d o d z i e w i c i u godzin. C e n t r u m p r o c e d u r y s t a n o w i j e d e n l u b kilka osobnikw, ktre jako pierwsze zyskay dostp do zwierzyny i z a g a r n y w i k s z e porcje m i s a . Z w i e r z t a t e staj si n a s t p n i e a d r e s a t e m p r b z e s t r o n y p o z o s t a y c h c z o n k w g r u p y . T e l e k i podk r e l a , e w t r a k c i e r y t u a u z w i e r z t a p o z o s t a j s p o k o j n e i n i e l i c z n e s e l e m e n t y wspzawodnictwa, n a w e t jeli dystrybutor m i s a jest niszy r a n g ni osobnik proszcy. Z e b r a n y przez b a d a c z a m a t e r i a obejmuje 4 3 g o d z i n y obserwacji, w t o k u k t r y c h z a r e j e s t r o w a 6 1 6 prb u z y s k a n i a misa rnymi rodkami, w t y m prob, od drugiego o s o b n i k a ; 3 3 5 (54%) p r b z a k o c z y o si p o w o d z e n i e m . S p o r d 3 9 5

17 18

Ibidem, s. 104. G. T e l e k i , The predatory behaviour of wild chimpanzees, Lewisburg 1973; podaj za: E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus [eds.], op. cit., s. 105-107.

176

p r b z p o z y t y w n r e a k c j s p o t k a o si 114 (29%). O z n a c z a to dzia a n i e silnej s t r u k t u r y motywujcej z w i e r z t a d o s t a r a t drog o m i s o i do u c z e s t n i c t w a w r y t u a l e . G o d n e u w a g i s d o s t r z e o n e w i n n y c h b a d a n i a c h s y t u a c j e , w k t r y c h j e d n o ze z w i e r z t p r b o w a o o d e b r a co d r u g i e m u : p r b y t e k o c z y y si g r o m a d n y m p o d e n e r w o w a n i e m czonkw g r u p y i o k r z y k a m i s k i e r o w a n y m i przeciw winowajcy. R y t u a o w i r o z d z i a u m i s a L a u g h l i n i M c M a n u s p r z y p i s u j funkcj a n a l o g i c z n do r y t u a u p o t l a c z u u I n d i a n p n o c n o z a c h o d n i e g o w y b r z e a , a z a t e m w z m o c n i e n i e r e g u koordynacji, w s p p r a c y i wym i a n y d b r n a z a s a d a c h w y k l u c z a j c y c h uycie siy. P r o c e s o w i t e m u t o w a r z y s z y a b y a k t y w a c j a i rozwj i n t e r i o r y z o w a n e g o o b r a z u g r u p y . I c h z d a n i e m d a si przytoczy s z e r e g a r g u m e n t w n a p o p a r c i e t e z y , e s z y m p a n s y s zdolne do konceptualizacji caego procesu i postrzegaj s e k w e n c j p o l o w a n i e - z a b i c i e - p o d z i a m i s a j a k o k o n c e p t u a l n i e odm i e n n o d i n n y c h form i n t e r a k c j i . P o t w i e r d z a j t o n a s t p u j c e f a k t y : 1. w o b r b i e r y t u a u cakowicie w y k l u c z o n a j e s t a g r e s j a j a k o rodek pozyskania misa; 2. czas t r w a n i a r y t u a u jest znacznie duszy ni rzeczywisty c z a s p o t r z e b n y d o k o n s u m p c j i n a w e t niewielkiej iloci zdobytej zwierzyny; 3. w p r o c e s i e r o z d z i a u m i s a obowizuje cise p r z y p o r z d k o w a n i e o s o b n i k a roli s p e n i a n e j w g r u p i e ; 4. interakcje spoeczne w trakcie r y t u a u charakteryzuje silna redundancja; 5. k a d e ze z w i e r z t u c z e s t n i c z c y c h w r y t u a l e p r d z e j czy pniej u c z e s t n i c z y r w n i e w k o n s u m p c j i ; 6. z w i e r z t a czsto b i o r u d z i a w o w a c h i w r y t u a l e p o m i m o wczeniejszego cakowitego n a s y c e n i a p o k a r m e m . W t y m k o n t e k c i e L a u g h l i n i M c M a n u s w y s u w a j h i p o t e z , e t e g o rodzaju r y t u a l n e dowiadczenie podziau i spoywania m i s a mogo r o z w i n si w p r o c e s , w k t r y m s a m o m i s o zaczo n a b i e r a funkcji 19 symbolicznej reprezentacji spoecznoci . P r z y p u s z c z e n i a p r z e d s t a w i c i e l i s z k o y s t r u k t u r a l i z m u biogenet y c z n e g o co do n a t u r y d z i a a r y t u a l n y c h u p i e r w s z y c h h o m i n i d w maj z uwagi na niko d a n y c h c h a r a k t e r wysoce spekulatywny.

19

Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , op. cit., s. 107. 177

Wydaj si j e d n a k w z n a c z n e j m i e r z e k o n s e k w e n t n e w w i e t l e zap r e z e n t o w a n e j powyej e k s t r a p o l a c j i . Z a p i e r w s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i a u s t r a l o p i t e k w u w a a si Australopithecus ramidus ( w i e k s k a m i e n i a y c h s z c z t k w z n a l e z i o n y c h w 1994 r o k u n a t e r e n i e E t i o p i i o c e n i a si na 4,5 m i l i o n a l a t ) o r a z Australopithecus anamensis ( m a t e r i a k o s t n y o d k r y t o w 1995 r o k u w Kenii, w i e k o k r e l o n o na 4,2-3,9 m i l i o n a l a t ) . N a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n y m i p r z e d s t a w i c i e l a m i ga-

tunku

Australopithecus

afarensis

Australopithecus

africanus.

L i c z n e s k a m i e n i a o c i po p i e r w s z y m p o c h o d z z E t i o p i i , d r u g i z a p o z o s t a w i po sobie l a d y w p o u d n i o w e j Afryce. Ich w y s t p o w a n i e d a t u j e si n a 4 - 2 , 5 m i l i o n a l a t t e m u . O b y d w a g a t u n k i m i a y p o d o b n e w y m i a r y : 1-1,5 m w z r o s t u , 3 0 - 7 5 k g m a s y ciaa, 4 0 0 - 5 0 0 c m sze, pojemnoci mzgu20. Materia anatomiczny pozostawiony przez A. afarensis w s k a z u j e na rozwj d w u n o n o c i , bdcej p r a w d o p o d o b n i e p o c h o d n presji selekcyjnej p r z e c i e n i a t e r m i c z n e g o , n a k t r e a u s t r a l o p i t e k n a r a o n y by w t r a k c i e p o s z u k i w a ywnoci n a zalesionych t e r e n a c h wschodnioafrykaskiej s a w a n n y . W wietle teorii W h e e l e r a przejcie a u s t r a l o p i t e k a n a d w u n o n o o z n a c z a o szedziesicioprocentow redukcj napromieniowania sonecznego, na k t r e by o n n o r m a l n i e w y s t a w i o n y , o r a z z n a c z c r e d u k c j e n e r g e t y c z n y c h k o s z t w lokomocji 2 1 . P r o c e s t e n m i a z kolei o l b r z y m i e k o n s e k w e n c j e d l a d a l s z e g o rozwoju m z g u . P r e s j a k u t a k i e m u rozwojowi w y n i k a a z jednej strony z koniecznoci zwikszonej kontroli a p a r a t u miniowego, koniecznej do u t r z y m a n i a rwnowagi i mobilnoci, z d r u g i e j z a , w w i e t l e t e o r i i F i a k o w s k i e g o i D e a n F a l k , b y a p o c h o d n k o n i e c z n o c i w z m o c n i e n i a s y s t e m u chodzcego m z g . N a s t p n i e specjalizacja k o c z y n t y l n y c h w funkcji n o n i k a c i a a , z wy c z e n i e m i c h funkcji c h w y t n e j i o g r a n i c z e n i e m e k s p l o a r a c y j n e j , prow a d z i m u s i a a d o u w o l n i e n i a czci k o r y mzgowej, k t r a d o t y c h c z a s b y a z a t e funkcje o d p o w i e d z i a l n a , i o t w a r c i e jej n a i n n e moliwoci, takie j a k n p . manipulacyjno-badawcza dziaalno uwolnionych" od k o n t a k t u z podoem koczyn przednich. J a k zauwaa Wierciski,

20 S. M i t h e n , op. cit, s. 24. 21 P. W h e e l e r , The thermoregulatory advantages of heat storage and shade seeking behaviour to hominids foraging in equatorial savannah environments, Journal of Human Evolution" 26/1994, 339-350; podaj za: S. M i t h e n , op. cit, s. 204. 178

rozwj t e n p r z y c z y n i si j e d n a k d o lokomocyjnego s p o w o l n i e n i a p r o t e r a n t r o p w i z w i k s z o n e j p o d a t n o c i na a t a k w c e n t r a l n y c h i d o l n y c h czciach ciaa, to za dodatkowo wymuszao zachowania narzdziowe i s p o e c z n e 2 2 . Pozycja s p i o n i z o w a n a p o c i g a a za sob r e w o l u c y j n e z m i a n y w p r z e t w a r z a n i u informacji w z r o k o w e j , ze s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m informacji spoecznej w y n i k a j c e j z w i k s z e j liczby k o n t a k t w t w a r z w t w a r z 2 3 . D w u n o n o u m o l i w i a p e n i e j s z eksploa t a c j r d e ywnoci, szczeglnie z a d o s t p do p a d l i n y w o k r e s a c h , gdy wikszo misoercw z m u s z o n a bya do p o s z u k i w a n i a s c h r o n i e n i a w cieniu. Przyczyniao si to do w z r o s t u konsumpcji m i s a i moliwoci redukcji r o z m i a r w a p a r a t u t r a w i e n n e g o , p r z y lepszym e n e r g e t y c z n y m z a o p a t r z e n i u mzgu, k t r y to proces s t y m u l o w a jego dalszy r o z w j 2 4 . L a u g h l i n i M c M a n u s zwracaj szczegln u w a g na w y s t p o w a n i e u pierwszych h o m i n i d w powikszonego dolnego p a t a ciemieniowego (lobus parietalis inferior), znacznie przekraczajcego r o z m i a r a m i t cz m z g u u s z y m p a n s w . O b s z a r t e n u w a a si za funkcjonalnie zwizany z i n t e r m o d a l n y m t r a n s f e r e m informacji, konceptualizacj i logicznymi relacjami midzy pojciami. Rozwj k o r y asocjacyjnej u a u s t r a l o p i t e k a p o t w i e r d z a r w n i e pozycja b r u z d y ksiycowej {sulcus lunatus). P r z y r o s t dolnego p a t a c i e m i e n i o w e g o m g b y r w n i e w s k a z y w a n a wystpowanie pewnego rodzaju komunikacji protojzykowej25. W y m o w a t y c h o s t a t n i c h d a n y c h w r a z z p r z e d s t a w i o n y m powyej m a t e r i a e m z n o w s z y c h b a d a w k o r z y s t n y m w i e t l e s t a w i a j przyp u s z c z e n i e , e w w y p a d k u a u s t r a l o p i t e k a m o e by m o w a o zwikszonej zdolnoci d o b a r d z i e j zoonych form r y t u a l n e g o z a c h o w a n i a , z r e l a t y w n i e w i k s z obecnoci k o n c e p t u a l i z o w a n y c h e l e m e n t w symbolicznych, ktre odwzorowyway bogatsze strategie adaptacyjne.

22 23

24

25

A. W i e r c i s k i , Magia i religia, op. cit., s. 12. D. F a l k , Brain evolution in Homo. The radiator" theory, ..Behavioural and Brain Sciences" 13/1990, s. 333-381; podaj za: S. M i t h e n , op. cit., s. 206. Teori Fiakowskiego oraz inne hipotezy dotyczce ewolucji mzgu wyjtkowo przejrzycie omawia T. B i e l i c k i , Ewolucja ludzkiego mzgu fakty i spekulacje, Problemy" 12/1987, s. 7-14. Rzecz dziwna, Bielicki w ogle nie wspomina moliwoci, e rytualizacja zachowa moga mie wpyw na rozwj inteligencji i ewolucj mzgu. L. A i e l l o , P. W h e e l e r , The expensive-tissue hypothesis, Current Anthropology" 36/1993, s. 199-221; podaj za: S. M i t h e n , op. cit, s. 206. Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , op. cit., s. 109. 179

P o d s u m o w u j c swoje r o z w a a n i a dotyczce z i n t e r n a l i z o w a n e g o obrazu otoczenia u australopiteka, Laughlin i M c M a n u s domniemywaj si i s t n i e n i a modelu, k t r y p o z w a l a n a odwzorowywanie obiektw i relacji, z n a c z n i e p r z e k r a c z a j c y c h g r a n i c e b e z p o r e d n i e g o dowiadc z e n i a percepcyjnego. To z a o z n a c z a mogo w y s t p o w a n i e w g r a n i cach t e g o m o d e l u p a r a d o k s a l n y c h sfer g e n e r o w a n i a w z o r c w odwzor o w y w a n i a s t a n w k a u z a l n y c h i relacji p r z e s t r z e n n y c h n i e o b e c n y c h w wiecie o d b i e r a n y m w b e z p o r e d n i e j percepcji, a d a n y c h p r z e d e w s z y s t k i m w s y t u a c j a c h s i l n y c h w y a d o w a emocyjnych, k t r e m o g y w y s t p o w a w z w i z k u z n i e d o b o r e m ywnoci, c h o r o b a m i , z g o n e m c z o n k a s t a d a , o k r e s o w y m i r o z s t a n i a m i i p o w i t a n i a m i czy konfliktami z i n n y m i g r u p a m i . I n t e r p r e t a c j a wynikw docieka szkoy s t r u k t u r a lizmu biogenetycznego pozwala na stwierdzenie, e z wysokim praw d o p o d o b i e s t w e m cz z a c h o w a r y t u a l n y c h m o g a o d t d u l e g a coraz w i k s z e m u e k s p r e s y w n e m u n a c e c h o w a n i u p r y m a r n afektywno-kognitywn dynamik tych stanw. W zwizku z t y m pierwotna k o m u n i k a c y j n a s y n t a k s a d z i a a r y t u a l n y c h s a m a p o d l e g a a b y zmian o m wynikajcym ze sprzenia zwrotnego z w a s n y m odwzorowan i e m w z m i e n i a j c y m si ewolucyjnie neurofizjologicznym s u b s t r a c i e a p a r a t u n e r w o w e g o h o m i n i d w . P o s t p u j c e z r n i c o w a n i e k o r y asocjacyjnej, ze szczeglnym u w z g l d n i e n i e m rozwoju k o r y m o d e j , s a m o z kolei p r o w a d z i m u s i a o do w z r o s t u k o m p l e k s o w o c i s t e r o w a n e g o przez u k a d limbiczny afektu oraz odpowiadajcych t e m u wzrostowi z r y t u a l i z o w a n y c h form z a c h o w a n i a s p o e c z n e g o i jego i n t e r n a l i z a c j i . W oparciu o zasad sprzenia zwrotnego i z p u n k t u widzenia teorii z a c h o w a r y t u a l n y c h m o n a b y wic m w i o ich m a t r y c u j co-sterujcej funkcji w z g l d e m u k a d u w z a j e m n i e s p r z o n y c h t u r b u l e n c j i p o z n a w c z y c h , a f e k t u i z a c h o w a n i a . Z p e r s p e k t y w y etologicznej czy n e u r o p s y c h o l o g i c z n e j funkcj t b y l i b y m y s k o n n i p i e r w o t n i e przyp i s a s a m e m u t e m u u k a d o w i . W istocie idzie o k w e s t i r o z o e n i a a k c e n t w w s y s t e m i e e l e m e n t w b i o s e m i o t y c z n e g o o r g a n o n u wyaniajcego si c z o w i e c z e s t w a , k t r e to e l e m e n t y holograficznie odw z o r o w u j d z i a a n i e caego s y s t e m u ( p a t r z rys. 5). J a k atwo zauway, system ten jest nacechowany gbok triadycznoci, doskonale opisywaln na g r u n c i e semiotyki P e i r c e ' a 2 6 .

26

J. J. L i s z k a , op. cit, s. 18-52.

180

Z r e g u y j e g o s t r u k t u r y logicznie wnosi m o n a t e o t y m , e r y t u a m u s i a by p i e r w o t n siedzib e m e r g e n t n e g o sys t e m u komunikacji werbalnej a z a t e m o n a r o d z i n a c h jzyka z ducha rytuau nie t a k z n o w u odlegych n a r o dzinom tragedii z d u c h a muzyki . P o j a w i e n i e si j z y k a n a k t r y m z k o l e j n y c h stopn i s p r z e n i a z w r o t n e g o pomidzy dziaaniami rytualnymi a pozostaymi element a m i organonu przynie muRys. 5. Schemat biosemiotycznego procesora rytualnego siao powstanie rytualnych n a r r a c j i m i t y c z n y c h . W odlegej d l a p i e r w s z y c h h o m i n i dw p r z y s z o c i k o l e j n e m o dyfikacje s u b s t r a t u a n a t o m i -

c z n e g o (Homo habilis, Homo erectus, Homo sapiens, Homo heidelbergensis, Homo nearderthalensis) i coraz to n o w e s p r z e n i a p r z e d e w s z y s t k i m t u r b u l e n c j i poznawczych z a u t o n o m i z u j c y m si s e m i o t y cznym a p a r a t e m jzyka przynios szereg zdumiewajcych osigni

Homo

sapiens

sapiens.

L a u g h l i n i M c M a n u s p o d k r e l a j , e z r n i c o w a n i e emocji prow a d z i m u s i a o u a u s t r a l o p i t e k a d o z n a c z n i e lepszej k o n t r o l i z a c h o w a a g r e s y w n y c h , n i m i a o t o miejsce w w y p a d k u s z y m p a n s w . By m o e , p o w i a d c z o n y dla a u s t r a l o p i t e k a rozwj p a t w s k r o n i o w y c h p r o w a d z i do z w i k s z e n i a moliwoci p a m i c i d u g o t r w a e j i w zwizku z t y m zmniejszenia koniecznoci czstego w z m a c n i a n i a p o r z d k u s p o e c z n e g o , c o n o r m a l n i e d o k o n y w a o si p o p r z e z r y t u a l i z a c j a g r e sji. N a o b e c n y m e t a p i e b a d a w y d a j e si j e d n a k , e zbyt m i a e j e s t

27

Rzecznikiem pogldu o muzyczno-tonalnej genezie skadni jzyka z grupowych pokazw wokalnych jest B. R i c h m a n , Did human speech originate in coordinated vocal music? Semiotica" 32/1980, s. 241-242. 181

p r z y p u s z c z e n i e w s p o m n i a n y c h a u t o r w , k t r z y sugeruj, i w wyp a d k u a u s t r a l o p i t e k a m o g y m i e miejsce p i e r w s z e f o r m y g r u p o w o w y m u s z a n e j r y t u a l i z a c j i faz o n t o g e n e z y 2 8 .

2. N E U R O P S Y C H O L O G I C Z N E PODSTAWY E F E K T U NUMINOTYCZNEGO
Rozwj p a t w s k r o n i o w y c h u a u s t r a l o p i t e k a s t a j e si szczeglnie interesujcy w wietle b a d a P e r s i n g e r a n a d neuropsychologicznym p o d o e m d o w i a d c z e n u m i n o t y c z n y c h 2 9 . W y c h o d z c o d oglnych r o z w a a n a d ewolucj l u d z k i e g o m z g u , P e r s i n g e r z w r a c a szczegln uwag na dwa spord nastpstw, ktre wynikny z olbrzymiego p r z y r o s t u p a t w czoowych d o p o z i o m u poowy p o j e m n o c i m z g u . J e d n y m z n i c h by w z r o s t inhibicji z a c h o w a n i o w e j , k t r y w y m u s z a w z r o s t k o m p e t e n c j i spoecznej i k o g n i t y w n e j ( b a z u j c y c h n a s t u m i e n i u o r a z selekcji i eliminacji bodcw), d r u g i m z a n i e z w y k y r o z w j z d o l n o c i a n t y c y p a c j i z d a r z e , czyli de facto k o n s t r u k c j a moliwoci d o w i a d c z e n i a c z a s u . O b y d w a p r o c e s y m i a y o l b r z y m i e z n a c z e n i e p r z y s t o s o w a w c z e : u a t w i e n i e p r o c e s w socjalizacji i e k s p l o a r a c j i o t o c z e n i a z a p o m o c precyzyjniejszego a p a r a t u p o z n a w c z e g o o r a z moliwo k o n s t r u k c j i c z a s o w y c h s t r a t e g i i a d a p t a c y j n y c h . T y m efekt o m p o z y t y w n y m o d p o w i a d a y j e d n a k d w a n e g a t y w n e z j a w i s k a uboc z n e . P i e r w s z e g o z n i c h P e r s i n g e r n i e w s p o m i n a , lecz p i s a o n i m F r e u d , gdy w s k a z y w a , e w d o t y c h c z a s o w y m r o z w o j u l u d z k o c i p r z y r o s t s t o p n i a socjalizacji i k u l t u r y p r z e z h a m o w a n i e p r o w a d z i n i e o d z o w n i e do w z r o s t u c i e r p i e n i a w y n i k a j c e g o z f r u s t r a c j i p o p d a m i 3 0 . O d r u g i m z n i c h p r z e d P e r s i n g e r e m p i s a o w i e l u filozofw, w t y m p r z e d e w s z y s t k i m B e r g s o n , a nieco o d m i e n n i e H e i d e g g e r . Wszyscy oni z a u w a a l i , e moliwo p r z e w i d y w a n i a z d a r z e i ich i n t e l e k t u a l n e j analizy oznacza take n i e u c h r o n n i e pojawienie si w i a d o m o c i w a s n e j m i e r c i j a k o n i e u n i k n i o n e j b e z p o r e d n i e j da-

28 29

30

Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , op. cit, s. 111. M. A. P e r s i n g e r , Neuropsychological bases of God beliefs, NewYorkl987, s. 9-21. Z. F r e u d , Kultura jako rdo cierpie [w:] t e g o , Czowiek, religia, kultura, Warszawa 1967, s. 235-314.

182

nej . N i e ograniczona niczym, tego rodzaju wiadomo prowadzi m o g a do a n t y a d a p t a c y j n y c h d z i a a a s o c j a l n y c h i d e s t a b i l i z a c j i poznawczej. P e r s i n g e r z w r a c a j e d n a k u w a g n a fakt, e w r a z z r o z w o j e m modej kory u hominidw postpowa rwnolegy proces wyodrbnian i a si p a t a s k r o n i o w e g o i p r z e m i e s z c z a n i a d w u i n n y c h w a n y c h s t r u k t u r m z g o w y c h : h i p o k a m p a (hippocampus) i c i a a m i g d a o w a t e g o (corpus amygdaloideum), ku w n t r z u m z g u o r a z ich l o k a l i z a c j a w o b r b i e w a n i e t e g o p a t a , co f u n k c j o n a l n i e u m o l i w i o rozwj j z y k a , p a m i c i i o c e n y d a n y c h 3 2 . W p o w s t a y m w t e n sposb k o m pleksie a n a t o m i c z n y m nastpio silne zagszczenie u n e r w i e n i a , ktre czy cay u k a d z pozostaymi obszarami. E k s p e r y m e n t a l n e stymulacje o d p o w i e d z i a l n e g o z a p a m i d u g o t r w a h i p o k a m p a u j a w n i y j e g o funkcj j a k o d o s t a r c z y c i e l a r n y c h konfiguracji z m a g a z y n o w a n y c h d a n y c h w y o b r a e n i o w y c h (a p o z a l e w t e g o r o d z a j u d a n y m i , k t r y w y m y k a si z pod k o n t r o l i p o d m i o t u ) o r a z o r o d k a szczeglnie o d p o w i e d z i a l n e g o z a f o r m o w a n i e m a r z e s e n n y c h . A n a l o g i c z n e bad a n i a n a d p o b u d l i w o c i c i a a m i g d a o w a t e g o ( z w i z a n e g o w czci k o r o w o - p r z y r o d k o w e j z w c h o m z g o w i e m ) o d s o n i y jego s t e r u j c pozycj w z a k r e s i e w y t w a r z a n i a n a s t r o j w i emocji, a z a t e m k s z t a t o w a n i u p r o c e s w m o t y w a c y j n y c h . W w i e t l e a n a l i z E l e f t h e r i o u to w a n i e ciao m i g d a o w a t e j e s t o d p o w i e d z i a l n e z a d z i a a n i e p r o g r a m w w a l k i l u b ucieczki w r a z z e s k o j a r z o n y m i z n i m i e m o c j a m i agresji i l k u 3 3 . W n a j o g l n i e j s z y m z n a c z e n i u to ono w a n i e w s p r z e n i u z h i p o k a m p e m j e s t m o d u e m r o z s t r z y g a j c y m o d o d a t n i o c i l u b ujemnoci tropizmw, a take procesorem wytwarzajcym k o n t i n u u m d o z n a i n t r a p s y c h i c z n y c h od euforycznych s t a n w e k s t a z y po e k s t r e m a n e g a t y w n y c h d o z n a depresyjnych. W y n i k a to jednoznacznie z faktu, e ciao m i g d a o w a t e z a w i e r a najliczniejsze w m z g o w i u s k u p i e n i e r e c e p t o r w o p i a t o w y c h , k t r e m o e a k t y w i z o w a si w s y t u a c j a c h s t r e s u . S t d neurofizjologowie, m w i c o jego a k t y w n o c i , p o s u g u j

31

32 33

H . B e r g s o n , Dwa rda religii i moralnoci, Krakw 1993, s. 132 i n.; M. H e i d e g g e r , Bycie i czas, Warszawa 1994, s. 365-375. M. A. P e r s i n g e r , op. cit., s. 11. B. E. E l e f t h e r i o u , The neurobiology of the amygdala, New York 1972, podaj za: M. A. P e r s i n g e r , op. cit, s. 12. 183

si m e t a f o r y c z n y m s f o r m u o w a n i e m : ciao m i g d a o w a t e wieci" . W a n y j e s t r w n i e fakt, e n a t l e oglnej e l e k t r y c z n e j a k t y w n o c i mzgu, ktrej odmienno w rnych o b s z a r a c h j e s t w y r a z e m ich zrnicowania s t r u k t u r a l n e g o i funkcjonalnego, p a t skroniowy c h a r a k t e ryzuje si podwyszon czstotliwoci w y s t p o w a n i a r y t m u (47 c/s), ktry charakterystyczny jest dla stanw snu, medytacji i mylenia twrczego. Z d a n i e m P e r s i n g e r a t o w a n i e cise p o c z e n i e w s p o m n i a n y c h wyej c e n t r w z w y s z y m i f u n k c j a m i o r o d k w p a t a czoowego (lobus frontalis) wyzwolio d o w i a d c z e n i e w i a d o m e g o p o d m i o t u j a k o scent r a l i z o w a n e g o i p o t n i e s p o l a r y z o w a n e g o p o l a o b s a d z o n y c h emocjonalnie struktur habitualnych35. Analizujc doniesienia dotyczce symptomw, k t r e wystpuj u osb c i e r p i c y c h na p a d a c z k w y n i k a j c z z a b u r z e w funkcjonow a n i u p a t a s k r o n i o w e g o ( w o d r n i e n i u o d i n n y c h form epilepsji n i e k o n i e c z n i e s k o j a r z o n ze s t u p o r e m i k o n w u l s j a m i ) , r e j e s t r o w a n y c h metod E E G jako gwatowne zmiany jego aktywnoci elektrycznej, P e r s i n g e r z w r a c a u w a g n a s z e r e g objaww t a k i c h , j a k : halucynacje w rnych modalnociach zmysowych, zwizane z w y o b r a e n i a m i k r a j o b r a z w , n i e z n a n y c h ywych form, a n t r o p o m o r f i c z n y c h p o s t a c i , fosfenw i r d e w i a t a ; oglne z m i a n y z n a c z e n i a , n p . deja vu wobec n o w y c h w y d a r z e l u b w y o b c o w a n i e w z g l d e m tego, co z n a n e ; poczucie a b s o l u t n e j oczywistoci d o z n a ; d e p e r s o n a l i z a c j a , d o w i a d c z e n i a out of body; zautonomizowane perserweracje mylowe; m a k r o - i m i k r o s k o p i a obiektw; g w a t o w n a oscylacja m i d z y s k r a j n y m i s t a n a m i depresyjno-lkow y m i i euforycznymi, czemu mog towarzyszy r u c h y konwulsyjne;

34

36

B. K. G o b , Anatomia czynnociowa..., op. cit., s. 41. W kwestii antropologicznych i religioznawczych konsekwencji tego faktu zob. J. L. H e n r y , Possible involvement of endorphins in altered states of consciousness, Ethos" 10:4/1982, s. 394-405; R. P r i n c e , Shamans and endorphins, ibidem, s. 409-423. Interpretujc fenomenologicznie tez Persingera, pojciem habituacji posuguj si w znaczeniu, jakie nada mu E. H u s s e r l ; zob. t e g o , Medytacje kartezjaskie, Warszawa 1982, s. 95-97.

184

obsesyjne s k u p i e n i e na p r o b l e m a c h religijnych i poczucie w y b r a n i a , p r z y b i e r a j c e n a sile w s t a n a c h p o m i d z y a t a k a m i choroby. P o d k r e l a o n ich p o d o b i e s t w o (lecz n i e t o s a m o ! ) d o k l a s y c z n y c h opisw i n t e n s y w n y c h d o w i a d c z e religijnych. P i s z S l a t e r i B r a d e : Jeden z pacjentw twierdzi, e dziaa przez niego Bg czy te jaka elektryczna moc; uwaa si za syna Boga. Inny utrzymywa, e Bg czyni w nim cuda. Jeszcze inny odczuwa, e Szatan i Bg prowadzili w nim walk, ktra zakoczya si zwycistwem Boga. Zdaniem innego: Wszystko sprowadza si do istnienia olbrzymiego elektronicznego mzgu, ktry daje Bogu moc obdarzania yciem i indywidualnoci" 36 . F a k t wspwystpowania tego rodzaju dozna z zakceniami E E G p a t a skroniowego skoni Persingera do wysunicia hipotezy, e p a t ten jako orodek integrujcy elektryczn dziaalno hipok a m p a i ciaa migdaowatego jest odpowiedzialny za wystpowanie e f e k t u n u m i n o t y c z n e g o , k t r y z u w a g i n a funkcj t y c h o r o d k w j a w i b y si j a k o specyficzna m n i e j l u b b a r d z i e j h a r m o n i c z n a skojar z e n i o w a s y n c h r o n i z a c j a wyjtkowo silnych emocji i n a s t r o j w z t r e ciami pamiciowo-wyobraeniowymi. Pisze on: Nie utrzymuj, e dowiadczenia Boga s synonimiczne z padaczk pata skroniowego. Dowiadczenia charakterystyczne dla epileptykw z zaburzeniami pata skroniowego s wyrazem nadmiernych i chaotycznych form aktywnoci mzgu. Propagacji wyduonych depolaryzujcych fal, rozprzestrzeniajcych si poprzez miliony komrek, odpowiada proces mieszania si rnego rodzaju wspomnie i wyobrae. Wystarczajco intensywna propagacja moe spowodowa wystpienie konwulsji lub stuporu. Twierdz natomiast, e dowiadczenie Boga jest wyrazem prawidowego i lepiej zorganizowanego wzorca aktywnoci pata skroniowego. Zwizane z nim krtkie perturbacje dziaania bywaj poprzedzone przez subtelne czynniki psychologiczne, takie jak osobisty stres, utrata kogo umiowanego czy rozterki zwizane z nieuchronnoci mierci. Nie towarzysz im konwulsje, za dziwne zmiany zachowania s nieliczne 3 7 . P e r s i n g e r z w r a c a u w a g n a fakt, e w y s t p i e n i e j e d n e g o s i l n e g o c z y n n i k a s t r e s u j c e g o w r o d z a j u w s p o m n i a n y c h powyej l u b t e k u -

36

37

E. S l a t e r , A. W. B e a r d , The schizophrenic-like psychosis of epilepsy, British Journal of Psychiatry", 109/1963, s. 95-150; podaj za: M. A. P e r s i n g e r , op. cit., s. 20. M. A. P e r s i n g e r , op. cit, s. 19, wyt. T. S. 185

m u l a t y w n e d z i a a n i e s z e r e g u s t r e s o r w powoduje h i p e r a k t y w a c j p r z y s a d k i (hypophysis) i p o d w y s z e n i e p o z i o m u k o r t y k o s t e r o i d w , h o r m o n u adrenokortykotropowego (ACTH) oraz innych hormonw p o d w z g r z a (hypothalamus) o d d z i a u j c y c h n a h i p o k a m p , ciao migd a o w a t e i i n n e czci z w i z a n e z funkcjonowaniem p a t a skroniowego. Dziaanie tych substancji determinuje z a t e m proces z a p a m i t y w a n i a i m o e w efekcie s k r a j n y m p r o w a d z i do d a l e k o p o s u n i t e j r e s t r u kturyzacji u k a d u pamiciowego cznie z sekwencj o d p a m i t y w a n i a (!) oraz p r z y p i s a n i e m z a p a m i t y w a n y m treciom odpowiedniego s t o p n i a realnoci. W w y n i k u t e g o o s t a t n i e g o p r o c e s u h a l u c y n o w a n e dane wyobraeniowe mog by magazynowane jako wspomnienia rzeczywistych percepcji i na odwrt, co rzecz jasna m o e za s o b p o c i g a radykalne z m i a n y w zakresie introspekcyjnie postrzeganej tosamoci osobniczej, ktra co warto przypomnie jest gwnym przedmiotem zabiegw inicjacyjnych. Przyrost poziomu wspomnianych substancji hormon a l n y c h p r o w a d z i z kolei do o b n i e n i a iloci n e u r o m e d i a t o r w : serot o n i n y i n o r a d r e n a l i n y w p n i u m z g u (truncus cerebri), czego e f e k t e m w s k r a j n y c h w y p a d k a c h m o e by w y s t p i e n i e s i l n y c h s t a n w d e p r e syjnych z z e s p o e m s a m o b j c z y m i h a l u c y n a c j i 3 8 . W t y m ujciu z a t e m efekt n u m i n o t y c z n y o r a z o d p o w i a d a j c a m u k o r y g u j c a a k t y w a c j a p a t a s k r o n i o w e g o i jego s u b o r o d k w byyby owocem p e w n e g o rodzaju kryzysu indywiduacyjnego, autoregulacyjnym efektem rwnow a c y m stresogenne zakcenia wystpujce w kontekcie wspom n i a n y c h powyej n e g a t y w n y c h n a s t p s t w rozwoju p a t a czoowego. Z ewolucyjnego p u n k t u w i d z e n i a p a t s k r o n i o w y s t a n o w i b y wic m o d u o najwyszej w a d z e a d a p t a c y j n e j , k t r y p o z w a l a o s o b n i k o w i n a r a d z e n i e sobie z e s t r e s o r o d n y m i p r o b l e m a m i p r z y s t o s o w a n i a spo e c z n e g o i w i a t o p o g l d o w e g o . P a t s k r o n i o w y z u w a g i n a swoj w penym tego sowa znaczeniu zbawienn aktywno, k t r a przec i w d z i a a u w a r u n k o w a n e j t r a u m a t y c z n i e c a k o w i t e j d e s t r u k c j i funkcjonowania centralnego u k a d u nerwowego, odgrywa zdaniem Pers i n g e r a r o l neurofizjologicznego m e g a k o m p e n s a t o r a n e g a t y w n y c h d o z n a p s y c h i c z n y c h . Z w a y w s z y n a j e g o cisy z w i z e k z j e d n e j strony z jzykiem (orodek Wernickego), z drugiej za z emocjami

38

Ibidem, s. 32-33.

186

(ciao m i g d a o w a t e ) o r a z w y o b r a e n i a m i i t r e c i a m i p a m i c i o w y m i ( h i p o k a m p ) , w y d a j e si o n f u n k c j o n a l n i e o d p o w i a d a siedzibie p o s t u l o w a n e j p r z e z B e r g s o n a symbolicznej funkcji f a b u l a c y j n e j 3 9 . B a d a n i a P e r s i n g e r a i de S a n o dowiody r w n i e , e u osb, k t r y c h p a t s k r o niowy poddawano k r t k o t r w a e m u dziaaniu pola elektromagnet y c z n e g o ( k o b i e t y 1Hz, m c z y n i 4 H z ) , n a s t p o w a w j e g o w y n i k u w z r o s t p o d a t n o c i n a i n d u k c j h i p n o t y c z n i i n t e n s y f i k a c j a funkcji wyobraania40. K o m p l e m e n t a r n e w z g l d e m koncepcji P e r s i n g e r a s w y n i k i bad a W i n k e l m a n a . Wychodzc od zaproponowanego przez Bourguignon zrnicowania odmiennych stanw wiadomoci na te, ktre m a j c h a r a k t e r o w a d n i c i a p r z e z j a k i s t o t czy si d u c h o w ( s t a n y p o s e s y w n e ) , o r a z t a k i e , k t r e cechy tej n i e w y k a z u j ( s t a n y e k s t a t y c z n e , lot d u s z y " i in.), w y k a z a on, e w znaczcej liczbie o p i s y w a n y c h w l i t e r a t u r z e e t n o g r a f i c z n e j w y p a d k w ze s t a n a m i p o s e s y w n y m i czy si w y s t p o w a n i e zjawisk w r o d z a j u : okresowej a m n e z j i , d r e n i a i r u c h w konwulsyjnych, rnych s t a n w chorobowych i kompulsywn y c h z a c h o w a m o t o r y c z n y c h . Tego r o d z a j u s y m p t o m a t y k , j a k zau w a a W i n k e l m a n , p a t o g r a f i a czy z z a b u r z e n i a m i e p i l e p t y c z n y m i p a t a s k r o n i o w e g o , p r z y czym d w a objawy osiowe t y c h z a b u r z e : k o m p u l s y w n e zachowania motoryczne poczone z dreniem i konw u l s j a m i , p o t w i e r d z i y si d l a 5 8 % a n a l i z o w a n y c h d o n i e s i e . S u g e r o w a o b y t o , e p r z y n a j m n i e j jeli chodzi o s t a n y o w a d n i c i a , i c h p r a w d o p o d o b n y m neurofizjologicznym s u b s t r a t e m m o e by zesp p a t a skroniowego41. Na gruncie koncepcji P e r s i n g e r a m o n a by przyj, e s t a n y posesywne s przejawem najsilniejszych z a b u r z e f u n k c j o n o w a n i a lobus temporalis, p o d c z a s g d y i n n e formy o d m i e n n y c h s t a n w w i a d o m o c i w y n i k a y b y z jego b a r d z i e j h a r m o n i j n e j aktywacji.

39 40

41

H. B e r g s o n , op. cit, s. 112 i n. Ch. F. de S a n o , M. A. P e r s i n g e r , Geophysical variables and behaviour: alterations in imaginings and suggestibility during brief magnetic field exposures, Perceptual and Motor Skills" 64/1987, s. 968-970. Badania nad zwizkami pomidzy epilepsj a dowiadczeniami religijnymi, w tym take teori Persingera, przystpnie omawia D. M. Wulff, Psychology of religion. Classic and contemporary views, New York 1991, s. 90-96. M. J. W i n k e l m a n n , Shamans, priests and witches, Arizona 1992, s. 101-104. 187

Przedstawione

wczeniej

hipotezy

dotyczce

anatomicznych

t r a n s f o r m a c j i c e n t r a l n e g o u k a d u n e r w o w e g o u a u s t r a l o p i t e k a w po c z e n i u z o m w i o n p o k r t c e t e o r i P e r s i n g e r a dotyczc n e u r o psychologicznego s u b s t r a t u efektu numinotycznego ka w y s u n p r z y p u s z c z e n i e , e by m o e p r o t o t y p o w e d o w i a d c z e n i a t e g o r o d z a j u m o g y w t r u d n e j do w y o b r a e n i a zalkowej f o r m i e w y s t p o w a j u u p i e r w s z y c h h o m i n i d w . Rzecz j a s n a , w w i e t l e p r z y p u szcze s t r u k t u r a l i s t w b i o g e n e t y c z n y c h i d z i e o moliwo, k t r a r c h i t e k t o n i k a w e w n t r z s y s t e m o w y c h proporcji s t w a r z a wyjciowa

m z g u h o m i n i d w , n i e z a j e g o wielko. Z u w a g i n a t e n d r u g i czynn i k a u s t r a l o p i t e k a ( 4 0 0 - 5 0 0 c m sze.) odziela o d n e a n d e r t a l c z y k a czy Homo sapiens sapiens ( 1 2 0 0 - 1 7 0 0 c m sze.) o t c h a m i l i o n w l a t ewolucji. N a j o s t r o n i e j s z e wydaje si z a t e m przyjcie z a o e n i a , e p o s t u l o w a n y p r z e z P e r s i n g e r a efekt n u m i n o t y c z n y , k t r y w y n i k n z regulacyjnego d z i a a n i a p a t a skroniowego, mg rozwin si w p e n i dopiero po przekroczeniu zaproponowanego przez K e i t h a Rubikonu m z g o w e g o " ( 7 0 0 - 8 0 0 cm sze.) a wic od p o j a w i e n i a si homo habilis p r a w d o p o d o b n i e okoo 2 m i l i o n w l a t t e m u 4 2 . W o p a r c i u o a n a liz rozwoju k o m p l e k s u a n a t o m i c z n e g o z a k r t u czoowego d o l n e g o (gyrus frontalis temporalis inferior), oraz z a k r t u s k r o n i o w e g o r o d k o w e g o (gyrus dolnego pacika ciemieniowego (lobulus medius)

parietalis inferior), w k o n t e k c i e ich k o g n i t y w n y c h funkcji, L a u g h l i n i d'Aquili s k a n i a j si ku o s t w i e r d z e n i u , e o religijnej a k t y w n o c i r y t u a l n e j i m i t o t w r c z e j w p e n y m t e g o s o w a z n a c z e n i u m o e by m o w a d o p i e r o od p o j a w i e n i a si Homo erectus (1,7-0,8 m i n l a t p . n . e . ) . Oczywicie pojcie e f e k t u n u m i n o t y c z n e g o w z n a c z e n i u , j a k i e s w o i m i b a d a n i a m i n a d a m u P e r s i n g e r , n a l e y r o z u m i e cakowicie ateologicznie. J e g o peniejsza eksplikacja byaby moliwa w k a t e g o r i a c h z a p r o p o n o w a n y c h p r z e z W i e r c i s k i e g o . E f e k t t e n pojmuje o n j a k o p r z e j a w d z i a a n i a specyficznego a f e k t y w n e g o h o m e o s t a t u , ktry dziaa na zasadzie silnych n a p r z e m i e n n y c h skojarze napdw i a n t y n a p d w . Aktywizuje si on a u t o r e g u l a c y j n i e w s y t u a c j i p r z e 43

42

43

Zob. A. W i e r c i s k i , Magia i religia, op. cit, s. 148; R. L e a k e y , Pochodzenie czowieka. Warszawa 1995, s. 52-53. E. G. d ' A q u i l i , Ch. D. L a u g h l i n , The neurobiology of myth and ritual [w:] E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus [eds.], op. cit., s. 167.

188

d o s t a w a n i a si w pole w i a d o m o c i n a d m i e r n e j iloci informacji p r z e t w a r z a n e j n o r m a l n i e p o z a jego o b r b e m . F e n o m e n a l n i e i n f o r m a c j a t a p r z e j a w i a si m o e w p o s t a c i z n a k w a r c h e t y p o w y c h , o b s a d z o n y c h e n e r g o i n f o r m a t y c z n i e na d r o d z e rozwoju filo- i o n t o g e n e t y c z n e g o 4 4 . J e d n y m z jego w y z w a l a c z y m o g a b y by p r o p o n o w a n a p r z e z P e r s i n g e r a specyficzna g r a s t r e s o r w i n t r a p s y c h i c z n y c h i r o d o w i s k o w y c h , co do k t r y c h z w i e l k doz p r a w d o p o d o b i e s t w a s t w i e r d z i m o n a , i od dawien d a w n a towarzyszy musiay hominidalnym narodzinom czowieczestwa.

3. P O C H O D Z E N I E T E C H N I K EKSTAZY
W k o n t e k c i e z a p r e z e n t o w a n y c h powyej r o z w a a d o t y c z c y c h g e n e z y i ewolucji z a c h o w a r y t u a l n y c h o r a z szczeglnej roli r y t u a w , k t r e s t e r o w a y d z i a a l n o c i owieck i r e a k c j a m i n a z a g r o e n i e , p r z y j e d n o c z e s n y m u w z g l d n i e n i u i n s p i r u j c y c h obserwacji P e r s i n g e r a i n t e r e s u j c o w y p a d a j tezy G l a d i g o w a dotyczce p r a w d o p o d o b nego pochodzenia technik ekstazy: Jest rzecz uderzajc, e rozwaenie typowych wzorcw zachowania owieckiego, przykadowo tych wystpujcych przed upolowaniem zwierzyny, pozwala na odsonicie sensu znaczcej czci instrukcji dotyczcych tego, co okrelamy mianem technik ekstazy: koncentracja na obiekcie, milczenie, wstrzymywanie oddechu, motoryczne wyciszenie poczone z wysokim napiciem psychicznym, gotowo do byskawicznej reakcji ruchowej, dugotrwae deprywacje pokarmowe i stany psychofizycznego przecienia. Na tej podstawie mona wnosi z du pewnoci, e odkrycie technicznych elementw ekstazy szamaskiej miao miejsce w wyniku dowiadcze pozyskanych w sytuacjach owieckich. Ten zasadniczy cisy zwizek szamanizmu z jednej strony z myliwstwem, z drugiej za z ekstaz czyni zrozumia jego funkcj w tym zakresie. W oparciu o analiz sytuacji owcy [...] moliwa jest budowa biogramatyki prekulturowych form ekstazy. Innymi sytuacjami wyjciowymi mogyby by bowiem stany permanentnego zagroenia, krtko- lub dugotrwaych dozna blowych, przecienia fizycznego, godu lub dugotrwaej deprywacji

44

A. W i e r c i s k i , Antropogeneza ewolucja cywilizacji, Warszawa 1981. 189

sensorycznej. Najskuteczniejsze techniki ekstazy staraj si o dostarczenie wyra45 finowanego rytmu i kombinacji rnych elementw . Gladigow nie ogranicza zastosowania zaproponowanej dyrektywy b a d a w c z e j w y c z n i e d o k o m p l e k s u s z a m a s k i e g o , s u g e r u j c moliwo objcia a n a l i z r w n i e p o z a s z a m a s k i c h form e k s t a z y . O ile bowiem przykadowo pierwotne formy zrytualizowanych z a c h o w a o w i e c k i c h o r a z z w i z a n y c h z n i m i s t a n w psychofizycznych m u s i a y by b e z p o r e d n i o z w i z a n e z s y t u a c j a m i i n d y w i d u a l n y c h czy t e kol e k t y w n y c h p o l o w a i s u y y w p r o s t w z r o s t o w i ich efektywnoci, p o r e d n i o z a specjalizacji w s p r a w n o c i m y l i w e g o - w o j o w n i k a i koh e r e n c j i g r u p y owieckiej, o t y l e s t o p n i o w a a u t o n o m i z a c j a i wzbogacenie p r a k t y k i rytualnej mogy z biegiem czasu zaowocowa inn, o d m i e n n od pierwotnej dystrybucj funkcji. P r o c e s t e n m u s i a w p e w n y m m o m e n c i e p r o w a d z i do o d k r y c i a specyficznych e m o t y w no-poznawczych walorw wyzwalanych r y t u a l n i e s t a n w w oderwan i u o d ich p i e r w o t n e g o f u n k c j o n a l n e g o k o n t e k s t u . N a j a k i m e t a p i e rozwoju h o m i n i d w m u s i a a zacz si i c h p o w o l n a a u t o t e l i z a c j a 4 6 . Dla przykadu stany parakatatonicznego zastygnicia w oczekiwaniu na zwierzyn w r a z ze zwizan z n i m i deprywacj motoryczno-sensoryczn m u s i a y owocowa d o z n a n i a m i psychicznymi, k t r e s a m e w sobie s t a y si m o t y w u j c e do ich p o w t a r z a n i a , co z kolei sprzyjao u s a m o d z i e l n i e n i u r y t u a u . W procesie tego u s a m o d z i e l n i a n i a funkcja r y t u a u j a k o s p e c j a l i s t y c z n e g o t r e n i n g u owieckiego w c z a s i e w o l n y m od oww, k t r y w y s t p o w a p r a w d o p o d o b n i e b a r d z o w c z e n i e w k o n t e k c i e m i m e t y c z n o - s y m p a t y c z n e j m a g i i m y l i w s k i e j , b y a powoli zas t p o w a n a p r z e z i n n e funkcje, j a k n a p r z y k a d w y w o y w a n i e o d m i e n n y c h s t a n w w i a d o m o c i . Rzecz oczywista, n i e o d z o w n y m w a r u n k i e m takiego s t a n u rzeczy bya w s p o m n i a n a , daleko p o s u n i t a w s t o s u n k u d o s z y m p a n s w czy a u s t r a l o p i t e k w , modyfikacja s u b s t r a t u n e u r o fizjologicznego. Co waniejsze, nie n a l e y rwnie wyklucza, e s a m o to przesunicie funkcjonalne mogo mie olbrzymi w p y w na kierunek dalszego rozwoju centralnego ukadu nerwowego.

45

46

B. G l a d i g o w , Ekstase und Enthusiasmos [w:] H. Cancik [Hrsg.], RauschEkstase-Mystik, Dusseldorf 1978, s. 25, wyt. T. S. Idea ta stanowi rdze koncepcji rytualizacji w ujciu Lorenza; zob. t e g o , Tak zwane zo, Warszawa 1975, s. 109.

190

Wyjtkowo istotna, lecz niestety mao dopracowana teza Gladigowa stwarza moliwo hipotetycznej rekonstrukcji kontinuum rnych form zachowania, ktre ewentualnie mogyby czy niektre zrytualizowane dziaania pierwszych hominidw na przykad z zaawansowanymi praktykami medytacji jogicznych 4 7 . Rwnie istotne jest przypuszczenie niemieckiego religioznawcy, i wspomniane powyej przesunicie funkcji zachowa rytualnych byo w efekcie kocowym inwersj tej funkcji. O ile bowiem pierwotny r y t u a myliwski (lub kady inny) suy adaptacyjnie specjalizacji w wsko pojtych zachowaniach owieckich (lub innych), o tyle ewolucyjnie wynikajce z niego zrytualizowane formy dowiadcze ekstatycznych w swoich najradykalniejszych przejawach wydaj si pragmatycznie wysoce dysfunkcjonalne i przekraczajce wsko pojmowany mechanizm specjalizacji. W tym miejscu Gladigow powouje si na koncepcje Gehlena, zgodnie z ktrymi to wanie finalny fakt ekstatycznego wymknicia si skaniajcej do specjalizacji presji selekcyjnej ujawnia najczystsz form potencjau ludzkiej wiadomoci 4 8 . W wypadku rytualizacji prowadzcej do dozna ekstatycznych mona by wic sugerowa jedynie jej specjalizacj w intensyfikacji elementu specyficznie ludzkiego, ktry sam fakt specjalizacji a zatem i rytualizacji podkrela, a zarazem stawia pod znakiem zapytania. Nie zmienia to faktu, e teza Gladigowa o pochodzeniu technik ekstazy z zachowa towarzyszcych wyjtkowo mocno zrytualizowanym praktykom owieckim, szczeglnie za z nieodzownych praktyk inicjacyjnych owcw, wydaje si w ostronym sformuowaniu wysoce uzasadniona 4 9 . Koncepcje strukturaistw biogenetycznych, ktre do-

47

48

49

Pewnym punktem wyjcia tego rodzaju docieka mogyby by porwnawcze analizy posturalnych aspektw ekstazy, ktre przedstawia F. D. Goodman, Where the spirits ride the wind. Trance journeys an other ecstatic experiences, Bloomington 1990, s. 71-178. A. Gehlen, Urmensch und Spdtkultur, Frankfurt 1964, s. 241; podaj za: B. Gladigow, op. cit., s. 26. Do podobnego wniosku prowadz rozwaania Burkerta nad funkcj rytualizacji owieckiej w genezie kultury greckiej. Zob. W. Burkert, Homo necans. The anthropology of ancient Greek sacrificial ritual and myth, Berkeley 1983, s. 27. 191

tycz p a r a d o k s a l n y c h s t a n w modelu kognitywnego a u s t r a l o p i t e k a , w r a z z obserwacjami poczynionymi przez P e r s i n g e r a skaniaj do p r z y p u s z c z e n i a , e n u m i n o t y z a c j a r y t u a u owieckiego, agresji, zag r o e n i a i in. m o g a n a s t p i n a b a r d z o w c z e s n y m e t a p i e rozwoju czowieka. Z w i z a n e z t y m f a k t e m w y o b r a e n i a m o g y m i e j e d n a k , p r z y z a c h o w a n i u istotowej cigoci, c h a r a k t e r r a d y k a l n i e o d m i e n n y od k o m p l e k s w ideologicznych religii h i s t o r y c z n y c h . J a k w l a d za M a r r e t e m , T y l o r e m i L a n g i e m p i s a v a n d e r L e e u w : Bg j e s t p n y m g o c i e m w h i s t o r i i religii [...]"5. U z u p e n i a j c y m k o n t e k s t e m powyszego p r z y p u s z c z e n i a m o e by m a t e r i a p r z e d s t a w i o n y p r z e z L a n g a , w w i e t l e k t r e g o n a przykad u niektrych plemion I n d i a n Poudniowej Ameryki szkolenie szamasko-owieckie obejmowao, co zrozumiae, midzy i n n y m i dug o t r w a e o b s e r w a c j e z w i e r z y n y . Co w a n i e j s z e , w i c h t r a k c i e inicjow a n y z n a j d o w a si p o d w p y w e m s i l n y c h s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h , k t r e zwikszajc p o z i o m p o d a t n o c i n a s u g e s t i i w r a l i w o c i percepcyjnej, miay umoliwia peniejsze przyswajanie podprogowej i n f o r m a c j i obecnej w z a c h o w a n i a c h z w i e r z t . I n f o r m a c j t wykorzystywano n a s t p n i e w p r a k t y k a c h owieckich51. Tego rodzaju techniki, p r z y wysoce p r a w d o p o d o b n y m z a o e n i u o i c h szerszej d y s t r y b u c j i czasowo-przestrzennej, w sposb n i e u c h r o n n y m u s i a y prowadzi do wyjtkowo gbokiej i n t e r i o r y z a c j i o d w z o r o w y w a n y c h specyficznych cech z w i e r z c y c h i n a s y c e n i a i c h s e m a n t y k s k r a j n y c h l u d z k i c h stan w e m o c j o n a l n y c h . W istocie, j a k p o k a z u j b a d a n i a L e u n e r a n a d psychozami e k s p e r y m e n t a l n y m i , ktre wywoywano, uywajc LSD, symbolizm zwierzcy j e s t zasadniczym rodkiem autosymbolizacji libido ze s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m jego e l e m e n t w zdysocjowanych52. K o n c e p c j a G l a d i g o w a o r a z w y n i k i obserwacji L a n g a i L e u n e r a zyskuj p o t w i e r d z e n i e w a n a l i z a c h W i e r c i s k i e g o . Z d a n i e m p o l s k i e g o a n t r o p o l o g a o p o w s t a n i u w ewolucji c z o w i e k a inicjacji t y p u s z a m a skiego z a d e c y d o w a y d w a z a s a d n i c z e c z y n n i k i :

60 51 52

G. van der L e e u w , Fenomenologia religii, Warszawa 1978, s. 30. B. L a n g , Der Weise Indio vom Amazonas, Bern 1982. H. L e u n e r , Die experimented Psychose, Berlin 1962, s. 121-124.

192

1. i n t e n s y f i k a c j a o w i e c t w a i k o n i e c z n o w z m o o n e g o t r e n i n g u owieckiego, 2. r w n o l e g a i n t e n s y f i k a c j a z b i e r a c t w a i z w i z a n e z t y m odkrycie r o l i n h a l u c y n o g e n n y c h . Wierciski podkrela rwnie, e teriomorficzny symbolizm s z a m a skiego k o m p l e k s u owcw znajduje cise a n a l o g i e w m a t e r i a l e religii a s t r o b i o l o g i c z n y c h i i c h p o c h o d n y c h , na p r z y k a d w s y s t e m i e inicjacyjnym jogi t a n t r y c z n e j z jego koncepcj e n e r g e t y c z n y c h n o n i k w a n i m a l n y c h vahana53. W oparciu o b a d a n i a E r n s t a n a d wilczym k o m p l e k s e m r y t u a l n y m u p l e m i o n p n o c n o z a c h o d n i e g o w y b r z e a ze s z c z e g l n y m u w z g l d nieniem p r a k t y k tajnego stowarzyszenia m a s e k Klukwalle, ktrego celem jest r y t u a l n a e k s t a z a i transformacja wojownika w wilka, Laugh l i n , M c M a n u s i d'Aquili sugeruj, e i s t o t tego r o d z a j u t e c h n i k s t a n o w i p r o c e s , k t r y okrelaj o n i j a k o w y m u s z o n s y m b o l i c z n penetracj osobnika za porednictwem znakowego kompleksu archetypowego. P r o w a d z i ona do aktywacji wytworzonych filogenetycznie paleoneurognostycznych modeli, r e p r e z e n t o w a n y c h w c e n t r a l n y m u k a d z i e nerwowym w limbicznych obszarach kresomzgowia i sprz o n y c h rozwojowo z s o c j o k u l t u r o w y m i f u n k c j a m i k o r y m o d e j . C e l e m p r o c e s u j e s t w y w o a n i e d o w i a d c z e n i a wilczej w c i e k o c i " i r a d y k a l n a z m i a n a t o s a m o c i c z o n k a s t o w a r z y s z e n i a . W z a k r e s i e funkcji ukrytej aktywacja kresomzgowia miaaby prowadzi do wyzwolenia a r c h a i c z n e j " r e a k c j i n e u r o e n d o k r y n o l o g i c z n e j , z m i a n y akcji s e r c a i t e m p a oddychania, wzrostu wydzielania kortykosteroidw, adrenaliny, e n d o r f i n i e n k e f a l i n , o r a z z m i a n y n a p i c i a m i n i o w e g o i e k s presji t w a r z y . M a n i p u l a c j a s y m b o l e m w i l k a p o z w a l a a b y wic s t o w a r z y s z e n i u n a b a r d z o g b o k i e k o l e k t y w n e s t e r o w a n i e e m o c j a m i i zachowaniami jego czonkw54. Z p u n k t u w i d z e n i a p o r w n a w c z e j h i s t o r i i religii d y s p o n u j e m y m a t e r i a e m p o z w a l a j c y m n a s t w i e r d z e n i e , e inicjacyjna r y t u a l n a

53

54

A. W i e r c i s k i , Magia i religia, op. cit, s. 233-270; t e g o , On the origin of shamanism [w:] M. Hoppal, O. J. von Sadovszky [eds.], Shamanism: past and present, Budapest-Los Angeles 1989, s. 21. Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , E. G. d ' A q u i l i , Brain, symbol and experience, New York 1990, s. 196-198. 193

transformacja w psowate i kotowate stanowia zasadniczy motyw 55 w archaicznych i tradycyjnych s y s t e m a c h wierzeniowych . W kont e k c i e p o w y s z y c h h i p o t e z f a k t t e n zyskuje ewolucyjne t o , k t r e s i g a m o e w odleg p r z e s z o r y t u a w o w i e c k i c h p i e r w s z y c h hominidw.

55

L. P. S u p e c k i , Wilkoactwo, Warszawa 1987; M. E l i a de, Inicjacja, obrzdy, stowarzyszenia tajemne, Krakw 1997, s. 108, 122-123; w obu pozycjach podstawowa literatura tematu. Oglne ujcie problematyki inicjacji zawiera J. La F o n t a i n e , Initiation, Middlesex 1985.

194

VII RYTUA III


1. SPOECZNE F U N K C J E RYTUAU
W l i t e r a t u r z e d o t y c z c e j l u d z k i c h form religijnej r y t u a l i z a c j i szczeglne miejsce p r z y p a d a a n a l i z o m D u r k h e i m a . T y m b a r d z i e j dziw i z a t e m , j a k z a u w a a P i c k e r i n g , e jego k o n c e p c j a r y t u a u s p o t k a a si w n a u k a c h s p o e c z n y c h z wyjtkowo o g r a n i c z o n recepcj 1 . Z g o d n i e z w a s n t e o r i a u t o r Elementarnych form ycia religijnego p r o p o n u j e p o j m o w a n i e d z i a a r y t u a l n y c h j a k o t a k i c h , k t r e s u p o d t r z y m a n i u d y c h o t o m i i sacrum i profanum. D z i e l i je najoglniej n a d z i a a n i a z w i z a n e z k u l t e m n e g a t y w n y m , w y r a a j c y m si w s y s t e m i e z a k a z w , o r a z w y s t p u j c e w obrbie k u l t u p o z y t y w n e g o i majce c h a r a k t e r nakazowy. W obrbie tych pierwszych D u r k h e i m o d r n i a z a k a z y dotyczce czynnoci m a g i c z n y c h o d z a k a z a n y c h form czynnoci klasyfikowanych jako s a k r a l n e . Zakaz magiczny ma w jego ujciu ( w l a d z a F r a z e r e m ) c h a r a k t e r w y c z n i e u t y l i t a r n y , p o d c z a s g d y z a k a z y religijne n i o s w sobie cech i m p e r a t y w u k a t e g o r y c z n e g o , k t r y w y n i k a z s z a c u n k u wobec tego, co w i t e . W g r u p i e z a k a z w religijnych n a s t p u j e d a l s z y p o d z i a n a z a k a z y dotyczce relacji pom i d z y r n y m i r o d z a j a m i sacrum ( p o z y t y w n y m i n e g a t y w n y m ) o r a z t e , k t r e w p r o w a d z a j z a s a d n i c z e r o z d z i e l e n i e sacrum od profanum. Kult n e g a t y w n y stanowi wstp do k u l t u pozytywnego, ktry w y r a a si p o p r z e z c z t e r y f u n d a m e n t a l n e rodzaje r y t u a w : r y t u a y ofiarne, rytuay mimetyczne, rytuay komemoratywno-przedstawieniowe,

W. S. F. P i c k e r i n g , Durkheim's sociology of religion, London 1984, s. 321. 195

rytuay piakularne. P o w y s z a k a t e g o r y z a c j a m a w ujciu D u r k h e i m a raczej c h a r a k t e r najoglniejszych f u n k c j o n a l n y c h d o m i n a n t , k t r e w r n y m s t o p n i u s r w n o c z e n i e r e a l i z o w a n e w r z e c z y w i s t y c h p r a k t y k a c h o b r z d o wych. Opisujc zakazy r y t u a l n e zwizane z rnymi modalnociami z m y s o w y m i , D u r k h e i m p o k a z u j e przejrzycie, j a k tego r o d z a j u rytualizacja w y m u s z a modeluje percepcj pewnych obiektw i s t a n w r z e c z y l u b t e p r z e c i w n i e czyni j n i e m o l i w . R y t u a bezporednio matrycuje obraz wiata d a n y za porednictwem a p a r a t u percepcyjnego. D z i a a n i a r y t u a l n e s wyjciow si, k t r a u m o l i w i a spoeczn k o n s t r u k c j rzeczywistoci", p r z y p a d a i m s p e c j a l n a r o l a g e n e r a t o r a k o l e k t y w n e j wizji 2 . W t y m ujciu og p r a k t y k r y t u a l n y c h d a n e j g r u p y t o c z y n n i k d e f i n i t y w n i e k s z t a t u j c y jej r o d o w i s k o ycia i o k r e l a j c y t r e w a c i w e g o d l a d a n e j spoecznoci pojcia w i e d z y 3 . T e n s t a n r z e c z y s y m b o l i c z n i e dochodzi do g o s u w fakcie i s t n i e n i a r y t u a w w y t w a r z a j c y c h w a s n y , cakowicie z a u t o n o m i z o w a n y sys t e m j z y k a , k t r y z d a n i e m D u r k h e i m a j e s t z a c z t k i e m j z y k a sak r a l n e g o " 4 . N a t y m t l e nieco m n i e j dziwi fakt, e m e t a f o r y k a wspc z e s n e g o d y s k u r s u i n t e l e k t u a l n e g o i n a u k o w e g o j e s t p r z e s y c o n a obr a z a m i z a c z e r p n i t y m i z rzeczywistoci wojenno-owieckiej (dialek t y k a t o wojna", r o z u m i e n i e t o c h w y t a n i e " i t p . ) , z d r u g i e j z a s t r o n y 5 z b l i a si n i e k i e d y d o religijnej k o n t e m p l a c j i w i a t a . Z a r w n o religia, j a k i n a u k a b i o r swj p o c z t e k w m i l i o n a c h l a t p r a k t y k t w o r z c y c h r z e c z y w i s t o owcw. Sakralizacj r y t u a u i wytworzonej przeze rzeczywistoci j a k o r z e c z y w i s t o c i c e n t r a l n e j d a si w l a d z a D u r k h e i m e m poj j a k o w y r a z f a k t u , e w s t r a t e g i i ewolucyjnej h o m i n i d w p r o b l e m u s p o e c z n i e n i a s t a si k w e s t i z a s a d n i c z , o d k t r e j r o z w i z a n i a z a l e a o

W istocie koncepcje Bergera i Luckmanna stanowi fenomenologiczne rozwinicie inicjalnych idei sformuowanych przez Durkheima; zob. P. B e r g e r , T. L u c k m a n n , Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, Warszawa 1983. W odniesieniu do dyskursu naukowego ten stan rzeczy analizowali Fleck i Kuhn. E. D u r k h e i m , Elementarne formy ycia religijnego, Warszawa 1990, s. 295-296. G. Lakoff, M. J o h n s o n , op. cit, s. 43, 106-108.

196

i zaley p r z e t r w a n i e czowieka j a k o j e d n o s t k i i j a k o g a t u n k u . W z w i z k u z t y m i s t o t r y t u a l i z a c j i da si w y r a z i w k a t e g o r i a c h specyficznie l u d z k i e j socjalizacji. D l a D u r k h e i m a r y t u a j e s t w p e n y m t e g o s o w a znaczeniu systemem modelujcym procesy uspoecznienia, co umoliwia jego dziaanie h a m u j c e (kult negatywny) i napdzajce (kult p o z y t y w n y ) . Ewolucyjnie funkcj r y t u a u j e s t t r e n i n g w s t e r o w a n i u s p o e c z n y m , a w j e s z c z e wikszej m i e r z e t r e n i n g w p o d a t n o c i na sterowanie. N a p l a n i e s p o e c z n y m o d p o w i e d n i k i e m w s p o m n i a n e j p r z e z Glad i g o w a i n w e r s j i funkcji r y t u a l n e j j e s t o k r e s o w a p a r a d o k s a l n a specjalizacja w z a w i e s z e n i u codziennej a k t y w n o c i 6 . R e d u k c j o n i s t y c z n i e poj j m o n a j a k o b i o k u l t u r o w o o p t y m a l n e o k r e l e n i e r y t m u n a p r z e m i e n n e g o w y s t p o w a n i a o k r e s w a k t y w n o c i z e w n t r z n e j i wew n t r z n e j , e k s p l o a r a c j i r o d o w i s k a fizycznego i p s y c h i c z n e g o , k t r e nadaje s t r u k t u r kolektywnemu dowiadczeniu upywu czasu. Rytua j a w i si z a t e m j a k o b e h a w i o r a l n a f o r m a spoecznej c z a s o p r z e s t r z e n i , k t r a o k r e l a jej m e t a f i z y c z n k o n s y s t e n c j i w y z n a c z a c h a r a k t e r y s t y c z n e sfery niecigoci. D o k o n u j e si t o p o p r z e z z a c h o w a n i o w e z d e t e r m i n o w a n i e jej s y s t e m u p a r a m e t r y c z n e g o 7 . I s t o t p r o d u k o w a n e g o r y t u a l n i e sacrum j e s t wic w r o z u m i e n i u D u r k h e i m a w p r o w a dzenie podstawowego podziau, zasadniczego zrnicowania pomid z y t y m , co g a t u n k o w o specyficznie l u d z k i e , a z a t e m s a k r a l n e (zobiek t y w i z o w a n a s p o e c z n a d y n a m i k a o w z r a s t a j c y m s t o p n i u zoonoci), i t y m , co j a k o p r o f a n u m m o e mu si p r z e c i w s t a w i a : Sia sakralna to jedynie uczucie, jakie wzbudza w swych czonkach zbiorowo, ale uczucie zobiektywizowane, ktre wykroczyo poza dowiadczajce go wiadomoci. Obiektywizacja wymaga, aby to uczucie utrwalio si w czym, co w ten sposb stanie si wite, lecz t rol moe speni jakikolwiek przedmiot 8 . W y b i t n i e a m b i w a l e n t n y c h a r a k t e r siy s a k r a l n e j D u r k h e i m t u m a c z y faktem immanentnej polaryzacji emocjonalnej g r u p y , jej oscylacji pomidzy s t a n a m i skrajnymi:

6 7

E. D u r k h e i m , op. cit., s. 295. M. M a u s s , O niektrych pierwotnych systemach klasyfikacji [w:] t e g o , Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, s. 707-803. E. D u r k h e i m , op. cit., s. 221, wyt. T. S. 197

(...) dwa bieguny ycia religijnego odpowiadaj dwm przeciwstawnym stanom, przez ktre przechodzi kada egzystencja spoeczna. Sacrum dobre i sacrum szkodliwe rozdziela taki sam kontrast, jak stany zbiorowej euforii i dysforii. Ale poniewa obydwa te stany s na rwni zbiorowe, symbolizujce je konstrukcje mitologiczne czy bliskie pokrewiestwo natury. Te podzielane przez wszystkich uczucia oscyluj midzy kracowym przygnbieniem i kracow wesooci, midzy bolesnym wzburzeniem i ekstatycznym entuzjazmem. Ale zawsze jest to wsplnota wiadomoci, z ktrej pynie wzajemne wsparcie. Jednaki te jest zawsze podstawowy proces i tylko rne warunki rozmaicie go zabarwiaj. A zatem jedno i zrnicowanie ycia spoecznego nios ze sob jedno i zrnicowanie tego, co sakralne 9 . W t y m k o n t e k c i e p o w s t a j e oczywicie p y t a n i e , j a k d a l e c e s t a n y k o l e k t y w n y c h euforii i dysforii p o z w a l a j n a z a c h o w a n i e n o r m a l n e j w i a d o m o c i , a w j a k i m s t o p n i u , j a k w i d z i e l i b y to p s y c h o a n a l i t y c y , a k t y w i z u j p o d w i a d o m e p r o g r a m y z a c h o w a . T a d r u g a moliwo cho p o t e n c j a l n i e o b e c n a w dziele D u r k h e i m a , z t r u d e m da si w y r a z i na g r u n c i e o b r a n e g o przez niego kartezjaskiego p a r a d y g m a t u . W kad y m r a z i e t a k p o j m o w a n e sacrum j a k o specyficzna emocja s t a j e si p o d s t a w s y s t e m u r y t u a l n y c h z a k a z w i n a k a z w , a wic w z m o c n i e n i e m i n o n i k i e m s w o i s t y c h logosw n o r m a t y w n y c h , k t r e o k r e l a j ycie s p o e c z n o c i . E f e k t n u m i n o t y c z n y , k t r y j e s t d l a D u r k h e i ma p o c h o d n specyficznej konfrontacji jednostki z grup spoeczn jako transcendujc go caoci, to emocja towar z y s z c a k o d o w a n i u s p o e c z n e g o p r o c e s u n o r m a t y w n e g o i zar a z e m legitymizujca t e n proces. Uczestniczc w d a n y m rytuale, j e d n o s t k a wchodzi w zmodyfikowan percepcyjnie spoeczn c z a s o p r z e s t r z e i s a m a przy tym ulec m u s i r a d y k a l n e j transform a c j i 1 0 . W r y t u a l e inicjacyjnym n a j e d n e j osobie s k u p i a si n i e j a k o w t a r g n i c i e t e j o d m i e n n e j r z e c z y w i s t o c i o i n n y m s t o p n i u zagszczenia: [...] peen system zakazw kieruje si ku jednej osobie. Wwczas kumuluj si ich skutki, dziki czemu s one bardziej widoczne 11 .

9 10 11

Ibidem, s. 395. Ibidem, s. 297. Ibidem, s. 298.

198

Na nim [inicjowanym T. S.l koncentruje si wyjtkowo potn wizk si sakralnych, umoliwiajcych przekazanie waciwoci, ktre mu pomog wkroczy w wiat rzeczy witych, do tej pory dla niedostpnych 1 2 . I n t e r p r e t u j c t e n s t a n r z e c z y nieco b a r d z i e j p s y c h o a n a l i t y c z n i e , lecz cigle w w i e t l e c y t o w a n y c h powyej u s t a l e , w z w i z k u z t y m , czym j e s t s i a s a k r a l n a , i n i c j o w a n y zostaje p o d d a n y o d d z i a y w a n i u szczeg l n i e i n t e n s y w n e j emocji, k t r a w y n i k a z d o w i a d c z e n i a n i e u w i a d a m i a n y c h procesw psychodynamicznych grupy jako wanie grupy. D o z n a n i a z t y m zwizane maj rwnie c h a r a k t e r a m b i w a l e n t n y w z a l e n o c i od t e g o , czy inicjacyjna wizja spoecznoci o b n a a k s z t a t c h a r a k t e r y s t y c z n e g o d l a niej s t u m i e n i a j a k o w y c z n i e s t u m i e n i a , czy t e s t u m i e n i a j a k o socjalizacyjnej s u b l i m a c j i . Z w a y w s z y n a wstrzsajc n a t u r tego dowiadczenia, m u s i je poprzedzi okres a s c e t y c z n y c h p r z y g o t o w a , co z g o d n e j e s t z z a s a d , e k u l t n e g a t y w n y stanowi przygotowanie do k u l t u pozytywnego, a proces h a m o w a n i a przez zakazy poprzedza aktywacj napdw: [...] wstrzemiliwo i wyrzeczenia zawsze id w parze z cierpieniami. Kady misie naszego ciaa tkwi w wiecie profanum, z nim wi nas zmysy i ode zaley nasze ycie. To nie tylko naturalny test naszych dziaa. On zewszd w nas wnika, jest czci nas samych. A wic nie moemy si ode oderwa bez zadania gwatu naszej naturze, bez bolesnego zmiadenia wasnych popdw. Innymi sowy, praktyki kultu negatywnego zawsze wi si z cierpieniem. Bl jest tu warunkiem koniecznym 1 3 . D u r k h e i m zwraca u w a g n a opini P r e u s s a , ktry zaobserwowa, e bl j e s t czsto u w a a n y z a sposb n a z w i k s z e n i e siy m a g i c z n e j jednostki, s a m j e d n a k interpretuje cierpienia zwizane z rytuaem inicjacyjnym j a k o w y r a z z w i z a n e j z t y m r a d y k a l n e j z m i a n y s t a t u s u spoecznego inicjowanego: [...] niekiedy obrzdy inicjacyjne maj zupenie charakter drczenia. A to dlatego, e drczenie to w istocie prawdziwa instytucja spoeczna, pojawiajca si samorzutnie zawsze wtedy, gdy dochodzi do bezporedniego spotkania dwch grup o rnym statusie moralnym i spoecznym. Wwczas ta, ktra uchodzi za znakomitsz, nie wyraa zgody na przyczenie nowych czonkw i tak si w stosunku

12 13

Ibidem, s. 292. Ibidem, s. 300. 199

do nich zachowuje, by musieli odczu wyszo, ktrej jest pewna. Ta samorzutnie powstajca reakcja przybiera naturalnie form mniejszego albo wikszego drczenia i ma suy zarwno jako wtaczanie jednostek w now egzystencj, jak dopasowywanie ich do nowego rodowiska 1 4 . Cierpienie jest zatem w r o z u m i e n i u D u r k h e i m a czynnikiem, ktr y u m o l i w i a i n t e r n a l i z a c j n o w e g o m o d e l u rzeczywistoci, a d e k w a t n e g o d l a z m i e n i o n e g o s t a t u s u spoecznego, a z a r a z e m g e n e r a t o r e m specyficznej m o c y j e d n o s t k i , k t r a d o w i o d a , e w i n t e r e s i e spoeczn y m j e s t w s t a n i e podj w a l k z r e p r e z e n t o w a n y m p r z e z ciao popdowym porzdkiem natury. Jego zdaniem istnieje k o n t i n u u m p o m i d z y wyrzeczeniami zwizanymi z codziennymi dziaaniami spoecznymi i ekstremalnymi stanami deprywacyjnymi, ktre wystpuj w rytuaach inicjacyjnych. Wskazuje to w y r a n i e na ich funkcj socjoadaptacyjn. O b e c n o rytuaw ascetycznych suy podstawowemu ustaleniu parametrw regulacji afektywnej, ktre konieczne s dla istnienia rzeczywistoci spoecznej sterowanej przez szamasko-ascet y c z n e elity: Uderza tu przesadne lekcewaenie wszystkiego, co zazwyczaj pasjonuje ludzi. Ale ta przesada jest konieczna do podtrzymania w wiernych wystarczajcej odrazy do atwego ycia i pospolitych przyjemnoci. Cel, ktry wyznacza elita, musi by za wysoko, aby tum nie zepchn go zbyt nisko. Kto musi przesadza, aby rednia moga si utrzyma na przyzwoitym poziomie. Ascetyzm jednak nie suy tylko celom religijnym. I tym razem korzyci religijne to tylko symboliczna forma korzyci spoecznych i moralnych. Nie tylko istoty idealne, do ktrych kieruj si kulty, wymagaj od swoich sug pewnej pogardy dla cierpienia: to take nieodzowna cena istnienia spoeczestwa. Tak ogromnie wzmacniajc siy czowieka, dla jednostek bywa czsto surowe, gdy nieustannie wymaga od nich bezustannych powice. I wanie to, e nas wynosi ponad nas samych, jest cigym gwaceniem naszych naturalnych skonnoci. Tak wic ascetyzm jako waciwo wszelkiej spoecznej egzystencji, musi przetrwa wszystkie mitologie i dogmaty: to integralna cz kadej kultury ludzkiej. I w gruncie rzeczy to wanie on jest usprawiedliwiajc racj bytu tego, o czym zawsze nauczay religie wszechczasw 1 5 .

14 15

Ibidem, s. 301. Ibidem, s. 304, wyt. T. S.

200

Przy zaoeniu zatem, e elita danej spoecznoci to grupa ludzi skupiajcych informacj sterujc t spoecznoci, w ujciu Durkheima elity religijne charakteryzuje fakt rozporzdzania specyficznym zasobem informacji, ktry dotyczy skutecznych technik socjalizacji. Specjalici religijni okrelaj poziom kosztw afiliacji spoecznej. Pod tym wzgldem koncepcje Durkheima antycypuj niektre zaoenia teorii religii Starka i Bainbridge'a 1 6 . W wietle koncepcji twrcy francuskiej szkoy socjologicznej rytua religijny mona wic pojmowa jako a p a r a t semiotyczny promujcy i okrelajcy dan form zachowa afiliacyjnych. Celem jego dziaania jest okresowo ponawiana odnowa dowiadczenia grupy spoecznej i aktywizowanie zbiorowych wyobrae religijnych. Realizacja tego zadania przypada w rwnej mierze kultowi negatywnemu, jak i pozytywnemu. W zwizku z tym drugim Durkheim zauwaa, e okresowe spoywanie zwierzcia totemicznego jest zabiegiem, ktry podtrzymuje tosamo uczestniczcych w obrzdzie jako czonkw odrbnego klanu. Wzmocnienie wizi z totemem jest wzmocnieniem wizi z wasn bezporedni grup odniesienia. Ba, zdaniem Durkheima naley mwi o genezie idei podmiotu ze spoecznego dowiadczenia rytualnego w takiej samej mierze, w jakiej z dowiadczenia tego naley wywodzi pochodzenie poznawczego systemu, ktry odwzorowuje istnienie obiektywnych si wiata natury: Zreszt idea siy w sposb zupenie wyrany nosi znami swego pochodzenia. Faktycznie bowiem implikuje ide mocy, a ta z kolei prowadzi do idei przewagi, panowania, dominacji i, odpowiednio, do zalenoci i podporzdkowania. Ot wszystkie te idee s wyrazem relacji w najwyszym stopniu spoecznych. Przecie klasyfikacj na byty wysze i nisze, na rzdzcych wadcw i posusznych poddanych wprowadzio wanie spoeczestwo. I wanie ono przyznao rzdzcym t szczegln waciwo, ktra rozkaz czyni skutecznym, i ustanawia wadz. Wszystko wic wskazuje, e w umyle ludzkim najpierw powstao pojcie tych si, ktre wystpoway w organizujcych si spoeczestwach, i dopiero one stay si wzorem pojmowania si wiata materialnego. Ponadto czowiek mg samego siebie uzna za si wadajc posiadanym ciaem tylko pod warunkiem Wprowadzenia do ksztatowanej wanie idei siebie samego poj zaczerpnitych z ycia spoecznego. A wic musia odrnia siebie od swego fizycznego sobowtra i przyzna sobie relatywnie wysz pozycj. Jednym sowem musia si uzna za dusz. I faktycznie, zawsze jego wyob16

R. S t a r k , W. S. B a i n b r i d g e , op. cit, s. 98-99. 201

raenie tej siy, za ktr si uwaa, przybiera wanie posta duszy. Wiemy jednak, e dusza to co zupenie innego ni tylko nazwa abstrakcyjnej zdolnoci poruszania si, mylenia czy odczuwania. To przede wszystkim pierwiastek sakralny, szczeglna posta siy zbiorowej 1 7 . W y p o w i a d a j c powysze, D u r k h e i m w p r o s t s u g e r u j e , e r y t u a s p o e c z n y by z a s a d n i c z y m c z y n n i k i e m , k t r y s p o l a r y z o w a w i a d o m o n a p r z e d m i o t i p o d m i o t , czy t e , j a k n a z w a b y t o M e a d , n a ,ja p r z e d m i o t o w e " i ,ja p o d m i o t o w e " , co f a k t y c z n i e o z n a c z a w ogle stwor z e n i e l u d z k i e j w i a d o m o c i , a wic k r e a c j c z o w i e c z e s t w a 1 8 . I d e a p o d m i o t u r o d z i si wic j a k o j e d n o s t k o w a i n t e r i o r y z a c j a idei g r u p y , k t r y t o p r o c e s , rzecz j a s n a , p r z e b i e g a m u s i a i m u s i n i e w i a d o m i e i ma t a k e nie u w i a d a m i a n e konsekwencje. Spoeczna rytualizacja j a w i si z a t e m j a k o w a r u n e k k o n i e c z n y p o s t p u j c e j dysocjacji podmiotu na dwa sprzone subsystemy tosamoci subiektywnej i intersubiektywnej. Wyznaczaj one d y n a m i k fenomenalnego pola apercepcji. W p r a k t y c e o z n a c z a o b y to, e w s a m y m r d z e n i u y c i a p s y c h i c z n e g o jednostki funkcjonuje ukad, k t r e g o z a s a d a dziaania jest h o m o l o g i c z n a w z g l d e m z a s a d y dziaania rytuau. Po raz kolejny wiele wskazuje na to, e tym dynamicznym ukadem jest procesor jzykowy. Zwaywszy na jego funkcj w regulacji ycia e m o c j o n a l n e g o j e d n o s t k i i grupy, on s a m jawi si jako specyficzna posta rytuau19.

17 18 19

E. D u r k h e i m , op. cit., s. 351, wyt. T. S. G. H. M e a d , op. cit., s. 240-247. Do podobnej idei doszed rwnie Foucault w swojej koncepcji podmiotowoci jako reprezentacji zinternalizowanych dyskursw odwzorowujcych relacje wadzy. Z waciw mu gbi pisze: [...] wyznanie jest rytuaem dyskursywnym, w ktrym podmiot (sujet) mwicy zbieny jest z przedmiotem (sujei) wypowiedzi; ale to rwnie rytua, ktry rozwija si w relacj wadzy, nie ma bowiem wyznania bez przynajmniej potencjalnej obecnoci partnera, ktry nie jest po prostu rozmwc, lecz instancj, ktra si wyznania domaga, narzuca je, ocenia i wkracza z osdem, kar, przebaczeniem, pocieszeniem, pojednaniem; to rytua, w ktrym prawda uwierzytelniana jest przeszkodami i oporem, jakie musiaa przezwyciy, aby zosta sformuowan; to wreszcie rytua, w ktrym sama wypowied, niezalenie od jej nastpstw zewntrznych, prowadzi do wewntrznych przemian osobnika j wygaszajcego i uniewinnia go, odkupuje, oczyszcza, zdejmuje odium winy, uwalnia, obiecuje zbawienie". W: t e g o , Historia seksualnoci, Warszawa 1995, s. 60. W podobnym tonie Ricoeur pisze o genezie samowiedzy z dyskursu zmazy i wyznania. Zob. P. R i c o e u r , Sym-

202

Analogiczne pochodzenie D u r k h e i m przypisuje innej gboko apriorycznej kategorialnej s t r u k t u r z e ludzkiego u m y s u , j a k j e s t kons t r u k c j a z w i z k u przyczynowego. A u t o r Form elementarnych ycia religijnego w s k a z u j e n a kopoty e m p i r y z m u p r z e d e w s z y s t k i m H u m e ' a z czysto i n t e l e k t u a l n y m wyjanieniem genezy k a t e g o r i i zwizku przyczynowego i pokazuje, e r o z w i z a n i e m tego p r o b l e m u j e s t u m i e s z c z e n i e go w k o n t e k c i e teorii d z i a a r y t u a l n y c h . Z a s a d n i c z y m p r z e k o n a n i e m g r u p y totemicznej j e s t zaoenie o pozytywnej korelacji pomidzy rozm n a a n i e m si z w i e r z c i a t o t e m i c z n e g o i p o d n o c i c z o n k w k l a n u . W z w i z k u z t y m s e z o n o w y n i e d o b r z w i e r z y n y powoduje l k g r u p y o w a s n e p r z e t r w a n i e , co z kolei s k a n i a jej czonkw do podjcia cyklicznych m i m e t y c z n y c h obrzdw podnociowych. Z w a y w s z y n a r e g u l a r n y cykliczny p r z y r o s t populacji zwierzcej, r y t u a p r z e w a n i e j a w i si j a k o s k u t e c z n y rodek u z y s k i w a n i a p o d a n e g o efektu. W zdec y d o w a n i e r z a d s z y c h w y p a d k a c h z a k c e cyklu n i e p o d w a a si skutecznoci s a m e g o r y t u a u , lecz przypisuje efekt n e g a t y w n y uchybien i o m w jego w y k o n a n i u lub m a g i c z n y m wpywom z z e w n t r z . A z a t e m : [...] nastpuje skojarzenie idei owego skutku z ide poprzedzajcych go gestw. To skojarzenie nie zaley od poszczeglnych podmiotw. Jest jednakie u wszystkich uczestnikw obrzdu, poniewa jest tworem dowiadczenia zbiorowego. A jednak gdyby wwczas nie nastpia interwencja adnego innego czynnika, powstaby jedynie stan zbiorowej gotowoci. Po wykonaniu gestw mimetycznych wszyscy bardziej lub mniej ufnie oczekiwaliby na rycho majce nastpi upragnione wydarzenie. I wanie dlatego nie ukonstytuowaaby si imperatywna regua mylenia. Poniewa jednak w gr wchodzi spoeczny interes pierwszorzdnej wagi, spoeczestwo nie moe pozostawi spraw ich wasnemu biegowi. A wic interweniuje czynnie, dostosowujc ich przebieg do swoich potrzeb. Wymaga, by ta niezbdna ceremonia bya powtarzana za kadym razem, gdy jest to konieczne, a zatem, by regularnie dopeniano dziaa bdcych warunkiem sukcesu: ma to by obowizek. Ot dziaania te wywouj okrelony stan umysu, ktry w konsekwencji ma rwnie charakter obowizku. Nakaz obowizkowego naladowania roliny lub zwierzcia w celu przywrcenia im ycia jest sformuowaniem aksjomatu nie do podwaenia, e podobne tworzy podobne. bolika za, Warszawa 1986, s. 42-46. Spoeczne pochodzenie wyszych funkcji psychicznych silnie podkrela Wygotski na przykad w zwizku z genez idei ruchu dowolnego. Zob. A. R. u r i a , Podstawy neuropsyekologii, Warszawa 1976, s. 276-277. Klasyczne studium socjosemiotycznej konstrukcji emocji na przykadzie pojcia mioci podaje N. L u h m a n n , Liebe ais Passion. Zur Codierung von Intimitdt, Frankfurt am Main 1994, s. 217-223. 203

Opinia nie moe pozwoli, by kto podway t zasad od strony teoretycznej, gdy byoby to rwnoczesnym dopuszczeniem moliwoci praktycznego jej pogwacenia. A wic j narzuca, podobnie jak wynikajce z niej praktyki. I tak obydwie reguy obrzdu obrzdu i logiki cz si, a regua logiki okazuje si jedynie intelektualnym aspektem reguy obrzdu. Ich autorytety pyn z jednego rda ze spoeczestwa. [...] Tu wykluczone s lepe poszukiwania rdo anarchii. Owe poruszenia zbiorowe same z siebie d do pewnego zorganizowania, ktre z chwil okrelenia zostanie narzucone jednostkom. A poniewa dziaanie nie moe obej si bez rozumu, to i on w kocu zostaje porwany w tym samym kierunku i bez dyskusji uznaje teoretyczne zaoenia, ktrych si domaga praktyka. Imperatywy mylenia to prawdopodobnie jedynie inne oblicze imperatyww woli 2 0 . Wyodrbniajc w przytoczonym obszernie wywodzie k o m p o n e n t y o b i e k t y w n o - r o d o w i s k o w e (O) i s u b i e k t y w n o - g r u p o w e (S), r o z u m o w a nie D u r k h e i m a mona podsumowa, wskazujc w zachowaniu grupy na nastpujce etapy: w z m a g a j c a poczucie k o n t r o l i i r e d u k u j c a l k p r o j e k t u j c a i d e n tyfikacja z t o t e m e m (S); n a t u r a l n y o k r e s o w o k r y t y c z n y s t a n zasobw z w i e r z c i a t o t e m i c z n e g o (O); i n t r o j e k c y j n a identyfikacja z o k r e s o w y m k r y z y s e m p o p u l a c y j n y m g a t u n k u t o t e m i c z n e g o (S); k o l e k t y w n a r e a k c j a a f e k t y w n a i z a c h o w a n i o w a , d o m i n a c j a kojarzenia przez podobiestwo, spontaniczne zachowania mimetyczne, s t a n e s c h a t o l o g i c z n e g o o c z e k i w a n i a (S); n a t u r a l n y okresowy przyrost populacji zwierzcia totemicznego (O); s k o j a r z e n i e idei s k u t k u z i d e p o p r z e d z a j c y c h z a c h o w a m i m e tycznych, wzmocnione odczuciem ulgi zwizanej z o p a n o w a n i e m kryzysu(S); a n t y c y p a c j a k r y z y s u , w z r o s t p o z i o m u l k u i w z m a g a j c a si p r e s j a g r u p o w e g o p r z y m u s u p o w t a r z a n i a (S);

20

E. D u r k h e i m , op. cii., s. 352-353, wyt. T. S. Interpretacj Durkheima co do zasady skutecznoci obrzdu przeja S. L a n g e r , Nowy sens filozofii. Rozwaania o symbolach myli, obrzdu i sztuki, Warszawa 1976, s. 247-248. Jest ona czciowo zgodna ze Skinnerowsk teori warunkujcego wpywu nieregularnej nagrody; zob. dyskusj nad ni w: E. G. d ' A q u i l i , Ch. D. L a u g h l i n , The neurobiology of myth and ritual lw:] E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus [eds.], op. cit., s. 172.

204

w i e l o k r o t n a o k r e s o w a p o w t a r z a l n o powyszej sekwencji (S, O); kolektywna interpretacja przymusu powtarzania, ustanowienie i m a g i n a t y w n e g o z w i z k u p r z y c z y n o w e g o i jego g r u p o w e sankcjon o w a n i e (S); w w y p a d k u s t a n w rzeczy m o g c y c h p o d w a a p a r a d y g m a t y c z n interpretacj zgodny z teori dysonansu poznawczego F e s t i n g e r a w y b r opcji zmniejszajcej poziom k o l e k t y w n e g o s t a n u lkowego, w z r o s t p o z i o m u o b r o n n o c i percepcyjnej ( S ) 2 1 . Analogiczn sekwencj zachowa m o n a skonstruowa w wypadk u r y t u a w p i a k u l a r n y c h . Z w a y w s z y n a fakt, e w k u l t u r a c h t r a dycyjnych a t r y b u c j i z w i z k u p r z y c z y n o w e g o t o w a r z y s z y p r z e w a n i e i n t e l e k t u a l n e opracowanie poprzez kreacj m i t u etiologicznego, pojawia si p y t a n i e , j a k D u r k h e i m r o z u m i e k w e s t i z a l e n o c i m i t u i r y t u a u . P r z e d s t a w i o n a powyej sekwencja interakcji midzy g r u p i jej rodowiskiem sugeruje raczej p r y m a t kolektywnych stanw imaginatywno-afektywno-motorycznych, kumulujcych w dziaaniach r y t u a l n y c h i dopiero wtrnie opracowywanych na poziomie mitycznej interpretacji w e r b a l n e j . D o p o d o b n e g o w n i o s k u p r o w a d z r o z w a a n i a D u r k h e i m a n a d trwaoci r y t u a l n e g o oddziaywania ambiwalencji sacrum: Ot ten antagonizm i zaraliwo sacrum oddziauj identycznie niezalenie od tego, czy charakter sakralny bdzie atrybutem lepych si czy istot rozumnych. Tak wic ycie religijne w cisym tego sowa znaczeniu nie tylko si nie zaczyna z chwil zaistnienia postaci mitycznych, ale w tym wypadku si okazuje, e niezalenie od tego, czy byty sakralne ulegy, czy nie ulegy personifikacji, obrzd jest identyczny. Wanie to stwierdzenie bdziemy powtarzali we wszystkich dalszych rozdziaach 2 2 . T a k i e p o s t a w i e n i e s p r a w y n i e t y l k o p o r a z kolejny u k a z u j e p i e r w s z e s t w o k o m p o n e n t u sakralno-afektywnego wobec o p r a c o w a n i a m i t y c z n e g o , lecz t a k e p o z w a l a n a w y k o r z y s t a n i e a n a l i z D u r k h e i m a w h i p o t e z a c h d o t y c z c y c h moliwego k s z t a t u paleoreligii. Co w a r t o p o d k r e l i , w y c h o d z i on z d e c y d o w a n i e p o z a pozycje M a r r e t t a i T y l o r a z i c h t a k czy inaczej wysoce i n t e r e s u j c y m i i n i e s u s z n i e l e k c e w a o n y m i i d e a m i p r e a n i m i z m u i a n i m i z m u , dajc p o d s t a w y d o b a r d z i e j

21

22

Niektre koncepcje dotyczce obronnoci percepcyjnej omawia H. J. G r z e g o o w s k a - K l a r k o w s k a , op. cit, s. 88-124. E. D u r k h e i m , op. cit, s. 308, wyt. T. S. 205

spjnej socjoafektywnej t e o r i i sacrum i osigajc w t y m z a k r e s i e m a k s i m u m , n a j a k i e p o z w a l a p a r a d y g m a t z a k r e l o n y w Zasadach metody socjologicznej23. A n a l i z y P i c k e r i n g a p o k a z u j , e w tej s p r a w i e pozycja D u r k h e i m a u l e g a a z m i a n i e . O ile w Prbie okrelenia zjawisk religijnych ( 1 8 9 9 ) i w Elementarnych formach ycia religijnego ( 1 9 1 2 ) , w k t r y c h to p r a c a c h z a j m o w a si on g w n i e r e l i g i a m i spoecznoci tradycyjnych i pozostawa pod z n a c z n y m w p y w e m R o b e r t s o n a S m i t h a , dominuje z a s a d a p r y m a t u dziaa rytualnych, o tyle w pniejszych r o z w a a n i a c h d o t y c z c y c h z a s a d n i c z o religii h i s t o r y c z n y c h k a d z i e w i k s z y n a c i s k n i e t y l e n a m i t , gdy t y m p r a w i e si n i e z a j m o w a , ile na w i e r z e n i a i w y o b r a e n i a k o l e k t y w n e representations24. Lecz t a k e n a g r u n c i e Elementarnych form ycia religijnego d a o b y si u z a s a d n i tez, e r y t u a suy oywieniu i dramatyzacji wierze, a p r z e d e w s z y s t k i m intensyfikacji ich pamiciowego k o d o w a n i a 2 5 . W r e z u l t a c i e d l a D u r k h e i m a o specyfice l u d z k i c h form r y t u a l i z a c j i rozstrzyga ich opracowanie przez reprezentacje m e n t a l n e . Synchroniczna dialektyka konceptualizacji i dziaania nie wyklucza j e d n a k diachronicznego p r y m a t u tego ostatniego czynnika, j a k dobitnie w s k a zuje n a t o z a k o c z e n i e powyszego, z k o n i e c z n o c i d u g i e g o c y t a t u .

2. R Y T U A I N E R W I C A Kwestia procesw rytualizacji oraz zwizanych z nimi ambiwalencji e m o c j o n a l n e j i p r z y m u s u p o w t a r z a n i a , t a k i s t o t n a w dziele D u r k h e i m a , s p o t k a a si r w n i e z w i e l k i m z a i n t e r e s o w a n i e m F r e u d a . J e g o p i e r w s z e o s o b n e o p r a c o w a n i e t e g o t e m a t u p o w s t a o pi l a t 26 p r z e d u k a z a n i e m si Elementarnych form ycia religijnego . P e n i e j sz prezentacj jego pogldw przyniosa j e d n a k dopiero k s i k a
23 24 25

26

E. D u r k h e i m , Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968. W. S. F. P i c k e r i n g , op. cit., s. 365. P. C. B e r g e r , wity baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, Krakw 1997, s. 75; M. H a l b w a c h s, Spoeczne ramy pamici, Warszawa 1969, s. 432. Szersze omwienie rytuau jako pierwotnej formy organizacji pamici zbiorowej daje J. A s s m a n n , Das kulturelle Geddchtnis, Munchen 1992, s. 56-59, 87-103. S. F r e u d , Zwangshandlungen undReligionsiibungen [w:] t e g o , Gesammelte Werke. Bd. VII (Werke aus den Jahren 1906-1909). Frankfurt am Main 1976, s. 129-139.

206

z 1913 r o k u . Cho w z a w a r t e j w niej r o z p r a w i e o t o t e m i z m i e F r e u d k i l k a k r o t n i e powouje si n a D u r k h e i m a , t o j e d n a k d r u g i , r w n i e zasadniczy t e k s t o t a b u i ambiwalencji emocjonalnej s p r a w i a wraen i e , j a k b y p o w s t a p r z e d l e k t u r d z i e a f r a n c u s k i e g o socjologa. P u n k t e m wyjcia F r e u d a j e s t d o s t r z e e n i e s z e r e g u p o d o b i e s t w p o m i d z y wysoce z e s c h e m a t y z o w a n y m i n a t r c t w a m i z a c h o w a n i o w y m i i m e n talnymi, ktre wystpuj w nerwicy kompulsywnej, a powtarzalnymi z r y t u a l i z o w a n y m i p r a k t y k a m i k u l t u religijnego. P o r d t y c h podobiestw Freud wymienia: p o b u d z e n i e s u m i e n i a i l k z w i z a n y z moliwoci i n t e n c j o n a l n e g o l u b m i m o w o l n e g o z a n i e c h a n i a d a n e j p o w t a r z a j c e j si czynnoci; cakowite wyodrbnienie danej czynnoci spord innych; s k r u p u l a t n o i p o s u n i t a do e k s t r e m u m drobiazgowo w jej wykonaniu. Mwic o rnicach pomidzy tymi dwoma klasami dziaa, wskazuje on na: z n a c z c e i n d y w i d u a l n e z r n i c o w a n i e czynnoci c e r e m o n i a l n y c h n e u r o t y k w w p r z e c i w i e s t w i e do s t e r e o t y p i i religijnych z a c h o w a rytualnych; p r y w a t n y c h a r a k t e r czynnoci n e u r o t y c z n y c h w opozycji do oficjalnego i grupowego c h a r a k t e r u dziaa kultowych; b e z s e n s o w n o i n i e d o r z e c z n o czynnoci n e u r o t y c z n y c h w odrn i e n i u od p e n i z n a c z e n i a i symbolicznoci c e r e m o n i i r e l i g i j n y c h 2 8 . W o p a r c i u o p r z y k a d y z a c z e r p n i t e z sesji p s y c h o a n a l i t y c z n y c h F r e u d k w e s t i o n u j e t r z e c i r n i c i p o k a z u j e , e b e z s e n s o w n o dziaa neurotycznych ma c h a r a k t e r jedynie pozorny, podczas gdy w rzeczywistoci d z i a a n i a te maj c h a r a k t e r s t r u k t u r gboko znaczcych, k t r e odsyaj d o o d s a n i a n e g o p r z e z p s y c h o a n a l i z t r a u m a t y c z n e g o e l e m e n t u z n a c z o n e g o . Relacj o z n a c z a n i a c h a r a k t e r y z u j e z a s a d a p r z e m i e s z c z e n i a (Verschiebung) z t r y b e m s k o j a r z e c h a r a k t e r y s t y c z n y m d l a d z i a a n i a p r o c e s u p i e r w o t n e g o w ogle, ze szczeglnym uwzgldnieniem pracy m a r z e n i a sennego29. Analizujc ukry-

27

28 29

S. F r e u d , Totem und Taboo, 1913. Polski przekad dwch spord czterech pomieszczonych w tym zbiorze tekstw przynosi antologia: Z . F r e u d , Czowiek, religia, op. cit., s. 27-146. S. F r e u d , Zwangshandlungen und..., op. cit, s. 131-132. Ibidem, s 138. 207

t w podwiadomoci pacjentw t r a u m a t y c z n genez tego rodzaju zachowa, F r e u d sugeruje, e wynikaj one z t u m i e n i a i m p u l s u l i b i d a l n e g o , i n t e r p r e t o w a n e g o j a k o z a g r a a j c e g o ego. P i e r w o t n i e t e p o w t a r z a j c e si pniej z a c h o w a n i a maj wic c h a r a k t e r o b r o n y przed popdem. Konieczno ich p o w t a r z a n i a w y n i k a z faktu, e popd nigdy nie moe zosta ostatecznie stumiony. Towarzyszce t y m z a c h o w a n i o m odczucie l k u j e s t w y n i k i e m t r a n s f o r m a c j i s t u m i o n e g o libido i o c z e k i w a n i a n a jego kolejne n i e s p o d z i e w a n e pobud z e n i e . Z d r u g i e j s t r o n y obecne w p o d w i a d o m o c i w y o b r a e n i e rozkoszy, k t r a z w i z a n a j e s t z p o t e n c j a l n y m w y a d o w a n i e m s t u m i o n e g o p o p d u , czyni j e r d e m n i e u s t a n n e j p o k u s y . J e d n o c z e n i e d a n e lk i p o k u s a oraz zwizane z nimi typy reakcji: t r o p i z m u j e m n y i dodatny, s odpowiedzialne za a m b i w a l e n t n uczuciow d y n a m i k opisywanego s t a n u . F r e u d zauwaa rwnie, e ambiwalencja ta w p e n i p r z e n i k a p o w t a r z a j c e si czynnoci o b r o n n e , k t r e n a d r o d z e kompromisu w rwnej mierze su t u m i o n e m u popdowi, j a k i t u m i c e j i n s t a n c j i 3 0 . A z a t e m d z i a a n i e o b r o n n e ma czciowo char a k t e r s p e n i e n i a , gdy [...] p o p d s t u m i o n y i p o p d t u m i c y z n a j duj w z a j e m n e i j e d n o c z e s n e z a s p o k o j e n i e " . T e g o r o d z a j u s f o r m u o wanie wskazuje, e tumienie nie jest jedynym czynnikiem motywuj c y m d o p o w t a r z a n i a d a n e j czynnoci. Z u w a g i n a t o w y d a j e si, e w s z e r e g u miejsc r o z w a a n i a F r e u d a z y s k a y b y n a w a r t o c i h e u r y s t y c z n e j , gdyby pojcie t u m i e n i a z a s t p i pojciem r e g u l a c j i . Z d a n i e m t w r c y p s y c h o a n a l i z y r y t u a y religijne c z y z n a t r c t w a m i n e r w i c o w y m i t e n s a m f a k t t u m i e n i a p o p d u , p r z y czym zas a d n i c z a r n i c a m i d z y n i m i p o l e g a n a fakcie, e czynnoci o b r o n n e n e u r o t y k a su zasadniczo obronie przed popdem seksualnym (Charakterystycznym m o m e n t e m neurozy jest przewaga skadnikw s e k s u a l n y c h p o p d u n a d s k a d n i k a m i s p o e c z n y m i " 3 1 ) , p o d c z a s gdy c e l e m a k t w k u l t o w y c h j e s t t u m i e n i e w s z y s t k i c h p o p d w aspoeczn y c h (agresja, d o m i n a c j a itp.), k t r y m j e d n a k z a w s z e t o w a r z y s z y obecno s i l n e g o e l e m e n t u s e k s u a l n e g o . E w e n t u a l n e n i e p o w o d z e n i e w t y m z a k r e s i e z a r w n o u n e u r o t y k a , j a k i g r z e s z n i k a czy n a r u s z y ciela t a b u p r o w a d z d o p r a k t y k ekspiacyjnych, k t r e z w r o t n i e w z m a -

30 31

Ibidem, s. 137. Z. F r e u d , Czowiek, religia..., op. cit., s. 83.

208

gaj z kolei s t o p i e zoonoci d a n e j czynnoci i si s k a n i a j c e g o do niej p r z y m u s u p o w t a r z a n i a . W y m o w a p o w y s z e g o s k a n i a F r e u d a d o w y r a e n i a s y n n e g o p r z y p u s z c z e n i a , e: [...] nerwic kompulsywn naley pojmowa jako patologiczny odpowiednik powstawania religii, nerwic jako indywidualn religijno, za religi okreli mianem uniwersalnej nerwicy kompulsywnej 3 2 . R a d y k a l i z m powyszej w y p o w i e d z i z r o k u 1907 j a w i si j a k o w y r a z z a c h y n i c i a n o w y m o d k r y c i e m i wydaje si u l e g a p e w n e m u osabieniu i pozytywnemu zrwnowaeniu w d e k l a r a t y w n y m zakoc z e n i u r o z p r a w y Tabu i ambiwalencja uczu, o p u b l i k o w a n e j sze l a t pniej: Z jednej strony neurozy wykazuj uderzajc i daleko sigajc zgodno z wielkimi spoecznymi wytworami sztuki, religii i filozofii, podczas gdy z drugiej strony wydaj si ich znieksztaceniem. Moemy powiedzie, e histeria jest karykatur twrczoci artystycznej, neuroza kompulsywn karykatur religii, a paranoja karykatur systemu filozoficznego. Ostatecznie znieksztacenie to sprowadza si do faktu, i neurozy s tworami aspoecznymi; staraj si osign za porednictwem rodkw prywatnych" to, co w spoeczestwie powstaje przez prac kolektywn. Analizujc popdy ujawniajce si w neurozach, poznajemy, e determinujc rol odgrywaj w nich siy popdowe pochodzenia seksualnego, podczas gdy odpowiadajce im wytwory kultury opieraj si na popdach spoecznych, ktre powstay z poczenia skadnikw egoistycznych i seksualnych 3 3 . W w i e t l e powyszego, j a k e r z a d k o p r z y t a c z a n e g o c y t a t u w y d a j e si z a t e m , e F r e u d , oczywicie z d e k l a r o w a n y k r y t y k p e w n e g o zud z e n i a " , s a m czynic r o z r n i e n i e p o m i d z y religi ( s t a w i a n t u obok s z t u k i i filozofii) a jej n e u r o t y c z n k a r y k a t u r , n i e o p o n o w a b y , by m o e , z b y t n i o wobec w s p o m n i a n e j powyej propozycji z a s t r z e e n i a pojcia s t u m i e n i a do u y t k u z a s a d n i c z o w k o n t e k c i e n e r w i c i pozwoliby n a to, b y w o d n i e s i e n i u d o religii j a k o i n t e g r a l n e j czci s e m i o t y c z n e g o s y s t e m u k u l t u r y uywa raczej pojcia regulacji z w y c z e n i e m oczywicie t e j r e g u l a c j i p a t o l o g i c z n y c h p r z e j a w w . W t a k i m wypadku na gruncie Freudowskiej psychoanalizy daaby si p o m y l e t e o r i a d z i a a r y t u a l n y c h j a k o s p o e c z n y c h r e g u l a t o r w

32 33

S. F r e u d , Zwangshandlungen und..., op. cit, s. 138-139, wyt. T. S. Z. F r e u d , Czowiek, religia..., op. cit, s. 83, wyt. T. S. 209

emocji. W t a k i m r o z u m i e n i u r y t u a y j a w i y b y si j a k o b e h a w i o r a l n o - s e m i o t y c z n e m a t r y c e , k t r e s t e r u j k o l e k t y w n p s y c h o d y n a m i k pop d o w i w r w n e j m i e r z e s t a n o w i jej o d w z o r o w a n i e . P r z y t a k i m zaoeniu k o n s t r u k c j a n i e w i a d o m o c i j e s t h o m o l o g i c z n a w z g l d e m z a c h o d z c e g o w danej spoecznoci p r o c e s u rytualnego. I n a o d w r t , o d w z o r o w a n i e m jej s t r u k t u r y w p r z e s t r z e n i s p o ecznej jest syntaksa rytuau, ktra jawi si jako wyraz stanu rwnowagi osignitego pomidzy wiadomym i niewiadomym. Interioryzacja kolektywnej psychodynamiki dokonuje s i p o p r z e z i n t e r i o r y z a c j jej r y t u a l n e g o w y r a z u : p u l i b e h a w i o r a l n y c h n a k a z w i z a k a z w . A z a t e m t e z a L a c a n a o jzykowej f o r m i e p r o c e s u n i e w i a d o m e g o j e s t s u s z n a o t y l e , o ile s a m j z y k j e s t o s t a t e c z n w y p a d k o w n i e z w y k l e d u g i e g o p r o c e s u rozwoju rytualizacji. Tym, co ostatecznie czy form j z y k a z form r y t u a u , z d u y m s t o p n i e m p r a w d o p o d o b i e s t w a m o e by k o m p o n e n t n o r m a t y w n y o r a z w y s t p o w a n i e s y s t e m u t r a n s l a c j i s y n e s t e t y c z n y c h kodowanych w ukadzie limbicznym rodkami paralingwistycznymi oraz na drodze skojarze wyobraeniowo-emotywnych34. W ujciu t e o r i i k u l t u r y F r e u d a d z i a a n i a r y t u a l n e s z a t e m zwiz a n e z t y m i d z i e d z i n a m i ycia s p o e c z n e g o , k t r e p o d l e g a j n a j w i k s z e m u obsadzeniu popdowemu. W wietle antropologii przeds t a w i o n e j w Poza zasad przyjemnoci chodzi p r z y t y m w p i e r w s z y m r z d z i e o te sfery ycia spoecznego, k t r e d o m a g a j si p o t n y c h i n w e s t y c j i e n e r g i i libidalnej i m o r b i d a l n e j z w s z y s t k i m i i c h pochodnymi. W najbardziej rdowym rozumieniu F r e u d a stopie rytualizacji b y b y w w c z a s w p r o s t p r o p o r c j o n a l n y d o s t o p n i a e n e r g e t y c z n e g o o b s a d z e n i a d a n e j dziedziny. A m b i w a l e n c j a i p r z y m u s p o w t a r z a n i a m i a y b y swoj z r n i c o w a n d y s t r y b u c j d z i e d z i n o w i r o z m a i t y stopie zwizania z dan modalnoci popdu. Socjopsychoanaliza w s p a r t a etologi i s e m i o t y k stoj z a t e m p r z e d z a d a n i e m s t w o r z e n i a

34

W ujciu psychoanalitycznym wskazuj na to wczesne badania: S. F e r e n c z i , Uber obszne Worte (1911) [w:] t e g o , Schriften zur Psychoanalyse. Band I, Frankfurt am Main 1982, s. 59-72; H. S p e r b e r , Uber den Einflufi sexueller Momente auf Entstehung und Entwicklung der Sprache, Imago" 1/1912, s. 405-453; P. J. M o s e s , Die Stimme der Neurose, Stuttgart 1956, s. 35-86. Z perspektywy wspczesnej neurofizjologii zob. R. E. C y t o w i c , Synesthesia. A union..., op. cit., s. 147-189.

210

e p i d e m i o l o g i i r y t u a l i z a c j i a n a l o g i c z n e j d o epidemiologii r e p r e z e n t a c j i z a p r o p o n o w a n e j p r z e z S p e r b e r a , m a j c j u w tej d r u g i e j swj z n a czcy, cho p o m i j a n y p r z e z n i e g o m i l c z e n i e m , u d z i a 3 5 . P i e r w s z y m k r o k i e m w t y m k i e r u n k u m o g y b y by p i o n i e r s k i e b a d a n i a przeprowadzone przez D u l a n e y i F i s k e 3 6 . W oparciu o przegld l i t e r a t u r y p s y c h i a t r y c z n e j w s p o m n i a n i a u t o r z y u s t a l i l i l i s t obj a w w najczciej w i z a n y c h z s y m p t o m a t y k n e r w i c y k o m p u l s y w n e j i u m i e c i l i na niej t a k i e s t a n y przejawiajce si w f o r m a c h patologicznych, j a k : niepokj o przedmioty m a r t w e ; stosowanie sztywnych procedur zwizanych z czyszczeniem przedmiotw martwych; n i e p o k j z w i z a n y z b r u d e m , z a r a z k a m i , z a n i e c z y s z c z e n i e m rod o w i s k a i w s z y s t k i m t y m , co w w y o b r a e n i u d a n e j j e d n o s t k i m o e j skala lub zanieczyci37; d z i a a n i a z m i e r z a j c e do u n i k n i c i a k o n t a k t u z e l e m e n t a m i k a l a jcymi; z a i n t e r e s o w a n i e l u b o d r a z a w o d n i e s i e n i u do odchodw i w y d z i e l i n cielesnych; podwyszona wystpowalno zachowa w rodzaju: mycie rk, k p i e l , m y c i e zbw i t p . ; d o t y k a n i e p r z e d m i o t w b d c e c e l e m s a m y m w sobie; l k p r z e d s k r z y w d z e n i e m kogo l u b siebie s a m e g o ; uywanie specjalnych rodkw majcych zapobiega krzywdzeniu i n n y c h i siebie; l k p r z e d a n t y c y p o w a n y m straszliwym w y d a r z e n i e m (poar, m i e r , choroba); p o n a w i a n e z a c h o w a n i a k o n t r o l u j c o - s p r a w d z a j c e z m i e r z a j c e do u z y s k a n i a p e w n o c i w o d n i e s i e n i u d o d a n e g o s t a n u rzeczy;

35

36

37

D. S p e r b e r , Explaining culture. A naturalistic approach, Oxford-Cambridge 1996. S. Du l a n e y , A. P. F i s k e , Cultural rituals and obsessive-compulsive disorder: is there a common psychological mechanism? Ethos" 22/1994, s. 243-283. W tej kwestii zwraca na siebie uwag teoria Mary D o u g l a s , Purity and danger. An analysis of concepts of pollution and taboo, New York-Washington 1966, s. 94-128. W jej ujciu rytuay zwizane z zanieczyszczeniami stanowiyby najpeniejsze odwzorowanie gbokiej logiki danego systemu kulturowego. 211

p o j a w i a n i e si u z n a n y c h za z a k a z a n e s e k s u a l n y c h myli, w y o b r a e i i m p u l s w o c h a r a k t e r z e a g r e s y w n y m l u b p e r w e r s y j n y m ; w y s t p o w a n i e w y o b r a e p r z e p e n i o n y c h p r z e m o c i groz; l k p r z e d z d r a d z e n i e m si m y l a m i i z a c h o w a n i a m i o b s c e n i c z n y m i l u b obelywymi, f o r m a m i d z i a a p r o w a d z c y m i d o k o m p r o m i t a c j i lub przestpstwa; k o n i e c z n o o d l i c z a n i a do okrelonej w a r t o c i liczbowej p r z e d podejmowaniem dziaania; z a i n t e r e s o w a n i e liczbami p o j m o w a n y m i j a k o szczliwe l u b feralne; p r z y p i s y w a n i e w a r t o c i o m liczbowym szczeglnego z n a c z e n i a ; p r z y p i s y w a n i e szczeglnego z n a c z e n i a k o l o r o m ; porzdkowanie i ustawianie przedmiotw, poszukiwanie dla nich w a c i w e g o miejsca; ustawianie ludzi i przedmiotw symetrycznie lub wedug innego dokadnie okrelonego porzdku przestrzennego; n a k i e r o w a n i e u w a g i n a g r a n i c e (np. posiadoci) l u b przejcia; powtarzanie dziaa (np. wchodzenie-wychodzenie, w s t a w a n i e siadanie itp.); zestereotypizowane gromadzenie przedmiotw; perserweracje tonalne, werbalne lub muzyczne38. W o d n i e s i e n i u do powyszej s y m p t o m a t y k i b a d a n i a R a p o p o r t i W i s e ' a w y k a z a y jej cis korelacj z dysfunkcj o r o d k w k r e s o m z g o w i a (telencephalon), p r k o w i a (striatum), p r z e d m u r z a (claustrum) i c i a a m i g d a o w a t e g o (corpus amygdaloideum) o r a z p o d w y s z o n y m poziom e m s e r o t o n i n y w m z g u . W z w i z k u z t y m u wikszoci p a c j e n t w s k u t e c z n y m o k a z a o si leczenie k l o m i p r a m i n l u b a n a l o g i c z n y m i rodkami z grupy inhibitorw serotoniny39. W y k o r z y s t u j c powysz list D u l a n e y i F i s k e s k u p i l i si n a p y t a n i u o obecno w y m i e n i o n y c h objaww w r y t u a a c h religijnych, ktrych opisu dostarczya bogata profesjonalna l i t e r a t u r a antropolog i c z n a . I c h g w n y m p r z e d m i o t e m p o r w n a n i a byy m s k i e inicjacje

38 39

S. D u l a n e y , A. P. F i s k e , op. cit, s. 249-250. P. S. W i s e , J. L. R a p o p o r t , Obsessive-compulsive disorder: is it basal ganglia dysfunction? [w.j J. L. Rapoport [ed.], Obsessive-compulsive disorder in children and adolescents, Washington 1989; podaj za: S. D u l a n e y , A. P. F i s k e , op. cit, s. 246.

212

p u b e r t a l n e n a Nowej G w i n e i u p l e m i o n B i m i n - K u s k u s m i n i H u a , ktre przedstawili w kontekcie przykadw zaczerpnitych z innych k u l t u r ( S z e r p o w i e , I n d i a n i e T u k a n o , Aborygeni). A n a l i z a t a p o t w i e r dzia p r z y p u s z c z e n i e o w y s t p o w a n i u w r n y m s t o p n i u i w r n y c h konfiguracjach znaczcego zasobu elementw przedstawionej symp t o m a t y k i . W y k a z a a o n a , e i s t n i e j e w s p l n a k l a s a morfologicznie p o d o b n y c h zjawisk, k t r e c z n e r w i c k o m p u l s y w n z r y t u a l i z a c j religijn. N a s t p n i e b a d a c z e c i w y s u n l i h i p o t e z , e obecno t e g o r o d z a j u e l e m e n t w j e s t w i k s z a w r y t u a a c h religijnych n i w i n n y c h d z i e d z i n a c h ycia. W celu jej o d r z u c e n i a l u b p o t w i e r d z e n i a w y b r a n o p o r w n a n i e r y t u a w religijnych z a n t r o p o l o g i c z n y m i o p i s a m i epizodw p r a c y . B a d a n i e m objto d w a d z i e c i a k u l t u r ( 5 z A m e r y k i P n . , p o j e d n e j z Azji C e n t r a l n e j , A m e r y k i P d . , E u r o p y i k r g u rdz i e m n o m o r s k i e g o , 2 z B l i s k i e g o W s c h o d u , 5 z Afryki, 1 z Azji i 3 z obszaru Pacyfiku), dla ktrych w y b r a n o dwadziecia r e p r e z e n t a t y w n y c h monografii etnologicznych. K a d a z nich zawiera m u s i a a opisy o b y d w u objtych p o r w n a n i e m d z i e d z i n . Losowo d o b r a n o dwadziecia pierwszych opisw epizodw p r a c y i r y t u a u religijnego (9 r y t u a w n a r o d z i n , 7 inicjacji, 3 r y t u a y m a e s k i e , 1 r y t u a pogrzebowy). Porwnawcze i statystyczne opracowanie tego m a t e r i a u dao wynik, w wietle ktrego e l e m e n t y s y m p t o m a t y k i nerwicy kompulsywnej wystpoway w opisach rytuaw religijnych rednio z c z t e r o k r o t n i e w i k s z czstotliwoci n i w s k o r e l o w a n y c h z n i m i o p i s a c h e p i z o d w p r a c y . S p o r d d w u d z i e s t u w s p o m n i a n y c h objaww siedem wystpowao w szczeglnym nasileniu: l k p r z e d t y m , e w y d a r z y si co s t r a s z n e g o ; lk przed wyrzdzeniem krzywdy; p o d e j m o w a n i e r o d k w zapobiegajcych w y r z d z e n i u k r z y w d y ; z a i n t e r e s o w a n i e l u b o d r a z a w s t o s u n k u do odchodw i w y d z i e l i n ciaa;

n a k i e r o w a n i e u w a g i n a g r a n i c e l u b przejcia; p r z y p i s y w a n i e szczeglnego z n a c z e n i a k o l o r o m ; powtarzalno dziaa40. A u t o r z y t y c h a n a l i z , w p e n i w i a d o m i ich w s t p n e g o c h a r a k t e r u i metodologicznych ogranicze, wysuwaj szereg ostronych przypu-

40

S. D u l a n e y , A. P. F i s k e , op. cit, s. 264-265. 213

s z c z e d o t y c z c y c h z a o b s e r w o w a n y c h korelacji. I c h z d a n i e m , r z u c a j c y si w oczy f a k t p o d o b i e s t w p o m i d z y r y t u a a m i r e l i g i j n y m i i zaburzeniami nerwicowymi moe wskazywa na istnienie wsplnego s t e r u j c e g o n i m i p r o c e s o r a . N i e o z n a c z a t o j e d n a k t o s a m o c i obyd w c h k l a s zjawisk. D u l a n e y i F i s k e sdz, e a n a l o g i c z n i e do istn i e n i a b a d a n e j p r z e z C h o i s k i e g o g e n e t y c z n i e dziedziczonej k o m p e tencji jzykowej m o n a p o s t u l o w a d z i a a n i e p o d o b n i e p r z e k a z y w a n e j k o m p e t e n c j i r y t u a l n e j . Z n i e d o k o c a z n a n y c h powodw ( c z y n n i k i g e n e t y c z n e , r o d o w i s k o w e ? ) u n i e k t r y c h o s o b n i k w pojawiaj si z a b u r z e n i a funkcji r y t u a l n e j , co p r z e j a w i a si w szczeglnie n a s i l o n e j asocjalnej, lecz j e d n o s t k o w o majcej p e w i e n s e n s a d a p t a c y j n y , k o m pulsywnej rytualizacji typu neurotycznego. Studiowanie tego rodzaju z a b u r z e ma znaczenie analogiczne do b a d a n a d patologi jzyka, k t r e wzbogacajc w i e d z o jego f u n k c j o n o w a n i u , n i e o z n a c z a j r e dukcji z j a w i s k a d o s t a n w p a t o l o g i c z n y c h . R n e k u l t u r y w y k o r z y stuj w r n y m s t o p n i u e l e m e n t y b u d u l c o w e wyjciowego z a s o b u zachowa rytualnych analogicznie do procesu, dziki k t r e m u jzyki tworz k a d o r a z o w o o d m i e n n y i n w e n t a r z fonemw w oparciu o w s p l n i m w s z y s t k i m wyjciow foniczn p u l . I t a k j a k s y s t e m j z y k a n i e p o d l e g a r e d u k c j i do wyjciowej k l a s y e l e m e n t w p o z i o m u fonologicznego, podobnie system rytualny danego kompleksu kulturowego nie d a si, z d a n i e m a u t o r w , s p r o w a d z i d o p u l i d z i a a i s t a n w m e n t a l n y c h z a w a r t y c h w o p i s a n e j powyej s y m p t o m a t y c e n e r w i c y n a trctw. Zasadniczego podobiestwa pomidzy rytualizacj kulturoworeligijn i o b s e s y j n o - k o m p u l s y w n a u t o r z y b a d a u p a t r u j w e wspln y m d e n i u do r e d u k c j i k o m p l e k s o w o c i i a m b i w a l e n c j i ycia spoecznego i jednostkowego: Bez wzgldu na ich charakter jednostkowy czy grupowy te same elementy zarwno czynnoci rytualnych, jak i obsesyjnych" fiksacji emocjonalnych dziaaj w celu wytworzenia koniecznego adu. Przez skupienie na pewnych aspektach wiata, uproszczenie go i redukcj do podlegajcego manipulacji przedmiotu uczestnicy rytuau poddaj go kontroli i reorganizacji. Na przykad zarwno w nerwicy kompulsywnej, jak i w rytuaach kulturowych ludzie porzdkuj przedmioty w dokadnie okrelone, czsto symetryczne ukady przestrzenne, ktre wykluczaj tolerancj wobec stanw rzeczy o wikszym stopniu swobody, niedookrelonoci czy niedoskonaoci. W obydwu wypadkach ludzie czsto koncentruj si na jednym specyficznym niebezpieczestwie, rwnoczenie wykluczajc wszystkie inne, i podejmuj ekstremalne rodki zabezpieczajce miast racjonalnie tolerowa 214

pewien poziom rnorakiego ryzyka. W szczeglnoci zarwno pacjenci z zespoem obsesyjno-kompulsywnym, jak i uczestnicy rytuaw dokonuj raz po raz praktyk ablucyjnych. W ten sposb prbuj osign stan pewnoci absolutnego oczyszczenia, nie akceptujc pewnego ograniczonego, zadowalajcego poziomu czystoci. Niepokoj si moliwoci nawet najmniejszego zanieczyszczenia, gdy czysto ma dla nich charakter absolutny: albo jest, albo jej nie ma (nie dopuszczaj stanw porednich). [...] Ludzie ci powtarzaj sztywno okrelone zestereotypizowane sekwencje dziaa, zamiast plastycznie dostosowywa si do zmiennych okolicznoci [...] Tego rodzaju uproszczenia, koncentracja i d e s t y l a c j a z n a c z e n i a nadaje d z i a a n i o m i i d e o m i c h formatywn i transformujc moc. Przez wyostrzenie kontrastw i eliminacj zewntrznych dystraktorw dziaania te i koncepcje dramatycznie uwypuklaj zasadnicze cechy rnicujce i przez to czyni je podatnymi na manipulacj. Przez skupienie wielu wymiarw znacze w ograniczonym zbiorze dziaa i koncepcji elementy tego zbioru zyskuj rytualnie tajemn, przeraajc m o c 4 1 . O s t a t n i w y p o w i e d d a o b y si p r a w d o p o d o b n i e uj w p o s t a c i pewnego p r a w a , zgodnie z ktrym m o c sterujca d a n e g o r y t u a u b y a b y w p r o s t p r o p o r c j o n a l n a d o i l o c i k o d o w a n e j w n i m informacji i o d w r o t n i e proporcjonalna do liczby e l e m e n t w kodujcych, przy czym energetyczny wkad, ktrego d o m a g a si k o d o w a k o m p r e s j a informacji, w ujciu F r e u d a byby p o c h o d n o b s a d z e n i a p o p d o w e g o . W t y m ujciu rytua jawi si j a k o semiotyczny a p a r a t , ktry przeksztaca chaos niezwizanej energii p o p d o w e j w specyficzny logos d a n e g o s y s t e m u k u l t u r o w e g o 4 2 . J e l i p o c z y t a k i p u n k t w i d z e n i a z e w s p o m n i a n y m i wczeniej p o m y s a m i D u r k h e i m a , F o u c a u l t a i W y g o t s k i e g o , n i e b d z i e dziwi w y p o w i e d k o m e n t a t o r a F r e u d o w s k i e j t e o r i i r y t u a u , V o l n e y a G a y a , k t r y posuw a si d o n a s t p u j c e g o s t w i e r d z e n i a : Samo ego jest wytworem rytualizacji, wobec czego domaga si zrytualizowanych zachowa dla podtrzymania wasnego istnienia. Granice pomidzy rnymi strukturami mentalnymi, czy bd to systemy niewiadomoci i wiadomoci, czy ego i id, utrzymuj si jedynie przez reaktywacj specyficznych zachowa

41 42

Ibidem, s. 274-275, wyt. T. S. W kwestii teorioinformatycznego opisu procesw niewiadomych zob. H. S h e v r i n , I. A. B o n d , L. A. W. B r a k e l , R. K. H e r t e l , W. J. W i l l i a m s , Conscious and unconscious processes. Psy chody namic, cognitive and neurophysiological convergences, New York 1996, s. 109-129. 215

o charakterze funkcjonalnym, symbolicznym i normatywnym [...] Innymi sowy 43 ego preferuje i domaga si zachowa rytualnych" .

3. A R C H E T Y P O W Y WYMIAR RYTUAU
P o g b i o n p r b F r e u d o w s k i e g o r o z u m i e n i a r y t u a u , wzbogacon d o d a t k o w o o w y m i a r z a o e psychologii a n a l i t y c z n e j J u n g a , przyn o s z r o z w a a n i a i z r a e l s k i e g o uczonego, E r i c h a N e u m a n n a , k t r e cile o s a d z o n e s w k o n t e k c i e j e g o b a d a d o t y c z c y c h a r c h e t y p u Wielkiej Bogini i t e o r i i ewolucji (lub t e raczej inwolucji) k o l e k t y w n e j n i e w i a d o m o c i 4 4 . B i o r c z a p u n k t wyjcia i d e e J u n g a d o t y c z c e odw z o r o w u j c e g o z w i z k u , k t r y z a c h o d z i p o m i d z y s t r u k t u r a m i arc h e t y p o w y m i i i n s t y n k t a m i , N e u m a n n p r o p o n u j e , b y u z n a , e: Zjawisko ludzkiego rytuau czy z instynktem nie tylko szereg istotnych analogii, lecz ono samo z niego wyrasta. Jego rozwj prowadzi od pierwotnych prehistorycznych rytuaw grupowych, ktre prawie cakowicie rozgryway si w sferze niewiadomej, po formy najbardziej rozwinite, w ktrych oddalenie od instynktu jest najwiksze, za udzia wiadomoci maksymalny. Lecz take wtedy, gdy rytua wznis si do poziomu dostpnych wiadomoci symboli, nawet wwczas nie jest on jeszcze wiadomym dziaaniem. Jego archetypowe to pozostaje elementem dominujcym 45 . Wysuwajc przypuszczenia n a t e m a t moliwego k s z t a t u rytua w inicjacyjnych c z o w i e k a p a l e o l i t y c z n e g o , N e u m a n n czyni p u n k t e m wyjcia fakt, e m a t e r i a symboliczny, k t r y pochodzi z t e g o o k r e s u , z n a j d o w a n o w m i e j s c a c h z l o k a l i z o w a n y c h g b o k o pod ziemi. Dostp do nich prowadzi przewanie poprzez skomplikowany u k a d

43

V. P. Gay, Freud on ritual: reconstruction and critique, Missoula 1978, s. 186; cyt. za: D. M e r k u r , The discharge of guilt: psychoanalytic theories of ritual, Journal of Ritual Studies" 5/1991, s. 25-26. Wygotski ujmuje problem bardziej przejrzycie: Histori wyszych funkcji psychicznych mona interpretowa jako histori przeksztacania rodkw zachowania spoecznego w rodki indywidualnej organizacji psychicznej". L. S. W y g o t s k i , Narzdzie i znak..., op. cit., s. 89. E N e u m a n n , Ursprungsgeschichte des Bewujitseins, Frankfurt am Main 1984. E . N e u m a n n , Zur psychologischen Bedeutung des Ritus, Eranos Jahrbuch", XIX71950, s. 70.

44

45

216

j a s k i n i o w y c h k o r y t a r z y , w y m a g a j c y c h uciliwej w i e l o g o d z i n n e j wd r w k i . W jej t r a k c i e j e s t si czsto z m u s z o n y m do c z o g a n i a , pokon y w a n i a p r z e p a s t n y c h u r w i s k czy n u r k o w a n i a w s y f o n a c h podziem n y c h jezior, b y n a k o c u d o z n a wizji w s p w y w o y w a n y c h p r z e z o b i e k t y u t r w a l o n e w m a l a r s t w i e n a s k a l n y m ( z w i e r z t a o w n e , stea t o p y g i c z n e p o s t a c i e kobiece, s y l w e t k i m s k i e z p r z y d a t k a m i cech teriomorficznych itp.)46. N e u m a n n zakada w wypadku czowieka p a l e o l i t y c z n e g o w y s t p o w a n i e cisej korelacji p o m i d z y j e g o j a s k i n i o w y m r o d o w i s k i e m fizycznym a p s y c h i c z n o r g a n i z a c j a r c h e t y p o w i s u g e r u j e , e by m o e m a m y tu do c z y n i e n i a z p i e r w s z y m m a t e r i a l n y m w y r a z e m k o m p l e k s u l a b i r y n t o w e j a z a r a z e m silnie dep r y w a c y j n e j w d r w k i inicjacyjnej, k t r a k u l m i n u j e w w i z y j n y m do w i a d c z e n i u p r z e m i a n y . N a p l a n i e r e p r e z e n t a c j i m o g a b y by m o w a o a r c h e t y p o w y m kompleksie asocjacyjnym: j a s k i n i a - o n o - z i e m i a Wielka Bogini-niewiadomo. Musimy zaoy, e pierwotna grupa lub te jej przywdca (der Grafie Einzelne), ktrzy zamieszkiwali u wejcia do jaskiniowego labiryntu, podlegali fascynacji mrocznym wntrzem gry i byli przez nie przycigani w takim samym stopniu, w jakim czowieka wspczesnego przyciga jeszcze wewntrzny mrok jego duszy. Przyciganie to ma charakter numinotyczny, gdy w mroku niewiadomoci aktywna jest fascynacja archetypem, ktrego czowiek od zawsze dowiadcza jako moc numinotyczn 4 7 . Zdaniem N e u m a n n a podejmowanie tego rodzaju wypraw do w n t r z a ziemi", k t r e w jego opinii s t a n o w i y j e d e n z n a j s t a r s z y c h p r z e j a w w r y t u a l i z a c j i religijnej, byo w y r a z e m funkcji e k s p a n d u j c e j w i a d o m o c i , k t r p r z y c i g a b i e g u n funkcji n i e w i a d o m e j odpow i e d n i k i e m e l e m e n t a r n e j polaryzacji l u d z k i e g o ycia p s y c h i c z n e g o , p r z e o o n e j n a p r z e s t r z e n n e z a c h o w a n i a m o t o r y c z n e . I c h c e l e m byo w y w o a n i e specyficznego s t r e s u cielesnego i k u l m i n a c j a n a p i c i a psyc h i c z n e g o , k t r e m i a y u m o l i w i w t a r g n i c i e a r c h e t y p u w pole wia46

47

Najnowsze opisy i analiz materiau znalezionego w tego rodzaju paleolitycznych labiryntach" z Niaux, Trois Freres, Rouffignac i in. podaje: H. B r a e m , Die magische Welt der Schamanen und Hhlenmalerei, Koln 1994, s. 107 i n. cilej zwizek tego materiau z uyciem halucynogenw analizuj: J. C l o t t e s , D. L e w i s - W i l l i a m s , Schamanen. Trance und Magie in der Hhlenkunst der Steinzeit, Sigmaringen 1997, s. 81-100. E. N e u m a n n , Zurpsychologischen..., op. cit., s. 72. 217

d o m o c i , co w efekcie p r o w a d z i o do jego r a d y k a l n e g o p o s z e r z e n i a . R w n i e w a n y m n a s t p s t w e m t e g o p r o c e s u m i a o by s k o j a r z e n i e e f e k t u n u m i n o t y c z n e g o z m i e j s c e m jego w y s t p i e n i a i t y m s a m y m p r z e k s z t a c e n i e t e g o o s t a t n i e g o w miejsce w i t e . W t e n sposb efekt n u m i n o t y c z n y p o w s t a y z p o b u d z e n i a onowego k o m p l e k s u p e r i n a t a l n e g o ( k o m p l e k s t e n o d g r y w a z a s a d n i c z r o l w ideologii Wielkiej Bogini) u y c z a b y m o c y s a k r a l n e j i s u y t r a n s f o r m a c j i p r z e s t r z e n i j a s k i n i w p r z e s t r z e k u l t o w , co z k o l e i s t w a r z a o r a m y d l a p o w t a r z a n i a t e g o r o d z a j u d o w i a d c z e i r y t u a l i z a c j i tej f o r m y z a c h o w a n i a , dajc m o l i w o i c h o k r e s o w e g o p r z e y w a n i a w w i a d o m o c i 4 8 . F a k t t e n s t a n o w i w e d u g N e u m a n n a p r z y k a d oglniejszej t e n d e n c j i zwiz a n e j z g e n e z r y t u a u religijnego: Akt fundacyjny rytuau polega zatem na tym, e grupa lub jednostka, postpujc za niewiadomie oddziaujc tendencj archetypow, przechodzi proces, dziki ktremu przebijajcy si archetyp ulega uwiadomieniu. Towarzyszce temu powstawanie wiadomoci moe wynika bd to z faktu, e niewiadome napicie archetypowo sterowanej sytuacji prowadzi do owieceniowego czy objawieniowego rozbysku, ktry jawi si po raz pierwszy jako wiadomo, bd te w istniejcej ju wiadomoci pojawia si jej nowa cz, ktra przyjmuje posta archetypowego obrazu lub symbolu. Generatywny proces wiadomoci musimy sobie zatem przedstawi w sposb analogiczny do tego, jakim posuguje si Jung, gdy opisuje wyanianie si funkcji transcendentnej. [...] Przebicie z niewiadomoci przejawia si jako erupcja symboli obrazowych, ktre wanie jako obrazy stanowi reprezentacje elementu niewiadomego. Dopiero stopniowo ich przetwarzanie moe zosta zdominowane przez nasz abstrahujco-patriarchaln wiadomo 4 9 . N i e z w y k l e w a n e w t y m k o n t e k c i e j e s t to, e z d a n i e m N e u m a n n a p r y m a r n y m m e d i u m , p o p r z e z k t r e w y p o w i a d a si a r c h e t y p , j e s t ciao. Dotyczy to z a r w n o sytuacji, w k t r e j cielesno p r o w o k o w a n a

48

Tekst Neumanna powsta wier wieku przed opublikowaniem pracy S. Gr o f a, The realms of human unconsciousness (London 1978), w ktrej w oparciu o eksperymenty z LSD wyoona zostaa powszechnie znana koncepcja czterech matryc perinatalnych. Grof zna prace Neumanna i Ranka. Zob. O. R a n k , Das Trauma der Geburt, Frankfurt am Main 1988 (1924). Posuyy mu one wydatnie do budowy wasnej koncepcji. Na temat kompleksu Wielkiej Bogini zob. porzdkujcy artyku A. W i e r c i s k i e g o w t e g o , Magia i religia, op. cit, s. 185-206. E. N e u m a n n , Zurpsychologischen..., op. cit, s. 74-75.

49

218

j e s t przez s p o n t a n i c z n i e powstajce s t a n y przecienia lub deprywacji, j a k r w n i e p r o w a d z c y c h d o t r a n s u r u c h w t a n e c z n y c h . S a m w sobie t a n i e c p r z e z r e a l i z o w a n e u k a d y p r z e s t r z e n n e (krg, s p i r a l a , falowan i e i t p . ) j e s t d o g b n i e n a c e c h o w a n y a r c h e t y p o w y m i w z o r c a m i inicjac y j n y m i 5 0 . G r u p o w y t a n i e c , czsto p o c z o n y z e s p o y w a n i e m s u b s t a n c j i m o d y f i k u j c y c h w i a d o m o , m a n a celu w c z e n i e psychofiz y c z n y c h i n s t a n c j i p r z e k r a c z a j c y c h p o z i o m f u n k c j o n o w a n i a ego"51. Proces ten ma prowadzi do zestrojenia z podmiotem grupowym i k o n t a k t u z w y n i k a j c y m z n i e g o i t r a n s c e n d u j c y m go c z y n n i k i e m d u c h o w y m form k o l e k t y w u , k t r j e s t d z i e d z i c t w o p r z o d k w . M e t a f o r y c z n e o k r e l e n i a , k t r y m i p o s u g u j e si N e u m a n n , p o z w a l a j n a p r z y p u s z c z e n i e , i w j e g o r o z u m i e n i u r y t u a l n a f i k s a c j a n a ciele z r w n o c z e s n p r b w y c z e n i a rnicujcego p i e r w i a s t k a i n d y w i d u a l n e g o w y n i k a z f a k t u , e cielesno j e s t t y m , co w sposb n a j b a r d z i e j b e z p o r e d n i czy z m a t e r i a e m g e n e t y c z n y m p r z o d k w j e s t biologicznym t r a n s c e n d e n s e m danej grupy. Dziedzictwo przodkw j e s t najpotniejszym elementem numinotycznym, ktry determinuje a k t u a l n e ycie spoecznoci, j e s t w p e n y m tego s o w a z n a c z e n i u e l e m e n t e m t r a n s p e r s o n a l n y m . I c h w i a t , w i a t z m a r y c h , j e s t wiatem zamieszkiwanym przez podmiot gatunkowy, ktry zawiera i eman u j e z siebie a r c h e t y p o w e w z o r c e ycia j e d n o s t k o w e g o i k o l e k t y w n e go. W tej s y t u a c j i r y t u a l n a m i e r inicjacyjna j e s t n a j g b s z y m wyr a z e m k o n i e c z n o c i wejcia w s t a n p o z n a n i a w a s n e j g r u p o w e j tos a m o c i . J a k p i s z e c y t o w a n y p r z e z N e u m a n n a H e g e l : k u l t ,jest zasadniczo wiecznym procesem podmiotu zmierzajcego do tosamoci z e swoj w a s n i s t o t " 5 2 . W w i e t l e koncepcji i z r a e l s k i e g o p s y c h o a n a l i t y k a ofiara r y t u l n a archetypowo reprezentuje zatem mier jednostki, ktra zmierza ku k o l e k t y w n e j t o s a m o c i . T a k i t e s e n s m a jego z d a n i e m r y t u a l n e n a k a d a n i e m a s e k b o g w - p r z o d k w , de facto i d e n t y f i k o w a n i e si z e l e m e n t e m t r a n s p e r s o n a l n y m . W rozumieniu N e u m a n n a proces

50

51 52

Otwartym pytaniem pozostaje, jak dalece wzorce taca w rytuaach halucynogennych odpowiadaj staym formalnym Kliivera. Oglne wprowadzenie do zagadnienia wzorcw taca rytualnego podaje J. K o w a l s k a , Kolo bogw. Ruch i taniec w mitach i obrzdach, Warszawa 1995. E. N e u m a n n , Zurpsychologischen..., op. cit., s. 76. Ibidem, s. 79. 219

r y t u a l n y z m i e r z a k u z e t k n i c i u si z n a j g b s z w a r s t w ycia kol e k t y w n e g o p o d m i o t u . Z w a y w s z y n a fakt, e p o z i o m t r a n s p e r s o n a l n y w y r a a si p r z e z z a s a d f o r m a t y w n g r u p y i cielesno j e d n o s t k i , k o n i e c z n e staje si ich p o c z e n i e : Element transpersonalny odpowiada jednoci grupy i cielesnoci jednostki. Z tego powodu reintegracja jednostki w grup stanowi istotn funkcj kadego, szczeglnie za pierwotnego grupowego rytuau. Indywidualizacja jednostki, o ile ju nastpia, musi ulec regresji i zniesieniu. Poprzez taniec, piew i kult grupa konstytuuje si jako cao, ktr bya pierwotnie. Dziki temu jednostka przeywa siebie jako zmienion, podniesion i przywrcon spoecznoci, ktra znosi jej profaniczny sposb bycia, przejawiajcy si w ujednostkowieniu. Przez to czyni si j zdoln do rytuau i czy z jej elementem transpersonalnym, tosamym z elementem grupy. Dlatego te tylko inicjowany jest w peni zdolny do rytuau, gdy jest on czowiekiem, ktry w mniejszym lub wikszym stopniu uwiadomi sobie wasn transpersonalno. Zasada ta obowizuje zarwno w religiach tradycyjnych i historycznych, jak te w zwizkach misteryjnych i sektach 5 3 . N e u m a n n p o d k r e l a , e t a i n k o r p o r a c j a j e d n o s t k i w g r u p j e s t war u n k i e m w s t p n y m s c a l e n i a g r u p y z a r c h e t y p e m . D o k o n u j e s i ono p r z e z jej identyfikacj z p r z o d k i e m t o t e m i c z n y m , b o g i e m , z m a r y m i l u b i n n p e r s o n i f i k o w a n s t r u k t u r a r c h e t y p o w , k t r a s p e n i a funkcj m e d i u j c . O s t a t e c z n i e idzie o c a k o w i t e t o s a m o c i o w e zjednoczenie kolektywu z siami losu i n a t u r y . Gdyby tego rodzaju proces m i a c h a r a k t e r j e d n o r a z o w y , m o g o b y t o o z n a c z a c a k o w i t e pochon i c i e w i a d o m o c i w r e z e r w u a r z e g a t u n k o w y c h wzorcw d z i a a i n s t y n k t o w y c h . J e d n a k e fakt j e g o okresowej r y t u a l n e j p o w t a r z a l n o ci s t w a r z a s z a n s d l a rozwoju w i a d o m o c i p o p r z e z m o l i w o u w i a d o m i e n i a l a t e n t n y c h s t r u k t u r sfery k o l e k t y w n e j , k t r e j a k o g a t u n k o w e wyposaenie instynktowe, stanowi rwnie przystosowawcze odwzorowanie rodowiskowego u n i w e r s u m 5 4 . Z d a n i e m N e u m a n n a n a p e w n y m p o z i o m i e rozwoju c z o w i e k a m a g i c y z a c j a r y t u a u b y a w y r a z e m p r o c e s u k r y s t a l i z a c j i l u d z k i e j podmiotowoci, k t r y z m i e r z a , p o c z t k o w o cakowicie n i e w i a d o m i e , k u

53 54

Ibidem, s. 79-80, wyt. T. S. W tekcie Neumanna zna wpywy teorii gatunkowych biowiatw, cho brak jest bezporedniego nawizania, przedstawionej na pocztku stulecia przez J. von U e x k i i l l a , Theoretische Biologie, Frankfurt am Main 1973.

220

zwikszeniu kontroli n a d zachodzcym w rytuale zjawiskiem udos t p n i a n i a a r c h e t y p u . P o d s t a w l u d z k i e g o r y t u a u i jego g b o k i m u k r y t y m celem jest bowiem wyprowadzenie czowieka poza determinizm natury, odwzorowany strukturalnie w ukadzie instynktw. W z a c h o d z c y m w t e n sposb r u c h u w y z w o l e c z y m u k a d t e n p r e z e n t u j e si w i a d o m o c i j a k o p a n o r a m a n a s t p u j c y c h p o sobie symbolicznych s t r u k t u r archetypowych. Ich uwiadomienie j e s t j a k form ich p r z e k r a c z a n i a . W s y t u a c j i w y c h o d z e n i a w i a d o m o c i p o z a d e t e r m i n i z m i z w i z a n e j z t y m s t a n e m jej b e z r a d n e j wolnoci n u m e n i n s t y n k t u m u s i z o s t a z a s t p i o n y p r z e z n u m i n a l n moc a r c h e t y p u w z r a s t a j c e j s a m o w i a d o m e j w o l n o c i . R y t u a l n i e p r z e j a w i a si t o w f o r m i e z a k l i p r z e d s t a w i e o b r a z o w y c h , k t r e p o z w a l a j na int e n c j o n a l n e w y w o y w a n i e a r c h e t y p w i ich o b r o n n fiksacj. A n a l i z o w a n e p r z e z F r e u d a cechy k o m p u l s y w n o c i i p o w t a r z a l n o ci r y t u a u N e u m a n n t u m a c z y jego a r c h e t y p o w si, k t r a n a r z u c a si z m o c i n s t y n k t u . J e s t to w istocie z g o d n e z ujciem J u n g a , d l a k t r e g o k a d a i n d y w i d u a l n a n e r w i c a z jej k o m p l e k s o w p s y c h o d y n a mika j e s t f a k t y c z n i e j e d n o s t k o w y m c z u b k i e m g r y lodowej, k t r e j podstaw stanowi archetypowa oglnoludzka organizacja instynkt w 5 5 . P o d o b i e s t w o i n s t y n k t u i r y t u a u dochodzi r w n i e d o gosu w fakcie, e t a k j a k z w i e r z n i e m o e k o n t y n u o w a p r z e r w a n e g o algorytmu dziaa instynktownych, bdc zmuszone do powtarzania o d p o c z t k u caej sekwencji, t a k r w n i e p r z e r w a w s p r a w o w a n i u r y t u a u d o m a g a si j e g o c a k o w i t e g o p o w t r z e n i a : Kade zakcenie wewntrznego porzdku rytuau uchodzi za wysoce niebezpieczne, za ten, ktry je spowodowa, nawet jeli szo tylko o dziaanie mimowolne (kichnicie, potknicie itp.), bywa czsto zabijany. Sam rytua, nawet jeli trwa ju wiele dni, musi zosta powtrzony od pocztku. Cechujca dziaania rytualne kompulsywn dokadno polega zasadniczo na fakcie, e kontakt z archetypami susznie uchodzi za rzecz w najwyszym stopniu niebezpieczn. Ustalenie rytuau oznacza stabilizacj archetypu. Poprzez fakt, i obcowanie z nim jest moliwe tylko w ramach staego ukadu formalnego, mona obroni si przed zwizanym z nim niebezpieczestwem. W tym sensie rytua jest nie tylko transformatorem energii, co Jung wykaza w odniesieniu do symboli, lecz podobnie jak i one jawi si take jako czynnik chronicy sab wiadomo. W odniesieniu do niej spenia on rol systemu luz, ktry zapobiega niekontrolowanemu wtargniciu archetypu [...].
55

J. J a cob i, op. cit., s. 7 - 3 5 . 221

Nie uwiadamiane, mimo to potnie oddziaujce na wiadomo, znaczenie rytuau moe ujawni si dopiero wtedy, gdy kady, nawet najbardziej niezrozumiay jego szczeg zostanie potraktowany dokadnie i powanie, za sam rytua przez dugi czas bdzie odprawiany i przekazywany z wymuszon skrupulatn wiernoci 06 . W t a k i m r o z u m i e n i u z a s a d n i c z funkcj r y t u a u j e s t p r z y g o t o w a n i e w i a d o m e j czci psyche n a w k r o c z e n i e n i e b e z p i e c z n i e obsadzonej e n e r g e t y c z n i e informacji, k t r a p o c h o d z i z e sfery p o d w i a d o m e j . W t y m z n a c z e n i u r y t u a p r z e j c i a n i e t y l k o o z n a c z a socjaln m o b i l n o p o d m i o t u , k t r a o d w z o r o w y w a n a j e s t w symbolicznej p r z e s t r z e n i o b r z d u , lecz t a k e p r z e p r o w a d z e n i e z n i e w i a d o m o c i do w i a d o m o c i z a s o b u informacji a r c h e t y p o w e j i s t o t n e j , b a , n i e z b d n e j d l a p r a w i d o w e g o podjcia nowej roli s p o e c z n e j . P r o c e s u w i a d o m i e n i a d a n e g o r y t u a l n i e a r c h e t y p u oznacza jego p e n interioryzacj i z a m i a n wzorcw rytualnego dziaania w wiedz. Ewolucyjnie r y t u a s u y z a t e m rozwojowi w i a d o m o c i p r z e z p o s z e r z e n i e jej o w p r o w a d z a n e k o n s t e l a c j e informacji a r c h e t y p o w e j , c z e m u t o w a r z y s z y s t o p n i o w a dysolucja p r o c e s u r y t u a l n e g o 5 7 . C h o c i a N e u m a n n j a w i si j a k o z w o l e n n i k filogenetycznego p r y m a t u d z i a a r y t u a l n y c h , opow i a d a si j e d n a k z a s y n c h r o n i c z n y m r w n o u p r a w n i e n i e m m i t u : Dziaanie rytualne, symbol przedstawieniowy i mityczna w y k a d n i a t w o r z j e d n o religii, p o p r z e z k t r czowiek u w i a d a m i a sobie ar58 chetypowo dziaajcy wiat r y t u a u " .

56 57

E. N e u m a n n , Zurpsychologischen..., op. cit., s. 85-86. Pojciem dysolucji w zwizku z procesem rytualnym posuguj si przez analogi do znaczenia, jakie nada mu J. M a z u r k i e w i c z w drugim tomie Wstpu do psychofizjologii patologicznej (t. II: Dysolucja aktywnoci korowo-psychicznej, Warszawa 1958), gdy opisuje formy dysolucji aktywnoci korowo-psychicznej. Inspirujc si Wygotskim, przyjmuj, e wysze funkcje psychiczne s cile zwizane ze zinternalizowanym procesem spoecznej rytualizacji dziaa. Jako takie mog one podlega okresowym lub trwaym regresjom i rozpadowi. Cho w ujciu Mazurkiewicza pojcie dysolucji funkcji wyszych w niszych ma charakter jednoznacznie patologiczny, to jednak wydaje si, e w nawizaniu do starej koncepcji dezintegracji pozytywnej Dbrowskiego w kategoriach neojacksonowskich mona rwnie mwi o dysolucji pozytywnej i negatywnej. Zanik rytuau, ktremu odpowiada dojrzewanie i poszerzenie wiadomoci, byby przykadem tej pierwszej. E. N e u m a n n , Zur psychologischen..., op. cit., s. 90.

58

222

VIII RYTUA IV
1. RYTUA J A K O SYTUACJA LIMINALNA
Omwiona w poprzednim rozdziale teoria r y t u a u N e u m a n n a s t w a r z a inspirujcy k o n t e k s t dla koncepcji rytualizacji w ujciu T u r n e r a . T e n o s t a t n i o b i e r a z a p u n k t wyjcia s y n n k l a s y f i k a c j o b r z d w p r z e j c i a (rites de passage), z a p r o p o n o w a n w 1 9 0 8 r o k u przez van G e n n e p a 1 . W zwizku z metaforyzowan przestrzennie mobilnoci spoeczn jednostki (zmiany s t a t u s u zwizane z przec h o d z e n i e m d o i n n e j g r u p y w i e k o w e j , w s t p i e n i e d o t a j n e g o stow a r z y s z e n i a , zajcie n o w e j pozycji p o l i t y c z n e j i t p . ) v a n G e n n e p wyodrbni t r z y etapy rytualizacji tego procesu, okrelajc je mianem: w y o d r b n i e n i a (separation), p r z e j c i a (marge), r e i n t e g r a c j i (agregation) . W t y m ujciu specyficzne p r a k t y k i r y t u a l n e s u o d e r w a n i u j e d n o s t k i od d o t y c h c z a s o w e j pozycji spoecznej i w y c z e n i u ze z w i z a n e j z n i b e z p o r e d n i e j g r u p y o d n i e s i e n i a , w p r o w a d z e n i u jej n a j a k i czas w pewien stan graniczny (marginalny, liminalny) nie zwizany z a t r y b u c j t r w a e j roli spoecznej, po czym w c z e n i u jej do nowej

1 2

A. van G e n n e p , Les rites de passage, Paris 1908. Korzystam z angielskiego tumaczenia: A. van G e n n e p , The rites of passage, Chicago 1984, s. VII, 10-11. Krtkie omwienie obrzdw przejcia w kontekcie wasnej teorii podaje rwnie E. L e a c h , Culture and communication, London 1976, s. 77-80. 223

g r u p y o d n i e s i e n i a , co czy si z p r z y p i s a n i e m a t r y b u t w c h a r a k t e r y 3 s t y c z n y c h d l a u z y s k a n e j nowej pozycji . N a w i z u j c d o v a n G e n n e p a , brytyjski a n t r o p o l o g s k u p i a si n a s t a n a c h i obrzdach zwizanych ze rodkowym e t a p e m rytualizacji i l i m i n a l n y m i o b r z d a m i przejcia. J a k z a u w a a , p r z y p o j m o w a n i u s p o e c z e s t w a j a k o s t r u k t u r y , k t r a z b u d o w a n a j e s t z pozycji o specyficznym s t a t u s i e , w y p a d a u z n a , i j e d n o s t k a w fazie l i m i n a l n e j z n a j d u j e si w specyficznej s y t u a c j i i n t e r s t r u k t u r a l n e j " , k t r a n a j peniej odwzorowywana jest w r y t u a a c h inicjacyjnych zwizanych z dojrzewaniem spoecznym i pozyskiwaniem czonkostwa w grupie k u l t o w e j . Pojcie r y t u a u T u r n e r z a s t r z e g a d l a p r a k t y k z w i z a n y c h z inicjacyjn faz przejcia, p r o p o n u j c z a r a z e m , by i n n e p r a k t y k i z w i z a n e z s a n k c j o n o w a n i e m d a n e g o s y s t e m u pozycyjnego o k r e l a m i a n e m ceremonii: Rytua ma c h a r a k t e r transformacyjny, ceremon i a z a k o n f i r m a c y j n y " 4 . T u r n e r z a u w a a , e w z w i z k u z e t a p e m p r z e j c i o w y m i n i c j o w a n a j e d n o s t k a s t a j e si n i e j a k o n i e w i d z i a l n a z p u n k t u w i d z e n i a s y s t e m u k a t e g o r i i , k t r e opisuj s y s t e m pozycyjny d a n e j spoecznoci, co m o e m i d z y i n n y m i z n a j d o w a w y r a z w uz n a w a n i u j z a m a r t w l u b w i o d c egzystencj o c h a r a k t e r z e e m brionalnym. J a k o t a k a jest potencjalnie niebezpieczna dla stabilnego s y s t e m u grupy i podlega t a b u z a s t r z e o n e m u dla obiektw zagraajcych zanieczyszczeniem5. W t y m sensie, konkluduje T u r n e r , osoba t a n i e s i e w sobie p e w i e n n i e b e z p i e c z n y c z y n n i k d y n a m i c z n y , k t r y kwestionuje s t r u k t u r a l n e equilibrium spoecznoci, i w zwizku z t y m m u s i z o s t a z niej w y i z o l o w a n a . Istnieje rwnie znaczca rnica pomidzy t y p e m relacji spoeczn y c h o b o w i z u j c y m w s t a b i l n y m pozycyjnym s y s t e m i e g r u p y a t y m , k t r y w fazie l i m i n a l n e j w y s t p u j e p o m i d z y i n i c j o w a n y m i , a t a k e p o m i d z y n i m i i ich i n s t r u k t o r a m i . O ile w t y m p i e r w s z y m m a m y

Inspirowan ideami van Gennepa socjologiczn teori zmiany statusu opracowali B. G. G l a s e r , A. L. S t r a u s s , Status passage, London 1971; zob. szczeglnie rozdzia dotyczcy spoecznego nadzoru nad zrytualizowanymi zmianami statusu, s. 57-88. V. T u r n e r , Betwixt and between: liminal period [w:] t e g o , The forest of symbols, New York 1967, s. 95. Turner oczywicie odwouje si do koncepcji Mary D o u g l a s przedstawionych przez ni w ksice Purity and danger..., op. cit.

224

d o c z y n i e n i a z e s k o m p l i k o w a n y m s y s t e m e m z h i e r a r c h i z o w a n y c h zalenoci m i d z y l u d z k i c h , k t r e w y n i k a j z r n y c h rl s p o e c z n y c h , pozycji i z w i z a n y c h z n i m i p r a w i obowizkw, o t y l e w t y m d r u g i m inicjowanych obowizuje a b s o l u t n e p o d p o r z d k o w a n i e inicjujcym i cakowita rwno wzgldem pozostaych inicjowanych. Rne s t a k e t r y b y s a n k c j o n o w a n i a o b y d w u d z i e d z i n . W p i e r w s z y m d o m i n u j e zas a d a legislacyjno-polityczna, w d r u g i m c a k o w i t e p o d p o r z d k o w a n i e osobom reprezentujcym niekwestionowaln tradycj spoecznoci6. W zwizku z t y m g r u p o c h a r a k t e r z e liminalnym, ktrej czonkowie s a b s o l u t n i e r w n i , b d c d l a siebie t o w a r z y s z a m i w s p l n e g o losu, T u r n e r o k r e l a m i a n e m w s p l n o t y (communitas) i p r z e c i w s t a w i a j spoecznoci o s t r u k t u r z e h i e r a r c h i c z n e j 7 . O ile w s y s t e m i e pozycyjn y m l u d z i e yj o b o k i n n y c h l u d z i i p o s t r z e g a j i n n y c h n i e j a k o l u d z i , lecz j a k o w y z n a c z o n e p r z e z s y s t e m role, o t y l e w communitas l u d z i e yj z i n n y m i l u d m i i j a k o t a k i c h i c h p o s t r z e g a j 8 . Z d a n i e m T u r n e r a r n i c p o m i d z y communitas i s y s t e m e m pozycyjnym mon a p r z e d s t a w i w p o s t a c i listy b i n a r n y c h opozycji, k t r e okrelaj d i a l e k t y c z n y z w i z e k czcy k o m p o n e n t a n t y s t r u k t u r a l n y z e s t r u ktur. Obejmuje ona nastpujce pary przeciwiestw: stan przejciowoci-stabilno statusu, cao-cz, homogeniczno-heterogeniczno, communitas-struktura, rwno-nierwno, anonimowo-system nomenklaturowy, brak wasnoci prywatnej-wasno prywatna, nieobecno statusu-status, nago lub ubir zuniformizowany-dystynkcja ubioru, wstrzemiliwo seksualna-seksualizm, minimalizacja zrnicowania pciowego-maksymalizacja zrnicowania pciowego, brak rang-zrnicowanie rang, pokora-duma z zajmowanej pozycji, niezwaanie na wygld osobisty-troska o wygld osobisty,

6 7 8

V. T u r n e r , op cit, s. 99-100. V. T u r n e r , The ritual process, London 1969, s. 82. Turner wyraa tu swoje koncepcje jzykiem filozofii dialogu Bubera (The ritual process, op. cit, s. 114). 225

brak dystynkcji bogactwa-dystynkcja bogactwa, zanegowanie egoizmu-egoizm, cakowite posuszestwo-posuszestwo tylko wzgldem wyszego rang, wito-profanum, sakralne pouczenie-wiedza techniczna, milczenie-mowa, zawieszenie zwizkw i obligacji wynikajcych z pokrewiestwa-prawa i obligacje wynikajce z wizw krwi, nieustanne odniesienie do si mistycznych-okresowe odniesienie do si mistycznych, gupota-inteligencja, prostota-zoono, akceptacja blu i cierpienia-unikanie blu i cierpienia, heteronomia-rne stopnie autonomii 9 . T e g o r o d z a j u l i s t a pozwolia T u r n e r o w i n a a n a l i z i opis p r z e j a w i a n i a si r n y c h cech communitas, k t r e w y s t p u j ze z r n i c o w a n y m n a s i l e n i e m w r n y c h k o m p l e k s a c h k u l t u r o w y c h : od zjawisk t o w a r z y s z c y c h inicjacjom w s p o e c z n o c i a c h t r a d y c y j n y c h po chrzecijas t w o p i e r w o t n e i m o n a s t y c z n e , r u c h y m i l l e n a r y s t y c z n e czy r u c h h i p pisowski l a t szedziesitych. Wszdzie t a m odnajduje on podobne s p r z e n i e , k t r e czy d o m i n a n t y s t r u k t u r y i a n t y s t r u k t u r y : Wystpuje tu pewnego rodzaju dialektyka, gdy bezporednio communitas toruje drog do zaporedniczenia przez struktur. Przez rites de passage czowiek uwalnia si od struktury na rzecz communitas, by powrci do struktury oywiony jej dowiadczeniem. Pewny jest fakt, e adne spoeczestwo nie jest w stanie funkcjonowa bez tego rodzaju dialektyki. Nadmiar struktury moe prowadzi do patologicznych manifestacji communitas dziaajcej poza a nawet przeciw prawu". Nadmiar communitas przejawiajcy si w niektrych niwelujcych ruchach religijnych czy politycznych moe szybko zosta zastpiony despotyzmem, biurokracj czy innymi rodzajami usztywnienia strukturalnego. Dzieje si tak, gdy podobnie jak neofici afrykaskiej loy obrzezania, mnisi benedyktyscy czy czonkowie ruchw millenarystycznych yjcy we wsplnocie prdzej czy pniej zdaj si domaga absolutnego autorytetu w postaci religijnego przykazania, przepenionego bosk inspiracj lidera czy dyktatora. O ile materialne i organizacyjne potrzeby czowieka maj zosta zaspokojone, sama communitas nie jest w stanie si osta. Maksymalizacja communitas prowokuje maksymalizacj struktury, co z kolei wywouje rewolucyjne denia ku restytucji communi-

Ibidem, s. 92-93.

226

tas. Dowolna historia spoeczna przynosi przykady politycznych przejaww tego 10 rodzaju oscylacji . N a t l e r o z w a a T u r n e r a szczeglnie i n t e r e s u j c a w y d a j e si i s t o t n a obserwacja, e socjopsychiczne s t a n y z w i z a n e z i s t n i e n i e m communitas u a t w i a j p r o c e s y p r o g r a m o w a n i a s p o e c z n e g o d o k o n u j c e g o si p r z e z p r e z e n t a c j i m a n i p u l a c j a m b i w a l e n t n y m i s y s t e m a mi s y m b o l i c z n y m i o wysoce z r n i c o w a n y c h p o z i o m a c h o d d z i a y w a n i a s e m a n t y c z n e g o 1 1 . Dzieje si to w s y t u a c j i w y m u s z o n e g o b r u t a l n y m i r o d k a m i z e r w a n i a z p r z e s z pozycj w s t r u k t u r z e o r a z zwiz a n y m i z n i z e s p o a m i identyfikacji i n a w y k w . Z w i z a n y z t y m s t r e s p r o w o k u j e gbokie s t a n y regresji, m o d e l o w a n e p r z e z a u t o r y t a r n e t e c h n i k i s t e r o w a n i a spoecznego. T o w a r z y s z y t e m u s y s t e m w z m o c n i e w y n i k a j c y c h z e specyficznego w s p l n o t o w e g o dowiadczenia czowieczestwa. Interpretujc t e n s t a n w kategoriach teorii r y t u a u N e u m a n n a , m o n a powiedzie, i p o w y s z a s y t u a c j a s u y a k t y w a c j i specyficznych t r e c i a r c h e t y p o w y c h ( k o m p l e k s y s e k s u a l i z m u , agresji, s a m o z a c h o w a n i a ) . Z w i z a n y z ich w t a r g n i c i e m s t a n p a s y w n o c i i n i e s t e r o w n o c i ego d o m a g a si przejcia k o n t r o l i p r z e z d z i a a j c r o d k a m i a u t o r y t a r n y m i i o d d e l e g o w a n do t y c h celw g r u p specjalistw k u l t o w y c h , w ujciu D u r k h e i m a t e c h n i k w socjalizacji. Z a g r o e n i e , j a k i e s t w a r z a j d l a spoecznoci c z o n k o w i e w s p l n o t y inicjowanych, m o e w y n i k a z f a k t u , e ulegaj oni d a l e k o p o s u n i t e j inflacji p o z y s k a n e g o wczeniej k o m p l e k s u ego i z d o m i n o w a n i u g o p r z e z spoecznie n i e e l a s t y c z n e i n s t y n k t y w n e p r o g r a m y zac h o w a , z k t r y c h cz m o e p r o w a d z i do s t a n w wysoce a n o m i c z n y c h . W t r a d y c y j n y m ujciu p s y c h o a n a l i t y c z n y m p r z e j a w i a j c y si w communitas specyficzny s t a n n a p i c i a p s y c h i c z n e g o j a w i si j a k o p o c h o d n a a k t y w a c j i id i superego, k t r e s u modyfikacji l u b wym i a n i e a p a r a t u a d a p t a c y j n e g o ego. W w y p a d k u dziaa rytualnych zwizanych przykadowo z pub e r t a l n y m i o b r z d a m i p r z e j c i a s p o e c z n y c z y n n i k n o r m a t y w n y kod o w a n y w superego n i e d o c i e r a do j e d n o s t k i z a p o r e d n i c t w e m z n a czcych p r z e d s t a w i c i e l i wczeniejszej k o n s t e l a c j i s y s t e m u pozycyjnego s y s t e m u p o k r e w i e s t w a lecz z a p o r e d n i c z o n y p o p r z e z r e p r e -

10 11

Ibidem, s. 116, wyt. T. S. Zob. przykady w: V. T u r n e r , The forest..., op. cit, s. 99, 102-105. 227

zentiijcych s p o e c z e s t w o k u l t o w y c h specjalistw. W t a k i m ujciu inicjacja j a w i a b y si j a k o s p o e c z n a k o r e k t a socjalizacji t y p u r o d z i n n e g o i n t e n s y f i k a c j a z a g r o o n y c h p a r t y k u l a r y z m e m wizi k r w i , socjalizujcych form u c z e n i a . S a m a w sobie b o w i e m socjalizacja p r z e z czonkw tego samego s y s t e m u pokrewiestwa niesie niebezpieczny p o t e n c j a a n t y s p o e c z n y . D o s t r z e g a j c ogrom r o d k w s t o s o w a n y c h przez tradycyjne spoeczestwa dla bezpiecznego p r z e p r o w a d z e n i a tego procesu, z t y m wikszym zdumieniem patrzy naley na u d a n e p r b y autoinicjacji, k t r e m u s i a y d a p o c z t e k k o m p l e k s o w i s z a m a s k i e m u , o r a z n a t e , k t r e s p o r a d y c z n i e p r z y d a r z a j si czowiekowi w s p c z e s n e m u , k t r y z a s a d n i c z o p o z b a w i o n y j e s t o c h r o n n e g o dzia a n i a r y t u a u religijnego.

2. RYTUA JAKO RESTRUKTURYZACJA


DOWIADCZENIA
S i l n i e o b e c n a w dziele T u r n e r a i d e a , zgodnie z k t r o k r e s o w a d e s t r u k t u r y z a c j a r y t u a l n a s u y gboko i n g e r u j c y m p r o c e s o m uczen i a i intensyfikacji a d a p t a c j i p s y c h o s p o e c z n e j , z n a l a z a r w n i e swj w y r a z w t e o r i i W a l l a c e ' a , k t r y pojmuje r y t u a y inicjacyjne j a k o specyficzne s p o e c z n e r o d k i r e o r g a n i z a c j i d o w i a d c z e n i a , b a z u j c e n a 12 z j a w i s k a c h o p i s y w a n y c h p r z e z k l a s y c z n y b e h a w i o r y z m . W a l l a c e zaproponowa piciopunktowy schemat przebiegu rytualnego procesu uczenia, ktrego podstaw jest zasada okrelana przez niego m i a n e m p r a w a d y s o c j a c j i (law of dissociation). Z g o d n i e z t z a s a d z a k r e s i t e m p o reorganizacji dowolnego systemu e l e m e n t w kognitywnych i afektywnych s wprost proporcjonalne do stopnia w y k l u c z e n i a z e w i a d o m o c i r o d o w i s k o w y c h s y g n a w percepcyjnych, skojarzonych z u p r z e d n i m u c z e n i e m i n n y c h znacze, oraz prezentacji sygnaw bezporednio istotnych dla e l e m e n t w m a j c y c h u l e c r e s t r u k t u r y z a c j i 1 3 . W r a m a c h pioiop u n k t o w e g o s c h e m a t u W a l l a c e w y r n i a n a s t p u j c e fazy r y t u a u :

12 13

A. F. C. W a l l a c e , Religion. An anthropological view, New York 1966. Ibidem, s. 239.

228

1 . U c z e n i e p r z y g o t o w a w c z e (prelearning). P o d pojciem t y m r o z u m i e o n p o p r z e d z a j c e inicjacj p r z y s w o j e n i e p r z e z j e d n o s t k pewn e g o z a s o b u wiedzy, k t r a daje p r o w i z o r y c z n e w y o b r a e n i e n a t e m a t e l e m e n t w majcych ulec reorganizacji. Dotyczy to na p r z y k a d w s t p n y c h k i e r u n k o w y c h p r z e d s t a w i e dotyczcych b y t w n a d p r z y rodzonych, z ktrymi k o n t a k t n a s t p i w wyniku udziau w rytuale, m g l i s t y c h o c z e k i w a w s t o s u n k u do o s i g n i t e g o r y t u a l n i e nowego s t a t u s u czy n i e z a d o w o l e n i a z e s t a n u a k t u a l n e g o i t p . T a z a l k o w a a n t y c y p u j c a w i e d z a o c h a r a k t e r z e p r z e c z u c i a w s p w y s t p u j e z kan o n e m w i e d z y a d e k w a t n e j d o inicjacyjnie k w e s t i o n o w a n e g o s t a n u . 2. S e p a r a c j a {separation). W d r u g i e j fazie n a s t p u j e d o b r o w o l n e l u b p r z y m u s o w e o d d z i e l e n i e j e d n o s t k i o d t r e c i w i a d o m o c i zwizan y c h z p o z b a w i o n z n a c z e n i a informacj r o d o w i s k o w , co m o e n a stpi przez: z a s t o s o w a n i e d y s t r a k t o r w l u b deprywacji s e n s o r y c z n e j w odniesieniu do uprzednio znaczcych sygnaw rodowiskowych; uycie s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h p r o w a d z c y c h do d e s e m a n t y zacji, r o z e r w a n i a u p r z e d n i o przyswojonych s t r u k t u r asocjacyjnych; z a s t o s o w a n i e s t r e s o r w powodujcych o g r a n i c z e n i e i r e d y s t r y b u cj u w a g i ; prezentacj w rnych modalnociach zmysowych bodcowania o podwyszonym stopniu monotonii i powtarzalnoci, ktre to rodki o zrnicowanej skutecznoci Wallace okrela m i a n e m f a c y l i t a t o r w p o d a n e j r e o r g a n i z a c j i . I c h uycie m a w o s t a t e c z n y m efekcie p r o w a d z i d o w y w o a n i a s t a n u t r a n s o w e g o , k t r y p o j m o w a n y j e s t j a k o s t a n dysocjacji z c h a r a k t e r y s t y c z n y m d l a n i e g o z e s p o e m podwyszonej podatnoci na sugesti. 3 . S u g e s t i a {suggestion). E t a p t e n m o e by r o z u m i a n y t r o j a k o z u w a g i n a t r z y sposoby o s i g a n i a p o d a n e j r e s y n t e z y m a t e r i a u kognitywno-afektywnego: w formie i n t e n c j o n a l n e j a u t o s u g e s t i i p o d m i o t u ; w formie zastosowanej wobec j e d n o s t k i rodowiskowej h e t e r o s u g e s t i i ; j a k o s p o n t a n i c z n e p r z e g r u p o w a n i e t r e c i zdysocjowanych, k t r e w y s t p u j c w k o m p l e k s a c h , m o g zaowocowa przejciowo ujawn i e n i e m o d m i e n n e g o z e s p o u osobowociowego, c h a r a k t e r y s t y c z n y m d l a s y n d r o m u osobowoci z w i e l o k r o t n i o n e j (multiple personality disorder). W i n t e r p r e t a c j a c h t r a d y c y j n y c h t e n o s t a t n i s t a n rzeczy m o e by i n t e r p r e t o w a n y j a k o optanie, owadnicie czy i n n a 229

forma s t a n w posesywnych. W formie agodniejszej moe by m o w a o wynikej z takiego p r z e g r u p o w a n i a transformacji wierze i wartoci danej j e d n o s t k i , co w odniesieniu do jej tosamoci moe zaowocowa n a r o d z i n a m i wiadomoci mesjanistycznej u b profetycznej. 4. D z i a a n i e (execution). W o k r e s i e z w i z a n y m z c z w a r t faz i n i c j o w a n y p o w i n i e n w y k a z a si d z i a a n i e m a d e k w a t n y m d o osign i t e g o p o z i o m u r e s y n t e z y . Moe t o n a s t p i j e s z c z e w t r a k c i e t r w a n i a s t a n u dysocjacji, j a k w w y p a d k u d o z n a p o s e s y w n y c h , l u b p o j e g o z a k o c z e n i u , gdy d z i a a n i a t e w i n n y o d p o w i a d a s p o e c z n y m o c z e k i w a n i o m w z w i z k u z rol z w i z a n z z a j m o w a n p r z e z inicjow a n e g o n o w pozycj spoeczn. 5. U t r z y m a n i e (maintenance). P i t y e t a p obejmuje c z a s po wyjciu z e s t a n u dysocjacji, k i e d y t o z m i e r z a si d o p o d t r z y m a n i a osign i t e g o dziki n i e m u n o w e g o p o z i o m u r e s y n t e z y . D o p e w n e g o c z a s u celowi t e m u suy m o e s u g e s t i a o c h a r a k t e r z e p o s t h i p n o t y c z n y m . Trwalsze dziaanie moe mie periodyczne odnawianie r y t u a u , okresowo p o n a w i a n e s p o t k a n i a z j e g o w s p u c z e s t n i k a m i l u b d o s t a r c z e n i e j e d n o s t c e s y m b o l i s k o j a r z o n y c h z r y t u a e m i t o w a r z y s z c y m mu s t a n e m dysocjacji. F u n k c j t a k i c h s y m b o l i c z n y c h d z i a a i p r z e d m i o t w byoby n i e tylko c z s t s z e p y t s z e a k t y w o w a n i e n o w e g o k s z t a t u z r e i n t e g r o w a n e j s t r u k t u r y p s y c h i c z n e j , lecz t a k e u t r z y m a n i e s t a e g o p o d w y s z o n e g o p o z i o m u gotowoci dysocjacyjnej n a w y p a d e k koniecznoci w p r o w a d z e n i a przeprogramowujcej korekty. J a k a t w o z a u w a y , p r z e d s t a w i o n y s c h e m a t d a j e si a t w o w k o m p o n o w a w inicjaln koncepcj v a n G e n n e p a w r a z z jej T u r n e r o w s k i m r o z w i n i c i e m . W a l l a c e p o d k r e l a , e cho o p i s a n y p r o c e s m o e s p r a w i a w r a e n i e i n d u k c j i s t a n w gboko a n o r m a l n y c h i p a t o logicznych, w istocie j e s t on n i e o d z o w n i i n t e g r a l n czci s y s t e m u k u l t u r y , w k a d y m z e s w y c h e l e m e n t w gboko k u l t u r o w o u w a r u n k o w a n y 1 4 . T e g o r o d z a j u s f o r m u o w a n i e n a s u w a p y t a n i e , czy k u l t u r y pozbawione takiego k o m p o n e n t u rytualnego s jeszcze k u l t u r a m i , e w e n t u a l n i e , co dzieje si z k u l t u r a m i , w k t r y c h k o m p o n e n t t e n n i e jest chroniony, sterowany i sankcjonowany przez wyspecjalizowan i n s t y t u c j spoeczn, lecz p r z e j a w i a si czsto w f o r m a c h h y b r y d a l n y c h n a o b r z e a c h s y s t e m u spoecznego.

14

Ibidem, s. 240-242.

230

P e w n e niejasnoci budzi terminologia Wallace'a. Piszc, i w fazie s e p a r a c j i idzie o w y k l u c z e n i e ze w i a d o m o c i (conscious awareness)" czy t e oddzielenie o d w i a d o m o c i " s z e r e g u t r e c i p o z y s k a n y c h n a drodze uprzedniego uczenia, postpuje zgodnie z ujciem behawiorys t y c z n y m (lecz n i e d o k o c a , b o n a g r u n c i e b e h a w i o r y z m u r a c z e j t r u d n o p o s t u l o w a i s t n i e n i e czego t a k i e g o , j a k conscious awareness). P o n i e w a w p r o c e s i e inicjacyjnym idzie w p i e r w s z y m r z d z i e o gboko i n g e r u j c e p r z e k s z t a c e n i e s t e r u j c e g o w i a d o m o c i , lecz p r z e z n i m a o l u b zgoa w ogle n i e r e f l e k t o w a n e g o , z a n u r z o n e g o w pod w i a d o m o c i m o d e l u w i a t a , p e r s p e k t y w a czystej t e o r i i w a r u n k o w a n i a w sposb n i e u n i k n i o n y s k a z u j e j e d n a k n a z n a c z n p o w i e r z c h o w n o ujcia. W a l l a c e zdaje si d o s t r z e g a moliwo, e i n g e r e n c j a t a moe operowa na k o m u n i k a t a c h subliminalnych i mwi o l a t e n t n y m , n i e u w i a d a m i a n y m o d d z i a y w a n i u r y t u a l n y c h s t r u k t u r symbolicznych potwierdzonym take w badaniach Turnera i Tuzina15 lecz t a n a w i z u j c a d o p s y c h o a n a l i z y k r t k a i n i e z w y k l e i s t o t n a w z m i a n k a n i e m a w jego dziele a d n e g o r o z w i n i c i a 1 6 . I n t u i c j a dot y c z c a f u n d a m e n t a l n e j r y t u a l n e j roli o d g r y w a n e j p r z e z dysocjacyjne s t a n y p o d w y s z o n e j p o d a t n o c i n a s u g e s t i o k a z a a si wysoce t r a f n a i zostaa potwierdzona przez nowsze b a d a n i a S c h u m a k e r a , ktre z p e r s p e k t y w y t e o r i i s u g e s t i i i h i p n o z y d o p r o w a d z i y go do stwierd z e n i a , i [...] z d o l n o m z g u d o z d y s o c j o w a n i a si n a o d r b n e i w z g l d e m siebie w z n a c z n e j m i e r z e n i e z a l e n e s t r u m i e n i e wiadomoci j e s t biologicznym f u n d a m e n t e m r e l i g i i 1 ' . R w n i e p n i e j s z e o b s e r w a c j e z e s p o u osobowoci z w i e l o k r o t n i o n e j zdaj si p o t w i e r d z a w a n funkcj, j a k z d a n i e m W a l l a c e ' a m o e o n o d g r y w a w w y p a d k u 18 rytualnie wymuszanych zmian tosamoci .

15

D. T u z i n , Miraculous voices: the auditory experience of numinous objects, Current Anthropology" 25/1984, s. 579-596. ! A. F. C. W a l l a c e , op. cit, s. 237. 17 J. F. S c h u m a k e r , The corruption of reality, New York 1995, s. 88, 81-151; Schumaker buduje swoj teori na pracach E. R. Hilgarda. Wprowadzenie w tematyk zwizkw dowiadczenia religijnego ze stanami dysocjacji daj C. W a r d , S. K e m p , Religious experiences, altered states of consciousness and suggestibility [w:] J. F. Schumaker [ed.], Human suggestibility, New York 1991, s. 159-182. 18 F. W. P u t n a m , Diagnosis and treatment of multiple personality disorder, New York 1989. W kontekcie bada religioznawczych szczeglnie interesujco 231

3. R Y T U A I A F I L I A C J A
O d m i e n n , acz w z n a c z n e j m i e r z e k o m p l e m e n t a r n i pogbiajc i d e e T u r n e r a i W a l l a c e ' a p r b t e o r e t y c z n e g o ujcia d z i a a r y t u a l n y c h z e s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m r y t u a w t r a n s o w y c h przyn o s z w a n e a n a l i z y a u t o r s t w a F r e c s k i i K u l c s a r a 1 9 . Osoby a u t o r w cz w sobie k o m p e t e n c j e w z a k r e s i e p s y c h i a t r i i , psychologii i n e u r o f a r m a k o l o g i i . P r z e d m i o t e m i c h z a i n t e r e s o w a n i a s p r z e d e wszystkim zrytualizowane stany transowe, zasadniczo za kolektywne t r a n s y o c h a r a k t e r z e uzdrawiajcym. Zwizane z t y m zjawiska a n a lizuj oni p o p r z e z p r y z m a t k a t e g o r i i p i e r w o t n e j w i z i s p o e c z n e j i t e n d e n c j i afiliacyjnych, k t r e j u wczeniej byy o b i e k t e m i n t e n s y w n y c h b a d a etologw i p s y c h o a n a l i t y k w 2 0 . C e l e m w g i e r s k i c h b a d a czy j e s t odpowied na p y t a n i e , w j a k i e j m i e r z e w i e d z a o neurofizjologicznych c z y n n i k a c h , k t r e d e t e r m i n u j p r o c e s y afiliacji, p o z w a l a n a g b s z e ujcie n a j i n t e n s y w n i e j s z y c h form g r u p o w y c h d o w i a d c z e o c h a r a k t e r z e religijnym, z w a s z c z a z a w y n i k a j c y c h z n i c h p r o c e s w zwizanych z terapeutyczn skutecznoci leczenia typu szamasko- c h a r y z m a t y c z n e g o . W p o s z u k i w a n i u odpowiedzi n a t o p y t a n i e F r e c s k a i K u l c s a r w y c h o d z od p o d s u m o w a n i a w y n i k w psychobiologiczn y c h b a d a s z e r e g u a u t o r w ( M a r g u l e s , Morley, K a y , M a i e r , P a n k s e p p i in.), k t r e dotyczyy z w i z k w z a c h o d z c y c h p o m i d z y d y n a m i k afiliacji i o d p o w i a d a j c jej a k t y w n o c i o p i a t w e n d o g e n n y c h . W tym zakresie przedstawione przez wgierskich badaczy wyniki d o t y c h c z a s o w y c h d o c i e k a m o n a u p o r z d k o w a i p r z e d s t a w i w formie nastpujcego systemu teoretycznych hipotez i ustale: 1. Zwizane z p r a k t y k a m i r y t u a l n y m i oddziaywanie s t r e s o r a m i w r o d z a j u : p o z b a w i e n i e ywnoci i n a p o j u , w y m u s z o n a a k t y w n o

19

20

wypada przedstawiona przez Putnama fenomenologia odmiennych osobowoci", ibidem, s. 103-130; por. take G. Z a l e w s k i , Psychologia obdu, Biaystok 1994, s. 64-76. E. F r e c s k a , Z. K u l c s a r , Social bonding in the modulation of the physiology of ritual trance, Ethos" 17/1989, s. 70-87. W tym paradygmacie klasycznymi ju opracowaniami s: I. H e r m a n n , L'instinct filial, Paris 1972; J. B o w l b y , Attachment and loss, vol. IIII, London 1991. Omwienie starszego stanu wiedzy w zakresie teorii przywizania oraz dyskusj jej gwnych przedstawicieli zawiera R. Zazzo [red.], Przywizanie. Ujcie interdyscyplinarne, Warszawa 1978.

232

p o n a d siy, izolacja, z a s t r a s z e n i e , i n t e n s y f i k a c j a d o z n a blowych, h i p e r s t y m u l a c j a k i n e t y c z n a i t e r m i c z n a m o e z d u doz p r a wdopodobiestwa prowadzi do aktywacji wydzielania endogennych o p i a t w , co w n a s t p s t w i e p r z y n o s i efekt a n a l g e t y c z n y , s p a d e k poz i o m u l k u , eufori i s t a n y a m n e s t y c z n e . 2. N i e k t r e z d z i a a j c y c h w p o d w z g r z u {hypothalamus) e n d o gennych neuropeptydw opiatowych podnosz sprawno systemu i m m u n o l o g i c z n e g o , co w w y p a d k u ich a k t y w a c j i m o e p r o w a d z i do gwatownej poprawy stanu zdrowia21. 3 . P o b u d z e n i e w y d z i e l a n i a o p i a t w e n d o g e n n y c h z a c h o d z i z e skut e c z n o c i w p r o s t p r o p o r c j o n a l n d o f a k t u z a n i e c h a n i a p r z e z organ i z m p r b u z y s k a n i a k o n t r o l i n a d b o d c a m i a w e r s y j n y m i . Z t y m czy si u t r a t a w a r t o c i s t r a t e g i i a d a p t a c y j n y c h w a l k i l u b u c i e c z k i , k t r e n o r m a l n i e s odpowiedzi na bl i lk. O z n a c z a to dojcie do g o s u d o m i n a n t y pasywnoci, ktrej warto adaptacyjna wynika z zasady oszczdnoci e n e r g i i . 4. Prawdopodobiestwo wystpienia stanw transowych jest w y s z e u j e d n o s t e k r e p r e z e n t u j c y c h spoeczno i s p o e c z n i e postrzeganych j a k o wyspecjalizowane w tego rodzaju s t a n a c h . Z uwagi n a t e d w a c z y n n i k i afiliacja s p o e c z n a j a w i si j a k o p o d s t a w o w y czynnik uatwiajcy wystpowanie stanw transowych. 5 . P o t r z e b a afiliacji m a p r y m a r n y c h a r a k t e r i n s t y n k t o w n y i a d e k w a t n y s u b s t r a t neurofizjologiczny. 6. S y m p t o m y izolacji spoecznej s a n a l o g i c z n e do d w u f a z o w e g o z e s p o u s y m p t o m w o d s t a w i e n i a , k t r e w y s t p u j u osb u z a l e n i o n y c h od o p i a t w e g z o g e n n y c h (w fazie inicjalnej: p a c z , p o b u d l i w o , zaburzenia wegetatywne; nastpnie: apatia, bezsenno, anoreksja). Zesp odstawienia spoecznego i zesp odstawienia opiatow e g o manifestuj si poprzez wsplny substrat neurobiologiczny, k t r y m m o e b y m z g o w y s y s t e m w y d z i e l a n i a o p i a t w . 7. Z ewolucyjnego p u n k t u w i d z e n i a zjawisko afiliacji s p o e c z n e j , k t r e k i e r u j e z a c h o w a n i a m i o s o b n i c z y m i (selekcyjnie z w i k s z a j c e prawdopodobiestwo przetrwania), powstao w oparciu o s t r u k t u r
21

Znakomit analiz nastpstw tego faktu w kontekcie teorii wewntrzorganizmowej transdukcji informacji oraz jej znaczenie dla psychoanalizy i teorii hipnozy przedstawia wsppracownik Ericksona, E. L. Ros si, Hipnoterapia..., op. cit. 233

( s y s t e m w y d z i e l a n i a e n d o g e n n y c h opiatw) w c e n t r a l n y m u k a d z i e n e r w o w y m , k t r e j funkcj j e s t s t e r o w a n i e a k t y w n o c i o b r o n n org a n i z m u (poprzez modulacj ukadw: autonomicznego, h o r m o n a l n e go i i m m u n o l o g i c z n e g o ) . 8. Izolacja s p o e c z n a z m i e n i a gsto r e c e p t o r w o p i a t o w y c h . Stym u l a c j a b o d c a m i s p o e c z n y m i a k t y w i z u j e mzgowy s y s t e m o p i a t o w y . 9. W o k r e s i e ciy i w czasie p o r o d u n a s t p u j e w z r o s t w y d z i e l a n i a o p i a t w e n d o g e n n y c h , c o m o e m i e z a s a d n i c z e z n a c z e n i e d l a wytwor z e n i a w i z i afiliacyjnej m i d z y m a t k i d z i e c k i e m . 10. W w y n i k u n i e d o b o r u s p o e c z n i e w y t w a r z a n y c h e n d o g e n n y c h o p i a t w w w y p a d k u k r t k i c h o k r e s w izolacji dzieci w z r a s t a u n i c h p o d a t n o n a bl i s p a d a a n a l g e t y c z n e d z i a a n i e morfiny. P r z y p r z e d u a j c y c h si o k r e s a c h t e g o r o d z a j u izolacji n a s t p u j e w z r o s t aktywnoci stresogennych peptydw opiatowych i w z r a s t a podatn o n a m o r f i n . Z p e r s p e k t y w y ewolucyjnej p i e r w s z a s y t u a c j a p o c i g a a z a sob g o s o w a k t y w n o d z i e c k a , k t r e p r z y z y w a o dorosego. W w y p a d k u n i e s k u t e c z n o c i tej s t r a t e g i i jej p r z e d u a n i e m o g o p r o w a d z i d o p r z y c i g n i c i a u w a g i p r z e l a d o w c y , czemu przeciwdziaaa organiczna taktyka odwzorowywana w drugim wypadku. 1 1 . Z p u n k t u w i d z e n i a cisej a t r y b u c j i s u b s t a n c j a l n e j p o z y t y w n y a f e k t s p o e c z n y m o e by o d w z o r o w y w a n y w s t r u k t u r z e m z g u p r z e z d z i a a n i e e n k e f a l i n (opiatw p e n t a p e p t y d o w y c h : m e t i o n i n a , l e u c y n a ) s k u p i o n y c h w czci b r z u s z n o - g r z b i e t o w e j r d m z g o w i a (pars uentralis, tegmentum), k t r czy si z e f e k t e m n a g r a d z a j c y m i pobud z a j c y m . Afekt n e g a t y w n y m g b y w t y m ujciu o d p o w i a d a n a p r z y k a d specyficznej a k t y w n o c i okookomorowej s u b s t a n c j i s z a r e j (substantia grisea), k t r e j p r z y p i s u j e si objawy z w i z a n e z n a r k o t y c z n y m z e s p o e m o d s t a w i e n i a o r a z i n i c j o w a n i e gosowej r e a k c j i z w i z a n e j z e s t r e s e m s e p a r a c j i . Likwidacji t e g o o s t a t n i e g o s u y o b y wwczas dziaanie beta-endorfiny. 12. W z a k r e s i e oglnej o r g a n i z a c j i m z g u z a c h o w a n i a m i spo e c z n y m i s t e r u j e u k a d z o o n y z k o r y czoowej, p a t a s k r o n i o w e g o i c i a a m i g d a o w a t e g o , k t r e t o o r o d k i c h a r a k t e r y z u j si w y s z y m zagszczeniem receptorw opiatowych. Funkcjonalnie odpowiadaj o n e z a u w a g wybircz i p o l i m o d a l n e p r z e t w a r z a n i e informacji. 13. Dziaanie homeostatycznego systemu noworodka (temperat u r a ciaa, obieg k r w i , zuycie t l e n u , a k t y w n o , w z r o s t , o d p o r n o 234

itd.) j e s t afiliacyjnie s p r z o n e z s z e r e g i e m p r z e j a w w a k t y w n o c i m a t k i (dopyw m l e k a , ciepo ciaa, s t y m u l a c j a z m y s u r w n o w a g i , d o t y k u , w c h u itd.), k t r e s t a n o w i s y s t e m jego l a t e n t n y c h r e g u l a torw. Dziaanie analogicznego s y s t e m u u osobnika dorosego j e s t afiliacyjnie s p r z o n e z p r z e j a w a m i a k t y w n o c i r o d o w i s k a spoecznego o podobnie l a t e n t n y m wpywie. 14. E w o l u c y j n f u n k c j a f i l i a c j i j e s t p r o m o c j a m i d z y o s o b niczej synchronizacji, ktra zachodzi wielopoziomowo. Determinacja relacji m i d z y l u d z k i c h dokonuje si p i e r w o t n i e na poziomie sensomotorycznym i w trakcie ontogenezy ulega coraz w i k s z e m u zaporedniczeniu przez w e w n t r z n e reprez e n t a c j e : z n a k i s y m b o l i c z n e i w y o b r a e n i a w y s t p u j c e w zastpstwie osb i s t a n w rzeczy. Z punktu widzenia efektu psychofizjologicznego dowiadczenie reprezentacji moe mie wpyw analogiczny do bezporedniego dowiadczenia tego, co r e p r e z e n t o w a n e . P r o c e s identyfikacji jako p o n a w i a n e raz po raz d o w i a d c z e n i e z i n t e r n a l i z o w a n e g o o b r a z u (np. matki, ojca czy grupy spoecznej) m o e p r o w a d z i do wzmoonej synchronizacji z realnym korelatem wewntrznej reprezentacji. 15. [...] aktywizowana pierwotnie przez kontakt z matk spoeczna indukcja endogennych opiatw stanowi podstaw dowiadczenia ufnoci, ktre bezporednio wie si z oczekiwaniem pozytywnego wzmocnienia (nagrody) ze strony rodowiska spoecznego. Najwczeniejsze dowiadczenia tego rodzaju zyskuj swoj reprezentacj kognitywn i odgrywaj zasadnicz rol w ksztatowaniu podmiotowego wiatopogldu. Wczesne (to jest w mniejszym stopniu zaporedniczone reprezentacjami) pozytywne dowiadczenia spoeczne ustanawiaj tosamo osobnicz i w odpowiednim rodowisku kulturowym determinuj wierzenia religijne, ktre wystpuj pierwotnie w formie wiary w zinternalizowanego, wszechmocnego Innego. Spoeczne nastpstwa aktywacji endogennych opiatw mog rwnie powstawa w wypadkach, gdy wydzielanie tych substancji pobudzane jest w inny sposb, na przykad w stanach konfrontacji z hiperstresem i blem, w sytuacjach cakowitej bezradnoci lub w przypadkach stanw transowych. To samo dotyczy przypadkw dozna wszechpotnej manipulacji" [...], ktre wystpuj w dowiadczeniach mierci klinicznej, kiedy to przeraona i bezradna jednostka dowiadcza nagle stanu pasywnej rezygnacji wobec mierci, czemu towarzyszv odczucie spokoju i zaniku samotnoci poczone z odczuciem obecnoci opiekuczego Innego. Podmiot czy tego rodzaju dowiadczenia z ide nadnaturalnej interwencji i skonny jest okrela je jako ask Boga lub przypisywa je 235

innym duchowym siom w zalenoci od kulturowo danego systemu wierze. Z drugiej strony mobilizacja endogennego systemu opiatw moe nastpi szybciej w wypadku reakcji na dan, realnie istniejc osob, ktra jest postrzegana jako opiekucza i wszechmocna. Taki stan rzeczy pociga za sob regresywne i symbiotyczne formy afiliacji, ktre cile odpowiadaj prymarnej sytuacji ontogenetycznej 2 2 . W oparciu o powysze zaoenia F r e c s k a i Kulcsar wysuwaj p r z y p u s z c z e n i e , e d z i a a n i a r y t u a l n e zawdziczaj swoj s k u t e c z n o w s p o m n i a n e m u w o s t a t n i m p u n k c i e procesowi, w k t r y m dos t a r c z o n y p r z e z s p o e c z e s t w o z n a c z c y I n n y staje si n i e j a k o e k r a n e m , na ktry uczestnik r y t u a u niewiadomie projektuje cech omnipotencji, co w efekcie p r o w a d z i do jego regresji i p r z e y w a n i a w i a t a w k a t e g o r i a c h w a c i w y c h d l a s t a n u p r y m a r n e j s y m b i o t y c z n e j afiliacji z m a t k l u b szerzej m w i c z r o d z i n n y m u k a d e m o d n i e s i e n i a . S t a n t e n c h a r a k t e r y z u j e bezrefleksyjne wystawienie n a d z i a a n i e wym i e n i o n y c h w p u n k c i e 13 l a t e n t n y c h p a r a m e t r w i n t e r a k c j i , w wyp a d k u d z i a a r y t u a l n y c h w z n a c z n e j m i e r z e acz n i g d y cakowicie u s t a l a n y c h p r z e z k o m p e t e n t n y c h specjalistw k u l t o w y c h l u b raczej d a n y c h podprogowo i obecnych poprzez ich somatyczn niewiadom o . W w i e t l e p u n k t w 14 i 15 p r o c e s t e n s t w a r z a o p t y m a l n e w a r u n k i d o r e d e f i n i o w a n i a t o s a m o c i osobniczej, c o n a p l a n i e psychobiologicznym w y n i k a z d w c h f u n d a m e n t a l n y c h z a s a d : r e g r e s j a sprzyja aktywacji e n d o g e n n y c h opiatw; d z i a a n i e e n d o g e n n y c h o p i a t w z a p o r e d n i c z a p r z e b i e g afiliacji i intensyfikuje depersonalizacj, k t r a zachodzi poprzez u t r a t g r a n i c ego. W k o n s e k w e n c j i idzie o d z i a a n i e u k a d u z w r o t n e g o , w k t r y m tosamo spoeczna jest pochodn wzmocnie przez aktywacj systemu o p i a t w e n d o g e n n y c h , z a r y t u a l n a i n d u k c j a ich w y d z i e l a n i a p o z w a l a n a s p o e c z n e d e f i n i o w a n i e teje t o s a m o c i 2 3 .
22 23

E. F r e c s k a , Z. K u l c s a r , op. cit, s. 78, wyt. T. S. aowa naley, e analizy Frecski i Kulcsara oraz innych psychobiologw afiliacji nie s znane badaczom wspczesnych ruchw kultowych, i to nawet tak znakomitym, jak E. Barker. W wietle tych bada porwnywanie wywieranego na jednostk wpywu nowych ruchw religijnych do dziaania narkotykw, o ile pod pojciem tym rozumiemy przede wszystkim opiaty, jest nie tylko uzasadnione, lecz take heurystycznie podne i trudno zgodzi si z przeciwnym pogldem; zob. E. B a r k e r , Nowe ruchy religijne, op. cit, s. 112. Rzecz oczy-

236

W odniesieniu do b a d a nad szamanizmem wspomniani autorzy z a u w a a j , e o b e c n e w l i t e r a t u r z e e t n o g r a f i c z n e j opisy s t a n w chor o b o w y c h z w i z a n y c h z elekcj p r z y s z e g o s z a m a n a (choroba duchw") sugeruj, i z u w a g i na p o d o b i e s t w o objaww ( z a b u r z e n i a u w a g i , k o n c e n t r a c j i i percepcji, b e z s e n n o , a n o r e k s j a itp.) s t a n y t e m o g b y p o c h o d n w y p a d n i c i a z g r u p o w y c h w z o r c w stym u l a c j i , k t r e p o d p r o g o w o o d d z i a u j ( p u n k t 13) n a k o o r d y nacj funkcji n e u r o m e n t a l n y c h . W t y m r o z u m i e n i u p o d o b n rol o d g r y w a y b y p o w s z e c h n i e w y s t p u j c e o k r e s y izolacji a d e p t w s z a m a n i z m u c z y w o g l e i n i c j o w a n y c h . T e n s t a n rzec z y p r o w a d z i b y d o o k r e s o w e j d e s y n c h r o n i z a c j i r y t m w biol o g i c z n y c h o r g a n i z m u i w z r o s t u g o d u o p i a t o w e g o , k t r y wyn i k a z n i e d o s t a t e c z n e j stymulacji afiliacyjnej, co z k o l e i prow a d z i o b y do w z r o s t u podatnoci na mniej lub bardziej kontrolowane i w znacznej mierze nacechowane regresywnie przeywanie stanw transowych. Ich nagradzajcy charakter wynikaby midzy innymi z gwatownych wyadowa opiatowych, na planie fenomenalnym postrzeganych jako stany h i p e r a f i l i a c j i . W t y m k o n t e k c i e ujcie F r e c s k i i K u l c s a r a m o n a b y u z u p e n i p o m y s a m i P e r r i n a i przyj z a o e n i e , e d y n a m i k a tych procesw ma c h a r a k t e r nielinearny i jest zgodna z modelem teorii k a t a s t r o f T h o m a 2 4 . Ze wzgldu na powysze wielokrotnie opisywan w l i t e r a t u r z e t e m a t u u z d r o w i c i e l s k d z i a a l n o s z a m a n a d a o b y si poj w postaci procedury o trzech fazach25: 1. P r z e z z a c h o w a n i a p o z a w e r b a l n e , p a r a w e r b a l n e i w e r b a l n e s z a m a n manipuluje s t r u k t u r a m i symbolicznymi, ktre w znacznej

24

25

wista, nie naley zapomina, e ten poziom analizy nie jest jedyny i obok niego w stopniu rwnoprawnym konieczne s badania czysto psychologiczne, socjologiczne czy semiotyczne. Praca francuskiego antropologa ma w tym zakresie charakter pionierski; zob. M. P e r r i n , Une interpretation morphogenetique de I'initiation chamanique, L'Homme" XXVI/1986, s. 107-123. Klasyczn prezentacj zagadnienia podaje C. L e v i - S t r a u s s , Skuteczno symboliczna [w:] t e g o , Antropologia strukturalna I, Warszawa 1970, s. 262-284. 237

m i e r z e p o d p r o g o w o wyzwalaj l a t e n t n e i n t e r p r e t a n t y e m o c j o n a l n e ( n p . p r z e n i e s i e n i e i projekcj o m n i p o t e n c j i ) 2 6 . 2 . P r o w o k o w a n e p r z e z s y m b o l i c z n e d z i a a n i a emocje g r a w i t u j ku s t a n o m katastrofalnym, wyzwalajcym aktywacj endogennych opiatw. 3. Aktywacja s y s t e m u opiatowego moe prowadzi do skokowego wzrostu sprawnoci systemu immunologicznego i ozdrowienia. Rzecz oczywista, m o w a j e s t o p e w n e j r a m o w e j p s y c h o t e c h n i c e leczenia, w ktrej kontekcie wystpuje szereg metod uzupeniajcych. Co i s t o t n e , funkcj c z y n n i k a m e d i u j c e g o p o m i d z y sfer spo e c z n i c i e l e s n y m i p r o c e s a m i neurofizjologicznymi s p e n i a j specyficzne m a t r y c e s e m i o t y c z n e , k t r e cz p e w n e k l a s y z n a k w ( w wyp a d k u dziaa n a z n a k a c h archetypowych chodzioby zasadniczo o k o d o w a n e s y n e s t e t y c z n i e z n a k i i k o n i c z n o - i n d e k s a l n e ) z odpowiadajcymi im s t a n a m i emocjonalnymi. B a d a n i a Frecski i Kulcsara potwierdzaj wielokrotnie powtarzan e s t a n o w i s k o Bowlby'ego, k t r y u t r z y m u j e , e g b o k i e o d d z i a y w a n i e p i e r w o t n y c h z a c h o w a afiliacyjnych n i e z n i k a w t r a k c i e o n t o g e n e z y , lecz j e s t a k t y w n e p r z e z cae ycie o s o b n i c z e 2 7 . W w i e t l e t y c h b a d a spoecznoci l u d z k i e j a w i si j a k o o r g a n i c z n e caoci, k t r y c h afiliacyjna p s y c h o d y n a m i k a znajduje n a t y c h m i a s t o w e o d w z o r o w a n i e w c i e l e s n y c h p r o c e s a c h ich czonkw. W t a k i m r o z u m i e n i u c i a o szamana jest detektorem a zarazem korektorem psychobiologicznego kryzysu jego grupy odniesienia. Szaman jest wyspecjalizowanym subliminalnym rezonatorem socjopsychicznej sytuacji grupy, ktr odbiera w a s n y m ciaem i przez synes t e t y c z n transdukcj informacji i autosymbolizacj z w r o t n i e wyraa w postaci numinotycznych przekazw. Jest on zatem w z o w y m p u n k t e m s a m o w i e d z y grupy i z a c h o d z c e g o w niej o b i e g u informacji. Ciao s z a m a n a jest w y r n i o n y m w danej

26

27

W nawizaniu do klasycznych eksperymentw Poetzla i Fishera podprogowy mechanizm bodcw wyzwalajcych przeniesienie analizuj: J. G. K e p e c s , R. W o l m a n , Preconscious perception of the transference, ..Psychoanalytic Quarterly" 16/1972, s. 172-194. Zob. take: R. H. B o l l e , Ubertragung und Gegenubertragung in der psycholytischen Therapie [w:] A. Dittrich, A. Hofmann, H. Leuner [Hrsg.], Welten des Bewuftseins, Band 4, Berlin 1994, s. 129-137. J. B o w l b y , Attachment and loss, op. cit., vol. I, s. 350.

238

s p o e c z n o c i c i a e m matrycujcym i d e t e r m i n u j c y m aprior y c z n e w a r u n k i d o w i a d c z e n i a c i e l e s n o c i . K u p o d o b n e m u roz u m i e n i u s z a m a n i z m u zblia si A m a n d a P o r t e r f i e l d : Potne emocjonalne oddziaywanie szamanizmu polega na dramatyzacji stresu dowiadczanego przez jego klientw. Dramatyzacja ta umoliwia szamanowi sterowanie ich emocjami i usunicie spoecznego napicia. Analogicznie do innych symboli religijnych symbole szamaskie s otwarte na rne rodzaje interpretacji i odnosz si do rnych poziomw dowiadczenia. [...] Szaman pomaga swoim klientom we waciwej ocenie symboli, ktre odnosz si do ich problemw, interpretuj je i pozwalaj na ich rozwizanie. Czyni to przez ujawnienie w swoim ciele symboli reprezentujcych rozwizanie problemw trapicych jego klientw. Ciao szamana staje si miejscem wytwarzania symboli. [...] Szaman pomaga klientom przez organizacj ich emocji. [....] rozwizuje konflikt na drodze personifikacji istot duchowych, ktre symbolizuj napicia psychiczne i wzorce struktury spoecznej dowiadczane niewiadomie przez klientw 2 8 . S f o r m u o w a n i a P o r t e r f i e l d z n a l a z y b y z ca p e w n o c i u z n a n i e J u n ga, k t r y z n i e z w y k moc p o d k r e l a s o m a t y c z n g e n e z s y m b o l u (fakt w y m y k a j c y si czsto u w a d z e jego i n t e p r e t a t o r w ) : S y m b o l e J a n i powstaj w gbiach ciaa i w k a d y m calu wyraaj jego m a t e r i a l n o na rwni ze s t r u k t u r postrzegajcej wiadomoci"29. Obserwacje wgierskich badaczy nasuwaj szereg nowych p y t a w o d n i e s i e n i u do z a s a d n i c z e j funkcji r y t u a w inicjacyjnych, w szczeglnoci z a inicjacji s z a m a s k i c h . W w i e t l e p r o c e s w identyfikacji s p o e c z n e j p o s t u l o w a n y c h w p u n k t a c h 14 i 15 s t r u k t u r a k o m p l e k s u ego j a w i a b y si i n i c j a l n i e j a k o s c e n t r a l i z o w a n a w d o z n a n i u p o d m i o t o w y m sie z i n t e r i o r y z o w a n y c h h a b i t u a c y j n y c h afiliacji, k t r e pow s t a j n a d r o d z e e g z o g e n n e j , spoecznej s t y m u l a c j i e n d o g e n n e g o sys t e m u w z m o c n i e o p i a t o w y c h 3 0 . O n t o g e n e t y c z n i e p o w s t a n i e tego kompleksu zakada musi znaczcy stopie pasywnoci podmiotu, j e g o c a k o w i t z e w n t r z s t e r o w n o i b e z p o r e d n i e u z a l e n i e n i e od

28

29 30

A. P o r t e r f i e l d , Shamanism: a psychosocial definition, Journal of the American Academy of Religion" 55/1987, s. 725-726, wyt. T. S. C. G. J u n g , Psyche and symbol, New York 1958, s. 138. Co do nie uwiadamianej interioryzacji obiektu, towarzyszcej procesom afiliacji, i bliskiego zwizku instynktu afiliacji i instynktu naladowania oraz moliwych patologicznych aspektw tego procesu (np. w schizofrenii) zob. H. B e n d e r , Die menschliche Person, Bern 1964, s. 206-210. 239

z r y t u a l i z o w a n e g o b o d c o w a n i a biospoecznego. K w e s t i z a s a d n i c z j e s t , czy p r o c e d u r y inicjacyjne, i n t e n s y f i k u j c o k r e s o w o z e w n t r z s t e rowno osobnika, pozostawiaj j n a s t p n i e nie zmienion i ograniczaj si w y c z n i e do treciowej modyfikacji k o m p l e k s u ego, czy t e idzie o z a b i e g z w i k s z a j c y z a k r e s w e w n t r z s t e r o w n o c i i z m n i e j s z a j c y afiliacyjne u z a l e n i e n i e o d o t o c z e n i a spoecznego. P r o b l e m t e n s t a j e si szczeglnie i s t o t n y w w y p a d k u inicjacji t y p u s z a m a s k i e g o , k t r y c h c e l e m j e s t p r z y g o t o w a n i e j e d n o s t k i d o k i e r o w a n i a spoecznoci, z a s k u t e c z n e s t e r o w a n i e d a n y m s y s t e m e m z a k a d a jego wiel o w y m i a r o w e t r a n s c e n d o w a n i e z e s t r o n y j e d n o s t k i s t e r u j c e j . Szam a n cakowicie u z a l e n i o n y o d afiliacyjnej s t y m u l a c j i o p i a t o w e j z e s t r o n y g r u p y b y b y j e d y n i e odbiciem procesw g r u p o w y c h , lecz n i e miaby na nie adnego intencjonalnego wpywu. N a t y m t l e c h o r o b a s z a m a s k a j a w i si j a k o p i e r w s z y e t a p n a d r o d z e d o p r z e s t a w i e n i a j e d n o s t k i n a i n n y t r y b f u n k c j o n o w a n i a afiliacyjnego. N a t l e p o w y s z e j t e o r i i n i e z a l e n o s z a m a n a j e s t niezalenoci w zarzdzaniu biologicznym procesorem wizi spoecznej i p o d s t a w o w y m dla tego procesora e n d o g e n n y m s y s t e m e m e m w z m o c n i e opiatowych. Moliwo takiej niezalenoci wynika ze stanu, w ktrym aktywacja wydzielania o p i a t w e n d o g e n n y c h m o e zaj w w y n i k u p o j a w i e n i a s i o d p o w i e d n i c h s t r e s o r w i w s p o m n i a n e j w p u n k c i e 14 symbolicznej mediacji. W tym sensie niezaleno od k a r z c e g o lub n a g r a d z a j c e g o w p y w u p r o c e s w afiliacji b e z p o r e d n i e j j e s t wprost proprcjonalna do stopnia opanowania techniki pozwalajcej na i n t e n c j o n a l n m a n i p u l a c j s t r e s o r a m i i symbol i c z n r e p r e z e n t a c j p r z e d m i o t u afiliacji. M w i c w w i e l k i m s k r c i e , w inicjacji s z a m a s k i e j a w m n i e j s z y m s t o p n i u w inicjacjach pubertalnych idzie o przestawienie osobnika z afiliacyjnej z e w n t r z s t e r o w n o c i ( u z a l e n i e n i e od stymulacji ze strony rodowiska spoecznego) na afiliacyjn wewntrzsterowno (wolitywna stymulacja przez stresory i symbol i c z n e r e p r e z e n t a c j e ) , o p r z e j c i e od afiliacji b e z p o r e d n i e j do a f i l i a c j i z a p o r e d n i c z o n e j . G d y b y podj p r b w y r a e n i a i s t o t y inicjacji w k a t e g o r i a c h z a p r o p o n o w a n y c h p r z e z H e r m a n n a , n a l e a oby j u z n a z a s p o e c z n e u r z d z e n i e s u c e d o o k r e l e n i a p o z i o m u wzajemnej rwnowagi dwch instynktw:

240

i n s t y n k t u s y m b i o t y c z n e g o (/'instinct de cramponnement), - i n s t y n k t u e k s p l o r a c y j n e g o (aller a la recherche, l'instinct de mi-

gration)31.
W w y p a d k u z r y t u a l i z o w a n e g o p r o c e s u inicjacyjnego k o n s t r u k c j a s y m b o l i c z n y c h s t r u k t u r z a p o r e d n i c z a j c y c h p r o c e s y afiliacyjne m a c h a r a k t e r dwojaki. P o p i e r w s z e , w y n i k a z p o s t u l o w a n e g o p r z e z N e u m a n n a rytualnego pobudzenia i wtargnicia do wiadomoci archet y p o w y c h s t r u k t u r , k t r e odwzorowuj g o s p o d a r k i n s t y n k t o w o - p o pdow jednostki. Po drugie, jest wypadkow wielopokoleniowego dowiadczenia i przekazu tradycyjnego, ktry tworzy s e k r e t n wiedz k o l e g i u m s z a m a s k i e g o czy te szerzej specjalistw k u l t o w y c h . W t a k i m znaczeniu pochodzenie reprezentacji symbolicznych jest w o b y d w u p r z y p a d k a c h t r a n s p e r s o n a l n e i w y p o s a a s z a m a n a czy inicjowanego w wiedz o c h a r a k t e r z e ponadjednostkowym. Socjobiologiczne i n e u r o p s y c h o l o g i c z n e a n a l i z y F r e c s k i i K u l c s a r a w caej rozcigoci p o t w i e r d z a j t e o r i D u r k h e i m a , w szczeglnoci z a jego koncepcje dotyczce funkcji elit religijnych. I d e a r y t u a u religijnego j a k o g e n e r a t o r a i i n s t a n c j i sterujcej proafiliacyjnymi wzmocnieniami opiatowymi na pierwszy rzut oka nie jest rwnie o d l e g a od M a r k s o w s k i e g o i tu b y n a j m n i e j n i e m e t a f o r y c z n e g o p o j m o w a n i a religii j a k o opium dla l u d u " . J e d n a k n a w e t d a l e k o pos u n i t e analogie nie oznaczaj jeszcze homologii, a profetyczn intuicj M a r k s a dzieli od b a d a o m a w i a n y c h a u t o r w okres dynam i c z n e g o r o z w o j u ewolucyjnej etologii i p s y c h o b i o l o g i i . N a t l e i c h osigni atwiej doceni adaptacyjn warto p r a k t y k religijnych i o d r n i i c h c e c h y p a t o m o r f i c z n e od cile p a t o l o g i c z n y c h , od ktrych nie jest wolna a d n a dziedzina kultury. atwo rwnie z a u w a y , e t e o r i a F r e c s k i i K u l c s a r a (zob. p u n k t 15) wyjtkowo p o g b i a ujcie p r o c e s w afiliacji, k t r e z a p r o p o n o w a l i S t a r k i B a i n bridge32, a take nadaje nowy wymiar psychoanalitycznym badaniom n a d r e g r e s j i d y n a m i k g r u p y . Z p e w n o c i n i e p o z o s t a n i e o n a bez wpywu na religioznawcze pojmowanie kompleksu szamaskiego i m i s t y k i .

31 32

I. H e r m a n n , L'instinct filial, Paris 1972, s. 85-153. R. S t a r k , W. S. B a i n b r i d g e , op. cit., s. 195-238. 241

4. NEUROFIZJOLOGIA TRANSU RYTUALNEGO


W k i e r u n k u b a d a p o d o b n y m d o p r z e d s t a w i o n e g o powyej zmierzaj r w n i e r o z w a a n i a B a r b a r y L e x 3 3 . J e j z d a n i e m a n a l i z a kolekt y w n y c h form t r a n s u r y t u a l n e g o n i e m o e o g r a n i c z a si w y c z n i e d o b a d a n i a r e l e w a n t n y c h funkcji mzgowych, lecz m u s i o b e j m o w a t a k e cay h o m e o s t a t y c z n y s y s t e m autonomicznego u k a d u nerwowego z a l t e r n u j c y m d z i a a n i e m jego s u b s y s t e m w : s y m p a t y c z n e g o i p a r a sympatycznego. To wanie d y n a m i k a tego dziaania jest z d a n i e m Lex k l u c z e m do z r o z u m i e n i a funkcji r y t u a u . T e o r e t y c z n e to jej doc i e k a s t a n o w i koncepcje Chaple'a i Leacha, w myl k t r y c h rytmiczna stymulacja i u t r w a l o n e wzorce zachowa r y t u a l n y c h prowadz do s y n c h r o n i z a c j i r y t m w biologicznych i e l i m i n a c j i b r a k u koordynacji, co w s k a l i ewolucyjnej p r z y c z y n i a si do g a t u n k o w e g o zwik s z e n i a zdolnoci p r z e t r w a n i a . R e d u n d a n c j a k o m u n i k a c j i r y t u a l n e j , k t r a w y n i k a z jej p o l i m o d a l n o c i i p o w t a r z a l n o c i , s u y w t y m ujciu redukcji niepewnoci i w y m u s z e n i u skutecznej uniformizacji reakcji e m o c j o n a l n y c h czonkw g r u p y . Analizujc a n a t o m i c z n e i neurochemiczne zrnicownie ukadw s y m p a t y c z n e g o (wspczulnego) i p a r a s y m p a t y c z n e g o (przywspczulnego), Lex z w r a c a u w a g n a z n a n y fakt, e w w y p a d k u t e g o p i e r w s z e g o m a m y do c z y n i e n i a z sytuacj, w k t r e j p o b u d z e n i e z a l e d w i e k i l k u n e r w w p r o w a d z i do a k t y w a c j i caego s y s t e m u , co z kolei wyzwala wydzielanie neurohormonw i neuroprzekanikw adrenaliny i n o r a d r e n a l i n y z gruczow n a d n e r c z a . G d y idzie o s y s t e m p a r a s y m p a t y c z n y , jego a k t y w a c j p o p r z e d z i m u s i p o b u d z e n i e w s z y s t k i c h elementw systemu, w wyniku czego nastpuje wydzielanie n e u r o p r z e k a n i k w acetylocholiny i s e r o t o n i n y . S y s t e m s y m p a t y c z n y o d p o w i e d z i a l n y j e s t z a u t r z y m y w a n i e s t a n u p o b u d z e n i a i czujnoci, k t r e p o t e n c j a l n i e z w i z a n e s z a k t y w n o c i w a l k i l u b ucieczki, c z e m u t o w a r z y s z y o d p y w k r w i z w n t r z n o c i i jej p r z e p o m p o w a n i e d o m i n i s z k i e l e t o w y c h . O d p o w i a d a t e m u d e s y n c h r c n i z a c j a fal E E G , rozszerzenie renic, podwyszone pocenie, przypieszenie oddechu, w z r o s t c i n i e n i a k r w i i p o z i o m u akcji s e r c a o r a z u s t a n i e a k t y w n o c i

33

B. W. Lex, Neurobiology of ritual trance [w:] E. G. d'Aquili, Ch. D. Laughlin, J. McManus |eds.], op. cit., s. 117-151.

242

t r a w i e n n e j . Funkcj s y s t e m u sympatycznego jest z a t e m mobilizacja o f e n s y w n o - o b r o n n a o r g a n i z m u . P r z e d u a j c y si s t a n mobilizacji org a n i z m u m u s i j e d n a k p r z y n i e jego p r z e c z e n i e n a t r y b funkcjonowania charakterystyczny dla u k a d u parasympatycznego. W zakresie w y m i e n i o n y c h p a r a m e t r w jego d z i a a n i e m a c h a r a k t e r d o k a d n i e o d w r o t n y i p r o w a d z i do s t a n w w y p o c z y n k u i o d n o w y z a s o b w e n e r g e t y c z n y c h o r g a n i z m u , k t r e n a poziomie d z i a a n i a m z g u przejawiaj si w p o s t a c i s y n c h r o n i z a c j i E E G . S t e r o w a n i e u k a d e m p a r a sympatycznym zachodzi za porednictwem przednich i centralnych p a r t i i p o d w z g r z a (hypothalamus), k t r e oddziauj n a wydzielajc i n s u l i n t r z u s t k . T y l n e i boczne o b s z a r y p o d w z g r z a k o n t r o l u j z a dziaanie u k a d u sympatycznego. Obydwa podsystemy oddziauj na siebie h a m u j c o , to znaczy, p o b u d z e n i e j e d n e g o z n i c h p r o w a d z i do z m n i e j s z e n i a p o b u d z e n i a d r u g i e g o i na o d w r t . W istocie funkcjonowanie ludzkiego organizmu jest wyrazem ustalonego na pewnym p o z i o m i e s t a n u ich w z a j e m n e g o z r w n o w a e n i a , k t r e w p e w n y m zakresie podlega indywidualnej wariancji. Wyniki przeprowadzonych n a d n i b a d a s k a n i a j Lex d o p r z y p u s z c z e n i a , e i s t n i e j e p e w i e n o g r a n i c z o n y zbir t y p o w y c h wzorcw z r w n o w a e n i a czy t e z e s t r o j e n i a obydwu podsystemw (analogiczny do typw charakterologiczn y c h ) , o specyficznej d y s t r y b u c j i i u w a r u n k o w a n i u k u l t u r o w y m . Z w a y w s z y n a fakt, e p o b u d z e n i e a d n e g o z t y c h s y s t e m w n i e z a c h o d z i w izolacji, lecz w cisym p o c z e n i u z i n n y m i c z c i a m i u k a d u n e r w o w e g o (zgodnie z p o d z i a e m c z y n n o c i o w y m n a l e a o b y tu mwi przede wszystkim o integracji z u k a d a m i p i r a m i d o w y m i p o z a p i r a m i d o w y m s o m a t y c z n e g o u k a d u n e r w o w e g o ) , Lex p r z y c h y l a si d o p o g l d u t y c h neurofizjologw, k t r z y p r e f e r u j s z e r s z y p o d z i a na dwa autonomiczno-somatyczne podsystemy: ergotropowy i trofotropowy. O ile p o d s t a w d z i a a n i a s y s t e m u e r g o t r o p o w e g o j e s t o d r u c h o r i e n t a c y j n y z c h a r a k t e r y s t y c z n d l a n i e g o c z u j n fiksacj n a r d l e p o b u d z e n i a , o t y l e d z i a a n o s y s t e m u t r o f o t r o p o w e g o p r z e j a w i a si w habituacji i osabieniu odruchu orientacyjnego. W l a d z a n e u r o p s y c h i a t r y c z n y m i b a d a n i a m i G e l l h o r n a Lex p r z y j m u j e z a o e n i e , e w rozwoju czowieka p r o c e s e m o z a s a d n i c z y m z n a c z e n i u j e s t p r a w i d o w e z e s t r o j e n i e (tuning) f u n k c j o n o w a n i a obydwu podsystemw i eliminacja zachodzcych pomidzy nimi stanw 243

dysfatycznych. Zestrojenie to m o n a osign na drodze rwnoczesnej specyficznej s t y m u l a c j i o b y d w u p o d s y s t e m w , k t r a z a c h o d z i p r z e z u y c i e s u b s t a n c j i blokujcych l u b a k t y w i z u j c y c h j e d e n z n i c h , e w e n t u a l n i e d z i k i t e c h n i k o m z a w i e s z a j c y m l u b modyfikujcym d z i a a n i a m e n t a l n e . R w n i e w o p a r c i u o m o d e l G e l l h o r n a Lex z a k a d a , i p r o c e s t e n p r z e b i e g a w t r z e c h n a s t p u j c y c h p o sobie f a z a c h : 1. W fazie p i e r w s z e j n a s t p u j e w z r o s t r e a k t y w n o c i j e d n e g o z subsystemw z rwnoczesnym s p a d k i e m reaktywnoci drugiego. 2. W fazie drugiej wobec t r w a e g o l u b w z r a s t a j c e g o b o d c o w a n i a dochodzi do cakowitego w y h a m o w a n i a nie uwraliwionego subsystem u , p r z y czym bodce, k t r e n o r m a l n i e wywouj jego a k t y w n o , t e r a z na o d w r t w z m a g a j a k t y w n o s y s t e m u u w r a l i w i o n e g o . P o c h o d n tego s t a n u r z e c z y s z a c h o w a n i a o k r e l a n e m i a n e m zjawisk o d w r c e n i a (reversal phenomena), k i e d y to p r z y k a d o w o d o z n a n i a n o r m a l n i e blowe o d b i e r a n e s j a k o s p r a w i a j c e rozkosz, bodce uspokajajce pobudzaj do aktywnoci, skrajne doznania z i m n a przek s z t a c a n e s w s t a n y h i p e r t e r m i i itp. 3 . J e l i u t r z y m u j e si b o d c o w a n i e , d o c h o d z i d o fazy t r z e c i e j , w k t r e j n a s t p u j e n a g e u s t a n i e oscylacyjnie r o z b i e n e g o s p r z e n i a d w c h p o d s y s t e m w i na d r o d z e swoistego neurofizjologicznego coincidentio oppositorum p o j a w i a si s t a n ich r w n o c z e s n e j h i p e r a k t y wacji z c h a r a k t e r y s t y c z n a m p l i t u d m e g a s e n s a c j i . T e g o r o d z a j u syt u a c j a m o e pojawi si z a r w n o w p r z y p a d k a c h k l i n i c z n y c h i e k s p e r y m e n t a l n y c h p s y c h o z , w s t a n a c h s n u p a r a d o k s a l n e g o R E M , w doz n a n i a c h orgazmu i w zaawansowanych p r a k t y k a c h medytacyjnych, cho w k a d y m w y p a d k u r n y j e s t ich specyficzny a k c e n t , d y n a m i k a i gboko o r a z z w i z a n e z n i m i s y m b o l i c z n e i n t e r p r e t a c j e 3 4 . Lex s u g e r u j e , e z j a w i s k a o d w r c e n i a , k t r e w y s t p u j w d r u g i e j fazie, m o g s t a n o w i fizjologiczne podoe r o z p o w s z e c h n i o n e g o w wielu k u l t u r a c h fenomenu rytualnej inwersji znacze w r a z z charakterystycznymi dla niego zachowaniami i kognitywn reprezentacj35. J e s t t o a t w o z a u w a a l n e , p r z e j a w i a si t a k e w n i e k t r y c h f o r m a c h n e r -

35

^ Ibidem, s. 137. Ibidem, s. 139-140. Klasyczny opis takich zjawisk podaje M. B a c h t i n , Twrczo Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa redniowiecza i renesansu, Krakw 1975; zob. take B. M y e r h o f f , Peyotlowe owy. Sakralna podr Indian Huiczoli, Krakw 1996, s. 125-127. 244

wicy n a t r c t w , psychoz o r a z w s t a n a c h p o s e s y w n y c h . B a , wspom n i a n a b a d a c z k a p o s u w a si d o s t w i e r d z e n i a , e a m b i w a l e n t n y char a k t e r T u r n e r o w s k i e j communitas i z w i z a n e g o z n i l i m i n a l n e g o s t a n u j e s t odbiciem f a k t u , e inicjowani z p e r s p e k t y w y g r u p o w e j n e u r o p s y c h o d y n a m i k i przeywaj d r u g faz zestrojenia w r a z z c h a r a k t e r y s t y c z n d l a niej d o m i n a n t o d w r c e n i a . U p r a s z c z a j c zagadnienie, czowiek, dla ktrego z i m n e j e s t ciepe, p i k n e j e s t brzydkie, a d o b r e ze, z p u n k t u w i d z e n i a spoecznego m u s i j a w i si j a k o b y t h y b r y d a l n y 3 7 . O ile i n w e r s j a d o z n a fizjologicznych p o c i g a za sob odwrcenie kategorii spoecznych, przewartociowanie wszystkich w a r t o c i " , o t y l e z a z n a j c y jej p o d m i o t j e s t d l a s y s t e m u s p o e c z n e g o z jednej strony zagroeniem, z drugiej za potencjalnym n o n i k i e m jego d a l s z e g o t r w a n i a i p o z y t y w n e j t r a n s f o r m a c j i j e s t w p e n y m tego sowa znaczeniu ambiwalentny. Inwersja dozna i znacze moe m i e r w n i e d z i a a n i e k a t a r k t y c z n e , o ile p o z w a l a n a wyjcie z g o r s e t u w i e d z y d o s t a r c z o n e j p r z e z u p r z e d n i t r e n i n g socjalizacyjny, k t r y b a z o w a na aktywacji u w a g i w o p a r c i u o s t r e s o r y o d d z i a u j c e n a u k a d s y m p a t y c z n y . Pojcie g o r s e t u j e s t t u n i e d o k o c a m e t a f o r y c z n e , z w a y w s z y n a to, e t r e n i n g t a k i , j a k d o b i t n i e p o k a z a t o R e i c h , m u s i a si rzeczy p r o w a d z i d o p e r m a n e n t n e g o w z r o s t u n a p i c i a m i n i s z k i e l e t o w y c h . Inicjacyjna r e s t r u k t u r y z a c j a cielesnoci
36

36

37

Zob. przykadowo fenomen blunierczych wypowiedzi ultraortodoksyjnych mistykw katolickich w stanach interpretowanych przez nich jako optanie: A. P o u l a i n , aski modlitwy, Pozna 1969, s. 433-464. Koncepcje Lex rzucaj interesujce wiato na spoywanie wydzielin czy zwok ludzkich, praktykowane przez niektre szkoy tantryzmu (kapalikowie, kalamukowie) i gnostycyzmu (karpokratianie, nikolaici, sekundianie, fibionici). Zainteresowani tymi zagadnieniami psychoanalitycy, cho poczynili wiele istotnych obserwacji (Ferenczi, Roheim), nie s chyba w stanie przekroczy pewnego poziomu interpretacji. By moe, uzupenienie psychoanalizy fenomenologiczn ide epoche i jednoci pola fenomenalnego przybliyoby myl europejsk do zrozumienia tantryckiej koncepcji Jednego smaku" wszystkich rzeczy i odpowiadajcej jej niedualnej intencjonalnoci. W odniesieniu do tego rodzaju praktyk w tradycji gnostyckiej zob. S. B e n ko, The libertine gnostic sect of the Phibionites according to Epiphanius, Vigilia Christiana" 21/1967, s. 103-119; A. M a r j a n e n , The woman Jesus loved. Mary Magdalene in the Nag Hammadi libraiy and related documents, Leiden 1996, s. 189-202. O podobnych praktykach w hinduizmie pisze J. P e r r y , Sacrificial death and the necrophagous ascetic [w:] M. Bloch [ed.l, Death and regeneration of life, London 1987. 245

w y n i k a m o e z tego, e n o w a s t r a t e g i a afiliacyjna d o m a g a si od38 n o w i o n e g o cielesnego n o n i k a . O d w o u j c si d o koncepcji t e r a p i i b e h a w i o r a l n e j , L e x z a u w a a p o d o b i e s t w o c z c e jej t e c h n i k i z t y m i , k t r e w y k o r z y s t y w a n e s w r y t u a l n y c h p r a k t y k a c h inicjacyjnych. P r z e c i e n i e a p a r a t u p e r c e p cyjnego p a c j e n t a p r z e z w y s t a w i e n i e g o n a bodce p r o w o k u j c e r e a k c j l k o w p r o w a d z i p o c z t k o w o d o b a r d z o silnego p o b u d z e n i a u k a d u e r g o t r o p o w e g o , lecz p o p e w n y m c z a s i e zalew n e g a t y w n y c h bodcw w y z w a l a przeczenie n a u k a d trofotropowy w r a z z t o w a r z y s z c m u postpujc h a b i t u a c j 3 9 . Wobec analogicznego ujcia p r a k t y k r y t u a l n y c h pojawia si j e d n a k p y t a n i e , czy s t r e s o r y su w n i c h w a r u n k o w a n i u i intensyfikacji przyswajania nowej, spoecznie r e l e w a n t n e j wiedzy, czy te raczej t a n o w a w i e d z a t o s a m a j e s t z h a b i t u a c j n a stresory. Lex nie podejmuje tego p r o b l e m u , lecz m o n a przyj zaoenie, e w a n i e pod t y m w z g l d e m funkcja inicjacji j e s t dwojaka, a jej a n a l o g i z o w a n i e z t e r a p i b e h a w i o r a l n t y l k o czciowo u z a s a d n i o n e . W rozumieniu amerykaskiej badaczki rytualne stany transowe j a w i si j a k o n i e z w y k l e g b o k a s p o e c z n a i n g e r e n c j a w l u d z k ciel e s n o . Cel tego r o d z a j u r y t u a w n i e o g r a n i c z a si d o s y m b o l i c z n e g o u s a n k c j o n o w a n i a mobilnoci spoecznej danej g r u p y osobnikw. W r z e czywistoci j e s t n i m ich cakowicie r e a l n a neurofizjologiczna p r z e m i a n a , k t r a w sposb szczeglny modyfikuje f u n k c j o n a l n o r g a n i zacj m z g u . J a k p i s z e Lex: Raison d'etre rytuaw jest reorganizacja dysfatycznych rytmw biologicznych i spoecznych. Dokonuje si ona w warunkach kontrolowanych przez manipulacj strukturami o charakterze neurofizjologicznym. Waciwie przeprowadzony, rytua promuje doznanie peni i wyzwolenia. Nie jest to tylko efektem zaagodzenia negatywnych odczu wynikajcych z przeduajcego si czy intensywnego stresu, lecz take wynikiem zastosowanych w rytuale technik sterujcych. Su one uwraliwieniu czy te raczej zestrojeniu" systemu nerwowego i zmniejszaj hamowanie prawej hemisfery oraz umoliwiaj jej okresow dominacj.

38

39

Nasuwa si przywoanie ewangelicznej sentencji: Nie wlewa si modego wina do starych bukakw" (k. 5, 37). B. W. Lex, Neurobiology of..., op. cit., s. 142-143. Opis opartej na przeczeniu ergo-trofotropowym terapii implozywnej podaj V. M e y e r , E. S. C h e s s er, Terapia behawioralna w psychiatrii klinicznej, Warszawa 1973, s. 120-123, 171-202.

246

Techniki te umoliwiaj rwnie rwnoczesn aktywacj systemw trofo- i ergotropowego, co razem wzite pozwala na osignicie synchronizacji rytmw kortykalnych i indukcj trofotropowego przeczenia 4 0 . Co i s t o t n e , w w i e t l e koncepcji Lex w k o l e k t y w n y c h r y t u a a c h t r a n s o w y c h chodzi w r w n e j m i e r z e o r w n o c z e s n e z e s t r o j e n i e wew n t r z o r g a n i z m o w e poszczeglnych osb, j a k r w n i e o p r o c e s ich m i d z y o r g a n i z m o w e g o g r u p o w e g o d o s t r o j e n i a . I n n y m i sowy, c e l e m tego procesu jest okresowe zharmonizowanie przeciwiestw wynikaj c y c h z g e n e t y c z n e g o i socjalizacyjnego z r n i c o w a n i a c z o n k w spoecznoci. L e x dzieli r o d k i s t o s o w a n e w t e c h n i k a c h s t e r o w a n i a rytualnego na: s u b s t a n c j e z m i e n i a j c e b i o c h e m i c z n e r o d o w i s k o ciaa, manipulacje dziaaniami odruchowymi, manipulacje s y s t e m a m i symbolicznymi. I c h d z i a a n i e m o e si p r z e j a w i a p r z e z : s t o p o w a n i e sekwencyjnego p r z e t w a r z a n i a informacji, w k t r y m wyspecjalizowana jest lewa pkula, co osign m o n a na drodze p r z e c i e n i a b o d c a m i p o w t a r z a l n y m i l u b p r z e z b o d c o w a n i e specyficznie a k t y w i z u j c e p k u l p o d p o r z d k o w a n , e w e n t u a l n i e p r z e z r w n o c z e s n e w y k o r z y s t a n i e obu sposobw; i n i c j o w a n i e d o m i n a c j i s y s t e m u trofotropowego u z y s k i w a n e p r z e z bezporedni stymulacj u k a d u p a r a s y m p a t y c z n e g o lub dziki h i p e r a k t y w a c j i u k a d u e r g o t r o p o w e g o z w y n i k a j c y m z t e g o trofot r o p o w y m p r z e c z e n i e m b d p r z e z r w n o c z e s n e uycie o b y d w u sposobw41. I s t o t p r o c e s u r y t u a l n e g o a m e r y k a s k a b a d a c z k a opisuje w pos t a c i dziesiciu s t w i e r d z e , k t r e czciowo m a j c h a r a k t e r w y n i k w d o t y c h c z a s o w y c h a n a l i z , czciowo z a s h i p o t e z a m i i d y r e k t y w a m i d l a d a l s z y c h k o m p a r a t y s t y c z n y c h b a d a . W ich w i e t l e : 1. W w y n i k u d z i e d z i c z e n i a g e n e t y c z n e g o i r n y c h d o w i a d c z e l u d z i e r n i si m i d z y sob w z a k r e s i e specyficznego z r w n o w a e n i a s y s t e m w ergo- i trofotropowego. 2. Stresujce okolicznoci yciowe n a r u s z a j osignit r w n o w a g , co p r o w a d z i do d o s t r a j a n i a s y s t e m u e r g o t r o p o w e g o , k t r e w s k r a j n y c h

40 41

B. W. Lex, Neurobiology of..., op. cit., s. 144-145. Ibidem, s. 145. 247

p r z y p a d k a c h wyzwala trofotropowe przeczenie lub synchroniczne w y a d o w a n i a obu s u b s y s t e m w . 3 . D y s f a t y c z n e s t a n y r w n o w a g i ergo-trofotropowej p r o w a d z d o zaburze adaptacyjnych. 4. O g r a n i c z e n i e d y s f a t y c z n y c h z a b u r z e funkcji neurobiologiczn y c h j e s t k o n i e c z n e do organizacji d z i a a n i a i r e d u k c j i k o n f l i k t u grupowego. 5. P o p r z e z d z i a a n i e h o m e o s t a t y c z n e r y t u a y o k r e l a j i s y n c h r o nizuj r y t m y biologiczne, p r o w a d z c t y m s a m y m d o u s t a l e n i a s t a n w rwnowagi. 6. W d z i a a n i a c h r y t u a l n y c h , a n a l o g i c z n i e do i n n y c h form t e r a p i i , okrelone wzorce interakcji wymuszaj zestrojenie i przeciwdziaaj s t a n o m dysfatycznym. 7 . P r o c e s z e s t r o j e n i a d o m a g a si s t a e g o l u b i n t e n s y w n e g o pob u d z e n i a s y s t e m u ergo-trofotropowego, k t r e n a s t p u j e p r z e z zastos o w a n i e t e c h n i k s t e r u j c y c h i w z m a g a j c y c h neurofizjologiczn reaktywno. 8. Techniki sterujce uatwiaj dominacj prawej pkuli, ktrej t o w a r z y s z d o w i a d c z e n i a o c h a r a k t e r z e h o l i s t y c z n y m , z a n i k poczucia c z a s u i n i e z d o l n o do a r t y k u l a c j i w e r b a l n e j , k t r e odbiegaj od d o w i a d c z e t o w a r z y s z c y c h n o r m a l n e j p r a c y lewej h e m i s f e r y l u b zwykej a l t e r n u j c e j d z i a a l n o c i p k u l . 9 . P o p r z e z s t r o j e n i e p r z y uyciu t e c h n i k s t e r u j c y c h n a s t p u j e s t a n w y c z e r p a n i a i p r z e c z e n i e s y s t e m u trofo-ergotropowego poczone z e z m i a n jego r w n o w a g i n a rzecz dominacji p o d t r z y m u j c e j ycic funkcji t r o f o t r o p o w c j . 10 Nowy s t a n rwnowagi, ktry w y n i k a ze strojenia i przeczen i a u m o l i w i a p o w s t a n i e n o w e g o w z o r c a i n t e g r a c j i p r a w e j i lewej pkuli42. P o m i m o caego z r n i c o w a n i a p o z i o m w a n a l i z y z a p r o p o n o w a n y p r z e z L e x m o d e l w y d a j e si z g o d n y z t y m , k t r y w y n i k a z a n a l i z F r e c s k i i K u l c s a r a . S t a n y o p i s y w a n e p r z e z Lex w o d n i e s i e n i u do n e u r o d y n a m i k i d r u g i e j i trzeciej fazy s t r o j e n i a u k a d w s y m p a t y c z n e g o i p a r a s y m p a t y c z n e g o w ujciu b a d a c z y w g i e r s k i c h o d p o w i a d a j w z r o s t o w i w y d z i e l a n i a o p i a t w e n d o g e n n y c h i przejciu n a d o m i n a n -

42

Ibidem, s. 146.

248

t p a s y w n o c i w r a z z t o w a r z y s z c y m jej z j a w i s k i e m hiperafiliacji o r a z s k o j a r z o n y m i z n i regresj, d e p e r s o n a l i z a c j i w z r o s t e m p o d a t noci n a s u g e s t i . Rzecz j a s n a , wobec obu koncepcji n a s u w a si pyt a n i e , w j a k i sposb w z n a c z n e j m i e r z e k a t a s t r o f a l n e p r o c e s y r e g r e s j i i wejcia w s t a n c a k o w i t e g o afiliacyjnego u z a l e n i e n i a i n i c j o w a n e g o o s o b n i k a m o g w efekcie k o c o w y m p r o w a d z i do w z r o s t u jego s a m o s t e r o w n o c i i wikszej afiliacyjnej n i e z a l e n o c i . I n n y m i sowy, j a k a s i a j e s t w s t a n i e p r z e p c h n d a n e g o o s o b n i k a od afiliacji b e z p o r e d niej do z a p o r e d n i c z o n e j . W odpowiedzi n a t o p y t a n i e m o n a p r z y p u s z c z a , e m a m y t u do c z y n i e n i a z motywacj o c h a r a k t e r z e n e g a t y w n y m i p o z y t y w n y m . W p i e r w s z y m p r z y p a d k u r e g r e s y w n a dysolucja p r o w a d z i d o s t a n u , w k t r y m t r a n s f o r m o w a n y p o d m i o t r o z p a d a si n a s z e r e g a n t a g o n i stycznych psychicznych subsystemw, ktrych istnienie jest pochodn wczesnych stadiw socjalizacji poczonych z r e p r e s y w n i t r a u m a t y c z n i n t e r i o r y z a c j p r o c e s u n o r m a t y w n e g o , k t r y k o d o w a n y j e s t w postaci sprzecznych i konfliktowych zachowa znaczcych i n n y c h 4 3 . Oznacza to okresowy stan narastajcej u t r a t y wewntrzpsychicznej zasady jednoczcej. Obronne dziaanie a p a r a t u psychicznego prowadzi do sytuacji, w k t r e j z a u t o n o m i z o w a n e s u b k o m p l e k s y ego ulegaj p r o j e k c j i n a o t a c z a j c e r o d o w i s k o s p o e c z n e o b s a d z o n e afiliacyjnie i l i b i d a l n i e . W tej s y t u a c j i p o z b a w i o n a a u t o n o m i i j e d n o s t k a ( m o n a b y t u mwi o u t r a c i e duszy") zostaje w y d a n a n a p a s t w u l e g a n i a sprzecznym k o m u n i k a t o m sterujcym, k t r e przychodz z a r w n o z jej w n t r z a , j a k i ze s t r o n y p o k r y t e g o projekcj i p r z e n i e s i e n i e m rodow i s k a s p o e c z n e g o . W p r a k t y c e pociga to za sob n i e z w y k l e c h a o t y czne i desynchronizujce n a p r z e m i e n n e p o b u d z a n i e u k a d w hamujcego i napdzajcego. Na planie psychicznym proces t e n zyskuje r e p r e zentacj w postaci dozna skrajnego cierpienia i zwizanych z nimi u r o j e o w a d n i c i a p r z e z p r z e w a n i e w r o g i e a u t o n o m i c z n e i s t o t y duc h o w e , co k u l m i n u j e w o b r a z a c h k a w a k o w a n i a c i a a , r o z r y w a n i a , p o e r a n i a m z g u itp., k t r e n a l e d o k a n o n u s c e n a r i u s z a s z a m a s k i e j inicjacji. W istocie w o d n i e s i e n i u do t o w a r z y s z c y c h t e m u z j a w i s k

43

F. W. P u t n a m , op. cit.,s. 45-54,103-130. Zob. take treciw i zwiz analiz procesw dysolucji ego: M. S o k o l i k , Psychoanaliza i Ja. Kliniczna problematyka poczucia tosamoci, Warszawa 1996; H. B in d er, Die menschliche Person, Bern 1964, s. 204-236. 249

neurofizjologicznych m o n a p r z y p u s z c z a , i s t a n o m t y m m u s i odpow i a d a s t e r o w a n a limbicznie reorganizacja s t r u k t u r , k t r e cz k a t e gorialn k o r asocjacyjn z somatotopow kor paraprojekcyjn i projekcyjn44. O m a w i a n e dowiadczenie ma c h a r a k t e r do tego stopnia t r a u m a t y c z n y , i pozostawiony przez nie lad pamiciowy blokuje w d a l s z y m yciu w y s t p i e n i e s t r a t e g i i afiliacyjnej, k t r a u m o l i w i a jego z a i s t n i e n i e 4 5 . R o z p a d k o m p l e k s u ego j a k o z a s o b u u w a r u n k o w a n y c h o p i a t o w o s p r z e c z n y c h asocjacji afiliacyjnych, k t r e z o r g a n i z o w a n e s wok a u t o r e p r e z e n t a c j i ciaa, w sprzyjajcych (lecz wyjtkowo n i e j a s n y c h ) w a r u n k a c h m o e p r o w a d z i d o u j a w n i e n i a n a j p i e r w o t n i e j s z e g o teje r e p r e z e n t a c j i p r z e j a w u , k t r y w y s t p u j e w formie a u t o r e f l e k s y j n e j , to j e s t p r z y p o m n i j m y p i e r w o t n e z n a c z e n i e tego s o w a s a m o o d b i jajcej, w i a d o m e j p o d m i o t o w o c i . Autorefleksyjno t a , t o s a m a z e zjawiskiem autosymulacji, jest najgbsz i naistotniejsz podstaw a z a r a z e m e f e k t e m t r e n i n g u socjalizacyjnego, k t r y b a z u j e n a emoc j o n a l n o - k o g n i t y w n y c h f u n k c j a c h p r o c e s o r a j z y k o w e g o . N o w e do w i a d c z e n i e j e d n o c i c i a a m o e s t w o r z y p o d s t a w nowej s y n t e t y cznej j e d n o c i apercepcji", z a jego s y m b o l i c z n a a u t o r e p r e z e n t a c j a moe stanowi p o d s t a w nowego t r y b u dziaania w oparciu o intenc j o n a l n afiliacj z a p o r e d n i c z o n . C a y k o m p l e k s r y t u a l n e j m i e r c i i o d r o d z e n i a j a w i b y si w z n a c z n e j m i e r z e j a k o m a t r y c o w a n a spoecznie f u n k c j a a u t o r e g u l a c y j n y c h p r o c e s w p s y c h o s o m a t y c z n y c h o wyjtkowo niejasnej dystrybucji. Mona podejrzewa, i maj one j a k r e p r e z e n t a c j w f u n k c j o n a l n e j o r g a n i z a c j i p k u l m z g o w y c h , o czym L e x w s p o m i n a w d z i e s i t y m p u n k c i e swojego m o d e l u .

44

45

Analogie pomidzy schizofrenicznym i mistycznym dowiadczeniem wewntrznego obrazu ciaa oraz towarzyszcymi im procesami regresji znakomicie opisuje T. H e r n e r , Significance of the body image in schizophrenic thinking, American Journal of Psychotherapy" XIX/1965, s. 455-466. W tej kwestii zob. zasadnicz wypowied L e v i - S t r a u s s a , Kosmopolityzm i schizofrenia [w:J t e g o , Spojrzenie z oddali, Warszawa 1993, s. 293-306. Szczegln funkcj hiperstymulacji fizycznymi doznaniami blowymi w oparciu o etnograficzne opisy Junoda, Crazzolara i in. omawia A. M o r i n i s , The ritual experience. Pain and the transformation of consciousness in ordeals of initiation, Ethos" 13/1985, s. 150-174. Morinis zwraca uwag na fakt, e bardzo czsto w trakcie rytuau inicjowanemu bl zadaj w pierwszym rzdzie jego najblisi {ibidem, s. 160-161). Psychologiczne aspekty dozna blowych skrtowo przedstawia T. M. D o m a , Bl, Warszawa 1980, s. 95-102.

250

5. RYTUA JAKO KOREKTA LATERALIZACYJNA


P o g b i e n i e p r o b l e m a t y k i p o r u s z o n e j p r z e z L e x p r z y n o s z rozw a a n i a d'Aquiliego, w k t r y c h p r b u j e on p o d a z a r y s y t e o r e t y c z n e g o ujcia z w i z k w p o m i d z y m i t e m i r y t u a e m 4 6 . D a l e k i o d u p r o s z cze, j a k i e p r z y n o s i y z e sob s z t y w n e s c h e m a t y a t r y b u c y j n e , lecz k o r z y s t a j c obficie z w y n i k w b a d a n a d l a t e r a l i z a c j h e m i s f e r y c z n , d'Aquili w y c h o d z i od p r b y o k r e l e n i a funkcji k o g n i t y w n y c h i odpowiadajcych im anatomicznych s t r u k t u r mzgu, ktre s nieodzowne i mog by o d p o w i e d z i a l n e za w y t w a r z a n i e t e k s t w o c h a r a k t e r z e mitycznym. Funkcje te okrela on m i a n e m operatorw kognitywnych (cognitive operator) i z a l i c z a do n i c h : operator holistyczny, o p e r a t o r k a u z a l n y , operator abstrakcji, operator binarny, f o r m a l n y o p e r a t o r ilociowy, operator wartoci. W jego ujciu d z i a a n i u k a d e g o z t y c h o p e r a t o r w m o n a przyp o r z d k o w a p e w i e n s u b s t r a t a n a t o m i c z n y , p r z y czym n i e o z n a c z a t o , e d a n y o b s z a r m z g u m a m o n o p o l n a d a n funkcj, lecz raczej t o , e d a n a funkcja n a z a s a d z i e d o m i n a n t y j e s t w n i m n a j p e n i e j reprezentowana. W takim rozumieniu operator holistyczny, ktry u m o l i w i a p o s t r z e g a n i e rzeczywistoci i jej e l e m e n t w j a k o s t r u k t u r a l n y c h caoci (Gestalt) w y r a a b y s i w d z i a a n i u p a t a c i e m i e n i o w e g o (lobus parietalis) p k u l i p o d p o r z d k o w a n e j . W k l a s y c z n y c h o p i s a c h o r o d e k t e n c z o n y j e s t z moliwoci percepcji relacji p r z e strzennych. Po stronie pkuli dominujcej odpowiada mu obszar d o l n e g o p a c i k a c i e m i e n i o w e g o (lobulus parietalis inferior) ze szczeg l n y m u w z g l d n i e n i e m z a k r t u k t o w e g o (gyrus angularis), k t r y to s k u p i a j c y o r o d e k s t a n o w i s k r z y o w a n i e asocjacyjnych dom e n informacji s o m e s t e t y c z n e j , w z r o k o w e j i s u c h o w e j . T r a n s f e r pom i d z y n i m i j e s t t u moliwy n a w e t bez u d z i a u u k a d u l i m b i c z n e g o .

4fi

E. G. d ' A q u i l i , The myth-ritual complex: a biogenetic structural analysis [w:l J. B. Ashbrook led.), Brain, culture and the human spirit, Maryland 1993, s. 45-75. 251

B a d a n i a G e s c h w i n d a i u r i i w y k a z a y , e u s z k o d z e n i a tej p a r t i i m z g u p r o w a d z do z a b u r z e w t w o r z e n i u a n t o n i m w i p o r w n a w c z y m s t o p n i o w a n i u cech, a t a k e n a r u s z a j s z e r e g i n n y c h o p e r a c j i 0 c h a r a k t e r z e l o g i c z n o - g r a m a t y c z n y m . W z w i z k u z t y m d'Aquili lokalizuje w t y m zespole d z i a a n i e o p e r a t o r a a b s t r a k c j i , u m o l i wiajcego o d r y w a n i e i m a n i p u l o w a n i e c e c h a m i obiektw, o p e r a t o r a b i n a r n e g o , pozwalajcego n a klasyfikacj w e d u g p a r p r z e c i w i e s t w , i o p e r a t o r a i l o c i o w e g o , o d p o w i e d z i a l n e g o z a d z i a a n i a n a relacjach liczbowych. P o d k r e l a o n w y m o w f a k t u a n a t o m i c z n e j s y m e t r i i orodkw, ktre z jednej strony (pkula podporzdkowana) syntetyzuj p o s t r z e g a n i e p r z e s t r z e n i , z d r u g i e j z a ( p k u l a d o m i n u j c a ) rozbijaj j n a w y m i a r y , j e d n o s t k i i relacje. P o t w i e r d z a t o jego zdan i e m t e z , e operacje m a t e m a t y c z n e , a t a k e l o g i c z n o - g r a m a t y c z n e bior swj p o c z t e k z d o w i a d c z e n i a p r z e s t r z e n i 4 7 . W z w i z k u z t y m , p o d s u m o w u j c b a d a n i a Ratcliffa, S p e r r y ' e g o , C o h e n a i B e t t e r s a , k a n a d y j s k i n e u r o p s y c h i a t r a pisze: [...] zdolno do rotacji wyobrae (i osi) ewoluowaa u czowieka jako funkcja ciemieniowego i ciemieniowo-potylicznego obszaru pkuli podporzdkowanej. Zdolno do mentalnego obracania wyobrae i osi jest pierwszym krokiem na drodze do rozbicia przestrzeni, koniecznego do analizy ilociowej, ktra rozwina si w homologicznych obszarach pkuli dominujcej. W nastpnej kolejnoci rozwj funkcji w pkuli dominujcej wytworzy zdolno do definiowania kadej osi w kategoriach jej biegunowych terminw. W tej drugiej operacji mona doszukiwa si podstawy do konceptualnych opozycji dualnych, ktre wywodz si 48 z ewolucji analitycznej percepcji przestrzeni . W o d n i e s i e n i u do lokalizacji o p e r a t o r a k a u z a l n e g o odpowiedzialnego za mylenie w k a t e g o r i a c h zwizku przyczynowego d'Aquili powouje si n a w y n i k i b a d a rosyjskiego z e s p o u L i w a n o w a , G a w ryowej i A s a n o w a , k t r y u s t a l i p o z y t y w n korelacj b i o p o t e n c j a w p a t a czoowego (lobus frontalis) z w y k o n y w a n i e m z a d a na p r z y p o r z d k o w a n i e przyczynowe. Uwzgldnia rwnie p r z e p r o w a d z o n e p r z e z

47

48

Konsekwecje takiego pogldu dla teorii mylenia, wyobrani i metafory analizuj: R. A r n h e i m , Anschauliches Denken, Koeln 1980, i H. T. H u n t , Cognition and states..., op. cit., s. 261-267. Zob. take K. L o r e n z , Odwrotna strona zwierciada, Warszawa 1977, s. 222. E. G. d ' A q u i l i , op. cit., s. 52.

252

W a l t e r a a n a l i z y u s z k o d z e t e g o o r o d k a l u b jego p o c z e z d o l n y m pacikiem ciemieniowym i negatywnego wpywu, jaki fakt t e n ma na m y l e n i e w k a t e g o r i a c h p r z y c z y n o w y c h . S k a n i a go to do u z n a n i a , e o p e r a t o r k a u z a l n y funkcjonuje w o p a r c i u o w s p p r a c p a t a czoowego, p r z e d e w s z y s t k i m b r u z d y czoowej grnej z d o l n y m p a c i k i e m c i e m i e n i o w y m . W s z e r s z y m r o z u m i e n i u o p e r a t o r t e n byby c z y n n i kiem, ktry umoliwia wszelk sekwencyjn organizacj czasoprzes t r z e n i , co n i e dziwi, z w a y w s z y na jego cisy z w i z e k z o r o d k a m i t r a d y c y j n i e w i z a n y m i z percepcj i a r t y k u l a c j w e r b a l n (orodki B r o c a i W e r n i c k e g o ) . Z p u n k t u w i d z e n i a o n t o g e n e z y d'Aquili z w r a c a u w a g n a fakt, i a n a t o m i c z n y s u b s t r a t o p e r a t o r a k a u z a l n e g o u l e g a n a j p n i e j m i e l o g e n e z i e , w czasie, k t r y o d p o w i a d a cile P i a g e t o w skiej fazie operacji f o r m a l n y c h . D z i a a n i e o p e r a t o r a w a r t o c i w y r a a si p r z e z p o c z e n i a s t r u k t u r anatomicznych, ktre s nonikami pozostaych operatorw, o r a z caej m o d e j k o r y z e m o c j o n a l n y m c e n t r u m s t r u k t u r k r e s o m z gowia skupionych w ukadzie limbicznym. W ujciu o m a w i a n e g o a u t o r a t a k p o j m o w a n e o p e r a t o r y s t a n o w i specyficzn o r k i e s t r a c j m z g u i w n o r m a l n y m s t a n i e r z e c z y dziaaj j a k o f u n k c j o n a l n a j e d n o z e w e n t u a l n y m z r n i c o w a n y m rozoen i e m a k c e n t w . E f e k t e m ich d z i a a n i a s s t r u k t u r y k o g n i t y w n e , bdce: [...| subiektywnymi przejawami sposobw, dziki ktrym operatory organizuj rzeczywisto. Innymi sowy, w zalenoci od tego, ktry operator dominuje, wiat postrzegany jest w kategoriach syntetycznej jednoci, abstrakcyjnego zwizku przyczynowego, ukadu binarnych przeciwiestw itd. I...] Istnienie tych operatorw pozwala wysun przypuszczenie, e nawet najbardziej wyrafinowane operacje matematyczne, logiczne czy gramatyczne mog w ostatecznej instancji zosta sprowadzone do analizy przestrzennej lub przestrzenno-czasowej, ktr poj mona jako ewolucyjny produkt bardziej holistycznej strategii pkuli podporzdkowanej. W konsekwencji mona argumentowa, e fenomenalna mnogo relacji, ktre wystpuj pomidzy elementami danej struktury kognitywnej, takiej jak np. mit, poddaje si redukcji do stosunkowo nieduego zbioru zasadniczych analitycznych relacji w rodzaju: (1) zewntrz-wewntrz, (2) powyej-poniej, (3) lewe-prawe, (4) z przodu-z tyu, (5) wszystko-nic, (6) przedtem-potem, (7) synchroniczne-sekwencyjne. Ta stosunkowo ograniczona grupa zasadniczych relacji przestrzenno-czasowych moe zosta wzbogacona przez ich asocjacje z okrelon wartoci afektywn. I tak wewntrz" zazwyczaj wartociowane jest jako dobre, zewntrz" jako ze, powyej" jako dobre, poniej" jako ze; prawe" jako dobre, 253

lewe" jako zle; z przodu" jako dobre, z tyu" jako ze; wszystko" jako dobre, nic" jako ze itp. Takie wartociowanie afektywne nie jest absolutne i moe ulec
-49 inwersji .

J a k a t w o z a u w a y , n e u r o s t r u k t u r a l n a a n a l i z a d'Aquiliego prow a d z i go do p u n k t u , od k t r e g o z a c z y n a j swoj t e o r i m e t a f o r y Lakoff i J o h n s o n . B a d a c z e ci sugeruj, e f u n d a m e n t a l n y d l a mylen i a i w y o b r a a n i a p r o c e s metaforyzacji z a c z y n a si od n a j p i e r w o t n i e j s z y c h s o m a t o g e n n y c h m e t a f o r o r i e n t a c y j n y c h i ontologicznych, ktrych c h a r a k t e r y s t y k a t o s a m a jest z afektywn walencj zbinaryzowanego systemu orientacji przestrzennej. Niejako n a d nimi wznosi si s y s t e m b a r d z i e j zoonej metaforyzacji s t r u k t u r a l n e j 5 0 . P o c z e n i e o b y d w u koncepcji n i e o d p a r c i e n a s u w a w n i o s e k , e p i e r w o c i n y m i t u s t o s a m e z p r y m a r n y m i s t r u k t u r a m i m e t a f o r y . N a n a j b a r d z i e j elem e n t a r n y m poziomie m i t byby rzeczywicie t o s a m y z m e t a f o r , ba, procesy m y l e n i a i w y o b r a a n i a byyby morfologicznie t o s a m e z d z i a a l n o c i m i t o t w r c z . O ile z a p r o p o n o w a n e p r z e z d'Aquiliego j e d n o s t k i , k t r e z b u d o w a n e s z e s p o l a r y z o w a n y c h pl s e m a n t y c z n y c h i w a c i w e g o i m n a c e c h o w a n i a a f e k t y w n e g o , poj j a k o m i t e m y , o t y l e i c h m a c i e r z o w y k a t a l o g p o k r y w a b y si p r a w d o p o d o b n i e cakowicie z z a s o b e m j d r o w y c h m e t a f o r g a t u n k u l u d z k i e g o . P o d s t a w o b y d w u m g b y by g a t u n k o w y p r o c e s o r s y n e s t e t y c z n y 5 1 . P o d t y m wzgldem analizy jzykoznawcw kognitywnych i strukturalistw biogenetycznych, a t a k e niektre idee obecne w myli Levi-Straussa p o t w i e r d z a j w p e n i i n t u i c j e z a w a r t e w dziele Vico 5 2 . W opinii d'Aquiliego m i t , j a k o s t r u k t u r a k o g n i t y w n a , j e s t z a t e m e f e k t e m d z i a a n i a w y m i e n i o n y c h powyej o p e r a t o r w k o g n i t y w n y c h :
49 50

51

52

Ibidem, s. 55-56. G. Lakoff, M. J o h n s o n , Metafory w naszym yciu, op. cit, s. 36-44, 48-55, 86-93. Teori elementarnych schematw wyobraeniowych podaje M. J o h n son, The body in the mind, Chicago 1987. W kierunku sporzdzenia takiego inwentarza zmierzay badania C. E. O s g o o da, The cross-cultural generality of visual-verbal synesthetic tendencies, Behavioural Science" 5/1960, s. 146-169. Zob. take: G. A. R e i c h a r d , R. J a k o b son, E. W e r t h , Synesthesia and language, Word" 5/1949, s. 266-289. G. Vico, Nauka nowa, Warszawa 1966, s. 186-19. Zastanawiajce zbienoci pomidzy koncepcjami Vico i wynikami wspczesnych bada prowadzonych w obrbie dyscyplin kognitywnych analizuje M. D a n e s i, Vico, metaphor and the origin of language, Bloomington 1993.

254

Analizowane przez nas operatory, szczeglnie operator abstrakcji, kauzalny, binarny i holistyczny przejawiaj si w zdolnoci nadania mitycznemu problemowi pewnej struktury i doprowadzenia do jego rozwizania. Innymi sowy, mity dane s w terminach nominalnych kategorii obiektw, ktre okrelamy jako pojcia i idee. Su one jako elementy struktury powierzchniowej. Po drugie, mity, jak wszelkie przejawy racjonalnego mylenia, zakadaj przyczynowe zwizki zdarze. Po trzecie, narzucaj one orientacyjn organizacj wiata w wielorakie pary przeciwiestw. Po czwarte, rozwizanie problemu danego przez antynomie najskuteczniej dokonuje si przez dziaania rytualne 5 3 . W powyszej w y p o w i e d z i u j a w n i a si p e w n a s p r z e c z n o . Z j e d n e j strony operatory prowadz do rozwizania mitycznego problemu, z drugiej za rozwizanie to bdzie n a p r a w d skuteczne tylko wtedy, jeli n a s t p i p r z e z d z i a a n i a r y t u a l n e . Apori t d'Aquili n a w i z u j e do koncepcji L e v i - S t r a u s s a , w w i e t l e k t r y c h m i t p r b u j e u s t a n o w i m e d i a c j p o m i d z y a n t y n o m i a m i . T e za, odwzorowujc p o r z d e k p o z a m i t y c z n y , n a p l a n i e m i t u nie m o g n i g d y z n a l e c a k o w i t e g o , przekraczajcego je rozwizania. Przekadajc t e n s t a n rzeczy na koncepcje o m a w i a n e g o a u t o r a , s c h e m a t y z u j c a a k t y w n o o p e r a t o r w d o m i n u j c y c h w lewej p k u l i ( k a u z a l n e g o , a b s t r a k c j i , b i n a r n e g o , ilociowego) m a t r y c u j e percepcj s t a n w j e d n o s t k i i spoecznoci o r a z p o r z d k u j e j e w p o s t a c i n i e z a p o r e d n i c z o n y c h p r z e c i w i e s t w kognitywnych a poprzez dziaanie limbicznego o p e r a t o r a wartoci t a k e w p o s t a c i e k s t r e m a l n y c h s t a n w a f e k t y w n y c h . F u n k c j o n o w a n i e sys t e m u p s y c h i c z n e g o i spoecznego, r o z d z i e r a n e g o p r z e c i w i e s t w a m i w y r a a n y m i w p o z b a w i o n y c h mediacji b i n a r n y c h d i a d a c h : d o b r o - z o , p r a w o a n o m i a , m i e r - y c i e , c z o w i e k - b g itp., pociga za sob syt u a c j w e w n t r z n e g o r o z s z c z e p i e n i a i konfliktu, k t r a w w y p a d k u jej d u s z e g o t r w a n i a p r o w a d z i m u s i d o dysfunkcji a d a p t a c y j n e j . Wynika std palca konieczno przekroczenia tego s t a n u poprzez reinteg r u j c funkcj p o z n a w c z , k t r a u m o l i w i n i e d u a l n klasyfikacj r z e c z y w i s t o c i . Z d a n i e m d A q u i l i e g o w sytuacji t a k i e j r o z s t r z y g a j c r o l o d g r y w a specyficzne z a d z i a a n i e o p e r a t o r a h o l i s t y c z n e g o , k t r e prowadzi do reorganizacji limbicznego procesu wartociowania54. Na

53 54

E. G. d ' A q u i l i , op. cit, s. 62. Zwizek operatora holistycznego z odpowiedzialnym za syntetyczn percepcj przestrzeni patem ciemieniowym prawej hemisfery zdaje si dochodzi do gosu w medytacyjnej tradycji dzogezen, w ktrej zasadniczy stan niedualnej 255

p l a n i e m i t u jego a k t y w n o m o e p r z e j a w i a si p r z e z w y s t p i e n i e m i t y z o w a n y c h l u b cakowicie m i t y c z n y c h p o s t a c i m e d i u j cych, k t r y m w r a m a c h religijnego s y s t e m u z n a c z e p r z y p i s u j e si funkcj zbawicieli czy h e r o s w k u l t u r o w y c h 5 5 . M e d i a t o r z y ci s t a n o w i pers o n i f i k o w a n y w y r a z c z y n n i k a , k t r y zbiorczo u m o l i w i a k o n i u n k c j rnych klas binarnych przeciwiestw56. W r o z u m i e n i u d'Aquiliego r y t u a odgrywa decydujc rol w h i p e r a k t y w a c j i o p e r a t o r a h o l i s t y c z n e g o . Z a d a j e on p y t a n i e o przyczyny, k t r e s k a n i a j czowieka do o d r e a g o w y w a n i a m i t u w p o s t a c i d z i a a rytualnych, i w y s u w a przypuszczenie, e podstaw tego faktu m o e by z a s a d a , z g o d n i e z k t r specyficzne s t a n y j e d n e g o z s u b s y s t e m w u k a d u n e r w o w e g o z m i e r z a j k u o g a r n i c i u i n n y c h subsystemw, n a w e t jeli w tych ostatnich ich manifestacja podlega inhibicji. N a p r z y k a d u s t a l o n o , e u n o r m a l n e g o o s o b n i k a k a d a s y s z a n a wypowied podlega w e w n t r z n e m u p o w t a r z a n i u z rwnoczesnym ham o w a n i e m fizjologicznych o r g a n w a r t y k u l a c j i w e r b a l n e j . W s t a n a c h patologicznych h a m o w a n i e to moe j e d n a k z rnych przyczyn ulec z a w i e s z e n i u , co powoduje, e d o t k n i t y t y m czowiek m i m e t y c z n i e n a gos o d t w a r z a z a s y s z a n e w y p o w i e d z i (lub ich specyficzne cechy), k t r y t o objaw w y s t p u j c y w n i e k t r y c h f o r m a c h p s y c h o t y c z n y c h z a b u r z e t o s a m o c i o k r e l o n o m i a n e m echolalii. A n a l o g i c z n i e istnieje t e n d e n c j a do r e p r e z e n t o w a n i a w s y s t e m i e m o t o r y c z n y m bodcw d a n y c h w percepcji w z r o k o w e j (u n o w o r o d k w p r z e j a w i a j c a si w postaci n a t y c h m i a s t o w e g o n a l a d o w a n i a p r e z e n t o w a n y c h im wyrazw t w a r z y ) , co znw w s t a n a c h p a t o l o g i c z n y c h m o e p r o w a d z i do zjawiska echopraksji, ktre n o r m a l n i e podlega inhibicji57. W zwizku z powyszym dAquili zauwaa:

55

56

57

wiadomoci kunszt jest dowiadczany i metaforyzowany jako nieograniczona przestrze. Zob. T. W a g y a l , Cuda naturalnego umysu, Katowice 1994, s. 107-109. W tym kontekcie interesujca jest rwnie pusta przestrze tehiru, odgrywajca tak istotn rol w psychokosmologii luriaskiej. Nietrudno zauway, e koncepcje d'Aquiliego daj si pogodzi z indywiduacyjn funkcj coniunctio w ujciu psychologii analitycznej. Co do syntetyzujcej funkcji soterycznego mediatora w tradycji judeochrzecijaskiej zob. moje analizy w: Mediator i czas. Z zagadnie symboliki akwatycznej w mistyce ydowskiej, Krakw 1993 (maszynopis). Przykady kolektywnych echopraksji w psychomentalnym kompleksie Tunguzw za Shirokogoroffem podaje E. de M a r t i n o , Primitive magic..., op. cit., s. 67-69.

256

W normalnym stanie motoryczna manifestacja ekspresji kognitywno-jzykowej ulega hamowaniu. Jednake nie znika cakowicie i u normalnych osobnikw przebija si wtedy, gdy mwi rkami". Mona przypuszcza istnienie potnego mechanizmu, ktry skania nas do odreagowywania myli w dziaaniu. Tendencja ta nabiera szczeglnej mocy, gdy nasze myli i sowa tworz wyuczony zamknity system kognitywny, jak ma to miejsce w przypadku recytacji mitu. W wyniku wzajemnego reprezentacyjnego odwzorowywania stanw rnych ukadw systemu nerwowego ludzie s naturalnie predysponowani do behawioralnej aktywacji mitw, czemu suy specjalny rodzaj zachowa motorycznych. Ta skonno do aktywacji mitu w formie rytmiczno-motorycznej jest gwnym czynnikiem odpowiedzialnym za istnienie kompleksu mityczno-rytualnego. Sigajc w odleg ewolucyjn przeszo, ludzie prbuj poczy prastare dziedzictwo zachowa motorycznych z mitem, ktry zasadniczo jest produktem modej kory 5 8 . Z d a n i e m d'Aquiliego, odpowiedzi n a p y t a n i e o p r z y c z y n t e g o s t a n u r z e c z y j e s t s a m a n a t u r a r y t u a u . W i e o n z n i m n a s t p u j c e cechy: ustrukturyzowany charakter, regularno r y t m u i powtarzalnoci, s y n c h r o n i z u j c e d z i a a n i e w e w n t r z o r g a n i z m o w e (w z a k r e s i e s u b systemw kognitywno-percepcyjnego, afektywnego i motorycznego), synchronizujce dziaanie midzyorganizmowe. W oparciu o analizy Manleya, Hale'a i Tinbergena kanadyjski b a d a c z z a u w a a , e s y t u a c j e r y t m i c z n e j e m a n a c j i s y g n a w pochodzcych od czonkw tego samego g a t u n k u prowadz do wyjtkowo silnego p o b u d z e n i a mzgowego u k a d u l i m b i c z n e g o o r a z s t a n w s t r o j e n i a u k a d w ergo- i trofotropowego, k t r e o p i s y w a a p r z e d s t a w i o n a powyej B a r b a r a Lex. D'Aquili s k a n i a si k u opinii, e z a s a d n i c z y m e l e m e n t e m r y t u a l n e g o t r a n s u , d o k t r e g o z m i e r z a j w y m i e n i o n e procesy, j e s t w y z w o l e n i e g w a t o w n e j r e a k c j i pooonego w m i d z y m z g o w i u w z g r z a (thalamus). O r o d e k t e n , o k r e l a n y m i a n e m czuciowej stacji p r z e k a n i k o w e j " , c e n z u r u j e " s y g n a y czuciowe z n i s z y c h p i t e r u k a d u n e r w o w e g o i p r z e k a z u j e je do k o r y m z g u , z k t r c z y go n a j w i k s z a liczba p o c z e . W s p p r a c u j e t a k e cile z u k a d e m limbicznym i wartociuje uczuciowo w r a e n i a oraz, co istotne, praw d o p o d o b n i e p o d l e g a r e g u l e l a t e r a l i z a c j i . Z a b u r z e n i a j e g o funkcjon o w a n i a m o g p r z e j a w i a si w s p o m n i a n j u i n w e r s j w a l e n c j i

58

E. G. d ' A q u i l i , op. cit, s. 65. 257

bodca, s t a n a m i l k o w y m i , z m i a n w r a l i w o c i o r a z w z a k r e s i e m o t o r y k i r u c h a m i k o m p u l s y w n y m i 5 9 . Dodajmy, e p s y c h o d y n a m i c z n i e m o d y f i k a c j a funkcji c e n z o r s k i e j w z g r z a m o e o z n a c z a czciowy w z r o s t u w i a d o m i e n i a t r e c i k o d o w a n y c h p o d p r o g o w o o r a z wiksze p r z e n i k a n i e w pole wiadomoci m a t e r i a u , k t r y n o r m a l n i e p o d l e g a w y p a r c i u 6 0 . W ujciu d ' A q u i l i e g o s p r o w o k o w a n e r y t u alnie, gwatowne wyadowania wzgrza na planie fenomenalnym p r z y n o s z d o z n a n i a euforyczne, k t r e p o c z o n e s z z a n i k i e m g r a n i c p o d m i o t o w y c h i d o w i a d c z e n i e m z j e d n o c z e n i a z c z o n k a m i gat u n k u . Na poziomie kory modej procesowi t e m u towarzyszyoby silne pobudzenie p a t a ciemieniowego prawej pkuli i wczenie d o m i n a n t y o p e r a t o r a h o l i s t y c z n e g o . S i l n e m u r w n o c z e s n e m u pob u d z e n i u obydwu pkul w dowiadczeniu s u b i e k t y w n y m odpowiad a a b y sytuacja, w ktrej logiczne a n t y n o m i e zyskuj n a g l e nies p o d z i e w a n e p a r a d o k s a l n e r o z w i z a n i a . T a k czy i n a c z e j , r d z e n i e m t e g o p r o c e s u byoby p o n o w n i e w z m o e n i e d o w i a d c z e n i a afiliacyjnego, k t r e z a b u r z o n e z o s t a o p r z e z d y s h a r m o n i z u j c e o d d z i a y w a n i e w z m a c n i a n y c h e m o c y j n i e o p e r a t o r w k a u z a l n e g o , a b s t r a k c j i , iloci i binarnego. W t y m p u n k c i e d'Aquili p o s z e r z a m o d e l z a p r o p o n o w a n y p r z e z L e x i z a k a d a , e e n e r g o w y d a j n y u k a d e r g o t r o p o w y j e s t cile s p r z ony z lew hemisfer, za energooszczdny u k a d trofotropowy z praw. Przy takim zaoeniu rytualne zestrajanie obydwu ukadw byoby f a k t y c z n i e z e s t r a j a n i e m p k u l mzgowych i n o w s y n c h r o n i zacj d z i a a n i a ich specyficznych o p e r a t o r w . J e l i t a k , t o l a t e n t n funkcj m i t u j e s t w p r o w a d z e n i e j e d n o s t e k i g r u p w s t a n konfuzji p o z n a w c z o - e m o c j o n a l n e j , k t r a s k a n i a d o p o d p o r z d k o w a n i a si korekcyjnej operacji r y t u a u . W t y m z n a c z e n i u k o l e k t y w n e r y t u a y t r a n s o w e j a w i si j a k o n a j b a r d z i e j a r c h a i c z n e formy socjotechnicznej chirurgii mzgu.

59

60

Przystpn charakterystyk niezwykle zoonych funkcji wzgrza podaje B. K. G o b , op. cit, s. 162-169. Takie ujcie pokrywaoby si z teori niedoboru selektywnego filtrowania, ktr Broadbent zaproponowa do opisu percepcji schizofrenicznej; zob. D. E. Broadbent, The hidden preattentive processes, American Psychologist" 32/1977, s. 109-118.

258

L a u g h l i n i d'Aquili p o d k r e l a j rnice, k t r e z a c h o d z p o m i d z y r y t u a l n y m t r a n s e m i m e d y t a c j . O ile ta o s t a t n i a z a c z y n a od s t y m u lacji u k a d u trofotropowego i z m i e r z a s t o p n i o w o d o p r z e c z e n i a n a u k a d e r g o t r o p o w y z n a s t p u j c y m p a r a l e l n y m w y a d o w a n i e m w obyd w u , o t y l e w w y p a d k u r y t u a u p o r z d e k t e n m a inicjalnie o d w r o t n y c h a r a k t e r i cay p r o c e s z a c z y n a si od s t y m u l a c j i u k a d u e r g o t r o p o wego. W r y t u a l e r o z r u c h s t a n u t r a n s o w e g o n a s t p u j e p r z e z i n t e n syfikacj s p r z e c z n o c i , k t r wywouje b e z p r z e d m i o t o w a h i p e r s t y m u lacja o d r u c h u o r i e n t a c y j n e g o . P o w s t a e m u w t e n sposb s t a n o w i pob u d z e n i a czsto t o w a r z y s z y r e c y t a c j a logicznie a n t y n o m i c z n y c h teks t w m i t y c z n y c h . W p r a k t y k a c h m e d y t a c y j n y c h idzie raczej o p r o c e s p r z e c i w s t a w n y , cho p r z y k a d o w o m e d y t a c j e n a d koanem w b u d d y z m i e z e n zdaj si t u t w o r z y p e w i e n e l e m e n t c z c y i k w e s t i o n u j c y p r o s t t y p o l o g i , d o k t r e j s k a n i a j si o m a w i a n i a u t o r z y . Zrnicowana jest take trwao skutkw obydwu procedur. Pozytywne efekty s t r o j e n i a m e d y t a c y j n e g o z r e g u y u t r z y m u j si p r z e z d u s z y o k r e s , n i m a t o miejsce w w y p a d k u n a s t p s t w d z i a a r y t u a l n y c h . Z d r u g i e j s t r o n y t r a n s r y t u a l n y zdaje s i m i e r w n i e z d e c y d o w a n i e b a r d z i e j e g a l i t a r n d y s t r y b u c j , n i dzieje si t o w w y p a d k u z a a w a n s o w a n y c h i si r z e c z y b a r d z i e j e l i t a r n y c h p r a k t y k m e d y tacyjnych61. W s w y c h oglnych z a o e n i a c h k o n c e p c j a d'Aquiliego p r z y p o m i n a p r b n e u r o b i o l o g i c z n e j i n t e r p r e t a c j i k a n t y z m u , a n a l o g i c z n d o podj t e j wczeniej p r z e z L o r e n z a 6 2 . M i m o caej o s t r o n o c i jej a u t o r a p e w n e w t p l i w o c i b u d z i m u s i a n a t o m i c z n a lokalizacja o p e r a t o r w , cho z d r u g i e j s t r o n y t r u d n o jej odmwi cakowicie p o d s t a w . W a r t o r w n i e p a m i t a , e o d jej s f o r m u o w a n i a u p y n o p r a w i e d w a d z i e c i a l a t i jej a k t u a l i z a c j a w y m a g a a b y r e o r i e n t a c j i w b a r d z i e j p l a s t y c z n y c h k a t e g o r i a c h teorii sieci n e u r o n o w y c h i p r z e t w a r z a n i a rwnolegego. Przykadowo t a k a k c e n t o w a n e przez biogenetycznych strukturalistw zrnicowanie pkulowe w analitycznym i syntetycznym p r z e t w a r z a n i u informacji jzykowej d a o b y si p r a w d o p o d o b n i e opisa w kategoriach rnic pomidzy propagacj skupion i rozmyt,

61 62

E. G. d ' A q u i l i , Ch. D. L a u g h l i n , The neurobiology..., op. cit., s. 176-178. H. B u c z y s k a - G a r e w i c z , Wstp [w:] K. L o r e n z , Odwrotna strona zwierciada, op. cit., s. 25-26. 259

bez k o n i e c z n e g o o d w o y w a n i a si do specjalizacji p k u l o w e j . By moe rwnie, e do opisu w y m u s z a n y c h rytualnie procesw integracji c e n t r a l n e g o u k a d u n e r w o w e g o b a r d z i e j p a s u j e m o d e l topologii w e r t y k a l n e j , doceniajcy, lecz n i e p r z e c e n i a j c y k w e s t i i zrnicowan i a h o r y z o n t a l n e g o . N a r a z i e j e d n a k , o ile m i w i a d o m o , p o z a p r a c a m i Frecski i Kulcsara nie dysponujemy nowsz neurobiologiczn teori r y t u a u . P r z e d s t a w i o n a powyej s t w a r z a p e w i e n p u n k t wyjcia dalszych d o c i e k a n a d k o a d a p t a c y j n funkcj d z i a a r y t u a l n y c h , k t r e j i s t n i e n i e p o s t u l o w a w swej pnej p r a c y T u r n e r 6 4 . W i c h r a m a c h n i e u n i k n i o n e j e s t p y t a n i e , w j a k i sposb r y t u a j e s t w s t a n i e czy porzdki jednostek genetycznych i kulturowych. Rozwaania przytoczonych a u t o r w d y s k u s j otwieraj, lecz jej n i e z a m y k a j .

63 64

M. S p i t zer, Geist im Netz, op. cit., s. 229-315. V. T u r n e r , Body, brain and culture [w:1 J. B. Ashbrook [ed.], op. cit, s. 86, 98.

260

IX ZAGADNIENIE HALUCYNACJI, HALUCYNOGENW I ODMIENNYCH STANW WIADOMOCI


P r z e d p r z y s t p i e n i e m d o o m w i e n i a moliwej g r u p o w e j d y n a m i k i h a l u c y n o g e n n e j k o m u n i k a c j i o r a z e w e n t u a l n e j roli, j a k w p r o c e s i e t y m o d g r y w a zjawisko s u g e s t i i , w a r t o p o k r t c e r o z w a y , j a k a m o e by g e n e z a i funkcja z j a w i s k a h a l u c y n a c j i w oglnym k o n t e k c i e p r o c e s w ycia p s y c h i c z n e g o o r a z ze w z g l d u na ich z w i z e k z s u b s t a n c j a m i h a l u c y n o g e n n y m i i k o m p l e k s e m zjawisk o k r e l a n y c h w s p l n y m m i a n e m o d m i e n n y c h s t a n w w i a d o m o c i (OS). Rzecz j a s n a , odpowiedzi n a p y t a n i e o n a t u r z j a w i s k a h a l u c y n a c j i b d si r n i w zalenoci od r o d z a j u t e o r i i opisujcej p r o c e s y p s y c h i c z n e czy n e u r o p s y c h i c z n e . J e d n z n i c h , neurofizjologiczn teor i a u t o r s t w a K o n o r s k i e g o , p o k r t c e o m w i e m p r z y okazji p r e z e n tacji p o g l d w W i e r c i s k i e g o n a z a g a d n i e n i e symbolizacji. W y d a j e si j e d n a k , e z e w z g l d u n a ogln t e m a t y k tej p r a c y n a s p e c j a l n uwag zasuguj rwnie dwa i n n e opracowania tego t e m a t u . Gdy idzie o p i e r w s z e , n i e w y o b r a a m sobie, b y m o n a t u byo p o m i n t e o r e t y c z n e ujcie h a l u c y n a c j i z a p r e z e n t o w a n e w dziele t w r c y psyc h o a n a l i z y . Z d r u g i e j s t r o n y z a g a d n i e n i e h a l u c y n a c j i d o m a g a si rwn i e w y r a e n i a w k a t e g o r i a c h b a r d z i e j oglnych, k t r e p r z e k r a c z a y b y p a r t y k u l a r y z m nieco ograniczajcego a r g o n u p s y c h o a n a l i t y k w . Zaczn wic od omwienia teorii halucynacji F r e u d a i n i e k t r y c h z jego n a s t p c w ze s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m idei Rudolfa Bilza, a n a s t p n i e p r z e d s t a w i p r b oglniejszego i n f o r m a t y c z n e g o ujcia tego zjawiska, zaproponowan przez M a r d i Horowitza.

261

1. TEORIA HALUCYNACJI WEDUG FREUDA1


N a p s y c h o a n a l i t y c z n y m r o z u m i e n i u pojcia h a l u c y n a c j i m o c n o zaciy fakt, e F r e u d z j e d n e j s t r o n y p o s u g i w a si n i m w z n a c z e n i u b a r d z o obiegowym, z d r u g i e j z a to, e t a k wiele u w a g i p o w i c a a n a l i z i e m a r z e s e n n y c h . M a r z e n i a s e n n e czsto z d a r z a m u si okrela m i a n e m s e n n y c h h a l u c y n a c j i " {Traumhalluzinationen). F r e u d p o d k r e l a z a w s z e gbokie p o d o b i e s t w o p o m i d z y d o w i a d c z a n i e m rzeczywistoci w stanie nienia a tym, ktre jest c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a h a l u c y n a c y j n y c h p r z e y p s y c h o t y k w . J e g o s p o s t r z e e n i a dotyczce s n w daj si w p e n i o d n i e t a k e do h a l u c y n a c j i 2 . Istot m a r z e n i a sennego jest dla F r e u d a zastpcze spenienie p r a g n i e n i a , w z w i z k u z czym t r e n i e n i a p o j m o w a n a j e s t j a k o z a m a s k o w a n y , symboliczny wyraz pragnie. Funkcja m a s k o w a n i a m a t e r i a u z w i z a n e g o z p r a g n i e n i a m i p r z y p a d a c e n z o r s k i e m u dzia a n i u a p a r a t u p s y c h i c z n e g o . J e g o z a s a d n i c z y m celem j e s t s p r a w o w a nie kontroli n a d sposobem wyraania nie u w i a d a m i a n y c h pragnie, ktrych wkroczenie do wiadomoci w stanie surowym" mogoby prowadzi do przerwania snu. Zdaniem Freuda: nienie nie zakca stanu snu, lecz jest jego ochron. [...] nienia prezentuj si jako sposb neutralizacji zakcajcych sen bodcw psychicznych, ktra do3 konuje si na drodze halucynacyjnego zaspokojenia . W ujciu F r e u d a r e g u y c e n z u r y t r e c i n i e m a j c h a r a k t e r s p o e c z n y i z a s a d n i c z o p o k r y w a j si ze s p o s o b e m d z i a a n i a i n s t a n c j i , k t r w m o d e l u d y n a m i c z n y m okreli on m i a n e m super ego. H a l u cynacje s e n n e s z a t e m w y r a z e m k o m p r o m i s u p o m i d z y p r c y m k u w i a d o m o c i p r a g n i e n i e m a t y m , w j a k i e j p o s t a c i m o e ono si jej u k a z a . P r a c a n i e n i a polega w istocie na n a d a n i u p r a g n i e n i o m formy, k t r a u m o l i w i i c h u d o s t p n i e n i e w i a d o m o c i bez r w n o c z e s n e g o

2 3

W omwieniu psychoanalitycznego ujcia tematu wykorzystuj znakomite opracowanie autorstwa Manfreda Spitzera. Stamtd czerpi rwnie przytaczane cytaty z dzie Freuda. Zob. M. S p i t zer, Halluzinationen. Ein Beitrag zur allgemeinen und klinischen Psychopathologie, Berlin-Heidelberg 1988. Ibidem, s. 203. Ibidem, s. 205.

262

p r z e r w a n i a snu. Pod tym wzgldem nienie dziaa w oparciu o dwa s p o s o b y p r z e t w a r z a n i a bodcowego m a t e r i a u : z a g s z c z e n i e i p r z e m i e s z c z e n i e . Moliwo zagszczenia i p r z e m i e s z c z e n a wynika z. faktu, e w polu niewiadomoci zwizek p o m i d z y d a n t r e c i i jej e n e r g e t y c z n y m l i b i d a l n y m o b s a d z e n i e m n i e j e s t s t a y . N a d r o d z e d z i a a n i a m e c h a n i z m w o b r o n n y c h i specyficznych p r o c e s w asocjacyjnych p e w n e t r e c i cae k o m p l e k s y s k o j a r z e n i o w e m o g o d d a swoj e n e r g i i n n y m , d a n a k o n s t e l a c j a o b s a d z e n i a ulega transformacji w inn. Zanik obsadzenia danej treci u t r u d n i a l u b w r c z u n i e m o l i w i a jej u w i a d o m i e n i e . Z d r u g i e j s t r o n y w s y t u acji, g d y s z e r e g t r e c i oddaje swoj e n e r g i j e d n e j , m o w a j e s t o jej zagszczeniu energetycznym, a wtrnie take energo-informacyjnym. T a k powstae treci o podwyszonym stopniu obsadzenia z wikszym p r a w d o p o d o b i e s t w e m m o g p r z e d o s t a si w pole w i a d o m o c i . N a g r u n c i e b a d a n a d m a r z e n i a m i s e n n y m i F r e u d p o r a z pierw s z y mg s f o r m u o w a w a s n e p o g l d y n a t e m a t h a l u c y n a c j i . Pods t a w d o t e g o s t a si s y n n y topologiczny m o d e l d z i a a n i a a p a r a t u p s y c h i c z n e g o , d o k t r e g o wyjciowej a n a l o g i i d o s t a r c z y a z a s a d a dzia a n i a u k u odruchowego. Jego dwm kocom: percepcyjnemu i motor y c z n e m u , o d p o w i a d a w m o d e l u t o p o l o g i c z n y m z j e d n e j s t r o n y sys t e m w i a d o m o - p r e w i a d o m o , z drugiej z a s y s t e m d y n a m i c z n e j n i e w i a d o m o c i . W t y m ujciu, w s t a n i e n i e n i a p o b u d z e n i e n i e p r z e b i e g a c h a r a k t e r y s t y c z n e j d l a s t a n u j a w y drogi o d b i e g u n a percepcyjn e g o d o m o t o r y c z n e g o , lecz d o k a d n i e n a o d w r t . T e n d r u g i k i e r u n e k p o b u d z e n i a , od k o c a m o t o r y c z n e g o do percepcyjnego, a wic od n i e wiadomoci przez prewiadomo do wiadomoci, jest w e d u g Freud a c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a w s z y s t k i c h s t a n w regresji: o d n i e n i a p o h a l u c y n a c j e p s y c h o t y c z n e . O i c h sile s t a n o w i s t o p i e z a g s z c z e n i a (w powyszym znaczeniu) u d o s t p n i a n y c h w tych s t a n a c h treci. O regresji F r e u d mwi przy t y m w trojakim sensie: t o p o l o g i c z n y m ( z d o m i n o w a n i e percepcyjnego s y s t e m u w i a d o mo-prewiadomo przez tryb dziaania charakterystyczny dla motorycznego systemu niewiadomoci); c z a s o w y m ( r e g r e s j a do p r o b l e m a t y k i z w i z a n e j z w c z e n i e j s z y m i fazami ontogenezy); f o r m a l n y m ( r e g r e s j a do p r y m i t y w n i e j s z y c h form w y r a z u i p r z e d s t a w i a n i a t r e c i p s y c h i c z n y c h i emocji). W o d n i e s i e n i u do powyszego p o d z i a u F r e u d p o d k r e l a , e: 263

Wszystkie trzy rodzaje regresji s wyrazem jednego zjawiska i przewanie wystpuj wsplnie. To bowiem, co chronologicznie starsze, jest zarazem formalnie bardziej prymitywne i w ukadzie topologicznym blisze biegunowi percepcji 4 . W a r t o powtrzy, e d l a F r e u d a t r z y w y m i e n i o n e cechy p r o c e s u regresji w r w n e j m i e r z e dotycz s t a n w n i e n i a , j a k i h a l u c y n a c j i . W p r a k t y c e o z n a c z a to, e h a l u c y n a c j e m o n a p o j m o w a z a r w n o j a k o z a m a s k o w a n y w y r a z p r a g n i e ( s p e n i e n i e z a s t p c z e ) , j a k rwn i e j a k o p r z e j a w regresji. P o d o b n i e j a k w w y p a d k u n i e n i a , r w n i e h a l u c y n a c j o m p r z y p a d a w t y m k o n t e k c i e r o l a e n e r g e t y c z n e g o odci e n i a a p a r a t u p s y c h i c z n e g o i u t r z y m a n i a jego p o z i o m u p o b u d z e n i a w pewnych staych granicach. C z s t o p o m i j a n y j e s t j a k p o d k r e l a S p i t z e r f a k t e to w a n i e k w e s t i a h a l u c y n a c j i s t a a si d l a F r e u d a p u n k t e m wyjcia d o s f o r m u o w a n i a d r u g i e g o m o d e l u f u n k c j o n o w a n i a a p a r a t u psychicznego, okrelanego m i a n e m modelu s t r u k t u r a l n o - d y n a m i c z n e g o (pierwszy zazwyczaj n a z y w a si m o d e l e m t o p o l o g i c z n y m ) 5 . I m p u l s e m byy d l a F r e u d a obserwacje dotyczce k l a s y c z n e g o p s y c h o t y c z n e g o synd r o m u h a l u c y n a c j i w e r b a l n y c h , t a k z w a n y c h gosw p r z e l a d o w c z y c h . O s w o i m o d k r y c i u F r e u d t a k p i s a w o p u b l i k o w a n e j w 1932 r o k u

Nowej serii

wykadw

wprowadzajcych

do psychoanalizy:

Spord grupy tych chorych s tacy, ktrzy cierpi na urojenia obserwacji. Skar si oni, e nieustannie i w odniesieniu do spraw najbardziej intymnych s obserwowani i szykanowani przez nieznane moce, prawdopodobnie przez osoby. Chorzy ci sysz w halucynacjach, jak osoby te publicznie komentuj wyniki swoich obserwacji: Teraz powie to i to, teraz ubiera si, eby wyj itd. Co byoby, gdyby ci obkani mieli racj, gdyby w ,ja" kadego z nas krya si taka obserwujca i groca kar instancja, ktra w ich wypadku zdoaa si wyraniej wyodrbni i bdnie ulega projekcji na zewntrz? Od kiedy, bdc pod silnym wraeniem tego obrazu chorobowego, sformuowaem idee, e wyodrbnienie od pozostaej czci ,ja" specjalnej instancji obserwujcej moe by regularn cech jego struktury, pomys ten nigdy mnie nie opuci i towarzyszya mi motywacja do dalszych bada na tym polu. [...] Gdy do istoty uroje obserwacji naley fakt, e ona sama jest tylko przygotowaniem na osd i kar. Tym samym domylamy si, i inn funkcj wspomnianej instancji moe by to, co okrelamy mianem

4 5

Ibidem, s. 207. Ibidem, s. 209.

264

sumienia. Chcc jako nazwa t instancj, bd j od teraz okrela mianem 6 nad-ja" . S p i t z e r i i n n i z a u w a a j , e t r u d n o j e d n a k u z n a gosy" z a n o r m a l n y w y n i k d z i a a n i a super ego, gdy we F r e u d o w s k i m ujciu t e g o t e m a t u m o w a j e s t raczej o t y m , e u r o j e n i a obserwacji czy ich bardziej z a a w a n s o w a n a forma: urojenia przeladowcze, przedstawiaj t i n s t a n c j w jej formie r e g r e s y w n e j . Z d a n i e m F r e u d a gosy" r e g r e s y w n i e r e p r o d u k u j h i s t o r i rozwoju s u m i e n i a " 7 . P u n k t t e n g o d n y j e s t szczeglnego p o d k r e l e n i a , gdy p o k a z u j e , e d l a F r e u d a halucynacje ze szczeglnym u w z g l d n i e n i e m werbalnych halucynacji audytywnych s p o c h o d n rozpadu instancji o d w z o r o w u j c e j p r o c e s y s o c j a l i z a c y j n e . J e s t t o logiczne, zwayw s z y na szczegln rol j z y k a w procesie socjalizacji. W t y m kier u n k u i n t e r p r e t o w a wypowiedzi F r e u d a I s a k o w e r : (...) kompetencj jzykow uzna naley za jdro super ego. {...] Chorej osobie halucynacyjne gosy su m. in. do tego, by przestrzec j przed moliwoci zdominowania przez id. Gdy integralno osobowoci podlega zagroeniu od wewntrz, super ego ujawnia swoj histori i genez Nie tylko pokazuje ono sposb swego powstania, lecz take to, z czego si skada 8 . I n n e b a d a n i a p o k a z a y t a k e , e u s z e r e g u schizofrenikw gosy c h a r a k t e r y z u j si p o d o b i e s t w e m d o z n a c z c y c h p o s t a c i , k t r e o t a c z a y pacjenta w dziecistwie. Intuicje F r e u d a znalazy take potwierdzenie w wynikach b a d a Hoffmana. W z a p r o p o n o w a n y m przez niego modelu h a l u c y n a c j e s c h i z o f r e n i c z n e s p o c h o d n z a b u r z e i n t e n c j o n a l n e g o planowania wypowiedzi, czemu odpowiada postpujce usamod z i e l n i e n i e n i e i n t e n c j o n a l n e j m o w y w e w n t r z n e j , k t r a subiektywnie postrzegana jest jako m o w a innego lub innych i p o d l e g a projekcji na zewntrz9.

6 7 8 9

Ibidem, s. 209-210. Ibidem, s. 210. Ibidem, s. 218. R. E. H o f f m a n , Verbal hallucinations and language production processes in schizophrenia, The Behavioural and Brain Sciences" 9/1986, s. 503-548. 265

W t y m miejscu w a r t o r w n i e w s k a z a n a rol, j a k a n a l o g i c z n e h a l u c y n a c j e w e r b a l n e odgrywaj w zespole z w i e l o k r o t n i o n e j osobowoci, k t r y z p u n k t u w i d z e n i a s y m p t o m a t y k i d a si poj j a k o n a j s k r a j n i e j s z a f o r m a z a b u r z e p s y c h o t y c z n y c h . Zblione ogln funkcj, w e w s p o m n i a n y m zespole c h a r a k t e r y z u j si j e d n a k w i k s z interioryzacj ich rda i bardziej pierwotnoprocesowym c h a r a k t e r e m treci. W wietle b a d a P u t n a m a w z a b u r z e n i a c h tego rodzaju h a l u c y n a c j o m a u d y t y w n y m w z n a c z n i e wikszej m i e r z e n i m a t o miejsce w p r z y p a d k u k l a s y c z n y c h objaww schizofrenii t o w a r z y s z y r w n o c z e s n a i m o n a p o d e j r z e w a czciowo s y n e s t e t y c z n a translacja treci i formy halucynacji na i n n e modalnoci percepcji10. J e g o a n a l i z y p o k a z u j t a k e , e r e g r e s j a superego m a c h a r a k t e r zal e d w i e w s t p n y w o d n i e s i e n i u do n a s t p u j c e j po niej dysocjacji caej osobowoci, k t r a h a l u c y n a c y j n i e w y r a a si n i e t y l k o w e w s z y s t k i c h m o d a l n o c i a c h z m y s o w y c h lecz p r z e d e w s z y s t k i m w s a m y m a p a r a c i e apercepcji11.

2. H A L U C Y N A C J E I A T A W I S T Y C Z N E P O N I E N I E
Z F r e u d o w s k koncepcj h a l u c y n a c j i i n t e r e s u j c o w s p b r z m i o p r a c o w a n i e t e g o t e m a t u a u t o r s t w a Rudolfa Bilza, k t r y o d k r y c i a klasycznej psychoanalizy usiowa wyrazi kategoriami biosemiotyki U e x k i i l l a i etologii L o r e n z a . D o p r o b l e m u h a l u c y n a c j i Bilz p o d c h o d z i p r z e z p o r w n a n i e specyficznie zwierzcych i specyficznie l u d z k i c h cech relacji i n d y w i d u u m - r o d o w i s k o . W jego ujciu e g z y s t e n c j zwierzc cechuje bezw z g l d n a z a l e n o od r o d o w i s k a (Umweltabhangigkeit) i p r z y m u s nakierowanej na nie nieustannej uwagi (Aufmerksamkeitszwang). S e n j e s t w wiecie z w i e r z c y m w y r a z e m k o m p r o m i s u p o m i d z y potrzeb regeneracji i koniecznoci u n i k a n i a wroga. S t a n czuwania j e s t s t a n e m s e n s o r y c z n e g o n a p i c i a . W o d r n i e n i u od z w i e r z t czow i e k d y s p o n u j e moliwoci s e l e k t y w n e g o o p e r o w a n i a u w a g , jej w i a d o m e g o o d r y w a n i a od r o d o w i s k a z e w n t r z n e g o i n a k i e r o w a n i a

10 11

F. W. P u t n a m , op. cit, s. 61-63. Ibidem, s. 103-130.

266

n a rodowisko w e w n t r z n e . W a r u n k i e m tego jest j e d n a k zaistnienie specyficznego procesu domestykacji rodowiska, k t r y dla Bilza p o k r y w a si z r o z w o j e m k u l t u r o w o - c y w i l i z a c y j n y m . N a p l a n i e p e r cepcyjno-kognitywnym domestykacja wiata a z a r a z e m i czowieka przejawia si w postaci zmniejszonej dyskryminacji sensorycznej z moliwym spadkiem stopnia pofadowania kory projekcyjnej12. W przeciwiestwie do s t a n u oswojenia otoczenia t e n okres w ewolucji czowieka, w k t r y m r w n i e jego o b o w i z y w a a z a s a d a a b s o l u t n e j u w a g i w s t o s u n k u do r o d o w i s k a i s z t y w n e g o u z a l e n i e n i a si od niego, Bilz o k r e l a m i a n e m szczebla p a l e o a n t r o p o l o g i c z n e g o . W o d n i e s i e n i u do sytuacji, w k t r e j czowiek n o r m a l n i e e m a n c y p o w a n y o d w p y w u o t o c z e n i a zostaje n a g l e w r z u c o n y w s t a n p r z y m u s u n i e u s t a n n e j u w a g i , a u t o r t e n p o s u g u j e si n i e w a r t o c i u j c o pojciem z d z i c z e n i a (Verwilderung)13. I s t o t z d z i c z e n i a j e s t w y o s t r z e n i e percepcji zmysowej i p o d w y s z o n a czujno z w i z a n e z funkcjon o w a n i e m w z a s a d n i c z o obcym i n i e b e z p i e c z n y m r o d o w i s k u 1 4 . Bilz podkrela, e wrd prymatw zasada u n i k a n i a przeladowcy jest silniejsza n i i n s t y n k t z d o b y w a n i a p o k a r m u czy z n a l e z i e n i a p a r t n e r a s e k s u a l n e g o . J e g o z d a n i e m oznacza to, e f i l o g e n e t y c z n i e z a b u r z e n i a p s y c h o t y c z n e maj gbsze podstawy ni n e r w i c e seksualne. Bilz p r o w a d z i b a d a n i a n a d s e l e k t y w n czujnoci w c z a s i e s n u ( n p . m a t e k wybirczo r e a g u j c y c h na s y g n a y ze s t r o n y d z i e c k a ) i w o p a r c i u o p r z e p r o w a d z o n e obserwacje w y s u n p r z y p u s z c z e n i e o istn i e n i u i n s t y n k t o w n y c h filtrw s z l a k w a f e r e n t n y c h , k t r y c h d z i a a n i e p r z e j a w i a si w n i e n i u z o r i e n t o w a n y m n a j a k s y t u a c j bodcujc i w z w i z k u z t y m w s e l e k t y w n y m o b n i e n i u p r o g u na r e l e w a n t n e bodcowanie. Filtry takie, jako podwiadome systemy p o d w y s z o n e j gotowoci, umoliwiaj s p r a w n i e j s z r e a k c j n a bodce, k t r e d l a i n d y w i d u u m maj szczeglne z n a c z e n i e p o p d o w e ( n p . t r o s k a o p o t o m s t w o czy u n i k a n i e w r o g a ) . Og p r o m o w a n e j p r z e z n i e i n f o r m a c j i o r o d o w i s k u t w o r z y specyficzny w i a t p o d m i o t o c e n t r y c z n y

12

13 M

Pod tym wzgldem rozwaania Bilza zdaj si czciowo wspbrzmie z hipotez Tobiasa dotyczc zmniejszenia pojemnoci mzgoczaszki od okresu mezolitycznego; zob. T. B i e l i c k i , Ewolucja ludzkiego mzgu fakty i spekulacje, Problemy" 12/1987, s. 13. R. Bilz, Wie frei ist der Mensch? Frankfurt am Main 1973, s. 310. Ibidem, s. 319. 267

(Bilz u y w a t e r m i n u : Subjektzentrismus) l u b raczej u k r y t y p o d w i a d o m y m o d e l t a k i e g o w i a t a . Z d a n i e m Bilza s t a n y n i e n i a s regul a r n y m p r z e j a w e m f u n k c j o n o w a n i a i n s t y n k t o w n y c h filtrw, k t r e okrelaj p a r a m e t r y postrzegania. N a podstawie w a s n y c h b a d a g w n i e n a d h a l u c y n o z a m i a l k o h o l o w y m i Bilz t w i e r d z i , e z a d z i a a n i e s z e r e g u r n y c h c z y n n i k w m o e p r o w a d z i d o a k t y w a c j i t a k filtrow a n e j percepcji r w n i e w s t a n i e j a w y . W t e n sposb w s t p n i e pojm u j e on etiologi h a l u c y n o z y w z a b u r z e n i a c h p s y c h o t y c z n y c h 1 5 . Bilz m w i o zjawisku o k r e l a n y m p r z e z niego j a k o z a s a d a bum e r a n g u " (Bumerangprizip). P o l e g a ono n a t y m , e z a k t y w i z o w a n a p o d w i a d o m a s i a t k a z n a c z e , s w o i s t a p a l e o a n t r o p o l o g i c z n a m a p a relewancji, r e s t r u k t u r y z u j e pole percepcji i p r z e z to n a c e c h o w u j e otoc z e n i e , t w o r z c z n i m n i e j a k o j e d n o (Umwelteinheit). W o p a r c i u o i z o l o w a n y w z g l d e m i n n y c h form percepcji p r o c e s z i n t e n s y f i k o w a n e g o i s e l e k t y w n e g o w y c h w y t y w a n i a i o p r a c o w y w a n i a bodcw r o d o w i s k o z a c z y n a d o s t a r c z a w y c z n i e t a k i rodzaj w z m o c n i e , k t r y p o t w i e r d z a ekologiczn a d e k w a t n o m o d e l u z d e f i n i o w a n e g o p r z e z p a l e o a n t r o p o l o g i c z n e filtry 1 6 . O p i s u j c s y n d r o m z d z i c z e n i a , Bilz w y m i e n i a t a k i e cechy, j a k : s t a y p o d w y s z o n y poziom u w a g i , sensoryczna nadwraliwo, s t e r e o t y p i z a c j a w percepcji bodcw z a c h o d z c a w e d u g ograniczonej liczby k r y t e r i w : obce-wrogie, z m i e n n e - n i e b e z p i e c z n e , n o w e zagraajce itp., s t a y p o d w y s z o n y poziom lku, hipermnezja, z a n i k z m y s u zabawy, s z t y w n e i p r z y p i e s z o n e formy reakcji m o t o r y c z n y c h , o b n i o n a t o l e r a n c j a n a bodce wywoujce d y s o n a n s p o z n a w c z y . Zdaniem omawianego autora halucynacje, ktre wystpuj w o s t r y c h s t a n a c h psychotycznych, n a l e y a b s t r a h u j c od ich

15

16

Analiz psychoz w zaproponowanym ujciu Bilz przedstawi w monografii Psychotische Umwelt, Stuttgart 1962. Koncepcja paleoantropologicznych wzorcw reagowania Bilza pokrywa si czciowo z paleoneurognostycznymi modelami w ujciu strukturalizmu biogenetycznego; zob. Ch. D. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , E. G. d ' A q u i l i , op. cit., s. 72.

268

i n d y w i d u a l n e g o z r n i c o w a n i a p o j m o w a j a k o r n e j etiologii sel e k t y w n h i p e r a k t y w a c j paeoantropologicznych filtrw percepcyjnych. S t a n t e n o k r e l a o n m i a n e m a t a w i s t y c z n e g o p o n i e n i a (atavistische Erniedrigung)17. J e g o zaistnienie sprawia, e dowiadczajcy go podmiot wypada" z u s t a l o n e g o s y s t e m u znacze oswojonego, bezpiecznego wiata i z a c z y n a funkcjonowa w oparciu o k a t e g o r i e emotywno-kognitywne c h a r a k t e r y s t y c z n e dla s y n d r o m u zdziczenia. W t y m ujciu h a l u c y n a c j e p o l e g a y b y na projekcji p a l e o a n t r o p o l o g i c z n e g o niejako preludzkiego m o d e l u wiata na socjokulturow sfer ludzkich d z i a a . Z w a y w s z y n a fakt, e h a l u c y n o w a n y o b r a z w i a t a p o c i g a z a s o b r e l e w a n t n e dla t e g o m o d e l u z a c h o w a n i a , efek t e m tego stanu rzeczy musi by spoeczna dysfunkcja jednos t k i i z w i z a n y z t y m s t a n jej s t a e j l u b o k r e s o w e j i z o l a c j i . Rzecz oczywista, p r z e d s t a w i o n e powyej koncepcje h a l u c y n a c j i F r e u d a i Bilza m a j c h a r a k t e r z a r y s o w y i w s z c z e g a c h wysoce n i e d o p r a c o w a n y ( n i e n i a , cho m a j wiele w s p l n e g o z h a l u c y n a c j a m i , n i e s n i m i d o k o c a , t r u d n o zgodzi si z t w i e r d z e n i e m , e k a d e n i e n i e czy h a l u c y n a c j a m a c h a r a k t e r s p e n i e n i a z a s t p c z e g o i t d . 1 8 ) . P r z y n a j m n i e j w j e d n y m p u n k c i e w a r t o j e d n a k zwrci u w a g n a ich k o m p l e m e n t a r n y c h a r a k t e r . Zarwno dla F r e u d a , j a k i dla Bilza s t a n y halucynacji s pochodn rozpadu pewnego zinternalizowanego o b r a z u s p o e c z n e g o w i a t a . O ile d l a F r e u d a b d z i e t o w i a t odwzor o w y w a n y w n o r m a t y w n o - k a r n y m d z i a a n i u superego, o t y l e w k o n cepcji Bilza m o w a b d z i e raczej o wiecie n i e k w e s t i o n o w a l n i e pewn y m i b e z p i e c z n y m , wiecie cakowicie p o k r y w a j c y m si z s e n s e m n a d a n y m m u p r z e z p o d m i o t i b d c y m n i e j a k o jego czci. W s t a n a c h h a l u c y n a c j i t a k dwojako p o j m o w a n y w i a t p o d l e g a cakowitej inwersji zastanych znacze. Towarzyszy t e m u niezwykle s i l n e n e g a t y w n e n a c e c h o w a n i e a f e k t y w n e , zjawisko, k t r e w o d n i e sieniu do guast-psychotycznych stanw po LSD L e u n e r okrela mian e m d y n a m i c z n e g o p r z e s t e r o w a n i a (dynamische Ubersteuerung). W ujciu L e u n e r a t o o s t a t n i e j e s t p o c h o d n erupcji t r a n s f e n o m e n a l -

17 18

R. Bilz, Wiefrei..., op. cit, s. 329. Ten fakt Freud zauway dopiero wiele lat pniej na podstawie obserwacji traumatycznych snw wystpujcych u weteranw I wojny wiatowej i interpretowa go, opierajc si na przymusie powtarzania zwizanym z popdem mierci. Zob. Z. F r e u d , Poza zasad przyjemnoci, Warszawa 1976, s. 50 i n. 269

n y c h s y s t e m w d y n a m i c z n y c h (transphanomenale dynamische Systeme), czyli j d r o w o z o r g a n i z o w a n y c h , z d y s o c j o w a n y c h z e s p o w obsad z e o t r a u m a t y c z n e j g e n e z i e i cisej h o m o l o g i i w z g l d e m f e n o m e nalnie danych struktur autosymbolicznych19. Co warte podkrelenia, b a d a n i a L e u n e r a wykazay, e zasadniczym rodkiem autosymbolizacji t y c h s y s t e m w j e s t s y m b o l i z m t e r i o m o r f i c z n y (pajk, k a r a k o n , w, r y b a , k r o k o d y l , lew, m a p a , so, s o w a i t d . 2 0 ) , k t r y w m i a r uwiadomienia stopniowo ulega transformacji w symbolizm antropomorficzny. Z w a y w s z y n a p o d a n p r z e z Bilza c h a r a k t e r y s t y k synd r o m u z d z i c z e n i a , m o n a by s u g e r o w a , e w ujciu Grofa b y b y on najbliszy zjawiskom towarzyszcym odreagowywaniu drugiej i trzeciej m a t r y c y p e r i n a t a l n e j , k t r e o d p o w i a d a j fazie s k u r c z w macicznych i przejcia przez k a n a porodowy21. T r u d n o podway tez o ontogenetycznym pierwszestwie antag o n i z m u z z a g r a a j c o obcym r o d o w i s k i e m ciaa m a t k i w z g l d e m k o n f l i k t u z z a g r a a j c o obcym r o d o w i s k i e m b i o s p o e c z n y m . K w e s t i a filogenetycznego p i e r w s z e s t w a k t r e g o z t y c h c z y n n i k w p o z o s t a j e p y t a n i e m o t w a r t y m i p r a w d o p o d o b n i e le p o s t a w i o n y m .

3. ZJAWISKO H A L U C Y N A C J I W P E R S P E K T Y W I E TEORII INFORMACJI


Z nieco i n n e j p e r s p e k t y w y p r b oglniejszej i b a r d z i e j precyzyjnej o d p o w i e d z i n a p y t a n i e o n a t u r z j a w i s k a h a l u c y n a c j i podj M a r d i H o r o w i t z . W y c h o d z i on od s t w i e r d z e n i a , e z a s a d n i c z f o r m w y s t p o w a n i a halucynacji s wyobraenia zwizane z rnymi modalnociami zmysowymi. W zwizku z tym charakterystyka halucynacji p o w i n n a m i e za p o d s t a w ogln klasyfikacj w y o b r a e , w o b r b i e k t r e j b d z i e m o l i w a lokalizacja w y o b r a e cile h a l u c y n a c y j n y c h . H o r o w i t z klasyfikuje w y o b r a e n i a w e d u g c z t e r e c h k a t e g o r i i : I. ywoci, II. kontekstu,
19

20 21

H. L e u n e r , DieexperimentellePsychose, Berlin 1962, s. 201-208. Grof przej od Leunera t koncepcj i systemom tym nada miano COEX-w. Ibidem, s. 121-124, 129-133. S. Grof, Geburt, Tod und Transzendenz, Hamburg 1995, s. 226-235.

270

I I I . w p y w u n a percepcj, 22 IV. t r e c i . Z u w a g i n a k a t e g o r i y w o c i (vividness) H o r o w i t z m w i o k o n t i n u u m sposobw d o z n a w a n i a w y o b r a e , p o d z i e l o n y m w e d u g s t o p n i a i n t e n s y w n o c i (od n a j w i k s z e g o d o n a j m n i e j s z e g o ) n a c z t e r y podklasy: 1. h a l u c y n a c j e , 2. p s e u d o h a l u c y n a c j e , 3. wyobraenia mylowe, 4. wyobraenia nie uwiadamiane. D w a p i e r w s z e rodzaje zjawisk a u t o r r o z r n i a , opierajc si n a n a s t p u j c y c h definicjach: Halucynacje to wyobraenia wynikajce bezporednio z wewntrznych rde informacji, ktre oceniane s tak, jak gdyby pochodziy bezporednio z zewntrznych rde informacji. Najblisz im klas s dowiadczenia pseudohalucynacyjne, to znaczy zjawiska wyobraeniowe, w ktrych reprezentacje wynikajce z wewntrznej informacji s wyjtkowo ywe, jednak brak im odczucia rzeczywistoci wystpujcego w idealnych dowiadczeniach halucynacyjnych. W wietle innej definicji pseudohalucynacje byyby takim stanem, w ktrym podmiot emocjonalnie reaguje na wyobraenie tak, jakby byo ono realne, aczkolwiek w ocenie poznawczej wie, e tak nie jest 2 3 . W a r t o zauway, e t e n rodzaj zaproponowanego przez Horowitza k o n t i n u u m m a w istocie c h a r a k t e r o k r g u . O s t a t e c z n i e b o w i e m t o w a n i e n a j m n i e j ywe p r z e d s t a w i e n i a w y o b r a e n i o w e w y o b r a e nia nie u w i a d a m i a n e z najwikszym prawdopodobiestwem przek s z t a c a j si w h a l u c y n a c j e i p s e u d o h a l u c y n a c j e . Z d r u g i e j s t r o n y wiele w s k a z u j e n a to, e w z a k r e s i e d o w i a d c z e h a l u c y n o g e n n y c h n a j c z s t s z y j e s t d r u g i rodzaj w y o b r a e , t o z n a c z y w y o b r a e n i a p s e u d o h a l u c y n a c y j n e w drugiej z p o d a n y c h powyej definicji. Ze wzgldu na k o n t e k s t w y s t p o w a n i a wyobrae amerykaski p s y c h i a t r a wymienia: 1. w y o b r a e n i a h i p n a g o g i c z n e i h i p n o p o m p i c z n e ,

22

23

M. J. H o r o w i t z , Hallucinations: an information-processing approach [w:] R. K. Siegel, L. J. West [eds.J, Hallucinations: behaviour, experience and theory, New York 1975, s. 166. Ibidem, s. 165. 271

2. w y o b r a e n i a w t r a k c i e n i e n i a , 3. wyobraenia psychodeliczne,

4.

flash-backs,

5. r o z b y s k i s e n n e (dream scintillations) za z uwagi na ich z w i z e k z p r o c e s a m i p o s t r z e g a n i a proponuje podzia na: 1. z u d z e n i a , 2. o d k s z t a c e n i a percepcji, 3. s y n e s t e z j e ,

4. deja uu,
5. h a l u c y n a c j e n e g a t y w n e , 6. w y o b r a e n i a n a s t p c z e . W t y m o s t a t n i m w y p a d k u m o w a j e s t o t y m , do j a k i e g o s t o p n i a i w j a k i s p o s b d a n e w y o b r a e n i e j e s t z a l e n e o d informacji pochodzcej ze rodowiska zewntrznego. Klasyfikacja z u w a g i n a t r e w y o b r a e p r z y n o s i z d a n i e m H o r o w i t z a podzia na osiem podklas: 1. w y o b r a e n i a pamiciowe i ejdetyczne w y o b r a e n i a pamiciowe, 2 . w y o b r a e n i a cakowicie i m a g i n a t y w n e , 3. wyobraenia entoptyczne, 4. w y o b r a e n i a z w i z a n e z w a s n y m c i a e m , 5. f a n t o m y k o c z y n , 6. halucynacje p a r a n o r m a l n e , 7. wyobraenia innych ludzi lub zwierzt, 8. w y o b r a e n i a n u m e r y c z n o - g e o m e t r y c z n e . N i e w y d a j e si, eby H o r o w i t z n a d a w a powyszej klasyfikacji s e n s z u p e n e j t a b e l i w s z e l k i c h m o l i w y c h k a t e g o r i i w y o b r a e . W jego ujciu m a o n a raczej c h a r a k t e r w s t p n y i , rzecz j a s n a , d o m a g a si u z u p e n i e n i a . Dla przykadu autor pomin transowo-rytualny kontekst wystpowania wyobrae, nie wspominajc ju o kontekcie jednoznacznie patologicznym, j a k rne rodzaje wyobrae wystpujcych w zwizku z psychozami, zaburzeniami epileptycznymi itp. M a j c w t l e p r z e d s t a w i o n klasyfikacj, H o r o w i t z p r o p o n u j e , by zjawisko h a l u c y n a c j i a n a l i z o w a n a p o d s t a w i e jego c z t e r e c h k o n s t y t u t y w n y c h cech, k t r y m i s: 1. r e p r e z e n t a c j a informacji p r z e z w y o b r a e n i a , 2. zwikszone pobudzenie w e w n t r z n y c h rde informacji,

272

3. z a k c e n i a p r z e t w a r z a n i a informacji p r z e j a w i a j c e si w formie bdnej oceny rda przeywanych reprezentacji, 4 z a b u r z e n i a k o n t r o l i w z a k r e s i e w o l i t y w n e g o s t e r o w a n i a wyobraeniami. W o d n i e s i e n i u do i m a g i n a t y w n o - p r z e d s t a w i e n i o w e j r e p r e z e n t a c j i informacji b a d a c z przyjmuje z a o e n i e , e o n t o g e n e t y c z n i e i s y s t e m o w o j e s t o n a f o r m p o r e d n i p o m i d z y p r y m a r n y m i r e p r e z e n t a c j a m i zac h o w a m o t o r y c z n y c h a m y l e n i e m o p a r t y m n a a p a r a c i e j z y k a . Zdan i e m Horowitza b a d a n i a Knolla, Penfielda oraz jego w a s n e n a d e l e k t r y c z n s t y m u l a c j k o r y w z r o k o w e j d o b i t n i e wiadcz, e m o l i w e jest izolowane cuasj-percepcyjne pobudzenie kompleksw wyobraeniowych pod nieobecno r e l e w a n t n y c h procesw postrzegania. W z w i z k u z t y m H o r o w i t z w y s u w a h i p o t e z , e i z o l o w a n e p o b u d z e n i e t y c h p i e r w s z y c h z m n i e j s z a moliwoci p r z e t w a r z a n i a i n f o r m a c j i w oparciu o a p a r a t jzyka. Intensyfikacja opracowywania rwnolegego, c h a r a k t e r y s t y c z n e g o d l a r e p r e z e n t a c j i w y o b r a e n i o w y c h , p a r a l i u j e p r z e t w a r z a n i e s e k w e n c y j n e w a c i w e d l a r e p r e z e n t a c j i leksykalnych. Z psychodynamicznego p u n k t u widzenia powyszy proces moe m i e swoje d o d a t k o w e u z a s a d n i e n i e w fakcie, e a u t o s y m b o l i z a c j a na podstawie reprezentacji wyobraeniowych umoliwia niedookre l e n i e roli p o d m i o t u w y o b r a e . W p o d a n y m p r z e z H o r o w i t z a przyk a d z i e osoba o s k o n n o c i a c h s a d o m a s o c h i s t y c z n y c h m o e w y o b r a a sobie s c e n , w k t r e j j e d e n czowiek z n c a si n a d d r u g i m , i n i e w i a d o m i e i d e n t y f i k o w a si z rol j e d n e g o z n i c h , co pozwoli na z m n i e j s z e n i e p o z i o m u l k u . S y t u a c j a t a k a j e s t o wiele t r u d n i e j s z a w wyp a d k u , gdyby m i a a zachodzi, opierajc si n a symbolizacji jzykowej, n a g r u n c i e k t r e j u k a d rl j e s t j a s n o z d e f i n i o w a n y p r z e z s y s t e m z a i m k w osobowych 2 4 . I n n y m i sowy, treci p s y c h o d y n a m i c z n e z wiks z y m p r a w d o p o d o b i e s t w e m b d u k a z y w a si w w y o b r a e n i a c h , gdy w ich w y p a d k u m n i e j s z y j e s t s t o p i e d o o k r e l e n i a roli p o d m i o t u , a w z w i z k u z t y m m n i e j s z y t a k e poziom l k u i a k t y w a c j i m e c h a nizmw obronnych. Szereg b a d a potwierdzio take, e t e n s a m poziom p o b u d z e n i a wyobrani moe by rozmaicie w a r t o c i o w a n y przez r n e osoby. Osoby, k t r e r z a d k o posuguj si n a s i l o n y m d z i a a n i e m

24

Ibidem, s. 171. 273

m o d a l n o c i i m a g i n a t y w n e j , jej p r z e j a w y oceniay j a k o h a l u c y n a c j e czy p s e u d o h a l u c y n a c j e czciej n i osoby o b y t e z t a k i m i z j a w i s k a m i . N a p o d s t a w i e b a d a n a d p r o c e s a m i percepcji w r n i e wywoyw a n y c h s t a n a c h podwyszonych n a s t a w i e i oczekiwa z rwnoczesn y m z m n i e j s z e n i e m proporcji s y g n a u d o s z u m u , a t a k e wykorzystujc introspektywny m a t e r i a zwizany z rnymi fazami powstaw a n i a h a l u c y n a c j i , H o r o w i t z p o t w i e r d z a do oczywist t e o r i W e s t a 0 d u a l n y m c h a r a k t e r z e g e n e z y w y o b r a e . W w i e t l e tej t e o r i i wyo b r a e n i a , ich c h a r a k t e r i d y n a m i k a , s funkcj p r z e p y w u informacji p o m i d z y d w o m a jej r d a m i : w e w n t r z n y m i z e w n t r z n y m (dual-input model). W e s t w n a s t p u j c e j m e t a f o r z e w y r a a i s t o t swojej t e o r i i : Uproszczonym, lecz pomocnym modelem, ktry pozwoli zrozumie nasz teori, bdzie obraz czowieka znajdujcego si w swoim gabinecie, gdzie ponie kominek. Stoi on przed zamknitym oknem i podziwia widok ogrodu w trakcie zachodu soca. Jest cakowicie pochonity obserwacj zewntrznego wiata. Nie widzi wntrza pomieszczenia, w ktrym si znajduje. Jednak w miar jak na zewntrz robi si coraz ciemniej, obrazy obiektw znajdujcych si w gabinecie w sposb niewyrany, w postaci odbi pojawiaj si na szybie. Przez pewien czas moe rwnoczenie przyglda si ogrodowi (gdy patrzy w dal) lub odbiciu wntrza gabinetu (gdy koncentruje si na szybie tu przed twarz). Zapada noc, lecz ogie cay czas ponie i owietla pomieszczenie. Teraz obserwator dostrzega w szybie ywe odbicie wntrza znajdujcego si za nim pokoju, ktry sprawia wraenie, jakby znajdowa si za oknem. Zudzenie zanika, gdy ogie zaczyna wygasa. Ostatecznie dochodzi do sytuacji, gdy to, co na zewntrz, i to, co wewntrz, kryje si w ciemnoci i nie mona widzie niczego wicej. Gdy pomie rozbyska, obraz na szybie na moment pojawia si ponownie. Z zanikiem percepcji wiato dnia (wejcie sensoryczne) ulega redukcji, podczas gdy wiato wewntrzne (oglny poziom pobudzenia) wieci nadal. Wyobraenia rodzce si w gabinecie naszego mzgu mog by postrzegane, jakby przychodziy z zewntrz okien naszych zmysw. Zgodnie z nasz teori dla powstrzymania wypywu spostrzee lub ladw pamiciowych z wntrza naszego mzgu normalnie konieczny jest pewien poziom i zrnicowanie pobudzenia zmysowego. Gdy efektywne (utrzymujce uwag) pobudzenie na wejciu sensorycznym spada poniej pewnego poziomu, moe nastpi odhamowanie sieci neuronowych i przedostanie si do wiadomoci reprezentowanych w nich ladw pamiciowych. Jeli utrzymuje si wystarczajcy poziom oglnego pobudzenia korowego, lady te mog wkroczy do wiadomoci i by dowiadczane jako halucynacje. Im wikszy poziom pobudzenia, tym ywsze halucynacje 2 5 .

25

Ibidem, s. 176.

274

H o r o w i t z idzie w l a d y W e s t a i przyjmuje, e k a d a z m o d a l n o c i z m y s o w y c h d y s p o n u j e s w o i s t szyb", czy t e raczej wysoce zoon y m s y s t e m e m szyb", k t r e s u j a k o m a t r y c e p r z e c h o d z c e j p r z e z nie informacji. M a t r y c e te odwzorowuj specyficzny e t a p p r z e t w a r z a n i a d a n y c h , w k t r y m dochodzi do p o c z e n i a s u r o w y c h bodcw z o p r a cowujcymi j e s c h e m a t a m i . Poszczeglne m a t r y c e byyby wyspecjaliz o w a n e w p r z e t w a r z a n i u d a n y c h s e n s o r y c z n y c h , p a m i c i o w y c h czy imaginatywnych. F i n a l n y p r o d u k t sprzonego dziaania wszystkich m a t r y c d a w a b y co w r o d z a j u holograficznej s t r u k t u r y p o s t u l o w a n e j przez Pribrama. N a p o d s t a w i e w a s n y c h b a d a n a d neurofizjologicznym u w a r u n kowaniem tworzenia wyobrae w modalnoci wizualnej Horowitz p r z y j m u j e , e w w y p a d k u h a l u c y n a c j i czy p s e u d o h a l u c y n a c j i w y s t puj d w a rodzaje u w a r u n k o w a . Pierwsze z nich to i m m a n e n t n e c e c h y neurofizjologicznego a p a r a t u percepcji w z r o k o w e j , k t r e n a p l a n i e f e n o m e n a l n y m przejawiaj si w p o s t a c i o b r a z w e n t o p t y c z n y c h . T e o s t a t n i e maj c h a r a k t e r wysoce r e d u n d a n t n y i z a r w n o treciowo, j a k i formalnie zorganizowane s na wzr klasycznych f o r m a l n y c h s t a y c h K l u v e r a czy fosfenw K n o l l a 2 6 . Neurofizjologiczn y m s u b s t r a t e m t y c h o b r a z w m o g y b y by a n a t o m i c z n a o r g a n i z a c j a g a k i ocznej o r a z w z o r c e a k t y w n o c i e l e k t r y c z n e j s i a t k w k i i wzrokowych obszarw korowych, ktre Horowitz okrela cznym m i a n e m g n i a z d p e r c e p c y j n y c h " (perceptual nidus). W y n i k i d z i a a n i a g n i a z d percepcyjnych podlegayby neuropsychologicznemu o p r a c o w a n i u p r z e z asocjacje z t r e c i a m i p a m i c i o w y m i , k t r e ulegaj a k t y w a c j i w o p a r ciu o d o m i n a n t y n a s t a w i e p o w s t a y c h z wzorcw p o p d o w e j s t y m u lacji s z l a k w asocjacyjnych 2 7 . H o r o w i t z s u g e r u j e , e a n a l o g i c z n a sytuacja moe wystpowa w w y p a d k u innych modalnoci zmysowych.

26

27

Analiz tego rodzaju obrazw w sztuce paleolitycznej podjli: J. D. L e w i s - W i l l i a m s , T. A. D o w s o n , The signs of all times. Entoptic phenomena in upper paleolithic art, Current Anthropology" 29/1988, s. 201-245. Pikne przykady opracowania wzorcw fosfenowych w tradycyjnej sztuce halucynogennej przytacza G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Basketry as a metaphor, Los Angeles 1985, s. 1-95. Klasyczny opis wykorzystania staych formalnych Kluvera do kodowania symbolicznych znacze socjopsychicznych przynosi praca: G. R e i c h e l - D o l m a toff, The shaman and the jaguar, Philadelphia 1975, s. 173-179. 275

W k o n t e k c i e p o w y s z e g o m o d e l u H o r o w i t z u w a a , e zwikszen i e p o b u d z e n i a w e w n t r z n y c h r d e informacji m o e n a s t p i n a podstawie: r e d u k c j i d o p y w u informacji z z e w n t r z bez r w n o c z e s n e g o obnienia poziomu aktywnoci systemu reprezentacji (np. w deprywacji s e n s o r y c z n e j ) ; w z r o s t u a k t y w n o c i s y s t e m u r e p r e z e n t a c j i bez w z r o s t u iloci informacji dochodzcej z z e w n t r z ( n p . p r z e z e l e k t r y c z n s t y m u l a c j mzgu); h i p e r a k t y w a c j i w e w n t r z n y c h r d e informacji p o w s t a e j silnego nacechowania popdowego; z jej

o b n i e n i a p o z i o m u inhibicji w e w n t r z n y c h r d e informacji ( n p . nienia, halucynacje hipnagogiczne); z d o m i n o w a n i a m a t r y c w y s p e c j a l i z o w a n y c h w percepcji informacji z z e w n t r z n y c h r d e informacji p r z e z informacj p o c h o d z c ze r d e w e w n t r z n y c h ( n p . w sytuacji o b n i e n i a s t o s u n k u s y g n a u
28

do s z u m u ) . W ujciu H o r o w i t z a z a g a d n i e n i e z a k c o n e g o p r z e t w a r z a n i a informacji i w y n i k a j c y z n i e g o b d n y s d co do r d a p r z e y w a n y c h r e p r e z e n t a c j i s n i e t y l e z w i z a n e z s a m faz p o w s t a w a n i a wyobr a e , ile z p r o c e s e m i c h oceny. W t y m o s t a t n i m k l u c z o w a r o l a p r z y p a d a m y l e n i u l o g i c z n e m u , k t r e b a z u j e n a j z y k o w y m opracow y w a n i u w y o b r a e , lecz t o w a n i e ono, j a k o h i e r a r c h i c z n i e n a j b a r dziej zoone, j e s t r w n i e n a j b a r d z i e j p o d a t n e n a z a b u r z e n i a . O ile w n o r m a l n y m stanie wiadomoci m a m y do czynienia ze stosunkowo z r w n o w a o n y m d z i a a n i e m r n y c h s y s t e m w r e p r e z e n t a c j i (motor y c z n y m , i m a g i n a t y w n y m i j z y k o w y m ) , k t r e w z a l e n o c i od p o t r z e b
28

M. J. H o r o w it z, op. cit, s. 177. Tu wida, e Horowitz jest o krok od przyjcia istnienia czego w rodzaju jednostek projekcyjnych Konorskiego, ale niestety kroku tego nie robi. Swoj drog zdumiewa musi, e teoria halucynacji Konorskiego, przedstawiona po angielsku w 1969 roku, pozostaje cakowicie nieznana zachodnim badaczom, i to pomimo faktu, e jeden z najwybitniejszych wspczesnych specjalistw od eksperymentalnych metod badania mzgu uwaa Konorskiego za drugiego obok Hebba twrc kognitywnej neurofizjologii; zob. M. P o s n e r , M. R a i c h l e , Bilder des Geistes, Heidelberg 1996, s. 12. Przeoczenia tego nie unikn nawet Spitzer, ktry w swoim szesetstronicowym dziele, majcym ambicje ogarnicia wszystkich teorii halucynacji, Konorskiego nie wymienia ani razu zob. t e g o , Halluzinationen..., op. cit.

276

podlegaj m n i e j s z e m u l u b w i k s z e m u p o b u d z e n i u , o t y l e w o d m i e n n y c h s t a n a c h w i a d o m o c i p o s z c z e g l n e s y s t e m y m o g p o d l e g a izol o w a n e m u p o b u d z e n i u . W z w i z k u z t y m w z m o o n a a k t y w a c j a sys t e m u w y o b r a e n i o w e g o wobec n i e w y s t a r c z a j c e g o w z r o s t u p o j e m n o ci s y s t e m u j z y k o w e g o m o e zakci p r o c e s jzykowej klasyfikacji i atrybucji z n a c z e n i a . P o c h o d n t e g o bdzie s y t u a c j a w y s t p o w a n i a w y o b r a e p o z b a w i o n y c h s e m a n t y c z n e j lokalizacji. W y n i k a j c e s t d odczucie o b c o c i t y c h wyobrae, n i e m o l i w o i c h p a m i c i o w e j k l a s y f i k a c j i , ich d z i w n o i i z o l o w a n y c h a r a k t e r , n a d a j i m cech o b i e k t y w n o c i analogicznej do obiektywnoci egzogennych percepcji. W e d u g Horowitza powyszy proces obiektywizowania" endogennych treci ulega dodatkowemu wzmocnieniu przez dziaanie mechan i z m w o b r o n n y c h , k t r e j e g o z d a n i e m o p e r u j na s z l a k a c h umoliwiajcych przekad pomidzy rnymi modalnociami reprezentacji. W r a c h u b wchodz takie klasyczne mechanizmy, jak: stum i e n i e , z a p r z e c z e n i e , izolacja, r o z s z c z e p i e n i e , p r z e n i e s i e n i e , odk s z t a c e n i e czy o d w r c e n i e . I c h d z i a a n i e p o l e g a o b y n a c a k o w i t y m b d czciowym u n i e m o l i w i e n i u p r z e k a d u z j e d n e j m o d a l n o c i n a d r u g . P r z y k a d o w o r o z s z c z e p i e n i e polegaoby n a t y m , e j z y k o w e j r e t r a n s l a c j i p o d l e g a t y l k o t o cz w y o b r a e n i a , s y m b o l u , k t r a n i e n i e s i e w sobie z a g r o e n i a w t a r g n i c i e m n i e p o d a n e g o a f e k t u . P r z e k a d czci o n e g a t y w n y c h e m o c j o n a l n y c h i n t e r p r e t a n t a c h p o d l e g a b y n i e u w i a d a m i a n e m u h a m o w a n i u . W t y m ujciu i m w i k s z a p r a c a mechanizmw obronnych, tym wiksze prawdopodobiestwo, e d a n a t r e n a d a w y o b r a e n i u h a l u c y n a c y j n cech percepcji, c z e m u oczyw i c i e s p r z y j a zjawisko projekcji. J a k o dodatkowe czynniki, ktre umoliwiaj transformacj imaginacji w percepcj, n a l e a o b y w y m i e n i z d a n i e m H o r o w i t z a p o p d o w e z a w i e s z e n i e d z i a a n i a z a s a d y rzeczywistoci ( s k d i n d w odpow i e d n i c h okolicznociach j e s t t o m e c h a n i z m o p o t n y m z n a c z e n i u a d a p t a c y j n y m ) o r a z z a b u r z e n i a w s e k w e n c y j n y m a n a l i z o w a n i u danych wraz z zwizanym z nimi okresowym wyczeniem pamici k r t k o t r w a e j . T o o s t a t n i e zjawisko u n i e m o l i w i a c h r o n o l o g i c z n klasyfikacj w y o b r a e i percepcji i d o d a t k o w o p r z y c z y n i a si do ich zrwnania. Z a b u r z e n i a k o n t r o l i w z a k r e s i e w o l i t y w n e g o s t e r o w a n i a wyobra e n i a m i w z w i z k u z n a t r t n y m i h a l u c y n a c y j n y m l u b quasi277

-halucynacyjnym c h a r a k t e r e m wyobrae Horowitz wywodzi z f a k t u , e g e n e z a t y c h z a b u r z e wybirczo l u b c z n i e o d n o s i si do trzech klas przyczyn: t r a u m a t y c z n y c h d o w i a d c z e ( o p r a c o w y w a n i e szokujcej i n f o r m a cji); ' p r o c e s w t u m i e n i a n i e a k c e p t o w a n y c h u c z u i idei ( e r u p c j a m a t e riau wypartego); transformacyjnej d y n a m i k i procesw niewiadomych (kompensacyjny c h a r a k t e r w y o b r a e ) . Zwizane z nimi procesy psychodynamiczne mog okresowo prowadzi d o n a d m i e r n e g o p o b u d z e n i a w y o b r a e n i o w e g o s y s t e m u r e p r e z e n tacji z w s z y s t k i m i t e g o p o b u d z e n i a , o p i s a n y m i powyej, k o n s e k w e n cjami29. W przedstawionych koncepcjach halucynacji mniej lub bardziej a k c e n t o w a n o ich patologiczn genez, w a r t o j e d n a k zauway, e w o d e r w a n i u od patologizujcych interpretacji s t a n y h a l u c y n a cji i p s e u d o h a l u c y n a c j i m o n a b a r d z i e j n e u t r a l n i e i oglnie poj j a k o z i n t e n s y f i k o w a n i e a k t y w n o c i w y o b r a n i m e n t a l n e j (mental imagery)50. J a k p o k a z u j t o b a d a n i a K o s s l y n a n a d m o d a l n o c i w i z u a l n , m a o n a c h a r a k t e r dwojaki: l i n g w i s t y c z n o - f i g u r a t y w n y ( w o d n i e s i e n i u do innych modalnoci hipotetycznie take lingwistyczno-audytywny, l i n g w i s t y c z n o - o l f a k t o r y c z n y itd.). W z w i z k u z a s p e k t e m figuratywn y m b a d a n a t e c h n i k P E T (positron emission tomography) a k t y w n o w z r o k o w e j w y o b r a n i m e n t a l n e j w y k a z a a i s t o t n e p o b u d z e n i e topograficznie z o r g a n i z o w a n e j potylicznej k o r y w z r o k o w e j 3 1 . Z d a n i e m K o s s l y n a j e s t t o dowd o s t a t e c z n i e p o t w i e r d z a j c y h i p o t e z , e i m a ginacja w danej modalnoci percepcyjnej wykorzystuje szlaki n e u r o n o w e w a c i w e dla teje m o d a l n o c i , c h o w s p o s b z m o d y f i k o w a n y p r z e z u d z i a s e k w e n c y j n e g o k o m p o n e n t u jz y k o w e g o . W p r a k t y c e o z n a c z a to, e p o d w z g l d e m s u b s t r a t u a n a t o m i c z n e g o z w i z e k i m a g i n a c j i z percepcj j e s t cilejszy, n i przy-

29 30

31

M. H o r o w i t z , op. cit, s. 188-191. Odnonie do funkcji wyobrani mentalnej w szamanizmie zob. klasyczne ju opracowanie R. No 11 a, Mental imagery cultivation as a cultural phenomenon: the role of visions in shamanism, Current Anthropology" 26/1985, s. 443-461. S. M. K o s s l y n , Mental imagery [w:] D. N. Osherson led.], An invitation to cognitive science, vol. 2: Visual Cognition, Cambridge 1995, s. 290-292.

278

p u s z c z a n o . T o czciowo u z a s a d n i a p o j m o w a n i e funkcji i m a g i n a c j i w k a t e g o r i a c h funkcji p r o c e s w percepcyjnych. K o s s l y n w y m i e n i a n a s t p u j c e funkcje p r o c e s w percepcyjnych: r o z p o z n a w a n i e obiektw i ich cech; l e d z e n i e r u c h u obiektw o r a z t r a n s f o r m a c j i obiektw i ich cech; koordynacja p o r u s z a n i a si w r d obiektw i oddziaywania na nie. W zwizku z funkcjami imaginacji (szczeglnie wyobraania z silnym e l e m e n t e m figuratywnym) badacz za zasadnicze spord nich uwaa: odzyskiwanie informacji z pamici dugotrwaej, szczeglnie w o d n i e s i e n i u do t y c h s u b t e l n y c h cech obiektw, k t r y c h w c z e n i e j n i e p r o b l e m a t y z o w a n o i n i e o p i s a n o , o r a z gdy cech t y c h n i e d a si inaczej wydedukowa (na przykad w oparciu o zasb konotacji s y s t e m u jzykowego); antycypacj czasoprzestrzennych stanw, ruchw oraz transform a c j i o b i e k t w i i c h cech; antycypacj czasoprzestrzennych stanw, ruchw oraz transfor32

m a c j i p o d m i o t u o r a z jego cech . Z p o r w n a n i a o b u z e s t a w i e w y r a n i e w i d a , e o ile y w i o e m percepcji j e s t r u c h i p r z e s t r z e , o t y l e ywioem i m a g i n a c j i j e s t c z a s i p a m i , k t r e s r e a l i z o w a n e j z y k o w o (a wic t a k e m e t a f o r y c z no-synestetycznie) w p r y m a r n y m percepcyjnym m e d i u m przestrzeni. S t a n t e n w sposb z w i e l o k r o t n i o n y dochodzi do g o s u w d o w i a d c z e n i a c h h a l u c y n a c y j n y c h . K o s s l y n z a u w a a r w n i e : Nie j e s t w y k l u czone, e g w n y m c e l e m w y o b r a n i j e s t s k o n i e n i e c z o w i e k a d o m y l e n i a o wczeniej n i e z a u w a a n y c h c e c h a c h o b i e k t w i z d a r z e " 3 3 . I n i e w t p l i w i e t l a k o n i c z n w y p o w i e d z i d a o b y si t a k e uj j e d e n z z a s a d n i c z y c h celw i n t e n c j o n a l n y c h h a l u c y n a c j i .

4. CHARAKTERYSTYKA O D M I E N N Y C H STANW WIADOMOCI


We w s p c z e s n y m d y s k u r s i e n a u k o w y m i p a r a n a u k o w y m o h a l u c y n a c j a c h m w i si zazwyczaj w k o n t e k c i e b a d a i s p e k u l a c j i

32 33

Ibidem, s. 267-269. Ibidem, s. 269. 279

w o k o d m i e n n y c h s t a n w w i a d o m o c i (OS), p r z y czym s a m e h a l u c y n a c j e u w a a si w a n i e z a j e d e n z t a k i c h s t a n w 3 4 . T r a d y c j a t a k i e g o u j m o w a n i a tego z a g a d n i e n i a m a swoj odleg h i s t o r i i s i g a w y p o w i e d z i P a t a n j a l e g o , k t r y w J o g a s u t r a c h (IV. 1) p i s a : Nadludzkie moce (siddhi) powstaj przez wcielenie si (urodzenie si, janman), za pomoc cudownych lekw (osadhi), za pomoc zakl czarodziejskich (mantra), przez ascez (tapas) i w wyniku skupienia (samadhi)35. Co istotne, podkrela przy tym, e spord wymienionych mocy i o d p o w i a d a j c y c h im rodzajw w i a d o m o c i j e d y n i e w i a d o m o zrod z o n a p r z e z k o n t e m p l a c j w o l n a j e s t o d zogw k a r m i c z n y c h . W l i t e r a t u r z e t e m a t u najbardziej z n a n e zestawienie cech, k t r y c h w s p w y s t p o w a n i e tworzy definicyjne j d r o pojcia O S S , p o d a a m e r y k a s k i p s y c h i a t r a A. M. Ludwig. Na p o d s t a w i e w a s n y c h obserwacji oraz a n a l i z y b a d a i n n y c h a u t o r w u s t a l i on, e w p r z y p a d k u O S S : 1. Nastpuj z m i a n y mylenia oraz subiektywne zakcenia konc e n t r a c j i , p a m i c i i u w a g i u k i e r u n k o w a n e j n a cel, c z e m u t o w a r z y s z zjawiska m e n t a l n e o c h a r a k t e r z e a r c h a i c z n y m (pierwotnoprocesowym). O s a b i e n i u u l e g a zdolno o d r n i a n i a p r z y c z y n y od s k u t k u z rwn o c z e s n y m p o d w y s z e n i e m t o l e r a n c j i n a logiczne s p r z e c z n o c i . 2. Czas ulega przypieszeniu, spowolnieniu lub zatrzymaniu. P o j a w i a si poczucie bezczasowoci, czy t e d o z n a n i e n i e s k o c z o n o c i czasu. 3 . W y s t p u j e poczucie u t r a t y s a m o k o n t r o l i , k t r e o d c z u w a n e j e s t pozytywnie lub negatywnie. 4. W r a z z p o c z u c i e m u t r a t y s a m o k o n t r o l i pojawiaj si b a r d z o s i l n e emocje, k t r e e k s t r e m a l n i e oscyluj p o m i d z y o d c z u c i a m i dos k o n a e g o szczcia i e k s t a z y z j e d n e j s t r o n y o r a z k i e m i g b o k i m i s t a n a m i d e p r e s y j n y m i z d r u g i e j . U c z u c i a t e cechuje w i k s z e n a t e n i e i g w a t o w n o ich w y s t p o w a n i a .

34

35

Problem OS omawiam za opracowaniem tematu przedstawionym w: A. D i t t r i c h , Ch. S c h a r f e t t e r , Phanomenologie aufiergewhnlicher Bewufitseinszustdnde [w:] A. Dittrich, Ch. Scharfetter [Hrsg.j, Ethnopsychotherapie, Stuttgart 1987, s. 35-44. Klasyczne skrtowe wprowadzenie podaje A. L u d w i g , Altered states of consciousness [w:] Ch. Tart (ed.), Altered states of consciousness, New York 1969, s. 9-22. L. C y b o r a n , Klasyczna joga indyjska, Warszawa 1986, s. 202.

280

5. Pojawiaj si z a b u r z e n i a w percepcji ciaa. Zanikaj jego g r a n i c e . Czci c i a a ulegaj o d k s z t a c e n i o m , z m i e n i a si i c h c i a r i wielko, oddzielaj si od c i a a . N a d c h o d z s u b i e k t y w n e d o z n a n i a lewitacji i bezcielesnoci, k t r y m m o e t o w a r z y s z y silny p r z y p y w s t a n w l k o w y c h . W z r y t u a l i z o w a n y m k o n t e k c i e religijnym m o w a j e s t w t y m w y p a d k u raczej o d o z n a w a n i u t z w . u c z u o c e a n i c z n y c h . Wystpuj silne s t a n y depersonalizacji i odrealnienia, k t r y m towar z y s z y o d c z u c i e z a n i k u g r a n i c p o d m i o t o w y c h , z l a n i a si w j e d n o z i n n y m i l u d m i , w i a t e m czy o b i e k t a m i . 6. W y s t p u j z a b u r z e n i a percepcji p r z e d e w s z y s t k i m w z a k r e s i e d o z n a w z r o k o w y c h : h a l u c y n a c j e , p s e u d o h a l u c y n a c j e , iluzje, s y n e s t e zje. T r e d o z n a p e r c e p c y j n o - h a l u c y n a c y j n y c h m o e o b e j m o w a s t a ny od p r o s t y c h wizji g e o m e t r y c z n y c h po o b r a z y o s i l n y m n a c e c h o w a n i u p o p d o w y m ( p r a g n i e n i a , lki, s t a n y konfliktw). 7. U j a w n i a j si z n a c z n e p r z e s u n i c i a w d y s t r y b u c j i s e n s u . P r z e d m i o t y i s t a n y rzeczy, k t r e w n o r m a l n y m yciu n i e s z a u w a a n e , t e r a z n a b i e r a j z n a c z e n i a wyjtkowego. Pojawiaj si d o z n a n i a wgldu (eureka"), owiecenia itd. 8 . P r z e y w a n e d o z n a n i a czsto maj c h a r a k t e r n i e w y r a a l n y , c z e m u mog, lecz n i e m u s z , t o w a r z y s z y s t a n y a m n e z j i . 9. W t r a k c i e t r w a n i a O S l u b po ich u s t a n i u pojawiaj si u c z u c i a ostatecznego zjednoczenia, odrodzenia lub odnowienia. 10. Z w i k s z a s i - p o d a t n o n a s u g e s t i , k t r a w y m y k a si a u t o k o n t r o l i , lecz j e s t w i d o c z n a d l a o b s e r w a t o r a z z e w n t r z . Z n i k a j s t a e wielkoci i u k a d y o d n i e s i e n i a rzeczywistoci c o d z i e n n e j i z c z o n e g o z n i s p o s o b u m y l e n i a . I c h z a n i k p r o w a d z i do n i e p e w n o c i i p o c z u c i a pustki oraz zwizanej z nimi podatnoci na wszelkie doznania stru36 kturyzujce . W y s t p o w a n i e p o w y s z y c h cech O S m i a o b y w ujciu L u d w i g a c h a r a k t e r n i e z a l e n y o d wywoujcego j e c z y n n i k a . P r z e t e s t o w a n i u h i p o t e z y o i s t n i e n i u g e n e t y c z n i e n i e u w a r u n k o w a n e g o osiowego zespou przejaww OS suyy b a d a n i a przeprowadzone na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych na grupie 500 ochotnikw z r n y c h k r a j w . K o o r d y n a t o r e m p r o g r a m u b a d a w c z e g o by szwaj-

36

A. D i t t r i c h , Ch. S c h a r f e t t e r , op. cit, s. 35-36; A. L u d w i g , op. cit, s. 13-18. 281

c a r s k i p s y c h i a t r a Ch. S c h a r f e t t e r . O n i j e g o w s p p r a c o w n i c y przyjli d w a z a o e n i a . P o p i e r w s z e , istnieje etiologicznie n i c u w a r u n k o w a n y zesp O S . P r z e z etiologiczne n i e u w a r u n k o w a n i e r o z u m i e si w t y m k o n t e k c i e fakt, e w O S d a si w y r n i t a k i e w y m i a r y , k t r e j e d n o z n a c z n i e m o n a poczy z r o d z a j e m u y t e g o w y z w a l a c z a , o r a z t a k i e , k t r e w y s t p u j i n w a r i a n t n i e , n i e z a l e n i e o d specyfiki u y t e g o r o d k a . Po drugie, w y s u n i t o przypuszczenie, e pomidzy n o r m a l n y m s t a n e m c z u w a n i a i O S i s t n i e j e r n i c a s t o p n i a , lecz n i e j a k o c i 3 7 . Do wywoywania OS wykorzystanno substancje halucynogenne w r o d z a j u D M T , psylocybiny, h a s z y s z u o r a z g a z u rozweselajcego. D o d a t k o w o z a s t o s o w a n o r n e rodzaje obnionej s t y m u l a c j i z e w n trznej (deprywacja sensoryczna, stany hipnagogiczne, hipnoza i tren i n g a u t o g e n n y ) oraz przecienie sensoryczne przez podwyszon z m i e n n o s t y m u l a c j i . P r z y e k s p e r y m e n c i e p o s u g i w a n o si t a k e grup kontroln oraz zestawem pomiarw przeprowadzanych przed i po fakcie. D l a opisowego ujcia O S s k o n s t r u o w a n o specjalny k w e s t i o n a r i u s z , ktry w sposb z n o r m a l i z o w a n y z a s t o s o w a n o do wszystkich badanych. Analiza otrzymanych wynikw potwierdzia h i p o t e z o i s t n i e n i u w s p l n e g o , etiologicznie n i e z a l e n e g o r d z e n i a zjawisk O S . D a l s z y m p o t w i e r d z e n i e m t y c h w y n i k w byy t a k e bad a n i a a n k i e t o w e p r z y uyciu w s p o m n i a n e g o k w e s t i o n a r i u s z a , p r z e p r o w a d z o n e cznie w R F N , Szwajcarii, Woszech, USA, Portugalii i Wielkiej B r y t a n i i w r d 1133 o c h o t n i k w u y w a j c y c h m a r i h u a n , h a s z y s z , L S D a t a k e p o s u g u j c y c h si r n y m i t e c h n i k a m i m e d y tacyjnymi. W o p a r c i u o p r z e p r o w a d z o n e b a d a n i a s t w i e r d z o n o , e p o d s t a w o w y m i w y m i a r a m i O S s: 1. p o c z u c i e e k s p a n s j i o c e a n i c z n e j (ozeanische Selbstentgrenzung,

oceanic

boundlessness),

2. l k p r z e d d y s o l u c j ego (angstvolle Ichauflsung, dread of ego

dissolution),
3. p r z e s t r u k t u r y z o w a n i e wizyjne (visionare Umstrukturierung,

visionary

re structurisation).

T e t r z y u z u p e n i a j c e si w z a j e m n i e a s p e k t y zaliczono d o n a d rzdnego wymiaru, okrelonego cznym m i a n e m nadzwyczajnych

37

Ibidem, s. 36-37.

282

stanw

wiadomoci

(aussergewhnliche Bewuj3tseinszustdn.de,

non-

ordinary

states

of consciousness).

P r z e p r o w a d z o n e b a d a n i a pozwoliy n a cise s k o r e l o w a n i e z k a d y m z t r z e c h w y m i e n i o n y c h z a s a d n i c z y c h s t a n w t r z e c h g r u p odnos z c y c h si do n i c h w y p o w i e d z i . W o d n i e s i e n i u do p o c z u c i a e k s p a n s j i oceanicznej b a d a n i m w i l i m . in.: Miaem uczucie, e wszystko wok m n i e jest nierzeczywiste. C z u e m si, j a k b y m si u n o s i . G r a n i c a m i d z y m n i o t o c z e n i e m z a c z a si z a c i e r a . C z u e m si d o s k o n a l e w o l n y i w y z b y t y z w s z e l k i c h z o b o w i z a . M i a e m poczucie bycia u m i e s z c z o n y m w i n n y m wiecie. W y d a w a o mi si, e w i a t n i e n i e s i e j u w sobie a d n y c h s p r z e cznoci. Z d a w a o m i si, e n i e m a m ciaa. Bez z e w n t r z n e j p r z y c z y n y c z u e m si szczliwy i z a d o w o l o n y . M g b y m g o d z i n a m i p o z o s t a w a w pozycji siedzcej i r o z m y l a . W s z y s t k o byo m i obojtne. P r z e s z o , t e r a n i e j s z o i przyszo s t a y si j e d n y m . W y d a w a o mi si, e ja i otoczenie s t a n o w i m y j e d n o . W y d a w a o mi si, e n i . W s z y s t k i e t e d o z n a n i a byy p r z e z b a d a n y c h w a r t o c i o w a n e wysoce p o z y t y w n i e . Rzecz m i a a si d o k a d n i e o d w r o t n i e w w y p a d k u d r u g i e g o w y m i a r u z a g r o e n i a dysolucj p o d m i o t u : N i e m o g e m r o z r n i tego, co w a n e , od tego, co n i e w a n e . Mylenie n i e u s t a n n i e przeryway mi poboczne myli. W a s n e u c z u c i a w y d a w a y m i si obce. C i e r p i a e m , n i e w i e d z c , dlaczego. M i a e m poczucie, e j e s t e m a u t o m a t e m . O t o c z e n i e byo mi w d z i w n y sposb obce. C z u e m si z a g r o o n y , n i e w i e d z c p r z e z co. C z u e m , e n i e m a m j u woli. C z u e m lk, n i e w i e d z c d l a c z e g o . M i a e m poczucie bycia m a r i o n e t k . W s z y s t k o wok m n i e dziao si t a k szybko, e n i e m o g e m poj, o co chodzi. Przez dugi czas zastygem w n i e n a t u r a l n e j postawie. Podjcie n a j b a n a l n i e j s z e j decyzji s p r a w i a o m i w i e l k i p r o b l e m . 283

C z u e m si s p a r a l i o w a n y . Rzeczy wok m n i e m i a y c h a r a k t e r k a r y k a t u r a l n y . C z a s w l k si. N i e m o g e m niczego p o m y l e w sposb u p o r z d k o w a n y ; m y l i g m a t w a y si i p k a y . C z u e m si izolowany od w s z y s t k i c h i w s z y s t k i e g o . Odczuwaem b r a k jakichkolwiek uczu. W y d a w a o m i si, e m i d z y m n i w i a t e m i s t n i e j e n i e w i d z i a l n a ciana. P a t r z y e m n a siebie j a k n a obcego c z o w i e k a . M i a e m w gowie poczucie z u p e n e j p u s t k i . W o d n i e s i e n i u do tego w y m i a r u b a d a n i najczciej p o s u g i w a l i si o k r e l e n i e m bad trip. W p r z e c i w i e s t w i e do p o z y t y w n i e o d b i e r a n e g o u c z u c i a s t o p i e n i a si ,ja" z o t o c z e n i e m czy z j a k i m p o t n i e j s z y m c z y n n i k i e m w d r u g i m w y m i a r z e w y s t p u j e e k s t r e m a l n e rozszczepien i e b i e g u n w ego i w i a t a . Z a n i k a odczucie apercepcyjnej j e d n o c i p o d m i o t u , k t r y t r a c i swoje n o r m a l n e funkcje. P r o c e s m y l e n i a u l e g a rozkadowi, zanika doznanie samokontroli z rwnoczesnym wzmagan i e m si odczucia bycia z a u t o m a t y z o w a n y m i z n i e w o l o n y m . W m i e j sce t r a n s c e n d o w a n i a c z a s u pojawia si odczucie jego s p o w o l n i e n i a . W z m a g a si lk. W z w i z k u z t r z e c i m w y m i a r e m wizyjnego p r z e s t r u k t u r y z o w a n i a b a d a n e osoby r e l a c j o n o w a y : O d c z u e m g w a t o w n y n a p r m y l i i u c z u , k t r e s p r a w i y , e si zagubiem. W a b s o l u t n e j ciemnoci, m a j c z a m k n i t e oczy, w i d z i a e m w i e l k jasno. W z u p e n e j ciemnoci, m a j c z a m k n i t e oczy, w i d z i a e m cae s e k w e n c j e z d a r z e , n i c z y m n a filmie. P r z e d m i o t y o t o c z e n i a o d d z i a y w a y n a m n i e silniej n i zazwyczaj. Rzeczy w o k m n i e w y d a y m i si w i k s z e ni z w y k l e . Rzeczy wok m n i e n a b r a y nowego z n a c z e n i a . W c i e m n o c i l u b m a j c z a m k n i t e oczy, w i d z i a e m kolory. W i d z i a e m rzeczy, o k t r y c h w i e d z i a e m , e s n i e r z e c z y w i s t e . W z u p e n e j c i e m n o c i l u b m a j c z a m k n i t e oczy, w i d z i a e m r e g u l a r n e wzory. P o j a w i a o si co, o czym n i e w i e d z i a e m , czy p r z e y e m to rzeczywicie, czy t e t y l k o mi si to n i o . 284

W i d z i a e m d z i w n e rzeczy, o k t r y c h w i e m t e r a z , e n i e byy rzeczywiste. S p r a w y i rzeczy codziennoci n a b r a y nowego znaczenia. Dwiki wpyway na przedmioty, ktre widziaem. D w i k i w p y w a y n a kolory w i d z i a n y c h p r z e d m i o t w . P o w y s z e w y p o w i e d z i odnosiy si g w n i e do zjawisk h a l u c y n a c y j n o -optycznych, poczynajc o d fazy d o z n a e n t o p t y c z n y c h p o u s t r u k t u r y z o w a n e k o m p l e k s y halucynacyjno-wizyjne. S t a n o m t y m t o w a r z y s z y o poczucie niezwykego, nowego z n a c z e n i a ich treci. Ich t e m bya oglna p o d w y s z o n a w r a l i w o n a d o z n a n i a w e w n t r z n e (increased internal input), k t r a u a t w i a a p r z e c h o d z e n i e p r z e d s t a w i e w percepcje. Sytuujc wyniki omwionych b a d a w kontekcie wczeniejszych a n a l i z Grofa, a u t o r z y s k a n i a j si d o z r w n a n i a p i e r w s z e g o w y m i a r u z p i e r w s z faz d o z n a p e r i n a t a l n y c h faz s y m b i o z y z m a t k , z a w y m i a r u d r u g i e g o z f a z a m i d r u g i t r z e c i f a z a m i ciskw onow y c h i p r z e j c i a p r z e z k a n a p o r o d o w y . Pomijaj p r z y t y m p r o b l e m l o k a l i z a c j i d o z n a c z w a r t e j fazy h e r o i c z n e j , cho w y d a j e si, e z u w a g i n a jej e m o c j o n a l n w y m o w p o w i n n a o n a z n a l e j a k i e o d z w i e r c i e d l e n i e w w y p o w i e d z i a c h dotyczcych p i e r w s z e g o w y m i a r u . Z d r u g i e j s t r o n y w k o n t e k c i e b a d a Grofa m o n a p o d e j r z e w a , e faza c z w a r t a , cho w y s t p u j e , t o j e d n a k b a r d z o r z a d k o , i n i e z n a l a z a wystarczajcego odzwierciedlenia przy uyciu metod statystycznych, k t r y m i p o s u g i w a l i si S c h a r f e t t e r i jego w s p p r a c o w n i c y . D i t t r i c h i Scharfetter uwaaj, e trzy w y m i a r y m o n a t a k e przejrzycie p r z y p o r z d k o w a klasyfikacji H u x l e y a . W t y m ujciu w y m i a r pierws z y o d p o w i a d a b y n i e b u " , w y m i a r d r u g i pieku", a w y m i a r t r z e c i wizjom" 3 8 . S z w a j c a r s c y b a d a c z e p o d k r e l a j , e w s z y s t k i e w y m i a r y maj c h a r a k t e r wzajemnie k o m p l e m e n t a r n y i przewanie wystpuj cznie. Z u w a g i na t e m a t tej p r a c y i w k o n t e k c i e o m w i o n y c h w c z e n i e j b a d a F r e c s k i i K u l c s a r a n a j w a n i e j s z e w y d a j e si s t w i e r d z e n i e , e d w a p i e r w s z e w y m i a r y p r z e z p r y z m a t w y p o w i e d z i b a d a n y c h osb d o s k o n a l e opisuj n e g a t y w n i p o z y t y w n p s y c h o d y n a m i k p r o c e s w afiliacyjnych 3 9 . Czy b d z i e m y j p o j m o w a w k a t e g o r i a c h R a n k a ,

38 39

Ibidem, s. 41. E. F r e c s k a , Z. K u l c s a r , op. cii., s. 70-87. 285

Grofa, D u r k h e i m a , czy etologw i psychobiologw, p o z o s t a j e f a k t e m , e w wietle powyszych b a d a s t r e s afiliacyjny s t a n o w i s a m o j d r o e t i o l o g i c z n i e n i e u w a r u n k o w a n y c h O S S , a wic t a k e tych, k t r e s pochodn u y w a n i a substancji h a l u c y n o g e n n y c h . Z t e g o w z g l d u u z n a n i e D u r k h e i m a z y s k a a b y p r a w d o p o d o b n i e propozycja S c h a r f e t t e r a i D i t t r i c h a , by d y n a m i c z n polaryzacj dwch p i e r w s z y c h w y m i a r w u z n a z a h o m o l o g i c z n w z g l d e m oscylacji p o m i d z y Ott o w s k i m i k a t e g o r i a m i tremendum i fascinans40.

5 . M E T O D Y WYWOYWANIA O S
r o d k i suce do indukcji O S klasyfikuje si zazwyczaj w dwch kategoriach: stymulatorw farmakologicznych, stymulatorw psychologicznych41. W o d n i e s i e n i u do s t y m u l a t o r w f a r m a k o l o g i c z n y c h m o w a j e s t o s u b stancjach halucynogennych, to jest takich, ktrych zastosowanie reg u l a r n i e p r o w a d z i d o p o j a w i a n i a si O S , c z e m u n i e t o w a r z y s z z n a c z c e z m i a n y cielesne. P o d pojciem z n a c z c y c h z m i a n c i e l e s n y c h D i t t r i c h zdaje si r o z u m i e t r w a e t o k s y k o g e n n e z m i a n y o c h a r a k t e r z e p a t o l o g i c z n y m . W l a d za L e u n e r e m D i t t r i c h m w i o d w c h grupach substancji halucynogennych. Pierwsz grup halucynogenw c h a r a k t e r y z u j e w y s t p o w a n i e u s t r u k t u r y z o w a n y c h h a l u c y n a c j i wzrok o w y c h , p o d c z a s gdy w w y p a d k u drugiej g r u p y z w i k s z y m p r a w d o p o d o b i e s t w e m w y s t p i s t a n y silnego z a m r o c z e n i a w i a d o m o c i . N a o b e c n y m e t a p i e b a d a z a s a d n i c z o w y k l u c z a si m o l i w o b a r d z i e j precyzyjnej klasyfikacji h a l u c y n o g e n w d o k o n a n e j n a p o d s t a w i e zrn i c o w a n i a w y w o a n y c h p r z e z n i e efektw psychologicznych. D o g r u p y p i e r w s z e j z a l i c z a si: pochodne fenyethylaminy, pochodne indolu, pochodne dibenzpyranu.

40 41

A. D i t t r i c h , Ch. S c h a r f e t t e r , op. cit., s. 41. Schemat oglnej klasyfikacji stymulatorw OSS omawiam za: A. D i t t r i c h , Bedingungen zur Induktion auflergewhnlicher Bewufitseinszustande [w:] A. Dittrich, Ch. Scharfetter [Hrsg.], Ethnopsychotherapie, op. cit., s. 121.

286

Chemiczna s t r u k t u r a derywatw fenylethylaminy najblisza jest n e u r o t r a n s m i t e r o m : dopaminie i noradrenalinie. Najbardziej z n a n s p o r d n i c h j e s t m e s k a l i n a (3, 4 , 5 - t r i m e t h o x y f e n y l e t h y l a m i n a ) poc h o d z c a z r o s n c e g o w M e k s y k u k a k t u s a (lophophora williamsi). J e g o a n d y j s k a o d m i a n a z n a n a j e s t pod n a z w trichocereus pachanoi. C h e m i c z n i e zblione d o m e s k a l i n y s n i e k t r e z w i z k i a m f e t a m i n y . Tu wymieni naley dimethoxymethylamfetamine (DOM, z w a n a te S T P ) oraz najsynniejsz o s t a t n i m i czasy 3,4-methylendioxy-N-methyl a m f e t a m i n (MDMA), a t a k e wystpujc w orzeszku m u s z k a t u o w y m {myristica fragrans) m y r i s t i c i n . M e s k a l i n p r o d u k u j e si t a k e w formie syntetycznej. P o c h o d n e i n d o l u s c h e m i c z n i e cile z w i z a n e z n e u r o t r a n s m i t e r e m s e r o t o n i n (tzw. 5 - h y d r o x y t r y p t a m i n a ) . Dziel si o n e n a : pochodne tryptaminy, pochodne 4-hydroxytryptaminy, pochodne 5-hydroxytryptaminy, okresowe zwizki tryptaminowe. Najwaniejszym h a l u c y n o g e n e m pochodzcym z t r y p t a m i n y j e s t D M T (N,Ndimethylotryptamina) wystpujca w rnych rolinach Ameryki r o d k o w e j i P o u d n i o w e j i s t o s o w a n a p r z e z s z e r e g p l e m i o n i n d i a skich w postaci proszku podobnego do tabaki. Na drodze chemicznej s y n t e z y u d a o si o t r z y m a n i e t y l k o D M T , lecz t a k e r n e j e g o homologiczne derywaty'o przeduonym dziaaniu (N,N-diethyltrypt a m i n a , N , N - d i p r o p y l t r y p t a m i n a ) , S p o r d p o c h o d n y c h 4-hydroxyt r y p t a m i n y za n a j w a n i e j s z e u c h o d z psilocybina i p s i l o c y n a w y s t p u j c e w g r z y b a c h z gatunku psilocybe, panaeolus, inocybe i conocybe. R w n i e w o p a r c i u o psilocybin i psilocyn u z y s k a n o h o m o l o g i c z n e s y n t e t y k i : 4 - h y d r o x y - N , N - d i e t h y l o t r y p t a m i n (CZ 74) oraz 4-fosforyloxy-N, N - d i e t h y l o t r y p t a m i n a ( C E Y 19), k t r y c h d z i a a n i e wyprbow a n o na ludziach.Najblisze podobiestwo do serotoniny wykazuj d e r y w a t y 5 - h y d r o x y t r y p t a m i n y : b u f o t e n i n a i 5-methoxy-N, N-dim e t h y l t r y p t a m i n a . O ile t a d r u g a s u b s t a n c j a o k a z a a si h a l u c y n o g e n e m w aplikacji pozajelitowej, o t y l e co do h a l u c y n o g e n n e g o dzia a n i a b u f o t e n i n y t r w a j spory. Z a o k r e s o w e p o c h o d n e t r y p t a m i n y u w a a si: ibogain, (i-carboliny, p o c h o d n e k w a s u lizergowego. 287

Ibogaina jest najwaniejszym halucynogennym alkaloidem rosncego w t r o p i k a l n e j Afryce k r z e w u tabernathe iboga i j e s t p o z y s k i w a n a z k o r y jej tego k o r z e n i a . Za h a l u c y n o g e n n e fj-carboliny u c h o d z h a r m i n a i h a r m a l i n a , w y s t p u j c e w dwch r o d z a j a c h l i a n o w a t y c h r o l i n z t e r e n w A m e r y k i P o u d n i o w e j : banisteriopsis caapi i banisteriopsis inebrians. H a r m i n a w y s t p u j e t a k e w r u c i e s t e p o w e j (peganum harmala) r o s n c e j na s u c h y c h t e r e n a c h w s c h o d n i e j czci b a s e nu Morza rdziemnego a po Indie, Mongoli i M a n d u r i . Najbardziej z n a n p o c h o d n k w a s u lizergowego j e s t oczywicie j e g o dietylamid, potocznie zwany LSD. P o r d p o c h o d n y c h d i b e n z p i r a n u n a j s y n n i e j s z a j e s t d e l t a -9- t r a n s - t e t r a h y d r o c a n n a b i n o l (delta-9-THC), zasadniczy psychotropowy s W a d n i k konopii (cannabis). Spord rnych jej o d m i a n n a j w i k s z y m u z n a n i e m ciesz si k o n o p i e i n d y j s k i e (cannabis inalica). Z k w i a t w i lici p r o d u k u j e si m a r i h u a n , z a z ywicy h a s z y s z . D o d r u g i e j g r u p y h a l u c y n o g e n w w w i e t l e klasyfikacji Leun e r a zalicza si: p o c h o d n e izoxazolu, n i e k t r e p o c h o d n e k w a s u lizergowego, pochodne tropanu, inne substancje. D w a s p o r d d e r y w a t w izoxazolu: m u s c i m o l o r a z k w a s i b o t e i n o w y , s n a j w a n i e j s z y m i a k t y w n y m i s u b s t a n c j a m i h a l u c y n o g e n n y m i wys t p u j c y m i w m u c h o m o r z e c z e r w o n y m (amanita muscaria), k t r y r o n i e w u m i a r k o w a n e j strefie E u r o p y , Azji i A m e r y k i P n o c n e j . O b y d w i e s u b s t a n c j e maj p o d o b n e d z i a a n i e , p r z y czym m u s c i m o l j e s t okoo pi r a z y a k t y w n i e j s z y o d k w a s u i b o t y n o w e g o . H a l u c y n o g e n a m i s r w n i e a m i d y k w a s u d-lizergowego ( E r g i n , L A 11) o r a z a m i d y k w a s u izolizergowego ( i z o e r g i n a ) . O b y d w i e s u b s t a n c j e w y s t p u j w p o w o j a c h , t a k i c h j a k na p r z y k a d rivea corymbosa r o s n c a n a t e r y t o r i u m M e k s y k u . Do najbardziej znanych pochodnych t r o p a n u nale scopolamina (l-hyoscina) o r a z l - h y o s c y a m i n a . O b y d w i e s u b s t a n c j e w y s t p u j czn i e w r o l i n a c h p s i a n k o w a t y c h (solanacee). P r z y oczyszczaniu m a t e r i a u r o l i n n e g o l - h y o s c y a m i n a p r z e c h o d z i w d,l-hyoscyamin, z w a n a t r o p i n . P s i a n k o w a t e r o s n n a c a y m wiecie (90 g a t u n k w ) , p r z y czym scopolamina i l-hyoscyamina wystpuj przede wszystkim w gatunk a c h : atropa belladonna, mandragora, hyoscyamus i datura. 288

Do podgrupy innych substancji o c h a r a k t e r z e h a l u c y n o g e n n y m nale przede wszystkim rodki pierwotnie suce do narkozy, ktre j e d n a k w trakcie u y w a n i a ujawniy duszy, ni przewidywano okres ekscytacji p o s t n a r k o t y c z n e j . P r z y k a d e m n o w s z y c h s u b s t a n c j i t e g o r o d z a j u s p h e n y c y c l i d y n a ( P C P , angel d u s t " ) i k e t a m i n a , z a z e s t a r s z y c h w y m i e n i a si e t e r , chloroform i gaz rozweselajcy. Wydaje si m a o p r a w d o p o d o b n e , by w n a j b l i s z y m czasie pow s t a a j a k a t e o r i a , k t r a w sposb c z n y d a a b y oglne neurofizjologiczne w y j a n i e n i e h a l u c y n o g e n n e g o o d d z i a y w a n i a w s z y s t k i c h wym i e n i o n y c h powyej zwizkw. Z e z n a n y c h m i b a d a c z y n a j p o w a n i e j sz p r b w t y m k i e r u n k u podj J a c o b s w o d n i e s i e n i u do g r u p y s u b s t a n c j i , do k t r e j zaliczy L S D , D M T , psilocyn (z g r u p y d e r y w a t w i n d o l u ) o r a z m e s k a l i n i D O M (z g r u p y p o c h o d n y c h f e n y l e t h y l a m i n y ) . A m e r y k a s k i p s y c h o f a r m a k o l o g w y s z e d z z a o e n i a , e s k o r o s u b s t a n c j e t e czy p o d o b i e s t w o p s y c h o l o g i c z n y c h efektw o r a z k r z y owe h a m o w a n i e r e a k t y w n o c i ( p r z y k a d o w o m e s k a l i n a p o d a n a jedn e g o d n i a o g r a n i c z y l u b zniesie d z i a a n i e L S D p o d a n e g o d n i a n a s t p n e g o ) , t o ich d z i a a n i e m u s i m i e j a k i w s p l n y a n a t o m i c z n y s u b s t r a t 4 2 . Wczeniejsze b a d a n i a sugeroway, e dziaanie L S D i i n n y c h n i e e r g o t o w y c h p o c h o d n y c h i n d o l u w y n i k a z i c h s t r u k t u r a l n e g o podob i e s t w a do n e u r o p r z e k a n i k a s e r o t o n i n y i w y n i k a j c e j s t d zdolnoci do b l o k o w a n i a jej a k t y w n o c i w n e u r o n a c h p r e s y n a p t y c z n y c h (co owocowao w z r o s t e m p o z i o m u s e r o t o n i n y w m z g u i s p a d k i e m jej metabolizmu). J e d n a k przeciwko t e m u p r z e m a w i a szereg faktw, m.in. to, e na przykad LSD z doczonym j e d n y m a t o m e m b r o m u byo n a d a l w s t a n i e blokowa p r e s y n a p t y c z n a k t y w n o s e r o t o n i n y , c z e m u j e d n a k n i e t o w a r z y s z y a d e n efekt h a l u c y n o g e n n y . Z d r u g i e j strony w w y p a d k u meskaliny i D O M nie zachodzia znaczca blokada d z i a a n i a s e r o t o n i n y , a m i m o t o w y w o y w a y one p o t n e h a l u c y n a c j e . B a d a n i a J a c o b s a p r o w a d z o n e n a s z c z u r a c h dowiody j e d n a k , e b e h a w i o r a l n y efekt h a l u c y n o g e n w n i e w y n i k a z h a m o w a n i a a k t y w noci serotoniny w n e u r o n a c h presynaptycznych (ktre na p r z y k a d m o g y by zniszczone), lecz z ich wybirczego w i z a n i a s e l e k t y w n y c h r e c e p t o r w (5-HT2) p o s t r o n i e p o s t s y n a p t y c z n e j 4 3 . T e n o s t a t n i efekt

42 43

B. L. J a c o b s , How hallucinogenic drugs work, ..American Scientist" 75/1987, s. 386. Ibidem, s. 389. 289

p o j a w i a si t a k e w w y p a d k u D O M i m e s k a l i n y , k t r y c h s t r u k t u r a jest blisza dopaminie i n o r a d r e n a l i n i e anieli serotoninie. Jacobs p o d k r e l a , e wybircze h a m o w a n i e r e c e p t o r w 5-HT2 n i e j e s t oczywicie j e d y n y m c z y n n i k i e m o d p o w i e d z i a l n y m z a h a l u c y n a c j e ( w mzg u obok s e r o t o n i n y p o z n a n o d o tej p o r y okoo 5 0 rodzajw s u b s t a n c j i odpowiedzialnych za neurotransmisj), sprawia jednak wraenie czynnika wyzwalajcego halucynacyjne dowiadczenia. W kontekcie percepcyjnych i emocjonalnych zjawisk t o w a r z y s z c y c h d z i a a n i u halucynogenw interesujco wypada stwierdzenie amerykaskiego b a d a c z a , e w wietle nowszych b a d a najwiksze zagszczenie r e c e p t o r w 5 - H T 2 w y s t p u j e w p n i u m z g u , u k a d z i e l i m b i c z n y m i orodk a c h modej kory44. E f e k t h a l u c y n o g e n n y b y b y wic p o c h o d n f a k t u , i z j e d n e j strony derywaty indolu oddziauj antagonistycznie na serotonin w n e u r o n a c h p r e s y n a p t y c z n y c h , z d r u g i e j z a co w a n i e j s z e te s a m e substancje oraz pochodne fenylethylaminy ( m e s k a l i n a oraz D O M , k t r e n i e s p r e s y n a p t y c z n y m i a n t a g o n i s t a m i s e r o t o n i n y ) wyk a z u j s i l n e a g o n i s t y c z n e d z i a a n i e w r e c e p t o r a c h 5-HT2. W w i e t l e odkry Aghajaniana z p u n k t u widzenia nonika anatomicznego najw a n i e j s z r o l w t y m p r o c e s i e o d g r y w a y b y j d r a s z w u {nuclei raphes) r d z e n i a p r z e d u o n e g o , k t r e z a l i c z a n e s d o t w o r u s i a t k o w a t e g o (formatio reticularis)45. W o d n i e s i e n i u do tej h i p o t e z y C o h e n , j e d e n z czoowych a m e r y k a s k i c h b a d a c z y h a l u c y n o g e n w , p i s z e : Jedno z bardziej spekulatywnych wyobrae na temat istoty zdumiewajcego wpywu, jaki halucynogeny wywieraj na nastroje, percepcje i mylenie, polega na przypuszczeniu, e szew {raphe) rdzenia przeduonego pnia mzgu, bdcy zasadniczym mzgowym centrum aktywnoci serotoniny, jest take instancj filtrujc wpywajce bodce zmysowe. W takim ujciu byby on procesorem, ktry analizuje strumie percepcyjno-sensoryczny i tumi te jego elementy, ktre nie nios specjalnego znaczenia bd te maj powtarzalny charakter. Tego rodzaju proces wstpnej selekcji moe ulec zakceniu w wyniku dziaania halucynogenu w rodzaju LSD. W nastpstwie tego faktu nastpuje przeadowanie sieci neuronowych w mzgu i na wiadomo napiera wiksza ilo sensorycznej informacji. Charakterystyczn cech dziaania LSD jest dehabituacja, to znaczy stan,

44 45

Ibidem, s. 391. G. K. A g h a j a n i a n , Neurophysiologic properties of psychotomimetics [w:] F. Hoffmeister, G. Stille [eds.], Psychotropic agents, vol. III, Berlin 1982.

290

w ktrym to, co znane i swojskie, ukazuje si w cakowicie nowej postaci. Sytuacja ta moe wynika z faktu, e wyhamowanie aktywnoci szwu wzmaga sensoryczn 46 przepuszczalno . J a k atwo zauway, powysze przypuszczenia wspbrzmi i znajduj p o t w i e r d z e n i e w w y n i k a c h w s p o m n i a n y c h j u b a d a F r e e d m a n a i F i s h e r a n a d i n t e n s y f i k a c j percepcji p o d p r o g o w e j p o d w p y w e m L S D . Czciowo m o g one r w n i e p o t w i e r d z a z a o e n i a t e o r i i h a lucynacji Bilza. W i c h k o n t e k c i e s t w i e r d z i m o n a , e j e l i p r z y n a j mniej niektre substancje halucynogenne mog wywoywa s t a n ataw i s t y c z n e g o p o n i e n i a " a co do t e g o p i s z c y te s o w a n i e ma a d n y c h w t p l i w o c i to w y n i k a j c e z t e g o z a b u r z e n i a n i e s poc h o d n tego, e w i d z i si gorzej, u l e g a j c r z e k o m e m u s t a n o w i z a m r o c z e n i a . P r z e c i w n i e , p r o b l e m y zdaj si w y n i k a z f a k t u , e w i d z i si wicej, n i j e s t si w s t a n i e z r o z u m i e , to z n a c z y p r z y s w o i , czy t e m o e r a c z e j z u w a g i na k o n t e k s t oswoi. Z n a c z c a cz t y c h p r o b l e m w m o e r w n i e by p o c h o d n t e g o , e n i e t y l k o , a m o e n i e p r z e d e w s z y s t k i m , w i d z i si wicej z tego, co si widzi, lecz r a c z e j wicej z t e g o , jak si widzi, p r z e w a n i e n i e s t e t y bez r w n o c z e s n e j w i a d o m o c i t e g o , e to, jak si widzi, w z n a c z n e j m i e r z e d e t e r m i n u j e t o , c o si w i d z i 4 7 . Z w a y w s z y n a czsto c h t n i e p o m i j a n e czciowe p o k r e w i e s t w o s t a n w h a l u c y n o g e n n y c h z e specyfik schizofrenicznego postrzegania wiata48, warto pamita o wypowiedziach tak i c h p s y c h i a t r w , j a k E h r e n w a l d 4 9 czy S e a r l e s 5 0 , d l a k t r y c h s c h i z o f r e n i c y t o p r z e d e w s z y s t k i m l u d z i e , k t r z y n i e m o g sobie p o r a d z i z o b n i o n y m p r o g i e m w r a l i w o c i n a a n a l o g o w k o m u n i k a c j . By m o e , n i e bez z n a c z e n i a j e s t t u r w n i e t o , e u czci s p o r d n i c h

46 47

48

49 50

Za: H. M. J u l i e n , Drogen undPsychopharmaka, Heidelberg 1997, s. 331. Ten stan rzeczy jest potwierdzeniem oglnej prawidowoci zaobserwowanej przez Sartre'a w zwizku z funkcj wyobraania, zgodnie z ktr: wiadomo wyobraajca jest w istocie wiadomoci przedmiotu w wyobraeniu, a nie wiadomoci wyobraenia". Zob. J. P. S a r t r e , Wyobraenie. Fenomenologiczna psychologia wyobrani, Warszawa 1970, s. 165. L. G. F i s h m a n , Dreams, hallucinogenic drug states and schizophrenia: a psychological and biological comparison, Schizophrenia Bulletin" 9/1983, s. 73-94. J. E h r e n w a l d , New dimensions of deep analysis, London 1954, s. 246-260. H. S e a r l e s , Collected papers, London 1965, s. 192-215, 381-428. 291

b a d a n i a D e L i s i i in. w y k a z a y p o d w y s z o n y poziom s e r o t o n i n y w e 51 krwi . B i o r c pod u w a g fakt, e w s t o s u n k u do w a s n e j m a s y najwicej serotoniny spord wszystkich narzdw zawiera wystpujca w nadw z g r z u s z y s z y n k a (corpus pineale, u n i s z y c h k r g o w c w n a r z d wiatoczuy), n i e dziwi przypuszczenie, e rwnie jej u d z i a w h a l u cynogennej transformacji m z g u moe mie c h a r a k t e r szczeglny. Chilijski p s y c h i a t r a C l a u d i o N a r a n j o , k t r y p r o w a d z i i n t e n s y w n e badan i a n a d h a l u c y n o g e n n y m i waciwociami h a r m a l i n y , s t w i e r d z a jej: [...] znaczce podobiestwo do substancji produkowanych u ssakw przez szyszynk. Dotyczy to w szczeglnoci 10-methoxy-harmaliny, ktr in vitro mona otrzyma poprzez inkubacj serotoniny w tkance szyszynki. W swoich subiektywnych efektach substancja ta przypomina harmalin, lecz w stosunku do niej charakteryzuje si wysz aktywnoci. Sugeruje to, e harmalina (rnica si od 10methoxy-harmaliny tylko pozycj grupy methoxylowej) moe zawdzicza swoje dziaanie naladowaniu substancji metabolicznej zwizanej ze sterowaniem stanami wiadomoci 52 . Z a p r e z e n t o w a n e powyej s u b s t a n c j e p s y c h o t r o p o w e n a l e d o k a n o n i c z n y c h f a r m a k o l o g i c z n y c h s t y m u l a t o r w O S S . N i e m o n a jedn a k z a p o m i n a , e p r z e w a n i e ich u y c i u t o w a r z y s z y r w n i e r n e g o r o d z a j u s t y m u l a c j a psychologiczna. Z a jej k l a s y c z n e p r z e j a w y u w a a si: 1. d e p r y w a c j sensoryczn, 2. d e p r y w a c j p e r c e p c y j n a , 3. s t a n y h i p n a g o g i c z n e i h i p n o p o m p i c z n e , 4. procedury heterohipnotyczne, 5. procedury autohipnotyczne,

51

52

L. E. D e L i s i i in., Increased whole blood serotonin concentrations in chronic schizophrenic patients, ..Archives of General Psychiatry" 38/1981, s. 647-650. Za: M. R i p i n s k y - N a x o n , op. cit., s. 143-144. Majc w pamici zwizek substancji halucynogennych z mitologemem roliny niemiertelnoci, warto przypomnie, e wanie w wiatoczuej szyszynce zachodzi przeksztacenie serotoniny w melatonin; zob. M. K a r a s e k , Szyszynka i melatonina, Warszawa 1997, s. 53. Niestety nie znam bada dotyczcych halucynogennej modulacji tego procesu. Krtkie podsumowanie innych hipotez dotyczcych biochemicznego oddziaywania halucynogenw podaje D. M. Wulff. Psychology of religion. Classic and contemporary Views, New York 1991, s. 86-88.

292

6. przecienie sensoryczne przez monotonno-rytmiczn stymulacj, 7. p r z e c i e n i e s e n s o r y c z n e p r z e z p o d w y s z o n z m i e n n o stymulacji . I n t e r e s u j c propozycj klasyfikacji p o w y s z y c h t e c h n i k j e s t t a k s o n o m i a w e d u g s c h e m a t u S u e d f e l d a - D i t t r i c h a . W jej r a m a c h pos z c z e g l n e s t y m u l a t o r y m o n a u m i e c i n a osi w s p r z d n y c h , k t r e j r z d n e (o I ) odwzorowuj k o n t i n u u m i n t e n s y w n o c i p o l a percepcji, z a o d c i t e (o Z ) k o n t i n u u m z m i e n n o c i tego pola. P r z e z i n t e n s y w n o p o l a percepcji (input level: high-low) r o z u m i e si og i n t e n s y w n o c i w r a e w r o d z a j u : s i a gosu, o w i e t l e n i e , z a p a c h , s m a k , bl, n a c i s k , t e m p e r a t u r a i t p . N a t o m i a s t p o d pojciem z m i e n n o c i p o l a p e r c e p c j i (input variation) p r z y j m u j e si liczb z m i a n relacji figur a " - t o " p r z e y w a n y c h w j e d n o s t c e c z a s u ( p a t r z r y s . 6). W w i e t l e zap r o p o n o w a n e j klasyfikacji wikszo s t y m u l a t o r w lokuje si w obszarze - I , - Z , to znaczy w p r z e s t r z e n i r w n o c z e s n e g o obnienia pola intensywpercepcji. eksnoci i zmiennoci Wypadkiem tuacja przez Rys. 6. Klasyfikacja stymulatorw OSS wg A. Dittrich, 1987. mie
54 53

t r e m a l n y m j e s t sydeprywacji (1), k t r rozusi moliwie resensorycznej

maksymaln

d u k c j i n t e n s y w n o c i i z m i e n n o c i bodcw o t o c z e n i a . D e p r y w a c j a p e r c e p c y j n a (2) p o l e g a n a e l i m i n a c j i l u b r e d u k c j i t r e c i noetyczno-se-

53 54

A. D i t t r i c h , op. cit., s. 18-28. Ibidem, s. 19. 293

m a n t y c z n y c h w r a e , co d o k o n u j e si p r z e z m o n o t o n i c z n o i p o w t a rzalno. S t a n y rwnoczesnego obnienia postrzeganej intensywnoci i zmiennoci stymulacji wystpuj n a t u r a l n i e przy zasypianiu i przebudzeniu, czemu mog towarzyszy zjawiska hipnagogiczne i hipnop o m p i c z n e (3). N a p o d o b n y m o b s z a r z e l o k a l i z u j e si w i k s z o t e c h n i k m a j c y c h n a celu w p r o w a d z e n i e kogo w h i p n o z (4), j a k r w n i e s t y m u l a c j a u t o h i p n o t y c z n (5) w y s t p u j c w s t a n a c h m e d y t a c j i czy k o n t e m p l a c j i . W o b s z a r z e +I, -Z umieci n a l e y zjawisko p r z e c i e n i a sensorycznego (6) idcego w p a r z e z b a r d z o i n t e n s y w n s t y m u l a c j m o n o t o n n o - r y t m i c z n . S t r e f a + I , + Z obejmuje i n n e t y p y p r z e c i e n i a s e n s o r y c z n e g o , w k t r y c h p r z y z a c h o w a n i u n o r m a l n e j l u b podwyszon e j i n t e n s y w n o c i s t y m u l a c j i w y s t p u j e r w n o c z e n i e z n a c z n i e podw y s z o n a z m i e n n o p o l a bodcujcego. W p r a k t y c e g r a n i c e p o m i d z y r n y m i t e c h n i k a m i m o g by p y n n e i w s z y s t k o w s k a z u j e n a t o , e n a j s k u t e c z n i e j s z e d z i a a n i e u z y s k u j e si p r z e z s t o s o w a n i e ich r n y c h kombinacji. Przykadowo von Arx i D i t t r i c h udowodnili eksperymentalnie, e pozbawienie s n u potguje dziaanie halucynogenw pierwszej i d r u g i e j g r u p y . Z kolei b a d a n i a L e v i n a i L u d w i g a w y k a z a y b a r d z o s i l n k o r e l a c j d o d a t n i m i d z y h i p n o z i L S D , k t r e stos o w a n e cznie prowadziy do wyjtkowo i n t e n s y w n y c h s t a n w transowych55.

55

Ibidem, s. 21.

294

X PSYCHODYNAMIKA GRUPY I WZORCE KOMUNIKACJI W DOWIADCZENIACH HALUCYNOGENNYCH


Refleksja n a d k o l e k t y w n y m i r y t u a a m i religijnymi, w t r a k c i e ktrych stosowane s substancje halucynogenne, byaby z pewnoci n i e z u p e n a , g d y b y p o m i j a a z a g a d n i e n i e p s y c h o d y n a m i c z n y c h procesw g r u p o w y c h . Wobec p o t w i e r d z o n e g o p r z e z w s z y s t k i e b a d a n i a fak t u , e d z i a a n i e h a l u c y n o g e n w p r o w a d z i d o z w i k s z o n e j obecnoci t r e c i n i e u w i a d a m i a n y c h w p o l u w i a d o m o c i , n a s u w a si p y t a n i e , j a k i e j e s t , czy t e m o e by, gbokie s p o e c z n o - k o m u n i k a c y j n e t o t y c h d o w i a d c z e ? 1 C z y w t e j s a m e j m i e r z e , w j a k i e j m w i si o archetypowych treciach i symbolicznych s t r u k t u r a c h psychiki, ktre dochodz do gosu w dowiadczeniach halucynogennych, m o n a rwnie mwi o obecnych w nich archetypowych wzorcach interakcji s p o e c z n y c h czy s t r u k t u r y g r u p y ? W y d a j e si, e w s t p n a p r b a o d p o w i e d z i n a t o p y t a n i e p o w i n n a czy d w a k i e r u n k i r o z w a a . P o p i e r w s z e , n a l e y d y s p o n o w a jak i m m o d e l e m g r u p o w e j p s y c h o d y n a m i k i . Z p u n k t u w i d z e n i a psychologii j e d n o s t k o w y c h d o w i a d c z e h a l u c y n o g e n n y c h w d o t y c h c z a s o w y c h b a d a n i a c h m o d e l i t a k i c h d o s t a r c z y y p r z e d e w s z y s t k i m psychologia p o s t a c i , b e h a w i o r y z m o r a z p i s m a k l a s y k w p s y c h o a n a l i z y , ktrych teorie w ostatnich czasach zostay dodatkowo wzbogacone o ujcia n e u r o k o g n i t y w n e 2 . P o j a w i a si p y t a n i e , czy d y s p o n u j e m y

D. M e r k u r , The ecstatic imagination. Psychedelic experiences and the psychoanalysis of self-actualization, New York 1998, s. 44-45. Zwize omwienie dotychczasowych psychologiczno-psychiatrycznych bada nad halucynogenami podaj: R. J. S t r a s s m a n , Hallucinogenic drugs in psy295

a n a l o g i c z n y m i k o n c e p c j a m i , k t r e z r w n y m p o y t k i e m d a o b y si z a s t o s o w a w o d n i e s i e n i u do z i n t e n s y f i k o w a n y c h p r z e z h a l u c y n o g e n y d o w i a d c z e z a c h o d z c y c h w g r u p i e . N a p o t r z e b y tego o p r a c o w a n i a z d e c y d o w a e m si n a w y k o r z y s t a n i e obserwacji d o t y c z c y c h psychoanalizy grupy, poczynionych przez dwch klasykw tego zagadnienia: Biona i Foulkesa. Po drugie, naley uwzgldni wyniki dotychczasowych, zdumiewajco nielicznych b a d a n a d grupowym w y m i a r e m d o w i a d c z e h a l u c y n o g e n n y c h o r a z specyfik p r o c e s w spoecznej percepcji i k o m u n i k a c j i , k t r e z a c h o d z p o d ich w p y w e m . A u t o r a m i j e d y n y c h z n a n y c h m i obserwacji t e g o r o d z a j u s zesp L e n n a r d a oraz p a r a amerykaskich badaczy M a s t e r s i Houston.

1. PSYCHODYNAMIKA G R U P Y W E D U G W. R. B I O N A

Wilfred B i o n obok F o u l k e s a , M o r e n o czy S l a t e r a n a l e y d o klasykw p s y c h o a n a l i z y g r u p y . J e g o t e o r i a s t a n o w i w y p a d k o w wielol e t n i c h obserwacji k l i n i c z n y c h , k t r e i n t e r p r e t o w a z a p o m o c idei F r e u d a , M e l a n i e K l e i n ( u k t r e j p r z e s z e d o n swoj p s y c h o a n a l i z ) o r a z w a s n y c h o r y g i n a l n y c h koncepcji. W o d n i e s i e n i u do z a g a d n i e n i a g r u p y t e o r i a B i o n a j e s t n i e w t p l i w i e p o g b i o n k o n t y n u a c j rozwa a , k t r e F r e u d p r z e d s t a w i po r a z p i e r w s z y w 1 9 2 1 r o k u w Psy-

chologii mas i analizie ego.


F e n o m e n e m o zasadniczym znaczeniu dla istnienia g r u p y jest z d a n i e m b r y t y j s k i e g o p s y c h i a t r y g r u p o w a m e n t a l n o (group-mentality). To o n a j e s t p o d s t a w o w y m czynnikiem, k t r y ze zbioru j e d n o s t e k czyni g r u p . P o d pojciem m e n t a l n o c i g r u p o w e j Bion r o z u m i e n i e u w i a d a m i a n e p r z e k o n a n i a , p r a g n i e n i a i d e n i a danej grupy, w k t r e

chiatric research and treatment, The Journal of Nervous and Mental Disease" 183/1995, s. 127-138; Ch. S. G r o b , Psychiatric research with hallucinogens: what have we learned? Jahrbuch fur Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 3/1994, s. 91-131. Zaoenia psychoanalizy grupy wedug Biona omawiam za porzdkujcymi opracowaniami: L. G r i n b e r g , D. Sor, E. T. de Bi an che di, W. R. Bion. Eine Einfuhrung, Stuttgart 1993; R. de B o ar d, The psychoanalysis of organizations, London 1993. Spord pism Biona korzystam z: t e g o , Experiences in groups and other papers, London 1968.

296

k a d y z c z o n k w m a swj a n o n i m o w y w k a d , lecz k t r e m o g by w konflikcie z j e d n o s t k o w y m i p r z e k o n a n i a m i , p r a g n i e n i a m i czy d e n i a m i , z a s p o k a j a j c z a r a z e m p r a g n i e n i a n i e u w i a d a m i a n e 4 . Mw i c o m e n t a l n o c i g r u p o w e j , Bion u n i k a h i p o s t a z o w a n i a t e g o pojcia. U w a a j e raczej z a d y r e k t y w b a d a w c z , k t r a m a zwrci u w a g n a p e w n k l a s s t a l e w y s t p u j c y c h zjawisk. P o c h o d n w s p o m n i a n e g o powyej k o n f l i k t u p o m i d z y j e d n o s t k i m e n t a l n o c i g r u p y j e s t w y k r y s t a l i z o w a n i e si czego, c o Bion o k r e l a m i a n e m k u l t u r y g r u p y {group-culture). K u l t u r a g r u p y t o og jej s t r a t e g i i a d a p t a c y j n y c h , k t r e s u r o z w i z a n i u stojcego p r z e d g r u p z a d a n i a . N a j p e n i e j p r z e j a w i a si o n a p o p r z e z z a c h o w a n i a i role o d g r y w a n e p r z e z czonk w g r u p y o r a z jej p r z y w d c . M e n t a l n o g r u p y w ujciu B i o n a p e n i funkcj p o j e m n i k a (container), k t r y z a w i e r a a n o n i m o w y , n i e u w i a d a m i a n y w k a d c z o n k w grupy. Zawarto tego pojemnika okrela on m i a n e m p o d s t a w o w y c h z a o e {basic assumptions). W m y l i B i o n a pojcie t o m a c h a r a k t e r z a s a d n i c z y . A n a l i z u j c jego z n a c z e n i e , G r i n b e r g i i n . pisz: Podstawowe zaoenia skadaj si z intensywnych uczu o wczesnej genezie i jako takie uchodz za elementarne. Czciowo okrelaj one organizacyjny ksztat grupy, jak rwnie sposb, w jaki radzi sobie ona ze stojcymi przed ni zadaniami. Dlatego te podstawowe zaoenia najwyraniej ujawniaj si w kulturze grupy, ewentualnie w danym momencie ujawnia si w niej aktualnie aktywne podstawowe zaoenie. W charakterze wystpujcych w grupie impulsw emocjonalnych, podstawowe zaoenia wyraaj wsplne dla jej czonkw magiczne i wszechmocne wyobraenia dotyczce stanu zaspokojenia pragnie grupy i realizacji jej celw. Impulsy te, charakterystyczne z uwagi na swoj irracjonaln tre (content), odczuwane s jako potne i rzeczywiste, co znajduje swj wyraz w zachowaniu grupy. Naley podkreli fakt, e podstawowe zaoenia s z gruntu nie uwiadamiane i mog wystpowa w cakowitej sprzecznoci w stosunku do uwiadamianych i racjonalnych pogldw czonkw grupy 5 . W ujciu B i o n a n a l e y mwi o t r z e c h n a j w a n i e j s z y c h p o d s t a w o w y c h zaoeniach: p o d s t a w o w e z a o e n i e d o t y c z c e z a l e n o c i (basic assump-

tion of dependence);
4 5

W. R. B i o n , Experiences in groups..., op. cit, s. 50. L. G r i n b e r g , D. Sor, E. T. de B i a n c h e d i , op. cit, s. 22-23. 297

p o d s t a w o w e z a o e n i e o d n o s z c e s i d o t w o r z e n i a p a r (ba-

sie

assumption

of pairing);

p o d s t a w o w e z a o e n i e d o t y c z c e w a l k i l u b u c i e c z k i (basie

assumption

of fight-flight).

W o d n i e s i e n i u do z a o e n i a o z a l e n o c i j e s t ono o d z w i e r c i e d l e n i e m n i e u w i a d a m i a n e g o p r z e k o n a n i a c z o n k w g r u p y , i z e b r a l i s i oni r a z e m p o to, b y w s z y s t k i e ich p r a g n i e n i a z a s p o k a j a k t o , o d kogo s oni c a k o w i c i e z a l e n i . I n n y m i sowy, g r u p a yje p r z e k o n a n i e m , e istnieje j a k a z e w n t r z n a sia, k t r a troszczy si o j e j i s t n i e n i e . W g r u p o w e j p s y c h o t e r a p i i r o l a t a najczciej u l e g a projekcji n a osob psychoterapeuty. W normalnych w a r u n k a c h przypada ona przywdcy g r u p y . T e n o s t a t n i j e s t n i e j a k o w c i e l e n i e m idei a b s o l u t n e j mocy, k t r a z a p e w n i a g r u p i e jej egzystencj. Wobec n i e o b e c n o c i p r z y w d c y i d e a rozstrzygajcej siy moe zosta p r z e n i e s i o n a n a i n n e obiekty. W g r u p a c h p s y c h o t e r a p e u t y c z n y c h p r z e j a w i a o si t o n a p r z y k a d w postaci rozstrzygania powstaych problemw w oparciu o tradycj, to j e s t z a p i s y z p o p r z e d n i c h sesji, k t r e w t a k i c h s y t u a c j a c h u c h o d z i y z a n a j w y s z i n s t a n c j . U c z u c i a k i e r o w a n e n a p r z y w d c oznaczaj si g b o k a m b i w a l e n c j . O ile n i e z a s p o k a j a on p r a g n i e g r u p y , m o e doj d o j e g o u s u n i c i a i z a s t p i e n i a p r z e z i n n j e d n o s t k , k t r a p r z e w a n i e w sposb szczeglny b d z i e o b c i o n a p a t o l o g i c z n y m i cechami grupy. D r u g i e z p o d s t a w o w y c h z a o e o d n o s i si do n i e u w i a d o m i o nego przewiadczenia czonkw grupy, w myl ktrego g r u p a istnieje po t o , by w jej obrbie doszo do p o w s t a n i a p a r y , z k t r e j z w i z k u n a r o d z i si p r z y s z y p r z y w d c a o c e c h a c h m e s j a s k i c h . J e g o p r z y s z e nadejcie wyzwoli g r u p z jej cierpie i problemw. P o d o b n i e j a k w w y p a d k u poprzedniego zaoenia moe nastpi przemieszczenie a k c e n t u o d osoby p r z y s z e g o z b a w i c i e l a n a p o j a w i e n i e si zbawczej idei czy n a d e j c i e l e p s z y c h czasw, k t r e wyzwol g r u p z jej bolczek. Z d a n i e m B i o n a w z a o e n i u d o t y c z c y m t w o r z e n i a si p a r n a j p e n i e j m a n i f e s t u j e si i s t o t a g r u p o w e j n a d z i e i i z w i z a n e j z n i orientacji ku przyszoci6. W t r z e c i m z p o d s t a w o w y c h z a o e , o d n o s z c y m si do w a l k i l u b ucieczki, w y r a a si fakt, i z g o d n i e z n a s t a w i e n i a m i c z o n k w

W. R. B i o n , Experiences in groups..., op. cit, s. 150-152.

298

g r u p y s p o t k a l i si oni p o to, b y p r z e d k i m l u b p r z e d c z y m u c i e k a , e w e n t u a l n i e co k u b kogo a t a k o w a . P o d t y m w z g l d e m i s t o t funkcji p r z y w d c y j e s t d a w a n i e h a s a do k t r e j z t y c h d w c h form a k t y w noci: ofensywnej l u b d e f e n s y w n e j . T r z y p r z e d s t a w i o n e powyej z a o e n i a s dla B i o n a n a j p i e r w o t niejsz socjopsychiczn m a t r y c , w y w o d z c swoje d z i a a n i e z p r o t o m e n t a l n e j w a r s t w y o r g a n i z m u 7 . Mona podejrzewa, i Bion uwa a j e z a n i e o d c z n cz p s y c h i c z n e g o w y p o s a e n i a k a d e g o czow i e k a j a k o i s t o t y s p o e c z n e j . G r u p y dziaajce w o p a r c i u o p o d s t a w o w e z a o e n i a B i o n o k r e l a m i a n e m g r u p p o d s t a w o w y c h (basie groups) czy t e g r u p o p o d s t a w o w y c h z a o e n i a c h (basic assumptions groups). G r u p o m t a k i m p r z e c i w s t a w i a o n g r u p y p r a c u j c e

(work

groups).

R n i c e p o m i d z y g r u p p o d s t a w o w a g r u p p r a c u j c przejawiaj si w i e l o r a k o : p r z e z c h a r a k t e r u c z e s t n i c t w a i i n t e r a k c j i , d y n a m i k d z i a a n i a , funkcj j z y k a , z w i z e k z rzeczywistoci z e w n t r z grupow itd. W grupie podstawowej j e d n o s t k a uczestniczy w sposb a u t o m a t y c z n y , z a swoj rol o d g r y w a w o p a r c i u o d a n e p r e d y s p o zycje i n s t y n k t o w n e . W g r u p i e p r a c u j c e j u c z e s t n i c t w o m a c h a r a k t e r wiadomy, za w k a d w dziaanie grupy jest owocem wsppracy z innymi, uprzedniego procesu uczenia i intencjonalnego rozwijania w a s n y c h u m i e j t n o c i . W z w i z k u z t y m w o d n i e s i e n i u do t y p u interakcji w grupie pracujcej Bion mwi o zasadzie u w i a d a m i a n e j k o o p e r a c j i , c z e m u p r z e c i w s t a w i a c h a r a k t e r y s t y c z n d l a g r u p y podstawowej zasad nie uwiadamianej walencji (instynktownej predyspozycji do w c h o d z e n i a w k o m b i n a c j e , a n a l o g i c z n e j do c h e m i c z n e j walencji pierwiastka). D y n a m i k a dziaania grupy pracujcej ma char a k t e r rozwojowy w p r z e c i w i e s t w i e do z a s a d n i c z o r e g r e s y w n e g o c h a r a k t e r u aktywnoci grupy podstawowej. Regu dziaania grupy pracujcej j e s t b o w i e m z a s a d a a k c e p t a c j i rzeczywistoci i w t y m s e n s i e g r u p a t a j e s t s y s t e m e m o t w a r t y m , p o d c z a s gdy r e g u funkcjonowan i a g r u p y podstawowej j e s t i m a g i n a t y w n a obrona przed rzeczywistoci, w z w i z k u z czym ma o n a raczej cechy s y s t e m u z a m k n i t e g o 8 . W obydwu grupach rna jest take rola jzyka. Jzyk jako rodek

7 8

Ibidem, s. 201-202. R. de B o a r d , op. cit., s. 42-43. 299

m y l e n i a i k o m u n i k a c j i j e s t z a s a d n i c z o funkcj g r u p y p r a c u j c e j . I m b a r d z i e j d a n a g r u p a j e s t g r u p p o d s t a w o w , t y m wikszej erozji u l e g a funkcja j z y k a , k t r y z e z n a c z e n i o w e g o m e d i u m k o o p e r a c j i z a m i e n i a si w d w i k o w e m e d i u m walencji. B i o n u n i k a r o z s z c z e p i e n i a p r z e d m i o t u swoich b a d a i k a d z i e s i l n y n a c i s k na fakt, e w istocie pojcia g r u p a p o d s t a w o w a i g r u p a p r a c u j c a n i e o d n o s z si d o d w c h o d r b n i e w y s t p u j c y c h t y p w g r u p l u d z k i c h , lecz opisuj d w i e w a r s t w y czy t e raczej d o m i n a n t y , k t r e wystpuj w obrbie kadej grupy. Mowa j e s t wic raczej 0 pewnych typach idealnych, k o n s t r u k t a c h badawczych, z ktrych j e d e n s u y d o o p i s u n i e u w i a d a m i a n y c h p s y c h o d y n a m i c z n y c h zjaw i s k socjopsychicznych, d r u g i z a k o n c e p t u a l i z u j e ich u w i a d a m i a n y w y m i a r . B i o n z a u w a a r w n i e , e w y m i e n i o n e p o d s t a w o w e zaoenia, jako trzy e l e m e n t a r n e n a p d y kolektywnej niewiadomoci, przez bardzo dugi okres czasu znajdoway odwzorowanie w s t r u k t u r z e spoecznej z jej p o d z i a e m na koci, a r y s t o k r a c j i a r m i . I n s t y t u c j e t e o k r e l a o n m i a n e m p r a c u j c y c h g r u p w y s p e c j a l i z o w a n y c h i czy je kolejno z p o d s t a w o w y m i z a o e n i a m i zalenoci, t w o r z e n i a p a r i oczekiwa mesjaskich oraz walki i ucieczki9. Zdaniem Biona dynamika charakteryzujca grup podstawow w swoich p r z e b i e g a c h odwzorowuje s t a n y h o m o l o g i c z n e w z g l d e m t y c h , k t r e M e l a n i e K l e i n o p i s a a d l a w c z e s n y c h faz rozwoju dzie10 c k a . W ujciu K l e i n s z e r e g i n d y w i d u a l n y c h z a b u r z e p s y c h o t y c z nych wskazuje na ich regresywny zwizek z najwczeniejszym okresem p o s t n a t a l n e g o rozwoju czowieka. W zwizku z t y m pisze o n a o d w c h d e c y d u j c y c h f a z a c h rozwoju d z i e c k a , k t r e jej z d a n i e m t w o r z m a t r y c p r o c e s w d o j r z e w a n i a i n a d a j s t r u k t u r funkcjonow a n i u p s y c h i c z n e m u o s o b n i k a dorosego. P i e r w s z z t y c h faz, t r w a j c od p i e r w s z e g o do okoo szstego m i e s i c a ycia, K l e i n o k r e l i a m i a n e m p o z y c j i s c h i z o - p a r a n o i d a l n e j . F a z t K l e i n pojmuje j a k o g r morbido i libido z a c h o d z c w p o l u r u d y m e n t a r n y c h p i e r w o c i n ego, k t r e funkcjonuje w o p a r c i u o t r z y p o d s t a w o w e p r o c e s y psychiczn e : i d e n t y f i k a c j i , p r o j e k c j i i i n t r o j e k c j i . W pozycji s c h i z o - p a r a noidalnej zasadniczym obiektem organizujcym wiat dziecka jest

9 10

W. R. Bion, Experiences in groups..., op. cit., s. 156-158. Ibidem, s. 141.

300

p i e r m a t k i , k t r a s k u p i a n a sobie a k t y w n o t r z e c h w s p o m n i a n y c h p r o c e s w . W c h a r a k t e r z e o b i e k t u czciowego p i e r m a t k i d o s t a r c z a d z i e c k u dwojakiej g r u p y d o z n a : p o z y t y w n y c h i n e g a t y w n y c h . Z jednej s t r o n y pier dobra" jest r d e m ' p o k a r m u i d o z n a oralnych oraz z w i z a n y c h z t y m odczu a k c e p t a c j i i mioci, z d r u g i e j z a nieobecn o p i e r s i zej" b u d z i u c z u c i a frustracji, g n i e w u , agresji i w c i e k o ci. Z d a n i e m K l e i n o b y d w a a s p e k t y d o w i a d c z e n i a p i e r s i u r u c h a m i a j dwojaki proces projekcji. W e w n t r z n e d o z n a n i a dziecka z w i z a n e z d z i a a n i e m i n s t y n k t u m i e r c i (lk p r z e d agresj, p r z e l a d o w a n i e m , z a g a d ) ulegaj projekcji w p i e r z", k t r a p r z e z swoj nieobecno r w n i e b u d z i d o z n a n i a n e g a t y w n e . N a t o m i a s t pozytywne d o w i a d c z e n i a w e w n t r z n e o c h a r a k t e r z e l i b i d a l n y m podlegaj p r o j e k c y j n e m u z w i z a n i u z k a r m i c dobr" piersi. N i e j a k o r w n o l e g l e z projekcj z a c h o d z i p r o c e s o d w r o t n y zjawisko introjekcji. P o p r z e z n i e z kolei o b y d w a o b s a d z o n e l i b i d a l n i e i m o r b i d a l n i e a s p e k t y p i e r s i ulegaj u w e w n t r z n i e n i u i z i n t e r i o r y z o w a n e staj si r e p r e z e n t a c j a m i pozytywnych i negatywnych dozna wewntrznych. W wyniku dziaania o b y d w u p r o c e s w : projekcji i introjekcji, z a l k o w e ego d o k o n u j e a k t u r o z s z c z e p i e n i a (splitting) o b i e k t u na i d e a l n p i e r dobr" i frus t r u j c p i e r z". W n a s t p n e j kolejnoci p o n o w n i e u j a w n i a si d z i a a n i e m e c h a n i z m w projekcji i i n t r o j e k c j i . F a n t a z j e z w i z a n e z d o b r y m " o b i e k t e m k a t a l i z u j p r o c e s jego introjekcji w z a c z t k o w e ego, gdzie p s y c h o a f e k t y w n y k o m p l e k s r e p r e z e n t a c j i tego o b i e k t u staje si p u n k t e m , k t r y u m o l i w i a ego jego d a l s z k r y s t a l i z a c j . R w n o c z e n i e l k i p r z e l a d o w c z e i f r u s t r a c j e s k o j a r z o n e ze z y m " o b i e k t e m podlegaj w y d a l e n i u " i ulegaj projekcji na z e w n t r z ego. O m w i o n e d w a p r o c e s y projekcji i introjekcji n i e t y l k o n i e u s t a n n i e w y s t p u j c z n i e , lecz cay c z a s s u z a c h o d z c e m u r w n o c z e n i e 11 procesowi identyfikacji . W t r a k c i e tego ostatniego ego u t o s a m i a si

11

W istocie, wydaje si, e opisywane przez Ferencziego i Klein procesy projekcji, identyfikacji i introjekcji na planie indywidualnym s homologiczne wzgldem zjawisk eksternalizacji, obiektywizacji i internalizacji, opisywanych przez Bergera i Luckmanna w odniesieniu do konstrukcji rzeczywistoci spoecznej. Zob. P. L. B e r g e r , wity baldachim, Krakw 1997, s. 30-32. Teoria Klein znajduje pewne potwierdzenia w badaniach Leunera nad psychodynamik fazy oralnej w regresjach wynikajcych z uycia LSD. Zob. H. L e u n e r , Halluzinogene. Psychische Grenzzustande in Forschung und Psychotherapie, Bern 1981, s. 266-281. 301

z introjekcyjnie i n t e r i o r y z o w a n y m k o m p l e k s e m dobrego" o b i e k t u i prbuje u n i k n u t o s a m i e n i a z k o m p l e k s e m obiektu zego". W rzeczywistoci o z n a c z a t o , e r o z s z c z e p i e n i e o b i e k t u j e s t r w n i e rozszczepien i e m p o d m i o t u . J a k t w i e r d z i K l e i n : U w a a m , e ego n i e j e s t w s t a n i e d o k o n a w e w n t r z n e g o i z e w n t r z n e g o r o z s z c z e p i e n i a o b i e k t u bez r w n o c z e s n e g o r o z s z c z e p i e n i a w obrbie j e g o s a m e g o " 1 2 . Z w a y w s z y n a p o c z t k o w d y n a m i k p o p d w i o b s a d z e , zjawisko t o o d p o w i a d a p r b i e u t o s a m i e n i a si z yciem i u c h r o n i e n i a p r z e d i d e n t y f i k a c j z e m i e r c i . D e B o a r d p o d k r e l a , e jego n i e o d c z n czci j e s t r w n i e s t a y p r o c e s idealizacji i z a p r z e c z a n i a : Im wikszy lk przeladowczy, tym silniejszy akcent pada na pozytywne aspekty piersi, czego wynikiem jest obraz piersi idealnej, zdolnej do niewyczerpanej gratyfikacji. W parze z tym idzie komplementarny proces zaprzeczania istnieniu zej piersi i bolesnych odczu zwizanych z frustracj. Jednake nie jest to jedynie proces zaprzeczenia istnieniu zego obiektu, gdy ten ostatni wystpuje w cisym zwizku z ego, przez co stan ten oznacza rwnie zaprzeczenie i unicestwieme czci ego13 . W d r u g i e j z o p i s a n y c h p r z e z K l e i n faz, t z w . p o z y c j i d e p r e s y j n e j , k t r a t r w a o d szstego d o d w u n a s t e g o m i e s i c a ycia, z a c h o d z i scal e n i e o b i e k t u c z s t k o w e g o , j a k i m j e s t w c z e n i e j p i e r , z caoci pos t a c i m a t k i . O d p o w i a d a t e m u p o s t p u j c a i n t e g r a c j a p r o c e s w form a t y w n y c h ego, c z e m u t o w a r z y s z y d o m i n a c j a u c z u w r o d z a j u przyg n b i e n i a , r o z p a c z y i w i n y . Koloryt t y c h emocji w y n i k a z f a k t u , i dziecko j e s t p r z e k o n a n e , e swoimi sadystyczno-agresywnymi impuls a m i zniszczyo l u b m o e zniszczy u m i o w a n y obiekt. J e l i w o k r e s i e t y m (jak i w c z e n i e j s z y m ) m a t k a d o s t a r c z a d z i e c k u o d p o w i e d n i e g o uczuciowego wsparcia, n e g a t y w n a s y p t o m a t y k a tych stanw stopniow o u l e g a z a a g o d z e n i u . D z i e c k u p r z e d s t a w i e n i e o b i e k t u b d z i e kojar z y si b a r d z i e j z d o z n a n i a m i mioci a n i e l i z o d c z u c i e m f r u s t r a c j i i przeladowania. J a k j u w s p o m n i a e m , z d a n i e m K l e i n o p i s a n e powyej z j a w i s k a p r o j e k c y j n e j i d e n t y f i k a c j i o r a z r o z s z c z e p i e n i a o b i e k t u i ego w r a z

12

13

R. de B o a r d , op. cit., s. 30. Wprowadzajce omwienie koncepcji Klein, szczeglnie teori pozycji, przynosi praca jej polskiej uczennicy. Zob. H. S e g a l , Klein, Brighton 1979, s. 78-90, 112-121. R. de B o a r d , op. cit, s. 30-31.

302

z towarzyszcymi t e m u urojeniami przeladowczymi i fantastyczn hiperkompensacj pokrywaj si dokadnie z tymi, ktre ujawniaj si w zaburzeniach psychotycznych. Bion idzie dalej i stwierdza, e le one rwnie u podstaw funkcjonowania grupy podstawowej, szczeglnie za jej zwizkw z postaci przywdcy (na przykad rzutowan na psychoterapeut) i wiatem zewntrznym. Swoje obserwacje i rozwaania brytyjski psychiatra pojmowa jako komplementarne wzgldem idei twrcy psychoanalizy. Akceptowa jego twierdzenie, e grupa rodzinna ma charakter prototypowy w stosunku do wszystkich innych grup. O ile jednak dla Freuda grupa pierwotna to zbir jednostek poczonych libidalnie przez ten sam akt introjekcyjnej identyfikacji z postaci, ktra dysponuje cechami pierwotnego wszechwadnego ojca, o tyle dla Biona jest ona dodatkowo blisza dynamice jeszcze wczeniejszych, preedypalnych stadiw formatywnych ego, czy te regredujcej do nich mentalnoci psychotyka. Rzecz godn podkrelenia jest, e zarwno interakcyjne zjawiska opisywane przez Klein w odniesieniu do pozycji schizoparanoidalnej i depresyjnej, j a k rwnie te, ktre Bion czy z dziaaniem grupy podstawowej, bazuj gwnie na komunikacji typu analogowego. Ba, w sposb nieunikniony nasuwa si przypuszczenie, e psychodynamiczne i komunikacyjne procesy zwizane przede wszystkim z faz schizoparanoidaln stanowi pierwsz i najwaniejsz lekcj analogowego typu komunikacji. Nawet przy zaoeniu, e na tym poziomie jej skadnia jest gboko zdeterminowana przez czynniki dziedziczne, nie zmienia to faktu, e pierwsze sytuacje, ktre wyzwalaj jej przebiegi, maj dynamicznie matrycujcy charakter i dostarczaj prototypowe jednostki znacze. Temu stanowi rzeczy odpowiada fakt, e w wietle bada Batesona, Jacksona, Searlesa i in. zasadniczym przejawem zaburze psychotycznych jest zwikszona wraliwo na podprogowe sygnay otrzymywane w analogowym trybie komunikacji (synna schizophrenic vulnerability).

2. PSYCHODYNAMIKA GRUPY WEDUG S. H. F O U L K E S A Rozwaania Biona zyskuj interesujce dopenienie w koncepcjach Foulkesa, ktry wychodzc od wasnych obserwacji poczynio303

n y c h w t r a k c i e p r a c y z g r u p a m i , r w n i e podj p r b i c h t e o r e t y c z n e g o u o g l n i e n i a . O ile B i o n w y d a j e si b a r d z i e j s k o n c e n t r o w a n y na pierwotnej treci grupowej psychodynamiki, o tyle Foulkes bardziej z m i e r z a k u jej f o r m a l n e j klasyfikacji. Opisuje o n s z e r e g z a s a d , k t r e jego zdaniem steruj n i e w i a d o m y m yciem czonkw grupy. Pol e m i z u j c z F r e u d e m , u w a a on, e zjawisk t y c h n i e da si z r e d u k o wa do kategorii wypracowanych na gruncie psychoanalizy jednostki. W j e g o ujciu s o n e specyficznymi e m e r g e n t n y m i c e c h a m i ycia g r u p y , k t r e p r z e j a w i a j si w n i e u w i a d a m i a n y c h z a c h o w a n i a c h , e m o c j a c h i n a s t a w i e n i a c h jej czonkw. N a p i e r w s z y m miejscu F o u l k e s w y m i e n i a p r a g n i e n i e j e d n o s t k i , by w e j w u k a d r e l a c j i (need to relate) w a c i w y d a n e j g r u p i e i by w o p a r c i u o t e n u k a d r o z u m i a n . J e g o z d a n i e m k a d a g r u p a d y s p o n u j e specyficzn g b o k m a t r y c relacji, p r z y czym w psyc h o d y n a m i c z n y m m o d e l u F o u l k e s a idzie p r z e d e w s z y s t k i m o najgbsze relacje e m o c j o n a l n e . M a t r y c a t a d e t e r m i n u j e p r z e b i e g w e w n t r z grupowych interakcji i dostarcza apriorycznych w a r u n k w nie uwiad a m i a n e g o reagowania na zdarzenia, ktre zachodz w grupie14. W nieco szerszych k a t e g o r i a c h m o n a powiedzie, i j e d n o s t k a p r a g n i e s t a si czci d y n a m i c z n e g o s y s t e m u p r z e p y w w a t r y b u c j i i emocji i w j e g o o b r b i e o t r z y m a j a k w z g l d n i e s t a k o r z y s t n w a r t o pozycyjn. D r u g i e z w y m i e n i o n y c h z a s a d n i c z y c h zjawisk F o u l k e s o k r e l i m i a n e m l o k a c j i (location). R o z u m i e p r z e z n i e fakt, i w k a d y m z d a r z e n i u , k t r e p r z y d a r z y si j e d n e m u l u b k i l k u c z o n k o m g r u p y , z a w s z e u w i k a n a j e s t jej cao. Z d a r z e n i e i r e a g u j c e n a n i e j e d n o s t k i u z n a j e o n z a p i e r w s z o p l a n o w e figury, k t r y c h t o t w o r z y r e s z t a g r u p y . Sposoby zachowania na pierwszym planie punktowo odwzorowuj i lok a l n i e konkretyzuj jej najgbsze wzorce r e a g o w a n i a . W zjawisku lokacji dochodzi do gosu fakt, e cz s y s t e m u odwzorowuje jego cao. I n n y m i s t o t n y m p r o c e s e m o p i s y w a n y m p r z e z F o u l k e s a j e s t odz w i e r c i e d l a n i e (mirroring). O d n o s i si ono do s t a n u rzeczy, w k t r y m w i a d o m e reakcje a t a k e s t u m i o n e treci niewiadomoci czonka

14

S. H. F o u l k e s , Group-analytic dynamics with specific reference to psychoanalytic concepts [w:] K. R. MacKenzie led.], Classics in group psychotherapy, New York 1992, s. 119.

304

g r u p y ulegaj p o b u d z e n i u i odbiciu w i n t e r a k c j a c h zachodzcych pom i d z y i n n y m i jej c z o n k a m i . M o w a j e s t z a t e m o d y n a m i c z n y m p r o cesie o d z w i e r c i e d l e , k t r y z a c h o d z i p o m i d z y w i a d o m o c i a m i i n i e w i a d o m o c i a m i czonkw g r u p y o r a z ich z a c h o w a n i a m i . P o n i e w a j e d n o s t k a p o s t r z e g a s i e b i e p r z e z i n n y c h , p r o c e s t e n w y t w a r z a det e r m i n u j c e n i e u w i a d a m i a n e s t r u k t u r y apercepcji ego. Oddziaujc a z a r a z e m p r o j e k t u j c n a i n n y c h , czowiek m n i e j l u b b a r d z i e j pod w i a d o m i e w y t w a r z a i p o s t r z e g a o b r a z siebie d a n y w ich r e a k c j a c h . J a k o kolejny p r z e j a w n i e w i a d o m e j a k t y w n o c i g r u p y F o u l k e s w y m i e n i a p r e t e k s t u a l n y c h a r a k t e r z a j m o w a n i a s i c z y m (occupation). P o d a w a n e p r z e z czonkw g r u p y racje s k a n i a j c e ich do bycia r a z e m m a j p r z e w a n i e c h a r a k t e r m a s k u j c y w z g l d e m rzec z y w i s t y c h p r o c e s w p r o w a d z c y c h do tego s t a n u rzeczy, o k t r y c h wiedza z reguy podlega wyparciu15. F o u l k e s u w a a , e o istocie p s y c h o d y n a m i k i g r u p y r o z s t r z y g a z a c h o d z c a w jej o b r b i e t r a n s l a c j a (translation) p o m i d z y p i e r w o t n o - i w t r n o p r o c e s o w m o d a l n o c i ycia p s y c h i c z n e g o . N a p i c i a wyr a a n e zachowaniami pozawerbalnymi pr ku mniej lub bardziej z a p o r e d n i c z o n e j obiektywizacji w i n t e r s u b i e k t y w n e j sferze k o m u n i kacji w e r b a l n e j . Kod a n a l o g o w y d o m a g a s i n i e u s t a n n e g o p r z e k a d u na kod dygitalny. Z p u n k t u widzenia s t r u k t u r a l n e g o modelu F r e u d a n a p i c i a t e s p o c h o d n f a k t u , e s y s t e m pozycyjny t r z e c h i n s t a n c j i ycia p s y c h i c z n e g o w r n y c h k o n f i g u r a c j a c h n a k a d a si n a wzajemn e r e l a c j e p o m i d z y c z o n k a m i g r u p y , g r u p i j e d n o s t k (przywdc l u b k o z e m o f i a r n y m ) o r a z g r u p i jej o t o c z e n i e m . P r b u j c bliej o p i s a u w a r s t w i e n i e g r u p o w e j p s y c h o d y n a m i k i , czy t e raczej w y m i a r y , w k t r y c h o n a w y s t p u j e , F o u l k e s s i g a do koncepcji o n t o g e n e z y , k t r z a p r o p o n o w a E r i c k s o n . Z d a n i e m t e g o o s t a t n i e g o o rozwoju c z o w i e k a m w i m o n a w k a t e g o r i a c h t r z e c h m o d e l i n a s t p u j c y c h po sobie w i a t w . P i e r w s z y z n i c h , najwczeniejszy, E r i c k s o n w y r a z i t e r m i n e m a u t o k o s m o s u i odnosi g o d o f a k t u , e dziecko p i e r w o t n i e d o w i a d c z a w i a t w y c z n i e p r z e z pryz m a t w a s n e g o ciaa. T e n m o d e l u s t p u j e m i e j s c a i n n e m u , o k r e l a n e m u m i a n e m mikrosfery. W jego r a m a c h dziecko u s t a n a w i a s e l e k t y w n wi z o b i e k t a m i , lecz s one cakowicie p o k r y t e j e g o

15

Idem, s. 119. 305

s u b i e k t y w n y m i p r o j e k c j a m i . P r z y p r a w i d o w y m rozwoju n a s t p u j e j e d n a k przejcie d o t r z e c i e g o m o d e l u p o s t r z e g a n i a w i a t a m a k r o s f e r y . M o d e l t e n c h a r a k t e r y z u j e fakt, e s e n s o b i e k t w n i e w y n i k a z s u b i e k t y w e g o p r z y p i s a n i a , lecz j e s t d e f i n i o w a n y p r z e z o d n i e s i e n i e do intersubiektywnej, midzyludzkiej puli znacze. W koncepcji F o u l k e s a t r z e m w i a t o m E r i c k s o n a o d p o w i a d a j r n e p s y c h o d y n a m i c z n e p o z i o m y ycia g r u p y . W ujciu s f e r y c z n y m makrosferze odpowiada najbardziej zewntrzny p o z i o m b i e c y {current level), na k t r y m g r u p a p o s t r z e g a n a j e s t w k a t e g o r i a c h rod o w i s k a s p o e c z n e g o , opinii p u b l i c z n e j , a u t o r y t e t u p o l i t y c z n e g o i t p . Z m i e r z a j c w gb, o k a z u j e si j e d n a k , e u p o d s t a w p o z i o m u biecego r o z c i g a si k l a s a zjawisk, k t r e F o u l k e s o k r e l a c z n y m t e r m i n e m p o z i o m u p r z e n i e s i e n i a (level of transference). W j e g o obrbie p e r c e p c j a g r u p y d o k o n u j e si p r z e z p r y z m a t d o w i a d c z e obiekt w z e w n t r z n y c h , k t r e z o s t a y p o c z y n i o n e w t r a k c i e socjalizacji p i e r w o t n e j , a z a t e m j e s t o n a p o s t r z e g a n a j a k o r o d z i n a , jej p r z y w d c y p r z y p i s u j e si rol b r a t a , ojca czy m a t k i i t p . S y t u a c j o m t y m odpow i a d a r e l e w a n t n a atrybucja emocjonalna i a d e k w a t n e wzorce zachow a . Z d a n i e m o m a w i a n e g o a u t o r a poziom t e n zalicza si j e s z c z e d o m a k r o s f e r y , lecz s t a n o w i o n n i e j a k o jej d o l n w a r s t w . P o n i e j r o z c i g a si poziom s t r u k t u r y z o w a n y p r z e z w y o b r a e n i a o t r e c i p s y c h o s o m a t y c z n e j , t a k z w a n y p o z i o m p r o j e k c j i (projective level). N a l e y on cakowicie do p r z e s t r z e n i m i k r o s f e r y i s i g a dalej b i o r c swj p o c z t e k w s o m a t y c z n y c h o b s z a r a c h a u t o k o s m o s u . Z pers p e k t y w y w a c i w e j d l a t e g o p o z i o m u g r u p a i jej c z o n k o w i e p o d l e g a j cakowitemu pokryciu przez projektujc aktywno nie u w i a d a m i a n y c h t r e c i psyche. Poszczeglni czonkowie g r u p y l u b t e o n a c a a m o g by p o s t r z e g a n i j a k o p e r s o n i f i k o w a n e r e p r e z e n t a c j e p o p d w j e d n o s t k i i jej n a j i n t y m n i ej szych, lecz m a o l u b w ogle n i e u w i a d a m i a n y c h d o z n a . D o m i n u j c y m r d e m z a p o r e d n i c z e projekcyjnych s s t a n y afektywno-somatyczne. Zdaniem Foulkesa d y n a m i k a t e g o p o z i o m u p o k r y w a si z k l a s zjawisk o p i s y w a n y c h p r z e z K l e i n w o d n i e s i e n i u do d w c h pozycji: s c h i z o p a r a n o i d a l n e j i d e p r e s y j n e j . W s a m y m najgbszym i zasadniczo nieopisywalnym c e n t r u m g r u p o w e j n i e w i a d o m o c i , k t r e p o k r y w a si z c i e l e s n p r z e s t r z e n i a u t o k o s m o s u , F o u l k e s l o k a l i z u j e p o z i o m p i e r w o t n y (primordial level), o k t r y m m w i tylko tyle, e j e s t on c z y m w r o d z a j u r d a

306

e l e m e n t a r n y c h w y o b r a e , k t r e w s w o i m d z i a a n i u zblione j e s t d o 16 k o l e k t y w n e j n i e w i a d o m o c i w ujciu J u n g a . W sferycznym m o d e l u f u n k c j o n o w a n i a g r u p y w s p o m n i a n y powyej p r o c e s t r a n s l a c j i bdzie z a t e m dotyczy obiegu informacji p o m i dzy poziomem p i e r w o t n y m i poziomem biecym, czemu na rnych p o z i o m a c h b d o d p o w i a d a y z r n i c o w a n e p r o c e d u r y de- i r e k o d o w a n i a krcych treci. W kontekcie przedstawionych modeli psychodynamiki grupy p o j a w i a si p y t a n i e , j a k i w p y w m o e m i e n a n i fakt, e jej czonk o w i e znajduj si pod o d d z i a y w a n i e m s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h .

3. HALUCYNOGENNE WZORCE INTERAKCJI GRUPOWEJ


J e d n z e z d u m i e w a j c o n i e l i c z n y c h j a w n y c h p r b z b a d a n i a wpywu substancji halucynogennych na komunikacj grupow stanowiy badania Lennarda, Jarvika i Abramsona, prowadzone w Columbia University w latach 1955-195917. W i n i c j a l n y c h e k s p e r y m e n t a c h o b s e r w o w a n o z a c h o w a n i a czteroosobowej g r u p y ( t r z y k o b i e t y i m c z y z n a ) . T e m a t e m g r u p o w e j dysk u s j i b y a pozycja k o b i e t y w e w s p c z e s n y m s p o e c z e s t w i e a m e r y k a s k i m . Analizowano s t r u k t u r i d y n a m i k interakcji w sytuacji, g d y osoby b a d a n e o t r z y m a y p l a c e b o w p o r w n a n i u z sytuacj, gdy p o d a n o im LSD w d a w k a c h od 50-100 m i k r o g r a m w . S t w i e r d z o n o , e w s t o s u n k u do e k s p e r y m e n t u z p l a c e b o p o d wpywem L S D n a s t p u j e zdecydowane rednio o poow skrc e n i e c z a s u w y p o w i e d z i poszczeglnych czonkw grupy. N a t o m i a s t w sytuacji, g d y k t r a z b a d a n y c h osb b r a a u d z i a w s p o t k a n i u i n n e j g r u p y , w k t r e j j a k o j e d y n a o t r z y m a a p l a c e b o , jej c z a s wy-

16 17

Ibidem, op. cit, s. 123. Badania zespou Lennarda omawiam za: H. L e n n a r d, M. E. J a r v i k , H. A. A b r a m s o n , Lysergic acid diethylamide (LSD-25): a preliminary statement of its effects upon interpersonal communication, The Journal of Psychology" 41/1956, s. 185-198; H. L e n n a r d , H. A. A b r a m s o n , M. P. H e w i t t , Drugs and social interaction [w:] P. B. Bradley (ed.), Neuropharmacology, Berlin 1959. 307

p o w i e d z i w z r a s t a p o n a d d w u k r o t n i e . T e n o s t a t n i w y n i k a u t o r z y bad a t u m a c z f a k t e m , i k o m u n i k a c y j n y s y s t e m g r u p y s t a n o w i swois t e equilibrium. W z w i z k u z t y m , g d y k t r a z j e g o c z c i ( o s o b a ) w m n i e j s z y m s t o p n i u w y k o n u j e swoje z a d a n i e , i n n e czci (osoby) p r z e j m u j j e n a siebie, b y z a c h o w a s t a n p o d a n e j r w n o w a g i 1 8 . A u t o r z y e k s p e r y m e n t u oczekiwali, e w p y w L S D s p o w o d u j e z m n i e j s z e n i e treciwoci wypowiedzi, ich zagszczenia", k t r e m i e r z o n o liczb z d a o z n a j m u j c y c h p r z y p a d a j c y c h n a j e d n o s t k t e k s t u . O c z e k i w a n i a t e n i e t y l k o n i e p o t w i e r d z i y si, lecz z a o b s e r w o w a n o t e n d e n c j p r z e c i w n z w i k s z e n i e g s t o c i w y p o w i e d z i ( o ok. 7%). W p o c z e n i u z p i e r w s z y m w y n i k i e m o z n a c z a to k o m p r e s j wikszej iloci informacji w m n i e j s z e j iloci w y p o w i e d z i . Z a r a z e m j e d n a k o k a z a o si, e w sesjach z u y c i e m L S D r e d n i o d w u n a s t o k r o t n i e w z r a s t a liczba w y p o w i e d z i n i e d o k o c z o n y c h , cho n i e p r z e r w a n y c h przez kogo innego. N i e p o t w i e r d z i o si r w n i e o c z e k i w a n i e a u t o r w , i d z i a a n i e L S D p r z e j a w i si z j a w i s k i e m z w i k s z o n e g o p r z e r y w a n i a cudzej wyp o w i e d z i . P o n o w n i e w y s t p i a t e n d e n c j a o d w r o t n a . U c z e s t n i c y dysk u s j i w g r u p i e znajdujcej si p o d w p y w e m L S D p r z e r y w a l i sobie r e d n i o p i c i o k r o t n i e r z a d z i e j , n i m i a o t o miejsce w w y p a d k u s y t u acji z z a s t o s o w a n i e m p l a c e b o . L e n n a r d i i n . u w a a j to o s t a t n i e z j a w i s k o z a k o m p l e m e n t a r n e w z g l d e m u j a w n i o n y c h wczeniej t e n dencji s k r c e n i a c z a s u w y p o w i e d z i i w z r o s t u liczby w y p o w i e d z i n i e d o k o c z o n y c h . I c h z d a n i e m zjawisko w i k s z e j liczby w t r c e w g r u p i e z p l a c e b o w y n i k a z f a k t u , e u osb z n i e z a b u r z o n p r z e z L S D w i a d o m o c i w y s t p o w a a w i k s z a w y r a z i s t o p r e z e n t o w a n y c h idei i gotowo do i c h szybszego k o m u n i k o w a n i a . P r z y p u s z c z e n i e to t r u d no j e d n a k u z n a za zadowalajce. L e n n a r d i i n . p r z e w i d y w a l i t a k e , e w g r u p i e bdcej p o d wpyw e m L S D w z r o n i e liczba w y p o w i e d z i n a c e c h o w a n y c h e k s p r e s y j n i e ( w y r a z w s o l i d a r n o c i l u b s p r z e c i w u , n a p i c i a l u b jego r o z a d o w a n i a , zgody czy a n t a g o n i z m u ) w s t o s u n k u do w y p o w i e d z i o c h a r a k t e r z e i n s t r u m e n t a l n y m ( p y t a n i a l u b s t w i e r d z e n i a d o t y c z c e s u g e s t i i , opinii i orientacji). O t r z y m a n e wyniki ponownie przyniosy niespodziank. O k a z a o si bowiem, e proporcje obydwu rodzajw wypowiedzi s

18

H. L e n n a r d , M. E. J a r v i k , H. A. A b r a m s o n , LSD-25..., op. cit, s. 190.

308

w g r u p i e t a k i e s a m e z a r w n o w t e d y , gdy podaje si h a l u c y n o g e n , j a k rwnie w w y p a d k u uycia placebo. Z d a n i e m autorw pozwala to na w n i o s e k , e f u n k c j o n o w a n i e s p o e c z n e pod w p y w e m L S D j e s t z a b u rzone w znacznie mniejszym stopniu, ni wskazywayby na to wyniki bada indywidualnych. Do p o d o b n e g o , a n a w e t z d e c y d o w a n i e b a r d z i e j o p t y m i s t y c z n e g o w n i o s k u s k a n i a y b y w y n i k i t e s t o w a n i a kolejnej h i p o t e z y . N a pods t a w i e b a d a n a d j e d n o s t k o w y m i e f e k t a m i L S D o c z e k i w a n o , e ujawn i e n i e m a t e r i a u s t u m i o n e g o p o c i g n i e z a sob p r z y r o s t z a c h o w a a n t a g o n i s t y c z n y c h czy w r c z wrogich. O k a z a o si j e d n a k , e w sytuacji grupowych interakcji s t a n taki nie wystpi. Wrcz przeciwnie, w s t o s u n k u do d o w i a d c z e z p l a c e b o w e k s p e r y m e n t a c h z L S D odnotowano czterokrotny spadek wypowiedzi o c h a r a k t e r z e antagonis t y c z n y m i d w u k r o t n y w z r o s t liczby w e r b a l n y c h a k t w s o l i d a r n o c i . C o i s t o t n e , t e n o s t a t n i w y n i k a u t o r z y e k s p e r y m e n t w t u m a c z jedn a k f a k t e m , e u c z o n k w g r u p y w y s t p i o poczucie k o l e k t y w n e g o zagroenia z zewntrz, czemu towarzyszy wzrost wewntrzgrupowej wypaty kompensatorw19. N a tle wynikw b a d a n a d indywidualnymi reakcjami n a LSD s p o d z i e w a n o si t a k e , e w t r a k c i e g r u p o w y c h i n t e r a k c j i p r z e w a a b d w y p o w i e d z i oceniajce l u b p r o b y o ocen z r w n o c z e s n y m z m n i e j s z e n i e m liczby w y p o w i e d z i o c h a r a k t e r z e o b i e k t y w n e g o inform o w a n i a , czy t e p r o b y o t a k o w e . E k s p e r y m e n t y z g r u p p r z y n i o s y wynik odwrotny. W porwnaniu z efektem przy uyciu placebo w e k s p e r y m e n c i e z L S D o ok. 3 0 % z m n i e j s z y a si l i c z b a ocen i p r a w i e d w u k r o t n i e w z r o s a liczba w y p o w i e d z i p r z e k a z u j c y c h o b i e k t y w n informacj bd o ni proszcych. T e n s t a n rzeczy a u t o r z y t u m a c z w sposb podobny do tego, ktry t u m a c z y wzrost aktw jednoci i s o l i d a r n o c i . P r o j e k t o w a n e n a z e w n t r z poczucie z a g r o e n i a n i e t y l k o w z m o g o p o t r z e b w e w n t r z g r u p o w e j k o m p e n s a c j i emocjonaln e j , lecz t a k e o d p o w i e d n i o u c z u c i e n i e p e w n o c i i z w i z a n e g o z n i m k o g n i t y w n e g o g o d u informacji. Z g o d n y z t y m s t a n e m r z e c z y j e s t n a s t p n y w y n i k , w w i e t l e k t r e g o w g r u p i e osb p o d w p y w e m L S D n a s t p i d w u k r o t n y w z r o s t liczby s t a w i a n y c h p y t a , c z e m u d o d a t k o w o t o w a r z y s z y s p a d e k liczby u d z i e l a n y c h odpowiedzi.

19

Ibidem, s. 194. 309

Wyniki pniejszych b a d a g e n e r a l n i e potwierdziy obserwacje 20 poczynione w pierwszych e k s p e r y m e n t a c h . Interesujco w y p a d a ich interpretacja w kategoriach teorii komunikacji WBJ. Jeli bowiem przyj z a o e n i e , e z a s a d a equilibrium k o m u n i k a c y j n e g o r o z c i g a si n i e t y l k o n a w z g l d n i e s t a ilo p r z e b i e g w k o m u n i k a c y j n y c h w g r u p i e , lecz t a k e n a p r o p o r c j e p o m i d z y iloci informacji p r z e k a z y w a n k a n a e m dygitalnym i analogowym, to mona wnioskowa, e odnotowane przez autorw skrcenie czasu wypowiedzi w grupie e k s p e r y m e n t a l n e j ( o ok. 50%) n i e m o g o z o s t a s k o m p e n s o w a n e p r z e z jej i n f o r m a c y j n e z a g s z c z e n i e (o ok. 7%) i m u s i a o p r o w a d z i do z w i k s z e n i a iloci informacji p r z e k a z y w a n e j k a n a e m a n a l o g o w y m . M o n a rwnie przypuszcza, e wzrost stopnia informacyjnego nas y c e n i a w y p o w i e d z i j e s t w z n a c z n e j m i e r z e p o c h o d n n a s i l o n y c h procesw asocjacyjnych, k t r e d y n a m i c z n i e z m i e r z a j k u m o d a l n o c i p i e r w o t n o p r o c e s o w e j . T a k i s t a n rzeczy m g b y w z n a c z n e j czci t u m a c z y f a k t r o z p o c z y n a n i a w y p o w i e d z i bez d o p r o w a d z e n i a jej d o k o c a . Z p u n k t u w i d z e n i a logiki asocjacji i n t e r e s u j c e b y o b y z b a d a n i e przej p o m i d z y k o l e j n y m i n i e z a k o c z o n y m i w y p o w i e d z i a m i . Mogoby si b o w i e m o k a z a , e owe niecigoci j a w i si j e d n a k j a k o k o n t i n u a p o c z o n e w y s t p o w a n i e m d o m i n a n t r n y c h t r y b w kojar z e n i a . W y d a j e si t a k e , e r a d y k a l n i e z m n i e j s z o n a l i c z b a w t r c e n i e k o n i e c z n i e m u s i by p o c h o d n z m n i e j s z o n e j w i a d o m o c i p r e z e n t o w a n y c h idei, lecz raczej i c h peniejszego i o d m i e n n e g o o p r a c o w a n i a asocjacyjnego. Czciowo m o g o to r w n i e w y n i k a z i n t e n s y f i k a c j i wewntrzgrupowej solidarnoci i zwizanego z tym poczucia szacunku wobec p a r t n e r w interakcji. W k o n t e k c i e t e o r e t y c z n y c h propozycji B i o n a i F o u l k e s a i n t e r e sujco w y p a d a o b s e r w a c j a L e n n a r d a i in., k t r z y f a k t s p a d k u p o z i o m u w e w n t r z g r u p o w e g o a n t a g o n i z m u o r a z p r z y r o s t liczby a k t w j e d n o c i i s o l i d a r n o c i t u m a c z projekcj z a g r o e n i a n a z e w n t r z . Z w i z a n e z t y m w y m i a r y godu wzmocnienia emocjonalnego i poszukiwania s t r u k t u r y z u j c e j informacji ( p r z y r o s t liczby p y t a bez a d e k w a t n e g o p r z y r o s t u liczby odpowiedzi) zdaj si r z u c a p e w n e w i a t o n a kryj c y si w t y c h s t a n a c h p o t e n c j a p r o g r a m o w a n i a s p o e c z n e g o . S u g e r u j o n e r w n i e rol p r z y w d c y l u b p r z y w d c w g r u p y ( s z a m a n w ,

20

H. L e n n a r d , H. A. A b r a m s o n , M. P. H e w i t t , Drugs and social interaction, op. cit.

310

p s y c h o t e r a p e u t w itp.) j a k o m o l i w y c h d o s t a r c z y c i e l i r e l e w a n t n e g o bodcowania emocjonalnego i treci kognitywnych, ktre umoliwi sterowanie poziomem lku. Interesujce obserwacje n a d c h a r a k t e r e m p o s t r z e g a n i a midzyludzkiego w s t a n a c h psychodelicznych (wynikajcych z uycia L S D lub meskaliny) poczynia rwnie p a r a a m e r y k a s k i c h badaczy Mas t e r s i H o u s t o n . W ich ujciu d o w i a d c z e n i a h a l u c y n o g e n n e w m n i e j szym stopniu wprowadzaj nowe jakociowo elementy w odniesieniu do percepcji d r u g i e g o czowieka, w o w i e l e w i k s z y m z a s t a n o w i intensyfikacj n o r m a l n y c h (tzn. statystycznie czstszych) procesw w a r t o c i u j c o - p e r c e p c y j n y c h . P o d t y m w z g l d e m w z m a g a j o n e efekty z w i z a n e z: percepcj zmysow, reakcj emocjonaln, reakcj kognitywn i r e l e w a n t n y m pobudzeniem pola podwiadomoci, k t r e z a c h o d z w z w i z k u z r e j e s t r o w a n obecnoci d r u g i e g o czow i e k a czy t e g r u p y l u d z i 2 1 . S t o p i e o d k s z t a c e n i a p e r c e p c y j n e g o n a p l a n i e s e n s o r y c z n y m , czy t e w s t o s u n k u do r e a k c j i emocjonalno-kogn i t y w n e j m o e by r n y w zalenoci od i s t o t n e g o w p y w u c z y n n i k w n i e u w i a d a m i a n y c h . Z r e g u y modyfikacji ulegaj w r n y m s t o p n i u w s z y s t k i e sfery percepcji. O g l n i e zdaje si obowizywa z a s a d a , e osoby, w s t o s u n k u do k t r y c h k t o o d c z u w a l k l u b wrogo, p o d l e g a b d o d k s z t a c e n i u n e g a t y w n e m u i n a o d w r t , osoby a k c e p t o w a n e czy l u b i a n e b d pos t r z e g a n e p r z e z p r y z m a t o d k s z t a c e p o z y t y w n y c h . I n n y m i sowy, k o l o r y t emocji d e t e r m i n u j e c h a r a k t e r percepcji. Zjawisko t o m o e j e d n a k wystpowa z siln zmiennoci i potn ambiwalencj. W o b r b i e j e d n e j sesji h a l u c y n o g e n n e j w s t o s u n k u do tej s a m e j osoby m o g w y s t p i g w a t o w n e o r a z r a d y k a l n i e o d m i e n n e s t a n y emocjon a l n e o r a z z w i z a n e z n i m i z m i a n y percepcji. P r z y k a d o w o w s t o s u n k u d o osb p r o w a d z c y c h sesj h a l u c y n o g e n n m o g w y s t p o w a s i l n e projekcje o c h a r a k t e r z e a r c h e t y p o w y m , w z w i z k u z czym o s o b a t a k a p o s t r z e g a n a jest jako posta o cechach boskich (Budda, J e z u s , I z y d a , A t e n a itp.), lecz j u w n a s t p n y c h s e s j a c h a t r y b u c j a t a m o e

21

R. E. L. M a s t e r s , J. H o u s t o n , The varieties of psychedelic experience, New York 1976, s. 92. 311

u l e c c a k o w i t e j z m i a n i e w s t r o n k a r y k a t u r y z a c j i i projekcyjnego ponienia uprzedniego przedmiotu uwielbienia: Generalnie rzecz biorc, jeli dominujcym nastawieniem emocjonalnym jest lk, osoby obce bd postrzegane jako zagroenie; gdy dominuje wrogo, moe wystpi pewien rodzaj poczucia wyszoci, czemu odpowiada bdzie fakt, e osoby nieznane bd postrzegane jako absurdalnie groteskowe, dziwaczne czy patetyczne. Reakcje te jednak nie s sztywne. Przykadowo dana osoba moe radzi sobie z lkiem przez rozwj nastawienia solipsystycznego, z powodu ktrego inni bd postrzegani jako niegroni, gdy bdcy wycznie konstruktem jej umysu. To rwnie pozwoli jej na zajcie pozycji wyszoci charakterystycznej dla osoby odczuwajcej wrogo, a nie lk . W w y p a d k u w s p o m n i a n e j k a r y k a t u r y z a c j i p o s t r z e g a n y c h osb z e s z c z e g l n y m n a s i l e n i e m w y s t p o w a o zjawisko w a c i w e d l a tej f o r m y p r z e d s t a w i a n i a , to j e s t s e l e k t y w n a p e r c e p c j a j a k i e j c e c h y i jej wyolbrzymione odksztacenie, ktre j e d n a k mogo t a k e prowadzi do t r a n s f o r m a c j i o c h a r a k t e r z e p o z y t y w n y m . R w n i e c z s t y m przyp a d k i e m zaobserwowanym przez M a s t e r s a i Houston bya teriomorfizacja p o s t r z e g a n y c h ludzi, ich reifikacja i s p r o w a d z e n i e do p o z i o m u obiektw nieoywionych. W zakresie dozna halucynacyjno-sensorycznych s t a n y te mog zyskiwa najrozmaitsze reprezentacje. Przykadowo j e d n a z badan y c h osb w t r a k c i e sesji i p r z e z p e w i e n c z a s po niej z a c z a w i d z i e w o k swojej gowy i gw i n n y c h l u d z i m i s t e r n sie n e o n o w y c h kanalikw, ktrych zabarwienie odwzorowywao zachodzce procesy p s y c h i c z n e . M c z y z n a , k t r y d o w i a d c z a t e g o s t a n u , oceni g o b a r dzo w y s o k o i t w i e r d z i , i d z i k i n i e m u d a o m u si p o r a z p i e r w s z y d o s t r z e c zoono osobowoci swojej ony. P o r d z a o b s e r w o w a n y c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech m i d z y l u d z kiej k o m u n i k a c j i , k t r a z a c h o d z i w s t a n a c h p s y c h o d e l i c z n y c h , M a s t e r s i H o u s t o n w y m i e n i a j m. i n . : wzrost t e m p a mylenia; podwyszon empati; w z m o o n w r a l i w o na s u b t e l n o c i j z y k a i k o m u n i k a t y pozawerbalne z rwnoczesnym kwestionowaniem sensu uycia werbalnego k a n a u komunikacji;

22

Ibidem, s. 96.

312

z w i k s z o n e w y k o r z y s t a n i e gestw, z m i a n pozycji c i a a i m i m i k i ; z w i k s z o n e odczucie wielopoziomowoci i z n a c z e n i a k o m u n i k a c j i ; p r z e k o n a n i e o i s t n i e n i u moliwoci k o m u n i k o w a n i a t e l e p a t y c z n e go l u b w o p a r c i u o i n n e formy E S P ; z u d z e n i e a k t y w n e g o k o m u n i k o w a n i a (np. w e r b a l n e g o ) , m i m o i


23

t a k o w e nie zachodzi . O b s e r w a c j e w t y m z a k r e s i e p o d s u m o w u j oni n a s t p u j c o : [...] wspln cech osb dowiadczajcych dziaania halucynogenu jest odczucie, e przypieszenie zachodzcych procesw mylowych uniemoliwia komunikacj z wykorzystaniem normalnych mediw. W zwizku z tym bd to naley w ogle zaniecha komunikowania, bd te rozwin takie jego rodki, ktre lepiej bd odpowiada potrzebie sytuacji. Osoby takie mog rwnie mie wraenie, i wobec faktu podwyszonej komunikacji przez empatyczne wczucie, ktre obejmuje najbardziej subliminalne poziomy od jednego sowa nioscego bezmiar idei i skojarze po cakowit komunikacj telepatyczn, normalny jzyk jest czym zbdnym. W ich odczuciu gesty, postawy i minimalne zmiany ekspresji twarzy, ktre zachodz u nich i ich towarzyszy, mog komunikowa gigantyczne iloci informacji, normalnie nie podlegajcej wysowieniu. Ludzie ci s zdania, e komunikuj si midzy sob efektywnie, nieznacznie tylko wykorzystujc kana jzykowy. Trudno byoby z ca pewnoci stwierdzi, e s oni w bdzie, lub te, e nie zachodzi midzy nimi komunikacja w oparciu o inne rodki. Osoby te nieustannie i gwatownie zapewniaj, e mog dostroi si do nastrojw i myli prowadzcego sesj czy innych osb, szczeglnie tych, ktre rwnie s pod wpywem halucynogenu. Czsto sprawiaj wraenie, e tak wanie czyni, za twierdzenie, i za kadym razem postrzegaj tylko normalne bodce, trudno uzasadni na podstawie zwykej obserwacji. Mona by to uczyni, opierajc si na zaoeniu, i osoby te przechwyciy bodziec, ktry wymkn si uwadze obserwatora. W normalnym stanie rzeczy podstaw tego zaoenia byoby teoretycznie uzasadnione odrzucenie moliwoci istnienia zjawiska takiego, 24 jak telepatia . W o s t a t n i m s f o r m u o w a n i u M a s t e r s i H o u s t o n dochodz d o p u n k t u , w k t r y m l o g i c z n e w y d a j e si p o s u e n i e o m w i o n j u h i p o t e z o z a c h o d z e n i u percepcji p o d p r o g o w e j , k t r a t o h i p o t e z a p o z w a l a n a przejcie midzy e k s t r e m a m i lekcewaenia zjawisk wynikajcych z h a l u c y n o g e n n e j intensyfikacji k o m u n i k a c j i a n a l o g o w e j z j e d n e j strony i p a r a p s y c h o l o g i c z n y m i s p e k u l a c j a m i z d r u g i e j . N i e s t e t y odpo-

23 24

Ibidem, s. 100. Ibidem, s. 101, wyt. T. S. 313

w i d n i e b a d a n i a n a j w y r a n i e j n i e byy a u t o r o m z n a n e . B y o b y t o r w n i e o t y l e i n t e r e s u j c e , e w p r o w a d z o n y c h p r z e z H o u s t o n b a d a n i a c h n a d c z y t a n i e m u m y s u " p o d w p y w e m L S D o k a z a o si, e statystycznie znaczce wyniki pozytywne uzyskiwano tylko wtedy, g d y k o j a r z o n e m y l i i w y o b r a e n i a osoby c z y t a n e j " m i a y c h a r a k t e r o s o b i s t y i byy s i l n i e o b s a d z o n e e m o c j o n a l n i e 2 5 . M a s t e r s i H o u s t o n zwracaj rwnie u w a g na wystpowanie w trakcie seansw halucynogennych nasilonych stanw halucynacyjnej iluzji k o m u n i k a c y j n e j . W czasie i c h t r w a n i a p o d m i o t j e s t g b o k o p r z e w i a d c z o n y , e w e r b a l n i e p r z e k a z u j e i n n e j obecnej osobie n i e zwykle istotne informacje dotyczce w a s n y c h intencji i odczu. F a k t y c z n i e i n f o r m a c j e t e n i e t y l k o n i e s o d b i e r a n e p r z e z i c h adr e s a t a , lecz n a w e t n i e osigaj p o z i o m u w e r b a l n e j a r t y k u l a c j i . C o j e d n a k najwaniejsze, stany takie stanowi doskona symulacj r z e c z y w i s t e j k o m u n i k a c j i , c z s t o o c h a r a k t e r z e s p o w i e d z i , a co za t y m idzie, o d p o w i a d a im rzeczywiste p o b u d z e n i e emocjonalne podmiotu. I n n y m spord wymienionych, typowym zjawiskiem zwizanym z k o m u n i k a c j w s t a n a c h h a l u c y n o g e n n y c h s wyjtkowo s i l n i e dowiadczane s t a n y interpretowane jako zintensyfikowanie empatii. J a k zauwaaj M a s t e r s i Houston, mog one przybiera rozmait f o r m . P o d m i o t m o e p i e r w o t n i e i d e n t y f i k o w a si z k i m i n n y m , b y w o p a r c i u o u z y s k a n y w t e n s p o s b w g l d m c go sobie lepiej p r z y swoi. W i n n y m w y p a d k u m o e w y s t p i s y t u a c j a b a r d z i e j p i e r w o t n e g o w s p o d c z u w a n i a , k i e d y t o s t a n y p r z e y w a n e p r z e z j e d n osob s n a t y c h m i a s t dowiadczane przez drug. E k s t r e m a tych stanw p r z y n o s z z e sob d o w i a d c z e n i e s o l i p s y s t y c z n e g o w c h o n i c i a d r u giego czowieka, p s y c h o t y c z n e g o r o z t o p i e n i a si w d r u g i m czy t e m i s t y c z n e g o zjednoczenia. Uycie pojcia e m p a t i i a u t o r z y byliby s k o n n i o g r a n i c z y t y l k o w o d n i e s i e n i u d o tej t r z e c i e j m o l i w o c i . W s p o m n i a n e s t a n y e m p a t y c z n e czy p a r a e m p a t y c z n e n a p l a n i e m e n t a l n y m m o g p r z e j a w i a si j a k o t e l e p a t i a . N a p l a n i e cielesnym mog t e m u odpowiada doznania opisywane jako komunik a c j a n a p o z i o m i e k o m r k o w y m czy fizyczne o d c z u w a n i e r y t m w d r u g i e g o c z o w i e k a . Pojcie e m p a t i i m o e by r w n i e u o g l n i a n e

25

Ibidem, s. 119-122.

314

na s t a n y u n i t y w n e zachodzce w odniesieniu do przedmiotw martwych. S z e r e g osb, k t r e p r z e s z y d o w i a d c z e n i a z h a l u c y n o g e n a m i , wyraao przekonanie, szczeglny prowadzi e k o m u n i k a c j a p s y c h o d e l i c z n a w do sposb d o w i a d c z e n i a u n i w e r s a l n e j , wolnej od

e g o i z m u mioci i z w i z a n e g o z t y m p o c z u c i a o d r o d z e n i a i p r z e m i a n y . M a s t e r s i H o u s t o n n i e k w e s t i o n u j moliwoci j e d n o s t k o w e g o w y s t p o w a n i a t e g o r o d z a j u s t a n w , lecz s w y s o c e s c e p t y c z n i , g d y i d z i e 0 g l o b a l n e oceny. Na p o d s t a w i e z a o e n i a , e o gbokoci w p y w u t y c h d o z n a najlepiej w i a d c z y n a s t p u j c a p o n i c h yciowa p r a k t y k a , o r a z opierajc si na jej o b s e r w a c j a c h u osb z w i z a n y c h z r u c h e m psychodelicznym, skaniaj si oni do stwierdzenia, e padajce w t y m kontekcie i neurotycznej proklamacje struktury mioci s p r z e j a w e m n i e b e z p i e c z n e j hipoosobowoci. kryzji. I c h z d a n i e m w y n i k a j one g w n i e z m y l e n i a yczeniowego Wyniki b a d a M a s t e r s a i H o u s t o n uzupeniaj obraz procesw k o m u n i k a c y j n y c h zachodzcych w s t a n a c h h a l u c y n o g e n n y c h . P o t w i e r dzaj o n e z a s a d n i c z t e z o w a c i w y m t y m s t a n o m p r z e s u n i c i u k u analogowoci, czemu dodatkowo w rnym stopniu towarzyszy moe: n a s i l e n i e p r o c e s w asocjacyjnych, odczucie wikszej k o m p r e s j i informacji, wzrost wraliwoci intensyfikacja subcepcyjnej, nasilenie nie uwiadamianego a u t y z m u komunikacyjnego, projekcji, p r o j e k c y j n a idealizacja i r o z s z c z e p i e n i e p a r t n e r w k o m u n i k a c j i , - reifikacja p a r t n e r w k o m u n i k a c j i projekcyjno-empatyczna identyfikacja poczona z psychosomat y c z n y m i f a n t a z j a m i afiliacyjnymi i s y m b i o t y c z n y m i . P o w y s z e z j a w i s k a w r a z z t y m i , k t r e o p i s a zesp L e n n a r d a (projekcja z a g r o e n i a n a z e w n t r z , w z r o s t g o d u emocjonalno-poz n a w c z e g o i p r b y jego k o m p e n s a c j i ) , wydaj si o d p o w i e d n i m k o m u nikacyjnym t e m dla procesw psychodynamicznych postulowanych p r z e z B i o n a i F o u l k e s a . W szczeglnoci m o n a p o d e j r z e w a , e p r z e d s t a w i o n a p r z e z B i o n a c h a r a k t e r y s t y k a g r u p y p o d s t a w o w e j (walencja, r e g r e s y w n o , z a m k n i t o , a n a l o g o w o j z y k a ) do d o b r z e odpow i a d a z a c h o w a n i o m g r u p y przeywajcej dowiadczenia halucynog e n n e , cho by m o e w s z e r e g u w y p a d k w t y l k o w p o c z t k o 315

w y c h f a z a c h t y c h d o w i a d c z e (!) . R w n i e o p i s y w a n e p r z e z M a s t e r s a i H o u s t o n z j a w i s k a idealizacyjnego r o z s z c z e p i e n i a osoby p r o w a d z c e j sesj, projekcji z a g r o e n i a i wrogoci czy d o z n a e m p a t y c z n o - s y m b i o t y c z n y c h n i o s cechy z n a c z c e g o p o d o b i e s t w a d o d y n a m i ki p o d s t a w o w y c h z a o e : zalenoci, w a l k i - u c i e c z k i i t w o r z e n i a p a r . J e l i p r z y p u s z c z e n i e to cho w czci j e s t u z a s a d n i o n e , to r d e t y c h zjawisk n a l e a o b y n a j p i e r w p o s z u k i w a w d o w i a d c z e n i a c h wczesnego dziecistwa, teoretycznie modelowanych przez analizy Klein, M a h l e r czy O g d e n a , bez k o n i e c z n o c i u c i e k a n i a si d o j e s z c z e b a r d z i e j p r o b l e m a t y c z n y c h hipotez. W tym kontekcie ujmujc rzecz z pozycji s c e p t y c z n i e f r e u d o w s k i c h na p e w n e n i e p o r o z u m i e n i e z a k r a w a t o , e Grof a u t o m a t y c z n i e zalicza d o w i a d c z e n i a u t o s a m i e n i a si z i n n osob czy z g r u p osb do k l a s y d o w i a d c z e t r a n s personalnych, to jest takich, ktre podmiot przeywa po przepracowaniu dowiadcze psychodynamicznych i perinatalnych27. P o d a n a p r z e z s a m e g o Grofa s y m p t o m a t y k a t y c h s t a n w do j e d n o z n a c z n i e w s k a z u j e na ich lokalizacj raczej w fazie p s y c h o d y n a m i c z n e j o r a z , by m o e , p i e r w o t n i e j : w p i e r w s z y c h t r z e c h m a t r y c a c h p e r i n a t a l nych28.

26

27 28

Byoby bowiem nieporozumieniem twierdzenie, e kada tradycyjna spoeczno, ktra inicjacyjnie wykorzystuje substancje halucynogenne, czy te kada grupa psychodeliczna z koniecznoci musz ewoluowa w stron intensyfikacji lku, bezwzgldnoci i mordu zjawisk w rwnej mierze charakteryzujcych Indian Jivaro, tajne stowarzyszenia Bizango czy grup Charlesa Mansona. S. Grof, The realms of human unconsciousness, London 1978, s. 176. Ibidem, s. 201-202. Profesor Wierciski zwrci mi uwag na fakt, e Grof podejmuje zagadnienie dowiadcze identyfikacji z innymi dwukrotnie. Za pierwszym razem powica mu jeden akapit w rozdziale o dowiadczeniach psychodynamicznych, pod koniec podrozdziau dotyczcego sposobu manifestacji COEX-w (ibidem, s. 83 i n.). Mowa jest tu o utosamieniu z rolami osb biorcych udzia w sytuacji traumatycznej (np. rola ofiary i agresora, rola jednego z trzech aktorw freudowskiej sceny pierwotnej). Po raz drugi do kwestii identyfikacji z innymi ludmi powraca w dwch podrozdziaach rozdziau powiconego doznaniom transpersonalnym. W pierwszym z nich (Identyfikacja z innymi osobami, ibidem, s. .179-180) ponownie podejmuje temat wspomnianych ju dowiadcze fazy psychodynamicznej i pisze: Reaktywacj traumatycznych dowiadcze z dziecistwa, w ktrych uczestniczy zazwyczaj wicej ni jedna osoba, charakteryzuje czsto wystpowanie rwnoczesnej lub naprzemiennej identyfikacji z nimi wszystkimi. Ten stan rzeczy moe nadawa cech transpersonalnoci wielu dowiadczeniom, ktre poza tym maj chara-

316

Najoglniej rzecz ujmujc, k o m u n i k a c j a h a l u c y n o g e n n a b l i s z a j e s t c h y b a l o k a c y j n e m u o d z w i e r c i e d l a n i u (mirroring) w ujciu F o u l k e s a a n i e l i j a k i e j k o l w i e k formie w i a d o m e g o k o m u n i k o w a n i a i n t e n c j o n a l n e g o . W w i e t l e p r z e d s t a w i o n e g o j u m o d e l u (zob. r o z d z . II) odzwierciedlanie to ma zasadniczo c h a r a k t e r subliminalny, za jego m e d i u m stanowi gwnie u l t r a k r t k i e p a r a d o k s a l n e s t a n y dysharmonii, ktre zachodz pomidzy analogowym i dygitalnym k a n a e m komunikacji. W wietle dotychczasowych rozwaa to wanie t e n proces odzwierciedlania jest jest j e d n y m z zasadniczych czynnikw s t r u k t u r y z u j c y c h wielopoziomowy m i d z y l u d z k i obieg informacji. J e l i z a t a k , t o n i e m o e dziwi, e t r a d y c y j n e socjotechniki prboway podda go intencjonalnej manipulacji.

kter indywidualny. W takiej sytuacji lub te niezalenie od niej podmiot moe utosamia si z bliskimi krewnymi, przyjacimi, znajomymi czy nauczycielami. W innych wypadkach proces ten moe za sob pociga wystpowanie analogicznych zjawisk w odniesieniu do wybitnych politykw, naukowcw, artystw czy innych typowych przedstawicieli rnych grup zawodowych, etnicznych czy rasowych. Rwnie czsta jest identyfikacja ze znanymi postaciami historycznymi czy nauczycielami religijnymi". Z fragmentu tego wnosi mona, e zgodnie z bardziej ogln logik zwizku indywidualnego kompleksu z archetypem pomidzy dowiadczeniami z fazy psychodynamicznej i tymi, ktre przypisuje si fazie transpersonalnej, istnieje cigo. Wszak ju wspominana w fazie psychodynamicznej sytuacja sceny pierwotnej moe by w wietle ujcia Freudowskiego pozbawiona jakiegokolwiek realnego traumatyzujcego odpowiednika w indywidualnym yciu jednostki. 317

s t r o n a p s u t a

XI HALUCYNOGENY I SUGESTIA
J e d n y m z ciekawszych kierunkw w b a d a n i a c h n a d halucynac j a m i i h a l u c y n o g e n a m i s p r b y a n a l i z y i c h z w i z k w ze z j a w i s k a m i s u g e s t i i i s u g e s t i i h i p n o t y c z n e j 1 . Z w i z k i t e m a j c h a r a k t e r zrnic o w a n y i obejmuj t a k i e z a g a d n i e n i a , j a k z j e d n e j s t r o n y wywoywanie halucynacji przez zastosowanie rnego rodzaju t e c h n i k sugerow a n i a , z d r u g i e j z a w p y w o d m i e n n y c h s t a n w w i a d o m o c i (OSS), w t y m szczeglnie h a l u c y n a c j i b d c y c h r e z u l t a t e m u y c i a h a l u c y n o g e n w , w z a k r e s i e p o d a t n o c i n a s u g e s t i czy h i p n o z .

1. WYWOYWANIE H A L U C Y N A C J I P R Z E Z SUGESTI
J e l i idzie o p i e r w s z g r u p z a g a d n i e , to w e k s p e r y m e n t a c h p r z e p r o w a d z a n y c h w l a t a c h 6 0 . p r z e z B a r b e r a i C a l v e r l e y a osoby b a d a n e proszono o suchanie odtwarzanego z gramofonu znanego utworu muzycznego do momentu, kiedy prowadzcy eksperyment p o w i e stop". W p i e r w s z e j s e r i i b a d a o k a z a o si, i p o m i m o , e faktycznie nie odtwarzano adnego utworu, to j e d n a k 49% b a d a n y c h twierdzio, e syszao m u z y k , za 5% byo gboko p r z e k o n a n y c h o t y m , e p o c h o d z i a o n a z p y t y g r a m o f o n o w e j . D l a a n a l o g i c z n e g o z a d a n i a w i z u a l n e g o 3 1 % b a d a n y c h t w i e r d z i o , e w i d z i a o bodziec,

Przez zjawisko sugestii rozumiem za Eysenckiem i in. proces komunikacji, w czasie ktrego jedna lub wicej osb sprawia, e inna osoba lub osoby bezkrytycznie zmieniaj swoje sdy, opinie, postawy czy wzorce zachowania". Cyt. za: J. F. S c h u m a k e r , Introduction [w:] tene [ed.], Human suggestibility, New York 1991, s. 3. 319

z a 2,5% byo t a k e p r z e k o n a n y c h o jego i s t n i e n i u . W pniejszych, lepiej w y s k a l o w a n y c h e k s p e r y m e n t a c h B o w e r s a o r a z S p a n o s a i B a r b e r a uzyskano jeszcze wysze wyniki, ktre potwierdzay u z y s k a n y p i e r w o t n i e efekt. H i p o t e z a S p a n o s a , e cz b a d a n y c h daje odpowiedzi t w i e r d z c e , gdy chce p r z y p o d o b a si osobom p r o w a d z c y m bad a n i a (w z w i z k u z czym m o w a b y a b y raczej o w t r n e j p o d a t n o c i na sugesti), znalaza potwierdzenie na rwni z przypuszczeniem Sarbina, e wyniki eksperymentw bd nisze przy zastosowaniu bardziej precyzyjnych pyta. Mimo to wymowa kolejnych b a d a skan i a a do p r z e k o n a n i a , e u n i e w i e l k i e g o o d s e t k a b a d a n y c h wywoyw a n i e h a l u c y n a c j i n a d r o d z e s u g e s t i i pozostaje f a k t e m 2 . P o w y s z e b a d a n i a dotyczyy w p y w u s u g e s t i i n a osoby o n i e z a u w a a n e j patologii. W b a d a n i a c h M i n t z a i Alperta, ktre prowadzono z wykorzystaniem wspomnianej metody audytywnej, wysze wyniki w porwnaniu z grup kontroln stwierdzono take u haluc y n u j c y c h schizofrenikw. S p o r d n i c h 7 5 % p o t w i e r d z a o d o w i a d c z a n i e bodca, z a 1 0 % byo p r z e k o n a n e o j e g o r e a l n y m i s t n i e n i u . Analogiczne r e z u l t a t y przyniosy rwnie pniejsze e k s p e r y m e n t y z halucynujcymi schizofrenikami i alkoholikami. Nowsze b a d a n i a Y o u n g a , B e n t a l a , S l a d e ' a i D e w e y a w y k a z a y d o d a t k o w o , e w wyp a d k u s c h i z o f r e n i k w efekt w y s t p u j e w s y t u a c j i s u g e s t i i d o t y c z c y c h b o d c o w a n i a a u d y t y w n e g o , lecz n i e p o t w i e r d z a si w w y p a d k u s u g e stii w y w o y w a n y c h b o d c a m i w i z u a l n y m i 3 . T e n o s t a t n i w y n i k b y b y z g o d n y z f a k t e m , e n a s i l o n e w y t w a r z a n i e w y o b r a e w d a n e j m o d a l n o c i p r o w a d z i d o s p a d k u jej d y s k r y m i n a c y j n e j s p r a w n o c i . Zdaniem Bentalla i Slade'a czna wymowa zgromadzonych wynikw b a d a potwierdza tez, e halucynacje m o g p o w s t a w a m i d z y innymi poprzez sugesti wytwarzajc oczekiwanie bodca. Z p u n k t u w i d z e n i a t e o r i i detekcji s y g n a u o d p o w i a d a a b y t e m u sytuacja nasilonego szumu wewntrznego4.

2 3 4

P. D. S l a d e , R. P. B e n t a l l , Sensory deception, London 1988, s. 74-76. Ibidem, s. 97-99. Ibidem, s.-113-114, 216.

320

2. HALUCYNOGENNY WZROST PODATNOCI NA SUGESTI


W z w i z k u z d r u g g r u p p r o b l e m w na s i l n p o z y t y w n k o r e lacj p o m i d z y w y s t p o w a n i e m O S i w z r o s t e m p o d a t n o c i n a s u g e s t i z w r a c a u w a g w s p o m i n a n y j u A r n o l d L u d w i g . W j e g o ujciu zjawisko t o s t a n o w i i n w a r i a n t n cech O S i j e s t p o c h o d n w y n i k a jcej z t y c h s t a n w s y t u a c j i d e s t a b i l i z a c j i e m o c j o n a l n o - p o z n a w c z e j : Uwaam, e dla lepszego wytumaczenia dramatycznego wzrostu podatnoci na sugesti konieczna jest analiza niektrych subiektywnych cech dowiadcze zwizanych z OSS. Wraz z regresj wyszych funkcji krytycznego mylenia wystpuje spadek zdolnoci do testowania rzeczywistoci i odrniania pomidzy jej stanami subiektywnymi i obiektywnymi. Z kolei sytuacja ta wytwarza potrzeb kompensacji i wsparcia zanikajcych funkcji przez znalezienie odpowiedniego wzmocnienia czy przewodnictwa, ktre obniy poziom lku zwizany z utrat kontroli. Prbujc zaspokoi t potrzeb, czowiek uzalenia si od sugestii pyncych ze strony hipnotyzera, szamana, demagoga, policjanta, uzdrowiciela czy lekarza, z ktrych kady stanowi reprezentacj wszechmocnego autorytetu. Wraz z dysolucja podmiotowych granic, ktra jest inn wan cech OS, w osobie takiej pojawi si tendencja do zastpczego utosamienia si z postaci, ktra reprezentuje autorytet. Jej yczenia i rozkazy bd akceptowane i uznane za wasne. Sprzecznoci, zwtpienie, niezgodnoci czy wahanie bd ulega osabieniu na rzecz wzmocnionej akceptacji sugestii podawanych przez autorytet, ktrych wymowa zostanie uznana za rzeczywisto. Ba, z uwagi na okolicznoci ich podania w trakcie OS, kiedy to wzrasta znaczenie przypisywane bodcom zewntrznym i wewntrznym, tre tych sugestii stanie si waniejsza ni obiektywna rzeczywisto. Proces ten prowadzi do stanu monomotywacji czy te raczej supramotywacji, w ktrym przeywajca go osoba czyni wszystko, by zachowanie swoje dopasowa do myli i idei dowiadczanych jako subiektywna rzeczywisto. Rzeczywisto ta moe podlega determinacji ze strony szeregu czynnikw, ktre dziaaj razem lub osobno. Nale do nich oczekiwania ze strony autorytetu, grupy, kultury, czy te cichego wewntrznego gosu" (wystpujcego w stanach autohipnotycznych, modlitwie, halucynacjach audytywnych), ktry wyraa jednostkowe pragnienia i lki 5 . Z obserwacjami Ludwiga wspbrzmi wyniki b a d a Sjoberga i Hollistera n a d wywoywaniem pierwotnej podatnoci na sugesti p r z y u y c i u L S D , m e s k a l i n y i psilocybiny. W s p o m n i a n i b a d a c z e t e stowali dwie hipotezy:
5

A. M. L u d w i g , op. cit., s. 17-18. 321

1. Substancje psychotomimetyczne wzmagaj p r y m a r n podatn o na s u g e s t i w s t o p n i u p o r w n y w a l n y m do tego, w j a k i m powoduje t o i n d u k c j a h i p n o t y c z n a . 2 . S u b s t a n c j e p s y c h o t o m i m e t y c z n e wywouj s t a n t r a n s o w y a n a logiczny d o tego, k t r y wywouje h i p n o z a , z a s t o p i e j e g o i n d u k c j i koreluje pozytywnie ze wzrostem podatnoci na sugesti6. B a d a n i a p r o w a d z o n o n a g r u p i e 2 4 osb p c i m s k i e j . K a d a z nich uczestniczya w czterech sesjach w odstpach siedmiodniowych, w trakcie ktrych otrzymay one LSD, m e s k a l i n , psilocybin o r a z m i e s z a n k t y c h t r z e c h s u b s t a n c j i w ilociach: L S D 1,5 m i krograma/kg wagi ciaa, m e s k a l i n a 5 miligramw/kg, psilocybina 2 2 5 m i k r o g r a m w / k g . Po m i e s i c u od p i e r w s z e j serii b a d a wszys t k i e u c z e s t n i c z c e w n i c h osoby p o d d a n o p r b i e i n d u k c j i h i p n o t y c z nej . P o m i a r y w y n i k w p r o w a d z o n o w o p a r c i u o s i e d e m n a s t o p u n k t o w

Stanford

Suggestibility

Scale

oraz

Trance

Indicator

Score.

O t r z y m a n e w y n i k i w z n a c z n e j m i e r z e p o t w i e r d z i y p r z y j t e hip o t e z y . W o d n i e s i e n i u do pierwszej z n i c h o k a z a o si, e co do w z r o s t u p i e r w o t n e j p o d a t n o c i n a s u g e s t i w w y p a d k u m e s k a l i n y i L S D uzys k a n e r e z u l t a t y byy n i e z n a c z n i e w i k s z e n i w w y p a d k u i n d u k c j i hipnotycznej, co j e d n a k zaskakujco nie znalazo potwierdzenia dla p s i l o c y b i n y efekt zwikszonej s u g e s t y w n o c i o k a z a si zdecydow a n i e m n i e j s z y . W z w i z k u z d r u g h i p o t e z s t w i e r d z o n o , e m e s k a lina i LSD w zdecydowanie wyszym stopniu wytwarzaj zjawiska t r a n s o w e , k t r e n o r m a l n i e czy si z t r a n s e m h i p n o t y c z n y m . Rwn i e w t y m b a d a n i u w y n i k t e n n i e w y s t p i d l a psilocybiny 7 . W p e n i p o t w i e r d z i o si p r z y p u s z c z e n i e a u t o r w , e s t a n y osig a n e przez uycie halucynogenw i t e , k t r e osigano poprzez hipnoz, czy zdecydowanie wicej ni tylko p r z y p a d k o w e podobiestwo. Wyniki o t r z y m a n e d l a psilocybiny p o k a z a y z a r a z e m , j a k b d n e m o g by s d y oglne, w k t r y c h n i e bierze si pod u w a g specyfiki o d d z i a y w a n i a rnych substancji okrelanych cznym m i a n e m halucynogenw. Sjoberg i H o l l i s t e r o g r a n i c z y l i si do w y k a z a n i a g b o k i c h podobiestw pomidzy hipnoz i dowiadczeniami halucynogennymi i nie

B. M. S j o b e r g , L. E. H o l l i s t e r , The effects of psychotomimetic drugs on primary suggestibility, Psychopharmacologia" 8/1965, s. 252. Ibidem, s. 257.

322

podjli p r b z b a d a n i a efektw p o c z e n i a obydwch t e c h n i k . P o d t y m wzgldem k o m p l e m e n t a r n e s rwnolegle p r z e p r o w a d z a n e eksperym e n t y Levine'a i Ludwiga. Wczeniejsze b a d a n i a Levine'a sugeroway, e rwnoczesne uycie L S D i hipnozy w poczeniu z k l a s y c z n y m i form a m i p s y c h o t e r a p i i w y t w a r z a s t a n zdecydowanie o d m i e n n y o d t e g o , ktry powstaje w wyniku rozcznego uycia halucynogenu i indukcji hipnotycznej. Kolejna seria e k s p e r y m e n t w suya p r z e t e s t o w a n i u tej hipotezy8. B a d a n i a m i z o s t a o objtych 70 osb (40 m c z y z n , 30 k o b i e t ) , k t r e p o d z i e l o n o n a pi g r u p o d p o w i e d n i o d o piciu z a s t o s o w a n y c h i wzajemnie porwnywanych procedur badawczych. W grupie pierwszej szo o u k a z a n i e efektw c z n e g o z a s t o s o w a n i a L S D (2 m i k r o g r a m y / k g ) , h i p n o z y i p s y c h o t e r a p i i , co do k t r y c h o c z e k i w a n o , e r a z e m wywoaj n o w y s t a n , k t r y a u t o r z y okrelaj m i a n e m s t a n u h i p n o d e l i c z n e g o (HD). W grupie drugiej obserwowano d y n a m i k s t a n u p s y c h o d e l i c z n e g o ( P D ) , k t r y by r e z u l t a t e m z a s t o s o w a n i a L S D w p o c z e n i u z p s y c h o t e r a p i . W g r u p i e trzeciej o g r a n i c z o n o si d o w y c z n e g o z a s t o s o w a n i a L S D bez a d n y c h d o d a t k o w y c h t e c h n i k i b a d a n o w y s t p u j c y w z w i z k u z t y m s t a n d e l i c z n y (D). W o b e c osb z g r u p y c z w a r t e j u y t o c z n i e h i p n o z i p s y c h o t e r a p i , z a wywoany przez nie s t a n nazwano s t a n e m h i p n o t e r a p e u t y c z n y m (HT). Osoby z grupy pitej poddano wycznie psychoterapii ( s t a n p s y c h o t e r a p e u t y c z n y PT). W o b e c k a d e j z osb t r z y k r o t n i e p o s u o n o si z m o d y f i k o w a n y m k w e s t i o n a r i u s z e m L i n t o n a i L a n g s a , p r z e z n a c z o n y m d o p o m i a r u gbokoci p r z e y w a n i a O S S . Z a p i e r w s z y m r a z e m k w e s t i o n a r i u s z zastosowano w czasie pierwszej rozmowy orientacyjnej. Wyniki tego b a d a n i a przyjto z a m i a r p o d s t a w o w (B); z a d r u g i m r a z e m w t r a k cie h i p n o z y , w k t r w p r o w a d z o n o k a d e g o z b a d a n y c h ; po r a z t r z e c i p o s u o n o si n i m w d w i e g o d z i n y po rozpoczciu k a d e j z g w n y c h czci e k s p e r y m e n t u . A n a l i z a o t r z y m a n y c h w y n i k w w o d n i e s i e n i u do i n t e n s y w n o c i O S p o z w o l i a n a u s t a l e n i e n a s t p u j c e j zalenoci:

J. L e v i n e , A. M. L u d w i g , Alterations in consciousness produced by combinations of LSD, hypnosis and psychotherapy, Psychopharmacologia" 7/1965, s. 123-137. 323

HD > (PD = D = HT) > (PT= B)


A z a t e m b a d a n i a L e v i n e ' a i A r n o l d a n i e t y l k o p o t w i e r d z i y , e i s t n i e j e silna pozytywna korelacja pomidzy t r a n s e m hinotycznym i t r a n s e m h a l u c y n o g e n n y m , lecz t a k e u j a w n i y , e ich i n t e r f e r e n c j a m a c h a r a k t e r w z a j e m n i e w z m a c n i a j c y i p r o w a d z i do p o w s t a n i a n o w e g o odmiennego s t a n u wiadomoci s t a n u hipnodelicznego9. E k s p e r y m e n t y a m e r y k a s k i c h b a d a c z y p o k a z a y , j a k w i e l k i potencja kryje w sobie w z m a g a n i e podatnoci na sugesti poczone z h a l u c y n o g e n n y m wywoywaniem O S . N i e b e z p i e c z e s t w a z w i z a n e z n i e w a c i w y m w y k o r z y s t a n i e m t y c h moliwoci u j a w n i y si w prow a d z o n y c h w l a t a c h p i d z i e s i t y c h i na p o c z t k u l a t szedziesitych kontrowersyjnych badaniach kanadyjskiego psychiatry D. E. Camerona10. C a m e r o n , w r o k u 1953 p r e z y d e n t A m e r i c a n P s y c h i a t r i e Associat i o n , k o n c e n t r o w a si w swoich z a i n t e r e s o w a n i a c h b a d a w c z y c h n a p o s z u k i w a n i u b e h a w i o r a l n y c h t e c h n i k l e c z e n i a schizofrenii. C e l e m i c h z a s t o s o w a n i a m i a o by w y w o y w a n i e s t a n u , k t r y o k r e l a o n m i a n e m s e l e k t y w n e j a m n e z j i (differential amnesia). Z d a n i e m Cam e r o n a z a s a d n i c z y p r o b l e m w t e r a p i i schizofrenii p o l e g a b o w i e m n a fakcie, e p a c j e n c i t a k d u g o p o w r a c a j d o specyficznych patologiczn y c h form z a c h o w a n i a , j a k d u g o y w a j e s t w n i c h p a m i o schiz o f r e n i c z n y c h s y m p t o m a c h . W z w i z k u z t y m u w a a on, e za pomoc o d p o w i e d n i e j p r o c e d u r y schizofreniczn j e d n o s t k m o n a wprow a d z i w s t a n c a k o w i t e j a m n e z j i , po wyjciu z k t r e j o s o b a ta odz y s k a p a m i w y c z n i e w o d n i e s i e n i u do w c z e n i e j s z y c h p r z e d c h o r o b o w y c h form z a c h o w a n i a z r w n o c z e s n e l i m i n a c j j e g o z a b u r z o n y c h chorobowo p r z e j a w w 1 1 . J u t e g o r o d z a j u z a o e n i e p o k a z u j e , e C a m e r o n cakowicie n i e b r a pod u w a g g e n e t y c z n y c h czy w c z e s n o d z i e c i c y c h u w a r u n k o w a c h o r o b y i s k u p i a si w y c z n i e na eliminacji jej s y m p t o m w . P o d t y m w z g l d e m n i e z r a a g o r w n i e fakt, e u wyleczonych" t m e t o d osb, p o m i m o p e w n e g o z a n i k u p a t o l o g i c z n y c h form z a c h o w a 9 10 11

Ibidem, s. 135. Od 1958 do 1964 roku badania Camerona byy finansowane przez CIA. Eksperymenty i pogldy Camerona omawiam za: J. M a r k s , The search for Manchurian Candidate". The CIA and mind control, New York 1979, s. 131-140.

324

n i a , u t r z y m u j e si schizofreniczna s y n v p t o m a t y k a m i e r z o n a t e s t e m Rorschacha, k t r a wskazywaa na powierzchowno rzekomych uz d r o w i e. Technik, k t r a m i a a prowadzi do selektywnej amnezji, Camer o n o k r e l a m i a n e m o d w z o r c o w a n i a (depatterning), gdy jej c e l e m m i a o by p r z e a m a n i e istniejcych n o r m a l n y c h i p a t o l o g i c z n y c h w z o r c w z a c h o w a n i a , co p o c z t k o w o o s i g a n o p r z e z z a s t o s o w a n i e k o m b i n a c j i szokw e l e k t r y c z n y c h i s t a n w p r z e d u o n e g o , wywoyw a n e g o f a r m a k o l o g i c z n i e s n u . O d w z o r o w y w a n i e z a c z y n a o si zazwyczaj od w p r o w a d z e n i a d a n e j osoby w s t a n s n u , k t r y t r w a od 15 d o 3 0 d n i . U n i e k t r y c h osb s t a n t e n p r z e c i g a n o d o 6 0 d n i z trzydniowym wybudzeniem w rodku okresu. Z reguy pacjentw b u d z o n o t r z y k r o t n i e w cigu d n i a i p o d a w a n o s u b s t a n c j usypiajco-uspokajajc, b d c m i e s z a n i n t h o r a z y n y (100 mg), n e m b u t a l u (100 m g ) , s e c o n a l u (100 mg), v e r o n a l u (150 m g ) i f e n e r g a n u (10 m g ) . Wobec t y c h s a m y c h osb k a d e g o d n i a s t o s o w a n o szoki e l e k t r y c z n e . W w i e t l e p r z y j t y c h w l a t a c h 50. i 60. s t a n d a r d w d o p u s z c z a n o s t o s o w a n i e wobec p a c j e n t w j e d n e g o w s t r z s u d z i e n n i e l u b c o d r u g i d z i e (o czasie n i e p r z e k r a c z a j c y m u a m k a s e k u n d y i w a r t o c i 110 voltow). W p o r w n a n i u z t n o r m C a m e r o n j j e g 0 w s p p r a c o w n i c y s t o s o w a l i wobec swoich ofiar w s t r z s y w liczbie 2 - 3 d z i e n n i e o n a piciu 150 voltow. K a d y w s t r z s z a c z y n a si od i m p u l s u g w n e g o t r w a j c e g o ok. 1 sek. i 5-9 i m p u l s w k r t s z y c h 1 2 . Z d a n i e m C a m e r o n a p r z e o b r a e n i a psychiczne o d p o w i a d a j c e stos o w a n i u tej p r o c e d u r y p r z e b i e g a y w trzech f a z a c h . W fazie p i e r w s z e j dochodzio do o s a b i e n i a p a m i c i p a c j e n t a i o d e r w a n i a go od jego p r z e s z o c i . P o m i m o to w fazie tej wiedzia on jeszcze, k i m j e s t , gdzie j e s t i k i m s otaczajcy go l u d z i e . W fazie d r u g i e j w y s t p o w a y pow a n e z a b u r z e n i a c z a s o w o - p r z e s t r z e n n y c h w y o b r a e p a c j e n t a . Pyt a n i a w r o d z a j u : k i m j e s t e m ? co ja tu robi? n i e z n a j d o w a y a d n e j odpowiedzi, c z e m u t o w a r z y s z y y b a r d z o s i l n e s t a n y l k o w e . F a z t r z e c i c h a r a k t e r y z o w a c a k o w i t y zanik tego r o d z a j u r e a k c j i lkowych. W z w i z k u z n i C a m e r o n s t w i e r d z a :
12

Po latach wsppracownicy Camerona opowiadali o przeraajcych krzykach dochodzcych z jego oddziau i o bkajcych si po korytarzach oszoomionych pacjentach, ktrzy nie byli w stanie z a p a n o w a nad elementarnymi fizjologicznymi odruchami. Zob. ibidem, s. 135. 325

Wystpowao niezwykle interesujce ograniczenie zasobu wspomnie, ktre normalnie su modyfikacji i wzbogaceniu treci czyjej wypowiedzi. Odtd pacjent mwi tylko o wraeniach obecnych w danej chwili i czyni to, posugujc si wycznie konkretnymi pojciami. Wspomnienia nie miay adnego wpywu na jego wypowiedzi, jak nie miay go rwnie adne oczekiwania. Pacjent y w bezporedniej teraniejszoci. Znikny wszystkie schizofreniczne symptomy. Wystpia cakowita amnezja w odniesieniu do wszystkich przeszych dowiadcze . P r b u j c w y k o r z y s t a d y n a m i k trzeciej fazy, C a m e r o n z a s t o s o wa technik, ktr s a m okrela m i a n e m psychicznego sterowania (psychic driving). Polegaa o n a na postpujcym b o m b a r d o w a n i u d a n e j osoby k o m u n i k a t a m i w e r b a l n y m i o s i l n y m n a s y c e n i u e m o c j o n a l n y m . P o d s t a w d o o p r a c o w a n i a t e g o r o d z a j u k o m u n i k a t w byy w c z e n i e j sze w y w i a d y z p a c j e n t e m , k t r y c h c e l e m byo u s t a l e n i e t r a u m a t y c z n e g o t a jego z a b u r z e . W o p a r c i u o a n a l i z o t r z y m a n y c h d a n y c h p r z y g o t o w y w a n o d w a rodzaje k o m u n i k a t w z w i z a n y c h z d w o m a k o l e j n y m i e t a p a m i p s y c h i c z n e g o s t e r o w a n i a : n e g a t y w n y m i pozytywnym. W trakcie sterowania negatywnego w okresie trwajcym szereg tygodni sztucznie upionej pacjentce podawano treci w rodzaju: P r z e z c a e ycie twoi rodzice t r a k t u j ci j a k dziecko. P o z w a l a s z , b y t w o j a m a t k a z n a a w s z y s t k i e szczegy twojego ycia s e k s u a l n e g o . N i e m a s z do siy, aby si jej p r z e c i w s t a w i . I t p . " 1 4 S y g n a y n a d a w a n o z u k r y t y c h g o n i k w p r z e z ok. 16 h/dob, a i c h o d p o w i e d n i e s e k w e n c j e k o c z o n o n e g a t y w n i e w a r u n k u j c y m i s z o k a m i elektrycznymi, ktre aplikowano przez przyczepione do ng elektrody. Po t y m okresie pacjentk przestawiano na sterowanie pozytywne, ktre trwao od d w c h do p i c i u t y g o d n i . W jego t r a k c i e w p o d o b n y m w y m i a r z e godzin e m i t o w a n o k o m u n i k a t y o treci pozytywnej: Wszystko bdzie dobrze, jeli pozwolisz uzewntrzni swoje uczucia. Nie ma niczego zego w wyraaniu wasnego gniewu [...] Chcesz powstrzyma twoj dominujc matk. Zacznij od samodzielnoci w maych sprawach i wkrtce bdziesz zdolna zmierzy si z ni jak rwny z rwnym. I t p . 1 5

13 14 15

Ibidem, s. 135-136. Ibidem, s. 136. Ibidem, s. 137.

326

Z d a n i e m C a m e r o n a t e g o r o d z a j u m e t o d a p o z w a l a a n a bezpo r e d n i e i k o n t r o l o w a n e z m i a n y osobowoci p a c j e n t w bez k o n i e c z n o ci r o z w i z y w a n i a ich p r o b l e m w czy t e p s y c h o a n a l i t y c z n e j r e a k t y wacji w y p a r t y c h w s p o m n i e . D c d o p o d n i e s i e n i a efektywnoci w s p o m n i a n e j t e c h n i k i , w n a s t p n y c h e k s p e r y m e n t a c h C a m e r o n poczy s t e r o w a n i e p s y c h i c z n e z d e p r y w a c j s e n s o r y c z n , czciowym p a r a l i e m k u r a r o r a z u y c i e m P C P i L S D , k t r e m i e s i c a m i aplik o w a n o z czstotliwoci 1-4 r a z y t y g o d n i o w o . J a k i c h a r a k t e r m i a wpyw C a m e r o n a na jego pacjentw, ukazuje dobitnie wypowied j e d n e j z j e g o p a c j e n t e k , k t r leczono" t e c h n i k obejmujc s t e r o w a n i e p s y c h i c z n e p o c z o n e z w i e l o k r o t n i d u g o t r w a aplikacj LSD, ktre n a p r z e m i e n n i e mieszano ze rodkami uspokajajcymi lub pobudzajcymi. Po latach stwierdzia ona: Uwaaam C a m e r o n a za Boga"16. P o g w a t o w n y m u s t p i e n i u C a m e r o n a w 1964 r o k u s p e c j a l n a k o m i s j a p o w o a n a do oceny jego b a d a s t w i e r d z i a , e ok. 6 0 % odwzorcowanych" przez niego pacjentw po l a t a c h n a d a l twierdzi, e cakowicie u t r a c i l i p a m i w o d n i e s i e n i u do o k r e s u p o p r z e d z a j c e g o t e r a p i " s t e r o w a n i e m p s y c h i c z n y m . U p o s z c z e g l n y c h ofiar C a m e r o n a a m n e z j a dotyczya okresu od 6 miesicy do 10 lat. Ta s a m a k o m i s j a o r z e k a , e z u w a g i na d o z n a n i a l k o w e w y s t p u j c e u p a cjentw w z w i z k u z t e c h n i k a m i s t o s o w a n y m i p r z e z C a m e r o n a i c h uycie w p r z y s z o c i n a l e y u z n a z a n i e w s k a z a n e 1 7 . Zagroenia, ktre wynikaj z halucynogennego wzrostu podatnoci n a s u g e s t i , u j a w n i y si n i e t y l k o w s p o n s o r o w a n y c h p r z e z s u b y s p e c j a l n e b a d a n i a c h p s y c h i a t r y c z n y c h , lecz t a k e si rzeczy z n a l a z y swj p o n u r y w y r a z w r d l u d z i z w i z a n y c h z r u c h e m psychodelicznym lat szedziesitych18. Najbardziej z n a n y spord

16 17 18

Ibidem, s. 140. Ibidem, s. 140-141. Krtkie, lecz treciwe i faktograficznie solidne omwienie dziejw strategicznych bada nad halucynogenami w USA podaj: M. A. Lee, B. S h l a i n , Acid dreams. The complete social history of LSD, New York 1992, s. 35-43. Majcy dostp do archiww i znakomicie poinformowani autorzy omawiaj m.in. histori superhalucynogenu BZ (quinuclidynyl benzilate, krypt. EA-2277), ktry wszed na stae do wyposaenia armii USA. Wywoane przeze silne stany psychotyczne trwaj ok. 80 godzin (w porwnaniu z ok. 8 godzinami po uyciu LSD) i przewanie objte s cakowit amnezj. Cytowane przez autorw od327

n i c h , C h a r l e s M a n s o n , n i e by j e d n a k p r z y p a d k i e m o d o s o b n i o n y m . J a k pisz Lee i S h l a i n : Zanim on i jego rodzina zjadaczy kwasu ruszyli do poudniowej Kalifornii, gdzie zasynli w 1969 roku jako przeraajcy morderczy kult, Manson, byy wizie i niedoszy muzyk rockowy, mia ju swoj wasn publiczno w okresie, gdy pojawi si w czasie Lata Mioci w Haight Ashbury [dzielnica San Francisco]. Utrzymujc, e podczas kwasowego tripu dowiadczy ukrzyowania Chrystusa, ogosi siebie wszechmocnym Bogiem Kopulacji (God of Fuck). Otaczajcy go harem kobiet karmi LSD nieodcznym skadnikiem codziennego poywienia. Wykorzystujc fakt, e byy one pod wpywem halucynogenu, mia z kad z nich stosunki i podporzdkowa je sobie cakowicie. Dowodzc mu oddania, wykonyway jego zbrodnicze plany. Manson by jedynie jednym z wielu licznych wczesnych uwodzicieli umysw, potnych triperw, naganiaczy czy rzekomych artystw, ktrzy kryli wok [...] atwego upu umarych ego zjadaczy kwasu. Pojawi si wwczas specyficzny typ osobnikw lubujcych si w atakowaniu i wdzieraniu si w mzgi ludzi, ktrzy byli pod wpywem halucynogenu. Jak zauway Stephen Gaskin: Kwas ujawni cay zasb ludzkiego obdu. Pojawiy si kwasowe wampiry, ktrych celem byo zdominowanie cudzego ego. To byo ich hobby i cel ich dziaania. Niezalenie od tego, czy nazwa to kwasowym faszyzmem, czy po prostu psychologiczn wojn, spoeczno hippisw podlegaa rozkadowi do momentu, w ktrym staa si jedynie nieco odmienn form przechowujc destruktywne popdy wszechobecne w caym spoeczestwie 19 . Z n a n e s r w n i e i n n e f a k t y cile k r y m i n a l n e g o w y k o r z y s t a n i a a m n e s t y c z n y c h i h i p n o t y c z n y c h moliwoci s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h . I c h p r z y k a d e m m o g by d o n i e s i e n i a , k t r e o d p o c z t k u l a t 50. zaczy n a p y w a z K o l u m b i i . M o w a w n i c h b y a o s t o s o w a n i u w y c i g w z r o l i n z g a t u n k u p s i a n k o w a t y c h (solanaceae), p r z e d e w s z y s t k i m z a z s i l n i e h a l u c y n o g e n n y c h o d m i a n datura i brugmansia. R o l i n y t e , z a l i c z a n e p r z e z L e u n e r a d o h a l u c y n o g e n w d r u g i e j grupy, zawieraj a k t y w n e alkaloidy tropanowe, przede wszystkim h y o s c y a m i n , a t r o p i n i s k o p o l a m i n . Tego r o d z a j u wycigi o k r e l a n o m i a n e m burundanga, afrykaskim sowem o n i e z n a n y m znaczeniu.

19

tajnione dokumenty CIA przynosz rwnie informacj o halucynogenie z rodziny BZ (EA-3167), ktry testowano w wizieniu Holmsburg w Pensylwanii, co doprowadzio do szeregu wypadkw laboratoryjnych" i przeduonych epizodw psychotycznych wystpujcych wrd personelu", ibidem, s. 94. Ibidem, s. 186.

328

O d p o c z t k u l a t 80. o b s e r w o w a n o t a k e , e obok k l a s y c z n y c h e k s t r a k t w p o j a w i a si r w n i e c z y s t a s k o p o l a m i n a , p r z y czym w s z y s t k i e te s u b s t a n c j e z a c z t o m i e s z a z p r e p a r a t a m i u s p o k a j a j c y m i w rodzaju b e n z o d i a z e p i n i f e n o t i a z y n 2 0 . W l a t a c h 1 9 8 0 - 1 9 8 1 , 1984, 1 9 8 8 - 1 9 8 9 k o l u m b i j s k i e s z p i t a l e odn o t o w a y okoo 2 5 0 d o b r z e u d o k u m e n t o w a n y c h p r z y p a d k w ofiar przestpstw, ktre popeniono przez wykorzystanie halucynogennej intoksykacji. W wietle opisu zdarze podanego przez kolumbijskich b a d a c z y Ardili i M o r e n o p r z e b i e g w y p a d k w d a w a si p r z e w a n i e sprowadzi do prostego s c h e m a t u . N i e spodziewajca si niczego ofiara bya w y s t a w i a n a na dziaanie halucynogenu (np. podawanego w areozolu) i p o p a d a a w s t a n c a k o w i t e g o u b e z w a s n o w o l n i e n i a . O s o b a t a k a bez c i e n i a o p o r u p o d p o r z d k o w y w a a si p o l e c e n i o m n a p a s t n i k a ( p r z y k a d o w o u d a w a a si d o b a n k u i ochoczo p o d e j m o w a a w s z y s t k i e p i e n i d z e , z w a s n e j woli" dodajc rwnie d o b r a p r z e c h o w y w a n e w d o m u , p o czym bez p r b y ucieczki w r c z a a j e o c z e k u j c e m u n a p a s t n i k o w i ) , b y o k r a d z i o n a czy w y k o r z y s t a n a s e k s u a l n i e o b u d z i si p o k i l k u g o d z i n a c h , n i e p a m i t a j c n i c z e g o z t e g o , c o si w y d a r z y o . U osb, k t r e o d p o w i e d n i o w c z e n i e t r a f i y do s z p i t a l a , w y k r y w a n o w m o c z u obecno s k o p o l a m i n y o r a z b e n z o d i a p e z y n l u b f e n o t i a z y n 2 1 . Z d a n i e m Ardili i M o r e n o z a s a d n i c z y m c z y n n i k i e m , k t r y pozwal a n a w y w o a n i e o p i s a n e j sytuacji, byo w a n i e d z i a a n i e skopolam i n y . Alkaloid t e n j e s t b o w i e m w s t a n i e blokujco o d d z i a y w a n a receptory cholinergiczne, ktre przewodz jeden z waniejszych n e u r o t r a n s m i t e r w : a c e t y l o c h o l i n . W okoo 7 0 % j e s t o n a w y c h w y t y w a n a przez receptory muskarynowe, ktrych najwiksze zagszczenie z n a j d u j e si w k r e s o m z g o w i u , w t y m w j d r z e o g o n i a s t y m {nucleus caudatus) i j d r z e s o c z e w k o w a t y m {nucleus lentiformis) c i a a p r k o w a n e g o (corpus striatum), a t a k e w h i p o k a m p i e (hippocampus) i ciele m i g d a o w a t y m (corpus amygdaloideum). Ze w z g l d u na dystrybucj w autonomicznym ukadzie nerwowym szlaki cholinergiczne dominuj w ukadzie parasympatycznym, ktry w zwizku z tym jest szczeglnie p o d a t n y n a d z i a a n i e s k o p o l a m i n y . Z u w a g i n a s y m p t o -

20

21

A. A r d i l a , C. M o r e n o , Scopolamine intoxication as a model of transient global amnesia, Brain and Cognition" 15/1991, s. 237. Ibidem, s. 238-240. 329

m a t y k uycia skopolaminy m o w a jest o zweniu renic, przyspies z e n i u akcji s e r c a , z a c z e r w i e n i e n i u skry, z a b u r z e n i a c h w i d z e n i a , w s t r z y m a n i u moczu, dezorientacji, zakceniach koordynacji ruchowej, d o z n a n i a c h p s y c h o t y c z n y c h i o s t r y c h s t a n a c h a m n e z j i 2 2 . Liczne b a d a n i a e k s p e r y m e n t a l n e potwierdzaj, e s k o p o l a m i n a n a r u s z a dziaanie pamici w zakresie gromadzenia i odzyskiwania d a n y c h p r z e d e w s z y s t k i m w o d n i e s i e n i u d o n o w o p o z y s k i w a n e j informacji. S t a n y dysocjacyjne, k t r e towarzysz d z i a a n i u s k o p o l a m i n y , wykazuj podobiestwo do zaburze zwizanych z padaczk p a t a skroniowego ( u t r a t a poczucia tosamoci, poczucie wyobcowania z otoc z e n i a itp.). Z d a n i e m Ardili i M o r e n o , objawy o k r e s o w e j a m n e z j i o r a z c a k o w i t e j p o d a t n o c i n a s u g e s t i i z e w n t r z s t e r o w n o c i ofiar s n a s t p s t w e m f a k t u , e s k o p o l a m i n a n a j i n t e n s y w n i e j o d d z i a u j e w h i p o k a m p i e i ciele m i g d a o w a t y m . W szczeglnoci m u s i tu z a c h o d z i s y t u a c j a modyfikacji f u n k c j o n o w a n i a o r o d k w o d p o w i e d z i a l n y c h z a s t e r o w a n i e agresj, k t r y c h s i e d z i b a z n a j d u j e si w a n i e w ciele m i g d a o w a t y m . W s z e r e g u e k s p e r y m e n t w d o w i e d z i o n o b o w i e m , e k o r o w o - p r z y r o d k o w e czci ciaa m i g d a o w a t e g o o d p o w i a d a j z a k o n t r o l a g r e s y w n e g o z a c h o w a n i a , z a jego czci p o d s t a w n o - b o c z n e p o b u d z a j o r g a n i z m d o b e z p o r e d n i e j a g r e s y w n e j r e a k c j i n a bodziec. C i a o m i g d a o w a t e o d g r y w a r w n i e k l u c z o w rol w u c z e n i u si r e a k c j i o m i j a n i a bodcw z a g r a a j c y c h . W w y p a d k u u y c i a burundangi d z i a a n i e w s z y s t k i c h t y c h funkcji n i e t y l e u l e g a z a w i e s z e n i u , ile r a c z e j c a k o w i t e m u o d w r c e n i u 2 3 . W opini Ardili i M o r e n o o b s e r w a c j e k l i n i c z n e p o c z y n i o n e p r z y okazji i n t o k s y k a c j i w y c i g a m i z d a t u r y i b r u g m a n s i i r z u c a j w i a t o n a liczne p r z e k a z y , k t r e p o w i a d c z a j uycie t y c h r o l i n w t r a d y 24 cyjnej m a g i i p r a k t y k o w a n e j w S t a r y m i N o w y m w i e c i e . W t y m k o n t e k c i e szczeglnie i n t e r e s u j c o w y p a d a j o b s e r w a c j e D a v i s a po-

22 23 24

Ibidem, s. 238. Ibidem, s. 241-242. Treciwy opis wykorzystania bielunia (datura) w europejskim czarnoksistwie podaje M. J. H a r n e r , The role of hallucinogenic plants in European witchcraft [w:] tego fed.], Hallucinogens and shamanism. The ritual of hallucinogens, New York 1973. Na temat roli odgrywanej przez bielu w buddyzmie tantrycznym zob. B. S i k i os, The flora and fauna of the Vajramahabhairava Tantra, Jahrbuch fur Ethnologie und Bewufltseinsforschung" 3/1994, s. 252.

330

c z y n i o n e w z w i z k u z p r o c e s e m zombifikacji, k t r y z a o b s e r w o w a n o na Haiti. J a k od d a w n a wiadomo, midzy innymi z bada Bourguignon, M e t r a u x i in., j e d n y m z z a s a d n i c z y c h k o m p o n e n t w w y s t p u j c e g o n a H a i t i m a g i c z n o - w i e r z e n i o w e g o k o m p l e k s u voodoo j e s t p r z e k o n a n i e , i c z a r o w n i c y ( o k r e l a n i m i a n e m bokor), k t r z y p o z o s t a j n a u s u g a c h t a j n y c h z w i z k w w r o d z a j u zobop, bizango, vlinbindingo, mandingo czy macandal, s w s t a n i e u m i e r c i d a n osob, po czym w s k r z e s i ciao, k t r e j e s t o d t d cakowicie p o s u s z n e woli b o k o r a . C a k o w i c i e u b e z w a s n o w o l n i o n e w s k r z e s z o n e ciao n a z y w a n e j e s t z n a n y m t e r m i n e m zombi. W w i e r z e n i a c h ludowych m o w a j e s t o d w c h r o d z a j a c h z o m b i . P i e r w s z y z n i c h zombi d u c h o w o - a s t r a l n e (zombi efface) r e p r e z e n t u j e wysz, w o l i t y w n o - m e n t a l n cz p s y c h e (ti bon ange), k t r a z o s t a a z d o m i n o w a n a p r z e z wol c z a r o w n i k a . Zombi corps cadavre o z n a c z a p o d p o r z d k o w a n e c z a r o w n i k o w i , w s k r z e s z o n e p r z e z n i e g o c i a o 2 5 . Ofiar zombifikacji p a d a m i a y p r z e w a n i e osoby, k t r e z d r a d z i y t a j n e s t o w a r z y s z e n i e l u b o k a z a y m u si w j a k i sposb nieposuszne. W a r t o przy t y m zaznaczy, e h a i t a s k i e tajne s t o w a r z y s z e n i a wywodz si z majcej w i e l o w i e k o w t r a d y c j a n t y k o l o n i a l n e j p a r t y z a n t k i , k t r zasilali n i e w o l n i c y zbiegli z p l a n t a c j i t r z c i n y c u k r o w e j . Z d a n i e m h i s t o r y k w H a i t i z n a c z n a cz i c h czonk w p o c h o d z i a z Z a c h o d n i e j Afryki, s k d p r z y w i o z a ze sob t r a d y c j e tamtejszych tajnych zwizkw w r a z z ich t e c h n i k a m i b r u t a l n y c h 26 inicjacji i rozleg t r a d y c y j n w i e d z e t n o f a r m a k o l o g i c z n . S z e r e g frapujcych p r z y p a d k w p o j a w i e n i a si osb u z n a n y c h z a zmare, spord ktrych najsynniejsze w XX wieku to J o s e p h N a t a g e t t e , F r a n c i n a I l l e u s czy C l a i r v i u s N a r c i s s e , s k o n i w i e l u b a d a c z y d o p o s t a w i e n i a p y t a n i a , czy z a h i s t o r i a m i o z o m b i n i e kryje si j a k i e r a c j o n a l n e u z a s a d n i e n i e . I c h ciekawo d o d a t k o w o m o t y w o w a fakt, i w o p o w i e c i a c h o z o m b i r a z po r a z p o j a w i a a si i n f o r m a c j a , e obok z a s a d n i c z y c h p r a k t y k m a g i c z n y c h w zombifikacji j e d n o s t k i gwn rol odgrywa tajemniczy zestaw substancji trujcych. L a m a r q u e D o u y o n , h a i t a s k i p s y c h i a t r a , k t r y w l a t a c h 50. p r o w a d z i b a d a n i a

25

26

W. D a v i s , Passage of darkness. London 1988, s. 8. Ibidem, s. 220-222.

The ethnobiology of the Haitian zombie,

331

n a d s u b s t a n c j a m i psychotropowymi na McGill U n i v e r s i t y oraz w Allen I n s t i t u t e w M o n t r e a l u , gdzie by a s y s t e n t e m w s p o m n i a n e g o j u Cam e r o n a , a pniej osobicie z e t k n si z p r z y p a d k a m i F r a n c i n y I l l e u s i C l a i r v i u s a N a r c i s s e , zwrci u w a g n a p o d o b i e s t w a p o m i d z y obj a w a m i dziaania substancji psychotomimetycznych i zachowaniami t r a d y c y j n i e p r z y p i s y w a n y m i zombi o r a z w y s t p u j c y m i u osb, k t r e rzeczywicie p r z e s z y p r o c e s zombifikacji 2 7 . Powane etnofarmakologiczne badania n a d p r e p a r a t a m i , ktre s u y y p r z e m i a n i e w zombi, j a k o p i e r w s z y podj N a t h a n K l e i n , lecz dzieo d o k a d n e j deszyfracji i a n a l i z y i c h s k a d n i k w po w i e l u l a t a c h b a d a powiodo si d o p i e r o u c z n i o w i S c h u l t e s a , e t n o f a r m a k o l o g o w i z H a r v a r d W a d e D a v i s o w i . W w i e t l e jego b a d a p r o c e s zombifikacji p r z e b i e g a p o d w z g l d e m f a r m a k o l o g i c z n e j i n t o k s y k a c j i z a s a d niczo w d w c h e t a p a c h , w t r a k c i e k t r y c h w y k o r z y s t y w a n o d z i a a n i e c o n a j m n i e j k i l k u n a s t u s i l n i e a k t y w n y c h s u b s t a n c j i paraliujco-psyc h o t r o p o w y c h 2 8 . C e l e m fazy p i e r w s z e j byo w p r o w a d z e n i e o s o b n i k a w s t a n p a r a b i o z y , co o s i g a n o p r z e z z a s t o s o w a n i e m i e s z a n i n y , k t r e j d w o m a z a s a d n i c z y m i k o m p o n e n t a m i byy z a w a r t o gruczow j a d o w y c h aby z g a t u n k u bufo marinus oraz s p r o s z k o w a n a s k r a i w n t r z noci r y b z g a t u n k u diodon, a t a k e a b m o r s k i c h z g a t u n k u sphoeroides. G r u c z o y bufo marinus j e d e n z b a d a c z y o k r e l i m i a n e m prawdziwej c h e m i c z n e j fabryki", a to z u w a g i na fakt, e p r o d u k u j o n e co n a j m n i e j d w a d z i e c i a sze a k t y w n y c h k o m p o n e n t w , w t y m t a kich, j a k k a t e c h o l a m i n y na bazie fenylethylaminy: dopamina, epinefryna, norepinefryna oraz pochodne indolu, j a k serotonina. Wszystkie te s u b s t a n c j e s cile z w i z a n e z n e u r o p r z e k a n i k o w g o s p o d a r k ludzkiego mzgu. Ponadto w gruczoach wspomnianej aby wystpuje h a l u c y n o g e n n a bufotenina oraz silnie kardiotoksyczne bufogenina i bufotoxyna29. N a t o m i a s t w s p o m n i a n e skra i wntrznoci gatunkw diodon i sphoeroides s n o n i k a m i m i e r c i o n o n e j n e u r o t o k s y n y o nazwie tetrodotoksyna, ktrej dziaanie prowadzi moe do k a t a t o n i i i c a k o w i t e g o p a r a l i u m i n i o w e g o . J e d n o s t k a , wobec k t r e j z a s t o s o w a n o w s p o m n i a n m i e s z a n i n , p o p a d a w s t a n p a r a l i u i fi-

27 28 29

Ibidem, s. 78. Dokadne omwienie w: ibidem, s. 107-165. Ibidem, s. 132-133.

332

zjologicznie u p o d a b n i a si d o z m a r e g o . P o m i m o e c a y c z a s m o e ona zachowywa wiadomo zachodzcych wydarze, nie ma najm n i e j s z y c h moliwoci r e a g o w a n i a i d a w a n i a z n a k w ycia. W zwizk u z t y m osoby t a k i e u z n a w a n o z a z m a r e i p o d d a w a n o p o c h w k o w i . W noc po p o g r z e b i e bokor w r a z z p o m o c n i k a m i w y k o p y w a l i czow i e k a w s t a n i e p a r a b i o z y i p r z y s t p o w a n o do d r u g i e g o e t a p u zombifikacji. O f i a r a o t r z y m y w a a s u b s t a n c j e a g o d z c e d z i a a n i e p a r a l i u jcej t e t r o d o t o k s y n y , lecz r w n o c z e n i e od r a z u o r a z w d z i e pniej k a r m i o n o j past, k t r a zawieraa wycig z d a t u r y n a z y w a n e j na H a i t i o g r k i e m zombi". O s o b znajdujc si w s t a n i e c a k o w i t e j d e z o r i e n t a c j i , a m n e z j i i p o d a t n o c i na s u g e s t i bito, po czym w r a m a c h p r z y s p i e s z o n e j socjalizacji n a d a w a n o n o w e i m i i j a k o niewoln i k a s p r z e d a w a n o n a odleg p l a n t a c j 3 0 . J a k z a u w a a D a v i s , l k p r z e d zombifikacj j e s t n a H a i t i z a s a d n i c z y m c z y n n i k i e m w y m u s z a j c y m b e z w z g l d n e p o s u s z e s t w o wobec r o s z c z e t a j n y c h s t o w a r z y sze31. Szereg danych potwierdza rwnie przypuszczenie, e halucynogenny wzrost podatnoci na sugesti moe mie take potne znac z e n i e socjalizacyjne. O p i e r a j c si n a w a s n y c h o b s e r w a c j a c h poczynionych u I n d i a n Jivaro, ktrzy zamieszkuj wschodnie t e r e n y Ekwadoru, H a r n e r stwierdza, e ju kilkudniowemu niemowlakowi aplikuje si n i e z i d e n t y f i k o w a n h a l u c y n o g e n n r o l i n tsentsema. P a nuje przekonanie, e rolina umoliwia dziecku zachowanie k o n t a k t u 32 z w y s z d u s z arutam i z w i k s z a j e g o zdolno p r z e t r w a n i a . Od najwczeniejszych lat t r e n i n g halucynogenny u z d a t n i a j e d n o s t k do p r z y s p i e s z o n e g o przyjcia m o d e l u w i a t a spoecznoci, w k t r e j j e s t wychowywana. Halucynogeny su rwnie rozwizywaniu problemw wychowawczych. J a k z a u w a a H a r n e r : Jedna z bardziej wyrafinowanych metod wychowywania dzieci polega polega na podawaniu wycigu z roliny maikua (datura arborea). Dziaanie takie podejmuje si zazwyczaj, gdy dziecko jest nieposuszne w stosunku do ojca i poddaje w wtpliwo jego wiedz i autorytet. Jak powiedzia nam jeden z informatorw: Tylko nieliczni synowie s posuszni ojcom. Inni zwykli mwi: Stary czowiek

30 31 32

Ibidem, s. 122, 176, 179, 196. Ibidem, s. 213. M. J. H a r n e r , The Jivaro, Berkeley 1972, s. 84. 333

jest bardzo stary i nie ma pojcia, o czym mwi. Tak byo od dawna. Celem podania tego wyjtkowo silnego halucynogenu jest wprowadzenie dziecka w stan transu i umoliwienie mu dostrzeenia wiata nadnaturalnego. Wierzy si, e dziki temu bdzie ono miao sposobno odkry, i w swoich wypowiedziach ojciec ma racj i w wyniku tego bdzie mu okazywa wicej respektu. Dowiadczenie halucynogenne stwarza dodatkowo sposobno kontaktu z wysz dusz arutam, co moe mie korzystny wpyw na dalszy rozwj charakteru. W spoecznoci Jivaro, jeli dziecko le si zachowuje, moe by straszone przez rodzicw przymusow aplikacj halucynogenu . W y p o w i e d H a m e r a zyskuje d o d a t k o w o n a z n a c z e n i u w k o n t e k c i e f a k t u , e wojowniczy I n d i a n i e J i v a r o n a l e d o n a j b a r d z i e j bezwzgldn y c h i m o r d e r c z y c h spoecznoci A m e r y k i P o u d n i o w e j i n i g d y n i e z o s t a l i podbici p r z e z i n n e p l e m i o n a czy k o l o n i z a t o r w . Zagadnienie halucynogennego wzrostu podatnoci na sugesti m i m o j a k w i d a k l u c z o w e g o z n a c z e n i a n i e d o c z e k a o si j a k n a r a z i e osobnego obszerniejszego o p r a c o w a n i a etnologw czy religioznawcw. P e w n y m wyjtkiem s tu d w a znaczce studia a u t o r s t w a D o b k i n de Rios i G r o b a . P u n k t e m wyjcia ich r o z w a a byy obserwacje dotyczce u y c i a s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h w inicjacyjnych r y t u a a c h p u b e r t a l n y c h t r z e c h k o m p l e k s w k u l t u r o w y c h : australijskich Aborygenw, kalifornijskiego p l e m i e n i a I n d i a n C z u m a s z w o r a z spoecznoci S z a n g a n a - T s o n g a z M o z a m b i k u . P o w s z e c h n i e s t o s o w a n r o l i n h a l u c y n o g e n n A b o r y g e n w b y a s y n n a p i t u r i {duboisia hopwoodii), b o g a t a w a l k a l o i d y s k o p o l a m i n i h y o s c y a m i n . U I n d i a n C z u m a s z w i S z a n g a n a - T s o n g a w y k o r z y s t y w a n o b i e l u n i o w a t e : datura meteloides o r a z datura fastuosa. P o r w n u j c specyfik d z i a a r y t u a l n y c h i funkcji h a l u c y n o g e n u w t y c h t r z e c h k r g a c h k u l t u r o wych, a u t o r z y stwierdzaj: Za kadym razem przeznaczeniem halucynogenu jest wytworzenie specyficznych stanw wiadomoci, przede wszystkim zwikszenia podatnoci na sugesti. Proces ten umoliwia przyspieszone dowiadczenie edukacyjne i wpojenie modziey norm kulturowych, ktre s niezbdne dla przetrwania i funkcjonowania w charakterze dojrzaego czonka spoecznoci. Cele i wartoci wpajane podczas inicjacji s zgodne z tymi, ktre przywiecaj caej spoecznoci. Odmienne stany wiadomoci wytwarzano w celu intensyfikacji procesu uczenia i wytworzenia wizi pomidzy czonkami rwieniczej grupy, co miao podporzdkowa indy-

33

Ibidem, s. 90-91.

334

widualne potrzeby psychiczne kolektywnym potrzebom spoecznoci. Ten stan rzeczy zwiksza szanse przetrwania. Wzrost tosamoci grupowej by pochodn surowych i bolesnych dowiadcze towarzyszcych genitalnym okaleczeniom, pozbawieniu snu i biciu. Jednostka, ktr poddawano treningowi w takiej szkole przetrwania, bya zmuszona do dzielenia dowiadcze i utosamiania si z innymi, od ktrych mogo zalee jej osobiste przeycie. Uycie w procesie inicjacji halucynogenw, ktre prowadz do okresowej amnezji, wzmagao dowiadczenie mierci i odrodzenia i kulturowo przyczyniao si do wpasowania jednostki w now form. Mody czowiek umiera w roli dziecka i odradza si jako zdolny do prokreacji i produkcji penoprawny czonek spoecznoci 34 . Grob i D o b k i n de Rios szczeglny n a c i s k k a d na to, e w t r a d y cyjnych inicjacjach z u y c i e m h a l u c y n o g e n w o s i g a n y d z i k i n i m wzrost podatnoci na sugesti suy skuteczniejszemu programowaniu spoecznemu, w ktrym starsi przekazuj modziey e l e m e n t a r n e i n i e z b d n e i n f o r m a c j e dotyczce w a r t o c i z a k o r z e n i o n y c h w t r a d y c j i k u l t u r o w e j s p o e c z n o c i , jej s t r u k t u r y i p o d s t a w o w y c h n o r m y c i a w g r u p i e . Z a s t o s o w a n e inicjacyjnie, s u b s t a n c j e h a l u c y n o g e n n e m a j wic funkcj wiedzy35. Z t y m i k r g a m i k u l t u r o w y m i autorzy konfrontuj sytuacj, k t r a o b e c n i e p a n u j e n a Z a c h o d z i e , gdzie uycie h a l u c y n o g e n w z a c h o d z i w radykalnie odmiennym kontekcie spoecznym. Zjawisko to wspwystpuje z procesami narastajcego konsumpcjonizmu oraz z a n i k u t r a d y c y j n y c h w a r t o c i i i n s t y t u c j i , w k t r y c h m i a o ono swoje oparcie. Opierajc si na badaniach Kinga, Martina psychoaktywnych we i in. dotywspczesczcych konsumpcji substancji jednoznacznie prospoeczn, su zacienieniu midzypokoleniowemu przekazowi wizi grupowej i niezbdnemu

n y m spoeczestwie a m e r y k a s k i m , Grob i Dobkin de Rios zwracaj u w a g n a w y s t p o w a n i e k o r e l a c j i p o m i d z y z w i k s z o n y m u y c i e m h a l u c y n o g e n w w o k r e s i e d o j r z e w a n i a , czyli w l a t a c h szczegln e j p o d a t n o c i n a p r o g r a m o w a n i e k u l t u r o w e , i n a j w i k s z iloci czasu powicon wtedy suchaniu muzyki rockowej przede (w w i e t l e bada w s z y s t k i m z g a t u n k w heavy metal i death metal

B r o w n a i H e n d e e r e d n i o 10 500 h p o m i d z y s i d m i d w u n a s t

34

35

M. D o b k i n de Rios, Ch. S. G r o b , Adolescent drug use in cross cultural perspective, The Journal of Drug Issues" 22/1992, s. 132. Ibidem, s. 133. 335

k l a s ) . A u t o r z y p o d k r e l a j , e s u c h a n i e w t a k i m w y m i a r z e czas o w y m i t a k i e j m u z y k i w s t a n i e zwikszonej p o d a t n o c i n a s u g e s t i s p r a w i a , e k o d o w a n e w niej z n a c z e n i a ( s k u p i o n e p r z e w a n i e w o k k o m p l e k s w b e z s e n s u ycia, p r z e m o c y , s e k s u , s a t a n i z m u itp.) m o g szczeglnie a k t y w n i e i n e g a t y w n i e o d d z i a y w a n a ycie p s y c h i c z n e dojrzewajcego czowieka. Niczego nie zmieniaj tu z a p e w n i e n i a t w r c w i p r o d u c e n t w tego r o d z a j u m u z y k i , e e m i t o w a n y m a t e r i a n a l e y p o j m o w a w k a t e g o r i a c h p a r o d i i , gdy j a k z a u w a a j b a d a c z e zdolno r o z r n i a n i a w s t a n a c h dysocjacyjnych u zdez o r i e n t o w a n y c h odbiorcw, k t r y c h d o l n a g r a n i c a w i e k u s i g a o m i u lat, jest n a d e r n i k a 3 7 . W wiecie z a c h o d n i m g w i a z d y m u z y k i rockowej i jej p r o d u c e n c i zajli z a t e m z p u n k t u w i d z e n i a o d p o w i e d n i o c i funkcji j e d n o z n a c z n i e miejsce, k t r e w s p o e c z n o c i a c h t r a d y c y j n y c h p r z y p i s y w a n o specjal i s t o m k u l t o w y m . A n a l i z y a m e r y k a s k i c h b a d a c z y pokazuj, e o ile w k u l t u r a c h t r a d y c y j n y c h uycie h a l u c y n o g e n w i i n d u k c j a p o d a t n o ci n a s u g e s t i z w i k s z a j w i t a l n e siy spoecznoci o r a z jej s y n c h r o n i c z n i d i a c h r o n i c z n spjno, o t y l e na Z a c h o d z i e m a m y do czyn i e n i a z sytuacj dokadnie odwrotn. Rzeczywicie, w s p o m n i a n a j u h i s t o r i a C h a r l e s a M a n s o n a dobitn i e p o k a z u j e , e w s p o e c z e s t w a c h z a c h o d n i c h inicjacje h a l u c y n o g e n n e mog wyzwala potencja analogiczny do p r a s t a r y c h wzorcw w t a j e m n i c z e n i a i a t w o p r z e r a d z a j si w p a t o l o g i c z n e i a s p o e c z n e zjawiska o silnym lewognostycznym nacechowaniu38. Dotychczasowe p r b y ich r e p r e s y w n e j eliminacji o s i g a y efekt p r z e c i w n y d o z a m i e r z o n e g o , co p o t w i e r d z a t e z Zoji, e kryjcy si w n i c h n i e b e z p i e c z n y potencja ma c h a r a k t e r archetypowy39.

36

36

37 38

39

M. D o b k i n de R i o s , Ch. S. G r o b , Hallucinogens, suggestibility and adolescence in cross-cultural perspective, Jahrbuch fiir Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 3/1994, s. 122-123. Ibidem, s. 123. Klasyczn analiz przypadku Mansona podaje E. S a n d e r s , The Family, New York 1971. L. Zoja, Sehnsucht nach Wiedergeburt. Ein neues Verstdndnis der Drogensucht, Stuttgart 1986, s. 115-154.

336

XII ZAKOCZENIE
U k r e s u p r z e d k a d a n y c h t u r o z w a a t r u d n o n i e podj p r b y ogarnicia j e d n y m spojrzeniem z a g m a t w a n y c h drg i bezdroy, ktrymi poday. N a j s z e r s z e ich r a m y w y z n a c z y a t e o r i a religii G e e r t z a . R e l i g i a j e s t d l a n i e g o p r z y p o m n i j m y m o d e l u j c y m s y s t e m e m symboli, k t r y przez d z i a a n i a r y t u a l n e n a d a j e l u d z k i m n a s t r o j o m i motywacjom cech j e d y n i e rzeczywistej rzeczywistoci. W odczuciach jej m i e s z k a c w r z e c z y w i s t o t cechuje z a t e m jej p o z n a w c z a , e m o c j o n a l n a , aksjologiczna oraz przede wszystkim ontologiczna domknito. Model symbolizacji religijnej w y s t p u j e w relacji z a s a d n i c z e g o s p r z e n i a z w r o t n e g o z m o d e l e m symbolizacji potocznej i m n i e j l u b b a r d z i e j w y o d r b n i o n y m i m o d e l a m i symbolizacji t y p u estetycznego i n a u k o w e g o . W o d n i e s i e n i u do symbolizacji religijnej b a d a n i a T u r n e r a ujawn i y z r n i c o w a n e p o z i o m y jej i n t e r p r e t a c j i ( z n a c z e n i a : e g z o t e r y c z n e , e z o t e r y c z n e , o p e r a c y j n e , pozycyjne) o r a z d w o j a k i c h a r a k t e r tworzcych j e l e m e n t w (symbole d o m i n u j c e i i n s t r u m e n t a l n e ) . W kont e k c i e d o c i e k a T u r n e r a m o e m y m w i o zoonej w i e l o w y m i a r o w e j sieci symbolicznych s t r u k t u r . Sie ta ma c h a r a k t e r h o l o g r a m u : w k a d e j z jej czci w p e w i e n sposb j e s t r w n i e r e p r e z e n t o w a n a jej cao. W z w i z k u z t y m s e m a n t y k a k a d e g o jej e l e m e n t u rozbija si n a cz u w i a d a m i a n , k t r a p r z e w a n i e o g r a n i c z a si d o n o r m a t y w nego konotacyjnego k o m p o n e n t u znaczenia, i d a n podprogowo cz n o r m a l n i e n i e u w i a d a m i a n . T a d r u g a w z r n i c o w a n y m s t o p n i u w y r a a k o g n i t y w n e i p s y c h o d y n a m i c z n e w y m i a r y caoci biosem i o t y c z n e g o s y s t e m u . S y m b o l e cechuje b i e g u n o w o z n a c z e , k t r a w y n i k a z i c h o r e k t y c z n e g o i ideologicznego a s p e k t u . B i e g u n o w o ta sprawia, e dziaania r y t u a l n e mog zamieni n o r m w przedmiot podania. 337

A n a l i z y O r t n e r pozwoliy n a d o o k r e l e n i e s e n s u k a t e g o r i i symboli d o m i n u j c y c h i cilejsze w y o d r b n i e n i e i c h p i e r w o t n y c h s y n t e tyczno-emocjonalnych r e p r e z e n t a n t w (w odrnieniu od dwu klas s y m b o l i o p e r a c y j n o - k o g n i t y w n y c h : p o d s t a w o w y c h m e t a f o r i kluczowych scenariuszy). Z kolei b a d a n i a W i e r c i s k i e g o o d s o n i y z w i z e k z j a w i s k a symbolizacji z funkcj i m a g i n o w a n i a . Z p e r s p e k t y w y ewolucjonistycznej i n e u r o p s y c h o l o g i c z n e j w y k a z a y o n e z a s a d n o t r y c h o t o m i c z n e g o podziau znakw n a : archetypowe, analogizujce i a r b i t r a l n e . D a l s z a a n a l i z a koncepcji archetypw, k t r p r o w a d z i e m w w i e t l e r o z w a a J u n g a , S t e v e n s a , E e n w y k a i L a u g h l i n a , u j a w n i a ich r o l d z i e d z i c z n y c h c z y n n i k w , k t r e p r z e z s y m b o l i c z n e r e p r e z e n t a c j e det e r m i n u j rozwojowe p r z e b i e g i z a c h o w a n i a o r a z z w i z a n y c h z n i m p r o c e s w e m o c j o n a l n y c h i p o z n a w c z y c h . W ujciu t y c h b a d a c z y n a j p e n i e j s z y m w y r a z e m w i a t a a r c h e t y p w j e s t p s y c h o n e r w o w a organizacja ludzkiego mzgu. N a t y m t l e szczeglnie i s t o t n y m okazuje si f a k t , e s y m b o l e odgrywaj m e d i u j c r o l specyficznych t r a n s f o r m a t o r w e n e r g i i psyc h i c z n e j . J a k o t a k i e daj one w i a d o m e j czci p s y c h i k i z a p o r e d n i c z o n y d o s t p d o jej n i e u w i a d a m i a n y c h a r c h e t y p o w y c h w y m i a r w . R w n i e n a g r u n c i e koncepcji J u n g a n a s u w a si p r z y p u s z c z e n i e , e manipulacje stosownym m a t e r i a e m symbolicznym mog mie zasadn i c z y w p y w na o r g a n i z a c j ycia p s y c h i c z n e g o i neurofizjologiczn a k t y w n o m z g u . W t y m z a k r e s i e z a s a d n y m w y d a j e si p r z y p u s z c z e n i e , e w p o c z e n i u z i n n y m i t e c h n i k a m i s y m b o l i c z n a a k t y w a c j a ( n p . p o p r z e z s y m b o l i z m t e r i o m o r f i c z n y ) m o e f u n k c j o n a l n i e modyfikowa w e r t y k a l n i horyzontaln organizacj centralnego u k a d u nerwowego. W w y p a d k u tradycyjnych dziaa rytualno-inicjacyjnych p r o c e s t e n m i a b y n a celu i n d y w i d u a l n i n t e g r a c j o n t o g e n e t y c z n e g o p r o g r a m o w a n i a s p o e c z n e g o z z a s o b e m filogenetycznej p u l i p r o g r a m w i n s t y n k t o w y c h . W w i e t l e koncepcji E e n w y k a i d'Aquiliego p r o ces k o r e k t y i n t e g r a c y j n e j d z i a a l n o c i m z g u z a c h o d z i n a n a j g b s z y m poziomie przez atraktorowe oddziaywanie s t r u k t u r archetypowych, k t r e s w y r a z e m d y n a m i k i chaosu i i m m a n e n t n e j organizacji kwantowej P l e r o m y . W o d n i e s i e n i u do g e n e z y i cyrkulacji s t r u k t u r s y m b o l i c z n y c h b a d a n i a P o e t z l a , F i s h e r a , D i x o n a i i n . w y k a z a y , e w t y m z a k r e s i e k l u c z o w rol odgrywaj z j a w i s k a z w i z a n e z p e r c e p c j p o d p r o g o w , 338

p r z e d e w s z y s t k i m z a jej w p y w n a n i e u w i a d a m i a n e p r o c e s y psyc h o d y n a m i c z n e . W szczeglnoci e k s p e r y m e n t y p r o w a d z o n e p r z e z zesp S i l v e r m a n a o d s o n i y o l b r z y m i rol, j a k s u b l i m i n a l n e bod-cow a n i e m o e o d g r y w a w i n t e n c j o n a l n y m l u b n i e i n t e n c j o n a l n y m wyw o y w a n i u s t a n w r e g r e s j i i o d p o w i a d a j c y c h im s y m b i o t y c z n y c h fantazji. Analizy Cytowica i H u n t a pokazay, e zasadniczym czynnikiem, ktry formalnie i treciowo organizuje podwiadome symboliczne p r z e t w a r z a n i e d a n e j p o d p r o g o w o informacji m o e by zjawisko synestezji, k t r e a n a t o m i c z n i e j e s t cile z w i z a n e z d z i a a n i e m emocyjnych orodkw u k a d u limbicznego i p a t a skroniowego. W k o n t e k c i e t e o r i i a u t o s y m b o l i z a c j i ( S i l b e r e r ) m o n a podejrzewa, e s y n e s t e t y c z n a t r a n s d u k c j a w r a z z o d d z i a y w a n i e m s c h e m a tw wyobraeniowych (Johnson) i metaforyzacji jest p o d s t a w o w y m z j a w i s k i e m , k t r e u m o l i w i a i s t r u k t u r y z u j e obieg informacji zachod z c y p o m i d z y s o m a t y c z n y m , f u n k c j o n a l n y m i m a t e r i a l n y m poziom e m podmiotowej reprezentacji. W o p a r c i u o p o w y s z e obserwacje w y s u n i t o p r z y p u s z c z e n i e , e s y m b o l i z a c j a religijna, j a k k a d a i n n a p s y c h o d y n a m i c z n a symbolizacja, b i e r z e swj p o c z t e k w b i o s e m i o t y c z n y c h z r y t u a l i z o w a n y c h p r o cesach n a p d z a n i a i h a m o w a n i a popdowego, ktre nieuchronnie w s p w y s t p u j z d z i a a n i e m r e g u l a t y w n e j funkcji s y s t e m u spoeczn e g o . N a p l a n i e k o m u n i k a c j i p r o c e s y t e przejawiaj si j a k o s t a n y d y s h a r m o n i i p o m i d z y k o m u n i k o w a n i e m t y p u a n a l o g o w e g o i dygit a l n e g o . S t a n y t e w r a z z z a w a r t w n i c h informacj p r z e w a n i e d a n e s p o d p r o g o w o i j a k o t a k i e w c h o d z w obieg p i e r w o t n o p r o c e s o w e g o p r z e t w a r z a n i a informacji. Z a s a d d z i a a n i a t e g o obiegu o k r e l a w s p o m n i a n y synestetyczno-analogizujcy procesor, ktry wyznacza przebiegi d e k o d o w a n i a i r e k o d o w a n i a o p r a c o w y w a n y c h d a n y c h . J e g o dziaanie jest najwaniejszym formalnym czynnikiem, ktry przesdza o o s t a t e c z n y m k s z t a c i e s y m b o l u i s p o s o b i e j e g o p o j a w i e n i a si w p o l u w i a d o m o c i (w s t a n a c h s n u , h a l u c y n a c j i itp.). D o s t p n e informacje dotyczce zwizku halucynogenw z percepcj p o d p r o g o w a i synestezj, dowodz, e d z i a a n i e t y c h s u b s t a n c j i w w i k s z y m s t o p n i u u d o s t p n i a w i a d o m o c i procesy, k t r e w i si z t y m i z j a w i s k a m i . M o n a z a t e m p o d e j r z e w a , e w t r a d y c y j n y c h k u l t u r a c h , lecz n i e t y l k o , w y s p e c j a l i z o w a n i k o n s u m e n c i h a l u c y n o genw, po odpowiednim t r e n i n g u (np. wiadomego nienia), mogli 339

i n t e n c j o n a l n i e w y s t p o w a w roli n a d a w c w i odbiorcw p o d p r o g o w y c h k o m u n i k a t w i w t e n sposb p r z e z d z i a a n i a r y t u a l n e (w i c h r a m a c h n p . p r z e z a k t y w a c j fantazji s y m b i o t y c z n y c h ) s k u t e c z n i e j w p y w a n a otaczajce ich r o d o w i s k o s p o e c z n e 1 . J a k t o p o k a z a e m , t a k a si r z e c z y w s t p n a p r b a u j c i a z j a w i s k a n i e u w i a d a m i a n e j spoecznej cyrkulacji symbolu moe rwnie posuy w budowie modelu mikrogenezy ruchw kultowych. Rozwaania n a d symbolem dobitnie wykazay, e kwestia haluc y n o g e n n e g o r y t u a u d o m a g a si u m i e j s c o w i e n i a w s z e r s z y m k o n t e k cie a d e k w a t n e j t e o r i i k o m u n i k a c j i . K o n t e k s t u t a k i e g o d o s t a r c z y a pragmatyczna teoria komunikacji autorstwa Watzlawicka, Beavin i J a c k s o n a (WBJ). Z a p r o p o n o w a n a przez W B J aksjomatyka procesw komunikacji, w szczeglnoci z a w y o d r b n i e n i e w jej r a m a c h relacyjno-analogowego i treciowo-dygitalnego a s p e k t u kadego a k t u k o m u n i k o w a n i a , w r a z z o p i s e m i c h w z a j e m n y c h relacji, u m o l i w i a j e d n o l i t e ujcie uwiadamianych i nie uwiadamianych wymiarw dziaa komunikacyjnych. Zwaszcza w odniesieniu do tych ostatnich w s p o m n i a n a t e o r i a s t w a r z a moliwo s y s t e m a t y c z n e g o ujcia t y c h p r z e b i e g w komunikacji, ktre wystpuj w grupowych t r a n s a c h halucynogenn y c h . J e j i s t o t n o c i dowodz m o d e l e g r u p o w e j p s y c h o d y n a m i k i , k t r e z a p r o p o n o w a l i B i o n i F o u l k e s , o r a z w y n i k i obserwacji p o c z y n i o n y c h w o d n i e s i e n i u do specyficznie h a l u c y n o g e n n y c h w z o r c w i n t e r a k c j i spoecznych (Jarvik, Abramson, Masters, Houston). P r z y d a t n o teorii W B J p o t w i e r d z a j t a k e r o z w a a n i a H a m p l e ' a n a d c e n t r a l n rol, j a k n i e w i a d o m o o d g r y w a w k o m u n i k o w a n i u p o z a w e r b a l n y m . W t y m k o n t e k c i e p r z e d s t a w i e m w y n i k i neurofizjologicznych b a d a n a d l a t e r a l i z a c j h e m i s f e r y c z n . Pozwoliy o n e n a o k r e l e n i e f u n k c j o n a l n e j specjalizacji p k u l w z a k r e s i e t y p u p r z e t w a r z a n y c h p r o c e s w k o m u n i k a c y j n y c h . W ich w i e t l e u z a s a d n i o n e j e s t t w i e r d z e n i e , e w w y p a d k u lewej p k u l i w y s t p u j e w y s z y stop i e specjalizacji w k o m u n i k a c j i t r e c i o w o - d y g i t a l n e j , z a w w y p a d k u p k u l i p r a w e j m a m y do c z y n i e n i a z w y s z s p r a w n o c i w z a k r e s i e

W wietle teorii Batesona i Jacksona mona by zaryzykowa tez, e schizofrenik jest czciowo wiadomym, lecz nie dobrowolnym uczestnikiem pierwotnoprocesowego obiegu informacji.

340

m e t a k o m u n i k a c j i relacyjno-analogowej. W t y m d r u g i m w y p a d k u szczeglnie i s t o t n a j e s t d o m i n a c j a p r a w e j p k u l i w percepcji emocji, jej w i k s z y u d z i a w p r o c e s a c h i m a g i n a c j i o r a z s t a n a c h dysocjacyjn y c h , specjalizacja w percepcji p o d p r o g o w e j i p o d w y s z o n a a k t y w n o w sytuacji d o z n a synestetycznych. W k o n t e k c i e b a d a L e x u z a s a d n i o n y m w y d a j e si p r z y p u s z c z e n i e , e w s p o m n i a n e j j u r e g u l a t y w n e j funkcji s y s t e m u s p o e c z n e g o w jego k o n k r e t n y c h p r z e j a w a c h k a d o r a z o w o o d p o w i a d a specyficzny w z o r z e c d y s h a r m o n i i , k t r a w y s t p u j e p o m i d z y k o m u n i k a c j dygit a l n i a n a l o g o w . F a k t o w i t e m u m u s i o d p o w i a d a i s t n i e n i e okrelonego kulturowego wzorca desynchronizacji pkul mzgowych oraz, z p u n k t u w i d z e n i a topologii w e r t y k a l n e j , orodkw kory modej i u k a d u l i m b i c z n e g o . Analogicznie, j e s t rzecz oczywist, e w n o r m a l n y m p r z e b i e g u p r o c e s w r o z w o j o w y c h , r n y m f a z o m o n t o g e n e z y odpowiadaj rne wzorce integracyjnej aktywnoci ludzkiego s y s t e m u p s y c h o n e r w o w e g o i z w i z a n y z t y m z r n i c o w a n y d o s t p do t r e c i pola podwiadomoci. Bezporednim w y r a z e m tego jest ontogenetyczne z r n i c o w a n i e s p r a w n o c i i efektywnoci k o m u n i k a c y j n e j o r a z co, by m o e , n a j w a n i e j s z e p r y m a r n e g o p o c z u c i a rzeczywistoci (Ferenczi). B a d a n i a W a l l a c e ' a , L e x i d'Aquiliego p o k a z u j , e g r u p o w e inicjacje z u y c i e m h a l u c y n o g e n w m o g m i e za z a d a n i e okresow zmian biochemicznego rodowiska organizmu i wykor z y s t a n i e jej do m i d z y o s o b n i c z e g o i w e w n t r z o s o b n i c z e g o zestrojenia jednostki z wymaganiami biokulturowego normotyp u d a n e j s p o e c z n o c i l u b jej p o d g r u p y . Szczeglnie Lex i d'Aquili p o k a z a l i , e s t r o j e n i e s y s t e m w ergo- i t r o f o t r o p o w e g o s u y n a d r z d n e m u celowi, k t r y m j e s t r e o r g a n i z a c j a d z i a a n i a m z g u . W nieco b a r d z i e j s y s t e m o w y m ujciu t e z t m o n a u z u p e n i i w y r a z i s t w i e r d z e n i e m , e f i n a l n y m celem t a k i c h r y t u a w j e s t i n t e n s y f i k a c j a kod o w a n i a w p o d w i a d o m o c i o d p o w i e d n i e g o o b r a z u uoglnionego inn e g o " , z e s t r o j e n i e j e d n o s t k i z jej n o w rol s p o e c z n o r a z w y t w o r z e n i e w niej p e n i e j s z e g o p o c z u c i a rzeczywistoci, co d o k o n u j e si p r z e z a d e k w a t n e d o tej roli w y s t e r o w a n i e c e r e b r a l n e g o a p a r a t u , k t r y j e s t biologicznym n o n i k i e m s p r z o n e g o s y s t e m u k o m u n i k a c j i d y g i t a l n e j i a n a l o g o w e j . Z u w a g i na inicjacj s z a m a s k m o n a p o d e j r z e w a , e idzie o z w i k s z e n i e d o s t p u do p o d p r o g o w y c h t r e c i a n a l o g o w y c h o r a z r o z s z e r z e n i e i i n t e n s y f i k a c j ich d y g i t a l n e g o p r z e t w a r z a n i a . 341

B a d a n i a F r e c s k i i K u l c s a r a d o b i t n i e w s k a z u j n a fakt, e prym a r n y m c e l e m w s z e l k i c h r y t u a w inicjacyjnych, j e s t t a k i e s t e r o w a n i e s t r e s e m afiliacyjnym, k t r e u m o l i w i j e d n o s t c e m o b i l n o i zajcie nowej pozycji na s k a l i s y m b i o t y c z n o - s e p a r a c y j n e g o k o n t i n u u m . Z t e g o p u n k t u widzenia r y t u a y h a l u c y n o g e n n e sprzyjayby ontogenetyczn e m u p r o c e s o w i p r z e c h o d z e n i a o d afiliacji b e z p o r e d n i e j d o c o r a z d o j r z a l s z y c h form afiliacji z a p o r e d n i c z o n e j . N a p l a n i e psychobiologicznym procesowi t e m u odpowiadaby fakt przechodzenia od zewntrzsterownej do wewntrzsterownej wypaty opiatowych komp e n s a t o r w . R e g r e s y w n o - s y m b i o t y c z n y c h a r a k t e r p r o c e d u r inicjacyjn y c h byby pochodn tego, e do okresowej intensyfikacji tego procesu konieczna jest aktywacja podwiadomego materiau, ktry jednostka pozyskaa w najwczeniejszym i najbardziej symbiotycznym okresie swojego rozwoju. K l u c z o w y m p u n k t e m p r o c e d u r i n i c j a c y j n y c h jest o k r e s o w a regresywna intensyfikacja zewntrzsterownoci w celu wymuszenia trwaego wzrostu progresywnej wewntrzsterownoci. K o n i e c z n o r e g r e s j i do n a j w c z e n i e j s z y c h faz ycia osobniczego (a moe t a k e gatunkowego) moe wynika z dwojakich przyczyn. Z j e d n e j s t r o n y z p u n k t u w i d z e n i a psychologii a n a l i t y c z n e j , lecz t a k e mutatis mutandis etologii, im w c z e n i e j s z a faza o n t o g e n e z y , t y m wikszy jest wpyw archetypowych s t r u k t u r instynktowych. Std, j a k p i k n i e p o k a z u j e to N e u m a n n , i s t o t r y t u a u w szczeglnoci ryt u a u inicjacyjnego j e s t p o b u d z e n i e c i a a w celu a k t y w a c j i a r c h e t y p u . Wyjtkowo i s t o t n y m owocem t e g o w y d a r z e n i a j e s t w y s t p i e n i e efektu numinotycznego (Persinger, Wierciski), ktry ze wzgldu na swoj obco i o d m i e n n o p o d l e g a projekcji n a z e w n t r z , gdzie u l e g a asocjacji z m i e j s c e m , c z a s e m i co n a j w a n i e j s z e l u d m i , k t r z y zwizani s z r y t u a e m . F u n d a m e n t a l n e dla dowiadcze halucynog e n n y c h zjawisko e m a n a c j i a r c h e t y p o w e j projekcji s p r a w i a , e wspi n i c j o w a n i z a m i e n i a j si w communitas ( T u r n e r ) czy g r u p p o d s t a w o w (Bion, F o u l k e s ) , z a p r o w a d z c y inicjacj p r z e k s z t a c a j s i w wszechwadne i wszechwiedzce istoty wysze. Procesowi t e m u towarzyszy rozpad dotychczasowych zinternalizowanych s t r u k t u r i r e g u ycia s p o e c z n e g o , s w o i s t a h a l u c y n a c y j n o - r e g r e s y w n a dysolucja superego i ego ( F r e u d , P u t n a m ) o r a z k o m p e n s a c y j n y w z r o s t a k t y w noci sztywnych p r o g r a m w instynktowych, ktry susznie m o n a o k r e l i m i a n e m a t a w i s t y c z n e g o p o n i e n i a (Bilz). 342

Z drugiej strony manipulacji s t r u k t u r a m i archetypowymi towarzyszy nowe p r o g r a m o w a n i e spoeczne, ktrego skuteczno w y n i k a w a n i e z f a k t u , e p r z e z i n i c j o w a n y c h inicjujcy s cakowicie p o k r y c i p r z e n i e s i e n i e m i projekcj, k t r e czyni z n i c h rdo a b s o l u t n e g o a u t o r y t e t u . P o n a d t o i n i c j o w a n i znajduj si w s y t u a c j i h a l u c y n o g e n nie zwikszonej podatnoci na sugesti, co umoliwia gbsz penet r a c j i rozleglejsze n i e u w i a d a m i a n e o d d z i a y w a n i e p r z e k a z y w a n y c h i n s t r u k c j i p r z y k a d o w o p r z e z a k t y w a c j r o z p r o s z o n i homojofon i c z n y r e z o n a n s asocjacyjny ( S p i t z e r , W i e r c i s k i ) . Z a s a d n e j e s t przyp u s z c z e n i e , e z w a y w s z y n a k o n t e k s t p r o c e s u , z d e c y d o w a n a ich wikszo p r z e k a z y w a n a jest analogowym k a n a e m behawioralnym i s y m b o l i c z n o - w y o b r a e n i o w y m , z a t y l k o cz d a n a j e s t w p o s t a c i treciowo-dygitalnej. Ewolucyjno-etologiczna a n a l i z a funkcji r y t u a l i z a c j i , k t r podjli p r z e d s t a w i c i e l e szkoy s t r u k t u r a l i z m u b i o g e n e t y c z n e g o , logicznie w s p b r z m i gboko z e s t a r y m i " i d e a m i D u r k h e i m a . C h o k o r z y s t a l i oni z c a k o w i c i e o d m i e n n y c h d a n y c h , doszli do p o d o b n y c h w y n i k w . Z a s a d n i c z y m z n i c h j e s t t e n , e d z i a a n i a r y t u a l n e s t a n o w i y i s t a n o w i g n i a z d o w s t r u k t u r , k t r e j e m a n a c j e i t r a n s f o r m a c j e w sposb z a s a d n i c z y p r z y c z y n i y si d o p o w s t a n i a p r o c e s u specyficznie l u d z k i e j socjalizacji. W nieco o d m i e n n y sposb p o d o b n e t e z y w y s u n l i i n n i b a d a c z e . U t r z y m u j oni, e c h a r a k t e r y s t y c z n e z a c h o w a n i a o w i e c k i e ( G l a d i g o w ) czy t e inicjacyjna r y t u a l i z a c j a o w i e c k a o r a z u y c i e h a l u c y n o g e n w ( W i e r c i s k i ) legy u p o d s t a w p r o c e s u , k t r y h o m i n i d a l n e go owc p r z e k s z t a c i w m e d y t u j c e g o homo religiosus. W p o d o b n y m k i e r u n k u zmierza Wasson, gdy twierdzi, e pierwsze dowiadczenia religijne c z o w i e k a w y n i k a y z k o n t a k t u z s u b s t a n c j a m i h a l u c y n o g e n n y m i , czy o s t a t n i o M a c K e n n a , k t r y w ogle w d o w i a d c z e n i a c h h a l u c y n o g e n n y c h u p a t r u j e gwnego rda n a r o d z i n czowieczestwa. W k o n t e k c i e tej p r a c y m o n a t y l k o z a u w a y , e j e l i s u s z n e j e s t p r z y p u s z c z e n i e k o m e n t a t o r w F r e u d a D u l a n e y a i F i s k e g o , i rzeczywicie n a l e y m w i o d z i e d z i c z n y m p r o c e s o r z e r y t u a l i z a c j i a n a l o g i c z n y m , a m o e n a w e t czciowo t o s a m y m z d z i e d z i c z n y m p r o c e s o r e m j z y k a ; j e l i racj m a S t a a l , k t r y g e n e z s k a d n i jzyk o w e j , a wic t a k e s k a d n i logicznej, lokalizuje w s y n t a k s i e r y t u a u ; j e l i racj m a D u r k h e i m , k t r y w a n i e w r y t u a l e o d k r y w a p o c h o d z e n i e idei p o d m i o t u , p r a w a i z w i z k u p r z y c z y n o w e g o to w s k a l i g a t u n k o w e j n i e w t p l i w i e p r a s t a r e r y t u a l n e uycie s u b s t a n c j i h a l u 343

c y n o g e n n y c h n i e mogo t u n i e p o z o s t a w i swojego gbokiego, by moe n a w e t rozstrzygajcego wpywu. W s z y s t k i e d a n e w s k a z u j r w n i e n a to, e obok p r z y r o s t u u s p o e c z n i e n i a i kooperacji w e w n t r z g r u p o w e j d z i a a n i o m r y t u a l n y m towarzyszy rwnolegy proces powstawania jednostkowej i kolektywnej n i e w i a d o m o c i . N a t l e teorii religii G e e r t z a i T u r n e r a o r a z u w a g dotyczcych psychodynamicznych aspektw procesu powstawania i cyrkulacji s y m b o l u , r y t u a j a w i si j a k o p u n k t p o r e d n i , k t r y wyt w a r z a , czy w sobie, r e k o d u j e i n a p d z a d w a obiegi spoecznej informacji: u w i a d a m i a n y i n i e u w i a d a m i a n y . D l a t e g o t e , j a k sugeruje to w y m o w a analiz D u r k h e i m a , kto steruje r y t u a e m danej spoecznoci, f a k t y c z n i e w y t w a r z a jej rzeczywisto. W z w i z k u z t y m zjawisko religii wydaje si t p o c h o d n p r o c e s w rytualizacji, ktrej celem bya rekultywacja produktw rytualnego procesu dysocjacji i w y p i e r a n i a . Rekultywacja ta t a k e zachodzi na drodze wyspecjalizowanych dziaa symboliczno-rytualnych. Idc za socjoekologicznymi i n t u i c j a m i F r e u d a czy G i r a r d a , m o n a p o w i e d z i e , e u k r y t funkcj religii jest neutralizacja i u z d a t n i a n i e popdowych odpadw spoecznych procesw zrytualizowanej k o m u n i k a c j i i w y m i a n y . F a k t t e n najwyraniej dochodzi do gosu w r y t u a a c h e k s p i a c y j n y c h . N i e bez z n a c z e n i a j e s t t u z a t e m , e s t a n y h a l u c y n o g e n n e w sposb w y j t k o w y pocigaj za sob u j a w n i e n i e m a t e r i a u w y p a r t e g o , p r z e k s z t a c e n i e k r y t y c z n e j spoecznej funkcji superego i z w i z a n z t y m k o n i e c z n o z o e n i a w y z n a n i a . C e l e m p r a c y byo r o z w a e n i e p y t a n i a , j a k i e o b s e r w a c j e i t e o r i e b a d a w c z e m o n a z a s t o s o w a d o m o d e l o w a n i a g e n e z y i funkcji k o l e k t y w n y c h r y t u a w h a l u c y n o g e n n y c h . W szczeglnoci chodzio o b a r d z i e j precyzyjne, n i m i a o to miejsce do tej p o r y , p r z e a n a l i z o wanie kwestii moliwych wpyww tego rodzaju rytuaw na proc e s y socjogenezy, socjalizacji czy specyfiki g a t u n k o w e j c z o w i e k a . W zwizku z tym praca stanowia prb zestawienia danych i koncepcji p o z y s k a n y c h w r a m a c h r n y c h p r o g r a m w b a d a w c z y c h , takich jak: semiotyka kultury; psychologiczne i neuropsychologiczne b a d a n i a n a d dowiadczen i e m religijnym, symbolizacja, percepcj p o d p r o g o w a , l a t e r a l i z a cj mzgow, s y n e s t e z j i t p . ;

344

ewolucyjno-etologiczne o r a z socjopsychologiczne b a d a n i a n a d gen e z i d y n a m i k form r y t u a l i z a c j i ; teoria komunikacji, psychoanaliza grupy; religioznawczo-etnologiczne b a d a n i a n a d s a k r a l n y m w y k o r z y s t a niem substancji halucynogennych; f a r m a k o l o g i c z n e i psychologiczne t e o r i e dotyczce o d d z i a y w a n i a s u b s t a n c j i h a l u c y n o g e n n y c h , h a l u c y n a c j i o r a z funkcji i g e n e z y odmiennych stanw wiadomoci. Oglnym wnioskiem pyncym z syntezy wspomnianych danych j e s t t w i e r d z e n i e , e w spoecznociach tradycyjnych k o l e k t y w n e r y t u a y h a l u c y n o g e n n e u a t w i a y p r o c e s i n t e r n a l i z a c j i z w i z a n e g o z okrelon rol s p o e c z n p o d a n e g o w z o r c a z a c h o w a i s t o s o w n y c h do n i e g o informacji. P o d s t a w t e g o p r o c e s u s t a n o w i o s i g a n y w t e g o r o d z a j u r y t u a a c h fakt: p r z e s u n i c i a k u a n a l o g o w e m u typowi k o m u n i k a c j i ; w i e l o k a n a o w e g o s o m a t y c z n e g o w z m o c n i e n i a p a m i c i o w e g o kodow a n i a e l e m e n t w symbolicznego u n i w e r s u m g r u p y o d n i e s i e n i a ; z w i k s z o n e g o u d z i a u z a p a m i t y w a n i a w o p a r c i u o fuzje s y n e s t e tyczne; w z r o s t u p o d a t n o c i na a u t o - i h e t e r o s u g e s t i ; w z r o s t u d o s t p n o c i do t r e c i p o l a p s y c h o d y n a m i c z n e j p o d w i a d o moci; i n t e n s y f i k a c j i percepcji podprogowej; hiperintensyfikacji dozna traumatyczno-blowych; w z r o s t u p o z i o m u s t r e s u odwoujcego si do r o z b u d z o n y c h fantazji symbiotycznych oraz potencjau semantycznego pamiciowych treci z w i z a n y c h z t r a u m a t y c z n y m i d o z n a n i a m i p r z e y t y m i w t r a k cie w c z e s n y c h faz rozwoju o n t o g e n e t y c z n e g o ; wewntrzosobniczego przestrojenia centralnego u k a d u nerwowego przez wykorzystanie halucynogennie zmodyfikowanej d y n a m i k i p r z e c z e n i a ergo- i t r o f o t r o p o w e g o i z w i z a n e z t y m p o j a w i e n i e si n o w y c h wzorcw inhibicji l a t e r a l i z a c y j n e j ; midzyosobniczego przestrojenia przez modyfikacj przebiegw i wzorcw k o m u n i k a c j i s p o e c z n e j ; z m i a n y psychobiologicznych m a t r y c wizi s p o e c z n e j ; n a s i l e n i a p r o c e s w p r z e n i e s i e n i a i projekcji; s e l e k t y w n e j h a l u c y n o g e n n e j aktywacji filogenetycznych reagowania instynktownego. wzorcw

345

W istocie, o b s z e r n y m a t e r i a p o s z l a k o w y s u g e r u j e , e w o p a r c i u o tego rodzaju u k a d czynnikw poczenie d z i a a r y t u a l n y c h z halucynogennymi dowiadczeniami megapsychicznymi mogo w procesie h o m i n i z a c j i o d e g r a decydujc rol. W a r t o j e d n a k p r z y p o m n i e t e n t r u i z m , e d l a spoecznoci t r a d y c y j n y c h p r o c e s s t a n i a si czowiek i e m nie by czym j e d n o r a z o w o d a n y m w przeszoci i w z w i z k u z t y m z a m k n i t y m . Z t a k i m z a o e n i e m spoecznoci t e n i e m i a y b y s z a n s p r z e t r w a n i a . K a d e p o k o l e n i e n a n o w o m u s i a o p o d d a w a si r y t u a l n e m u u c z o w i e c z e n i u , w czym s u b s t a n c j e h a l u c y n o g e n n e odg r y w a y z a s a d n i c z rol.

APENDYKS A MIT O STWORZENIU WEDUG INDIAN TUKANO 1


i

Na

pocztku

istniay

Soce

Ksiyc.

Byli

oni

brami

b l i n i a k a m i 2 . Pocztkowo yli s a m o t n i e , lecz p o t e m Soce m i a crk i y z ni niczym z w a s n on. B r a t Ksiyc n i e m i a ony i o g a r n a go zazdro. P r b o w a kocha si z on Soca, lecz t e n dowiedzia si o t y m . Gdy wic w niebie, w d o m u Soca, odbyway si t a c e i p r z y s z e d Ksiyc, S o c e z a b r a m u z a k a r d u p i e r z a s t k o r o n p o d o b n d o jego w a s n e j . Pozostawi b r a t u Ksiycowi m a p i e r z a s t k o r o n oraz

Zanotowany przez Reichel-Dolmatoffa zbir mitycznych przekazw o pocztku stanowi przykad mitologicznej narracji, powstaej w obrbie tradycyjnej kultury, zdominowanej przez uycie substancji halucynogennych. Informatorem kolumbij-skiego antropologa by przedstawiciel plemienia Desana zaliczanego do india-skiej grupy Wschodnich Tukano, ktra zamieszkuje kolumbijski komisariat Vaupes na terenie pnocno-zachodniej Amazonii. Jej przedstawiciele zajmuj si owiectwem, zbieractwem i ogrodnictwem. Przedstawiona tu wersja mitu kreacyjnego zostaa opublikowana w: G. Reichel-Dolmatoff, Amazonian Cosmos, Chicago 1971, s. 24-37. Mit dostarcza najoglniejszy ukad odniesienia dla omawianych w Apendyksie II, wystpujcych u Desana koncepcji dziaania mzgu i umysu. W zwizku z tym warto zaznaczy, e od czasu pierwszej publikacji mitu w 1968 roku do publikacji tekstu o mzgu (1981) mino trzynacie lat bada, w trakcie ktrych Reichel-Dolmatoff intensywnie pracowa nad pogbieniem zrozumienia zebranego materiau. Wszystkie ponisze przypisy pochodz od Reichel-Dolmatoffa. Informator nie jest cakowicie pewien, czy byli bliniakami, czy te moe Soce by starszym bratem, a Ksiyc modszym. By moe, mamy tu doczynienia z jedn, androgyniczn istot. 347

p a r m i e d z i a n y c h k o l c z y k w . O d t e g o c z a s u S o c e i Ksiyc n a z a w s z e pozostaj w n i e b i e r o z d z i e l e n i , co j e s t w y n i k i e m k a r y , k t r b r a t Ksiyc otrzyma za swe przewinienie. S o c e s t w o r z y w i a t i z tego p o w o d u n a z y w a j go S o c e m Ojcem (pageabe). J e s t on ojcem w s z y s t k i c h D e s a n a . S o c e s t w o r z y w i a t m o c swojego t e g o w i a t a , d a j c m u ycie i s t a b i l n o 4 . Z m i e j s c a swojego z a m i e s z k a n i a , s k p a n e g o w t y m b l a s k u , S o c e s t w o r z y z i e m i w r a z z l a s a m i i r z e k a m i o r a z z w s z y s t k i m i zwierzt a m i i r o l i n a m i . S o c e b a r d z o d o b r z e z a p l a n o w a swoje s t w o r z e n i e i byo ono d o s k o n a e . w i a t , w k t r y m yjemy, m a k s z t a t wielkiego d y s k u , olbrzymiej o k r g e j p y t y . J e s t t o w i a t l u d z i i z w i e r z t , w i a t ycia. P o d c z a s gdy m i e s z k a n i e S o c a m a k o l o r ty, kolor s o n e c z n e j mocy, k r a i n a l u d z i m a k o l o r c z e r w o n y , k o l o r p o d n o c i i k r w i i s t o t ywych. N a s z a z i e m i a j e s t marla turi (mari n a s z , turi p o z i o m ) i n a z y w a j j wyszy p o z i o m " (uehkdmaha turi), gdy poniej z n a j d u j e si i n n y w i a t , niszy p o z i o m " (dohkdmaha turi). w i a t poniej n a z y w a j R a j e m {Ahpikondia). J e s t zielonego k o l o r u i u d a j si d o d u s z e t y c h , k t r z y za ycia byli dobrymi D e s a n a . Po s t r o n i e w s c h o d u soca, w A h p i k o n d i a , z n a j d u j e si d u e jezioro, do k t r e g o wlewaj si z i e m s k i e r z e k i , w s z y s t k i e one b o w i e m p y n n a w s c h d 5 . W o d y r z e k cz z a t e m A h p i k o n d i a z n a s z k r a i n . P o s t r o n i e z a c h o d u s o c a w A h p i k o n d i a ley C i e m n a Sfera. J e s t to sfera nocy i miejsce z a . W i d z i a n a z dou, z A h p i k o n d i a , n a s z a z i e m i a w y g l d a j a k d u a p a j c z y n a . J e s t o n a p r z e z r o c z y s t a i wieci p r z e z n i soce. Nici tej sieci s n i c z y m z a s a d y , k t r y m i l u d z i e w i n n i si k i e r o w a w yciu. P r o w a d z o n e l u d z i p o s z u k u j c y c h d o b r e g o ycia, a S o c e si t e m u przyglda. P o n a d n a s z z i e m i Soce s t w o r z y M l e c z n D r o g , k t r a niczym d u y p i e n i s t y s t r u m i e w y d o b y w a si z A h p i k o n d i a i p y n i e ze

Rzecz ciekawa, wiadczy to o istnieniu tradycji dotyczcej wprowadzenia metalurgii. Ornamenty z maych trjktw wyrabianych z kutego srebra (motyle") s charakterystyczne raczej dla plemion Arawakan znad rzeki Isana. Pojcia stabilno", stabilizowa", ustanowi" czsto wystpuj w sowniku informatora, ktry uywa ich dla wyraenia stanu biotycznej rwnowagi. Rzeki Papuri i Tiquie wyznaczajce zasadnicz ekumen Desana pyn z zachodu na wschd.

348

w s c h o d u n a z a c h d . M l e c z n D r o g wiej s i l n e w i a t r y , j e s t o n a n i e b i e s k i e g o k o l o r u . J e s t t o o b s z a r p o r e d n i p o m i d z y t moc S o c a i c z e r w o n y m k o l o r e m ziemi. D l a t e g o t e j e s t to o b s z a r n i e b e z p i e c z n y , gdy t a m ludzie k o n t a k t u j si ze w i a t e m niewidzialnym i z d u c h a m i . Soce s t w o r z y z w i e r z t a i roliny. K a d e m u z n i c h w y z n a c z y miejsce d o ycia. W s z y s t k i e z w i e r z t a s t w o r z y n a r a z , p o z a r y b a m i i wami, k t r e uczyni pniej. W r a z ze zwierztami Soce stworzy d u c h y i d e m o n y l a s u i wd. S o c e s t w o r z y t o w s z y s t k o , gdy m i a ty z a m y s g d y s p r a wi, e p r z e n i k n a m o c jego tego w i a t a , z k t r e g o u f o r m o w a wiat. II Soce s t w o r z y z i e m i ze z w i e r z t a m i i r o l i n a m i , lecz cigle n i e byo ludzi. T e r a z z d e c y d o w a si z a l u d n i z i e m i i z t e g o p o w o d u uczyni czowieka z kadego plemienia Vaupes; stworzy D e s a n a i P i r a - T a p u y a , U a n a n o , T u y u k a i i n n y c h , po j e d n y m z k a d e g o plem i e n i a 6 . P o t e m , chcc p o s a u d z i n a z i e m i , S o c e p o s u y si i s t o t z w a n Pamuri-Mahse. B y a o n a czowiekiem, s t w r c l u d z i , k t r e g o Soce p o s a , b y z a l u d n i a ziemi. P a m u r i - M a h s e z n a j d o w a si w A h p i k o n d i a i w y r u s z y s t a m t d w w i e l k i m cznie. Byo to ywe czno, w rzeczywistoci w i e l k i w, k t r y p y n po d n i e r z e k i . Tego W a - C z n o n a z w a n o pamuri-gahsiru, jego s k r a p o m a l o w a n a b y a n a to i m i a a p a s k i z c z a r n y m i d i a m e n t a m i . W e w n t r z u k o l o r u c z e r w o n e g o siedzieli l u d z i e : D e s a n a , P i r a - T a p u y a , U a n a n o , p o jedn y m z k a d e g o p l e m i e n i a . W r a z z W e m - C z n e m p r z y b y y ryby, n i e byy one j e d n a k w r o d k u , lecz na z e w n t r z , w s k r z e l a c h ; k r a b y p r z y b y y t a k e u c z e p i o n e z t y u 7 . B y a t o b a r d z o d u g a p o d r . W-Czno z m i e r z a w g r r z e k i , gdy P a m u r i - M a h s e z a m i e r z a stwor z y l u d z k o u r d e . G d y d o t a r l i do w i e l k i c h w o d o s p a d w , W -Czno, chcc przej, s p r a w i , e w o d y p o d n i o s y si i u s p o k o i p o t o k . T a k w d r o w a l i d u g i c z a s i l u d z i e odczuli z m c z e n i e .

aden z mitw nie odnosi si bezporednio do stworzenia czowieka. Mona podejrzewa, e temat ten zosta wyparty z uwagi na jego seksualne i spoeczne konotacje. Dotyczy to prawdopodobnie maych krabw pasoytujcych na analnym rejonie duych ww morskich. 349

W t y m czasie n i e byo j e s z c z e nocy, w d r o w a l i z a t e m w w i e t l e , zawsze w tym wietle Soca. Gdy pierwsi ludzie wyruszyli, Soce d a co k a d e m u , j a k i p r z e d m i o t , k t r y n a l e a o t r o s k l i w i e nosi. J e d n e m u z n i c h d a szczelnie z a m k n i t m a c z a r n s a k i e w k . T e r a z wic, g d y p o d r z a c z a si duy, m c z y z n a t e n z a g l d n d o n i e j . N i e w i e d z i a , co byo w r o d k u . O t w o r z y j i n a g l e wyszo z niej m n s t w o m r w e k , t a k wiele, e z a k r y y w i a t o , c z y n i c w s z y s t k o c i e m n y m . T o b y a p i e r w s z a n o c . P a m u r i - m a h s e d a k a d e m u czow i e k o w i w i e t l i k a , b y t e n o w i e t l a m u drog, lecz w i a t o jego byo z b y t s a b e . M r w k i m n o y y si i l u d z i e p r b o w a l i s k o n i je do p o w r o t u do s a k i e w k i , lecz w t y m czasie n i e z n a l i j e s z c z e inwokacji. W w c z a s Ojciec-Soce s a m z s t p i , u d e r z y s a k i e w k l a s k i s p r a w i , e m r w k i powrciy d o niej. T e j e d n a k , k t r e n i e p o s u c h a y , pozos t a y w lesie i z b u d o w a y kopce. Od t e g o c z a s u istniej m r w k i . G d y m r w k i z n a l a z y si w s a k i e w c e , powrcio w i a t o , w t e d y j e d n a k p o w s t a a noc. B y a to P i e r w s z a Noc, nyami mengd, N o c M r w k i , z a c z o w i e k a , k t r y o t w o r z y s a k i e w k , n a z w a n o nyamiri mahse, Czowiekiem Nocy8. W d r o w a l i dalej w W u - C z n i e , lecz gdy przybyli do I p a n o r e n a d r z e k V a u p e s , u d e r z y l i w w i e l k s k a w pobliu b r z e g u . L u d z i e zeszli na ld, gdy byli z m c z e n i d u g p o d r i myleli, e o s i g n l i j u miejsce swego p r z e z n a c z e n i a . Wyszli z a t e m p r z e z o t w r n a przodzie c z n a . P a m u r i - m a h s e by p r z e c i w n y wyjciu n a b r z e g , gdy m y l a o z a b r a n i u i c h do r d e r z e k i , z a b l o k o w a wic o t w r stop. J e d n a k e l u d z i e wyszli j u , wyskoczyli z W a - C z n a i rozbiegli si wzdu rzeki i lasw. Zanim j e d n a k wysiedli, P a m u r i - m a h s e da k a d e m u z n i c h p r z e d m i o t y , k t r e p r z y w i e l i z A h p i k o n d i a . Od tej p o r y m i a y o n e w s k a z y w a rodzaj p r z y s z e j a k t y w n o c i k a d e g o plemienia. D e s a n a da uk i strza; T u k a n o , Pira-Tapuya, Vaiyara i N e e r o a da wdk, Kuripako podarowa skrobaczk do manioku, M a k u o t r z y m a l i m a c z u g i kosz, z a K u b e o m a s k z kory. W s z y s t k i m d a o p a s k n a b i o d r a , lecz D e s a n a o t r z y m a l i t y l k o k a w a e k s z n u r k a . N a s t p n i e w s k a z a miejsca, gdzie m i a o y k a d e z p l e m i o n , lecz gdy d o s z e d d o w y z n a c z e n i a p r z y s z e g o d o m o s t w a D e s a n a , t e n u c i e k ,

Odnonie do niektrych aspektw mitu O pochodzeniu nocy" patrz C. L e v i - S t r a u s s , Du miel aux cendres, Paris 1966, s. 358.

350

s z u k a j c s c h r o n i e n i a u rde. O d s z e d t a k e U a n a n o , k t r y w s t p i w c h m u r y na niebie. Wwczas P a m u r i - m a h s e ponownie wkroczy do W a - C z n a i powrci do A h p i k o n d i a .

III S o c e s t w o r z y r o z m a i t e istoty, by r e p r e z e n t o w a y go i s u y y za p o r e d n i k w m i d z y n i m i ziemi. N a k a z a im o c h r a n i a i t r o s z czy si o S t w o r z e n i e o r a z w s p i e r a p o d n o ycia. S o c e s t w o r z y n a j p i e r w Emekri-mahse i Diroa-mahse o r a z u m i e c i ich w n i e b i e i w r z e k a c h , by s t a m t d o p i e k o w a l i si w i a t e m . E m e k r i - m a h s e j e s t I s t o t D n i a , z a jego p r a c a t o u s t a l e n i e n o r m , r e g u o r a z p r a w , z g o d n i e z k t r y m i p o w i n n o si rozwija d u c h o w e ycie c z o w i e k a . D i r o a - m a h s e , I s t o t a K r w i , o d p o w i e d z i a l n a j e s t z a w s z y s t k o , co z w i z a n e j e s t z c i a e m , z d r o w i e m i d o b r y m yciem. N a s t p n i e s t w o r z y Vih-mahse, I s t o t Vih h a l u c y n o g e n n y p r o szek, k t r e m u n a k a z a , b y s u y j a k o p o r e d n i k , t a k i p r z e z h a l u cynacje l u d z i e mogli n a w i z a k o n t a k t z e w s z y s t k i m i i n n y m i b y t a m i n a d p r z y r o d z o n y m i . S a m p r o s z e k vih by w a s n o c i S o c a , k t r y u k r y w a go w swoim ppku. J e d n a k e Crka Soca p o d r a p a a go po p p k u i z n a l a z a p r o s z e k . P o d c z a s gdy E m e k r i - m a h s e i D i r o a - m a h s e z a w s z e r e p r e z e n t u j z a s a d d o b r a , S o c e d a V i h - m a h s e m o c bycia d o b r y m i z y m i u m i e c i go na D r o d z e Mlecznej j a k o w a d c c h o r o b y i czarw. W w c z a s S o c e s t w o r z y Vai-mahse, M i s t r z a Z w i e r z t . I s t n i e j dwie istoty z w a n e Vai-mahse, j e d n a dla zwierzt lenych, d r u g a dla r y b . K a d e j z n i c h Soce w y z n a c z y miejsce do ycia. J e d n a z n i c h o t r z y m a a d u m a l o k [chat] p o r d s k a l i s t y c h w z g r z l a s u , d r u g a d u m a l o k n a d n i e wd w o d o s p a d w . U m i e c i j e t a m , t a k i m o g y n a d z o r o w a , z w i e r z t a i i c h r o z m n a a n i e . W r a z z V a i - m a h s e wd S o c e u m i e c i Vai-bog M a t k Ryb. S o c e s t w o r z y t a k e Wud, W a c i c i e l a S t r z e c h y 9 , w a c i c i e l a lici p a l m o w y c h u y w a n y c h d o budowy dachw malok.

Informator obstawa przy sowie soma, aczkolwiek odnosi si do lici palmowych. 351

N a s t p n i e S o c e s t w o r z y Nyamikeri-mahse, N o c n y c h L u d z i , i u m i e c i ich w C i e m n e j Strefie na z a c h d od A h p i k o n d i a . D a im p r a c p o r e d n i k w w g u s a c h i c z a r a c h , gdy S o c e s t w o r z y n i e t y l k o z a s a d d o b r a , lecz t a k e za, b y k a r a l u d z i , gdy n i e p o s t p u j z g o d n i e z t r a d y c y j n y m i zwyczajami. W w c z a s S o c e s t w o r z y j a g u a r a , by r e p r e z e n t o w a go w wiecie. D a m u k o l o r swej m o c y i gos g r o m u , k t r y j e s t g o s e m S o c a ; powierzy mu czuwanie n a d Stworzeniem, o c h r o n 1 0 i opiek n a d n i m , w szczeglnoci n a d m a l o k a m i . Soce w s z y s t k o s t w o r z y t a k , b y n a z i e m i i s t n i a o ycie. IV C r k a S o c a n i e o s i g n a j e s z c z e dojrzaoci, g d y ojciec w s p y z ni. S o c e d o p u c i si z ni i n c e s t u n a d W o d o s p a d a m i W a i n a m b i ; t a m p o p y n a jej k r e w . O d t e g o c z a s u , aby n i e z a p o m n i a n o o tej niegodziwoci, n a p a m i t k i n c e s t u p o p e n i o n e g o p r z e z Soce, kob i e t y m u s z t r a c i k r e w k a d e g o m i e s i c a . J e d n a k e j e g o c r k a pol u b i a to i ya ze s w y m ojcem, j a k g d y b y b y a jego on. T a k d u o m y l a a o seksie, e s c h u d a , s t a a si s z p e t n a i a p a t y c z n a . N o w o p o l u b i o n e p a r y b l e d n i c h u d n , gdy m y l t y l k o o s e k s i e i n a z y w a si t o gamuri. J e d n a k e gdy C r k a S o c a m i a a d r u g m e n s t r u a c j , a k t s e k s u a l n y z a s z k o d z i jej i p r z e s t a a je. L e a a n a s k a l e , u m i e r a j c ; jej l a d o g l d a m o n a p o d z i d z i e p r z y W o d o s p a d a c h W a i n a m b i . G d y Soce zobaczy to, p o s t a n o w i u c z y n i gamu baydri, i n w o k a c j w z n o s z o n , gdy d z i e w c z t a osigaj dojrzao. Soce zap a l i t y t o i oywi j. T a k to Soce u s t a n o w i zwyczaj i i n w o k a c j , ktre s n a d a l przestrzegane, gdy mode dziewczyny maj pierwsz menstruacj11. V S o c e z b u d o w a p i e r w s z m a l o k . Byo t o w gahpi-bu, m i e j s c u ' r o l i n y yaje", n a d R z e k M a c u - p a r a n a , w miejscu z w a n y m obecnie
10

11

Informator uywa czasownika pokrywa zarwno w znaczeniu ochrony, jak rwnie stosunku seksualnego. Chocia pierwotny incest stanowi mityczn podstaw zasady egzogamii, temat ten nie doczeka si penego rozwinicia. Informator wielokrotnie wspomina, e Crka Soca bya bardzo swawolna", przypisujc jej rol uwodzicielki.

352

Wainambi. Nakaza Emekri-mahse, Diroa-mahse, Vih-mahse i V a i - m a h s e , b y n a u c z a l i p i e r w s z y c h D e s a n a , j a k maj b u d o w a s w e d o m y . G d y z b u d o w a l i swoj p i e r w s z m a l o k , V i h - m a h s e a w r a z z n i m c h o r o b a i c z a r y u k r y l i si w s z p a r a c h i s z c z e l i n a c h d o m o s t w , b y w y r z d z a l u d z i o m zo. V i h - m a h s e p o s u y si p r a s t a r y m i or a m i " igaa meera), k t r e s i e d z i a y n a d r z e w a c h w pobliu d o m u . O r y u y k o k , a dzioby ich p o k r y t e byy b i a y m i p l a m a m i . O r y p r z y n i o s y sieci w k s z t a c i e lejw, p o d o b n e do t y c h , k t r e su do o w i e n i a ryb, i u m i e c i y je w d r z w i a c h m a l o k i , by a p a l u d z i . G d y zobaczy to D i r o a - m a h s e , p o s p i e s z y l u d z i o m z pomoc. W w c z a s zo u k r y o si p o n o w n i e w s z p a r a c h d o m o s t w , ory z a z a w i e s i y n a s t p n e sieci, t a k e n a d k a d y m i d r z w i a m i w i s i a y dwie. J e d n a k e D i r o a - m a h s e z a p a ory, s p o w i w sieci i w y r z u c i na M l e c z n D r o g . W t e d y o r y p o n o w n i e p r z y b r a y c i e l e s n form; od t e g o c z a s u czyni d o b r o i opiekuj si m a l o k a m i 1 2 . W s z y s t k o t o w y d a r z y o si, gdy n i e w z n o s z o n o i n w o k a cji, a ludzie n i e znali rodkw obrony. Po t y m j e d n a k zaczli si uczy, j a k wznosi wok m a l o k niewidzialne i n i e p r z e n i k a l n e ogrodzenia. Pojli r w n i e , j a k u m i e s z c z a n a d r z w i a c h n i e w i d z i a l n e sieci, w k t r e w p a d a o wszelkie zo, j a k i e z z e w n t r z prbowao p r z e n i k n do maloki. VI W t y m czasie i s t n i e l i t y l k o m c z y n i , p i e r w s i m c z y n i , k t r z y przybyli w Wu-Cznie wraz z P a m u r i - m a h s e . Zwierzta w l a s a c h m i a y j u swoje t o w a r z y s z k i , m i a y j e r w n i e r y b y . V a i - m a h s e , M i s t r z Ryb, m i a swoje ony, V a i - n o m e , z k t r y m i m i a c r k , Vai-mang. C r k a b y a ryb a r a c u , a w t e d y j a k i obecnie a r a c i i b y y n a j w a n i e j s z y m i r y b a m i r z e k i yy pod wod w swoich m a l o k a c h . Pewnej nocy mczyni witowali i taczyli. C r k a Aracu (boreka-mang) z o b a c z y a w i a t o , t e w i a t o m s k i e g o o g n i a , i w y s z a z wody. Zbliya si do m a l o k i , zobaczya D e s a n a i z a r a z si w n i m z a k o c h a a . M c z y z n a d a jej mid, s k o s z t o w a a go i p o l u b i a . P o z o s t a a p r z y n i m n a l d z i e . P i e r w s z e g o D e s a n a n a z y w a n o gahki. Z d a r z y o si t o p r z y W o d o s p a d a c h W a i n a m b i , gdzie s t a a p i e r w s z a m a l o k a i gdzie d o dzi n a s k a a c h widzie m o n a odcisk z a d k a k o b i e t y

12

Istota przemiany orw ze zych" w dobre" pozostaje niejasna; w micie mamy tu pewn luk. 353

lecej z m c z y z n . Z p o c z e n i a piewszego D e s a n a z C r k A r a c u n a r o d z i l i si s y n o w i e i crki. N a r o d z i si p i e r w s z y k l a n , pniej z a cae plemi D e s a n a . G d y p i e r w s z y D e s a n a wspy z C r k A r a c u , a k t o w i t e m u p r z y g l d a o si wiele z w i e r z t . W i d z i a ich w w o d n y , k t r y od tego c z a s u m a kolor v a g i n y ; s t d n a s k r z e tego, k t o j e m i s o tego wia pojawiaj si k o l i s t e p l a m y . P t a s z e k K u r a s a u zobaczy p e n i s a m czyzny; od t e g o c z a s u ma czerwon szyj i z a m i e s z k u j e z a w s z e n a d b r z e g i e m r z e k i . P r z y g l d a si t e m u t a k e leniwiec, lecz C r k a A r a c u z o b a c z y a go i z a m i e n i a w g n u n e zwierz; wczeniej by on b o w i e m zwinnym azikiem. G d y z a s z a w ci, C r k a A r a c u zjada ryb uari i w r z u c i a r e s z t k i jej m i s a do r z e k i . Oci z a m i e n i y si w r y b i od tego c z a s u ryby s t a k p o w o l n e , e m o n a j e a p a rk; t a k i m i u c z y n i o j e lenistwo brzemiennej kobiety. G d y C r k a A r a c u r o d z i a dziecko, r w n i e t e m u p r z y g l d a y si n i e k t r e z w i e r z t a . N i e t o p e r z b y w w c z a s p t a k i e m , p r z y g l d a si i p i e w a . C r k a A r a c u r z e k a d o niego: J a m a m p r z y n a j m n i e j moje p o t o m s t w o , k t r e p o w i n n a m u r o d z i , lecz t y o d tej p o r y b d z i e s z w y d a l a u s t a m i " . S t o n o g a o r a z d u y c z a r n y j a d o w i t y p a j k przybyli, b y liza k r e w p o r o d o w i o d t e g o c z a s u s t o n o g a w y g l d a j a k p p o w i n a , a p a j k j a k w a g i n a . R w n i e s k o r p i o n i w i e l k a c z a r n a m r w k a zlizywali k r e w , co s p r a w i o , e od tego c z a s u ich u k s z e n i e powoduje torsje o r a z ble p o d o b n e d o porodowych. P a s z c z k a o d p o w i a d a o y s k u C r k i A r a c u ; jej j a d o w i t e do wywouje b o w i e m p o d o b n e ble. G d y z d a r z y o si t o w s z y s t k o , n i e z n a n o jeszcze inwokacji, k t r e n a l e y w y p o w i a d a , g d y k o b i e t a rodzi. C r k a A r a c u n i e m o g a si w y k p a z o b a w y p r z e d u d a n i e m si n a p r z y s t a , g d z i e z b i e r a y si z w i e r z t a , p o k r y a si wic w s z a m i . p i e w a j c y o wicie m a y p t a s z e k zobaczy j i z a p i e w a : C z a l e n i w a k o b i e t a . Czyby n i e z n a a inwokacji?" C r k a A r a c u p r z e m y l a a to i w y n a l a z a p i e r w s z e z a k l c i a dotyczce k p i e l i , k t r a n a s t p u j e po porodzie. Z a r a z t e p r z y g o t o w a a zioa i t y t o i u d a a si n a d r z e k , a b y si u m y . Jej m b a si b a r d z o , lecz o n a wypow i e d z i a a z a k l c i a i z w i e r z t a n i e m o g y u c z y n i jej szkody. G d y u r o d z i si jej p i e r w s z y s y n , m a t k a C r k i A r a c u w z i a dziecko, a b y w y k p a j e w r z e c e . W w c z a s z e b r a y si t a m r y b y a r a c u ze w s z y s t k i c h s t r o n i ocierajc si [o dziecko], u z n a y je za swojego 354

k r e w n e g o . S k o r o t y l k o ojciec d z i e c k a zobaczy, e w r z e c e j e s t t a k w i e l e ryb, w z i u k i s t r z a i pozabija j e . C r k a Aracii n i e w i e d z i a a 0 t y m , gdy b y a w polu, lecz g d y w r c i a do m a l o k i i z o b a c z y a m a r t w e r y b y a r a c u , swoich k r e w n y c h , z a c z a k r z y c z e i , chcc j e wypuci, zaniosa je z powrotem do rzeki. P o t e m ona s a m a wkroczya do rzeki, do wielkiego podwodnego d o m o s t w a 1 3 . T a k n a r o d z i si rodzaj l u d z k i i p o w s t a o p l e m i . D r u g i D e s a n a t a k e p o l u b i k o b i e t z r z e k i i gdy ta p o c z a po r a z p i e r w s z y , p o p r o s i a swojego m a , b y p r z y n i s jej k i l k a ryb, gdy z n u d z i y si jej i n n e p o t r a w y . M c z y z n a u d a si d o l a s u i ci r d z e p a l m y (mihi). P o t e m z a n i s g o n a p r z y s t a , g d z i e p r z e b y w a a k o b i e t a , i r e c y t u j c i n k a n t a c j d o ryb, w r z u c i d o w o d y m a e k a w a k i d r z e w a . W w c z a s pojawiy si bble i n a g l e z r z e k i w y p y n w i e l k i d r e w n i a n y bben. Mia on k s z t a t Czna-Wa, w ktrego skrzelach uczepione byy ryby. M c z y z n a w y c i g n r y b y i d a je swojej onie, z a w r z u cony d o r z e k i b b e n z a t o n . O d tego c z a s u w i e l k i e b b n y p r z e t r z y m u j e si o k r e s o w o pod wod, by w t e n sposb m o g y m i e n o w e ycie. C r k a A r a c u u t w o r z y a p i e r w s z e pole, p i e r w s z chagra. P r z y n i o s a ze sob m a n i o k , k t r y z n a j d o w a si w p o d w o d n y c h m a l o k a c h l u d z i A r a c u , i z a s a d z i a go, t a k by mogli go s p o y w a r w n i e l u d z i e Desana. Pewnego razu Crka Aracu zamierzaa my,korzenie man i o k u w s t r u m i e n i u . Zobaczyli to l u d z i e A r a c u i b e z o w o c n i e p r b o w a l i u p r o w a d z i m a n i o k d o swoich m a l o k . Z a w a r l i w\yzas u k a d z ro l i n pacau, k t r a m i a a d l a n i c h u k r a m a n i o k . P a c a z n a l a z a m a n i o k i z a c z a go je, g d y z a p r z y p o m n i a a sobie o o b o w i z k u dostarczenia go ludziom Aracu, nic ju nie pozostao. Wtedy to ludzie A r a c u p o s t a n o w i l i , e o d t d paca b d z i e niszczy m a n i o k D e s a n a . Przyby pimowi, paca, jele i inni, przyby t a k e w. Wwczas C r k a A r a c u p o p r o s i a o p o m o c ory, szczeglnie z a o r a chagra (po gaa) o r a z b r z o w e g o o r a (pun gaa). Ory z a b i y w e i w r z u c i y je w o t a c z a j c e pole d r z e w a g u a r u m o 1 5 . R o z p d z i y r w n i e p t a k i , k t r e p r z y b y w a y , b y zjada z i a r n a chili i t y o n i u . G d y C r k a A r a c u p u k a a

13

14 15

Crka Soca i Crka Aracu s jedynymi istotami, ktre maj cechy, aczkolwiek sabo rozwinite, to jednak charakterystyczne dla herosw kulturowych. W mitologii Desana nie wystpuje mski model czy te jakikolwiek przykad tej postaci. Coelogynis paca. Cecropia sp. 355

w r z e c e k o r z e n i e m a n i o k u , odwiedzili j l u d z i e A r a c u . W y n a l a z a o n a t a k e t k a n r u r suc do wyciskania m a n i o k u . VII P o n i e j K a t a r a k t W a i n a m b i Soce s t w o r z y w i e l k i e g o w a , ktr y by m a t k w s z y s t k i c h wy. l a d y t e g o w a s d o dzisiaj w i d o c z n e n a s k a a c h pooonych w z d u b r z e g u r z e k i . G d y u r o d z i si p i e r w s z y s y n D e s a n a , w p o a r dziecko. D e s a n a p o s k a r y si S o c u , k t r y umieci w rzece p u a p k na wa. Do dzisiaj m o n a j oglda w s k a a c h powyej I p a n o r e ; t a m Soce z a p a w a i odci mu gow. W a n a z y w a n o piru see, m e w - w e m " , gdy m i a on k o l o r t e g o p t a k a 1 6 , biao-czarny, u gry z a c i e m n o s z a r y . P t a k i t e zlatuj, b y n u r k o w a w r z e c e i l a g u n a c h i w y k p a w s z y si, wzbijaj si w pow i e t r z e . S p r z e d s t a w i c i e l a m i wa. VIII W i e l k r z e k , n a d k t r m i e l i o s i e d l i si D e s a n a , n a z w a n o P a p u r i . W pobliu P i r a m i r i znajduje si wzgrze, n a k t r e g o szczycie p e w n e g o d n i a Soce s p o t k a P a m u r i - m a h s e i p i e r w s z e g o D e s a n a . S p o t k a l i si t a m w celu s p r o w a d z e n i a ryb, k t r y c h n a d a l byo b a r d z o m a o . S o c e p o w i e d z i a P a m u r i - m a h s e , b y uczyni z n a k n a wodzie, co m i a o s p r a w i , e r y b y wyjd w gr V a u p e s i w k r o c z do R z e k i P a p u r i . P a m u r i - m a h s e powiedzia Desana, by nie oddawali moczu. W w c z a s n a p y n y w i e l k i e wody, a w r a z z n i m i p r z y b y y ryby; r z e k a z a c z a w z b i e r a . D e s a n a p a t r z y l i i n a g l e zobaczyli n a d c h o d z c w i e l k s t o n o g . M i a a o l b r z y m i e ky i wyrywajc d r z e w a , z b l i a a si z n a d c i g a j c fal. D e s a n a p r z e r a z i l i si i o d d a l i mocz. W t e d y w o d a s t a a si s o n a i t y l k o n i e l i c z n e ryby w p y n y d o R z e k i P a p u r i . N a s k a a c h d o dzi m o n a widzie, d o k d d o t a r a p i e r w s z a fala, m o n a r w n i e d o s t r z e c ryby w y r y t e w k a m i e n i u . S t o n o g a , nyangi, n i e rep r e z e n t o w a a r z e k , lecz m o r z a . P o t w o r y m o r s k i e s b o w i e m p o d o b n e d o s t o n o g i . N i e j e s t o n a z a t e m p r a p r z o d k i e m m o r s k i c h r y b , lecz w i e l k i c h p o t w o r w . S t o n o g a j e s t p o t w o r e m zjadajcym r y b y 1 7 . J e d n a k

6 7

Colynbus sp. Powizanie gigantycznej stonogi z morskimi rybami przywodzi na myl przedstawienia stonogi na archeologicznej ceramice^kultury Nazca z peruwiaskiego

356

w t e d y p r z y b y a , p r z y n o s z c ryby. P o n i e w a j e d n a k D e s a n a p r z e s t r a szyli si i o d d a l i mocz, j e d y n i e m a a cz w o d y p r z e p y n a R z e k P a p u r i . Wicej w o d y p r z e s z o R z e k V a u p e s , a w r a z z n i liczne ryby. P r z y b r wd d o t a r a do grnej czci V a u p e s i k a t a r a k t Y u r u p a r i . IX Gdy wszystko ju zostao stworzone, wiat wypeniy nieszczcia i p o t w o r y . N i k t n i e w i e , d l a c z e g o . W s z d z i e p e n o byo p o t w o r w i d e m o n w , bordro, uahti i w i e l e i n n y c h . I s t n i a a t e p e w n a liczba b a r d z o zych l u d z i z w a n y c h veari-mahsd, o s z u s t w i p o r y w a c z y . Wyk r a d a l i oni l u d z i . Pojawiali si n a c i e k a c h o r a z w p o b l i u m a l o k , u d a j c przyjaci i k r e w n y c h , i gwacili kobiety. Z a p r a s z a l i j e , by szy za n i m i i u r z d z a l i w s z y s t k o t a k , e g i n y w lesie. Pojawili si t a k e vih-mahsd, k t r z y w p a d a l i d o m a l o k , g d y k o b i e t y m i a y m e n s t r u a c j i gwacili je. Wszystkie te potwory chciay zwizkw s e k s u a l n y c h z l u d m i i p r b o w a y ich zgwaci. Z a w s z e z n a j d o w a y si w p o b l i u m a l o k i podsj/chiway. P o t w o r y p r z y j m o w a y p o s t a b r a t a , w u j a czy i n n y c h k r e w n y c h i w t e n sposb o s z u k i w a y l u d z i . Mwiy: C h o d m y na ryby" i t o w a r z y s z y y im, by i c h zgwaci. P r z y b y y t a k e kusiro. Byy w i e l k i m i g z a m i , k t r e n a p a d a y n a l u d z i i d l i y ich. S y c h a byo g o n e b r z c z e n i e , gdy gzy te l a t a y w o k ludzi, a t a k u j c ich swoimi d a m i . W w c z a s l u d z i e p o s t a n o wili zgadzi gzy. Zabijali je t y t o n i e m , d m u c h a j c d y m e m w ich c i a a . P o t e m zjadali m a r t w e gzy, k t r e s m a k o w a y j a k m i d . G d y S o c e zobaczy, e j e g o s t w o r z e n i e cierpi i dzieje si w i e l e z y c h r z e c z y , z d e c y d o w a si z s t p i n a z i e m i , o p a n o w a s y t u a c j i pozby si p o t w o r w . N a j p i e r w z a r z d z i w i e l k i p o t o p i w s z y s t k i e p o t w o r y u t o n y . Pniej z e s a wielk s u s z i w s z y s t k o s p o n o o g a r n i t e o g n i e m . J e d y n y m i , k t r z y ocaleli, byli ci, k t r z y m i e s z k a l i w rejonie Wschodniego Llanos. Ocala tylko armadillo, ktry wykopa w i e l k d z i u r i u k r y si, s p o n j e d n a k e jego ogon, k t r y w c z e n i e j by d u y i p u s z y s t y . S p o r d p t a k w ocala t y l k o boru, m a l u t k i b i a y

wybrzea. Zagadnienie to czy si take z Snake full of Fish", o czym pisa Le v i - S t r a u s s , Le serpent au corps rempli depoissons [w:] Actes du XXVIII Congres International des Americanistes, Paris 1948, s. 633-636. 357

ptaszek, ktry piewa po poudniu i jest dobrym znakiem, oraz p t a k t i n a m u . W t e d y powrcio ycie. Byo t o sto p i d z i e s i t l a t t e m u . X S o c e m i a crk, k t r n a z w a n o Abe mango. P o s a j n a z i e m i , b y n a u c z a a ludzi, j a k d o b r z e y. C r k a S o c a u d a a si n a miejsce z w a n e abe gro, t o znaczy: n i e z a m i e s z k a n e miejsce, k t r e n a d a j e si do ycia. Przybya, by n a u c z a ludzi. N a u c z y a ich, j a k w y k o n y w a wyroby g a r n c a r s k i e i j a k posugiwa si koszykami. N a u c z y a ich je ryby, lecz tylko p e w n e ich g a t u n k i . N a u c z y a ich je dzikie owoce: seme, nyumu i mee. P o n i e w a Soce z a k o c h a si w n i e j , n a u c z y a l u d z i z a k a d a n i a opasek na biodra, przez co poznali uczucie wstydu. C r k a S o c a w y n a l a z a ogie i n a u c z y a l u d z i , j a k w y t w a r z a go dwoma maymi k a w a k a m i drewna. Wynalaza te topr kamienny, lecz n i e d a a g o w s z y s t k i m l u d z i o m , lecz j e d y n i e t y m , k t r z y w s t a l i w c z e n i e r a n o , by w y k p a si w r z e c e i w celu oczyszczenia cia wzili sok e m e t y c z n y c h rolin; t y l k o i m d a a k a m i e n n y t o p r . G d y w s z y s t k o z o s t a o s t w o r z o n e , a C r k a S o c a u c z y a ludzi, p r z y b y V i h - m a h s e , b y z a z n a j o m i si z e S t w o r z e n i e m . C r k a S o c a p o k a z a a m u w s z y s t k o ; p o k a z a a m u , j a k t r o s z c z o n o si o roliny, j a k zjadano je i uywano. Gotowaa wanie, gdy zawarto naczynia n a g l e w y k i p i a a , g a s z c n i e o m a l ogie. C r k a S o c a r o z z o c i a si i k r z y k n a : A wic znikajcie!" i o d d a a mocz na a r z c e si wgle. Z a p a l i y o n e jej wosy o n o w e , czego odr r o z n i s si w e w s z y s t k i c h k i e r u n k a c h . V i h - m a h s e o b s e r w o w a t o i o s z a l a . Z a m i a s t obserwow a w i a t z Mlecznej Drogi, zacz m y l e o w a g i n i e C r k i S o c a . XI Po raz pierwszy mier dotkna syna Crki Soca. Miaa ona d w c h s y n w i obaj uczyli si, by z o s t a s z a m a n e m ipaye). J e d n e m u szo d o b r z e , lecz d r u g i e m u n i e , gdy cigle m y l a o k o b i e t a c h . Widn , a z n a l a z si n a g r a n i c y m i e r c i . C r k a S o c a p r b o w a a leczy go i n w o k a c j a m i , lecz byo za p n o ; j e g o ozdoby n i e byy j u duej jego w a s n o c i . J e g o m i e d z i a n e kolczyki, w y d r o n e i p o d o b n e do p r z e p o o w i o n e j r u r y , obrciy si w k l s czci do t w a r z y , co w s k a zywao n a t o , e ycie g o o p u s z c z a . G d y z m a r , C r k a S o c a n a u c z y a l u d z i s t o s o w n y c h r y t u a w p o g r z e b o w y c h i w s k a z a a miejsce, gdzie naleao je odprawia. 358

G d y n a u c z y a i c h t e g o w s z y s t k i e g o , C r k a S o c a o d e s z a i pow r c i a do A h p i k o n d i a . Od t e g o c z a s u s t a r z y l u d z i e z k a d e g o plem i e n i a n a u c z a l i tego, c o p o w i e d z i a a . I t a k u s t a n o w i o n o t r a d y c j . XII P i e r w s z y m p i j c y m czicz by P a m u r i - m a h s e . Z d a r z y o s i t o w W a i n a m b i , g d z i e s t a a p i e r w s z a m a l o k a . By t a m w t e d y r a z e m z Desanal Powyej W a i n a m b i znajdowaa si d u a skaa, z w a n a dihtir, nla k t r e j m o n a zobaczy w y r y t e w s z y s t k o to, co t a m si wwczas wydarzyo. Na skale przedstawiono due naczynie podobne d o t y c h , k t r y c h t e r a z u y w a si d o w y r o b u cziczy, o r a z k r g , k t r y o z n a c z a p u n k t , gdzie P a m u r i - m a h s e zoy swoj d m u c h a w z u s t n i k i e m s k i e r o w a n y m k u doowi. M o n a t a k e zobaczy, gdzie pooy swoj l a s k - g r z e c h o t k . G d y byli t a m , obok p r z e l a t y w a w a n i e p u r p u r o w y p t a k , k t r e g o D e s a n a z e s t r z e l i . N a s k a l e d o dzi m o n a d o s t r z e c l a d w miejscu, gdzie u p a d grot. S p k o w a l i t a m , czego p o z o s t a o c i s dzisiejsze odciski kobiecych p o l a d k w o r a z l a d p o miejscu, gdzie o d d a w a l i mocz. W s z y s t k o t o zobaczy m o n a n a s k a ach W a i n a m b i oraz dihtir. XIII T e n s a m Ojciec Soce by p a y e i by n i m t a k e P a m u r i - m a h s e . S o c e u s t a n o w i funkcj p a y e , s t o s o w n e d l a n i e g o inwokacje, p r z e znaczenie tytoniu oraz rolin halucynogennych. Soce mia ju w t e d y swoj a w k , t a r c z o r a z l a s k - g r z e c h o t k . M i a t e j u swoj d y n i a s t g r z e c h o t k , a n a l e w y m r a m i e n i u nosi m o t y k . S o c e m i a w s z y s t k i e p r z e d m i o t y p o s i a d a n e obecnie p r z e z p a y e s i u s t a n o w i zwyczaj i c h u y w a n i a . S o c e p o k a z a , j a k n a l e y t a c z y o r a z j a k pow i n n i r o z m a w i a l u d z i e , k t r z y zbieraj si w czasie w i t . W s w o i m p p k u Soce m i a p r o s z e k vih, lecz c r k a V a i - m a h s e p o s i a d a a r o l i n yaje. B y a w ciy, a gdy p r z y s z y ble p o r o d o w e , u d a a si n a b r z e g i lec t a m , s k r c a a si w c i e r p i e n i u . S t a r a k o b i e t a z p l e m i e n i a D e s a n a c h c i a a jej pomc i chwycia j za r k , lecz c r k a V a i - m a h s e w i a si z t a k si, e z a m a a sobie p a l e c . S t a r a k o b i e t a z a c h o w a a p a l e c i p r z e c h o w y w a a go w swojej m a l o c e , lecz m o d y m c z y z n a w y k r a d go i z a s a d z i . Z p a l c a w y r o s a r o l i n a yaje. P o d o b n a rzecz z d a r z y a si z i n n crk V a i - m a h s e . G d y m i a a o n a ble p o r o d o w e , l e a a , s k r c a j c si, n a b r z e g u , n a c o z p o m o c p r z y b y a 359

s t a r a kobieta. T r z y m a a j za rk i w y a m a a dziewczynie palec, po czym s p a l i a go. Z p a l c a w y r o s a r o l i n a coca18. T r u j c c u r a r w y n a l a z s a m Ojciec S o c e . C r k a S o c a zakoc h a a si w czowieku. S o c e by z a z d r o s n y i chcia go zabi. W w c z a s w y n a l a z t r u c i z n i zabi m c z y z n s t r z a w y s t r z e l o n z d m u c h a w y . W t e n sposb z o s t a a s t w o r z o n a z i e m i a . S o c e , C r k a S o c a o r a z C r k a A r a c u s t w o r z y l i rzeczy i n a u c z y l i l u d z i d o b r e g o ycia. Istnieli rwnie E m e k r i - m a h s e oraz Diroa-mahse, Istoty D n i a i Nocy, k t r e t e r a z opiekuj si w i a t e m . J e d n a k e p o n a d n i m i w s z y s t k i mi z n a j d u j e si Soce z jego t moc; t a moc Ojca S o c a , k t r y opiekuje si s w o i m s t w o r z e n i e m i o k r y w a je s w o i m t y m w i a t e m .

18

Informator wspomina, e substancje halucynogenne w formie palca lub fallusa wykrady ory, ktre zaniosy je na Mleczn Drog, lecz nie pamita dalszych szczegw tego mitu.

360

APENDYKS B BUDOWA I DZIAANIE MZGU W WIETLE KONCEPCJI INDIAN DESANA (NA PODSTAWIE BADA G. REICHEL-DOLMATOFFA)1
Swoj w i e d z n a t e m a t f u n k c j o n o w a n i a m z g u I n d i a n i e z plem i e n i a D e s a n a przez wieki czerpali z czterech zasadniczych rde. P i e r w s z y m byo o w i e c t w o , k t r e z a w s z e s t a n o w i o z a s a d n i c z a d a p t a t a c y j n s t r a t e g i w s z y s t k i c h T u k a n o . P o r d z w i e r z y n y ownej bdcej p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a owcw wystpowao m. in. szereg p r z e d s t a w i c i e l i p r y m a t w , c o do w c z e n i e u m o l i w i o I n d i a n o m dostrzeenie podobiestw pomidzy mzgiem m a p i m i ludzkim. Niew t p l i w i e w p y w a n a t o r w n i e fakt, e j e s z c z e d o n i e d a w n a w r d l u d n o c i i n d i a s k i e j z a m i e s z k u j c e j t e r e n y V a u p e s c z s t e b y y przyp a d k i k a n i b a l i z m u . I n n y m w a n y m r d e m s t o s o w n e j informacji b y a d z i a a l n o w o j e n n a . D z i k i niej i s t n i a a n i e t y l k o m o l i w o a n a t o m i c z n y c h o b s e r w a c j i m z g w ofiar l u d z k i c h , lecz t a k e w w y p a d k u yjcych p o s z k o d o w a n y c h s p o s o b n o do w n i o s k o w a n i a n a t e m a t f u n k c j o n a l n e g o w p y w u p o s z c z e g l n y c h u s z k o d z e . Zar w n o w c z e n i e j , j a k i obecnie i m p u l s e m d o refleksji byy r w n i e o b s e r w a c j e p o c z y n i o n e u ofiar r n e g o r o d z a j u w y p a d k w , k t r e n i e u s t a n n i e t o w a r z y s z yciu w t r o p i k a l n y m lesie. J e d n a k e c z y n n i k i e m , k t r y z d a n i e m Reichela-Dolmatoffa w sposb decydujcy w p y -

Wszystkie prezentowane tu informacje opieram na prekursorskich opracowaniach: G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Brain and mind in Desana shamanism, op. cit, s. 73-98; tego, Astronomical models of social behaviour among some Indians of Colombia [w:] A. F. Aveni, G. Urton [eds.], Ethnoastronomy and archeoastronomy in the American tropics, New York 1982, s. 165-181. 361

n na neuropsychologiczne spekulacje D e s a n a , byy introspekcyjne d o w i a d c z e n i a h a l u c y n o g e n n e , p r z e d e w s z y s t k i m , lecz n i e j e d y nie, wynikajce z uycia roliny z grupy lianowatych, okrelanej m i a n e m yage (banisteriopsis caapi). R o l i n a ta z a w i e r a d w a s i l n i e halucynogenne derywaty tryptaminy: h a r m i n i harmalin. W i e d z d o t y c z c funkcjonowania mzgu i umysu Desana wyraaj w k a t e g o r i a c h zaczerpnitych z m i t u oraz z rnych d z i e d z i n ycia s p o e c z n e g o i rod o w i s k a n a t u r a l n e g o . Si r z e c z y m a wic o n a c h a r a k t e r metaforyczny i symboliczno-analogizujwyobrae, ktre cy. W s z e r e g u czciowo synonimicznych metaforycznie skupiaj i modeluj og informacji, k t r a dotyczy m z g u , szczegln r o l o d g r y w a przedstawienie domostwa, nazyw a n e g o r o d z i m y m t e r m i n e m mk a (patrz rys. 7). Domostwo t a k i e m a przecitn i e 30 m d u g o c i i 15 m szerokoci. Rys. 7. Symboliczna reprezentacja planu maloki wg G. Reichel-Dolmatoff, 1981 Jest ono zaopatrzoz ktrych ne w d w a wejcia,

wejcie d l a m c z y z n u m i e s z czone jest w cianie przedniej (wschodniej), za wejcie dla

k o b i e t w p o k r g e j c i a n i e t y l n e j . C e n t r a l n a cz c h a t y w s p i e r a si n a s z e c i u g w n y c h s u p a c h . J e j w n t r z e p o d z i e l o n e j e s t ciank a m i na 8-10 segmentw, k t r e zamieszkuj poszczeglne rodziny. P r z e b i e g a j c a o d t y l n e g o d o p r z e d n i e g o wejcia o c h a t y dzieli j n a cz p r a w , kobiec, i cz lew, m s k , w k t r e j p r z e c h o w u j e si wikszo rytualnych przedmiotw. Ponadto centralna o chaty p r z e d s t a w i a n a j e s t j a k o r o z c i g n i t y m i d z y w e j c i a m i w . Odwzorowuje on posta pierwotnej anakondy, w ktrej (ktrych) w n t r z u p r a p o t o m k o w i e D e s a n a przyby mieli na z a m i e s z k i w a n e przez nich o b e c n i e t e r e n y . Z g o d n i e z m i t e m n a gowie a n a k o n d y z n a j d o w a si 362

m i a h e k s a g o n a l n y k w a r c o w y k r y s z t a , k t r y z a w i e r a e n e r g i kier u j c e g o a n a k o n d Ojca-Soca. K r y s z t a t e n r e p r e z e n t u j e h e k s a g o n a l n y k a m i e , k t r y znajduje si p r z e d m s k i m wejciem d o m a l o k i . P o d o b n i e j a k ciao p i e r w o t n e g o wowego w e h i k u u , r w n i e c h a t a p o d z i e l o n a j e s t n a sze p r z e d z i a w o d p o w i e d n i o d o szeciu k l a s j e g o p i e r w o t n y c h m i e s z k a c w : n a j b l i s z y c h k r y s z t a o w i wodzw, n a s t p n i e s z a m a n w , t a n c e r z y , wojownikw i s u c y c h , k t r e t o p o s t a c i o d p o w i a d a j s z e c i u e t a p o m l u d z k i e g o y*ia. Homologiczna wzgldem organizacji przyrwnywanej do mzgu c h a t y j e s t w y o b r a o n a s t r u k t u r a j a s k i n i o w y c h wzgrz, k t r e s y m b o l i c z n i e p r z y r w n u j e si d o c z a s z e k . P o d z i e m n e g r o t y z a m i e s z k i w a n e s przez rne g a t u n k i zwierzt i przeraajcych potworw, ktre z n a j d u j si w s t a n i e l e t a r g u . Osiow o r g a n i z a c j p o d z i e m n e g o labir y n t u p o n o w n i e z a p e w n i a r o z c i g n i t e ciao a n a k o n d y . P o w i a d a si, i w p o d z i e m i a c h pagrkw-czaszek zamieszkuj sobowtry wszystkich yjcych l u d z i . N i e k t r e z p o d z i e m n y c h j a s k i m a j s t r u k t u r k o m r , k t r y c h c i a n y s p o k r y t e odbijajcymi d o w n t r z a k r y s z t a o w y m i p o w i e r z c h n i a m i . W s z y s t k i e z a m i e s z k u j c e t a m i s t o t y z n a j d u j si w e w a d z y P a n a Z w i e r z t , k t r y d z i k i h a l u c y n o g e n n e j i n t e r w e n c j i szam a n a m o e j e w y p u c i n a w i a t i w t e n sposb zwikszy n a t u r a l n y przyrost danego gatunku. D e s a n a cile r o z r n i a j d w i e m z g o w e h e m i s f e r y i u t r z y m u j , e lewa, z w a n a pierwsz stron", jest waniejsza ni p r a w a druga strona". Szczelina poduna mzgu p r z e d s t a w i a n a jest jako koryto r z e k i odcisk, k t r y p o z o s t a w i a p o sobie p i e r w s z a m i t y c z n a a n a k o n d a . P o d o b n i e j a k p r z y c z u b k u jej gowy z n a j d o w a si h e k s a g o n a l n y k r y s z t a , t a k s a m o n a z e w n t r z m z g u n a wysokoci p r z e d n i e g o k o c a szczeliny z n a j d u j e si o r o d e k s k u p i a j c y c z s t e c z k i s o l a r n e j e n e r g i i Ojca-Soca. I n n y m w y o b r a e n i e m n a s z c z e l i n p o d u n m o e by p r z e d s t a w i e n i e s a m e j a n a k o n d y czy t e s t r u m i e n i a l u b r z e k i k o s m i c z n e j e n e r g i i , k t r o k r e l a si m i a n e m boga. E n e r g i a t a z a s i l a o b y d w i e p k u l e . P r z y p i s u j e si jej cechy ogniowego b l a s k u (gohseri) i g o r c a (ahsiri). L e w a p k u l a o k r e l a n a j e s t m i a n e m emekori mahsa turi, wym i a r L u d z i - S o c a " , co n a w i z u j e do jej z w i z k u z p o c h o d z c y m i od S o c a p i e r w s z y m i D e s a n a . P k u l t o k r e l a si r w n i e j a k o s t a r szego b r a t a " . M a o n a c h a r a k t e r m s k i i pojmuje si j j a k o s i e d z i b wielobarwnej krystalicznej energii solarnej. W niej rodzi si a b s t r a k c y j 363

n a w i e d z a i m o w a s z a m a n a . W niej t a k e b i o r swoje r d o s n y i a b s t r a k c y j n e g e o m e t r y c z n e wzorce, k t r e pojawiaj si w dowiadc z e n i u h a l u c y n o g e n n y m . W oglnoci l e w a p k u l a daje p o c z t e k m o r a l n o c i i p r a w u , a t a k e m i e c i w sobie w a d z oglnej a b s t r a k cyjnej intuicji (inyamahsiro). W p k u l i tej w y s t p u j e r w n i e szczeg l n i e w a n y c z y n n i k o k r e l a n y j a k o pepi turari: s i a osobowoci. Osobowo turari pojmuje si j a k o d y n a m i c z n si, k t r a u m o l i w i a e k s p r e s j e n e r g i i boga. W z w i z k u z p r a w p k u l u y w a si t e r m i n u mahsa turi, w y m i a r czowieka". P r z y p i s u j e si jej c e c h kobiecoci i podlegoci, w w y n i k u czego j e s t o n a r w n i e k o j a r z o n a z ide m o d s z e g o b r a t a " . P k u l t pojmuje si j a k o w y k o n a w c z o - w o l i t y w n cz m z g u . Z a w i e r a o n a o b r a z o w e r e p r e z e n t a c j e a b s t r a k c y j n y c h m y l i lewej h e misfery. W a d z y a b s t r a k c y j n e j intuicji, k t r a w a c i w a j e s t lewej pk u l i , w p r a w e j p k u l i o d p o w i a d a j specyficzne t a l e n t y i u m i e j t n o c i

(yimahsiri).
M z g funkcjonuje n a z a s a d z i e w z a j e m n e g o o d z w i e r c i e d l a n i a pk u l . W s z y s t k o , co ma swoj r e p r e z e n t a c j w j e d n e j z n i c h , ma t a k e l u s t r z a n reprezentacj w drugiej. Abstrakcyjna i potencjalna zawarto lewej s t r o n y n a b i e r a i s t n i e n i a w b a r d z i e j e g z y s t e n c j a l n e j " s t r o n i e p r a w e j . W i n n y m ujciu d w i e p k u l e w y o b r a a n e s w p o s t a c i d w c h w i r u j c y c h s p i r a l n y c h stokw. W i r u j c e m u r u c h o w i odpowiad a p r z e w i j a n i e zwoju z e s t o k a p r a w e g o n a lewy. P o w i a d a si, i poprzez p r a k t y k koncentracji i szamaski rytua jednostka jest w s t a n i e czciowo wyswobodzi si z w p y w u p r a w e j p k u l i i p e n i e j w y k o r z y s t y w a d z i a a n i e p k u l i lewej. W o d n i e s i e n i u do w a c i w e g o d l a D e s a n a p r z e d s t a w i a n i a relacji p o m i d z y m z g i e m i u m y s e m Reichel-Dolmatoff z a u w a a : Mzg jako cao okrelany jest mianem dihpu kai, co dosownie znaczy: gowa-umys. Termin kai mona przetumaczy jako istota wiadomoci; jest on pokrewny z czasownikiem kaiari, ktry znaczy myle, uwiadomi sobie co. Zwoje mzgowe nazywaj si kae i postrzegane s w kategoriach przedziaw lub zagbie. O kadym takim przedziale mwi si, i ma on swoj zawarto, na ktr skadaj si wyobraenia i jakoci. Na przykad jaka komora kae moe by porwnywana do maej zatoki czy przeciwprdu, ktre nie podlegaj aktualnie wpywowi gwnego prdu energii boga. W tym samym czasie inne komory bd nazywane terminem vii tero, dosownie: ssiednie domostwa, za czym kryje si idea, e tworz one wyodrbnione, lecz relacyjnie powizane jednostki mzgu. Z drugiej strony kade kae samo w sobie jest maym mzgiem, lecz ich og tworzy 364

kai, czyli co, co my nazwalibymy umysem. [...] Jako jednostka kade kae zawiera specyficzn jako (buya), wyobraenie (keori) i kolor {gohseri). Zawiera ono take specyficzny ludzki zapach (mahsa seriri), odnoszony do koncepcji takich, jak uczciwo, uprzejmo czy uduchowienie. Brak takiego zapachu wskazuje na niepodane cechy osobowoci, takie jak wrogo, ozibo czy skryto. Innymi sowy, wszystkie reprezentacje zmysowe s wysoce wyspecjalizowane, lecz zarazem wzajemnie powizane. Nie wystpuje idea widzialnych, namacalnych wkien nerwowych. W jej miejsce szaman mwi o wietlnych impulsach przekazywanych od jednego kae do drugiego 2 . O b o k w s p o m n i a n y c h j u najoglniejszych p r b symbolizacji mzg u p r z e z s t r u k t u r d o m o s t w a czy j a s k i n i o w e g o l a b i r y n t u w z g r z Des a n a p o s u g u j si s z e r e g i e m i n n y c h p l a s t y c z n y c h w y o b r a e . P r z y k a d o w o m z g m o e by m o d e l o w a n y p r z e z p o r w n a n i e z o l b r z y m i m k w a r c o w y m k r y s z t a e m , k t r y s k a d a si z wielkiej liczby m a y c h k r y s z t a o w y c h g r a n i a s t o s u p w . K a d y z n i c h z a w i e r a okrelony iskrzcy e l e m e n t e n e r g i i b a r w . W i n n e j wersji tego s a m e g o w y o b r a e n i a w i z k i k r y s z t a o w y c h blokw z a w i e r a j w y c i n k i z e s p e k t r u m b a r w , k t r e odwzorowuj o k r e l o n e p o z i o m y s e n s o r y c z n e j w r a l i w o c i . Zgodnie z jeszcze innym wyobraeniem mzg uwarstwiony jest niezliczon liczb heksagonalnych plastrw miodu. Cay mzg jest jednym wielkim ulem, gniazdem os czylkopcem termitw [...]. Kady taki may heksagonalny pojemnik zawiera mid o z/rnicowanym kolorze, zapachu i konsystencji; kady z nich moe zawiera larw insekta o zrnicowanym stopniu rozwoju. Jeszcze inne wyobraenie ukazuje mzg jako podzielony na heksagonalne kolumny. Te, ktre wystpuj w lewej pkuli, dysponuj najszerszym moliwym spektrum barw, podczas gdy wystpujce w pkuli prawej dysponuj tylko kolorami tym, czerwonym i niebieskim. W zwizku z tym lewa strona rozporzdza olbrzymim kombinatorycznym potencjaem i, jak wyrazi to jeden z informatorw, [...] zawiera kolory, ktrych nazw jeszcze nie znamy. Na caej Swojej dugoci kolumny te wykazuj zrnicowan intensywno barwy. Mzg moe by rwnie postrzegany jako bukiet kwiatw, trzepoczcy skrzydami rj motyli, byszczce mrowie tropikalnych rybek czy rozedrgana masa wielobarwnych ab 3 . D e s a n a pojmuj w i a d o m o , czy t e raczej p r o c e s jej pozyskiw a n i a , j a k o n i e u s t a j c y a k t n a s u c h i w a n i a {pee yiri), w k t r y m u m y s p r z e k a d a n a d z i a a n i e idee r o d z c e si w lewej p k u l i . C h o d z i t u

2 3

G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Brain and mind...., op. cit., s. 82. Ibidem, s. 83. 365

z a t e m o oscylujce p r z e m i e s z c z a n i e a k t y w n o c i , k t r e cigle w y s t p u j e m i d z y p k u l a m i . P o z y s k a n i e tej u m i e j t n o c i j e s t c e l e m p r o c e s u socjalizacji z e s z c z e g l n y m u w z g l d n i e n i e m t y c h j e g o czci, ktrymi steruje s z a m a s k i rytua. Czynnoci n a s u c h i w a n i a i przek a d u w y r a a si w s z e r e g u k o m p l e m e n t a r n y c h m e t a f o r . P r z y k a d o w o p r o c e s t e n p o r w n u j e si d o p r z e k r a c z a n i a r w c e j r z e k i p r z e z s k a k a n i e p o s t e r c z c y c h t u i wdzie l i s k i c h , r u c h o m y c h k a m i e n i a c h . W tej s y t u a c j i k a d y b d w ocenie d y s t a n s u m o e k o s z t o w a ycie. Na bardziej s z a m a s k i m poziomie metafory rwc r z e k zastpuje ciao wijcej si a n a k o n d y , z a k a m i e n i e o d p o w i a d a j l i s k i m m i g o t l i w y m u s k o m , k t r e p o k r y w a j jej s k r . P o d k r e l a si, e najwikszy bd polega na o b r a n i u pozornie najkrtszej drogi. Na jeszcze wyszym poziomie metaforyzacji szczelina p o d u n a mzgu p r z e d s t a w i a n a jest jako p r z e s t r z e o s t r u k t u r z e rozszerzaj c e g o si k u p r z o d o w i s t o k a ( p a t r z r y s . 8). W p r z e s t r z e n i tej wys t p u j d w a s p l e c i o n e w e : g i g a n t y c z n y c h r o z m i a r w a n a k o n d a (eunectes murinus) i tczowy boa (epicrates cenchris). Pierwszy jest wem wodnym o barwach ciemno matowych. Drugi reprezentuje g a t u n e k ldowy o wyjtkowo jaskrawych te kolorach. We odpowiadaj binarnym

opozycjom m s k o c i i kobiecoci, k t r y p r z e k r o c z e n i e jest warunkiem osignicia ciaa indywidualnej zintegrowanej wiadomoci. Wowe z n a j d u j si w n i e u s t a n n y m ruchu, ktry ma charakter spiralizujcy miennie Zdaniem i jest naprzejego zsynchronizowany. szamanw

r y t m p o k r y w a si z r y t m e m serca i podlega przewidywalnym dziennym, miesicznym i r o c z n y m w z o r c o m , z ktry- Rys. 8. Wyobraenie szczeliny podunej mzgu m i p o w i n i e n by z h a r m o n i z o w a n y a k t przejcia. wg Desana (na podstawie G. Reichel-Dolmatoff, 1981)

366

Na planie makrokosmicznym wszechwiat jest jednym wielkim m z g i e m . J e g o p o d u n e j szczelinie o r a z d w m w o m o d p o w i a d a D r o g a M l e c z n a , n a z y w a n a t a k e T r o p e m P a n a Z w i e r z t , gdy gwiazdy i k o n s t e l a c j e p r z y p o r z d k o w a n e s g a t u n k o m z w i e r z t i l u d z i o m , n a d k t r y m i r o z c i g a on swoje w a d z t w o . W cilejszym p r z y p o r z d k o w a n i u s t r u k t u r a mzgu wizana jest z konstelacj Oriona, w ram a c h ktrej lewa pkula przypisana jest Zeta Orionis, szczelina poduna Epsilon, za prawa pkula Delta Orionis. Konstelacja ta stanowi rwnie matrycujc struktur, ktra wyznacza k a r d y n a l n e p u n k t y heksagonalnego planu maloki4. W r o z u m i e n i u D e s a n a k a d y czowiek j e s t n i e u s t a n n i e w y s t a w i o n y na d z i a a n i e specyficznych sygnaw, k t r e pochodz z jego otoczenia. S y g n a y t e w y r a a si t e r m i n e m bogari energie. P r z e w a n i e t e czowiek nie u w i a d a m i a sobie ich w y s t p o w a n i a , chyba e jego moc p o s t r z e g a n i a z o s t a n i e w z m o c n i o n a przez specjaln diet i r y t u a l n konsumpcj substancji h a l u c y n o g e n n y c h . J a k z a u w a a Reichel-Dolmatoff: Przez wykorzystanie fizykochemicznych mechanizmw organizmu i zmian poziomu zmysowej wraliwoci szamani zmierzaj do selektywnej aktywacji pkul mzgowych i wyzwolenia specyficznych reakcji zachowaniowych. Desana dysponuj okoo dwudziestoma instrumentami muzycznymi, z ktrych zasadnicza cz to instrumenty dte i perkusyjne. Kady z nich skojarzony jest z odpowiednim rytuaem, por dnia, grup wiekow i gatunkiem zwierzt. Dwiki kadego z instrumentw s klasyfikowane z uwagi na kolor, zapach i temperatur. Mwi si o nich take, i wytwarzaj okrelone typy wibracji, ktre oddziauj na okrelone czci mzgu i przekazuj odbiorcom specyficzne kulturowo kodowane przekazy 5 . Z a d a n i e s z a m a n a pojmuje si j a k o p o m o c w p r z e k a d z i e a b s t r a k cyjnych idei, k t r e r o d z si w lewej p k u l i , n a b a r d z i e j d o s t p n e ogldowi i r o z u m i e n i u o b r a z y w y t w a r z a n e p r z e z jej p r a w y odpowiedn i k . P r o c e s t e n , o k r e l a n y m i a n e m gunyari, u l e g a szczeglnej i n t e n syfikacji w t r a k c i e kolektywnych r y t u a w . W w y p a d k u d o w i a d c z e halucynogennych zasadniczym rodkiem przekadu s formalne stae K l i i v e r a (fosfeny), k t r e obficie w y s t p u j t a k e w d e k o r a t y w n e j s z t u c e D e s a n a . I n f o r m a t o r z y k o l u m b i j s k i e g o a n t r o p o l o g a byli j e d n a k gboko p r z e k o n a n i , i lewa pkula w y t w a r z a rwnie t a k i e myli i idee, k t r y c h p r z e k a d n a o b r a z y j e s t cakowicie n i e m o l i w y .

4 5

G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Astronomical models..., op. cit., s. 175. G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Brain and mind...., op. cit., s. 91. 367

W i e d z a n a t e m a t d z i a a n i a mzgu j e s t rwnie p o d s t a w s z a m a skiej psychoterapii. Przyjmuje si zaoenie, e patologiczne i a n o m i c z n e formy z a c h o w a n i a zyskuj swj w y r a z w prawej pkuli, ktrej orodki k a e zgodnie z zasad odzwierciedlania mog negatywnie wpywa na delikatniejsze, s y m e t r y c z n e kae pkuli lewej. I n n y m i sowy, z a b u r z o n a w y o b r a n i a sensoryczna m o e prowadzi do powanych u s z k o d z e wyszych orodkw w y o b r a n i i m y l e n i a abstrakcyjnego. W o d n i e s i e n i u d o p r o c e d u r y l e c z e n i a t e g o t y p u z a b u r z e Reichel-Dolmatoff p i s z e : Lokalizacja zaburzonego kae dokonuje si w czasie diagnozy, w trakcie ktrej szaman wypytuje pacjenta o tre jego halucynacji. Nastpny etap polega na wypowiadaniu zakl, ktrym towarzysz dugie pieni i gwatowne dwikowe wibracje wytwarzane przez grzechotk zrobion z tykwy. Co charakterystyczne, sowa zakl odnosz si do mlecznej piersi, spermatycznych kolorw i energetyzujcych stanw termicznych, czemu towarzysz wyobraenia rzeki-rodzicielki, kardynalnych kierunkw i energii boga. Wypowiadanie zakl okrela si terminem bayiri pochodzcym od czasownikw: bari, ktry znaczy je, iyiri znaczcego czyni. Razem bayiri oznacza wic: karmi. Pacjent podlega regresji do okresu dziecistwa, w ktrym frustracje i dezorientacja uciszane s przez uspokajajce matczyne rodowisko, kojarzone z ciepem, karmieniem oraz pieszczotliwym rytmem koysanek i grzechotki. Szaman niaczy pacjenta-dziecko i w ten sposb umoliwia mu powrt do zdrowia. [...] Za przyczyn kadej choroby uwaa si specyficzny zarodek czy te pykowo-nasienne ziarenko, ktre zyskuje dostp do zagbienia kae i tam rozwija si na podobiestwo patogennego embrionu. Akt karmienia bayiri objaniano take jako karmienie zapobiegajce powstawaniu kolejnych zagbie; w zwizku z tym bayiri tumaczono jako wyrwnywanie, wygadzanie, uzupenianie. J a k wyrazi to jeden z informatorw: Zaklcie wypenia kae mlekiem, spermatycznym sokiem i kolorami. Jest rzecz oczywist, i akt 6 krzepicego karmienia jest symbolicznym odpowiednikiem zapodnienia . P o d s u m o w u j c swoje a n a l i z y d o t y c z c e ideologii m z g u u I n d i a n D e s a n a Reichel-Dolmatoff w p e n i z g a d z a si z p o g l d a m i L e v i - S t r a u s s a i i n n y c h b a d a c z y , k t r z y u t r z y m u j , e k u l t u r o w e s y s t e m y orientacji s e p i f e n o m e n e m s t r u k t u r y l u d z k i e g o m z g u . D o d a j e z a r a z e m , e a n a l o g i c z n e koncepcje z a o b s e r w o w a u I n d i a n Kogi o r a z p l e m i o n nalecych do grup Matapi i Arawakan. Jego zdaniem wystpowanie t a k wyrafinowanego m o d e l o w a n i a u t y c h s t o s u n k o w o prymitywnych" grup etnicznych n a s u w a przypuszczenie, e w w y p a d k u klasycznych wielkich k u l t u r andyjskich i m e z o a m e r y k a s k i c h wiedza tego rodzaju m o g a m i e j e s z c z e w i k s z y s t o p i e zoonoci.

G. R e i c h e l - D o l m a t o f f , Brain and mind..., op. cit., s. 96.

368

APENDYKS C U INICJACJA PUBERTALNA KOBIET SHANGANA-TSONGA (NA PODSTAWIE BADA T. F. JOHNSTONA) 1

S h a n g a n a - T s o n g a l u b krcej T s o n g a s t a n o w i spoeczno, k t r a liczy okoo d w a m i l i o n y m i e s z k a c w i z a m i e s z k u j e t e r e n y p o g r a n i c z n e p o m i d z y M o z a m b i k i e m i P o u d n i o w Afryk. T s o n g a s z a s a d niczo r o l n i k a m i i h o d o w c a m i . I c h p o d s t a w o w y m r d e m u t r z y m a n i a j e s t u p r a w a k u k u r y d z y , d y , t r z c i n y cukrowej i o r z e s z k w z i e m n y c h o r a z h o d o w l a b y d a , kz, owiec i d r o b i u . S t r u k t u r a w i z w p o k r e w i e s t w a m a c h a r a k t e r p a t r y l i n e a r n y i v i r i l o k a l n y z czsto w y s t pujc poligami. Do zasadniczych problemw spoecznych Tsonga n a l e niedoywienie, wysoka zachorowalno n a choroby w e n e r y c z n e , d u a m i e r t e l n o dzieci w p i e r w s z y m r o k u ycia (ok. 35%) i bezp o d n o k o b i e t sigajca 3 5 % . Z u w a g i n a k o n t r a k t o w y c h a r a k t e r m a e s t w , w r a m a c h k t r y c h ojciec oddaje p a n u m o d e m u c r k z a bydo, k t r e t o b y d o w kolejnej t r a n s a k c j i s u y p o z y s k a n i u o n y d l a s y n a , b e z p o d n o k o b i e t y p r o w a d z i d o z a a m a n i a m e c h a n i z m u wym i a n y i w efekcie p r o w a d z i do jej c a k o w i t e j spoecznej d e k l a s a c j i . W a n i e t o o s t a t n i e z a g a d n i e n i e w sposb szczeglny r z u t u j e n a k s z t a t dojrzaociowych o b r z d w kobiecych. W spoecznoci T s o n g a r o z p o w s z e c h n i o n e j e s t b o w i e m p r z e k o n a n i e , e b e z p o d n o j e s t wyn i k i e m wrogich dziaa magicznych. Zasadniczym celem obrzdw p u b e r t a l n y c h j e s t wic u m o l i w i e n i e kobiecie k o n t a k t u z e z m a r y m i p r z o d k a m i i b s t w e m podnoci, k t r e m a jej z a p e w n i o c h r o n p r z e d

Wszystkie dane dotyczce kobiecych obrzdw dojrzaociowych u Shangana-Tsonga podaj za: T. F. J o h n s t o n , Auditory driving..., op. cit, s. 217-236. 369

w y m i e r z o n y m i w n i c z a r a m i . Inicjacje kobiece, o k r e l a n e m i a n e m khomba, o d p r a w i a n e s k a d e g o r o k u w m a j u , po o k r e s i e w i o s e n n y c h n i w . O b o k e g z o r c y s t y c z n y c h r y t u a w mancomane s t a n o w i o n e jed y n y o b r z d , w r a m a c h k t r e g o w y s t p u j e o b o w i z k o w e spoycie h a l u c y n o g e n u mondzo, k t r y p o d a w a n y j e s t w f o r m i e w y w a r u (datura

fastuosa).
P o r d z a s a d n i c z y c h cech r y t u a u khomba J o h n s t o n w y m i e n i a : A. A u d y t y w n e s t e r o w a n i e przez gone i szybkie bbnienie, o czstotliwoci, k t r a p o k r y w a si z m z g o w y m r y t m e m a ( 8 - 1 3 c/s). B. Wykorzystanie polirytmii, k t r a umoliwia sterowanie audyt y w n e w g r u p i e l u d z i o z r n i c o w a n y m z a k r e s i e czstotliwoci fal EEG. C. G w a t o w n y , e n e r g e t y z u j c y t a n i e c i i n n e formy p r z e d u o n e j aktywnoci ruchowej, ktre prowadz do hiperwentylacji, obnienia poziomu glukozy we krwi i zwikszenia wydzielania adrenaliny. D. Wykorzystanie s t a n u zwikszonej podatnoci na sugesti p r z e z r e d u n d a n c j p o l e c e i s u g e s t i i , k t r e w y d a w a n e s p r z e z budzce lk autorytety. E. P a r a h i p n o t y c z n e oddziaywanie poprzez dugotrwae wymac h i w a n i e p r z e d t w a r z a m i u c z e s t n i c z e k r y t u a u k o l o r o w y m i limi palmowymi. F. Rytmiczna stymulacja dotykowa, osigana przez u d e r z a n i e kobiet gazkami bieluniu lub potrzsanymi pachtami m a t e r i a u . G . P r z e d u o n e w y s t a w i a n i e n a w p y w o s t r y c h p r o m i e n i sonecznych, k t r e zwiksza p o d a t n o n a d z i a a n i e substancji h a l u c y n o g e n n e j . H . Z a n u r z a n i e w wodzie, k t r e p o d k r e l a m a t r a n z y t y w n y charakter rytuau. I. P o d a w a n i e w y w a r u z d a t u r y w n a c z y n i u w y k o n a n y m z m u s z l i morskiej, co w z m a g a ma a k w a t y c z n s e m a n t y k asocjacji inicjowanej. J. P r z e p r o w a d z a n i e c e r e m o n i i w m i e j s c u p o o o n y m w p o b l i u d r z e w a ( o b i e k t msko-falliczny), k t r e w y d z i e l a b i a y s o k ( n a s i e n i e " , mleko m a t k i " ) . K . S p o y w a n i e n i e w i e l k i c h iloci l u d z k i e g o t u s z c z u l u b sproszk o w a n y c h l u d z k i c h koci ( z a b e z p i e c z e n i e p r z e d c z a r o w n i c a m i p r z e z p o w t r z e n i e p r z y p i s y w a n e j i m czynnoci). W opinii J o h n s t o n a w z a j e m n i e w z m a c n i a j c e d z i a a n i e e l e m e n t w od A do G ma c h a r a k t e r k u m u l a t y w n y i s u y p r z e d e w s z y s t k i m zwikszeniu podanej reakcji na dziaanie halucynogenu. Funkcj 370

e l e m e n t w od H do K j e s t p s y c h o l o g i c z n e k s z t a t o w a n i e m o t y w a c j i i oczekiwa zwizanych z obrzdem oraz treci wystpujcych w t r a k c i e h a l u c y n a c j i . T r e c i t e maj p o s u y j a k o l e g i t y m i z a c j a p o r z d k u spoecznego i kierujcych n i m autorytetw. Aplikacj w y w a r u z b i e l u n i a p o p r z e d z a d u g a s e r i a d z i a a ryt u a l n y c h , w r d k t r y c h z a s a d n i c z rol o d g r y w a i n t e n s y w n y m i m e tyczny taniec, k t r e m u towarzyszy muzyka wykonywana na bbnach. W j e g o r a m a c h kolejno o d g r y w a n e s sceny: c z o g a n i a si p r z e z oysko r z e k i (przy czym u T s o n g a w y s t p u j e j e d n o sowo o k r e l a j c e r z e k i macic); n a l a d o w a n i a p o t r z s a j c e g o gow k r o k o d y l a ; p r z e m i e s z c z a n i a si o l a s c e i z b i e r a n i a d r z e w a na o p a ; dziecicego t a c a z inicjowan, k t r a ley w pozycji e m b r i o n a l n e j ; t a c a z r k a m i w y c i g n i t y m i na z n a k p r o b y o p a s c h r o n i c y p r z e d bezpodnoci; s t a n i a w pozycji w y p r o s t o w a n e j z r k a m i na gowie; t a c a winiw" z d o m i n u j c y m w y c h y l e n i e m do t y u ; w s p i n a n i a si inicjowanej na d r z e w o , w t r a k c i e czego j e s t o n a b i t a , p o d c z a s g d y i n n a i n i c j o w a n a ley n a z i e m i w pozycji e m b r i o n a l n e j ; p o d n i e s i e n i a inicjowanej, k t r a t r z y m a d w a kije symbolizujce w y d u e n i e w e w n t r z n y c h w a r g s r o m o w y c h (labia minora). Z d a n i e m J o h n s t o n a , k t r y s a m w y d a j e si n i e by t e g o d o k o c a p e w i e n , kolejne s e k w e n c j e z a c h o w a odwzorowuj p r o c e s dojrzewan i a kobiety. W szeregu spord nich inicjowane u b r a n e s na niebiesko, m a l u j n a n i e b i e s k o t w a r z e i p o d n o s z n i e b i e s k i e p r o p o r c e . T u p r z e d przyjciem h a l u c y n o g e n u i n i c j o w a n a ley n a m a c i e , k t r a oddziela j od kurzu dziecistwa". P o d a n i u substancji towar z y s z y p o u c z e n i e , e d w i k i b b n w wywoaj wizje w k o l o r z e n i e b i e s k o - z i e l o n y m . Z m i a n y czstotliwoci b b n i e n i a z a c h o d z w p r z e d z i a l e 8 u d e r z e / 0,966-1,166 s, a z a t e m w d o l n y c h g r a n i c a c h r y t m u a, k t r e zbliaj si do g r n y c h g r a n i c r y t m u f) ( 4 - 7 c/s, c h a r a k t e r y s t y c z n e g o d l a a u d y t y w n y c h o b s z a r w kory). W t r a k c i e wizji inicjow a n e k o b i e t y p o s t r z e g a j g e o m e t r y c z n e wzorce, z k t r y c h cz podl e g a t r a n s f o r m a c j i w s c e n i c z n e wizje w o d y (wir, rdo, b r z e g r z e k i ) , i n s e k t w i w y . Szczeglnie w a n e s te o s t a t n i e , gdy w t r a d y c j i T s o n g a o d p o w i a d a j o n e n i e b i e s k o - z i e l o n y m w o m z g a t u n k u dendrophis subcarinatus. W e t e z a m i e s z k u j p a l m o w e s k l e p i e n i a c h a t T s o n g a i p o s t r z e g a n e s j a k o w c i e l o n e d u c h y p r z o d k w . W z w i z k u 371

z t y m objte s t a b u z a b i j a n i a . P o s t r z e g a n e w z o r c e g e o m e t r y c z n e u c h o d z z a r e p r e z e n t a c j e b s t w p o d n o c i . I n i c j o w a n p o u c z a si t a k e , e w t r a k c i e wizji u s y s z y gos d u c h a p o d n o c i . O s o b a , k t r a u t r z y m u j e , e n i e w y s t p i y u niej o c z e k i w a n e wizje, d o s t a j e d o d a t k o w porcj w y w a r u , c o r o z s t r z y g a w s z e l k i e w t p l i w o c i ,

BIBLIOGRAFIA

A b r a h a m R., M a c K e n n a T., S h e l d r a k e R., Zdy przed Apokalips, Biaystok 1996. A g h a j a n i a n G. K, Neurophysiologic properties of psychotomimetics [w:] Hoffmeister F., Stille G. [eds.], Psychotropic agents, vol. III, Berlin 1982. A l l e g r o J. M., Der Geheimkult des heiligen Pilzes. Wien 1970. A r d i l a A., M o r e n o C, Scopolamine intoxication as a model of transient global amnesia, Brain and cognition" 15/1991, s. 236-245. A r n h e i m R., Anschauliches Denken, Koln 1980. A s s m a n n J., Das kulturelle Geddchtnis, Miinchen 1992. B a c h e l a r d G., Poetyka marzenia, Gdask 1998; La poetique de la reverie, 1960. B a c h t i n M., Twrczo Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa redniowiecza i renesansu, Krakw 1975; wyd. ros., Tworczestwo Fransua Rabie i narodnaja kultura sriedniewiekowja i rieniesansa, Moskwa 1965. B a r k e r E., Nowe ruchy religijne, Krakw 1997; wyd. ang., New religious movements. A practical introduction, London 1989. B a t e s o n G., J a c k s o n D. D., H a l e y J., W e a k l a n d J., Wstp do teorii schizofrenii [w:] K. Jankowski [red.], Przeom w psychologii, Warszawa 1978, s. 254^-288. B e c k B. E. F., The metaphor as a mediator between semantic and analogie modess of thought, Current Anthropology" 19/1978, s. 83-97. B e l l C, Ritual theory, ritual practice, New York-Oxford 1992. B e n k o S., The libertine gnostic sect of the Phibionites according to Epiphanius, Vigilia Christiana" 21/1967, s. 103-119. B e n s e M., wiat przez pryzmat znaku, Warszawa 1980; wyd. niem., Vermittlung der Realitaten, Baden-Baden 1976. B e r g e r P. L., wity baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, Krakw 1997; wyd. ang., The sacred canopy. Elements of sociological theory of religion. B e r g e r P. L., L u c k m a n n T., Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, Warszawa 1983; wyd. ang., The social construction of reality, 1966. B e r g s o n H. Dwa rda religii i moralnoci, Krakw 1993; wyd. franc, Les deux sources de la morale et de la religion, Paris 1932. B e r i n g e r K., Der Meskalinrausch, Berlin 1927. 373

B e t t e l h e i m B., Rany symboliczne, Warszawa 1989: wyd. ang., Symbolic wounds, New York 1962. B i e l i c k i T., Ewolucja ludzkiego mzgufakty i spekulacje, Problemy" 12/1987, s. 7-14. B i l z R., Psychothische Umwelt, Stuttgart 1962. B i l z R., Wie frei ist der Mensch? Frankfurt am Main 1973. B i n d e r H., Die menschliche Person, Bern 1964. B i o n W. R., Experiences in groups and other papers, London 1968. B i o n W. R., Attention and interpretation [w:] t e n e , Seven servants. Four works by Wilfred R. Bion, New York 1977. B o a r d de R., The psychoanalysis of organizations, London 1993. B o 11 e R. H., Ubertragung und Gegeniibertragung in derpsycholytischen Therapie [w]: Dittrich A., Hofmann A., Leuner H. [Hrsg.], Welten des Bewufitseins. Bd. 4, Berlin 1994, s. 129-137. B o r n s t e i n R. F., P i t t m a n J. S., Perception without awareness, New York 1992. B o w l b y J., Attachment and loss, vol. IIII, London 1991. B r a e m H. Die magische Welt der Schamanen und Hhlenmalerei, Koln 1994. B r a n d o n S. G. F., The myth and ritual position critically considered [w:] S. H. Hooke [ed.], Myth, ritual and kingship, Oxford 1958, s. 261-291. B r o a d b e n t D. E., The hidden preattentive processes, American Psychologist" 32/1977, s. 109-118. B u c z y s k a - G a r e w i c z H., Semiotyka Peirce'a, Warszawa 1994. B u c z y s k a - G a r e w i c z H., Wstp [w:] K. L o r e n z , Odwrotna strona zwierciada, Warszawa 1977. B u d o h o s k a W., G r a b o w s k a A., Dwie pkule jeden mzg, Warszawa 1994. B u h l e r K., Sprachtheorie, Stuttgart 1982. B u r k e r t W., Creation of the sacred. The tracks of biology in early religions, Cambridge 1996. B u r k e r t W., Homo necans. The anthropology of ancient Greek sacrificial ritual and myth, Berkeley 1983. C a l v i n W. H., How brains think. Evolving intelligence, then and now, Orion 1996; Jak myli mzg, Warszawa 1997. C a n n o n W. B., Voodoo death, American Anthropologist" 44/1942, s. 169-181. C h i d e s t e r D. Word and light. Seeing and hearing in religious discourse, Urbana 1992. C l o t t e s J., L e w i s - W i l l i a m s D., Schamanen. Trance und Magie in der Hbhlenkunst der Steinzeit, Sigmaringen 1997. C r a i b I., Psychoanalysis and social theory, New York 1989. C y b o r a n L., Klasyczna joga indyjska, Warszawa 1986. 374

C y t o w i c R. E., Synesthesia. A union of the senses, Heidelberg 1989. C y t o w i c R. E., Synesthesia: Phenomenology and neuropsychology, 10/1995, s. 1-17. Psyche"

D a n e s i M., Vico, metaphor and the origin of language, Bloomington 1993. d ' A q u i l i E. G., L a u g h l i n Ch. D., The neurobiology of myth and ritual [w:] d'Aquili E. G., Laughlin Ch. D., McManus J. [eds.], The spectrum of ritual. A biogenetic structural analysis, New York 1979. d ' A q u i l i E. G., The myth-ritual complex: a biogenetic structural analysis [w:] J. B. Ashbrook [ed.], Brain, culture and the human spirit, Maryland 1993, s. 45-75. D a v i s W., Passage of darkness. The ethnobiology of the Haitian zombie, London 1988. D a y S., Synaesthesia and synaesthetic metaphors, Psyche" 32/1996, s. 1-17. D e L i s i L. E. i in., Increased whole blood serotonin concentrations in chronic schizophrenic patients, ,Archives of General Psychiatry" 38/1981, s. 647-650. D e n n e t t D. C, Natura umysw, Warszawa 1997. D i t t r i c h A . , Bedingungen zur Induktion aufiergewhnlicher Bewufitseinszustande [w:] Dittrich A., Scharfetter Ch. [Hrsg.], Ethnopsychotherapie, Stuttgart 1987, s. 1-21. D i t t r i c h A., S c h a r f e t t e r C, Phanomenologie aufiergewhnlicher Bewufitseinszustdnde [w:] Dittrich A., Scharfetter Ch. [Hrsg.], Ethnopsychotherapie, Stuttgart 1987, s. 35-44. D i t t r i c h A . , H o f m a n n A., L e u n e r H. [Hrsg.], Welten des Bewusstseins, Bde I-IV, Berlin 1994. D i x o n N. F., Subliminal perception. The nature of controversy, London 1971. D i x o n N. F., Preconsciousprocessing, Chichester 1981. D o b k i n de R i o s M., Hallucinogens: cross-cultural perspectives, Bridport 1990. D o b k i n de R i o s M., G r o b Ch. S., Adolescent drug use in cross-cultural perspective, The Journal of Drug Issues" 22/1992, s. 121-138. D o b k i n de R i o s M., Drug tourism in the Amazon, Jahrbuch fur Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 3/1994, s. 307-314. D o b k i n de R i o s M., G r o b Ch. S., Hallucinogens, suggestibility and adolescence in cross-cultural perspective, Jahrbuch fur Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 3/1994, s. 113-132. D o l l a r d J., M i l l e r N. E., Personality and psychotherapy, New York 1950; wyd. pol., Osobowo i psychoterapia, Warszawa 1969. D o m a T. M., Bl, Warszawa 1980. D o n a l d M., Origins of the modern mind. Three stages in the evolution of culture and cognition, London 1991. D o u g l a s M., Purity and Danger. An analysis of concepts of pollution and taboo, New York-Washington 1966. 375

D u l a n e y S., F i s k e A. P., Cultural rituals and obsessive-compulsive disorder: is there a common psychological mechanism? Ethos" 22/1994, s. 94128. D u n b a r R., Grooming, gossip and the evolution of language, LondonBoston 1996. D u r k h e i m E., Elementarne formy ycia religijnego, Warszawa 1990; wyd. franc, Les formes elementaires de la vie religieuse, Paris 1912. D u r k h e i m E., Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968; wyd. franc, Les regies de la methode sociologique, Paris 1963. E e n w y k van J. R., Archetypes: the strange attractors of the psyche, Journal of Analytical Psychology" 1991, 36, s. 1-25. E e n w y k van J. R., Archetypes and strange attractors. The chaotic world of symbols, Toronto 1997. E h r e n w a l d J., New dimensions of deep analysis, London 1954. E k m a n P., Kamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce, maestwie, Warszawa 1997; wyd. ang., Telling lies, Norton 1992. Ekman P., Davidson R. J. [eds.], Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, Gdask 1998; wyd. ang., The nature of emotions. Fundamental questions, Oxford 1994. E l i a d e M., Inicjacja, obrzdy, stowarzyszenia tajemne, Krakw 1997; wyd. franc. Initiations, rites, societetes secretes, Paris 1959. E l i a d e M., Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994; wyd. franc, Le chamanisme et les techniques archaiques de I'extase, Paris 1968. E m b o d e n W., The sacred journey in dynastie Egipt: shamanistic trance in the context of the narcotic Water Lilly and the mandrake [w.J Journal of Psychoactive Drugs" 21(1): 1989, s. 61-75. E r d e l y i M., Psychoanalysis Freuds cognitive psychology, New York 1984. F e r e n c z i S., Schriften zur Psychoanalyse. Bd. III, Frankfurt am Main 1982. F e r n a n d e z J., Bwiti. An ethnography of religious imagination in Africa, Princeton 1982. F i r t h R., Symbols. Public and private, Ithaca 1973. F i s c h m a n L. G., Dreams, hallucinogenic drug states and schizophrenia: a psychological and biological comparison, Schizophrenia Bulletin" 9/1983, s. 73-94. F i s h e r Ch., Dreams, images and perception, Journal of the American Psychoanalytic Association" 4/1956, s. 5-48. F l a t t e r y D. S., S c h w a r t z M., Haoma and harmaline, Berkeley 1989. F o d o r J., The modularity of mind, London 1983. F o u c a u l t M., Historia seksualnoci, Warszawa 1995; wyd. franc, Histoire de la sexualite, Paris 1976-1984. F o u l k e s S. H., Group-analytic dynamics with specific reference to psychoanalytic concepts [w:] MacKenzie K. R. [ed.], Classics in group psychotherapy, New York 1992, s. 116-127. F r e c s k a E., Kulcsar Z., Social bonding in the modulation of the physiology of ritual trance, Ethos" 17/1989. 376

F r e u d S., Zwangshandlungen undReligionsiibungen [w:] t e g o , Gesammelte Werke. Bd. VII, Frankfurt am Main 1976, s. 129-139. F r e u d Z., Czowiek, religia, kultura, Warszawa 1967. F r e u d Z., Tabu i ambiwalencja uczu [w:] t e n e , Czowiek, religia, kultura, Warszawa 1967; wyd. niem., Das Tabu und die Ambivalenz der Gefiihlsregungen [w:] t e n e , Totem und Tabu, 1913. F r e u d Z. Kultura jako rdo cierpie [w:] t e n e , Czowiek, religia, kultura, Warszawa 1967; wyd. niem., Das Unbehagen in der Kultur, 1930. F r e u d Z., Poza zasad przyjemnoci, Warszawa 1976. F r i d l u n d A. J., E k m a n P., O s t e r H., Facial expressions of emotion: review of literature 1970-1983 [w:] Siegman A. W., Feldstein S. [eds.] Nonverbal behaviour and communication, London 1987, s. 143-224. F r i e d m a n S. M., F i s h e r Ch., Further observations on primary modes of perceptions, Journal of the American Psychoanalytic Association" 8/1960, s. 100-129. F r o m m E., S u z u k i D. T., M a r t i n o R. de, Buddyzm zen i psychoanaliza, Pozna 1995; wyd. ang., Zen buddhism and psychoanalysis, 1960 F u r s t P. T., Hallucinogens and culture, San Francisco 1976. F u r s t P. T. [ed.], The flesh of the gods. The ritual use of hallucinogens, London 1972. G e e r t z C. Religion as a cultural system [w:] Lessa W. A., Vogt E. Z. [ed.], Reader in comparative religion, New York 1965. G e n n e p van A., The rites of passage, Chicago 1984. G l a d i g o w B., Ekstase und Enthusiasmos [w.] Cancik H. [Hrsg.] Rausch-Ekstase-Mystik, Dusseldorf 1978. G l a s e r B. G., S t r a u s s A. L., Status passage, London 1971. G o b B. K., Anatomia czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego, Warszawa 1990. G o o d m a n F. D., Where the spirits ride the wind. Trance journeys and other ecstatic experiences, Bloomington 1990. G o o d y J., Religion and ritual: the definitional problem, The British Journal of Sociology" 12/1961, s. 142-164. G r i c e H. P., Logika a konwersacja [w:] B. Stanosz [wyd.], Jzyk w wietle nauki, Warszawa 1980, s. 91-114; wyd. ang., Logic and conversation [w:] D. Davidson, G. Harman [red.], The logic of grammar, 1975. G r i n b e r g L., S o r D., de B i a n c h e d i E. T., W. R. Bion. Eine Einfuhrung, Stuttgart 1991. G r o b Ch. S., Psychiatrie research with hallucinogens: what have we learned? Jahrbuch fur Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 3/1994, s. 91-112. G r o f S., Geburt, Tod und Transzendenz, Hamburg 1995; wyd. ang., Beyond the brain, New York 1985. 377

G r o f S., Topographie des UnbewufSten, Stuttgart 1978; wyd. ang., The realms of human unconsciousness, London 1978. G r z e g o o w s k a - K l a r k o w s k a H. J., Mechanizmy obronne osobowoci, Warszawa 1986. G u i r a u d P., Semantyka, Warszawa 1976; wyd. franc, Lasemantique, Paris 1971. H a d a m a r d J., Psychologia odkry matematycznych, Warszawa 1964; wyd. ang., An essay on the psychology of invention in the mathematical field, Princeton 1945. H a e c k e l E., Zasady morfologii oglnej, Warszawa 1960; wyd. niem., Prinzipien der generellen Morphologie der Organismen, Berlin 1906. H a l b w a c h s M., Spoeczne ramy pamici, Warszawa 1969; wyd. franc, Les cadres sociaux de la memoire, Paris 1952. H a m p l e D., The role of the unconscious in nonverbal information processing, Semiotica" 67/1987, s. 211-231. H a r d a w a y R. A., Subliminally activated symbiotic fantasies: facts and artifacts, ..Psychological Bulletin" 107/1990, s. 177-195. H a r n e r M. J., The Jivaro, Berkeley 1972. H a r n e r M. J., The role of hallucinogenic plants in European witchcraft [w:] t e n e [ed.], Hallucinogens and shamanism. The ritual use of hallucinogens, New York 1973, s. 125-150. H e n r y J. L., Possible involvement of endorphins in altered states of consciousness, Ethos" 10:4/1982, 394-405. H e r m a n n I., L'instinct filial, Paris 1972. H e r n e r T., Significance of the body image in schizophrenic thinking, American Journal of Psychotherapy" XIX/1965. H o f f m a n R. E., Verbal hallucinations and language production processes in schizophrenia, The Behavioural and Brain Sciences" 9/1986, s. 503-548. H o n k o L., The problem of defining myth [w:] A. Dundes [ed.], Sacred narrative: readings in the theory of myth, Berkeley 1984. H o r o w i t z M. J., Hallucinations: an information processing approach [w:] Siegel R. K., West L. J. [eds.], Hallucinations: behaviour, experience and theory, New York 1975. H u m p f r e y M. E., Z a n g w i l l O. L., Cessation of dreaming after brain injury, Journal of Neurological and Neurosurgical Psychiatry" 14/1951. H u n t H. T., Cognition and the states of consciousness, Perceptual and Motor Skills" 60/1985, s. 239-282. H u n t H. T., Relations between the phenomena of religious mysticism (altered states of consciousness) and the psychology of thought, Perceptual and Motor Skills" 61/1985, s. 911-961. H u n t H. T. On the nature of consciousness, New Haven 1995. H u s s e r l E., Medytacje kartezjaskie, Warszawa 1982; wyd. niem., Cartesianische Meditationen, Den Haag 1-963. 378

H u x l e y A., Drzwi percepcji. Niebo i pieko, Warszawa 1991. I w a n o w W. W., T o p o r w W. N., Issledowanija w obasti sowiaskich driewnostiej, Moskwa 1974. I w a n o w W. W., T o p o r w W. N., Sawianskije jazykowyje modielirujuszczije sistiemy, Moskwa 1965. J a c c a r d R., Szalestwo, Wroclaw 1993; wyd. franc, La Folie, Paris 1979. J a c o b i J., Komplex, Archetypus, Symbol in der Psychologie von C. G. Jung, Zurich 1957. J a c o b s B. L., How hallucinogenic drugs work, American Scientist" 75/1987, s. 386-392. J a k o b s o n R., Lingwistyczne spojrzenie na problem wiadomoci i niewiadomego Iw:] t e n e , W poszukiwaniu istoty jzyka, t. I, Warszawa 1989, s. 176-192. J a k o b s o n R., Magia dwikw mowy [w:] t e n e , W poszukiwaniu istoty jzyka, t. I, Warszawa 1989, s. 282-340. J a k o b s o n R., Podwiadome modelowanie werbalne w poezji [w:] t e n e , W poszukiwaniu istoty jzyka, t. II, Warszawa 1989, s. 142-156. J an s en K. L. R., Using ketamine to induce the near-death experience: mechanism of action and therapeutic potential, Jahrbuch fur Ethnomedizin und BewuBtseinsforschung" 4/1995, s. 55-79. J a p p e G., Uber Wort und Sprache in der Psychoanalyse, Frankfurt am Main 1971. J o h n s o n M., The body in the mind, Chicago 1987. J o h n s t o n T. F., Auditory driving, hallucinogens and music-color synesthesia in Tsonga ritual iw.) B. M. du Toit led], Drugs, rituals and altered states of consciousness, Rotterdam 1977, s. 217-236. J o s e p h R., The limbic system: emotion, laterality and unconscious mind, The Psychoanalytic Review" 79/1992, s. 403-438. J u l i e n R. M., Drogen und Psychopharmaka, Heidelberg 1997. J u n g C. G., Psyche and symbol, New York 1958. J u n g K. G., Rebis, czyli kamie filozofw, Warszawa 1989. K a r a s e k M., Szyszynka i melatonina. Warszawa 1997. K e h r e r G., Wprowadzenie do socjologii religii, Krakw 1996: wyd. niem., Einfuhrung in die Religionssozialogie, Darmstadt 1988. K e p e c s J. B., W o l m a n R., Preconscious perception of the transference, Psychoanalytic Quarterly" 16/1972, s. 172-194. Kl l i v e r H., Mescal and mechanisms of hallucinations, Chicago 1969. K n a p p M. L., Essentials of nonverbal communication, New York 1980. K o h o n e n T., R i t t e r H., Self-organizing semantic maps, Biological Cybernetics" 61/1989, s. 241-254. K o r d y s J., Mzg i znaki, Warszawa 1991. 379

K o s s l y n S. M., Mental imagery [w:] Osherson D. N. [gen. ed.], An invitation to cognitive science. Visual cognition, Cambridge 1995, s. 267-296. K o w a l s k a J., Koo bogw. Ruch i taniec w mitach i obrzdach, Warszawa 1995. K r z e s z o w s k i T. P., Wstp [w:] G. Lakoff, M . J o h n s o n , Metafory w naszym yciu, Warszawa 1988, s. 5-18. K u g l e r P., The alchemy of discourse, Lewisberg 1982. La B a r r e W., Hallucinogens and the shamanic origins of religion [w:[ Furst P. T. [ed.], Flesh of the gods, London 1972, s. 261-278. L a c an J., Funkcja i pole mwienia i mowy w psychoanalizie, Warszawa 1996; wyd. franc, Fonction et champ de la parole et du langage en psychoanalyse [w:] t e n e , Ecrits I, Paris 1966. La F o n t a i n e J., Initiation, Middlesex 1985. L a k o f f G., Women, fire and dangerous things. What categories reveal about the mind. Chicago 1987. L a k o f f G., J o h n s o n M., Metafory w naszym yciu, Warszawa 1988; wyd. ang., Metaphors we live by, Chicago 1980. L a n d a u T., About faces, New York 1989. L a n g B., Der Weise Indio vom Amazonas, Bern 1982. L a n g H., Die Sprache und das Unbewufite, Frankfurt am Main 1986. L a n g e r S., Nowy sens filozofii. Rozwaania o symbolach myli, obrzdu i sztuki. Warszawa 1976; wyd. ang., Philosophy in a new key. A study in the symbolism of reason, rite and art, 1957. L a p l a n c h e J., P o n t a l i s J. B., Vocabulaire de la psychoanalyse, Paris 1967; wyd. pol., Sownik psychoanalizy, Warszawa 1996. L a u g h l i n Ch. D., M c M a n u s J., Mammalian ritual [w:] d'Aquili E. G., Laughlin Ch. D., McManus J. [eds.] The spectrum of ritual. A biogenetic structural analysis, New York 1979, s. 80-116. L a u g h l i n Ch. D., M c M a n u s J., d ' A q u i l i E. G., Brain, symbol and experience. Toward a neurophenomenology of human consciousness, New York 1992. L a u g h l i n Ch. D., Archetypes, neurognosis and the quantum sea, Journal of Scientific Exploration" 1996, 10, s. 375-400. L a w s o n E. T., M c C a u l e y R. N., Rethinking religion. Connecting cognition and culture, Cambridge 1990. L e a c h E., Kultura i komunikowanie [w:] L e a c h E., G r e i m a s A. J., Rytua i narracja, Warszawa 1989, s. 2-98; wyd. ang., Culture and communication, London 1976. L e a k e y R., Pochodzenie czowieka, Warszawa 1995; wyd. pol., The origin of humankind, Orion 1994. L e e M. A., S h l a i n B., Acid dreams. The complete social history of LSD, New York 1992.

380

L e e u w van der G., Fenomenologia religii, Warszawa 1978; wyd. niem., Phanomenologie der Religion, Tiibingen 1956. L e n n a r d H., J a r v i k M. E., A b r a m s o n H. A., Lysergic acid diethylamide (LSD-25): a preliminary statement of its effects upon interpersonal communication, The Journal of Psychology" 41/1956, s. 185-196. L e n n a r d H., A b r a m s o n H. A., H e w i t t M. P., Drugs and social interaction [w:) P. B. Bradley [ed.], Neuropharmacology, 1959. L e u n e r H., Die experimented Psychose, Berlin 1962. L e u n e r H., Halluzinogene. Psychische Grenzzustande in Forschung undPsychotherapie, Bern 1981. L e v i - S t r a u s s C, Du miel aux cendres, Paris 1966. L e v i - S t r a u s s C, Kosmopolityzm i schizofrenia [w:] tego, Spojrzenie z oddali, Warszawa 1993, s. 293-306; wyd. franc, Le regard eloigne, Paris 1983. L e v i - S t r a u s s C, Skuteczno symboliczna [w:] t e g o , Antropologia strukturalna, Warszawa 1970, s. 262-284; wyd. franc, Anthropologic structurale, Paris 1958. L e v i n e J., L u d w i g A. M., Alterations in consciousness produced by combinations of LSD, hypnosis and psychotherapy, Psychopharmacologia" 7/1965, s. 123-137. L e w i s I. M., Ecstatic religion, London 1995. L e w i s - W i l l i a m s J. D., D o w s o n T. A., The signs of all times. Entoptic phenomena in upper paleolithic art, Current Anthropology" 29/1988, s. 201-245. L e x B. W., Neurobiology of ritual trance [w:[ d ' A q u i l i E. G., L a u g h l i n Ch. D., M a s t e r s R. E. L., H o u s t o n J., The varieties of psychedelic experience, New York 1976. L e x B. W., Voodoo death. New thoughts on an old explanation, American Anthropologist" 76/1974. L i n c o l n B., Myth cosmos and society. Indoeuropean themes of creation and destruction, Harvard 1986. L i s z k a J. J., A general introduction to the semeiotic ofCh. S. Peirce, Bloomington 1996. L o r e n z K., Tak zwane zo, Warszawa 1975; wyd. niem., Das sogenannte Bose, Wien 1963. L o r e n z K., Odwrotna strona zwierciada, Warszawa 1977; wyd. niem., Die Riickseite des Spiegels, Miinchen 1973. L o p e z - A u s t i n A., Human body and ideology. Concepts of the ancient Nahuas, vol. I, Salt Lake City 1988. L u d w i g A. M., Altered states of consciousness [w:] Tart Ch. T. [ed.], Altered states of consciousness, New York 1969, s. 9-22. L u h m a n n N., Liebe als Passion. Zur Codierung von Intimitat, Frankfurt am Main 1994. L u r i a A. R., Sprache und Bewufitsein, Kbln 1982. 381

u r i a A., O pamici, ktra nie miaa granic, Warszawa 1970; tekst ros., Um mniemonista. Malekaja knika o bolszoj pamiati (maszynopis autorski). u r i a A., Podstawy neuropsyekologii, Warszawa 1976; wyd. ros., Osnowy niejropsichologii, Moskwa 1973. u r i a A. R., Problemy neuropsyekologii i neurolingwistyki, Warszawa 1976. M a c K i n n o n N. J., Symbolic interactionism as affect control, New York 1994. M a r j a n e n A., The woman Jesus loved. Mary Magdalene in the Nag Hammadi library and related documents, Leiden 1996. M a r k s J., The search for the Manchurian Candidate". The CIA and mind control, New York 1979. M a r k s L. E., The unity of the senses. Interrelations among the modalities, New York-London 1978. M a r t i n o de E., Primitive magic. Psychic powers of shamans and sorcerers, Bridport 1988. M a s t e r s R. E. L., New York 1977. H o u s t o n J., The varieties of psychedelic experience,

M a t t e s o n - L a n g d o n E. J., B a e r G., Portals of power. Shamanism in South America, Albuquerque 1992. M a u s s M., Idea mierci wpajanej jednostce przez spoeczestwo [w:] t e g o , Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, s. 462-486; wyd. franc., Sociologie et anthropologie, Paris 1968. M a u s s M., O niektrych pierwotnych formach klasyfikacji [w:] t e g o , Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, s. 707-803; wyd. franc, Sociologie et anthropologie, Paris 1968. M a z u r M., Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976. M a z u r k i e w i c z J., Wstp do psychofizjologii patologicznej, t. II: Dysolucja aktywnoci korowo-psychicznej, Warszawa 1958. M c C l e l l a n d J. L., E l m a n J. L., Interactive processes in speech perception: the Trace model [w:] J. L. McClelland, D. E. Rumelhart [eds.], Parallel distributed processing, vol. 2, Cambridge 1986, s. 58-121. M e a d G. H., Umys, osobowo, spoeczestwo, Warszawa 1975; wyd. ang., Mind, self and society, Chicago 1932. M e i e r C. A., Die Empirie des Unbewufiten, Zurich 1968. M e i s s n e r W. W., Religious thinking as transitional conceptualization, psychoanalytic Review" 79/1992, s. 175-196. M e r k u r D., The discharge of guilt: psychoanalytic theories of ritual, Journal of Ritual Studies" 5/1991. M e r k u r D., The ecstatic imagination. Psychedelic experiences and the psychoanalysis of self-actualization, New York 1998.

382

M e y e r V . , C h e s s e r E. S., Terapia behawioralna w psychiatrii klinicznej, Warszawa 1973; wyd. ang., Behaviour therapy in clinical psychiatry, Harmondsworth 1970. M i c h e l P. [Hrsg.], Die biologischen und kulturellen Wurzeln Symbolgebrauchs beim Menschen, Frankfurt am Main 1994. M i t h e n S., The prehistory of the mind, London 1996. M o r i n is A., The ritual experience. Pain and the transformation of consciousness in ordeals of initiation, Ethos" 13/1985, s. 150-174. M o s e s P. J., Die Stimme der Neurose, Stuttgart 1956. My e r h o f f B., Peyotlowe owy. Sakralna podr Indian Huiczoli, Krakw 1996; wyd. ang., Peyote hunt: the sacred journey of the Huichol Indians, Ithaca and London 1974. N c k a E., Jak patrze, aby nie widzie, czyli o obronie percepcyjnej, Problemy" 1985. N e u m a n n E., Zur psychologischen Bedeutung des Ritus, Eranos Jahrbuch" XIX/1950, s. 65-120. N e u m a n n E., Ursprungsgeschichte des Bewufitseins, Frankfurt am Main 1984. N o l l R., Mental imagery cultivation as cultural phenomenon: the role of visions in shamanism, Current Anthropology" 26/1985, s. 443-461. O ' C o n n o r J., S e y m o u r J., tycznego, Pozna 1996; Wprowadzenie do programowania neurolingwisdes

O n g W. J., Oralno ipimienno, Lublin 1992; wyd. ang., Orality and literacy, New York 1982. O r t n e r S. B., On key symbols, .American Anthropologist" 75/1973, s. 1338-1346. O s g o o d C. E., The crosscultural generality of visual-verbal synesthetic tendencies, ..Behavioural Science" 5/1960, s. 146-169. O s w a l d J., Sen, Warszawa 1968. P a g el G., Lacan zur Einfiihrung, Hamburg 1989. P a h n k e W. N., R i c h a r d s W. E., Implications of LSD and experimental mysticism, Journal of Religion and Health" 5/1966. P e l c J., Wstp do semiotyki, Warszawa 1984. P e r r i n M., Une interpretation morphogenetique de I'initiation chamanique, L'Homme" XXW1986, s. 107-123. P e r r y J., Sacrificial death and the necrophagous ascetic [w:] M. Bloch [ed.], Death and regeneration of life, London 1987. P e r s i n g e r M. A., Neuropsychological bases of God beliefs, New York 1987. P i c k e r i n g W. S. F., Durkheim's sociology of religion, London 1984. P i n k e r S.. The language instinct, London 1994. P o r t e r f i e l d A . , Shamanism: a psychosocial definition, Journal of the American Academy of Religion" 55/1987, s. 721-739. P o s n e r M., R a i c h le M., Bilder des Geistes, Heidelberg 1996. 383

P o u l a i n A, aski modlitwy, Pozna 1969. P r i n c e R., Shamans and endorphins, Ethos" 10: 4/1982, s. 409-423. P u t n a m F. W., Diagnosis and treatment of multiple personality disorder, New York 1989. R a n k 0., Das Trauma der Geburt, Frankfurt am Main 1988. R a p p a p o r t R. A., Pigs for the ancestors, New Haven 1984. R e i c h a r d G. A., J a k o b s o n R . , W e r t h E., Synesthesia and language, Word" 5/1949, s. 266-289. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., Amazonian cosmos, Chicago 1971. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., The shaman and the jaguar, Philadelphia 1975. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., Desana animal categories, food restrictions and the concept of color energies, Journal of Latin American Lore" 4/1978, s. 243-291. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., Brain and mind in Desana shamanism, Journal of Latin American Lore" 7/1981, s. 73-98. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., Astronomical models of social behaviour among some Indians of Colombia [w:] Aveni A. F., Urton G. [eds.], Ethnoastronomy and archeoastronomy in the American tropics, New York 1982, s. 165-181. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., Basketry as metaphor. Los Angeles 1985. R e i c h e l - D o l m a t o f f G., The forest within, London 1996. R e i k Th., Listening with the third ear, New York 1948. R i c h m a n B., Did human speech originate in coordinated vocal music? Semiotica" 32/1980. R i c o e u r P., Symbolika za, Warszawa 1986; wyd. franc, Finitude et culpabilite II. La symbolique du mal, Paris 1976. R i p i n s k y - N a x o n M., The nature of shamanism, New York 1993. R o s e n t h a l F., The herb. Hashish versus medieval muslim society, Leiden 1971. R o s s i E. L.,Hipnoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania, Pozna 1994; wyd. ang., The psychobiology of mind-body healing. New concepts of therapeutic hypnosis, 1986. S a l l y S. P., D e u t s c h G., Linkes-rechtes Gehirn. Funktionelle Assymetrien, Berlin 1993. S a n d e r s E., The Family, New York 1971. S a n o Ch. F., P e r s i n g e r M. A., Geophysical variables and behaviour: alterations in imagining and suggestibility during brief magnetic field exposures, Perceptual and Motor Skills" 64/1987, s. 968-970. S a r t r e J-P. Wyobraenie. Fenomenologiczna psychologia wyobrani, Warszawa 1970; wyd. franc, L'imaginaire. Psychologie phenomenologique de 1'imagination, Paris 1940. S c h a f f e r H. R., Pocztki uspoecznienia dziecka, Warszawa 1981; wyd. ang., The growth of sociability, [b.m.w.] 1971. 384

S c h r a d e r L., Sinne und Sinnesverknupfungen, Heidelberg 1969. S c h u m a k e r J. F., The corruption of reality, New York 1995. S c h u m a k e r J. F., Introduction [w:] J . F . Schumaker [ed.], Human suggestibility. New York 1991. S e a r l e s H., Collected papers, London 1965. S e g a l H., Klein, Brighton 1979. S h e v r i n H., B o n d J. A., B r a k e l L. A. W., H e r t e l R. K, W i l l i a m s W. J., Conscious and unconscious processes. Psychodynamic, cognitive and neurophysiological convergences, New York 1996. Si eg el R. K., West L. J. [eds.], Hallucinations. Behaviour, experience and theory, New York 1975. S i k l o s B., The flora and fauna of the Vajramahabhairava Tantra, Jahrbuch fiir Ethnologie und Bewufltseinsforschung" 3/1994, s. 243-265. S i k o r a T., Mediator i czas. Z zagadnie symboliki akwatycznej w mistyce ydowskiej", Krakw 1993 (maszynopis). S i l b e r e r H., Bericht iiber eine Methode, gewisse symbolischeHalluzinationserscheinungen hervorzurufen und beobachten, Jahrbuch fur Psychoanalytische und Psychopathologische Forschungen" 1/1909, s. 513-525. S i l b e r e r H., Probleme der Mystik und ihrer Symbolik, Wien 1914. S i l b e r e r H., Uber die Symbolbildung und andere psychoanalytische Schriften, Wien 1988. S i l v e r m a n L. H., L a c h m a n n F. M., M i l i c h R. H., The search for oneness, New York 1982. S j o b e r g B. M., H o l l i s t e r L. E., The effects of psychotomimetic drugs on primary suggestibility, Psychopharmacologia" 8/1965, s. 251-262. S l a d e P. D., B e n t a l l R. P., Sensory deception. A scientific analysis of hallucination, London 1988. S l a t e r E., The schizophrenic-like psychosis of epilepsy, British Journal of Psychiatry" 109/1963, s. 95-150. S u p e c k i L. P., Wilkoactwo, Warszawa 1987. Smith W. J., Ritual and ethology of communicating [w.l d'Aquili E. G., Ch. L a u g h l i n , J. M c M a n u s , The spectrum of ritual. A biogenetic structural analysis, New York 1979. S o k o l i k M., Psychoanaliza i Ja: kliniczna problematyka poczucia tosamoci, Warszawa 1996. S p e r b e r D., Explaining culture, Oxford-Cambridge 1996. S p e r b e r H., Uber den Einfluji sexueller Momente auf Entstehung und Entwicklung der Sprache, Imago" 1/1912, s. 405-453. S p i t z e r M., Geist im Netz, Heidelberg 1996. S p i t z e r M., Halluzinationen. Ein Beitrag zur allgemeinen und klinischen Psychopathologie, Heidelberg 1988. 385

S p i t z e r M. i in., Increased activation of indirect semantic associations under psylocybin, Biological Psychiatry" 39/1996, s. 1055-1057. S p i v a k D. L., Linguistics of altered states of consciousness, Bochum 1992. S p r i n g e r S. P., D e u t s c h G., Linkes-rechtes Gehirn. Funktionelle Asymmetrien, Berlin 1993. S t a a l F., Exploring mysticism, New York 1975. S t a a l F., The meaninglessness of ritual, Numen" 26/1979, s. 2-22. S t a a l F., Rules without meaning. Ritual, mantras and the human sciences, New York 1989. S t a r k R., B a i n b r i d g e W. S.,A theory of religion, New Brunswick 1996. S t e v e n s A., Archetype. A natural history of the self, London 1982. S t o l z F., Religiose Symbole in religionswissenschaftlicher Rekonstruktion [w:] P. Michel [Hrsg.], Die biologischen und kulturellen Wurzeln des Symbolgebrauchs beim Menschen, Frankfurt am Main 1994. S t r a s s m a n R. J., Hallucinogenic drugs in psychiatric research and treatment, The Journal of Nervous and Mental Disease" 183/1995, s. 127-138. S u l l i v a n L. E., Sound and senses, History of Religions" 26/1986/87, s. 1-33. S z o n d i L., Schicksalanalyse, Basel 1978. T a b a k o w s k a E., Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego, Krakw 1995. T a m b i a h S. J., Culture, thought and social action, Cambridge 1985. T e d l o c k D., On the translation of style in oral narratives [w:l t e n e [red.], The spoken word and the work of interpretation, Philadelphia 1983, s. 31-60. T h a s s - T h i e n e m a n n T., The interpretation of language, vol. III, New York 1968, 1973. T h i m m M., Zum Einflufi von L-Dopa und Psilocybin auf das Assoziationsgeddchtnis, das Arbeitsgedachtnis und das Aumerksamkeitssystem, Heidelberg 1995. T o i t du B. M. [ed.], Drugs, rituals and altered states of consciousness, Rotterdam 1977. T o p o r o v V. N., On the semiotics of mythological conceptions about mushrooms, Semiotica" 53-54/1985, s. 295-357. T u r e w i c z K., Przekad a tak zwana hipoteza inwariancji [w:] Kardela [red.], Podstawy gramatyki kognitywnej, Warszawa 1994, s. 97-107. T u r n e r V., The forest of symbols, New York 1967. T u r n e r V., The ritual process, London 1969. T u r n e r V., Body, brain and culture [w:] Ashbrook J. B. [ed.], Brain, culture and the human spirit, Maryland 1993. T u z i n D., Miraculous voices: the auditory experience of numinous objects, Current Anthropology" 25/1984, s. 579-596.

386

U e x k u l l J. von., Theoretische Biologie, Frankfurt am Main 1973. V a n s i n a J., Oral tradition as history, Madison 1985. V e l m a n s M., 7s human information processing conscious? Behavioural and Brain Sciences" 14/1991, s. 651-726. Vico G., Nauka nowa, Warszawa 1966; wyd. wos., La scienza nuova, 1728/1729. W a g y a l T., Cuda naturalnego umysu, Katowice 1994; wyd. ang., Wonders of the Natural Mind 1993. W a l l a c e A. F. C, Religion. An anthropological view, New York 1966. W a r d C, K e m p S., Religious experiences, altered states of consciousness and suggestibility [w:] J. F. Schumaker [ed.], Human suggestibility, New York 1991, s. 159-182. W a s i l e w s k i J. S., Podre do piekie. Rzecz o szamaskich misteriach, Warszawa 1985. W a s i l j e w L., Tajemnicze zjawiska psychiki czowieka, Warszawa 1970; wyd. ros., Tainstwiennyje jawlenija czeowieczeskojpsichiki, [b. d. m. w.]. W a s s o n R. G., The wondrous mushroom: mycolatry in Mesoamerica, New York 1980. W a s s o n R. G., H o f m a n n A., R u c k C. A. P., The road to Eleusis. Unveiling the secret of the mysteries, New York 1978; wyd. niem., Der Weg nach Eleusis, Frankfurt am Main 1990. W a t z l a w i c k P., B e a v i n J. H., J a c k s o n D. D., Menschliche Kommunikation. Formen, Strungen, Paradoxien, Bern 1993. W e i n b e r g e r J., Validating and demystifying subliminal psychodynamic activation [w:[ Bornstein R. F., Pittman J. S., [eds.[, Perception without awareness, New York 1992, s. 170-188. W e i n t r a u b W. i in., The effect of LSD on the associative processes, Journal of Nervous and Mental Disease" 128/1959, s. 409-413. W h o r f B. L., Jzyk, myl i rzeczywisto, Warszawa 1981; wyd. ang., Language, thought, and reality, 1955. W i e r c i s k i A., Antropogeneza ewolucja cywilizacji, Warszawa 1981. W i e r c i s k i A., On the origin of shamanism [w:] Hoppal M., von Sadovszky O. J. [eds.], Shamanism: past and present, Budapest-Los Angeles 1989. W i e r c i s k i A., Magia i religia, Krakw 1994. W i e r c i s k i A., Antropologiczna koncepcja procesw symbolizacji [w:] t e g o , Magia i religia, Krakw 1994, s. 53-69. W i e r c i s k i A., Antropologiczny szkic o antypersonie [w:] t e g o , Magia i religia, Krakw 1994, s. 37-52. W i d e n g r e n G., Religionsphdnomenologie, Berlin 1969. W i n k e l m a n M. J., Shamans, priests and witches, Arizona 1992. W u l f f D. M., Psychology of religion. Classic and contemporary views, New York 1991. 387

W y g o t s k i L. S., Wybrane pisma psychologiczne, Warszawa 1971. W y g o t s k i L. S., Narzdzie i znak w rozwoju dziecka, Warszawa 1978. Z a e h n e r R. C, Mysticism: sacred and profane, New York 1961. Z a l e w s k i G., Psychologia obdu, Biaystok 1994. Z a z z o R. [red.], Przywizanie. Ujcie interdyscyplinarne, Warszawa 1978; wyd. franc, L'Attachement, 1974. Z oj a L., Sehnsucht nach Wiedergeburt. Ein neues Verstandnis der Drogensucht, Stuttgart 1986.

Summary
The working of hallucinogenic substances on man's psyche has attracted the attention of a range of researchers. To their grouping belong such respected scholars as Beringer, Kluver, Hoffman, Leuner as well as in Poland the eminent psychologist and teacher, Professor Stanisaw Szuman of t h e Jagiellonian University. Research into the comparative history of religion in terms of comprehending the problem of links between t h e usage of hallucinogenic substances, t h e experiences resulting from the said, as well as the intense religious experiences involved has, for a long time, been under decisive influence of the basic works of two eminent religious science specialists M. Eliade and R. C. Zaehner. Chronologically in t h e first of these, dating from 1951 (an expanded version 1968) and entitled Le chamanisme et les techniques archaiques de I'extase, one searches with difficulty for a certain uniform concept regarding the usage of hallucinogenic substances in traditional societies, though for t h a t one may find a host of vague and often mutually contradictory statements connected with this topic, where r a t h e r evaluating propositions find expression t h a n the observations of the work's author, M. Eliade. Their chief accent may be summarised as follows: the use of hallucinogenic substances in shamanist techniques of ecstasy doesn't belong to their primary repertoire, having a secondary character displaying their hybridisation. This strong and several times reiterated view on the part of Romanian religious studies researcher in no way disturbs the fact t h a t in various parts of the mentioned text this same author considers the use of narcotics (for such is the confusing term often used by Eliade to define hallucinogenic substances) to be an element of shamanism analogical to the use of shaman's drum, or equally included on t h e list of invariants which accompany tribal initiations or those leading to membership of secret societies. Of interest is t h a t t h e negative opinion concerning hallucinogenic substances is expressed most often in the book in t h e context of Siberian shamanism, with almost no mention where talk concerns the usage of such substances in South American shamanist traditions. The author of the second of the mentioned works Mysticism: sacred and profane, published in 1961, is the Oxford orientalist and historian of religion R. C. Zaehner. In the book, conceived as replica to A. Huxley's notorious works, he has undertaken, from the vantage point of orthodox Catholicism, an attempt to construct a fundamental typology of the forms displaying 389

mysticism. In opposition to the view of a range of researchers on the essential identity of all mystical experiences, and based on extensive study of the paramystical and mystical literature of the East and West, he proposes an interesting differentiation of three fundamental forms of mysticism and the types of unitive experience which lie at their base i. e.: the mysticism of nature whose basis is t h e experience of the subject's total identification with n a t u r e the mystical monism of the religions of the East, exemplified chiefly via the Vedanta school, whose essence was to become identified with the selfless Absolute, the mystical theism of the West, whose core for Zaehner is the experience of unification with God with features clearly personal (Christian mysticism). In utilising the analysis of certain of the motifs in the literary output of Baudelaire, Rimbaud or Proust, citing the appropriate utterances of one patient with diagnosed manic-depressive psychosis as well as referring to his own single, and judging from the description unsuccessful, use of mescaline, Zaehner concluded t h a t intensive aesthetic experiences, certain form of psychotic symptoms, as well as experiences t h a t arise as a result of the effect of hallucinogenic substances are linked by a common denominator, which is t h e dominance of feelings characteristic for the lowest initial type of unitive experiences isolated by him, t h a t occur within t h e sphere of the mysticism of n a t u r e . The author has nothing whatsoever against t h e mysticism of n a t u r e at all, yet firmly acts against those forms of it whose origins are in the usage of hallucinogenic substances. For such an interference in psychic life is, for him, a hybris, as an act which could lead to mental illness and fall into the illusion of salvation. Despite, and may be because of the emphasis on the eminency of the words of these two great figures of twentieth century religious studies, their theses have prompted later generations of researchers to the more careful analysis of the rudimentary problem. Among academics who either directly or indirectly have seriously questioned the 'Eliade-Zaehnerian' model of the perception of t h e religious usage of hallucinogens as hybrid and fundamentally secondary phenomenon are to be numbered La Barre, Furst, Harner, Dobkin de Rios, Fernandez, Wilbert, Flattery, Schwartz, Reichel-Dolmatoff, Rosenblom and Wierciski. Here of especial interest is t h e work of t h e German anthropologist A. Rosenblom, Halluzinogene Drogen im Schamanismus, Berlin 1991, the author of which set herself the task of re-reading the sources used by Eliade in his description of Siberian shamanism (referring to the works of Donner, Karjaalainen, Lehtisalo etc.) and upon this basis t h e presentation in this self same sources of material not used by the Romanian researcher and the subsequent bringing of his basic thesis into question. The research of the mentioned academics, primarily Reichel-Dolmatoffs fundamental analyses, expose a wealth of material which clearly indicates t h a t for cultural anthropology, along with comparative religious 390

studies, the question of the religious usage of hallucinogens is still a fundamental problem, and one far from final solution. Eliade was to reach this very conclusion twenty years after the publication of Shamanism, and, in t h e essay Spirit, Light and Seed (1971), in commenting on Reichel-Dolmatoff s results, accredited them with the greatest of significance. Even though it is now 47 years since the publication of Shamanism during which several excellent and thorough monographs containing a sectional descriptive-comparative understanding of the problem area under discussion (works by Furst, Dobkin de Rios, Wasson or Ripinsky-Naxon) have been published, it is difficult to find in them even an attempt at approaching the fundamental question - as I see it - of t h e contemporary possibilities of modelling the socio-psychic processes taking place in the course of collective hallucinogenic rituals. In its significance the question significantly exceeds the limits of religious studies and seems to be of significant importance from the perspective of evolutionary anthropology as well as the questions of sociogenesis, socialisation and the taxonomic specifics of h u m a n kind it poses. In a justified way one may equally suppose t h a t its investigation could significantly influence discussions carried out against the background of neurosemiotics, theories of interpersonal communication and the psychodynamics of the group. The start of the initial analyses relating to just such a formulated question demanded t h e isolation of the main currents of the considerations conducted, along with attributing of those specific questions t h a t enter into their range. The general structure of the argument presented forms two thematical areas: symbolism and ritual activities. The introduction of the first of these is the presentation of anthropological conceptions of symbolisation starting from C. Geertz's general concept of religion as cultural system. This concept, within which religion is understood as a symbolic a p p a r a t u s moulding in a directive and projective way t h e emotional life of individuals and groups, undergoes further development and specification based on V. Turner's conception of the dynamics of ritual symbolisation as well as the typology of t h e key symbols proposed by S. Ortner. The subsequently discussed triad model linked to t h e neurophysiological ideas of Konorski of the evolution of constant signs from t h e Upper Paleolith, initially developed by A. Wierciski, through the conception incorporated in it of archetypal signs leads to a more detailed presentation of selected psychological views on the question of symbolism. At this stage of the reasoning the conception advanced is t h u s C. G. Jung's theory of archetypes presented chiefly in relation to its possible ethological and neuropsychological development. In relation to which three formulations, t h a t are developments of this theory, have been addressed. The first being A. Steven's model, t h e author of which refers to Bowlby's ethopsychoanalysis, the trichotomic architectonics of central nervous system according to MacLean, as well as research into t h e function of REM sleep phases carried out by M. Jouvet. The author of the second of these is J. R. van Eenwyk comprehending 391

archetypes in categories of theories of chaos and attractor structures. The third of these, from the pen of Ch. Laughlin, is the combination of the idea of neurognostic systems t h a t arose against the background of biogenetic structuralism with certain thoughts of the theorists of vacuum physics. The fact of determined subconsciousness emphasised by J u n g through factors archetypal, yet equally to a similar degree through the signals given off on the route of subliminal perceptions, made it necessary to define the role that these latter ones can play in the process of symbolisation, and wider in the psychodynamics of social communication. In this aspect interesting data has been advanced by research surrounding the so-called Poetzl's effect carried out by Fisher, Dixon, Shevrin, Erdely and other researchers. The fact of the hallucinogenic intensification of Poetzl's effect i. e. of the increased susceptibility to as well as symbolical processing of subliminal stimuli and their subsequent appearance in the form of the contents of hallucinations and dreams - discovered by Friedman and Fisher and, separately, Soviet team: Wasiljew, Tierientiev, Pierichanienc has turned out of particular importance to the work. In this context additional light is thrown by Silverman's experiments into the subliminal induction of symbiotic phantasies, as equally Dixon's research into perceptive defensiveness and its influence on the regulation of the sensory parameters of information transfer. The research of Luria and Cytowic upon synesthesia, and Hunt and Silberer's work upon the synesthetic bases of metaphorisation as well as the phenomenon of autosymbolisation have been used within the range of analyses into possible processes lying at the bases of the symbolic transformation of the subliminal stimulus. As a consequence of these considerations I have proposed a six-point model of the microgenesis of the circulation of religious symbolic structures, complimentary in relation to the psychopathological model of the genesis of cult movements advanced by Stark and Bainbridge. The model starts with the ritualised system of the social regulation of affect and goes through the subliminally given incompatibilities between digital and analogical communicating, the subliminal detection and transformation of them on the strength of synesthetic fusions and analogising associations followed by the appearance in autosymbolical form of the contents of the dreams and various conditioned hallucinations as well as the verbal-pictorial objectivization and eventual entry into the pool of socially acceptable religious symbolism. There has appeared in relation to the question of ritual the need to locate it within a wider context of the general theory of communicative acts. The best for this role appeared to me to be the system theory of Watzlawick, Beavin and Jackson (WBJ) in particular its five-point axiomism. The development of the fourth axiom on the analogical and digital modality of the communication process became possible thanks to the taking into account of Hample's consideration on the function of subconsciousness in analogical communicating, this consideration being intensified on the strength of re392

search results into the possible communicative influence of the fact of the lateralization of the cerebral hemispheres. At this stage of the argument the results obtained by Budohoska, Grabowska, Woodward, Hoppe, Bakan, Sackeim and others were used, in particular taking into account t h a t data which concerned lateral specialisation in the area of perception of emotions, imagination, genesis of dreams, hallucinatory experiences, synesthesia and subliminal perception. The results of this research, whose collective interpretation has also been forwarded against the background of F. Staal's controversial theory concerning the primordial asemanticity of ritual acts, lead one to the affirmation t h a t one may talk of a system isomorphism appearing in the brain's functioning and t h a t of imagination, language and ritual. The principle of this isomorphism is the common deep syntax realised in various media, t h a t allows for coding in the biological and cultural memory and permits the realisations of synesthetic spatial-temporal translations as well as the usage of of synthetic and sequential-analytical processing types appropriate for them. A practical illustration of this part of the arguments is provided by material collected by Reichel-Dolmatoff in the course of many years of research among the Desana Indians. This allows for representations of their traditional knowledge on the subject of the brain as well as its links with hallucinogenic religious practices, symbolic iconography, along with narratives of a mythical nature. A further deepening of the comprehension of ritual in the categories of communication theory became possible thanks to the evolutionary perspective proposed by the school of biogenetic structuralism and their main representatives: E. de Aquili, Ch. Laughlin, W. J. Smith and J. McManus. In their theory of ritual these researchers departed from an analysis of bone matter and the extrapolation of ethological observations concerning the ritual behaviour of canids, felis and primates so that on this basis to attempt a reconstruction of the possible ritual behaviour of Australopithecus. This procedure is accompanied by a general assumption which sees an increase in the quantity and complexity of ritual behaviour as having to correspond to the increase in the utilization of social acts in adaptational strategy and the necessary increase in interindividual tuning. This increase in quantity and complexity moulds these acts as well as the connected development of internalised representations of social life through the conception of the 'generalised Other' (Mead) inclusive. Data concerning the function and degree of the development of temporal lobe in chimpanzees in connection with the testified bone material of Australopithecus and Homo erectus inclined researchers to the assumption that in the case of the latter there is room for talk of religious ritual and myth-creating activity. In the context of M. Persinger's later presented research on temporal lobe epilepsy as well as the role that the feedbacks between this centre and the limbic system (especially the hippocampus and amygdala) can perform in the occurance of the numinotical effect, it appeared to be justified to accept the assumption t h a t its appearance in the context of ritual behaviour in its difficult to 393

imagine primary forms could have taken place earlier following the crossing of the 'brain Rubicon' (700-800 cm diameter) proposed by Keith and the appearance of Homo habilis around 2 millions years ago. Against the background of the ovular in Australopithecus and the fully developed transfer to hunting in Pithecantropus erectus the ideas of the Tubingen religious studies specialist B. Gladigow, who put forward a thesis on the origin of shaman techniques of ecstasy from the ritualised forms of hunting behaviour and their subsequent autotelization, take on significance. Interestingly Lang's observations are in harmony with them also, concerning the hunting use of the hallucinogenically increased subliminal sensitivity in certain tribes of South America, as are Leuner's remarks on the subject of the significance of theriomorphic symbolism in seances with LSD, as well as Wiercinski's argument t h a t the appearance of shaman initiations was a function of intensified hunting training connected with the increase of foraging and the discovery of hallucinogenic plants. Within the range of analysis into the social function of ritual acts the leading conception is played by Durkheim's theory of ritual. In its specification Freudian observations on links found between compulsive neurosis and religious rituality have been used which have been enhanced by the results of the comparative work carried out by Doulaney and Fiske that exceeded the Freudian paradigm. These authors were prone to accept the assumption concerning the existence of genetically hereditary ritual competency analogical to the linguistic competency proposed by Chomsky and Pinker. At this stage it is fitting t h a t the reasoning takes in a comprehensive presentation of E. Neumann's theory of ritual linked to analytical psychology. This in turn forms the background for the treatment of the problem of rituals of ordeal in the concept of van Gennep and in particular t h a t very development of his conception as is awaited in the idea of liminal situations and the ritual dialectics of structure and antistructure proposed in V. Turner's works. The general force of Turner's works gain additionally in significance in as far as they are supplemented by complementary thought arising on the basis of behaviourist ethnopsychology, the psychobiology of attachment or attempts at a neurophysiological modelling of ritual trance. The scheme of ritual learning given within the framework of Wallace's law of dissociation or Frecska and Kulcsar's research into functions what activation of endogenic opiates may be played in the processes of primary attachment and the dynamic of social link is of special importance here. Especially the latter concept enables the formulation of ranges of theories touching on the sociobiological aspect of the shamanist type of social control. In this regard equally important appear B. Lex's observations analysing the ritual function of the ergo-trophotropic switch-over, as well as the idea of ritual as the corrector of hemispheric lateralisation advanced and connected to them by the Canadian neuropsychiatrist E. d'Aquili.

394

The considerations on the problems of symbolisation and ritual have created the background for broaching the question of hallucination within wider research context into altered states of consciousness (ASC). To the general psychodynamic model is here delivered the classic Freudian concept of regression in its three meanings: topological, temporal and formal, as well as Freud's idea developed by Isakower, Hoffman and others in which hallucination, with the especial consideration of auditive hallucinations, is the derivative of the collapse of the linguistically and individually mediated internalised instance reflecting socialisation processes. This conception is developed through the introduction of the theory of paleognostic patterns and atavistic humiliation worked on by N. Bilz and empirically confirmed by certain results of research into hallucinogenic trances, carried out by Leuner and Grof. The Freudian concept of the phenomenon of hallucination is equally enhanced by an attempt at an approach more oriented to the theory of information presented in West's and Horowitz's newest conceptions as well as Kosslyn's theory of the function of mental imagery. Where the matter concerns the phenomenology of ASC the initial scheme is afforded by Ludwig's 10 point typology enhanced by the results of the very latest research obtained by Scharfetter's Swiss team. The three fundamental measures of ASC described by him: 1. the sense of oceanic boundlessness, 2. dread of ego dissolution, 3. visionary restructurisation, together with their rich characteristics allow for the advancing of the supposition t h a t etiologically the unconditioned heart of ASC is the set of sensations connected with attachment-affiliation stress which corresponds to the Durkheim-Turner way of understanding the question of ritual. Following this, on the basis of the combined understandings of Leuner, Suedfeld and Dittrich, there is presented the dual classification of ASC stimulators with the isolation of pharmacological and psychological means. Taking into consideration the fact t h a t the leading motif of the argument was the structure and function of collective hallucinogenic rituals there arose the need to have something more concrete than the capacious though rather general theory of WBJ. In this case the problem became the finding of applicable models for the psychodynamics of the group in this context. With this aim the psychoanalytical conceptions of W. R. Bion and S. H. Foulkes have been used. The first of these, deriving from Kleinian psychoanalytical tradition, presents the conception of mentality and subconscious factors directing the behaviour of the so-called basic assumptions group, and against this background on the level of the group has reformulated Klein's ideas concerning the schizoparanoid and depressive phase, in particular the mechanisms of identification, projection, introjection and splitting. The second of these in a similar project besides the isolation and description of a series of fundamental features of group subconsciousness links itself to Erickson's conception of developmental spheres which he used to isolate and describe a series of levels of group psychodynamics and the circulation of information among them. On the basis of this has been incorporated the data concerning 395

hallucinogenic behavioural modification in the group collected by two independent research teams: Lennard, Jarvik, Abramson's, and Master and Houston's Their significance inclines one to accept the assumption, that when communication within the group is concerned, one can talk about a general shift towards analogical modality, which is accompanied by the intensification of primary process associations, a sense of greater information compression increase in subliminal detection, intensification of projection and the responding projective idealisation and splitting in relation to the partners of communication, psychosomatic attachment-symbiosis phantasies etc. These data don't simply correspond positively with Bion and Foulkes' models, but also gains confirmation in, among other things, the earlier presented information concerning the influence of hallucinogenic substances analysed in the context of the question of subliminality, regression or hemispherical lateralization as well as its influence on the process of communication. The problem of the hallucinogenic modification of the psychodynamics of the communication of the group members is linked in a direct way to the complex issue of links founded between hallucinogens and the hallucination on the one hand as well as suggestion and hypnotic suggestion on the other. In general there should be distinguished the provocation of hallucinations through suggestion from the more important question here of the hallucinogenic growth in susceptibility to suggestion, although this problem area can certainly be encountered. Where talk concerns the first of these research has been presented on various groups of individuals of unnoticed pathology over the course of thirty years and carried out by Barber, Bower and Spanos as well as the research of Minz and Alpert on individuals diagnosed as schizophrenic. Following improvements in the research methodology at present the assumption is taken that suggestion may lead to the occurence of hallucination in as far as it is in a state to create a sufficiently strong anticipation of the stimulus. The problem of the phenomenon of hallucinogenic increase in susceptibility to suggestion and hypnotic suggestion, known for centuries, in the latest civil research has been undertaken by Ludwig and Levine and has been especially worked on in the experiments of Sjoberg and Hollister. They have shown that the joint usage of diethylamid lysergic acid, hypnosis and psychotherapy creates an exceptionally strong state of trance, termed hypnodelic states. With their intensity they exceed psychedelic (psychotherapy plus LSD) or the delic states achieved through the sole use of LSD. Controversial research into the inducing of selective amnesia conducted by D. E. Cameron under the patronage of the CIA proved that the usage of hallucinogens (LSD and PCP) in conjunction with sensory deprivation and selective bombardment with suggestive emotional communiques can lead to a serious disturbance in identity and an amnesiac effect lasting from 6 months to ten years. Sufficiently well known are equally the facts of the serious pathological and criminal consequences of the usage of of hallucinogenic susceptibility to suggestion (the Manson group case in the USA, the criminal usage of hal396

lucinogenic plants of the solanacee group in South America) W Davis re search of many years allows for a precise description of the function which hallucinogenic substances play m the cult of Voodoo and in the process of zombification practised by secret Haitian societies. The appearance of pro social ritual use of hallucinogens together with the advantage resulting from the following increased suggestibility, is described in relation to the Ecuadorian Jivaro, the Californian Chumash, the Mozambique ShanganaTsonga society as well as the Australian Aborigines. Against the background of this research Ch. Grob and M. Dobkin de Rios point to the asocial elements present in youth consumption of hallucinogens in the USA. L. Zoja's attainments show t h a t regardless of the social context a certain section of the h u m a n population will always have the need for a hallucinogenic sensation and 'living' megapsychic experiences, and this may have an archetypal character. The general conclusion resulting from the synthesis of the mentioned data is the assertion t h a t in traditional societies collective hallucinogenic rituals served to ease the process of learning and the internalisation associated with the acquisition of a new social position and new social role defined within the framework of the data of the culturally defined normalised type. The basis of the above mentioned process is the fact that in rituals of this type skilfully were used: 1) a shift towards analogical mode of communication; 2) a multi-channeled, somatic reinforcement in relation to the memory coding of elements of the symbolic universum of the group of reference; 3) an increased participation of remembering on the s t r e n g t h of synesthetic fusions; 4) a growth in susceptibility to auto- and heterosuggestion; 5) a growth in availability to the content of the psychodynamic field of subconsciousness; 6) an intensification of subliminal perception; 7) an intensification in the processes of transference and projection; 8) an internal-individual retuning of the central nervous system through the usage of hallucinogenic modification of the dynamics of the ergo-trophotropic switch and the new patterns of lateral inhibition linked to it; 9) an interpersonal retuning through the hallucinogenic modification of the courses and patterns of social communication; 10) changes in the psychobiological matrix of social ties; 11) a hyperintensification of the actual traumatic-pain sensations; 12) an intensification of stress relating to awakened symbiotic phantasies as well as of the semantic potential of memory traces connected with traumatic sensations experienced in the course of ontogenetic development; 13) a selective hallucinogenic activation of the phylogenetic patterns of instinctive reaction. In essence the extensive circumstantial material suggests t h a t on the basis of such a type the system of factors linking ritual acts to hallucinogenic 397

megapsychic experiences can in the process of humanisation play a decisive role. It is of value, however, to recall the truism that for traditional societies the process of becoming a man was not something given once in the past and therefore closed. With such an assumption these societies had no chance of survival. Each generation once again had to deliver itself to ritual humanisation, in which hallucinogenic substances played a fundamental role.

Translated by G. Torr

NOWOCI
Stella Grotowska Studium socjologiczne

Religijno
na

podstawie

subiektywna

wywiadw

narracyjnych

Ksika porusza niezwykle ciekawy problem, analizowany wczeniej min. przez T. Luckmanna, P. Bergera i D. Batsona religijno subiektywn. Wikszo analiz skania si ku teorii zanikania religii instytucjonalnej i zastpowania jej przez religijno sfery prywatnej. Autorka, wykorzystujc metod biograficzn, analizuje codzienno i modele transformacji postaw religijnych we wspczesnej Polsce.

Friedrich-Wilhelm Haack

Neopoganizm

Niemczech.

Powrt Woana. Religia krwi, ziemi i rasy


Ksika omawia ruchy neopogaskie w Niemczech od momentu ich pojawienia si a po lata 80-te XXwieku. Autor sdzi, e idee neopogaskie przyczyniy si do wykrystalizowania si w tym kraju nowego etosu o charakterze antychrzecijaskim, sprzecznym rwnie z zasadami wieckiego humanizmu liberalnego. Wiedza o ruchach neopogaskich w Niemczech pomaga lepiej zrozumie najnowsze dzieje Europy, a porednio dotyczy funkcji religii w kulturze i cywilizacji.

Ryszard Gryz

Pastwo

Koci w Polsce
wojewdztwa

1945-1956
kieleckiego

Na przykadzie

Praca Ryszarda Gryz to monografia historyczna relacjonujca stosunki midzy pastwem a Kocioem poczwszy od zakoczenia 11 wojny wiatowej po przeomowe wydarzenia 1956 roku. Autor w oparciu o studia archiwalnych dokumentw tak pastwowych jak i kocielnych, uzupenione wykorzystaniem bogatej literatury przedmiotu kreli obraz skomplikowanych relacji politycznych w okresie powojennym.

Mirosaw Pirg

Psyche

i symbol

Spucizna intelektualna C. G. Junga jesl olbrzymia i stanowi niewyczerpane pole badawcze w wielu dziedzinach wspczesnej humanistyki. Jednym z najciekawszych i inspirujcych problemw w dorobku Junga jest symbol i jego interpretacja. Tym wanie zajmuje si Mirosaw Pirg, formuujc wane dla filozofii religii pytanie o symbol jako taki i jego znaczenie dla wiadomoci religijnej. Ciekawym wydaje si porwnanie myli C. G. Junga nie tylko z Eliadem i Tillichem, ale take z oryginaln koncepcj Andrzeja Wierciskiego.

WKRTCE

UKA

SI

WKRTCE

UKA

SIE

Marzenna Jakubczak Kategorie podmiotu i przedmiotu w ujciu klasycznej jogi indyjskiej

Joga indyjska przeywa swoisty renesans, czsto jednak traktowana jest powierzchownie, zgodnie z ideologi New Age. Klasyczna joga indyjska nie jest jednak technik relaksacyjn", ale autonomicznym systemem filozoficznym. Rozwaania autorki dotycz filozoficznych koncepcji Patadalego zawartych w Jogasuirach oraz ich interepretacji dokonanej m.in. przez Carla Gustawa Junga.

Szymon Olszaniec Julian Apostata jako reformator religijny

Jedn z najciekawszych i najbardziej tragicznych postaci historii wczesnego Bizancjum jest bez wtpienia Julian Apostata, przez jednych odsdzany od czci i wiary, przez innych apoteozowany. Ksika Szymona Olszarica przyblia posta cesarza-myliciela, jednego z ostatnich epigonw hellenizmu.

Magorzata Sacha-Pieko Symbol wiata w doktrynie i praktykach siddha jogi


Magorzata Sacha-Pieklo w swych badaniach koncentruje si na religiach Dalekiego Wschodu. W swej najnowszej pracy skupia si na analizie i interpretacji symboliki wiata w siwaizmie a konkretnie w siddha jodze. Problematyka wiata obecna jest we wszystkich systemach religijnych, przypomnie tu mona choby Grzegorza Palamasa czy Mistrza Eckharta. Ksika bez wtpienia udostpni czytelnikom nowy obszar poznania kultury i mistyki Wschodu.

Piotr wiercz Narodowa Demokracja na lsku w czasach II Rzeczypospolitej


lsk to region o skomplikowanej strukturze etnicznej i kulturowej oraz trudnej historii. Na zagadnienia Grnego lska w 20-leciu midzywojennym patrzymy gwnie przez pryzmat powsta i plebiscytw. Praca Piotra wiercza porusza tematyk spychan raczej na margines ksztatowanie si i losy prawicy narodowej na tych terenach. Ksik ilustruj oryginalne zdjcia i dokumenty.

Stanisaw Guliski Alewizm i bektaszyzm. Historia i rytua


wiat islamu jawi si wspczesnym jako radykalnie monoteistyczna religia mogca stanowi potencjalne zagroenie dla cywilizacji Zachodu. Nie dostrzegamy jednak caej zoonoci tego fascynujcego systemu religijnego. Jednym ciekawszych aspektw islamu jest funkcjonowanie w nim wielu grup i odamw. Taki wanie odam islamu, powstay w XIII wieku w Anatolii, opisuje w swojej ksice Stanisaw Guliski.

s t r o n a p s u t a

You might also like