skryptAM1 2010 11 Ver01.008

Analiza matematyczna I
(skrypt wykadu)
Wydzia MIiM UW, 2010/11
wersja z dodatkami, 1 listopada 2011
ostatnie poprawki: 16 maja 2013
Spis treci
1 Liczby rzeczywiste 1
1.1 Aksjomatyka liczb rzeczywistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Aksjomaty ciaa przemiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.1.2 Aksjomaty porzdku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.1.3 Pojcie kresu grnego i aksjomat cigoci . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.4 Podzbiory R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Liczby naturalne i zasada indukcji zupenej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3 Pierwiastki n-tego stopnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.4 Liczby cakowite. Entier. Gsto zbioru liczb wymiernych i niewymiernych 13
2 Cigi. Pojcie granicy cigu. 17
2.1 Granica cigu i jej podstawowe wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.2 Cigi monotoniczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.3 Granice niewaciwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.4 Podcigi. Twierdzenie BolzanoWeierstrassa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3 Funkcja wykadnicza i logarytm 33
3.1 Funkcja wykadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2 Charakteryzacja funkcji wykadniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4 Szeregi. Funkcja wykadnicza zmiennej zespolonej. 42
4.1 Szeregi o wyrazach dodatnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.2 Interludium: zbieno cigw i szeregw zespolonych . . . . . . . . . . . . 52
4.3 Szeregi o wyrazach dowolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.3.1 Zbieno bezwzgldna i warunkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.3.2 Przeksztacenie Abela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.3.3 Mnoenie szeregw i twierdzenie Mertensa . . . . . . . . . . . . . . 58
4.4 Funkcja wykadnicza zmiennej zespolonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4.5 Funkcje trygonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.6 Liczba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.7 Wzr de Moivrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5 Funkcje cige 77
5.1 Punkty skupienia. Granica funkcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5.2 Funkcje monotoniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5.3 Cigo funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
5.4 Cigo funkcji odwrotnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
ii
5.4.1 Funkcje cyklometryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
5.5 Jednostajna cigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
5.6 Zbiory zwarte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.7 Funkcje wypuke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
6 Rachunek rniczkowy 106
6.1 Pojcie pochodnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
6.1.1 Zwizek rniczkowalnoci z cigoci . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
6.1.2 Interpretacja pochodnej funkcji zmiennej rzeczywistej . . . . . . . . 107
6.1.3 Arytmetyczne wasnoci pochodnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6.1.4 Pochodna zoenia i funkcji odwrotnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.2 Pochodne funkcji elementarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6.3 Najwaniejsze wasnoci funkcji rniczkowalnych . . . . . . . . . . . . . . 117
6.4 Pochodne wyszych rzdw. Wzr Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
6.4.1 Denicja pochodnych wyszych rzdw . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
6.4.2 Wzr Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6.4.3 Warunki dostateczne istnienia ekstremw lokalnych . . . . . . . . . 131
6.4.4 Warunki dostateczne wypukoci. Punkty przegicia. . . . . . . . . 133
6.5 Regua de lHospitala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
7 Zbieno jednostajna 144
7.1 Denicje i przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
7.2 Najprostsze kryteria zbienoci jednostajnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
7.3 Twierdzenia Weierstrassa i Diniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
7.4 Rniczkowanie cigw funkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
7.4.1 Przypadek rzeczywisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
7.4.2 Przypadek zespolony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
7.4.3 Istnienie funkcji pierwotnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
7.4.4 Inne przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
7.5 Twierdzenie ArzeliAscoliego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
8 Szeregi potgowe 169
8.1 Dygresja: granica grna i dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.2 Promie zbienoci; cigo sumy szeregu potegowego . . . . . . . . . . . 170
8.3 Rniczkowalno sumy szeregu potgowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
8.3.1 Pojcie funkcji analitycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
8.4 Przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
8.5 Twierdzenie Abela o granicach ktowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
8.6 Rozwijanie funkcji w szereg potgowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
9 Caka 186
9.1 Caka nieoznaczona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
9.1.1 Wasnoci caek nieoznaczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
9.1.2 Cakowanie funkcji wymiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
9.1.3 Podstawienia Eulera, podstawienia trygonometryczne . . . . . . . . 195
9.2 Caka Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
9.2.1 Caka Newtona a zbieno jednostajna . . . . . . . . . . . . . . . . 203
iii
9.2.2 Wzr Wallisa i wzr Stirlinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
9.2.3 Niewymierno liczby . Informacje o liczbach przestpnych. . . . . 208
9.2.4 Wzr Taylora z reszt w postaci cakowej . . . . . . . . . . . . . . . 214
9.3 Caka Riemanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
9.4 Geometryczne zastosowania caki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
9.4.1 Dugo krzywej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
9.4.2 Objto bryy obrotowej. Pole powierzchni obrotowej . . . . . . . . 224
10 Caki niewaciwe. Funkcje i B Eulera oraz ich zastosowania 227
10.1 Caka niewaciwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
10.2 Funkcje i B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
10.3 Wzr iloczynowy Weierstrassa i kilka innych wasnoci funkcji . . . . . . 245
10.4 Rozwinicie cotangensa w szereg uamkw prostych . . . . . . . . . . . . . 252
11 Zakoczenie: eliptyczno orbit 257
A Dygresje: dodatkowy materia, omawiany na wykadzie 260
A.1 Twierdzenie Stolza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
A.2 Zasadnicze twierdzenie algebry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
A.3 Metoda stycznych (Newtona) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
B Pakiety do oblicze symbolicznych 273
B.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
B.1.1 Programy typu CAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
B.1.2 Obliczenia symboliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
B.2 Granice cigw i funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
B.2.1 Obliczanie prostych granic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
B.2.2 Cigi rekurencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
B.2.3 Rekurencje liniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
B.2.4 Fraktale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
B.3 Badanie funkcji rzeczywistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
B.3.1 Wykresy funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
B.3.2 Przebieg zmiennoci funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
B.3.3 Aproksymacja funkcji cigych wielomianami . . . . . . . . . . . . . 302
B.3.4 Znajdowanie miejsc zerowych funkcji cigych . . . . . . . . . . . . . 304
B.4 Cigi i szeregi funkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
B.4.1 Szeregi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
B.4.2 Wzr Taylora, szeregi potgowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
B.4.3 Badanie zbienoci punktowej i jednostajnej . . . . . . . . . . . . . 313
B.5 Caka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
B.5.1 Cakowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
B.5.2 Zastosowania rachunku cakowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
iv
Zamiast wstpu
1. Ten tekst jest w budowie. Mog w nim by rne bdy, zarwno literwki, jak i po-
waniejsze usterki. Mog stopniowo pojawia si pewne (niezbyt wielkie) zmiany
ukadu treci.
2. Wszelkie uwagi Czytelnikw (w tym sugestie, co zmieni, gdzie warto napisa do-
kadniejsze wyjanienie, gdzie umieci rysunek itp.) s mile widziane, z gry za
nie dzikuj.
3. Najnowsz wersj tekstu mona znale na stronie
http://www.mimuw.edu.pl/~pawelst/analiza/
(w zakadce z notatkami).
4. Ostatnie poprawki, z dnia 16 maja 2013, objy drobne korekty w rozdziale 9.
Pawe Strzelecki
v
Rozdzia 1
Liczby rzeczywiste
Czym zajmuje si Analiza Matematyczna?
Jedna z moliwych oglnych odpowiedzi na to pytanie jest nastpujca: badaniem od-
powiednio regularnych funkcji, okrelonych zwykle na podzbiorach przestrzeni wektoro-
wych
1
. Do najwaniejszych zagadnie w Analizie nale zatem:
sposoby deniowania tych funkcji oraz opis ich wasnoci;
badanie rnych typwprocesw, ktre wi si z matematycznymopisemcigych
zmian (przejcia graniczne, rniczkowanie, cakowanie);
badanie wielu zastosowa powyszej teorii w innych obszarach, np. w geometrii,
zyce, ekonomii, biologii.
Wnajprostszymprzypadku chodzi o funkcje jednej zmiennej rzeczywistej. Podczas pierw-
szego roku studiw matematycznych praktycznie nie bdziemy si styka z istotnie bar-
dziej zaawansowanymi dziaami Analizy.
A jak powstaje typowa teoria matematyczna?
We wspczesnej matematyce typowa teoria ma budow aksjomatyczn. To znaczy, e
wprowadzamy pewne pojcia pierwotne, ktrych nie deniujemy; zakadamy natomiast,
e midzy tymi pojciami zachodz pewne okrelone zwizki, wyraone za pomoc aksjo-
matw (inaczej nazywanych pewnikami). Na tej podstawie budujemy reszt teorii.
Poniewa mamy zajmowa si funkcjami zmiennej rzeczywistej, wic rozpoczniemy
cay wykad od podania poj pierwotnych i aksjomatw teorii liczb rzeczywistych, oraz
omwienia ich najwaniejszych konsekwencji.
1.1 Aksjomatyka liczb rzeczywistych
Pojcia pierwotne teorii liczb rzeczywistych s nastpujce: dany jest zbir liczb rzeczy-
wistych Rz dwoma wyrnionymi elementami, 0 i 1 (przy czym0 ,= 1), relacja nierwnoci
< , oraz dwa dziaania, dodawanie i mnoenie, przypisujce kadej parze liczb x, y R
ich sum x +y oraz iloczyn x y = xy.
1
Z pojciem przestrzeni wektorowej Czytelnik tych notatek zetknie si na wykadach Geometrii z Algebr
Liniow.
1
2 ostatnie poprawki: 16 maja 2013
Uwaga. Czytelnik, jeli tylko chce, moe sobie wyobraa jako R zbir punktw osi licz-
bowej, o ktrej uczono go w szkole. Relacja nierwnoci, zero i jedynka, suma i iloczyn te
nieprzypadkowo s oznaczane tak, jak w szkole. Zamiast mwi liczba x R, bdziemy
czasem mwi punkt x R
Aksjomaty teorii liczb rzeczywistych wygodnie jest podzieli na trzy grupy: aksjomaty
ciaa przemiennego, aksjomaty porzdku, oraz aksjomat cigoci.
1.1.1 Aksjomaty ciaa przemiennego
Pierwsza grupa aksjomatw orzeka, e liczby rzeczywiste tworz ciao przemienne. Cho-
dzi o opis kluczowych wasnoci dodawania i mnoenia.
Oto wasnoci dodawania:
A.1 (Przemienno dodawania). Dla wszystkich x, y R zachodzi rwno x + y =
y +x.
A.2 (czno dodawania). Dla wszystkich x, y, z R zachodzi rwno (x + y) + z =
x + (y +z).
A.3 (Charakteryzacja zera). Dla wszystkich x R jest x + 0 = x.
A.4 (Istnienie elementw przeciwnych). Dla kadego x Ristnieje element x R,
taki, e x + (x) = 0.
Mnoenie ma podobn list wasnoci:
A.5 (Przemienno mnoenia). Dla wszystkich x, y R zachodzi rwno xy = yx.
A.6 (czno mnoenia). Dla wszystkich x, y, z R zachodzi rwno (xy)z = x(yz).
A.7 (Charakteryzacja jedynki). Dla wszystkich x R jest x 1 = x.
A.8 (Istnienie elementw odwrotnych). Dla kadego x R, x ,= 0, istnieje element
x
1
R, taki, e x x
1
= 1.
Ostatni aksjomat z tej grupy mwi o tym, jaki jest zwizek dodawania z mnoeniem.
A.9 (Rozdzielno mnoenia wzgldem dodawania). Dla wszystkich x, y, z R za-
chodzi rwno x(y +z) = xy +xz.
1.1.2 Aksjomaty porzdku
N.1 (Prawo trichotomii). Dla wszystkich x, y R zachodzi dokadnie jedna z trzech
moliwoci:
x < y, x = y, y < x.
N.2 (Przechodnio). Dla wszystkich x, y, z R, jeli x < y i y < z, to x < z.
N.3 (Zwizki nierwnoci z dziaaniami). Dla wszystkich x, y, z R:
(a) jeli x < y, to x +z < y +z;
c _ MIM UW, 2010/11 3
(b) jeli x < y i 0 < z, to xz < yz.
Z tych dwch grup aksjomatwmona wyprowadzi wszystkie szkolne reguy arytme-
tyki, deniujc po drodze dwa pozostae dziaania, odejmowanie i dzielenie (przez liczb
rn od zera). S wrd tych regu m.in. nastpujce:
(W1) Elementy przeciwne i odwrotne s okrelone jednoznacznie. Ponadto, (x) = x
dla kadego x R, a (x
1
)
1
= x dla kadego x R, x ,= 0.
(W2) Dla dowolnych a, b R istnieje dokadnie jeden element x R taki, e a +x = b.
(W3) Jeli xy = x i x ,= 0, to y = 1.
(W4) Dla wszystkich x, y R z rwnoci xy = 0 wynika, e x = 0 lub y = 0.
(W5) Dla kadego x R mamy x 0 = 0.
(W6) Dla dowolnych a, b R, a ,= 0, istnieje dokadnie jeden element x R taki, e ax = b.
(W7) Dla wszystkich liczb rzeczywistych a, b zachodz rwnoci (a)b = a(b) = ab.
(W8) Dla kadego x R mamy 0 x
2
; przy tym x
2
= 0 wtedy i tylko wtedy, gdy x = 0. W
szczeglnoci,
1 = 1 1 = 1
2
> 0
Uwaga notacyjna. Czytelnik zauway moe, e w ostatniej wasnoci pojawi si sym-
bol , dotychczas niezdeniowany, ani nie wymieniony wrd poj pierwotnych. Zgodnie
z naturalnym oczekiwaniem, przyjmujemy dla wszystkich liczb rzeczywistych a, b, e
(i) a b wtedy i tylko wtedy, gdy a = b lub a < b;
(ii) a b wtedy i tylko wtedy, gdy b a;
(iii) a > b wtedy i tylko wtedy, gdy b < a.
Dla przykadu przeprowadzimy
owou winsNoti (W5). Ustalmy dowoln liczb x R. Z aksjomatu A.3 wynika, e 1+0 =
1. Mnoc obie strony przez x i stosujc wskazane aksjomaty, otrzymujemy
x
A.7
= x 1 = x(1 + 0)
A.9
= x 1 +x 0
A.7
= x +x 0, (1.1)
a zatem
x 0
A.3
= x 0 + 0
A.4
= x 0 + (x + (x))
A.1 i A.2
= x +x 0 + (x)
(1.1)
= x + (x) (wiemy ju, patrz (1.1), e x +x 0 = x)
A.4
= 0 ,
co byo do udowodnienia.
Nie bdziemy przeprowadza dowodw wszystkich wasnoci z listy (W1)(W8). Do-
wody nie s zbyt skomplikowane, a tre tych wasnoci powinna by Czytelnikowi dobrze
znana. Przykadowe dowody takich wasnoci pojawi si na wiczeniach. Podkrelmy
inn rzecz: warto i naley zdawa sobie spraw, e podana lista aksjomatw A.1A.9 i
N.1N.3, wystarcza, by wyprowadzi z niej wszystkie pozostae reguy arytmetyki, zde-
niowawszy wczeniej odejmowanie x y := x + (y) i dzielenie x/y := x y
1
dla y ,= 0.
To oznacza, e reguy z listy (W1)(W8) czy np. szkolne prawo rozdzielnoci dzielenia
wzgldem odejmowania nie s ju, jak aksjomaty, kwesti umowy, a tym bardziej opinii
nauczyciela, zapisanej w kolorowych ramkach. S konieczn konsekwencj aksjomatw.
(Matematyk za dba o to, eby listy aksjomatw byy moliwie oszczdne).
1.1.3 Pojcie kresu grnego i aksjomat cigoci
Ostatni aksjomat, ktry jest nam potrzebny, ma inny charakter od aksjomatw ciaa i
porzdku. Dotyczy nie pojedynczych liczb rzeczywistych, ani ich par czy trjek, tylko pod-
zbiorw zbioru liczb rzeczywistych. Sformuowanie tego aksjomatu poprzedzimy deni-
cjami ograniczenia grnego i kresu grnego.
Denicja 1.1. Liczba M R jest ograniczeniem grnym zbioru A R wtedy i tylko
wtedy, gdy dla kadego x A jest x M.
Mwimy, e zbir A Rjest ograniczony z gry, gdy ma cho jedno ograniczenie grne.
Na przykad przedzia domknity [0, 1] = x R: 0 x 1 jest ograniczony z gry. Jego
ograniczeniami grnymi s m.in. liczby 1, 10, 2010 i 2010
2010
.
Denicja 1.2. Liczba M R jest kresem grnym niepustego zbioru A R wtedy i tylko
wtedy, gdy spenione s dwa warunki:
(i) M jest ograniczeniem grnym A,
(ii) jeli M
jest ograniczeniem grnym A, to M M
.
Kres grny zbioru oznaczamy symbolem sup (od aciskiego supremum) i piszemy
M = sup A. Denicj kresu grnego niepustego zbioru liczb rzeczywistych mona sfor-
muowa na inne, rwnowane sposoby:
M = sup A wtedy i tylko wtedy, gdy M jest najmniejszym ograniczeniem grnym
zbioru A;
M = sup A wtedy i tylko wtedy, gdy M jest ograniczeniem grnym zbioru A i dla
kadego > 0 istnieje x A taki, e M < x.
Sprawdzenie rwnowanoci tych denicji pozostawiamy jako proste wiczenie. Podobnie,
atwo jest sprawdzi, posugujc si tylko denicj, e
supa = a dla kadego a R, sup
_
[a, b]
_
= b dla wszystkich a, b R, a < b.
Teraz moemy ju sformuowa zapowiedziany aksjomat cigoci.
Aksjomat cigoci (Dedekinda). Kady niepusty, ograniczony z gry podzbir A R
ma kres grny M = sup A R.
Uwaga. Analogicznie do ograniczenia grnego i kresu grnego deniuje si ograniczenie
dolne zbioru liczb i kres dolny niepustego zbioru liczb A R. Kres dolny oznaczamy sym-
bolem inf, od aciskiego inmum. Liczba inf A jest najwikszym ograniczeniem dolnym
niepustego zbioru A R. Sformuowanie cisych denicji pozostawiamy jako wiczenie.
c _ MIM UW, 2010/11 5
Zbir, ktry ma ograniczenie dolne, nazywa si ograniczny z dou. Mwimy, e zbir
jest ograniczony, gdy jest ograniczony z gry i z dou.
Wygodnie jest przyj nastpujc dodatkow umow, ktra w wielu sytuacjach jest
naturalna: sup A = +, gdy A nie jest ograniczony z gry, oraz inf A = , gdy A nie
jest ograniczony z dou. Ponadto,
sup = , inf = +,
gdzie symbol oznacza zbir pusty.
1.1.4 Podzbiory R
Wielokrotnie bdziemy spotyka nastpujce podzbiory zbioru liczb rzeczywistych, skd-
ind dobrze Czytelnikowi znane: zbir liczb naturalnych,
N = 1, 2, 3, 4, 5, . . .,
zbir liczb cakowitych
2
,
Z = 0, 1, 2, 3, 4, . . . = N 0 (N),
oraz zbir liczb wymiernych
Q = p/q : p, q Z, q ,= 0 .
O kluczowych wasnociach zbioru N i jednym z moliwych sposobw aksjomatycznego
wprowadzenia tego zbioru opowiemy w nastpnym podrozdziale. Teraz sformuujemy
twierdzenie, z ktrego wynika, e zbir liczb wymiernych Q jest istotnie mniejszy, ni
zbir liczb rzeczywistych. Zbir Q, z naturalnymi dziaaniami na uamkach i szkoln
relacj mniejszoci, spenia wprawdzie (jak nietrudno sprawdzi, cho nie jest to zajcie
szczeglnie pasjonujce) wszystkie aksjomaty ciaa i porzdku. Jednak Q nie spenia ak-
sjomatu cigoci: nie kady ograniczony z gry zbir liczb wymiernych ma kres grny,
ktry jest liczb wymiern.
Twierdzenie 1.3. Zbir liczb niewymiernych, R Q, jest niepusty.
Dowd podamy ju teraz, cho niektre wystpujce w nim liczby nie zostay jeszcze
w sposb cisy zdeniowane. Czytelnik zna je jednak pewnie ze szkoy, a ich cise okre-
lenia pozna w cigu najbliszych tygodni na wykadzie.
owou i. Wykaemy, e
2 nie jest liczb wymiern. Przypumy na chwil, e jest prze-

ciwnie i
2 = p/q, gdzie p i q s cakowite, q ,= 0. Poniewa
2 jest dodatni, wic moemy

bez zmniejszenia oglnoci zaoy, e p i q s liczbami naturalnymi. Moemy take za-
oy, w razie potrzeby skracajc licznik i mianownik uamka p/q, e p i q s wzgldnie
pierwsze, tzn. nie maj adnego wsplnego dzielnika wikszego ni 1.
Jeli

2 = p/q, to 2 = p
2
/q
2
, a wic 2q
2
= p
2
. Liczby p
2
i 2q
2
, zapisane w systemie
dziesitkowym, musz wic mie t sam ostatni cyfr. Zbadajmy, jakie s wszystkie
moliwoci, wypisujc ostatni cyfr kadej z liczb q, q
2
i 2q
2
w tabelce:
2
Symbol Z, na og nie uywany w polskiej szkole, za to powszechnie uywany przez matematykw na
caym wiecie, pochodzi od niemieckiego sowa Zahlen, liczby.
q (mod 10) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
q
2
(mod 10) 0 1 4 9 6 5 6 9 4 1
2q
2
(mod 10) 0 2 8 8 2 0 2 8 8 2
(Symbol k (mod 10) oznacza reszt z dzielenia k przez 10, czyli wanie ostatni cyfr
liczby k w zapisie dziesitkowym. Kady, kto zna szkolny algorytm mnoenia pisemnego,
moe sam sprawdzi, dlaczego tabelka jest taka, a nie inna).
Ale ostatnia cyfra liczby p
2
musi by jedn z cyfr rodkowego wiersza tej tabelki. I
musi by taka sama, jak ostatnia cyfra 2q
2
. Jedyna moliwo to
p
2
2q
2
0 (mod 10).
Nietrudno jednak stwierdzi, e wtedy zarwno p, jak i q, dziel si przez 5. Jest to
sprzeczno, gdy wiemy, e p i q nie maj wsplnych dzielnikw wikszych od 1. Uzy-
skana sprzeczno oznacza, e
2 nie moe by liczb wymiern, co koczy dowd.

owou
3
u. Pocztek rozumowania jest taki sam, jak w pierwszym dowodzie. Zakadamy,
e
2 = p/q jest liczb wymiern, gdzie p i q s naturalne i nie maj wsplnych dzielnikw
wikszych od 1.
Jak wczeniej, z rwnoci
2 = p/q wynika, e 2q
2
= p
2
. Dalszy cig rozumowania jest
nieco inny. Lewa strona tej rwnoci jest parzysta, wic prawa te. Skoro p
2
jest liczb
parzyst, to i p jest parzyste (gdyby bowiem p byo nieparzyste, to p
2
take byoby nie-
parzyste: przecie jeli p = 2k + 1, to p
2
= 4k
2
+ 4k + 1). Zatem p = 2k dla pewnego k
naturalnego. W takim razie,
2q
2
= p
2
= (2k)
2
= 4k
2
,
to za oznacza, e q
2
= 2k
2
. Liczba q
2
jest wic parzysta. Zatem q jest liczb parzyst,
q = 2l dla pewnego l naturalnego. Stwierdzilimy wic, e p i q dziel si przez 2, a to jest
sprzeczno. Sprzeczno wzia si z zaoenia, e
2 Q, wic ostatecznie
2 , Q.
owou j. Wykaemy, e liczba x = log 2 (gdzie logarytm bierzemy przy podstawie 10),
czyli taka liczba dodatnia x, ktra spenia rwno 10
x
= 2, nie jest wymierna.
4
Przypumy, e x = log 2 = p/q, gdzie p i q s naturalne. Wtedy 10
p/q
= 2. Podnoszc
obie strony do potgi q, dostaniemy 10
p
= 2
q
dla pewnych p, q N. To jednak jest oczywista
sprzeczno, gdy jedna z tych liczb dzieli si przez 5, a druga nie.
1.2 Liczby naturalne i zasada indukcji zupenej
Niech /bdzie rodzin wszystkich takich podzbiorwA R, ktre speniaj jednoczenie
dwa warunki:
1. 1 A;
2. Jeli liczba rzeczywista x A, to x + 1 A.
3
W pradawnych czasach Rzeczypospolitej Drugiej i P ten dowd poznawali wszyscy uczniowie smej
klasy szkoy podstawowej.
4
Czytelnik by moe uczy si o logarytmach w szkole; za kilka tygodni zobaczymy, jak zdeniowa loga-
rytm w sposb cisy.
c _ MIM UW, 2010/11 7
Nietrudno sprawdzi, e np. zbir wszystkich liczb rzeczywistych R, a take zbir R
+
,
nale do rodziny /. Nietrudno sobie take wyobrazi wiele nieskoczenie wiele! in-
nych zbiorw, nalecych do tej rodziny: bierzemy liczb 1 i dowoln chmurk punktwz
przedziau (1, 2), a nastpnie tworzymy sum przesunitych kopii takiego zbioru. Innymi
sowy, bierzemy zbir
B [1, 2) taki, e 1 B,
i kadziemy
A = B (1 +B) (2 +B) . . . ,
gdzie k +B = k +x : x B.
Znany skdind zbir liczb naturalnych mona, uprawiajc aksjomatyczn teori liczb
rzeczywistych, okreli nastpujco.
Denicja 1.4. N = x R : x A dla kadego zbioru A /.
Inaczej mwic, zbir liczb naturalnych to cz wsplna wszystkich zbiorw nale-
cych do rodziny /.
Stwierdzenie 1.5. Zbir N nie jest ograniczony z gry.
owou. Liczba 1 N, wic N jest niepusty. Postawmy hipotez, przeczc tezie, tzn.
przypumy, e N jest ograniczony z gry. Zgodnie z aksjomatem cigoci, zbir N ma
wtedy kres grny b = sup N R.
Z denicji kresu, b n dla kadego n N. Z drugiej wasnoci wszystkich zbiorw
rodziny /wynika, e b n+1 dla wszystkich n N. Std jednak b1 n dla wszystkich
n N, wic b 1 jest ograniczeniem grnym N. Ponownie korzystajc z denicji kresu
grnego z drugiego podanego w niej warunku stwierdzamy, e
b 1 sup N = b,
a zatem 1 0, czyli 0 1. To jest sprzeczno, wic przyjta hipoteza musiaa by
faszywa. Zbir N nie jest zatem ograniczony z gry.
Wniosek 1.6 (aksjomat Archimedesa). Dla dowolnych liczb dodatnich a, b R istnieje
taka liczba naturalna n, e an > b.
owou. Gdyby an b dla wszystkich n N, to liczba b/a byaby ograniczeniem grnym
N. Wiemy ju jednak, e zbir N nie jest ograniczony z gry.
Omwimy teraz wan metod dowodzenia twierdze o liczbach naturalnych, tak
zwan zasad indukcji matematycznej (zwan take zasad indukcji zupenej).
Twierdzenie 1.7. Przypumy, e pewna wasno W przysuguje pewnym liczbom na-
turalnym, przy czym spenione s dwa warunki:
(i) W(1), tzn. wasno W przysuguje liczbie 1;
(ii) Jeli W(n), to take W(n + 1).
Wwczas wasno W przysuguje wszystkim liczbom naturalnym.
owou. Niech A bdzie zbiorem wszystkich tych liczb naturalnych, ktrym przysuguje
wasno W, tzn.
A = n N : W(n) .
Oczywicie A N. Pokaemy teraz, e A naley do rodziny /.
Z zaoenia (i) mamy 1 A, tzn. speniony jest pierwszy z warunkwz denicji rodziny
/. Ponadto, jeli x A, to zachodzi W(x), wic na mocy zaoenia (ii) zachodzi take
W(x+1), a to znaczy, e x+1 A. Speniony jest wic rwnie drugi warunek z denicji
rodziny /.
Zatem A /. Poniewa N jest czci wspln wszystkich zbiorw rodziny /, wic
N A.
Otrzymalimy wic dwie inkluzje: A N i N A. To oznacza, e A = N.
Spjrzmy teraz na przykady zastosowa zasady indukcji zupenej w konkretnych do-
wodach. Pierwszy z nich bdzie bardzo prosty, dwa pozostae wyranie trudniejsze.
Stwierdzenie 1.8 (nierwno Bernoulliego). Dla kadej liczby rzeczywistej a 1 i dla
kadej liczby n N zachodzi nierwno
(1 +a)
n
1 +na .
owou. Ustalmy dowolne a 1.
Etap 1 (baza indukcji). Sprawdzamy, co si dzieje dla n = 1. Zarwno lewa, jak i prawa
strona s wtedy rwne 1 +a, wic nierwno Bernoulliego zachodzi dla n = 1.
Etap 2 (krok indukcyjny). Zamy, e (1+a)
n
1+na. Wykaemy, e wtedy (1+a)
n+1
1 + (n + 1)a.
Z aksjomatu N.3(b) i wasnoci x 0 = 0 wynika, e obie strony nierwnoci nieostrej
wolno pomnoy przez liczb nieujemn. Poniewa 1 + a 0, wic z zaoenia indukcyj-
nego otrzymujemy
(1 +a)
n+1
= (1 +a)
n
(1 +a) (1 +na)(1 +a)
= 1 +na +a +na
2
1 +na +a gdy na
2
0 dla wszystkich n i a
= 1 + (n + 1)a.
Etap 3 (konkluzja). Stwierdzilimy, e nierwno Bernoulliego zachodzi dla liczby n = 1,
a take, e jeli zachodzi dla liczby n, to zachodzi i dla n + 1. Zatem, zgodnie z zasad
indukcji zupenej, nierwno Bernoulliego zachodzi dla kadej liczby naturalnej n. Teza
stwierdzenia wynika z dowolnoci a 1.
Uwaga. Prosz sprawdzi, e rwno w nierwnoci Bernoulliego zachodzi wtedy i tylko
wtedy, gdy n = 1 lub a = 0.
Dla potrzeb drugiego przykadu zdeniujemy najpierw redni arytmetyczn i geo-
metryczn n liczb rzeczywistych nieujemnych. Jeli a
1
, a
2
, . . . a
n
0, to kadziemy
A
n
=
a
1
+a
2
+ +a
n
n
, G
n
=
n
a
1
a
2
. . . a
n
= (a
1
a
2
. . . a
n
)
1/n
.
c _ MIM UW, 2010/11 9
A
n
to rednia arytmetyczna liczb a
1
, . . . , a
n
(tu zaoenie o nieujemnoci nie jest potrzebne;
denicja redniej arytmetycznej ma sens dla dowolnych liczb rzeczywistych, niekoniecz-
nie nieujemnych), natomiast G
n
jest redni geometryczn liczb nieujemnych a
1
, . . . , a
n
.
(Pierwiastki dowolnego stopnia z liczb nieujemnych zdeniujemy cile po omwieniu
przykadw dowodw indukcyjnych. Teraz wystarczy nam wiedza, e
n
0 = 0, a dla x > 0
liczba y =
n
x jest dodatnia i ma t wasno, e y

n
= x).
Twierdzenie 1.9 (nierwno midzy rednimi). Dla kadej liczby n N i dowolnych
nieujemnych liczb rzeczywistych a
1
, a
2
, . . . , a
n
zachodzi nierwno
A
n
=
a
1
+a
2
+ +a
n
n
(a
1
a
2
. . . a
n
)
1/n
= G
n
.
owou. Wystarczy rozway przypadek nietrywialny, gdy wszystkie a
i
s dodatnie. (Gdy
choby jedna z liczb a
i
jest zerem, to oczywicie G
n
= 0 A
n
).
Baza indukcji. Dla n = 1 mamy jedn liczb nieujemn a
1
. Teza jest prawdziwa, gdy
wtedy A
1
= a
1
= G
1
.
Krok indukcyjny. Zamy, e dla pewnego m naturalnego nierwno
b
1
+ +b
m
m
(b
1
. . . b
m
)
1/m
zachodzi dla dowolnych liczb rzeczywistych dodatnich b
1
, b
2
, . . . , b
m
. Wykaemy, e przy
takim zaoeniu dla dowolnych liczb dodatnich a
1
, a
2
, . . . , a
m
, a
m+1
jest A
m+1
G
m+1
.
Bdziemy dowodzi rwnowanej nierwnoci A
m+1
m+1
G
m+1
m+1
. Skorzystamy z nierw-
noci Bernoulliego, ale nie zrobimy tego od razu.
Z uwagi na przemienno dodawania i mnoenia mamy prawo zaoy, e 0 < a
1

a
2
. . . a
m
a
m+1
. Wtedy, poniewa rednia arytmetyczna m skadnikw nie prze-
kracza najwikszego z tych skadnikw, mamy
A
m
=
a
1
+ +a
m
m

ma
m
m
= a
m
a
m+1
. (1.2)
Zapiszmy teraz redni A
m+1
w nieco innej postaci:
A
m+1
=
mA
m
+a
m+1
m+ 1
= A
m
+
a
m+1
A
m
m+ 1
, gdy
m
m+1
= 1
1
m+1
,
= A
m
_
1 +
a
m+1
A
m
(m+ 1)A
m
. .
a
_
(wypisujc ostatni linijk, po prostu wyczylimy A
m
przed nawias).
Z nierwnoci (1.2) wynika, e
a =
a
m+1
A
m
(m+ 1)A
m
0 1,
a to znaczy, e nierwno Bernoulliego mona stosowa do szacowania potg sumy (1+a)
z dou. Piszemy teraz
A
m+1
m+1
A
m+1
m
(1 +a)
m+1
A
m+1
m
(1 + (m+ 1)a) (tu uylimy nierwnoci Bernoulliego)
= A
m+1
m
_
1 +
a
m+1
A
m
A
m
_
= A
m
m
a
m+1
G
m
m
a
m+1
(tu uylimy zaoenia indukcyjnego)
= (a
1
a
2
. . . a
m
)a
m+1
= G
m+1
m+1
.
Zatem, A
m+1
G
m+1
. Std, na mocy zasady indukcji zupenej, wynika ju teza twier-
dzenia.
Uwaga. Czytelnik moe si zastanawia: skd byo wiadomo, e aby wykaza nierwno
midzy rednimi, trzeba rozumowa akurat tak? Na takie pytania czsto nie ma atwych
odpowiedzi. Tu akurat mona byo zauway, e dla duych a
1
= a
2
= . . . lewa strona nie-
rwnoci A
m
m
G
m
m
ronie wykadniczo wraz z m i sprbowa szacowania (z dou) czego
rosncego wykadniczo przez co, co ronie zaledwie liniowo do tego suy nierwno
Bernoulliego. Reszta powyszego dowodu polega na stosunkowo prostych przeksztace-
niach, potrzebnych, by A
m+1
m+1
przeksztaci do odpowiedniej postaci.
Podamy teraz drugi dowd nierwnoci midzy rednimi, po to, eby zilustrowa, e
rozumowania indukcyjne mog mie bardzo rny charakter. Dla zobrazowania zasady
indukcji zupenej uywa si czsto porwnania z kostkami domina: jeli wiadomo, e
kostki domina s ustawione w rzdzie, na tyle blisko, e kada z nich, upadajc, prze-
wrci nastpn, to przewrcenie pierwszej kostki spowoduje przewrcenie wszystkich. W
nastpnym dowodzie ustawienie kostek bdzie bardzo fantazyjne: takie, e dla kadego n
kostka n-ta przewraca kostk o numerze 2n, a kostka k-ta przewraca kostk z numerem
(k 1).
owou. Jak wczeniej, zaoymy, e wszystkie a
i
s dodatnie. Dowd ma trzy czeci.
Po pierwsze, sprawdzamy, e A
1
G
1
(to oczywiste) i A
2
G
2
. Druga nierwno jest
rwnowana innej, (
a
1
a
2
)
2
0.
Po drugie, wykaemy, e jeli nierwno midzy rednimi zachodzi dla dowolnych
liczb b
1
, . . . , b
n
> 0, to zachodzi take dla dowolnych liczb a
1
, . . . , a
2n
> 0. Istotnie, ko-
rzystajc najpierw (dwukrotnie) z nierwnoci midzy rednimi dla n liczb, a potem z
nierwnoci A
2
G
2
, otrzymujemy
A
2n
=
1
2
_
a
1
+ +a
n
n
+
a
n+1
+ +a
2n
n
_
(a
1
. . . a
n
)
1/n
+ (a
n+1
. . . a
2n
)
1/n
2
_
(a
1
. . . a
n
)
1/n
(a
n+1
. . . a
2n
)
1/n
= G
2n
.
(Komentarz: teraz wiemy, e nierwno midzy rednimi zachodzi dla n liczb, gdy n
1, 2, 4, 8, 16, . . .. Te wartoci n stanowi zdobyte przyczki.)
c _ MIM UW, 2010/11 11
Po trzecie, dowodzimy, e jeli nierwno midzy rednimi zachodzi dla n + 1 liczb
dodatnich, to zachodzi take dla n liczb dodatnich. Piszemy
A
n
=
n
n + 1
A
n
+
1
n + 1
A
n
=
a
1
+a
2
+ +a
n
+A
n
n + 1
w liczniku jest n + 1 liczb
(a
1
. . . a
n
A
n
)
1/(n+1)
, z nierwnoci dla n + 1 liczb,
= G
n/(n+1)
n
A
1/n+1
n
.
Dzielimy obie strony przez A
1/n+1
n
, podnosimy do potgi (n + 1) i otrzymujemy A
n
n
G
n
n
.
(Komentarz: teraz wiemy, e z kadego zdobytego wczeniej przyczka, tzn. od kadej
z wartoci n = 1, 2, 4, 8, 16, . . ., mona cofa si jednostkowymi krokami.)
Z trzech czci dowodu wynika ju teza twierdzenia.
Zadanie 1.10. Analizujc wybrany dowd nierwnoci midzy rednimi, wykaza, e
A
n
= G
n
wtedy i tylko wtedy, gdy n = 1 lub a
1
= a
2
= . . . = a
n
.
1.3 Pierwiastki n-tego stopnia
Posugiwalimy si ju pierwiastkami n-tego stopnia z liczb nieujemnych. Aby mie pew-
no, e wolno byo tak postpowa, udowodnimy nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 1.11. Dla kadej liczby a 0 i kadego n N istnieje dokadnie jedna
liczba b 0 taka, e b
n
= a. Piszemy wwczas b =
n
a = a
1/n
.
Dowd twierdzenia poprzedzimy sformuowaniem pomocniczego faktu.
Lemat 1.12 (wzr na rnic n-tych potg). Dla kadej liczby naturalnej n 2 i wszyst-
kich x, y R zachodzi rwno
x
n
y
n
= (x y)(x
n1
+x
n2
y + +xy
n2
+y
n1
) . (1.3)
Szit uowouu. To jest nieznacznie przeksztacony wzr na sum skoczonego postpu
geometrycznego. Gdy y = 0, nie ma czego dowodzi; obie strony s rwne x
n
. Jeli y ,= 0,
to dzielc obie strony (1.3) przez y
n
i kadc q = x/y, otrzymujemy rwnowany tezie
lematu wzr
q
n
1 = (q 1)(q
n1
+q
n2
+ +q
2
+ 1) .
Nietrudno jest udowodni go przez indukcj. Mona take po prostu otworzy nawiasy
i zaobserwowa, e prawa strona jest rwna
q
n
+ (q
n1
) +q
n1
. .
=0
+(q
n2
) +q
n2
. .
=0
+ + (q) +q
. .
=0
1,
czyli po prostu q
n
1, gdy kada ze wskazanych par skadnikw ma sum zero.
owou TwiinuziNin i.ii. Zaczniemy od wykazania jednoznacznoci pierwiastkw n-tego
stopnia. Gdyby dla pewnego a 0 byo b
n
= b
n
1
= a, gdzie b, b
1
0, to byoby wtedy
0 = b
n
b
n
1
= (b b
1
)(b
n1
+b
n2
b
1
+ +b
n1
1
. .
=(ozn.) M
)
Zatem, b b
1
= 0 lub M = 0 (jeden z czynnikw musi znika). W pierwszym przypadku
mamy b = b
1
. Wdrugimprzypadku, poniewa b, b
1
0, liczba M jest sum n nieujemnych
skadnikw. Rwno M = 0 moe zachodzi jedynie wtedy, gdy kady z tych skadnikw
jest zerem, czyli jedynie wtedy, gdy b = b
1
= 0.
W obu przypadkach mamy wic b = b
1
. Dla kadego a 0 istnieje zatem co najwyej
jedna liczba b 0 taka, e b
n
= a.
Teraz zajmiemy si istnieniem. Dla a = 1 (odpowiednio, a = 0), wystarczy wzi b = 1
(odpowiednio, b = 0). Gdy ju udowodnimy tez dla liczb a > 1, to dla a (0, 1) bdzie
mona postpi nastpujco: gdy a (0, 1), to a
1
> 1, wic istnieje pierwiastek n-tego
stopnia z a
1
, tzn. liczba b
1
taka, e b
n
1
= a
1
. Wtedy jednak liczba b = b
1
1
spenia rwno
b
n
=
_
b
1
1
_
n
= (b
n
1
)
1
= (a
1
)
1
= a,
tzn. jest pierwiastkiem n-tego stopnia z a.
Wystarczy wic rozway przypadek a > 1. Tym si teraz zajmiemy. Niech
S = x R : x
n
a .
Jeli x S, to x a, bowiem w przeciwnym przypadku mielibymy x
n
> a
n
> a > 1, a to
jest sprzeczno z denicj zbioru S. Liczba a jest wic ograniczeniem grnym zbioru S,
a ponadto 1 S, bo 1 = 1
n
< a.
Z aksjomatu cigoci wynika, e zbir S ma kres grny b = sup S. Musi zachodzi
jeden z trzech przypadkw,
b
n
< a, b
n
> a, b
n
= a.
Pokaemy, e pierwsza i druga moliwo prowadz do sprzecznoci.
Przypumy, e b
n
< a. Rozwamy liczb b + ; niewielk liczb dodatni (0, a)
dobierzemy za chwil tak, aby uzyska sprzeczno b = sup S < b + S. Z lematu
otrzymujemy
(b +)
n
b
n
=
_
(b +)
n1
+ (b +)
n2
b + +b
n1
_
< n(b +a)
n1
(kady z n skadnikw w nawiasie szacujemy z gry przez (b + a)
n1
). Biorc dowoln
liczb
0 < <
a b
n
n(b +a)
n1
,
przekonujemy si, e (b + )
n
b
n
< a b
n
, tzn. (b + )
n
< a, a wic b + S. Std
b + sup S = b, czyli 0. To jest zapowiedziana sprzeczno.
Przypumy zatem, e b
n
> a. Rozwaajc tym razem b , gdzie jest ma liczb
dodatni, otrzymujemy, ponownie stosujc Lemat,
b
n
(b )
n
=
_
b
n1
+b
n2
(b ) + + (b )
n1
_
< nb
n1
 a.
c _ MIM UW, 2010/11 13
Z denicji zbioru S mamy wic (b )
n
> x
n
dla kadego x S, czyli b sup S = b.
Std 0, jednak liczb wybralimy wczeniej dodatni! Ta sprzeczno oznacza, e
przypadek b
n
> a take nie moe zachodzi.
Zostaa tylko jedna moliwo: b
n
= a.
Uwaga. Wygodnie jest przyj nastpujc dodatkow umow: jeli a < 0, natomiast
n = 2k + 1 jest liczb naturaln nieparzyst, to kadziemy
a
1/n
= (a)
1/n
.
Wtedy rzeczywicie (a
1/n
)
n
= a, co wynika z przemiennoci mnoenia i std, e (1)
n
=
(1)
2k+1
= 1. Nietrudno zauway, e dla n = 2k analogiczna umowa nie miaaby sensu:
parzysta potga liczby rzeczywistej b, b
2k
= (b
k
)
2
jest nieujemna, co wynika z wasnoci
(W8), patrz strona 3.
1.4 Liczby cakowite. Entier. Gsto zbioru liczb wymier-
nych i niewymiernych
Jak ju wiemy, zbir liczb cakowitych jest okrelony nastpujco
Z = 0, 1, 2, 3, 4, . . . = N 0 (N).
Przytoczymy bez dowodu dwa twierdzenia, opisujce wasnoci zbioru Z.
Twierdzenie 1.13. Jeli k Z, to w przedziale otwartym (k, k + 1) nie ma adnej liczby
cakowitej, tzn. (k, k + 1) Z = .
Twierdzenie 1.14. Jeli zbir niepusty A Z jest ograniczony z gry (odpowiednio: z
dou), to w A istnieje element najwikszy (odpowiednio: najmniejszy).
Kade z tych twierdze
5
mona sprowadzi do odpowiednich wasnoci zbioru liczb
naturalnych, ktrych dowodzi si, stosujc zasad indukcji zupenej. Nie bdziemy tego
robi; szczegy pozostawiamy zainteresowanemu Czytelnikowi.
Denicja 1.15 (Entier, czyli cz cakowita liczby rzeczywistej). Dla kadej liczby x R
okrelamy
[x] = sup k Z : k x . (1.4)
Zatem, na przykad, [7] = 7 = [7], [
1
3
] = 0, [
2] = 1, ale [
2] = 2, gdy najwik-
sz liczb cakowit nie przekraczajc 1,4142 . . . =
2 jest wanie 2.
Stwierdzenie 1.16. Dla kadego x R liczba [x] jest cakowita i spenia nierwnoci
[x] x < [x] + 1 . (1.5)
owou. Odpowiednie wasnoci [x] wida na zaczonym rysunku.
5
Nawiasem: ze szkolnego, a take zdroworozsdkowego punktu widzenia oba twierdzenia s, praktycz-
nie biorc, oczywiste tzn. wyraaj nasze bardzo naturalne intuicje zwizane ze struktur zbioru liczb
cakowitych.
Funkcja entier i funkcja f(x) = x.
Lewy koniec kadego z poziomych odcin-
kw wykresu [x] naley do tego wykresu,
a prawy nie.
Oto niedugi dowd, dla zainteresowanych forma-
lizacj. To, e [x] Z, wynika z denicji czeci ca-
kowitej i wasnoci zbioru Z, wyraonej w Twierdze-
niu 1.14: zbir
K = k Z : k x
jest ograniczony z gry przez x, a liczba [x] jest naj-
wikszym elementem K. Mamy [x] x wprost z de-
nicji supremum. Gdyby [x] + 1 x, to byoby
sup K = [x] < [x] + 1 K,
a to jest sprzeczno z denicj supremum.
Wiemy ju zatem (z grubsza), co to s liczby rze-
czywiste, naturalne, cakowite i wymierne. Wiemy
te, e istniej liczby niewymierne; jedn z nich
jest
2. Sformuujmy jeszcze jedn wan wasno,

ktr ma zarwno zbir Q liczb wymiernych, jak i zbir R Q liczb niewymiernych.
Denicja 1.17. Zbir A Rnazywa si gsty, jeli dla wszystkich x, y R, x < y, istnieje
element a A taki, e x < a < y.
Twierdzenie 1.18. Zarwno zbir Q liczb wymiernych, jak i zbir R Q liczb niewymier-
nych, s gste w R.
Mwic inaczej, w kadym przedziale otwartym prostej rzeczywistej jest jaka liczba
wymierna i jaka liczba niewymierna.
owou. Ustalmy dowolne x, y R takie, e x < y. Najpierw wskaemy liczb wymiern
w, ktra naley do przedziau (x, y).
Wiemy, e [nx] nx < [nx] + 1 dla kadego n N. Std
[nx]
n
x <
[nx]
n
+
1
n
=: w.
Poniewa [nx] Z, wic w Q. Pozostaje dobra n tak, eby w < y, ale to nietrudne:
mamy [nx]/n x, a zatem
w =
[nx]
n
+
1
n
x +
1
n
.
Wystarczy wic, gdy x +
1
n
< y, a tak jest dla dowolnej liczby n > 1/(y x) (prosz
zauway, e korzystamy tu z dwch faktw: y x > 0, wic 1/(y x) > 0, a ponadto
zachodzi aksjomat Archimedesa).
Uwaga. Ta cz dowodu wyraa prost intuicj: jeli wyruszamy z punktu 0 R i
idziemy krokami dugoci 1/n, to stpamy tylko po liczbach wymiernych i nie moemy
omin adnej dziury duszej ni 1/n.
Teraz wskaemy liczb niewymiern z tak, e x < w < z < y. Pomy
z = w +
2
m
, gdzie m N.
c _ MIM UW, 2010/11 15
Dla kadego m N mamy z > w (to oczywiste), a ponadto z , Q, bowiem w przeciwnym
przypadku mielibymy
2 = m(z w) Q, a wiemy, e
2 jest niewymierny. Pozostaje

tylko dobra m tak, eby z < y, ale to nietrudne: poniewa w < y, wic z < y wtedy i tylko
wtedy, gdy
2/(y w) < m. Bierzemy wic jako m dowoln liczb naturaln, ktra jest
wiksza od
2/(y w).
Uwaga. Z Twierdzenia 1.18 wynika, e w kadym przedziale otwartym prostej rzeczywi-
stej jest nieskoczenie wiele liczb wymiernych i nieskoczenie wiele liczb niewymiernych
(Czytelnik zechce si zastanowi, dlaczego tak jest). W istocie, jeli A R jest dowolnym
zbiorem gstym, to do kadego przedziau otwartego naley nieskoczenie wiele elemen-
tw zbioru A.
Na zakoczenie tej partii wykadu podamy jeszcze jeden dowd istnienia liczb niewy-
miernych dowd Dedekinda niewymiernoci pierwiastkw niecakowitych. To ilustra-
cja, jak wiele mona wywnioskowa z najprostszych regu arytmetyki i jednej wasnoci
zbioru N: w kadym niepustym zbiorze A N istnieje element najmniejszy.
Twierdzenie 1.19. Jeli n, k N i k 2, to x = n
1/k
jest albo liczb naturaln, albo
liczb niewymiern.
owou. Aby lepiej zilustrowa najwaniejszy pomys dowodu, rozpatrzymy najpierwprzy-
padek k = 2.
Przypumy, e 0 < x =
n , N, ale jednak x Q. Wtedy zbir

A = m N : mx N
jest niepusty; to wynika wprost z denicji zbioru liczb wymiernych Q. Niech m
0
bdzie
najmniejszym elementem A; wtedy oczywicie m
0
x = l N.
Pomy m
1
= m
0
(x [x]). Z nierwnoci 0 < x [x] < 1 (pamitajmy: x nie jest liczb
cakowit) wynika, e 0 < m
1
< m
0
. Ponadto,
m
1
= m
0
x m
0
[x] = l m
0
[x] Z,
a wic m
1
jest liczb naturaln, bo m
1
> 0. Wreszcie, mamy
0 < m
1
x = m
0
x
2
m
0
x[x] = m
0
n l[x] Z,
a wic liczba m
1
x te jest naturalna. To oznacza, e m
1
A i m
1
< m
0
, a przy tym m
0
jest najmniejszym elementem w zbiorze A. Otrzymalimy sprzeczno, ktra oznacza, e
x =
n nie moe by liczb wymiern. To koczy dowd twierdzenia w przypadku k = 2.

Pokaemy teraz, jak rozway przypadek oglny. Zamy, e x = n
1/k
, N. Przypu-
my, e x Q; pokaemy, e to zaoenie prowadzi do sprzecznoci. Niech
B = s N : x
s
N .
Zbir B N jest niepusty (k B, bowiem x
k
= n), wic zawiera element najmniejszy s
0
;
przy tym s
0
> 1, gdy 1 , B. Oznaczmy
x
s
0
= n
0
. (1.6)
Rozwamy zbir
A = m N : wszystkie liczby mx, mx
2
, . . . , mx
s
0
1
s naturalne.
Jest to zbir niepusty, gdy x, x
2
, . . . , x
s
0
1
s liczbami wymiernymi. Niech m
0
bdzie
najmniejszym elementem zbioru A. Dla wygody oznaczmy
m
0
x = l
1
N, m
0
x
2
= l
2
N, . . . , m
0
x
s
0
1
= l
s
0
1
N.
Poniewa s
0
to najmniejszy element zbioru B, wic
0 < := x
s
0
1
_
x
s
0
1
< 1
(liczba x
s
0
1
nie jest naturalna, gdy wtedy s
0
1 naleaoby do B). Pomy m
1
= m
0
.
Wtedy 0 < m
1
< m
0
. Ponadto,
0 < m
1
= m
0
= m
0
x
s
0
1
m
0
_
x
s
0
1
= l
s
0
1
m
0
_
x
s
0
1
Z,
wic m
1
jest liczb naturaln. Wreszcie, nietrudno sprawdzi, e
m
1
x N, m
1
x
2
N, . . . , m
1
x
s
0
1
N.
Istotnie, niech j bdzie dowoln z liczb 1, 2, . . . , s
0
1. Wtedy
m
1
x
j
= m
0
x
j
= m
0
x
j1
x
s
0
m
0
x
j
_
x
s
0
1
(1.6)
= m
0
x
j1
n
0
l
j
_
x
s
0
1
=
_
m
0
n
0
l
1
_
x
s
0
1
gdy j = 1,
l
j1
n
0
l
j
_
x
s
0
1
gdy j > 1,
a wic m
1
x
j
jest liczb cakowit. Do tego oczywicie m
1
x
j
> 0, wic m
1
x
j
jest liczb
naturaln. Zatem, z denicji zbioru A i dowolnoci j, liczba m
1
A.
Otrzymalimy wic
m
0
= inf A > m
1
A.
Jest to sprzeczno, ktra koczy dowd.
Kto, komu powyszy dowd wydaje si nie tylko pomysowy, ale i trudny, powinien
pamita, e o niewymiernoci
2 wiadomo od dwch i p tysica lat, a Dedekind swj

artyku Was sind und was sollen die Zahlen? publikowa, jako pidziesicioparolatek, w
roku 1888.
Nie naley si dziwi, jeli nie rozumiemy w cigu p godziny czego, na co inni po-
trzebowali wielu lat.
Rozdzia 2
Cigi. Pojcie granicy cigu.
Denicja 2.1. Cig jest to funkcja okrelona na zbiorze liczb naturalnych.
Bdziemy rozwaa cigi o wyrazach rzeczywistych, czyli zgodnie z powysz deni-
cj funkcje a: N R. Wartoci takiej funkcji w kolejnych liczbach naturalnych nazywa
si wyrazami cigu i oznacza
a
1
, a
2
, a
3
, . . .
Zarwno na wykadzie, jak i na wiczeniach spotkamy wielokrotnie cigi zdeniowane w
rny sposb: przez podanie oglnego wzoru na n-ty wyraz, np. a
n
= 1/n dla n N, albo
przez okrelenie rekurencyjnej reguy, ktra pozwala obliczy nastpny wyraz cigu, gdy
znane s wyrazy o wczeniejszych numerach, np.
F
1
= F
2
= 1, F
n+2
= F
n+1
+F
n
dla n = 0, 1, 2, . . .
(nawiasem: cig (F
n
) nazywa si cigiem Fibonacciego).
Cigi su matematykowi m.in. do tego, eby nowe, nieznane jeszcze liczby rzeczywi-
ste przyblia liczbami prostszymi, ju oswojonymi np. liczbami wymiernymi. Bywa i na
odwrt: znamy jaki cig liczb, wyraony skomplikowanym wzorem lub regu, a chcemy
powiedzie co wzgldnie prostego i jasnego o zachowaniu dalekich wyrazw cigu. Aby
robi jedno i drugie w sposb moliwie cisy, wprowadza si fundamentalne w caej Ana-
lizie pojcie granicy cigu. Zanim je wprowadzimy, przypomnijmy denicj wartoci bez-
wzgldnej.
Denicja 2.2 (warto bezwgldna liczby rzeczywistej). Dla x R kadziemy
[x[ =
_
x, gdy x 0,
x, gdy x < 0.
Interpretacja wartoci bezwzgldnej, z ktr bdziemy nieustannie mie do czynienia,
jest nastpujca: [x[ to odlego liczby (punktu) x od 0 na prostej rzeczywistej, a [x a[
to odlego punktw x R i a R.
Stwierdzenie 2.3 (nierwno trjkta). Dla wszystkich x, y R zachodzi nierwno
[x +y[ [x[ +[y[ (2.1)
17
owou. Sprawdzenie przypadkw, gdy obie liczby s tego samo znaku lub co najmniej
jedna z nich jest zerem, jest atwe. Wnierwnoci trjkta zachodzi wtedy rwno. Szcze-
gy pozostawiamy Czytelnikowi.
Pozostaje wykaza nierwno dla x < 0 < y (przypadek y < 0 < x jest w peni
analogiczny, wystarczy zamieni x i y rolami). Prawa strona (2.1), ktr oznaczymy P,
jest wtedy rwna [x[ +[y[ = y x. Lewa strona, L, jest rwna x +y lub x y.
Jeli L = x + y, to nierwno L P jest rwnowana temu, e x + y y x, czyli
temu, e 2x 0, a wiemy, e ostatnia nierwno jest speniona, gdy x < 0.
Jeli natomiast L = x y, to nierwno L P jest rwnowana temu, e x y
y x, czyli temu, e 0 2y, a wiemy, e ostatnia nierwno jest speniona, gdy y > 0.
2.1 Granica cigu i jej podstawowe wasnoci

Denicja 2.4. Cig (a
n
) liczb rzeczywistych jest zbieny do granicy g R (inaczej: ma
granic g R) wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadej liczby > 0 istnieje n
N takie, e
dla wszystkich numerw m > n
zachodzi nierwno
[a
m
g[ < .
Pozwlmy sobie na nieformalny komentarz. Warunek z denicji naley rozumie tak:
jakkolwiek ma liczb > 0 wemiemy, mona bdzie wskaza tak liczb n
, odpowied-
nio dobran do , e wszystkie wyrazy cigu (a
n
) o numerach wikszych od n
bd si
rni od liczby g granicy cigu mniej ni o . Mwic inaczej, liczba okrela dany
poziom dokadnoci przyblienia a
m
g, natomiast n
wskazuje moment, od ktrego

jestemy w stanie tak dokadno zapewni.
Oznaczenia i terminologia. Cig, ktry ma granic, nazywa si zbieny. Cig rozbieny
to taki cig, ktry nie ma granicy g R. Jeli (a
n
) ma granic, ktra jest rwna liczbie
g R, to piszemy
lim
n
a
n
= g
(skrt lim pochodzi od aciskiego limes), lub czasem po prostu: a
n
g dla n .
Oboma sposobami zapisu tego, e liczba g jest granic cigu (a
n
), bdziemy posugiwa
si zamiennie.
Przykad 2.5. Cig stay, a
n
= a R dla wszystkich n N, ma granic rwn a.
Przykad 2.6. Cig a
n
=
1
n
dla n = 1, 2, . . . ma granic rwn zero, tzn. lim
n
1
n
= 0.
Sprawdzimy to, posugujc si denicj. Wemy dowolne > 0. Mamy wskaza n
tak,
eby [a
m
g[ < dla wszystkich m > n
. Zobaczmy wic, kiedy nierwno [a

m
g[ <
jest speniona. Mamy
[a
m
g[ =
1
m
0
=
1
m
<
wtedy i tylko wtedy, gdy m > 1/. Mona wic wybra np. n
=
_
1
+ 1 > 1/; wtedy dla

m > n
jest m > 1/, a wic

1
m
= [a
m
g[ < , zgodnie z warunkiem podanym w denicji
granicy.
c _ MIM UW, 2010/11 19
Uwaga (banalna, ale nie pozbawiona pewnego sensu). W tym przykadzie rwnie dobrze
moglibymy uy jako n
dowolnej liczby naturalnej wikszej od 1/, np. wzi

n
=
__
1
_
+ 7
_
3
+ 2010
2010
.
Z implikacji m > n
wynika przecie, e m > 1/, a wic

1
m
= [a
m
g[ < . W denicji
granicy nie ma mowy o tym, e powinnimy liczb n
wybra najlepiej, jak tylko si da.

Spjrzmy teraz na kolejny przykad, gdzie powysza banalna uwaga ma pewne zna-
czenie.
Przykad 2.7. Niech n! = 1 2 . . . n. Wykaemy, e lim
n
1
n!
= 0.
Postpujemy podobnie, jak w poprzednim przykadzie. Ustalmy dowolne > 0. Waru-
nek
[a
m
g[ =
1
m!
0
=
1
m!
<
jest rwnowany innemu, m! > 1/. W przeciwiestwie do poprzedniego przykadu, tej
nierwnoci nie potramy atwo rozwiza, tzn. wyznaczy wszystkich liczb m, ktre j
speniaj. Moemy jednak skorzysta z oczywistej nierwnoci m! mi zauway, e jeli
m > n
= [
1
] + 1, to
m! m >
_
1
_
+ 1 >
1
,
a zatem warunek [a
m
g[ < jest speniony. Zatem, wprost z denicji lim
n
1
n!
= 0.
W obu powyszych przykadach byo rzecz wzgldnie jasn, jaka liczba powinna by
granic cigu. Nie zawsze tak jest.
Przykad 2.8. Znajdziemy granic cigu a
n
=
n
n. Kto, kto nie dowiedzia si wczeniej,

e jest to cig zbieny, ma prawo tego nie wiedzie; ma take prawo mie wtpliwo: jaka
waciwie liczba powinna by granic tego cigu?
Aby wskaza moliw odpowied na to pytanie, uyjemy brutalnej siy, tzn. przyj-
rzymy si odpowiednio duej liczbie wyrazw cigu. Odpowiedni eksperyment mona
przeprowadzi z uyciem dowolnego pakietu do oblicze symbolicznych, np. pakietu Ma-
thematica, dostpnego dla kadego uytkownika w laboratorium komputerowym Wy-
dziau MIM. Krtki program
Do[Print[{n, N[n^{1/n}, 8]}], {n, 1, 10000}]
pozwala wypisa przyblione wartoci wyrazw a
1
, a
2
, . . . , a
10000
z dokadnoci do 8
miejsc znaczcych. Jego wykonanie nie trwa szczeglnie dugo. Ogldziny wynikw eks-
perymentu wskazuj, e
a
2
= 1,414 . . . , a
3
= 1,442 . . . , a
4
= a
2
, a
5
< a
4
,
a
10
= 1,258 . . . , a
100
= 1,047 . . . , a
1000
= 1,0069 . . . , a
10000
= 1,0009 . . . .
Naturalna, nawet temu, kto wtpi, e programy komputerowe robi naprawd to, co im
kaemy, wydaje si wic hipoteza: lim
n
n
n = 1. Aby sprawdzi, e tak rzeczywicie

jest, oznaczymy rnic
n
n 1 symbolem
n
. Uyjemy dwumianu Newtona
(a +b)
n
=
_
n
0
_
a
n
+
_
n
1
_
a
n1
b +
_
n
2
_
a
n2
b
2
+ +
_
n
n
_
b
n
,
gdzie tzw. symbol Newtona dany jest wzorem
_
n
k
_
=
n!
k!(n k)!
.
(Umowa: 0! = 1.) Podstawiajc a = 1 i b =
n
, otrzymujemy
n =
_
n
n
_
n
= (1 +
n
)
n
=
_
n
0
_
+
_
n
1
_
n
+
_
n
2
_
2
n
+ [caa reszta skadnikw]
= 1 +n
n
+
n(n 1)
2

2
n
+
Std n >
n(n1)
2

2
n
dla n > 1, gdy suma skadnikw dodatnich jest wiksza od kadego z
nich; rwnowanie,
n
<
_
2
n 1
dla n > 1. (2.2)
Poniewa w tym przykadzie [a
n
g[ = [
n
n 1[ =
n
, wic wystarczy sprawdzi, dla
jakich n zachodzi nierwno
_
2
n 1
< .
Nietrudno si przekona, e speniaj j wszystkie liczby n > 1+(2/
2
). Zatem, dla wszyst-
kich n > n
:= 2 + [2/
2
] mamy
[
n
n 1[ =
n
(2.2)
<
_
2
n 1
< ,
a to, zgodnie z denicj granicy, oznacza, e
n
n 1 dla n .
Przykad 2.9. Cig a
n
= (1)
n
, czyli cig liczb 1, 1, 1, 1, 1, 1, . . . jest rozbieny. Gdyby
liczba g R bya jego granic, to biorc w warunku z denicji granicy = 1/2 otrzymali-
bymy
g
1
2
< a
n
< g +
1
2
dla wszystkich n > n
= n
1/2
.
To jednak jest niemoliwe: przedzia (g 1/2, g + 1/2) ma dugo 1, wic punkty 1 i 1
(odlege o 2) nie mog do niego jednoczenie nalee, niezalenie od tego, jak wemiemy
liczb g.
Podobnie pokazuje si, e jeli a ,= b, to cig a, b, a, b, a, b, . . . jest rozbieny.
Posugiwanie si bezporednio denicj granicy cigu za kadym razem, gdy chcemy
wykaza, e jaki cig jest zbieny, i obliczy jego granic, byoby rzecz niewygodn.
Bardzo poyteczne jest nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 2.10 (arytmetyczne wasnoci granicy). Zamy, e cigi liczb rzeczywi-
stych (a
n
) i (b
n
) s zbiene odpowiednio do a i b, tzn.
lim
n
a
n
= a, lim
n
b
n
= b.
c _ MIM UW, 2010/11 21
Wwczas
lim
n
(a
n
+b
n
) = a +b, (2.3)
lim
n
(a
n
b
n
) = a b, (2.4)
lim
n
(a
n
b
n
) = ab. (2.5)
Ponadto, jeli b ,= 0 i b
n
,= 0 dla wszystkich n N, to
lim
n
a
n
b
n
=
a
b
. (2.6)
Dowd tego nietrudnego, ale wanego twierdzenia wygodnie bdzie poprzedzi pew-
nym przygotowaniem.
Denicja 2.11. Cig (a
n
) nazywa si ograniczony wtedy i tylko wtedy, gdy zbir A =
a
n
: n N jest ograniczonym podzbiorem R.
Analogicznie deniuje si cigi ograniczone z gry i z dou. Nietrudno zobaczy, e np.
cig a
n
= n
2
nie jest ograniczony z gry, cho jest ograniczony z dou. Cig a
n
= (1)
n
n
nie jest ograniczony ani z gry, ani z dou.
Stwierdzenie 2.12. Kady zbieny cig liczb rzeczywistych jest ograniczony.
owou. Niech a
n
g dla n . Wemy w denicji granicy = 1. Istnieje taka liczba
n
1
, e
g 1 < a
n
< g + 1 dla wszystkich n > n
1
. (2.7)
Pomy teraz
M = max(g + 1, max(a
1
, . . . , a
n
1
)) , m = min(g 1, min(a
1
, . . . , a
n
1
)) ,
gdzie symbol max(x
1
, . . . , x
m
) oznacza najwiksz z liczb rzeczywistych x
1
, . . . , x
m
, a sym-
bol min(x
1
, . . . , x
m
) najmniejsz z tych liczb. Nietrudno zobaczy, e m a
n
M dla
wszystkich n M. Dla n > n
1
wynika to z doboru n
1
, tzn. z warunku (2.7), i z nierwnoci
m g 1 g + 1 M
Dla n n
1
nierwno m a
n
M wynika wprost z denicji liczb m, M.
Stwierdzenie 2.13 (o szacowaniu granic). Zamy, e (a
n
) i (b
n
) s zbienymi cigami
liczb rzeczywistych. Zachodz wtedy nastpujce implikacje:
(i) Jeli lim
n
a
n
> a, to istnieje takie n
1
N, e a
n
> a dla wszystkich n > n
1
.
(ii) Jeli lim
n
b
n
< b, to istnieje takie n
1
N, e b
n
 n
1
.
(iii) Jeli lim
n
a
n
> lim
n
b
n
, to istnieje takie n
1
N, e a
n
> b
n
1
.
(iv) Jeli istnieje takie n
1
N, e a
n
b
n
1
, to wwczas
lim
n
a
n
lim
n
b
n
owou. Zacznijmy od wasnoci (i). Biorc w denicji granicy = lim
n
a
n
a > 0, a
nastpnie dobierajc do n
, otrzymujemy
a
m
> lim
n
a
n
= lim
n
a
n
( lim
n
a
n
a) = a dla wszystkich m > n
.
Dowd wasnoci (ii) jest analogiczny; Czytelnik moe przeprowadzi go samodzielnie,
lub skorzysta z wasnoci
lim
n
b
n
= b lim
n
(b
n
) = (b),
ktra pozwala wyprowadzi (ii) z udowodnionej ju (i).
Aby sprawdzi (iii), bierzemy dowoln liczb rzeczywist x tak, e
lim
n
a
n
> x > lim
n
b
n
Istnieje wtedy takie n
1
, e a
n
> x dla wszystkich n > n
1
; to wynika z punktu (i). Podobnie,
istnieje wtedy takie n
2
, e x > b
n
2
; to wynika z punktu (ii). Dla
n > max(n
1
, n
2
) obie nierwnoci zachodz jednoczenie, a wic, dziki przechodnioci,
a
n
> b
n
.
Wreszcie, wasno (iv) wynika z (iii) przez zaprzeczenie. Istotnie, gdyby nie zacho-
dzia teza (iv), to dysponowalibymy zaoeniem (iii), a wic zgodnie z (iii) byoby a
n
> b
n
1
, co przeczyoby zaoeniu (iv).
Wrmy teraz do arytmetycznych wasnoci granicy.
owou TwiinuziNin 2.10. 1. Granica sumy cigw. Ustalmy > 0. Korzystajc z denicji
granicy dla liczby /2 (mona tak zrobi, bowiem warunek z denicji ma zachodzi dla
kadej liczby dodatniej, a /2 > 0) dobierzmy liczby n
1
i n
2
tak, eby
[a
n
a[ <

2
1
, [b
n
b[ <

2
2
.
Wwczas, dla n > n
3
= max(n
1
, n
2
), zachodzi nierwno
[(a
n
+b
n
) (a +b)[ = [(a
n
a) + (b
n
b)[
[a
n
a[ +[b
n
b[ z nierwnoci trjkta
<

2
+

2
= .
Wykazalimy wic, e liczba g = a +b jest granic cigu a
n
+b
n
.
Przerwijmy dowd na chwil i skomentujmy cae rozumowanie.
Komentarz (dla pocztkujcych). Czytelnik, ktry po raz pierwszy styka si z podob-
nym dowodem, moe zapyta: skd byo wiadomo, e trzeba skorzysta z denicji granicy
cigu a
n
i cigu b
n
, biorc w nich /2 zamiast ? Po pierwsze, akurat w tym przypadku
rachunki s na tyle krtkie, e mona je przemyle w pamici (lub szybko wykona na
brudno) i odgadn, e tak bdzie wygodnie, bo na kocu otrzymamy wynik . Mona
jednak postpi inaczej, i to co najmniej na dwa rne sposoby:
1. Uy obu denicji, biorc w nich , a nie /2; otrzymujemy wtedy, dla n > n
3
,
[(a
n
+b
n
) (a +b)[ [a
n
a[ +[b
n
b[ < + = 2,
ale przecie 2 jest dowoln liczb dodatni, wic otrzymalimy warunek z denicji
granicy, tylko dla liczby o innej nazwie.
c _ MIM UW, 2010/11 23
2. Uy obu denicji, biorc w nich ostronie > 0 zamiast > 0, bowiem a priori nie
mamy pewnoci, jaki bdzie wynik; otrzymujemy wtedy, dla n > n
3
,
[(a
n
+b
n
) (a +b)[ [a
n
a[ +[b
n
b[ < + = 2.
Teraz nietrudno ju powiedzie: niech = /2; w dodatku, moglimy tak rozumowa
od samego pocztku. W duszych dowodach, uzasadniajcych, e jaka granica ma
t, a nie inn warto, taki sposb postpowania bywa wygodny.
2. Granica rnicy cigw. Postpujemy tak samo, jak w poprzedniej czci dowodu. Us-
talmy > 0; liczby n
1
i n
2
dobierzmy tak, eby
[a
n
a[ <

2
1
, [b
n
b[ <

2
2
.
Wwczas, dla n > n
3
= max(n
1
, n
2
),
[(a
n
b
n
) (a b)[ = [(a
n
a) + (b b
n
)[
[a
n
a[ +[b b
n
[ z nierwnoci trjkta
<

2
+

2
= .
Wykazalimy wic, e rnica liczb a i b jest granic rnicy cigw a
n
i b
n
.
3. Granica iloczynu cigw. Dowd jest podobny do poprzednich, jednak nieco duszy.
Najpierw trzeba zapisa rnic a
n
b
n
ab tak, eby zobaczy wyraenia a
n
a i b
n
b.
Oto odpowiedni rachunek
[a
n
b
n
ab[ = [(a
n
a)b
n
+a(b
n
b)[
[b
n
[ [a
n
a[ +[a[ [b
n
b[ z nierwnoci trjkta
=: W
n
.
Cig b
n
jest ograniczony, wic istnieje taka dodatnia liczba M, e [b
n
[ M dla wszystkich
n N. Ponadto, dla ustalonej liczby > 0 istniej takie n
1
, n
2
N, e
[a
n
a[ <

2M
1
, [b
n
b[ <

2[a[ + 1
2
.
Zatem, dla n > n
3
= max(n
1
, n
2
) moemy oszacowa
W
n
< M

2M
+[a[

2[a[ + 1
<

2
+

2
= ,
gdy [a[/(2[a[ + 1) <
1
2
dla kadego a R. Otrzymalimy [a
n
b
n
ab[ W
n
< dla
wszystkich n > n
3
; dziki dowolnoci > 0 wynika std, e a
n
b
n
ab dla n .
3. Granica ilorazu cigw. Wystarczy wykaza, e
1
bn
1
b
dla n , a nastpnie sko-
rzysta z poprzedniego punktu twierdzenia, gdy a
n
/b
n
= a
n
1
bn
.
Poniewa b ,= 0, wic istnieje taki przedzia otwarty (c, d) R, e b (c, d), ale 0 ,
[c, d]. Posugujc si dwukrotnie Stwierdzeniem 2.13, przekonujemy si, e
b
n
(c, d) dla wszystkich n wikszych od pewnego n
1
N.
Wtedy [b[, [b
n
[ min([c[, [d[), a zatem
1
b
n
1
b
=
[b b
n
[
[b[ [b
n
[

[b b
n
[
min([c[, [d[)
2
.
Ustalamy teraz > 0 i wybieramy liczb n
2
N tak, eby mie [b b
n
[ min([c[, [d[)
2
dla n > n
2
. Dla n > max(n
1
, n
2
) mamy wtedy
1
b
n
1
b
<
[b b
n
[
min([c[, [d[)
2
< ,
czyli istotnie
1
bn
1
b
dla n . Dowd caego twierdzenia jest zakoczony.
Podamy teraz dwa inne twierdzenia. W poczeniu z Twierdzeniem 2.10 tworz one
wygodny zestaw narzdzi do badania zbienoci wielu cigw o wyrazach rzeczywistych.
Zobaczymy te pewne przykady zastosowa tych twierdze.
Oto pierwsze z zapowiedzianych twierdze.
Twierdzenie 2.14 (o trzech cigach). Zamy, e (a
n
), (b
n
), (c
n
) R, a ponadto
lim
n
a
n
= lim
n
b
n
= g
i istnieje takie n
1
N, e dla wszystkich n > n
1
zachodz nierwnoci
a
n
c
n
b
n
.
Wwczas lim
n
c
n
= g.
owou. To twierdzenie jest stosunkowo prostym wnioskiem ze Stwierdzenia 2.13. Ustal-
my liczb > 0. Poniewa g = lima
n
> g , wic istnieje takie n
2
N, e a
n
> g dla
n > n
2
. Podobnie, g = limb
n
< g +, wic istnieje takie n
3
N, e b
n
< g + dla n > n
3
.
Dla n > max(n
1
, n
2
, n
3
) moemy skorzysta ze wszystkich nierwnoci, w ktrych wy-
stpuj a
n
, b
n
i c
n
. Zatem, dla takich n,
g < a
n
c
n
b
n
< g + ,
std za wynika, e [c
n
g[ < dla wszystkich n > max(n
1
, n
2
, n
3
).
Twierdzenie o trzech cigach jest bardzo wygodnym narzdziem. Popatrzmy na przy-
kady jego zastosowa.
Przykad 2.15. Niech x (0, ). Obliczymy granic cigu c
n
=
n
x. Zamy najpierw,
e x 1. Wtedy dla wszystkich n > n
1
= [x] + 1 > x zachodz nierwnoci
1 c
n
=
n
x <
n
n.
Wiemy ju jednak, e b
n
=
n
n 1 dla n , a cig stay a

n
1 te ma granic 1.
Zatem, z twierdzenia o trzech cigach wynika, e
lim
n
n
x = 1 . (2.8)
Jeli x (0, 1), to
n
x = 1/
n
y dla y = 1/x > 1, a wic wzr (2.8) take zachodzi.

c _ MIM UW, 2010/11 25
Przykad 2.16. Niech q R, [q[ < 1. Wtedy
lim
n
q
n
= 0 .
Poniewa [q
n
0[ = [q
n
[ =
[q[
n
0
, wic wystarczy ograniczy si do przypadku q [0, 1).

Dla q = 0 mamy do czynienia z cigiem staym, q
n
0; wtedy nie ma czego dowodzi.
Niech wic q (0, 1); oznaczmy a =
1
q
1. Wtedy a > 0, 1/q = 1 + a i z nierwnoci
Bernoulliego mamy
1
q
n
= (1 +a)
n
1 +na > na dla n N.
Zatem,
0 0 < q
n
<
1
a

1
n
0,
gdy
1
n
0, i dla dowolnej liczby rzeczywistej c z twierdzenia o iloczynie granicy cigw
wynika, e c
1
n
0. Z twierdzenia o trzech cigach wnioskujemy teraz, e q
n
0 dla
n .
Przykad 2.17. Wykaemy, e
lim
n
n
3
n
+ 4
n
= 4. (2.9)
Wskaemy w tym celu odpowiednie oszacowania
n
3
n
+ 4
n
z gry i z dou. Poniewa 0 <
3
n
< 4
n
dla wszystkich n N, wic
4 =
n
4
n
<
n
3
n
+ 4
n
<
n
2 4
n
= 4
n
2 .
Jednak 4
n
2 4, gdy n ; to wynika z udowodnionego wczeniej wzoru (2.8). Oszaco-

walimy wic
n
3
n
+ 4
n
z gry i z dou przez wyrazy cigw zbienych do liczby 4; mona
zastosowa twierdzenie o trzech cigach i stwierdzi, e wzr (2.9) rzeczywicie zachodzi.
W istocie, prawdziwy jest wzr nieco oglniejszy od (2.9).

Przykad 2.18. Jeli k jest liczb naturaln i 0 x
1
x
2
. . . x
k
, to
lim
n
n
_
x
n
1
+x
n
2
+ +x
n
k
= x
k
. (2.10)
Istotnie, moemy wypisa oczywiste nierwnoci
x
k
=
n
_
x
n
k

n
_
x
n
1
+x
n
2
+ +x
n
k

n
_
k x
n
k
= x
k
n
k .
Wiemy ju jednak, e
n
k 1, zatem, podobnie jak w poprzednim przykadzie, wzr

(2.10) wynika z twierdzenia o trzech cigach.
Uwany Czytelnik spostrzeg zapewne, e praktycznie we wszystkich sytuacjach po-
sugiwalimy si w istocie prostym wnioskiem z twierdzenia o trzech cigach.
Wniosek 2.19. Jeli b c
n
b
n
1
, a ponadto lim
n
b
n
= b, to wtedy
take lim
n
c
n
= b.
Drugie z zapowiedzianych twierdze zasuguje na osobny podrozdzia.
2.2 Cigi monotoniczne.
Denicja 2.20. Cig liczb rzeczywistych (a
n
) jest:
(i) malejcy, gdy a
n
> a
n+1
dla wszystkich n N;
(ii) niemalejcy, gdy a
n
a
n+1
dla wszystkich n N;
(iii) rosncy, gdy a
n
< a
n+1
dla wszystkich n N;
(iv) nierosncy, gdy a
n
a
n+1
dla wszystkich n N.
Denicja 2.21. Cig (a
n
) jest monotoniczny, gdy spenia ktry z warunkw (i)(iv) po-
przedniej denicji. Cig (a
n
) jest cile monotoniczny, gdy jest rosncy albo malejcy.
Twierdzenie 2.22. Zamy, e cig (a
n
) R jest niemalejcy i ograniczony z gry. Ww-
czas cig (a
n
) jest zbieny. Jego granic jest liczba
M = supa
n
[ n N .
owou. Zauwamy najpierw, e zbir wyrazw cigu, A = a
n
[ n N, jest ograniczony
z gry, wic liczba M = sup A R istnieje.
Ustalmy > 0. Poniewa M < M, wic M nie jest ograniczeniemgrnymzbioru
A. Zatem, znajdziemy takie n
1
, e
M < a
n
1
M .
Cig (a
n
) jest niemalejcy; dlatego a
m
a
n
1
dla wszystkich m > n
1
. Jednak oczywicie
mamy te a
m
M, gdy M jest ograniczeniem grnym zbioru wyrazw cigu. Podsumo-
wujc, mamy
M < a
n
1
a
m
M < M + dla wszystkich m > n
1
,
tzn. [a
m
M[ < dla m > n
1
. Przeto, zgodnie z denicj granicy cigu, lim
n
a
n
= M.
Poniewa cig (a
n
) jest niemalejcy wtedy i tylko wtedy, gdy cig (a
n
) jest niero-
sncy, a supa
n
[ n N = inf(a
n
) [ n N, wic zachodzi oczywicie nastpujcy,
bliniaczy fakt.
Wniosek 2.23. Zamy, e cig (a
n
) R jest nierosncy i ograniczony z dou. Wwczas
cig (a
n
) jest zbieny. Jego granic jest liczba
M = infa
n
[ n N .
Przykad 2.24. Niech a
1
=
6 i a
n+1
=
6 +a
n
dla wszystkich n N, tzn.
a
2
=
_
6 +
6 , a
3
=
_
6 +
_
6 +
6, a
4
=
6 +
_
6 +
_
6 +
6, . . .
Sprawdzimy, e cig a
n
jest rosncy i ograniczony. Niech x > 0. Zauwamy, e dla takich
x nierwno

x + 6 > x jest rwnowana innej, x
2
x 6 < 0. Poniewa x
2
x 6 =
(x + 2)(x 3), wic ostatecznie
x > 0 i
x + 6 > x x (0, 3) . (2.11)

c _ MIM UW, 2010/11 27
Zauwamy te, e
x (0, 3) 0 < x + 6 < 9
x + 6 (0, 3) . (2.12)
Wyrazy cigu a
n
s oczywicie dodatnie. Poniewa a
1
=
6 (2, 3), wic z implikacji

(2.12) wynika, na mocy zasady indukcji matematycznej, e a
n
(0, 3) dla wszystkich
n N; cig (a
n
) jest wic ograniczony. Ponadto,
a
n+1
=
a
n
+ 6
(2.11)
> a
n
, bowiem wiemy ju, e a
n
(0, 3).
Zatem cig a
n
jest rosncy. Z Twierdzenia 2.22 wynika, e istnieje granica tego cigu.
Nietrudno t granic znale: poniewa
a
2
n+1
= 6 +a
n
,
wic z Twierdzenia 2.10 wynika, e a = lima
n
spenia rwno a
2
= 6 + a, a przy tym
a 0, gdy a
n
> 0 dla wszystkich n. Przeto a = 3.
Uwaga. Ostatni fragment rozumowania wolno przeprowadzi dopiero wtedy, gdy wia-
domo ju, e liczba a = lima
n
istnieje. Wczeniej mona std jedynie wywnioskowa, e
jeli a = lima
n
istnieje i a 0, to wtedy a = 3.
1
=
3 i a
n+1
= 12 +
an
7
dla wszystkich n N. Podobnie jak
w poprzednim przykadzie, mamy a
n
> 0 dla wszystkich n N, a take a
n
> 12 dla
wszystkich n > 1. Przez indukcj atwo wykaza, e a
n
< 14 dla wszystkich n N (tzn.
cig a
n
jest ograniczony, z dou przez 0, a z gry przez 14). Zatem,
a
n+1
a
n
= 12 +
a
n
7
a
n
= 12
6a
n
7
> 12
6 14
7
= 0,
tzn. cig a
n
jest rosncy. Z Twierdzenia 2.22 wynika teraz, e istnieje granica a = lim
n
a
n
tego cigu. Mamy take a = 12 +a/7, std za a = 14.
2.3 Granice niewaciwe
Wrd wszystkich cigw rozbienych wygodnie jest wyrni osobno cigi rozbiene do
plus nieskoczonoci i cigi rozbiene do minus nieskoczonoci
Denicja 2.26. Mwimy, e cig liczb rzeczywistych a
n
jest rozbieny do plus niesko-
czonoci, i piszemy
lim
n
a
n
= +,
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadej liczby dodatniej t istnieje n
1
N takie, e a
n
> t dla
wszystkich n > n
1
.
Denicja 2.27. Mwimy, e cig liczb rzeczywistych a
n
jest rozbieny do minus niesko-
czonoci, i piszemy
lim
n
a
n
= ,
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadej liczby dodatniej t istnieje n
1
N takie, e a
n
< t dla
wszystkich n > n
1
.
Oto proste przykady: cig a
n
= n jest rozbieny do +, cig b
n
= n
2
jest rozbieny
do , natomiast cig c
n
= (1)
n
n
2
jest rozbieny, ale nie jest rozbieny ani do +, ani
do . Czytelnik sam zechce si zastanowi, dlaczego tak jest.
Posugujc si pojciem granicy nieskoczonej, atwo jest poda nieco oglniejsz wer-
sj Twierdzenia 2.22.
Twierdzenie 2.28. Kady cig niemalejcy (a
n
) R jest albo zbieny, albo rozbieny do
+. Zbieno (a
n
) jest rwnowana jego ograniczonoci.
owou. Gdy cig jest ograniczony, to korzystamy po prostu z Twierdzenia 2.22. Gdy (a
n
)
jest nieograniczony z gry, to dla kadej liczby t > 0 mona wskaza takie n
1
N, e
a
n
1
> t. Dla m n
1
mamy a
m
a
n
1
> t, gdy cig (a
n
) jest niemalejcy. Zatem, wprost z
denicji, lim
n
a
n
= +.
Mona wykaza, e przy naturalnej umowie
a + (+) = + dla a R, () = +, ++= +
a () = dla a > 0, (+) () =
() () = oraz
1
= 0
twierdzenie o arytmetycznych wasnociach granicy (Twierdzenie 2.10) zachodzi take
dla granic nieskoczonych. Szczegowe sprawdzenie tego faktu pozostawiamy zaintere-
sowanym Czytelnikom (patrz te przykad, zamieszczony niej). Nie mona go jednak
uywa w innych przypadkach, tzn. do obliczania granic postaci
0 , ,

.
wiczenie 2.29. Dla dowolnego a R
+
0, + poda przykad takich dwch cigw
x
n
, y
n
rozbienych do +, eby x
n
/y
n
a dla n .
Przykad 2.30. Zamy, e a
n
a R, natomiast b
n
+. Sprawdzimy, e wtedy
a
n
+ b
n
+. Niech M > 0 bdzie du liczb dodatni. Dla wszystkich dostatecznie
duych n mamy
a
n
> a 1 oraz b
n
> M a + 1 .
(Pierwsz nierwno otrzymujemy, biorc = 1 w denicji granicy cigu, a drug
biorc t = Ma+1 w denicji granicy niewaciwej). Dodajc obie nierwnoci stronami,
sprawdzamy, e dla wszystkich dostatecznie duych n zachodzi nierwno a
n
+b
n
> M.
2.4 Podcigi. Twierdzenie BolzanoWeierstrassa.

Denicja 2.31. Jeli (x
n
)
nN
jest dowolnym cigiem, a k
1
, k
2
, k
3
, . . . rosncym cigiem
liczb naturalnych, to cig (y
n
), okrelony wzorem
y
n
= x
kn
, n = 1, 2, . . .
nazywamy podcigiem cigu (x
n
).
c _ MIM UW, 2010/11 29
Mwic potocznie, chodzi o wybranie nieskoczenie wielu wyrazw cigu, ale bez
zmiany kolejnoci.
Pojcie podcigu jest wane m.in. z nastpujcego powodu.
Stwierdzenie 2.32. Jeli cig (a
n
) R jest zbieny do g, to kady podcig cigu (a
n
) te
jest zbieny do g.
atwy dowd pozostawiamy jako wiczenie.
Lemat 2.33 (W. Sierpiski). Kady cig liczb rzeczywistych ma podcig monotoniczny.
Co wicej, mona wskaza, jak taki podcig naley wybiera.
owou. Pomy, dla wszystkich n N,
A
n
= a
m
: m n = a
n
, a
n+1
, a
n+2
, . . . .
Rozwaymy osobno dwa przypadki:
1. W kadym ze zbiorw A
n
istnieje element najwikszy.
2. W ktrym ze zbiorw A
n
nie ma elementu najwikszego.
W pierwszym przypadku z (a
n
) mona wybra podcig nierosncy. Pokaemy, jak to zro-
bi. Niech a
k
1
bdzie najwikszym elementem A
1
. W A
k
1
+1
jest element najwikszy, a
k
2
;
oczywicie k
2
k
1
+ 1 > k
1
, a przy tym a
k
2
a
k
1
, bo a
k
2
A
1
, a
k
1
= sup A
1
. Jeli wy-
razy a
k
1
a
k
2
. . . a
kn
, gdzie k
1
< k
2
< . . . < k
n
, zostay ju wybrane, to dobieramy
k
n+1
k
n
+ 1 tak, aby
a
k
n+1
:= sup A
m
dla m = k
n
+ 1 .
Denicja jest poprawna, gdy w kadym zbiorze A
m
istnieje element najwikszy. Mamy,
jak w pierwszym kroku rozumowania, k
n+1
> k
n
i a
k
n+1
a
kn
.
W drugim przypadku mona wybra z (a
n
) podcig rosncy. Przypumy, e w A
m
nie
ma elementu najwikszego. Bierzemy wtedy k
1
= m. Zgodnie z zaoeniem, istnieje k
2
>
m takie, e a
k
2
> a
k
1
= a
m
. Gdyby dalej, dla n > k
2
, nie byoby ju wyrazw wikszych
od a
k
2
, to wtedy w A
m
byby element najwikszy, wbrew zaoeniu. Zatem mona znale
a
k
3
> a
k
2
, gdzie k
3
> k
2
. To rozumowanie mona powtrzy dowolnie wiele razy (Czytelnik
zechce sam uzupeni szczegy).
Twierdzenie 2.34 (BolzanoWeierstrassa). Kady cig ograniczony (a
n
) R zawiera
podcig zbieny.
owou. Zgodnie z poprzednim lematem, cig (a
n
) ma podcig monotoniczny (a
kn
). Oczy-
wicie kady podcig cigu ograniczonego jest ograniczony. Z Twierdzenia 2.22 wynika
wic, e podcig (a
kn
) jest zbieny.
Poniewa to naprawd istotne twierdzenie, obejrzyjmy jeszcze jeden dowd.
owou unuoi. Mona bez zmniejszenia oglnoci zaoy, e (a
n
) [0, 1] gdyby tak
nie byo, moemy rozpatrze cig (a
n
+ C) dla odpowiednio wybranych C oraz ; jego
podcigom zbienym odpowiadaj zbiene podcigi cigu (a
n
).
Podzielmy odcinek [0, 1] na 10 rwnych czci, o dugoci 1/10. W jednej z nich, po-
wiedzmy [l
1
, r
1
], jest nieskoczenie wiele wyrazw cigu. Wybierzmy jeden z nich, a
k
1
.
Teraz podzielmy odcinek [l
1
, r
1
] na 10 rwnych czci, o dugoci 1/10
2
. W jednej z nich,
powiedzmy [l
2
, r
2
] jest nieskoczenie wiele wyrazw cigu o numerach wikszych od k
1
;
niech a
k
2
bdzie jednym z tych wyrazw.
Przeprowadziwszy m krokw takiego rozumowania, skonstruujemy
Przedziay domknite [0, 1] [l
1
, r
1
] [l
2
, r
2
] . . . [l
m
, r
m
] takie, e
[l
j
r
j
[ =
1
10
j
, j = 1, 2, . . . , m,
i w kadym z nich jest nieskoczenie wiele wyrazw cigu (a
n
);
Wyrazy a
k
1
, a
k
2
, . . . , a
km
takie, e
a
k
j
[l
j
, r
j
] dla j = 1, . . . , m;
W (m+1)-szym kroku dzielimy odcinek [l
m
, r
m
] na 10 rwnych czci. W jednej z nich jest
nieskoczenie wiele wyrazw cigu o numerach wikszych od k
m
. Nazywamy t cz
[l
m+1
, r
m+1
] i wybieramy numer k
m+1
= s > k
m
tak, eby a
s
[l
m+1
, r
m+1
].
W efekcie otrzymujemy nieskoczony, zstpujcy cig przedziaw [l
m
, r
m
] i podcig
(a
km
) taki, e a
km
[l
m
, r
m
]. Cig (l
m
) jest niemalejcy i ograniczony z gry przez 1, a
cig (r
m
) nierosncy i ograniczony z dou przez 0, zatem oba s zbiene. Ponadto,
lim
m
l
m
= lim
m
r
m
, gdy r
m
l
m
=
1
10
m
0.
Nietrudno wreszcie zauway, e
lim
m
l
m
= lim
m
a
km
= lim
m
r
m
to wynika z twierdzenia o trzech cigach.
Uwaga. Czytelnikkoneser zechce zauway, e w drugimdowodzie tak naprawd dobie-
ramy kolejne wyrazy cigu, prbujc stabilizowa coraz dusze pocztkowe fragmenty
rozwini dziesitnych. Oczywicie, liczb 10 mona zastpi w rozumowaniu liczb 2, i
nie trzeba od pocztku zakada, e wyrazy cigu s akurat w przedziale jednostkowym,
ale wtedy analogia zwizana z rozwiniciami dziesitnymi nie jest widoczna.
Wniosek 2.35. Cig ograniczony ma granic wtedy i tylko wtedy, gdy granice wszystkich
jego podcigw s rwne.
owou. Jest rzecz praktycznie oczywist, e jeli cig a
n
ma granic, to wszystkie jego
podcigi s zbiene do tej samej granicy. Jeli (a
n
) jest rozbieny (ale ograniczony), to wo-
bec Tw. BolzanoWeierstrassa ma zbieny podcig, a
n
k
g. Poniewa g nie jest granic
cigu (a
n
), to dla pewnego
0
> 0 poza przedziaem (g
0
, g +
0
) jest nieskoczenie wiele
wyrazw cigu; z nich wybieramy inny podcig zbieny, ktrego granica g
zgodnie ze
Stwierdzeniem 2.13 rni si od g co najmniej o
0
.
Czasem bywa tak, e umiemy wykaza zbieno kilku rnych podcigw danego
cigu (np. niektre s rosnce, a inne malejce, a wszystkie s ograniczone), dobranych
tak, e kady wyraz cigu naley do jednego z tych podcigw. Wtedy przydaje si nast-
pujcy prosty fakt.
c _ MIM UW, 2010/11 31
Stwierdzenie 2.36. Jeli cig (a
n
) R ma k rnych podcigw zbienych do tej samej
granicy g, i kady wyraz cigu (a
n
) jest wyrazem ktrego z tych podcigw (tzn. zbir
a
n
: n N jest sum zbiorw wyrazw rozwaanych podcigw), to a
n
g dla n .
owou. Ustalmy > 0. Wybierzmy liczby l
1
, . . . , l
k
N tak, aby speniony by warunek:
Jeli a
m
jest wyrazem j-tego z rozwaanych podcigw (gdzie j = 1, . . . , k)
i numer m > l
j
, to [a
m
g[ < .
(Innymi sowy, liczb l
j
dobieramy do , korzystajc ze zbienoci j-tego podcigu). Po-
my l
0
= max(l
1
, . . . , l
k
). Poniewa kady wyraz cigu (a
n
) jest wyrazem ktrego z k
rozwaanych podcigw, wic dla kadego m > l
0
z pewnoci [a
m
g[ < .
Podamy teraz wane twierdzenie, ktre podaje warunek rwnowany zbienoci cigu.
Twierdzenie 2.37 (warunek Cauchyego). Cig (a
n
) R jest zbieny wtedy i tylko
wtedy, gdy spenia nastpujcy warunek Cauchyego:
(C) Dla kadej liczby > 0 istnieje n
N takie, e dla wszystkich m, k > n
zachodzi
nierwno [a
m
a
k
[ < .
owou. Cz I. () Niech > 0. Jeli g = lim
n
a
n
, to istnieje n
N takie, e [a
n
g[ <
/2 dla wszystkich n > n
. Wemy teraz dwie liczby m, k > n
. Wwczas
[a
m
a
k
[ =
(a
m
g) + (g a
k
)
[a
m
g[ +[a
k
g[ <

2
+

2
= .
Zatem cig (a
n
) spenia warunek (C) wanie pokazalimy, jak dobra n
do liczby > 0.
Cz II. () atwo sprawdzi, e kady cig speniajcy (C) jest ograniczony: sto-
sujemy warunek Cauchyego dla = 1 i widzimy, e dostatecznie due wyrazy rni si
o mniej ni 1, a wic musz zawiera si w pewnym przedziale, np. przedziale (a
n
1
+1
1, a
n
1
+1
+ 1); skoczony zbir wyrazw a
1
, . . . , a
n
1
te jest ograniczony.
Stosujemy zatemtwierdzenie BolzanoWeierstrassa i wybieramy z (a
n
) podcig a
n
k

g R dla k . Pokaemy, e g jest granic caego cigu (a
n
). Niech > 0. Istnieje takie
l
1
N, e
[a
n
k
g[ <

2
dla n
k
> l
1
,
a ponadto istnieje takie l
2
N,e [a
m
a
k
[ < /2 dla m, k > l
2
. Niech l
3
= max(l
1
, l
2
).
Ustalajc jakikolwiek numer n
k
> l
3
l
1
i biorc dowolne m > l
3
l
2
, moemy oszacowa
[a
m
g[ = [a
m
a
n
k
+a
n
k
g[ [a
m
a
n
k
[ +[a
n
k
g[ <

2
+

2
= .
To koczy dowd twierdzenia.
Warunek Cauchyego odgrywa wan rol z kilku powodw. Po pierwsze, pozwala
stwierdzi zbieno cigu bez wskazywania konkretnej granicy, a take pozwala stwier-
dzi, e jaki cig jest rozbieny. Prosz zauway, e wczeniej, sprawdzajc rozbieno
cigu a
n
= (1)
n
, sprawdzilimy tak naprawd, e warunek Cauchyego nie zachodzi dla
= 1. Po drugie, mona posuy si warunkiem Cauchyego, eby skonstruowa liczby
rzeczywiste, majc do dyspozycji liczby wymierne; jest to konstrukcja na tyle oglna, e
uywa si jej w wielu dziaach matematyki do tej sprawy wrcimy jeszcze przy innej
okazji.
Stwierdzenie 2.38 (kryterium speniania warunku Cauchyego). Zamy, e a
1
, a
2
, . . .
s dodatnie, a ponadto istnieje taka staa C R, e
s
n
= a
1
+a
2
+ +a
n
C dla wszystkich n N.
Jeli cig (x
n
) R spenia warunek
[x
n+1
x
n
[ a
n
dla dostatecznie duych n N,
to (x
n
) spenia warunek Cauchyego.
owou. Cig s
n
= a
1
+a
2
+ +a
n
jest rosncy (bo a
j
s dodatnie) i ograniczony z gry
przez C. Zatem (s
n
) jest zbieny i spenia warunek Cauchyego.
Niech m > k bd dostatecznie due. Piszemy, korzystajc z nierwnoci trjkta,
zaoe i monotonicznoci cigu s
n
,
[x
m
x
k
[ [x
m
x
m1
[ +[x
m1
x
m2
[ + +[x
k+1
x
k
[
a
m1
+a
m2
+ +a
k
= s
m1
s
k1
= [s
m1
s
k1
[ .
Niech > 0. Dla wszystkich dostatecznie duych m, k mamy [x
m
x
k
[ [s
m1
s
k1
[ < ,
gdy (s
n
) spenia warunek Cauchyego. Zatem (x
n
) te spenia warunek Cauchyego.
Przykad 2.39. Nietrudno zauway, e jeli dla danego cigu (x
n
) umiemy wskaza
tak sta M > 0 i tak liczb q (0, 1), e
[x
n+1
x
n
[ Mq
n
dla dostatecznie duych n N,
to zaoenia powyszego stwierdzenia s spenione. Istotnie, biorc wtedy a
n
= Mq
n
mamy
s
n
= Mq +Mq
2
+ +Mq
n
= Mq
1 q
n
1 q

Mq
1 q
dla wszystkich n N.
To wynika ze szkolnego wzoru na sum skoczonego postpu geometrycznego; patrz take
Lemat 1.12 i szkic jego dowodu.
wiczenie 2.40 (wzr na sum szeregu geometrycznego). Prosz wykaza, e jeli [q[ <
1, to
lim
n
(1 +q + +q
n1
) =
1
1 q
.
Rozdzia 3
Funkcja wykadnicza i logarytm
Potramy ju deniowa potgi liczb dodatnich o wykadniku wymiernym: jeli a > 0 i
x = p/q Q dla p, q N, to naturalnie jest przyj
a
x
=
_
a
1/q
_
p
= a
1/q
. . . a
1/q
. .
p razy
, a
x
=
1
a
x
.
Zasdadniczym celem tego rozdziau jest wskazanie, jak mona okrela potg a
x
liczby
a > 0 o dowolnym wykadniku rzeczywistym x take niewymiernym, i jak okreli loga-
rytm, to znaczy funkcj, ktra dla danych liczb dodatnich y, a, a ,= 1, wskazuje tak liczb
x R, e a
x
= y.
Poznamy przy okazji cay szereg fundamentalnych wasnoci tych funkcji. Jak Czy-
telnik by moe zauway, w nazwach niektrych z tych wasnoci guruj takie sowa
jak cigo i rniczkowalno. Na razie to tylko terminy; pen tre nadamy im wtedy,
gdy zajmiemy si bliej systematycznym badaniem wasnoci funkcji cigych i funkcji
rniczkowalnych.
Uwaga. W jednym z pniejszych rozdziaw zajmiemy si wprowadzeniem funkcji wy-
kadniczej w dziedzinie zespolonej. Do tego jednak przyda si nam nieco wicej narzdzi.
3.1 Funkcja wykadnicza
Lemat 3.1 (o cigach szybko zbienych do 1). Zamy, e (a
n
) jest cigiem liczb
rzeczywistych takim, e na
n
0 dla n . Wtedy
lim
n
(1 +a
n
)
n
= 1 .
owou. Poniewa na
n
0, wic [a
n
[ [na
n
[ < 1/2 i [a
n
[ <
1
2
< [1 + a
n
[ dla dostatecznie
duych n; dla takich n skorzystamy dwukrotnie z nierwnoci Bernoulliego. (Czytelnik
zechce sprawdzi, e dziki poprzedniemu zdaniu wszystkie zaoenia tej nierwnoci s
spenione). Po pierwsze,
1
(1 +a
n
)
n
=
_
1
a
n
1 +a
n
_
n
1
na
n
1 +a
n
.
33
Po drugie,
(1 +a
n
)
n
1 +na
n
> 0, wic
1
(1 +a
n
)
n

1
1 +na
n
.
Zatem, dla wszystkich dostatecznie duych n,
1
na
n
1 +a
n
1
(1 +a
n
)
n

1
1 +na
n
Poniewa na
n
0 (i oczywicie tym bardziej a
n
0) dla n , wic teza lematu atwo
wynika z twierdzenia o 3 cigach.
Twierdzenie 3.2 (wasnoci funkcji wykadniczej). Dla kadego x R cig
a
n
(x) =
_
1 +
x
n
_
n
, n N,
jest zbieny do granicy a(x) R, ktra ma nastpujce wasnoci:
(E1) a(x) > 0 dla kadego x R i a(0) = 1;
(E2) a(x)a(y) = a(x +y) dla wszystkich x, y R;
(E3) a(x) 1 +x dla kadego x R;
(E4) (Monotoniczno): a(x) > a(y) dla wszystkich x > y;
(E5) a(x) 1/(1 x) dla kadego x < 1;
(E6) [a(x) 1 x[ 2[x[
2
dla kadego [x[
1
2
;
(E7) (Cigo): jeli x
n
x R, to a(x
n
) a(x);
(E8) (Rniczkowalno): jeli h
n
0 i h
n
,= 0 dla n N, to
lim
n
a(x +h
n
) a(x)
h
n
= a(x)
owou. Plan postpowania jest taki: wykaemy, e granica a(x) cigu a
n
(x) istnieje dla
kadego x, a potem stopniowo bdziemy dowodzi jej wasnoci.
Krok 1. Najpierw sprawdzimy, e cig a
n
(x) jest monotoniczny od pewnego miejsca.
Ustalmy x R. Rozpatrujemy odtd tylko n > [x[; wtedy (n+x)/n = 1+
x
n
> 0 i a
n
(x) > 0,
zatem
a
n+1
a
n

a
n+1
a
n
1
_
1 +
x
n + 1
_
n+1
_
1 +
x
n
_
n+1

1
1 +
x
n
=
n
n +x
.
Zapiszmy iloraz potg, wystpujcy w ostatnim wyraeniu, w postaci (1 + )
n+1
i sko-
rzystajmy wtedy z nierwnoci Bernoulliego:
_
1 +
x
n + 1
_
n+1
_
1 +
x
n
_
n+1
=
_
(n + 1 +x)n
(n + 1)(n +x)
_
n+1
=
_
1
x
(n + 1)(n +x)
_
n+1
gdy (n + 1)(n +x) x = (n + 1 +x)n
1
x
(n +x)
=
n
n +x
.
c _ MIM UW, 2010/11 35
(Dla x < 0 oczywicie wolno byo nierwno Bernoulliego stosowa; dla x 0 jest
[
x
(n+1)(n+x)
[
x
n+x
1). Zatem istotnie cig a
n
(x) jest niemalejcy dla n > [x[.
Krok 2. Niech x < 0. Wtedy dla n > [x[ zachodz nierwnoci
0 < 1 +
x
n
< 1, 0 < a
n
(x) =
_
1 +
x
n
_
n
< 1,
a to znaczy, e cig a
n
(x) jest ograniczony. Poniewa jest niemalejcy od pewnego miejsca,
wic jest zbieny, a jego granica a(x) > 0, bo dziki monotonicznoci a(x) a
m
(x) > 0 dla
m > [x[.
Krok 3. Dla x > 0 posuymy si sztuczk. Mianowicie, 1
x
2
n
2
= (1
x
n
)(1+
x
n
), a zatem
dla n > [x[ moemy napisa
a
n
(x) =
_
1
x
2
n
2
_
n
a
n
(x)
.
Z lematu o cigach szybko zbienych do 1 wiemy, e licznik jest zbieny do 1, a z poprzed-
niego kroku dowodu e mianownik jest zbieny do a(x) > 0. Zatem, z twierdzenia o
granicy ilorazu cigw, a
n
(x) a(x) = 1/a(x) > 0. Dla x = 0 oczywicie a
n
(0) 1 1.
To daje istnienie a(x) dla kadego x i wasno (E1).
Krok 4. Teraz udowodnimy, e wasnoci (E2)(E6) istotnie przysuguj a(x).
Z twierdzenia o granicy ilorazu
a(x)a(y)
a(x +y)
= lim
n
_
1 +
x +y
n
+
xy
n
2
_
n
_
1 +
x +y
n
_
n
= lim
n
_
1 +
xy
n
2
1 +
x+y
n
. .
= (ozn.) an
_
n
atwo zauway, e na
n
0, wic z lematu o cigach szybko zbienych do 1 otrzymujemy
a(x)a(y)/a(x +y) = 1, czyli wasno (E2).
Poniewa, dziki nierwnoci Bernoulliego, a
n
(x) 1 + x dla wszystkich n > [x[ i
wszystkich x R, wic na mocy stwierdzenia o szacowaniu granic take a(x) 1 +x. To
daje wasno (E3).
Sprawdzimy monotoniczno, czyli wasno (E4). Niech x > y. Korzystajc z (E1)
(E3) piszemy
a(x) a(y)
(E2)
= a(y)a(x y) a(y) = a(y)(a(x y) 1)
(E1), (E3)
a(y)(x y) > 0
gdy a(y) > 0 i x y > 0. Zatem a(x) > a(y) dla x > y.
Wasno (E5) atwo wynika z (E3) i (E2). Istotnie, a(x) 1x > 0 dla x < 1, a wic
dla takich x jest
a(x) =
1
a(x)

1
1 x
.
Aby wykaza (E6), stosujemy dla [x[ 1/2 < 1 wasnoci (E3) i (E5):
0
(E3)
a(x) 1 x
(E5)
1
1 x
1 x =
1 1 +x x +x
2
1 x
=
x
2
1 x
2[x[
2
(w ostatniej nierwnoci uywamy warunku [x[
1
2
).
Krok 5. Na koniec wykaemy wasnoci (E7) i (E8). Jeli x
n
x, to wwczas [x
n
x[
2
<
[x
n
x[ < 1/2 dla dostatecznie duych n, wic oznaczajc dla krtkoci r
n
= x
n
x,
otrzymujemy z nierwnoci trjkta
[a(r
n
) 1[ [a(r
n
) 1 r
n
[ +[r
n
[
(E6)
2r
2
n
+[r
n
[ 3[r
n
[ = 3[x
n
x[ .
Zatem, posugujc si twierdzeniem o 3 cigach, atwo wnioskujemy, e a(x
n
x) =
a(r
n
) 1 dla n . Ponadto,
0 [a(x
n
) a(x)[
(E2)
= [a(x)[ [a(x
n
x) 1[,
wic take a(x
n
) a(x).
Zostaa nam ostatnia wasno, (E8). Piszemy
a(x +h
n
) a(x)
h
n
(E2)
=
a(x)a(h
n
) a(x)
h
n
= a(x)
a(h
n
) 1
h
n
. .
= (ozn.) Un
a(x) U
n
.
Skoro h
n
0, to dla dostatecznie duych n jest [h
n
[ < 1/2 i wtedy
0 [U
n
1[ =
a(h
n
) 1
h
n
1
a(h
n
) 1 h
n
h
n
(E6)
2[h
n
[
2
[h
n
[
= 2[h
n
[ 0,
a wic U
n
1 dla n . Zatem, a(x)U
n
a(x) dla n , a to wanie naleao
udowodni.
Dowd caego twierdzenia jest teraz zakoczony.
Denicja 3.3 (liczba e i funkcja exp). Kadziemy
e = a(1) = lim
n
_
1 +
1
n
_
n
= 2,718281828459045 . . .
Dla x R piszemy take exp(x) = a(x), gdzie a(x) = lim
n
(1+
x
n
)
n
. Funkcja exp nazywa
si funkcj wykadnicz (zmiennej rzeczywistej).
Zatem,
e = exp(1) .
(Warto zauway, e wszystkie przytoczone wyej cyfry rozwinicia dziesitnego e zna
Leonhard Euler przed 1750 rokiem!)
Wiemy ju o funkcji wykadniczej bardzo wiele. Udowodnimy jeszcze jedn jej wa-
sno: kada liczba dodatnia jest wartoci tej funkcji.
Stwierdzenie 3.4. Dla kadego y > 0 istnieje dokadnie jedna liczba x R taka, e
y = exp(x).
owou. Wystarczy przeprowadzi dowd dla y (0, 1), gdy 1 = exp(0) i jeli z > 1, to
1/z = y (0, 1), wic z rwnoci y = exp(x) i exp(x) exp(x) = 1 wynika, e exp(x) = z.
c _ MIM UW, 2010/11 37
Niech przeto y (0, 1). Pomy A = t R: exp(t) y. Jeli t 0, to dziki (E3)
jest exp(t) 1 + t 1 > y, a wic t , A, tzn. A (, 0). Ponadto, dla n N mamy, z
wasnoci (E5) uytej dla x = n,
exp(n)
1
1 +n
,
a wic n A dla wszystkich n dostatecznie duych (wystarczy, by 1/(1 + n) < exp(y),
tzn. aby n+1 > exp(y)). Zatem zbir A jest niepusty i ograniczony z gry, a wic istnieje
x = sup A R. A priori, s trzy moliwoci:
exp(x) > y, exp(x) < y, exp(x) = y .
Wykaemy, e pierwsze dwie prowadz do sprzecznoci. Przypumy wic, e exp(x) < y.
Z wasnoci (E7) wynika, e dla n cig exp(x +
1
n
) exp(x) < y, a wic, dziki
Stwierdzeniu 2.13, exp(x +
1
n
) < y dla wszystkich dostatecznie duych n. Innymi sowy,
sup A = x < x +
1
n
A, to za jest sprzeczno. Nie moe wic by exp(x) < y.
Gdyby exp(x) > y, to, podobnie jak przed chwil, mielibymy exp(x
1
n
) exp(x) > y,
tzn. dla wszystkich dostatecznie duych n byoby
exp
_
x
1
n
_
> y exp t dla kadego t A.
Z monotonicznoci, patrz wasno (E4), otrzymalibymy x
1
n
> t dla kadego t A, ale
x
1
n
< x = sup A, wic byaby to sprzeczno z denicj kresu grnego.
Musi zatem by exp(x) = y. Jednoznaczno wynika z monotonicznoci exp.
Denicja 3.5 (logarytm naturalny). Dla liczby y > 0 deniujemy: ln y = x, gdzie x R
jest jedyn liczb tak, e exp(x) = y.
Wasnoci funkcji wykadniczej nietrudno przeoy na odpowiednie wasnoci loga-
rytmu naturalnego.
Twierdzenie 3.6 (wasnoci logarytmu naturalnego). Logarytm naturalny ln y jest okre-
lony dla wszystkich liczb y > 0 i ma nastpujce wasnoci:
(L1) Dla wszystkich x, y > 0 jest ln(xy) = ln x + ln y; ln e = 1 i ln 1 = 0.
(L2) (Monotoniczno logarytmu) Dla wszystkich y
1
> y
2
> 0 mamy ln y
1
> ln y
2
.
(L3) Dla wszystkich y > 0 zachodz nierwnoci
1
1
y
ln y y 1 .
Rwnowanie,
t
t + 1
ln(1 +t) t dla wszystkich t > 1. (3.1)
(L4) Jeli t
n
> 1 dla wszystkich n N i t
n
0, to ln(1 +t
n
) 0 = ln 1.
(L5) (Cigo logarytmu) Jeli y
n
> 0 dla wszystkich n N i y
n
y > 0 dla n ,
to wwczas ln y
n
ln y dla n .
(L6) (Rniczkowalno logarytmu) Jeli h
n
0 dla n , a take y > 0 i y+h
n
> 0
dla wszystkich n N, to wwczas
lim
n
ln(y +h
n
) ln y
h
n
=
1
y
.
owou. Udowodnimy (L1). Poniewa x, y > 0, wic istniej t, w R takie, e exp(t) = x,
exp w = y (czyli: t = ln x, w = ln y). Z wasnoci (E2) funkcji exp otrzymujemy
xy = exp(t) exp(w) = exp(t +w),
tzn. wprost z denicji logarytmu ln xy = t + w = ln x + ln y. Rwnoci ln e = 1, ln 1 = 0
wynikaj std, e exp(1) = e, exp(0) = 1.
Nietrudno zauway, e logarytm jest monotoniczny: gdyby x
1
= ln y
1
ln y
2
= x
2
dla pewnych y
1
> y
2
> 0, to byoby, dziki monotonicznoci funkcji wykadniczej, y
1
=
exp(x
1
) exp(x
2
) = y
2
, a to jest sprzeczno.
Teraz sprawdzimy, e zachodz nierwnoci podane w punkcie (L3). Niech x = ln y.
Mamy exp(x) 1 +x, tzn. ln y = x exp(x) 1 = y 1. Poniewa exp(x) < 1/(1 x) dla
x < 1, a z monotonicznoci wynika, e ln y < 1 wtedy i tylko wtedy, gdy y < e, wic przy
dodatkowym zaoeniu x = ln y < 1, y > 0, jest
y = exp(x)
1
1 x
=
1
1 ln y

1
y
1 ln y ln y 1
1
y
.
Gdy x = ln y 1, to nierwno jest banalna, gdy 11/y < 1 dla y > 0. To koczy dowd
pierwszej wersji (L3); drug otrzymujemy, podstawiajc y = 1+t (zauwamy: y > 0 wtedy
i tylko wtedy, gdy t > 1).
Wasno (L4) jest bardzo prosta. Otrzymujemy j, stosujc nierwnoci (3.1) z punktu
(L3) i twierdzenie o trzech cigach.
Przejdmy do dowodu cigoci, tzn. do wasnoci (L5). Poniewa logarytm iloczynu
jest sum logarytmw, wic
ln y
n
ln y = ln
_
y
_
1 +
y
n
y
y
_
_
ln y = ln
_
1 +
y
n
y
y
. .
= (ozn.) tn
_
,
gdzie 1 < t
n
= (y
n
y)/y = 1+
yn
y
0, gdy y
n
y. Wiemy ju jednak, e ln(1+t
n
) 0
dla kadego cigu t
n
0, t
n
> 1; zatem ln y
n
ln y, gdy y
n
, y > 0 i y
n
y dla n .
To koczy dowd wasnoci (L4).
Na koniec wykaemy rniczkowalno logarytmu. Zauwamy, e
ln(y +h
n
) ln y
h
n
=
ln y + ln
_
1 +
h
n
y
_
ln y
h
n
=
ln(1 +t
n
)
t
n
1
y
dla t
n
=
h
n
y
,= 0,
Wystarczy wic wykaza, e dla kadego cigu t
n
0, gdzie t
n
,= 0 i t
n
> 1 dla wszyst-
kich n N, mamy
1
tn
ln(1 + t
n
) 1. Oznaczmy s
n
= ln(1 + t
n
); wtedy exp(s
n
) 1 = t
n
i
s
n
,= 0. Zatem
ln(1 +t
n
)
t
n
=
s
n
exp(s
n
) 1
.
c _ MIM UW, 2010/11 39
Sprawdzilimy przed chwil, dowodzc wasnoci (L4), e s
n
= ln(1 + t
n
) 0. Korzy-
stajc z rniczkowalnoci funkcji wykadniczej, patrz wasno (E8), wnioskujemy, e
s
n
/(exp(s
n
) 1) 1 dla n . Zatem take
1
tn
ln(1 +t
n
) 1.
Dysponujc ju funkcj wykadnicz i logarytmem, nietrudno jest zdeniowa potg
dowolnej liczby dodatniej o dowolnym wykadniku rzeczywistym.
Denicja 3.7. Dla wszystkich a > 0 i wszystkich x R przyjmujemy
a
x
= exp(xln a) .
W szczeglnoci, dla liczby e przyjta denicja daje, zgodnie z naturalnym oczekiwa-
niem, e
x
= exp(xln e) = exp(x), gdy ln e = 1. Zauwamy te od razu, e dla n N jest,
dziki wasnoci (L1) logarytmu,
a
n
= exp(nln a) = exp
_
ln a + ln a + + ln a
. .
n razy
) = exp(ln(a a . . . a)) = a a . . . a
. .
n razy
,
co zgadza si ze zwyk denicj potgi o wykadniku naturalnym. Nietrudno poda list
wasnoci potg, podawan na og w szkole
1
wiczenie 3.8. Niech a, b > 0, x, y R. Prosz samodzielnie, korzystajc z (E1)(E8)
oraz (L1)(L5), udowodni nastpujce wasnoci potg:
(i) a
x+y
= a
x
a
y
, a ponadto a
x
= 1/a
x
i a
0
= 1.
(ii)
_
a
x
_
y
= a
xy
i a
x
b
x
= (ab)
x
.
(iii) Jeli a > 1, to a
x
< a
y
dla wszystkich x < y, a jeli a (0, 1), to a
x
> a
y
dla
wszystkich x < y.
(iv) Jeli cig x
n
x dla n , to wwczas a
xn
a
x
dla n .
(v) Jeli a < b, to a
x
 0 oraz a
x
> b
x
dla wszystkich x < 0.
Moemy take zdeniowa logarytm przy dowolnej podstawie a > 0, a ,= 1.
Denicja 3.9. Jeli a > 0 i a ,= 1, to dla wszystkich y > 0 przyjmujemy
log
a
y = x a
x
= y .
wiczenie 3.10. Posugujc si udowodnionymi ju wasnociami funkcji wykadniczej
i logarytmu, sprawdzi, e powysza denicja jest poprawna (tzn. przy podanych zaoe-
niach o a i y liczba log
a
y istnieje i jest okrelona jednoznacznie). Dlaczego przyjmujemy,
e a ,= 1?
wiczenie 3.11. Posugujc si znanymi wasnociami potg i logarytmu naturalnego,
wykaza, e logarytm przy dowolnej podstawie a > 0, a ,= 1 ma nastpujce wasnoci:
1
Odbywa si to zwykle bez wyjanienia, jak naley rozumie napis a
x
, gdy liczba x nie jest wymierna,
i dlaczego wtedy odpowiednie rwnoci maj sens prawda jest taka, e nie da si wtedy unikn jakiej
wersji przej granicznych. . .
1) log
a
y = (ln y)/(ln a) dla wszystkich y > 0.
2) Jeli b > 0, b ,= 1, to log
a
y = (log
b
y)/(log
b
a) dla wszystkich y > 0.
3) log
a
(xy) = log
a
x + log
a
y dla wszystkich x, y > 0.
4) log
a
(y
x
) = xlog
a
y dla wszystkich y > 0, x R.
Warunek 2) bywa nazywany wzorem na zamian podstawy logarytmu.
3.2 Charakteryzacja funkcji wykadniczej
Co ciekawe, niewielka cz wasnoci funkcji wykadniczej i logarytmu okrela kad z
tych funkcji jednoznacznie. Oto odpowiednie twierdzenia.
Twierdzenie 3.12 (charakteryzacja funkcji exp). Jeli funkcja f : R R spenia trzy
warunki:
(i) Dla wszystkich x, y R jest f(x +y) = f(x)f(y),
(ii) f(1) = e,
(iii) Dla kadego x R i kadego cigu x
n
x cig f(x
n
) jest zbieny do f(x),
to wwczas
f(x) = exp(x) dla wszystkich x R. (3.2)
owou. Plan dowodu jest bardzo prosty. Korzystajc z dwch pierwszych zaoe, dowodzi
si, e f(x) > 0 dla wszystkich x R i sprawdza si rwno (3.2) dla wszystkich x Q
(niezbyt trudna indukcja). Nastpnie, korzystajc z trzeciego zaoenia i gstoci Q w R,
dowodzi si (3.2) dla wszystkich x R Q. Oto szczegy:
Krok 1. Z pierwszego zaoenia otrzymujemy f(x) = f(x/2+x/2) = f(x)
2
0 i f(0)
2
=
f(0). Liczba f(0) jest wic zerem lub jedynk. Nie moe by jednak f(0) = 0, bo wtedy
mielibymy f(x) = f(x +0) = f(x)f(0) = 0 dla wszystkich x, a wiemy, e f(1) = e. Zatem
f(0) = 1, co oznacza, e f(x)f(x) = f(0) = 1 dla kadego x R. Innymi sowy, liczba
f(x) jest rna od zera i nieujemna.
Stwierdzilimy wic, e f(x) > 0 dla wszystkich x R i f(x) = 1/f(x).
Krok 2. Wiemy, e f(1) = e. Jeli przyj, e f(m) = e
m
, to f(m + 1) = f(m)f(1) =
e
m
e = e
m+1
. Przez indukcj wnioskujemy, e f(m) = e
m
dla wszystkich m N. Ponadto,
dla m N mamy f(m)e
m
= f(m)f(m) = 1, tzn. f(m) = e
m
. Zatem
f(m) = e
m
= exp(m) dla wszystkich m Z.
Krok 3. Niech m, n N. Wtedy
f
_
1
n
_
n
= f
_
1
n
+ +
1
n
. .
n razy
_
= f(1) = e,
c _ MIM UW, 2010/11 41
std za f(1/n) = e
1/n
. Przez indukcj, podobnie jak w poprzednim kroku stosujc wa-
sno f(x + y) = f(x)f(y), dowodzimy teraz, e f(m/n) = e
m/n
. Wreszcie, poniewa
f(x) = 1/f(x), wic
f(x) = e
x
= exp(x) dla wszystkich x = p/q Q.
Krok 4. Niech x RQ. Istnieje wtedy (patrz Twierdzenie 1.18) cig liczb wymiernych
x
n
zbieny do x. Z zaoenia (iii) oraz cigoci funkcji wykadniczej wnioskujemy, e
f(x) = lim
n
f(x
n
) = lim
n
exp(x
n
) = exp(x) .
Sprawdzilimy wic, e f(x) = exp(x) dla wszystkich x R.
Uwaga. Drugie zaoenie Twierdzenia 3.12 ma charakter normalizujcy: gdyby przyj,
e f(1) = a > 0, to byoby f(x) = a
x
. Zamiast zakada, e f(1) = e, mona te przyj
warunek
(ii) Dla kadego cigu rnych od zera liczb x
n
0 mamy
lim
n
f(x
n
) f(0)
x
n
= 1 .
Zadanie 3.13 (dla zainteresowanych rozumieniem teorii). Wykaza, e teza Twierdze-
nia 3.12 zachodzi, gdy zaoenie (ii) zastpimy powyszym warunkiem (ii). Zastanowi
si, czy zaoenie (iii) mona wtedy omin.
Wskazwka: co trzeba zmieni w pierwszym kroku dowodu? Jak wykaza, e f(1) = e?
(Wolno uywa wszystkich udowodnionych wasnoci funkcji wykadniczej).
Zadanie 3.14 (atwiejsze od poprzedniego). Naladujc dowd ostatniego twierdzenia,
wykaza, e jeli funkcja g : (0, ) R spenia nastpujce warunki:
(a) Dla wszystkich x, y > 0 jest g(xy) = g(x) +g(y),
(b) g(e) = 1,
(c) Dla kadego x > 0 i kadego cigu liczb dodatnich x
n
x cig g(x
n
) jest zbieny do
granicy g(x),
to wwczas
g(x) = ln(x) dla wszystkich x R.
Przekonamy si za pewien czas, e funkcj wykadnicz i logarytm naturalny mona
okreli take dla zespolonych wartoci zmiennej. Trzeba to jednak zrobi nieco inaczej
(Czytelnik zauway zapewne, e wdowodach wtymrozdziale wielokrotnie korzystalimy
z wasnoci cigw monotonicznych i nierwnoci Bernoulliego, a tych narzdzi trudno
uywa w C). Wygodnie bdzie zaj si najpierw szeregami.
Rozdzia 4
Szeregi. Funkcja wykadnicza
zmiennej zespolonej.
Pojcie szeregu wprowadza si po to, eby mona byo cile mwi o sumach nieskocze-
nie wielu skadnikw. Z takimi sumami spotkalimy si ju, mwic o cigach. Np. dla
[q[ < 1 jest
1 +q +q
2
+q
3
+ = lim
n
(1 +q + +q
n
) = lim
n
1 q
n+1
1 q
=
1
1 q
. (4.1)
Pierwsz rwno traktujemy jako denicj napisu, wystpujcego z lewej strony; druga
rwno wynika ze wzoru na rnic (n + 1)-szych potg, a trzecia z twierdzenia o
arytmetycznych wasnociach granicy i std, e q
n
0 dla n , gdy [q[ < 1.
Nieskoczone sumowanie wymaga ostronoci: nie wolno wtymprzypadku bezkarnie
korzysta z przemiennoci i cznoci dodawania. Gdyby np. suma 1+11+11+1
miaa skoczon warto S i gdyby nieskoczone dodawanie byo przemienne i czne, to
mielibymy
S = (1 + 1) + (1 + 1) + (1 + 1) + = 0 + 0 + 0 +
= 1 + (1 1) + (1 1) + = 1 + 0 + 0 +
= 1
_
(1 + 1) + (1 + 1) +
_
tzn. przy, jak si wydaje, naturalnej i sensownej umowie 0 + 0 + 0 + = 0, byoby
S = 0 = 1 = 1 S, co pokazuje, e S byaby jednoczenie kad z liczb 0, 1,
1
2
, tak
za oczywicie nie moe by!
Dlatego zaczniemy od denicji, sucych ustaleniu, kiedy mona mwi o sumie nie-
skoczenie wielu skadnikw.
Denicja 4.1. Szereg (liczb rzeczywistych)

n=1
a
n
to para cigw, (a
n
) R i s
n
=
a
1
+ +a
n
=
n
k=1
a
k
dla n N. Cig (s
n
) nazywamy cigiem sum czciowych szeregu.
Liczby a
n
to wyrazy szeregu.
Denicja 4.2. Mwimy, e szereg
n=1
a
n
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy cig jego
sum czciowych jest zbieny do skoczonej granicy. Jeli szereg
n=1
a
n
jest zbieny, to
42
c _ MIM UW, 2010/11 43
liczb
s = lim
n
s
n
= lim
n
n
k=1
a
k
nazywamy jego sum i piszemy
1
s =
n=1
a
n
.
Szereg, ktry nie jest zbieny, nazywa si rozbieny.
(Czasemwygodnie jest numerowa cig wyrazwszeregu za pomoc liczb cakowitych
wikszych od pewnej ustalonej liczby n
0
Z; bdziemy to robi bez wahania.)
Przykad 4.3 (szereg geometryczny). Jeli q R i [q[ < 1, to wtedy szereg geome-
tryczny
n=0
q
n
jest zbieny, a jego suma jest rwna 1/(1 q). To wynika ze wzoru na sum skoczonego
postpu geometrycznego i zostao wyjanione, gdy podalimy wzr (4.1).
Stwierdzenie 4.4 (warunek Cauchyego dla szeregw). Szereg liczb rzeczywistych
n=1
a
n
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy speniony jest nastpujcy warunek Cau-
chyego dla szeregw:
(CS) Dla kadego > 0 istnieje n
N takie, e dla wszystkich m > k > n
jest
[a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
[ < .
owou. Mamy a
k+1
+ a
k+2
+ + a
m
= s
m
s
k
, wic (CS) to po prostu warunek Cau-
chyego dla cigu (s
n
), rwnowany (jak wiemy) zbienoci (s
n
), czyli wprost z denicji
zbienoci szeregu.
Dla porzdku odnotujmy jeszcze jeden prosty fakt. (Jego sens jest jasny: analizujc
zbieno szeregu, wolno odrzuci ustalon liczb pocztkowych wyrazw.)
Stwierdzenie 4.5. Jeli k
0
N, to szeregi
n=1
a
n
oraz
n=k
0
a
n
s albo jednoczenie zbiene, albo jednoczenie rozbiene.
owou. Nietrudno zauway, e warunek Cauchyego albo jednoczenie zachodzi dla obu
szeregw, albo nie zachodzi dla adnego z nich: dla duych m > k > k
0
wartoci sum
a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
s przecie te same.
1
Naduywamy tu lekko oznacze, ale jest to przyjty i w tym przypadku niegrony obyczaj; nie bdziemy
si nadmiernie obawia pomylenia szeregu z jego sum.
Stwierdzenie 4.6 (suma szeregw). Jeli szeregi

a
n
i

b
n
s zbiene, to szereg
(a
n
+b
n
) jest zbieny i
n=1
(a
n
+b
n
) =
n=1
a
n
+
n=1
b
n
.
owou. To wynika natychmiast z twierdzenia o granicy sumy cigw zbienych.
Stwierdzenie 4.7 (warunek konieczny zbienoci szeregu). Jeli szereg liczb rze-
czywistych
n=1
a
n
jest zbieny, to
lim
n
a
n
= 0 .
owou. Jeli s
n
= a
1
+ +a
n
s R, to a
n
= s
n
s
n1
s s = 0, gdy n .
Przykad 4.8. Jeli [q[ 1, to szereg geometryczny
n=1
q
n
jest rozbieny, gdy a
n
= q
n
,0 dla n , a wic nie jest speniony warunek konieczny
zbienoci szeregu.
Przestroga. Naley pamita, e podany wyej warunek konieczny zbienoci szeregu
nie jest warunkiem dostatecznym: ze zbienoci a
n
0 nie wynika wcale zbieno
szeregu
a
n
. Istotna jest nie sama zbieno a
n
do zera, ale tempo tej zbienoci.
Przykad 4.9 (rozbieno szeregu harmonicznego). Szereg harmoniczny, tzn. sze-
reg o wyrazach a
n
= 1/n, gdzie n = 1, 2, . . ., jest rozbieny. Jest to na tyle wany fakt, e
obejrzymy kilka jego dowodw.
owou riinwszv. Dla szeregu harmonicznego nie jest speniony warunek Cauchyego;
sumy dalekich wyrazw nie musz by mae. Istotnie, biorc = 1/2 i dowoln liczb
n, otrzymujemy
[a
n+1
+a
n+2
+ +a
2n
[ =
1
n + 1
+
1
n + 2
+ +
1
2n
. .
n skadnikw
> n
1
2n
=
1
2
= .
owou unuoi. Wiemy ju, e dla t > 1 zachodz nierwnoci t/(t + 1) ln(1 + t) t.
Podstawiajc w nich t = 1/k, gdzie k N, otrzymujemy
1
k + 1
=
1
k
1 +
1
k
ln
_
1 +
1
k
_
1
k
.
Sumujc te nierwnoci dla k = 1, 2, . . . , n, sprawdzamy, e
1
2
+
1
3
+ +
1
n + 1

n
k=1
ln
_
1 +
1
k
_
1 +
1
2
+
1
3
+ +
1
n
.
c _ MIM UW, 2010/11 45
Jednak ln
_
1 +
1
k
_
= ln((k+1)
1
k
) = ln(k+1)ln k, zatemsum logarytmwwpoprzednim
wzorze atwo jest obliczy: jest ona rwna ln(n + 1) ln 1 = ln(n + 1). Otrzymujemy std,
oznaczajc dla krtkoci n-t sum czciow szeregu harmonicznego przez s
n
,
s
n+1
1 ln(n + 1) s
n
. (4.2)
Poniewa ln(n + 1) dla n , wic s
n
nie ma skoczonej granicy, gdy n .
Przykad 4.10. Szereg
n=1
1
n
2
jest zbieny. Istotnie, dla kadej liczby n 2 mamy
1
n
2
<
1
(n 1)n
=
1
n 1

1
n
,
a zatem
s
n
= 1 +
1
2
2
+
1
3
2
+
1
n
2
< 1 +
_
1
1
2
_
+
_
1
2

1
3
_
+ +
_
1
n 1

1
n
_
= 2
1
n
< 2.
Cig (s
n
) sum czciowych tego szeregu jest rosncy (bo wyrazy szeregu s dodatnie) i
ograniczony z gry przez liczb 2, jest wic zbieny.
4.1 Szeregi o wyrazach dodatnich
Badanie zbienoci szeregw o wyrazach dodatnich jest atwiejsze od badania zbienoci
szeregw o dowolnych wyrazach rzeczywistych. W podrcznikach Analizy mona znale
bardzo wiele tzw. kryteriw zbienoci szeregw, tzn. twierdze, podajcych warunki do-
stateczne zbienoci (lub rozbienoci) szeregu. Nie bdziemy podawa dugiej listy ta-
kich twierdze
2
; zadowolimy si skromnym zestawem, ktry do wielu celw w zupenoci
wystarcza.
Zacznijmy od banalnej obserwacji.
Stwierdzenie 4.11. Jeli a
n
> 0 dla wszystkich n N, to szereg
n=1
a
n
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy cig sum czciowych s
n
= a
1
+ a
2
+ + a
n
jest
ograniczony z gry.
owou. Cig (s
n
) jest niemalejcy, gdy a
n
> 0 dla wszystkich n. Dlatego zbieno s
n
do
granicy skoczonej jest rwnowana ograniczonoci s
n
, patrz Twierdzenie 2.28. Poniewa
s
n
> 0, wic trzeba (i wystarcza) sprawdza tylko ograniczono z gry.
Najprostszy zestaw kryteriw zbienoci szeregw o wyrazach dodatnich w gruncie
rzeczy mona ograniczy do dwch faktw: kryterium porwnawczego i kryterium zag-
szczeniowego. Kade z nich wykorzystuje jasn, intuicyjn ide. Sens kryterium porw-
nawczego jest taki, e jeli mona okreli sum pewnego nieskoczonego zestawu liczb
dodatnich, to mona take okreli sum liczb mniejszych (ktra bdzie mniejsza). Kryte-
rium zagszczeniowe mona opisa tak: grupujc dodatnie wyrazy, atwiej jest dostrzec,
jak szybko (lub wolno) rosn sumy czciowe szeregu.
2
Zainteresowanych odsyam do podrcznika Fichtenholza i ksiki Knoppa o szeregach nieskoczonych.
Stwierdzenie 4.12 (kryterium porwnawcze, wersja I). Zamy, e a
n
, b
n
> 0 i ist-
niej takie liczby c > 0 i n
0
N, e a
n
c b
n
dla wszystkich n n
0
. Wtedy
(a) Ze zbienoci szeregu
n=1
b
n
wynika zbieno szeregu
n=1
a
n
;
(b) Z rozbienoci szeregu
n=1
a
n
wynika rozbieno szeregu
n=1
b
n
.
owou. Jeli n
1
n
0
, to dla wszystkich m > k > n
1
jest, dziki dodatnioci wyrazw obu
szeregw,
[a
k
+a
k+1
+ +a
m
[ c[b
k
+b
k+1
+ +b
m
[
(moduy mona po prostu pomin). Jeli wic warunek Cauchyego dla szeregw jest
speniony dla szeregu o wyrazach b
n
, to jest speniony take dla szeregu o wyrazach a
n
.
Trzeba po prostu ustali > 0, wzi dla szeregu o wyrazach b
n
liczb dodatni
=
/c, dobra do niej n
(nie mniejsze od n
0
) i zobaczy, e dla m > k > n
bdzie wtedy
[a
k
+a
k+1
+a
m
[ < c
= .
Tak samo sprawdzamy, e jeli warunek Cauchyego nie zachodzi dla szeregu o wyra-
zach a
n
, to nie zachodzi take dla szeregu o wyrazach b
n
.
Uwaga. Jeli komu nie podoba si rozumowanie, w ktrym w sposb jawny korzysta si
z warunku Cauchyego, moe postpowa wdowodzie tak: skorzysta ze Stwierdzenia 4.5,
odrzuci wyrazy o numerach mniejszych od n
0
i stwierdzi, e liczba M > 0 jest ogranicze-
niem grnym zbioru wszystkich sum czciowych szeregu
nn
0
a
n
wtedy i tylko wtedy,
gdy M/c jest ograniczeniemgrnymzbioru sumczciowych szeregu
nn
0
b
n
. To wynika
z nierwnoci a
n
c b
n
i dodatnioci wyrazw a
n
, b
n
. Zastosowanie Stwierdzenia 4.11
pozwala zakoczy inny, alternatywny dowd kryterium porwnawczego.
Stwierdzenie 4.13 (kryterium porwnawcze, wersja II). Jeli a
n
, b
n
> 0 dla wszyst-
kich n n
0
i istnieje skoczona, dodatnia granica lim
n
(a
n
/b
n
), to wwczas szeregi
a
n
i
b
n
owou. Mona bez zmniejszenia oglnoci zaoy, e n
0
= 1. Wybierzmy liczb C > 0
tak, aby
1
C
< lim
n
a
n
b
n
< C .
Na mocy Stwierdzenia 2.13 (o szacowaniu granic) istnieje wtedy n
1
N takie, e
a
n
< Cb
n
i b
n
< Ca
n
1
.
Teza wynika teraz z poprzedniej wersji kryterium porwnawczego.
Stwierdzenie 4.14 (kryterium porwnawcze, wersja ilorazowa). Zamy, e dla
n n
0
jest a
n
, b
n
> 0 oraz
a
n+1
a
n
b
n+1
b
n
. (4.3)
Wtedy
c _ MIM UW, 2010/11 47
(a) Ze zbienoci szeregu
n=1
b
n
wynika zbieno szeregu
n=1
a
n
;
(b) Z rozbienoci szeregu
n=1
a
n
wynika rozbieno szeregu
n=1
b
n
.
owou. Mona bez zmniejszenia oglnoci zaoy, e n
0
= 1. Mnoc nierwnoci (4.3)
stronami dla n = 1, 2, . . . , N 1 otrzymujemy
a
N
a
1
=
a
N
a
N1
. . .
a
3
a
2
a
2
a
1
b
N
b
N1
. . .
b
3
b
2
b
2
b
1
=
b
N
b
1
,
a wic a
N
c b
N
, gdzie c = a
1
/b
1
. S to zaoenia pierwszej wersji kryterium porwnaw-
czego; stosujc je, koczymy dowd.
Przykad 4.15. Jeli q (0, 1), to szereg o wyrazach a
n
= nq
n
jest zbieny. Istotnie,
wemy dowolne s (q, 1). Poniewa (n + 1)/n 1, wic dla wszystkich dostatecznie
duych n jest
a
n+1
a
n
=
n + 1
n
q < s =
b
n+1
b
n
, gdzie b
n
= s
n
.
Poniewa dla kadego s (0, 1) szereg geometryczny
s
n
jest zbieny, wic szereg
nq
n
jest zbieny. To wynika z punktu (a) ostatniego kryterium.
Przykad 4.16. Postpujc praktycznie tak samo, jak w poprzednim przykadzie, mona
stwierdzi, e szereg

n=1
n
k
q
n
, gdzie k jest ustalon liczb naturaln i q (0, 1), jest
zbieny.
Przykad 4.17. Obliczymy sum szeregu
n=1
nq
n
, posugujc si wzorem na sum po-
stpu geometrycznego. Ot, zauwaajc, e kq
k
jest sum k skadnikw rwnych q
k
, i
grupujc wyrazy, otrzymujemy
s
n
:= q + 2q
2
+ 3q
3
+ +nq
n
= q +q
2
+q
3
+ +q
n
(w kadym wierszu
+q
2
+q
3
+ +q
n
trjktnej tabelki obok
+q
3
+ +q
n
wida postp geometryczny!)
+ +
+q
n
=
q q
n+1
1 q
+
q
2
q
n+1
1 q
+
q
3
q
n+1
1 q
+ +
q
n
q
n+1
1 q
=
1
1 q
_
q +q
2
+ +q
n
nq
n+1
_
=
q q
n+1
nq
n+1
(1 q)
(1 q)
2
n
q
(1 q)
2
,
gdy q
n
0 i nq
n
0 (mona stwierdzi to na wiele sposobw my w tej chwili moemy
ju powiedzie, e wynika to np. ze zbienoci szeregu
nq
n
, udowodnionej we wczeniej-
szym przykadzie!). Zatem
n=1
nq
n
=
q
(1 q)
2
dla q (0, 1). (4.4)
Czytelnik moe sam sprawdzi, e taki sam wzr ma miejsce dla q (1, 0].
Stwierdzenie 4.18 (kryterium zagszczeniowe). Jeli (a
n
) jest malejcym cigiem
liczb dodatnich, to szeregi
n=1
a
n
oraz
n=1
b
n
, gdzie b
n
= 2
n
a
2
n ,
owou. Niech s
n
= a
1
+ a
2
+ a
n
, t
n
= b
1
+ b
2
+ + b
n
. Zauwamy, e dziki monoto-
nicznoci cigu (a
k
) i rwnoci 2
k
+ 2
k
= 2
k+1
jest
a
2
n
+1
+a
2
n
+2
+ +a
2
n+1
. .
2
n
skadnikw; kady jest a
2
n
2
n
a
2
n = b
n
= 2 2
n1
a
2
n 2
_
a
2
n1
+1
+a
2
n1
+2
+ +a
2
n
. .
2
n1
skadnikw; kady jest a
2
n
_
.
Sumujc te nierwnoci dla n = 1, 2, . . . , N, otrzymujemy
s
2
N+1 a
1
a
2
t
N
=
N
n=1
b
n
2s
2
N
(prosz zauway, e zaczynamy od a
3
+a
4
b
1
= 2a
2
, std kosmetyczny dodatek a
1
a
2
po lewej stronie wyej). Zatem, cigi monotoniczne (t
N
) i (s
m
) s albo jednoczenie ograni-
czone, albo jednoczenie nieograniczone. Teza kryterium zagszczeniowego wynika wic
ze Stwierdzenia 4.11.
Zaleta tego kryterium jest taka, e (dziki dodatkowemu zaoeniu o monotonicznoci
cigu a
n
) szereg o wyrazach b
n
zachowuje si uywajc przenoni tak samo, co szereg
o wyrazach a
n
, tylko w sposb bardziej oczywisty, atwiejszy do zauwaenia. Najlepiej
zobaczy to na przykadach.
Przykad 4.19. Oto trzeci dowd rozbienoci szeregu harmonicznego: jeli a
n
= 1/n, to
b
n
= 2
n
a
2
n = 2
n
1
2
n
= 1,
a szereg z samych jedynek jest oczywicie rozbieny.
n=2
1
nln n
jest rozbieny. Istotnie, dla a
n
= 1/(nln n) otrzymujemy
b
n
= 2
n
a
2
n = 2
n
1
2
n
ln 2
n
=
1
nln 2
,
wic rozbieno rozwaanego szeregu wynika z rozbienoci szeregu harmonicznego i
kryterium zagszczeniowego.
c _ MIM UW, 2010/11 49
Prosz zauway, e dla duych n liczba 1/(nln n) jest duo mniejsza od 1/n (iloraz
tych liczb dy do 0 dla n ), wic sumy czciowe ostatniego szeregu rosn wolniej ni
sumy czciowe szeregu harmonicznego. Jednak dziki zastosowaniu kryterium zagsz-
czeniowego, tzn. dziki odpowiedniemu grupowaniu wyrazw, potramy atwo wykaza
rozbieno.
3
(s) =
n=1
1
n
s
(4.5)
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy s > 1. Dla s 0 rozbieno jest oczywista: nie jest
speniony warunek konieczny zbienoci, gdy dla takich s mamy a
n
= n
s
+. Niech
wic s > 0. Wyrazy a
n
= n
s
malej do zera; zastosujmy kryterium zagszczeniowe. Ot
b
n
= 2
n
a
2
n = 2
n
1
_
2
n
_
s
=
1
_
2
s1
_
n
= q
n
, gdzie q = 2
1s
,
a wic zagszczenie prowadzi do szeregu geometrycznego

b
n
=
q
n
, ktry (jak ju
wiemy) jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy [q[ = 2
1s
< 1 = 2
0
, tzn. wtedy i tylko wtedy,
gdy 1 s < 0.
Przykad 4.22. Jeli a
n
= 1/
_
n(ln n)
s
_
, gdzie s R, to

a
n
jest zbieny wtedy i tylko
wtedy, gdy s > 1. Kryterium zagszczeniowe daje:
b
n
= 2
n
a
2
n = 2
n
1
2
n
_
ln(2
n
)
_
s
= c
1
n
s
, gdzie c = 1/(ln 2)
s
.
Wystarczy teraz spojrze na poprzedni przykad.
Dla porzdku odnotujmy te nieco oglniejsz wersj kryterium zagszczeniowego.
Stwierdzenie 4.23 (kryterium zagszczeniowe, wariant). Jeli (a
n
) jest malejcym
cigiem liczb dodatnich, a k N, k 2, to szeregi
n=1
a
n
oraz
n=1
b
n
, gdzie b
n
= k
n
a
k
n ,
owou. Niezbyt trudne wiczenie dla zainteresowanych.
Warto zdawa sobie spraw, e istniej przykady, ktre wymagaj nieco subtelniejszej
analizy, nie polegajcej na szybkim stosowaniu gotowych kryteriw. Popatrzmy na dwa z
nich.
Przykad 4.24. Niech p
n
oznacza n-t z kolei liczb pierwsz, tzn. p
1
= 2, p
2
= 3, p
3
= 5,
p
4
= 7, p
5
= 11, . . . Wykaemy, e szereg
n=1
1
p
n
(4.6)
3
Suma tego szeregu odgrywa bardzo wan rol w teorii liczb i jest nazywana funkcj dzeta Riemanna.
jest rozbieny. Ustalmy liczb N. Niech T
N
= p : p pierwsza, p N. Wtedy
exp
_

pP
N
1
p
_
=
pP
N
exp(1/p)
pP
N
_
1 +
1
p
_
gdy exp(x) 1 +x
1nN
n bezkwadr.
1
n
.
W ostatniej linijce wystpuje suma odwrotnoci wszystkich liczb bezkwadratowych
4
n,
n N; nietrudno zauway, e mnoc wszystkie nawiasy (1 +
1
p
) szkoln metod kady
z kadym, otrzymamy tylko odwrotnoci liczb bezkwadratowych: wszystkich liczb bez-
kwadratowych N i niektrych liczb bezkwadratowych > N.
Wiemy ju, e 2 >
1nN
1
n
2
dla kadego N (patrz Przykad 4.10); mnoc t nie-
rwno przez poprzedni, otrzymujemy
2 exp
_

pP
N
1
p
_

_

1nN
n bezkwadr.
1
n
_
_

1nN
1
n
2
_
n=1
1
n
(4.2)
ln(N + 1) .
Zatem
pP
N
1
p
ln ln(N + 1) ln 2,
a wic sumy czciowe szeregu (4.6) nie s ograniczone.
5
Przykad 4.25 (szereg Kempnera). Niech / bdzie zbiorem tych liczb naturalnych,
w ktrych zapisie dziesitnym w ogle nie wystpuje cyfra 9. Wtedy szereg
nA
1
n
jest zbieny, a jego suma S nie przekracza liczby 80. Aby si o tym przekona, oznaczmy
/
N
= / [10
N1
, 10
N
1]
(jak wida, /
N
to podzbir zbioru /, zoony z liczb N-cyfrowych). Liczba elementw /
N
jest rwna
#/
N
= 8 9
N1
,
4
Mwimy, e n jest liczb bezkwadratow, jeli n nie dzieli si przez aden peny kwadrat rny od 1;
rwnowanie, n jest liczb bezkwadratow, gdy jest iloczynem rnych liczb pierwszych.
5
Rozbieno szeregu odwrotnoci liczb pierwszych wykaza L. Euler w 1737 roku, w nieco inny sposb
od zaprezentowanego tutaj.
c _ MIM UW, 2010/11 51
gdy pierwsz cyfr rn od dziewitki, niezerow, mona wybra na 8 sposobw, a kad
z N 1 kolejnych na 9 sposobw. Zatem
nA
N
1
n
8 9
N1
1
10
N1
= 8
_
9
10
_
N1
.
Sumujc te nierwnoci, nietrudno stwierdzi, e S 80 = 8
q
j
, gdzie q = 9/10 (0, 1),
a indeks j = N 1 przybiera wartoci 0, 1, 2, . . .
Podamy, na zakoczenie tego podrozdziau, jeszcze jedno bardzo oglne kryterium
zbienoci szeregw o wyrazach dodatnich.
Stwierdzenie 4.26 (kryterium Kummera). Zamy, e a
n
> 0 dla wszystkich n > n
1
.
Wwczas szereg

a
n
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje taka liczba > 0 oraz
liczby nieujemne b
n
, e
b
n
a
n
a
n+1
b
n+1
dla wszystkich n n
0
. (4.7)
owou. Jeli szereg
a
n
jest zbieny, to przyjmujemy b
n
= (1/a
n
)
k=n+1
a
k
dla n > n
1
.
Wtedy
b
n
a
n
a
n+1
b
n+1
=
1 a
n
a
n
a
n+1
k=n+1
a
k
1
a
n+1
k=n+2
a
k
=
a
n+1
a
n+1
= 1,
wic warunek (4.7) zachodzi dla = 1 i n n
1
. Na odwrt, stosujc (4.7) dla n n
2
=
max(n
0
, n
1
), otrzymujemy
a
n
b
n
a
n+1
b
n+1
a
n+1
> 0 (4.8)
wic poczwszy od miejsca n
2
cig a
n
b
n
jest malejcy i ma wyrazy dodatnie, tzn. ma gra-
nic skoczon. Przeto szereg o wyrazach
1
(a
n
b
n
a
n+1
b
n+1
) jest zbieny: jego sumy
czciowe to s
N
=
1
(a
1
b
1
a
N
b
N
). Z kryterium porwnawczego i nierownoci (4.8) wy-
nika teraz zbieno szeregu
a
n
.
Przykad 4.27. Kadc w (4.7) b
n
= n, otrzymujemy atwo tzw. kryterium Raabego:
6
Jeli a
n
> 0 i istnieje taka liczba s > 1, e
n
_
a
n
a
n+1
1
_
s dla wszystkich n n
0
, (4.9)
to szereg
a
n
jest zbieny.
(Uwaga: Czytelnik moe sprawdzi, e wykorzystujc warunek (4.9) i wasnoci funkcji
wykadniczej, mona wykaza, e dla r (1, s) i wszystkich dostatecznie duych n jest
a
n+1
/a
n
b
n+1
/b
n
, gdzie b
n
= 1/n
r
. Szereg

1/n
r
jest zbieny dla r > 1. Zatem, nieza-
lenie od kryterium Kummera, kady szereg
a
n
speniajcy warunek (4.9) jest zbieny
na mocy ilorazowej wersji kryterium porwnawczego, patrz Stw. 4.14.)
wiczenie 4.28. Prosz sprawdzi, jaki wniosek otrzymamy, biorc w kryterium Kum-
mera b
n
1 dla wszystkich n.
6
A raczej: t jego cze, ktra suy do uzasadniania zbienoci szeregw, patrz np. ksika Fichtenholza.
Czytelnik, ktry zetkn si z powyszymi kryteriami i przykadami, a take samo-
dzielnie rozwiza pewn liczb zada, moe zada sobie pytanie: czy istnieje jaki ide-
alny, wzorcowy szereg, ktrego zawsze mona byoby uywa w kryterium porwnaw-
czym? Odpowied jest negatywna: dla kadego szeregu zbienego istnieje szereg, ktry
jest zbieny wolniej. . .
Przykad 4.29. Zamy, e b
n
> 0 dla n N i szereg
b
n
jest zbieny. Niech
R
n
=
j=n+1
b
j
oznacza rnic midzy sum szeregu
b
n
i jego n-t sum czciow. Wtedy oczywicie
R
n
maleje do 0, gdy n . Przyjmijmy a
n
=
R
n1
R
n
dla n 2. Mamy
a
2
+a
3
+ +a
n
=
_
R
1
_
R
n
(suma liczb a
j
jest teleskopowa), a wic szereg

n2
a
n
jest zbieny i ma sum rwn
R
1
. Jednak
a
n
b
n
=
R
n1
R
n
R
n1
R
n
=
1
R
n1
+
R
n
+,
czyli zbienoci szeregu

a
n
nie mona wywnioskowa ze zbienoci

b
n
i kryterium
porwnawczego!
4.2 Interludium: zbieno cigw i szeregw zespolonych
Do tej pory mwilimy wycznie o cigach i szeregach w R. Wiele obserwacji i wnioskw,
dotyczcych takich cigw i szeregw, mona przenie na cigi i szeregi liczb zespolo-
nych.
7
Nam w najbliszym czasie takie cigi i szeregi przydadz si do trzech rzeczy:
okrelenia exp(z) dla z C,
cisego wprowadzenia funkcji trygonometrycznych,
wskazania jasnego zwizku funkcji trygonometrycznych z funkcj wykadnicz.
Zacznijmy ponownie od denicji. S one prostym uoglnieniem tego, co ju znamy. Zao-
ymy, e Czytelnik zna (np. z wykadw algebry liniowej) pojcie liczby zespolonej i jej
moduu.
Denicja 4.30. Cig (z
n
) C jest zbieny do granicy z C wtedy i tylko wtedy, gdy dla
kadego > 0 istnieje n
0
N takie, e [z
n
z[ < dla wszystkich n > n
0
.
7
Uycie takich cigw i szeregw jest rzecz wygodn, nawet wtedy, gdy koniec kocw interesuj nas
wycznie obliczenia majce zyczny lub praktyczny sens. Podczas studiw matematycznych Czytelnik prze-
kona si wielokrotnie, e liczby zespolone s niezwykle uytecznym narzdziem obliczeniowym; czsto bywa
tak, e najkrtsza droga do nietrywialnego wzoru czy twierdzenia dotyczcego liczb rzeczywistych prowadzi
przez dziedzin zespolon.
c _ MIM UW, 2010/11 53
Intuicja zwizana z t denicj jest prosta i w gruncie rzeczy taka sama, jak w R:
do kadej, choby i bardzo maej, liczby dodatniej potramy dobra taki moment n
, e
poczwszy od tego momentu wszystkie wyrazy cigu (z
n
) bd oddalone od z mniej ni o
tzn. znajd si wewntrz dysku D(z, ) = w C: [w z[ < .
Podobnie okrela si zbiene szeregi liczb zespolonych.
Denicja 4.31. Niech (z
n
) C. Szereg

z
n
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy cig
sum czciowych s
n
= z
1
+z
2
+ +z
n
ma granic s C.
Zauwamy, e jeli w = a +ib C, gdzie a, b R, to
max([a[, [b[) [w[ [a[ +[b[. (4.10)
Interpreacja geometryczna tej nierwnoci jest oczywista: przeciwprostoktna trjkta
o wierzchokach 0, a, w = a + ib C jest dusza, ni kada przyprostoktna z osobna,
ale krtsza od sumy przyprostoktnych. Z tej atwej nierwnoci otrzymujemy szybko
nastpujce uyteczne wnioski.
Stwierdzenie 4.32. Cig liczb z
n
= x
n
+iy
n
C, gdzie x
n
, y
n
R, jest zbieny do granicy
z = x +iy (x, y R) wtedy i tylko wtedy, gdy
lim
n
x
n
= x, lim
n
y
n
= y.
owou. Zapisujemy (4.10) dla w = z
n
z, a = x
n
x i b = y
n
y, a nastpnie korzystamy
z denicji granicy i twierdzenia o trzech cigach.
Stwierdzenie 4.33. Szereg
z
n
, gdzie z
n
= x
n
+iy
n
dla pewnych x
n
, y
n
R, jest zbieny
wtedy i tylko wtedy, gdy zbiene s oba szeregi
x
n
,
y
n
.
Stwierdzenie 4.34. Cig (z
n
) C jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy spenia warunek
Cauchyego:
(C) Dla kadej liczby > 0 istnieje n
N takie, e dla wszystkich m, k > n
zachodzi
nierwno [z
m
z
k
[ < .
owou. Ze Stwierdzenia 4.32 i Twierdzenia 2.37 wynika, e zbieno (z
n
) jest rwno-
wana koniunkcji warunkwCauchyego dla cigw(x
n
) = (Re z
n
) i (y
n
) = (Imz
n
). Wobec
nierwnoci (4.10), (x
n
) i (y
n
) speniaj warunek Caychyego (w R) wtedy i tylko wtedy,
gdy (z
n
) spenia warunek Cauchyego.
Stwierdzenie 4.35. Szereg liczb zespolonych
z
n
jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy
(S) Dla kadej liczby > 0 istnieje n
N takie, e
[z
k
+z
k+1
+ +z
m
[ < dla wszystkich m > k > n
.
owou. To wynika z denicji szeregu zbienego i poprzedniego stwierdzenia.
4.3 Szeregi o wyrazach dowolnych
4.3.1 Zbieno bezwzgldna i warunkowa
Denicja 4.36. Szereg

z
n
jest bezwzgldnie zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy szereg
[z
n
[ jest zbieny.
Szereg, ktry jest zbieny, ale nie bezwzgldnie, nazywa si warunkowo zbieny. Przy-
kady takich szeregw zobaczymy pniej; jednym z nich jest

n=1
(1)
n+1
/n (ktry nie
jest bezwzgldnie zbieny, gdy
1/n = ).
Stwierdzenie 4.37. Jeli szereg
z
n
jest bezwzgldnie zbieny, to
z
n
jest zbieny.
owou. Jeli szereg
z
n
jest bezwzgldnie zbieny, to, z denicji, szereg liczb nieujem-
nych
[z
n
[ jest zbieny, a wic spenia warunek Cauchyego dla szeregw. Mamy jednak
[z
k
+z
k+1
+ +z
m
[ [z
k
[ +[z
k+1
[ + +[z
m
[
dla wszystkich m > k, wic skoro

[z
n
[ spenia warunek Cauchyego, to i

z
n
spenia
ten warunek. To za oznacza, e
z
n
jest zbieny.
Pojcie zbienoci bezwzgldnej jest wane z uwagi na nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 4.38. Zamy, e szereg
n=1
z
n
jest bezwzgldnie zbieny, a : N N jest
dowoln bijekcj. Wtedy szereg
n=1
z
(n)
jest zbieny, a ponadto
n=1
z
(n)
=
n=1
z
n
Innymi sowy, wyrazy szeregu bezwzgldnie zbienego mona dowolnie przestawia;
nie wpywa to ani na jego zbieno, ani na warto jego sumy.
owou. Ustalmy > 0. Dobierzmy n
0
N tak, aby
[z
k
[ +[z
k+1
[ + +[z
m
[ <

2
dla wszystkich m > k n
0
(istnienie takiej liczby n
0
wynika z bezwzgldnej zbienoci
z
n
i warunku Cauchyego).
Biorc k = n
0
i przechodzc do granicy m , otrzymujemy
j=n
0
[z
j
[

2
< .
Niech m
j
N bdzie tak liczb, e (m
j
) = j, gdzie j = 1, 2, . . ., tzn. m
j
:=
1
(j).
Dla n N pomy k(n) = n + max(m
1
, m
2
, . . . , m
n
). Wtedy k(n) jest cigiem rosncym
i k(n) > n dla wszystkich n N.
Sformalizujmy teraz nastpujc obserwacj: dalekie liczby permutacja musi prze-
stawia daleko. Zauwamy w tym celu, e dla numerw l > k(n
0
) mamy (l) > n
0
, gdy
jest bijekcj i wartoci 1, 2, . . . , n
0
przymuje w liczbach m
1
, m
2
, . . . , m
n
0
nie wikszych
c _ MIM UW, 2010/11 55
od k(n
0
). Zatem, dla wszystkich m > k > n
1
= max(n
0
, k(n
0
)) = k(n
0
) speniona jest
nierwno
[z
(k)
+z
(k+1)
+ +z
(m)
[ [z
(k)
[ +[z
(k+1)
[ + +[z
(m)
[
j=n
0
[z
j
[ < .
Szereg
n=1
z
(n)
spenia wic warunek Cauchyego, tzn. jest zbieny.
Ponadto, dla wszystkich n n
0
jest
j=1
z
j
k(n)
j=1
z
(j)
jn
0
[z
n
[ <
a wic granica cigu s
n
= z
1
+ +z
n
i granica wskazanego wyej podcigu (o numerach
k(n)) sum czciowych szeregu
z
(n)
rni si co najwyej o . Z dowolnoci wynika
zatem, e obie wspomniane granice s rwne, a wic sumy obu szeregw s rwne. To
koczy cay dowd.
Zaoenie bezwzgldnej zbienoci wostatnimtwierdzeniu jest istotne. Bez niego teza
nie zachodzi. Co wicej, ma miejsce nastpujcy zaskakujcy fakt.
Twierdzenie 4.39 (B. Riemann). Jeli (a
n
) R i szereg

a
n
jest warunkowo (ale nie
bezwzgldnie!) zbieny, to dla kadej liczby rzeczywistej x istnieje taka bijekcja : N N,
e
n=1
a
(n)
= x
owou. Opiszemy dowd sowami, gdy dziki temu bdzie bardziej zrozumiay. Zainte-
resowany Czytelnik zdoa samodzielnie uzupeni drobne szczegy.
Nietrudno zauway, e szereg
a
n
ma nieskoczenie wiele wyrazwdodatnich i nie-
skoczenie wiele wyrazwujemnych, gdy wprzeciwnymrazie wszystkie wyrazy o dosta-
tecznie duych numerach byyby tego samego znaku, a wic
a
n
byby nie tylko zbieny,
ale i bezwzgldnie zbieny.
Bez zmniejszenia oglnoci zamy, e adna z liczb a
n
nie jest zerem. Niech n
1
<
n
2
< n
3
< . . . bd kolejnymi numerami wyrazw ujemnych, a k
1
< k
2
< k
3
< . . .
kolejnymi numerami wyrazw dodatnich szeregu
a
n
. Zauwamy, e
j=1
a
n
j
= ,
j=1
a
k
j
= +.
Gdyby tak nie byo, to wobec zbienoci szeregu
a
n
oba powysze szeregi byyby zbiene,
a wtedy cay szereg
a
n
byby zbieny bezwzgldnie.
Bijekcj budujemy indukcyjnie. Oto pierwsze dwa kroki konstrukcji.
Wybieramy najmniejsz liczb m tak, e a
k
1
+ + a
km
> x. Kadziemy (1) = k
1
,
(2) = k
2
, . . . , (m) = k
m
. Nastpnie zmniejszamy uzyskan sum, korzystajc z ujem-
nych wyrazw szeregu: wybieramy najmniejsz liczb s tak, e
a
k
1
+ +a
km
+a
n
1
+ +a
ns
< x
Przyjmujemy teraz (m + 1) = n
1
, (m + 2) = n
2
, . . . , (m + s) = k
s
. Zarwno m, jak i s,
s dobrze okrelone, gdy szeregi wyrazw dodatnich i wyrazw ujemnych s rozbiene.
Niech m
1
= m, m
2
= m+s.
Zamy teraz, e wykonalimy N podobnych krokw, deniujc (j) dla wszystkich
j m
N
, gdzie m
N
N. Wyrazy o numerach m
N
s ju wykorzystane, a wyrazy o
numerach > m
N
jeszcze dostpne. Zamy ponadto, e (1) jeli N jest nieparzyste, to
S
m
N
=
jm
N
a
(j)
> x,
natomiast (2) jeli N jest parzyste, to
S
m
N
=
jm
N
a
(j)
< x
W kolejnym kroku w przypadku (1) dobieramy kolejne dostpne jeszcze (tzn. niewyko-
rzystane wczeniej) ujemne wyrazy a
k
j
szeregu, a do momentu, gdy uzyskamy sum
czciow mniejsz od x. Mona to osign, gdy szereg wyrazw ujemnych jest roz-
bieny. Natomiast w przypadku (2) dobieramy kolejne dostpne jeszcze wyrazy dodatnie,
a do momentu, gdy uzyskamy sum czciow wiksz od x. Numery wyrazw, ktre
wybieramy w (N + 1)-szym kroku, to wartoci w liczbach m
N
+ 1, . . . , m
N+1
.
Postpujc indukcyjnie, deniujemy : N N. Jest to bijekcja, gdy kady wyraz
wykorzystujemy tylko raz i kady wyraz zostaje kiedy wykorzystany. atwo zauway,
e (n) , gdy n . Sumy czciowe S
n
szeregu
a
(n)
oscyluj wok liczby x, gdy
tak byy wybierane. W dodatku rnice midzy tymi sumami i liczb x s coraz mniejsze,
gdy a
n
0 dla n (to jest warunek konieczny zbienoci szeregu
a
n
).
cilej, nie jest trudno sprawdzi, e cig S
n
spenia warunek Cauchyego. To wynika
z konstrukcji i zbienoci a
n
0. Ponadto, cig S
m
N
jest zbieny do x. Zatem, cay cig
S
n
te jest zbieny do x.
Uwaga. Nietrudno sprawdzi, e jeli
a
n
jest tylko warunkowo zbieny, to mona tak
przestawi wyrazy, eby po przestawieniu cig sumczciowych by rozbieny do +(albo
do ). Czytelnik, po zapoznaniu si z dowodem twierdzenia Riemanna, bez wikszego
trudu wskae odpowiednie permutacje wyrazw.
Uwaga (twierdzenie Riemanna na paszczynie zespolonej). Jako ciekawostk po-
damy nastpujcy fakt: jeli szereg liczb zespolonych

z
n
jest zbieny warunkowo, ale
nie bezwzgldnie, to na paszczynie zespolonej C istnieje taka prosta , e dla kadej
liczby w
n=1
z
(n)
= w
dla pewnej bijekcji : N N.
4.3.2 Przeksztacenie Abela
W tym podrozdziale zajmiemy si opisem warunkw, ktre pozwalaj wnioskowa, e
szereg
a
n
b
n
jest zbieny. Wygodnie bdzie przyj nastpujc konwencj: jeli wyrazy
szeregu oznaczamy jak ma liter (np. a, b, . . .), to sumy czciowe tego szeregu ozna-
czamy odpowiedni wielk liter (A, B, . . .).
c _ MIM UW, 2010/11 57
Twierdzenie 4.40 (N. H. Abel). Niech (a
n
), (b
n
) C. Zamy, e istnieje taka liczba
M > 0, e [A
n
[ = [a
1
+a
2
+ +a
n
[ M dla wszystkich n, a ponadto
n=1
[b
n
b
n+1
[ < + oraz b
n
0 dla n .
Wwczas szereg
a
n
b
n
jest zbieny.
owou. Najpierw zapiszmy pomocniczy
Lemat. Jeli (
n
) jest ograniczonymcigiemwC, a szereg
n
jest bezwgzldnie zbieny,
to szereg
n
jest bezwgldnie zbieny.
(Dla dowodu wystarczy zauway, e jeli [
n
[ M dla wszystkich n, to wtedy [
n
n
[
M[
n
[, a wic ze zbienoci szeregu
[
n
[ i kryterium porwnawczego wynika zbieno
szeregu
[
n
n
[).
Teraz wykonujemy przeksztacenie Abela, tzn. zapisujemy sumy czciowe szeregu
a
n
b
n
w innej postaci, korzystajc z rwnoci a
k
= A
k
A
k1
:
S
n
=
n
k=1
a
k
b
k
= b
1
A
1
+
n
k=2
b
k
(A
k
A
k1
) (4.11)
= A
1
(b
1
b
2
) +A
2
(b
2
b
3
) + +A
n1
(b
n1
b
n
)
. .
patrz Lemat!
+A
n
b
n
.
Ostatni skadnik, A
n
b
n
, jest zbieny do zera, gdy [A
n
[ M i b
n
0. Pozostaa, oznaczona
klamr, cz sumy S
n
, tzn.
A
1
(b
1
b
2
) +A
2
(b
2
b
3
) + +A
n1
(b
n1
b
n
)
te ma granic dla n . To wynika z lematu, zastosowanego dla
n
= A
n
oraz dla
n
= b
n
b
n+1
.
Wniosek 4.41 (kryterium Dirichleta). Jeli cig liczb rzeczywistych b
n
maleje do zera,
a sumy czciowe A
n
szeregu
a
n
tworz cig ograniczony, to szereg
a
n
b
n
jest zbieny.
owou. Poniewa b
n
b
n+1
> 0 i b
n
0, wic
N
n=1
[b
n
b
n+1
[ =
N
n=1
_
b
n
b
n+1
_
= b
1
b
n+1
b
1
dla N .
Mona wic stosowa twierdzenie Abela: spenione s wszystkie jego zaoenia.
Wniosek 4.42 (kryterium Leibniza). Jeli cig liczb rzeczywistych b
n
maleje do zera,
to szereg naprzemienny
n=1
(1)
n+1
b
n
jest zbieny.
owou. Przyjmujemy w kryterium Dirichleta a
n
= (1)
n+1
; wtedy [A
n
[ 1 dla wszyst-
kich n.
Przykad 4.43. Szereg naprzemienny
n=1
(1)
n+1
1
n
= 1
1
2
+
1
3
1
4
+ jest zbieny
(ale oczywicie nie jest bezwgzldnie zbieny).
Przykad 4.44. Jeli z C, [z[ = 1, z ,= 1, to szereg

z
n
/n jest zbieny. To wynika z
kryterium Dirichleta zastosowanego do a
n
= z
n
i b
n
= 1/n. Cig b
n
= 1/n maleje do zera,
natomiast wartoci bezwzgldne sum czciowych
z +z
2
+ +z
n
= z
1 z
n
1 z
s, niezalenie od n, ograniczone przez liczb M = 2/[1 z[, gdy [1 z
n
[ 1 +[z[
n
= 2.
Poniewa [z
n
/n[ = 1/n, wic rozpatrywany szereg nie jest bezwzgldnie zbieny.
W tym przykadzie mona zamiast 1/n uy dowolnego cigu b
n
malejcego do zera i
takiego, e b
n
1/n adna konkluzja nie ulegnie zmianie.
Zadanie 4.45. Udowodni kryteriumLeibniza bezporednio, nie posugujc si twierdze-
niem Abela. (Wskazwka: zbada monotoniczno i ograniczono cigw (s
2k
) i (s
2k+1
),
gdzie s
n
oznacza n-t sum czciow rozwaanego szeregu.)
Zadanie 4.46. Udowodni nastpujce twierdzenie, nazywane czasem kryterium Abela:
Jeli b
n
jest malejcym cigiem liczb dodatnich, a szereg

a
n
jest zbieny, to
szereg
a
n
b
n
jest zbieny.
Wskazwka. Wykorzysta pierwsz linijk (4.11) i wykaza, e cig S
n
sum czciowych
szeregu
a
n
b
n
spenia warunek Cauchyego.
4.3.3 Mnoenie szeregw i twierdzenie Mertensa
Ze zdroworozsdkowego punktu widzenia, mnoenie szeregw

a
n
i

b
n
powinno po-
lega na prbie sprawdzenia, czy zbieny bdzie szereg, ktry (w jakim porzdku) za-
wiera wszystkie skadniki a
i
b
j
, ktre uzyskalibymy, mnoc formalnie jedn sum przez
drug. Czytelnik rozumie ju, e zbieno takiego szeregu moe zalee od tego, jak upo-
rzdkujemy liczby a
i
b
j
.
Denicja 4.47. Jeli (a
n
), (b
n
) C, to iloczynemCauchyego szeregw
n=0
a
n
i
n=0
b
n
nazywamy szereg o wyrazach
c
n
=
n
j=0
a
j
b
nj
.
Innymi sowy, w iloczynie Cauchyego grupujemy a
i
b
j
tak, aby w kadej grupie suma
i + j miaa sta warto tzn. postpujemy tak, jak przy mnoeniu wielomianw w
szkole, gdzie nauczono nas grupowa skadniki z t sam potg zmiennej x.
Twierdzenie 4.48 (F. Mertens). Jeli szereg A =
n=0
a
n
jest zbieny, a szereg B =
n=0
b
n
jest zbieny bezwzgldnie, to ich iloczyn Cauchyego, tzn. szereg
C =
n=0
c
n
=
n=0
_
n
j=0
a
j
b
nj
_
c _ MIM UW, 2010/11 59
jest zbieny. Ponadto, jeli szereg A jest zbieny bezwzgldnie, to i szereg C jest zbieny
bezwzgldnie.
owou. Niech, dla n 0, zgodnie z przyjt wczeniej konwencj, C
n
= c
0
+c
1
+ +c
n
oznacza n-t sum czciow szeregu C. Wykorzystujc denicj c
n
, porzdkujemy C
N
,
grupujc wyrazy zawierajce wsplny czynnik b
j
:
C
N
= a
0
b
0
+ (a
0
b
1
+a
1
b
0
) + + (a
0
b
N
+a
1
b
N1
+ +a
N
b
0
)
= b
0
(a
0
+a
1
+ +a
N
) +b
1
(a
0
+a
1
+ +a
N1
) + +b
N
a
0
=
N
j=0
b
j
A
Nj
,
gdzie A
k
= a
0
+ + a
k
dla k 0. Wykaemy, e limC
N
= AB. Ustalmy > 0 i liczb
> 0, ktr dopasujemy do pniej.
Mamy
[C
N
AB[ = [C
N
AB
r
+AB
r
AB[ [C
N
AB
r
[ +[A[[B
r
B[ . (4.12)
Kady ze skadnikw prawej strony oszacujemy osobno, odpowiednio dobierajc r.
Istnieje takie n
1
, e dla wszystkich r > n
1
jest [B
r
B[ r.
Teraz oszacujemy skadnik [C
N
AB
r
[. Niech
=
n=0
[b
n
[,
i niech M = sup
n
[A
n
[ (M < , bo cig A
n
jest zbieny do A, a wic ograniczony). Wobec
wykonanych wczeniej oblicze i rwnoci B
r
= b
0
+ +b
r
, dla wszystkich N > 2r mamy
[C
N
AB
r
[ =
j=0
b
j
A
Nj
A
r
j=0
b
j
j=0
b
j
(A
Nj
A) +
N
j=r+1
b
j
A
Nj
sup
0jr
[A
Nj
A[
r
j=0
[b
j
[ + sup
nN
[A
n
[
j=r+1
b
j
+M[B
r
B[ bo N > 2r, a wic n = N j > r
( +M) .
Wracajc teraz do (4.12) i dodajc uzyskane oszacowania obu skadnikw prawej strony,
otrzymujemy
[C
N
AB[ ( +M +[A[) < ( +M +[A[ + 1) dla wszystkich N > 2r.
Wybierajc = ( +M +[A[ + 1)
1
, koczymy dowd zbienoci C
N
do AB.
Aby wykaza ostatni cz twierdzenia, tzn. zbieno bezwzgldn szeregu C przy
zaoeniu bezwzgldnej zbienoci obu szeregw A i B, zauwaamy, e
[c
n
[
n
j=0
[a
j
[ [b
nj
[
i stosujemy pierwsz cz twierdzenia do iloczynu zbienych bezwzgldnie szeregw
[a
n
[,
[b
n
[, otrzymujc zbieno szeregu
[c
n
[ z kryterium porwnawczego.
Zaoenie zbienoci bezwzgldnej jednego z szeregw A, B jest w twierdzeniu Mer-
tensa istotne.
n
= b
n
= (1)
n
/
n + 1. Szeregi A =
a
n
i B =
b
n
s wtedy
zbiene. To wynika z kryterium Leibniza. Jednak
[c
n
[ =
j=0
a
j
b
nj
= [(1)
n
[
n
j=0
1
j + 1

n j + 1
j=0
2
n + 2
=
2(n + 1)
n + 2
1 .
Zatem c
n
, 0, wic szereg C =
c
n
jest rozbieny. (Aby uzyska rodkow nierwno,
zastosowalimy nierwno midzy rednimi:
j + 1
n j + 1
(j+1)+(nj+1)
2
=
n+2
2
.)
Na zakoczenie tego podrozdziau sformuujemy jeszcze jedno twierdzenie, ktre uzu-
penia twierdzenie Mertensa.
Twierdzenie 4.50 (E. Cesro). Jeli szeregi A =
n=0
a
n
oraz B =
n=0
b
n
s zbiene,
to ich iloczyn Cauchyego, tzn. szereg
C =
n=0
c
n
=
n=0
_
n
j=0
a
j
b
nj
_
,
gdzie c
k
=
k
j=0
a
j
b
kj
, ma nastpujc wasno: cig jego sum czciowych C
n
= c
0
+
c
1
+ +c
n
spenia warunek
lim
N
C
0
+C
1
+C
2
+ +C
N
N + 1
= AB.
Szit uowouu. Jak w dowodzie twierdzenia Mertensa, sprawdzamy, e
C
k
= b
0
A
k
+b
1
A
k1
+ +b
k
A
0
.
Sumujc takie rwnoci dla k = 0, 1, . . . , N, otrzymujemy
C
0
+C
1
+C
2
+ +C
N
= B
0
A
N
+B
1
A
N1
+ +B
N
A
0
=
N
j=0
B
j
A
Nj
.
Dlatego
C
0
+C
1
+C
2
+ +C
N
N + 1
AB =
1
N + 1
N
j=0
(B
j
A
Nj
AB) () .
c _ MIM UW, 2010/11 61
Jeli zarwno j, jak i N j s odpowiednio due, to skadnik B
j
A
Nj
AB jest may.
Trzeba jednak upora si z oszacowaniemwielu takich skadnikw, oraz uwzgldni inne!
Dlatego wemiemy N 3k 1 i podzielimy ostatni sum () na trzy czci:
ogon lewy, tzn. k skadnikw o numerach j = 0, 1, . . . , k 1;
rodek, tzn. (N + 1) 2k skadnikw takich, gdzie zarwno j, jak i N j s rwne
co najmniej k;
ogon prawy, tzn. k skadnikw o numerach j takich, e N j = 0, 1, . . . , k 1.
Ustalmy > 0 i > 0. Cigi A
s
, B
s
s ograniczone, gdy s zbiene. Niech
M > 1 + sup
sN
[A
s
[ + sup
sN
[B
s
[ +[A[ +[B[ > 0 .
Kady skadnik lewego ogona jest nie wikszy od 2M
2
(brutalne uycie nierwnoci trj-
kta pozwala oszacowa rnic iloczynw przez sum moduw iloczynw), a zatem cay
lewy ogon ma sum rwn co najwyej 2M
2
k/(N + 1). Podobnie, suma prawego ogona
nie przekracza 2M
2
k/(N + 1). Ustalmy teraz k = k() tak, aby
max([A
j
A[, [B
j
B[) < dla wszystkich j k.
Nietrudno sprawdzi, e przy takim warunku rodek ma sum nie wiksz ni
N + 1 2k
N + 1
2M < 2M
(liczba skadnikw rodka razy oszacowanie skadnika z gry
8
). Dlatego
[()[ [ogon lewy[ +[rodek[ +[ogon prawy[
2M
2
k
N + 1
+ 2M +
2M
2
k
N + 1
.
Biorc = /4M i N > N
1
= max
_
3k, (8M
2
k)/
_
, otrzymamy powyej praw stron
mniejsz od

4
+

2
+

4
= .
Zadanie 4.51. Korzystajc z twierdzenia Cesro, wykaza, e jeli iloczyn Cauchyego
szeregw A =
a
n
i B =
b
n
jest zbieny, to jego suma C jest rwna AB.
Wskazwka: skorzysta z twierdzenia Stolza i Przykadu A.4.
4.4 Funkcja wykadnicza zmiennej zespolonej
Zaczniemy, jak w przypadku zmiennej rzeczywistej, od twierdzenia, ktre mwi o istnie-
niu pewnej granicy.
Twierdzenie 4.52. Dla kadej liczby zespolonej z C cig a
n
(z) = (1 +
z
n
)
n
i cig b
n
(z)
sum czciowych szeregu
b(z) =
n=0
z
n
n!
s zbiene do tej samej granicy. Szereg b(z) jest zbieny bezwzgldnie dla kadego z C.
8
Bardzo uwany Czytelnik zechce sprawdzi, e mona zamiast 2M napisa M; to i tak nie ma szczegl-
nego znaczenia.
owou. Krok 1. Poniewa dla wszystkich n > 2[z[ jest
z
n+1
/(n + 1)!
z
n
/n!
=
[z[
n + 1
<
1
2
=
(1/2)
n+1
(1/2)
n
,
wic z ilorazowej wersji kryterium porwnawczego wynika, e szereg b(z) jest zbieny
bezwzgldnie dla kadej liczby z C.
Krok 2. Wykaemy, e lim
n
a
n
(z) = b(z). Mamy
[a
n
(z) b(z)[ [a
n
(z) b
k
(z)[ +[b
k
(z) b(z)[.
Kady skadnik oszacujemy osobno, dobierajc najpierwdu liczb k, a potemdostatecz-
nie due n > k . Z dwumianu Newtona otrzymujemy
a
n
(z) b
k
(z) =
_
1 +
z
n
_
n
j=0
z
j
j!
=
n
j=0
_
n
j
_
z
j
n
j

k
j=0
z
j
j!
= 1 +z +
n
j=2
z
j
j!

n(n 1) . . . (n j + 1)
n
j

k
j=0
z
j
j!
=
k,n
(z) +
k,n
(z),
gdzie
k,n
(z) =
k
j=2
z
j
j!
__
1
1
n
_
_
1
2
n
_
. . .
_
1
j 1
n
_
1
_
k,n
(z) =
n
j=k+1
z
j
j!
_
1
1
n
_
_
1
2
n
_
. . .
_
1
j 1
n
_
Std
[a
n
(z) b(z)[ [
k,n
(z)[ +[
k,n
(z)[ +[b
k
(z) b(z)[ . (4.13)
Ustalmy > 0 i rozpatrzmy skadniki prawej strony (4.13). Po pierwsze,
[
k,n
(z)[
k
j=2
[z[
j
j!
max
2jk
_
1
_
1
1
n
_
_
1
2
n
_
. . .
_
1
j 1
n
__
b([z[)
_
1
_
1
k
n
_
k
_
(i sum, i maksimum szacujemy osobno)
b([z[)
k
2
n
.
Aby napisa ostatni linijk, skorzystalimy dla liczb k oraz n > k z nierwnoci Berno-
ulliego (1 k/n)
k
1 k
2
/n.
Po drugie, z nierwnoci trjkta,
[
k,n
(z)[
n
j=k+1
[z[
j
j!
= b
n
([z[) b
k
([z[) =
b
n
([z[) b
k
([z[)
<

3
c _ MIM UW, 2010/11 63
dla wszystkich n > k > n
0
, gdy cig b
n
([z[) jest zbieny jako cig sum czciowych zbie-
nego szeregu b([z[), a wic spenia warunek Cauchyego.
Ustalmy teraz jakiekolwiek konkretne k > n
0
, tak, aby prcz powyszej nierwnoci
na
k,n
([z[)
mie take [b
k
(z) b(z)[ < /3. Jest to moliwe, gdy b
k
(z) b(z) dla k .
Na koniec wybierzmy n
1
> k, tak, aby dla wszystkich n > n
1
mie
[
k,n
(z)[ b([z[)
k
2
n
<

3
.
Wida, e wystarczy wzi n
1
> 3k
2
b([z[)/. Przy takim doborze n
1
kady z trzech skad-
nikw prawej strony nierwnoci (4.13) bdzie mniejszy od /3. Zatem, wprost z denicji
granicy, lim
n
a
n
(z) = b(z).
Denicja 4.53. Dla kadej liczby zespolonej z C kadziemy
exp(z) = lim
n
_
1 +
z
n
_
n
=
n=0
z
n
n!
.
Jak wida, dla rzeczywistych z okrelamy t sam funkcj, co wpoprzednimrozdziale.
Twierdzenie 4.54 (wasnoci exp wdziedzinie zespolonej). Funkcja exp: C C ma
nastpujce wasnoci:
(i) exp(z +w) = exp z exp w dla wszystkich z, w C;
(ii) Dla wszystkich z C jest exp z ,= 0, exp(z) = (exp z)
1
.
(iii) Dla z = iy, gdzie y R, mamy exp(iy) = exp(iy) oraz [ exp(iy)[ = 1.
(iv) Dla wszystkich z C jest [ exp(z)[ = exp(Re z).
(v) Dla kadego zbienego do zera cigu (z
n
) C (z
n
,= 0 dla wszystkich n) i dla kadego
w C zachodzi rwno
lim
n
exp(w +z
n
) exp(w)
z
n
= exp(w) . (4.14)
owou. Wasno (i) udowodnimy, posugujc si twierdzeniem Mertensa i rwnoci
exp(z) = b(z) =
n=0
z
n
n!
.
Poniewa szereg b(z) jest zbieny bezwzgldnie dla wszystkich z, wic b(z)b(w) jest, wobec
twierdzenia Mertensa, sum iloczynu Cauchyego (szeregu b(z) i szeregu b(w)). Inaczej
mwic, iloczyn exp(z) exp(w) to
b(z)b(w) =
n=0
_
n
j=0
z
j
j!

w
nj
(n j)!
_
(z denicji iloczynu Cauchyego i tw. Mertensa)
=
n=0
1
n!
_
n
j=0
_
n
j
_
z
j
w
nj
_
(dopisujemy n! w liczniku i mianowniku)
=
n=0
1
n!
(z +w)
n
(korzystamy z dwumianu Newtona)
= b(z +w) = exp(z +w) .
Wasno (ii) wynika z rwnoci exp(0) = 1 +
0
1!
+
0
2
2!
+ = 1 i wasnoci (i), gdy
exp(z) exp(z) = exp
_
z + (z)
_
= exp(0) = 1.
Aby sprawdzi (iii), korzystamy z rwnoci lim
k
z
k
= lim
k
z
k
, ktra atwo wynika ze
Stwierdzenia 4.32. Piszemy
exp(iy) = lim
k
_
1 +
iy
k
_
k
= lim
k
_
1
iy
k
_
k
= exp(iy) .
Std
[ exp(iy)[
2
= exp(iy) exp(iy) = exp(iy) exp(iy) = exp
_
iy + (iy)
_
= 1 .
Wasno (iv) jest prost konsekwencj (iii) oraz (i). Jeli z = x +iy, gdzie x, y R, to
[ exp(z)[ = [ exp(x)[ [ exp(iy)[ = [ exp(x)[ 1 = exp(x) .
Ostatni rwno piszemy bez wahania, gdy dla x R jest exp(x) =
_
exp(x/2)
_
2
> 0.
Zostaa nam do udowodnienia wasno (v). Podobnie jak w przypadku funkcji wy-
kadniczej zmiennej rzeczywistej, nietrudno zauway, e wystarczy wykaza, i
lim
n
exp(z
n
) 1
z
n
= 1 (4.15)
dla kadego cigu (z
n
) C 0, z
n
0 dla n . Dla wszystkich liczb z takich, e
[z[ 1, mamy
9
[ exp(z) 1 z[ =
z
2
2!
+
z
3
3!
+
z
4
4!
+
[z[
2
2!
+
[z[
3
3!
+
[z[
4
4!
+
[z[
2
_
1
2!
+
1
3!
+
1
4!
+
_
(bo 1 [z[
2
[z[
3
[z[
4
. . .)
= [z[
2
(e 2) .
Zatem, jeli z
n
0, z
n
,= 0, to dla wszystkich dostatecznie duych n jest
0
exp(z
n
) 1
z
n
1
exp(z
n
) 1 z
n
z
n
[z
n
[(e 2) .
Rwno (4.15) wynika teraz z twierdzenia o trzech cigach.
Wniosek 4.55 (cigo funkcji exp na C). Jeli (
n
) C i
n
dla n , to
wwczas exp(
n
) exp() dla n .
owou. Niech najpierw
n
0. Wtedy, wobec wasnoci (v) z poprzedniego twierdzenia
oraz arytmetycznych wasnoci granicy,
exp(
n
) =
n
exp(
n
) 1
n
. .
1, wasno (v)
+1 0 1 + 1 = 1 = exp(0) .
9
Uwaga: formalnie biorc, zaprezentowany tu rachunek jest oczywisty. Korzystamy w nim jednak z ci-
goci moduu: jeli w
k
w, to |w
k
| |w| dla k .
c _ MIM UW, 2010/11 65
Korzystajc z tej rwnoci i z wasnoci grupowej exp(z+w) = exp(z) exp(w), wprzypadku
oglnym piszemy
exp(
n
) = exp(
n
) exp() 1 exp() = exp() ,
gdy
n
0. Dowd jest zakoczony.
Uwaga. Czytelnik zechce zauway, e schemat dowodu jest w gruncie rzeczy taki sam,
jak w przypadku rzeczywistym: dowodzimy najpierw rniczkowalnoci exp, a potem ci-
goci exp. Kluczem do obu wasnoci jest oszacowanie moduu rnicy exp(z) 1 z dla
maych z. W przypadku rzeczywistym najpierw dowodzilimy oszacowania (E6) w Twier-
dzeniu 3.2, a z niego wynikaa i rniczkowalno, i cigo funkcji wykadniczej.
Portret exp, I. Wykres funkcji f(x, y) = Re (exp(x + iy)) nad prostoktem 2 x 1.5, 0 y 12.56;
innymi sowy, wysoko punktu powierzchni nad dolnym dnem pudeka jest rwna Re (exp(x + iy)). Szare
linie to poziomice (jak na mapie: wysoko na poziomicy ma jedn, ustalon warto. Kolory powierzchni
zale liniowo od czci urojonej liczby exp(x + iy). Przednia krawd powierzchni odpowiada wartoci y =
Imz = 0: widzimy wykres exp na R.
Na zakoczenie tego podrozdziau wykaemy, e funkcja wykadnicza jest jednoznacz-
nie wyznaczona przez dwie swoje wasnoci.
Twierdzenie 4.56 (charakteryzacja exp). Zamy, e funkcja f : C C spenia dwa
warunki:
(i) Dla wszystkich z, w C jest f(z +w) = f(z)f(w);
(ii) Dla kadego zbienego do zera cigu liczb zespolonych z
n
(z
n
,= 0 dla wszystkich n)
zachodzi rwno
lim
n
f(z
n
) 1
z
n
= 1 .
Wwczas f(z) = exp(z) dla kadego z C.
Zanim podamy dowd tego twierdzenia, sformuujemy zespolony odpowiednik lematu
o cigach szybko zbienych do 1.
Lemat 4.57. Jeli
n
jest cigiem liczb zespolonych takim, e n
n
0 dla n , to
wwczas
lim
n
(1 +
n
)
n
= 1, lim
n
_
1 +
z
n
+
n
_
n
= exp z
dla kadego z C.
owou Iimn1u 4.57. Najpierw udowodnimy pierwsz rwno. Z nierwnoci trjkta,
zastosowanej do sumy, ktr otrzymujemy, rozpisujc (1 +
n
)
n
1 z uyciem dwumianu
Newtona, wynika, e
0
(1 +
n
)
n
1
(1 +[
n
[)
n
1
Jednak z Lematu 3.1 wynika, e cig (1 + [
n
[)
n
1 jest zbieny do 0, wic na mocy
twierdzenia o trzech cigach (1 +
n
)
n
1.
Druga podana w lemacie rwno wynika atwo z twierdzenia o granicy iloczynu ci-
gw i denicji funkcji wykadniczej, gdy
_
1 +
z
n
+
n
_
n
=
_
1 +
z
n
_
n
_
1 +
n
_
n
dla
n
=
n
/(1 +
z
n
). Oczywicie n
n
0, wic z pierwszej czeci lematu (1 +
n
)
n
1, a
zatem kada ze stron powyszej rwnoci ma dla n granic rwn exp(z).
owou TwiinuziNin 4.56. Ustalmy dowolny punkt z C, z ,= 0. Oznaczmy
n
=
f(z/n) 1
z/n
1, n = 1, 2, . . .
Z zaoenia (ii) wynika, e lim
n
n
= 1 1 = 0. Uywajc wzoru deniujcego
n
do
wyznaczenia wartoci f(z/n), otrzymujemy
f
_
z
n
_
= 1 +
z +z
n
n
= 1 +
z
n
+
n
,
gdzie
n
= z
n
/n jest cigiem liczb zespolonych takim, e n
n
0 dla n . Z Le-
matu 4.57 i zaoenia (i) otrzymujemy teraz
f(z) = f
_
z
n
+ +
z
n
_
= f
_
z
n
_
n
=
_
1 +
z
n
+
n
_
n
exp(z) dla n .
c _ MIM UW, 2010/11 67
Portret exp, II. Wykres funkcji f(x, y) = Re (exp(x + iy)) nad prostoktem 2 x 1.5, 0 y 12.56.
Widok z innej strony. Przednia krawd nie bez powodu wyglda tak, jak sinusoida. Zwizek funkcji wy-
kadniczej z trygonometrycznymi poznamy w nastpnym podrozdziale. Tu wida, e zarwno wysokoci, jak
i kolory powtarzaj si w kierunku osi urojonej. Wykaemy pniej, e funkcja wykadnicza jest okresowa
w kierunku osi urojonej!
Lewa strona nie zaley w ogle od n, wic mamy po prostu f(z) = exp(z). Teza wynika z
dowolnoci z; wprawdzie pominlimy w rozwaaniach z = 0, ale f(0) = f(0 +0) = f(0)
2
,
tzn. f(0) = 0 lub 1 pierwsz moliwo odrzucamy, gdy prowadziaby do f 0, co jest
sprzeczne z zaoeniem (ii).
Dla zainteresowanych przytoczymy jeszcze kilkanacie linijek kodu, ktre posuyy
do narysowania powyszych wykresw w programie Mathematica (jest on dostpny w
laboratorium komputerowym MIM). Rne widoki powierzchni mona byo uzyska, ob-
racajc gotowy rysunek myszk na ekranie.
Plot3D[Re[Exp[x + I*y]], {x, -2, 1.5}, {y, 0, 4*Pi},
PlotPoints -> {100, 100},
BoxRatios -> {1, 2, 1.3}, PlotRange -> All,
TicksStyle -> Directive[Black, Thick, 24],
PlotStyle -> Directive[Opacity[0.5]],
ColorFunction -> (Hue[(Arg[Exp[#1 + I*#2]])/(2*Pi)] &),
ColorFunctionScaling -> False,
MeshFunctions -> (#3 &),
MeshStyle -> {Gray, Thick},
Mesh -> 20, ImageSize -> 700,
PerformanceGoal -> "Quality",
AxesLabel
-> (Style[#, 24] & /@ {"Re(z)", "Im(z)", "Re(exp(z))"})
]
4.5 Funkcje trygonometryczne
Istnieje wiele rwnowanych sposobwcisego deniowania funkcji trygonometrycznych.
Jeden z nich polega na wykorzystaniu ich zwizku z funkcj wykadnicz zmiennej ze-
spolonej.
Denicja 4.58. Dla kadej liczby zespolonej z C przyjmujemy
cos z =
exp(iz) + exp(iz)
2
, sin z =
exp(iz) exp(iz)
2i
.
Wzory uyte w tej denicji bdziemy nazywa wzorami Eulera.
Twierdzenie 4.59 (wasnoci funkcji trygonometrycznych). Dla kadego z C za-
chodz rwnoci:
(T1) (sin z)
2
+ (cos z)
2
= 1.
(T2) exp(iz) = cos z +i sin z, a ponadto
cos z =
k=0
(1)
k
z
2k
(2k)!
= 1
z
2
2!
+
z
4
4!

z
6
6!
+ , (4.16)
sin z =
k=0
(1)
k
z
2k+1
(2k + 1)!
= z
z
3
3!
+
z
5
5!

z
7
7!
+ (4.17)
(i oba szeregi s bezwzgldnie zbiene).
Wreszcie,
(T3) dla kadego cigu (z
n
) C 0, ktry jest zbieny do zera, zachodz rwnoci
lim
n
sin z
n
z
n
= 1, lim
n
cos z
n
1
z
n
= 0.
owou. Wprost z denicji funkcji trygonometrycznych i rwnoci
exp(z) exp(w) = exp(z +w)
otrzymujemy
(cos z)
2
+ (sin z)
2
=
_
exp(iz) + exp(iz)
2
_
2
+
_
exp(iz) exp(iz)
2i
_
2
=
exp(2iz) + 2 + exp(2iz)
4
+
exp(2iz) 2 + exp(2iz)
4
=
4
4
= 1,
tzn. wasno (T1). Mamy take
cos z +i sin z =
exp(iz) + exp(iz)
2
+i
exp(iz) exp(iz)
2i
= exp(iz) .
c _ MIM UW, 2010/11 69
Z denicji cosinusa,
2 cos z = exp(iz) + exp(iz) = lim
n
_
n
k=0
i
k
z
k
k!
+
(i)
k
z
k
k!
_
= lim
n
n
k=0
z
k
k!
_
i
k
+ (i)
k
_
.
Poniewa
i
k
+ (i)
k
=
_
1 + (1)
k
_
i
k
=
_
_
_
0, gdy k jest nieparzyste,
2, gdy k jest podzielne przez 4,
2, gdy k = 4l 2 dla pewnego l N,
wic atwo wynika std wzr (4.16) (zostaj tylko skadniki o parzystych numerach, ze
znakami na przemian). Zbieno bezwzgldna szeregu (4.16), tzn. zbieno szeregu
1 +
[z[
2
2!
+
[z[
4
4!
+
[z[
6
6!
+
wynika std, e j-ta suma czciowa nie przekracza (2j 1)-szej sumy czeciowej szeregu
1 +[z[ +
[z[
2
2!
+
[z[
3
3!
+
[z[
4
4!
+
[z[
5
5!
+ = exp([z[) .
Podobnie dowodzimy wzoru (4.17) i bezwzgldnej zbienoci wystpujcego w nim sze-
regu. To koczy dowd wasnoci (T2).
Dla dowodu (T3) ustalmy cig z
n
0 (z
n
,= 0 dla wszystkich n N) i napiszmy
sin z
n
z
n
=
exp(iz
n
) exp(iz
n
)
2iz
n
=
1
2
_
exp(iz
n
) 1
iz
n
+
exp(iz
n
) 1
iz
n
_
.
Z wasnoci (v) zespolonej funkcji wykadniczej wynika, e kady ze skadnikw w nawia-
sie ma dla n granic rwn 1, wic z twierdzenia o arytmetycznych wasnociach
granic otrzymujemy (sin z
n
)/z
n
1. Podobnie radzimy sobie z cosinusem, piszc
cos z
n
1
z
n
=
exp(iz
n
) + exp(iz
n
) 2
2z
n
=
i
2
_
exp(iz
n
) 1
iz
n
+
exp(iz
n
) 1
iz
n
_
.
Tymrazemdla n pierwszy skadnik wnawiasie ma granic rwn 1, a drugi granic
rwn 1. Dlatego ich suma ma granic 0.
Ze wzorw (4.16), (4.17) otrzymujemy natychmiast
Wniosek 4.60. Dla kadego z C jest cos(z) = cos z, sin(z) = sin z.
Wniosek 4.61. Jeli x R, to sin x, cos x R [1, 1]. Ponadto, cos 0 = 1, sin 0 = 0.
owou. Sumy szeregw (4.16) i (4.17) s, rzecz jasna, liczbami rzeczywistymi, gdy z = x
R. To, e sin x oraz cos x nale do przedziau [1, 1], wynika z wasnoci (T1). Wartoci
sinusa i cosinusa w zerze obliczamy, wstawiajc z = 0 we wzorach (4.17) i (4.16).
Wniosek 4.62 (cigo funkcji trygonometrycznych). Dla kadego cigu (z
n
) C
takiego, e limz
n
= z C, mamy
lim
n
sin z
n
= sin z , lim
n
cos z
n
= cos z .
owou. To wynika ze wzorwEulera i Wniosku 4.55 (cigoci funkcji wykadniczej).
Stwierdzenie 4.63. Dla dowolnych liczb zespolonych z, w C zachodz rwnoci
cos z cos w = 2 sin
z w
2
sin
z +w
2
,
sin z sin w = 2 sin
z w
2
cos
z +w
2
.
owou. Oba wzory uzyskujemy z czysto szkolnych rachunkw, stosujc denicj sinusa
i cosinusa oraz wasno exp(z + w) = exp(z) exp(w). Sprawdmy dla przykadu wzr na
rnic cosinusw. Jego prawa strona to
2 sin
z w
2
sin
z +w
2
=
2
2i 2i
_
e
i(zw)/2
e
i(zw)/2
__
e
i(z+w)/2
e
i(zw)/2
_
=
1
2
_
e
iz
e
iw
e
iw
+e
iz
_
= cos z cos w.
Wzr na rnic sinusw uzyskujemy podobnie. Szczegy pozostawiamy Czytelnikowi.
4.6 Liczba
Czytelnik, ktry zna funkcje trygonometryczne ze szkoy, zauway zapewne, e dotych-
czas nie dysponujemy formalnym opisem miejsc zerowych tych funkcji. Aby ten opis uzy-
ska i przy okazji zdeniowa liczb , udowodnimy nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 4.64. W przedziale (0, 2) funkcja cos ma dokadnie jedno miejsce zerowe.
Dowd tego twierdzenia poprzedzimy seri nieskomplikowanych lematw, ktre ko-
mu, kto myli: przecie widziaem ju kiedy wykresy sinusa i cosinusa, a ponadto wiem,
e jedyne miejsce zerowe cosinusa w przedziale (0, 2) to /2 = 1,57 . . ., mog si wydawa
oczywiste, ale pamitajmy: funkcje trygonometryczne to dla nas obiekty zdeniowane
wzorami Eulera! Chcemy sprawdzi ich wasnoci, odwoujc si wycznie do denicji
i do tego, co ju wykazalimy w sposb cisy.
Lemat 4.65. Dla kadego y (0, 2] zachodz nierwnoci y > sin y > 0.
owou. Dziki (4.17) mamy
sin y = y lim
n
s
n
(y),
gdzie
s
n
(y) =
_
y
3
3!

y
5
5!
_
+
_
y
7
7!

y
9
9!
_
+ +
_
y
4n1
(4n 1)!

y
4n+1
(4n + 1)!
_
.
Kady z nawiasw jest dodatni dla y (0, 2], gdy dla n N mamy 4n + 1 > 3 i 4n > 2, a
wic
1 >
2
2
2 3

y
2
4n(4n + 1)
> 0
y
4n1
(4n 1)!
>
y
4n+1
(4n + 1)!
.
c _ MIM UW, 2010/11 71
Zatem s
n
(y) ronie i ma wyrazy dodatnie. Dlatego lims
n
(y) > 0 i sin y < y dla y (0, 2].
Podobnie sprawdzamy, e sin y > 0 dla y (0, 2]: to wynika std, e kady skadnik po
prawej stronie rwnoci
sin z =
_
y
y
3
3!
_
+
_
y
5
5!

y
7
7!
_
+
jest dodatni, gdy y (0, 2].
Lemat 4.66. Cosinus jest malejcy na przedziale [0, 2], tzn.
x
1
, x
2
[0, 2], x
2
> x
1
cos x
2
< cos x
1
. (4.18)
Ponadto, dla wszystkich x
1
, x
2
[0, 2] jest
[ cos x
2
cos x
1
[ [x
2
x
1
[ .
owou. Korzystajc ze wzoru na rnic cosinusw (patrz Stwierdzenie 4.63), piszemy
dla x
1
< x
2
, x
1
, x
2
[0, 2]
cos x
2
cos x
1
= 2 sin
x
2
x
1
2
sin
x
2
+x
1
2
dla x
1
< x
2
, x
1
, x
2
[0, 2].
Jednak y =
x
2
x
1
2
(0, 1], wic zgodnie z poprzednim Lematem jest sin y > 0. Podobnie,
sin
x
2
+x
1
2
> 0, gdy (x
1
+x
2
)/2 (0, 2]. Oba sinusy w powyszej rwnoci s wic dodatnie,
a std cos x
2
cos x
1
< 0.
Ponadto, przy zaoeniu 2 x
2
> x
1
0 jest
[ cos x
2
cos x
1
[ = 2
sin
x
2
x
1
2
sin
x
2
+x
1
2
sin
x
2
x
1
2
= 2 sin
x
2
x
1
2
x
2
x
1
.
W ostatniej nierwnoci skorzystalimy z tego, e sin y y na (0, 2].
Lemat 4.67. Dla kadej liczby x [0, 1) jest cos x > 0, a dla kadej liczby y [
40
23
, 2] jest
cos y < 0.
owou. Po pierwsze, dla kadej liczby x [0, 1) mamy wobec nierwnoci z poprzedniego
Lematu: [1 cos x[ = [ cos 0 cos x[ [0 x[ = x < 1, a wic cos x > 0. Oszacujemy teraz
liczb cos 2. Mamy
cos 2 = 1
2
2
2!
+
_
2
4
4!

2
6
6!
_
+
_
2
8
8!

2
10
10!
_
+
= 1 +
_
2
4
4!

2
6
6!
_
+
_
2
8
8!

2
10
10!
_
+
1 +
2
4
4!
+
2
8
8!
+ (opuszczamy ujemne skadniki w nawiasach)
< 1 +
2
4
4!
_
1 +
2
4
5
4
+
2
8
5
8
+
_
= 1 +
16
24

1
1
_
2
5
_
4
< 1 +
16
24

1
1
1
24
=
7
23
, gdy
_
2
5
_
4
<
1
24
.
Jeli y [
40
23
, 2], to [y 2[
6
23
, a wic, dziki nierwnoci [ cos 2 cos y[ [2 y[
6
23
(z poprzedniego Lematu) i powyszemu oszacowaniu liczby cos 2, z pewnoci jest
cos y
7
23
+
6
23
=
1
23
< 0.
Dowd Lematu 4.67 jest zakoczony.
owou TwiinuziNin 4.64. Poniewa cos x maleje na [0, 2], wic ma w tym przedziale co
najwyej jedno miejsce zerowe. Niech
A = x [0, 2] : cos x > 0 .
Z monotonicznoci cosinusa wynika, e ten zbir jest przedziaem. Z ostatniego lematu
wynika ponadto, e
[0, 1) A, A [0, 40/23],
a wic kres grny x
0
przedziau A jest pewn liczb z przedziau [1, 40/23] [1, 7/4).
Ponadto, cos x
0
= 0. Istotnie, liczba x
0
jest granic cigu x
n
= x
0
(1
1
n
) A i dlatego
z cigoci cosinusa cos x
0
= limcos x
n
0. Gdyby cos x
0
> 0, to wobec rwnoci
0 < cos x
0
= lim
m
cos(x
0
+m
1
)
byoby cos(x
0
+
1
m
) > 0 dla wszystkich dostatecznie duych m, tzn.
x
0
+
1
m
A, x
0
+
1
m
> x
0
= sup A,
to za jest sprzeczno.
Denicja 4.68 (liczba ). Liczba to liczba rzeczywista rwna 2x
0
, gdzie x
0
(0, 2) jest
jedyn w przedziale (0, 2) liczb tak, e cos x
0
= 0.
Twierdzenie 4.69. Zachodz wzory
e
i/2
= i, e
i
+ 1 = 0.
owou. Wiemy ju, e cos

2
= 0. Zatem, z rwnoci
_
cos

2
_
2
+
_
sin

2
_
2
= 1
wynika, e sin

2
= 1 = 1, bo wiemy ju, e sin x > 0 na (0, 2). Zatem exp(i
2
) = 0+1 i = i.
Std wynika, e
e
i
=
_
e
2
i
_
2
= i
2
= 1 .
To koczy dowd.
Denicja 4.70. Liczba T ,= 0 jest okresem funkcji f : C C (odpowiednio: funkcji
f : R R) wtedy i tylko wtedy, gdy f(z + T) = f(z) dla kadego z C (odpowiednio:
dla kadego z R).
c _ MIM UW, 2010/11 73
Twierdzenie 4.71 (okresowo exp na C). Dla kadej liczby z C i kadego k Z0
zachodzi rwno
exp(2ik +z) = exp(z) ,
tzn. 2ik jest okresem funkcji wykadniczej. Ponadto, jeli liczba T jest okresem funkcji
wykadniczej, to T = 2ik dla pewnego k Z.
owou. Jeli T = 2ik, gdzie jest cakowite, to wtedy dla kadej liczby zespolonej z mamy
exp(z +T) = exp(z) exp(T) = exp(z) exp(2i)
k
= exp(z) ,
gdy exp(2i) = exp(i)
2
= (1)
2
= 1. Dlatego kada liczba T = 2ik, gdzie k Z, jest
okresem funkcji wykadniczej.
Pozostaje wykaza, e innych okreswnie ma. Jeli exp(z+T) = exp(z) dla wszystkich
z C, to z pewnoci exp T = 1. Niech T = t +is, gdzie t, s R. Wtedy
1 = [ exp T[ = [ exp(t +is)[ = exp t,
a zatem t = 0 i T = is dla pewnego s R 0.
Przypumy, e s nie jest cakowit wielokrotnoci 2. Poniewa suma okresw funk-
cji jest okresem tej funkcji, wic z pierwszej czci dowodu wynika, e dla kadego k Z
liczba i(s + 2k) te jest okresem exp. Dobierzmy k Z tak, aby s
= (s + 2k) (0, 2).

Oczywicie,
exp(is
) = cos s
+i sin s
= 1 .
Std
cos(s
/4) +i sin(s
/4) = exp(is
/4) 1, 1, i, i,
gdy innych pierwiastkw czwartego stopnia z jedynki nie ma. Poniewa jednak 0 <
s
/4 <

2
< 2, wic 1 > cos(s
/4) > 0 i sin(s
/4) > 0. To jest sprzeczno, bo w 1, 1, i, i

nie ma adnej liczby, ktra speniaaby naraz obie nierwnoci Re z > 0 Imz > 0.
Uzyskana sprzeczno dowodzi, e s musi by cakowit wielokrotnoci 2. To koczy
dowd caego twierdzenia.
Zauwamy, e dowodzc ostatniego twierdzenia, wykazalimy take nastpujcy fakt.
Wniosek 4.72. Rwno
exp(i) = 1, C
zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy = 2k dla pewnego k Z.
Wniosek 4.73 (okresowo funkcji trygonometrycznych). Jeli T = 2k, gdzie k
Z 0, to T jest okresem obu funkcji
sin, cos: C C.
Ponadto, jeli T jest okresem cosinusa (lub sinusa), to T jest cakowit wielokrotnoci 2.
owou. To, e kada liczba T = 2k, gdzie k Z 0, jest okresem zarwno sinusa, jak
i cosinusa, wynika z poprzedniego twierdzenia i wzorw Eulera.
Wykaemy drug cz twierdzenia. Niech T bdzie okresemcosinusa (lub, odpowied-
nio, sinusa). Poniewa exp(i/2) = i, wic ze wzorw Eulera otrzymujemy
cos(z +/2) =
e
i(z+/2)
+e
i(z+/2)
2
=
ie
iz
ie
iz
2
= sin z dla kadego z C. (4.19)
Podobnie sprawdzamy, e
sin(z +/2) = cos z dla kadego z C. (4.20)
Z obu tych wzorw
10
wynika, e T jest take okresem sinusa (lub, odpowiednio, cosinusa).
Zatem dla dowolnego z C jest
exp(i(z +T)) = cos(z +T) +i sin(z +T) = cos z +i sin z = exp(iz),
tzn. liczba iT jest okresem exp: C C. Na mocy poprzedniego twierdzenia, iT jest ca-
kowit wielokrotnoci 2i, tzn. T = 2k dla pewnego k Z.
Wniosek 4.74. (i) Jedynymi zespolonymi rozwizaniami rwnania sin z = 0 s liczby
z = k, gdzie k Z.
(ii) Jedynymi zespolonymi rozwizaniami rwnania cos z = 0 s liczby z = (k +
1
2
),
gdzie k Z.
owou. Jeli sin z = 0, to cos z = 1, wic exp(iz) = 1 +i = 1, a std exp(2iz) = 1. Na
mocy Wniosku 4.72 otrzymujemy
2z = 2k, gdzie k Z.
Zatem tylko liczby z = k, gdzie k Z, mog by rozwizaniami rwnania sin z = 0. Na
odwrt, jeli z = k i k Z jest dowolne, to
exp(ik) =
_
exp(i)
_
k
= (1)
k
= (1)
k
+ 0 i = cos k +i sin k,
wic sin z = 0. To koczy dowd pierwszej czci wniosku. Druga cz wynika z pierwszej
i z tosamoci cos(z +/2) = sin z.
4.7 Wzr de Moivrea
Odnotujmy prost konsekwencj zwizkw midzy funkcj wykadnicz i funkcjami try-
gonometrycznymi.
Stwierdzenie 4.75 (wzr de Moivrea). Jeli R, to wwczas dla kadego n N
cos n +i sin n = (cos +i sin )
n
owou. Z wasnoci exp i wzorw Eulera wynika, e lewa strona to, inaczej, exp(in) =
exp(i)
n
= (cos +i sin n)
n
.
10
Wzory (4.19), (4.20) bywaj nazwywane wzorami redukcyjnymi.
c _ MIM UW, 2010/11 75
Wniosek 4.76. Jeli R i n N, to
cos n = Re
_
e
i
_
n
, sin n = Im
_
e
i
_
n
.
Znajc wzr de Moivrea (i dwumian Newtona) mona bez trudu wyraa cos n oraz
sin n przez cos i sin . Ciekawsze, i waniejsze jest zastosowanie do wyznaczania sum
sinusw oraz cosinusw kolejnych wielokrotnoci aby takie sumy oblicza, wystarczy
umie sumowa postp geometryczny, bowiem
k
2
n=k
1
cos n =
k
2
n=k
1
Re
_
e
i
_
n
= Re
_
k
2
n=k
1
_
e
i
_
n
_
.
(Dla sum sinusw trzeba uy czci urojonej.)
Zadanie 4.77. Sprawdzi, e jeli x R i exp(ix) ,= 1, to
N
n=0
sin nx =
sin
_
Nx/2
_
sin
_
(N + 1)x/2
_
sin(x/2)
.
Znale analogiczny wzr na sum cosinusw. Jak zmieni si oba wzory, gdy przesta-
niemy zakada, e exp(ix) ,= 1?
Na tym zakoczymy pierwsze spotkanie z szeregami. Chciabym, eby Czytelnik tego
tekstu nie tylko uwaa szeregi za pewne obiekty matematyczne, ktre (by moe) warto
poznawa i bada same w sobie, ale widzia w nich przede wszystkim narzdzie, suce
m.in. do deniowania rnych funkcji, systematycznego badania ich wasnoci, oraz ob-
liczania ich wartoci. To ma szczeglne znaczenie praktyczne wtedy, gdy mwic nie-
precyzyjnie szeregi s zbiene szybko. Tak wanie jest w przypadku szeregw exp, sin
i cos, z uwagi na byskawiczne tempo wzrostu silni. Dopki obliczamy np. wartoci e
x
dla niezbyt duych x, moemy w praktyce traktowa funkcj exp jako wielomian, zoony
z pewnej liczby skadnikw szeregu

(x
n
/n!); np. e
3
rni si od

50
n=0
3
n
/n! naprawd
niewiele: okoo 10
42
.
In[1]:= N[Exp[3], 44]
Out[1]= 20.085536923187667740928529654581717896987908
In[2]:= N[Sum[3^n/n!, {n, 0, 50}], 44]
Out[2]= 20.085536923187667740928529654581717896987906
Gdybymy chcieli z tak dokadnoci okreli odlego Ziemi od Soca, nanometry
byyby zdecydowanie za duymi jednostkami. Jeli kto woli myle o wielkociach zwi-
zanych z ekonomi, a nie z astronomi czy zyk, moe sprawdzi, jakie jest zaduenie
budetu USA. Strona
http://www.brillig.com/debt_clock/
podaje je z dokadnoci do 1 centa, aktualizujc wartoci co par sekund. Taka precyzja
z praktycznego punktu widzenia graniczy z absurdem, ale dokadno przyblienia
50
n=0
3
n
n!
e
3
jest i tak o 25 rzdw wielkoci lepsza.
Takie uwagi mog kogo zaciekawi, jednak aby lepiej rozumie, co si naprawd za
nimi kryje musimy w miar systematycznie pozna takie pojcia, jak cigo, rnicz-
kowalno i zbieno jednostajna. Ich cise denicje oraz wasnoci poznamy wkolejnych
rozdziaach.
Rozdzia 5
Funkcje cige
Jak wspomnielimy na samym pocztku wykadu, do najwaniejszych zastosowa ana-
lizy naley badanie wasnoci rnych funkcji, okrelonych na podzbiorach przestrzeni
liniowych w najprostszym przypadku, na podzbiorach R. Jedn z najwaniejszych wa-
snoci funkcji zmiennej rzeczywistej jest cigo. Intuicyjnie biorc, jeli funkcja okre-
lona na pewnym przedziale w R jest ciga, to maym zmianom argumentu odpowiadaj
mae zmiany wartoci funkcji; inaczej, z geometrycznego punktu widzenia, wykres funk-
cji mona narysowa bez odrywania owka od papieru. Te okrelenia s jednak szalenie
nieprecyzyjne. Zacznijmy od sformuowania odpowiednich denicji.
Zaoymy w tym rozdziale, e Czytelnik zna denicj funkcji z wykadw Wstpu do
matematyki i rozumie takie terminy, jak dziedzina funkcji, obraz i przeciwobraz. Ich zna-
czenie bdziemy przypomina w razie potrzeby.
Podkrelimy jedno: w analizie matematycznej mamy czsto do czynienia z funkcjami,
ktre s okrelone konkretnymi wzorami, np. g(x) = ln
_
17+exp(x
2
+cos x)
_
dla x R. Ot
naley pamita, e z formalnego punktu widzenia sam wzr jeszcze funkcji nie okrela:
trzeba powiedzie, dla jakich argumentw funkcja ma by okrelona (a jeli chcemy po-
sugiwa si wzorem, naley sprawdzi, e ma on dla odpowiednich argumentw sens).
Prosz zauway, e deniujc pierwiastki n-tego stopnia, funkcj wykadnicz, logarytm
naturalny i funkcje trygonometryczne, postpowalimy wanie w taki sposb.
5.1 Punkty skupienia. Granica funkcji.
W analizie uywa si dwch denicji granicy funkcji: jednej podanej przez Heinego i dru-
giej, rwnowanej, podanej przez Cauchyego. Pierwsz z nich bdzie nam atwiej sfor-
muowa, korzystajc z wczeniej omwionych poj. Drug zajmiemy si pniej.
Mwic o granicy funkcji, bdziemy posugiwa si zbiorem R = R +,
aby opisywa zarwno niewaciwe wartoci granic (tzn. to, e wartoci funkcji eksplo-
duj w pobliu pewnej wartoci argumentu), jak i zachowanie funkcji dla bardzo duych
argumentw. Najpierw powiemy, w jakich punktach bdziemy znajdowa granice funkcji.
Denicja 5.1 (punkt skupienia). Niech A R. Powiemy, e punkt p R jest punktem
skupienia zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje cig (a
n
) Ap taki, e lima
n
= p.
Gdy p = , to wdenicji punktu skupienia chodzi oczywicie o granic niewaciw.
77
Przykad 5.2. Niech A bdzie zbiorem skoczonym, A = x
1
, . . . , x
N
R. Wtedy A nie
ma w ogle punktw skupienia: aden cig utworzony z elementw zbioru A z pewnoci
nie dy do , tzn. p
1,2
= nie s punktami skupienia. Jeli za p R i wemiemy
0 <
0
< min
xA,x=p
[x p[ ,
to w przedziale (p
0
, p +
0
) nie ma adnych elementw zbioru A p, wic aden cig
(a
n
) A p nie jest zbieny do p.
Przykad 5.3. Niech A = 1,
1
2
,
1
3
,
1
4
, . . .. Liczba 0 jest punktem skupienia A. Jeli x R,
ale x ,= 0, to x nie jest punktemskupienia A. Sprawdamy to atwo, posugujc si denicj
granicy podobnie, jak w poprzednim przykadzie.
Zatem: punkt skupienia zbioru A nie musi nalee do A.
Przykad 5.4. Jedynym punktem skupienia zbioru N jest p = +. Istotnie, cig o wy-
razach a
n
= n ma granic p = +, a jego wyrazy oczywicie s rne od p.
Ponadto, cig (a
n
) liczb naturalnych ma granic p R wtedy i tylko wtedy, gdy od
pewnego miejsca jest stay. Wtedy jednak p nie moe by rne od wszystkich wyrazw
cigu (a
n
), gdy p = lim
m
a
m
= a
n
dla wszystkich n dostatecznie duych.
Podobnie stwierdzamy, e jedynymi punktami skupienia Z s .
Przykad 5.5. Zbir punktw skupienia przedziau A = (0, 1) skada si z wszystkich
punktw przedziau domnkitego [0, 1]. Czytelnik zechce to sprawdzi samodzielnie.
Denicja 5.6 (denicja Heinego granicy funkcji). Zamy, e f : R A R i p R
jest punktem skupienia zbioru A. Mwimy, e f ma w punkcie p granic g R, i piszemy
lim
xp
f(x) = g ,
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego cigu (x
n
) A p takiego, e limx
n
= p, granica
lim
n
f(x
n
)
istnieje i jest rwna g.
Uwaga: gdy g lub p , R, to w odpowiednich miejscach chodzi, rzecz jasna, o granice
niewaciwe odpowiednich cigw.
Ponisze twierdzenie jest natychmiastow konsekwencj Twierdzenia 2.10 (i wasno-
ci granic niewaciwych). Odnotujmy je dla porzdku, zanimprzejdziemy do przykadw.
Twierdzenie 5.7 (arytmetyczne wasnoci granicy funkcji). Zamy, e A R, za
p R jest punktem skupienia zbioru A. Niech
f, g : A R, lim
xp
f(x) = a , lim
xp
g(x) = b
dla pewnych a, b R. Wwczas:
1. Jeli wynik dziaania a +b jest okrelony w R, to lim
xp
_
f(x) +g(x)
_
= a +b.
c _ MIM UW, 2010/11 79
2. Jeli wynik dziaania a b jest okrelony w R, to lim
xp
_
f(x) g(x)
_
= a b.
3. Jeli wynik dziaania a b jest okrelony w R, to lim
xp
_
f(x) g(x)
_
= a b.
4. Jeli wynik dziaania
a
b
jest okrelony w R i g(x) ,= 0 dla x A, to lim
xp
f(x)
g(x)
=
a
b
.
Zanim przejdziemy do prostych przykadw, podkrelmy dwie rzeczy: Po pierwsze, o
granicy f w p mona mwi take wtedy, gdy f nie jest w ogle okrelona w punkcie p;
p ma by punktem skupienia dziedziny funkcji f, nie musi do tej dziedziny nalee. Po
drugie, nawet gdy f jest okrelona w punkcie p, to liczby
lim
xp
f(x) oraz f(p)
nie musz mie ze sob nic wsplnego. Ilustruje to banalny przykad: niech p = 0, a
f(x) = 0 dla x ,= 0 i f(0) = 2010 + + e. Dla kadego cigu (x
n
) liczb rnych od 0
cig f(x
n
) skada si z samych zer, wic ma granic rwn zero. Dlatego lim
x0
f(x) = 0.
Wartoci f w zerze moemy manipulowa dowolnie, nie zmieniajc granicy f w 0.
Przykad 5.8. Niech k N bdzie ustalon liczb i niech
g(x) =
1
x
k
, x R 0.
Dla dowolnego cigu x
n
+mamy 1/(x
n
)
k
0, wic
lim
x+
g(x) = 0.
Przykad 5.9. Wprost z Twierdzenia 3.2 patrz punkt (E8) wynika, e
lim
x0
exp(x) 1
x
= 1.
(Warunek podany w tym twierdzeniu jest powtrzeniem warunku z denicji Heinego dla
funkcji okrelonej wzorem f(x) = (e
x
1)/x na A = R 0.)
Przykad 5.10. Niech f : R R bdzie wielomianem stopnia n N, tzn.
f(x) = a
0
+a
1
x + +a
n
x
n
, x R,
gdzie a
i
s ustalonymi liczbami rzeczywistymi. Jeli p R, to z twierdzenia o granicy
sumy i iloczynu cigw wnioskujemy, e dla kadego cigu x
m
p jest
lim
m
f(x
m
) = a
0
+a
1
p + +a
n
p
n
= f(p) ,
nawet bez koniecznoci zakadania, e x
m
,= p. Zatem, z denicji,
lim
xp
f(x) = f(p) .
Obliczmy teraz granice f w punktach . Zamy dla ustalenia uwagi, e a
n
> 0. Niech
g(x) = f(x)/x
n
dla x ,= 0. Poniewa
lim
x+
g(x) = lim
x+
_
a
0
x
n
+
a
1
x
n1
+ +
a
n1
x
_
+a
n
= a
n
> 0,
wic na mocy twierdzenia o arytmetycznych wasnociach granicy
lim
x+
f(x) = a
n
lim
x+
x
n
= +.
Mamy take lim
x
x
n
= (1)
n
+, wic przy zaoeniu a
n
> 0 jest
lim
x
f(x) =
_
dla n nieparzystych,
+ dla n parzystych.
(Dla a
n
< 0 znaki w odpowiedzi trzeba zamieni).
Przykad 5.11. Wprost z Twierdzenia 4.59 wynika, e
lim
x0
sin x
x
= 1, lim
x0
cos x 1
x
= 0 .
To, e w obu przypadkach zachodzi warunek, podany w denicji Heinego, jest treci
ostatniej, trzeciej czci Twierdzenia 4.59.
Przykad 5.12. Granica
lim
x0
_
cos
1
x
_
nie istnieje: dla cigu x
k
= 1/2k, k = 1, 2, . . . mamy x
k
0 i cos(1/x
k
) = cos 2k = 1, a
dla cigu z
k
= 1/(2k + /2), take zbienego do zera, jest cos z
k
= cos(2k + /2) = 0.
Zatem dla x
k
0 cig cos(1/x
k
) moe mie rne granice (a take moe by rozbieny).
Funkcja f(x) = cos(1/x) w otoczeniu zera. Oscylacje wykresu s coraz gstsze, gdy funkcja x 1/x
przeksztaca (0, 1) na ca po (1, ). Dlatego w kadym przedziale (0, ) funkcja f przyjmuje kad z
wartoci y [1, 1] nieskoczenie wiele razy.
Funkcja f(x) = cos(1/x) wotoczeniu zera, II. Mona wykaza (zainteresowany Czytelnik zechce to zrobi
samodzielnie), e dla kadego y [1, 1] istnieje taki cig xn 0, e f(xn) y. Na rysunku zaznaczono
punkty (xn, f(xn)) dla trzech rnych takich cigw; przedstawiono tylko wartoci 0,009 x 0,07.
c _ MIM UW, 2010/11 81
Przykad 5.13. Niech A = (1, ) 0, p = 0. Zachodzi rwno
lim
x0
(1 +x)
1/x
= e .
To atwo wynika ze znanych nam ju wasnoci funkcji wykadniczej i logarytmu natu-
ralnego. Istotnie, z denicji potgi o dowolnej podstawie i wykadniku,
f(x) := (1 +x)
1/x
= exp
_
ln
_
(1 +x)
1/x
_
_
= exp
_
ln(1 +x)
x
_
.
Niech (x
n
) Abdzie cigiemzbienymdo zera. Pomy y
n
= (x
n
)
1
ln(1+x
n
). Stosujc
punkt (L6) Twierdzenia 3.6, otrzymujemy
lim
n
y
n
= lim
n
ln(1 +x
n
)
x
n
= 1 .
Poniewa f(x
n
) = exp y
n
, wic na mocy Twierdzenia 3.2, punkt (E7),
lim
n
f(x
n
) = lim
n
exp(y
n
) = exp(1) = e .
Przykad 5.14. Granica
lim
x0
1
x
nie istnieje. Dla cigu x
n
= 1/n 0 mamy bowiem 1/x
n
= n +, natomiast dla
innego cigu, x
n
= 1/n, take zbienego do zera, jest f(x
n
) . Nie ma wic
wsplnej granicy wszystkich cigw 1/x
n
, gdzie x
n
0, x
n
,= 0.
Z intuicyjnego punktu widzenia jest jasne, e nieistnienie granicy w Przykadzie 5.12
to zjawisko innego rodzaju ni nieistnienie granicy 1/x w zerze. Dla rozrnienia takich
sytuacji wprowadza si pojcie granicy jednostronnej.
Denicja 5.15 (granica lewostronna). Niech f : A R i niech p bdzie punktem sku-
pienia zbioru A takim, e p = lima
n
dla pewnego cigu (a
n
) A p, a
n
< p dla wszyst-
kich n N. Jeli
lim
n
f(x
n
) = a
dla kadego cigu (x
n
) A p takiego, e x
n
< p dla wszystkich n N i x
n
p dla
n , to mwimy, e f ma w p granic lewostronn rwn a, i piszemy
lim
xp
f(x) = a .
Podobnie (zmieniajc obie nierwnoci w powyszej denicji na przeciwne) deniu-
jemy granic prawostronn
lim
xp
+
f(x) .
Jest rzecz jasn, e w przykadzie 5.14 istniej obie granice jednostronne:
lim
x0
1
x
= , lim
x0
+
1
x
= +
Stwierdzenie 5.16. Zamy, e p jest punktem skupienia zbioru A R i istniej cigi
(x
n
), (y
n
) A, x
n
, y
n
p, x
n
< p < y
n
dla n N. Nastpujce warunki s rwnowane:
(i) f ma w p granic rwn a;
(ii) f ma w p obie granice jednostronne i kada z nich jest rwna a.
Prosty dowd, polegajcy na sprawdzeniu warunkw z denicji granicy (granicy jed-
nostronnej) i wykorzystaniu Stwierdzenia 2.36, wicego zbieno cigu ze zbienoci
jego podcigw do wsplnej granicy, pozostawiamy Czytelnikowi.
Podamy teraz drug denicj granicy, sformuowan przez Cauchyego. Zamiast uy-
wa pojcia granicy cigu, operuje si w niej odpowiednio sprecyzowanym pojciem bli-
skoci punktw. Wyrnimy w tej denicji wiele przypadkw.
Denicja 5.17 (denicja Cauchyego granicy funkcji). Niech f : A R i niech p R
bdzie punktem skupienia zbioru A oraz a R. Mwimy, e funkcja f ma w p granic
rwn a, symbolicznie:
lim
xp
f(x) = a,
wtedy i tylko wtedy, gdy:
1. (Przypadek a, p R): dla kadego > 0 istnieje > 0 takie, e gdy 0 < [x p[ 0 istnieje > 0 takie, e gdy 0 < [x p[ M.
3. (Przypadek p = , a R, tzn. granica waciwa w nieskoczonoci):] dla kadego
> 0 istnieje T > 0 takie, e gdy x > T i x A, to [f(x) a[ < .
4. (Przypadek p = , a = , tzn. granica niewaciwa w ): dla kadej liczby
M > 0 istnieje T > 0 takie, e gdy x > T i x A, to f(x) > M.
Prosz zauway, e punkty 2 i 3 kryj w sobie po dwa podprzypadki, a punkt 4
a cztery podprzypadki (bo s wtedy 4 moliwoci dokonania konkretnego wyboru zna-
kw ). O wszystkich warunkach, sformuowanych w tej denicji dla rnych na pozr
sytuacji, naley myle tak: jeli argument przyjmuje wartoci odpowiednio bliske p, to
funkcja przyjmuje wartoci bliskie a. To, jak naley precyzyjnie pojmowa termin bliskie,
zaley od tego, czy a, p = , czy nie.
Twierdzenie 5.18 (rwnowano obu denicji granicy). Zamy, e f : A R
i p R jest punktem skupienia zbioru A. Jeli f ma w p granic a R wedug denicji
Heinego, to f ma w p granic a R wedug denicji Cauchyego, i na odwrt.
owou. Zajmiemy si tylko jednym przypadkiem w denicji granicy wedug Cauchyego.
Czytelnik zainteresowany dogbnym rozumieniem treci caego wykadu zechce samo-
dzielnie uzupeni szczegy pozostaych przypadkw. (Schemat dowodu jest identyczny).
Niech a, p R. Zamy, e
lim
xp
f(x) = a wg. denicji Heinego.
c _ MIM UW, 2010/11 83
Pokaemy metod sprowadzenia do niedorzecznoci, e f ma w p granic a take wg.
denicji Cauchyego. W tym celu zamy, e nie zachodzi warunek z denicji Cauchyego.
Skoro tak, to zachodzi jego zaprzeczenie:
Istnieje
0
> 0 takie, e dla kadego > 0 istnieje punkt x A, ktry spenia
nierwnoci 0 < [x p[ < , ale [f(x) a[
0
> 0.
Wykorzystujc ten warunek dla
k
= 1/k, gdzie k = 1, 2, . . ., znajdziemy cig punktw
(x
k
) A p, 0 < [x
k
p[ <
1
k
dla k = 1, 2, . . ., (5.1)
taki, e [f(x
k
) p[
0
. Z (5.1) wynika, e A x
k
p dla k i x
k
,= p, wic zgodnie
z denicj Heinego powinno by f(x
k
) a. Mamy jednak [f(x
k
) a[ >
0
dla wszystkich
k, wic granica cigu f(x
k
) nie moe by rwna a, tzn. nie zachodzi warunek podany w
denicji Heinego. Uzyskana sprzeczno koczy pierwsz cz dowodu.
Teraz zamy, e
lim
xp
f(x) = a wg. denicji Cauchyego.
Niech (x
k
) A p bdzie dowolnym cigiem takim, e x
k
p dla k . Wykaemy,
posugujc si denicj granicy cigu, e lim
k
f(x
k
) = a, tzn. sprawdzimy, e istotnie
zachodzi warunek podany w denicji Heinego.
Ustalmy w tym celu > 0. Dobierzmy do > 0, posugujc si denicj Cauchyego
granicy. Poniewa x
k
p i x
k
,= p, wic istnieje takie k
1
= k
1
(), e
0 < [x
k
p[ < dla wszystkich k > k
1
.
Wtedy jednak, wobec denicji Cauchyego granicy funkcji, mamy
[f(x
k
) a[ < dla wszystkich k > k
1
.
Zatem, cig (f(x
k
)) ma granic rwn a. To wynika wprost z denicji granicy cigu.
Zanim wprowadzimy formaln denicj cigoci, odnotujmy kilka twierdze o grani-
cach funkcji, ktre natychmiast wynikaj z tego, co ju wiemy o zbienoci cigw.
Twierdzenie 5.19 (o trzech funkcjach). Jeli
f, g, h: A R, f(x) h(x) g(x) dla x A,
a p jest takim punktem skupienia zbioru A, e
lim
xp
f(x) = lim
xp
g(x) ,
(tzn. obie powysze granice istniej i s rwne), to granica lim
xp
h(x) te istnieje i zachodzi
rwno
lim
xp
f(x) = lim
xp
h(x) = lim
xp
g(x) .
owou. Teza wynika wprost z denicji Heinego i twierdzenia o trzech cigach.
Twierdzenie 5.20 (warunek Cauchyego istnienia granicy). Zamy, e f : A R
i p R jest punktem skupienia zbioru A. Wwczas f ma w p granic rwn a R wtedy i
tylko wtedy, gdy zachodzi nastpujcy warunek Cauchyego:
Dla kadego > 0 istnieje > 0 takie, e dla wszystkich t, s A p z nierw-
noci [t p[ < , [s p[ < wynika, e [f(t) f(s)[ < .
owou. wiczenie dla zainteresowanych.
Czytelnik zechce samodzielnie sformuowa warunek Cauchyego istnienia granicy
funkcji w punkcie p = . To atwe zadanie: trzeba posuy si intuicyjnym rozumie-
niem warunku Cauchyego: jeli argumenty s, t s odpowiednio bliskie p, to wartoci funk-
cji w punktach s, t s bliskie i dokona przekadu na cisy jzyk.
Twierdzenie 5.21. Zamy, e A, B R,
f : A R, g : B R, f(A) B,
a jest punktem skupienia zbioru A, b jest punktem skupienia zbioru B, a ponadto
lim
xa
f(x) = b, lim
yb
g(y) = c, f(x) ,= b dla x A.
Wwczas
lim
xa
g(f(x)) = c
Do oczywisty dowd, wykorzystujcy ktrkolwiek z rwnowanych denicji gra-
nicy, pominiemy. Prosz tylko zauway, e obliczajc w Przykadzie 5.13 granic funkcji
f(x) = (1 + x)
1/x
w zerze, de facto posuylimy si wanie tak argumentacj, podajc
uzasadnienie.
5.2 Funkcje monotoniczne
Denicja 5.22. Kresemdolnym(odpowiednio: grnym) funkcji f : A Rnazywamy kres
grny (odpowiednio: dolny) zbioru f(A) wartoci tej funkcji. Piszemy
inf
A
f inf
xA
f(x) := inf f(A) , sup
A
f sup
xA
f(x) := sup f(A) .
Gdy zbir wartoci f nie jest ograniczony z gry, piszemy sup f = +. Gdy zbir wartoci
f nie jest ograniczony z dou, piszemy inf f = .
Denicja 5.23. Funkcja f : A R jest:
(i) malejca, gdy f(x) > f(y) dla wszystkich x, y A takich, e x < y;
(ii) niemalejca, gdy f(x) f(y) dla wszystkich x, y A takich, e x < y;
(iii) rosnca, gdy f(x) < f(y) dla wszystkich x, y A takich, e x < y;
(iv) nierosnca, gdy f(x) f(y) dla wszystkich x, y A takich, e x < y.
c _ MIM UW, 2010/11 85
Funkcja, ktra spenia ktry z warunkw (i)(iv) tej denicji, jest monotoniczna.
Funkcje rosnce i malejce nazywamy cile monotonicznymi.
Twierdzenie 5.24 (granice jednostronne funkcji monotonicznych). Zamy, e
f : A R jest monotoniczna i p jest punktem skupienia zbioru A. Wwczas:
(i) Jeli istnieje cig (x
n
) A (, p) zbieny do p, to f ma w p granic lewostronn.
(ii) Jeli istnieje cig (x
n
) A(p, +) zbieny do p, to f ma wp granic prawostronn.
owou. Udowodnimy tylko punkt (i); dowd (ii) jest taki sam. Bez zmniejszenia oglnoci
przyjmijmy, e f jest niemalejca; jeli nie jest, to mona rozpatrze funkcj (f).
Niech
M = sup f(x): x A, x < p .
(Uwaga: dopuszczamy moliwo M = +; Czytelnik zechce wskaza przykady takich
sytuacji). Pokaemy, e f ma w p granic lewostronn rwn M.
Wemy jakikolwiek cig (x
n
) A (, p) zbieny do p. Ustalmy dowolne M
< M.
1
Z denicji kresu grnego, istnieje x A (, p) taki, e M
< f(x) M. Poniewa

x
n
p > x, wic istnieje takie n
1
N, e dla wszystkich n > n
1
mamy
x < x
n
< p,
std za, dziki monotonicznoci f,
M
< f(x) f(x

n
) M = sup f(x): x A, x n
1
.
Zatem, wprost z denicji granicy cigu, limf(x
n
) = M. Z dowolnoci (x
n
) i denicji gra-
nicy lewostronnej wynika wic, e f ma w p granic lewostronn M.
5.3 Cigo funkcji
Zdeniujemy teraz jedn z najwaniejszych klas funkcji, badanych w caej analizie. Z
odpowiednikami tej denicji dla funkcji wielu zmiennych rzeczywistych, a take funkcji
okrelonych na tzw. przestrzeniach metrycznych i topologicznych, Czytelnik zetknie si
na drugim roku studiw.
Denicja 5.25. Niech f : R A R i niech p A. Powiemy, e f jest ciga w punkcie
p wtedy i tylko wtedy, gdy speniony jest jeden z dwch poniszych warunkw:
1. Punkt p nie jest punktem skupienia zbioru A.
2. Punkt p jest punktem skupienia zbioru A i f ma w p granic rwn f(p).
Denicja 5.26. Mwimy, e funkcja f : A R jest ciga (na zbiorze A), jeli f jest ciga
w kadym punkcie zbioru A.
1
Prosz myle o tym nastpujco: gdy M R, to M
= M , gdzie > 0, a gdy M = +, to M
jest
dowoln liczb. Taki zapis pozwala unikn oddzielnej analizy 2 przypadkw; nic innego si w tym nie kryje.
Najczciej bdziemy mwi po prostu f : A R jest ciga. Takie zdanie oznacza
zawsze cigo f we wszystkich punktach A.
Jeli zbir Ajest przedziaem, to z intuicyjnego punktu widzenia cigo funkcji ozna-
cza, e jej wykres mona narysowa jednym pocigniciem owka, bez odrywania go od
papieru.
Stwierdzenie 5.27. Niech f : R A R i niech p A. Wwczas f jest ciga w punkcie
p wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego > 0 istnieje takie > 0, e dla wszystkich x
A (p , p +) zachodzi nierwno [f(x) f(p)[ < .
owou. Jeli p nie jest punktem skupienia A, to istnieje liczba > 0 taka, e (p , p +
) A = p. Wtedy warunek z tezy jest banalny: dla wszystkich x A (p , p + )
mamy po prostu [f(x) f(p)[ = [f(p) f(p)[ = 0 < .
Jeli p jest punktem skupienia A, to warunek z tezy twierdzenia jest powtrzeniem,
w jzyku denicji Cauchyego granicy funkcji, zdania f ma w p granic rwn f(p).
Z poznanych dotyczas twierdze o wasnociach granicy natychmiast otrzymujemy
nastpujce wnioski.
Twierdzenie 5.28. Jeli f, g : A R s cige w punkcie p A, to f g i f g s cige
w p. Jeli ponadto g ,= 0 we wszystkich punktach zbioru A, to f/g jest okrelona na A i
ciga w punkcie p.
Uwaga: nietrudno si przekona, e zaoenie g ,= 0 na A jest potrzebne, eby o ilora-
zie f/g mona byo mwi w punktach zbioru A. Do samej cigoci f/g w p wystarczy
w obu przypadkach objtych denicj cigoci zaoenie g(p) ,= 0.
Wniosek 5.29. Jeli funkcja f : A R jest ciga w p A, a g : B R, gdzie zbir B
zawiera zbir f(A) wartoci funkcji f, jest ciga wpunkcie f(p), to zoenie gf jest cige
w punkcie p.
Omawialimy wczeniej funkcj wykadnicz, logarytm naturalny, funkcje trygono-
metryczne oraz (krtko) potgi o dowolnym wykadniku i podstawie dodatniej. Dla f =
exp, ln, sin i cos formuowalimy twierdzenia: jeli (x
n
) jest dowolnym cigiem zbienym
do x, to cig f(x
n
) ma granic f(x). Ich dowody wymagay przeprowadzenia konkretnych
oszacowa i rachunkw. Widzimy teraz, poznawszy denicj Heinego granicy i denicj
cigoci, e za kadym razem chodzio po prostu o cigo odpowiedniej funkcji. Za to
teraz moemy atwo poda seri przykadw.
Przykad 5.30. Nastpujce funkcje s cige w kadym punkcie swojej dziedziny:
a) Funkcja staa f(x) = c dla x R.
b) Funkcja f(x) = x, x R. To wynika natychmiast z denicji (i ma tautologiczny
charakter).
c) Dowolny wielomian f(x) = a
0
+ a
1
x + a
2
x
2
+ + a
n
x
n
stopnia n, gdzie x R.
Cigo wielomianw wynika, przez indukcj wzgldem stopnia, z twierdzenia o
cigoci sumy i iloczynu funkcji cigych.
c _ MIM UW, 2010/11 87
d) Funkcja f(x) = (x + 1)/(x 1) jest okrelona i ciga w kadym punkcie zbioru
R1. To wynika z twierdzenia o o ilorazie funkcji cigych. Oglniej, kada funkcja
wymierna, tzn. funkcja f(x) = P(x)/Q(x), gdzie P, Q s wielomianami i x Z
Q
,
gdzie
Z
Q
:= R wszystkie pierwiastki wielomianu Q,
jest ciga w kadym punkcie zbioru Z
Q
.
e) Funkcja exp: R R jest ciga; patrz Twierdzenie 3.2, punkt (E7).
f) Funkcje sin, cos: R R s cige. Ten fakt by treci Wniosku 4.62.
g) Funkcja ln: (0, ) R jest ciga, patrz Twierdzenie 3.6. Cigo logarytmu mo-
na wywnioskowa take z oglnego twierdzenia o cigoci funkcji odwrotnej, kt-
rym zajmiemy si w nastpnym podrozdziale.
Denicja 5.31 (tangens i cotangens). Kadziemy
tg(x) =
sin x
cos x
dla x R k +/2: k Z,
oraz
ctg(x) =
cos x
sin x
dla x R k: k Z.
Stwierdzenie 5.32. Funkcje
tg: R k +/2: k Z R,
ctg: R k: k Z R
s cige.
Oczywicie nie wszystkie funkcje s cige.
Przykad 5.33. a) Funkcja
f(x) =
_
1 dla x 0,
1 dla x < 0
jest nieciga w zerze i ciga w pozostaych punktach prostej R.
b) Tzw. funkcja Dirichleta
f(x) =
_
1 dla x Q,
0 dla x R Q
jest nieciga w kadym punkcie prostej. To wynika std, e kada liczba rzeczywi-
sta jest granic pewnego cigu liczb wymiernych i pewnego cigu liczb niewymier-
nych.
c) Ten przykad bdzie nieco subtelniejszy. Jego celem jest wskazanie, e punkty ci-
goci i niecigoci funkcji mog by do dokadnie wymieszane. Ot, tzw. funk-
cja Riemanna f : (0, ) R dana wzorem
f(x) =
_
1/q gdy x = p/q > 0, gdzie p, q N i uamek p/q jest nieskracalny,
0 gdy x > 0 jest liczb niewymiern
jest nieciga we wszystkich punktach wymiernych i ciga we wszystkich punktach
niewymiernych. Oto dowd tego twierdzenia.
Kada liczba rzeczywista jest granic pewnego cigu liczb niewymiernych. Dlatego,
gdyby f miaa by ciga w w Q, musiaaby spenia warunek f(w) = 0. Jednak
f(w) ,= 0 dla wszystkich w Q.
Udowodnimy teraz cigo funkcji f w punktach niewymiernych. Ustalmy liczb
x > 0, x R Q, oraz > 0. Wybierzmy q
0
N tak, aby 1/q
0
< . W przedziale
(0, x + 1) jest tylko skoczenie wiele liczb wymiernych w, ktre maj w postaci nie-
skracalnej zapis w = p/q dla pewnego q q
0
. Innymi sowy, zbir
[x w[ : w Q, w = p/q < x + 1, p N, q = 1, . . . , q
0
, NWD(p, q) = 1
jest skoczony i ma tylko elementy dodatnie (tu korzystamy z niewymiernoci x).
Dlatego liczba
:= min(x, inf A)
jest dodatnia! Dla kadego t > 0 takiego, e [tx[ < , mamy [f(t)f(x)[ < 1/q
0
< :
dla t niewymiernych rnica f(t) f(x) jest po prostu zerem, a dla t wymiernych
f(t)f(x) = f(t) = 1/q dla pewnego q > q
0
, bo mniejsze mianowniki wykluczylimy,
deniujc liczb .
Uwaga: Mona wykaza, e nie istnieje adna funkcja f : R R, ktra byaby ciga
tylko w punktach wymiernych.
Przykad 5.34. W zyce funkcje niecige spotykamy m.in. w opisie wszelkich zjawisk
zwizanych z pkaniem i rozrywaniem rnych materiaw, a take w opisie przemian
fazowych. Z przejciem ustalonej masy wody ze stanu ciekego w stay (tzn. zamarza-
niem) wie si skokowy wzrost objtoci. Dlatego zamarzajcy ld potra np. rozsadzi
zamknite szklane naczynie.
Przykad 5.35. Jeli zaoymy, e czas t ma wartoci rzeczywiste dodatnie, a wszelkie
kwoty pienidzy mierzymy w groszach i ich cakowitych wielokrotnociach
2
, to w eko-
nomii we wszystkich ciekawych przypadkach bdziemy, z formalnego punktu widzenia,
mie do czynienia wycznie z funkcjami niecigymi zmiennej t!
Kluczowe znaczenie maj w analizie dwie wasnoci funkcji cigych. Pierwsza z nich
orzeka, e funkcja ciga na przedziale domknitym przyjmuje swoje kresy.
Twierdzenie 5.36 (Weierstrassa o przyjmowaniu kresw). Jeli f : [a, b] R jest
ciga, to istniej punkty x
0
, x
0
[a, b] takie, e
f(x
0
) = sup
[a,b]
f , f(x
0
) = inf
[a,b]
f .
2
To nawet w praktyce nie jest prawd: wystarczy spojrze na tabele kursw walut, gdzie podawane s
uamki groszy, centw itp.
c _ MIM UW, 2010/11 89
Zauwamy, e z tego twierdzenia wynika, e sup f i inf f s liczbami rzeczywistymi,
tzn. s skoczone. Zauwamy take, e zaoenie cigoci f na przedziale domknitym
jest istotne.
Przykad 5.37. Funkcja f : (0, 1) R dana wzorem f(x) = x
2
jest ciga na (0, 1), ale
ani sup f = 1, ani inf f = 0 nie s elementami zbioru f
_
(0, 1)
_
= (0, 1) wartoci funkcji.
Przykad 5.38. Funkcja f(x) = tg x, x (/2, /2), jest ciga, ale zbir jej wartoci
nie jest ograniczony ani z gry, ani z dou.
Dowd Twierdzenia 5.36. Niech M = sup f R. Z denicji kresu grnego wynika, e
istnieje cig (x
n
) [a, b] taki, e f(x
n
) M dla n .
3
Cig (x
n
) [a, b] jest ograniczony, wic na mocy Twierdzenia BolzanoWeierstrassa
ma podcig (x
n
k
)
k=1,2,...
zbieny do pewnej liczby x
0
[a, b]. Cig liczb f(x
n
k
), k = 1, 2, . . . ,
jest zbieny, gdy jest podcigiem cigu zbienego. Zatem
M = lim
n
f(x
n
) = lim
k
f(x
n
k
) = f(x
0
);
ostatnia rwno zachodzi dlatego e f jest ciga.
Tak samo dowodzimy, e m = inf f jest rwne f(x
0
) dla pewnego x
0
[a, b].
Z drug wan wasnoci funkcji cigych, tak zwan wasnoci Darboux (przyjmo-
waniem wartoci porednich), mielimy ju de facto do czynienia kilkakrotnie, w sposb
niejawny: zetknlimy si z ni, dowodzc surjektywnoci exp: R (0, ), deniujc
liczb , a take dowodzc istnienia pierwiastkw n-tego stopnia z liczb rzeczywistych.
Twierdzenie 5.39 (wasno Darboux). Jeli f : [a, b] R jest ciga i dla pewnych
liczb x, y [a, b], x < y, jest
f(x) < c < f(y) albo f(x) > c > f(y)
to istnieje t (x, y) takie, e f(t) = c.
owou. Mona ograniczy rozwaania do przypadku f(x) < c < f(y) (jeli zachodz
nierwnoci przeciwne, to rozpatrujemy f zamiast f). Pomy
Z := s [x, y] : f(s) < c.
Poniewa x Z, wic Z ,= . Ponadto, Z jest ograniczony z gry przez y. Zatem, Z ma
skoczony kres grny. Niech t = sup Z.
Wykaemy, e f(t) = c. Z denicji kresu grnego wynika, e istnieje cig (s
n
) Z
taki, e s
n
t dla n . Z cigoci f i warunku f(s
n
) < c otrzymujemy
f(t) = lim
n
f(s
n
) c .
Przypumy na chwil, e f(t) < c. Wtedy := c f(t) > 0. Dobierzmy liczb > 0 tak,
eby mie [f(s) f(t)[ < dla wszystkich s (t , t + ) (x, y) (mona w tym celu
wykorzysta Stwierdzenie 5.27). Wtedy jednak
f(s) < f(t) + = f(t) +c f(t) = c dla wszystkich s (t, t +),
tzn. (t, t +) Z i t = sup Z, a to jest sprzeczno. Zatem musi by f(t) = c.
3
Gdy M = , to zbir f([a, b]) jest nieograniczony z gry, tzn. istnieje cig (xn) taki, e f(xn) + = M.
Wniosek 5.40. Kady wielomian P : R R nieparzystego stopnia o wspczynnikach
rzeczywistych ma co najmniej jeden pierwiastek rzeczywisty.
owou. Mnoc w razie potrzeby P przez liczb rn od zera (to nie wpywa na pier-
wiastki wielomianu P), moemy zaoy, e
P(x) = x
2n+1
+a
2n
x
2n
+ +a
1
x +a
0
dla x R
= x
2n+1
_
1 +
a
2n
x
+ +
a
1
x
2n
+
a
0
x
2n+1
_
dla x ,= 0.
Poniewa
lim
x
_
a
2n
x
+ +
a
1
x
2n
+
a
0
x
2n+1
_
= 0,
wic istnieje taka liczba M > 0, e
_
1 +
a
2n
x
+ +
a
1
x
2n
+
a
0
x
2n+1
_
1
a
2n
x
+ +
a
1
x
2n
+
a
0
x
2n+1
>
1
2
> 0 dla [x[ > M.
Dla x ,= 0 liczby x
2n+1
i x maj ten sam znak (zwrmy uwag: tylko tu korzystamy z
nieparzystoci stopnia wielomianu P). Zatem, dla kadego x
0
> M jest P(x
0
) > 0 >
P(x
0
). Stosujc wasno Darboux do f = P, c = 0 na przedziale [x
0
, x
0
], koczymy
dowd.
Uwaga. Oczywicie, zaoenie nieparzystoci stopnia jest istotne. Dla kadego k N
wielomian Q(x) = x
2k
+ 1 =
_
x
k
_
2
+ 1 przyjmuje na prostej tylko wartoci dodatnie.
5.4 Cigo funkcji odwrotnej
Wtympodrozdziale wykaemy, e funkcja odwrotna do funkcji cigej i rnowartociowej
na pewnym przedziale I R jest ciga. Dowd tego twierdzenia poprzedzimy sformuo-
waniem dwch faktw pomocniczych.
Lemat 5.41. Zamy, e I R jest przedziaem, a f : I R funkcj cig na I.
Wwczas f jest rnowartociowa wtedy i tylko wtedy, gdy f jest cile monotoniczna.
owou. Oczywicie, cisa monotoniczno f gwarantuje jej rnowartociowo. Wyka-
emy drug implikacj. Cay dowd polega na umiejtnymstosowaniu wasnoci Darboux
i rozumowaniu przez zaprzeczenie.
Jeli I jest zbiorem jednopunktowym, to nie ma czego dowodzi. Niech wic x, y I,
x < y. Bez zmniejszenia oglnoci przyjmiemy c = f(x) < f(y) = d; w przeciwnym
przypadku rozpatrujemy funkcj f.
Niech z (x, y) I. Gdyby f(z) < f(x) = c, to stosujc wasno Darboux do f
na odcinku [z, y], znalelibymy x
1
(z, y) takie, e f(x
1
) = c = f(x), co przeczyoby
rnowartociowoci f. Gdyby f(z) > f(y) = d, to, podobnie, stosujc wasno Darboux
do f na odcinku [x, z], znalelibymy y
1
(x, z) takie, e f(y
1
) = d = f(y). Jak wczeniej,
przeczyoby to rnowartociowoci f. Zatem musi by f(x) < f(z) < f(y).
Niech teraz z I, z > y. Gdyby f(z) < f(y), to istniaaby liczba c
taka, e
f(x) < c
< f(y) oraz f(z) < c
< f(y) .
c _ MIM UW, 2010/11 91
Stosujc wasno Darboux do f na kadym z odcinkw [x, y], [y, z], znalelibymy punkty
z
1
(x, y), z
2
(y, z) takie, e f(z
1
) = f(z
2
) = c
1
.
To przeczyoby rnowartociowoci f, zatem musi by f(z) > f(y). Podobnie wykazu-
jemy, e dla I z < x jest f(z) < f(x).
Podsumujmy: wykazalimy, e jeli istniej dwa punkty x, y I, x < y, takie, e
f(x) < f(y), to
f(s) < f(x) < f(t) < f(y) < f(r) dla s I (, x), t (x, y) i r I (y, ).
To oznacza, e f jest rosnca. (Gdy f(x) > f(y) dla pewnych x < y I, to oczywicie f
jest malejca, bo wtedy f jest rosnca).
Nastpny lemat wynika natychmiast z denicji funkcji odwrotnej.
Lemat 5.42. Jeli A, B R i f : A B jest cile monotoniczn bijekcj, to f
1
: B A
te jest cile monotoniczn bijekcj.
Twierdzenie 5.43. Zamy, e I R jest przedziaem, a f : I R jest cile monoto-
niczna i ciga. Wwczas
f
1
: f(I) R
te jest cile monotoniczna i ciga.
owou. cisa monotoniczno f
1
wynika z poprzedniego Lematu. Dla ustalenia uwagi
zamy, e f jest rosnca; wtedy f
1
jest rosnca. Wykaemy cigo f
1
.
Niech (y
n
) f(I) bdzie zbieny do y
0
f(I). Przypumy, e cig x
n
= f
1
(y
n
) nie
jest zbieny do x
0
= f
1
(y
0
). Wtedy istnieje liczba
0
> 0 i podcig (x
n
) cigu (x
n
) taki, e
[x
n
x
0
[
0
> 0 dla wszystkich n. (5.2)
Cig y
n
= f(x
n
) jest podcigiem cigu (y
n
), wic te jest zbieny do y
0
. Posugujc si le-
matem Sierpiskiego 2.33, moemy z (y
n
) wybra podcig monotoniczny (y
n
). Oczywicie
limy
n
= limy
n
= limy
n
= y
0
.
Ponadto, y
n
jest ograniczony przez y
0
z odpowiedniej strony: z gry, gdy jest niemalejcy, a
z dou, gdy jest nierosncy. Poniewa f
1
jest rosnca, wic x
n
= f
1
(y
n
) te jest cigiem
monotonicznym, ograniczonym(z odpowiedniej strony!) przez liczb x
0
= f
1
(y
0
). Dlatego
limx
n
= x I ;
liczba x naley do I, gdy naley do odcinka o kocach f
1
(y
0
) i f
1
(y
1
), zawartego w I.
Dziki cigoci f otrzymujemy
f(x) = limf(x
n
) = limy
n
= y
0
,
a std x
0
= f
1
(y
0
) = x
0
. Z denicji granicy, [x
n
x
0
[ <
0
dla wszystkich dostatecznie
duych n, co przeczy warunkowi (5.2).
Uwaga. Powysze twierdzenie moe komu, z intuicuyjnego punktu widzenia, wydawa
si czym zupenie oczywistym: skoro cigo oznacza moliwo rysowania wykresu bez
odrywania owka od papieru, a wykres f i wykres f
1
to ta sama linia, czeg jeszcze
dowodzi? Podkrelmy jednak, e jest rzecz istotn, i rozpatrujemy funkcje na prze-
dziaach, cige w kadym punkcie dziedziny.
Zadanie 5.44. Znale przykad bijekcji f : R R takiej, e f(0) = 0 i f jest ciga
w zerze, ale f
1
: R R jest nieciga w zerze.
Wskazwka. Zacz od prby okrelenia f
1
tak, eby pewien cig (y
n
) zbieny do zera
przeksztaci na cig (x
n
), ktry nie jest zbieny do zera.
Najwaniejsze zastosowanie Twierdzenia 5.43 polega na moliwoci wnioskowania
o cigoci funkcji odwrotnych do znanych funkcji cigych.
Przykad 5.45. Wiemy ju, e logarytm naturalny jest funkcj cig. Teraz moemy
stwierdzi, e wynika to (take) std, e
f exp: I = R (0, ) = f(R)
jest ciga, a ln = f
1
: (0, ) R.
5.4.1 Funkcje cyklometryczne.
Okrelimy teraz funkcje odwrotne do funkcji trygonometrycznych. Poniewa funkcje try-
gonometryczne nie s rnowartociowe, wic naley jasno powiedzie, na jakich zbiorach
bdziemy rozwaa funkcje do nich odwrotne.
Zauwamy, e na przedziale [0, /2] [0, 2] cosinus maleje od 1 do 0 (patrz Lemat 4.66 i
denicja liczby ). Ponadto, dziki wzorom (4.19) i (4.20) oraz parzystoci cosinusa mamy
cos( x) = sin(/2 x) = cos(x) = cos x.
Std, posugujc si wasnoci Darboux, od razu wnioskujemy, e cos: [0, ] [1, 1]
jest malejc, cig bijekcj z przedziau [0, ] na przedzia [1, 1].
Denicja 5.46. Arcus cosinus to funkcja
arc cos = (cos)
1
: [1, 1] [0, ] ,
odwrotna do cos [
[0,]
.
Ze wskazanych wyej wasnoci cosinusa i z Twierdzenia 5.43 wynika, e funkcja
arc cos jest ciga i malejca; arc cos (1) = i arc cos 1 = 0.
Poniewa sin x = cos(x+/2), wic sin: [/2, /2] jest cig funkcj rosnc, ktrej
zbiorem wartoci jest [1, 1].
Denicja 5.47. Arcus sinus to funkcja
arc sin = (sin)
1
: [1, 1] [/2, /2] ,
odwrotna do sin [
[/2,/2]
.
Podobnie jak przed chwil, z Twierdzenia 5.43 wynika, e funkcja arc sin jest ciga i
rosnca. Mamy arc sin (1) = /2.
c _ MIM UW, 2010/11 93
Arcus sinus i arcus cosinus
Podobnie deniujemy funkcje arcus tangens i arcus
cotangens. Aby wykaza, e kolejne dwie denicje s
poprawne, Czytelnik zechce samodzielnie sprawdzi
4
,
e tg: (/2, /2) R jest funkcj cig rosnc,
ctg: (0, ) R funkcj cig malejc, a zbir war-
toci kadej z tych funkcji jest rwny R.
Denicja 5.48. Arcus tangens to funkcja
arc tg = (tg)
1
: R (/2, /2)]
odwrotna do tg [
(/2,/2)
.
Denicja 5.49. Arcus cotangens to funkcja
arc ctg = (ctg)
1
: R (0, )
odwrotna do ctg [
(0,)
.
Arcus tangens ronie na caej prostej R, natomiast
arcus cotangens maleje na caej prostej R. Z Twierdze-
nia 5.43 wynika, e obie funkcje s cige.
Nietrudno te sprawdzi, e arc tg 0 = 0 = arc ctg 0 /2, a ponadto
lim
x
arc tg x =
2
, lim
x
arc ctg x =

2
(1 1) =
_
, (x )
0. (x +)
(5.3)
Arcus tangens i arcus cotangens.
Zadanie 5.50. Wykaza, e exp: C C 0 jest surjekcj.
5.5 Jednostajna cigo
Denicja 5.51. Niech A R. Mwimy, e funkcja f : A R jest jednostajnie ciga (na
zbiorze A) wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego > 0 istnieje taka liczba > 0, e dla
wszystkich x, y A z warunku [x y[ < wynika, e [f(x) f(y)[ < .
4
Naley uy przytoczonych nieco wyej informacji o monotonicznoci sinusa i cosinusa na odpowiednich
przedziaach.
Jednostajna cigo jest warunkiem mocniejszym od cigoci. Konkretne, do pro-
ste przykady s sformuowane dalej w tym podrozdziale. Podkrelmy jedno kolejno
kwantykatorw w denicji cigoci f na A i w denicji jednostajnej cigoci f na A jest
rna:
Cigo f we wszystkich x A: x A > 0 =
x,
> 0 y A . . .
Jednostajna cigo f na A: > 0 =
> 0 x A y A . . .
Zatem, badajc cigo f w kadym punkcie x A, dobieramy do > 0 liczb > 0 ,
ale robimy to dla kadego punktu x A osobno. Badajc jednostajn cigo, dobieramy
do > 0 liczb > 0, ktra jest wsplna dla wszystkich punktw x A. Z intuicyjnego
punktu widzenia: chcemy mierzy warto funkcji z dokadnoci do i wiemy, e w ka-
dym miejscu dziedziny dopuszczalny bd pomiaru argumentu wynosi . Jest rzecz do
oczywist, e taki wsplny wybr liczby , dobrej dla wszystkich x naraz, moe by czym
trudniejszym, ni wybr, ktrego dokonuje si dla kadego x z osobna.
Stwierdzenie 5.52. Niech A R, f : A R. Nastpujce warunki s rwnowane:
(i) funkcja f jest jednostajnie ciga na A;
(ii) dla kadych dwch cigw (x
n
), (y
n
) A z warunku lim(x
n
y
n
) = 0 wynika, e
lim
_
f(x
n
) f(y
n
)
_
= 0.
owou. (i) (ii). Zamy, e (x
n
), (y
n
) Ai x
n
y
n
0. Przypumy, wbrew tezie (ii), e
cig rnic
_
f(x
n
) f(y
n
)
_
nie jest zbieny do zera. Wtedy istnieje liczba
0
> 0 i podcig
_
f(x
n
k
) f(y
n
k
)
_
taki, e
f(x
n
k
) f(y
n
k
)

0
> 0 dla wszystkich n
k
. (5.4)
Dobierzmy do
0
> 0 liczb > 0, korzystajc z denicji jednostajnej cigoci. Dla wszyst-
kich dostatecznie duych numerw n
k
jest wtedy
[x
n
k
y
n
k
[ < ,
a zatem
f(x
n
k
) f(y
n
k
)
<
0
, co przeczy warunkowi (5.4). Uzyskana sprzeczno koczy
dowd implikacji .
(ii) (i). Ponownie dowodzimy przez zaprzeczenie. Przypumy, e warunek z denicji
jednostajnej cigoci nie zachodzi. Wtedy istnieje
0
> 0 takie, e dla
k
=
1
k
, gdzie
k = 1, 2, . . ., istniej punkty x
k
, y
k
A speniajce warunki [x
k
y
k
[ <
k
= 1/k oraz
[f(x
k
) f(y
k
)[
0
. Wybierzmy dla kadego k tak par punktw x
k
, y
k
. Otrzymujemy
wtedy
0 [x
k
y
k
[
1
k
0, ale f(x
k
) f(y
k
) ,0.
Zatem, warunek (ii) nie zachodzi, wbrew zaoeniu uzyskujemy sprzeczno.
Przykad 5.53. Funkcja f(x) = x
2
, gdzie x R, nie jest jednostajnie ciga. To wynika
z ostatniego stwierdzenia, gdy warunek (ii) nie zachodzi. Biorc x
n
= n i y
n
= n + 1/n
otrzymujemy x
n
y
n
= 1/n 0, ale
f(y
n
) f(x
n
) =
_
n +
1
n
_
2
n
2
= 2 +
1
n
2
> 2 dla wszystkich n N.
c _ MIM UW, 2010/11 95
Denicja 5.54 (warunek Lipschitza). Mwimy, e funkcja f : A R spenia waru-
nek Lipschitza (ze sta L) wtedy i tylko wtedy, gdy dla wszystkich x, y A zachodzi
nierwno
[f(x) f(y)[ L[x y[ .
Stwierdzenie 5.55. Jeli f : A R spenia na A warunek Lipschitza, to f jest jednostaj-
nie ciga.
owou. Jeli f spenia warunek Lipschitza ze sta L, to dla dowolnego > 0, biorc
= /L, otrzymujemy:
[f(x) f(y)[ L[x y[ < L = L (/L) = , gdy [x y[ y, mamy
[e
x
e
y
[ = e
x
e
y
= e
x
_
1 e
yx
_
e
x
(x y) e
M
[x y[ .
Pierwsza nierwno wynika std, e 1+t e
t
dla t = y x, tzn. 1e
t
t dla t = y x.
Natomiast funkcja exp: R R nie spenia warunku Lipschitza z adn sta L > 0.
Gdyby bowiem taki warunek speniaa, to mielibymy
[ exp(x + 1) exp(x)[ L[(x + 1) x[ = L
dla wszystkich x R, ale przecie
[ exp(x + 1) exp(x)[ = exp(x)(e 1) exp(x) > L
dla wszystkich x > ln L. Intuicja wica si z tym przykadem jest prosta: na ogra-
niczonych przedziaach wykres funkcji wykadniczej nie jest nadmiernie stromy, ale na
calej prostej moe by dowolnie stromy. To stanie si janiejsze, gdy zaczniemy mwi o
pochodnej i rniczkowalnoci.
Twierdzenie 5.57 (Cantora o jednostajnej cigoci, wersja I). Kada funkcja ci-
ga f : [a, b] R jest jednostajnie ciga na przedziale [a, b].
owou. Rozumujemy przez zaprzeczenie. Przypumy, e f jest ciga, ale nie jest jedno-
stajnie ciga na [a, b]. Wtedy nie zachodzi warunek (ii) ze Stwierdzenia 5.52. Znajdziemy
zatem dwa cigi (x
k
), (y
k
) [a, b] takie, e x
k
y
k
0, ale f(x
k
) f(y
k
) ,0. Wybierajc
w razie potrzeby odpowiedni podcig, moemy bez zmniejszenia oglnoci zaoy, e dla
pewnego > 0 jest
[f(x
k
) f(y
k
)[ > 0 dla wszystkich k N. (5.5)
Z twierdzenia BolzanoWeierstrassa wynika, e cig (y
k
) ma podcig zbieny (y
k
l
),
limy
k
l
= y [a, b]. Mamy take
lim
l
x
k
l
= lim
l
y
k
l
+ lim
l
(x
k
l
y
k
l
) = y + 0 = y .
Zatem, z cigoci f,
lim
l
_
f(x
k
l
) f(y
k
l
)
_
= lim
l
f(x
k
l
lim
l
f(y
k
l
) = f(y) f(y) = 0 .
wbrew warunkowi (5.5).
Zaoenie, e f rozaptrujemy na przedziale domknitym, ma w twierdzeniu Cantora
fundamentalne znaczenie.
Przykad 5.58. Funkcja f(x) = cos(1/x), gdzie x I = (0, 1], jest ciga na przedziale I,
ale nie jest na nim jednostajnie ciga. Jeli np. x
n
= 1/(2n +/2), y
n
= 1/2n, to
x
n
y
n
0, ale f(x
n
) f(y
n
) = cos

2
cos 0 = 1 ,0 .
Zatem, nie zachodzi jeden z rwnowanych warunkw Stwierdzenia 5.52.
Przykad 5.59. Niech f(x) = 1/x, x (0, 1]. Dla cigw x
n
= 1/n i y
n
= x
n+1
mamy
oczywicie x
n
y
n
0, ale f(y
n
) f(x
n
) = n + 1 n = 1 ,0 .
5.6 Zbiory zwarte
Czytelnik dostrzeg by moe, e w twierdzeniach Weierstrassa o przyjmowaniu kresw
i Cantora o jednostajnej cigoci zakadalimy, e mamy do czynienia z funkcjami ci-
gymi na przedziaach domknitych. Przykady wskazuj, e w adnym z tych twierdze
nie mona zastpi przedziau domknitego np. przedziaem otwartym. Istotne jest jed-
nak nie to, e dziedzina funkcji jest akurat przedziaem, tylko to, e w obu dowodach
mona stosowa twierdzenie BolzanoWeierstrassa, tzn. mona z cigw punktw dzie-
dziny funkcji wybiera podcigi zbiene, ktrych granice te nale do dziedziny.
W rnych dziaach analizy rozpatruje si wan klas zbiorw, ktrym przysuguje
taka wasno.
Denicja 5.60 (zbir zwarty). Powiemy, e zbir K R jest zwarty, jeli z kadego
cigu (x
n
) K mona wybra taki podcig zbieny (x
n
k
), e x = limx
n
k
K.
Zadanie 5.61. Wykaza, e kady zbir zwarty K R jest ograniczony.
5
Stwierdzenie 5.62. Jeli K Rjest zbioremzwartym, a (x
n
) K jest cigiemzbienym,
to x = limx
n
K.
owou. Z denicji zbioru zwartego wynika, e (x
n
) ma podcig (x
n
k
) zbieny do elementu
x
K. Poniewa (x
n
) jest zbieny, wic wszystkie jego podcigi s zbiene do tej samej
granicy, co cay cig, tzn. x
= limx
n
k
= limx
n
= x. Zatem x = x
K.
Naley zdawa sobie spraw z tego, e klasa wszystkich zbiorw zwartych K R jest
znacznie bogatsza ni klasa przedziaw domknitych.
Przykad 5.63. a) Kady przedzia domnity [a, b], gdzie a, b R, jest zbiorem zwar-
tym. To wynika z twierdzenia BolzanoWeierstrassa i std, e granica cigu liczb z
przedziau [a, b] te naley do [a, b].
5
Zadanie jest nietrudne; Czytelnik moe zajrze take do podrozdziau 7.5 i sprawdzi, e teza zadania
wynika atwo z udowodnionego tam Lematu 7.40.
c _ MIM UW, 2010/11 97
b) Suma skoczonej rodziny zbiorw zwartych jest zbiorem zwartym. Istotnie, jeli
K
1
, . . . , K
N
R s zwarte i K = K
1
. . . K
N
, to kady cig (x
n
) K ma niesko-
czony podcig zawarty wpewnymK
i
, a ten podcig ma, dziki zwartoci K
i
, podcig
zbieny do pewnego x K
i
K. Zatem np. suma skoczonej rodziny przedziaw
domknitych jest zbiorem zwartym.
c) Zbir 0, 1,
1
2
,
1
3
,
1
4
,
1
5
,
1
6
, . . . jest zwarty. Czytelnik zechce to sprawdzi samodzielnie.
d) Jeli (K
i
)
iN
jest dowoln rodzin niepustych, zwartych podzbiorw prostej R, ta-
kich, e K
1
K
2
K
3
. . ., to
K =
iN
K
i
R
te jest niepustym zbiorem zwartym. Istotnie, wemy cig (x
n
) K. Korzystajc ze
zwartoci zbioru K
1
, wybierzmy podcig zbieny (x
n
k
), x
n
k
x K
1
.
Wykaemy, e x naley do kadego ze zbiorw K
j
. Ustalmy j N. Poniewa (x
n
k
)
K K
j
, a zbir K
j
jest zwarty, wic x = limx
n
k
K
j
na mocy Stwierdzenia 5.62.
Zatem x K
j
dla dowolnego j N, czyli x K =
K
j
.
Udowodnijmy jeszcze, e K ,= . Wemy w tym celu dowolne x
1
K
1
, x
2
K
2
,
x
3
K
3
, . . . . Poniewa K
n
K
1
dla kadego n, wic cig (x
n
) K
1
. Wybierzmy
podcig zbieny x
n
k
x K
1
. Ustalmy teraz dowolne j; poczwszy od pewnego
numeru n
k
0
wszystkie punkty x
n
k
nale do K
j
, wic w istocie x = limx
n
k
K
j
na
mocy Stwierdzenia 5.62. Z dowolnoci j wynika, e x
K
j
. Zatem K =
K
j
,= .
e) (Zbir Cantora). Spjrzmy na jeden ze szczeglnych przypadkwsytuacji, opisanej
w poprzednim podpunkcie. Niech
K
1
= [0, 1] , K
2
= [0,
1
3
] [
2
3
, 1] , K
3
= [0,
1
9
] [
2
9
,
1
3
] [
2
3
,
7
9
] [
8
9
, 1] , . . .
Oglnie, niech K
j+1
powstaje z K
j
przez usunicie rodkowej czci z kadego spo-
rd 2
j1
odcinkw, tworzcych K
j
(usuwamy odcinki otwarte i zostawiamy do-
mknite). Nietrudno udowodni przez indukcj, e K
j
jest sum 2
j1
rozcznych
odcinkw domknitych I
j,m
, m = 1, . . . , 2
j1
. Zatem K
j
jest zwarty. Zbir Cantora
to
K =
j=1
K
j
.
Z poprzedniego podpunktu wynika, e K jest niepustym zbiorem zwartym. Zauwa-
my, e suma dugoci odcinkwotwartych, ktre usuwamy wkolejnych krokach kon-
strukcji zbioru Cantora, jest rwna
1
3
+ 2
1
9
+ 4
1
27
+ + 2
j1
1
3
j
+ =
1
2
j=1
_
2
3
_
j
=
1
2

2
3
1
2
3
= 1 .
Intuicyjnie, mona byoby wic uzna, e stopniowo usuwamy z odcinka [0, 1] ca
jego dugo. Jednak, co ciekawe, zbir K jest nieprzeliczalny! Nie bdziemy tego
szczegowo uzasadnia, ale zainteresowany Czytelnik zdoa bez wikszego trudu
stwierdzi, e kady punkt x K mona wzajemnie jednoznacznie utosami z nie-
skoczonym cigiem liter L i P, stanowicym adres punktu x w zbiorze K. w
adres powstaje nastpujco. Przystpujc do j-tego kroku konstrukcji, mamy zbir
K
j
=
m
I
j,m
. Punkt x naley do ktrego z odcinkw I
j,m
. W j-tym kroku dzie-
limy I
j,m
na trzy odcinki; dwa z nich to I
j+1,k
i I
j+1,k+1
, zawarte w K
j+1
. Na j-tym
miejscu adresu punktu x zapisujemy, czy x naley do lewego, czy do prawego z tych
odcinkw.
Inny (rwnowany) sposb opisu zbioru Cantora jest nastpujcy:
K =
_
x [0, 1] : x =
j=1
a
j
3
j
, gdzie a
j
0, 2
_
.
Sprawdzenie, e okrelamy ten sam zbir, co wczeniej, pozostawimy Czytelnikowi.
(Prosz posuy si rozwiniciami trjkowymi liczb rzeczywistych i zbada, jakie
liczby s usuwane w j-tym kroku konstrukcji K, gdy usuwamy rodkowe czci od-
cinkw.)
Teraz moemy sformuowa dwa twierdzenia: oglne wersje twierdze Weierstrassa
i Cantora dla zbiorw zwartych.
Twierdzenie 5.64 (Weierstrassa o przyjmowaniu kresw, wersja oglna). Jeli
f : K R
jest ciga, a K R jest zwarty i niepusty, to istniej punkty x
0
, x
0
K takie, e
f(x
0
) = sup
K
f , f(x
0
) = inf
K
f .
Twierdzenie 5.65 (Cantora o jednostajnej cigoci, wersja oglna). Jeli K R
jest zbiorem zwartym, to kada funkcja ciga f : K R jest jednostajnie ciga na K.
Dowody obu twierdze s, praktycznie biorc, takie same, jak w przypadku K = [a, b],
tylko zamiast twierdzenia BolzanoWeierstrassa trzeba w odpowiednim miejscu skorzy-
sta z denicji zwartoci.
Uwaga 5.66. Zarwno denicj zbioru zwartego, jak i twierdzeniami Weierstrassa i Can-
tora, mona posugiwa si take dla podzbiorw K C. adne istotne szczegy w przy-
toczonych dowodach nie ulegaj wtedy zmianie. Przykadem zbioru zwartego wC jest np.
kady kwadrat z brzegiem, a take koo domnite o rodku z
0
C i promieniu R > 0, tzn.
z C: [z z
0
[ R.
5.7 Funkcje wypuke
Na zakoczenie rozdziau o cigoci powiemy, co to jest funkcja wypuka. Poznamy sens
geometryczny tego pojcia. Aby mwi o funkcjach wypukych, potrzebne jest pojcie
zbioru wypukego. Zbir jest wypuky, jeli dowolne dwa jego punkty mona poczy od-
cinkiem, zawartym w tym zbiorze. Zbiorami wypukymi na prostej s wszystkie prze-
dziay. Zbiorami wypukymi na paszczynie s np.: kady kwadrat, kade koo, kada
ppaszczyzna. Nie jest zbiorem wypukym np. piciokt gwiadzisty.
c _ MIM UW, 2010/11 99
Denicja 5.67. Niech P bdzie zbiorem wypukym. Funkcja f : P R nazywa si wy-
puka wtedy i tylko wtedy, gdy dla wszystkich x, y P i dowolnej liczby t (0, 1) zachodzi
nierwno
f
_
tx + (1 t)y
_
tf(x) + (1 t)f(y) . (5.6)
Warunek (5.6) nazywamy nierwnoci Jensena. Gdy powysza nierwno jest ostra
dla kadego t (0, 1) i kadej pary rnych punktw x ,= y P, to f nazywa si cile
wypuka.
Zastpujc (5.6) nierwnoci przeciwn,
f
_
tx + (1 t)y
_
tf(x) + (1 t)f(y) , (5.7)
otrzymujemy denicj funkcji wklsej.
Poniewa nierwnoci wolno dodawa stronami, zachodzi nastpujcy oczywisty fakt.
Stwierdzenie 5.68. Jeli zbir P jest wypuky i f
1
, . . . , f
N
: P R s wypuke, to f =
f
1
+ + f
N
jest wypuka. Jeli co najmniej jedna z funkcji f
i
(i = 1, 2, . . . , N) jest cile
wypuka, to take f jest cile wypuka.
(Rzecz jasna, analogiczne stwierdzenie jest prawdziwe take dla funkcji wklsych.)
Interpretacja geometryczna wypukoci. Warunek podany w denicji funkcji wypu-
kej ma bardzo prosty sens geometryczny: kady odcinek, ktry czy dwa punkty wykresu
funkcji wypukej, ley nad wykresem tej funkcji (by moe go dotyka).
Sprawdmy, e w istocie tak jest. Niech f : I R (gdzie I R jest przedziaem) i
niech a ,= b I. Prosta, ktra przechodzi przez punkty (a, f(a)) i (b, f(b)), ma rwnanie
y = l
a,b
(x) = Ax +B,
gdzie
A =
f(a) f(b)
a b
, B = f(b) Ab.
Poniewa l
a,b
(tx + (1 t)y) = tl
a,b
(x) + (1 t)l
a,b
(y) dla wszystkich t, x, y, a ponadto
tl
a,b
(a) + (1 t)l
a,b
(b) = tAa + (1 t)Ab +B
= tAa + (1 t)Ab +f(b) Ab
= tA(a b) +f(b) = tf(a) + (1 t)f(b),
wic warunek f(ta +(1 t)b) tf(a) +(1 t)f(b) oznacza tyle samo, co f(ta +(1 t)b)
l
a,b
(ta + (1 t)b). Innymi sowy, w dowolnym punkcie ta + (1 t)b, gdzie t (0, 1), f
ma mniejsz warto ni funkcja liniowa l
a,b
. Trzeba jeszcze zauway, e jeli a < b, to
ta+(1t)b (a, b) dla kadego t (0, 1) i kady punkt przedziau (a, b) mona przedstawi
w takiej postaci dla pewnego t (0, 1).
Podamy teraz proste przykady funkcji wypukych.
Przykad 5.69. a) Funkcja f(x) = x
2
jest cile wypuka na R. Mamy bowiem
tf(x) + (1 t)f(y) = tx
2
+ (1 t)y
2
,
f
_
tx + (1 t)y
_
= t
2
x
2
+ 2t(1 t)xy + (1 t)
2
y
2
;
odejmujc te rwnoci stronami i zauwaajc, e t t
2
= (1 t) (1 t)
2
= t(1 t),
otrzymujemy
tf(x) + (1 t)f(y) f
_
tx + (1 t)y
_
= t(1 t)(x y)
2
0 .
Dla t (0, 1) i wszystkich x ,= y ostatnia nierwno jest ostra, wic istotnie f(x) =
x
2
jest cile wypuka na caej prostej.
b) Funkcja g(x) = [x[ jest wypuka na R, ale nie jest cile wypuka. Wypuko g
wynika natychmiast z nierwnoci trjkta dla moduu: dla dowolnych t (0, 1)
oraz x, y R mamy
g
_
tx + (1 t)y
_
=
tx + (1 t)y
[tx[ +[(1 t)x[ = tg(x) + (1 t)g(y) .

Nietrudno zauway, e powysza nierwno staje si rwnoci np. dla t =
1
2
i dla
wszystkich x, y > 0, wic g nie jest cile wypuka.
c) Dla kadego a R funkcja g(x) = [xa[, x R, jest wypuka. Ze Stwierdzenia 5.68
wynika wic, e dla dowolnego doboru staych a
1
, a
2
, . . . , a
N
R funkcja
h(x) = [x a
1
[ +[x a
2
[ + +[x a
N
[, x R,
jest wypuka.
Oczywicie, badanie za kadym razem wypukoci wprost z denicji byoby rzecz
kopotliw. Niedugo nauczymy si, jak (w pewnych przypadkach) bada wypuko za
pomoc pochodnych. Teraz podamy proste twierdzenie.
Twierdzenie 5.70 (kryterium wypukoci funkcji cigych). Jeli P R jest prze-
dziaem i funkcja ciga f : P R spenia warunek
f
_
x
2
+
y
2
_
f(x)
2
+
f(y)
2
dla wszystkich x, y P, (5.8)
to f jest wypuka. Ponadto, jeli nierwno (5.8) jest ostra dla wszystkich x ,= y P, to f
jest cile wypuka.
owou. Krok 1. Wykaemy przez indukcj wzgldem n nastpujcy fakt: jeli t = k/2
n
,
gdzie n N i k = 0, 1, 2, . . . , 2
n
, to
f
_
tx + (1 t)y
_
tf(x) + (1 t)f(y) dla wszystkich x, y P. (5.9)
(Intuicja jest prosta: wiemy, e warto f w rodku odcinka nie przekracza redniej war-
toci f na kocach odcinka; stosujemy ten fakt wielokrotnie, znajdujc kolejne punkty
wykresu pooone poniej odcinka siecznej. Prosz pomyle o geometrycznej interpreta-
cji tego warunku.)
Dla n = 1 podany warunek to po prostu zaoenie twierdzenia (uzupenione tautolo-
giami dla k = 0, 2). To jest baza indukcji. Zamy, e podany fakt zachodzi dla pewnej
liczby n N. Niech t = k/2
n+1
, gdzie k = 1, . . . , 2
n+1
1. Wtedy 1 t = l/2
n+1
dla
c _ MIM UW, 2010/11 101
l = 2
n+1
k. Jedna z liczb k, l jest nie wiksza ni
1
2
2
n+1
= 2
n
. Z uwagi na symetri
oznacze, moemy zaoy, e k 2
n
. Zatem,
f
_
k
2
n+1
x +
l
2
n+1
y
_
= f
_
1
2
_
k
2
n
x +
2
n
k
2
n
y
_
+
l 2
n
+k
2
n+1
y
_
= f
_
1
2
_
k
2
n
x +
2
n
k
2
n
y
_
+
1
2
y
_
1
2
f
_
k
2
n
x +
2
n
k
2
n
y
_
+
1
2
f(y) z zaoenia
1
2
_
k
2
n
f(x) +
2
n
k
2
n
f(y)
_
+
1
2
f(y) dziki (5.9) dla liczby n
= tf(x) + (1 t)f(y) .
To koczy dowd indukcyjny. Zauwamy jeszcze, e jeli f jest cile wypuka, to w (5.9)
otrzymujemy ostr nierwno dla x ,= y i t = k/2
n
, gdzie 0 < k < 2
n
.
Krok 2. Jeli t (0, 1), to t = limt
n
dla pewnego cigu uamkw t
n
= k
n
/2
n
, gdzie n =
1, 2, . . . i 0 < k
n
< 2
n
. Korzystajc z pierwszego kroku dowodu i przechodzc do granicy
n otrzymujemy, dziki cigoci f,
f(tx+(1t)y) = lim
n
f(t
n
x+(1t
n
)y) lim
n
_
t
n
f(x)+(1t
n
)f(y)
_
= tf(x)+(1t)f(y) .
Zatem f jest wypuka.
Krok 3. Trzeba jeszcze sprawdzi, e jeli nierwno (5.8) jest ostra dla x ,= y, to f jest
cile wypuka. Przypumy, e jest przeciwnie. Wtedy dla pewnego t (0, 1) i pewnych
punktw x < y P jest
f(tx + (1 t)y) = tf(x) + (1 t)f(y). (5.10)
Niech r bdzie dowoln liczb tak, e 0 < r < t. Oznaczmy
z = tx + (1 t)y, w = rx + (1 r)y .
Wtedy x < z < w < y (prosz sprawdzi rodkow nierwno samodzielnie!) i dla pew-
nego (0, 1) jest z = x + (1 )w. Liczba spenia warunek
+ (1 )r = t .
Korzystajc z (5.10) i dwukrotnie stosujc denicj wypukoci, otrzymujemy
tf(x) + (1 t)f(y) = f(z) = f(x + (1 )w)
f(x) + (1 )f(w)
f(x) + (1 )
_
rf(x) + (1 r)f(y)
_
= tf(x) + (1 t)f(y) .
Zatem, wszystkie nierwnoci w powyszym cigu napisw s rwnociami, a std
f(w) = f(rx + (1 r)y) = rf(x) + (1 r)f(y) dla kadego r (0, t).
Jednak w pierwszym kroku dowodu stwierdzilimy, e jeli f spenia ostr wersj zaoe-
nia (5.8), to dla kadego r = k/2
n
, gdzie 0 < k < 2
n
, takie nierwnoci powinny by ostre.
Dobierajc r = k/2
n
(0, t), uzyskujemy sprzeczno, ktra koczy cay dowd.
Podkrelmy: cisy zapis caego dowodu jest do dugi, jednak wica si z powy-
szym twierdzeniem intuicja jest bardzo prosta. W kocwce dowodu sprawdzalimy w
istocie nastpujcy fakt geometryczny: jeli odcinek I ma oba koce na wykresie funkcji
wypukej f, a ponadto trzeci, rny od kocw, punkt I te naley do wykresu f, to cay
odcinek I jest zawarty w wykresie f.
Spjrzmy na zastosowania tego twierdzenia.
Przykad 5.71. a) Funkcja f(x) = exp x jest cile wypuka na R. Istotnie, ostra nie-
rwno
L = exp
_
(x +y)/2
_
<
exp x + exp y
2
= P
zachodzi dla x ,= y. Aby si o tym przekona, kadziemy t = exp(x/2) i s = exp(y/2).
Wtedy t ,= s, gdy x ,= y, i nietrudno zauway, e L = ts, a P = (t
2
+ s
2
)/2, zatem
nierwno L 0 dla t ,= s.
b) Funkcja g(x) = ln x jest cile wklsa na (0, ). Istotnie, dla x ,= y > 0 mamy
x+y
2
>
xy, a std, dziki monotonicznoci logarytmu naturalnego,

ln
x +y
2
> ln
xy =
1
2
ln xy =
ln x + ln y
2
.
Dziki wiedzy o wypukoci rozmaitych funkcji mona wykaza szereg konkretnych
nierwnoci. Podamy tu dwie z nich.
Lemat 5.72 (Nierwno Younga). Jeli p, q > 1 i
1
p
+
1
q
= 1, to dla wszystkich x, y 0
jest
xy
x
p
p
+
y
q
q
.
owou. Jeli xy = 0, to nierwno jest oczywista. Niech wic x, y > 0. Skorzystamy z
wklsoci logarytmu naturalnego. Oznaczmy t = 1/p (0, 1); wtedy 1 t = 1/q. Pomy
x
p
= z, y
q
= w. Przy tych oznaczeniach, mamy
ln
_
x
p
p
+
y
q
q
_
= ln(tz + (1 t)w)
t ln(z) + (1 t) ln w
= pt ln x + (1 t)q ln y = ln x + ln y = ln(xy) .
Logarytm naturalny jest funkcj rosnc, wic wynika std teza lematu.
Twierdzenie 5.73 (nierwno Hldera). Jeli p, q > 1 i
1
p
+
1
q
= 1, to dla dowolnych
liczb nieujemnych x
1
, . . . , x
n
oraz y
1
, . . . , y
n
jest
n
i=1
x
i
y
i

_
n
i=1
x
p
i
_
1/p
_
n
i=1
y
q
i
_
1/q
. (5.11)
c _ MIM UW, 2010/11 103
Uwaga: dla p = q = 2 nierwno Hldera nazywa si nierwnoci Schwarza i wyraa
nastpujcy fakt geometryczny: iloczyn skalarny wektorw x, y R
n
nie przekracza ilo-
czynu dugoci tych wektorw.
owou. Niech
S
x
:=
n
i=1
x
p
i
, S
y
:=
n
i=1
y
q
i
.
Krok 1. Zamy na pocztek, e S
x
= S
y
= 1. Z nierwnoci Younga, x
i
y
i

1
p
x
p
i
+
1
q
y
q
i
.
Sumujc takie nierwnoci dla i = 1, 2, . . . , n, otrzymujemy
n
i=1
x
i
y
i

1
p
S
x
+
1
q
S
y
=
1
p
+
1
q
= 1 = (S
x
)
1/p
(S
y
)
1/q
,
czyli nierwno Hldera w przypadku S
x
= S
y
= 1.
Krok 2. Jeli S
x
= 0 lub S
y
= 0, to wszystkie x
i
lub wszystkie y
i
znikaj, za nierwno
Hldera przybiera banaln posta 0 0.
Krok 3 (przypadek oglny). Niech S
x
> 0, S
y
> 0. Pomy
a
i
=
x
i
_
S
x
_
1/p
, b
i
=
y
i
_
S
y
_
1/q
.
Wtedy
S
a
:=
n
i=1
a
i
p
= 1, S
b
:=
n
i=1
b
q
i
= 1 .
Stosujc nierwno uzyskan w pierwszym kroku dowodu do liczb a
i
, b
i
, otrzymujemy
n
i=1
a
i
b
i
1,
a po pomnoeniu obu stron przez iloczyn
_
S
x
_
1/p
_
S
y
_
1/q
tez twierdzenia.
Stwierdzenie 5.74 (nierwno Jensena). Zamy, e P jest zbiorem wypukym i
f : P R jest wypuka. Jeli n N, x
1
, . . . , x
n
P, a t
1
, . . . , t
n
[0, 1] i

t
i
= 1, to
wwczas
f
_
n
i=1
t
i
x
i
_
i=1
t
i
f(x
i
) .
owou. Indukcja wzgldem n. Dla n = 2 nierwno podana w tezie wynika wprost z
denicji wypukoci. Zamy, e nierwno Jensena zachodzi dla liczby n i dowolnych
punktw x
1
, . . . , x
n
P oraz wag t
1
, t
2
, . . . , t
n
o sumie rwnej 1. Niech y
1
, y
2
, . . . , y
n+1
P
i niech s
i
0 dla i = 1, 2, . . . , n + 1, s
1
+ s
2
+ + s
n+1
= 1. Bez zmniejszenia oglnoci
zamy, e s
n+1
> 0. Wtedy
f(s
1
y
1
+ +s
n
y
n
+s
n+1
y
n+1
)
= f
_
s
1
y
1
+ +s
n1
y
n1
+ (s
n
+s
n+1
)
_
s
n
s
n
+s
n+1
y
n
+
s
n+1
s
n
+s
n+1
y
n+1
_
_
s
1
f(y
1
) + +s
n1
f(y
n1
) + (s
n
+s
n+1
)f
_
s
n
s
n
+s
n+1
y
n
+
s
n+1
s
n
+s
n+1
y
n+1
_
,
na mocy zaoenia indukcyjnego zastosowanego do t
i
= s
i
, x
i
= y
i
(i = 1, 2, . . . , n1) oraz
t
n
= s
n
+ s
n+1
i x
n
=
sn
sn+s
n+1
y
n
+
s
n+1
sn+s
n+1
y
n+1
(prosz sprawdzi, e

t
i
= 1). Szacujc
teraz ostatni skadnik wprost z denicji wypukoci,
f
_
s
n
s
n
+s
n+1
y
n
+
s
n+1
s
n
+s
n+1
y
n+1
_
s
n
s
n
+s
n+1
f(y
n
) +
s
n+1
s
n
+s
n+1
f(y
n+1
),
koczymy dowd.
Uwaga terminologiczna. Liczby nieujemne t
i
o sumie rwnej 1 bdziemy nazywa wa-
gami. Sum
n
i=1
t
i
x
i
nazywamy redni waon (albo inaczej: kombinacj wypuk) x
i
, z wagami t
i
.
Przykad 5.75. Wypisujc nierwno Jensena dla funkcji wypukej f(x) = ln x z rw-
nymi wagami t
i
=
1
n
(i = 1, 2 . . . , n) dla dodatnich x
i
, otrzymujemy nierwno midzy
rednimi arytmetyczn i geometryczn:
ln
_
x
1
+x
2
+ +x
n
n
_
1
n
n
i=1
(ln x
i
) = ln
n
x
1
x
2
x
n
.
Funkcja (ln) jest malejca, a zatem
x
1
+x
2
+ +x
n
n

n
x
1
x
2
x
n
Podamy teraz charakteryzacj funkcji wypukych wjzyku tzw. ilorazwrnicowych.
Posuymy si ni w Rozdziale 6, podajc rne dostateczne warunki wypukoci.
Twierdzenie 5.76. Niech P R bdzie przedziaem i niech f : P R. Nastpujce
warunki s rwnowane:
(i) f jest wypuka;
(ii) dla wszystkich x < y < z nalecych do P zachodz nierwnoci
f(y) f(x)
y x

f(z) f(x)
z x
;
(iii) dla wszystkich x < y < z nalecych do P zachodz nierwnoci
f(y) f(x)
y x

f(z) f(y)
z y
;
(iv) dla wszystkich x < y < z nalecych do P zachodz nierwnoci
f(z) f(x)
z x

f(z) f(y)
z y
.
c _ MIM UW, 2010/11 105
Jeli f jest cile wypuka, to w kadym z punktw twierdzenia nierwnoci s ostre, i na
odwrt.
Czytelnik zechce wykona rysunek i zinterpretowa twierdzenie w jzyku geometrii.
Szit uowouu. Wykaemy rwnowano dwch pierwszych warunkw; dowody (i) (iii)
oraz (i) (iv) s identyczne i nie bdziemy ich wypisywa.
Ustalmy x, z P. Wtedy kady punkt y (x, z) mona zapisa jako
y =
z y
z x
x +
y x
z x
z = tx + (1 t)z, gdzie t :=
z y
z x
(0, 1) .
(Na odwrt, dla kadej liczby t (0, 1) prawa strona powyszego wzoru wyznacza pewien
punkt y (x, z).) Dodajc do obu stron nierwnoci (ii) f(x)/(y x) i mnoc obie strony
przez y x, otrzymujemy rwnowan nierwno
f(tx + (1 t)z) = f(y)
_
1
y x
z x
_
f(x) +
y x
z x
f(z) = tf(x) + (1 t)f(z) .
Zatem, warunek (ii) jest rwnowany wypukoci f.
Twierdzenie 5.77. Niech P R bdzie przedziaem otwartym. Wtedy kada funkcja
wypuka f : P R jest ciga.
Szkic dowodu. Wykaemy, e
lim
yx
+
f(y) = f(x) = lim
yx
f(y) . (5.12)
Udowodnimy tylko pierwsz z tych rwnoci. Dowd drugiej jest w peni analogiczny.
Ustalmy x P oraz dwa inne
6
punkty z, w P takie, e w < x < z. Niech y (x, z).
Wtedy
y = tx + (1 t)z, x = sw + (1 s)y,
gdzie t = t(y) = (z y)/(z x) i s = s(y) = (y x)/(y w). Wyznaczajc z nierwnoci
f(x) sf(w) + (1 s)f(y)
warto f(y), otrzymujemy (patrz te rysunek) z wypukoci f dwie nierwnoci,
Cigo funkcji wypukej. Nierwno (5.13) wy-
raa fakt, e fragment wykresu f na przedziale [x, z]
zawiera si midzy dwiema siecznymi. Dlatego granica
prawostronna f w punkcie x istnieje. Tak samo dowo-
dzimy istnienia granicy lewostronnej.
f(x) s(y)f(w)
1 s(y)
f(y) (5.13)
t(y) f(x) +
_
1 t(y)
_
f(z) .
Przechodzc do granicy y x
+
i stosu-
jc twierdzenie o trzech funkcjach, otrzy-
mujemy tez, tzn. lew z rwnoci (5.12),
gdy t(y) 1 i s(y) 0 dla y x.
Uwaga 5.78. Zaoenie otwartoci prze-
dziau P jest istotne. Nietrudno spraw-
dzi, e funkcja
f(x) =
_
x
2
, x [0, 1)
2011, x = 1
jest wypuka i nieciga w punkcie x = 1.
6
Uwaga: z otwartoci przedziau P korzystamy wanie tu!
Rozdzia 6
Rachunek rniczkowy
Bardzo wanymdziaemAnalizy Matematycznej jest rachunek rniczkowy. Poznajc go,
opanujemy narzdzia, umoliwiajce systematyczne badanie zachowania odpowiednio re-
gularnych funkcji jednej zmiennej. Nauczymy si, jak okrela tempo wzrostu funkcji i jak
znajdowa przedziay, na ktrych funkcja ronie (lub maleje), jest wypuka (lub wklsa).
Poznamy take dodatkowe wygodne narzdzia, suce do przybliania funkcji za pomoc
wielomianw i obliczania granic.
6.1 Pojcie pochodnej
Pojcie pochodnej, obok pojcia granicy, jest jednymz najwaniejszych poj caej analizy.
Denicja 6.1. Niech A R i niech a A bdzie punktem skupienia zbioru A. Powiemy,
e funkcja f : A R jest rniczkowalna w punkcie a wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje
skoczona granica
lim
h0
f(a +h) f(a)
h
= lim
xa
f(x) f(a)
x a
= f
(a) . (6.1)
Liczb f
(a) nazywamy pochodn funkcji f w punkcie a. Stosunek

f(x)f(a)
xa
nazywamy
ilorazem rnicowym funkcji f.
W rnych rdach mona take spotka oznaczenia
f
(a) =
df
dx
x=a
, f
(a) =
df
dx
(a),
ktrymi bdziemy si posugiwa rzadko.
Uwaga 6.2. Wzoru (6.1) mona uy, by zdeniowa (w taki sam sposb):
(a) Pochodn funkcji zespolonej f : C A C w punkcie skupienia a A zbioru A;
f
(a) (o ile istnieje) jest wtedy liczb zespolon.

(b) Pochodn funkcji wektorowej f : R A K
N
w punkcie skupienia a A zbioru A,
gdzie K jest ciaemR liczb rzeczywistych lub ciaemC liczb zespolonych; f
(a) (o ile
istnieje) jest wtedy pewnym wektorem z przestrzeni K
N
.
106
c _ MIM UW, 2010/11 107
W obu powyszych przypadkach ma sens dzielenie przez x a, czyli mnoenie przez
(x a)
1
. Czytelnik powinien jednak rozumie, e takie postpowanie stracioby sens,
gdybymy rozpatrywali funkcje wielu zmiennych rzeczywistych (lub zespolonych). Wtedy
pojcie pochodnej trzeba deniowa inaczej. Wrcimy do tej sprawy na pocztku drugiego
roku studiw.
6.1.1 Zwizek rniczkowalnoci z cigoci
Rniczkowalno, zarwno w dziedzinie rzeczywistej, jak i zespolonej, jest warunkiem
silniejszym od cigoci.
Stwierdzenie 6.3. Jeli funkcja f : K A K (gdzie K = R lub K = C) jest rniczko-
walna w punkcie a A, to jest ciga w punkcie a.
owou. Piszemy
f(x) f(a) =
f(x) f(a)
x a
(x a)
i przechodzimy do granicy przy x a, korzystajc z twierdzenia o granicy iloczynu.
Poniewa f jest rniczkowalna w a, otrzymujemy
lim
xa
_
f(x) f(a)
_
= f
(a) lim
xa
(x a) = f
(a) 0 = 0.
Zatem f jest ciga w punkcie a.
Nie wszystkie funkcje cige s jednak rniczkowalne.
Przykad 6.4. Funkcja f(x) = [x[ dla x R nie jest rniczkowalna w punkcie a = 0.
Istotnie, granica we wzorze (6.1) nie istnieje dla a = 0, gdy rne s wtedy granice
jednostronne ilorazw rnicowych:
lim
h0
+
f(0 +h) f(0)
h
= lim
h0
+
[h[
h
= 1 ,= 1 = lim
h0
[h[
h
= lim
h0
f(0 +h) f(0)

h
.
Zadanie 6.5. Niech f(z) = z dla z C. Wykaza, e jeli pochodn zespolon deniujemy
tak, jak w Uwadze 6.2 (a), to f nie ma pochodnej zespolonej w adnym punkcie a C.
Wskazwka. Zbada ilorazy rnicowe f dla cigu przyrostw h
n
= i
n
/n, gdzie i
2
= 1.
Istniej take funkcje cige f : R R, ktre nie maj pochodnej w adnym punkcie.
Konstrukcja przykadw takich funkcji jest jednak trudniejsza i wymaga albo bardziej
zaawansowanej wiedzy matematycznej (np. z zakresu topologii), albo subtelnej analizy
funkcji, okrelonych za pomoc szeregw. T spraw zajmiemy si przy okazji omawiania
tzw. zbienoci jednostajnej w nastpnym rozdziale.
6.1.2 Interpretacja pochodnej funkcji zmiennej rzeczywistej
Interpretacja geometryczna pochodnej. Niech f : I R bdzie rniczkowalna w
punkcie a I i niech I bdzie przedziaem. Rozwamy wykres f, tzn. zbir punktw
(x, y) R
2
: x I, y = f(x) .
Po lewej: styczna do wykresu funkcji. Po prawej: przypadek, gdy granica ilorazw rnicowych jest niesko-
czona. Nie mwimy wtedy, e funkcja jest rniczkowalna, ale styczna do wykresu istnieje i jest prost pio-
now.
Iloraz rnicowy
f(x)f(a)
xa
jest tangensem kta nachylenia siecznej, przechodzcej przez
punkty
_
a, f(a)
_
i
_
x, f(x)
_
, do osi x-w. Intuicja podpowiada, e gdy funkcja f jest odpo-
wiednio porzdna, to dla x bliskich a taka sieczna powinna by przyblieniem stycznej
do wykresu funkcji. Istnienie pochodnej w punkcie a, a wic granicy ilorazw rnico-
wych, oznacza istnienie stycznej do wykresu f w punkcie
_
a, f(a)
_
. Liczba f
(a) jest wsp-

czynnikiem kierunkowym tej stycznej. Styczna to prosta, opisana rwnaniem
y f(a) = f
(a)(x a) .
Uwaga 6.6 (pochodne nieskoczone). Deniujc pochodn, wpisalimy w denicj
warunek skoczonoci granicy ilorazw rnicowych. Moe si zdarzy, e ilorazy rni-
cowe maj w jakim punkcie granic nieskoczon. Jest tak np. dla funkcji f(x) =
3
x,
gdzie x R, w punkcie x = 0, gdy
lim
h0
f(h) f(0)
h
= lim
h0
3
h
h
= lim
h0
1
3
h
2
= +.
Zgodnie z nasz denicj, funkcja f nie jest rniczkowalna w zerze, bo nie ma tam sko-
czonej granicy ilorazw rnicowych. Mwi si czasem w takich przypadkach, e f ma
pochodn nieskoczon (dla odrnienia tej sytuacji od takiej, gdy granica ilorazw r-
nicowych w ogle nie istnieje). Geometryczna interpretacja tego, e granica ilorazw r-
nicowych jest w jakim punkcie dziedziny funkcji nieskoczona, jest nietrudna: styczna
do wykresu f istnieje i jest pionowa.
Interpretacja kinematyczna pochodnej. Zamy, e pewien punkt porusza si w
sposb cigy, tzn. dla kadej chwili czasu t 0 okrelona jest droga s(t) [0, ), przebyta
od chwili pocztkowej t
0
= 0 do chwili t, i s(t) jest cig funkcj t. Rniczkowalno
funkcji s w punkcie t
1
, tzn. istnienie granicy ilorazw rnicowych (s(t
2
) s(t
1
))/(t
2
t
1
)
dla t
2
t
1
, oznacza, e w tym ruchu mona okreli prdko chwilow, tzn. granic
stosunku przebytej drogi do czasu, w jakim zostaa przebyta, gdy w czas dy do zera.
c _ MIM UW, 2010/11 109
Mwic nieco dokadniej, gdy funkcja
s: [0, ) R
3
jest torem ruchu punktu materialnego w przestrzeni
(patrz rysunek obok), to wektor
s
(t) = (s
1
(t), s
2
(t), s
3
(t)) R
3
jest wektorem prdkoci chwilowej w chwili t. Zwrot
tego wektora jest wyznaczony przez chwilowy kieru-
nek ruchu, a dugo jest rwna szybkoci chwilowej.
Z tak interpretacj mona spotka si zarwno w
mechanice, jak i w geometrii.
6.1.3 Arytmetyczne wasnoci pochodnej
Stwierdzenie 6.7 (pochodna sumy). Jeli f, g : R A R s rniczkowalne w punk-
cie skupienia a A zbioru A, to istnieje pochodna (f +g)
(a) = f
(a) +g
(a).
owou. Obliczymy pochodn sumy wprost z denicji. Piszemy
(f(x) +g(x)) (f(a) +g(a))
x a
=
f(x) f(a)
x a
+
g(x) g(a)
x a
i przechodzimy do granicy przy x a. Prawa strona ma granic f
(a) + g
(a), wic po-

chodna (f +g)
(a) istnieje i jest rwna wanie f
(a) +g
(a).
Stwierdzenie 6.8 (pochodna iloczynu). Jeli f, g : R A R s rniczkowalne w
punkcie skupienia a A zbioru A, to istnieje pochodna
(f g)
(a) = f
(a)g(a) +f(a)g
(a).
owou. Obliczymy pochodn sumy wprost z denicji. Postpujemy podobnie, jak w roz-
dziale 2, w dowodzie twierdzenia o granicy iloczynu cigw. Piszemy
f(x)g(x) f(a)g(a)
x a
=
_
f(x)g(x) f(a)g(x)
_
+
_
f(a)g(x) f(a)g(a)
_
x a
=
f(x) f(a)
x a
g(x) +f(a)
g(x) g(a)
x a
i przechodzimy do granicy przy x a. Ze Stwierdzenia 6.3 wynika cigo g wa. Zatem, z
twierdzenia o granicy sumy i iloczynu, prawa strona ostatniej rwnoci ma granic rwn
lim
xa
f(x) f(a)
x a
lim
xa
g(x) +f(a) lim
xa
g(x) g(a)
x a
= f
(a)g(a) +f(a)g
(a).
Dowd zosta zakoczony.
Stwierdzenie 6.9. Jeli g : R A R jest rniczkowalna w punkcie skupienia a A
zbioru A oraz g(x) ,= 0 dla x A, to istnieje pochodna
_
1
g
_
(a) =
g
(a)
_
g(a)
_
2
.
owou. Ponownie, spjrzmy na iloraz rnicowy
1
g(x)

1
g(a)
x a
=
g(a) g(x)
g(a)g(x) (x a)
.
Jak w poprzednim dowodzie, moemy skorzysta ze Stwierdzenia 6.3 i stwierdzi, e po-
niewa g jest ciga w punkcie a, to na mocy twierdzenia o iloczynie granic, prawa strona
ostatniej rwnoci ma dla x a granic rwn
lim
xa
g(a) g(x)
g(a)g(x) (x a)
=
1
g(a)
lim
xa
1
g(x)
lim
xa
g(a) g(x)
x a
=
g
(a)
g(a)
2
.
Zatem, funkcja (1/g) jest rniczkowalna w a i zachodzi rwno podana w tezie tego
stwierdzenia.
Wniosek 6.10 (pochodna ilorazu). Jeli f, g : R A R s rniczkowalne w punkcie
skupienia a A zbioru A i g(x) ,= 0 dla x A, to istnieje pochodna
_
f
g
_
(a) =
f
(a)g(a) f(a)g
(a)
g(a)
2
.
owou. Korzystamy z rwnoci f/g = f (1/g) i poprzednich stwierdze. Czytelnik zechce
sam sprawdzi rachunki.
Uwaga 6.11. Wzory na pochodn sumy, iloczynu i ilorazu mona stosowa, gdy f, g s
funkcjami rniczkowalnymi zmiennej zespolonej o wartociach zespolonych, gdy w do-
wodach nie korzystamy nigdzie w sposb istotny z tego, e wartoci i argumenty funkcji
s rzeczywiste, a nie zespolone. Ponadto, wzr na pochodn sumy zachodzi dla funkcji
wektorowych f, g : R A R
N
, a wzr na pochodn iloczynu dla funkcji wektorowej
f : R A R
N
i funkcji g : R A R, ktrej wartoci s skalarami, tzn. liczbami
rzeczywistymi (trzeba tylko odpowiednio rozumie praw i lew stron mamy wtedy do
czynienia z mnoeniem wektorw przez liczby).
6.1.4 Pochodna zoenia i funkcji odwrotnej
Aby wyprowadzi znany wzr na pochodn zoenia dwch funkcji rniczkowalnych, po-
damy najpierw wan charakteryzacj pochodnej. Mona si ni posugiwa zarwno dla
funkcji zmiennej rzeczywistej, jak i zmiennej zespolonej, wic wszystkie fakty tego pod-
rozdziau sformuujemy oglnie (kady z nich ma dwie wersje: jedn dla K = R, drug
dla K = C).
c _ MIM UW, 2010/11 111
Lemat 6.12. Niech A K i niech a A bdzie punktem skupienia zbioru A. Funkcja
f : A K jest rniczkowalna w punkcie a wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje liczba k K
oraz funkcja r
a
: A K taka, e
f(x) = f(a) +k (x a) +r
a
(x) (x a) dla x A, lim
xa
r
a
(x) = 0.
Mamy wtedy k = f
(a).
Sens tego lematu jest nastpujcy: rniczkowalno funkcji f w punkcie a oznacza
tyle, e funkcj f mona przyblia funkcj liniow l(x) = f(a) + f
(a)(x a), a bd
b(x) = r
a
(x)(x a) tego przyblienia spenia warunek
lim
xa
b(x)
x a
= lim
xa
r
a
(x) = 0.
Innymi sowy, dla x bliskich a bd b(x) jest mniejszego rzdu, ni rnica xa. Istnienie
pochodnej f
(a) jest rwnowane istnieniu najlepszego przyblienia liniowego funkcji f

w pobliu punktu a.
owou. Jeli f
(a) istnieje, to funkcja

r
a
(x) :=
f(x) f(a)
x a
f
(a)
spenia oba warunki podane w tezie lematu, gdy wemiemy k = f
(a). Na odwrt, jeli

odpowiednia funkcja r
a
istnieje, to istnieje take
f
(a) = lim
xa
f(x) f(a)
x a
= lim
xa
(k +r
a
(x)) = k .
To spostrzeenie koczy dowd lematu.
Uwaga. Lemat 6.12 wyglda na fakt niepozorny i do oczywisty, jednak zdecydowanie
warto go zapamita: ukryty jest w nim pomys, dziki ktremu mona zdeniowa po-
chodn funkcji wielu zmiennych.
Stwierdzenie 6.13. Niech g : K A K i f : K B K, gdzie B g(A). Zamy, e
a K jest punktem skupienia zbioru A i b = g(a) jest punktem skupienia zbioru K. Jeli g
jest rniczkowalna w punkcie a i f jest rniczkowalna w b = g(a), to wtedy zoenie f g
jest funkcj rniczkowaln w punkcie a i ma pochodn
(f g)
(a) = f
(g(a)) g
(a).
owou. Niech y = g(x), b = g(a). Z poprzedniego lematu wynika, e
f(y) = f(b) +f
(b) (y b) +r
b
(y) (y b)
dla pewnej funkcji r
b
: B K, ktra ma granic rwn zero, gdy y b. Zatem
f(g(x)) f(g(a))
x a
=
f(y) f(b)
x a
=
f
(b) (y b) +r
b
(y) (y b)
x a
(6.2)
= f
(b)
g(x) g(a)
x a
+r
b
(y)
g(x) g(a)
x a
.
Na mocy Stwierdzenia 6.3 funkcja g jest ciga w a, tzn. y = g(x) g(a) = b, gdy x a.
Dlatego lim
xa
r
b
(g(x)) = 0. Zatem, przechodzc w rwnoci (6.2) do granicy przy x a,
otrzymujemy
lim
xa
f(g(x)) f(g(a))
x a
= f
(b) lim
xa
g(x) g(a)
x a
+ lim
xa
r
b
(g(x)) lim
xa
g(x) g(a)
x a
= f
(b)g
(a) = f
(g(a))g
(a) ,
co dowodzi rniczkowalnoci f g w punkcie a i rwnoci, podanej w tezie.
Uwaga. Czytelnik zechce si zastanowi, dlaczego waciwie posuylimy si w tym do-
wodzie poprzednim lematem, zamiast operowa tylko ilorazami rnicowymi funkcji f i
funkcji g, jak w dowodach wzorw na pochodn sumy czy iloczynu funkcji rniczkowal-
nych.
Stwierdzenie 6.14. Niech f : K A B = f(A) K bdzie funkcj rnowartociow,
rniczkowaln w punkcie a A skupienia zbioru A. Jeli f
(a) ,= 0 i funkcja g = f
1
odwrotna do f jest ciga w punkcie b = f(a), to g jest rniczkowalna w b B i zachodzi
wzr
g
(b) =
1
f
(a)
.
owou. Niech (y
n
) Bb, b = f(a). Poniewa f jest bijekcj z A na B, wic znajdziemy
punkty x
n
A, x
n
,= a, takie, e y
n
= f(x
n
), tzn. x
n
= g(y
n
). Z cigoci g w b wynika, e
x
n
g(b) = f
1
(b) = a. Zatem
g(y
n
) g(b)
y
n
b
=
1
y
n
b
g(y
n
) g(b)
=
1
f(x
n
) f(a)
x a
(wszystkie uamki maj sens, gdy funkcje f i g = f
1
s rnowartociowe). Biorc
n i posugujc si denicj Heinego granicy funkcji, otrzymujemy rwno
g
(b) = lim
yb
g(y) g(b)
y b
=
1
f
(a)
.
To koczy dowd.
Uwaga 6.15. Zaoenia ostatniego twierdzenia maj skomplikowan posta, gdy z ci-
goci i rniczkowalnoci f w jednym punkcie nie wynika cigo funkcji odwrotnej do
f. (Czytelnik moe si zastanowi nad odpowiednim przykadem to nie jest szczeglnie
atwe, gdy przykad nie jest naturalny). Gdyby mwi tylko o funkcjach f rniczkowal-
nych w kadym punkcie przedziau A, to zaoenie cigoci g mona byoby oczywicie
pomin, patrz Twierdzenie 5.43 o cigoci funkcji odwrotnej.
Czytelnik moe si zastanowi nad (nietrudn) interpretacj geometryczn ostatniego
stwierdzenia dla funkcji zmiennej rzeczywistej.
c _ MIM UW, 2010/11 113
6.2 Pochodne funkcji elementarnych
Powicimy teraz nieco miejsca, aby wyprowadzi konkretne wzory na pochodne funkcji
elementarnych.
Stwierdzenie 6.16. Jeli K = R lub C i f : K A K jest funkcj sta, to f
(a) = 0 w
kadym punkcie skupienia zbioru A.
owou. Wszystkie ilorazy rnicowe funkcji staej s rwne zero.
Stwierdzenie 6.17. Jeli f(x) = x dla x R, to f
(a) = 1 dla kadego a R.

owou. Wszystkie ilorazy rnicowe funkcji f(x) = x s rwne 1.
Stwierdzenie 6.18. Jeli n N i f(x) = x
n
dla x R, to f
(x) = nx
n1
dla kadego
x R.
owou. Mona postpi na dwa sposoby: udowodni ten fakt przez indukcj, korzystajc
z poprzedniego stwierdzenia i wzoru na pochodn iloczynu, albo obliczy pochodn funk-
cji f wprost z denicji, stosujc wzr (1.3) na rnic n-tych potg w celu uproszczenia
ilorazw rnicowych. Czytelnik zechce samodzielnie uzupeni szczegy jednego z tych
dowodw.
Wniosek 6.19. Jeli f = a
0
+a
1
x + +a
n
x
n
jest wielomianem, to
f
(x) = a
1
+ 2a
2
x + +na
n
x
n1
(wzr zachodzi zarwno dla wielomianw zmiennej rzeczywistej, jak i dla wielomianw
zmiennej zespolonej.)
owou. Dla kadego k jest (a
k
x
k
)
= ka
k
x
k1
, zatem teza wynika z twierdzenia o pochod-
nej sumy funkcji.
Uwaga 6.20. Stwierdzenie 6.17 zachodzi nie tylko w dziedzinie rzeczywistej, ale take
dla funkcji identycznociowej na C: jej pochodna istnieje w kadym punkcie paszczyzny
i jest rwna 1. Dlatego Wniosek 6.19 zachodzi zarwno w dziedzinie rzeczywistej, jak i w
dziedzinie zespolonej.
Stwierdzenie 6.21. Dla kadej liczby w C zachodzi wzr
d
dz
_
exp z
_
z=w
= exp w
owou. To wynika wprost ze wzoru (4.14), ktry udowodnilimy, opisujc w Twierdze-
niu 4.54 wasnoci funkcji wykadniczej.
Stwierdzenie 6.22. Dla kadej liczby w C zachodz wzory
d
dz
_
sin z
_
z=w
= cos w,
d
dz
_
cos z
_
z=w
= sin w,
owou. Skorzystamy ze wzorw Eulera i wzoru na pochodn funkcji wykadniczej, oraz
wzoru na pochodn zoenia. Mamy
d
dz
_
exp(iz)
_
z=w
= i exp(iw)
na mocy Stwierdzenia 6.13. Zatem, dziki wzorowi na pochodn sumy i iloczynu,
d
dz
_
sin z
_
z=w
=
d
dz
_
e
iz
e
iz
2i
_
z=w
=
ie
iw
(i)e
iw
2i
=
e
iw
+e
iw
2
= cos w.
Tak samo dowodzimy wzoru na pochodn cosinusa:
d
dz
_
cos z
_
z=w
=
d
dz
_
e
iz
+e
iz
2
_
z=w
=
ie
iw
+ (i)e
iw
2
=
e
iw
e
iw
2i
= sin w
(piszc przedostatni rowno, skorzystalimy z tego, e i = 1/i).
Uwaga. Znajc pochodn sinusa, wzr na pochodn cosinusa mona wyprowadzi ze wzo-
rw redukcyjnych. Mona take obliczy obie pochodne wprost, korzystajc z denicji, ze
ze wzorw na rnic sinusw i rnic cosinusw (patrz Stwierdzenie 4.63), istnienia
granicy
lim
z0
sin z
z
= 1,
oraz cigoci sinusa i cosinusa.
Stwierdzenie 6.23. Funkcja f(x) = tg x ma pochodn wkadympunkcie x R
2
+k [
k Z. Zachodzi wzr
f
(x) =
1
cos
2
x
= 1 + tg
2
x, x R
_
2
+k [ k Z
_
.
owou. Korzystajc ze wzoru na pochodn ilorazu oraz znanych ju wzorw na pochodne
sinusa i cosinusa, otrzymujemy we wszystkich punktach dziedziny tangensa rwno
(tg x)
=
_
sin x
cos x
_
=
(sin x)
cos x sin x(cos x)
cos
2
x
=
cos
2
x + sin
2
x
cos
2
x
=
1
cos
2
x
.
Oczywicie, 1/ cos
2
x = 1 + tg
2
x na mocy jedynki trygonometrycznej.
Zadanie 6.24. Udowodni, e funkcja cotangents jest rniczkowalna we wszystkich
punktach swojej dziedziny i ma pochodn rwn 1 ctg
2
x.
Stwierdzenie 6.25. Funkcja ln: (0, ) R jest rniczkowalna w kadym punkcie y
(0, ) i zachodzi wzr
(ln)
(y) =
1
y
, y > 0.
owou. Granic ilorazwrnicowych logarytmu naturalnego obliczylimy ju wczeniej,
opisujc w Twierdzeniu 3.6 wasnoci logarytmu naturalnego.
Uwaga. Mona take posuy si wzoremna pochodn funkcji odwrotnej: jeli y (0, )
jest ustalonym punktem i ln y = x, tzn. e
x
= y, to wobec Stwierdzenia 6.14 zachodz
rwnoci
(ln)
(y) =
1
e
x
=
1
y
.
c _ MIM UW, 2010/11 115
Stwierdzenie 6.26. Niech a > 0 i a
z
:= exp(z ln a). Wtedy
d
dz
(a
z
)
z=w
= ln a a
w
, w C.
owou. Mamy a
z
= exp(z ln a). Wystarczy posuy si wzorem na pochodn funkcji
wykadniczej i pochodn zoenia.
Zadanie 6.27. Posugujc si denicj logarytmu o dowolnej podstawie i wzorem na za-
mian podstawy logarytmu, udowodni, e
(log
a
x)
=
1
xln a
, x > 0
dla kadej podstawy a > 0, a ,= 1.
Stwierdzenie 6.28. Funkcja potgowa g(x) = x
, gdzie x > 0, a R jest ustalon

liczb, ma w kadym punkcie x (0, ) pochodn
g
(x) = x
1
.
owou. Piszemy x
= exp( ln x) i stosujc wzr na pochodn zoenia, otrzymujemy

(x
=
_
exp( ln x)
_
= exp( ln x) (ln x)
= x

1
x
= x
1
.
Wniosek 6.29. Dla kadego n N zachodzi wzr

(
n
x)
=
1
n
n
x
n1
, x > 0 .
owou. Stosujemy poprzednie stwierdzenie dla = 1/n.
Uwaga 6.30. Czytelnik sprawdzi samodzielnie, e gdy n jest liczb nieparzyst (i mona
deniowa pierwiastek stopnia n z dowolnej liczby rzeczywistej), to wzr podany w ostat-
nim wniosku zachodzi w istocie dla wszystkich x ,= 0. To wynika np. z nieparzystoci
funkcji f(x) =
n
x dla nieparzystych stopni pierwiastka n.

Stwierdzenie 6.31. Funkcje F(y) = arc sin y i G(y) = arc cos y s rniczkowalne w ka-
dym punkcie przedziau (1, 1); zachodz wzory
F
(y
0
) =
1
_
1 y
2
0
, G
(y
0
) =
1
_
1 y
2
0
, y
0
(1, 1).
owou. Okrelajc arcus sinus i arcus cosinus, sprawdzilimy, e sinus jest funkcj ro-
snc na [/2, /2], a cosinus jest funkcj malejc na [0, ].
Aby zastosowa twierdzenie o pochodnej funkcji odwrotnej do obliczenia pochodnej
F(y) = arc sin y w punkcie y
0
= sin x
0
, musimy sprawdzi, e pochodna sinusa nie znika
w x
0
. Tak jednak jest, gdy cos x
0
,= 0 dla kadego x
0
(/2, /2). Zatem, na mocy
Stwierdzenia 6.14 zastosowanego do f = sin i g = f
1
= F w punktach a = x
0
, b = y
0
,
otrzymujemy
F
(y
0
) = g
(y
0
) =
1
f
(x
0
)
=
1
cos x
0
=
1
_
1 (sin x
0
)
2
=
1
_
1 y
2
0
.
Zauwamy: skorzystalimy w powyszym rachunku z tego, e cosinus jest dodatni na
przedziale (/2, /2).
Podobnie obliczmy pochodn funkcji G(y) = arc cos y. Tym razem stosujemy Stwier-
dzenie 6.14
1
do f = cos i g = f
1
= Gwpunktach a = x
0
, b = y
0
= cos x
0
, gdzie y
0
(1, 1)
i x
0
(0, ). Otrzymujemy
G
(y
0
) = g
(y
0
) =
1
f
(x
0
)
=
1
sin x
0
=
1
_
1 (cos x
0
)
2
=
1
_
1 y
2
0
.
Korzystalimy z tego, e sin x
0
> 0 dla x
0
(0, ).
Stwierdzenie 6.32. Funkcja H(y) = arc tg y jest rniczkowalna w kadym punkcie y
R; mamy
H
(y) =
1
1 +y
2
y R.
owou. Jak poprzednio, stosujemy twierdzenie o pochodnej funkcji odwrotnej tym ra-
zem do pary funkcji f(x) = tg x, x (/2, /2), oraz g(y) = f
1
(y) = H(y), y R,
biorc punkty y, x powizane zalenoci y = tg x. Wolno to zrobi: pochodna tangensa,
tzn. 1 + tg
2
x, jest zawsze liczb wiksz od 1, a wic rn od zera. Otrzymujemy
H
(y) = g
(y) =
1
f
(x)
=
1
1 + (tg x)
2
=
1
1 +y
2
dla kadego y R.
Stosujc powysze wzory i twierdzenia o pochodnej sumy, iloczynu, ilorazu i zoe-
nia funkcji, mona oblicza pochodne dowolnych funkcji elementarnych. Zakoczmy ten
podrozdzia przykadem, ilustrujcym sposb obliczania pochodnych w jeszcze jednej sy-
tuacji.
Przykad 6.33. Niech f(x) = x
x
dla x > 0. Wtedy, ze wzorw na pochodn zoenia i
pochodn iloczynu,
f
(x) =
_
e
xln x
_
= e
xln x
(xln x)
= e
xln x
(1 + ln x) .
(Wane jest to, e nie stosujemy bezporednio ani wzoru na pochodn funkcji wykadni-
czej, ani wzoru na pochodn funkcji potgowej. Nie wolno tego robi, bo ani podstawa,
ani wykadnik potgi nie s w tym przykadzie staymi).
1
Prosz samodzielnie sprawdzi, e spenione s zaoenia tego stwierdzenia!
c _ MIM UW, 2010/11 117
6.3 Najwaniejsze wasnoci funkcji rniczkowalnych
W tym podrozdziale zajmiemy si opisem wasnoci funkcji rniczkowalnych i zwiz-
kiem pochodnej z monotonicznoci oraz ekstremami. Bdziemy zajmowa si funkcjami
okrelonymi na przedziaach prostej rzeczywistej. Termin funkcja rniczkowalna bdzie
oznacza funkcj, ktra jest rniczkowalna w kadym punkcie swojej dziedziny.
Denicja 6.34 (ekstremum lokalne). Niech f : I R, gdzie I jest przedziaem w R.
Mwimy, e funkcja f ma w punkcie a I maksimum lokalne (odpowiednio: minimum
lokalne), jeli istnieje taka liczba > 0, e dla wszystkich x I, [x a[ < , zachodzi
nierwno f(a) f(x) (odpowiednio: f(a) f(x)).
Jeli dla wszystkich x I, 0 < [x a[ < , nierwnoci s ostre, to mwimy wtedy, e
f ma w punkcie a maksimum (lub minimum) waciwe.
Sowo ekstremum jest wspln nazw minimum i maksimum: w zalenoci od kontek-
stu i potrzeby moe oznacza jedno lub drugie. Z denicji wynika, e funkcja moe mie
ekstremum lokalne take w kocu przedziau. Czytelnik powinien pamita, e warto
funkcji w punkcie ekstremum lokalnego nie musi by najmniejsz ani najwiksz warto-
ci funkcji na danym przedziale. Ekstremw moe by wiele, a ponadto jeli przedzia
jest otwarty, to funkcja w ogle nie musi przyjmowa swoich kresw.
Funkcja f : (a, b) R, ktra ma duo ekstremw lokalnych wewntrz (a, b), jednak w adnym z nich nie jest
osigany kres dolny ani grny zbioru f
_
(a, b)
_
.
Lemat 6.35 (lemat Fermata). Jeli I jest odcinkiem otwartym, a I, f : I R jest
rniczkowalna w punkcie a i f ma w a ekstremum lokalne, to f
(a) = 0.
Geometryczna interpretacja lematu Fermata jest prosta: styczna do wykresu funkcji
rniczkowalnej w punkcie ekstremum lokalnego jest pozioma.
owou. Dla ustalenia uwagi zamy, e f ma w a maksimum lokalne (w drugim przy-
padku dowd jest taki sam; mona take rozway funkcj f, ktra ma maksima tam,
gdzie f ma minima). Wybierzmy > 0 tak, aby przedzia J := (a , a +) by zawarty w
I i aby f(x) f(a) dla wszystkich x J.
Dla 0 < [h[ < mamy wtedy f(a +h) f(a) 0. Dlatego iloraz rnicowy (f(a +h)
f(a))/h jest nieujemny dla < h < 0 i niedodatni dla 0 < h < . Nierwnoci nieostre
zachowuj si w granicy, a pochodna f
(a) istnieje, wic

0 lim
h0
f(a +h) f(a)

h
= f
(a) = lim
h0
+
f(a +h) f(a)
h
0 .
Std ju wynika, e f
(a) = 0.
Uwaga 6.36. Podkrelmy bardzo wany fakt: lematu Fermata nie mona odwrci: z
faktu, e funkcja rniczkowalna f ma w pewnym punkcie pochodn rwn zero, nie wy-
nika, e f ma w tym punkcie ekstremum lokalne. Najprostszym przykadem jest f(x) =
x
3
, rniczkowalna na caej prostej R. Mamy f
(x) = 3x
2
, a wic f
(0) = 0, jednak f jest

rosnca i nie ma ekstremum w zerze. Pochodna funkcji cigej, rosncej, moe znika na
zbiorze nieskoczonym, a nawet na zbiorze gstym.
2
Twierdzenie 6.37 (Rollea). Zamy, e a < b, za funkcja f : [a, b] R jest ciga na
[a, b] i rniczkowalna w kadym punkcie x (a, b). Jeli f(a) = f(b), to istnieje taki punkt
x
0
(a, b), e f
(x
0
) = 0.
owou. Jeli f jest funkcj sta, to f
znika w kadym punkcie x (a, b) i nie ma czego

dowodzi. Zamy wic, e f nie jest funkcj sta. Pomy
m := inf
[a,b]
f , M := sup
[a,b]
f .
Poniewa f nie jest staa i f(a) = f(b), to musi by m < f(a) = f(b) lub M > f(a) = f(b). Z
twierdzenia Weierstrassa (patrz Tw. 5.36 w rozdziale 5) wiemy, e m i M s wartociami
f, zatem przynajmniej jedna z tych wartoci jest przyjmowana w punkcie wewntrznym
x
0
, nalecym do przedziau otwartego (a, b). Funkcja f ma oczywicie w tym punkcie
ekstremum lokalne. Z lematu Fermata wynika, e f
(x
0
) = 0.
Twierdzenie 6.38 (Cauchyego). Niech a < b i niech f, g : [a, b] R bd funkcjami ci-
gymi na [a, b], rniczkowalnymi w kadym punkcie przedziau (a, b). Zamy ponadto,
e g
(x) ,= 0 dla x (a, b). Wwczas istnieje taki punkt (a, b), e
f
()
g
()
=
f(b) f(a)
g(b) g(a)
.
owou. Zauwamy najpierw, e g(a) ,= g(b), gdy w przeciwnym przypadku na mocy
twierdzenia Rollea istniaby punkt, w ktrym g
znika, a zakadamy, e g
,= 0 na (a, b).
Dlatego prawa strona wzoru z tezy twierdzenia ma sens.
Rozpatrzmy teraz funkcj pomocnicz
h(x) = f(x)
f(b) f(a)
g(b) g(a)
_
g(x) g(a)
_
.
Z zaoe o f i g wynika, e h jest funkcj cig na [a, b] i rniczkowaln wewntrz
tego przedziau. Ponadto, h(b) = f(b) (f(b) f(a)) = f(a) = h(a) . Zatem, h spenia
2
Samodzielna konstrukcja odpowiednich przykadw moe by ciekawym zadaniem dla ambitnych Czy-
telnikw.
c _ MIM UW, 2010/11 119
wszystkie zaoenia twierdzenia Rollea. Istnieje wic punkt (a, b) taki, e h
() = 0.
Mamy jednak
h
(x) = f
(x)
f(b) f(a)
g(b) g(a)
g
(x) .
Dlatego rwno h
() = 0 jest rwnowana tezie twierdzenia.

Odnotujmy bardzo wany wniosek z twierdzenia Cauchyego.
Wniosek 6.39 (twierdzenie Lagrangea o wartoci redniej). Zamy, e a < b, za
funkcja f : [a, b] R jest ciga na [a, b] i rniczkowalna w kadym punkcie x (a, b).
Wwczas istnieje taki punkt (a, b), e
f
() =
f(b) f(a)
b a
.
owou. Stosujemy twierdzenie Cauchyego do f i do funkcji g(x) = x, x [a, b].
Zadanie 6.40. Poda przykad, wiadczcy o tym, e jeli f jest ciga na [a, b], ale f
nie
istnieje choby w jednym punkcie, to teza twierdzenia Lagrangea nie musi zachodzi.
Przykad 6.41. Twierdzenie Lagrangea o wartoci redniej nie zachodzi (w powyszej
postaci) dla funkcji o wartociach wektorowych, np. zespolonych. Oto banalny przykad:
niech f(t) = exp(2it) dla t [0, 1]. Wtedy, dla kadego c (0, 1), mamy 0 = f(1) f(0) ,=
f
(c) = 2i exp(2ic).
Twierdzenie Lagrangea ma bardzo prost interpretacj geometryczn: w przedziale
(a, b) istnieje taki punkt, w ktrym styczna do wykresu f jest rwnolega do siecznej,
poprowadzonej przez dwa koce uku wykresu.
Interpretacja geometryczna twierdzenia Lagrangea: Istnieje co najmniej jeden punkt, w ktrym styczna do
wykresu funkcji jest rwnolega do siecznej. (Moe si zdarzy, e takich punktw jest wicej).
Wniosek 6.42. Zamy, e A R, [c, d] A, c < d, a funkcja f : A R jest ciga na
[c, d] i rniczkowalna w (c, d). Zachodz wwczas nastpujce implikacje:
(i) Jeli f
(x) 0 dla kadego x (c, d), to f jest niemalejca na [c, d].

(ii) Jeli f
(x) > 0 dla kadego x (c, d), to f jest rosnca na [c, d].
(iii) Jeli f
(x) < 0 dla kadego x (c, d), to f jest malejca na [c, d].
(iv) Jeli f
(x) 0 dla kadego x (c, d), to f jest nierosnca na [c, d].

owou. Wystarczy zapisa tez twierdzenia Lagrangea w postaci
f(b) = f(a) +f
()(b a) dla pewnego (a, b),

a nastpnie podstawia za a i b dowolne pary punktw przedziau [c, d].
Wniosek 6.43. Jeli funkcja f : [a, b] R spenia warunek: f
() = 0 dla kadego
(a, b), to f jest funkcj sta.
owou. Stosujc twierdzenie Lagrangea dla f na dowolnym przedziau [a, x] [a, b],
stwierdzamy, e f(a) = f(x) dla kadego x [a, b].
Twierdzenie 6.44. Zamy, e c < d, za funkcja f : [c, d] R jest ciga na [c, d] i r-
niczkowalna w kadym punkcie x (c, d). Nastpujce warunki s rwnowane:
(i) Funkcja f spenia warunek Lipschitza ze sta M;
(ii) Dla kadego x (c, d) zachodzi nierwno [f
(x)[ M
owou. Jeli f spenia warunek Lipschitza ze sta M, to dla dowolnych y, x (c, d),
y ,= x zachodzi nierwno
[f(y) f(x)[
[y x[
M.
Wykonujc przejcie graniczne y x, otrzymujemy [f
(x)[ M.
Na odwrt, jeli f spenia warunek (ii), to dla dowolnych a, b [c, d], a ,= b, dobierajc
do a i b punkt (a, b) tak, jak w tezie twierdzenia Lagrangea, moemy napisa
[f(b) f(a)[ = [f
()[ [b a[
(ii)
M[b a[ .
Funkcja f spenia wic warunek Lipschitza ze sta M.
Uwaga 6.45. Funkcja ciga na odcinku [a, b] (a wic jednostajnie ciga na tym odcinku)
i rniczkowalna w (a, b) moe mie nieograniczon pochodn. Przykad: f(x) =

x dla
x [0, 1]; wtedy f
(x) = 1/2
x dla x (0, 1] i f
nie jest ograniczona w adnym otoczeniu

zera.
Na zakoczenie tego podrozdziau sprbujemy udzieli czciowych odpowiedzi na
dwa pytania: jakie funkcje mog by pochodnymi, i czy pochodna funkcji rniczkowalnej
musi by funkcj cig. Odpowied na drugie pytanie jest prosta: pochodna nie musi by
funkcj cig.
c _ MIM UW, 2010/11 121
Funkcja z Przykadu 6.46 w otoczeniu zera (dla nieco wikszej czytelnoci rysunku, o y zostaa liniowo
rozcignita). Wykres oscyluje midzy dwiema parabolami, y = x
2
i y = 3x
2
. Pochodna istnieje w kadym
punkcie, jednak nie jest ciga w zerze i zmienia znak nieskoczenie wiele razy w kadym przedziale wok
zera.
Przykad 6.46. Niech
f(x) =
_
x
2
_
2 + sin(1/x)
_
, x ,= 0 ,
0, x = 0 .
Dla x ,= 0 otrzymujemy, stosujc wzory na pochodn iloczynu i pochodn zoenia,
f
(x) = 2x
_
2 + sin
1
x
_
+x
2
cos
1
x
(x
2
) = 2x
_
2 + sin
1
x
_
cos
1
x
. (6.3)
Zatem na R 0 pochodna f istnieje i jest tam funkcj cig.
Poniewa sinus na R przyjmuje tylko wartoci z przedziau [1, 1], wic [f(x)[ 3x
2
dla wszystkich x R. Dlatego
0
f(h) f(0)
h
f(h)
h
3[h[ 0 dla h 0.
Z twierdzenia o trzech funkcjach wynika zatem, e f
(0) = 0. Jednak f
nie jest ciga

w zerze. To wynika std, e pierwszy skadnik po prawej stronie (6.3) dy do zera dla
x 0 (modu tego skadnika nie przekracza 6[x[), jednak drugi skadnik, cos 1/x, nie
ma granicy dla x 0 (patrz Przykad 5.12). Dlatego granica f
w zerze nie istnieje.

Nietrudno zauway jeszcze jedno: f(x) = 0 tylko dla x = 0, a dla x ,= 0 jest f(x)
x
2
> 0. Zatem f ma w zerze minimum lokalne waciwe (a nawet osiga w zerze swj
kres dolny). Jednak dla dowolnej liczby > 0 funkcja f
zmienia znak nieskoczenie

wiele razy w przedziale (0, ). Podobnie jest w przedziale (, 0): tam te f
zmienia znak
nieskoczenie wiele razy.
3
Zatem prawdziwy jest nastpujcy fakt, dla kogo by moe
lekko zaskakujcy i przeczcy naiwnej intuicji.
Moe si zdarzy, e f jest ciga na Ri ma wpunkcie x
0
Rekstremumlokalne
waciwe, jednak nie jest monotoniczna na adnym przedziale (x
0
, x
0
+), ani
na adnym przedziale (x
0
, x
0
), gdzie > 0.
3
Czytelnik zechce, naladujc rozumowanie z Przykadu 5.12, precyzyjnie to uzasadni.
Twierdzenie 6.47 (wasno Darboux dla pochodnej). Zamy, e a < b, za funkcja
f : [a, b] Rjest ciga i rniczkowalna na [a, b]. Dla kadej liczby c [f
(a), f
(b)] istnieje
punkt x [a, b] taki, e f
(x) = c.
Uwaga: nie zakadamy, e f
(a) < f
(b). Napis [f
(a), f
(b)] oznacza przedzia o kocach

f
(a) i f
(b), by moe zdegenerowany do jednego punktu. Podkrelmy te wyranie: nie

zakadamy tu cigoci f
.
owou. Bez zmniejszenia oglnoci przyjmijmy f
(a) < f
(b). Rozpatrzmy funkcj pomoc-

nicz
4
(x) = f(x) cx. Spenia ona warunki:
(a) = f
(a) c 0,
(b) = f
(b) c 0 .
Jeli
(a) = 0 lub
(b) = 0, to teza twierdzenia zachodzi (mona wzi x = a lub x = b).

Zamy wic odtd, e
(a) < 0 <
(b).
Funkcja jest ciga na [a, b], zatem, z Twierdzenia 5.36 wynika, e istnieje punkt
x [a, b] taki, e
(x) = inf
[a,b]
.
Zauwamy, e gdyby x = a, to mielibymy dla maych h > 0
(a +h) (a)
h
0, a zatem
(a) 0 .
Poniewa jednak
(a) < 0, wic x ,= a. Tak samo pokazujemy, e x ,= b. Z lematu Fermata

otrzymujemy teraz
(x) = f
(x) c = 0.
Odpowied na inne naturalne pytanie: czy kada funkcja ciga jest pochodn pewnej
funkcji? jest te twierdzca, ale na jej uzasadnienie Czytelnik bdzie musia poczeka.
6.4 Pochodne wyszych rzdw. Wzr Taylora
6.4.1 Denicja pochodnych wyszych rzdw
Jeli funkcja f : A R, gdzie A R, jest rniczkowalna w kadym punkcie zbioru
A, to funkcj g : A R tak, e g(a) = f
(a) dla kadego a A, nazywamy pierwsz

pochodn funkcji f. Pochodne wyszych rzdw deniuje si indukcyjnie. Su one, jak
si przekonamy, do aproksymacji funkcji wielomianami, do badania ekstremw, a take
(druga pochodna) do okrelania wypukoci. Zacznijmy od denicji.
Denicja 6.48 (pochodne wyszych rzdw). Niech n N i niech P bdzie przedzia-
em otwartym w R, a P. Jeli w kadym punkcie przedziau P funkcja : P R ma
pochodne do rzdu (n 1) wcznie, to mwimy, e f ma n-t pochodn w a (lub: po-
chodn rzdu n w a) wtedy i tylko wtedy, gdy f
(n1)
jest rniczkowalna w punkcie a.
Przyjmujemy
f
(n)
(a) = lim
xa
f
(n1)
(x) f
(n1)
(a)
x a
.
4
Nietrudno zobaczy, e dobieramy tak, aby mie
= 0 f
= c.
c _ MIM UW, 2010/11 123
Krtko mwic, grny indeks w nawiasie oznacza liczb wykonanych rniczkowa.
Zatem, f
(0)
= f, f
(1)
= f
, f
(2)
= f
= (f
, f
(3)
= (f
(2)
)
= (f
= f
. Primw nie uy-

wamy do oznaczania pochodnych rzdu wyszego ni trzeci. Oglna, indukcyjna regua
podana w denicji orzeka, i f
(n)
=
_
f
(n1)
_
w tych punktach, w ktrych funkcja f

(n1)
jest rniczkowalna.
Przykad 6.49. a) Jeli f(x) = exp(x) dla x R, to jak ju wiemy f
(x) = exp(x) =
f(x). Nietrudno std wywnioskowa, e f ma pochodne wszystkich rzdw: f
=
(f
= f
= f, f
= (f
= f
= f i oglnie f
(n)
= f dla kadego n N.
b) Posugujc si wzorami na pochodne sinusa i cosinusa (patrz Stwierdzenie 6.22),
atwo sprawdzamy, e
(sin x)
(2n)
= (1)
n
sin x, (sin x)
(2n1)
= (1)
n+1
cos x, n = 1, 2, . . . , (6.4)
(cos x)
(2n)
= (1)
n
cos x, (cos x)
(2n1)
= (1)
n
sin x, n = 1, 2, . . . . (6.5)
c) Ze wzoru na pochodn logarytmu naturalnego (patrz Stwierdzenie 6.25) i pochodn
funkcji potgowej otrzymujemy dla n 1
(ln y)
(n)
=
_
y
1
_
(n1)
=
_
y
2
_
(n2)
= . . . = (1)
n1
(n 1)!y
n
, y > 0, (6.6)
_
ln(1 +x)
_
(n)
= (1)
n1
(n 1)!(1 +x)
n
, x > 1 . (6.7)
(Obu wzorw dowodzi si tak samo, przez atw indukcj.)
d) Jeli m, k Z s nieujemne, to wwczas
_
x
m
_
(k)
=
_
m(m1) . . . (mk + 1)x
mk
, 0 k m,
0, k > m.
(6.8)
Pochodna n-tego rzdu sumy dwch funkcji n-krotnie rniczkowalnych jest sum n-
tych pochodnych skadnikw, tzn. (f + g)
(n)
= f
(n)
+ g
(n)
. Dowd jest oczywisty i wynika
ze wzoru na pochodn sumy. Wzory na wysze pochodne zoenia funkcji i funkcji od-
wrotnej s do zawie, ale w razie potrzeby mona je wyprowadzi, wykonujc czysto
mechaniczn prac. Odnotujmy natomiast wzr Leibniza na n-t pochodn iloczynu. Z
mnemotechnicznego punktu widzenia jest on taki sam, jak dwumian Newtona.
Stwierdzenie 6.50 (wzr Leibniza). Jeli P R jest przedziaem, a P i f, g : P R
s n-krotnie rniczkowalne w a, to wwczas
(fg)
(n)
(a) =
n
j=0
_
n
j
_
f
(j)
(a)g
(nj)
(a).
Szit uowouu. Dowd jest atwy; prowadzi si go przez indukcj, korzystajc ze wzoru na
pochodn iloczynu i tosamoci
_
n
j1
_
+
_
n
j
_
=
_
n+1
j
_
. Sprawdzimy tylko wzr na (fg)
:
(fg)
=
_
(fg)
=
_
f
g +fg
= f
g +f
+f
+fg
= f
g + 2f
+fg
,
pozostawiajc reszt szczegw zainteresowanym.
6.4.2 Wzr Taylora
Najwaniejszym wzorem w Analizie, wykorzystujcym pochodne wyszych rzdw, jest
tak zwany wzr Taylora. Suy on do przybliania funkcji n-krotnie rniczkowalnych
wielomianami, z pewn kontrol bdu przyblienia (jako i stopie tej kontroli zale od
tego, ile wiemy o danej funkcji). W najprostszym przypadku, dla wielomianw, wynika on
ze zwizku midzy wspczynnikami wielomianu i wartociami pochodnych wielomianu
w zerze, ktry z kolei atwo otrzyma ze wzoru (6.8).
Przeledmy odpowiedni rachunek. Niech
P(x) =
n
j=0
a
j
x
j
= a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+ +a
n
x
n
bdzie wielomianem stopnia n o wspczynnikach rzeczywistych. Wwczas
P
(x) = a
1
+ 2a
2
x + +na
n
x
n1
=
n
j=1
ja
j
x
j1
,
P
(x) = 2a
2
+ +n(n 1)a
n
x
n2
=
n
j=2
j(j 1)a
j
x
j2
,
.
.
.
P
(k)
(x) =
n
j=k
j(j 1) . . . (j k + 1)a
j
x
jk
dla k n.
W szczeglnoci, P
(n)
(x) = n!a
n
dla kadego x R, a ponadto
P
(k)
(0) = k!a
k
, k = 0, 1, . . . , n. (6.9)
Stwierdzenie 6.51 (Wzr Taylora dla wielomianw). Jeli P jest wielomianem stop-
nia n, to wwczas
P(x) = P(0) +
P
(1)
(0)
1!
x + +
P
(n)
(0)
n!
x
n
=
n
j=0
P
(j)
(0)
j!
x
j
; (6.10)
P(w) = P(x
0
) +
P
(1)
(x
0
)
1!
(w x
0
) + +
P
(n)
(x
0
)
n!
(w x
0
)
n
(6.11)
=
n
j=0
P
(j)
(x
0
)
j!
(w x
0
)
j
. (6.12)
owou. Pierwszy wzr wynika z relacji (6.9) midzy wspczynnikami wielomianu P
i jego pochodnymi w zerze. Aby otrzyma drugi wzr, wystarczy zastosowa pierwszy do
wielomianu Q, gdzie Q(w x
0
) = P(w). Wtedy Q
(k)
(0) = P
(k)
(x
0
) dla dowolnego k.
Jeli k > n, to oczywicie (a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+ +a
n
x
n
)
(k)
= 0 dla wszystkich x. Oka-
zuje si, e taki warunek speniaj na prostej tylko wielomiany odpowiedniego stopnia.
Odnotujmy ten fakt.
c _ MIM UW, 2010/11 125
Stwierdzenie 6.52. Jeli f : R P R, gdzie P jest przedziaem, jest k-krotnie rnicz-
kowalna i f
(k)
0, to f jest wielomianem stopnia co najwyej k 1.
owou. Dowodzimy przez indukcj wzgldem k. Jeli k = 1, to z Wniosku 6.43 wynika,
e f = const, a wic f jest wielomianem stopnia 0 i teza zachodzi.
Zamy prawdziwo stwierdzenia dla liczby k. Niech f bdzie (k + 1)-krotnie r-
niczkowalna i f
(k+1)
0. Wwczas f
(k)
(x) c R na mocy Wniosku 6.43. Rozpatrzmy
(x) = f(x) cx
k
/k!. Oczywicie,
(k)
(x) = f
(k)
(x) k! c/k! = 0 .
a wic na mocy zaoenia indukcyjnego jest wielomianem stopnia co najwyej k 1.
Zatem, f(x) = (x) +a
k
x
k
, gdzie a
k
= c/k!, jest wielomianem stopnia co najwyej k.
Twierdzenie 6.53 (wzr Maclaurina z reszt wpostaci Peano). Niech P Rbdzie
przedziaem, 0 P. Zamy, e f : P R ma (k 1) pochodnych w przedziale P i k-t
pochodn w punkcie 0. Wtedy
f(x) =
k
j=0
f
(j)
(0)
j!
x
j
+r(x), (6.13)
gdzie reszta r(x) spenia warunek
lim
x0
r(x)
x
k
= 0. (6.14)
Intuicyjny sens tego twierdzenia jest jasny: funkcj, ktra ma (k 1) pochodnych
w pewnym przedziale i k-t pochodn w pewnym ustalonym punkcie (jak zobaczymy p-
niej, zero nie odgrywa tu adnej szczeglnej roli), to w pobliu tego punktu mona t
funkcj przyblia wielomianami stopnia k, przy czym bd przyblienia ma, dla maych
x-w, mniejszy rzd ni x
k
.
Liczne przykady zastosowa tego twierdzenia Czytelnik zobaczy pniej (take na
wiczeniach). Najpierw przytoczymy
owou. Krok 1. Niech najpierw k = 1. Wtedy wzr Maclaurina przybiera posta f(x) =
f(0) +f
(0)x +r(x), a rwno

lim
x0
r(x)
x
= lim
x0
_
f(x) f(0)
x
f
(0)
_
= 0
wynika wprost z denicji pochodnej.
Krok 2. Rozpatrzymy teraz przypadek szczeglny: niech funkcja : P R spenia waru-
nek
(j)
(0) = 0 dla j = 0, 1, . . . , k. (6.15)
Dla takiej prawa strona (6.13) skada si z samej reszty, tzn. wzr Maclaurina przy-
biera posta (x) = r(x). Trzeba wic wykaza, e dla kadej takiej funkcji zachodzi
rwno
lim
x0
(x)
x
k
= 0. (6.16)
Udowodnimy to przez indukcj wzgldem k. Przypadek k = 1 ju rozpatrzylimy.
Niech spenia warunek (6.15) dla k = q +1. Wtedy =
spenia ten sam warunek

dla k = q. Piszemy, stosujc do twierdzenie Lagrangea o wartoci redniej na odcinku
o kocach 0 i x,
(x)
x
q+1
=
(x)
x

1
x
q
=
(tx)
1
x
q
dla pewnego t (0, 1)
= (tx)
1
(tx)
q
t
q
0 dla x 0
na mocy zaoenia indukcyjnego, zastosowanego do funkcji . To koczy dowd wzoru
Maclaurina dla funkcji , speniajcych dodatkowy warunek (6.15).
Krok 3. Przypadek oglny. Dla f speniajcej zaoenia twierdzenia kadziemy
(x) = f(x)
k
j=0
f
(j)
(0)
j!
x
j
,
tzn. po prostu (x) = r(x). Nietrudno sprawdzi, e
(j)
(0) = f
(j)
(0) f
(j)
(0) = 0, wic
spenia zaoenie (6.15). Zgodnie z poprzednim krokiem dowodu, zachodzi wic warunek
(6.16), tzn. (x)/x
k
= r(x)/x
k
0 dla x 0.
Podkrelmy: w caym twierdzeniu chodzio tylko o zbadanie zachowania reszty r(x)
dla maych x. To by kluczowy problem.
Otrzymany wzr Maclaurina mona przesun na dowolny inny przedzia P R,
z wyrnionym punktem x
0
. Jeli f(x) = (x x
0
), to f
(j)
(x
0
) =
(j)
(0) dla wszystkich j,
dla ktrych pochodne rzdu j istniej. Zachodzi wic take nastpujcy fakt.
Wniosek 6.54 (wzr Taylora z reszt w postaci Peano). Niech P R bdzie prze-
dziaem otwartym, x
0
P. Zamy, e f : P R ma (k 1) pochodnych na P i k-t
pochodn w punkcie x
0
. Wwczas
f(x) =
k
j=0
f
(j)
(x
0
)
j!
(x x
0
)
j
+r(x), lim
xx
0
r(x)
(x x
0
)
k
= 0 .
Uwaga 6.55 (terminologia). Wielomian
k
j=0
f
(j)
(x
0
)
j!
(x x
0
)
j
nazywa si k-tym wielomianem Taylora funkcji f w punkcie x
0
(gdy x
0
= 0, uywamy
nazwy wielomian Maclaurina). Zamiast podawa warunek (6.14), pisze si czasemr(x) =
o(x
k
) dla x 0. Symbol po prawej stronie to tzw.o mae; napis
f(x) = o(g(x)) dla x a
oznacza po prostu, e granica lim
xa
(f(x)/g(x)) = 0. Taki jzyk jest czasem bardzo wy-
godny, co zobaczymy w konkretnych przykadach.
c _ MIM UW, 2010/11 127
Funkcja f(x) = 6 x+
3
2
cos x+
1
2
cos(2x) i jej wielomiany TayloraMaclaurina w punkcie x0 = 0 dla n = 1
(styczna do wykresu), dla n = 5 (grne rysunki), dla n = 15 i n = 40 (rodkowe rysunki), i wreszcie dla
n = 52 i n = 82 (dolne rysunki). Jak wida, wykresy f i T82 na przedziale [4, 4] pokrywaj si praktycznie
idealnie. Jednak dla |x| funkcja g = |f T82| ma oczywicie granic +. Przyblienie, jakie zapewnia
wzr Taylora, ma charakter lokalny.
Z praktycznego punktu widzenia, przyblienie, jakie zapewnia wzr Taylora, jest wy-
starczajce do wielu celwpraktycznych, np. choby do obliczania wartoci funkcji. Nawet
kto zupenie niezainteresowany teori moe zobaczy to na rysunkach. Te, ktre wida
w skrypcie, zostay wykonane dla konkretnej funkcji (wybranej tak, aby uzyska roz-
sdn ilo przedziaw monotonicznoci i wykres, ktry w otoczeniu zera wyglda do
przypadkowo)
f(x) = 6 x +
3
2
cos x +
1
2
cos(2x); (6.17)
jej wykres jest zaznaczony kolorem czarnym. Kolorem niebieskim zaznaczono wykresy
wielomianw TayloraMaclaurina,
T
n
(x) =
n
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
,
dla rnych n. Jak wida, im wyszy stopie wielomianu Taylora, tym (w danym przy-
padku) wiksza dugo przedziau, na ktrymprzyblienie jest dokadne, i tymmniejszy
bd przyblienia. Zobaczymy pniej, jakie s teoretyczne oszacowania reszty we wzorze
Taylora.
5
Oto fragment kodu, ktry zainteresowanym pozwoli na prowadzenie w wydziaowym
laboratorium komputerowych wasnych eksperymentw z wielomianami Taylora. Mona
samodzielnie zmienia funkcj i dwoma suwakami zmienia rozmiar przedziau oraz sto-
pie wielomianu Taylora:
Manipulate[
Plot[
Evaluate[
{1.5 Cos[x] + .5 Cos[2 * Pi * x] - x + 6,
Normal[Series[1.5 Cos[x] + .5 Cos[2 * Pi * x] - x + 6, {x, 0, n}]]
}], {x, -x0, x0},
PlotRange -> {-.5, 12.5}, PlotPoints -> 120, MaxRecursion -> 3,
PlotStyle -> {{Black, Thick}, {Blue, Thick}},
TicksStyle -> Directive[Black, 26],
Ticks -> {{-4, -3, -2, -1, 1, 2, 3, 4}, {2, 6, 10}},
Filling -> {2}, FillingStyle -> Directive[Opacity[.15], Gray],
ImageSize -> {800, 500}, ImagePadding -> 20
],
{{n, 5, "stopie wielomianu"}, 1, 80, 1},
{{x0, 5, "wielko przedziau"}, .5, 8}
]
Przejdziemy teraz do konkretnych przykadw, wskazujcych m.in., jak przydatny jest
wzr Taylora przy obliczaniu granic. Najpierw jednak wypiszemy rozwinicia Taylora
kilku wanych funkcji.
Przykad 6.56. Posugujc si wzorami na pochodne wyszych rzdw funkcji wykad-
niczej i funkcji trygonometrycznych, podanymi w Przykadzie 6.49, moemy teraz atwo
wypisa wzory MacLaurina dla tych funkcji. Mona to zrobi dla dowolnej liczby n, gdy
rozpatrywane funkcje maj pochodne wszystkich rzdw na caej prostej.
a) Niech f(x) = exp(x). Wwczas f
(n)
(0) = exp(0) = 1 dla dowolnego n N 0, wic
wzr (6.13) dla funkcji wykadniczej przybiera posta
exp(x) = 1 +
1
1!
x +
1
2!
x
2
+ +
1
n!
x
n
+o(x
n
) dla x 0.
5
Zobaczymy te, niestety, e istniej tak zoliwe funkcje, dla ktrych prawa strona wzoru Taylora w
pewnych punktach skada si, dla dowolnego n, z samej reszty wtedy przyblianie wielomianami Taylora
nie wnosi adnej informacji.
c _ MIM UW, 2010/11 129
b) Dla f(x) = sin x mamy f
(2n)
(0) = (1)
n
sin 0 = 0 (tzn. w (6.13) nie ma w ogle
skadnikw o numerach parzystych), natomiast f
(2n+1)
(0) = (1)
n+1
cos 0 = (1)
n
dla n = 0, 1, . . .. Wzr MacLaurina dla sinusa jest wic nastpujcy:
sin x = x
x
3
3!
+
x
5
5!
+ + (1)
n
x
2n+1
(2n + 1)!
+r(x),
gdzie r(x) = o(x
2n+1
) dla x 0, gdy skoczylimy wypisywanie wielomianu Mac-
laurina na pochodnej rzdu (2n + 1). Zauwamy, e w tym przypadku mona w
istocie twierdzi, e r(x) = o(x
2n+2
) dla x 0, gdy kolejny, parzysty, skadnik w
rozwiniciu Maclaurina jest zerem (parzyste pochodne sinusa znikaj w zerze).
c) Dla f(x) = cos x mamy f
(2n+1)
(0) = 0 dla kadego n = 0, 1, . . ., natomiast f
(2n)
(0) =
(1)
n
cos 0 = (1)
n
i dlatego
cos x = 1
x
2
2!
+
x
4
4!
+ + (1)
n
x
2n
(2n)!
+r(x),
gdzie r(x) = o(x
2n
) dla x 0 (i, jak w poprzednim podpunkcie, mona zauway,
e w istocie mamy nawet r(x) = o(x
2n+1
), gdy kolejny, nieparzysty, skadnik roz-
winicia Maclaurina jest zerem).
Uwaga. Czytelnik zauway zapewne, e wielomiany Maclaurina wostatnimprzykadzie
wygldaj tak samo, jak odpowiednie sumy czciowe szeregw, ktrymi posugiwalimy
si w rozdziale 4. To nie jest przypadkowy fakt: jak zobaczymy za jaki czas, jeli funkcja
f jest sum szeregu, f(x) =
n=0
a
n
x
n
, zbienego na pewnymprzedziale otwartymwok
zera, to wwczas f ma pochodne wszystkich rzdw i f
(k)
(0) = k!a
k
dla kadego k.
Przykad 6.57. Niech f(x) = ln x i x
0
= 1. Tym razem zastosujemy wzr Taylora w
punkcie x
0
= 1. Mamy f
(n)
(x
0
) = (1)
n1
(n 1)! (patrz Przykad 6.49), a wic
ln x = (x 1)
(x 1)
2
2
+ + (1)
n1
(x 1)
n
n
+r(x) , gdzie lim
x1
r(x)
(x 1)
n
= 0 .
Podstawiajc x 1 = t, otrzymamy
ln(1 +t) = t
t
2
2
+
t
3
3
+ + (1)
n1
t
n
n
+o(t
n
) dla t 0.
Tym wzorem te mona si posugiwa dla dowolnej liczby n N, gdy logarytm natu-
ralny ma na (0, ) pochodne wszystkich rzdw.
Przykad 6.58. Obliczymy granic
lim
x0
sin x sin(sin x)
ln(1 +x
3
)
.
Mamy ln(1 + t) = t + o(t); biorc t = x
3
stwierdzamy, e mianownik jest rwny x
3
z do-
kadnoci do wyrazw niszego rzdu. Dlatego znajdziemy rozwinicie Taylora licznika
te z dokadnoci do wyrazw z x
3
. Wiemy, e sin x = x x
3
/6 +o(x
3
) dla x 0. Zatem
sin(sin x) = sin x
(sin x)
3
6
+o((sin x)
3
)
= x
x
3
6
+o(x
3
)
x
3
+o(x
3
)
6
+o(x
3
) = x
x
3
3
+o(x
3
) dla x 0.
Skomentujmy ten prosty skdind rachunek. Po pierwsze, nie musielimy wcale rnicz-
kowa zoenia sin sin. Podstawialimy jeden wzr Taylora do drugiego, kontrolujc bd.
Po drugie, napis o(x
3
) oznacza w rnych miejscach rne wyraenia! Wiemy tylko, e
o(x
3
) dla x 0 to funkcja, ktra po podzieleniu przez x
3
ma w zerze granic 0. Dlatego
6
o(x
3
) +o(x
3
) = o(x
3
) oraz o((sin x)
3
) = o(x
3
), gdy
sin x
x
ma zerze granic 1. Ostatecznie,
sin x sin(sin x)
ln(1 +x
3
)
=
x
x
3
6
+o(x
3
)
_
x
x
3
3
+o(x
3
)
_
x
3
+o(x
3
)
=
x
3
6
+o(x
3
)
x
3
+o(x
3
)
=
1
6
+
o(x
3
)
x
3
1 +
o(x
3
)
x
3
,
a wic szukana granica wynosi 1/6. Podkrelmy ponownie: wliczniku i mianowniku ostat-
niego uamka pod tym samym symbolem o(x
3
) kryj si rne wyraenia reszty ze
wzoru Maclaurina dla rnych funkcji! Ich wspln wasnoci jest jednak to, e po po-
dzieleniu przez x
3
d do zera. Dlatego umiemy udzieli odpowiedzi.
Podamy teraz oglne twierdzenie, pozwalajce dokadniej szacowa reszt we wzorze
Taylora.
Twierdzenie 6.59 (wzr Taylora z reszt SchlmilchaRochea). Niech f : (a, b)
R ma w przedziale (a, b) pochodne do rzdu (k +1) wcznie. Zamy, e x
0
, x
0
+d (a, b),
d > 0. Oznaczmy
r
k
(x) = f(x)
k
j=0
f
(j)
(x
0
)
j!
(x x
0
)
j
.
Wwczas dla kadego x (x
0
, x
0
+d) i kadego p > 0 istnieje liczba (0, 1) taka, e
r
k
(x) =
f
(k+1)
(x
0
+(x x
0
))
k! p
(1 )
k+1p
(x x
0
)
k+1
. (6.18)
owou. Ustalmy x (x
0
, x
0
+d) i rozwamy funkcj pomocnicz
(y) = f(x)
k
j=0
f
(j)
(y)
j!
(x y)
j
, gdzie x
0
y x.
Wtedy (x) = 0 i (x
0
) = r
k
(x); ponadto, jest rniczkowalna w [x
0
, x], gdy f ma k + 1
pochodnych na wikszym przedziale. Obliczmy
(y) = 0 f
(y)
_
f
(2)
(y)
1!
(x y)
f
(1)
(y)
1!
_
_
f
(3)
(y)
2!
(x y)
2
f
(2)
(y)
1!
(x y)
_
. . .
_
f
(k+1)
(y)
k!
(x y)
k
f
(k)
(y)
(k 1)!
(x y)
k1
_
.
Opuszczajc nawiasy, otrzymujemy po dokonaniu redukcji
(y) =
f
(k+1)
(y)
k!
(x y)
k
. (6.19)
6
To jeden z powodw, dla ktrych tej symboliki trzeba uywa z wyczuciem i ostronie!
c _ MIM UW, 2010/11 131
Niech teraz bdzie funkcj cig w [x
0
, x], rniczkowaln w (x
0
, x), ktrej pochodna
nie znika nigdzie w (x
0
, x). Stosujc Twierdzenie Cauchyego (patrz Tw. 6.38; prosz sa-
modzielnie sprawdzi, e spenione s wszystkie zaoenia), otrzymujemy
(x) (x
0
)
(x) (x
0
)
=

(c)
(c)
dla pewnego c (x
0
, x).
Korzystajc z tej rwnoci, obliczamy
r
k
(x) = (x
0
) = (x)
..
=0
((x) (x
0
))
(c)
(c)
(6.19)
=
f
(k+1)
(c)
k!
(x c)
k
(x) (x
0
)
(c)
(6.20)
Aby zakoczy dowd, pozostaje odpowiednio dobra funkcj i uy powyszego wzoru
dla niej. Wemy (y) = (x y)
p
. Wtedy jest ciga na [x
0
, x] i
(y) = p(x y)
p1
nie
znika w (x
0
, x). Ponadto, (x) = 0 i (x
0
) = (x x
0
)
p
. Niech (0, 1) bdzie takie, e
c = x
0
+(x x
0
). Wzr (6.20) przepisujemy teraz w postaci
r
k
(x) =
f
(k+1)
(x
0
+(x x
0
))
k!
(x x
0
(x x
0
))
k
(x x
0
)
p
p(x x
0
(x x
0
))
p1
=
f
(k+1)
(x
0
+(x x
0
))
k! p
(x x
0
)
k
(1 )
k
(x x
0
)
p
(x x
0
)
p1
(1 )
p1
=
f
(k+1)
(x
0
+(x x
0
))
k! p
(x x
0
)
k+1
(1 )
k+1p
.
To jest wanie szukana posta reszty, (6.18). Dowd jest zakoczony.
Dobierajc rne wartoci p, mona otrzyma rne konkretne postacie reszty. Bardzo
znana jest tzw. reszta Lagrangea, ktr otrzymujemy dla p = k + 1. Wtedy k + 1 p = 0,
a k! p = (k + 1)!. Dlatego zachodzi nastpujcy fakt.
Wniosek 6.60 (wzr Taylora z reszt Lagrangea). Zamy, e funkcja f : (a, b) R
ma wprzedziale (a, b) pochodne do rzdu (k+1) wcznie. Wwczas, dla kadego x
0
(a, b)
i kadego x (a, b) istnieje taki punkt c, poredni midzy x
0
i x, e
f(x) =
k
j=0
f
(j)
(x
0
)
j!
(x x
0
)
j
+
f
(k+1)
(c)
(k + 1)!
(x x
0
)
k+1
.
6.4.3 Warunki dostateczne istnienia ekstremw lokalnych
Posugujc si wzorem Taylora, nietrudno sformuowa warunki dostateczne istnienia
ekstremw lokalnych, wyraone za pomoc pochodnych wyszych rzdw. Wiemy ju, e
zerowanie pierwszej pochodnej funkcji nie jest warunkiem dostatecznym istnienia eks-
tremum lokalnego (przykad: f(x) = x
3
jest cile rosnca, ale f
(0) = 0). Jeli jednak

wiadomo, ktre pochodne wyszych rzdw danej funkcji znikaj, a ktre nie, to mona
atwo okreli, czy w danym punkcie jest ekstremum lokalne, czy nie. Suy do tego wzr
Taylora.
Stwierdzenie 6.61. Zamy, e f : (a, b) R ma w (a, b) pochodne do rzdu (2k 1)
wcznie, a ponadto istnieje f
(2k)
(x
0
). Jeli
f
(j)
(x
0
) = 0 dla j = 1, . . . , 2k 1, za f
(2k)
(x
0
) ,= 0,
to f ma w x
0
ekstremum lokalne waciwe. Dokadniej, jeli f
(2k)
(x
0
) > 0, to f ma w
x
0
minimum lokalne waciwe, a jeli f
(2k)
(x
0
) < 0, to f ma w x
0
maksimum lokalne
waciwe.
owou. Rozpatrzymy tylko przypadek f
(2k)
(x
0
) > 0; w drugim przypadku dowd jest
analogiczny. Ze wzoru Taylora z reszt w postaci Peano otrzymujemy, uwzgldniajc za-
oenie o znikaniu pochodnych f
(j)
(x
0
) dla j = 1, . . . , 2k 1,
f(x) f(x
0
) =
2k
j=1
f
(j)
(x
0
)
j!
(x x
0
)
j
+r(x) =
f
(2k)
(x
0
)
(2k)!
(x x
0
)
2k
+r(x) ,
gdzie r(x) = o((x x
0
)
2k
) dla x x
0
. Dobierzmy liczb > 0 tak, aby
r(x)
(x x
0
)
2k
<
1
2

f
(2k)
(x
0
)
(2k)!
dla 0 < [x x
0
[ < ;
mona to zrobi, posugujc si wprost denicj granicy, gdy = f
(2k)
(x
0
)/(2 (2k)!) > 0.
Zatem, z nierwnoci trjkta,
f(x) f(x
0
) =
_
f
(2k)
(x
0
)
(2k)!
+
r(x)
(x x
0
)
2k
_
(x x
0
)
2k
>
1
2

f
(2k)
(x
0
)
(2k)!
(x x
0
)
2k
> 0
dla wszystkich x (x
0
, x
0
+) x
0
. Dowd jest zakoczony.
Stwierdzenie 6.62. Zamy, e f : (a, b) R ma w(a, b) pochodne do rzdu 2k wcznie,
a ponadto istnieje f
(2k+1)
(x
0
). Jeli
f
(j)
(x
0
) = 0 dla j = 1, . . . , 2k, ale f
(2k+1)
(x
0
) ,= 0,
to f nie ma ekstremum w punkcie x
0
.
Szit uowouu. Postpujc tak, jak w poprzednim dowodzie, otrzymujemy
f(x) f(x
0
) =
f
(2k+1)
(x
0
)
(2k)!
(x x
0
)
2k+1
+r(x) ,
przy czym dla pewnej liczby > 0 jest
r(x)
(x x
0
)
2k+1
<
1
2

f
(2k+1)
(x
0
)
(2k + 1)!
dla 0 < [x x
0
[ < .
Poniewa wyraenie (x x
0
)
2k+1
nie ma staego znaku, wic atwo jest std wywniosko-
wa, e i rnica f(x) f(x
0
) nie ma staego znaku dla x bliskich x
0
.
c _ MIM UW, 2010/11 133
6.4.4 Warunki dostateczne wypukoci. Punkty przegicia.
W ostatniej czci tego podrozdziau powiemy o zwizkach pochodnej z wypukoci.
Twierdzenie 6.63. Zamy, e f : P = (a, b) R jest rniczkowalna. Wwczas f jest
wypuka na P (odpowiednio: cile wypuka na P) wtedy i tylko wtedy, gdy f
jest niema-
lejca na P (odpowiednio: rosnca na P).
owou. Znamy ju Twierdzenie 5.76, ktre podaje rwnowane warunki wypukoci.
Trzeci warunek w tym twierdzeniu orzeka, e f jest wypuka na P = (a, b) wtedy i tylko
wtedy, gdy dla wszystkich x < y < z nalecych do P zachodz nierwnoci
f(y) f(x)
y x

f(z) f(y)
z y
.
Jeli f jest cile wypuka, to dla kadej trjki punktw nierwnoci s ostre.
Ustalmy teraz dowolne x < y < z P i zamy, e f jest rniczkowalna, a f
jest
funkcj niemalejc. Z twierdzenia Lagrangea o wartoci redniej wynika, e istniej
c
1
(x, y) oraz c
2
(y, z) takie, e
f(y) f(x)
y x
= f
(c
1
) f
(c
2
) =
f(z) f(y)
z y
,
gdzie rodkowa nierwno zachodzi, gdy f
jest niemalejca i c
1
< y < c
2
. Jeli ponadto
f
jest rosnca, to f
(c
1
) < f
(c
2
). To koczy dowd w jedn stron.
Pokaemy teraz, e jeli f jest wypuka i f
istnieje, to f
(x) f
(z) dla x < z P.

Z Twierdzenia 5.76 wynika, e dla 0 < h < y x, gdzie y =
x+z
2
jest rodkiem odcinka
(x, z), zachodz nierwnoci
f(x +h) f(x)
h

f(y) f(x)
y x

f(z) f(y)
z y

f(z) f(z h)
h
.
Poniewa nierwnoci nieostre zachowuj si w granicy, wic wykonujc przejcie gra-
niczne h 0, otrzymujemy
f
(x)
f(y) f(x)
y x

f(z) f(y)
z y
f
(z) . (6.21)
Zatem f
jest niemalejca. Jeli ponadto f jest cile wypuka, to rodkowa nierwno

jest ostra, co oznacza, e wtedy f
(x) < f
(z).
Uwaga. Aby sprawdzi, e monotoniczno f
jest warunkiem dostatecznym wypukoci

f, mona te postpi inaczej. Niech x
1
x y = x
2
P, t (0, 1). Funkcja
(x) = f((1 t)x +ty) (1 t)f(x) tf(y)
ma pochodn
(x) = (1 t)
_
f
((1 t)x + ty) f
(x)
_
. Zauwamy, e (1 t)x + ty =
x + t(y x) > x, gdy x < y i t > 0. Dlatego, jeli f
jest niemalejca, to
0 na [x
1
, x
2
].
Std (x
1
) (x
2
) = 0, a warunek (x
1
) 0 jest po prostu nierwnoci Jensena.
Zauwamy, e gdy f
jest rosnca, to nierwnoci w ostatnim zdaniu mona zmieni na

ostre.
Wniosek 6.64. Zamy, e f : P = (a, b) R jest dwukrotnie rniczkowalna. Wwczas:
(i) Jeli f
> 0 na P, to f jest cile wypuka na P;

(ii) Jeli f
0 na P, to f jest wypuka na P;
(iii) Jeli f
< 0 na P, to f jest cile wklsa na P;

(iv) Jeli f
0 na P, to f jest wklsa na P.
owou. Wystarczy zastosowa poprzednie twierdzenie i Wniosek 6.42, podajcy warunki
dostateczne monotonicznoci funkcji rniczkowalnej.
Uwaga. Naley pamita, e mwimy tu tylko o dostatecznych warunkach wypukoci.
Funkcja wypuka moe przecie wpewnych punktach nie mie nawet pierwszej pochodnej
(przykad: f(x) = [x[ dla x R), a tymbardziej drugiej. Stosujc Twierdzenie 5.76, mona
do atwo wykaza, e funkcja wypuka ma w kadym punkcie pochodne jednostronne i
jest rniczkowalna poza zbiorem co najwyej przeliczalnym. Szczegy pozostawiamy w
charakterze zadania.
Denicja 6.65 (punkty przegicia). Niech f : P = (a, b) R bdzie ciga i niech ma
w punkcie x
0
P skoczon lub nieskoczon pochodn. Zamy, e istnieje taka liczba
> 0, e f nie jest liniowa na adnym z przedziaw (x
0
, x
0
) i (x
0
, x
0
+ ), a ponadto
na jednym z nich jest wypuka, za na drugim wklsa. Mwimy wtedy (i tylko wtedy),
e f ma punkt przegicia w x
0
.
Mona spotka w literaturze inne, nierwnowane powyszej, denicje punktw prze-
gicia np. tak:
Niech f : (a, b) R bdzie rniczkowalna w x
0
(a, b) i niech y(x) = f(x
0
) +
f
(x
0
)(xx
0
) bdzie styczn do wykresu f w punkcie (x
0
, f(x
0
)). Mwimy, e f
ma w x
0
punkt przegicia, gdy funkcja f(x) y(x) zmienia znak w punkcie x
0
.
Geometrycznie biorc, powysze okrelenie oznacza, e wykres f przechodzi z jednej
strony stycznej na drug. Nie wymagamy, eby na ustalonym przedziale z jednej strony
x
0
funkcja bya wklsa, a z drugiej wypuka.
Zadanie 6.66. Niech
f(x) =
_
x
2
_
2 + sin(1/x)
_
, x ,= 0 ,
0, x = 0
bdzie funkcj z Przykadu 6.46 i niech g(x) = f(x) dla x 0, g(x) = f(x) dla x < 0.
Sprawdzi, e g nie ma w x
0
= 0 punktu przegicia w sensie Denicji 6.65, ale funkcja
g(x)
_
g(x
0
) +g
(x x
0
)(x x
0
)
_
jest dodatnia dla x > x
0
= 0 i ujemna dla x < x
0
= 0, tzn. wykres g przechodzi w zerze z
jednej strony stycznej na drug.
Stwierdzenie 6.67. Zamy, e f : (a, b) R jest dwukrotnie rniczkowalna na (a, b) i
trzykrotnie rniczkowalna w x
0
(a, b), przy czym f
(3)
(x
0
) ,= 0 = f
(x
0
). Wtedy f ma w
x
0
punkt przegicia.
c _ MIM UW, 2010/11 135
U gry: punkt przegicia. U dou: wykres funkcji przechodzi na drug stron stycznej, jednak w dowolnie
maym przedziale (a, a + ) s zarwno odcinki, na ktrych funkcja jest wklsa, jak i odcinki, na ktrych
funkcja jest wypuka. Konkretny przykad takiej sytuacji mona znale w Zadaniu 6.66.
owou. Bez zmiany oglnoci zamy, e f
(3)
(x
0
) > 0. Poniewa
0 < f
(3)
(x
0
) = lim
h0
f
(x
0
+h) f
(x
0
)
h
= lim
h0
f
(x
0
+h)
h
,
wic dla wszystkich dostatecznie maych h > 0 jest f
(x
0
+ h) > 0 > f
(x
0
h). Za-
tem f jest cile wypuka na pewnym przedziale (x
0
, x
0
+ ) i cile wklsa na pewnym
przedziale (x
0
, x
0
). Na adnym z tych przedziaw f oczywicie nie jest liniowa, a po-
nadto f
(x
0
) istnieje, gdy f jest dwukrotnie rniczkowalna. Spenione s wic wszystkie
warunki Denicji 6.65.
Uwaga 6.68. Przy zaoeniach ostatniego stwierdzenia funkcja
h(x) = f(x)
_
f(x
0
) +f
(x x
0
)(x x
0
)
_
zmienia znak w punkcie x
0
, gdy ze wzoru Taylora z reszt w postaci Peano wynika, e
h(x) =
f
(x
0
)
2!
(x x
0
)
2
+
f
(3)
(x
0
)
3!
(x x
0
)
3
+o
_
(x x
0
)
3
_
=
f
(3)
(x
0
)
3!
(x x
0
)
3
+o
_
(x x
0
)
3
_
dla x x
0
;
znak prawej strony okrelamy tak samo, jak wdowodzie Stwierdzenia 6.62. Z intuicyjnego
punktu widzenia, przy zaoeniach f
(3)
(x
0
) ,= 0 = f
(x
0
) rnica h midzy f i styczn do
wykresu f zachowuje si w otoczeniu punktu x
0
z dokadnoci do zaniedbywalnego
bdu tak, jak pewna wielokrotno (x x
0
)
3
. Wida, e przy takich zaoeniach oba
przytoczone okrelenia punktu przegicia s rwnowane (a patologie takie, jak w Zada-
niu 6.66, s wykluczone).
Zadanie 6.69. Sprawdzi, e przy zaoeniach Stwierdzenia 6.62 f ma w x
0
punkt prze-
gicia.
Wskazwka. Sprbowa naladowa dowd Stwierdzenia 6.67.
6.5 Regua de lHospitala
Sformuujemy teraz kilka wariantw tak zwanej reguy de lHospitala, ktra uatwia ob-
liczanie granice wyrae nieoznaczonych typu
0
0
i

. Jest to narzdzie wygodne i warto je

zna. Zobaczymy jednak przykady sytuacji, gdy regua de lHospitala prowadzi do kosz-
marnych rachunkw i z kretesem przegrywa konkurencj z wzorem Taylora.
Twierdzenie 6.70. Zamy, e f, g : R P R s rniczkowalne w punkcie skupienia
a P zbioru P R, a ponadto f(a) = g(a) = 0 ,= g
(a). Wtedy granica

lim
xa
f(x)
g(x)
istnieje i jest rwna f
(a)/g
(a).
owou. Z zaoe f(a) = g(a) = 0 ,= g
(a) wynika, e
f(x)
g(x)
=
f(x) f(a)
g(x) g(a)
=
f(x) f(a)
x a

x a
g(x) g(a)
(ostatni uamek ma sens: blisko punktu a jest g(x) ,= g(a), gdy g
(a) ,= 0). Z twierdzenia

o granicy iloczynu i denicji pochodnej wynika natychmiast, e
f(x)
g(x)
=
f(x) f(a)
x a

x a
g(x) g(a)
f
(a)
1
g
(a)
gdy x a.
Twierdzenie 6.71. Zamy, e f, g : R P R s (k 1)-krotnie rniczkowalne w
przedziale P R. Jeli a jest punktem wewntrznym P i
f
(j)
(a) = g
(j)
(a) = 0 dla j = 0, 1, . . . , k 1, ale g
(k)
(a) ,= 0,
to granica
lim
xa
f(x)
g(x)
istnieje i jest rwna f
(k)
(a)/g
(k)
(a).
c _ MIM UW, 2010/11 137
owou. Posugujc si wzorem Taylora z reszt Peano i zaoeniem o znikaniu odpowied-
nich pochodnych f i g, moemy napisa:
f(x)
g(x)
=
f
(k)
(a)
k!
(x a)
k
+o((x a)
k
)
g
(k)
(a)
k!
(x a)
k
+o((x a)
k
)
=
f
(k)
(a) +
o((xa)
k
)
(xa)
k
g
(k)
(a) +
o((xa)
k
)
(xa)
k
dla x a.
(Zauwamy, e w otoczeniu punktu a mianownik nie bdzie si zerowa, gdy g
(k)
(a) ,= 0.)
Std natychmiast wynika teza.
Kolejny wariant od dwch poprzednich rni si tym, e nie zakadamy rniczkowal-
noci obu funkcji w punkcie a.
Twierdzenie 6.72. Zamy, e funkcje cige f, g : [a, a + d) R, gdzie d > 0, s r-
niczkowalne w przedziale otwartym (a, a + d), g
(x) ,= 0 na (a, a + d) i f(a) = g(a) = 0.

Jeli istnieje granica lim
xa
_
f
(x)/g
(x)
_
= A, to istnieje granica lim
xa
_
f(x)/g(x)
_
i te
jest rwna A.
Szit uowouu. Tym razem skorzystamy z twierdzenia Cauchyego i napiszemy
f(x)
g(x)
=
f(x) f(a)
g(x) g(a)
=
f
(
x
)
g
(
x
)
, gdzie a <
x
< x. (6.22)
Posugujc si wprost denicj granicy (wg. Cauchyego), nietrudno stwierdzi, e dla
x a prawa strona dy do A, a wic i lewa strona dy do A. Czytelnik zechce uzupeni
wszystkie szczegy rozumowania.
Uwaga 6.73. Regu de lHospitala w wersji podanej w Twierdzeniu 6.72 wolno stosowa
nie tylko dla A R, ale take w przypadku A = . Jeli np. A = +, to dla dowolnej
liczby M > 0 znajdziemy > 0 takie, e f
()/g
() > M na przedziale (a, a + ). Jeli

x (a, a + ), to
x
we wzorze (6.22) te jest punktem przedziau (a, a + ) i dlatego dla
x (a, a +) lewa strona (6.22) jest wiksza od M.
Uwaga 6.74. W Twierdzeniu 6.72 punkt a R mona zastpi przez . Uzasadnienie
nie jest skomplikowane. Wystarczy przyj, e
F(t) = f(1/t) , G(t) = g(1/t) ;
wtedy (powiedzmy, e a = +)
lim
x+
f(x)
g(x)
= lim
t0
+
F(t)
G(t)
.
Mamy te, dziki wzorowi na pochodn zoenia,
lim
t0
F(t)
G(t)
= lim
t0
F
(t)
G
(t)
= lim
t0
t
2
f
(1/t)
t
2
g
(1/t)
= lim
t0
f
(1/t)
g
(1/t)
= lim
x+
f
(x)
g
(x)
.
W ostatniej wersji regua de lHospitala przenosi si na nieoznaczonoci typu

.
Twierdzenie 6.75. Niech f, g bd rniczkowalne w przedziale (a, a + d), g
(x) ,= 0 na
(a, a+d) i lim
xa
f(x) = lim
xa
g(x) = . Jeli istnieje granica lim
xa
_
f
(x)/g
(x)
_
= A,
to istnieje granica lim
xa
_
f(x)/g(x)
_
i te jest rwna A.
owou. Dla ustalenia uwagi rozpatrzymy przypadek lim
xa
f(x) = lim
xa
g(x) = + i
A R. Niech a < x < x
0
< a +d. Wtedy
f(x) f(x
0
)
g(x) g(x
0
)
=
f(x)
g(x)

1 (f(x
0
)/f(x))
1 (g(x
0
)/g(x))
.
Dla ustalonego x
0
, uamek
U(x
0
, x) =
1 (g(x
0
)/g(x))
1 (f(x
0
)/f(x))
ma dla x a granic rwn 1, gdy f, g + dla x a. Posugujc si twierdzeniem
Cauchyego, by wyrazi stosunek przyrostw funkcji f i g, piszemy
f(x)
g(x)
=
f(x) f(x
0
)
g(x) g(x
0
)
U(x
0
, x) =
f
(
x
)
g
(
x
)
U(x
0
, x), gdzie a < x <
x
< x
0
. (6.23)
Dlatego
f(x)
g(x)
A
f(x)
g(x)

f
(
x
)
g
(
x
)
+
f
(
x
)
g
(
x
)
A
(6.23)
=
(
x
)
g
(
x
)
_
U(x
0
, x) 1
_
+
f
(
x
)
g
(
x
)
A
(
x
)
g
(
x
)
U(x
0
, x) 1
(
x
)
g
(
x
)
A
. (6.24)
Ustalmy (0, 1) i liczb (0, 1), ktr dobierzemy do pniej. Korzystajc z zaoenia
o istnieniu granicy ilorazu pochodnych, wemy taki punkt x
0
(a, a+d), aby [
f
(t)
g
(t)
A[ <
dla wszystkich t (a, x
0
). Wreszcie, ustaliwszy ju x
0
, wybierzmy liczb (0, [x
0
a[)
tak, aby

U(x
0
, x) 1
< dla wszystkich x (a, a + ). Szacujc praw stron (6.24),

otrzymujemy teraz
f(x)
g(x)
A
(
x
)
g
(
x
)
+ ([A[ +) + < ([A[ + 1 + 1) <

dla wszystkich liczb x (a, a + ); aby zachodzia ostatnia nierwno, wystarczy wzi
np. = /([A[ + 3).
Zadanie 6.76. Przeprowadzi dowd ostatniego twierdzenia dla A = .
Zaoenie o istnieniu granicy ilorazu f
/g
jest istotnie i nie mona go pomin.

Przykad 6.77. Oczywicie,
lim
x+
2x + sin x
2x sin x
= lim
x+
1 +
sin x
2x
1
sin x
2x
= 1 .
Jednak, oznaczajc f(x) = 2x + sin x, g(x) = 2x sin x, otrzymujemy
f
(x)
g
(x)
=
2 + cos x
2 cos x
,
a ten iloraz nie ma granicy dla x . (Mona wykaza, e kada liczba z [
1
3
, 3] jest
granic cigu f
(x
n
)/g
(x
n
) dla pewnego cigu (x
n
), ktry dy do nieskoczonoci).
c _ MIM UW, 2010/11 139
Teraz omwimy kilka przykadw zastosowa reguy de lHospitala.
Przykad 6.78. Zacznijmy od nieoznaczonoci typu
0
0
. Obliczmy granic lim
x0
+
f(x)
g(x)
,
gdzie f(x) = e
x
e
x
x i g(x) = sin x2x. Mamy f(0) = g(0) = 0. Jest f
(x) = e
x
+e
x
1
i g
(x) = cos x 2, wic f
(0)/g
(0) = 1/(1) = 1. Dlatego granica

lim
x0
+
e
x
e
x
x
sin x 2x
istnieje i jest rwna 1. (Posuylimy si Twierdzeniem 6.70).
Przykad 6.79. Obliczmy granic lim
x0
+
f(x)
g(x)
, gdzie f(x) = e
x
e
x
x i g(x) = sin xx.
Mamy f(0) = g(0) = 0. Jest f
(x) = e
x
+e
x
1 i g
(x) = cos x1, wic wartoci f
(0)/g
(0)
nie mona okreli. Iloraz f
(x)/g
(x) dla x 0
+
ilatego granica
lim
x0
+
e
x
e
x
x
sin x x
istnieje i jest rwna . (Tym razem posuylimy si Twierdzeniem 6.72 i Uwag 6.73).
Przykad 6.80. Obliczmy granic lim
x0
+
f(x)
g(x)
, gdzie tym razem f(x) = e
x
e
x
2x
oraz g(x) = sin x x. atwo sprawdzi, e
f(0) = f
(0) = f
(0) = g(0) = g
(0) = g
(0) = 0, ale g
(0) = cos 0 = 1.
Poniewa f
(0) = e
0
+e
0
= 2, wic na mocy Twierdzenia 6.71
lim
x0
+
e
x
e
x
2x
sin x x
= lim
x0
+
f(x)
g(x)
=
f
(0)
g
(0)
= 2 .
Przykad 6.81. Ten przykad jest nieco bardziej skomplikowany. Obliczymy granic
lim
x0
+
_
1 +x
_
1/x
e
x
.
Niech f(x) =
_
1 + x
_
1/x
e dla x > 0. W punkcie x = 0 kadziemy f(0) = 0. Poniewa
_
1 +x
_
1/x
e dla x 0
+
(to mona sprawdzi, obliczajc granic prawostronn w zerze
funkcji ln
_
(1 +x)
1/x
_
=
ln(1+x)
x
, a nastpnie korzystajc z cigoci funkcji wykadniczej),
wic otrzymamy w ten sposb funkcj cig f : [0, +) R, rniczkowaln dla x > 0.
Ponadto, niech g(x) = x. Wtedy g(0) = 0 i g
(x) = 1 dla wszystkich x. Aby zastosowa

Twierdzenie 6.72, obliczamy
f
(x) =
_
exp
_
ln(1 +x)
x
_
_
= exp
_
ln(1 +x)
x
_

_
1
x(x + 1)

ln(1 +x)
x
2
_
=
_
1 +x
_
1/x
_
1
x(x + 1)

ln(1 +x)
x
2
_
. (6.25)
Twierdzenie 6.72 pozwala teraz sprowadzi istnienie granicy f/g do istnienia granicy
lim
x0
+
_
1
x(x + 1)

ln(1 +x)
x
2
_
= lim
x0
+
x (x + 1) ln(1 +x)
x
2
(x + 1)
. (6.26)
Niech teraz F(x) = x (x + 1) ln(1 +x), G(x) = x
2
(x + 1) = x
3
+x
2
. Mamy
F
(x) = 1 ln(1 +x) 1 = ln(1 +x), G
(x) = 3x
2
+ 2x,
wic F(0) = G(0) = F
(0) = G
(0) = 0, natomiast
F
(x) =
1
1 +x
, G
(x) = 6x + 2,
tzn. F
(0) = 1, G
(0) = 2 i na mocy Twierdzenia 6.71 otrzymujemy

lim
x0
+
_
1
x(x + 1)

ln(1 +x)
x
2
_
(6.26)
= lim
x0
+
F(x)
G(x)
Tw. 6.71
=
F
(0)
G
(0)
=
1
2
.
Podstawiajc ten wynik do (6.25) i korzystajc z rwnoci lim
x0+
(1 + x)
1/x
= e, otrzy-
mujemy teraz, stosujc Twierdzenie 6.72,
lim
x0
+
_
1 +x
_
1/x
e
x
= lim
x0
+
f(x)
g(x)
= lim
x0
+
f
(x)
g
(x)
= lim
x0
+
f
(x) =
e
2
.
Poniewa e/2 < 1, wic otrzymujemy z ostatniego przykadu nastpujcy wniosek.
Wniosek 6.82. Dla wszystkich dostatecznie duych n zachodzi nierwno
_
1 +
1
n
_
n
< e
1
n
owou. Dla cigu x
n
=
1
n
, przy oznaczeniach z ostatniego przykadu, z pewnoci zacho-
dzi warunek: f(x
n
)/g(x
n
) < 1 dla wszystkich dostatecznie duych n (posugujemy si
denicj Heinego granicy funkcji i Stwierdzeniem 2.13). Rwnowanie,
_
1 +
1
n
_
n
= f(x
n
) +e < e g(x
n
) = e
1
n
,
a to jest teza wniosku.
Widzimy zatem, e cig a
n
= (1 +
1
n
)
n
jest zbieny do swojej granicy, liczby e, do
wolno: odstp ea
n
jest wikszy od
1
n
. Do wszelkich celw zwizanych z praktycznymi ob-
liczeniami uywa si rozwinicia funkcji wykadniczej w szereg, ktre poznalimy w Roz-
dziale 4.
Przykad 6.83. Logarytm ronie w nieskoczonoci wolniej, ni dowolna funkcja pot-
gowa o wykadniku dodatnim. Innymi sowy, dla kadego > 0 jest
lim
x+
ln x
x
= 0,
gdy dla f(x) = ln x i g(x) = x
mamy
f
(x)
g
(x)
=
1/x
x
1
=
1
x
0 dla x .
Zauwamy: tym razem chodzio o nieoznaczono typu

i skorzystalimy z Twierdze-
nia 6.75.
c _ MIM UW, 2010/11 141
Zadanie 6.84. Prosz samodzielnie wykaza, uywajc metody z ostatniego przykadu,
e dla dowolnych liczb > 0 i a > 1 jest
lim
x+
x
a
x
= 0 .
Ile razy trzeba zastosowa regu de lHospitala, eby uzyska odpowied?
Z ostatniego zadania i ostatniego przykadu wynika ponownie mora, ktry skdind
Czytelnik mia szans pozna wczeniej, rozwizujc elementarnymi metodami wiele
konkretnych zada o granicach cigw:
Dla x +:
1. Logarytm naturalny dy do nieskoczonoci wolniej, ni dowolna
funkcja potgowa o wykadniku dodatnim;
2. Funkcja wykadnicza dy do nieskoczonoci szybciej, ni dowolny
wielomian.
Przykad 6.85. W ostatnim przykadzie wskaemy granic, ktr mona wzgldnie a-
two okreli, stosujc wzr Taylora, natomiast uywanie reguy de lHospitala jest raczej
skazane na porak. Obliczymy
lim
x0
(arc sin x sin x)
4/3
ln(1/ cos x)
_
exp(x sin x) 1
_
2
.
Korzystajc z rozwini TayloraMaclaurina funkcji trygonometrycznych, exp t i ln(1+t),
ktre poznalimy w poprzednim podrozdziale, moemy dla x 0 napisa
ln(1/ cos x) = ln cos x = ln
_
1
x
2
2
+o(x
2
)
_
=
x
2
2
+o(x
2
);
exp(x sin x) 1 = exp
_
x
_
x
x
3
6
+o(x
3
)
_
_
1 =
x
3
6
+o(x
3
) .
Funkcja h(x) = arc sin x ma pochodne
h
(x) =
1
1 x
2
= (1 x
2
)
1/2
,
h
(x) =
1
2
(1 x
2
)
3/2
(2x) = x(1 x
2
)
3/2
,
h
(x) = (1 x
2
)
3/2
x
3
2
(1 x
2
)
5/2
(2x) = (1 x
2
)
3/2
+ 3x
2
(1 x
2
)
5/2
.
Zatem h(0) = h
(0) = 0, h
(0) = h
(0) = 1, i ze wzoru Maclaurina z reszt Peano otrzy-

mujemy
arc sin x = h(x) = x +
x
3
6
+o(x
3
) dla x 0.
Stosowanie reguy de lHospitala nie zawsze jest dobrym pomysem. Trzeci pochodn funkcji
(arc sin x sin x)
4/3
ln
_
1
cos x
_
mona obliczy, uatwiajc sobie prac: zaczony zrzut ekranu pokazuje wynik oblicze symbolicznych, wy-
konanych przez komputer. Czytelnik powinien sobie teraz wyobrazi, e przedstawiony wynik ma trzykrotnie
zrniczkowa za pomoc kartki i owka. Obliczanie granicy z Przykadu 6.85 tylko przy uyciu reguy de
lHospitala jest zajciem do absurdalnym.
Std, poniewa sin x = x
x
3
6
+o(x
3
) dla x 0,
arc sin x sin x =
x
3
3
+o(x
3
).
Teraz moemy zakoczy rachunki. Ot,
(arc sin x sin x)
4/3
ln(1/ cos x)
_
exp(x sin x) 1
_
2
=
_
x
3
3
+o(x
3
)
_
4/3
_
x
2
2
+o(x
2
)
_
_
x
3
6
+o(x
3
)
_
2
=
_
1
3
+
o(x
3
)
x
3
_
4/3
_
1
2
+
o(x
2
)
x
2
_
_
1
6
+
o(x
3
)
x
3
_
2
dla x 0
(piszc drug rwno, po prostu skrcilimy uamek przez x
6
). Dlatego
lim
x0
(arc sin x sin x)
4/3
ln(1/ cos x)
_
exp(x sin x) 1
_
2
=
_
1
3
_
4/3
1
2
_
1
6
_
2
= 6
2
3
4/3
2
1
= 2 3
2/3
.
c _ MIM UW, 2010/11 143
Prosz zauway: o wartoci granicy wnioskowalimy, dzielc licznik i mianownik przez
x
6
. To oznacza, e wane byy wartoci szstych pochodnych licznika i mianownika w ze-
rze! Jednak rniczkujc licznik i mianownik, otrzymujemy coraz bardziej skompliko-
wane wyraenia; nic si wtedy nie upraszcza. . .
Warto zatem pamita, e wzr Taylora jest znacznie bardziej uniwersalnym narz-
dziem ni regua de lHospitala.
Przykad 6.86. Wskaemy funkcj, dla ktrej prawa strona wzoru Taylora-Maclaurina
zawsze skada si tylko z reszty; wszystkie inne skadniki s zerami. Niech
f(x) =
_
exp(1/x
2
), x ,= 0,
0, x = 0.
atwo sprawdzi, e f jest ciga w zerze. Nietrudno te zauway, a nastpnie wykaza
przez indukcj, e dla x ,= 0 zachodzi wzr
f
(n)
(x) = exp(1/x
2
) W
n
(1/x),
gdzie W
n
(t) jest pewnym wielomianem zmiennej t o wspczynnikach cakowitych. Ko-
rzystajc z tej wasnoci, nietrudno udowodni, e f
(n)
(0) = 0 dla wszystkich n N0.
Istotnie, dla n = 0 wynika to wprost z denicji f, a jeli wiemy ju, e f
(n)
(0) = 0, to
f
(n+1)
(0) = lim
x0
f
(n)
(x) f
(n)
(0)
x
= lim
x0
exp(1/x
2
) W
n
(1/x)
x
= lim
t
tW
n
(t)
e
t
= 0
na mocy reguy de lHospitala. Dla tej funkcji uywanie wzoru TayloraMaclaurina do jej
przybliania nic nie daje!
Rozdzia 7
Zbieno jednostajna
Kilkakrotnie mielimy ju do czynienia z granicami cigw, zalenych od dodatkowego
parametru, ktry mg by liczb rzeczywist lub zespolon. Przyjlimy np. denicj
funkcji wykadniczej
exp(z) = lim
n
_
1 +
z
n
_
n
= lim
n
n
k=0
z
k
k!
.
Dla kadego z C warto exp(z) funkcji wykadniczej jest wic granic wartoci kon-
kretnych wielomianw. Mona zada naturalne pytania: jeli, oglnie, f(z) = lim
n
f
n
(z)
dla wszystkich z z pewnego podzbioru prostej lub paszczyzny, to ktre wasnoci wszyst-
kich funkcji f
n
(cigo? rniczkowalno? . . . ) dziedziczy graniczna funkcja f? Czy dzie-
dziczy je w kadym przypadku, czy moe potrzebne s dodatkowe zaoenia?
W tym rozdziale postaramy si przynajmniej czciowo wyjani te kwestie.
7.1 Denicje i przykady
Niech f
n
, f : X R, gdzie n = 1, 2, . . ., a X oznacza (na razie) zupenie dowolny zbir.
Denicja 7.1 (zbieno punktowa). Powiemy, e cig funkcji (f
n
) jest zbieny punk-
towo do f na zbiorze X wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego punktu x X zachodzi
rwno
f(x) = lim
n
f
n
(x) .
Piszemy wtedy: f
n
f na X.
Denicja 7.2 (zbieno jednostajna). Powiemy, e cig funkcji (f
n
) jest zbieny jed-
nostajnie do f na zbiorze X wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi warunek: dla kadego > 0
istnieje n
0
= n
0
() N takie, e dla wszystkich x X i wszystkich n > n
0
jest
[f(x) f
n
(x)[ < .
Piszemy wtedy: f
n
f na X.
Uwaga. Mwimy, e szereg funkcji
k=k
0
f
k
(x) jest zbieny punktowo (odpowiednio: jed-
nostajnie) do funkcji f(x) na zbiorze X wtedy i tylko wtedy, gdy cig sum czciowych
144
c _ MIM UW, 2010/11 145
S
n
=
n
k=k
0
f
k
tego szeregu jest zbieny do f punktowo (odpowiednio: jednostajnie) na
zbiorze X. Zwykle bdziemy mie do czynienia z sytuacj k
0
= 0 lub k
0
= 1.
Aby ostro uwidoczni rnic midzy oboma pojciami, zapiszemy Denicje 7.1 i 7.2,
uywajc kwantykatorw, potrzebnych do okrelenia granicy:
Zbieno punktowa f
n
f na X: x X > 0 n
0
= n
0
(x, ) > 0 n > n
0
zachodzi warunek [f(x) f
n
(x)[ < .
Zbieno jednostajna f
n
f na X: > 0 n
0
= n
0
() > 0 x X n > n
0
zachodzi warunek [f(x) f
n
(x)[ < .
Rnica polega na tym, e liczb n
0
wpierwszymprzypadku wybieramy, ustaliwszy wcze-
niej zarwno x X, jak i > 0. Dlatego n
0
moe zalee zarwno od , jak i od punktu
x X. Natomiast w drugim przypadku najpierw ustalamy > 0, a potem wybieramy
liczb n
0
niezalen od x X, tak, aby warunek [f
n
(x) f(x)[ < zachodzi dla wszyst-
kich n > n
0
i wszystkich x X jednoczenie.
1
Zacznijmy od standardowego przykadu, wskazujcego, e rnica midzy obiema de-
nicjami jest istotna.
Przykad 7.3. Niech X = [0, 1] R i niech f
n
: [0, 1] R bdzie dana wzoremf
n
(x) = x
n
.
Wtedy
lim
n
f
n
(x) = lim
n
x
n
= f(x): =
_
0, x [0, 1),
1, x = 1.
Innymi sowy, cig f
n
jest zbieny punktowo na [0, 1] do funkcji f. Nie jest to jednak zbie-
no jednostajna: dla kadego n N jest
f
n
(2
1/n
) f(2
1/n
) =
1
2
0 =
1
2
,
a zatem warunek z denicji zbienoci jednostajnej nie zachodzi dla adnej liczby <
1
2
.
Przykad 7.4. Jak poprzednio, niech X = [0, 1] R. Pomy
f(x) = exp(x), f
n
(x) =
n
k=0
x
k
k!
, x [0, 1], n = 1, 2, . . .
Z Twierdzenia 4.52, orzekajcego o rwnowanoci dwch denicji funkcji wykadniczej,
wynika, e f
n
f na [0, 1], tzn. dla kadego x [0, 1] szereg

k=0
x
k
/k! jest zbieny do
1
Z podobnym rozrnieniem spotkalimy si ju, deniujc cigo jednostajn.
exp(x). Mamy ponadto
[f(x) f
n
(x)[ =
k=n+1
x
k
k!

k=n+1
1
k!
=
1
(n + 1)!
_
1 +
1
n + 2
+
1
(n + 2)(n + 3)
+
_
<
1
(n + 1)!
_
1 +
1
n + 2
+
1
(n + 2)
2
+
_
=
1
(n + 1)!

n + 2
n + 1
<
2
n!
.
Uzyskalimy oszacowanie niezalene od liczby x [0, 1]. Jeli > 0, to biorc n
0
= [2/] +
1 > 2/, otrzymujemy
[f(x) f
n
(x)[ <
2
n!
<
2
n
<
2
n
0
< dla wszystkich x [0, 1] i n > n
0
.
Dlatego tym razem f
n
f na [0, 1].
Zauwamy jeszcze, e do podobnego oszacowania mona doj, posugujc si wzorem
TayloraMacLaurina z reszt Lagrangea:
exp(x) = f(x) =
n
j=0
f
(j)
(0)
j!
x
j
+
f
(n+1)
(c
n
)
(n + 1)!
x
n+1
dla pewnego c
n
(0, x) (0, 1),
a zatem, poniewa w tym przykadzie f
(j)
f dla wszystkich j,
f(x) = f
n
(x) +r
n
, gdzie [r
n
[ =
e
cn
(n + 1)!
x
n+1
e
(n + 1)!
,
Zadanie 7.5. Wykaza, e cig funkcji
f
n
(z) =
n
k=0
z
k
k!
jest zbieny jednostajnie do f(z) = exp z
(a) na kadym ograniczonym przedziale [M, M] R;
(b) na kadym kole domknitym K
M
= z C: [z[ M C.
To, e w poprzednim przykadzie, a take w ostatnim zadaniu, mamy do czynienia ze
zbiorami ograniczonymi, jest rzecz istotn.
Przykad 7.6. Na zbiorze X = R cig
f
n
(x) =
n
k=0
x
k
k!
, x R, n = 1, 2, . . .
nie jest zbieny jednostajnie do funkcji wykadniczej. Udowodnimy to przez zaprzeczenie.
Zamy przez chwil, e dla = 1 > 0 istnieje n
0
takie, e [f
n
(x) f(x)[ < 1 = dla
wszystkich n > n
0
i x R. Ustalmy n > n
0
. Dla x > 0 jest
[f(x) f
n
(x)[ =
k=n+1
x
k
k!
>
x
n+1
(n + 1)!
.
c _ MIM UW, 2010/11 147
Wstawiajc do tego oszacowania x
n
=
_
(n + 1)!
_
1/(n+1)
, otrzymujemy
[f(x
n
) f
n
(x
n
)[ >
x
n+1
(n + 1)!
=
(n + 1)!
(n + 1)!
= 1,
to za jest sprzeczno, bo dla wszystkich x R, a wic take dla x = x
n
, powinna zgodnie
z zaoeniem zachodzi nierwno przeciwna. Warunek z denicji jednostajnej zbieno-
ci nie jest wic w tym przypadku speniony.
Norma jednostajna. Interpretacja geometryczna zbienoci jednostajnej
Nietrudno zauway, e Denicja 7.2 jest rwnowana nastpujcej:
Cig f
n
f na X wtedy i tylko wtedy, gdy cig liczbowy
d
n
d(f
n
, f): = sup
xX
[f
n
(x) f(x)[
jest zbieny do zera dla n .
Wprowadza si czasem oznaczenie
|g|
,X
= sup
xX
[g(x)[
(ma to sens wtedy, gdy rozwaa si funkcje ograniczone; w przeciwnym przypadku kres
grny moe by nieskoczony). Indeks X opuszczamy, gdy wiadomo dobrze, o jaki zbir
chodzi. Liczb |g|
,X
nazywamy norm jednostajn funkcji g (na zbiorze X).Przy takich
oznaczeniach,
d
n
d(f
n
, f) = |f
n
f|
,X
.
T liczb mona traktowa jak abstrakcyjnie zdeniowan! odlego funkcji f
n
i f.
Jeli przez Y oznaczymy zbir wszystkich funkcji ograniczonych f : X R, to funkcja
Y Y (f, g) d(f, g) = |f g|
,X
R
+
0
spenia trzy naturalne warunki, ktre spenia np. zwyka odlego punktw na pasz-
czynie czy w przestrzeni:
1. Dla wszystkich f, g Y warunek d(f, g) = 0 zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy f = g;
2. Dla wszystkich f, g Y jest d(f, g) = d(g, f).
3. Dla wszystkich f, g, h Y zachodzi nierwno trjkta
d(f, g) d(f, h) +d(h, g) .
Pierwsze dwa warunki s oczywiste. Trzeci wynika z nierwnoci trjkta w R i denicji
kresu grnego: dla kadego x X jest
[f(x) g(x)[ [f(x) h(x)[ +[h(x) g(x)[
sup
tX
[f(t) h(t)[ + sup
tX
[h(t) g(t)[ = d(f, h) +d(h, g);
biorc teraz supremum lewej strony wzgldem x X, otrzymujemy
d(f, g) = sup
xX
[f(x) g(x)[ d(f, h) +d(h, g) .
Mwi si krtko, e d jest metryk na zbiorze Y . Z oglnympojciemprzestrzeni metrycznej
i metryki Czytelnik zapozna si bliej na II roku studiw, na zajciach z Topologii i z
Analizy. Podkrelmy jednak ju teraz dwie rzeczy:
1. Zbieno jednostajna funkcji ograniczonych f
n
f na X jest rwnowana temu,
e odlego
d(f
n
, f) = |f
n
f|
,X
0 dla n .
Traktujemy zatem funkcje ograniczone tak jak punkty zbioru Y ; zbieno jedno-
stajna f
n
f to zbieno (odpowiednio okrelonej) odlegoci punktw f
n
i f w
zbiorze Y do zera.
2. Warunek
d(f, g) = |f g|
,X
= sup
xX
[f(x) g(x)[
jest oczywicie rwnowany nastpujcemu:
f(x) g(x) f(x) + dla wszystkich x X.
Oznacza to, e d(f, g) , gdy wykres g zawiera si w krzywoliniowym pasku o
wysokoci 2, narysowanym wok wykresu funkcji f (patrz rysunek).
Cigo granicy jednostajnie zbienego cigu funkcyjnego
Zakoczymy ten wstpny podrozdzia prostym, ale wanymtwierdzeniem, ktre wyjania
jeden z powodw wprowadzenia pojcia jednostajnej zbienoci cigw funkcyjnych.
Twierdzenie 7.7. Zamy, e P R jest dowolnym przedziaem. Niech f
n
: P R bd
funkcjami cigymi na P. Jeli f
n
f na P, to f jest ciga na P.
owou. Ustalmy x P oraz dowoln liczb > 0, a take liczb > 0, ktr dobierzemy
do pod koniec dowodu. Wskaemy liczb > 0 tak, e
[f(x) f(y)[ < dla y P, [y x[ < . (7.1)
(Na mocy Stwierdzenia 5.27, wyniknie std cigo f w punkcie x P.)
Poniewa f
n
f, wic istnieje n
0
N takie, e [f
n
(t) f(t)[ < dla wszystkich t P.
Ustalmy jakkolwiek liczb n > n
0
. Z nierwnoci trjkta,
[f(x) f(y)[ [f(x) f
n
(x)[ +[f
n
(x) f
n
(y)[ +[f
n
(y) f(y)[
< +[f
n
(x) f
n
(y)[ + = 2 +[f
n
(x) f
n
(y)[ .
Funkcja f
n
jest ciga w x P. Istnieje zatem liczba > 0 taka, e [f
n
(x) f
n
(y)[ < dla
wszystkich y P, speniajcych nierwno [x y[ < . Dlatego
[f(x) f(y)[ < 2 +[f
n
(x) f
n
(y)[ < 3 .
dla y P takich, e [y x[ < . Wybierajc =

3
, otrzymujemy warunek (7.1) i koczymy
dowd.
c _ MIM UW, 2010/11 149
Warunek d(f, g) = f g < oznacza, e wykres g mieci si w pasku o wysokoci 2 wok wykresu f.
Uwaga 7.8. Udowodnilimy w istocie nieco wicej: jeli f
n
f na przedziale P i wszyst-
kie funkcje f
n
s cige w x
0
P, to f jest ciga w x
0
.
Uwaga 7.9. Omwiony wczeniej przykad cigu f
n
(x) = x
n
, zbienego na [0, 1] punktowo
(ale nie jednostajnie!) do funkcji f =
[0,1)
niecigej w x
0
= 1 wskazuje, e zaoenie
jednostajnej zbienoci jest w tym twierdzeniu istotne.
Uwaga 7.10. Moe si zdarzy, e cig funkcji f
n
: R R jest zbieny punktowo (ale
nie jednostajnie) do funkcji cigej f : R R. Oto przykad takiej sytuacji: f(x) = 1 jest
funkcj sta. Wybieramy g : R R cig i tak, e
g(x) = 0 dla x (, 1] [1, ), g(x) > 0 dla x (1, 1), sup g = 1 .
Nastpnie, kadziemy f
n
(x) = 1 + g(x n) dla x R i n N. Wykresy funkcji f
n
wygl-
daj jak garby, przesuwajce si w rwnym tempie w stron + (patrz rysunek). Przy
ustalonym x R mamy po prostu f
n
(x) = 1 = f(x) dla n > x + 1. Nietrudno sprawdzi,
e w tej sytuacji oczywicie f
n
f na R, ale |f
n
f|
,R
= sup g = 1, czyli f
n
,f.
Uwaga 7.11. Tak samo deniuje si zbieno jednostajn cigw funkcji f
n
: X C
(modu oznacza wtedy wszdzie po prostu modu liczby zespolonej). Prawdziwe jest na-
stpujce twierdzenie:
Jeli cig funkcji cigych f
n
: C X C jest zbieny jednostajnie do funkcji
f : X C, to f jest ciga na X.
Dowd jest taki sam, jak w przypadku rzeczywistym.
Wdrujcy garb: cig funkcji gn f punktowo, ale d(gn, f) = gn f = const > 0 dla wszystkich n.
7.2 Najprostsze kryteria zbienoci jednostajnej
Stwierdzenie 7.12. Niech f
n
: X R dla n = 1, 2, . . .. Nastpujce warunki s rwno-
wane:
(a) Cig (f
n
) jest zbieny jednostajnie na X do pewnej funkcji f : X R;
(b) Cig (f
n
) spenia jednostajny warunek Cauchyego: dla kadego > 0 istnieje n
0
N
takie, e dla wszystkich m, n > n
0
i wszystkich x X zachodzi nierwno
[f
n
(x) f
m
(x)[ < .
owou. Cae rozumowanie polega na zastosowaniu warunku Cauchyego dla cigw licz-
bowych (patrz Twierdzenie 2.37) i uwanej lekturze denicji. Oto szczegy.
Cz I. (a) (b). Ustalmy liczb > 0. Poniewa f
n
f na X, wic istnieje n
0
N
takie, e [f
n
(x)f(x)[ <

2
0
i x X. Zatem, dla wszystkich m, n > n
0
i wszystkich x X otrzymujemy z nierwnoci trjkta
[f
n
(x) f
m
(x)[ [f
n
(x) f(x)[ +[f(x) f
m
(x)[ <

2
+

2
= .
Cz I. (b) (a). Zamy, e (f
n
) spenia jednostajny warunek Cauchyego b. Wtedy
dla kadego x X cig liczbowy (f
n
(x))
n=1,2,...
spenia warunek Cauchyego, a wic na
mocy Twierdzenia 2.37 ma granic w R. Oznaczmy t granic f(x). Ustalmy liczb > 0
i zastosujmy (b) do liczby /2: istnieje takie n
0
(zalene tylko od !), e dla wszystkich
m, n > n
0
i x X jest [f
n
(x) f
m
(x)[ <

2
. Ustalmy teraz liczb n i przejdmy do granicy
m . Poniewa w granicy zachowuj si nierwnoci nieostre, wic otrzymamy
[f
n
(x) f(x)[

2
< dla wszystkich n > n
0
i x X.
Zatem istotnie f
n
f na X.
Stwierdzenie 7.13 (kryterium Weierstrassa). Niech f
n
: X R dla n = 1, 2, . . .. Jeli
[f
n
(x)[ a
n
dla n N,
c _ MIM UW, 2010/11 151
a szereg liczbowy
n=1
a
n
jest zbieny, to wwczas szeregi funkcyjne
n=1
f
n
(x) oraz
n=1
[f
n
(x)[
s zbiene jednostajnie na X.
Uwaga terminologiczna. W takiej sytuacji mwimy, e szereg
f
n
(x) jest zbieny jed-
nostajnie i bezwzgldnie.
owou. Niech
S
m
(x) =
m
n=1
[f
n
(x)[
oznacza m-t sum czciow szeregu
[f
n
[. Z zaoenia [f
n
(x)[ a
n
, a wic gdy m, k N
i m > k, to
[S
m
(x) S
k
(x)[ = S
m
(x) S
k
(x) a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
dla wszystkich x X.
Szereg liczbowy zbieny

a
n
spenia warunek Cauchyego dla szeregw, patrz Stwier-
dzenie 4.4. Zatem dla ustalonego > 0 istnieje n
0
= n
0
() takie, e
a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
= [a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
[ <
dla wszystkich m > k > n
0
. Std
[S
m
(x) S
k
(x)[ a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
< dla wszystkich x X i m > k > n
0
.
Cig funkcyjny (S
m
) spenia wic jednostajny warunek Cauchyego na X, tzn. na mocy
poprzedniego stwierdzenia jest jednostajnie zbieny. Z denicji, oznacza to zbieno jed-
nostajn szeregu
n=1
[f
n
(x)[ na zbiorze X.
Dowd jednostajnej zbienoci szeregu

n=1
f
n
(x) jest analogiczny. Trzeba tylko za-
uway, e dla m > k jest
n=1
f
n
(x)
k
n=1
f
n
(x)
n=k+1
f
n
(x)
n=k+1
[f
n
(x)[ a
k+1
+a
k+2
+ +a
m
.
atwo std (podobnie, jak w pierwszej czci dowodu) wywnioskowa, e cig sum cz-
ciowych szeregu
f
n
spenia jednostajny warunek Cauchyego na X.
Uwaga 7.14. Oba stwierdzenia przenosz si bez zmian na przypadek funkcji o warto-
ciach zespolonych.
7.3 Twierdzenia Weierstrassa i Diniego
Oznaczenia. Niech P R. W dalszym cigu symbolem C(P) bdziemy oznaczali zbir
wszystkich funkcji cigych f : P R.
Udowodnimy teraz fundamentalne twierdzenie, ktre ma liczne zastosowania w Ana-
lizie Matematycznej. Niektre z nich poznamy wkrtce.
Twierdzenie 7.15 (Weierstrass). Jeli a, b R i f C([a, b]), to istnieje cig wielomia-
nw P
n
o wspczynnikach rzeczywistych taki, e P
n
f na [a, b].
Zauwamy najpierw, e wystarczy udowodni twierdzenie w szczeglnym przypadku:
dla a = 0 i b = 1. Dla innych przedziaw uzyskamy wtedy tez, skadajc odpowiednie
funkcje z funkcjami liniowymi
[0, 1] t x = a +t(b a) [a, b] .
Istotnie, przypumy, e dla dowolnej f C([0, 1]) istniej wielomiany P
n
takie, e P
n
f
na [0, 1]. Dla ustalonej g C([a, b]) niech f(t) = g
_
a+t(ba)
_
, gdzie t [0, 1]; f jest funkcj
cig na [0, 1]. Wybierzmy cig wielomianw P
n
f na [0, 1] i pomy
Q
n
(x) := P
n
_
x a
b a
_
dla x [a, b].
Wtedy Q
n
s wielomianami i Q
n
g na [a, b], gdy |Q
n
g|
,[a,b]
= |P
n
f|
,[0,1]
.
Dlatego ograniczymy si do dowodu nastpujcego twierdzenia.
Twierdzenie 7.16 (S. N. Bernstein). Niech f C
_
[0, 1]
_
. Pomy
B
n
(f)(x) =
n
k=0
f
_
k
n
_
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
, x [0, 1], n = 1, 2, . . .
Wwczas B
n
(f) f na [0, 1].
Uwaga terminologiczna. Wielomian B
n
(f) nazywa si n-tym wielomianem Bernsteina
funkcji f.
owou. Najpierw udowodnimy trzy pomocnicze fakty:
(a) Jeli f
1
(x) 1 na [0, 1], to B
n
(f
1
) 1 na [0, 1] dla kadego n N.
(b) Jeli f
2
(x) = x na [0, 1], to B
n
(f
2
)(x) = x na [0, 1] dla kadego n N.
(c) Jeli f
3
(x) = x
2
na [0, 1], to B
n
(f
3
)(x) = x
2
x
2
n
+
x
n
na [0, 1] dla kadego n N.
Wasno (a) wynika natychmiast z dwumianu Newtona. Istotnie, jeli f
1
1, to
B
n
(f
1
)(x) =
n
k=0
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
=
_
x + (1 x)
_
n
= 1
n
= 1 .
Dla dowodu (b) zauwamy, e
k
n

_
n
k
_
=
(n1)!
(k1)!(nk)!
=
_
n1
k1
_
dla k 1 (a dla k = 0 lewa
strona jest zerem). Dlatego dla funkcji f
2
(x) = x otrzymujemy
B
n
(f
2
)(x) =
n
k=0
k
n
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
=
n
k=1
k
n
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
=
n
k=1
_
n 1
k 1
_
x
k
(1 x)
nk
= x
n
k=1
k
n
_
n
k
_
x
k1
(1 x)
n1(k1)
= x
n1
j=0
_
n 1
j
_
x
j
(1 x)
n1j
= x.
c _ MIM UW, 2010/11 153
(Przechodzc do trzeciej linijki, podstawilimy j = k 1). Aby sprawdzi (c), piszemy
k
2
n
2
=
k
2
k
n
2
+
k
n
2
=
k(k 1)
n(n 1)

n 1
n
+
k
n

1
n
i rachujemy podobnie jak poprzednio:
B
n
(f
3
)(x) =
n
k=0
k
2
n
2
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
=
n 1
n
n
k=2
k(k 1)
n(n 1)
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
+
1
n
n
k=1
k
n
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
=
n 1
n
n
k=2
_
n 2
k 2
_
x
k2
x
2
(1 x)
nk
+
1
n
B
n
(f
2
)(x)
=
n 1
n
x
2
n2
j=0
_
n 2
j
_
x
j
(1 x)
n2j
. .
= 1 (dwumian Newtona)
+
x
n
= x
2
x
2
n
+
x
n
.
Teraz przejdziemy do zasadniczej czci dowodu. Ustalmy > 0. Poniewa f jest jedno-
stajnie ciga na [0, 1], wic istnieje > 0 takie, e [f(x) f(
k
n
)[ <

2
, gdy [x
k
n
[ < .
Rnic midzy f i jej n-tym wielomianem Bernsteina szacujemy nastpujco:
[f(x) B
n
(f)(x)[ =
f(x)
n
k=0
f
_
k
n
_
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
k=0
_
f(x) f
_
k
n
_
__
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
(7.2)
k=0
f(x) f
_
k
n
_
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
=: S
1
(n) +S
2
(n) ,
gdzie
S
i
(n) =
kA
i
f(x) f
_
k
n
_
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
, i = 1, 2,
dla zbiorw indeksw
A
1
=
_
k = 0, 1, . . . , n:
x
k
n
<
_
oraz A
2
=
_
k = 0, 1, . . . , n:
x
k
n

_
.
(po prostu dzielimy ca sum na dwie inne, odpowiednio dobrane). Oszacowanie sumy
S
1
(n) jest atwe: gdy [
k
n
x[ < , to [f(x) f(
k
n
)[ <

2
i dlatego
S
1
(n)
kA
1
2

_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk

2
n
k=0
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
(a)
=

2
. (7.3)
Kluczowy krok to szacowanie sumy S
2
. Niech M = sup
[0,1]
[f[. Zauwamy, e

x
k
n
, std za 1
_
k nx
n
_
2
dla k A
2
.
Ponadto, oczywicie [f(x) f(
k
n
)[ [f(x)[ +[f(
k
n
)[ 2M = 2 sup [f[. Dlatego
S
2
(n) 2M
kA
2
_
k nx
n
_
2
_
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
2M
2
n
k=0
_
k
2
n
2
2x
k
n
+x
2
__
n
k
_
x
k
(1 x)
nk
= S
3
(n)
(zwikszamy zakres sumowania z k A
2
do wszystkich 0 k n). Ostatni sum mona
atwo wyrazi przez wielomiany Bernsteina funkcji f
1
(x) = 1, f
2
(x) = x i f
3
(x) = x
2
, a
nastpnie obliczy, korzystajc z pomocniczych faktw(a)(c); prowadzi to do oszacowania
S
2
(n) S
3
(n) =
2M
2
_
B
n
(f
3
)(x) 2x B
n
(f
2
)(x) +x
2
B
n
(f
1
)(x)
_
=
2M
2
_
x
2
x
2
n
+
x
n
2x
2
+x
2
_
=
2M
2

x(1 x)
n

M
2n
2
, (7.4)
gdy x(1 x)
1
4
na R.
Wstawiajc oszacowania (7.3) i (7.4) do (7.2), otrzymujemy
[f(x) B
n
(f)(x)[

2
+
M
2n
2
< dla wszystkich x [0, 1]
i dla n > n
0
:=
_
M/(
2
)
+ 1. To koczy dowd.
Jedno z zastosowa twierdzenia Weierstrassa zobaczymy nieco pniej w tym roz-
dziale, w dowodzie twierdzenia, orzekajcego, e kada funkcja ciga f : P R na prze-
dziale P R jest pochodn pewnej funkcji F : P R. Jest to jeden z podstawowych
faktw, wykorzystywanych w rachunku cakowym.
Podamy teraz dwa niezbyt trudne twierdzenia, ilustrujce zwizek zbienoci jedno-
stajnej z monotonicznoci.
Twierdzenie 7.17 (pierwsze twierdzenie Diniego). Zamy, e funkcje f, f
n
: K
R, gdzie n N i K R jest zbiorem zwartym, s cige. Jeli f
n
f punktowo na K, a
ponadto
f
1
f
2
f
3
. . . f
n
. . . na K,
to wwczas f
n
f na K
owou. Przypumy, e zbieno f
n
f nie jest jednostajna. Istnieje wtedy > 0 takie,
e dla kadego n N znajdziemy m > n i punkt x
m
K, dla ktrych
[f(x
m
) f
m
(x
m
)[ = f(x
m
) f
m
(x
m
) > 0 . (7.5)
Opuszczajc modu, skorzystalimy z zaoenia o monotonicznoci cigu (f
m
).
Zbir K jest zwarty, wic cig (x
m
) ma podcig zbieny do pewnego x K. Przechodzc
do tego podcigu, moemy bez zmniejszenia oglnoci rozwaa zaoy, e po prostu
x
m
x dla m . Wemy teraz dowolne k N. Dla m > k zachodz nierwnoci
f
k
(x
m
) f
m
(x
m
)
(7.5)
f(x
m
)
c _ MIM UW, 2010/11 155
i dlatego, dziki cigoci f,
f
k
(x) = lim
m
f
k
(x
m
) lim
m
f(x
m
) = f(x) .
To jednak przeczy punktowej zbienoci f
k
f: granica cigu liczbowego (f
k
(x)) powinna
by rwna f(x).
Twierdzenie 7.18 (drugie twierdzenie Diniego). Jeli funkcje f
n
: [a, b] R s nie-
malejce i cig (f
n
) jest punktowo zbieny na [a, b] do funkcji cigej f, to wwczas f
n
f.
owou. Niech > 0 i > 0. Poniewa na mocy Twierdzenia 5.57 f jest jednostajnie ciga
na [a, b], wic istnieje > 0 takie, e [f(x) f(y)[ < , gdy [x y[ < . Podzielmy [a, b] na
N przedziaw o rwnych dugociach
ba
N
< . Niech x
0
, x
1
, . . . , x
N
oznaczaj koce tych
przedziaw. Wybierzmy teraz n
0
tak, aby
[f
n
(x
k
) f(x
k
)[ < dla wszystkich n > n
0
i k = 0, 1, . . . , N. (7.6)
Niech x [a, b]. Wtedy x [x
k
, x
k+1
] dla pewnego k = 0, 1, . . . , N 1. Funkcja f jest
niemalejca jako cigu granica funkcji niemalejcych, wic dziki (7.6) otrzymujemy dla
n > n
0
nierwnoci
f(x
k
) f(x) f(x
k+1
)
. .
monotoniczno f
, f(x
k
)
(7.6)
< f
n
(x
k
) f
n
(x) f
n
(x
k+1
)
. .
monotoniczno fn
(7.6)
< f(x
k+1
) + .
Std ju wynika, e zarwno f(x), jak i f
n
(x), nale do przedziau I o kocach f(x
k
)
i f(x
k+1
) +. Odstpy midzy punktami x
k
s mniejsze od , wic dziki doborowi do
dugo przedziau I jest mniejsza od 3. Biorc teraz = /3 otrzymujemy
[f(x) f
n
(x)[ < 3 = dla wszystkich x [a, b] i n > n
0
,
co koczy dowd.
Zauwamy, e w dowodzie nie byo potrzebne zaoenie o cigoci f
n
. Istotna jest oczy-
wicie cigo funkcji f oraz monotoniczno wszystkich rozpatrywanych funkcji.
7.4 Rniczkowanie cigw funkcyjnych
Udowodnimy teraz wane twierdzenie, ktre w wielu sytuacjach pozwala wnioskowa, e
funkcja, okrelona jako granica cigu (lub suma szeregu) funkcyjnego, ma pochodn.
7.4.1 Przypadek rzeczywisty
Twierdzenie 7.19. Zamy, e f
n
: R [a, b] R, gdzie n = 1, 2, . . ., s rniczkowalne.
Jeli cig f
n
g na [a, b], a ponadto istnieje taki punkt x
0
[a, b], e cig
_
f
n
(x
0
)
_
jest
zbieny, to wwczas:
(a) Cig f
n
jest zbieny jednostajnie do pewnej funkcji cigej f : [a, b] R;
(b) Funkcja f jest rniczkowalna na [a, b] i f
= g.
owou. Najpierw sprawdzimy, e cig (f
n
) spenia na przedziale [a, b] jednostajny waru-
nek Cauchyego.
Lemat 7.20. Niech
n,m
= f
n
f
m
: [a, b] R. Zamy, e spenione s zaoenia Twier-
dzenia 7.19. Wwczas dla kadej liczby > 0 istnieje takie n
0
N, e dla wszystkich
n, m > n
0
i wszystkich x, y [a, b] zachodzi nierwno
[
n,m
(x)
n,m
(y)[ < [x y[ .
owou Iimn1u .uo. Ustalmy > 0. Funkcja
n,m
jest rniczkowalna na [a, b] i
n,m
=
f
n
f
m
. Z twierdzenia Lagrangea o wartoci redniej wynika, e
[
n,m
(x)
n,m
(y)[ = [f
n
(
x,y
) f
m
(
x,y
)[ [x y[ dla pewnego
x,y
(x, y)
(zakadamy bez zmiany oglnoci, e x < y). Jednak cig (f
n
) jest jednostajnie zbieny, a
wic na mocy Stwierdzenia 7.12 istnieje takie n
0
N, e
[f
n
(t) f
m
(t)[ < dla wszystkich t [a, b] i m, n > n
0
.
Wstawiajc to oszacowanie do poprzedniego, koczymy dowd lematu.
Przejdmy teraz do zasadniczej czci dowodu twierdzenia.
Krok 1. Zbieno cigu (f
n
). Niech > 0 i = /2(b a). Dobierzmy do liczb n
0
z
Lematu 7.20. Z nierwnoci trjkta otrzymujemy
[f
n
(x) f
m
(x)[ [f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)[ +
f
n
(x) f
m
(x)
_
f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)
_
= [f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)[ +
n,m
(x)
n,m
(x
0
)
< [f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)[ +

2(b a)
[x x
0
[
[f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)[ +

2
.
Pierwszy skadnik jest niegrony: cig (f
n
(x
0
)) jest zbieny, a zatem istnieje n
1
takie,
e [f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)[ <

2
dla wszystkich m, n > n
1
. Dlatego dla m, n > max(n
0
, n
1
) i dla
wszystkich x [a, b] zachodzi nierwno
[f
n
(x) f
m
(x)[ < [f
n
(x
0
) f
m
(x
0
)[ +

2
< ,
co oznacza, e cig (f
n
) spenia jednostajny warunek Cauchyego, a wic na mocy Stwier-
dzenia 7.12 jest jednostajnie zbieny do pewnej funkcji f : [a, b] R, ktra oczywicie jest
ciga (patrz Twierdzenie 7.7).
Krok 2. Rniczkowalno funkcji f. Wykaemy, e
lim
h0
f(x +h) f(x)
h
= g(x) dla x [a, b].
Ustalmy w tym celu x [a, b] i liczby , > 0; znajdziemy > 0 takie, e
f(x +h) f(x)

h
g(x)
< dla [h[ < . (7.7)

c _ MIM UW, 2010/11 157
Przeksztacimy praw stron nierwnoci (7.7), prbujc przybliy f przez f
n
i g przez
f
n
. Mamy
f(x +h) f(x)

h
g(x)
f(x +h) f(x)

h

f
n
(x +h) f
n
(x)
h
+
f
n
(x +h) f
n
(x)
h
g(x)
f(x +h) f
n
(x +h)
_
f(x) f
n
(x)
_
h
f
n
(x +h) f
n
(x)
h
g(x)
=: A+B.
Kady ze skadnikw oszacujemy osobno.
Oszacowanie skadnika A. Z Lematu 7.20 wynika, e dla m, n > n
0
= n
0
() jest
[f
m
(x +h) f
n
(x +h) (f
m
(x) f
n
(x))[ = [
m,n
(x +h)
m,n
(x)[ < [h[ .
Poniewa f
m
(t) f(t) dla kadego t [a, b], wic przechodzc do granicy m , a
nastpnie dzielc obie strony przez [h[ otrzymujemy
A =
f(x +h) f
n
(x +h)
_
f(x) f
n
(x)
_
h

dla wszystkich [h[ > 0 i n > n
0
.
Oszacowanie skadnika B. Z nierwnoci trjkta,
B =
f
n
(x +h) f
n
(x)
h
g(x)
f
n
(x +h) f
n
(x)
h
f
n
(x) +f
n
(x) g(x)
f
n
(x +h) f
n
(x)
h
f
n
(x)
n
(x) g(x)
< + = 2 ,
o ile n jest ustalone i dostatecznie due, a [h[ dostatecznie mae. Aby si o tym przekona,
ustalmy najpierw liczb n > n
0
tak, aby [f
n
(x) g(x)[ < dla wszystkich x [a, b];
moemy to zrobi, gdy f
n
g. Nastpnie, korzystajc z rniczkowalnoci f
n
w punkcie
x, wybierzmy > 0 takie, by
f
n
(x +h) f
n
(x)
h
f
n
(x)
< dla [h[ < .

Wtedy istotnie B < 2.
Ostatecznie, kadc = /3 i uywajc obu oszacowa, otrzymujemy dla 0 < [h[ <
nierwno
f(x +h) f(x)

h
g(x)
A+B < + 2 = 3 = .
Zachodzi wic warunek (7.7). To koczy dowd caego twierdzenia.
Oczywicie, odpowiednik tego twierdzenia zachodzi dla szeregwfunkcyjnych: to tylko
kwestia zmiany jzyka.
Wniosek 7.21. Zamy, e f
n
: R [a, b] R, gdzie n = 1, 2, . . ., s rniczkowalne. Jeli
szereg funkcyjny
n=1
f
n
jest zbieny jednostajnie na [a, b] do funkcji g, a ponadto istnieje
taki punkt x
0
[a, b], e szereg liczbowy
n=1
f
n
(x
0
) jest zbieny, to wwczas:
(a) Szereg
n=1
f
n
jest zbieny jednostajnie do pewnej funkcji cigej f : [a, b] R;
(b) Funkcja f jest rniczkowalna na [a, b] i f
= g.
Przykad 7.22. Niech g(x) = 1/(1 x), gdzie [x[ q < 1. Ze wzoru na sum szeregu
geometrycznego,
g(x) =
1
1 x
= 1 +x +x
2
+x
3
+ =
n=0
x
n
.
Powyszy szereg jest na przedziale [q, q] zbieny jednostajnie. To wynika z kryterium
Weierstrassa (patrz Stwierdzenie 7.13), gdy [x
n
[ q
n
na [q, q], a

q
n
jest zbienym
szeregiem liczb dodatnich.
Pomy f
n
(x) = x
n+1
/(n + 1), n = 0, 1, . . ., x [q, q]. Wtedy f
n
(x) = x
n
. Stwierdzi-
limy ju, e szereg

f
n
=
x
n
jest na [q, q] zbieny jednostajnie. Szereg

f
n
jest
zbieny (co najmniej) w jednym punkcie: dla x
0
= 0 wszystkie skadniki s zerami. Dla-
tego, na mocy Wniosku 7.21,
_

n=0
x
n+1
n + 1
_
n=0
x
n
=
1
1 x
dla wszystkich [x[ q.
Innymi sowy, nieskoczon sum

x
n+1
n+1
wolno na tym przedziale rniczkowa tak
samo, jak sum skoczon: pochodna sumy jest sum pochodnych. Naley jednak pa-
mita, e bez zaoenia zbienoci jednostajnej szeregu pochodnych to nie musi
by prawd! Przykad takiej sytuacji zobaczymy w nastpnym podrozdziale.
Zauwamy jeszcze, e funkcje f(x) =
f
n
(x) =
x
n+1
n+1
oraz (x) = ln(1 x) maj
na przedziale [q, q] t sam pochodn, rwn 1/(1 x). Dlatego (f )
= 0 na [q, q],
wic f = const = f(0) (0) = 0 0 = 0. Ostatecznie,
n=0
x
n+1
n + 1
= ln(1 x) dla wszystkich [x[ < 1,
gdy cae rozumowanie mona przeprowadzi na [q, q] dla dowolnego q < 1.
Przykad 7.23. Niech f
n
(x) = n
1
arc tg (x/n), x R, n = 1, 2, . . .. Dla x
0
= 0 mamy
f
n
(x
0
) = 0 dla kadego n, wic szereg funkcyjny

f
n
jest zbieny w x
0
. Pochodna f
n
spenia nierwnoci
0 < f
n
(x) =
1
n

1
1 + (x/n)
2

1
n
=
1
n
2
+x
2

1
n
2
.
Poniewa szereg liczbowy
1/n
2
jest zbieny, wic z kryterium Weierstrassa wynika, e
szereg
n
jest zbieny jednostajnie na kadym przedziale [a, b] R. Dlatego szereg
f(x) =
n=1
1
n
arc tg
x
n
c _ MIM UW, 2010/11 159
jest zbieny jednostajnie na kadymprzedziale [a, b] Ri dla kadej liczby x Rzachodzi
wzr
f
(x) =
n=1
1
n
2
+x
2
.
Uwaga 7.24. Jeli cig (lub szereg) funkcyjny jest zbieny jednostajnie na wszystkich
zwartych podzbiorach pewnego ustalonego podzbioru P R (bd P C), to mwimy,
e jest zbieny niemal jednostajnie na P. W ostatnim przykadzie mielimy do czynienia
wanie z tak sytuacj.
7.4.2 Przypadek zespolony
Uwany Czytelnik spostrzeg by moe, e w dowodzie Twierdzenia 7.19 posuylimy si
twierdzeniemLagrangea o wartoci redniej, ktre nie zachodzi dla funkcji o wartociach
zespolonych, patrz Przykad 6.41. Dlatego zespolona wersja twierdzenia o rniczkowaniu
cigw funkcyjnych wymaga nieco innego dowodu, ktry pokrtce naszkicujemy.
Ustalmy najpierw terminologi.
Denicja 7.25. Zbir Z C nazywa si domknity wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego
cigu zbienego (z
n
) Z jest z = limz
n
Z.
Przykad: koo domknite z C: [z[ R jest zbiorem domknitym (nierwnoci
nieostre zachowuj si po przejciu granicznym), a koo otwarte z C: [z[ < R nie
jest zbiorem domknietym (nierwnoci ostre mog po przejciu granicznym zmieni si
w nieostre).
Denicja 7.26. Zbir Z C nazywa si ograniczony wtedy i tylko wtedy, gdy Z zawiera
si w pewnym kole.
Twierdzenie 7.27. Zamy, e W jest domknitym, wypukym i ograniczonym podzbio-
rem C, a funkcje f
n
: C W C, gdzie n = 1, 2, . . ., s rniczkowalne (w sensie zespolo-
nym). Jeli cig f
n
g na W, a ponadto istnieje taki punkt z
0
W, e cig
_
f
n
(z
0
)
_
jest
zbieny, to wwczas:
(a) Cig f
n
jest zbieny jednostajnie do pewnej funkcji cigej f : W R;
(b) Funkcja f jest rniczkowalna na W i f
= g.
Szkic dowodu. Jedynym miejscem w dowodzie Twierdzenia 7.19, gdzie skorzystalimy
z faktu, e mamy do czynienia z funkcjami zmiennej rzeczywistej o wartociach rzeczy-
wistych, by Lemat 7.20 (w jego dowodzie skorzystalimy z twierdzenia Lagrangea o war-
toci redniej). Podamy zespolony odpowiednik tego fragmentu rozumowania. Sformu-
owanie zespolonej wersji twierdzenia o wartoci redniej poprzedzimy technicznym le-
matem.
Lemat 7.28. Niech , : [0, 1] R bd cige na [0, 1] i rniczkowalne w (0, 1). Jeli
a > 1, to funkcja
a
(t) =
_
2
(t) +
2
(t)
_
a/2
jest rniczkowalna w (0, 1) i zachodzi nierwno
[
a
(t)[ a
_
2
(t) +
2
(t)
_
(a1)/2
_
_
(t)
_
2
+
_
(t)
_
2
_
1/2
.
owou. Przypadek 1. Jeli
2
(t) +
2
(t) > 0, to rniczkowalno
a
w punkcie t wynika
z twierdzenia o pochodnej funkcji zoonej. Poniewa
[
[
_
2
+
2
_
1/2
_
(
)
2
+ (
)
2
_
1/2
z nierwnoci Schwarza, wic mamy w takim punkcie
[
a
[ =
a
2
_
2
+
2
_a
2
1
2[
[
a
_
2
+
2
_a
2
1
_
2
+
2
_
1/2
_
(
)
2
+ (
)
2
_
1/2
= a
_
2
+
2
_
(a1)/2
_
_
_
2
+
_
_
2
_
1/2
.
To jest szukana nierwno.
Przypadek 2. Jeli
2
(t)+
2
(t) = 0, to
a
(t) = 0. Wykaemy to, posugujc si denicj
pochodnej. W takim punkcie t jest
a
(t) = 0, a ponadto
(
2
+
2
)
1/2
[[ +[[,
wic dla wszystkich dostatecznie maych h zachodzi nierwno
a
(t +h)
a
(t)
h
a
(t +h)
h
[(t +h)[ +[(t +h)[

[h[

_
2
(t +h) +
2
(t +h)
_
(a1)/2
([
(t)[ +[
(t)[ + 2)
_
2
(t +h) +
2
(t +h)
_
(a1)/2
.
Piszc ostatni linijk, skorzystalimy z nierwnoci [(t + h)[/[h[ < [
(t)[ + 1, ktra
zachodzi dla wszystkich maych [h[, oraz z analogicznej nierwnoci dla . Przechodzc
do granicy h 0, otrzymujemy
a
(t) = 0, gdy czynnik
_
2
(t +h) +
2
(t +h)
_
(a1)/2
0,
bowiem
2
(t +h) +
2
(t +h)
2
(t) +
2
(t) = 0 dla h 0, a mamy a > 1.
Uwaga: w ostatnim kroku jest istotne, e a > 1!
Wniosek 7.29. Niech , : [0, 1] R bd cige na [0, 1] i rniczkowalne w (0, 1). Jeli
(0) = (0) = 0 oraz h(t) = (t) +i(t) dla t [0, 1], to wwczas
[h(1)[ sup
t(0,1)
[h
(t)[ .
owou. Przyjmijmy takie oznaczenia, jak wpoprzednimlemacie. Poniewa (0) = (0) =
0, wic
[h(1)[
a
= [
a
(1)[ = [
a
(1)
a
(0)[ = [
a
(c)[
dla pewnego c (0, 1). Wiemy jednak, e
[
a
(c)[ a
_
2
(c) +
2
(c)
_
(a1)/2
_
_
(c)
_
2
+
_
(c)
_
2
_
1/2
a
_
sup
t[0,1]
[h(t)[
_
(a1)/2
sup
t(0,1)
[h
(t)[ .
c _ MIM UW, 2010/11 161
Dlatego
[h(1)[
a
a
_
sup
t[0,1]
[h(t)[
_
(a1)/2
sup
t(0,1)
[h
(t)[ ;
przechodzc do granicy a 1
+
, otrzymujemy tez wniosku.
Wniosek 7.30 (twierdzenie o wartoci redniej, wariant zespolony). Zamy, e
W C jest zbiorem wypukym, a H: W C funkcj rniczkowaln na W. Wwczas dla
wszystkich punktw z, w W zachodzi nierwno
[H(z) H(w)[ [z w[ sup
W
[H
()[.
owou. Gdy w = z, nierwno jest banalna: 0 0. Zamy, e z ,= w. Pomy
h(t) = H(w +t(z w)) H(w) dla t [0, 1], = Re h, = Imh.
Wtedy , i h speniaj wszystkie zaoenia poprzedniego wniosku. Otrzymujemy zatem
[H(z) H(w)[ = [h(1)[ sup
t(0,1)
[h
(t)[ = sup
t(0,1)
[H
(w +t(z w))[ [z w[
[z w[ sup
W
[H
()[ ,
gdy I = z +t(w z): t [0, 1] W.
Wniosek 7.31. Zamy, e spenione s zaoenia Twierdzenia 7.27. Niech
n,m
= f
n
f
m
: W C. Wwczas dla kadej liczby > 0 istnieje takie n
0
N, e dla wszystkich
n, m > n
0
i wszystkich z, w W zachodzi nierwno
[
n,m
(z)
n,m
(w)[ < [z w[ .
owou WNiosu .ji (szit). Stosujemy poprzedni wniosek do funkcji H =
n,m
. Wtedy
H
n,m
= f
n
f
m
. Otrzymujemy
[
n,m
(z)
n,m
(w)[ [z w[ sup
W
[f
n
() f
m
()[ .
Poniewa cig (f
n
) jest jednostajnie zbieny na W, wic dla ustalonego , posugujc si
jednostajnym warunkiem Cauchyego, znajdziemy n
0
N takie, e
sup
W
[f
n
() f
m
()[ < dla wszystkich m, n > n
0
.
To koczy dowd wniosku.
Dalszy cig dowodu twierdzenia o rniczkowaniu cigw funkcyjnych w przypadku
zespolonym jest, poczwszy od tego miejsca, taki sam, jak w przypadku rzeczywistym.
Czytelnik, zainteresowany rozumieniem teorii, zechce samodzielnie sprawdzi wszystkie
szczegy.
7.4.3 Istnienie funkcji pierwotnej
Udowodnimy teraz zapowiedziane wczeniej twierdzenie: kada funkcja ciga jest po-
chodn pewnej funkcji. Najpierw wprowadzimy tradycyjn terminologi.
Denicja 7.32. Niech P R bdzie przedziaem, a f : P R dowoln funkcj. Funk-
cja rniczkowalna F : P R nazywa si funkcj pierwotn f wtedy i tylko wtedy, gdy
F
(x) = f(x) dla kadego x P.

Stwierdzenie 7.33. Jeli P R jest przedziaem, a F
1
, F
2
: P R s funkcjami pierwot-
nymi tej samej funkcji f : P R, to wwczas F
1
F
2
jest funkcj sta na P.
owou. Wprost z denicji wynika, e (F
1
F
2
)
= F
1
F
2
= f f = 0. Zatem, na mocy
Wniosku 6.43, funkcja F
1
F
2
jest staa na P.
Twierdzenie 7.34. Niech P R bdzie (dowolnym) przedziaem. Kada funkcja ciga
f : P R ma funkcj pierwotn.
owou. Przedstawmy przedzia P jako sum wstpujcego cigu przedziaw domkni-
tych [a
k
, b
k
], tzn. niech
P =
_
k=1
[a
k
, b
k
] , gdzie a
1
a
2
a
3
. . . , b
1
b
2
b
3
. . . .
Bez zmniejszenia oglnoci zaoymy, e 0 jest punktem wsplnym wszystkich przedzia-
w [a
k
, b
k
]. Z Twierdzenia 7.15 wynika, e istnieje cig wielomianw P
k
: R R taki,
e
sup
x[a
k
,b
k
]
[P
k
(x) f(x)[ <
1
k
, k = 1, 2, . . . (7.8)
Dla kadego k znajdziemy wielomian Q
k
taki, e Q
k
(x) = P
k
(x) dla wszystkich x R i
Q
k
(0) = 0. Istotnie, jeli P
k
(x) = a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+ +a
n
x
n
, to podane warunki spenia
Q
k
(x) = a
0
x +
a
1
x
2
2
+
a
2
x
3
3
+ +
a
n
x
n
n
.
Ustalmy teraz k. Zauwamy, e cig liczbowy (Q
n
(0))
nk
jest zbieny (bo skada si z
samych zer), natomiast wobec (7.8) cig (P
n
)
nk
, tzn. cig pochodnych wielomianw Q
n
,
jest zbieny jednostajnie do f na [a
k
, b
k
]. Spenione s wic zaoenia Twierdzenia 7.19;
wynika ze, e cig (Q
n
)
nk
jest zbieny jednostajnie na [a
k
, b
k
] do funkcji F
k
: [a
k
, b
k
] R
takiej, e F
k
= f na [a
k
, b
k
] i F
k
(0) = lim
n
Q
n
(0) = 0.
Zauwamy, e dla m > k uzyskane w ten sposb funkcje F
m
i F
k
pokrywaj si na
[a
m
, b
m
] [a
k
, b
k
] = [a
k
, b
k
]. Istotnie,
F
m
(x) F
k
(x) = f(x) f(x) = 0 dla x [a
k
, b
k
],
wic F
m
F
k
= const, ale F
m
(0) = F
k
(0) = 0. Dlatego F
m
= F
k
na [a
k
, b
k
]. Mona wic
okreli funkcj F : P =
[a
k
, b
k
] R wzorem
F(x) := F
k
(x) dla x [a
k
, b
k
].
Sprawdzilimy, e prawa strona nie zaley od wyboru liczby k, a zatem denicja jest po-
prawna. Poniewa dla wszystkich k jest F
k
= f na [a
k
, b
k
], wic F
= f.
c _ MIM UW, 2010/11 163
7.4.4 Inne przykady
Podamy teraz przykady dwch funkcji cigych. Kada z nich jest okrelona jako suma
pewnego szeregu funkcyjnego. Jedna z nich nie ma pochodnej w adnym punkcie, druga
natomiast ma pochodne wszystkich rzdw.
Przykad 7.35 (van der Waerden; funkcja ciga nigdzie nierniczkowalna).
Niech
d(x) = inf[x m[ : m Z , x R.
Innymi sowy, d(x) jest odlegoci x od najbliszej liczby cakowitej. Mona sprawdzi,
e d(x) =
1
2
[x
1
2
[ dla x [0, 1] i d jest cig, kawakami liniow, funkcj okresow
o okresie 1. Pochodna funkcji d istnieje w punktach x ,= k/2, gdzie z Z, i jest w nich
rwna 1. Wykres funkcji d jest przedstawiony na rysunku. Mamy inf d = 0, sup d =
1
2
.
Pomy
d
n
(x) =
d(4
n
x)
4
n
, W(x) =
n=0
d
n
(x) , x R.
Poniewa [d
n
(x)[ = [4
n
d(4
n
x)[ 4
n
1
2
, a szereg geometryczny
4
n
jest zbieny, wic
z kryterium Weierstrassa wynika, e szereg deniujcy funkcj W jest jednostajnie i
bezwzgldnie zbieny na R. Dlatego W : R R jest funkcj cig.
Funkcje d = d0 (rodkowy zygzak), d1 (drobniejszy, dolny zygzak) oraz d0 +d1 + +d7 (nieregularna, czarna
krzywa). W argonie Mathematiki uyto denicji d[x_]:=Abs[x-Round[x]].
Wykaemy, e W nie ma skoczonej pochodnej w adnym punkcie. Ustalmy dowolne
x R i m N. Funkcja 4
m
d(4
m
x) jest liniowa na przedziaach dugoci 4
m
1
2
; wy-
bierzmy taki z nich, do ktrego naley punkt x. Dobierzmy teraz liczb h
m
tak, eby spe-
nione byy dwa warunki:
[h
m
[ = 4
m1
;
W przedziale I o kocach x i x +h
m
funkcja d
m
(x) = 4
m
d(4
m
x) jest liniowa.
Obliczymy teraz iloraz rnicowy
_
W(x +h
m
) W(x)
_
/h
m
.
Ot, d
m
(x + h
m
) d
m
(x) = h
m
dziki doborowi h
m
do x. Podobnie, dla wszystkich
n < mjest d
n
(x+h
m
)d
n
(x) = h
m
, gdy dla n < mfunkcja d
n
jest liniowa na przedziale
I, na ktrym liniowa jest funkcja d
m
. Dlatego
d
n
(x +h
m
) d
n
(x)
h
m
= 1 , n = 0, 1, . . . , m. (7.9)
Natomiast dla n > m funkcja d
n
ma okres 4
n. Liczba [h
m
[ = 4
m1
= 4
n
4
nm1
jest wtedy wielokrotnoci 4
n
, wic take jest okresem d
n
. Dlatego w tym przypadku
d
n
(x +h
m
) = d
n
(x). Zatem
d
n
(x +h
m
) d
n
(x)
h
m
= 0 , n = m+ 1, m+ 2, m+ 3, . . . . (7.10)
Z bezwzgldnej zbienoci szeregu deniujcego W(x) wynika, e
W(x +h
m
) W(x)
h
m
=
n=0
d
n
(x +h
m
) d
n
(x)
h
m
(7.10)
=
m
n=0
d
n
(x +h
m
) d
n
(x)
h
m
(7.9)
=
m
n=0
1 .
Jednak suma parzystej liczby skadnikw 1 jest parzyst liczb cakowit, a suma nie-
parzystej liczby 1 jest nieparzyst liczb cakowit. Dlatego cig
_
W(x+h
m
)W(x)
_
/h
m
ma na przemian wyrazy parzyste i nieparzyste i z pewnoci nie spenia warunku Cau-
chyego, a wic nie moe by zbieny do granicy skoczonej.
Przykad 7.36. Niech
2
f(t) =
n=1
exp(n
2
t) , t > 0 . (7.11)
Wwczas funkcja f ma na (0, ) cige pochodne wszystkich rzdw. Wykaemy przez
indukcj, e
f
(k)
(x) =
n=1
(1)
k
n
2k
exp(n
2
t), t > 0 , k = 0, 1, 2, . . . . (7.12)
Niech 0 < < M < bd dowolne. Wystarczy sprawdzi, e wzr (7.12) zachodzi
na [, M]. Dla k = 0 mamy na tym przedziale 0 < exp(n
2
t) (e
_
n
= q
n
. Liczba q =
e
(0, 1), wic na mocy kryteriumWeierstrassa szereg (7.12) jest dla k = 0 jednostajnie
zbieny na [, M], a jego suma f jest funkcj cig.
Zamy teraz, e (7.12) zachodzi dla pewnej liczby k. Rniczkujc kolejno skadniki
prawej strony, otrzymujemy szereg o wyrazach
d
dt
_
(1)
k
n
2k
exp(n
2
t)
_
= (1)
k+1
n
2(k+1)
exp(n
2
t) . (7.13)
Na przedziale [, M] jest
d
dt
_
(1)
k
n
2k
exp(n
2
t)
_
= n
2(k+1)
exp(n
2
t) n
2(k+1)
_
e
_
n
i dlatego szereg zbudowany ze skadnikw (7.13), tzn. pochodnych skadnikw szeregu
(7.12), jest, na mocy kryterium Weierstrassa
3
, jednostajnie zbieny na [, M]. Sam szereg
(7.12) te jest zbieny na caym przedziale [, M]; to jest zaoenie indukcyjne. Z twierdze-
nia o rniczkowaniu cigwi szeregwfunkcyjnych wynika teraz, e wzr (7.12) zachodzi
take dla liczby k + 1.
Na mocy zasady indukcji zupenej, (7.12) zachodzi dla wszystkich k N.
2
W pniejszym okresie studiw matematycznych Czytelnik zobaczy, e podobne szeregi pojawiaj si we
wzorach na rozwizania rwna rniczkowych, opisujcych proces rozchodzenia si ciepa.
3
Czytelnik zechce przypomnie sobie Przykady 4.154.16, gdzie bya mowa o zbienoci szeregw liczbo-
wych

n
k
q
n
, gdzie k N jest ustalone, a q (0, 1).
c _ MIM UW, 2010/11 165
7.5 Twierdzenie ArzeliAscoliego
Udowodnimy wtympodrozdziale wane twierdzenie, okrelajce warunki konieczne i do-
stateczne na to, aby z kadego cigu funkcyjnego, zawartego w pewnej rodzinie funkcji
cigych F mona byo wybra podcig jednostajnie zbieny, ktrego granica te naley
do rodziny F. Najpierw wprowadzimy kilka denicji.
Denicja 7.37 (-sie). Niech > 0. Powiemy, e podzbir A
1
zbioru A R jest -sieci
w A wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego x A istnieje y A
1
takie, e [x y[ < .
Przykad 7.38. Zbir A
1
= k/2: k Z jest -sieci w A = R dla kadej liczby >
1
4
.
Zbir liczb wymiernych A
1
= Q jest -sieci w A = R dla kadej liczby > 0.
Denicja 7.39. Zbir niepusty A R nazywa si cakowicie ograniczony wtedy i tylko
wtedy, gdy dla kadej liczby > 0 w A istnieje skoczona -sie.
Lemat 7.40. Kady niepusty zbir zwarty K R jest cakowicie ograniczony.
owou. Przypumy, e lemat jest faszywy. Niech K R bdzie niepustym zbiorem
zwartym, w ktrym dla pewnego > 0 nie ma skoczonej -sieci. Wemy dowolne x
1
K.
Zbir x
1
nie jest -sieci w K, wic istnieje x
2
K takie, e [x
2
x
1
[ . Zbir x
1
, x
2
nie jest -sieci w K, wic istnieje x

3
K takie, e [x
3
x
j
[ dla j = 1, 2. Postpujc
dalej wtaki sposb, znajdziemy cig punktw(x
n
) K taki, e [x
i
x
j
[ dla wszystkich
i ,= j. aden podcig cigu (x
n
) nie spenia warunku Cauchyego, wic aden podcig
cigu (x
n
) nie jest zbieny. To jest sprzeczno: kady cig (x
n
) K powinien zawiera
podcig zbieny, gdy K jest zwarty.
Wprowadzimy teraz kilka okrele, opisujcych wasnoci rodzin funkcji. Zanim po-
damy twierdzenie ArzeliAscoliego, zilustrujemy te wasnoci prostymi przykadami.
Denicja 7.41. Rodzina F C(K) nazywa si zwarta wtedy i tylko wtedy, gdy z dowol-
nego cigu funkcji (f
n
) F mona wybra podcig (f
n
j
) zbieny jednostajnie na K do
pewnej funkcji f F.
Okazuje si, e jeli K Rjest zbioremzwartym, to zwarto dowolnej rodziny funkcji
F C(K) mona do atwo scharakteryzowa. Kluczowym pojciem, sucym do tego
celu, jest rwnocigo.
Denicja 7.42. Powiemy, e rodzina F C(K) jest rwnociga
4
wtedy i tylko wtedy,
gdy dla kadego > 0 istnieje takie > 0, e dla kadej funkcji f F i wszystkich
punktw x, y K, [x y[ < , zachodzi nierwno [f(x) f(y)[ < .
Czytelnik zechce zwrci uwag na kolejno kwantykatorw w denicji. Chodzi o to,
e liczb > 0 mona wybra jednoczenie dla wszystkich funkcji f F.
Przykad 7.43. Rodzina F C([0, 1]) wszystkich funkcji, speniajcych warunek Lip-
schitza ze sta 2011, jest rwnociga: dla kadego > 0 warunek podany w denicji
spenia liczba = /2011. Jeli bowiem [x y[ [0, 1], [x y[ < = /2011 i f jest
jakkolwiek funkcj, speniajc na [0, 1] warunek Lipschitza ze sta 2011, to
[f(x) f(y)[ 2011[x y[ < 2011 = .
4
Mwi si te zamiennie: jednakowo ciga.
Przykad 7.44. Rodzina funkcji f
n
(x) = sin nx, gdzie x [0, 2] i n = 1, 2, . . ., nie jest
rwnociga na [0, 2]. Istotnie, niech = 1/2. Jeli > 0, a n wybierzemy tak, eby
/2n < , to [f
n
(0) f
n
(/2n)[ = [ sin 0 sin

2
[ = 1 >
Denicja 7.45. Powiemy, e rodzina F C(K) jest wsplnie ograniczona wtedy i tylko
wtedy, gdy istnieje staa M > 0 taka, e |f|
,K
M dla kadej funkcji f F.
Przykad 7.46. Rodzina wszystkich wielomianw na [0, 1] nie jest wsplnie ograniczona,
gdy zawiera dowolnie due funkcje stae. Rodzina f
n
(x) = sin nx, gdzie x [0, 2] i
n = 1, 2, . . . , jest wsplnie ograniczona przez liczb M = 1.
Denicja 7.47. Powiemy, e rodzina F C(K) jest domknita wtedy i tylko wtedy, gdy
granica kadego jednostajnie zbienego cigu funkcji z rodziny F te naley do F.
Przykad 7.48. Rodzina W wszystkich wielomianw na [0, 1] nie jest domknita. Istnieje
bowiem cig wielomianw zbieny jednostajnie na [0, 1] do f(x) = exp(x), tzn. do funkcji,
nie nalecej do W .
Twierdzenie 7.49 (Arzela, Ascoli). Niech K R bdzie zbiorem zwartym i niech F
C(K). Nastpujce warunki s wwczas rwnowane:
(i) F jest zwarta;
(ii) F jest domknita, wsplnie ograniczona i rwnociga.
owou. Najpierwwykaemy nieco atwiejsz implikacj (i) (ii). Niech F C(K) bdzie
rodzin zwart. Domknito rodziny F jest oczywista: jeli (f
n
) F jest jednostajnie
zbienym cigiem funkcji, to jego granica f z pewnoci naley do F, gdy f jest granic
kadego podcigu cigu (f
n
).
Udowodnimy teraz, e F jest wsplnie ograniczona. Przypumy, e jest przeciwnie.
Wtedy dla kadego m N istnieje f
m
F taka, e |f
m
|
> m, tzn., z denicji normy

jednostajnej, [f
m
(x
m
)[ > m dla pewnego x
m
K. Z cigu (f
m
) mona, dziki zwartoci
rodziny F, wybra podcig f
m
j
f na K. Funkcja f jest ciga, a wic jest ograniczona
na K; niech M = sup [f[ + 1. Jeli m
j
> M jest dostatecznie due, to [f f
m
j
[ < 1 na K z
denicji jednostajnej zbienoci. Zatem, z nierwnoci trjkta,
[f(x
m
j
)[ [f
m
j
(x
m
j
)[ [f
m
j
(x
m
j
) f(x
m
j
)[ > m
j
1 > M 1 = sup [f[,
a to jest oczywista sprzeczno. Rodzina F musi wic by wsplnie ograniczona.
Wreszcie, sprawdzimy, e F jest rwnociga. Jeszcze raz bdziemy rozumowa przez
zaprzeczenie. Przypumy, e rodzina F nie jest rwnociga. Istnieje wtedy liczba
0
> 0
taka, e dla kadej liczby
n
=
1
n
istnieje funkcja f
n
F i punkty x
n
, y
n
K takie,
e [x
n
y
n
[ <
1
n
, ale [f
n
(x
n
) f
n
(y
n
)[
0
. Z twierdzenia o trzech cigach wynika, e
x
n
y
n
0.
Poniewa rodzina F jest zwarta, wic przechodzc w razie potrzeby do podcigu
zbienego ,oemy bez zmniejszenia oglnoci przyj, e cig (f
n
) F jest jednostajnie
zbieny. Funkcja f = limf
n
jest ciga na K, a wic na mocy twierdzenia Cantora jest
jednostajnie ciga. Wybierzmy teraz n
0
tak, eby |f
n
f|
<
0
/3 dla wszystkich n > n
0
.
Wtedy, z nierwnoci trjkta,
[f(x
n
) f(y
n
)[ [f
n
(x
n
) f
n
(y
n
)[ [f
n
(x
n
) f(x
n
)[ [f
n
(y
n
) f(y
n
)[

0
2|f
n
f|
>

0
3
.
c _ MIM UW, 2010/11 167
Zatem x
n
y
n
0, ale f
n
(x
n
) f(y
n
) , 0. To przeczy jednostajnej cigoci f na K.
Dowd implikacji (i) (ii) jest zakoczony.
Przejdziemy teraz do dowodu ciekawszej i waniejszej implikacji (ii) (i). Udowod-
nimy najpierw nastpujcy fakt:
Jeli rodzina F C(K) jest wsplnie ograniczona i rwnociga, to z kadego
cigu (f
n
) F mona wybra podcig jednostajnie zbieny.
Z Lematu 7.40 wynika, e dla kadego m N w K istnieje skoczona
1
m
-sie. Suma P
tych wszystkich sieci jest zbiorem przeliczalnym. Ponumerujmy punkty poszczeglnych
sieci tak, aby P = x
1
, x
2
, x
3
, x
4
, . . ..
Ustalmy cig (f
n
) F. Wykaemy, e z (f
n
) mona wybra taki podcig g
k
= f
n
k
, e
cig liczbowy
_
g
k
(x
m
)
_
k=1,2,...
jest zbieny dla kadego ustalonego m N. (Wykorzystamy
w tym celu metod przektniow). Nastpnie udowodnimy, e wybrany podcig funkcji
jest nie tylko zbieny w kadym z punktw x
m
, ale take jednostajnie zbieny na K.
Rodzina F jest wsplnie ograniczona, wic cig liczb f
n
(x
1
) jest ograniczony. Po-
sugujc si twierdzeniem BolzanoWeierstrassa, mona ze wybra podcig zbieny.
Oznaczmy go f
1,n
(x
1
). Aby wybra nastpny podcig, zauwamy, e cig f
1,n
(x
2
) jest ogra-
niczony, a wic zawiera podcig zbieny f
2,n
(x
2
). Odnotujmy, e cig f
2,n
(x
1
) te jest
zbieny, gdy jest podcigiemzbienego cigu f
1,n
(x
1
). Zamy teraz, e dla pewnej liczby
k wybralimy ju podcigi f
i,n
, gdzie i = 1, . . . , k, o nastpujcych wasnociach:
Gdy j > i, to (f
j,n
) jest podcigiem (f
i,n
);
Cigi liczbowe
_
f
k,n
(x
i
)
_
n=1,2,...
, gdzie i = 1, 2, . . . , k, s zbiene.
Rozpatrzmy teraz cig
_
f
k,n
(x
k+1
)
_
n=1,2,...
. Jest on ograniczony, wic ma podcig zbieny
_
f
k+1,n
(x
k+1
)
_
n=1,2,...
. Podcig f
k+1,n
jest oczywicie podcigiem kadego z cigw f
i,n
dla
i k, wic wszystkie cigi liczbowe
_
f
k+1,n
(x
i
)
_
n=1,2,...
, gdzie i = 1, 2, . . . , k+1, s zbiene.
Kontynuujc t procedur, otrzymamy nieskoczenie wiele podcigw f
k,n
wyjciowego
cigu (f
n
); k-ty z tych podcigw, f
k,n
, jest zbieny w punktach x
1
, . . . , x
k
. Wygodnie jest
zapisa te podcigi w nieskoczonej tabeli
k 1 2 3 . . .
f
1,1
f
2,1
f
3,1
. . .
f
1,2
f
2,2
f
3,2
. . .
f
1,3
f
2,3
f
3,3
. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Cig w k-tej kolumnie jest podcigiem kadej z wczeniejszych kolumn i jest zbieny w
punktach x
1
, . . . , x
k
. Pomy teraz g
n
= f
n,n
. (Jest to cig funkcji, wypisanych na gwnej
przektnej powyszej tabeli). Zauwamy, e dla kadego ustalonego m cig g
n
(x
m
) jest,
poczwszy od m-tego miejsca, podcigiem f
m,n
(x
m
). Dlatego granica lim
n
g
n
(x
m
) istnieje
dla kadego m N.
Wykaemy teraz, e cig g
n
jest jednostajnie zbieny na K. Wtymcelu udowodnimy, e
(g
n
) spenia na K jednostajny warunek Cauchyego. Ustalmy > 0. Dobierzmy do /3 > 0
liczb > 0, korzystajc z denicji rwnocigoci. Ustalmy teraz N tak due, aby wrd
punktw x
1
, . . . , x
N
zbioru P znalaza si pewna -sie w zbiorze K. Jest to moliwe, gdy
zbir przeliczalny P by sum skoczonych
1
n
-sieci dla K.
Poniewa cigi g
n
(x
j
) s zbiene dla kadego j = 1, . . . , N, wic na mocy warunku
Cauchyego dla cigw liczbowych istnieje n
0
takie, e
[g
n
(x
j
) g
m
(x
j
)[ <

3
dla wszystkich m, n > n
0
i wszystkich j = 1, . . . , N. (7.14)
Niech x K. Istnieje j 1, . . . , N takie, e [x x
j
[ < . Zatem, dla n, m > n
0
,
[g
n
(x) g
m
(x)[ [g
n
(x) g
n
(x
j
)[ +[g
n
(x
j
) g
m
(x
j
)[ +[g
m
(x
j
) g
m
(x)[
<

3
+

3
+

3
= .
Dwa skrajne skadniki oszacowalimy, korzystajc z rwnocigoci i doboru do /3,
rodkowy za korzystajc z (7.14). Otrzymujemy ostatecznie [g
n
g
m
[ < na K dla
wszystkich m, n > n
0
, wic cig g
n
, tzn. podcig f
n
wybrany metod przektniow, jest
zbieny jednostajnie na K.
Z domknitoci rodziny F wynika, e granica cigu g
n
te naley do F.
Bardzo czsto jest wanalizie uywany natychmiastowy wniosek z powyszego dowodu.
Wniosek 7.50. Zamy, e K jest zbiorem zwartym w R, a rodzina funkcji F C(K)
jest wsplnie ograniczona i rwnociga. Wwczas kady cig (f
n
) F zawiera podcig
jednostajnie zbieny.
Rozdzia 8
Szeregi potgowe
Szeregiem potgowym o rodku w punkcie z
0
C i wspczynnikach a
n
C nazywamy
szereg
n=0
a
n
(z z
0
)
n
, (8.1)
gdzie z C. Z szeregami tego typu mielimy ju do czynienia, omawiajc funkcj wykad-
nicz, sinus i cosinus.
W tym rozdziale, wyposaeni w wiedz o zbienoci jednostajnej, omwimy oglne
wasnoci funkcji, ktre mona deniowa wzorami typu (8.1).
8.1 Dygresja: granica grna i dolna
Niech (b
n
) bdzie cigiem liczb rzeczywistych.
Denicja 8.1. Granic grn cigu (b
n
) nazywamy element zbioru R, okrelony
nastpujco:
limsup
n
b
n
:= inf
nN
_
sup
mn
b
m
_
.
Granic doln cigu (b
n
) nazywamy element zbioru R , okrelony nastpujco:
liminf
n
b
n
:= sup
nN
_
inf
mn
b
m
_
.
Symbole limsup i liminf pochodz od aciskich nazwlimes superior oraz limes inferior.
Uwaga. Nietrudno sprawdzi, e zachodz rwnoci
limsup
n
b
n
= inf
nN
_
sup
mn
b
m
_
= lim
n
_
sup
mn
b
m
_
, (8.2)
liminf
n
b
n
= sup
nN
_
inf
mn
b
m
_
= lim
n
_
inf
mn
b
m
_
. (8.3)
Istotnie, cig B
n
= sup
mn
b
m
jest nierosncy (zwikszajc n, obliczamy kres grny mniej-
szego lub tego samego zbioru). Dlatego cig B
n
ma granic (waciw lub niewaciw:
169
nie wiemy wszak, czy B
n
jest ograniczony), ktra zarazem jest kresem dolnym wszyst-
kich liczb B
n
. (Patrz Twierdzenie 2.22, Wniosek 2.23 i Twiredzenie 2.28). To dowodzi
pierwszej z podanych rwnoci; drug mona sprawdzi analogicznie.
Inna denicja granicy grnej i dolnej. Granice czciowe
Rwnowana denicja granicy grnej i dolnej jest nastpujca. Oznaczmy liter B zbir
wszystkich tych podcigw cigu (b
n
), ktre s zbiene do granicy waciwej lub niewa-
ciwej. Niech oznacza zbir wszystkich granic podcigw (b
n
k
) B. Inaczej mwic,
element c R naley do wtedy i tylko wtedy, gdy c = limb
n
k
dla pewnego podcigu (b
n
k
)
cigu (b
n
).
Tak okrelony zbir nazywamy zbioremgranic czciowych cigu (b
n
). Zachodz rw-
noci
limsup
n
b
n
= sup , liminf
n
b
n
= inf . (8.4)
Ich sprawdzenie w oparciu o Denicj 8.1 pozostawimy jako nietrudne zadanie dla Czy-
telnika.
Przykad 8.2. Cig b
n
= (1)
n
ma granic grn 1 i granic doln 1. Zbir granic
czciowych tego cigu to zbir dwuelementowy 1, 1. Cig
0, 1,
1
2
,
1
3
,
2
3
,
1
4
,
2
4
,
3
4
,
1
5
,
2
5
,
3
5
,
4
5
, . . .
ma granic grn 1 i granic doln 0. Zbir granic czciowych tego cigu to przedzia
[0, 1].
Zadanie 8.3. Niech (b
n
) bdzie cigiem liczb rzeczywistych, a zbiorem granic czcio-
wych tego cigu. Wykaza, e jeli cig (g
n
) ma granic (waciw lub niewaciw)
g, to g .
Posugujc si wnioskiem 2.35, nietrudno udowodni, e cig liczb rzeczywistych jest
zbieny (do granicy waciwej lub niewaciwej) wtedy i tylko wtedy, gdy jego granica
grna i dolna s rwne.
Zanotujmy jeszcze jedn wasno granicy grnej, ktr wykorzystamy w tym roz-
dziale.
Stwierdzenie 8.4. Jeli limsup
n
b
n
= b, to dla kadego b
> b istnieje n
0
N takie, e
b
n
 b, to dla dostatecznie

duych n jest sup
mn
b
m
< b
, tzn. b
m
< b
dla wszystkich dostatecznie duych m.

8.2 Promie zbienoci; cigo sumy szeregu potegowego
Rozpatrzmy szereg potgowy
S(z) =
n=0
a
n
z
n
(8.5)
o rodku w punkcie z
0
= 0.
c _ MIM UW, 2010/11 171
Stwierdzenie 8.5. Zamy, e szereg S() jest zbieny w pewnym punkcie C 0.
Jeli 0 < < [[, to w kole domknitym D
= z C: [z[ szereg S(z) jest zbieny

jednostajnie i bezwzgldnie.
owou. Z warunku koniecznego zbienoci szeregu wynika, e a
n
n
0, a wic istnieje
liczba M taka, e [a
n
n
[ M dla wszystkich n. Jeli z D
, to
[a
n
z
n
[ [a
n
[
n
= [a
n
n
[

n
[[
n
Mq
n
,
gdzie q = /[[ (0, 1), gdy 0 < < [[. Szereg o wyrazach Mq
n
jest wic zbienym
szeregiem liczbowym (po prostu: szeregiem geometrycznym). Teza stwierdzenia wynika
z kryterium Weierstrassa.
Stwierdzenie 8.6. . Zamy, e szereg S() jest rozbieny w pewnym punkcie C0.
Jeli [z[ > [[, to szereg S(z) jest rozbieny.
owou. Przypumy, e jest przeciwnie i szereg S(z) jest zbieny. Poniewa [[ < [z[, wic
z poprzedniego stwierdzenia wynika wtedy, e zbieny jest szereg S(), sprzeczno.
Z obu powyszych stwierdze wynika, e szereg potgowy (8.5) jest zbieny wpewnym
kole otwartym z C: [z[ < R i rozbieny poza koem domknitym o tym samym pro-
mieniu, tzn. na zbiorze z C: [z[ > R. Okazuje si, e liczb R, nazywan promieniem
zbienoci szeregu (8.5), mona wyznaczy, znajc wspczynniki a
n
tego szeregu.
Twierdzenie 8.7 (wzr CauchyegoHadamarda). Niech (a
n
) bdzie dowolnym ci-
giem liczb zespolonych i niech
1
R
= limsup
n
n
_
[a
n
[ . (8.6)
Wtedy szereg potgowy S(z) jest, dla kadego < R, zbieny bezwgldnie i jednostajnie w
kole D
= z C: [z[ , oraz rozbieny w punktach zbioru z C: [z[ > R.

owou. Rozpatrzymy najpierw przypadek R > 0. Ustalmy < R. Wybierzmy liczby rze-
czywiste R
1
, R
2
tak, aby < R
1
< R
2
< R. Niech bdzie (jakimkolwiek) punktemokrgu
R
1
= w C: [w[ = R
1
. Poniewa 1/R
2
> 1/R, wic na mocy Stwierdzenia 8.4 istnieje
takie n
0
, e dla wszystkich n > n
0
jest
n
_
[a
n
[ <
1
R
2
,
lub rwnowanie [a
n
[ < (R
2
)
n
. Dlatego
[a
n
n
[ = [a
n
[R
n
1
<
_
R
1
R
2
_
n
dla n > n
0
,
a wic na mocy kryterium porwnawczego szereg S() jest zbieny (nawet bezwgldnie).
Ze Stwierdzenia 8.5 wynika teraz pierwsza cz tezy: S(z) zbieny bezwgldnie i jedno-
stajnie w kole D
= z C: [z[ .
Niech teraz [z[ > R. Ustalmy R
3
R tak, aby mie R < R
3
< [z[. Z denicji granicy
grnej wynika, e istnieje podcig n
j
taki, e [a
n
j
[
1/n
j
1/R > 1/R
3
. Dla dostatecznie
duych n
j
jest wic [a
n
j
[ > R
n
j
3
, a zatem
[a
n
j
z
n
j
[ > R
n
j
3
[z[
n
j
> R
n
j
3
R
n
j
3
= 1 .
Przeto szereg S(z) nie moe by zbieny, gdy pewien podcig cigu jego wyrazw nie
dy do zera: nie jest speniony warunek konieczny zbienoci szeregu.
Wreszcie, gdy R = 0, to po prostu dla kadego z ,= 0 szereg S(z) jest rozbieny. Aby to
sprawdzi, Czytelnik zechce przeledzi ostatni fragment rozumowania, wpisujc wsz-
dzie R = 0, 1/R = .
Denicja 8.8. Koo z C: [z[ < R, gdzie liczba R jest dana wzorem Cauchyego
Hadamarda (8.6), nazywamy koem zbienoci szeregu (8.5).
Wiemy z poprzedniego rozdziau, e suma szeregu jednostajnie zbienego na pewnym
podzbiorze paszczyzny C (lub prostej R) jest na tym zbiorze funkcj cig. Poniewa na
kadym kole domknitym D
zawartym we wntrzu koa zbienoci szereg potgowy jest

zbieny jednostajnie i bezwzgldnie, wic otrzymujemy natychmiast nastpujcy wnio-
sek.
Wniosek 8.9. Suma S(z) szeregu potgowego (8.5) jest funkcj cig wewntrz koa z
C: [z[ < R, gdzie liczba R jest dana wzorem (8.6). (Jeli 1/R = 0, to S() jest funkcj
cig na caej paszczynie C.)
exp(z) =
n=0
z
n
n!
ma promie zbienoci R = , gdy a
n
= 1/n!,
limsup
n
[a
n
[
1/n
= limsup
n
1
(n!)
1/n
= lim
n
1
(n!)
1/n
= 0 .
Ostatni rwno mona otrzyma, posugujc si tez Zadania A.6, albo (znacznie mniej
subtelnym) oszacowaniem (n!)
2
n
n
, z ktrego wynika, e
0 <
1
(n!)
1/n

1
n
.
Moemy wic niezalenie od tego, co znacznie wczeniej udowodnilimy wzupenie inny
sposb stwierdzi, e funkcja exp(z) jest ciga na caej paszczynie C.
sin(z) =
n=1
(1)
n+1
z
2n1
(2n 1)!
te ma promie zbienoci R = . Zauwamy, e tym razem a
n
= 0 dla n parzystych. Dla
n nieparzystych mamy do czynienia z podcigiem cigu (n!)
1/n
, ktry rozpatrzylimy w
poprzednim przykadzie.
c _ MIM UW, 2010/11 173
Przykad 8.12. Niech k N. Kady z szeregw
S
1
(z) =
n=0
z
n
, S
2,k
(z) =
n=0
z
kn
n
, S
3
(z) =
n=0
z
n
n
2
ma promie zbienoci R = 1. Nietrudno to stwierdzi, posugujc si rwnoci
lim
n
n
1/n
= 1.
Zauwamy jednak, e szereg S
1
jest rozbieny we wszystkich punktach okrgu [z[ = 1.
Szereg S
3
jest zbieny bezwzgldnie we wszystkich punktach tego okrgu, gdy dla [z[ = 1
jest [z
n
/n
2
[ = 1/n
2
. Szereg S
2,k
() jest rozbieny, gdy
k
= 1 (bo wtedy jego sumy cz-
ciowe s sumami czeciowymi rozbienego szeregu
1
n
) i zbieny warunkowo, ale nie
bezwzgldnie w pozostaych punktach okrgu jednostkowego. Aby udowodni ostatni
wasno, mona posuy si kryterium Dirichleta; zrobilimy to w istocie w Przyka-
dzie 4.44 (prosz do niego zajrze i podstawi z =
k
).
Wida wic, e zachowanie szeregu potgowego na brzegu koa zbienoci jest rzecz
delikatn: bez szczegowego badania wspczynnikw nic naprawd oglnego nie da si
tu powiedzie.
8.3 Rniczkowalno sumy szeregu potgowego
Szeregi potgowe maj bardzo wygodn wasno: ich sumy maj pochodne wszystkich
rzdw, ktre wolno oblicza tak samo, jak pochodne wielomianw rniczkujc kolejne
skadniki sumy.
Twierdzenie 8.13. Zamy, e R > 0 jest promieniem zbienoci szeregu potgowego
S(z) =
n=0
a
n
z
n
.
Wtedy funkcja S ma pochodn w kadym punkcie z w C: [w[ < R i zachodzi wzr
S
(z) =
n=1
na
n
z
n1
. (8.7)
owou. Przy dowolnym ustalonym z, szereg po prawej stronie wzoru (8.7) jest zbieny
wtedy i tylko wtedy, gdy zbieny jest szereg o wyrazach na
n
z
n
. (Mnoymy po prostu szereg
(8.7) przez ustalon liczb). Poniewa n
1/n
1 dla n , wic
limsup
n
[na
n
[
1/n
= limsup
n
[a
n
[
1/n
=
1
R
.
Dlatego szereg
n=1
na
n
z
n1
, tzn. szereg utworzony z pochodnych kolejnych skadnikw
szeregu S(z), jest zbieny bezwzgldnie i jednostajnie na kadym kole D
= z : [z[ ,
gdzie < R. Z twierdzenia o rniczkowaniu cigw funkcyjnych (stosujemy jego wariant
zespolony wolno to zrobi, gdy koo jest zbiorem wypukym) wnioskujemy, e istotnie
zachodzi wzr (8.7).
Przykad 8.14. Korzystajc z powyszego twierdzenia, obliczamy
_
sin z
_
=
_

n=1
(1)
n+1
z
2n1
(2n 1)!
_
n=1
(2n 1) (1)
n+1
z
2n2
(2n 1)!
=
k=0
(1)
k
z
2k
(2k)!
= cos z .
(Podstawilimy wyej k = n 1.)
Poniewa pochodna sumy szeregu potgowego wyraa si przez nowy szereg potgowy
o tym samym promieniu zbienoci, wic ostatnie twierdzenie oczywicie wolno stosowa
wielokrotnie.
Wniosek 8.15. Zamy, e R > 0 jest promieniem zbienoci szeregu potgowego
S(z) =
n=0
a
n
z
n
.
Funkcja S ma w kole z w C: [w[ < R cige pochodne wszystkich rzdw. Zachodzi
wzr
S
(k)
(z) =
n=k
n (n 1) . . . (n k + 1)a
n
z
nk
. (8.8)
Dla kadego k N 0 jest k! a
k
= S
(k)
(0).
owou. Oglny wzr (8.8) otrzymujemy, stosujc k-krotnie poprzednie twierdzenie. Pod-
stawiajc w (8.8) z = 0, otrzymujemy po prawej stronie tylko jeden niezerowy skadnik
sumy (dla n = k), rwny wanie k!a
k
.
Wniosek 8.16 (jednoznaczno rozwinicia wszereg potgowy). Zamy, e sumy
dwch szeregw potgowych,
S(z) =
n=0
a
n
z
n
oraz T(z) =
n=0
b
n
z
n
,
s rwne w pewnym kole [z[ < . Wtedy a
n
= b
n
= S
(n)
(0)/n! dla wszystkich n = 0, 1, 2, . . .
Innymi sowy, adnej funkcji nie mona przedstawi w postaci zbienego szeregu po-
tgowego o rodku w zerze na dwa istotnie rne sposoby.
owou. Skoro S(z) = T(z) w kole [z[ < , to promie zbienoci obu szeregw jest przy-
najmniej taki, jak . Ponadto, z poprzedniego wniosku wynika, e S
(k)
(z) = T
(k)
(z) dla
wszystkich [z[ < i wszystkich k, a w szczeglnoci
a
n
=
S
(n)
(0)
n!
=
T
(n)
(0)
n!
= b
n
.
Dowd jest zakoczony.
c _ MIM UW, 2010/11 175
8.3.1 Pojcie funkcji analitycznej
Uwaga 8.17. Wszystko, co powiedzielimy do tej pory w tym rozdziale, przenosi si
bez zmian na szeregi potgowe zmiennej rzeczywistej o wspczynnikach rzeczywistych.
Trzeba tylko zastpi koo zbienoci [z[ < R przedziaem zbienoci [x[ < R. Wzr na
promie zbienoci R, a take wzory na pochodne sumy szeregu potegowego i jego wsp-
czynniki, nie ulegaj zmianie.
Uwaga 8.18. Zauwamy, e wzory na wspczynniki szeregu potgowego funkcji S, tzn.
rwnoci a
n
= S
(n)
(0)/n!, otrzymane we Wnioskach 8.158.16, s takie same, jak wzory
na kolejne wspczynniki TayloraMaclaurina. Jednak wzr Taylora z reszt w postaci
Peano (lub innej) ma charakter lokalny; jak widzielimy w Przykadzie 6.86, funkcja
f(x) =
_
exp(1/x
2
), x ,= 0,
0, x = 0
(8.9)
ma na prostej pochodne wszystkich rzdw i f
(n)
(0) = 0 dla wszystkich n. Zatem f nie
jest sum adnego zbienego szeregu potgowego gdyby f(x) =
a
n
x
n
, to musiaoby
by a
n
= f
(n)
(0)/n! = 0, tzn. f 0, ale przecie f wcale nie znika tosamociowo.
Niech P bdzie otwartym przedziaem w R. Wprowadmy nastpujce oznaczenia.
C
k
(P) : zbir wszystkich funkcji f : P R, majcych w P cige pochodne
do rzdu k wcznie;
C
(P) : zbir wszystkich funkcji f : P R, majcych w P cige pochodne

wszystkich rzdw;
C
(P) : zbir wszystkich funkcji f : P R, dla ktrych dla kadego a P

istnieje R
a
> 0 takie, e f(x) =
n=0
a
n
(x a)
n
, gdy [x a[ < R
a
.
Funkcje f C
(P) nazywamy gadkimi, a funkcje f C
(P) analitycznymi (w sensie

rzeczywistym). S to istotnie rne pojcia: analityczno to co wicej, ni gadko.
Wniosek 8.19. Dla kadego przedziau otwartego , = P R jest C
(P) C
(P).
owou. Niech a P. Funkcja f(x a), gdzie f jest dana wzorem (8.9), jest gadka w P,
ale nie jest sum adnego szeregu potgowego
n
a
n
(x a)
n
, wic f / C
(P).
Sprawdzimy jeszcze, e funkcja, ktra jest sum szeregu potgowego

a
n
z
n
, zbie-
nego wkole z C: [z[ < R, rozwija si wszereg potgowy wok kadego innego punktu
z
0
, nalecego do tego koa. Najpierw udowodnimy pomocniczy lemat, ktry pozwala za-
mienia kolejno dwch nieskoczonych sum.
Lemat 8.20. Niech a
ij
C dla i, j N. Zamy, e
j=1
[a
ij
[ = b
i
dla i = 1, 2, . . .,
i=1
b
i
< +. (8.10)
Wwczas
i=1
j=1
a
ij
=
j=1
i=1
a
ij
.
owou.
1
Niech E = x
0
, x
1
, x
2
, . . . R. Zamy, e x
i
s parami rne i lim
n
x
n
= x
0
.
Zdeniujmy funkcje f
i
, g : R nastpujco:
f
i
(x
0
) =
j=1
a
ij
dla i N,
f
i
(x
n
) =
n
j=1
a
ij
dla i, n N,
g(x) =
i=1
f
i
(x) dla x E.
Wprost z denicji sumy szeregu wynika, e f
i
(x
n
) f(x
0
) dla n . Zatem kada
z funkcji f
i
jest ciga w x
0
E. Poniewa [f
i
(x)[ b
i
na E, wic na mocy kryterium We-
ierstrassa i zbienoci szeregu
b
i
szereg deniujcy funkcj g jest zbieny jednostajnie
na E. Wynika std, e g jest ciga w x
0
. Dlatego
i=1
j=1
a
ij
=
i=1
f
i
(x
0
) = g(x
0
) = lim
n
g(x
n
)
= lim
n
i=1
f
i
(x
n
) = lim
n
_

i=1
n
j=1
a
ij
_
= lim
n
_
n
j=1
i=1
a
ij
_
=
j=1
i=1
a
ij
.
Przedostatnia rwno wynika z wasnoci sumy skoczenie wielu szeregw, patrz Stwie-
rdzenie 4.6.
Twierdzenie 8.21. Zamy, e szereg
S(z) =
n=0
a
n
z
n
(8.11)
jest zbieny w kole K
R
= z C: [z[ < R. Niech K
R
. Funkcj S mona rozwin
w szereg potgowy, ktry ma rodek w punkcie i jest zbieny w kadym punkcie z takim,
e [z [ < R [[. Zachodzi przy tym rwno
S(z) =
n=0
S
(n)
()
n!
(z )
n
, [z [ < R [[ . (8.12)
owou. Podstawiajc z = (z ) + we wzorze na S, otrzymujemy
S(z) =
n=0
a
n
_
(z ) +
_
n
=
n=0
a
n
n
k=0
_
n
k
_
(z )
k
nk
(8.13)
=
k=0
_

n=k
a
n
_
n
k
_
nk
_
. .
= (ozn.) c
k
(z )
k
.
1
Patrz Walter Rudin, Podstawy analizy matematycznej, rozdzia 8.
c _ MIM UW, 2010/11 177
Piszc ostatni rwno, zmienilimy kolejno sumowania; sprawdzimy, e dla [z [ <
R [[ mona to zrobi dziki Lematowi 8.20. Po pierwsze, wzr
_
n
k
_
=
n(n 1) (n k + 1)
k!
pozwala okreli symbol Newtona dla wszystkich k = 0, 1, 2, . . .; mamy
_
n
k
_
= 0 dla k > n.
Wobec tego
n=0
n
k=0
a
n
_
n
k
_
(z )
k
nk
n=0
k=0
a
n
_
n
k
_
(z )
k
nk
n=0
[a
n
[
_
[z [ +[[
_
n
Podstawmy t = [z [ + [[. Szereg

n
[a
n
[t
n
ma taki sam promie zbienoci, jak wyj-
ciowy szereg S(z); dlatego szereg podwjny po lewej stronie ostatniego wzoru jest zbieny
dla t = [z [ + [[ < R i wtedy, posygujc si Lematem 8.20, mona zmieni kolejno
sumowania we wzorze (8.13). Wzory na wspczynniki szeregu funkcji S wok punktu ,
tzn. rwnoci c
k
= S
(k)
()/k!, wynikaj z jednoznacznoci rozwinicia w szereg potgowy
(patrz Wniosek 8.16).
Czytelnik zechce samodzielnie sformuowa rzeczywisty wariant ostatniego twier-
dzenia i sprawdzi, e podany dowd przenosi si bez zmian.
Uwaga 8.22. Moe si okaza, e szereg (8.12) w poprzednim twierdzeniu jest zbieny
na zbiorze wikszym, ni koo z C: [z [ < R [[. Oto prosty przykad. Mamy
1
1 z
=
n=0
z
n
, [z[ < 1.
Nietrudno rozwin t funkcj w szereg potgowy o rodku w innym punkcie koa jed-
nostkowego. Ot,
1
1 z
=
1
1 (z )
=
1
1

1
1
z
1
=
1
1

n=0
_
z
1
_
n
=
n=0
b
n
(z )
n
,
gdzie b
n
= (1 )
n1
. Otrzymany szereg potgowy jest znw szeregiem geometrycznym,
zbienym, gdy liczba [
z
1
[ < 1, tzn. gdy [z [ < [1 [. Np. dla = 1/2 otrzymujemy
wic promie zbienoci 1/2, ale dla = 1/2 szereg jest zbieny wtedy, gdy [z +
1
2
[ < 3/2,
tzn. w kole otwartym o rodku 1/2 i promieniu 3/2, ktre zawiera cae koo [z[ < 1 i
wiele punktw spoza niego. Czytelnik zechce zrobi odpowiednie rysunki i zobaczy, e
w kadym przypadku punkt z
0
= 1, w ktrym funkcja 1/(1 z) przestaje by okrelona,
ley na brzegu koa zbienoci odpowiedniego szeregu.
8.4 Przykady
Przykad 8.23. Zastosujemy wzr (8.8), aby obliczy sum szeregu
T(z) =
n=1
n
2
z
n
, [z[ < 1 .
Poniewa n
2
= n(n 1) +n, a szereg T jest zbieny bezwzgldnie na kadym kole [z[
(gdzie < 1), wic
T(z) =
n=2
n(n 1)z
n
+
n=1
nz
n
= z
2
n=2
n(n 1)z
n2
+z
n=1
nz
n1
(8.8)
= z
2
_

n=0
z
n
_
+z
_

n=0
z
n
_
= z
2
_
1
1 z
_
+z
_
1
1 z
_
=
2z
2
(1 z)
3
+
z
(1 z)
2
=
z +z
2
(1 z)
3
.
Prosz zauway: wykorzystalimy jedynie wzr na pierwsz i drug pochodn szeregu
potgowego, a nastpnie dwukrotnie zrniczkowalimy funkcj 1/(1 z).
Przykad 8.24 (wzr Bineta na liczby Fibonacciego). Skorzystamy z jednoznaczno-
ci rozwinicia w szereg potgowy, aby wyznaczy jawnym wzorem liczby Fibonacciego
(a
0
= a
1
= 1, a
n+2
= a
n+1
+a
n
dla n = 0, 1, 2, . . .). Niech
(x) =
n=0
a
n
z
n
.
atwo sprawdzi, e 0 < a
n
2
n
dla wszystkich n N. Dlatego
1
R
= limsup [a
n
[
1/n
2 i szereg okrelajcy funkcj jest zbieny (przynajmniej) w kole [z[ <

1
2
. Wewntrz
tego koa wszystkie rachunki, ktre bdziemy prowadzi, maj sens dziki bezwzgldnej
zbienoci odpowiednich szeregw.
Zauwamy, e
z(z) = a
0
z +a
1
z
2
+a
2
z
3
+a
3
z
4
+ ,
z
2
(z) = a
0
z
2
+a
1
z
3
+a
2
z
3
+ .
Dodajc te rwnoci stronami i korzystajc z rekurencyjnej denicji cigu Fibonacciego,
otrzymujemy
(z +z
2
)(z) = z + (a
1
+a
0
)z
2
+ (a
2
+a
1
)z
3
+ (a
3
+a
2
)z
4
+
= a
1
z +a
2
z
2
+a
3
z
3
+a
4
z
4
+ = (z) 1 .
Std (z) = 1/(1 z z
2
). Trjmian kwadratowy T(z) = 1 z z
2
ma pierwiastki
z
1
= (
5+1)/2, z
2
= (
51)/2. atwo sprawdzi (rozwizujc ukad rwna liniowych

z niewiadomymi a, b), e
(z) =
1
1 z z
2
=
a
z
1
z
+
b
z
2
z
dla a = b =
1
5
.
c _ MIM UW, 2010/11 179
Stosujc, podobnie jak w Uwadze 8.22, wzr na sum szeregu geometrycznego, zapisu-
jemy teraz (z) jako
(z) =
1
z
1
5
1
1
z
z
1
+
1
z
2
5
1
1
z
z
2
=
1
z
1
n=0
_
z
z
1
_
n
+
1
z
2
n=0
_
z
z
2
_
n
=
n=0
1
5
_
z
n1
2
z
n1
1
_
z
n
.
Dziki jednoznacznoci rozwinicia w szereg potgowy o rodku w zerze,
a
n
=
1
5
_
z
n1
2
z
n1
1
_
=
1
5
_
_
5 + 1
2
_
n+1
_
1
5
2
_
n+1
_
, n = 0, 1, . . .
Jest to tak zwany wzr Bineta.
Podobnymi metodami mona znajdowa jawne wzory na wyrazy innych cigw, okre-
lonych liniowymi wzorami rekurencyjnymi.
Uwaga 8.25. Wzr Bineta mona take wyprowadzi metodami algebry liniowej. Ot,
denicj rekurencyjn cigu Fibonacciego mona zapisa w postaci macierzowej
_
a
n+2
a
n+1
_
=
_
1 1
1 0
_
_
a
n+1
a
n
_
,
lub krtko v
n+1
= Mv
n
, gdzie
v
n
=
_
a
n+1
a
n
_
, M =
_
1 1
1 0
_
.
Przez indukcj otrzymujemy natychmiast v
n+1
= M
n
v
0
. Potgowanie macierzy M nie
jest zajciempouczajcym. Jednak wbazie zoonej z wektorwwasnych przeksztacenie
M: R
2
R
2
ma macierz diagonaln
M
=
_
1
0
0
2
_
.
Wystarczy wic wyrazi v
0
jako kombinacj wektorw wasnych u, w przeksztacenia M,
v
0
= u +w. Wtedy
v
n
= M
n
(u +w) =
n
1
u +
n
2
w.
Zainteresowany Czytelnik zechce uzupeni nietrudne rachunki (trzeba znale wartoci
i wektory wasne M, oraz dobra stae , tak, aby v
0
= u + w), a nastpnie odczyta
z podanego wyej wzoru na v
n
wzr na a
n
(czyli na drug wsprzdn wektora v
n
).
8.5 Twierdzenie Abela o granicach ktowych
Widzielimy ju proste przykady, wskazujce, e na brzegu koa zbienoci [z[ < Rszereg
potgowy moe by zarwno zbieny, jak i rozbieny. Udowodnimy teraz klasyczne twier-
dzenie, ktre mwi, jak zachowuje si suma szeregu potgowego w pobliu tych punktw
okrgu [z[ = R, gdzie szereg jest zbieny.
Wprowadmy najpierw odpowiednie oznaczenia. Niech (0,

2
). Pomy
T(1, ) = z C: [z[ < 1, 1 z = re
i
dla pewnych (, ), r > 0 . (8.14)
Nietrudno jest sprawdzi, e T(1, ) stanowi cz
wspln dysku jednostkowego K
1
= z : [z[ < 1
oraz kta o rozwartoci 2, wierzchoku w punkcie
1 C oraz dwusiecznej pokrywajcej si z ppro-
st (, 1] na osi rzeczywistej.
Denicja 8.26. Powiemy, e funkcja f : K
1
= z
C: [z[ < 1 C ma w punkcie 1 granic ktow
rwn A wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego
(0,

2
) funkcja
f
T(1,)
: T(1, ) C
ma w punkcie 1 granic rwn A; rwnowanie,
f : K
1
= z C: [z[ < 1 C ma w punkcie 1
granic ktow rwn A wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego kta (0,

2
) i kadego
> 0 istnieje takie > 0, e jeli z T(1, ) i [z 1[ < , to wwczas [f(z) A[ < .
Denicja 8.27. Funkcja g : K
R
= [z[ < R C ma granic ktow rwn A w punkcie
z
0

R
= [z[ = R wtedy i tylko wtedy, gdy f(z) = g(z z
0
) ma granic ktow rwn A
w punkcie 1.
Twierdzenie 8.28 (Abela o granicy ktowej). Niech
g(z) =
n=0
a
n
z
n
dla [z[ < R , gdzie
1
R
= limsup
n
[a
n
[
1/n
.
Zamy, e szereg potgowy deniujcy funkcj g jest zbieny w pewnym punkcie z
0
nale-
cym do okrgu
R
= [z[ = R C i ma w tym punkcie sum rwn S. Wwczas g ma
w punkcie z
0
granic katow rwn S.
owou. Posugujc si denicj granicy ktowej mona bez zmniejszenia oglnoci zao-
y, e R = 1 i z
0
= 1; szereg
g(z) =
n=0
a
n
z
n
jest zbieny wewntrz koa jednostkowego, tzn. dla [z[ < 1, a ponadto
S = g(1) =
n=0
a
n
C.
c _ MIM UW, 2010/11 181
Bdziemy szacowa [g(z) S[ dla z bliskich 1 i nalecych do zbioru T(1, ). Ustalmy
liczb > 0 i kt (0,

2
). Niech > 0. Konkretn warto dobierzemy do i na
kocu dowodu.
Krok 1. Niech
p,q
(z) =
p+q
n=p+1
a
n
(z
n
1) ,
p
(z) =
n=p+1
a
n
(z
n
1) .
Wykaemy, e istnieje taka liczba p
0
N, e dla wszystkich p p
0
zachodzi nierwno
[
p
(z)[
[1 z[
1 [z[
, [z[ < 1 . (8.15)
W tym celu udowodnimy, e analogiczny warunek zachodzi dla
p,q
(z) przy dowolnym
q N. Oznaczmy S
N
=
N
n=0
a
n
. Ze wzoru na rnic n-tych potg otrzymujemy
2
p,q
(z) = (z 1)
p+q
n=p+1
a
n
(1 +z +z
2
+ +z
n1
)
= (z 1)
_
(S
p+q
S
p
) 1 + (S
p+q
S
p
) z +
+ (S
p+q
S
p
) z
p
+ (S
p+q
S
p+1
) z
p+1
+ + (S
p+q
S
p+q1
) z
p+q1
_
.
S
N
s sumami czciowymi szeregu zbienego. Z warunku Cauchyego wynika, e istnieje
takie p
0
, i dla wszystkich k, l p
0
zachodzi nierwno [S
k
S
l
[ . Z nierwnoci
trjkta otrzymujemy zatem dla p p
0
i dowolnego q N
[
p,q
(z)[ [z 1[
p+q1
j=0
[z[
j
[z 1[
j=0
[z[
j
=
[1 z[
1 [z[
Przechodzc teraz do granicy q , otrzymujemy warunek (8.15).
Krok 2. Oszacujmy rnic g(z) S nastpujco:
[g(z) S[ =
n=0
a
n
z
n
n=0
a
n
n=0
a
n
_
z
n
1
_
n=0
a
n
_
z
n
1
_
n=p+1
a
n
_
z
n
1
_
n=0
a
n
_
z
n
1
_
p
(z)
(8.15)
n=0
a
n
_
z
n
1
_
+
[1 z[
1 [z[
.
Liczba p p
0
jest odtd ustalona. Wielomian W(z) =
p
n=0
a
n
_
z
n
1
_
jest cigy i mamy
W(1) = 0. Dlatego istnieje liczba
1
> 0 taka, e [W(z)[ < dla [1 z[ <
1
. Zatem
[g(z) S[ < +
[1 z[
1 [z[
dla [z[ < 1, [1 z[ <
1
. (8.16)
2
Prosz sobie przypomnie dowd kryterium Abela: tam wykonywalimy podobny rachunek.
Krok 3. Jeli (0,

2
), to istnieje taka liczba
2
> 0, e
[1 z[
1 [z[

2
cos
dla z T(1, ), [1 z[ <
2
. (8.17)
Istotnie, niech 1 z = re
i
, gdzie wobec denicji zbioru T(1, ) kt (, ). Mamy
[z[
2
= z z = (1 re
i
) (1 re
i
) = 1 2r cos +r
2
Std
[1 z[
1 [z[
=
[1 z[(1 +[z[)
1 [z[
2
=
r(1 +[z[)
2r cos r
2
=
1 +[z[
2 cos r
2
2 cos r
dla z = 1 re
i
T(1, ) .
Niech
2
= cos . Dla (, ) jest cos > cos > 0. Jeli [1 z[ = r <
2
= cos , to
wtedy
2 cos r > 2 cos cos > cos .
Dlatego
[1 z[
1 [z[

2
2 cos r

2
cos
, z T(1, ), [1 z[ <
2
= cos
Otrzymalimy wic (8.17).
Krok 4. Zakoczenie dowodu. Niech = min
_
1
,
2
_
. Gdy [1 z[ < i z T(1, ), moemy
jednoczenie korzysta z oszacowa (8.16) i (8.17). Otrzymujemy dla takich z nierwno
[g(z) S[
(8.16)
< +
[1 z[
1 [z[
(8.17)

_
1 +
2
cos
_
< ,
o ile np.
=

2

_
1 +
2
cos
_
1
.
Dowd twierdzenia Abela jest zakoczony.
Jest oczywiste, e stosujc twierdzenie Abela do funkcji analitycznych zmiennej rze-
czywistej, otrzymujemy nastpujcy fakt.
Wniosek 8.29. Niech a
n
R dla n = 0, 1, 2, . . . i niech
g(x) =
n=0
a
n
x
n
dla x (R, R) , gdzie
1
R
= limsup
n
[a
n
[
1/n
.
Zamy, e szereg potgowy deniujcy funkcj g jest zbieny w ktrym kocu przedziau
(R, R) i ma w nim sum rwn S. Wwczas g ma w tym kocu przedziau zbienoci
granic jednostronn rwn S.
Inaczej mwic, zachodzi nastpujcy wniosek.
c _ MIM UW, 2010/11 183
Wniosek 8.30 (cigo szeregu potgowego wkocu przedziau zbienoci). Za-
my, e szereg potgowy
g(x) =
n=0
a
n
x
n
o wspczynnikach rzeczywistych ma promie zbienoci rwny R. Jeli suma g(R) =
n=0
a
n
R
n
jest skoczona, to funkcja g jest ciga na (R, R].
Przykad 8.31 (suma szeregu anharmonicznego). Rozwamy szereg potgowy
g(x) = x
x
2
2
+
x
3
3

x
4
4
+
atwo sprawdzi, e ma on promie zbienoci 1. Ponadto, rniczkujc wyraz po wyrazie
otrzymujemy
g
(x) = 1 x +x
2
x
3
+ =
1
1 +x
.
Dlatego g(x) = ln(1 +x) na (1, 1): pochodna rnicy tych funkcji znika, wic rnica jest
staa, ale dla x = 0 jest rwna 0, wic jest rwna zero dla wszystkich [x[ < 1. (Podobny
argument widzielimy w Przykadzie 7.22).
Dla x = 1 szereg g(1) = 1
1
2
+
1
3
1
4
+ jest zbieny (kryterium Leibniza). Na mocy
Wniosku 8.30 jest wic
k=1
(1)
k+1
k
= g(1) = lim
x1
g(x) = lim
x1
ln(1 +x) = ln 2 .
Wykorzystalimy wic twierdzenie Abela, eby obliczy sum 1
1
2
+
1
3

1
4
+ .
Przykad 8.32 (szereg Leibniza o sumie

4
). Niech
g(x) = x
x
3
3
+
x
5
5

x
7
7
+ , [x[ < 1.
Podobnie jak poprzednio, sprawdzamy, e
g
(x) = 1 x
2
+x
4
x
6
+ =
1
1 +x
2
.
Mamy te (arc tg x)
= 1/(1 + x
2
) i arc tg 0 = g(0) = 0. Wnioskujemy, e g(x) = arc tg x
dla [x[ < 1. Jednak dla x = 1 szereg deniujcy funkcj g jest szeregiem zbienym (znw
wolno uy kryterium Leibniza). Dlatego na mocy Wniosku 8.30
1
1
3
+
1
5

1
7
+ = g(1) = lim
x1
g(x) = lim
x1
arc tg x = arc tg 1 =

4
.
Szereg po lewej stronie nie nadaje si wpraktyce do obliczania , gdy jest zbieny bardzo
wolno. Obliczajc np. sum 1000 pocztkowych wyrazw, otrzymujemy przyblienie
3,14059 . . ., rnice si od ju na trzecim miejscu po przecinku.
Zadanie 8.33. Wykaza, e istnieje taka staa c > 0, e
4

N
k=1
(1)
k+1
2k 1
c
N
dla N = 1, 2, . . .
8.6 Rozwijanie funkcji w szereg potgowy
Do tej pory omijalimy nastpujcy oglny problem. Niech f : K
R
= z C: [z[ < R C,
lub f : R (R, R) R. Kiedy f rozwija si w szereg potgowy, zbieny do f w pewnym
otoczeniu zera?
Odpowied na to pytanie jest inna w przypadku zespolonym, inna za w przypadku
rzeczywistym. W dziedzinie zespolonej warunkiem koniecznym i dostatecznym rozwijal-
noci funkcji w szereg potgowy jest istnienie f
; Czytelnik pozna ten zaskakujcy na

pierwszy rzut oka fakt, uczc si teorii funkcji analitycznych. Natomiast w przypadku
rzeczywistym zaoenie f C
jest koniecznym warunkiem rozwijalnoci w szereg po-

tgowy, ale nawet ono nie wystarcza: wspomnielimy o tym, omawiajc funkcj (8.9).
Jeli f jest w pewnym otoczeniu zera gadka, tzn. ma pochodne wszystkich rzdw, to
dla dowolnego n N moemy napisa, posugujc si np. wzorem Taylora,
f(x) = f(0) +
f
(0)
1!
x + +
f
(n)
(0)
n!
x
n
+r
n
(x) . (8.18)
Lemat 8.34. Niech f : (R, R) R bdzie funkcj klasy C
. Nastpujce warunki s
rwnowane.
(a) f(x) =
n=0
a
n
x
n
w przedziale [x[ < R;
(b) Dla kadego x (, ) reszta r
n
(x), okrelona wzorem (8.18), dy do zera dla
n .
owou. Jeli f jest na przedziale (, ) sum zbienego szeregu potgowego, to r
n
, rwna
rnicy f i n-tej sumy czciowej tego szeregu, dy do zera, gdy n . Na odwrt, gdy
r
n
(x) 0 dla n , to przechodzc do granicy n we wzorze (8.18), otrzymujemy
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
= lim
n
n
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
= f(x) lim
n
r
n
(x) = f(x) .
Przykad 8.35 (szereg dwumienny). Niech a R. Wykaemy, e funkcja
f(x) = (1 +x)
a
, R x > 1,
jest sum szeregu potgowego zbienego na przedziale (1, 1). Pomy
_
a
n
_
:=
a(a 1) . . . (a n + 1)
n!
(8.19)
(Dla a N, a n, denicja jest taka sama, jak denicja wspczynnika dwumianowego,
z ktr spotykalimy si wczeniej). Wykaemy, e
(1 +x)
a
=
n=0
_
a
n
_
x
n
, [x[ < 1. (8.20)
Dla a N 0 wzr (8.20) wynika wprost z dwumianu Newtona. Wspczynniki dwu-
mianowe (8.19) s wtedy zerami dla wszystkich n > a i suma w (8.20) jest skoczona.
c _ MIM UW, 2010/11 185
Ustalmy liczb a R 0, 1, 2, . . .. Niech a
n
=
_
a
n
_
. Wtedy
a
n+1
a
n
a(a 1) . . . (a n)
(n + 1)!

n!
a(a 1) . . . (a n + 1)
a n
n + 1
1, gdy n .
Dlatego [a
n
[
1/n
1, gdy n (patrz Przykad A.5). Szereg po prawej stronie (8.20) ma
wic promie zbienoci 1. Obliczajc pochodne funkcji f(x) = (1+x)
a
, atwo stwierdzamy,
e
f
(n)
(x) = a(a 1) . . . (a n + 1)(1 +x)
an
(8.21)
i dlatego
f
(n)
(0)
n!
=
a(a 1) . . . (a n + 1)
n!
=
_
a
n
_
.
Wiemy ju zatem, e jeli f rozwija si wok zera w szereg potgowy, to jest to szereg
(8.20). Pozostaje sprawdzi warunek z ostatniego lematu, tzn. zbieno reszty r
n
(x) do
zera dla n . Posuymy si w tym celu wzorem na reszt w postaci Schlmilcha
Rochea,
f(x)
n
j=0
f
(j)
(0)
j!
x
j
= r
n
(x)
(6.18)
=
f
(n+1)
(x)
n!p
(1 )
n+1p
x
n+1
, = (x, n, p) (0, 1).
(Patrz Twierdzenie 6.59, wzr (6.18) uylimy numeru n zamiast k, a punkt x
0
= 0.)
Bdziemy pracowa z p = 1; w tym przypadku reszta SchlmilchaRochea nazywa si
reszt Cauchyego. Podstawiajc f(x) = (1 +x)
a
i p = 1, otrzymujemy dziki (8.21)
r
n
(x) =
a(a 1) . . . (a n)(1 +x)
an1
n!
(1 )
n
x
n+1
=
_
a 1
n
_
x
n
a(1 +x)
an1
x(1 )
n
=
_
a 1
n
_
x
n
_
1
1 +x
_
n
ax(1 +x)
a1
.
Przeanalizujmy teraz zachowanie kadego z trzech czynnikw w ostatnim wyraeniu.
Ustalmy x (1, 1). Po pierwsze,
_
a 1
n
_
x
n
0 dla n .
Jest to warunek konieczny (zbadanej wczeniej) zbienoci szeregu po prawej stronie
(8.20) dla parametru a 1 (zamiast a). Po drugie, (1 )/(1 + x) (0, 1), gdy x > 1
i (0, 1). Dlatego
_
1
1 +x
_
n
(0, 1) dla wszystkich n N, x (1, 1).
Po trzecie wreszcie, mamy 2 > 1+x 1[x[ > 1[x[ > 0. Dlatego czynnik ax(1+x)
a1
te jest ograniczony,
3
gdy funkcja t t
a1
jest ograniczona na przedziale [1 [x[, 2].
Reszta r
n
(x) jest zatem (przy ustalonym x) iloczynem czynnika, ktry zbiega do zera
przy n oraz dwch czynnikw, ktre s ograniczone. Mamy wic r
n
(x) 0; to
koczy dowd wzoru (8.20).
3
Wprawdzie w zapisie tego czynnika nie wida jawnej zalenoci od n, ale pamitajmy, e liczba zaley
i od x, i od n.
Rozdzia 9
Caka
W tym rozdziale zajmujemy si cakowaniem. Jest to, obok rniczkowania i znajdowania
wszelakich granic, jedna z najwaniejszych operacji w caej analizie matematycznej.
Mwic niezbyt precyzyjnie, cakowanie jest operacj odwrotn do rniczkowania.
Dlatego wiele regu i twierdze, opisujcych wasnoci rniczkowania, mona natych-
miast, bez adnego trudu, przeoy na odpowiednie wasnoci cakowania. Jednak, o ile
rniczkowanie funkcji elementarnych jest zajciem mechanicznym (wystarczy nauczy
si pewnej liczby wzorw i uwaznie je stosowa), o tyle cakowanie funkcji elementar-
nych wymaga wikszej biegoci i wie si (czasem) z rnymi utrudnieniami, o ktrych
jeszcze wspomnimy.
Zobaczymy, e obliczanie caki (oznaczonej) polega w istocie na urednianiu wartoci
funkcji (na pewnym przedziale). Taki jest podstawowy sens operacji cakowania. Dziku
temu cakowanie przydaje si m.in. w geometrii, do obliczania dugoci krzywych oraz
pl i objtoci rnych gur i bry, a take wszdzie tam np. w zyce i matematycznych
metodach nansw i ekonomii gdzie trzeba znale redni warto jakiej wielkoci,
ktra zmienia si np. wraz z biegiem czasu.
9.1 Caka nieoznaczona
Denicja 9.1. Niech f : P R, gdzie P R jest dowolnym przedziaem. Cak nieozna-
czon funkcji f nazywamy rodzin wszystkich funkcji pierwotnych funkcji f.
Przypomnijmy, e F jest funkcj pierwotn f na P, gdy F
= f na P. Wiemy ju,
e kada funkcja ciga f : P R ma funkcj pierwotn (patrz Twierdzenie 7.34) i e
dowolne dwie funkcje pierwotne F
1
, F
2
: P R tej samej funkcji f rni si o sta
(patrz Stwierdzenie 7.33).
Uywa si zwykle zapisu
_
f(x) dx = F(x) + const, (9.1)
gdzie F jest dowolnie wybran funkcj pierwotn f na danym przedziale.
Uwaga 9.2. Jeli naturaln dziedzin f nie jest przedzia, tylko suma dwch lub wicej
rozcznych przedziaw, to wtedy rnica dwch funkcji pierwotnych f nie musi by staa.
186
c _ MIM UW, 2010/11 187
Niech np. f(x) = 1/ sin
2
x dla x U = R k: k Z. Wiemy, e F
1
(x) = ctg x jest na
zbiorze U funkcj pierwotn f, bo (ctg x)
= 1/ sin
2
x. Niech
F
2
(x) = ctg x +k dla x
_
k, (k + 1)
_
, k Z.
(Na kadym z przedziaw
_
k, (k + 1)
_
przesuwamy wykres cotangensa o inn sta).
Wtedy take F
2
(x) = 1/ sin
2
x, ale F
2
F
1
nie jest funkcj sta na dziedzinie cotangensa,
tylko funkcj sta na kadym przedziale zawartym w dziedzinie cotangensa. O takich
funkcjach mwi si czasem, e s lokalnie stae.
Warto zatem interpretowa liter C we wzorze (9.1) jako funkcj lokalnie sta. Jeli
dziedzina f jest przedziaem, chodzi po prostu o sta.
Przykad 9.3. Dziki wzorom na pochodne wybranych funkcji elementarnych otrzymu-
jemy natychmiast dug list wzorw na caki nieoznaczone:
_
x
a
dx =
x
a+1
a + 1
+C, a ,= 1; (9.2)
_
1
x
dx = ln [x[ +C, (9.3)
_
e
x
dx = e
x
+C, (9.4)
_
sin xdx = cos x +C, (9.5)
_
cos xdx = sin x +C, (9.6)
_
dx
cos
2
x
= tg x +C, (9.7)
_
dx
1 x
2
= arc sin x +C, (9.8)
_
dx
1 +x
2
= arc tg x +C. (9.9)
Wzr (9.2) wolno stosowa na kadym przedziale, na ktrym mona okreli funkcj x
a
w szczeglnoci, dla wymiernych a = p/q, gdzie p Z i q N, q = 2k + 1 dla pewnego
k N, wzr ten ma sens na caej prostej.
Posugujc si wzorami (9.3) i (9.7), naley pamita, e litera C moe oznacza inn
sta na kadymz przedziaw, ktrych suma stanowi dziedzin cakowanej funkcji. Mamy
tu do czynienia z tym samym zjawiskiem, o ktrym bya mowa w Uwadze 9.2.
Powysza lista wzorw nie jest kompletna. Nie ma na niej np. wzoru na cak z tan-
gensa czy z logarytmu naturalnego, bo tg i ln nie znalazy si wrd wynikw wzorw
na pochodne w podrozdziale 6.2. Aby obliczy takie caki, trzeba nauczy si kilku do-
datkowych regu. Wspomnijmy jednak, e bywa i tak, e caki z funkcji elementarnej
nie mona wyrazi przez funkcje elementarne (cho wiadomo z Twierdzenia 7.34). Naj-
waniejszy przykad takiej sytuacji to
_
exp(x
2
) dx, ktra nie wyraa si przez funkcje
elementarne, tzn. przez skoczon liczb operacji algebraicznych i skadania na wielo-
mianach, funkcji wykadniczej, funkcjach trygonometrycznych i funkcjach odwrotnych
do nich.
9.1.1 Wasnoci caek nieoznaczonych
Stwierdzenie 9.4 (liniowo caki). Jeli f, g : P R s cige, za a, b R, to
_
_
af(x) +bg(x)
_
dx = a
_
f(x) dx +b
_
g(x) dx.
(Dziki powyszemu wzorowi mona oblicza np. caki wszystkich wielomianw.)
owou. Stosujemy wzr na pochodn sumy: jeli F
= f i G
= g, to dla wszystkich staych

a, b R jest (aF +bG)
= af +bg.
Stwierdzenie 9.5 (wzr na cakowanie przez czci). Jeli f, g : P R s rnicz-
kowalne, to
_
f(x) g
(x) dx = f(x)g(x)
_
f
(x) g(x) dx.

owou. Cakujemy obie strony wzoru na pochodn iloczynu, (fg)
= fg
+f
g, a nastpnie
jedn z caek przerzucamy z prawej strony na lew.
Przykad 9.6. 1. Obliczymy
_
ln xdx. Niech g
(x) = 1, f(x) = ln x, g(x) = x (uwaga w

nawiasie: funkcja g nie jest okrelona jednoznacznie przez wybr g
; ustalamy g w
sposb najwygodniejszy z moliwych) oraz f
(x) = 1/x. Zatem

_
ln xdx = xln x
_
1
x
xdx = xln x
_
1 dx = xln x x +C. (9.10)
2. Obliczymy caki I =
_
sin
2
xdx oraz J =
_
cos
2
xdx. Zastosujmy wzr na cakowanie
przez czci do I. Biorc f(x) = sin x i g(x) = cos x, otrzymamy
_
sin
2
xdx =
_
f(x)g
(x) dx = f(x)g(x)
_
f
(x)g(x) dx = sin xcos x+

_
cos
2
dx,
tzn. I J = sin xcos x =
1
2
sin 2x. Natomiast
I +J =
_
(sin
2
x + cos
2
x) dx =
_
1 dx = x +C.
Dodajc otrzymane rwnania stronami, otrzymujemy 2I = x
1
2
sin 2x +C. Zatem
_
sin
2
xdx =
x
2

sin 2x
4
+C ,
_
cos
2
xdx =
x
2
+
sin 2x
4
+C .
(Zmienilimy oznaczenie staej, ale to przecie nam wolno.)
Inne zastosowania wzoru na cakowanie przez czci bdziemy widywa regularnie.
Stwierdzenie 9.7 (wzr na cakowanie przez podstawienie). Niech f, g
bd cige
i niech F bdzie funkcj pierwotn f. Wtedy
_
f(g(x))g
(x) dx = F(g(x)) +C .
c _ MIM UW, 2010/11 189
Uwaga 9.8. Dla penej precyzji, naleaoby zakada, e g, g
s cige na pewnym prze-

dziale I, za f = F
i F s cige na przedziale J = g(I).

owou. Stosujemy wzr na pochodn zoenia: (F g)
= (F
g) g
= (f g) g
.
Przykad 9.9. Niech f(y) = 1/y, g(x) = cos x oraz F(y) = ln [y[. Otrzymujemy
_
tg xdx =
_
sin x
cos x
dx =
_
f(g(x))g
(x) dx = F(g(x)) +C = ln [ cos x[ +C .

atwo sprawdzi, e tak sam metod otrzymamy nieco oglniejszy wzr
_
f
(x)
f(x)
dx = ln [f(x)[ +C . (9.11)
(Dla dowodu, mona te po prostu zrniczkowa obie strony).
Zanimomwimy kolejne przykady zastosowa wzoru na cakowanie przez czci i ca-
kowanie przez podstawienie, wspomnimy o tradycyjnych obyczajach, zwizanych z robo-
czym zapisem rachunkw takich, jak w ostatnim przykadzie.
Uwaga 9.10 (tradycyjny sposb manewrowania symbolami dx, dy). Nie wyjanili-
my dotd znaczenia symbolu dx. Samo oznaczenie pochodzi jeszcze z czasw Newtona
i Leibniza i wie si z geometryczn interpretacj caek oznaczonych, ktr poznamy
niedugo.
Jeli y = g(x), gdzie g : I g(I) R jest rniczkowalna na przedziale I, to bdziemy
pisa dy = g
(x) dx. Zauwamy, e jeli funkcja g jest rnowartociowa, a jej pochodna g
nie znika, to wtedy x = g

1
(y) i zgodnie z przyjt przed chwil konwencj
dx =
_
g
1
(y)
_
dy
Stw. 6.14
=
1
g
(x)
dy
dziki wzorowi na pochodn funkcji odwrotnej. Jest wic tak, jakby wzr dy = g
(x) dx
mona byo przeksztaca tak, jak rwno dotyczc liczb rzeczywistych.
Wzr na cakowanie przez podstawienie zapisuje si czasem
_
f
_
g(x)
..
=y
_
g
(x) dx
. .
=dy
=
_
f(y) dy = F(y) +C = F(g(x)) +C .
Taki zapis by moe lepiej wyjania nazw cakowanie przez podstawienie.
Przykad 9.11. Aby obliczy cak
_
xexp(x
2
) dx podstawiamy y = x
2
, dy = 2xdx i
rachujemy:
_
xexp(x
2
) dx =
1
2
_
exp(y) dy =
1
2
exp(y) +C =
1
2
exp(x
2
) +C.
9.1.2 Cakowanie funkcji wymiernych
Funkcj wymiern nazywamy kad funkcj W(x) = P(x)/Q(x), gdzie P i Q s wielo-
mianami. Bdziemy zakada, e P i Q maj wspczynniki rzeczywiste, oraz mwi, e
W jest funkcj wymiern zmiennej rzeczywistej. Za dziedzin W uznajemy przy zao-
eniu, e ilorazu P/Q nie mona skrci przez aden czynnik liniowy (x a), gdzie a R
zbir R z usunitymi pierwiastkami wielomianu Q.
Najwygodniej jest od razu zakada, e wielomiany P i Q s wzgldnie pierwsze, tzn.
nie maj adnego wsplnego dzielnika D, ktry byby wielomianem dodatniego stopnia.
Okazuje si, e cak z kadej funkcji wymiernej W mona wyrazi prez funkcje ele-
mentarne, rozkadajc W na sum odpowiednich skadnikw.
Denicja 9.12 (uamki proste pierwszego rodzaju). Kad funkcj wymiern
A
(x a)
k
,
gdzie a, A R i k N, nazywamy uamkiem prostym pierwszego rodzaju.
Denicja 9.13 (uamki proste drugiego rodzaju). Kad funkcj wymiern
Cx +D
(x
2
+cx +d)
k
,
gdzie c, d, C, D R, c
2
4d < 0 i k N, nazywamy uamkiem prostym drugiego rodzaju.
Algorytm cakowania funkcji wymiernych oparty jest na nastpujcym twierdzeniu.
Twierdzenie 9.14 (rozkad funkcji wymiernej na uamki proste). Kada funkcja
wymierna W(x) = P(x)/Q(x) jest sum pewnego wielomianu i skoczonej liczby uam-
kw prostych pierwszego i drugiego rodzaju. Mianowniki tych uamkw prostych s dziel-
nikami wielomianu Q.
Uwaga 9.15. Rozkad funkcji wymiernej na uamki proste jest jednoznaczny (z dokad-
noci do kolejnoci skadnikw), jeli zaoy, e skadnik o danym mianowniku moe
wystpowa tylko jeden raz.
Twierdzenie o rozkadzie na uamki proste naley bardziej do algebry, ni do analizy.
Dlatego nie bdziemy przedstawia jego kompletnego, szczegowego dowodu.
Szit uowouu TwiinuziNin g.i. Krok 1. Wykonujc dzielenie P przez Q z reszt, mona
zapisa W = P
1
+ (P
2
/Q), gdzie P
1
i P
2
s wielomianami i stopie P
2
jest mniejszy, ni
stopie Q. Wystarczy zatem rozpatrze przypadek W = P/Q, gdzie deg P < deg Q. Naj-
waniejszym narzdziem jest prosty fakt z algebry, ktry sformuujemy tu jako zadanie.
Zadanie 9.16. Jeli wielomiany Q
1
, Q
2
s wzgldnie pierwsze, to istniej wielomiany
V
1
, V
2
o wspczynnikach z R takie, e V
1
(x)Q
1
(x) +V
2
(x)Q
2
(x) = 1 dla kadego x R.
Wskazwka. Niech J oznacza zbir wszystkich wielomianw V
1
(x)Q
1
(x) + V
2
(x)Q
2
(x)
(dla rnych V
1
, V
2
). Sprawdzi, e Q
1
, Q
2
J. Oznaczy przez D taki wielomian w zbio-
rze J, ktry ma najmniejszy stopie
1
i wspczynnik 1 przy najstarszej potdze x. Posu-
gujc si twierdzeniem Bezouta, wykaza, e D dzieli Q
1
i Q
2
. Wywnioskowa, e D 1.
1
W kadym niepustym podzbiorze N istnieje element najmniejszy.
c _ MIM UW, 2010/11 191
Dalszy cig dowodu Twierdzenia 9.14 jest nastpujcy: jeli Q = Q
1
Q
2
, gdzie Q
i
s
wzgldnie pierwsze, to dobieramy V
1
, V
2
, o ktrych mwi powysze zadanie, i piszemy
P
Q
=
P 1
Q
=
P(V
1
Q
1
+V
2
Q
2
)
Q
1
Q
2
=
PV
1
Q
2
+
PV
2
Q
1
.
Nastpnie powtarzamy krok 1 dla kadego z tych uamkw. Cay zabieg kontynuujemy
dopty, dopki mianowniki mona rozkada na czynniki, ktre s wzgldnie pierwsze.
(Patrz Wniosek A.13). Po skoczonej liczbie krokw dojdziemy do przedstawienia
W(x) = P
N
(x) +
M
1
j=1
L
1,j
(x)
(x a
j
)
k
j
+
M
2
j=1
L
2,j
(x)
(x
2
+c
j
x +d
j
)
n
j
(9.12)
gdzie deg L
1,j
< k
j
i deg L
2,j
< 2n
j
.
Dzielc liczniki L
1,j
przez (xa
j
), a L
2,j
przez (x
2
+c
j
x+d
j
), mona po skoczonej licz-
bie krokw
2
, ewentualnie zwikszajc liczb skadnikwpo prawej stronie (9.12), doj do
sytuacji, gdy wszystkie liczniki L
1,j
s staymi, a wszystkie liczniki L
2,j
wielomianami
liniowymi.
Aby scakowa funkcj wymiern, wystarczy rozoy j na uamki proste i scakowa
kady z nich. Popatrzmy na konkretne przykady.
Przykad 9.17. Obliczymy cak
I =
_
x
6
(x 1)(x + 1)
2
dx.
Dzielc licznik x
6
przez (x 1)(x + 1)
2
= (x
2
1)(x + 1) = x
3
+ x
2
x 1, otrzymujemy
wynik x
3
x
2
+ 2x 2 i reszt 3x
2
2. Dlatego
I =
_
(x
3
x
2
+ 2x 2) dx +
_
3x
2
2
(x 1)(x + 1)
2
dx
=
x
4
4

x
3
3
+x
2
2x +
_
3(x
2
1) + 1
(x 1)(x + 1)
2
dx
=
x
4
4

x
3
3
+x
2
2x + 3
_
dx
x + 1
+
_
dx
(x 1)(x + 1)
2
=
x
4
4

x
3
3
+x
2
2x + 3 ln [x + 1[ +
_
dx
(x 1)(x + 1)
2
. .
= (ozn.) J
.
Pozostaje obliczy cak J. Znajdziemy w tym celu stae a, b, c R takie, e
a
x 1
+
b
x + 1
+
c
(x + 1)
2
=
1
(x 1)(x + 1)
2
.
(Oglnie, jeli (x a)
k
dzieli mianownik funkcji wymiernej, to przewidujemy, e w roz-
kadzie na uamki proste znajd si A
j
/(x a)
j
dla wszystkich j = 1, 2, . . . , k). Sprowa-
dzajc skadniki lewej strony do wsplnego mianownika (x 1)(x +1)
2
, dodajc uamki i
2
Jeli L(x) = K(x)(x a) + R, gdzie deg K < deg L, to L(x)/(x a)
k
= R/(x a)
k
+ K(x)/(x a)
k1
.
Potem dzielimy K(x) przez x a itd. Podobnie robimy ze skadnikami drugiej sumy w (9.12).
przyrwnujc otrzymany licznik do licznika prawej strony, otrzymujemy z porwnania
wspczynnikw przy x
2
, x i x
0
= 1 ukad rwna:
a +b = 0, 2a +c = 0, a b c = 1.
Std a = b (pierwsze rwnanie) i 3a b = 1 (suma drugiego i trzeciego rwnania), tzn.
a =
1
4
, b =
1
4
, c = 2a =
1
2
. Zatem
J =
1
4
_
dx
x 1

1
4
_
dx
x + 1

1
2
_
dx
(x + 1)
2
(9.2), (9.3)
=
1
4
ln
[x 1[
[x + 1[
+
1
2

1
x + 1
+C .
Ostatecznie wic
I =
x
4
4

x
3
3
+x
2
2x + 3 ln [x + 1[ +J
=
x
4
4

x
3
3
+x
2
2x +
11
4
ln [x + 1[ +
1
4
ln [x 1[ +
1
2

1
x + 1
+C .
Przykad 9.18. Znajdziemy cak nieoznaczon funkcji 1/(1 +x
4
). Rozmy mianownik
na czynniki. Ot, x
4
+ 1 = (x
2
+ 1)
2
2x
2
= (x
2
x
2 + 1)(x
2
+ x
2 + 1). (Czytelnik
moe take rozwiza rwnanie x
4
+ 1 w C i pogrupowa w pary liczb sprzonych jego
pierwiastki, eby wyznaczy ten rozkad nieco inn metod).
Spodziewamy si zatem, e
1
1 +x
4
=
Ax +B
x
2
x
2 + 1
+
Cx +D
x
2
+x
2 + 1
.
Jak w poprzednim przykadzie, dodajc uamki i porwnujc wspczynniki licznikw
obu stron przy x
k
dla k = 3, 2, 1, 0, otrzymujemy ukad rwna
A+C = 0, B +D +
2(AC) = 0, A+C +
2(B D) = 0, B +D = 1 .
Z pierwszego i trzeciego rwnania otrzymujemy B D = 0, wic dziki czwartemu rw-
naniu jest B = D =
1
2
. Dalej, A = C i z rwnania drugiego 1 +
2 (2C) = 0, a wic
C =
1
2
2
= A. Zatem
1
1 +x
4
=
1
2
2
x +
1
2
x
2
x
2 + 1
+
1
2
2
x +
1
2
x
2
+x
2 + 1
. (9.13)
Scakujemy drugi uamek. Sprowadzajc trjmian wmianowniku do postaci kanonicznej,
a nastpnie zapisujc licznik jako kombinacj pochodnej mianownika i staej, otrzymu-
jemy
_ 1
2
2
x +
1
2
x
2
+x
2 + 1
dx =
1
2
2
_
x +
2
_
x +
2
2
_
2
+
1
2
dx
=
1
4
2
_
(2x +
2) +
2
_
x +
2
2
_
2
+
1
2
dx
=
1
4
2
ln
_
_
x +
2
2
_
2
+
1
2
_
+
1
4
_
dx
_
x +
2
2
_
2
+
1
2
. .
=J
.
c _ MIM UW, 2010/11 193
Ostatni cak atwo obliczamy przez podstawienie, piszc
J = 2
_
dx
_
2
_
x +
2
2
_
. .
=t
_
2
+ 1
=
2
2
_
dt
t
2
+ 1
=
2 arc tg t +C =
2 arc tg
_
x
2+1
_
+C .
Dodajc otrzymane wyraenia, otrzymujemy
_ 1
2
2
x +
1
2
x
2
+x
2 + 1
dx =
1
4
2
ln(x
2
+x + 1) +
2
4
arc tg
_
x
2 + 1
_
+C .
Drugi z uamkw w (9.13) mona albo scakowa tak samo, albo (lepiej!) zauwaajc, e
podstawienie x = y, dx = dy pozwoli skorzysta z ju wykonanych rachunkw:
_

1
2
2
x +
1
2
x
2
x
2 + 1
dx =
_ 1
2
2
y +
1
2
y
2
+y
2 + 1
dy
=
1
4
2
ln(y
2
+y
2 + 1)
2
4
arc tg
_
y
2 + 1
_
+C
=
1
4
2
ln(x
2
x
2 + 1)
2
4
arc tg
_
x
2 + 1
_
+C .
Dodajc caki z obu uamkw prostych i korzystajc z nieparzystoci arcus tangensa,
otrzymujemy wynik
_
dx
1 +x
4
=
1
4
2
ln
x
2
+x
2 + 1
x
2
x
2 + 1
+
2
4
_
arc tg (x
2 + 1) + arc tg (x
2 1)
_
+C. (9.14)
Oto drugi, nieco inny sposb obliczenia tej samej caki. Mamy
2
1 +x
4
=
1 x
2
1 +x
4
+
1 +x
2
1 +x
4
.
Zajmijmy si drugim skadnikiem. Jest
1 +x
2
1 +x
4
=
x
2
+ 1
x
2
+x
2
=
(x x
1
)
(x x
1
)
2
+ 2
.
Dlatego, stosujc podstawienie y = x x
1
, dy = (x x
1
)
dx, otrzymujemy
_
1 +x
2
1 +x
4
dx =
_
dy
y
2
+ 2
=: J .
Teraz, podstawiajc y = t
2, znajdujemy
J =
2
2
_
dt
t
2
+ 1
=
2
2
arc tg t +C =
2
2
arc tg
y
2
+C ,
co, po powrocie do zmiennej x, daje wynik
_
1 +x
2
1 +x
4
dx =
2
2
arc tg
_
x
1
x
2
_
+C .
Podobnie mona obliczy cak funkcji (1 x
2
)/(1 + x
4
). Tym razem warto skorzysta z
podstawienia y = x +x
1
, dy = (1 x
2
) dx. Stosujc je, dostaniemy
_
1 x
2
1 +x
4
dx =
_
dy
y
2
2
=
1
2
2
ln
y +
2
y
+C =
1
2
2
ln
x
2
+x
2 + 1
x
2
x
2 + 1
+C .
(rodkow rwno otrzymujemy, rozkadajc 1/(y
2
2) na sum uamkw prostych o
mianownikach y
2). Dodajc oba wyniki, otrzymamy tym razem

2
_
dx
1 +x
4
=
1
2
2
ln
x
2
+x
2 + 1
x
2
x
2 + 1
+
2
2
arc tg
_
x
1
x
2
_
+C . (9.15)
Na pierwszy rzut oka, ten wzr rni si od (9.14). Formalnie biorc, prawa strona nie
jest okrelona dla x = 0, cho wyjciowa funkcja bya ciga na R, a wic powinna mie
na caej prostej funkcj pierwotn.
Zadanie 9.19. Udowodni tosamo
arc tg t + arc tg s = arc tg
_
t +s
1 ts
_
, t, s R, t s ,= 1.
Sprawdzi, e wzory (9.14) i (9.15) daj w istocie ten sam wynik. Jak naley intepretowa
wzr (9.15) w punkcie x = 0?
Pokaemy jeszcze, jak oblicza si caki z uamkw prostych drugiego rodzaju, ktrych
mianownik jest k-t potg trjmianu kwadratowego dla jakiego k > 1. Mona to zrobi
rekurencyjnie, w nastpujcy sposb.
Po pierwsze, cakujc przez podstawienie (y = 1 +x
2
) otrzymujemy
J
k
=
_
2xdx
_
1 +x
2
_
k
=
_
dy
y
k
=
1
(1 k)
y
1k
+C =
1
(1 k)

1
_
1 +x
2
_
k1
+C . (9.16)
Jest
_
Ax +B
_
1 +x
2
_
k
=
A
2
J
k
+BI
k
, gdzie I
k
=
_
dx
_
1 +x
2
_
k
.
Pozostaje zobaczy, jak si oblicza I
k
. Piszemy, cakujc przy przejciu do drugiej linijki
przez czci, z wykorzystaniem wzoru (9.16),
I
k
=
_
1 +x
2
x
2
_
1 +x
2
_
k
dx = I
k1
_
x
2
..
=f
2x
_
1 +x
2
_
k
. .
=g
dx
= I
k1
x
2(1 k)

1
_
1 +x
2
_
k1
. .
=fg
+
1
2
_
1
(1 k)

1
_
1 +x
2
_
k1
dx
=
_
1 +
1
2 2k
_
I
k1
x
2(1 k)

1
_
1 +x
2
_
k1
.
Po skoczonej liczbie takich krokw dojdziemy do caki I
1
, tzn. do caki z pochodnej ar-
cus tangensa. Cakowanie uamkw prostych drugiego rodzaju z mianownikiem innym,
c _ MIM UW, 2010/11 195
ni x
2
+1, mona sprowadzi do powyszego, zapisujc trjmian z mianownika w postaci
kanonicznej i dokonujc liniowych zamian zmiennych. Wanie tak postpowalimy, ca-
kujc wzr (9.13).
Uwaga 9.20. Jak widzielimy, nie zawsze warto rozkada funkcj wymiern na uamki
proste. Czasem cakowanie przez podstawienie szybciej prowadzi do wyniku. Oto jeszcze
jeden przykad takiej sytuacji:
I =
_
6x
5
1 +x
6
dx =
_
dy
1 +y
= ln [1 +y[ +C = ln(1 +x
6
) +C .
Zastosowalimy podstawienie x
6
= y, 6x
5
dx = dy.
9.1.3 Podstawienia Eulera, podstawienia trygonometryczne
Szereg caek mona za pomoc odpowiednich podstawie sprowadzi do cakowania funk-
cji wymiernych.
Denicja 9.21. Wielomianem dwch zmiennych o wspczynnikach rzeczywistych nazy-
wamy funkcj
P(x, y) =
0in
0jm
a
ij
x
i
y
j
, x, y R.
(Przyjmujemy umow x
0
1 y
0
.) Funkcj wymiern dwch zmiennych nazywamy
funkcj R(x, y) = P(x, y)/Q(x, y), gdzie P i Q s wielomianami dwch zmiennych.
Okazuje si, e jeli R jest funkcj wymiern dwch zmiennych, to obliczenie kadej
z nastpujcych caek:
_
R
_
x,
_
Ax +B
Cx +D
_
dx, gdzie AD BC ,= 0, (9.17)
_
R
_
x,
_
ax
2
+bx +c
_
dx, (9.18)
_
R(cos x, sin x) dx (9.19)
mona za pomoc odpowiednich podstawie sprowadzi do cakowania funkcji wymier-
nych jednej zmiennej.
Cnin (9.17). Wykonujemy podstawienie
_
Ax +B
Cx +D
= t . (9.20)
Std t
2
(Cx +D) = (Ax +B), wic
x =
Dt
2
B
ACt
2
; (9.21)
rniczkujc, otrzymujemy
dx =
2Dt(ACt
2
) + 2Ct(Dt
2
B)
_
ACt
2
_
2
dt =
2t(AD BC)
_
ACt
2
_
2
dt . (9.22)
Wstawiajc (9.20)(9.22) do caki (9.17), otrzymujemy cak z funkcji wymiernej, ktr
mona obliczy, stosujc algorytm opisany w poprzednim podrozdziale.
Cnin (9.18). Do tej caki mona zastosowa wiele podstawie. Najpierw opiszemy tak
zwane podstawienia Eulera.
Pierwsze podstawienie Eulera. Jeli a > 0, to podstawiamy
t x
a =
_
ax
2
+bx +c (9.23)
(mona uy zarwno plusa, jak i minusa). Po podniesieniu obu stron rwnania do kwa-
dratu zredukuje si skadnik ax
2
i wyznaczymy
x =
t
2
c
b 2t
a
,
_
ax
2
+bx +c = t
a
t
2
c
b 2t
a
. (9.24)
Wida, e zarwno x, jak i pierwiastek z trjmianu kwadratowego ax
2
+bx +c wyraaj
si przez funkcje wymierne zmiennej t; ponadto, rniczkujc praw stron pierwszego z
rwna (9.24), otrzymujemy
dx =
2t
_
b 2t
a
_
2
a(t
2
c)
_
b 2t
a
_
2
dt =
2t
2
a + 2tb 2c
a
_
b 2t
a
_
2
dt . (9.25)
Wstawiajc (9.24) i (9.25), otrzymamy cak z funkcji wymiernej jednej zmiennej.
Drugie podstawienie Eulera. Jeli c > 0, to podstawiamy
tx
c =
_
ax
2
+bx +c (9.26)
Tym razem po podniesieniu obu stron rwnania do kwadratu zredukuje si wyraz wolny
c, a nastpnie obie strony bdzie mona skrci przez x. Otrzymamy po takim zabiegu
t
2
x 2t
c = ax +b, tzn. x =
b + 2t
c
t
2
a
. (9.27)
Dalej postpujemy tak, jak w poprzednim przypadku: widzimy, e dx = W(t) dt, gdzie
W jest funkcj wymiern, ktra jest pochodn prawej strony drugiego rwnania (9.27).
Czytelnik zechce sam uzupeni szczegy.
Trzecie podstawienie Eulera. Jeli trjmian ax
2
+ bx + c ma pierwiastki rzeczywiste r, s,
to
_
ax
2
+bx +c = (x r)
_
a
x s
x r
(znak zaley od przedziau). Zatem, jak ju widzielimy, mona skorzysta z podstawienia
t =
_
a
x s
x r
. (9.28)
Dla porzdku dodajmy, e wszystkich szczegw rachunkw (9.23)(9.28), zwizanych
z podstawieniami Eulera, nie warto pamita. Dobrze jest wiedzie, na jakiej sztuczce
oparte jest dziaanie kadego z tych podstawie, tzn. zna wzory (9.23), (9.26) i (9.28) i
rozumie, e kady z nich pozwala wyznaczy x jako pewn funkcj wymiern zmiennej
c _ MIM UW, 2010/11 197
t. Reszt rachunkw i tak zwykle wykonuje si w razie potrzeby dla konkretnych danych
liczbowych.
Cnin (9.18), iNNn mi1oun. Zapisujc trjmian kwadratowy pod pierwiastkiem w postaci
kanonicznej i uywajc liniowych zamian zmiennych y = x+, mona sprowadzi cak
(9.18) do postaci
_
R
1
_
y,
. . .
_
dy
gdzie R
1
jest funkcj wymiern, a drugim argumentem jest (w zalenoci od a, b i c) jeden
z pierwiastkw: (1)
_
1 +y
2
, (2)
_
1 y
2
, lub wreszcie (3)
_
y
2
1. Mona wtedy uy
funkcji trygonometrycznych, a take tzw. funkcji hiperbolicznych, zdeniowanych nast-
pujco:
cosh x = cos(ix) =
e
x
+e
x
2
, (9.29)
sinh x = i sin(ix) =
e
x
e
x
2
. (9.30)
Jak atwo sprawdzi,
cosh
2
x sinh
2
x = 1 dla wszystkich x R. (9.31)
Dziki tej tosamoci, dla y = sinh w jest
_
1 +y
2
= cosh w. Zachodz te wzory na po-
chodne
(cosh w)
= sinh w, (sinh w)
= cosh w,
z ktrych otrzymujemy dy = cosh wdw. Zatem
I =
_
R
1
_
y,
_
1 +y
2
_
dy =
_
R
1
(sinh w, cosh w) cosh wdw =
_
R
2
(e
w
) dw,
gdzie R
2
jest pewn funkcj wymiern jednej zmiennej. Podstawiajc teraz z = e
w
, otrzy-
mujemy dz = e
w
dw = z dw, co daje wynik
I =
_
R
2
(z)
dz
z
.
Teraz mona np. zastosowa wiadomy algorytm cakowania funkcji wymiernych.
Zadanie 9.22. Podstawiajc y = tg , sprowadzi
_
R
1
(y,
_
1 +y
2
) dy do caki typu (9.19).
Aby pozby si pierwiastka
_
y
2
1, stosujemy podstawienie y = cosh w. Reszta ra-
chunkw jest podobna; Czytelnik moe wypisa je samodzielnie. Mona take uy pod-
stawienia y = 1/ cos , ktre sprowadzi cak
_
R
1
_
y,
_
y
2
1
_
dy do postaci (9.19).
W ostatnim z trzech przypadkw, gdy mamy do czynienia z pierwiastkiem
_
1 y
2
,
mona stosowa podstawienie y = sin . Pokaemy jego dziaanie na przykadzie.
Przykad 9.23. Obliczymy cak
_
_
1 x
2
dx.
Dla wygody ustalmy, e funkcj podcakow rozpatrujemy na przedziale [0, 1]. Niech x =
sin , gdzie [0, /2]. Wtedy dx = cos d i
1 x
2
= cos . Zatem, ze wzoru na cako-
wanie przez podstawienie i tosamoci cos 2 = 2 cos
2
1,
_
_
1 x
2
dx =
_
cos
2
d =
_
1 + cos 2
2
d =

2
+
sin 2
4
+C
=
arc sin x
2
+
sin(2 arc sin x)
4
+C
=
1
2
_
arc sin x +x
_
1 x
2
_
+C .
(Wyznaczajc
_
cos
2
d, mona te uy Przykadu 9.6, tzn. cakowa przez czci).
Czytelnik moe sprbowa zastosowa do obliczenia tej caki trzecie lub drugie pod-
stawienie Eulera. Oba prowadz do znacznie gorszych rachunkw i wyniku zapisanego
w innej postaci.
Cnin (9.19) i uNiwinsniNi rous1nwiiNii 1nvooNomi1nvtzNi. Cak z funkcji wymiernej
dwch zmiennych cos x i sin x mona zawsze sprowadzi do caki z funkcji wymiernej jed-
nej zmiennej t, podstawiajc t = tg(x/2). Zauwamy, e wtedy
cos x =
cos
2 x
2
sin
2 x
2
cos
2
x
2
+ sin
2 x
2
=
1 t
2
1 +t
2
, sin x =
2 cos
x
2
sin
x
2
cos
2
x
2
+ sin
2 x
2
=
2t
1 +t
2
,
a ponadto
dt =
1
2
_
1 + tg
2
x
2
_
dx =
1 +t
2
2
dx,
tzn. dx = 2(1+t
2
)
1
dt. Podstawiajc te zalenoci do caki (9.19), rzeczywicie otrzymamy
cak z funkcji wymiernej jednej zmiennej. Wicej przykadw mona znale w drugim
tomie ksiki Fichtenholza.
Na tym zakoczymy przegld metod obliczania caek nieoznaczonych. Wicej przyka-
dw Czytelnik zobaczy z pewnoci na wiczeniach.
9.2 Caka Newtona
Denicja 9.24. Niech f : [a, b] R bdzie funkcj cig. Cak oznaczon funkcji f na
przedziale [a, b] nazywamy liczb
_
b
a
f(x) dx = F(b) F(a) , (9.32)
gdzie F jest dowoln funkcj pierwotn funkcji f.
Uwaga 9.25. Denicja jest poprawna, tzn. nie zaley od wyboru funkcji F pierwotnej dla
f: jeli F
1
jest inn funkcj pierwotn f, to F
1
= F + const (Stwierdzenie 7.33) i dlatego
F
1
(b) F
1
(a) = F(b) F(a).
Zgodnie z rozpowszechnion konwencj, wzr (9.32) bdziemy uznawa za denicj
caki oznaczonej take w przypadku b < a.
c _ MIM UW, 2010/11 199
Ze znanych ju wasnoci caek nieoznaczonych natychmiast otrzymujemy nastpu-
jce stwierdzenia. atwe dowody (por. podrozdzia 9.1.1) pominiemy.
Stwierdzenie 9.26 (liniowo caki oznaczonej). Jeli f, g : [a, b] R s cige, za
, R, to
_
b
a
_
f(x) +g(x)
_
dx =
_
b
a
f(x) dx +
_
b
a
g(x) dx.
Stwierdzenie 9.27 (wzr na cakowanie przez czci dla caek oznaczonych). Je-
li f, g : [a, b] R s klasy C
1
, to
_
b
a
f(x) g
(x) dx = f(b)g(b) f(a)g(a)

_
b
a
f
(x) g(x) dx.

Oznaczenia. Stosujc ten wzr i denicj caki oznaczonej, bdziemy czasem pisa
F
b
a
= F(b) F(a) , fg
b
a
= f(b)g(b) f(a)g(a) .
Stwierdzenie 9.28 (wzr na cakowanie przez podstawienie dla caek oznaczo-
nych). Niech g : [a, b] [g(a), g(b)] bdzie funkcj klasy C
1
i niech f bdzie ciga na
przedziale [g(a), g(b)]. Wwczas
_
b
a
f(g(x))g
(x) dx =
_
g(b)
g(a)
f(t) dt = F(g(b)) F(g(a)) ,
gdzie F oznacza dowoln funkcj pierwotn f.
Caka oznaczona jest szczeglnie wana z uwagi na swoj interpretacj geometryczn.
Zanim o niej powiemy, udowodnimy cile kilka kolejnych prostych wasnoci caki.
Stwierdzenie 9.29 (addytywno caki jako funkcji przedziau). Zamy, e f jest
ciga na przedziale I R i niech a, b, c I. Wtedy
_
b
a
f(x) dx =
_
a
b
f(x) dx, (9.33)
_
b
a
f(x) dx +
_
c
b
f(x) dx =
_
c
a
f(x) dx. (9.34)
owou. Niech F bdzie funkcj pierwotn f na I. Wzr (9.34) wynika z rwnoci
F(b) F(a) +F(c) F(b) = F(c) F(a) ,
natomiast (9.33) to kwestia interpretacji denicji caki oznaczonej.
Stwierdzenie 9.30 (monotoniczno caki). Jeli f, g : [a, b] R s cige i f g na
[a, b], to
_
b
a
f(x) dx
_
b
a
g(x) dx.
Jeli dodatkowo f > g na (a, b), to
_
b
a
f(x) dx >
_
b
a
g(x) dx.
owou. Niech bdzie funkcj pierwotn f g na [a, b]. Poniewa
= f g 0, wic
jest niemalejca. Dlatego
0 (b) (a) =
_
b
a
_
f(x) g(x)
_
dx =
_
b
a
f(x) dx
_
b
a
g(x) dx.
Jeli dodatkowo f > g na (a, b), to z twierdzenia Lagrangea o wartoci redniej wnio-
skujemy, e jest (cile) rosnca na [a, b]; dlatego w tym przypadku nierwno midzy
cakami jest ostra.
Wniosek 9.31. Niech f : [a, b] R bdzie ciga. Wwczas
(b a) inf
[a,b]
f
_
b
a
f(x) dx (b a) sup
[a,b]
f , (9.35)
a ponadto, dla pewnego punktu (a, b), jest
f() =
1
b a
_
b
a
f(x) dx.
owou. Nierwnoci (9.35) otrzymujemy, stosujc dwukrotnie poprzednie twierdzenie do
f i funkcji staych g
1
= inf f f oraz g
2
= sup f f. Trzeba tylko zauway, e dla
dowolnej staej m R jest
_
b
a
mdx = mx
b
a
= m(b a).
Drug cz wniosku otrzymujemy, zauwaajc, e
1
b a
_
b
a
f(x) dx =
F(b) F(a)
b a
gdzie F jest funkcj pierwotn f. Z twierdzenia Lagrangea o wartoci redniej wynika,
e prawa strona jest rwna f() dla pewnego (a, b).
Wniosek 9.32. Niech f : [a, b] R bdzie ciga. Wwczas
_
b
a
f(x) dx
_
b
a
f(x)
dx. (9.36)
owou. Poniewa f [f[, wic
_
b
a
f(x) dx
_
b
a
[f(x)[ dx (Stwierdzenie 9.30). Podobnie,
_
b
a
f(x) dx =
_
b
a
(f(x)) dx
_
b
a
[f(x)[ dx.
Std ju wynika teza.
Twierdzenie 9.33 (przyblianie caki sumami cakowymi). Niech f : [a, b] R b-
dzie ciga i niech > 0. Istnieje taka liczba > 0, e jeli
a = x
0
< x
1
< x
2
< . . . < x
n
= b, x
i
x
i1
< dla wszystkich i = 1, 2, . . . , n,
oraz t
i
[x
i1
, x
i
] dla i = 1, 2, . . . , n, to
_
b
a
f(x) dx
n
i=1
f(t
i
)(x
i
x
i1
)
< . (9.37)
c _ MIM UW, 2010/11 201
owou. Ze wzoru (9.34) przez indukcj otrzymujemy
_
b
a
f(x) dx =
n
i=1
_
x
i
x
i1
f(x) dx.
Zatem, z nierwnoci trjkta,
_
b
a
f(x) dx
n
i=1
f(t
i
)(x
i
x
i1
)
i=1
_
x
i
x
i1
f(x) dx
n
i=1
f(t
i
)(x
i
x
i1
)
i=1
_
x
i
x
i1
f(x) dx f(t
i
)(x
i
x
i1
)
= .
Aby oszacowa , skorzystajmy z jednostajnej cigoci f na [a, b] i wybierzmy liczb > 0
tak, aby [f(s) f(t)[ < = /(b a), gdy [s t[ < . Z Wniosku 9.31 wynika, e
_
x
i
x
i1
f(x) dx = f(
i
)(x
i
x
i1
) dla pewnego (x
i1
, x
i
).
Poniewa przedzia [x
i1
, x
i
] jest krtszy, ni , wic dla dowolnego t
i
[x
i1
, x
i
] mamy
f(t
i
)(x
i
x
i1
)
_
x
i
x
i1
f(x) dx
= [f(t
i
) f(
i
)[(x
i
x
i1
) < (x
i
x
i1
) .
Przeto
=
n
i=1
_
x
i
x
i1
f(x) dx f(t
i
)(x
i
x
i1
)
<
n
i=1
(x
i
x
i1
) = (b a) = .
Uzyskana nierwno koczy cay dowd.
Interpretacja geometryczna caki jako pola
W udowodnionym twierdzeniu kryje si istota geometrycznej interpretacji caki oznaczo-
nej jako pola pod wykresemfunkcji. Przypumy, e f jest ciga i dodatnia na [a, b]. Suma
f(t
i
)(x
i
x
i1
) to suma pl prostoktw, ktre maj wysokoci rwne f(t
i
) i odcinki
[x
i1
, x
i
] za podstawy. Gdy podzia odcinka [a, b] punktami x
i
jest odpowiednio drobny, to
intuicja podpowiada, e suma pl takich prostoktw powinna z dobrym przyblieniem
dawa pole pod wykresem f, tzn. pole gury, ograniczonej osi x-w, prostymi x = a i
x = b oraz wykresem funkcji (patrz rysunek).
Najpowaniejszy kopot z penym ucileniem tej intuicji jest nastpujcy: nie dys-
ponujemy cis denicj pola gury. Jednak w wietle powyszych wyjanie mona
zdeniowa pole pod wykresem funkcji (cigej, dodatniej) jako cak z tej funkcji po od-
powiednim przedziale.
Mona te postpi odwrotnie i zdeniowa cak oznaczon jako granic odpowied-
nich sum cakowych

f(t
i
)(x
i
x
i1
), otrzymanych dla coraz drobniejszych podziaw
odcinka [a, b] punktami x
i
. W taki sposb okrela si tzw. cak Riemanna. Dla funkcji
cigych pokrywa si ona z cak Newtona, ale nad ni pewn przewag. Dla caki Rie-
manna obszerniejsza jest klasa funkcji cakowalnych; mona wygodnie cakowa take i
Suma

n
i=1
f(ti)(xi xi1) to suma pl prostoktw. Dla duych n, gdy podstawy wszystkich prostoktw
s mae, warto tej sumy jest dobrym przyblieniem caki
_
b
a
f(x) dx, tzn. pola zacieniowanego obszaru.
(niektre) takie funkcje, ktre nie maj funkcji pierwotnej, np. funkcje schodkowe.
3
Po-
wiemy o tym wicej w podrozdziale 9.3.
Przykad 9.34 (pole koa). Posuymy si geometryczn interpretacj caki i obliczymy
pole P koa jednostkowego. wiartka tego koa stanowi obszar pod wykresem funkcji
y =
1 x
2
na przedziale [0, 1]. Zatem
P = 4
_
1
0
_
1 x
2
dx = 4
1
2
_
arc sin x +x
_
1 x
2
_
1
0
= 2(arc sin 1 arc sin 0) = .
(Posuylimy si wzorem na cak nieoznaczon funkcji y =
1 x
2
, znalezionym wcze-
niej, w Przykadzie 9.23).
Zapiszmy jeszcze wniosek, ktry atwo wynika z Twierdzenia 9.33.
Wniosek 9.35. Niech f : [a, b] R bdzie funkcj cig. Wwczas
lim
n
b a
n
n
k=1
f
_
a +k
b a
n
_
=
_
b
a
f(x) dx.
owou. Punkty x
k
= a + k
ba
n
, gdzie k = 0, 1, . . . , n, dziel [a, b] na n rwnych czci.
Wystarczy skorzysta z denicji granicy cigu i zastosowa Twierdzenie 9.33 wanie dla
tych konkretnych x
k
, przyjmujc ponadto t
k
= x
k
.
3
Funkcja schodkowa, tzn. funkcja przedziaami staa, nie ma oczywicie wasnoci Darboux (chyba, e w
ogle jest staa), a wic nie jest pochodn adnej funkcji.
c _ MIM UW, 2010/11 203
Przykad 9.36. Korzystajc z ostatniego wniosku, mona (czasem) oblicza granice ci-
gw, ktrych n-ty wyraz jest sum n skadnikw s
k
= f(k/n), gdzie 1 k n.
1. Niech
c
n
=
1
n + 1
+
1
n + 2
+ +
1
n +n
.
Nietrudno zauway, e c
n
jest ograniczony (z gry przez 1, z dou przez
1
2
) i rosncy,
wic jest zbieny. Moemy zapisa
c
n
=
1
n
_
1
1 +
1
n
+
1
1 +
2
n
+ +
1
1 +
n
n
_
=
1
n
n
k=1
f
_
k
n
_
,
gdzie f(x) = 1/(1 +x). Na mocy Wniosku 9.35,
lim
n
c
n
=
_
1
0
dx
1 +x
= ln(1 +x)
1
0
= ln 2 .
2. Niech
d
n
=
n
n
2
+ 1
2
+
n
n
2
+ 2
2
+ +
n
n
2
+n
2
.
Tym razem, skracajc liczniki i mianowniki przez n
2
, otrzymujemy
d
n
=
1
n
_
1
1 +
1
2
n
2
+
1
1 +
2
2
n
2
+ +
1
1 +
n
2
n
2
_
=
1
n
n
k=1
f
_
k
n
_
,
gdzie f(x) = 1/(1 +x
2
). Na mocy Wniosku 9.35,
lim
n
d
n
=
_
1
0
dx
1 +x
2
= arc tg x
1
0
=

4
.
9.2.1 Caka Newtona a zbieno jednostajna
Ponisze twierdzenie ma zarwno znaczenie teoretyczne, jak i praktyczne (pozwala przy-
blia caki oznaczone z dowolnych funkcji cigych np. cakami oznaczonymi z wielomia-
nw, albo z funkcji kawakami liniowych).
Twierdzenie 9.37 (o przejciu granicznympod znakiemcaki). Zamy, e funkcje
f
n
: [a, b] R s cige i f
n
f na przedziale [a, b]. Wtedy
lim
n
_
b
a
f
n
(x) dx =
_
b
a
f(x) dx.
owou riinwszv. Dla n = 1, 2, . . . wybierzmy funkcje pierwotne F
n
, F funkcji f
n
, f tak,
aby F
n
(a) = F(a) = 0 dla kadego n. Poniewa cig pochodnych (f
n
) = (F
n
) jest zbieny
jednostajnie na [a, b], a cig funkcji F
n
jest zbieny w jednym punkcie x
0
= a, wic
na mocy Twierdzenia 7.19 o rniczkowaniu cigw funkcyjnych cig F
n
jest zbieny
jednostajnie na [a, b] do funkcji G, ktrej pochodna jest rwna f. Musi te by G(a) =
F
n
(a) = 0 = F(a), a std G F. Dlatego F
n
(b) F(b) dla n , a wic
_
b
a
f(x) dx = F(b) F(a) = F(b) = lim
n
F
n
(b) = lim
n
_
F
n
(b) F
n
(a)
_
= lim
n
_
b
a
f
n
(x) dx.
owou unuoi. Ustalmy > 0. Dobierzmy n
0
N tak, aby [f
n
(x) f(x)[ < /(b a) dla
wszystkich n > n
0
i x [a, b]. Oznaczmy
I
n
=
_
b
a
f
n
(x) dx, I =
_
b
a
f(x) dx.
Na mocy Wnioskw 9.31 i 9.32, dla n > n
0
jest
[I
n
I[ =
_
b
a
_
f
n
(x) f(x)
_
dx
(9.36)
_
b
a
f
n
(x) f(x)
dx
(b a) sup
[a,b]
[f
n
f[ < (b a)

b a
= .
Zatem, wprost z denicji granicy cigu, limI
n
= I.
Denicja 9.38. Powiemy, e g : [a, b] R jest kawakami liniowa, jeli g jest ciga na
[a, b] i przedzia [a, b] jest sum skoczenie wielu przedziaw [x
i1
, x
i
], na ktrych g(x) =
i
x +
i
dla pewnych
i
,
i
.
Zadanie 9.39. Wykaza, e kada funkcja ciga f : [a, b] R jest granic jednostajnie
zbienego na [a, b] cigu funkcji kawakami liniowych.
9.2.2 Wzr Wallisa i wzr Stirlinga
W 1655 roku angielski matematyk John Wallis, profesor Uniwersytetu w Oksfordzie
4
udowodni znany wzr na liczb .
Twierdzenie 9.40 (wzr Wallisa). Niech
A
n
=
1
n
_
2 4 . . . 2n
1 3 . . . (2n 1)
_
2
, n = 1, 2, . . . .
Wwczas lim
n
A
n
= .
owou. Oznaczmy
I
k
=
_
/2
0
(sin x)
k
dx.
Caki I
k
mona obliczy, cakujc przez czci. Wykaemy, e zachodzi wzr rekurencyjny
I
k
=
k 1
k
I
k2
dla k 2, I
0
=

2
, I
1
= 1. (9.38)
4
Wallis y w latach 16161703. Ciekawostka: podczas wojny domowej w Anglii pracowa take jako kryp-
tograf.
c _ MIM UW, 2010/11 205
Rwnoci I
0
= /2 oraz I
1
= 1 s oczywiste. Dla k 2 jest, na mocy wzoru na cakowanie
przez czci dla caek oznaczonych,
I
k
=
_
/2
0
(sin x)
k1
(cos x)
dx
= cos x(sin x)
k1
/2
0
+
_
/2
0
_
(sin x)
k1
_
cos xdx
= 0 + (k 1)
_
/2
0
(sin x)
k2
cos
2
xdx
= (k 1)
_
I
k2
I
k
_
,
gdzie w ostatnim kroku skorzystalimy z rwnoci cos
2
x = 1 sin
2
x. Wyznaczajc std
niewiadom I
k
, otrzymujemy (9.38).
Z rekurencyjnej zalenoci (9.38) wnioskujemy, e
I
2
=
1
2
I
0
=
1
2

2
, I
4
=
3
4

1
2

2
, . . . , I
2n
=
(2n 1) . . . 3 1
2n . . . 4 2

2
,
natomiast dla nieparzystych indeksw
I
2n1
=
(2n 2) . . . 4 2
(2n 1) . . . 5 3
I
1
=
(2n 2) . . . 4 2
(2n 1) . . . 5 3
.
Zatem

I
2n1
I
2n
= 2n
2

_
(2n 2) . . . 4 2
(2n 1) . . . 5 3
_
2
=
1
n
_
2 4 . . . 2n
1 3 . . . (2n 1)
_
2
.
Aby zakoczy dowd wzoru Wallisa, wystarczy wic wykaza, e cig a
n
= I
2n1
/I
2n
ma
granic rwn 1. Dla x [0,

2
] jest sin x [0, 1]; dlatego (sin x)
k+1
(sin x)
k
dla kadego
k N. Zatem cig I
k
jest, na mocy Stwierdzenia 9.30, nierosncy. Dzielc nierwno
I
2n
I
2n1
przez liczb dodatni I
2n
, otrzymujemy
1 a
n
=
I
2n1
I
2n
(9.38)
=
2n
2n 1

I
2n1
I
2n2
2n
2n 1
,
gdy I
2n1
I
2n2
. Wobec twierdzenia o trzech cigach, a
n
1 dla n . Dowd wzoru
Wallisa jest zakoczony.
Korzystajc ze wzoru Wallisa, wyprowadzimy wzr Stirlinga,
5
opisujcy tempo wzro-
stu n!. Jest on przydatny w wielu zastosowaniach, m.in. w rachunku prawdopodobie-
stwa.
Twierdzenie 9.41 (wzr Stirlinga). Istnieje taki cig liczb dodatnich
n
, e
n! =
_
n
e
_
n
2n
n
, lim
n
n
= 1 . (9.39)
5
James Stirling y w latach 16921770. Wzr Stirlinga pochodzi z okolic roku 1730. S historycy mate-
matyki, ktrzy utrzymuj, e mniej wicej w tym samym czasie niezalenie wykaza ten wzr inny brytyjski
matematyk, Abraham de Moivre.
Pole pod wykresemlogarytmu (skala na osi pionowej znieksztacona, dla wikszej czytelnoci rysunku) przy-
bliamy przez sum pl trapezw o wysokoci 1. Indeks k we wzorze (9.42) spenia 1 k < k + 1 n. Bd,
tzn. suma pl maych pirek, jest ograniczony przez sta ln 2 niezalenie od liczby trapezw. To grube
szacowanie.
owou. Krok 1. Zaczniemy od wykazania, e cig
a
n
=
1
n!
_
n
e
_
n
n (9.40)
ma skoczon granic g > 0. W tym celu obliczymy dwoma sposobami cak oznaczon
_
n
1
ln xdx.
Sposb pierwszy. Z denicji,
_
n
1
ln xdx = (xln x x)
n
1
= nln n n + 1 = ln
_
n
e
_
n
+ 1 . (9.41)
Sposb drugi. Podzielmy obszar pod wykresem ln x dla x [1, n] na (n 1) pasw sze-
rokoci 1, prowadzc pionowe proste o rwnaniach x = i, gdzie k = 1, 2, . . . , n. Kady z
pasw skada si z trapezu
6
o wysokoci 1 i o podstawach ln(k 1) i ln k oraz z wskiego
pirka, ograniczonego ukiem wykresu funkcji i sieczn wykresu (patrz lewy rysunek).
Dziki geometrycznej interpretacji caki, numerujc trapezy od 1 do n 1, otrzymujemy
_
n
1
ln xdx = suma pl (n 1) trapezw+ suma pl (n 1) pirek
=
n1
k=1
ln k + ln(k + 1)
2
+
n1
k=1
p
k
=
n
k=1
ln k
1
2
ln n +
n1
k=1
p
k
= ln
n!
n
+
n1
k=1
p
k
, (9.42)
6
Pierwszy trapez jest zdegenerowany, tzn. jest trjktem
c _ MIM UW, 2010/11 207
gdzie p
k
oznacza pole k-tego pirka. Porwnujc prawe strony (9.41) i (9.42), otrzymujemy
rwno
ln
_
n
e
_
n
ln
n!
n
= 1 +
n1
k=1
p
k
,
tzn. rwnowanie, zgodnie z oznaczeniem (9.40),
ln a
n
= 1 +
n1
k=1
p
k
. (9.43)
Zauwamy teraz, e szereg
p
k
jest zbieny. To wynika z wklsoci logarytmu. Istotnie,
wszystkie pirka mona, dokonujc przesuni rwnolegych (wzdu siecznych), umieci
w prostokcie P, ograniczonym prostymi x = 1, x = 2, y = 0 i y = ln 2 jako obszary roz-
czne, patrz prawy rysunek.
7
Poniewa przesunicie zachowuje pole gury, wic suma
pl wszystkich pirek nie przekracza pola prostokta P i dlatego
k=1
p
k
= lim
n
n
k=1
p
k
(0, ln 2] .
Wobec (9.43), cig a
n
ma granic g = exp
_
1 +
k=1
p
k
_
> 0.
Krok 2. Wyrazimy liczb g w jawny sposb, posugujc si wzorem Wallisa. Pomy b
n
=
(a
n
)
2
/a
2n
. Poniewa lima
n
= g > 0, wic cig b
n
ma granic g
2
/g = g. Sprawdzamy, e
b
n
=
(a
n
)
2
a
2n
=
1
_
n!
_
2

n
2n
e
2n
n
. .
=(an)
2
(2n)!
2
2n

e
2n
n
2n

1
2n
. .
=1/a
2n
=
(2n)!
_
n!
_
2
4
n
_
n
2
.
Niech c
n
= 4
n
(2n)!/(n!)
2
; wtedy
b
n
= c
n
_
n
2
.
Mamy
c
n+1
=
(2n + 2)(2n + 1)(2n!)
4(n + 1)
2
_
n!
_
2
4
n
=
2n + 1
2n + 2
c
n
, c
1
=
2!
4
=
1
2
.
Zatem, przez indukcj,
c
n
=
2n 1
2n

2n 3
2n 2
. . .
1
2
,
a wic
1
b
2
n
= 2
1
n
_
2 4 . . . 2n
1 3 . . . (2n 1)
_
2
.
Ze wzoru Wallisa, patrz Twierdzenie 9.40, otrzymujemy lim
n
(1/b
2
n
) = 2, std za
g = lim
n
b
n
= lim
n
a
n
= 1/
2. Ostatecznie wic
a
n
2 =
1
n!
_
n
e
_
n
2n 1 dla n .
Kadc 1/
n
= a
n
2, otrzymujemy wzr Stirlinga (9.39).

7
Pirko o numerze k, gdzie k = 2, 3, . . ., naley przesun rwnolegle o wektor (k + 1, ln k).
Skan fragmentu pracy Lamberta (rdo: Wikipedia).
9.2.3 Niewymierno liczby . Informacje o liczbach przestpnych.
W 1761 roku niemiecki matematyk Johann Heinrich Lambert udowodni niewymierno
liczby . Jego dowd
8
opiera si na rozwiniciu funkcji tangens w uamek acuchowy
(patrz rysunek) i rzadko jest dzi przytaczany w ksikach, bo wykazywanie zbienoci
tego rozwinicia do tangensa wymaga wysiku, a znane s prostsze dowody. Opiszemy tu
jeden z nich.
Zaczniemy od nietrudnego, pomocniczego lematu.
Lemat 9.42. Niech w(x) =
1
n!
x
n
(1 x)
n
dla x [0, 1]. Wwczas
1. 0 < w(x) 4
n
/n! < 1/n! dla kadego x (0, 1);
2. w(x) =
1
n!
2n
k=n
c
k
x
k
, gdzie wszystkie wspczynniki c
k
s cakowite;
3. Liczby w
(k)
(0) i w
(k)
(1) s cakowite dla kadego k = 0, 1, . . .; ponadto, w
(k)
(0) =
w
(k)
(1) = 0 dla wszystkich k < n i k > 2n.
owou. Dla x (0, 1) jest 0 < x(1 x) 1/4. Podnoszc t nierwno do n-tej potgi i
dzielc przez n!, otrzymujemy pierwszy punkt tezy. Drugi punkt tezy wynika natychmiast
z rwnoci
n!w(x) = x
n
(1 x)
n
= x
n
n
l=0
(1)
l
_
n
l
_
x
l
(wspczynniki dwumianowe Newtona s cakowite). Aby wykaza trzeci wasno wie-
lomianu w, zauwamy, e w(x) = w(1 x) i dlatego w
(k)
(x) = (1)
k
w
(k)
(1 x), tzn.
w
(k)
(1) = w
(k)
(0). Wystarczy wic zbada liczby w
(k)
(0). Z drugiego punktu tezy wynika,
e w
(k)
(0) = 0 dla k < n i k > 2n (dla k > 2n funkcja w
(k)
0, gdy w jest wielomianem
stopnia 2n). Natomiast dla k n, n + 1, . . . , 2n mamy
w
(k)
(0) =
k!
n!
c
k
Z,
gdy wtedy n! jest dzielnikiem k!.
Zanotujmy te oddzielnie inny nietrudny fakt, ktry przyda si nam nie tylko do do-
wodu niewymiernoci .
8
Zainteresowanych odsyam np. do pracy: M. Laczkovich, Lamberts proof of the irrationality of , Amer.
Math. Monthly 104, no. 5 (1997), 439443.
c _ MIM UW, 2010/11 209
Lemat 9.43 (wzr na wielokrotne cakowanie przez czci). Niech f, g : [a, b] R
bd funkcjami klasy C
N
. Wwczas
_
b
a
f(x)g
(N)
(x) dx =
_
fg
(N1)
f
g
(N2)
+ + (1)
N1
f
(N1)
g
_
b
a
(9.44)
+ (1)
N
_
b
a
f
(N)
(x)g(x) dx.
owou. Stosujemy N-krotnie wzr na cakowanie przez czci, przerzucajc w kadym
kroku jedno rniczkowanie z g na f:
_
b
a
f(x)g
(N)
(x) dx = fg
(N1)
b
a
_
b
a
f
(x)g
(N1)
(x) dx
=
_
fg
(N1)
f
g
(N2)
_
b
a
+
_
b
a
f
(2)
(x)g
(N2)
(x) dx
.
.
.
=
_
fg
(N1)
f
g
(N2)
+ + (1)
N1
f
(N1)
g
_
b
a
+ (1)
N
_
b
a
f
(N)
(x)g(x) dx.
Cakujemy zawsze funkcj typu f
(k)
g
(Nk)
i dlatego pojawia si skadnik f
(k)
g
(Nk1)
b
a
;
nietrudno zauway i wypisa regu, okrelajc znaki kolejnych skadnikw.
Twierdzenie 9.44. Liczba jest niewymierna.
owou. Bdziemy dowodzi tezy przez zaprzeczenie. Przypumy, e = l/mdla pewnych
l, m N. Rozpatrzmy liczb
A
n
= m
n
2n+1
_
1
0
w(x) sin xdx,
gdzie
w(x) w
n
(x) =
1
n!
x
n
(1 x)
n
oznacza wielomian z Lematu 9.42. Wykaemy, e lim
n
A
n
= 0 i A
n
jest liczb cakowit
dodatni dla kadego n. Ta oczywista sprzeczno zakoczy dowd.
Krok 1. lim
n
A
n
= 0. Istotnie, z nierwnoci 0 < sin x 1, pierwszego punktu tezy
Lematu 9.42 i monotonicznoci caki wynika, e
0 < A
n

_
m
2
_
n
_
1
0
1
n!
sin xdx =
_
m
2
_
n
n!
_
1
0
sin xdx
(m
2
)
n
n!
.
Cig y
n
/n! 0 dla kadego y R, gdy szereg potgowy funkcji wykadniczej jest zbieny
na caej prostej.
Krok 2. Liczby A
n
s cakowite dodatnie. Wiemy ju, e A
n
> 0 dla kadego n. Aby stwier-
dzi, e A
n
Z, posuymy si wzorem na wielokrotne cakowanie przez czci, biorc
przedzia [a, b] = [0, 1], liczb N = 2n + 1, f(x) = w(x), oraz
g
(N)
(x) =
2n+1
sin x = (cos x)
(N)
tzn. g(x) = cos x.
(Znak nie bdzie odgrywa istotnej roli w rachunkach). Poniewa w = w
n
jest wielomia-
nem stopnia 2n, a N = 2n + 1 > 2n, wic w
(N)
0 i caka
_
w
(N)
g dx po prawej stronie
wzoru (9.44) znika. Dlatego
A
n
= m
n
_
wg
(N1)
w
g
(N2)
+ + (1)
N1
w
(N1)
g
_
1
0
(9.45)
= m
n
_
(1)
n
w
(n)
g
(Nn1)
+ (1)
n+1
w
(n+1)
g
(Nn2)
+ + (1)
N1
w
(2n)
g
_
1
0
,
gdy w
(k)
znika wpunktach 0 i 1 dla k < n (patrz Lemat 9.42, punkt 3). Sprawdzimy teraz,
e kady skadnik w nawiasie jest liczb wymiern postaci p/m
s
, gdzie p Z, natomiast
s 0, 1, . . . , n. Std ju wyniknie teza A
n
Z.
Pochodne funkcji w w punktach 0 i 1 s cakowite (Lemat 9.42). Mamy te
[g
(s)
(x)[ =
_

s
[ sin x[ dla s nieparzystych,
s
[ cos x[ dla s parzystych.
W drugiej linii wzoru (9.45) wystpuj pochodne g
(s)
dla s = 0, 1, 2, . . . , N n1, tzn. dla
s = 0, 1, 2, . . . , n. Funkcje sin x i cos x przyjmuj w punktach 0, 1 wartoci 0 i 1.
Dlatego g
(s)
(x) przyjmuje w tych punktach wartoci
0,
s
=
l
s
m
s
, s = 0, 1, 2, . . . , n.
Iloczyny m
n
_
w
(N1s)
(x)g
(s)
(x)
_
s wic, dla x 0, 1, cakowite. Liczba A
n
, ktra
jest sum takich iloczynw, te wic jest cakowita.
Uwaga 9.45. W podobny sposb mona wykaza niewymierno liczby
2
(patrz np.
ksika: M. Aigner, G.M. Ziegler, Dowody z ksigi), a take niewymierno wszystkich
liczb r, dla ktrych cos r jest liczb wymiern.
Niewymierno drugiej z najwaniejszych staych, z ktrymi Czytelnik spotyka si w
analizie matematycznej, liczby e, mona udowodni znacznie atwiej: gdyby e = p/q dla
pewnych p, q N, to mielibymy
x := q!
_
e
q
n=0
1
n!
_
= p(q 1)!
q
n=0
q!
n!
Z
gdy n! dzieli q! dla n q; z drugiej strony, poniewa e =
n=0
1/n!, wic
0 < x = q!
_
e
q
n=0
1
n!
_
=
n=q+1
q!
n!
<
1
q + 1
+
1
(q + 1)
2
+
1
(q + 1)
3
+ =
1
q
< 1.
To jest sprzeczno, gdy w (0, 1) nie ma adnej liczby cakowitej.
Przytoczony dowd niewymiernoci jest duo modszy od oryginalnego dowodu Lam-
berta. Podobny charakter ma dowd przestpnoci liczby e.
c _ MIM UW, 2010/11 211
Denicja 9.46. Liczba z C nazywa si algebraiczna, jeli dla pewnych a
0
, a
1
, . . . , a
n

Z, n N zachodzi rwno
a
0
+a
1
z + +a
n
z
n
= 0 .
Liczba zespolona, ktra nie jest algebraiczna, nazywa si przestpna.
atwo zauway, e wszystkie liczby wymierne s algebraiczne: x = p/q Q R C
jest rozwizaniem rwnania liniowego p qx = 0 o wspczynnikach cakowitych p, q.
Zbir liczb algebraicznych jest przeliczalny, gdy dla kadej z przeliczalnie wielu wartoci
n = 1, 2, . . . istnieje tylko przeliczalnie wiele wielomianw a
0
+ a
1
x + + a
n
x
n
o wsp-
czynnikach cakowitych, a kady z nich ma co najwyej n pierwiastkw rzeczywistych.
Jednak R jest zbiorem nieprzeliczalnym, wic w R istniej liczby przestpne. Pierwszy
konkretny przykad takiej liczby,
n=0
1
10
n!
,
poda w latach 40-tych XIX wieku Joseph Liouville. W 1873 roku Charles Hermite udo-
wodni przestpno e.
Dodatek roboczy: reszt tego podrozdziau przy okazji spisz nieco
inaczej, w sposb bliszy przedstawionemu na wykadzie, wyodrbniajc w
postaci oddzielnego Lematu wasnoci pomocniczego wielomianu W, uywanego w
dowodzie przestpnoci e.
Twierdzenie 9.47. Liczba e jest przestpna.
owou. Bdziemy dowodzi przez zaprzeczenie. Przypumy, e
a
0
+a
1
e +a
2
e
2
+ +a
n
e
n
= 0
dla pewnych a
i
Z (i = 0, 1, . . . , n).
Krok 1. Niech W oznacza dowolny wielomian zmiennej rzeczywistej, stopnia m. Spraw-
dzimy, e jeli caka I(x) okrelona jest wzorem
I(x) =
_
x
0
e
xu
W(u) du, (9.46)
to
I(x) = e
x
m
j=0
W
(j)
(0)
m
j=0
W
(j)
(x) . (9.47)
Istotnie, cakujc przez czci, przekonujemy si, e
I(x) = e
x
_
x
0
e
u
W(u) du = e
x
_
e
u
W(u)
x
0
+
_
x
0
e
u
W
(u) du
_
,
std za przez indukcj (pamitajmy, e W
(m+1)
0)
I(x) = e
xu
_
W(u) +W
(u) +W
(u) + +W
(m)
(u)
_
x
0
= e
x
m
j=0
W
(j)
(0)
m
j=0
W
(j)
(x) .
Mona rwnie dowie (9.47), stosujc od razu wzr na wielokrotne cakowanie przez
czci.
Krok 2. Niech p bdzie dostatecznie du liczb pierwsz.
9
. Pomy
W(x) = x
p1
(x 1)
p
. . . (x n)
p
(9.48)
i rozpatrzmy cak
J =
n
k=0
a
k
I(k) ,
gdzie liczby a
k
s cakowitymi wspczynnikami wielomianu znikajcego w punkcie e.
Niech m = (n + 1)p 1 = deg W. Ze wzoru (9.47) otrzymujemy
J =
n
k=0
a
k
I(k) =
k=0
a
k
_
e
k
m
j=0
W
(j)
(0)
m
j=0
W
(j)
(k)
_
=
n
k=0
m
j=0
a
k
W
(j)
(k) , (9.49)
gdy
a
k
e
k
= 0 z zaoenia o algebraicznoci e.
Krok 3. Aby zbada warto J, wyznaczymy pochodne W w punktach 0, 1, . . . , n. Posu-
gujc si wzorem Leibniza na wysze pochodne iloczynu dwch funkcji, atwo otrzyma
nastpujce zalenoci:
W
(j)
(k) = 0 dla j < p i k = 1, 2, . . . , n, (9.50)
W
(j)
(0) = 0 dla j < p 1. (9.51)
Dla przykadu sprawdmy rwno (9.50). (Tak samo sprawdza si (9.51).) Jest W(x) =
f(x) g(x) dla f(x) = (x k)
p
i g(x) zdeniowanego jako iloczyn pozostaych czynnikw
po prawej stronie (9.48). Dlatego, ze wzoru Leibniza,
W
(j)
(k)
Stw. 6.50
=
j
i=0
_
j
i
_
f
(i)
(k)g
(ji)
(k) = 0,
gdy f
(i)
(k) = p(p 1) . . . (p i +1)(xk)
pi
x=k
= 0 dla kadego i = 0, 1, . . . , j, gdy j < p.
Zauwamy jeszcze, e dla k > 0 jest f
(p)
(k) = p! i f
(j)
(k) = 0 dla j > p, a wic f
(j)
(k) jest
liczb podzieln przez p!.
Nietrudno teraz wywnioskowa, e dla j = 0, 1, 2, . . . , m i k = 0, 1, . . . , n
W
(j)
(k) Z jest liczb podzieln przez p!, chyba, e j = p 1, k = 0; (9.52)
natomiast
W
(p1)
(0) = (p 1)!(1)
np
(n!)
p
. (9.53)
Ostatni rwno te mona sprawdzi, posugujc si wzorem Leibniza, podobnie jak
(9.50). Dla liczb pierwszych p > n liczba W
(p1)
(0) jest wic podzielna przez (p 1)!, ale
niepodzielna przez p!.
9
Szereg odwrotnoci liczb pierwszych jest rozbieny, wic liczb pierwszych jest nieskoczenie wiele
c _ MIM UW, 2010/11 213
Krok 4. Niech odtd
p > M := max
_
n, [a
0
[, [a
1
[, . . . , [a
n
[
_
.
Wstawiajc obliczone wartoci pochodnych W do wzoru (9.49) na cak J, sprawdzamy, e
J jest liczb cakowit podzieln przez (p 1)! i niepodzieln przez p!. To wynika std, e
wszystkie za wyjtkiem jednego skadniki sumy w (9.49) s podzielne przez p!, za jeden,
a
0
W
(p1)
(0), wobec (9.53) dzieli si przez (p 1)!, ale wskutek doboru p ju nie przez p!.
Dlatego J ,= 0 i [J[ (p 1)!. Z drugiej strony, posugujc si monotonicznoci caki
i szacujc do brutalnie, otrzymujemy
[J[
n
k=0
[a
k
[[I(k)[
M
n
k=0
[I(k)[ z denicji M
Me
n
n
k=0
k max
x[0,k]
[W(x)[ z denicji I(k) oraz (9.36)(9.35)
Mn
2
e
n
max
x[0,n]
[W(x)[
Mn
2
e
n
n
p1
n
np
= A B
p
,
gdzie stae A = Mne
n
i B = n
n+1
zale od n i wspczynnikwa
k
wielomianu, zerujcego
si w e, ale nie od liczby p. Porwnujc uzyskane oszacowania caki J, otrzymujemy
(p 1)! [J[ AB B
p1
,
lub rwnowanie
1 AB
B
p1
(p 1)!
.
To jest sprzeczno dla duych p, gdy B
k
/k! 0 dla k i kadego B R.
Rok po dowodzie Hermitea Georg Cantor wprowadzi pojcie mocy zbioru i wyka-
za, e zbir liczb przestpnych jest nieprzeliczalny. Niecae 10 lat pniej, w roku 1882,
Ferdinand von Lindemann
10
wykaza, e liczba jest przestpna. Wynika std, e kwa-
dratury koa nie mona przeprowadzi za pomoc cyrkla linijki. Dowd przestpnoci
jest zbliony do dowodu przestpnoci e, cho wymaga minimalnie gbszej wiedzy z alge-
bry. Zainteresowany czytelnik odnajdzie go w ksieczce Alana Bakera Transcendental
number theory.
11
Uwaga 9.48. W 1900 roku David Hilbert umieci na swojej synnej licie 23 problemw
matematycznych (jako problem nr 7) pytanie o to, czy
jest przestpna, gdy > 0

jest liczb algebraiczn, za liczb algebraiczn i niewymiern. Twierdzc odpowied
podali Gelfond i Schneider w 1934 roku.
10
promotor prac doktorskich Davida Hilberta i Hermanna Minkowskiego
11
Cambridge University Press, 1975 r.; dostpna w bibliotece MIM.
9.2.4 Wzr Taylora z reszt w postaci cakowej
W poprzednich podrozdziaach wykorzystalimy wzr na wielokrotne cakowanie przez
czci do dowodw niewymiernoci i przestpnoci e. Teraz wskaemy jeszcze jedno
zastosowanie tego wzoru, bardzo przydatne (take do analizowania funkcji wielu zmien-
nych, z ktrymi Czytelnik wielokrotnie zetknie si w pniejszych swoich studiach).
Twierdzenie 9.49 (wzr Taylora z reszt cakow). Niech g C
k+1
([a, b]), a < x < b.
Wwczas
g(x) = g(a) +
k
j=1
g
(j)
(a)
j!
(x a)
j
+
_
x
a
(x t)
k
k!
g
(k+1)
(t) dt . (9.54)
owou. Ustalmy x (a, b). Obliczymy cak we wzorze (9.54), posugujc si wzorem
(9.44) z Lematu 9.43 na przedziale [a, x]. Niech N = k + 1, f(t) = (x t)
k
/k!. Przy takich
oznaczeniach
_
x
a
(x t)
k
k!
g
(k+1)
(t) dt =
_
x
a
f(t)g
(N)
dt
=
_
fg
(N1)
f
g
(N2)
+ + (1)
N1
f
(N1)
g
_
x
a
+ (1)
N
_
x
a
f
(N)
(t)g(t) dx (9.55)
=
_
fg
(N1)
f
g
(N2)
+ + (1)
N1
f
(N1)
g
_
x
a
gdy f
N
0, bowiem f jest wielomianem stopnia k < N = k + 1. Rniczkujc f, otrzy-
mujemy
f
(j)
(t) = (1)
j
(x t)
kj
(k j)!
, j = 0, 1 . . . , k .
Dlatego dla 0 j < k = N 1 jest
(1)
j
f
(j)
g
(N1j)
x
a
=
(x a)
kj
(k j)!
g
(N1j)
(a) =
(x a)
kj
(k j)!
g
(kj)
(a) ,
natomiast dla j = k = N 1 otrzymujemy f
(k)
(1)
k
i
(1)
j
f
(j)
g
(N1j)
x
a
= g(x) g(a)
Podstawiajc te wyraenia do wzoru (9.55), znajdujemy warto ostatniej sumy i spraw-
dzamy, e
_
x
a
(x t)
k
k!
g
(k+1)
(t) dt = g(x) g(a)
k
i=1
(x a)
i
i!
g
(i)
(a)
(wygodnie jest zmieni indeks k j na i i dopasowa granice sumowania). Dowd jest
zakoczony.
c _ MIM UW, 2010/11 215
9.3 Caka Riemanna
Omwimy teraz inne podejcie do denicji caki oznaczonej. Z grubsza biorc, chodzi o to,
e denicj mona oprze o geometryczn interpretacj caki, omwion przez nas wcze-
niej, przy okazji dowodu Twierdzenia 9.33. Takie podejcie pozwala rozszerzy klas
funkcji, dla ktrych caka jest okrelona, o pewne funkcje niecige. Dla funkcji cigych
oba podejcia (caka Newtona, zdeniowana jako przyrost funkcji pierwotnej, oraz caka
Riemanna) daj identyczny wynik. Denicja caki Newtona jest w teorii caki Riemanna
twierdzeniem, natomiast o poprawnoci denicji caki Riemanna funkcji cigej przes-
dzaj oszacowania sum cakowych, ktre poznalimy wanie w Twierdzeniu 9.33.
Ustalmy przedzia [a, b] osi rzeczywistej. Bdziemy rozwaa funkcje ograniczone (ale
niekoniecznie cige) f : [a, b] R.
Denicja 9.50 (podzia przedziau). Podziaem P przedziau [a, b] nazwiemy kady
skoczony cig punktw (x
0
, x
1
, . . . , x
n
) taki, e
a = x
0
x
1
. . . x
n
= b .
Piszemy x
i
= x
i
x
i1
, i = 1, . . . , n. Zbir wszystkich podziaw odcinka [a, b] bdziemy
oznacza liter P. Bdziemy te milczco przyjmowa, e napis (x
0
, x
1
, . . . , x
n
) oznacza
w tym podrozdziale cig niemalejcy
Denicja 9.51 (sumy cakowe Riemanna). Niech f : [a, b] R bdzie funkcj ograni-
czon, a P = (x
0
, x
1
, . . . , x
n
) P ustalonym podziaem [a, b]. Sumy
G(P, f) =
n
i=1
sup
[x
i1
,x
i
]
f x
i
, D(P, f) =
n
i=1
inf
[x
i1
,x
i
]
f x
i
nazywamy odpowiednio grn i doln sum Riemanna funkcji f dla podziau P.
Interpretacja geometryczna grnych i dolnych sum Riemanna funkcji ograniczonej,
nieujemnej f jest do oczywista: suma grna jest sum pl prostoktw, ktrych pod-
stawy s odcinkami podziau P, a wysokoci dobrane zostay tak, eby suma prostoktw
przykrya (jak najoszczdniej) cay zbir Z = (x, y): 0 y f(x), x [a, b] punktw
pod wykresemf. Obliczajc sum doln, dobieramy wysokoci tak, aby jak najlepiej przy-
bliy zbir Z od wewntrz.
Denicja 9.52 (grna i dolna caka Riemanna). Niech f : [a, b] R bdzie funkcj
ograniczon. Liczby
inf
PP
G(P, f), sup
PP
D(P, f)
nazywamy odpowiednio grn i doln cak Riemanna funkcji f na odcinku [a, b].
Zauwamy, e denicja jest poprawna: jeli M = sup [f[, to dla dowolnego podziau
P P jest
M(b a) D(P, f) G(P, f) M(b a) ,
gdy na kadym odcinku podziau M f M; mnoc t nierwno przez x
i
0
i sumujc, otrzymujemy oszacowanie sum dolnych i grnych. Wobec aksjomatu cigoci,
oba kresy, o ktrych mowa w powyszej denicji, istniej.
Denicja 9.53 (funkcje cakowalne w sensie Riemanna). Jeli f : [a, b] R jest
ograniczona i
inf
PP
G(P, f) = sup
PP
D(P, f) ,
to mwimy, e f jest cakowalna w sensie Riemanna. Kadziemy wwczas
_
b
a
f(x) dx = inf
PP
G(P, f) = sup
PP
D(P, f) .
Zbir wszystkich funkcji cakowalnych w sensie Riemanna na przedziale [a, b] oznaczymy
R([a, b]).
Pytanie o to, ktre funkcje ograniczone s cakowalne w sensie Riemanna, jest do
subtelne. Zacznijmy od prostych przygotowa natury technicznej. Powiemy, e podzia
P
1
jest zagszczeniem podziau P, jeli kady punkt podziau P jest take punktem P
1
(inaczej: P
1
powstaje z P przez dorzucenie skoczenie wielu punktw).
Stwierdzenie 9.54. Jeli P
1
jest zagszczeniem P, a f funkcj ograniczon na [a, b], to
D(P, f) D(P
1
, f), G(P
1
, f) G(P, f)
Inaczej mwic, zagszczanie podziau zwiksza dolne sumy Riemanna i zmniejsza
sumy grne. Dla kogo, kto rozumie geometryczn interpretacj sum cakowych, ten fakt
powinien by praktycznie oczywisty.
owou. Dla porzdku wykaemy pierwsz nierwno. Jeli P
1
powstaje z P przez do-
rzucenie jednego punktu y do odcinka [x
s1
, x
s
], to
m
1
:= inf
[x
s1
,y]
f inf
[x
s1
,xs]
f =: m, m
2
:= inf
[y,xs]
f inf
[x
s1
,xs]
f =: m,
gdy kres dolny funkcji nie spada, gdy zawamy jej dziedzin. Sumy cakowe D(P, f)
i D(P
1
, f) rni si tylko skadnikami, odpowiadajcymi podzbiorom odcinka [x
s1
, x
s
].
Dlatego
D(P
1
, f) D(P, f) = m
1
(y x
s1
) +m
2
(x
s
y) m(x
s
x
s1
)
m
_
y x
s1
+x
s
y (x
s
x
s1
)
_
= 0 .
Jeli P
1
powstaje z P przez dorzucenie k punktw, to powysze rozumowanie naley po-
wtrzy k razy. Dowd drugiej nierwnoci jest analogiczny.
Wniosek 9.55. Caka dolna Riemanna funkcji ograniczonej nie przekracza caki grnej
tej funkcji.
owou. Niech P
1
, P
2
Pi niech P
3
bdzie zagszczeniemzarwno P
1
, jak i P
2
np. niech
P
3
skada si z punktw obu podziaw P
1
i P
2
. Z ostatniego stwierdzenia otrzymujemy
D(P
1
, f) D(P
3
, f) G(P
3
, f) G(P
2
, f) ,
std za D(P
1
, f) G(P
2
, f) dla wszystkich podziaw P
1
, P
2
P. Biorc najpierw
przy ustalonym P
1
kres dolny prawej strony wzgldem P
2
P, nastpnie za kres
grny lewej strony wzgldem P
1
P, otrzymujemy tez wniosku.
c _ MIM UW, 2010/11 217
Wniosek 9.56. Funkcja ograniczona f R([a, b]) wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadego
> 0 istnieje podzia P P taki, e G(P, f) D(P, f) < .
owou. Niech I
g
oznacza cak grn, za I
d
cak doln funkcji f. Jeli I
g
= I
d
i > 0,
to wobec denicji kresu grnego i dolnego znajdziemy podziay P
1
, P
2
P takie, e
I
d

2
< D(P
1
, f) I
d
= I
g
G(P
2
, f) < I
g
+

2
= I
d
+

2
.
Niech P
3
bdzie zagszczeniem zarwno P
1
, jak i P
2
. Wtedy, wobec Stwierdzenia 9.54,
I
d

2
< D(P
1
, f) D(P
3
, f) G(P
3
, f) G(P
2
, f) 0 istnieje podzia P, dla ktrego
sumy grna i dolna rni si mniej, ni o , to wprost z denicji kresu grnego i dolnego
0 I
g
I
d
<
dla kadego > 0. Zatem I
d
= I
g
.
Twierdzenie 9.57. Kada funkcja f C([a, b]) jest cakowalna w sensie Riemanna. Jej
caka Riemanna i caka Newtona s rwne.
owou. Wykaemy najpierw, e kada funkcja ciga spenia rwnowany warunek cako-
walnoci w sensie Riemanna, podany w poprzednim wniosku. Ustalmy > 0. Dobierzmy,
korzystajc z jednostajnej cigoci f na [a, b], liczb > 0 tak, aby [f(s) f(t)[ < /(b a)
dla wszystkich [s t[ < , s, t [a, b]. Niech P bdzie takim podziaem [a, b], e x
i
<
dla kadego i = 1, . . . , n. Wtedy liczby
m
i
:= inf
[x
i1
,x
i
]
f , M
i
:= sup
[x
i1
,x
i
]
f
dla kadego i = 1, . . . , n rni si mniej ni o /(b a), gdy s wartociami
12
funkcji f
na przedziale krtszym ni . Zatem
0 G(P, f) D(P, f) =
n
i=1
(M
i
m
i
) x
i
<

b a

n
i=1
x
i
=

b a
(b a) = .
Na mocy poprzedniego wniosku, f R([a, b]).
Pozostaje wykaza rwno obu caek: Newtona i Riemanna. Oznaczmy je odpowied-
nio I
N
i I
R
. Jeli P = (x
0
, x
1
, . . . x
n
) P, to znajdziemy s
i
, t
i
[x
i1
, x
i
] takie, e
D(P, f) =
n
i=1
f(s
i
)x
i
, G(P, f) =
n
i=1
f(t
i
)x
i
12
Funkcja ciga osiga swoje kresy na kadym odcinku domknitym, wyznaczonym przez dwa ssiednie
punkty podziau P.
(jeszcze raz korzystamy z faktu, e funkcja ciga f osiga swoje kresy na kadym od-
cinku domknitym). Ustalmy dowolne > 0. Z Twierdzenia 9.33 o aproksymacji sumami
Riemanna wynika, e jeli podzia P jest odpowiednio drobny, to
[I
N
D(P, f)[ < , [I
N
G(P, f)[ < .
W pierwszej czci dowodu sprawdzilimy, e jeli podzia P jest odpowiednio drobny, to
odpowiadajce mu suma grna i dolna rni si mniej, ni o . Zatem wszystkie liczby
D(P, f) < I
N
< G(P, f) +, D(P, f), G(P, f)
s wtedy w pewnym przedziale J krtszym ni 3. Liczba I
R
ley midzy D(P, f) i G(P, f)
dla kadego P P. Std, take I
R
J. Przeto, [I
N
I
R
[ < 3, a wic I
R
= I
N
wobec
dowolnoci .
Twierdzenie 9.58. Jeli f jest monotoniczna na [a, b], to f R([a, b]).
owou. Wykaemy, e f spenia warunek cakowalnoci z Wniosku 9.56. Ustalmy > 0.
Dla ustalenia uwagi niech f bdzie niemalejca.
13
Wybierzmy podzia (x
0
, x
1
, x
2
, . . . , x
n
)
odcinka [a, b] na n rwnych czci. Wtedy x
i
= x
i
x
i1
= (b a)/n. Poniewa funkcja
niemalejca przyjmuje na kadymodcinku kres grny wprawymkocu tego odcinka, za
kres dolny w jego lewym kocu, wic dla podziau na rwne czci jest
0 G(P, f) D(P, f) =
b a
n
n
i=1
_
f(x
i
) f(x
i1
)
_
=
(b a)(f(b) f(a))
n
< ,
jeli n jest dostatecznie du liczb.
Z ostatniego twierdzenia wynika, e jest bardzo wiele funkcji niecigych, ktre s ca-
kowalne w sensie Riemanna. Jeli f = g h, gdzie g i h s niemalejce, to f R([a, b]).
Taka funkcja moe mie nieskoczony (przeliczalny) zbir punktw niecigoci. Czytel-
nik atwo skonstruuje konkretne przykady takich funkcji.
Okazuje si, e zbir funkcji cakowalnych w sensie Riemanna jest jeszcze bogatszy.
Bez dowodu przytoczymy nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 9.59. Zamy, e f : [a, b] R jest funkcj ograniczon. Nastpujce wa-
runki s wwczas rwnowane:
(i) f R([a, b]);
(ii) Zbir Z [a, b] wszystkich punktw niecigoci funkcji f ma nastpujc wasno:
dla kadego > 0 istnieje przeliczalna rodzina I
j
: j = 1, 2, . . . przedziaw do-
mknitych I
j
[a, b] taka, e
Z
_
j=1
I
j
,
j=1
[I
j
[ < ,
gdzie [I
j
[ oznacza dugo przedziau I
j
.
13
Dla funkcji nierosncych dowd jest w peni analogiczny.
c _ MIM UW, 2010/11 219
Uwaga 9.60. Kady zbir Z R, ktry ma wasno podan w punkcie (ii) Twierdze-
nia 9.59, nazywamy zbioremmiary Lebesguea zero, lub krtko: zbioremmiary zero. Kady
podzbir zbioru miary zero te oczywicie jest zbiorem miary zero.
Nietrudno zauway, e zbir Cantora K, tzn. zbir zwarty K [0, 1] opisany w Przy-
kadzie 5.63, jest zbiorem miary zero. Istotnie,
K =
n
j=1
K
j
,
gdzie zbiory K
1
K
2
. . . K i K
j
skada si z 2
j1
odcinkw dugoci 3
j1
. czna
dugo odcinkw wchodzcych w skad K
j
dy wic do zera dla j i dlatego K jest
zbiorem miary zero. Zbir Cantora jest nieprzeliczalny, a zatem zbir miary zero moe
by nieprzeliczalny.
Zadanie 9.61. Skonstruowa funkcj ograniczon f : [0, 1] R, ktra jest nieciga we
wszystkich punktach zbioru Cantora i ciga poza tym zbiorem.
Wskazwka. Taka funkcja moe by staa na kadym odcinku w uzupenieniu zbioru
Cantora. Okreli f tak, aby (powiedzmy) f > 2/3 na odcinkach usuwanych w kroku
2j + 1 i f < 1/3 na odcinkach usuwanych w kroku 2j.
Wrd funkcji cakowalnych w sensie Riemanna s wic funkcje niecige na pew-
nych zbiorach nieprzeliczalnych. Na drugim roku studiw Czytelnik zobaczy, e w wielu
sytuacjach wygodniej jest posugiwa si jeszcze inn denicj caki, tak zwan cak
Lebesguea. W teorii tej caki twierdzenia o przejciu do granicy pod znakiem caki s
znacznie wygodniejsze i mocniejsze. Naturalne uoglnienia wzoru na cakowanie przez
czci (obejmujce funkcje z niecigymi pochodnymi, a take funkcje cige, ktre s w
pewnych punktach nierniczkowalne), przydatne np. wteorii rwna rniczkowych i jej
konkretnych zastosowa, rwnie wygodniej jest rozpatrywa w teorii caki Lebesguea.
Rnic midzy cakami Newtona i Riemanna oraz cak Lebesguea mona zobrazo-
wa pogldowo za pomoc nastpujcej analogii. Przybliajc cak Riemanna (a take
nadajc sens geometryczny cace Newtona), dodajemy pola kolejnych prostoktnych sup-
kw, ktre mog na przemian by wysokie i niskie. Gdy rozdrabniamy podzia odcinka,
wysokoci supkw naladuj wszelkie wahania cakowanej funkcji. To tak, jakbymy ob-
liczali sum pienidzy w portfelu, uoywszy wiele banknotw w zupenie przypadkowym
porzdku, mieszajc nominay. Kady wie jednak, e prociej jest uoy banknoty nomi-
naami i dopiero wtedy liczy pienidze. Caka Lebesguea wykorzystuje wanie takie po-
dejcie. Z grubsza biorc, najpierw dzielimy dziedzin funkcji na zbiory, na ktrych funk-
cja przybiera z dobrym przyblieniem mniej wicej t sam warto. Obliczamy sum
pl supkw, ktrych podstawy mog by do dziwnymi zbiorami, a potem wykonujemy
przejcie graniczne. Doprecyzowanie tej nieco mtnej intuicji, a take wyznaczenie bar-
dzo szerokiej klasy funkcji, dla ktrych takie podejcie ma sens, wymaga jednak gbszego
wniknicia w struktur podzbiorw prostej rzeczywistej (i oglniej, przestrzeni R
n
).
Zalet caek Newtona i Riemanna, ktre wystarczaj do wielu praktycznych zasto-
sowa rachunku cakowego, jest prostota denicji. W subtelniejszych zastosowaniach, a
take w teorii, bardzo przydaj si silne narzdzia z teorii caki Lebesguea, za ktre
trzeba jednak zapaci duszym szykowaniem poj tak zwanej teorii miary.
Warto, eby Czytelnik o tej rnicy wiedzia ju teraz i pamita o niej w przyszoci.
9.4 Geometryczne zastosowania caki
Wiemy ju, e dla funkcji f : [a, b] (0, ) cigej, albo oglniej cakowalnej w sensie
Riemanna, liczba
_
b
a
f(x) dx jest polem obszaru (x, y) R
2
: a x b, 0 y f(x).
Opiszemy w tym rozdziale kilka innych geometryczny zastosowa caki, m.in. do oblicza-
nia dugoci krzywej, a take objtoci i pl powierzchni bry obrotowych.
Nie bdziemy precyzyjnie deniowa objtoci ani pola powierzchni bry wR
3
. Poprze-
staniemy na do naturalnych intuicjach, a do tematu wrcimy podczas wykadwanalizy
matematycznej na drugim roku studiw. Wtedy omwimy go znacznie gbiej i cilej, nie
ograniczajc si tylko do bry obrotowych.
9.4.1 Dugo krzywej
Bdziemy rozpatrywa krzywe paskie, bdce wykresami funkcji jednej zmiennej y =
f(x) na pewnym przedziale, a take krzywe opisane rwnaniami parametrycznymi,
: [a, b] t
_
1
(t),
2
(t), . . . ,
n
(t)
_
R
n
. (9.56)
Dla n = 2, 3 s to krzywe na paszczynie i w przestrzeni. Na przykad, obrazem prze-
ksztacenia [0, 2] t (cos t, sin t) R
2
jest okrg jednostkowy na paszczynie z karte-
zjaskim ukadem wsprzdnych.
Bdziemy na razie zakada, e funkcja (9.56) jest rnowartociowa, tzn. z geome-
trycznego punktu widzenia krzywa pozbawiona jest samoprzeci. Dla prostoty, zajmiemy
si szczegowo przypadkiem n = 2. Przypadek n 3 jest w peni analogiczny.
Denicja 9.62. aman wpisan w krzyw : [a, b] R
2
nazwiemy sum odcinkw
o kocach (
1
(t
i
),
2
(t
i
)), zwanych wierzchokami amanej, gdzie i = 0, 1, . . . , n, za P =
(t
0
, t
1
, . . . , t
n
) naley do zbioru P wszystkich podziaw odcinka [a, b].
Zbir wszystkich amanych wpisanych w dan krzyw bdziemy oznacza liter W .
Denicja 9.63. Dugoci amanej W o kocach (
1
(t
i
),
2
(t
i
)), gdzie i = 0, 1, . . . , n
oraz P = (t
0
, t
1
, . . . , t
n
) P, nazywamy liczb
d() =
n
i=1
_
_
1
(t
i
)
1
(t
i1
)
_
2
+
_
2
(t
i
)
2
(t
i1
)
_
2
(9.57)
Z twierdzenia Pitagorasa wynika, e kady skadnik sumy (9.57) rzeczywicie jest
dugoci odcinka, czcego dwa ssiednie wierzchoki amanej.
Denicja 9.64 (dugo krzywej). Niech : [a, b] R
2
. Dugoci krzywej nazywamy
kres grny dugoci wszystkich amanych wpisanych w t krzyw, tzn. liczb
d() = sup
W
d(), (9.58)
Prosz zauway, e ta denicja jest zgodna z naturaln intuicj: odpowiednio gadk
krzyw mona z dobr dokadnoci zmierzy linijk, przybliajc dugo krzywej du-
goci amanej o wielu wierzchokach. Dugo amanej nie bdzie wiksza od dugoci
krzywej.
c _ MIM UW, 2010/11 221
Twierdzenie 9.65 (wzr na dugo krzywej). Zamy, e funkcja : [a, b] R
2
jest
rnowartociowa i klasy C
1
. Wtedy
d() =
_
b
a
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
dt . (9.59)
Twierdzenie wyraa jasn intuicj zyczn: parametryzacja to opis sposobu, w jaki
poruszamy si po danym torze ruchu, za
1
i
2
to skadowe wektora prdkoci. Liczba
v(t) =
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
jest dugoci wektora prdkoci w chwili t, czyli chwilow szyb-
koci ruchu. Dla zyka iloczyn v(t) dt to przyrost drogi, uzyskany w czasie dt. Dla kogo,
kto tak myli, wzr na dugo krzywej to po prostu zaleno midzy czasem, prdko-
ci i drog; poniewa prdko nie jest staa, wic dzielimy przedzia czasu na mniejsze
odcinki i przybliamy cak sumami Riemanna.
Podobnie jest w przestrzeni R
3
. Dugo krzywej = (
1
,
2
,
3
): [a, b] R
3
, gdzie
k
C
1
dla k = 1, 2, 3, okrelona jako kres grny dugoci amanych, wpisanych w t
krzyw, wynosi
d() =
_
b
a
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
+
3
(t)
2
dt .
owou. Krok 1. Oznaczenia i plan dowodu. Wprowadmy oznaczenia
v(t) =
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
, t [a, b] , I =
_
b
a
v(t) dt =
_
b
a
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
dt .
Wybierzmy dowoln aman l W, odpowiadajcy jej podzia P = (t
0
, t
1
, . . . , t
n
) odcinka
[a, b], oraz liczb > 0. Z nierwnoci trjkta wynika, e jeli podzia P
1
powstaje z P
przez zagszczenie, to odpowiadajca mu amana
1
ma dugo d(
1
) d().
Wykaemy, e podzia P
1
mona wybra tak, aby uzyska
d() d(
1
) < I + , [I d(
1
)[ < . (9.60)
Nastpnie, przechodzc do granicy 0, otrzymamy d() I, co wobec dowolnoci a-
manej oznacza
d() = sup
W
d() I .
Z drugiej nierwnoci (9.60) wynika jednak, e istniej amane
1
W , dla ktrych liczba
d(
1
) moe znajdowa si dowolnie blisko liczby I. Zatem nie moe zachodzi ostra nie-
rwno d() < I; musi zachodzi rwno d() = I. Pozostaje tylko wykaza (9.60).
Krok 2. Nierwnoci (9.60). Niech > 0. Liczb dobierzemy do > 0 pniej. Doko-
nujc zagszczenia podziau P i nie zmniejszajc dugoci odpowiadajcej mu amanej,
przyjmiemy odtd, bez zmniejszenia oglnoci, e P = (t
0
, t
1
, . . . , t
n
), gdzie
0 < t
i
= t
i
t
i1
< , i = 1, . . . , n.
Liczb > 0 dobierzemy za chwil. Rozpatrzmy i-ty skadnik we wzorze (9.57) na dugo
amanej. Posugujc si dwukrotnie twierdzeniem Lagrangea o wartoci redniej, dla
funkcji
1
i
2
, otrzymujemy
_
_
1
(t
i
)
1
(t
i1
)
_
2
+
_
2
(t
i
)
2
(t
i1
)
_
2
= t
i
1
(t
i
)
1
(t
i1
)
t
i
_
2
+
_
2
(t
i
)
2
(t
i1
)
t
i
_
2
= t
i
_
_
1
(s
i
)
_
2
+
_
2
(u
i
)
_
2
. .
= (ozn.) W(s
i
,u
i
)
, gdzie t
i1
< s
i
, u
i
< t
i
.
Sprawdzimy teraz, e jeli liczba > 0 jest dostatecznie maa, to [W(s, u) v(s)[ < dla
wszystkich s, u [a, b] takich, e [s u[ < . Jeli W(s, u) = 0, to w fakt atwo wynika z
cigoci
2
. Jeli W(s, u) ,= 0, to mamy
[W(s, u) v(s)[ =
[
2
(u)
2
2
(s)
2
[
W(s, u) +v(s)
[
2
(u)
2
(s)[
[
2
(u)[ +[
2
(s)[
W(s, u)
. .
= (ozn.)
[
2
(u)
2
(s)[
2 (gdy wobec nier. Schwarza
2)
<
2
o ile, korzystajc z jednostajnej cigoci
2
na [a, b], dobierzemy > 0 tak, aby [
2
(s)
2
(u)[ < dla wszystkich [s u[ < . Rozwamy teraz dwie sumy,
d() =
i=1
t
i
W(s
i
, u
i
), S =
n
i=1
t
i
v(s
i
)
Z Twierdzenia 9.33 o aproksymacji caki I =
_
b
a
v(s) ds sumami Riemanna wynika, e
[I S[ < /2, gdy > 0 jest dostatecznie mae. Natomiast
[S d()[
n
i=1
t
i
[W(s
i
, u
i
) v(s
i
)[ <
2
n
i=1
t
i
=
2(b a) < /2
np. dla = /(4(b a)). Z nierwnoci trjkta, [I d()[ < . Dowd jest zakoczony.
Uwaga 9.66. Kluczowej technicznej trudnoci w dowodzie dostarczao to, e stosujc
twierdzenie Lagrangea do wyraenia wzoru na dugo amanej za pomoc pochodnych,
uzyskiwalimy wartoci pochodnych
1
i
2
w rnych punktach s
i
, u
i
kadego odcinka
podziau. Dlatego potrzebny by fragment z szacowaniem rnicy W(s, u) i v(s).
Wniosek 9.67. Jeli f : [a, b] R jest funkcj klasy C
1
, to dugo wykresu tej funkcji jest
rwna cace
_
b
a
_
1 +f
(x)
2
dx.
owou. Stosujemy twierdzenie do funkcji
1
(x) = x i
2
= f.
14
14
Zainteresowany teori Czytelnik zechce udowodni ten wniosek bezporednio. Dowd jest prostszy, ni
dowd Twierdzenia 9.65.
c _ MIM UW, 2010/11 223
Zbir punktw{(tsin t, 1cos t): t R} to cykloida. Zaznaczonych zostao 11 pooe toczcego si okrgu (z
ustalonym punktem na obwodzie i promieniem o kocu w tym punkcie), odpowiadajcych rwnym odstpom
czasu /5. Wida, e punkt toczcego si okrgu nie przemieszcza si wcale po cykloidzie ze sta szybkoci.
To jasne:
v(t) =
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
=
2 2 cos t, inf v = 0, sup v = 2.

Uwaga 9.68. Warto zauway, e powysze twierdzenie stosuje si take do takich krzy-
wych, dla ktrych obraz ([a, b]) odcinka [a, b] nie jest wykresem funkcji klasy C
1
, tylko
ma dziobki. Przykad: biorc
(t) = (t sin t, 1 cos t) , t R,
otrzymujemy cykloid, krzyw, jak zakrela ustalony punkt okrgu jednostkowego, to-
czcego si po linii prostej bez polizgu i ze sta prdkoci. Pochodne parametryzacji
to
1
(t) = 1 cos t i
2
(t) = sin t. W punktach t = 2k, k Z, tzn. tam, gdzie cos t = 1,
stosunek
2
/
1
ma granic lewostronn rwn , a prawostronn rwn + (prosz
spojrze na znak sinusa). Dlatego w tych punktach cykloida ma dziobki.
Przykad 9.69 (dugo okrgu). Obliczymy dugo okrgu jednostkowego, tzn. krzy-
wej (t) = (cos t, sin t), t [0, 2]. Mamy
v(t) =
_
1
_
t
_
2
+
2
_
t
_
2
=
_
sin
2
t + cos
2
t = 1 ; zatem d() =
_
2
0
1 dt = 2 .
Mona zrobi to samo inaczej. wiartka okrgu to wykres funkcji f(x) =
1 x
2
, gdzie
x [
2/2,
2/2]. Mamy
_
1 +f
(x)
2
=
_
1 +
x
2
1 x
2
=
1
1 x
2
( i teraz jest jasne, dlaczego wybralimy akurat taki przedzia: na [0, 1] otrzymany wzr
nie okrela funkcji cigej, z uwagi na zero mianownika w jedynce). Dlatego
1
4
d() =
_

2/2
2/2
dx
1 x
2
= arc sin x
2/2
2/2
=

4
+

4
=

2
.
Przykad 9.70 (dugo jednego uku cykloidy). Obliczymy dugo jednego uku
cykloidy. Niech (t) = (t sin t, 1 cos t) dla t [0, 2]. Wtedy
v(t) =
_
1
(t)
2
+
2
(t)
2
=
2 2 cos t = 2 sin
t
2
, 0
t
2
.
Obracajc pooony w paszczynie (x, y) wykres funkcji y = f(x) (klasy C
1
) wok osi x w R
3
, otrzymujemy
pewn powierzchni obrotow. Bliskie, rwnolege paszczyzny x = xi1 i x = xi wycinaj z tej powierzchni
cz, ktra jest bardzo bliska powierzchni bocznej stoka citego o promieniach podstaw r1 = f(xi1),
r2 = f(xi) i wysokoci h = xi = xi xi1.
(Posuylimy si jedynk trygonometryczn i wzorem cos t = 1 2 sin
2 t
2
.) Dlatego
d() =
_
2
0
v(t) dt = 2
_
2
0
sin
t
2
dt = 4 cos
t
2
2
0
= 4 + 4 = 8.
Co ciekawe, wynik jest liczb wymiern. Dugo uku cykloidy znali Gilles de Roberval
i Christopher Wren w XVII wieku.
9.4.2 Objto bryy obrotowej. Pole powierzchni obrotowej
Zamy, e funkcja f : R [a, b] (0, ) jest klasy C
1
. Obracajc wykres f wok osi
x-w, otrzymujemy powierzchni obrotow (patrz rysunek). Powiemy, nie wnikajc nad-
miernie w kopotliwe szczegy techniczne, zwizane z formalnym deniowaniem objto-
ci i pola powierzchni, jak znale objto bryy, ograniczonej w R
3
powsta powierzch-
ni oraz dwiema paszczyznami x = a, x = b, a take pole powierzchni bocznej tej bryy.
Objto V takiej bryy wyraa si cak
V =
_
b
a
f
2
(x) dx. (9.61)
c _ MIM UW, 2010/11 225
Z intuicyjnego punktu widzenia jest to do jasne. Dzielc odcinek [a, b] na n rwnych
czci punktami x
k
= a+k
ba
n
, k = 0, 1, . . . , n i prowadzc paszczyzny x = x
k
prostopade
do osi x-w, potniemy bry na plastry. Skadnik
f(x
i
)
2
x
i
wyraa objto walca o promieniu podstawy f(x
i
)
2
i wysokoci x
i
. Suma objtoci ta-
kich walcw, czyli suma Riemanna caki
_
b
a
f(x)
2
dx, tym lepiej przyblia cak a wic
objto bryy im gciej prowadzimy paszczyzny ci.
15
Przykad 9.71 (objto kuli). Niech f(x) =
1 x
2
dla x [1, 1]. Wykres f jest
powk okrgu; obrciwszy go, otrzymujemy powierzchni kuli jednostkowej. Objto
tej kuli jest rwna
V =
_
1
1
f
2
(x) dx =
_
1
1
(1 x
2
) dx =
_
x
x
3
3
_
1
1
= 2
2
3
=
4
3
.
Objto kuli o promieniu r wynosi 4r
3
/3, gdy objto bry podobnych jest rwna sze-
cianowi skali podobiestwa.
Pole A powierzchni bocznej takiej bryy wyraa si cak
A = 2
_
b
a
f(x)
_
1 +f
(x)
2
dx. (9.62)
Aby to zrozumie, zauwamy, e dwie bardzo bliskie paszczyzny x = x
i
i x = x
i1
wyci-
naj z takiej powierzchni obrotowej fragment, ktry w bardzo dobrym przyblieniu jest
powierzchni boczn stoka citego o promieniach o promieniach podstaw r
1
= f(x
i1
),
r
2
= f(x
i
) i wysokoci h = x
i
= x
i
x
i1
(patrz rysunek). Jak widzielimy, obliczajc
dugo krzywej, tworzca takiego stoka ma dugo rwn, z bardzo dobrym przyblie-
niem, x
i
_
1 +f
(x
i
)
2
. Dlatego pole powierzchni bocznej takiego stoka citego wynosi,
z zaniedbywalnym w granicy x
i
0 bdem, tyle, co pole prostoktnego paska o bokach
2f(x
i
) (obwd okrgu) i x
i
_
1 +f
(x
i
)
2
, a wic
2f(x
i
) x
i
_
1 +f
(x
i
)
2
.
Sumujc i przechodzc do granicy, otrzymujemy cak (9.62).
Przykad 9.72 (Pole powierzchni sfery jednostkowej). Jak wczeniej, niech f(x) =
1 x
2
dla x [1, 1]. Wtedy
2f(x)
_
1 +f
(x)
2
= 2
_
1 x
2
1 x
2
= 2
jest po prostu funkcj sta. Wynikaj std dwa wnioski. Po pierwsze, pole powierzchni
sfery jednostkowej w R
3
jest rwne
A = 2
_
1
1
f(x)
_
1 +f
(x)
2
dx = 2
_
1
1
1 dx = 4 .
15
Czytelnik powinien zdawa sobie spraw, e to intuicja dobra i naturalna, ale jednak nie do koca cisa,
z dwch powodw. Po pierwsze, nie powiedzielimy, czym jest objto. Po drugie, szkolny wzr na objto
walca, bdcy uoglnieniem wzoru na objto graniastosupa, przyjlimy tu na wiar.
Zatem, pole sfery jest rwne polu powierzchni bocznej opisanego na niej walca.
Po drugie, zauwamy, e obracajc uk okrgu, krzyw f(x) =
1 x
2
dla x [a, b],
gdzie 1 a < b 1, otrzymujemy fragment, wycity ze sfery dwiema rwnolegymi
paszczyznami x = a i x = b. Pole powierzchni tego fragmentu,
A = 2
_
b
a
f(x)
_
1 +f
(x)
2
dx = 2
_
b
a
1 dx = 2(b a) ,
zaley tylko od rnicy b a, nie za od liczb a i b z osobna.
Wiedzia to wszytko ju Archi-
medes ponad 2200 lat temu. Do-
szed do tego wniosku bez uycia ra-
chunku cakowego we wspczesnej po-
staci, wykonujc jednak de facto pewne
przejcia graniczne i stosujc metod,
nazywan cakowaniem staroytnych
lub metod wyczerpywania. (Czytelnik
moe dowiedzie si wicej o tej meto-
dzie, czytajc np. Wykady z historii
matematyki Marka Kordosa).
Stosowanie tej metody wymagao
znacznie wikszej pomysowoci, ni
proste i mechaniczne obliczenie kon-
kretnych caek, ktrymi posuylimy
si w tym podrozdziale, eby wyzna-
czy objto kuli oraz pole sfery. (Aby
zrozumie sens tego zdania, prosz ob-
liczy pole gury, ograniczonej pro-
st i ukiem paraboli, nie posugu-
jc si nasz dzisiejsz notacj i poj-
ciemcaki. Mona rozpatrze sumy Rie-
manna wprost, ale to nie jest szczegl-
nie wygodne.)
Wspomniana wasno sfery (patrz
te rysunek obok) nazywana bywa cza-
sem twierdzeniem Archimedesa:
pole powierzchni obrczy, ktr wycito
ze sfery o promieniu r dwiema rwno-
legymi paszczyznami, zaley tylko od
odstpu h tych paszczyzn i jest rwne 2rh. Na rysunku oba ciemne fragmenty sfery,
a take janiejsza, pprzezroczysta obrczka, wycita przez dwie paszczyzny z po-
wierzchni bocznej opisanego na sferze walca, maj rwne pola.
Rozdzia 10
Caki niewaciwe. Funkcje i B
Eulera oraz ich zastosowania
W tym rozdziale omwimy pojcie caki niewaciwej. Zajmiemy si te dwoma bardzo
wanymi konkretnymi typami takich caek: funkcjami (gamma) i B (beta) Eulera, ktre
stanowi, odpowiednio, naturalne uoglnienie silni oraz wspczynnikwdwumianowych
Newtona na wszystkie liczby rzeczywiste dodatnie.
10.1 Caka niewaciwa
Denicja 10.1 (caka niewaciwa na przedziale nieskoczonym). Zamy, e fun-
kcja f : [a, ) R jest ciga. Jeli istnieje skoczona granica
lim
y
_
y
a
f(x) dx, (10.1)
to nazywamy j cak niewaciw funkcji f na przedziale [a, ) (albo: od a do niesko-
czonoci) i oznaczamy
_

a
f(x) dx.
Mwimy wtedy, e caka niewaciwa f na [a, ) jest zbiena. Jeli granica (10.1) nie
istnieje, to mwimy, e caka
_
a
f(x) dx jest rozbiena.
Analogicznie deniujemy cak niewaciw funkcji f : (, a] R, a take cak nie-
waciw takiej funkcji f : [a, ) R (odpowiednio, f : (, a] R), ktra dla kadego
a 0 jest
_
y
0
e
x
dx = e
x
y
0
= 1 e
y
.
Ponadto, 1 e
y
1 dla y +. Dlatego
_

0
e
x
dx = 1 .
227
Przykad 10.3. Niech f(x) = 1/x
s
, x 1, s R. Wwczas
_
y
1
f(x) dx =
_
y
1
dx
x
s
=
_
_
ln x
y
1
= ln y dla s = 1,
x
1s
1 s
y
1
=
y
1s
1
1 s
dla s ,= 1.
Jeli s = 1, to granica caek
_
y
1
f dx przy y jest nieskoczona, gdy ln y dla
y . Caka niewaciwa
_
1
(1/x) dx jest zatem rozbiena.
Jeli s ,= 1, to granica caek
_
y
1
f dx przy y jest skoczona wtedy i tylko wtedy,
gdy funkcja potgowa y
1s
ma granic skoczon dla y , a wic wtedy i tylko wtedy,
gdy wykadnik 1 s < 0. Dla takich s mamy
_

1
dx
x
s
= lim
y
y
1s
1
1 s
=
1
s 1
(s > 1) .
Dla wszystkich pozostaych s R caka
_
1
x
s
dx jest rozbiena.
Przykad 10.4. Niech f(x) = 1/(1 +x
2
), x 0. Dla kadego y > 0 jest
_
y
0
f(x) dx =
_
y
0
dx
1 +x
2
= arc tg x
y
0
= arc tg y .
Dlatego
_

0
dx
1 +x
2
= lim
y
arc tg y =

2
.
Z uwagi na parzysto funkcji podcakowej, mamy take
_
0
dx
1 +x
2
= lim
y
(arc tg y) =

2
Zatem,
_

dx
1 +x
2
=
_
0
dx
1 +x
2
+
_

0
dx
1 +x
2
= .
Uwaga 10.5. Jeli istnieje caka
_
a
f(x) dx, to dla kadego b > a istnieje
_
b
f(x) dx
i zachodzi rwno
_

a
f(x) dx =
_
b
a
f(x) dx +
_

b
f(x) dx. (10.2)
Istotnie, dla kadego y > b mamy przecie
_
y
a
f(x) dx =
_
b
a
f(x) dx +
_
y
b
f(x) dx.
Dlatego lewa strona ma granic wtedy i tylko wtedy, gdy prawa strona ma granic. Za-
chodzi te rwno tych granic, czyli rwno (10.2).
Twierdzenie 10.6 (warunek Cauchyego dla caek niewaciwych). Caka niewa-
ciwa
_
a
f(x) dx jest zbiena wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi nastpujcy warunek Cau-
chyego dla caek: dla kadego > 0 istnieje takie M > a, e dla wszystkich y
2
> y
1
> M
zachodzi nierwno
_
y
2
y
1
f(x) dx
< .
c _ MIM UW, 2010/11 229
owou. Jeli
_
a
f(x) dx jest zbiena, tzn. istnieje granica
g = lim
y
I(y) , gdzie I(y) =
_
y
a
f(x) dx,
to zgodnie z denicj (Cauchyego) granicy dla kadego > 0 istnieje takie M > 0, e dla
wszystkich y > M jest [I(y) g[ < /2. Zatem, dla y
2
> y
1
> M jest
_
y
2
y
1
f(x) dx
= [I(y
2
) I(y
1
)[ [I(y
2
) g[ +[g I(y
1
)[ < .
Na odwrt, zamy, e zachodzi warunek podany w twierdzeniu. Niech (a
m
) [a, )
bdzie dowolnym ciagiem zbienym do nieskoczonoci. Warunek Cauchyego dla caek
jest po prostu warunkiem Cauchyego dla cigu liczbowego I(a
m
). Zatem, istnieje granica
tego cigu, pewna liczba g = limI(a
m
) R.
Ustalmy > 0. Dobierzmy do /2 liczb M > a tak, aby warunek Cauchyego dla
caek zachodzi dla wszystkich y
2
> y
1
> M z liczb /2 zamiast po prawej stronie
nierwnoci. Niech y > M. Wybierzmy m N tak, aby a
m
> y oraz [I(a
m
) g[ < /2.
Wwczas,
[I(y) g[ =
I(a
m
)
_
am
y
f(x) dx g
[I(a
m
) g[ +
_
am
y
f(x) dx
<

2
+

2
= .
Zatem, wprost z denicji granicy I(y) g dla y .
Zajmiemy si teraz nieco bliej zwizkiem caek niewaciwych z szeregami.
Denicja 10.7 (cakowalno bezwzgldna i cakowalno warunkowa). Niech
f : [a, ) R. Mwimy, e caka
_
a
f(x) dx jest zbiena bezwzgldnie, a funkcja f jest
bezwzgldnie cakowalna na [a, ), wtedy i tylko wtedy, gdy zbiena jest caka
_

a
[f(y)[ dy .
Jeli caka
_
a
f(x) dx jest zbiena, ale nie jest zbiena bezwzgldnie, to mwimy, e jest
zbiena warunkowo. Mwimy wtedy, e f jest warunkowo cakowalna na [a, ).
Wniosek 10.8. Jeli f : [a, ) R jest bezwzgldnie cakowalna na [a, ), to caka
_
a
f(x) dx jest zbiena.
owou. Stosujemy kryterium cakowalnoci z Twierdzenia 10.6 i nierwno trjkta dla
caek,

_
y
2
y
1
f(x) dx
<
_
y
2
y
1
f(x)
dx.
Jeli caki z prawej strony nierwnoci s (dowolnie) mae dla wszystkich y
2
> y
1
do-
statecznie duych, to i caki z lewej strony s (dowolnie) mae dla wszystkich y
2
> y
1
dostatecznie duych.
Jest wic podobnie, jak dla szeregw: bezwzgldna zbieno implikuje zwyk zbie-
no. Nie musi by odwrotnie: spjrzmy na klasyczny przykad.
Przykad 10.9. Niech f(x) = x
1
sin x dla x > 0 i f(0) = 1. Wtedy funkcja f jest ciga
na [0, ), gdy
sin x
x
1 dla x 0. Wykaemy, e caka niewaciwa funkcji f, tzw. caka
Dirichleta
_

0
sin x
x
dx (10.3)
jest zbiena tylko warunkowo, tzn. zbiena, ale nie bezwzgldnie zbiena.
Na przedziale (k, (k + 1)) jest | sin x| 1/
_
(k + 1)
_
.
Zacznijmy od rozbienoci caki niewaciwej z funkcji [f(x)[ = [ sin x[/x. Niech n N,
0 k n. Mamy
[ sin x[
x
>
[ sin x[
(k + 1)
dla x (k, (k + 1))
i dlatego
_
(n+1)
0
[ sin x[
x
dx =
n
k=0
_
(k+1)
k
[ sin x[
x
dx
k=0
1
(k + 1)
_
(k+1)
k
[ sin x[ dx
=
n
k=0
1
(k + 1)
_

0
sin xdx
=
2
n+1
j=1
1
j
+ dla n ,
gdy szereg harmoniczny
1
n
jest rozbieny. Zatem caka
_
0
[f(x)[ dx jest rozbiena.
Oznaczmy teraz
I
k
=
_
(k+1)
k
sin x
x
dx, k = 0, 1, 2, . . .
Aby wykaza zbieno caki Dirichleta (10.3), sprawdzimy najpierw, e szereg liczbowy
k
I
k
jest zbieny. Posuymy si w tym celu kryterium Leibniza (Wniosek 4.42). Za-
uwamy najpierw, e dla kadego k = 0, 1, 2, . . . jest
I
2k
> 0 > I
2k+1
c _ MIM UW, 2010/11 231
To atwo wynika z monotonicznoci caki i faktu, e sinus jest dodatni na przedziaach
(2k, 2k+), a ujemny na przedziaach (2k+, (2k +2)). Ponadto, poniewa w kadej
z caek I
k
funkcja podcakowa ma stay znak, wic dla kadego k = 0, 1, 2, . . . jest
[I
k
[ =
_
(k+1)
k
[ sin x[
x
dx
1
(k + 1)
_
(k+1)
k
[ sin x[ dx
=
1
(k + 1)
_
(k+2)
(k+1)
[ sin y[ dy
_
(k+2)
(k+1)
[ sin y[
y
dy = [I
k+1
[ .
Skorzystalimy tu z okresowoci moduu sinusa (rodkowa rwno) oraz z nierwnoci
1
x

1
(k + 1)

1
y
dla wszystkich 0 k < x (k + 1) y.
Zatem, znaki liczb I
k
zmieniaj si na przemian, za cig [I
k
[ jest malejcy. Z wypisanych
oszacowa wnioskujemy ponadto, e [I
k+1
[ c/(k + 1) dla c = 2/. Spenione s wic
wszystkie zaoenia kryteriumLeibniza; na mocy tego kryteriumszereg
I
k
jest zbieny.
Niech S oznacza sum tego szeregu.
Ustalmy teraz liczb > 0. Wybierzmy M N, tak, aby spenione byy dwa warunki:
n1
k=0
I
k
S
<

2
dla n > M
oraz
1
x
<

2
dla x > M.
Niech y > M i n = [y/]. Wtedy, z wasnoci entier, 0 y n < . Moemy wic
oszacowa
_
y
0
sin x
x
dx S
n1
k=0
I
k
+
_
y
n
sin x
x
dx S
n1
k=0
I
k
S
+
_
y
n
[ sin x[
x
dx <

2
+ (y n)

2
< .
(Idea jest bardzo prosta: dla duych y caka
_
y
0
f dx rni si bardzo niewiele od odpowied-
nio dobranej sumy czciowej szeregu caek I
k
).
Otrzymalimy wic rwno
_

0
sin x
x
dx = lim
y
_
y
0
sin x
x
dx = S =
k=0
_
(k+1)
k
sin x
x
dx.
Uwaga 10.10. Mona wykaza, e
_

0
sin x
x
dx =

2
.
Dla funkcji nieujemnych zbieno caek niewaciwych mona bardzo wyranie po-
wiza ze zbienoci szeregw. Dla uproszczenia przyjmijmy a = 0 (przedzia cakowania
zawsze mona tak przesun, aby jego koniec znalaz si w zerze).
Twierdzenie 10.11. Niech f : [0, ) [0, ) bdzie funkcj cig. Nastpujce wa-
runki s wwczas rwnowane:
(i) Caka niewaciwa
_
0
(ii) Dla kadego rosncego cigu liczb nieujemnych (a
m
) dcego do +szereg
S =
m=1
_
a
m+1
am
f(x) dx
jest zbieny.
(iii) Dla pewnego rosncego cigu liczb nieujemnych (a
m
) dcego do +szereg
S =
m=1
_
a
m+1
am
f(x) dx
jest zbieny.
owou. (i) (ii). Niech (a
m
) bdzie jakimkolwiek cigiem rosncym liczb nieujemnych.
Mamy
_
a
m+1
0
f(x) dx =
_
a
1
0
f(x) dx +
m
k=1
_
a
k+1
a
k
f(x) dx.
Z warunku (i) wynika, e lewa strona ma skoczon granic dla m . Zatem prawa
strona te ma skonczon granic, a to oznacza, e cig sum czciowych szeregu S jest
zbieny.
(ii) (iii). To jest oczywiste.
(iii) (i). Zamy, e szereg S jest zbieny. Niech > 0. Z kryterium Cauchyego dla
szeregw wynika, e istnieje M N takie, e dla wszystkich N > M jest
N
k=M
_
a
k+1
a
k
f(x) dx =
k=M
_
a
k+1
a
k
f(x) dx
<
(pamitajmy, e f 0). Niech teraz y
2
> y
1
> a
M
bd dowolne. Wybierzmy N > M tak,
aby a
N+1
> y
2
. Wwczas, dziki monotonicznoci caki,
_
y
2
y
1
f(x) dx
=
_
y
2
y
1
f(x) dx
_
a
N
a
M
f(x) dx =
N
k=M
_
a
k+1
a
k
f(x) dx < .
Zachodzi wic warunek Cauchyego dla caek niewaciwych, podany w Twierdzeniu 10.6.
Dlatego caka
_
0
Czytelnik moe sprawdzi, e analogiczne twierdzenie zachodzi dla funkcji nieujem-
nych, ktre s cakowalne w sensie Riemanna na kadym przedziale skoczonym [0, b].
Twierdzenie 10.12. Niech f : [a, ) [a, ), gdzie a 0, bdzie funkcj nierosnc.
Nastpujce warunki s rwnowane:
c _ MIM UW, 2010/11 233
(i) Caka niewaciwa
_

a
(ii) Szereg S =
n=[a+1]
f(n) jest zbieny.
Szit uowouu. Poniewa f jest nieujemna i nierosnca, wic dla n a + 1 mamy
_
n
n1
f(x) dx 1 inf
[n1,n]
f = f(n) = 1 sup
[n,n+1]
f
_
n+1
n
f(x) dx.
Sumujc takie nierwnoci wzgldem n, atwo porwnujemy (z gry i z dou, z dokadno-
ci do staych skadnikw) sumy czciowe S
m
szeregu S z cakami I(m) =
_
m
a
f(x) dx.
Zarwno sumy S
m
, jak i caki I(m), tworz cigi rosnce. Zatem jeden z tych cigw jest
zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy zbieny jest drugi z nich. (Patrz take rysunek).
Jeli f jest funkcj malejc np. na [1, ), to dla kadego n jest
n1
k=1
f(k)
_
n
1
f(x) dx
n
k=2
f(k) .
Uwaga 10.13. Czytelnik zauway by moe, e w ostatnim twierdzeniu nie zakadali-
my, e f jest ciga (lub choby cakowalna w sensie Riemanna na przedziaach ograni-
czonych). To nie jest potrzebne: zbir punktw niecigoci funkcji nierosncej jest co naj-
wyej przeliczalny, wic z twierdzenia charakteryzujcego funkcje cakowalne w sensie
Riemanna wynika, e funkcja nierosnca jest cakowalna w sensie Riemanna na kadym
przedziale skoczonym.
Zadanie 10.14. Skonstruowa przykad funkcji cigej f : [0, ) [0, ), dla ktrej
caka niewaciwa
_
0
f(x) dx jest zbiena, ale f nie ma granicy dla x + i sup f =
[ inf f[ = +.
Aby podkreli zwizki caek niewaciwych z szeregami, sformuujemy jeszcze dwa
kryteria zbienoci takich caek.
Stwierdzenie 10.15 (kryteriumporwnawcze dla caek niewaciwych). Jeli f, g
s nieujemne i cige na przedziale [a, ) i istniej a
1
a i C > 0 takie, e C f(x) g(x)
dla wszystkich x > a
1
, to ze zbienoci caki
_
a
f(x) dx wynika zbieno caki
_
a
g(x) dx,
natomiast z rozbienoci caki
_
a
g(x) dx wynika rozbieno caki
_
a
f(x) dx.
Dowd pozostawiamy zainteresowanemu Czytelnikowi. Jest nietrudny i bardzo po-
dobny do dowodu kryterium porwnawczego dla szeregw.
Podamy te odpowiednik kryterium Abela i Dirichleta. W tym celu najpierw wyka-
emy pomocnicze twierdzenie o wartoci redniej dla caek.
Twierdzenie 10.16 (drugie twierdzenie o wartoci redniej dla caki).
1. Zamy, e f, h C([a, b]) i h 0. Wwczas istnieje taki punkt [a, b], e
f()
_
b
a
h(x) dx =
_
b
a
f(x)h(x) dx
2. Zamy, e f, g C([a, b]), a ponadto g jest funkcj monotoniczn. Wwczas istnieje
taki punkt [a, b], e
_
b
a
f(x)g(x) dx = g(a)
_

a
f(x) dx +g(b)
_
b
f(x) dx.
owou. Najpierw udowodnimy pierwszy punkt. Poniewa h 0, wic dla kadego x
[a, b] mamy h(x) inf f f(x)h(x) h(x) sup f. Dlatego, z monotonicznoci caki,
inf
[a,b]
f
_
b
a
h(x) dx I =
_
b
a
f(x)h(x) dx sup
[a,b]
f
_
b
a
h(x) dx.
Jeli
_
b
a
h(x) dx = 0, to fh 0 i jako mona wybra dowolny punkt przedziau [a, b]. Jeli
_
b
a
h(x) dx ,= 0, to liczba
__
b
a
f(x)h(x) dx
_
__
b
a
h(x) dx
_
1
naley do przedziau [inf f, sup f], a wic na mocy wasnoci Darboux jest wartoci funk-
cji f w pewnym punkcie [a, b]. To koczy dowd punktu pierwszego.
Aby wykaza drug cz twierdzenia, pomy F(x) =
_
x
a
f(t) dt dla x [a, b]. Funkcja
F znika dla x = a i jest funkcj pierwotn f.
Dla uatwienia zamy, e g jest funkcj klasy C
1
i g
0 (wpp. mona g pomnoy

przez 1). Cakujc przez czci, otrzymujemy
_
b
a
f(x)g(x) dx = F(b)g(b)
_
b
a
F(x)g
(x) dx gdy F(a) = 0

= F(b)g(b) F()
_
b
a
g
(x) dx na mocy punktu 1.

= F(b)g(b) F()
_
g(b) g(a)
_
= g(b)
_
b
f(x) dx +g(a)
_

a
f(x) dx.
c _ MIM UW, 2010/11 235
Niech teraz g bdzie dowoln funkcj cig monotoniczn. Znajdziemy cig wielomianw
g
n
zbieny do g jednostajnie na [a, b]. Mona bez zmniejszenia oglnoci zakada, e kady
z wielomianw g
n
jest monotoniczny na [a, b]. (To nietrudno wywnioskowa np. z faktu, e
wielomiany Bernsteina funkcji f zale wsposb monotoniczny od f). Zatem, dla kadego
n istnieje
n
[a, b] takie, e
_
b
a
f(x)g
n
(x) dx = g
n
(a)
_
n
a
f(x) dx +g
n
(b)
_
b
n
f(x) dx.
Cig
n
nie musi wprawdzie by zbieny, lecz ma podcig zbieny; przyjmiemy wic, eby
nie komplikowa oznacze, e
n
jest po prostu zbieny. Przechodzc w powyszej rwno-
ci do granicy n i korzystajc z Twierdzenia 9.37 (o przejciu do granicy pod zna-
kiem caki), eby wykona przejcie graniczne po lewej stronie, otrzymujemy tez punktu
drugiego w oglnym przypadku (bez zaoenia rniczkowalnoci g).
Dowd caego twierdzenia jest zakoczony.
Twierdzenie 10.17 (kryterium AbelaDirichleta dla caek). Zamy, e
f, g : [a, ) R
s cige, a ponadto:
1. Funkcja g jest monotoniczna i ma granic rwn zero dla x +.
2. Istnieje taka liczba M > 0, e dla wszystkich x
2
> x
1
a jest
_
x
2
x
1
f(x) dx
< M .
Wwczas caka
_

a
f(x)g(x) dx
jest zbiena.
owou. Sprawdzimy warunek Cauchyego dla caek niewaciwych. Ustalmy > 0. Do-
bierzmy K > a tak, aby mie [g(x)[ < /(2M) dla wszystkich x > K. Z drugiego twierdze-
nia o wartoci redniej wnioskujemy, e dla dowolnych y
2
> y
1
> K znajdzie si punkt
[y
1
, y
2
] taki, e
_
y
2
y
1
f(x)g(x) dx
g(y
1
)
_

y
1
f(x) dx +g(y
2
)
_
y
2
f(x) dx
< 2

2M
M = .
(Skorzystalimy po prostu z nierwnoci trjkta dla sumy. Obie caki z f szacuj si
przez M, a wartoci g w punktach y
i
przez /(2M); s dwa takie skadniki).
Przykad 10.18. 1. Z podanego kryterium raz jeszcze mona wywnioskowa zbie-
no caki Dirichleta
_

0
sin x
x
dx.
Funkcje Fresnela
S(x) =
_
x
0
sin(t
2
) dt, C(x) =
_
x
0
cos(t
2
) dt .
Czarny kolor odpowiada funkcji S(x), gdy S
(0) = 0, C
(0) = 1 > 0 (skale na osiach s rne).

Oczywicie mona ograniczy si do badania funkcji podcakowej na I = (1, ).
Funkcja g(x) = 1/x jest na tym przedziale ciga i monotonicznie maleje do zera,
natomiast

_
y
2
y
1
sin xdx
= [ cos y
2
cos y
1
[ 2
dla wszystkich y
1
, y
2
.
2. Caki Fresnela
_

0
sin(x
2
) dx,
_

0
cos(x
2
) dx
s zbiene, cho funkcje podcakowe nie maj w ogle granicy w nieskoczonoci!
Znw, sprawdzimy, co si dzieje na przedziale [1, ). Zamieniajc zmienne (t =
x),
otrzymujemy
_

1
sin(x
2
) dx =
_

1
sin t
2
t
dt .
Funkcja g(t) = 1/2
t jest monotoniczna i ma w nieskocznonoci granic 0. Ogra-

niczono caek sinusa na dowolnym przedziale sprawdzilimy wyej. Tak samo
mona postpi z drug cak. (Tempo zbienoci obu caek jest powolne).
Caki niewaciwe na przedziale skoczonym
Z bardzo podobn sytuacj mamy do czynienia, gdy funkcja f : (a, b] R jest ciga (lub
ograniczona i cakowalna w sensie Riemanna) na kadym przedziale [a + , b], gdzie 0 <
< b a, ale nie mona jej przeduy do funkcji cigej (odpowiednio: ograniczonej
i cakowalnej w sensie Riemanna) na [a, b], gdy np. f ma w a granic nieskoczon,
lub w ogle nie ma granicy w punkcie a, ani nie jest ograniczona w adnym otoczeniu
tego punktu. Mwimy wtedy, e caka niewaciwa
_
b
a
f(x) dx jest zbiena, gdy istnieje
skoczona granica
lim
0
+
_
b
a+
f(x) dx =:
_
b
a
f(x) dx
Jeli ta granica nie istnieje lub jest nieskoczona, to mwimy, e caka jest rozbiena.
c _ MIM UW, 2010/11 237
Przykad 10.19. Caka
_
1
0
x
s
dx
jest zbiena dla s < 1 i rozbiena dla s 1. Istotnie, mamy
_
1
0
x
s
dx = lim
0
+
_
1
x
s
ds =
_
_
ln x
= ln
1
dla s = 1,
x
1s
1 s
=
1
1s
1 s
dla s ,= 1.
Gdy s = 1, to ln(1/) + dla 0
+
. Dla s ,= 1 zbieno rozpatrywanej caki jest
rwnowana istnieniu skoczonej granicy
1s
przy 0
+
, tzn. dodatnioci wykadnika
1 s.
Badajc zbieno caek niewaciwych z nieograniczonych funkcji nieujemnych na
przedziale ograniczonym, wolno oczywicie posugiwa si kryterium porwnawczym: je-
li Cf(x) g(x) 0 dla pewnej staej C > 0 i wszystkich x (a, b), to ze zbienoci caki
_
b
a
f(x) dx wynika zbieno caki
_
b
a
g(x) dx i na odwrt, z rozbienoci caki z funkcji g
na (a, b) wynika rozbieno caki z f na tym przedziale.
Przykad 10.20. Caka
_
1
0
1 cos x
x
3
dx
jest rozbiena. Istotnie, 1 Cx
2
> cos x na (0, 1), gdy C > 0 jest dostatecznie ma liczb
(wystarczy np. wzi C = 1/; Czytelnik zechce to sprawdzi). Dlatego 1 cos x Cx
2
i funkcja podcakowa jest nie mniejsza od g(x) = C/x, za caka z tej ostatniej funkcji,
_
1
0
g(x) dx = C
_
1
0
x
1
dx jest oczywicie rozbiena.
Uwaga 10.21 (wzory rachunkowe dla caek niewaciwych). W poprzednim roz-
dziale zetknlimy si z kilkoma wzorami rachunkowymi dla caek oznaczonych, np. wzo-
rem na cakowanie przez czci i wzorem na cakowanie przez podstawienie. Odpowied-
nikami tych wzorw mona si posugiwa take dla caek niewaciwych, tylko trzeba
pamita, e po obu stronach mamy do czynienia z granicami pewnych caek. Stosujemy
po prostu odpowiedni wzr na mniejszym przedziale i przechodzimy nastpnie do odpo-
wiedniej granicy z kocami przedziau. Np. majc do czynienia z wzorem na cakowanie
przez czci dla caek niewaciwych, piszemy
_

a
f(x) g
(x) dx = fg
_

a
f
(x) g(x) dx,

interpretujc kad cak jako cak niewaciw i przyjmujc, e
fg
a
= lim
b
f(b)g(b) f(a)g(a) .
Podobnie postpujemy z cakami niewaciwymi na przedziaach skoczonych: stosujemy
odpowiedni wzr nie na [a, b], tylko na mniejszym przedziale [a + , b], a nastpnie prze-
chodzimy do granicy 0
+
.
Przy pewnej dozie ostronoci mona po prostu cakowa przez czci i przez podsta-
wienie praktycznie tak samo, jak dla zwykych caek oznaczonych. Spotkamy si kilka-
krotnie z tak sytuacj w nastpnym podrozdziale.
10.2 Funkcje i B
Denicja 10.22. Dla a > 0 kadziemy
(a) =
_

0
t
a1
e
t
dt . (10.4)
Cak (10.4) nazywamy funkcj gamma Eulera.
Nietrudno przekona si, e denicja jest poprawna, tzn. caka jest zbiena dla ka-
dego parametru a > 0. Istotnie, poniewa e
t
1 dla t 0, wic
_
1
0
t
a1
e
t
dt
_
1
0
t
a1
dt =
t
a
a
1
0
=
1
a
< . (10.5)
Dla t > 1 i k > a 1 jest te
e
t/2
(t/2)
k
k!

t
a1
k! 2
k
(porwnujemy funkcj e
t
z k-tym wyrazem jej szeregu potgowego, a nastpnie korzy-
stamy z monotonicznoci funkcji wykadniczej o podstawie t > 1). Dlatego
_

1
e
t
t
a1
dt k! 2
k
_

1
e
t
e
t/2
dt = k! 2
k
_

1
e
t/2
dt = k! 2
k+1
e
1/2
< . (10.6)
Caka okrelajca funkcj gamma jest sum caek (10.5) i (10.6), wic jest zbiena.
Stwierdzenie 10.23. Funkcja ma nastpujce wasnoci:
(1) = 1, (a + 1) = a(a) dla wszystkich a > 0, (10.7)
(n) = (n 1)! dla kadego n N. (10.8)
owou. Liczb (1) wyznaczamy wprost z denicji (patrz take Przykad 10.2):
(1) =
_

0
t
11
e
t
dt =
_

0
e
t
dt = e
t
0
= 1 .
Cakujc przez czci, sprawdzamy, e
(a) =
_

0
t
a1
e
t
dt =
t
a
a
e
t
_

0
t
a
a
(e
t
) dt = 0 +
(a + 1)
a
.
Otrzymalimy wic (10.7). Rwno (10.8) atwo udowodni przez indukcj: dla n = 1
wzr (10.8) zachodzi, i jeli (n) = (n 1)!, to (n + 1) = n(n) = n (n 1)! = n!.
Widzimy wic, e funkcja : (0, ) (0, ) jest jednymz moliwych przedue funk-
cji n n! ze zbioru liczb naturalnych na liczby dodatnie. Oczywicie wszystkich takich
przedue jest nieskoczenie wiele. Funkcj wyrnia spord nich jedna wasno:
okazuje si, e ln : (0, ) R jest funkcj wypuk. Wyjanijmy ten fakt moliwie sta-
rannie.
Denicja 10.24. Niech I bdzie przedziaem w R i niech f : I (0, ). Mwimy, e f
jest logarytmicznie wypuka wtedy i tylko wtedy, gdy ln f : I R jest funkcj wypuk.
c _ MIM UW, 2010/11 239
Rwnowanie, f : I (0, ) jest logarytmicznie wypuka wtedy i tylko wtedy, gdy dla
dowolnych x, y I oraz [0, 1] zachodzi nierwno
f
_
x + (1 )y
_
f(x)
f(y)
1
.
Logarytmujc t nierwno stronami, co wolno zrobi, gdy ln jest funkcj rosnc, otrzy-
mujemy nierwno Jensena dla funkcji ln f (patrz Denicja 5.67).
Stwierdzenie 10.25. Iloczyn funkcji logarytmicznie wypukych jest funkcj logarytmicz-
nie wypuk.
owou. Suma funkcji wypukych jest wypuka. Dlatego, jeli ln f
i
jest funkcj wypuk
dla i = 1, 2, to ln(f
1
f
2
) te jest funkcj wypuk.
Logarytmiczn wypuko funkcji mona sprawdzi na kilka sposobw. My przypo-
mnimy w tym celu nierwno Hldera dla sum skoczonych, a nastpnie wyprowadzimy
z niej atwy wniosek: nierwno Hldera dla caek. Jak pamitamy (patrz Twierdze-
nie 5.73), jeli p, q > 1 i
1
p
+
1
q
= 1, to dla dowolnych x
1
, . . . , x
n
0 oraz y
1
, . . . , y
n
0
jest
n
i=1
x
i
y
i

_
n
i=1
x
p
i
_
1/p
_
n
i=1
y
q
i
_
1/q
. (10.9)
atwo std otrzyma
Stwierdzenie 10.26 (nierwno Hldera dla caek). Jeli p, q > 1 i
1
p
+
1
q
= 1, to dla
dowolnych funkcji f, g cakowalnych na przedziale [a, b] zachodzi nierwno
_
b
a
f(t)g(t) dt
__
b
a
[f(t)[
p
dt
_
1/p
__
b
a
[g(t)[
q
dt
_
1/q
. (10.10)
Szit uowouu. Z nierwnoci Hldera dla sum wynika, e dla kadego podziau P =
(t
0
, . . . , t
n
) odcinka [a, b] i punktw porednich s
i
[t
i1
, t
i
] jest
i=1
f(s
i
)g(t
i
)t
i
i=1
[f(s
i
)[(t
i
)
1/p
[g(s
i
)[(t
i
)
1/q
_
n
i=1
[f(s
i
)[
p
t
i
_
1/p
_
n
i=1
[g(s
i
)[
q
t
i
_
1/q
,
gdzie t
i
= t
i
t
i1
dla i = 1, . . . , n. Z takich nierwnoci dla sumcakowych otrzymujemy
po przejciu granicznym nierwno Hldera dla caek.
Uwaga 10.27. Nierwno Hldera (10.10) zachodzi take dla caek niewaciwych. Wy-
starczy wypisa j na mniejszych przedziaach (tam, gdzie caki oznaczone s waciwe),
a nastpnie przej do granicy z odpowiednim kocem (lub dwoma kocami) przedziau.
Wniosek 10.28. Funkcja jest logarytmicznie wypuka.
owou. Ustalmy x, y > 0 i liczb (0, 1). Posuymy si nierwnoci Hldera z wy-
kadnikami p = 1/ i q = 1/(1 ). Wtedy 1/p = , 1/q = 1 i warunek
1
p
+
1
q
= 1 jest
speniony. Prosty rachunek daje
_
x + (1 )y
_
=
_

0
t
x+(1)y1
e
t
dt
=
_

0
t
(x1)
e
t
t
(1)(y1)
e
(1)t
dt
__

0
t
x1
e
t
dt
_
__

0
t
y1
e
t
dt
_
1
= (x)
(y)
1
.
Dowd jest zakoczony.
Uwaga 10.29. Nieco inny dowd logarytmicznej wypukoci funkcji przebiega wedug
nastpujcego schematu.
1. Najpierw trzeba sprawdzi, e suma (dwch) funkcji logarytmicznie wypukych te
jest logarytmicznie wypuka. Mona w tym celu skorzysta z kryterium wypukoci
funkcji cigych, patrz Twierdzenie 5.70. Przez indukcj wynika std, e suma n
funkcji logarytmicznie wypukych jest logarytmicznie wypuka.
2. Nastpnie, sprawdza si, e sumy cakowe Riemanna,
n
i=1
t
a1
i
e
t
i
t
i
przybliajce cak
I
N
(a) =
_
N
0
t
a1
e
t
dt
s funkcjami logarytmicznie wypukymi zmiennej a.
3. atwo jest wykaza, e granica punktowo zbienego cigu funkcji logarytmicznie
wypukych jest logarytmicznie wypuka. Std i z logarytmicznej wypukoci sum
Riemanna wnioskujemy najpierw o logarytmicznej wypukoci caek I
N
(a), a na-
stpnie logarytmicznej wypukoci funkcji (a) = lim
N
I
N
(a).
Zainteresowany Czytelnik zechce samodzielnie uzupeni wszystkie szczegy takiego ro-
zumowania.
Okazuje si, e wasno (10.7) funkcji , poczona z jej logarytmiczn wypukoci,
jednoznacznie identykuje t funkcj.
Twierdzenie 10.30 (H. Bohr). Jeli funkcja f : (0, ) (0, ) jest logarytmicznie wy-
puka, a ponadto f(1) = 1 i f(x+1) = xf(x) dla wszystkich x > 0, to wwczas f(x) = (x)
dla wszystkich x > 0.
owou. Krok 1. Poniewa f(1) = 1 i f(x+1) = xf(x), wic po pierwsze f(n) = (n1)! dla
kadego n N, po drugie za funkcja f jest jednoznacznie wyznaczona przez swoje warto-
ci na odcinku (0, 1]. Podobn wasno ma funkcja : warunek (10.7) pozwala wyznaczy
jej wszystkie wartoci, jeli znamy (x) dla x (0, 1]. Dlatego wystarczy sprawdzi, e
f(x) = (x) dla wszystkich x (0, 1].
c _ MIM UW, 2010/11 241
Krok 2. Ustalmy x (0, 1]. Skorzystamy teraz z logarytmicznej wypukoci f. Niech n 2
bdzie dowolne. Poniewa ln f jest funkcj wypuk, wic na mocy Twierdzenia 5.76 o
monotonicznoci ilorazw rnicowych otrzymujemy
ln f(n) ln f(n 1)
1

ln f(x +n) ln f(n)
x

ln f(n + 1) ln f(n)
1
.
Upraszczajc te wyraenia z wykorzystaniem warunku f(k+1) = k!, a nastpnie mnoc
obie strony przez x > 0, otrzymujemy
ln(n 1)
x
= xln(n 1) ln f(x +n) ln(n 1)! xln n = ln n
x
.
Przeto
ln
_
(n 1)! (n 1)
x
_
ln f(x +n) ln
_
(n 1)! n
x
_
,
std za
(n 1)!(n 1)
x
f(x +n) (n 1)!n
x
.
Jednak f(x+n) = (x+n1)f(x+n1) = . . . = (x+n1) . . . (x+1)xf(x). Podstawiajc
t rwno wyej, otrzymujemy przyblienie f z gry i z dou:
(n 1)! (n 1)
x
(x +n 1) . . . (x + 1)x
f(x)
(n 1)! n
x
(x +n 1) . . . (x + 1)x
Poniewa takie nierwnoci zachodz dla kadego n 2, wic moemy po lewej stronie
zastpi n przez n + 1. Zatem
n
(x) :=
n! n
x
(x +n) . . . (x + 1)x
f(x)
(n 1)! n
x
(x +n 1) . . . (x + 1)x
=
n! n
x
(x +n) . . . (x + 1)x

x +n
n
=
n
(x)
x +n
n
.
Rwnowanie, dla n 2 i x (0, 1] liczba
n
(x) spenia
f(x)
n
n +x

n
(x) f(x) .
Na mocy twierdzenia o trzech cigach, granica
n
(x) dla n istnieje i jest rwna f(x).
Otrzymalimy wic konkretny wzr na funkcj f:
f(x) = lim
n
n! n
x
(x +n) . . . (x + 1)x
, 0 < x 1.
Jednak funkcja te spenia zaoenia twierdzenia i dlatego musi wyraa si tym sa-
mym wzorem. Zatem f na przedziale (0, 1], a wic (jak stwierdzilimy wczesniej)
take na caym zbiorze liczb dodatnich.
Analizujc powyszy dowd, nietrudno stwierdzi nastpujcy fakt.
Wniosek 10.31. Wzr
(x) = lim
n
n
(x) , gdzie
n
(x) =
n! n
x
(x +n) . . . (x + 1)x
, (10.11)
zachodzi dla wszystkich x > 0.
owou. Poniewa
n
(x + 1) =
n! n
x+1
(x + 1 +n) . . . (x + 1 + 1)(x + 1)
= x
n
(x)
n
x + 1 +n
, (10.12)
wic jeli granica w (10.11) istnieje dla liczby x, to istnieje take dla x + 1. Wida take,
e g(x) = lim
n

n
(x) spenia tosamo g(x + 1) = xg(x). Widzielimy ju, e g(x) = (x)
dla x (0, 1]. Z rwnoci g(x + 1) = xg(x) i (x + 1) = x(x) wynika, e (10.11) zachodzi
dla wszystkich x > 0.
Wniosek 10.32. (1/2) =
.
owou. Stosujemy poprzedni wniosek;
_
1
2
_
= lim
n
n! n
1/2
_
1
2
+n
_
. . .
_
1
2
+ 1
_
1
2
= lim
n
2
n+1
n! n
1/2
1 3 . . . (2n + 1)
= lim
n
_
2 4 . . . 2n
1 3 . . . (2n 1)

1
n
_
n
2
n
2n + 1
na mocy wzoru Wallisa (patrz Twierdzenie 9.40).

Jak wida, w ostatnim dowodzie obliczamy po prostu granic pewnego konkretnego
cigu. Jednak interpretacja tej granicy tzn. umiejtno zauwaenia jej zwizku z funk-
cj z jednej strony i ze wzorem Wallisa z drugiej strony wymaga solidnej znajomoci
rachunku cakowego.
Wniosek 10.33 (caka Poissona). Caka niewaciwa
_

exp(x
2
) dx
jest zbiena i rwna
.
owou. Sprawdmy najpierw zbieno caki. Dla x > 1 jest 0 < e
x
2
< e
x
, wic
_

1
exp(x
2
) dx <
_

1
e
x
=
1
e
.
Przez symetri,
_
1
exp(x
2
) dx <
1
e
.
Std ju wynika zbieno rozwaanej caki (na przedziale [1, 1] funkcja e
x
2
jest ciga).
Ponadto, dokonujc na przedziale (0, ) zamiany zmiennych x =
t, dx =
1
2
t
1/2
dt,
otrzymujemy
_

exp(x
2
) dx = 2
_

0
exp(x
2
) dx =
_

0
t
1/2
e
t
dt =
_
1
2
_
=
.
c _ MIM UW, 2010/11 243
To jest dany wynik.
Zamieniajc zmienne (x = t/
2, dx = (1/
2) dt) w rwnoci
_
exp(x
2
) dx =

,
otrzymujemy
1
2
_
+
exp(t
2
/2) dt = 1 . (10.13)
Funkcja g(t) = (2)
1/2
exp(t
2
/2) nazywa si gstoci standardowego rozkadu normal-
nego. Czytelnik spotka j na studiach wielokrotnie, na zajciach z Rachunku Prawdopodo-
biestwa i ze Statystyki, a take w opisie rozwiza rwnania przewodnictwa cieplnego.
Teraz zdeniujemy funkcj B (beta Eulera) i omwimy zwizek, czcy i B.
Denicja 10.34. Dla a, b > 0 kadziemy
B(a, b) =
_
1
0
t
a1
(1 t)
b1
dt . (10.14)
Cak (10.14) nazywamy funkcj beta Eulera.
Zauwamy, e caka B(a, b) jest zbiena dla wszystkich a, b > 0. Dla a, b 1 funkcja
podcakowa jest po prostu ciga na [0, 1]. Dla pozostaych a, b piszemy
_
1
0
t
a1
(1 t)
b1
dt =
_
1/2
0
t
a1
(1 t)
b1
dt +
_
1
1/2
t
a1
(1 t)
b1
dt .
W pierwszej cace osobliwo jest tylko w zerze. Mamy
_
1/2
0
t
a1
(1 t)
b1
dt
_
1/2
0
t
a1
(1 t)
1
dt 2
_
1/2
0
t
a1
dt = 2
t
a
a
1/2
0
< .
Rozpatrywanie drugiej caki sprowadzamy do powyszego, zamieniajc zmienne:
[1/2, 1] t s = 1 t [0, 1/2] ,
zatem
_
1
1/2
t
a1
(1 t)
b1
dt =
_
0
1/2
(1 s)
a1
s
b1
(ds) =
_
1/2
0
s
b1
(1 s)
a1
ds <
dla wszystkich b > 0 (szacujemy jak poprzednio, zamieniajc a i b rolami).
Lemat 10.35. Dla wszystkich a, b > 0 jest B(a, b) = B(b, a). Ponadto, przy ustalonyma > 0
funkcja B(a, ): (0, ) (0, ) jest logarytmicznie wypuka.
Szit uowouu. O rwnoci B(a, b) = B(b, a) przekonujemy si atwo, dokonujc zamiany
zmiennych t s = 1 t. Logarytmicznej wypukoci B(a, ) dowodzi si tak samo, jak
logarytmicznej wypukoci funkcji korzystajc z nierwnoci Hldera. Szczegy po-
zostawiamy Czytelnikowi jako zadanie.
Twierdzenie 10.36. Zachodz nastpujce wzory:
B(a + 1, b) +B(a, b + 1) = B(a, b) dla a, b > 0 , (10.15)
B(a, b + 1) =
b
a +b
B(a, b) dla a, b > 0 , (10.16)
B(a, b) =
(a)(b)
(a +b)
dla a, b > 0 . (10.17)
Uwaga. Wzr (10.17) bywa nazywany podstawowym zwizkiem midzy funkcjami i B.
owou. Najpierw sprawdzimy wzory (10.15) i (10.16). Ustalmy liczby a, b > 0. Dodajc
caki, otrzymujemy
B(a + 1, b) +B(a, b + 1) =
_
1
0
_
t
a
(1 t)
b1
+t
a1
(1 t)
b
_
dt
=
_
1
0
t
a1
(1 t)
b1
_
t + (1 t)
_
dt = B(a, b) .
To jest wzr (10.15). Aby sprawdzi (10.16), cakujemy najpierw przez czci, zauwaajc,
e funkcja g(x) = x
a
(1 x)
b
ma granic rwn zero zarwno dla x 0, jak i dla x 1.
Dlatego wponiszymrachunku mona zaniedba wartoci funkcji na kocach przedziau:
B(a, b + 1) =
_
1
0
t
a1
(1 t)
b
dt =
_
1
0
_
t
a
a
_
(1 t)
b
dt
=
1
a
_
1
0
t
a
_
b
_
(1 t)
b1
dt
=
b
a
_
1
0
t
a
(1 t)
b1
dt =
b
a
B(a + 1, b) .
Zatem,
B(a, b + 1) =
b
a
B(a + 1, b)
(10.15)
=
b
a
_
B(a, b) B(a, b + 1)
_
,
lub rwnowanie (a +b)B(a, b + 1) = bB(a, b). To jest wzr (10.16).
Zajmijmy si teraz wzorem (10.17). Ustalmy a > 0. Niech
f(b) =
B(a, b)(a +b)
(a)
dla b > 0.
Poniewa iloczyn funkcji logarytmicznie wypukych jest funkcj logarytmicznie wypuk,
wic f jest logarytmicznie wypuka. Mamy
f(1) =
B(a, 1)(a + 1)
(a)
(10.7)
= aB(a, 1) = a
_
1
0
t
a1
dt = 1 .
Wreszcie, dziki znanym ju wasnociom funkcji i B,
f(b + 1) =
B(a, b + 1)(a +b + 1)
(a)
(10.7)
=
B(a, b + 1)(a +b)(a +b)
(a)
(10.16)
=
b
a +b

B(a, b)(a +b)(a +b)
(a)
= b
B(a, b)(a +b)
(a)
= bf(b) .
Zatem funkcja f spenia zaoenia Twierdzenia 10.30, charakteryzujcego funkcj .
Mamy wic
(b) = f(b) =
B(a, b)(a +b)
(a)
dla kadego b > 0.
Poniewa a > 0 byo w caym rozumowaniu dowolne, wic dowd jest zakoczony.
c _ MIM UW, 2010/11 245
Przykad 10.37. Sprawdzimy powtrnie, e (
1
2
) =
. Na mocy wzoru podstawowego,

zastosowanego dla a = b = 1/2, a +b = 1, jest
(1/2)
2
= B
_
1
2
,
1
2
_
(1) = B
_
1
2
,
1
2
_
=
_
1
0
t
1/2
(1 t)
1/2
dt =
_
1
0
dt
_
t(1 t)
.
Aby obliczy ostatni cak, dokonajmy zamiany zmiennych t = (1 + u)/2. Zmiennej t
(0, 1) odpowiadaj wartoci u (1, 1); jest dt =
1
2
du, a ponadto
_
t(1 t) =
1
2
_
(1 u)(1 +u) =
1 u
2
2
.
Dlatego
(1/2)
2
=
_
1
0
dt
_
t(1 t)
=
_
1
1
du
1 u
2
= arc sin u
1
1
= .
(Jak wida, wostatnimkroku obliczamy t sam cak, ktr trzeba obliczy, eby wyzna-
czy dugo pokrgu o promieniu rwnym 1. To wiadczy o tym, e caki niewaciwe
su nie tylko do teoretycznych rachunkw, ale take pojawiaj si w prostych i natural-
nych zagadnieniach geometrycznych).
10.3 Wzr iloczynowy Weierstrassa i kilka innych wasno-
ci funkcji
Zasadniczym celem tego i nastpnego podrozdziau jest po pierwsze uzyskanie pewnej
liczby ciekawych wzorw, po drugie za i to jest cel waniejszy przekonanie Czytel-
nika, e funkcjami, ktre s zdeniowane jako caki zalene od parametru, lub granice
wyrae zalenych od parametru, mona operowa niemal tak samo, jak dobrze znanymi
funkcjami elementarnymi, prowadzc swobodnie najrniejsze obliczenia.
To ilustracja tego, jak rol odgrywa wanalizie pojcie granicy i twierdzenia o rnicz-
kowaniu cigw funkcyjnych oraz wasnociach szeregw potgowych. Cay ten aparat,
cznie z prostymi elementami rachunku rniczkowego, bdzie obecny wdowodach i obli-
czeniach, jakie niej przeprowadzimy. Tekst byby znacznie krtszy, gdyby nie wyjania,
dlaczego mona wykona poszczeglne kroki we wzorach, ktre z formalnego punktu wi-
dzenia s do jasne.
Funkcja , wana w analizie, znakomicie si nadaje do przeprowadzenia takiej ilu-
stracji. Zbieno jednostajn cigw i szeregw funkcyjnych oraz wasnoci takich ci-
gw i szeregw wprowadza si i bada midzy innymi wanie po to, eby mc bez prze-
szkd operowa funkcjami zdeniowanymi w sposb nieelementarny.
Twierdzenie 10.38 (wzr iloczynowy Weierstrassa). Dla wszystkich x > 0 zachodzi
wzr
(x) =
e
x
x
lim
n
n
k=1
exp(x/k)
1 +
x
k
=
e
x
x

k=1
exp(x/k)
1 +
x
k
, (10.18)
gdzie oznacza tzw. sta Eulera, tzn.
= lim
n
_
1 +
1
2
+ +
1
n
ln n
_
owou. Dokonamy prostych przeksztace wzoru (10.11), uzyskanego we Wniosku 10.31.
Mamy
(x) = lim
n
n! n
x
(x +n) . . . (x + 1)x
= lim
n
n! e
xln n
(x +n) . . . (x + 1)x
=
1
x
lim
n
e
xln n
_
1 +
x
1
__
1 +
x
2
_
. . .
_
1 +
x
n
_
=
1
x
lim
n
e
x(ln n1
1
2
1
3
1
n
)
k=1
exp(x/k)
1 +
x
k
. (10.19)
Zauwamy teraz, e cig a
n
= 1 +
1
2
+ +
1
n
ln n ma granic skoczon. Istotnie,
nietrudno zauway, e dla n > 1 jest
b
n
= a
n
1
n
= 1 +
1
2
+ +
1
n 1
ln n
= 1 +
1
2
+ +
1
n 1

_
n
1
1
x
dx
=
n1
k=1
_
k+1
k
_
1
k

1
x
_
dx.
Zatem b
n
jest cigiem rosncym; ponadto, dziki monotonicznoci 1/x, zachodzi nierw-
no
1
b
n

n1
k=1
_
1
k

1
k + 1
_
= 1
1
n
< 1 .
Dlatego cig b
n
jest zbieny; liczba lima
n
= lim(b
n
+
1
n
) = limb
n
= nazywa si sta
Eulera lub sta EuleraMascheroniego. Moemy wic skorzysta we wzorze (10.19) z
twierdzenia o granicy iloczynu cigw zbienych i napisa
(x) =
1
x
lim
n
e
x(ln n1
1
2
1
3
1
n
)
lim
n
n
k=1
exp(x/k)
1 +
x
k
=
e
x
x
lim
n
n
k=1
exp(x/k)
1 +
x
k
.
(Zauwamy: ostatnia granica istnieje, bo istnieje granica pierwszego czynnika, rwna
exp(x) oraz granica iloczynu obu czynnikw.)
Stwierdzenie 10.39 (wzr Legendrea). Dla kadego x > 0 jest
_
x
2
_
_
x + 1
2
_
=
2
x1
(x) . (10.20)
1
Czytelnik zechce porwna ten argument z dowodem cakowego kryterium zbienoci szeregw, patrz
Twierdzenie krytcalkszer i towarzyszcy mu rysunek to takie samo rozumowanie!
c _ MIM UW, 2010/11 247
owou. Raz jeszcze wykorzystujemy wzr (10.11). Rozszerzajc uamek tak, aby zauwa-
y wyraenie
2n
(x), otrzymujemy
_
x
2
_
_
x + 1
2
_
= lim
n
(n!)
2
n
x/2
n
x/2
n
x
2
_
x
2
+ 1
_

_
x
2
+n
_

x+1
2
_
x+1
2
+ 1
_

_
x+1
2
+n
_
=
1
2
x
lim
n
2
2n+2
(n!)
2
(2n)
x
n
x(x + 2) . . . (x + 2n) (x + 1)(x + 3) . . . (x + 2n + 1)
(10.21)
=
1
2
x
lim
n
(2n)! (2n)
x
n
x(x + 1)(x + 2) . . . (x + 2n)

_
2 4 . . . 2n
1 3 . . . (2n 1)

1
n
_
4n
x + 2n + 1
,
gdy
2
2n+2
(n!)
2
n = 4n (2n)!
2 4 . . . 2n
1 3 . . . (2n 1)

1
n
.
W ostatnim wyraeniu we wzorze (10.21) mamy granic trzech czynnikw. Pierwszy z
nich,
2n
(x) (x) dla n por. wzr (10.11). Drugi czynnik, rozwaany ju wcze-
niej wdowodzie Wniosku 10.32, na mocy wzoru Wallisa ma granic
. Ostatni czynnik,
4n/(x + 2n + 1), ma granic 2. Dlatego
_
x
2
_
_
x + 1
2
_
= 2
x
(x) 2
.
Ta obserwacja koczy cay dowd.
Dotychczas rozwaalimy funkcj tylko dla x > 0. Denicja (x) jako caki niewa-
ciwej
_
0
t
x1
exp(t) dt ma sens tylko dla takich x. Gdy x 0, caka jest rozbiena, z
uwagi na zachowanie funkcji podcakowej w pobliu zera.
Wiemy ju jednak (patrz Wniosek 10.31), e
(x) = lim
n
n
(x) , gdzie
n
(x) =
n! n
x
(x +n) . . . (x + 1)x
.
Przypomnijmy: aby wykaza t rwno, skorzystalimy z tego, e granica istnieje dla
x (0, 1] oraz z rwnoci (10.12):
n
(x + 1) = x
n
(x)
n
x + 1 +n
.
Podstawmy x = t 1. Otrzymamy
n
(t 1) =

n
(t)
t 1

t +n
n
Wzr okrelajcy
n
(t) ma sens dla wszystkich t R0, 1, 2, . . .. Dlatego z powyszej
rwnoci wynika, e jeli t ,= 0, 1, 2, . . . i
n
(t) ma granic dla n , to
n
(t1) te ma
granic dla n . Wiemy ju jednak, e granica lim
n

n
(t) istnieje dla wszystkich t > 0
i jest rwna funkcji . Dlatego nastpujca denicja jest poprawna i pozwala rozszerzy
funkcj na cay zbir R 0, 1, 2, . . ..
Denicja 10.40 (alternatywna denicja funkcji ). Dla t R, t ,= 0, 1, 2, . . . przyj-
mujemy
(t) = lim
n
n
(t) .
Wykres funkcji z = (x, y) |(x + iy)|, tzn. zbir punktw
_
x, y, |(x + iy)|
_
w R
3
, gdzie x, y R,
x = 0, 1, 2, . . .. Widoczne s osobliwoci (tzw. bieguny) funkcji w punktach 0, 1, 3. Kolor powierzchni
odpowiada argumentowi liczby (x + iy).
Dla t > 0 denicja ta jest rwnowana wczeniejszej, wykorzystujcej wzr (10.4).
Uwaga. Wistocie, funkcj mona zdeniowa tak, jak wyej (albo wzoremiloczynowym
Weierstrassa) dla wszystkich zespolonych t C 0, 1, 2, . . .. Nie bdziemy jednak
bada zachowania dla argumentw spoza prostej rzeczywistej.
Stwierdzenie 10.41. Dla wszystkich x R 0, 1, 2, . . . jest (x + 1) = x(x).
Poniewa w dowodzie wzoru iloczynowego Weierstrassa i wzoru Legendrea korzysta-
limy jedynie z istnienia granicy
n
(x) oraz z cigoci funkcji wykadniczej, wic oba te
wzory zachodz dla wszystkich t R z wyjtkiem liczb cakowitych niedodatnich.
Stwierdzenie 10.42. Dla wszystkich t R, t ,= 0, 1, 2, . . . zachodz wzory Weierstrassa
i Legendrea:
(t) =
e
t
t

k=1
exp(t/k)
1 +
t
k
, (10.22)
_
t
2
_
_
t + 1
2
_
=
2
t1
(t) . (10.23)
Wniosek 10.43. : R 0, 1, 2, . . . R jest funkcj klasy C
1
.
owou. Dla x > 0 mamy (x) > 0 wobec denicji (10.4) (gdy (x) jest cak dodatniej
funkcji na niezerowym przedziale). Na mocy wzoru Weierstrassa dla x > 0, dziki cigo-
c _ MIM UW, 2010/11 249
ci logarytmu naturalnego, jest
ln (x) = x ln x + lim
n
n
k=1
_
x
k
ln
_
1 +
x
k
__
= x ln x +
k=1
_
x
k
ln
_
1 +
x
k
__
(10.24)
Zauwamy: mamy pewno, e ostatni szereg jest zbieny, gdy zbieny by iloczyn nie-
skoczony wystpujcy we wzorze Weierstrassa.
Sprawdzimy teraz w standardowy sposb, e g(x) = ln (x) jest rniczkowalna w
sposb cigy na (0, ). Wystarczy w tym celu sprawdzi, czy szereg pochodnych, otrzy-
many przez rniczkowanie szeregu w (10.24) wyraz po wyrazie, jest jednostajnie zbieny
na kadym przedziale (0, M], gdzie M < . Po zrniczkowaniu otrzymujemy szereg o
wyrazach
a
k
(x) =
1
k

k
x +k

1
k
=
x
k(x +k)
.
Jeli x (0, M], to
0 < a
k
(x) =
x
k(x +k)
<
x
k
2

M
k
2
.
Z kryterium Weierstrassa wynika zatem jednostajna zbieno szeregu
k
a
k
(x) na ka-
dym przedziale (0, M], a z twierdzenia o rniczkowaniu cigw funkcyjnych rwno
g
(x) =
_
ln (x)
_
=
1
x
+
k=1
x
k(x +k)
.
i cigo g
na (0, ). Oczywicie = e
ln
= exp g te jest klasy C
1
na przedziale (0, ).
Dla x < 0, x , Z rniczkowalno i cigo jej pochodnej
w punkcie x wynika atwo

z tosamoci (x) =
1
x
(x + 1).
Korzystajc ze wzorw Weierstrassa i Legendrea wykaemy teraz do prosty (cho
dla niewtajemniczonych zupenie nieoczekiwany) zwizek midzy funkcj i sinusem.
Okazuje si, e zachodzi nastpujce twierdzenie.
Twierdzenie 10.44. Dla x R Z pomy
(x) =
1
(x)(1 x) sin x.
Wwczas funkcja : R Z R jest staa i rwna 1.
owou. Plan postpowania jest nastpujcy. Sprawdzimy, e funkcj mona dookreli
w punktach k Z tak, aby otrzyma funkcj okresow klasy C
1
(R), o okresie 1. Wzr
Legendrea pozwoli wypisa pewne rwnanie funkcyjne na . W kocwce sprawdzimy,
e z tego rwnania wynika atwo, e ln (x) jest funkcj sta (bo ma pochodn zero). Oto
szczegy.
Krok 1. Funkcja jest okresowa i ma okres rwny 1. Istotnie, niech
f(x) = (x)(1 x), h(x) =
sin x
.
Dziki rwnociom (x + 1) = x(x) oraz sin(y +) = sin y, otrzymujemy dla x R Z
zwizki
f(x + 1) = (x + 1)(1 (x + 1)) = x(x)(x) = (x)(x + 1) = f(x) ,
h(x + 1) =
sin (x + 1)
=
sin x
= h(x) .
Std oczywicie (x + 1) = f(x + 1)h(x + 1) = (1)
2
f(x)h(x) = (x).
Krok 2. Dla kadego x R Z zachodzi tosamo
_
x
2
_
_
x + 1
2
_
= (x) . (10.25)
Aby si o tymprzekona, skorzystamy (dwa razy: dla t = x i t = 1x) ze wzoru Legendrea:
_
x
2
_
_
x + 1
2
_
=
1
_
x
2
_
_
1
x
2
_
sin
x
2

_
x + 1
2
_
_
1 x
2
_
sin
(x + 1)
2
=
1
_
x
2
_
_
x + 1
2
_

_
1 x
2
_
_
(1 x) + 1
2
_
sin
x
2
cos
x
2
=
1
2
x1
(x)
2
(1x)1
(1 x)
1
2
sin x
=
1
(x)(1 x) sin x
= (x) .
Krok 3. Istnieje granica
lim
x0
(x) = 1 . (10.26)
Istotnie,
(x) =
1
(x)(1 x) sin x = x(x)(1 x)

sin x
x
= (1 +x)(1 x)
sin x
x
.
Wiemy jednak, e jest ciga w 1, (1) = 1 i (sin y)/y 1 dla y 0. Std ju wynika
rwno (10.26).
Krok 4. Funkcj mona przeduy do dodatniej funkcji klasy C
1
(R), majcej okres 1.
Bdziemy t funkcj oznacza nadal t sam liter.
Wystarczy po prostu przyj
(k) = lim
xk
(x), k Z.
Z okresowoci na R Z oraz (10.26) wynika, e ta granica istnieje i jest rwna 1 dla
kadego k Z. Otrzymana funkcja jest rniczkowalna w punktach R Z, a jej pochodna
jest na R Z ciga, gdy (x) i (1 x) s na tym zbiorze rniczkowalne w sposb

cigy. Cigo w punktach Z i jej okresowo na R wynika wprost z denicji.
c _ MIM UW, 2010/11 251
Pozostaje sprawdzi istnienie i cigo
w punktach cakowitych. Korzystajc (jak

wyej) z tosamoci (x + 1) = x(x), a nastpnie rozwijajc w szereg potgowy funkcj
(x)
1
sin x, piszemy
(x) =
1
(x)(1 x) sin x = (1 +x)(1 x)

sin x
x
= (1 +x)(1 x)
_
1

2
x
2
3!
+

4
x
4
5!

_
(10.27)
Ostatni wzr ma sens dla wszystkich x (1, 1). Kady z trzech czynnikwprawej strony
jest na tym przedziale funkcj rniczkowaln w sposb cigy (korzystamy z wasnoci
i z twierdzenia o pochodnej sumy szeregu potgowego). Dlatego
(0) istnieje i
jest
ciga w zerze. Dziki okresowoci,
C(R).
Krok 5. Jest
(0) = 0. Istotnie, rniczkujc praw stron wzoru (10.27), otrzymujemy

ze wzoru na pochodn iloczynu
(0) =
(1) (1) 1 (1)
(1) 1 + (1)
2
0 = 0 .
(pochodna szeregu potgowego w (10.27) znika w zerze, gdy nie ma wyrazu liniowego).
Krok 6. Wykaemy, e
L(x) = (ln (x))
, x R
jest funkcj sta, rwn zero.
Funkcja L ma okres 1 i jest ciga. Osiga zatem swj kres grny
M = sup
R
L = sup
[0,1]
L = L(a)
w pewnym punkcie a [0, 1]. Z (10.25) po zlogarytmowaniu, a nastpnie po zrniczko-
waniu otrzymujemy
ln
_
x
2
_
+ ln
_
x + 1
2
_
= ln (x) ,
1
2
L
_
x
2
_
+
1
2
ln L
_
x + 1
2
_
= L(x) .
Zatem
M = sup L = L(a) =
1
2
L
_
a
2
_
+
1
2
ln L
_
a + 1
2
_
1
2
M +
1
2
M = M .
Nierwno oczywicie nie moe by ostra. Dlatego, w szczeglnoci, L(a/2) = M. Przez
indukcj L(a/2
n
) = M. Std
L(0) = lim
n
L
_
a
2
n
_
= M .
Z drugiej strony,
L(0) = (ln (x))
x=0
=

(0)
(0)
=
(0) = 0 .
Przeto, M = sup L = 0.
W peni analogiczne rozumowanie pozwala sprawdzi, e m = inf L = 0. Dlatego
L(x) = (ln (x))
0, tzn. ln (x) const = ln (1) = ln 1 = 0. Std ju 1.

Wniosek 10.45. Dla wszystkich x R Z zachodzi wzr
1
(1 +x)(1 x)
=
sin x
x
. (10.28)
owou. Sprawdzilimy, e
(x) :=
1
(x)(1 x) sin x 1 na R.
Std i z rwnoci x(x) = (1 +x) dla x , Z wynika teza wniosku.
Uwaga. Wzr (10.28) ma sens take w punktach x Z. Wystarczy umwi si, e =
w punktach 0, 1, 2, . . . i 1/ = 0. Co wicej, mona sprawdzi (co wykracza poza
ramy tego wykadu) e przy takiej umowie obie strony maj sens dla wszystkich punk-
tw paszczyzny zespolonej i s funkcjami analitycznymi zmiennej zespolonej na caej
paszczynie.
Wniosek 10.46. Dla wszystkich x R zachodzi wzr
sin x = x lim
n
n
k=1
_
1
x
2
k
2
_
x = x
k=1
_
1
x
2
k
2
_
. (10.29)
Mwic nieformalnie, powyszy wzr pozwala patrze na funkcj sin x tak, jakby bya
wielomianem o nieskoczonej liczbie miejsc zerowych w punktach cakowitych, rwnym
(nieskoczonemu) iloczynowi czynnikw 1
x
k
(znikajcych w punktach x = k, k N)
oraz czynnika x. Podobne przedstawienia funkcji w postaci iloczynw nieskoczonych,
zawierajcych czynniki liniowe, znikajce tam, gdzie dana funkcja ma zera, odgrywaj
wan rol w analizie zespolonej.
Dowd Wniosku 10.46 pozostawimy jako zadanie, atwe przy obecnej wiedzy Czytel-
nika. Trzeba skorzysta ze wzoru na dopenienie podanego w poprzednim wniosku i wy-
razi funkcj 1/(t) wzorem iloczynowym Weierstrassa 10.22, biorc t = 1 x.
Przykad 10.47. Sprawdzimy po raz trzeci, e (
1
2
) =

. Ze wzoru (10.28) i wasnoci
x(x) = (x + 1) atwo otrzymujemy
(x)(1 x) =

sin x
, x R Z.
Dla x = 1/2 dostajemy std (1/2) =
.
10.4 Rozwinicie cotangensa w szereg uamkw prostych
Z rozwaa poprzedniego rozdziau wyprowadzimy teraz tosamo, jak spenia funkcja
ctg x wpunktach RZ, a nastpnie zastosujemy t tosamo do obliczenia sumszeregw
(2k) =
n=1
1
n
2k
, k = 1, 2, . . .
c _ MIM UW, 2010/11 253
Twierdzenie 10.48. Dla wszystkich x R Z zachodzi rwno
ctg x =
1
x
+
n=1
_
1
x +n
+
1
x n
_
. (10.30)
owou. Niech M > 0. Mamy
1
x +n
+
1
x n
2x
x
2
n
2
4M
n
2
dla [x[ M, n
2
> 2M
2
2[x[
2
. (10.31)
Dlatego na zbiorze [M, M] Z szereg w (10.30) okrela funkcj cig (korzystamy z
kryterium Weierstrassa). Z dowolnoci M wynika, e wzr (10.30) ma sens na R Z.
Oznaczmy
S
N
(x) =
1
x
+
N
n=1
_
1
x +n
+
1
x n
_
, x R Z.
Nietrudno sprawdzi, e dla x R Z jest
S
N
(x + 1) =
1
x + 1
+
1
(x + 1) +N
+
1
(x + 1) +N 1
+ +
1
(x + 1) + 1
+
1
(x + 1) 1
+
1
(x + 1) 2
+ +
1
(x + 1) N
= S
N1
(x) +
1
x +N + 1
+
1
x +N
.
Dlatego lim
N
S
N
(x + 1) = lim
N
S
N1
(x) = lim
N
S
N
(x). Prawa strona (10.30) jest wic
na R Z funkcj okresow o okresie 1. Lewa strona (10.30) te ma t wasno. Dlatego
wystarczy sprawdzi rwno z tezy dla x (0, 1).
Wobec Wniosku 10.46 i nierwnoci sin x > 0, ktra zachodzi dla x (0, 1), moemy
dla takich x napisa
ln sin x = ln + ln x +
k=1
_
ln
_
1 +
x
k
_
+ ln
_
1
x
k
_
_
.
Szereg po prawej stronie jest zbieny.
2
Pochodna lewej strony jest rwna ctg x. R-
niczkujc praw stron wyraz po wyrazie, otrzymujemy
1
x
+
k=1
_
1
x +k
+
1
x k
_
.
Korzystajc z wykazanej wczeniej jednostajnej zbienoci tego szeregu oraz twierdzenia
o rniczkowaniu cigw i szeregw funkcyjnych, koczymy dowd.
Przykad 10.49 (liczby Bernoullego i wartoci funkcji dzeta Riemanna). Opiera-
jc si na Twierdzeniu 10.48, mona wyznaczy liczby
(2m) = 1 +
1
2
2m
+
1
3
2m
+
1
4
2m
+ , m = 1, 2, . . . ,
2
Mona to sprawdzi bezporednio, ale mona te po prostu odwoa si do udowodnionego ju Wnio-
sku 10.46 i cigoci logarytmu naturalnego.
tzn. wartoci w liczbach naturalnych parzystych funkcji dzeta Riemanna, wspomnianej
przelotnie w Przykadzie 4.21.
Trzeba w tym celu dwoma sposobami rozwin funkcj
f(x) =
_
xctg x, x (1, 1), x ,= 0,
1, x = 0,
w szereg potgowy wok zera i porwna otrzymane wspczynniki. (Zauwamy, e f jest
ciga w zerze).
Posugujc si Twierdzeniem 10.48, wzorem na sum szeregu geometrycznego i Le-
matem 8.20 o zmianie kolejnoci sumowania, otrzymujemy
xctg x = 1 +
n=1
_
x
x +n
+
x
x n
_
= 1 +
n=1
2x
2
x
2
n
2
= 1 2
n=1
x
2
n
2

1
_
1 (x
2
/n
2
)
_
= 1 2
n=1
x
2
n
2

k=0
_
x
2
n
2
_
k
= 1 2
k=0
x
2k+2
n=1
1
n
2k+2
= 1 2
m=1
x
2m
(2m) . (10.32)
(przechodzc do ostatniej linijki, zmienilimy kolejno sumowania, a nastpnie wprowa-
dzilimy nowy indeks m = k + 1 = 1, 2, . . .).
Aby uzyska rozwinicie f w szereg inn metod, wykorzystamy wiedz o funkcjach
trygonometrycznych i funkcji wykadniczej, oraz ich zwizek, okrelony w Denicji 4.58.
Ot,
xctg x = x
cos x
sin x
Def. 4.58
= ix
e
ix
+e
ix
e
ix
e
ix
(niech z = 2ix)
=
z
2

e
z/2
+e
z/2
e
z/2
e
z/2
=
z
2

e
z
+ 1
e
z
1
=
z
2
+
z
e
z
1
. (10.33)
Zauwamy, e funkcja
g(z) = f
_
z
2i
_
z
2
=
z
e
z
1
jest dobrze okrelona na zbiorze z C: [z[ < 2. To wynika z faktu, e f nie ma oso-
bliwoci w zerze, a funkcja wykadnicza przyjmuje warto 1 tylko w punktach z = 2ik,
gdzie k Z (patrz Wniosek 4.72).
Sprawdzimy teraz, e
z
e
z
1
=
m=0
b
m
z
m
= 1
z
2
+
m=2
b
m
z
m
, (10.34)
c _ MIM UW, 2010/11 255
gdzie wspczynniki b
m
speniaj zaleno
N
m=0
b
m
(N + 1 m)!
=
_
1, N = 0,
0, N = 1, 2, . . .
(10.35)
Istotnie, pierwsza rwno (10.34) jest rwnowana innej,
1 =
e
z
1
z

m=0
b
m
z
m
=
_

n=0
z
n
(n + 1)!
_

_

m=0
b
m
z
m
_
=
N=0
_
N
m=0
b
m
_
N m+ 1
_
!
_
z
N
.
Przechodzc do drugiej linii, wypisalimy iloczyn Cauchyego dwch szeregw. Rwno
(10.35) wynika z jednoznacznoci rozwinicia w szereg potgowy i porwnania wsp-
czynnikw. Wypada si tylko upewni, e szereg potgowy

b
m
z
m
ma dodatni promie
zbienoci.
3
Jednak z (10.35) otrzymujemy b
0
= 1, b
1
=
1
2
, a nastpnie
b
N
=
b
N1
2!

b
N2
3!

b
0
(N + 1)!
.
atwo wykaza przez indukcj, e [b
N
[ 1. Istotnie, dla N = 0, 1 teza zachodzi, a z
nierwnoci trjkta i zaoenia indukcyjnego [b
k
[ 1 dla k = 0, 1, . . . , N1 otrzymujemy
[b
N
[
1
2!
+
1
3!
+ +
1
(N + 1)!
< e 2 < 1 .
Zatempromie Rzbienoci szeregu, wystpujcego we wzorze (10.34), spenia zaleno
R
1
= limsup
N
N
_
[b
N
[ 1, tzn. R 1. Podstawiajc rozwinicie (10.34) do wzoru
(10.33), otrzymujemy
xctg x = 1 +
m=2
b
m
(2ix)
m
.
Jednak lewa strona jest parzyst funkcj zmiennej x (1, 1). Dlatego b
2s+1
= 0 dla
wszystkich s N (pochodne nieparzystego rzdu funkcji parzystej s funkcjami niepa-
rzystymi, a wic znikaj w zerze). Moemy zatem napisa
xctg x = 1 +
m=1
b
2m
(2)
2m
(1)
m
x
2m
= 1 2
m=1
B
2m
(2)
2m
2 (2m)!
(1)
m+1
x
2m
, (10.36)
gdzie
B
k
= k! b
k
, k = 0, 1, 2, . . . (10.37)
Liczby B
k
nazywaj si liczbami Bernoullego. Mona je wyznacza rekurencyjnie, korzy-
stajc z zalenoci (10.35). Porwnujc prawe strony wzorw (10.32) i (10.36), otrzymu-
jemy
m=1
B
2m
(2)
2m
2 (2m)!
(1)
m+1
x
2m
=
m=1
(2m)x
2m
.
3
To wynika z oglnego twierdzenia, orzekajcego, e jeli g jest nieznikajc funkcj analityczn zmiennej
rzeczywistej lub zestolonej, to 1/g te jest funkcj analityczn. Nie dowodzilimy jednak tego twierdzenia.
Dlatego wskaemy prosty argument, dostosowany do rozwaanego przypadku.
Liczby B2, B4, . . . , B48. Tabelk wykonano w programie Mathematica, korzystajc z wbudowanej funkcji
BernoulliB[ ].
Oba szeregi maj dodatni promie zbienoci; wobec jednoznacznoci rozwinicia w sze-
reg potgowy,
(2m) =
B
2m
(2)
2m
2 (2m)!
(1)
m+1
, m = 1, 2, . . . (10.38)
Ten wzr zna okoo 1750 roku Leonard Euler. Wyznaczy ze wartoci (2m) dla 1 m
15, obliczajc odpowiednie liczby Bernoullego. My zauwamy, e
b
2
=
b
1
2

b
0
3!
=
1
4

1
6
=
1
12
, B
2
= 2! b
2
=
1
6
,
n=1
1
n
2
= (2) =
B
2
(2)
2
2 2!
=

2
6
.
Jest take
b
4
=
b
3
2!
..
=0
b
2
3!

b
1
4!

b
0
5!
=
1
72
+
1
48

1
120
=
1
720
, B
4
=
1
30
,
n=1
1
n
4
= (4) =
B
4
(2)
4
2 4!
=
16
4
30 2 24
=

4
90
.
Na tych dwch wzorach poprzestaniemy, zamieszczajc tabelk z wartociami B
2k
dla
2k 48, ktr program Mathematica produkuje, zuywajc okoo 10
4
sekundy.
Warto podkreli, e o liczbach (2m + 1) wiadomo znacznie mniej. Dopiero w 1978
roku niewymierno (3) wykaza Roger Apry. Wrd liczb (2m + 1), m = 1, 2, 3, . . .,
jest nieskoczenie wiele liczb niewymiernych, ale tosamoci podobne do (10.38) nie s
znane.
Rozdzia 11
Zakoczenie: eliptyczno orbit
Opiszmy na zakoczenie jeden z najwikszych historycznych
sukcesw rachunku rniczkowego: dowd, e pod dziaa-
niem siy grawitacji planety poruszaj si po elipsach.
Zgodnie z prawem grawitacji, dwa ciaa o masach M i m
przycigaj si z si skierowan wzdu czcej je prostej
i proporcjonaln do iloczynu mas oraz odwrotnie proporcjo-
naln do kwadratu odlegoci cia. Ciao o masie M (Soce)
umiecimy wpocztku ukadu wsprzdnych wR
3
. Zmienna
t > 0 to czas. Milczco zaoymy, e wszystkie funkcje wyst-
pujce w rachunkach s rniczkowalne.
Wchwili t > 0 planeta o masie mjest wpunkcie y(t) R
3
.
Soce przyciga j z si
F =
GMm
[y[
3
y ,
gdzie [y[ oznacza dugo wektora y R
3
. Z drugiej zasady dynamiki wiadomo, e sia F
nadaje przyspieszenie a = y
i zachodzi rwno F = ma. Dlatego

y
=
GM
[y[
3
y .
Matematykowi wolno przyj, e wskutek doboru jednostek iloczyn GM = 1. Rwnanie
rniczkowe, opisujce ruch planety wok Soca ma wtedy posta
y
=
y
[y[
3
. (11.1)
Twierdzenie 11.1 (Newton). Wszystkie rozwizania rwnania (11.1) s krzywymi pa-
skimi. Jedyne krzywe zamknite, speniajce (11.1), to elipsy (o ognisku w zerze).
owou. Najpierw wykaemy, e ruch odbywa si w jednej paszczynie. W tym celu roz-
patrzymy iloczyn wektorowy y y
i obliczymy jego pochodn:

d
dt
_
y y
_
= y
+y y
= y y
(11.1)
= 0.
257
(atwo sprawdzi, e wzr na pochodn iloczynu wektorowego funkcji f, g : I R
3
jest
taki sam, jak zwyky wzr na pochodn iloczynu; ponadto aa = 0 i dlatego otrzymujemy
kolejne rwnoci). Zatem
y y
const =: h R
3
, (11.2)
to za oznacza, e paszczyzna rozpita na wektorach y, y
jest wkadej chwili prostopada

do wektora h. Zatem y, y
h i ruch odbywa si w ustalonej paszczynie.

Wsprzdne biegunowe. Wektor y(t)
jest iloczynemwektora jednostkowego er
i liczby r = |y|. Sia i przyspieszenie s
rwnolege do er.
Odtd wic, obrciwszy ukad wsprzdnych,
mamy prawo zakada, e y = y(t) R
2
. Wprowadmy
w R
2
wsprzdne biegunowe r, . Bdziemy pisa
e
r
= (cos , sin ) , e
= (sin , cos ) ,
oraz
y = r e
r
, gdzie r = [y[ . (11.3)
Oczywicie, r, : (0, T) R s funkcjami czasu t,
okrelonymi tak dugo, jak dugo odbywa si ruch. Wy-
ramy przyspieszenie w tym ukadzie wsprzdnych.
Ze wzorw na pochodne sinusa i cosinusa wynika, e (e
r
)
i (e
e
r
. Dlatego
po prostym rachunku, rniczkujc dwukrotnie, otrzymujemy
y
= r
e
r
+r(e
r
)
= r
e
r
+r
, (11.4)
y
=
_
r
r(
)
2
_
e
r
+
_
r
+ 2r
)e
. (11.5)
Jednak z rwnania (11.1) wynika, e wektor y
jest rwnolegy do y, tzn. do wektora

jednostkowego e
r
. Wsprzdna w kierunku e
musi wic znika. Przeto

r
+ 2r
= 0 , r
2
+ 2rr
=
d
dt
_
r
2
_
= 0 , r
2
const = L. (11.6)
Wspomnijmy o interpetacji geometrycznej ostatniej rwnoci: wynika z niej, e caka
A(t) =
_
(t)
0
r
2
()
2
d
ma sta pochodn A
(t) = L/2. Jest to tzw. drugie prawo Keplera prdko polowa

planety jest staa (inaczej: w rwnych odcinkach czasu promie wodzcy planety zamiata
gury o rwnych polach). Czytelnik zechce samodzielnie pomyle, dlaczego caka A(t)
jest rwna polu odpowiedniej gury.
1
Z rwna (11.5) i (11.6) otrzymujemy y
=
_
r
r(
)
2
_
e
r
=
_
r
r(
)
2
_
y
|y|
. Porwnujc
to wyraenie z rwnaniem (11.1), sprawdzamy, e
r
r(
)
2
=
1
[y[
2
=
1
r
2
.
Jednak wobec rwnoci (11.6) jest r(
)
2
= L
2
/r
3
, wic
r
= r
3
L
2
r
2
. (11.7)
1
Trzeba zna wzr na pole trjkta i umie posugiwa si sumami Riemanna.
c _ MIM UW, 2010/11 259
Aby rozwiza to rwnanie, uyjemy sztuczki. Niech u() := 1/r(t()), gdzie t = t() jest
funkcj odwrotn do = (t). Ze wzorw na pochodn zoenia i (11.6) otrzymujemy
d
d
u =
1
r
2

dr
dt

dt
d
=
1
L
r
,
d
2
d
2
u =
1
L

d
2
r
dt
2

dt
d
=
r
2
L
2
r
. (11.8)
Std
d
2
u
d
2
+u =
r
2
L
2
r
+
1
r
(11.7)
=
1
L
2
.
Mona wykaza prosz sprbowa zrobi to samodzielnie e jedynymi rozwizaniami
rwnania u
+u = L
2
s funkcje
u() = Acos( +B) +
1
L
2
, tzn. r =
1
u
=
L
2
1 +AL
2
cos( +B)
.
Gdy staa AL
2
(0, 1), ostatnie rwnanie jest parametrycznymrwnaniemelipsy. Czytel-
nik zdoa to samsprawdzi. Dla AL
2
1 funkcja r = r() nie jest ograniczona. Trajektoria
jest wtedy parabol lub hiperbol.
W swoich Prinicipia Mathematica Newton wykaza take, e jeli wszystkie orbity
zamknite s elipsami, to wielko siy musi by odwrotnie proporcjonalna do kwadratu
odlegoci cia. Staa AL
2
jest mimorodem elipsy.
Okrg (linia przerywana), elipsa o mi-
morodzie takim, jak orbita Ziemi (ci-
ga linia czarna) i elipsa o mimorodzie
orbity Marsa (linia czerwona). rodek
okrgu i jedno z ognisk kadej elipsy s
w tym samym punkcie.
Przyblione mimorody orbit planet w Ukadzie
Sonecznym s nastpujce:
Merkury Wenus Ziemia Mars
0, 205 0, 007 0, 017 0, 093
Jowisz Saturn Uran Neptun
0, 048 0, 054 0, 047 0, 009
Orbity odbiegaj wic od koowych bardzo nie-
znacznie. Mimo to, na podstawie danych obserwacyj-
nych, ktre zgromadzi astronomTycho Brahe, Kepler
zdoa w1609 roku wysun przypuszczenie, e orbity
planet s elipsami.
Czytelnik zgodzi si jednak, e czym innym jest
supozycja, wysnuta z obserwacji, czym innym za do-
wd, stwierdzajcy, e przy pewnych zaoeniach or-
bity musz by elipsami. (To zreszt tylko rozsdne
przyblienie rzeczywistoci, gdy naprawd na ruch
kadej z planet wok Soca wpywa sia przyciga-
nia pozostaych planet, znikoma w porwnaniu z przyciganiem Soca, ale przecie nie-
zerowa. Dlatego orbity s elipsami jedynie w pewnym przyblieniu, a ich mimorody pod-
legaj wahaniom.)

Sia Analizy Matematycznej tkwi wic zarwno w zastosowaniach, jak i w subtelnej
teorii. Warto o tym pamita.
Dodatek A
Dygresje: dodatkowy materia,
omawiany na wykadzie
A.1 Twierdzenie Stolza
Ponisze twierdzenie pozwala w wielu przypadkach oblicza granice cigw a
n
/b
n
, gdy
a
n
, b
n
+, i stanowi dla cigw odpowiednik tak zwanej reguy de lHospitala.
1
Twierdzenie A.1 (Twierdzenie Stolza). Zamy, e cig (b
n
) jest cile monotoniczny
oraz b
n
,= 0 dla n N. Jeli (a
n
) R i istnieje granica
lim
n
a
n+1
a
n
b
n+1
b
n
= g,
a ponadto zachodzi ktry z nastpujcych warunkw:
(i) lim
n
a
n
= lim
n
b
n
= 0,
(ii) lim
n
b
n
= +,
to wwczas cig (a
n
/b
n
) jest zbieny, a ponadto
lim
n
a
n
b
n
= g.
owou. Bez zmniejszenia oglnoci zaoymy, e cig b
n
jest rosncy (zawsze mona roz-
patrze a
n
i b
n
). Niech > 0 i niech (0, 1/2]; konkretn warto dobierzemy do
pniej. Ustalmy k N tak, aby
g <
a
s+1
a
s
b
s+1
b
s
< g + dla wszystkich s k.
Cig (b
n
) jest rosncy, wic b
s+1
b
s
> 0. Mnoc obie nierwnoci przez t liczb, otrzy-
mujemy
(b
s+1
b
s
)(g ) < a
s+1
a
s
< (b
s+1
b
s
)(g +), s k.
1
Jeli Czytelnik nie zna tej nazwy, niech si nie martwi; jeli za zna j ze syszenia, to niech nie stosuje
bezmylnie nieodpowiednich narzdzi, szczeglnie wtedy, gdy nie jest pewien, skd si one waciwie wziy.
260
c _ MIM UW, 2010/11 261
Niech n > m k. Dodajc powysze nierwnoci dla s = m, m+ 1, . . . , n 1, a nastpnie
dzielc wynik przez liczb dodatni b
n
b
m
, sprawdzamy, e
g <
a
n
a
m
b
n
b
m
< g + dla wszystkich n > m k. (A.1)
Od tego momentu rozumowanie jest nieco inne w kadym z dwch przypadkw.
Przypadek (i): lim
n
a
n
= lim
n
b
n
= 0. Ustalmy w nierwnociach (A.1) liczb m
k i przejdmy do granicy n . Korzystajc ze Stwierdzenia 2.13 i arytmetycznych
wasnoci granicy, otrzymujemy
g lim
n
a
n
a
m
b
n
b
m
=
a
m
b
m
g +.
Jeli wic > 0 jest jakkolwiek liczb z przedziau (0, ), powiedzmy = /2, to
a
m
b
m
g
< dla wszystkich m k,

co koczy dowd twierdzenia Stolza w przypadku (i).
Przypadek (ii): lim
n
b
n
= +. Ustalmy w nierwnociach (A.1) liczb m = k
Uwaga. Caa reszta dowodu w tym przypadku jest formalizacj nastpujcego intuicyj-
nego i niecisego spostrzeenia: (a
n+1
a
n
)/(b
n+1
b
n
) g dla duych n, wic przyrosty
cigu a
n
s z grubsza, z dokadnoci do staego czynnika, takie, jak przyrosty cigu b
n
.
Zatem uamek a
n
/b
n
, ktry dopiero chcemy zbada, powinien rni si mao od uamka
(a
n
a
k
)/(b
n
b
k
); spodziewamy si, e dla n znacznie wikszych od k liczby a
k
i b
k
s
mao istotnymi dodatkami do a
n
i b
n
.
Sprbujmy t intuicj doprecyzowa. Obliczmy w tym celu rnic liczb a
n
/b
n
oraz
(a
n
a
k
)/(b
n
b
k
). Prosty rachunek daje
a
n
b
n
a
n
a
k
b
n
b
k
a
n
(b
n
b
k
) b
n
(a
n
a
k
)
b
n
(b
n
b
k
)
a
n
b
k
+b
n
a
k
b
n
(b
n
b
k
)
a
n
b
n
b
k
b
n
b
k
a
k
b
n
b
k
(A.2)
a
n
b
n
+ dla n > n
1
= n
1
(k, ) > k.
(Prosz zauway: b
n
+, wic przy ustalonymk mamy b
k
/(b
n
b
k
), a
k
/(b
n
b
k
) 0 dla
n , zatem wartoci bezwzgldne obu tych uamkw s mae, gdy n jest dostatecznie
due). Zatem dla dostatecznie duych n
a
n
b
n
a
n
b
n
a
n
a
k
b
n
b
k
a
n
a
k
b
n
b
k
a
n
b
n
+ +[g[ +,
std za

a
n
b
n
[g[ + 2
1
2[g[ + 4 2[g[ + 2 =: M, n > n
1
.
Moemy wic nierwno (A.2) przepisa w postaci
a
n
b
n
a
n
a
k
b
n
b
k
(M + 1), n > n
1
.
Zatem, dziki warunkowi (A.1), dla n > n
1
jest
a
n
b
n
g
a
n
b
n
a
n
a
k
b
n
b
k
a
n
a
k
b
n
b
k
g
(M + 1) + = (2[g[ + 4).
Wystarczy teraz dobra < min
_
1
2
, /(2[g[ + 4)
_
; otrzymamy wtedy [(a
n
/b
n
) g[ < dla
wszystkich n > n
1
.
wiczenie A.2. Analizujc starannie powysze rozumowanie, sprawdzi, e ostatnie
twierdzenie wolno stosowa take wtedy, gdy g = (tzn. do obliczania granic nie-
waciwych).
Przykad A.3. Wykaemy, e dla kadego k N jest
lim
n
1
k
+ 2
k
+ +n
k
n
k+1
=
1
k + 1
.
Zastosujemy Twierdzenie Stolza dla a
n
= 1
k
+ 2
k
+ + n
k
i b
n
= n
k+1
. Cig b
n
jest
rosncy i rozbieny do +; to poowa zaoe twierdzenia. Sprawdmy wic jeszcze, e
(a
n+1
a
n
)/(b
n+1
b
n
) 1/(k + 1), gdy n . Mamy
a
n+1
a
n
b
n+1
b
n
=
(n + 1)
k
(n + 1)
k+1
n
k+1
Korzystajc ze wzoru na rnic (k+1)-szych potg, a nastpnie dzielc licznik i mianow-
nik przez n
k
, otrzymujemy
a
n+1
a
n
b
n+1
b
n
=
(n + 1)
k
(n + 1)
k
+ (n + 1)
k1
n + +n
k
=
_
1 +
1
n
_
k
_
1 +
1
n
_
k
+
_
1 +
1
n
_
k1
+ + 1
.
Z twierdzenia o arytmetycznych wasnociach granicy nietrudno wywnioskowa, e dla
n licznik ostatniego uamka jest zbieny do 1, a mianownik (w ktrym jest k + 1
skadnikw) do k + 1.
Przykad A.4. Jeli cig x
n
jest zbieny do granicy x, to cig rednich arytmetycznych
A
n
=
x
1
+x
2
+ +x
n
n
te jest zbieny do granicy x. Istotnie, biorc w twierdzeniu Stolza a
n
= x
1
+x
2
+ +x
n
,
b
n
= n, otrzymujemy
a
n+1
a
n
b
n+1
b
n
=
x
n+1
(n + 1) n
= x
n+1
x,
a zatem take
A
n
=
a
n
b
n
x.
Przykad A.5. Jeli cig liczb dodatnich x
n
jest zbieny do granicy x 0, to cig rednich
geometrycznych
G
n
=
n
x
1
x
2
. . . x
n
te jest zbieny do granicy x. Szczegy dowodu, ktry mona przeprowadzi, korzystajc
z poprzedniego przykadu oraz cigoci funkcji wykadniczej i logarytmu, pozostawimy
Czytelnikom.
c _ MIM UW, 2010/11 263
Zadanie A.6. Wykaza, e
lim
n
(n!)
1/n
n
=
1
e
.
Wskazwka. Zauway, e x
n
= n
n
/(1 +n)
n
ma granic 1/e i skorzysta z poprzedniego
przykadu.
Przykad A.7. Implikacji, ktra jest treci twierdzenia Stolza, nie mona odwrci.
Jeli np. a
n
= 3n(1)
n
, b
n
= 3n+(1)
n
, to atwo zauway, e b
n
ronie monotonicznie
do +i, oczywicie,
a
n
b
n
=
3
(1)
n
n
3 +
(1)
n
n
3
3
= 1,
ale nietrudno sprawdzi, e a
n+1
a
n
= 3 + 2 (1)
n
, b
n+1
b
n
= 3 2 (1)
n
, wic
cig (a
n+1
a
n
)/(b
n+1
b
n
) ma na przemian wyrazy rwne 1/5 i 5, a to znaczy, e jest
rozbieny. Nie naley wic bez zastanowienia pisa lim
an
bn
= lim
ana
n1
bnb
n1
= . . ., gdy moe
si okaza, e pierwsza granica istnieje, a druga nie.
A.2 Zasadnicze twierdzenie algebry
Bardzo wanym twierdzeniem, wykorzystywanym w rnych dziaach matematyki, jest
nastpujcy wynik.
Twierdzenie A.8 (zasadnicze twierdzenie algebry). Kady rny od staej wielo-
mian zmiennej zespolonej o wspczynnikach zespolonych ma w ciele C co najmniej jeden
pierwiastek.
Podamy tu opowiedziany we wspczesnym jzyku dowd tego twierdzenia, wy-
korzystujcy wasnoci funkcji cigych i podany przez C.F. Gaussa na przeomie XVIII i
XIX wieku. Dowd wykorzystuje dwa lematy. Pierwszy z nich orzeka, e kady wielomian
zespolony osiga kres dolny swojego moduu. To nie jest fakt cakowicie oczywisty, gdy
paszczyzna C nie jest zbiorem zwartym.
Lemat A.9. Jeli P(z) = a
0
+ a
1
z + + a
n
z
n
dla z C, gdzie n 1, a
0
, a
1
, . . . , a
n
C i
a
n
,= 0, to istnieje punkt z
0
C taki, e
[P(z
0
)[ = inf
zC
[P(z)[
owou Iimn1u A.g. Bez zmniejszenia oglnoci, mnoc w razie potrzeby wielomian
przez sta, przyjmiemy, e a
n
= 1. Niech R > 1 bdzie du liczb, ktrej konkretn
warto dobierzemy za chwil. Niech M = 1 +nmax
j=0,...,n1
[a
j
[. Dla wszystkich [z[ R
otrzymujemy po prostym rachunku, korzystajc z nierwnoci trjkta,
[P(z)[ = [z[
n
1 +
a
n1
z
+ +
a
0
z
n
[z[
n
_
1
[a
n1
[
[z[

[a
0
[
[z[
n
_
[z[
n
_
1
[a
n1
[ + +[a
0
[
R
_
gdy [z[
n
> [z[
n1
> . . . > [z[ R > 1
> R
n
_
1
M
R
_
gdy [z[ R i M > [a
n1
[ + +[a
0
[
>
R
n
2
> [a
0
[ + 1 = [P(0)[ + 1,
pod warunkiem, e liczba R > 1 zostaa wybrana tak, aby
M
R
<
1
2
oraz R >
n
_
2([a
0
[ + 1) ,
co atwo mona zagwarantowa. Zatem, poza koem domknitym K
R
= z C: [z[ R
funkcja [P[ przyjmuje wartoci wiksze od liczby [P(0)[ + 1. Poniewa 0 K
R
, wic
inf
zK
R
[P(z)[ [P(0)[ < [P(0)[ + 1 inf
zC\K
R
[P(z)[
i dlatego
inf
zK
R
[P(z)[ = inf
zC
[P(z)[ .
Koo domknite K
R
jest zbiorem zwartym, a [P[ : K
R
R jest funkcj cig. Z twierdze-
nia Weierstrassa o przyjmowaniu kresw (patrz Twierdzenie 5.64 i Uwaga 5.66) wynika,
e istnieje taki punkt z
0
K
R
, i
[P(z
0
)[ = inf
zK
R
[P(z)[ = inf
zC
[P(z)[ .
Lemat A.10. Jeli P(z) = a
0
+a
1
z + +a
n
z
n
dla z C, gdzie n 1, a
0
, a
1
, . . . , a
n
C i
a
n
,= 0, a z
0
C jest punktem takim, e
[P(z
0
)[ = inf
zC
[P(z)[ ,
to wwczas P(z
0
) = 0.
owou Iimn1u A.io. Dla wielomianw stopnia 1 lemat jest oczywisty: kady taki wielo-
mian ma pierwiastek z
0
i w nim osiga kres dolny swojego moduu.
Niech wic P bdzie wielomianem zespolonym stopnia n > 1. Przypumy, e
[P(z
0
)[ = inf
zC
[P(z)[ > 0
Rozpatrzmy wielomian pomocniczy Q(z) = P(z + z
0
) P(z
0
) (przesuwamy wielomian P
i mnoymy go przez sta). Mamy Q(0) = P(z
0
) P(z
0
) = [P(z
0
)[
2
> 0, wic Q spenia
zaleno
[Q(0)[ = Q(0) = inf
zC
[Q(z)[ > 0. (A.3)
Wyrnijmy teraz najnisz dodatni potg z, ktra w Q wystpuje ze wspczynnikiem
rnym od zera, tzn. wybierzmy k 1, 2, . . . , n tak, aby
Q(z) = b
0
+b
k
z
k
+b
k+1
z
k+1
+ +b
n
z
n
= b
0
+b
k
z
k
+z
k
q(z),
gdzie b
0
= Q(0) > 0 i q(z) = b
k+1
z +b
k+2
z
2
+ +b
n
z
nk
. Gdy k = n, to po prostu q(z) = 0.
Oszacujemy [Q(z)[, starajc si wskaza punkt z tak, aby otrzyma [Q(z)[ < [Q(0)[ =
Q(0) = b
0
i uzyska sprzeczno, ktra zakoczy dowd. Na mocy nierwnoci trjkta
[Q(z)[ [b
0
+b
k
z
k
[ +[z[
k
[q(z)[ .
Niech z = re
it
, gdzie r = [z[ > 0 i t = arg z R. Ustalmy ma liczb > 0, ktrej warto
dobierzemy pniej.
c _ MIM UW, 2010/11 265
Poniewa q jest (jak kady wielomian) funkcj cig i q(0) = 0, wic istnieje > 0
takie, e dla wszystkich [z[ = r (0, ) jest [q(z)[ < . Wtedy
Q(z)[ < [b
0
+b
k
z
k
[ +r
k
.
Argument t liczby z wybierzemy tak, aby b
k
z
k
= b
k
r
k
exp(itk) byo liczb rzeczywist
ujemn. Zapiszmy b
k
w postaci b
k
= [b
k
[ exp(is), gdzie s = arg b
k
. Wtedy
b
k
z
k
= [b
k
[ exp(is) r
k
exp(itk) = [b
k
[r
k
exp
_
i(s +tk)
_
= [b
k
[r
k
< 0
np. dla s +tk = , tzn. dla
t =
s
k
=
arg b
k
k
.
Zatem, dla z = re
it
, gdzie r (0, ) i t =
arg b
k
k
, jest
[Q(z)[ <
b
0
[b
k
[r
k
+r
k
= b
0
[b
k
[r
k
+r
k
gdy r <
1
:= min
_
b
0
k
_
[b
k
[
,
_
= b
0
[b
k
[
2
r
k
gdy r <
1
oraz =
[b
k
[
2
< b
0
= Q(0) = [Q(0)[ .
To jest sprzeczno, gdy [Q(0)[ = inf [Q[. Musi wic by Q(0) = [P(z
0
)[
2
= 0.
Czytelnikkoneser zauway by moe, e w ostatnim dowodzie posugiwalimy si w
gruncie rzeczy rozwiniciem TayloraMaclaurina wielomianu Q w zerze, wyodrbniwszy
ze najwaniejszy skadnik b
k
z
k
. Wielomian q(z) to wynik dzielenia reszty przez z
k
.
owou znsnuNitzioo 1wiinuziNin nioinnv. Niech P bdzie rnymod staej wielomianem
zespolonym. Na mocy Lematu A.9, istnieje z
0
C takie, e
[P(z
0
)[ = inf
zC
[P(z)[ .
Z Lematu A.10 wynika, e P(z
0
) = 0.
Denicja A.11. Niech k N. Liczba z
0
nazywa si k-krotnympierwiastkiemwielomianu
P wtedy i tylko wtedy, gdy P jest podzielny przez jednomian (zz
0
)
k
, ale nie jest podzielny
przez (z z
0
)
k+1
.
Wniosek A.12 (rozkad wielomianu zespolonego na czynniki liniowe). Jeli P jest
wielomianem zespolonym stopnia n 1, P(z) = a
0
+ a
1
z + + a
n
z
n
, a
n
,= 0, to istniej
liczby z
1
, . . . , z
m
C takie, e z
j
jest k
j
-krotnym pierwiastkiem P dla j = 1, . . . , m oraz
k
1
+k
2
+ +k
m
= n.
Zachodzi rwno
P(z) = a
n
j=1
(z z
j
)
k
j
, z C.
owou. Dla n = 1 teza wniosku jest oczywista. Dla n > 1 tezy dowodzimy przez indukcj,
posugujc si zasadniczym twierdzeniem algebry.
Wniosek A.13 (rozkad wielomianu rzeczywistego na czynniki). Jeli P jest wie-
lomianem rzeczywistym stopnia n 1, P(x) = a
0
+ a
1
x + + a
n
x
n
(gdzie a
j
R dla
j = 0, 1, . . . , n i a
n
,= 0), to P jest iloczynem czynnikw liniowych i takich trjmianw kwa-
dratowych o wspczynnikach rzeczywistych, ktre nie maj pierwiastkw rzeczywistych.
Niektre z tych czynnikw mog by rwne.
owou. Na mocy poprzedniego wniosku,
P(x) = a
n
j=1
(x z
j
)
k
j
, x R. (A.4)
gdzie z
j
s zespolonymi pierwiastkami wielomianu P. Poniewa wszystkie wspczynniki
wielomianu s rzeczywiste, wic mamy take
P(x) = P(x) = a
n
j=1
(x z
j
)
k
j
, x R.
Zatem: jeli z
j
C R jest pierwiastkiem P, to i z
j
jest pierwiastkiem P. Poniewa
(x z
j
)(x z
j
) = x
2
2Re z
j
x +[z
j
[
2
jest trjmianem kwadratowym o wspczynnikach rzeczywistych, ktrego nie mona w R
rozoy na czynniki liniowe (bo pierwiastki s w CR!)), wic czc w pary odpowiednie
czynniki prawej strony (A.4), rozoymy P na pewn liczb czynnikw liniowych (odpo-
wiadajcych rzeczywistympierwiastkomP, liczonymz krotnociami) i pewn liczb czyn-
nikw kwadratowych (odpowiadajcym parom pierwiastkw z
j
, z
j
C R wielomianu P,
rwnie liczonym z krotnociami). aden czynnik kwadratowy nie ma pierwiastkw w R.
Zadanie A.14. Wykaza, e x

0
R jest k-krotnym pierwiastkiem wielomianu P o wsp-
czynnikach rzeczywistych wtedy i tylko wtedy, gdy
P(x
0
) = P
(x
0
) = . . . = P
(k1)
(x
0
), P
(k)
(x
0
) ,= 0 .
Wskazwka. Posuy si denicj, twierdzeniem Bezout (znanym ze szkolnego kursu
matematyki) i wzorem Leibniza na wysze pochodne iloczynu dwch funkcji.
Zadanie A.15. Niech
Q(z
1
, . . . , z
m
) =
skocz.
a
k
1
k
2
...km
z
k
1
z
k
2
. . . z
km
bdzie rnym od staej wielomianem m > 1 zmiennych zespolonych o wspczynnikach
a
k
1
k
2
...km
C. Wykaza, e Q ma co najmniej jeden pierwiastek. Czy zbir pierwiastkw
takiego wielomianu moe by skoczony?
c _ MIM UW, 2010/11 267
A.3 Metoda stycznych (Newtona)
Omwimy w tym podrozdziale prost wersj tak zwanej metody stycznych Newtona, su-
cej do przyblionego rozwizywania rwna typu f(x) = 0.
Zacznijmy od przytoczenia zadania, ktre w poowie lat 90-tych dwudziestego wieku
pojawio si na zawodach drugiego etapu Olimpiady Matematycznej.
Zadanie A.16. Dane s dwa cigi liczb rzeczywistych, x
1
= y
1
= 1 oraz
y
n+1
=
y
n
+ 2
y
n
+ 1
, x
n+1
=
x
2
n
+ 2
2x
n
dla n = 1, 2, 3, . . ..
Wykaza, e x
n+1
= y
2
n dla wszystkich n = 1, 2, 3, . . ..
Zadanie ma kilka rozwiza. To, ktre przedstawimy, nie jest najkrtsze, ale ma t
zalet, e pozwala gbiej zrozumie, skd pochodzi problem i co jest w nim istotne.
RozwiznNii. Wypiszmy tabelk z pocztkowymi wyrazami obu cigw.
n 1 2 3 4 5
y
n
1 1,5 1,4 1,416 . . . 1,41379 . . .
y
2
n
1 2,25 1,96 2,006 . . . 1,9988 . . .
x
n
1 1,5 1,416 . . . 1,4142 . . . 1,4142135 . . .
x
2
n
1 2,25 2,006 . . . 2,000006 . . . 2,000000000004 . . .
Wida, e kwadraty liczb x
n
s coraz blisze 2 (podobnie zreszt jak kwadraty liczb y
n
).
atwo jest zauway, e gdyby cig x
n
by zbieny, to jego granic byaby liczba g =
2.
Dlaczego? Jeli limx
n
= g istnieje, to musi spenia rwno
2
2g g = g
2
+ 2, lub rwno-
wanie g
2
= 2. Poniewa wszystkie x
n
s dodatnie, wic moliwo g =
2 odrzucamy.
Podobne rozumowanie mona przeprowadzi dla cigu y
n
. Jeli limy
n
= g, to liczba g
speniaaby rwno g = (g + 2)/(g + 1) i bya nieujemna, wic byoby g =
2.
Pokaemy, e oba cigi s zbiene do
2. W tym celu wyrazimy zarwno x

n
, jak i y
n
,
jawnymi wzorami.
Zbadajmy, jak zmieniaj si rnice y
n

2 i x
n

2, gdy zmienia si liczba n. Ze

wzoru na y
n+1
wynika, e
y
n+1
2 =
y
n
+ 2
y
n
+ 1

2 =
y
n
+ 2 y
n
2
y
n
+ 1
=
y
n
2
y
n
+ 1
(1
2) .
Gdy do y
n+1
dodamy pierwiastek z dwch, otrzymamy
y
n+1
+
2 =
y
n
+
2
y
n
+ 1
(1 +
2) .
2
Mnoymy obie strony wzoru rekurencyjnego przez 2xn i przechodzimy do granicy, korzystajc z twier-
dzenia o granicy sumy i iloczynu cigw zbienych
(Wystarczy przepisa poprzedni rachunek, zastpujc wszystkie minusy plusami). Krtko
mwic,
y
n+1
2 =
y
n
2
y
n
+ 1
(1
2) .
Mona te dwa rwnania podzieli stronami,
y
n+1
2
y
n+1
+
2
=
y
n
2
y
n
+
2
1 +
2
,
i wywioskowa std, e cig
z
n
=
y
n
2
y
n
+
2
jest geometryczny, a jego iloraz jest rwny a = (1
2)/(1 +
2); dlatego
z
n+1
= a z
n
= a (a z
n1
) = . . . = a
n
z
1
= a
n+1
.
Std atwo wyliczamy (rozwizujc rwnanie z jedn niewiadom):
y
n
=
2
1 +a
n
1 a
n
, gdzie a =
1
2
1 +
2
. (A.5)
Poniewa [a[ < 1, wic a
n
0, a zatem y
n

2.
Z cigiem x
n
postpujemy tak samo: obliczamy x
n+1
2, posugujc si w tym celu

zalenoci x
n+1
od x
n
. Otrzymujemy tym razem
x
n+1
2 =
x
2
n
2x
n
2 + 2
2x
n
=
(x
n
2)
2
2x
n
.
Jak wczeniej, dzielimy te dwa rwnania stronami, eby pozby si niewygodnego mia-
nownika:
x
n+1
2
x
n+1
+
2
=
_
x
n
2
x
n
+
2
_
2
.
Krtko mwic, jeli w
n
= (x
n
2)/(x
n
+
2), to
w
n+1
= w
2
n
= (w
2
n1
)
2
= . . . = w
2
n
1
.
Zachodzi wic rwno
x
n+1
2
x
n+1
+
2
= w
2
n
1
= a
2
n
.
Std
x
n+1
=
2
1 +a
2
n
1 a
2
n
, gdzie a =
1
2
1 +
2
. (A.6)
Teza zadania jest prostym wnioskiem z otrzymanych wzorw (A.5), (A.6).
c _ MIM UW, 2010/11 269
Wykazalimy wicej, ni wymaga autor zadania. Zanlelimy konkretne wzory na
x
n
i y
n
. Sprawdzilimy te, e kady z tych cigw skada si z wymiernych przyblie
2. Ktre przyblienia s lepsze? Oczywicie te, ktre daje cig x

n
. Wszak x
n+1
= y
2
n.
Z rwnoci w
n+1
= w
2
n
, ktr speniaj liczby w
n
= (x
n
2)/(x
n
+
2), mona wywnio-

skowa, e liczba cyfr znaczcych przyblienia x
n

2 ulega z grubsza podwojeniu, gdy

zwikszamy n o 1. (Intuicyjnie biorc, powd jest taki: w
n
0 z du doz dokadnoci;
przechodzc do w
n+1
, bd przyblienia podnosimy do kwadratu. Prosz sprawdzi, jak
zmienia si przy takiej operacji liczba zer po przecinku.) Postawmy teraz naturalne py-
tanie: no dobrze, ale skd waciwie wziy si oba cigi? Czy to tylko przypadkowy temat
jakiego olimpijskiego zadania?
Ot nie. Cig y
n
to kolejne przyblienia
2 za pomoc uamkw acuchowych. Co to

znaczy? Poniewa (
2 1)(
2 + 1) = 2 1 = 1, wic
2 1 =
1
2 + 1
=
1
2 + (
2 1)
.
Postpujc dalej podobnie, tzn. zastpujc rnic

2 1 uamkiem 1/(2 + (
2 1)),
otrzymamy coraz bardziej fantazyjne pitrowe uamki:
1
2 +
1
2 + (
2 1)
,
1
2 +
1
2 +
1
2 + (
2 1)
,
1
2 +
1
2 +
1
2 +
1
2 + (
2 1)
, . . .
Gdybymy usunli nawiasy (
2 1) i zostawili tylko jedynki w kolejnych licznikach,

dwjki, plusy i kreski uamkowe, otrzymalibymy liczby y
n
1 (z przesuniciemnumeracji
i zapisane w niewygodnej postaci). Mona to udowodni przez indukcj.
Natomiast cig x
n
to kolejne przyblienia

2 otrzymywane metod stycznych.
3
Jest
to bardzo uyteczny sposb, ktry pozwala szybko i wygodnie znajdowa przyblione roz-
wizania bardzo wielu rwna take i takich, ktrych nie potramy rozwiza jawnie.
Sformuujmy teraz precyzyjny, oglny wynik.
Twierdzenie A.17 (metoda stycznych). Zamy, e f : [a, b] R jest funkcj cig na
[a, b] i dwukrotnie rniczkowaln w (a, b). Zamy take, e f(a) < 0 < f(b) oraz istniej
stae m
1
> 0 i M
2
> 0 takie, e
f
(x) > m
1
> 0, 0 < f
(x) < M
2
dla wszystkich x (a, b). (A.7)
Wwczas cig rekurencyjny
x
1
= b, x
n+1
= x
n
f(x
n
)
f
(x
n
)
jest malejcy, a jego granica c = limx
n
jest jedynym punktem przedziau [a, b] takim, e
f(c) = 0. Ponadto, zachodzi oszacowanie
[c x
n+1
[
M
2
2m
1
[c x
n
[
2
, n = 1, 2, . . . . (A.8)
Metoda stycznych: f jest rosnca i wypuka na (a, b), wewntrz tego przedziau ma jedno miejsce zerowe.
Uwaga A.18. Nietrudno zauway, e x
n+1
jest miejscem zerowym stycznej do wykresu
f, poprowadzonej w punkcie (x
n
, f(x
n
)); ma ona rwnanie
y = f(x
n
) +f
(x
n
)(x x
n
),
a zatem y = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy x x
n
= f(x
n
)/f
(x
n
), a wic wtedy i tylko
wtedy, gdy x = x
n+1
. (Patrz take zamieszczony rysunek, ktry uatwia zrozumienie
caej sytuacji).
owou. Z zaoe wynika, e f jest rosnca i cile wypuka na [a, b]. Poniewa f(b) >
0 > f(a), wic f ma w (a, b) dokadnie jedno miejsce zerowe c (jedyno wynika z mono-
tonicznoci, a istnienie z wasnoci Darboux).
Funkcja f jest cile wypuka, wic jej wykres ley nad dowoln swoj styczn. Ko-
rzystajc z tej obserwacji i z zaoenia f(x
1
) = f(b) > 0, atwo dowodzimy przez indukcj,
e f(x
n
) > 0 c < x
n
+ 1 < x
n
b dla wszystkich n N. Istotnie, b = x
1
, wic f(x
1
) > 0, a
std x
2
= x
1
f(x
1
)/f
(x
1
) < x
1
, gdy f
> 0. Wykres f ley nad styczn poprowadzon

w punkcie (x
1
, f(x
1
)), a x
2
jest miejscem zerowym tej stycznej, zatem f(x
2
) > 0 i c < x
2
.
To jest pocztek indukcji; krok indukcyjny wyglda praktycznie tak samo szczegy
pozostawiamy Czytelnikowi.
Poniewa (x
n
) jest malejcy i ograniczony z dou (przez c), wic ma granic. Z cigoci
f i f
(zagwarantowanej przez istnienie f
) wynika, e g = limx
n
spenia rwno g =
3
Wg. historykw matematyki, metod stycznych Newton obmyli ok. roku 1670.
c _ MIM UW, 2010/11 271
g f(g)/f
(g). Std f(g) = 0, tzn. g = c, gdy wiemy, e c jest jedynym miejscem zerowym
funkcji f w przedziale (a, b).
Pozostaje wykaza nierwno (A.8). Wykorzystamy w tym celu wzr Taylora z reszt
Lagrange a (patrz Wniosek 6.60). Wynika z niego, e
0 = f(c) = f(x
n
) +f
(x
n
)(c x
n
) +
f
(
n
)
2
(c x
n
)
2
dla pewnego
n
(c, x
n
).
Dzielc przez f
(x
n
), otrzymujemy
0 =
f(x
n
)
f
(x
n
)
+c x
n
+
f
(
n
)
2f
(x
n
)
(c x
n
)
2
,
lub rwnowanie
c x
n+1
= c x
n
+
f(x
n
)
f
(x
n
)
=
f
(
n
)
2f
(x
n
)
(c x
n
)
2
.
Poniewa prawa strona jest ujemna, wic
[c x
n+1
[ =
f
(
n
)
2f
(x
n
)
(c x
n
)
2
<
M
2
2m
1
[c x
n
[
2
.
(Skorzystalimy z oszacowa 0 < f
< M
2
i f
> m
1
> 0). Dowd jest zakoczony.
Uwaga A.19. Cig x
n
jest nie tylko zbieny do c, ale spenia zaleno
[c x
n+1
[ A [c x
n
[
2
, n N,
gdzie A jest sta; dlatego tempo zbienoci jest bardzo szybkie. Aby to zrozumie, przy-
pumy na chwil bez zmniejszenia oglnoci, e A > 1. Gdy ju wiemy, e dla pewnego
n jest [c x
n
[ < 1/A
2
, to wwczas
[c x
n+1
[ <
1
A
3
, [c x
n+2
[ <
1
A
5
, [c x
n+3
[ <
1
A
9
, . . . , [c x
n+k
[ <
1
A
2k+1
, . . .
Zatem od pewnego momentu n = n
0
odstp [c x
n+k
[ maleje wraz ze wzrostem k w takim
tempie, jak 1/A
2
k
+1
, czyli znacznie szybciej, ni np. cig geometryczy 1/A
k
.
Przykad A.20. Niech f(x) = x
2
2 dla x [a, b], gdzie a = 1 i b = 2. Mamy f
(x) = 2x > 2
na (a, b) i f
(x) 2, a ponadto f(a) = 1 < 0 < f(b) = 2, wic f spenia wszystkie

zaoenia Twierdzenia A.17. W tym przypadku mamy
x
n+1
= x
n
f(x
n
)
f
(x
n
)
=
2x
2
n
(x
2
n
2)
2x
n
=
x
2
n
+ 2
2x
n
, x
1
= 2, x
2
=
3
2
.
Zatem, poczwszy od x
2
, otrzymujemy wanie cig (x
n
) z Zadania A.16. Tylko pierwszy
wyraz jest inny, wszystkie nastpne s identyczne
Uwaga A.21. Zaoenie o monotonicznoci i wypukoci f jest niezwykle istotne. Ana-
logiczne twierdzenia mona sformuowa i udowodni dla funkcji rosncych i wklsych,
malejcychi wypukych, oraz malejcych i wklsych. Czytelnik zechce zastanowi si nad
Metoda stycznych: f ma kilka minimw i maksimw, nie jest ani wklsa, ani wypuka.
sformuowaniami i zmianami w dowodzie. Wana jest oglna regua: rysowanie stycz-
nych naley zaczyna od tego koca przedziau, gdzie [f
[ jest wikszy (tzn. wykres ma

wiksze nachylenie.
Jeli f ma minima i maksima, a take przedziay wklsoci i wypukoci, to nie ma
adnej gwarancji, e cig wyprodukowany metod stycznych (1) w ogle bdzie zbieny,
(2) bdzie zbieny akurat do tego pierwiastka rwnania f(c) = 0, ktry ley najbliej
punktu x
1
. Jeden z moliwych prostych przykadw takiej sytuacji przedstawiony jest
na rysunku. Pena i kompletna analiza zachowa takich cigw dla rnych wyborw
x
1
i dowolnych funkcji f dwukrotnie rniczkowalnych jest, w oglnoci, zagadnieniem
wykraczajcym poza moliwoci wspczesnej matematyki. Takimi problemami zajmuje
si dziedzina, nazywana teori ukadw dynamicznych.
Dodatek B
Pakiety do oblicze
symbolicznych
napisali: Micha Jwikowski, Sawomir Kolasiski
B.1 Wprowadzenie
B.1.1 Programy typu CAS
Niniejszy dodatek ma na celu zaprezentowanie sytuacji, w ktrych obliczenia kompu-
terowe uatwiaj rozwizywanie problemw matematycznych. Oczywicie komputer nie
moe zastpi czowieka w procesie uzasadniania i dowodzenia rnych twierdze mate-
matycznych. Moe jednak przeprowadzi za nas mudne obliczenia. Niekiedy sama obser-
wacja wystarczajco duej porcji danych eksperymentalnych pozawala wyciga wnioski
natury oglnej i naprowadza na poprawne rozwizanie zadania. Zaprezentujemy tutaj
przykady podobnych sytuacji.
Obecnie mamy do dyspozycji wiele narzdzi do prowadzenia oblicze na komputerach.
S to programy typu CAS - z angielskiego Computer Algebra System. W[2] mona znale
list istniejcych narzdzi tego typu wraz z podsumowaniem ich moliwoci. Wiele z nich
jest dostpnych jako wolne oprogramowanie, a funkcjonalno wikszoci jest w zupeno-
ci wystarczajca do naszych zastosowa.
W niniejszym skrypcie bdziemy posugiwa si dwoma programami: komercyjnym
Mathematica oraz wolnym Maxima. Program Mathematica w wersji 6.0.1.0 jest dostpny
dla studentwwydziau MIMwlaboratoriumkomputerowymna maszynie students. Pro-
gram Maxima kady moe zainstalowa na wasnym komputerze na zasadach wolnego
oprogramowania. Warto te wspomnie o narzdziu [9] dostpnymza darmo wformie ser-
wisu internetowego. Serwis ten potra wykonywa podstawowe operacje matematyczne
jak obliczanie granic funkcji, rniczkowanie, cakowanie i wiele wicej.
Skrypt podzielony jest na czci, ktrych objto powinna odpowiada mniej wicej
jednym zajciom laboratoryjnym. Na pocztku kadej czci podajemy waciwy dla niej
zakres materiau, a take podstawowe polecenia programu Mathematica, ktre Czytel-
nik powinien przyswoi. Zazwyczaj nie bdziemy komentowa treci i skadni komend,
273
uwaajc e przykady ich praktycznego uycia s same w sobie dostatecznym wyjanie-
niem. Domylnie wszystkie obliczenia prowadzimy w Mathematice
1
. Aby przepisa je do
programu Maxima naley uy sownika podanego na pocztku kadej czci. Niektre
polecenia nie posiadaj swoich odpowiednikw, lecz przy odrobinie wysiku mona je sa-
memu zaimplementowa. W zadaniach do samodzielnego rozwizania mog take poja-
wi si nieopisane w skrypcie funkcje. Czytelnik sam bdzie musia znale odpowiednie
denicje w dokumentacji dostpnej w internecie, patrz [5] oraz [7].
B.1.2 Obliczenia symboliczne
Nowe umiejtnoci: operacje algebraiczne, obliczenia numeryczne, przeksztacanie wy-
rae, funkcje elementarne, deniowanie wasnych funkcji.
Skrypt: Rozdziay 1.1, 3, 4.4. i 4.5.
Nowe funkcje:
Mathematica Maxima Komentarz
2-4^5/7 2-4^5/7 arytmetyka
2 3*7 2*3*7 mnoenie w Mathematice
mona zapisa * lub spacj
N[Pi], N[Pi,5] bfloat(%pi),
fpprec: 5; bfloat(%pi)
warto numeryczna liczby
(z iloci cyfr znaczcych)
%, %%, %%% %, %th(i) uycie poprzednich wynikw
Simplify,FullSimplify ratsimp, trigsimp,
radcan, fullratsimp,
upraszcza wyraenie
Sin[x],Exp[x],Log[x]
Tan[x], ArcSin[x]. . .
sin(x),exp(x),log(x)
tan(x), asin(x). . .
funkcje elementarne
Expand expand wymnaa wyraenie
Collect facsum porzdkuje wyraenie wzgl-
dem potg
Factor factor sprowadza wyraenie do po-
staci iloczynowej
Together ratsimp sprowadza uamki do wspl-
nego mianownika
Apart partfrac rozkada na uamki proste
f[x_]:=x^3 f(x):=x^3 funkcje uytkownika
Clear[f] kill(f) usuwa denicj zmiennej
W tym rozdziale omwimy podstawy prowadzenia oblicze, przeksztacania wyra-
e i uywania funkcji w programie Mathematica. Przedstawimy tu w sposb syste-
matyczny szereg prostych operacji i procedur, ktre bd uywane w dalszej czci ni-
niejszego skryptu. Ich stosowanie jest zazwyczaj intuicyjne, dlatego te pominicie tego
1
W wersji 7.0.1.0 dostpnej na wydziale MIM.
c _ MIM UW, 2010/11 275
rozdziau nie powinno mie wpywu na zrozumienie pozostaych. Niemniej polecamy go
szczeglnie tym Czytelnikom, ktrzy jeszcze nigdy nie uywali programw typu CAS.
Prowadzenie oblicze z uyciem podstawowych operacji algebraicznych (dodawanie,
odejmowanie, mnoenie, dzielenie, potgowanie) jest bardzo naturalne i nie wymaga spe-
cjalnych wyjanie. Drobnym niuansem jest fakt, e w programie Mathematica znak
mnoenia * mona zastpi spacj (przez co uycie jest prostsze i bardziej zblione do
oblicze ktre wykonujemy na pimie). Przykadowo
5*7 + 4/3 + (2 3 - 1/3)^3
daje w wyniku
5894
27
. Warto numeryczna tego wyniku to okoo 218.296. Moemy to obli-
czy wpisujc polecenie
N[%].
Uylimy tutaj N[...], czyli funkcji zwracajcej warto numeryczn liczby i symbolu %,
ktry zastpuje ostatni obliczony wynik. Operacj % moemy iterowa, a dokadno nu-
meryczn zwiksza
2
, przykadowo
N[%%,10]
zwrci warto 218.2962963.
Co wane, programy typu CAS umoliwiaj przeprowadzanie oblicze symbolicznych
na tzw. zmiennych oglnych. Wpiszmy
5*7 + 5 x + 3 y - (2 x + 3).
Mathematica sama uproci to wyraenie do postaci 32 + 3x + 3y. Przy okazji warto za-
znaczy, e rachunek symboliczny wymaga pewnej ostronoci. Porwnajmy nastpujce
dwie komendy:
x+x 2
x+x2.
W pierwszym przypadku program zwrci wynik 3x, interpretujc spacj jako mnoenie.
W drugim Mathematica traktuje napis x2 jako nazw nowej zmiennej.
Gdy zajmujemy si bardziej skomplikowanymi wyraeniami do uzyskania uproszczo-
nej formy wyniku konieczne moe by uycie polecenia Simplify lub FullSimplify. Przy-
kadowo wyraenie
5*7 + 5 x + 3 y - (2 x + 3)/3
nie redukuje si samoczynnie do prostszej postaci. Ale ju
Simplify[%]
2
Domylnie Mathematica podaje wynik z dokadnoci do szeciu cyfr znaczcych.
zwraca uporzdkowany wynik 34 +
13x
3
+ 3y.
Mathematica obsuguje ca palet funkcji elementarnych (Exp, Log, Sin, Cos, Tan, Cot,
Sqrt, ArcSin, Sinh, itd.). Ich nazwy s albo, jak w wymienionych przykadach, takie same
jak standardowo uywane oznaczenia, albo te s opisemfunkcji wjezyku angielskim(na
przykad Floor, Ceiling, IntegerPart itp.). Podobnie jak z prostymi wyraeniami symbo-
licznymi, rwnie w przypadku funkcji, komputer potra sam, lub po zachcie komend
Simplify, dokona pewnych uproszcze. Przykadowo,
Exp[Sin[ArcCos[x]]] + Log[x^5] + Sin[2/3 Pi]
Simplify[Sin[x]^2-Cos[x]^2].
W powyszym przykadzie uylimy symbolu Pi na oznaczenie liczby . Rwnie inne
wane stae matematyczne, takie jak liczba urojona i, nieskoczono , liczba e, czy
liczba Eulera , oznaczamy w programie Mathematica w sposb intuicyjny:
I, Infinity, E, EulerGamma
Wracajc do tematu redukcji wzorw do prostszej postaci, warto pamita e niekt-
rych wyrae Mathematica nie uproci bez dodatkowych zaoe. Najczstszympowodem
jest fakt, e dla programu domyln dziedzin funkcji jest paszczyzna zespolona C, a nie
prosta rzeczywista R. Dodatkowe zaoenia moemy doda na kilka rwnowanych spo-
sobw. Warto to przeledzi na przykadach:
Simplify[Sqrt[x^2], Element[x, Reals]]
Simplify[Sqrt[x^2], Assumptions -> {x < 0}]
Assuming[x > 0, Simplify[Log[x^5]]].
Do przydatnych narzdzi rachunkowych nale polecenia: Expand, Collect, Factor,
Together i Apart, ktre czsto pomagaj zaoszczdzi nieprzyjemnych rachunkw zwi-
zanych z przeksztacaniem wzorw. Pierwsze z omawianych polece suy do rozwijania
wyraenia poprzez wymnoenie nawiasw. Wpiszmy
Expand[(x + y)^3 + (2 x + 5 y)^2].
Dostalimy wynik wpostaci sumy. Moemy go teraz wprosty sposb uporzdkowa wzgl-
dem potg y:
Collect[%,y].
Komenda Factor jest odwrotnoci Expand i suy do sprowadzania wyraenia do po-
staci iloczynowej (o wspczynnikach wymiernych). Na przykad Factor[x^2 + 5 x + 4]
rozoy dany wielomian na czynniki stopnia pierwszego. Ostatnie dwie z wymienionych
wczeniej komend su do przeksztacania uamkw i funkcji wymiernych. Together po-
zwala sprowadzi wyraenia do wsplnego mianownika, natomiast Apart szuka rozkadu
na uamki proste. Czytelnik moe zaobserwowa dziaanie tych funkcji wpisujc kolejno
polecenia
a = x + (x + 2)/((x^2 - 3) (x^2))
Together[a]
Apart[a].
c _ MIM UW, 2010/11 277
Na koniec warto wspomnie o deniowaniu wasnych polece i oznacze. W poprzed-
nim przykadzie przypisalimy zmiennej a warto x +
(x+2)
((x
2
3)(x
2
))
. Od tej pory a bdzie
stale przypisana taka wanie warto, w zwizku z czym, na przykad, polecenie
Simplify[x^2 (x^2-3) a]
zwrci jako wynik wielomian 2 + x 3x
3
+ x
5
. Warto pamita, e napis a=b nie jest
dla programu Mathematica zdaniem logicznym, tylko operacj przypisania zmiennej a
wartoci b. Natomiast podwjny znak rwnoci a==b program potraktuje jako pytanie
o warto zdania logicznego a = b. Czytelnik moe atwo sprawdzi rnic wpisujc
polecenia 2=3 oraz 2==3 i porwnujc odpowiedzi programu.
Przypiszmy teraz zmiennej x warto 2. W konsekwencji zmianie ulegnie rwnie
zalena od x warto zmiennej a:
x=2
a.
Przypisywanie zmiennym wartoci, a nastpnie traktowanie ich jakby byy zmiennymi
wolnymi to jedna z najczstszych przyczyn bdw. Przykadowo, jeeli bdziemy chcieli
teraz wykona pewn operacj na funkcji zmiennej x, wynik moe nie by tym czego ocze-
kiwalimy. Procedura
Simplify[Sin[x]^2 - Cos[x]^2]
zamiast oczekiwanego cos(2x) zwrci wynik obliczony w punkcie x = 2. Aby wyczyci
warto przypisan zmiennej uywamy komendy Clear[a] (mona te brutalnie zrestar-
towa jdro programu poleceniem Exit[]). Dla uniknicia bdw przydatne moe by
zapytanie ?a, ktre pozwala sprawdzi jaki jest obecny status danego symbolu lub pole-
cenia.
Mathematica pozwala te deniowa uytkownikowi wasne funkcje i procedury. Oto
skadnia takiej operacji:
f[x_]:=x^3+2.
Zdeniowalimy w ten sposb funkcj wielomianow f(x) = x
3
+ 2. Dalej moemy swo-
bodnie wykonywa operacje na tej funkcji posugujc si oznaczeniem f(x). Przykadowo
wielko f[f[y]] bdzie teraz wielomianem dziewitego stopnia zmiennej y, natomiast
f[1] da w wyniku 3.
B.2 Granice cigw i funkcji
B.2.1 Obliczanie prostych granic
Nowe umiejtnoci: obliczanie granic cigw i funkcji, ptla for.
Skrypt: Rozdziay 2 i 5.
Nowe funkcje:
Limit[Sin[x],x->1] limit(sin(x), x, 1) granica funkcji
For[start,test,krok,ciao] for zmienna: start
while test do ciao;
done
ptla for
Programy typu CAS wietnie radz sobie z obliczaniem granic funkcji elementarnych
w danym punkcie. Dla przykadu, wykorzystujc program Mathematica mona szybko
obliczy granice
lim
x1
x
4
+ 3x
2
4
x + 1
oraz lim
x0
x
2
+ 1 1
x
2
+ 25
wpisujc
Limit[(x^4+3*x^2-4)/(x+1),x->-1]
Limit[(Sqrt[x^2+1]-1)/(Sqrt[x^2+25] - 5),x->0].
Komputer poradzi sobie rwnie z bardziej skomplikowanymi przykadami
lim
x
_
3x 1
3x + 1
_
2x5
, lim
x1
(1 x) tg(
x
2
) lub lim
x
4
cos 2x
sin x cos x
.
Wystarczy wpisa
Limit[((3x - 1)(3x + 1))^(2x-5), x->Infinity]
Limit[(1-x)Tan[x*Pi/2], x->1]
Limit[Cos[2x]/(Sin[x] - Cos[x]), x->Pi/4].
Trzeba jednak uwaa, gdy odpowied podawana przez programy CAS bywa bdna. Np.
wpisujc w Mathematica
Limit[Sqrt[1 - Cos[x]]/Sin[x] , x->0]
otrzymamy odpowied
1
2
, podczas gdy powysza granica nie istnieje
3
. atwo to spraw-
dzi, obliczajc granice jednostronne
f[x_]:=Sqrt[1 - Cos[x]]/Sin[x]
Limit[f[x], x->0, Direction -> 1]
Limit[f[x], x->0, Direction -> -1].
Zauwamy, e dla wygody w powyszych obliczeniach zdeniowalimy funkcj f(x) :=
1cos(x)
sin(x)
.
3
Domylnie Mathematica oblicza granic prawostronn.
c _ MIM UW, 2010/11 279
Do tej pory obliczalimy granice funkcji elementarnych, z ktrymi komputery radz
sobie bardzo dobrze. O wiele gorzej sprawy si maj gdy przejdziemy do granic funkcji
nieelementarnych. Sprbujmy obliczy granic
lim
x0
x
1
x
| .
Wpisujemy Limit[x * Floor[1/x], x->0], lecz to nie daje adnego rezultatu. Mathema-
tica nie jest w stanie tego obliczy, podczas gdy kady student matematyki w mgnieniu
oka poda poprawn odpowied.
Programy CAS nie radz sobie te najlepiej z obliczaniem granic cigw liczbowych,
gdy parametr z ktrym przechodzimy do granicy przyjmuje tylko wartoci naturalne.
W Mathematica mamy do dyspozycji swko Assumptions, ktre pomaga nam w takich
sytuacjach
Limit[Sin[Pi*n], n->Infinity, Assumptions->Element[n,Integers]]
Limit[Cos[2*Pi*n], n->Infinity, Assumptions->Element[n,Integers]].
Jednak ju ponisza granica nie zostanie obliczona prawidowo
Limit[Cos[Pi*n], n->Infinity, Assumptions->Element[n,Integers]].
Zobaczmy, co si stanie, gdy poprosimy komputer o obliczenie granicy lim
x+
sin(x
2
),
ktra nie istnieje:
Limit[Sin[x^2], x -> Infinity].
W odpowiedzi Mathematica podaa przedzia Interval[{-1, 1}] do ktrego nale war-
toci rozwaanej funkcji. Mona sprawdzi, e kada liczba z tego przedziau jest granic
cigu sin(x
2
n
) dla pewnego cigu x
n
+.
Dla peni obrazu wspomnijmy jeszcze o jednym cigu
a
n
= nsin(2en!) .
Granicy a
n
przy n Mathematica nie obliczy. Co wicej, nawet wypisywanie na kom-
puterze dowolnie wielu kolejnych elementw tego cigu nic nie pomaga. Mona to zrobi
uywajc ptli For oraz polecenia N zwracajcego warto numeryczn liczby:
For[n = 1, n<100, n++;Print[N[Sin[2 Pi E n!]]]] .
W wypisanym wyniku nie wida adnych prawidowoci. W tym przykadzie bdy pope-
niane przez komputer przy obliczaniu wartoci a
n
s na tyle due, e nie pomagaj nam
wyznaczy granicy. Zainteresowany Czytelnik moe sam sprbowa obliczy t granic
wykorzystujc fakt, e e =
k=0
1
k!
oraz to, e sin(2k +x) = sin(x) dla k Z.
Problemy do samodzielnego rozwizania:
Zadanie B.1. Obliczy nastpujce granice wspomagajc si oprogramowaniem CAS
lim
n
(n!)
1/n
n
, lim
n
nsin(1/n) , lim
x0
x
1/x
,
lim
x
x
1/x
, lim
n
2
n
n!
n
n
, lim
n
(2n)!
(n!)
2
,
lim
n
_
(2n)!
(n!)
2
_
1/n
.
Zadanie B.2. Obliczy nastpjc granic wspomagajc si oprogramowaniem CAS
lim
n
n
i=1
i!
n
i=1
(i + 1)!
.
Zadanie B.3. Obliczy nastpjc granic wspomagajc si oprogramowaniem CAS
lim
n
n
n
i=1
1
n
2
+i
.
B.2.2 Cigi rekurencyjne
Nowe umiejtnoci: badanie ciagw rekurencyjnych, rozwizywanie rwna.
Skrypt: Rozdzia 2
Nowe funkcje:
Solve[f[x]==0,x] solve(f(x),x) rozwizywanie rwna
Reduce[f[x]>g[x],x] brak rozwizywanie nierwnoci
Simplify[formua] radcan(formua) upraszczanie wyraenia
W poprzednim podrozdziale pokazalimy jak w programach typu CAS oblicza granice
prostych funkcji oraz kiedy nie da si tego zrobi. W tym paragrae zobaczymy jak wyko-
rzysta komputer do badania cigw zdeniowanych rekurencyjnie. W tej sytuacji odpo-
wiedni program moe okaza si niezastpiony gdy obserwacja wystarczajco wielu po-
cztkowych elementw cigu czsto pozwala nam wyrobi sobie waciw intuicj i zgad-
n rozwizanie.
Zadanie B.4. Cig a
n
o wyrazie pocztkowym a
1
=
1
5
zadany jest rekurencj
a
n+1
=
1
2
_
a
n
+
5
a
n
_
. (B.1)
Zbada zbieno tego cigu i obliczy ewentualn granic.
c _ MIM UW, 2010/11 281
Rozwizanie:
Poniewa zaleno (B.1) daje si zapisa w postaci a
n+1
= f(a
n
) zacznijmy od zdenio-
wania odpowiedniej funkcji
f[x_] := 1/2 (x + 5/x).
Dla nabrania intuicji moemy wypisa kilkanacie pierwszych wyrazw cigu.
a[1] = 0.2;
For[i=1, i<15, i++, a[i+1]=f[a[i]]; Print[N[a[i]]]].
Jak widzimy wyniki szybko stabilizuj si blisko liczby 2, 23607. Spodziewamy si zatem,
e nasz cig bdzie zbieny do skoczonej granicy g 2, 23607. Oczywicie jeli takie g
istnieje, to musi spenia rwnanie
4
g = f(g). By znale g wpisujemy
Solve[f[x]==x, x].
Wynikiem s dwa rozwizania g =
5. Jest jasne, e startujc z a

1
> 0 nigdy nie
dostaniemy a
n
< 0, a zatem moemy odrzuci ujemne rozwizanie. Zosta nam jeden
kandydat na granic g =
5 2.23607.
Czsto owocnym pomysem bywa badanie monotoniczno rozwaanego cigu
5
. Inte-
resuje nas odpowied na pytanie kiedy a
n+1
= f(a
n
) > a
n
?
Reduce[{x>0, x<f[x]}, x].
Okazuje si, e ma to miejsce dokadnie wtedy, gdy a
n
[0,
5). Zbadajmy z kolei, kiedy

ten warunek ma miejsce.
Reduce[{x>0, f[x]<Sqrt[5]}, x].
Wynikiem jest False, co oznacza, e dla wszystkich x > 0 zachodzi f(x)
5 (Czytelnik
zechce to udowodni na bazie nierwnoci pomidzy rednimi).
Podsumujmy nasze rozwaania. Wiemy, e f(x)
5 o ile tylko x > 0. Wobec tego

wszystkie wyrazy cigu a
n
poczwszy do a
2
= f(a
1
) bd nie mniejsze ni

5. Ponadto,
jeeli x
5 to f(x) x, a zatem poczwszy od n = 2 bdziemy mieli

a
n+1
= f(a
n
) a
n
.
Cig a
n
jest zatem nierosncy poczwszy od n = 2 i jednoczenie ograniczony z dou (na
przykad przez 0, ale te przez

5), wic zbieny. Jego granic jest oczywicie g =
5
wyznaczone wczeniej.
Na koniec dwie uwagi. Ciekawym pomysem bywa czsto zamiana badanego cigu a
n
na cig a
n
g lub
an
g
, gdzie g jest kandydatem na granic. W rozwaanej sytuacji b
n
:=
an
5
spenia rekurencj
b
n
=
1
2
_
b
n
+
1
b
n
_
4
Wynika to z cigoci f.
5
Ponownie obserwacja empiryczna moe tutaj pomc sprbuj wypisa pocztkowe wyrazy cigu z wik-
sz dokadnoci numeryczn.
o analogicznych wasnociach jak poprzednio, ale nieco prostsz do badania.
Czsto warto take zwizualizowa sobie przebieg funkcji zadajcej rekurencj na wy-
kresie (wicej na ten temat w podrozdziale B.3.1).
wykres = Plot[{f[x], Sqrt[5], x}, {x, 0, 15}].
2 4 6 8 10 12 14
5
10
15
Wyznaczone wczeniej wasnoci funkcji (f(x) >
5, f(x) > x dla x >
5) do atwo zin-
terpretowa na powyszym rysunku. Zaznaczylimy te tam dodatkowo punkty o wsp-
rzdnych (a
n
, a
n+1
= f(a
n
)) dla kilku pocztkowych wyrazw cigu. Ukadaj si one na
amanej zbiegajcej do punktu (
5,
5 = f(
5). Czy potrasz zinterpretowa t aman?

Zadanie B.5. Zbada zbieno cigu
a
0
= a , a
n+1
= a
2
n
4a
n
+ 5
w zalenoci od parametru a.
Rozwizanie:
Majc ju pewne obycie z podobnymi cigami obserwujemy, e nasz cig ma posta a
n+1
=
f(a
n
), gdzie f(x) = x
2
4x + 5. Spodziewamy si, e cig ten bdzie zbieny do pewnego
punktu staego f, tzn. e granica g bdzie spenia g = f(g). Oczywicie jeli a
n
jest
zbieny do skoczonej granicy g, to musi zachodzi rwno
6
g = f(g).
Solve[x^2 - 4x + 5 == x, x].
Mamy dwa rozwizania, czyli dwch kandydatw na granic
5
5
2
1.38 oraz
5 +
5
2
3.61 .
Oczekujemy, e ustalajc warto a
0
= a pomidzy tymi dwoma liczbami uzyskamy cig
zbieny do jednej z nich. Postpujc standardowo musimy pokaza, e nasz cig jest ogra-
niczony i monotoniczny. eby oszczdzi sobie trudu, wypiszmy kilka pierwszych wyrazw
a
n
dla a
0
= 1, 5
6
Wynika to z cigoci f.
c _ MIM UW, 2010/11 283
a[0]=1.5
f[x_]:=x^2 - 4x + 5
For[i=1, i<15, i++, a[i]=f[a[i-1]]]
For[i=0, i<15, i++, Print[a[i]]].
W wyniku dostaniemy nastpujcy cig liczb
1.5
1.25
1.5625
1.19141
1.65382
1.11984
1.77469
1.05077
1.90104
1.00979
1.98051
1.00038
1.99924
1.
2.
Wida teraz, e nasz cig nie jest monotoniczny. Obserwujc pierwsze 15 wyrazw mo-
emy ponadto wycign wniosek, e cig a
n
oscyluje pomidzy wartoci 1 i 2. Zmieniajc
warto a
0
moemy obserwowa co si dzieje jeli startujemy z innego miejsca.
Zadanie B.6. Obliczy warto pierwszych 20 wyrazw cigu a
n
dla
a
0
=
1
2
(5 +
5) 0.01
a
0
=
1
2
(5 +
5) + 0.01
a
0
=
1
2
(5
5) 0.01
a
0
=
1
2
(5
5) + 0.01
a
0
=
1
2
(5
5) 1 0.01
a
0
=
1
2
(5
5) 1 + 0.01.
Uwaga 1. Przy wypisywaniu wartoci liczbowych warto skorzysta z funkcji N[. . . ].
W wyniku poczynionych obserwacji moemy pokusi si o nastpujce
Stwierdzenie.
Jeli a
0
=
1
2
(5
5), to cig a
n
jest stay.
Jeli a
0

_
1
2
(5
5) 1,
1
2
(5
5)
_
_
1
2
(5
5),
1
2
(5 +
5)
_
, to cig a
n
ma dwa
zbiene podcigi a
2n
oraz a
2n1
. Jeden z tych podcigw zbiega do 1, a drugi do 2.
Jeli a
0
<
1
2
(5
5) 1 bd a
0
>
1
2
(5 +
5), to cig a
n
rozbiega do +.
Oczywicie nie mamy jeszcze dowodu, a jedynie empiryczne obserwacje. cise uzasad-
nienie powyszego stwierdzenia pozostawiamy Czytelnikowi. Przydatne mog by nast-
pujce uwagi:
Chcc bada cigi a
2n
i a
2n1
warto wykona nastpujce operacje
f[x_]:=x^2 - 4x + 5
Simplify[f[f[x]]]
Solve[f[f[x]] == x, x].
Pomoe nam to udowodni monotoniczno podcigw a
2n
i a
2n1
.
Dla a
0
w przedziale
_
1
2
(5
5) 1, 1
_
warto obliczy a
1
i w ten sposb sprowadzi
ten przypadek do wczeniej rozpatrzonych.
Zadanie B.7. Rozwamy cig Fibonacciego F
n
zadany rekurencyjnie
F
n+2
= F
n+1
+F
n
dla wartoci pocztkowych F
1
= F
2
= 1. Zbada zbieno cigu x
n
:=
Fn
F
n+1
.
Zadanie B.8. Zbada zachowanie cigu
a
0
= a , a
n+1
= a
2
n
9a
n
+ 20
a
0
= a , a
n+1
=
3
2
a
2
n
+
11
2
a
n
2
a
0
= a , a
n+1
=
3
2
a
2
n
13
2
a
n
+ 8
a
0
= a , a
n+1
=
3
2
a
2
n
1
2
a
n
1
c _ MIM UW, 2010/11 285
B.2.3 Rekurencje liniowe
Nowe umiejtnoci: rozwizywanie oglnych rekurencji liniowych.
Skrypt: Rozdzia 2.
Ponisze zadanie posuy nam jako pretekst do do oglnych rozwaa i wycigania
wnioskw na temat rekurencji liniowych.
Zadanie B.12. Znale wzr jawny na n-ty wyraz cigu rekurencyjnego
a
n+2
= 2a
n+1
+ 2a
n
, (B.2)
a
1
= 1 a
2
= 4. (B.3)
Rozwizanie:
Jeli nie dysponujemy lepszym pomysem moemy zacz od wypisania kilkunastu po-
cztkowych wyrazw cigu. By moe patrzc na wyniki wpadnie nam co do gowy.
a[1]=1, a[2]=4
For[i=2, i<15, i++, a[i+1] =2 a[i]+2 a[i-1];Print[a[i]]].
Podstawow obserwacj jaka si nasuwa jest to, e cig a
n
szybko ronie. Sprbujmy
zbada charakter tego wzrostu: czy cig zachowuje si podobnie do cigu n
, czy raczej
jak cig geometryczny q
n
? Ciekawego spostrzeenia moemy dokona badajc na przykad
ilorazy ssiednich wyrazw:
For[i=2, i<15, i++, Print[N[a[i]/a[i-1]]]].
Okazuje si, e wartoci tych ilorazw do szybko staj si bliskie liczbie 2, 73205. Wi-
dzimy zatem, ze nasz cig zachowuje si podobnie do cigu geometrycznego o przyrocie
2, 73205. Postawmy zatem pytanie czy cig geometryczny a
n
= q
n
moe spenia reku-
rencj postaci (B.2)? Wstawiajc a
n
w powyszej postaci do (B.2) dostaniemy rwnanie
q
n+2
= 2q
n+1
+ q
n
. Po odrzuceniu mao interesujcego przypadku q = 0 otrzymamy rw-
nanie kwadratowe
7
q
2
= 2q + 2,
ktrego pierwiastkami s q
1
= 1
3 0, 73205 oraz q
2
= 1 +
3 2, 73205 (oczywicie
to rwnanie take mona rozwiza za pomoc programu Mathematica uywajc funkcji
Solve). Drugi ze znalezionych pierwiastkw wyglda znajomo to liczba wyznaczona
dowiadczalnie przy badaniu ilorazw ssiednich wyrazw w cigu! Zobaczmy zatem jak
bardzo podobny jest cig a
n
do cigu geometrycznego (1 +
3)
n
?
For[i=2, i<15, i++, Print[N[a[i]/(1+Sqrt[3])î]]].
7
Rwnanie to nazywamy rwnaniem charakterystycznym rekurencji (B.2).
Jak widzimy powysze ilorazy robi si coraz blisze liczbie
1
2
. Zbadajmy zatem jak za-
chowuje si cig b
n
:= a
n
1
2
(1 +
3)
n
powtarzajc rozumowanie uyte do badania cigu
a
n
.
b[n_]:=a[n]-1/2(1+Sqrt[3])^n
For[i=2, i<15, i++, Print[N[b[i]]]]
For[i=2, i<15, i++, Print[N[b[i]/b[i-1]]]].
Co ciekawe, cig b
n
zachowuje si podobnie jak ciag geometryczny o postpie 0.732051
1
3! Sprawdmy jak wyglda odpowiedni iloraz:

For[i=2, i<15, i++, Print[N[b[i]/(1-Sqrt[3])î]]].
Z uzyskanych wynikw mona wnioskowa, e b
n
=
1
2
(1
3)
n
, skd oczywicie
a
n
=
1
2
(1 +
3)
n
+
1
2
(1
3)
n
. (B.4)
Rzecz jasna przeprowadzone wyej obliczenia nie s dowodemmatematycznym, tylko pro-
cedur pozwalajc wyrobi sobie pewne intuicje i znale odpowiedniego kandydata na
rozwizanie. Czytelnik zechce samodzielnie przeprowadzi prosty dowd indukcyjny, e
cig opisany wzorem (B.4) faktycznie spenia warunki (B.2) i (B.3).
Warto jednak przyjrze si postaci wyniku i pewnym elementom naszego rozumowa-
nia. To, co wykazalimy cile, to fakt, e cigi q
n
1
i q
n
2
speniaj rekurencj (B.2). Nato-
miast rozwizanie (B.4), ktre spenia dodatkowo warunki pocztkowe (B.3), jest pewn
kombinacj liniow aq
n
1
+bq
n
2
tych szczeglnych cigw. Chwila zastanowienia wystarczy,
by wszystko wyjani poniewa rekurencja (B.2) jest liniowa, wic jeeli dwa cigi a
n
i
a
n
j speniaj, to kada ich kombinacja liniowa te bdzie j spenia. Wystarczy teraz
znale tak kombinacj, ktra bdzie speniaa warunki pocztkowe (B.3)!
Dysponujc powysz wiedz moemy rozwiza pokrewne problemy znacznie szyb-
ciej. Dla przykadu rozwimy rekurencj
a
n+2
= 2a
n+1
+ 2a
n
,
a
1
= 1 a
2
= 2.
Wiemy ju, e rozwizania naley szuka w postaci a
n
= a(1+
3)
n
+b(1
3)
n
, a wsp-
czynniki a i b naley dobra tak, eby spenione byy warunki pocztkowe.
Solve[{a(1+Sqrt[3])+b(1-Sqrt[3])==1,
a(1+Sqrt[3])^2+b(1-Sqrt[3])^2==2},{a,b}] .
Rozwizaniem jest a =
3+
3
6(1+
3)
i b =
1
2
3
, a wic
a
n
=
3 +
3
6(1 +
3)
(1 +
3)
n
+
1
2
3
(1
3)
n
.
W istocie to co zrobilimy wyej mona zgrabnie uoglni w nastpujcy sposb.
c _ MIM UW, 2010/11 287
Twierdzenie 1. Zamy, e cig x
n
spenia rekurencj
x
n+2
= Ax
n+1
+Bx
n
z warunkami pocztkowymi x
1
i x
2
. Zamy, e rwnanie charakterystyczne
q
2
= Aq +B
ma dokadnie dwa rne pierwiastki rzeczywiste q
1
i q
2
. Wwczas n-ty wyraz cigu x
n
dany
jest wzorem
x
n
= aq
n
1
+bq
n
2
,
gdzie liczby a i b s rozwizaniami ukadu rwna liniowych
aq
1
+bq
2
= x
1
aq
2
1
+bq
2
2
= x
2
.
Zadanie B.13. Znale wzr na n-ty wyraz cigu Fibonacciego
F
n+2
= F
n+1
+F
n
,
F
1
= F
2
= 1.
Korzystajc z wyniku obliczy granice cigu x
n
:=
Fn
F
n+1
. Porwna wynik z wynikiem
zadania z poprzedniego podrozdziau.
Zadanie B.14. Rozwiza rekurencj
b
n+2
= 2b
n+1
+ 2b
n
3,
b
1
= 2 b
2
= 5.
Wskazwka: Rozway cig a
n
= b
n
+ c i dobra c tak, aby pozby si wyrazu wolnego
w zalenoci rekurencyjnej. Zaproponowa ogln metod rozwizywania rekurencji po-
staci
x
n+2
= Ax
n+1
+Bx
n
+C.
Zadanie B.15. Udowodni twierdzenie 1.
Zadanie B.16. Co si stanie, gdy w twierdzeniu 1 rwnanie charakterystyczne ma pier-
wiastek podwjny (na przykad dla rekurencji a
n+2
= 2a
n+1
a
n
)? Czy mona wtedy
zawsze rozwiza rwnanie na wspczynniki a i b? Dlaczego nie? Sprbuj znale ogln
posta rozwizania w takiej sytuacji. Co si dzieje gdy rwnanie charakterystyczne ma
pierwiastki zespolone (na przykad dla rekurencji b
n+2
= b
n+1
b
n
)?
Zadanie B.17. Powtrzy rachunki z rozwizania zadania ze strony 285 wypisujc wi-
cej wyrazw cigw a
n
i b
n
(powiedzmy 50). Zaobserwowa, e ilorazy
bn
b
n1
przestaj by
bliskie 0.732051 dla n > 20. Dzieje si tak dlatego, e liczby b
n
obliczane s z pewn
skoczon dokadnoci. Poniewa cig b
n
zbiega do 0 (i to szybko), w pewnym momen-
cie dokadno staje si porwnywalna z rzeczywistymi wartociami b
n
i drobne bdy
w wartoci b
n
przekadaj si na due bdy w ilorazie. Zobacz, e numeryczne wartoci
ilorazu zmieniaj znak z ujemnego na dodatni, co oczywicie nie powinno mie miejsca.
Warto pamita o problemach tego typu i nie ufa bezkrytycznie liczbom podawanym
przez komputer.
Zadanie B.18. Mathematica dysponuje procedur RSolve[rwnanie,cig,indeks], ktra
suy do rozwizywania rekurencji. Przykadowo, do obliczenia wzoru oglnego na reku-
rencj rozwaan na pocztku tego rozdziau skadnia powinna wyglda nastpujco:
RSolve[{a[n+2] ==2 a[n+1]+2 a[n], a[1]==1, a[2]==4}, a[n], n].
Uy powyszej funkcji do sprawdzenia, czy wyniki uzyskane w poprzednich zadaniach
s prawidowe. Sprbowa uy tej funkcji do wyliczenia oglnych wzorw na rekurencje
rozwaane w poprzednim rozdziale.
B.2.4 Fraktale
Nowe umiejtnoci: okruchy wiedzy o fraktalach.
Nowe funkcje:
While[test,body] for zmienna: start
while test do body; done
ptla while
Table[expr,{min,max,krok}] makelist(expr, zmienna,
min, max)
tworzenie tabeli z wyni-
kami operacji
ArrayPlot[tabela] Plot2d([discrete,lista],
...)
wykres na podstawie
danych z tabeli/listy
Zbiory fraktalne (albo fraktale) to obiekty cechujce si pewnym samopodobiestwem.
Jednym z najbardziej znanych przykadw takich zbiorw jest krzywa trjktowa Sier-
piskiego bdca symbolem polskich Olimpiad Matematycznych. Teoria zbiorw frak-
talnych zacza rozwija si w latach 70tych w duej mierze dziki moliwociom oblicze-
niowym komputerw. W tym podrozdziale pokaemy jak tworzy takie zbiory z uyciem
oprogramowania CAS. Wicej informacji na temat fraktali znajdzie Czytelnik w mono-
grai [3].
Wpodrozdziale B.2.2 widzielimy jak bada zbieno cigwzadanych rekurencyjnie,
tzn. zadanych w postaci
a
0
= a , a
n
= f(a
n1
) , (B.5)
gdzie f jest pewn funkcj. Pracujc z takimi cigami mona si zastanawia czy jest
jaka oglna regua rzdzca ich zachowaniem. Jednym z nasuwajcych si pyta jest:
jak zmienia si zachowanie cigu, gdy zmieniamy warto pocztkow a
0
= a? Do tej
pory badalimy cigi o wartociach rzeczywistych ale najciekawsze rzeczy dziej si gdy
przejdziemy do cigw o wartociach zespolonych.
Na pocztek ustalmy funkcj f : C C. Niech to bdzie wielomian stopnia 2, np.
f(z) = z
2
+c .
Liczba c C jest parametrem, ktry bdziemy zmienia. Dla ustalenia uwagi pomy
c = 1
1
2
(1 +
5). W programie Mathematica deniujemy powysz funkcj nastpujco

c _ MIM UW, 2010/11 289
c=1-0.5*(1+Sqrt[5])
f[z_]:=z^2+c .
Pytamy si: dla jakich wartoci a
0
cig rekurencyjny dany przez (B.5) bdzie zbieny?
W podrozdziale B.2.2 widzielimy, e w oglnoci takie cigi nie musz by zbiene ale
mog oscylowa wok pewnych wartoci. Moglimy si te przekona, e przyjmujc za a
0
rne wartoci cig albo oscylowa albo by rozbieny do nieskoczonoci. W takim razie
lepiej zmieni nasze pytanie na: dla jakich wartoci a
0
cig a
n
jest ograniczony? By na
nie odpowiedzie zastosujemy pewn heurystyk
8
. Obliczymy kilka (np. 10) pierwszych
wyrazwcigu a
n
i uznamy, e jest on ograniczony jeli modu wszystkich dziesiciu kolej-
nych wyrazw jest mniejszy ni np. 10. Zdeniujemy teraz w Mathematica funkcj, ktra
bdzie sprawdza, czy dla danego a
0
= a otrzymamy cig ograniczony
ogr[a_]:=(z=a; n=0;
While[Abs[z]<10 && n<10, z=N[f[z]]; ++n];
1-Min[{Abs[z],10}]/10) .
Przyjrzyjmy si powyszemu poleceniu. Deniujemy funkcj ogr zmiennej a. Funkcja ta
wykorzystuje dodatkow zmienn z, ktra bdzie przechowywa kolejne obliczone war-
toci cigu oraz zmienn n, ktra kontroluje ilo iteracji ptli. Nastpnie wykonujemy
ptl, w ktrej dokonujemy podstawienia z = N[f[z]] tak dugo a z bdzie miao mo-
du wikszy od 10 lub a wykonamy 10 powtrze. Na koniec funkcja ogr zwraca warto
1 - Min[{Abs[z],10}] / 10, czyli 1 minus minimum z moduu z i 10 podzielone przez
10. Taka denicja zapewnia, e ogr[a] zawsze zwrci warto z przedziau (0, 1). Warto
bliska 0 oznacza, e cig jest ograniczony, a warto bliska 1 oznacza, e jest nieograni-
czony.
eby zobaczy co si dzieje dla poszczeglnych punktw na paszczynie zespolonej
wygenerujemy obrazek. W tym celu posuymy si funkcjami programu Mathematica
ArrayPlot oraz Table. Pierwsza z nich rysuje obrazek na podstawie danych przekazanych
jako tablica, a druga generuje tablic.
ArrayPlot[Table[ogr[x + I*y], {y,-1,0,0.01},{x,-1.5,0,0.01}]] .
Polecenie Table[ogr[x + I*y], {y,-1,0,0.01},{x,-1.5,0,0.01}] generuje dwuwymia-
row tablic, zawierajc wartoci funkcji ogr[x + I*y]. Parametry {y,-1,0,0.01} oraz
{x,-1.5,0,0.01} wskazuj, w jakich przedziaach zmieniaj si x i y. Tutaj wartoci x
zmieniaj si w przedziale [1, 5; 0], a wartoci y w przedziale [1; 0]. Liczba 0.01 okre-
la, o ile zmienia si warto x i y, gdy przesuwamy si o jeden piksel na obrazku. Ten
sposb generowania obrazkw jest wysoce nieefektywny i zanim komputer skoczy pra-
cowa, moe min dobrych kilka minut. Niemniej jednak po pewnym czasie na ekranie
powinien pojawi si Rysunek B.1. Brzeg zaciemnionego obszaru jest bardzo nieregu-
larny. Zmieniajc parametry {y,-1,0,0.01} i {x,-1.5,0,0.01} na {y,-1,0,0.001} oraz
{x,-1.5,0,0.001} moemy zwikszy dokadno (oczywicie kosztem czasu oblicze).
Zbir widoczny na rysunku nazywa si, w naukowej nomenklaturze, wypenionym zbio-
rem Julii wielomianu f(z).
8
Heurystyka w informatyce to metoda znajdowania rozwiza, dla ktrej nie ma gwarancji znalezienia
rozwizania optymalnego, a czsto nawet prawidowego. Heurystyki uywa si jej czsto, gdy algorytm wy-
liczania penego rozwizania nie jest znany, albo jest zbyt kosztowny obliczeniowo.
Rysunek B.1: Punkt (0, 0) znajduje si w prawym dolnym rogu. Startujc z punktw
w ciemnym obszarze cig a
n
pozostaje ograniczony.
Zainteresowany Czytelnik moe dowiedzie si wicej na temat tych zbiorw wybie-
rajc si na wykad z Ukadw Dynamicznych lub zagldajc do monograi [3]. Tutaj
sygnalizujemy jedynie, e temat jest ciekawy i wysoce nietrywialny.
Sprbujmy zmieni nieco parametry. Ustawmy c = (2)+(1)i, gdzie =
1
2
(1+
5)
i wykonajmy nasz program od pocztku.
phi = 0.5*(1 + Sqrt[5])
c = (phi - 2) + (phi - 1)*I
f[z_]:=z^2 + c
ogr[a_]:=(z = a; n = 0;
While[Abs[z] < 10 && n < 10, z = N[f[z]]; ++n];
1 - Min[{Abs[z],10}] / 10)
ArrayPlot[Table[ogr[x + I*y], {y,-1,1,0.01}, {x,-1.5,1.5,0.01}]] .
Na ekranie powinien pojawi si Rysunek B.2.
Czytelnik moe poeksperymentowa z innymi wartociami parametru c. Proponujemy
wyprbowa nastpujce wartoci
c = 0, 8 + 0, 156i ,
c = 0, 285 + 0, 01i ,
c = 1, 5 ,
c = i .
W tym kontekcie wypada jeszcze wspomnie znanym zbiorze Mandelbrota. Jest to
podzbir paszczyzny zespolonej C zawierajcy te liczby c C, dla ktrych cig (B.5) z
warunkiem pocztkowym a
0
= 0 pozostaje ograniczony.
c _ MIM UW, 2010/11 291
Rysunek B.2: Kolejny przykad fraktala.
Zadanie B.19. Narysowa zbiory Julii dla wartoci parametru c sugerowanych wyej.
Zadanie B.20. Poeksperymentowa z pakietami fractals oraz dynamics w programie
Maxima.
Zadanie B.21. Przy pomocy funkcji julia z pakietu dynamics wygenerowa obraz zbioru
Julii dla wartoci parametru c sugerowanych wyej.
Zadanie B.22. Za pomoc oprogramowania CAS narysowa zbir Mandelbrota.
B.3 Badanie funkcji rzeczywistych
B.3.1 Wykresy funkcji
Nowe umiejtnoci: rysowanie wykresw krzywych zadanych na rne sposoby.
Nowe funkcje:
Plot[funkcja, zakres] plot2d wykres funkcji
ParametricPlot plot2d([parametric,...]) wykres funkcji danej
parametrycznie
PolarPlot plot2d([parametric,...]) wykres funkcji danej we
wsprzdnych bieguno-
wych
ContourPlot contour_plot wykres poziomic funkcji
(funkcje uwikane)
Animate[wykres, param.] brak dynamiczne wykresy
Graczne przedstawienie obiektw matematycznych pozwala czsto lepiej zrozumie ich
natur. W tej czci zajmiemy si obrazowaniem krzywych.
Prosty wykres tworzymy za pomoc polecenia Plot[funkcja,zakres]. Przykadowo
Plot[x^2, {x, -10, 10}]
daje nastpujcy efekt:
-10 -5 5 10
20
40
60
80
100
Na jednym obrazku moemy umieci kilka wykresw, np. wykonujc komend
Plot[{x, 2 Sin[x]}, {x, -2, 4}].
Wynik wyglda nastpujco:
2 1 1 2 3 4
2
1
1
2
3
4
Ten sam efekt uzyskalibymy take za pomoc sekwencji komend:
wyk1=Plot[x,{x,-2,4}];
wyk2=Plot[2 Sin[x],{x,-2,4}];
Show[wyk1,wyk2].
Jeli zaley nam na bardziej wyranowanym wygldzie rysunku, moemy nakaza Ma-
thematice zmieni podstawowe parametry wykresu. Oto kilka waniejszych: PlotRange
okrela zakres wartoci jaki ma by pokazany, AspectRatio denuje stosunek wysoko-
ci do szerokoci rysunku, Filling deniuje kolorowanie, natomiast PlotStyle okrela
styl formatowania wykresu. Szczegowe informacje, w tym take omwienie wielu do-
datkowych opcji wraz z przykadami, mona znale wobszernej dokumentacji programu
Mathematica [5].
Np. efekt
c _ MIM UW, 2010/11 293
10 5 5 10
15
10
5
5
10
uzyskamy za pomoc komendy
Plot[{x, 10 Sin[x]}, {x, -10, 10}, PlotRange -> {-15, 10},
AspectRatio -> 0.3, Filling -> {1 -> {2}}, PlotStyle -> {Automatic, Dashed}].
W praktycznych zastosowaniach nie zawsze mamy do czynienia z wykresami funk-
cji opisywalnych prostym wzorem. Czasami chcemy narysowa krzyw dan w postaci
parametrycznej, albo uwikanej. Mathematica dysponuje odpowiednimi narzdziami aby
poradzi sobie rwnie w takiej sytuacji. Omwimy teraz kilka prostych przykadw.
Krzyw w postaci parametrycznej nazywamy zbir
C = (x(t), y(t)) : t [a, b],
gdzie x i y s pewnymi funkcjami zmiennej t. Do opisu tego typu zbiorw Mathematica
dysponuje funkcj ParametricPlot. Przykadowo
ParametricPlot[{Sin[2 t], Cos[5 t]}, {t, 0, 2 Pi}]
i kocowy efekt:
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
Powysza krzywa to szczeglny przypadek tak zwanych krzywych Lissajous, ktre po-
jawiaj si w naturalny sposb w opisie drga harmonicznych. Oglnie zbiory takie maj
posta x() = Asin(a) i y() = Bcos(b +
0
). Odpowiada to naoeniu na siebie dwch
drga o rnych czstociach a i b, rnych amplitudach A i B oraz przesuniciu w fazie o
2
+
0
. Krzyw zamknit uzyskujemy wtedy i tylko wtedy, gdy stosunek czstoci
a
b
jest
liczb wymiern. Porwnajmy kilka krzywych tego typu
Table[ParametricPlot[{Sin[k t], Cos[3 t]}, {t, 0, 2 Pi}], {k,1,4,1}] .
1.0 0.5 0.5 1.0

1.0
0.5
0.5
1.0
,
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
,
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
,
1.0 0.5 0.5 1.0
1.0
0.5
0.5
1.0
Uylimy do tego celu polecenia Table. Sekwencja {k,1,4,1} okrela zakres jaki prze-
biega parametr k. S to klejne liczby od 1 do 4 rosnce co 1.
Przy okazji warto wspomnie o funkcji Animate. Czytelnik zechce wpisa komend
Animate[ParametricPlot[{Sin[k t], Cos[3 t]}, {t, 0, 4 Pi}], {k, 1, 4}].
Za pomoc suwaka moemy teraz zmienia warto parametru k na przedziale [1, 4] i
obserwowa jak reaguje na to wykres krzywej.
Innym sposobem opisu krzywej jest posta biegunowa r = r(), gdzie r jest odlego-
ci danego punktu od rodka ukadu wsprzdnych, natomiast to kt pod jakim dany
punkt widzimy wzgldem osi OX.
r
Posta biegunowa jest specjaln form postaci parametrycznej, gdzie parametryzu-

jemy za pomoc kta :
x() = r() cos(),
y() = r() sin().
Najprostszym przykadem krzywej tego typu jest okrg. Odpowiednie rwnanie to oczy-
wicie r = const.
Krzyw zadan w postaci biegunowej rysujemy za pomoc polecenia PolarPlot. Jako
przykad uycia rozwamy trjlistnik:
c _ MIM UW, 2010/11 295
PolarPlot[ Cos[3 Phi], {Phi, 0, 2 Pi}] .
0.5 0.5 1.0
0.5
0.5
Na koniec zobaczmy jak mona wykrela krzywe zadane w sposb uwikany jako
rozwizania pewnego rwnania
f(x, y) = c.
Suy do tego funkcja ContourPlot. Z jej pomoc moemy narysowa na przykad krzyw
nazywan liciem Kartezjusza:
ContourPlot[y^3 + x^3 - 3 x y == 0, {x, -2, 2}, {y, -1.5, 2},
Axes->True, Frame->False]
2 1 1 2
1.5
1.0
0.5
0.5
1.0
1.5
2.0
Zadanie B.23. Narysowa wykres cykloidy (krzywej jak zakrela punkt na kole tocz-
cym si po prostej), danej w postaci parametrycznej
x(t) = a(t sin(t)), y(t) = a(1 cos(t)).
Wielko a odpowiada promieniowi toczcego si koa, natomiast a oznacza odlego
rozwaanego punktu od rodka koa. Dla > 1 mwimy o cykloidzie wyduonej a dla
< 1 o skrconej.
Zadanie B.24. Znale posta parametryczn i narysowa wykres epicykloidy, czyli krzy-
wej jak zakrela punkt koa toczcego si po zewntrznej krawdzi innego koa. Zaob-
serwowa, e krzyw zamknit otrzymamy tylko wtedy, gdy stosunek promieni obu k
jest liczb wymiern. Czy potrasz to udowodni?
Zadanie B.25. Narysowa limak Pascala dany w postaci biegunowej rwnaniem r =
a cos() + l. limak Pascala dla parametrw a = l nazywamy kardioid. Wykaza, e
kardioida to epicykloida powstaa przez toczenie punktu na brzegu koa o promieniu a po
zewntrznej krawdzi koa o takim samym promieniu.
Zadanie B.26. Narysowa krzyw stokow zadan biegunowo zalenoci r =
p
1+e cos()
,
gdzie e > 1 i p > 0 s parametrami. Zbada jak zmienia si charakter krzywych w
zalenoci od parametru e. Sprbuj inaczej opisa te krzywe dla e = 1, e (1, 0) i
e = 0.
Zadanie B.27. Przedstawi li Kartezjusza wpostaci parametrycznej. Wykaza, e pro-
sta x +y + 1 = 0 jest asymptot tej krzywej.
B.3.2 Przebieg zmiennoci funkcji
Nowe umiejtnoci: rniczkowanie funkcji, badanie ich przebiegu, wyznaczanie eks-
tremw, punktw przegicia, asymptot, itp..
Skrypt: Rozdziay 5 i 6.
D[f[x],x] diff(f(x),x) pochodna funkcji
Factor[expr] factor(expr) rozkad na czynniki
Select[lista,pred] lreduce(lambda([l,e],
if pred then cons(e,l)
else l), lista ,[]);
wybiera z listy te ele-
menty, ktre speniaj pre-
dykat pred
Przy badaniu przebiegu zmiennoci funkcji, oprogramowanie typu CAS okazuje si bar-
dzo przydatne. Dla sporej klasy funkcji f : R R moemy automatycznie obliczy po-
chodne, znale pierwiastki rwna f(x) = 0, czy f
(x) = 0, a nawet znale ekstrema

lokalne i obliczy granice w nieskoczonoci. Wymienione operacje moemy wykona za-
rwno symbolicznie jak i numerycznie. Niezmiernie przydatne okazuje si czsto naszki-
cowanie wykresu rozpatrywanej funkcji. Przy tym wszystkim trzeba jednak pamita,
e programy typu CAS to tylko narzdzia, z ktrych trzeba inteligentnie korzysta. Na-
ley mie na uwadze, e obliczenia na komputerze s zawsze obarczone pewnym bdem,
wynikajcymz ograniczonej dokadnoci rachunkw. Wszczeglnoci wykresy funkcji ry-
sowane na ekranie monitora naley zawsze traktowa jako pewne przyblienie, ktre cho
c _ MIM UW, 2010/11 297
zazwyczaj pozwala budowa prawidow intuicj, czasem moe by zwodnicze. Zacznijmy
od prostego przykadu
Zadanie B.28. Zbada przebieg zmiennoci funkcji danej wzorem
f(x) =
64 120x + 70x
2
15x
3
+x
4
54 + 45x 12x
2
+x
3
.
Rozwizanie:
Dla ustalenia uwagi przypomnijmy co naley zrobi:
znale maksymalny podzbir R, na ktrym mona okreli f powyszym wzorem,
znale zera f,
znale granice w kracach przedziaw okrelonoci,
znale zbir, w ktrym f jest rniczkowalna,
znale przedziay monotonicznoci i ekstrema lokalne
znale przedziay wypukoci i wklsoci oraz punkty przegicia,
znale asymptoty jeli istniej,
naszkicowa wykres.
Funckcja f jest ilorazem dwch wielomianw, wic maksymaln dziedzin funkcji b-
dzie zbir tych x, dla ktrych mianownik si nie zeruje. Naley zatem znale pierwiastki
rwnania
54 + 45x 12x
2
+x
3
= 0.
Wystarczy wykona polecenie:
Solve[-54 + 45x - 12x^2 + x^3 == 0, x].
Dowiemy si, e s dwa rozwizania x = 3 oraz x = 6, przy czym x = 3 jest podwjne.
Maksymaln dziedzin naszej funkcji jest zatem zbir
Dom
f
= (, 3) (3, 6) (6, ).
Do znalezienia miejsc zerowych naszej funkcji moemy posuy si poleceniemFactor
Factor[64 - 120x + 70x^2 - 15x^3 + x^4].
Dowiemy si std, e f(x) = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy x = 1, x = 2, x = 4 lub x = 8.
Do obliczenia granic na kracach przedziaw okrelonoci posuy nam znane ju
polecenie Limit
9
9
Uwaga! Przypomnijmy, e parametr Direction -> 1 oznacza granic lewostronn, a Direction -> -1
granic prawostronn.
Limit[f[x],x -> -Infinity]
Limit[f[x],x -> 3, Direction -> 1]
Limit[f[x],x -> 3, Direction -> -1]
Limit[f[x],x -> 6, Direction -> 1]
Limit[f[x],x -> 6, Direction -> -1]
Limit[f[x],x -> Infinity].
Std mamy
lim
x
f(x) = lim
x3
f(x) = lim
x3
+
f(x) =
lim
x6
f(x) = + lim
x6
+
f(x) = lim
x
f(x) = +.
Dla wyznaczenia punktw rniczkowalnoci f naley obliczy pochodn i zobaczy
gdzie jest dobrze okrelona. WMathematice wyliczanie pochodnej funkcji jednej zmiennej
jest bardzo proste. Wystarczy napisa
f[x] albo D[f[x],x]
Wynik moe nie by zbyt czytelny, dlatego skorzystamy z funkcji Simplify
fp[x_] := Simplify[f[x]]
fp[x]
i dowiemy si, e pochodna jest opisana wzorem
f
(x) =
1200 + 1608x 780x
2
+ 182x
3
21x
4
+x
5
(6 +x)
2
(3 +x)
3
.
Od razu wida, e pochodna istnieje wszdzie poza punktami x = 6 oraz x = 3, czyli f
jest rniczkowalna w caej swojej dziedzinie.
Poniewa f jest rniczkowalna wszdzie gdzie jest okrelona, wic do zbadania mo-
notonicznoci moemy posuy si pochodn. Szukamy miejsc zerowych pochodnej
Solve[fp[x] == 0, x]
co niestety nie daje satysfakcjonujcego rezultatu. Wnaszymprzypadku pierwiastki rw-
nania f
(x) = 0 nie wyraaj si adnym adnym wzorem. Pozostaje nam zatem operowa
na numerycznych przyblieniach. Piszemy
N[Solve[fp[x] == 0, x]]
i dowiadujemy si, e jest dokadnie jeden pierwiastek rzeczywisty, rwny w przyblieniu
x
0
= 1, 62937. Moemy go wyuska z listy wszystkich rozwiza przy pomocy polecenia
x0 = Select[x /. N[Solve[fp[x] == 0, x]],Element[#,Reals]&][[1]].
Zbadamy znak pochodnej na przedziaach (, x
0
), (x
0
, 3), (3, 6) oraz (6, ). Wiemy, e f
jest ciga wswojej dziedzinie i zmienia znak tylko wx

0
, wystarczy wic wybra po jednym
punkcie z kadego z przedziaw (, x
0
), (x
0
, 3), (3, 6) oraz (6, ) i sprawdzi jaki znak
ma f
w kadym z tych punktw. Wemy punkty 1, 2, 5 i 7. Wykonujemy polecenia

c _ MIM UW, 2010/11 299
fp[1] > 0
fp[2] > 0
fp[5] > 0
fp[7] > 0
i uzyskujemy odpowiedzi
True
False
True
True.
W takim razie f jest rosnca na przedziale (, x
0
), ma maksimum lokalne w x
0
, a
pniej maleje do , gdy x 3. Nastpnie, na przedziale (3, 6), ronie od do +,
przecinajc o OX w punkcie 4. Podobnie, na przedziale (6, ) ronie od do +,
przecinajc o OX w punkcie 8.
W nastpnej kolejnoci badamy wypuko i wklso. Obliczamy w tym celu drug
pochodn (jeli istnieje). Wykonujemy komendy
fb[x_] := Simplify[f[x]]
fb[x]
i natychmiast dostajemy odpowied
f
(x) =
144 + 2040x 1284x
2
+ 282x
3
22x
4
(6 +x)
3
(3 +x)
4
.
Widzimy, e druga pochodna jest dobrze okrelona wszdzie poza punktami 3 i 6, wic ba-
dana funkcja jest dwukrotnie rniczkowalna wcaej swojej dziedzinie i moemy posuy
si drug pochodn do wyznaczania przedziawwypukoci i wklsoci. Jak poprzednio,
wykonujemy
{x1,x2} = Select[x /. N[Solve[fb[x] == 0, x]],Element[#,Reals]&]
i znajdujemy w ten sposb dwa rzeczywiste miejsca zerowe drugiej pochodnej rwne
w przyblieniu x
1
= 0, 0676635 oraz x
2
= 4, 49721. Polecenia
fb[-1] > 0
fb[1] > 0
fb[4] > 0
fb[5] > 0
fb[7] > 0
daj odpowiedzi
True
False
False
True
False
wic funkcja f jest wypuka na przedziale (, x
1
), wklsa na (x
1
, 3) (3, x
2
), ponow-
nie wypuka na (x
2
, 6) i wklsa na (6, ). Poniewa pierwiastki rwnania f
(x) = 0
byy jednokrotne (kady wystpowa tylko raz na licie rozwiza), wic od razu moemy
wnioskowa, e punkty przegicia znajduj si w x
1
i x
2
.
Wiemy ju o istnieniu dwch asymptot pionowych w punktach x = 3 i x = 6. Pozostaje
sprawdzi, czy f ma asymptoty w . Obliczamy w tym celu granice
Limit[f[x]/x, x -> -Infinity]
Limit[f[x]/x, x -> Infinity]
i dowiadujemy si, e obie istniej
10
i s rwne 1. Dalej obliczamy
Limit[f[x] - x, x -> -Infinity]
Limit[f[x] - x, x -> Infinity]
uzyskujc w obu przypadkach odpowied 3. W takim razie obie asymptoty istniej i s
opisane rwnaniem
y = x 3 .
5 5 10 15
10
5
5
10
15
20
Rysunek B.3: Wykres funkcji f(x) wraz z asymptot.
Na koniec naszkicujemy wykres badanej funkcji. Zaznaczymy na nim rwnie obli-
czon asymptot y = x 3. W Mathematice wystarczy napisa
10
Uwaga! Przypominamy, e z istnienia granicy limxf(x)/x nie wynika jeszcze istnienie asymptoty,
np. f(x) = sin(x).
c _ MIM UW, 2010/11 301
Plot[{f[x], x - 3}, {x, -5, 15}, PlotRange -> {-10, 20},
PlotStyle -> {Automatic, Dashed}, Exclusions -> {3, 6}]
by uzyska szkic wykresu (zobacz Rysunek B.3). Dodatkowe parametry zostay wprowa-
dzone po to aby poprawi czytelno rysunku. Drobnym mankamentem jest to, e z wy-
kresu trudno byoby wnioskowa o istnieniu punktu przegicia w x
1
. Poza tymi drobia-
zgami
11
, wykres jaki uzyskalimy dobrze odpowiada temu co wiemy o funkcji f.
f(x) =
18x
3
+ 39x
2
51x + 12
3x
2
+ 7x 6
.
f(x) =
_
[x[(x
2
+x 2) .
f(x) = e
x
(x 5)(x 2)(x
2
+x + 1) .
Uwaga 1: Ze wzgldu na ograniczon dokadno oblicze, niektre wyliczone przez
komputer wartoci numeryczne mog mie ma cz urojon podczas gdy powinny by
rzeczywiste. Trzeba mie to na uwadze, interpretujc podawane wyniki. W takim przy-
padku pomocna moe by funkcja Chop. Prosz zaobserwa jej dziaania na nastpujcym
przykadzie:
N[Sqrt[5] Coth[2^10 ArcCoth[1/Sqrt[5]]]]
Chop[%].
Uwaga 2: Przy szkicowaniu wykresu naley umiejtnie posuy si parametrami
PlotRange oraz AspectRatio, by na wykonanym rysunku mona byo zaobserwowa eks-
trema lokalne i zmiany w monotonicznoci.
f(x) = [x 1[
1/3
(2 [x 2[
3/2
)([x 3[
3/4
)x(x 4) .
Wskazwka: W Mathematice, zamiast uywa standardowej funkcji Abs, ktra jest
zbyt oglna
12
, warto napisa wasn funkcj obliczajc warto bezwzgldn z liczby
rzeczywistej
abs[x_] := If[x < 0, -x, x].
Wtedy Mathematica nie bdzie ju miaa problemwz upraszczaniemwyrae. Czytelnik
sam moe sprawdzi jaka jest rnica wykonujc polecenia
11
Aby zaobserwowa punkt przegicia mona narysowa mniejszy fragment wykresu:
Plot[f[x], {x, 3, 6}, PlotRange ->{-20, 30}].
12
Funkcja Abs jest zdeniowana jako zespolony modu.
Simplify[abs[x-1]*abs[x-2], 1 < x < 2]
Simplify[Abs[x-1]*Abs[x-2], 1 < x < 2].
Zadanie B.33. Dla funkcji z poprzedniego zadania wykona polecenia
Minimize[{f[x], 0 < x < 1}, x]
Maximize[{f[x], 0 < x < 1}, x].
Wykona te same polecenia dla funkcji f zdeniowanej przy pomocy standardowej funkcji
Abs. Jaka jest rnica?
Uwaga: Wykonanie powyszych komend moe zaj kilka minut.
Zadanie B.34. Zbada przebieg zmiennoci funkcji danej przez
f(x) =
_
exp(x
2
) exp((x 1)
2
) jeli x (, 0) (0, 1) (1, ),
0 jeli x 0, 1 .
B.3.3 Aproksymacja funkcji cigych wielomianami
Nowe umiejtnoci: przyblianie funkcji wielomianami.
Skrypt: Rozdzia 7.3.
Nowe funkcje:
InterpolatingPolynomial lagrange (wymaga zaado-
wania biblioteki interpol)
przyblienie wielomianowe
Na wykadach z analizy matematycznej Czytelnik dowiedzia si, e kad funkcj
cig na przedziale domknitym mona przyblia wielomianami w sposb jednostajny
(Twierdzenia 7.15 i 7.16). W tym celu posugiwalimy si tak zwanymi wielomianami
Bernsteina. Dla funkcji cigej f : [0, 1] R deniujemy przybliajcy j cig wielomia-
nw
B
n
(f)(x) =
n
k=0
_
n
k
_
f
_
k
n
_
x
k
(1 x)
nk
.
Powysze wyraenie jest do zawie. Rwnie dowd, e cig B
n
(f) jest zbieny jedno-
stajnie do f jest do skomplikowany. Czytelnik moe zastanawia si czy nie mona tego
zrobi jako prociej. Narzucajcym si pomysem jest tzw. interpolacja przez punkty wy-
kresu.
Wiadomo, e wielomian stopnia k jest wyznaczony jednoznacznie przez swoje wartoci
wk+1 rnych punktach. Istotnie, wemy k+1 punktwx
0
, . . . , x
k
i ustalmy k+1 wartoci
y
0
, . . . , y
k
. Kady wielomian stopnia k ma k + 1 wspczynnikw i moe by zapisany
jako W(x) = a
0
+ a
1
x + . . . + a
k
x
k
. Istnieje dokadnie jeden wielomian W(x) speniajcy
zaleno W(x
i
) = y
i
dla wszystkich i = 0, . . . , k. Kade z k + 1 rwna W(x
i
) = y
i
jest
c _ MIM UW, 2010/11 303
rwnaniemliniowymwzgldemwspczynnikwa
0
, . . . , a
k
. Istnienie rozwizania wynika
teraz z tego, e odpowiedni wyznacznik Vandermondea jest niezerowy o ile tylko x
i
,= x
j
dla i ,= j.
W programach CAS istniej gotowe funkcje, ktre potra znale wielomian o zada-
nych wartociach w zadanych punktach. Przykadowo, wykonujc w programie Mathe-
matica polecenie
InterpolatingPolynomial[{{0,0},{1,-1},{2,0}},x]
dostajemy odpowied
(-2+x)x .
atwo sprawdzi, e jest to poprawna odpowied wykres wielomianu W(x) = x(x 2)
rzeczywicie przechodzi przez punkty (0, 0), (1, 1) i (2, 0). W Maximie ten sam efekt
uzyskamy wpisujc
load(interpol);
lagrange([[0,0],[1,-1],[2,0]]) .
Zadanie B.35. Napisa wMathematica procedur intpoly[f_,n_], ktra przyjmuje dwa
argumenty: pewn funkcj f : [0, 1] R oraz liczb naturaln n, a w wyniku daje od-
powiedni wielomian interpolacyjny stopnia n, ktrego wykres przechodzi przez punkty
(
k
n
, f(
k
n
)) dla kadego k = 0, . . . , n.
Wskazwka: Warto posuy si tutaj poleceniem Table, by wygenerowa automatycz-
nie dug list postaci {{0,f[0]},{1/n,f[1/n]},...,{1,f[1]}}.
Zadanie B.36. Za pomoc zdeniowanej wyej procedury intpoly wygenerowa wielo-
mian stopnia n dla wymienionych niej funkcji. Korzystajc z polecenia Plot stworzy wy-
kres funkcji f oraz odpowiedniego wielomianu interpolacyjnego. Czy wielomian dobrze
przyblia dan funkcj? Czy jako przyblienia staje si coraz lepsza wraz ze wzrostem
n?
f(x) = sin(x) dla n = 3, 5, 10, 20,
f(x) = sin(3x) dla n = 3, 5, 10, 20,
f(x) = (x + 0.01)
1
dla n = 2, 5, 10, 20, 30,
f(x) = [x 0.5[ dla n = 2, 3, 4, 5, 10, 20, 30,
f(x) = [x 0.5[
3/2
dla n = 2, 3, 4, 5, 10, 20, 30,
f(x) = exp(1 1/x
2
) dla n = 2, 3, 4, 5, 10, 20.
Zadanie B.37. Napisa w Mathematica procedur bernstein[f_,n_], ktra przyjmuje
dwa argumenty: pewn funkcj f : [0, 1] R oraz liczb naturaln n, a w wyniku daje
wielomian Bernsteina stopnia n dla funkcji f.
Zadanie B.38. Za pomoc zdeniowanej wyej procedury bernstein wygenerowa wie-
lomian stopnia n dla wymienionych niej funkcji. Korzystajc z polecenia Plot stworzy
wykres funkcji f oraz odpowiedniego wielomianu Bernsteina. Czy wielomian dobrze przy-
blia dan funkcj? Czy jako przyblienia staje si coraz lepsza wraz ze wzrostem n?
f(x) = sin(x) dla n = 3, 5, 10, 20,
f(x) = sin(3x) dla n = 3, 5, 10, 20,
f(x) = (x + 0.01)
1
dla n = 2, 5, 10, 20, 30,
f(x) = [x 0.5[ dla n = 2, 3, 4, 5, 10, 20, 30,
f(x) = [x 0.5[
3/2
dla n = 2, 3, 4, 5, 10, 20, 30,
f(x) = exp(1 1/x
2
) dla n = 2, 3, 4, 5, 10, 20.
Uwaga! Zauwa, e kolejne wielomiany Bernsteina nie musz pokrywa si z przybli-
an funkcj wcoraz wikszej liczbie punktw. Inaczej ma si sprawa z wielomianami in-
terpolacyjnymi, ktre z denicji pokrywaj si z przyblian funkcj na coraz wikszym
zbiorze. Na tym wanie polega rnica midzy interpolacj, a aproksymacj. Funkcje
aproksymujce zadan funkcj s blisko teje funkcji (w odpowiednio dobranym sensie)
ale mog si z ni nie pokrywa w adnym punkcie.
B.3.4 Znajdowanie miejsc zerowych funkcji cigych
Nowe umiejtnoci: implementacja standardowych metod obliczania miejsc zerowych
funkcji cigych.
Skrypt: Rozdzia 5.3 i dodatek A.3.
Nowe funkcje:
FindRoot[f[x],{x,start}] find_root(f(x),x,
start,end)
numeryczne przyblianie
pierwiastka rwnania
Z wykadu analizy (Twierdzenie 5.39) wiemy, e kada funkcja ciga ma tzw. wasno
Darboux: jeli w punkcie x mamy f(x) = a, a w punkcie y mamy f(y) = b oraz a < b,
to dla kadej liczby c speniajcej a < c < b znajdziemy punkt z lecy pomidzy x i y
taki, e f(z) = c. Innymi sowy, jeli funkcja ciga przyjmuje w jaki punktach wartoci
a i b, to musi te przyj kad warto poredni. Obserwacja ta pozawala przyblia
miejsca zerowe dowolnej funkcji cigej. Jeli tylko potramy znale dwa punkty x i y
takie, e f(x) > 0 i jednoczenie f(y) < 0, to gdzie pomidzy x i y musi by taki punkt
z, e f(z) = 0. Moemy teraz zbliy si do liczby z wybierajc pewien punkt w lecy
pomidzy x i y. Jeli f(w) > 0, to punkt z musi lee pomidzy w i y, a jeli f(w) < 0,
to z ley pomidzy x i w. W kadym z tych dwch przypadkw zmniejszylimy dugo
c _ MIM UW, 2010/11 305
przedziau, w ktrym szukamy punktu z. Powtarzajc t procedur moemy zbliy si
do z na dowolnie ma odlego.
W zalenoci od tego w jaki sposb bdziemy wybiera punkt w, nasza metoda moe
zbiega do z szybciej lub wolniej. Jeli za kadym razem punkt w wybierzemy w rodku
przedziau, tzn. przyjmiemy
w =
1
2
(x +y) ,
to rozpatrywany przedzia bdzie si kurczy w kadym kroku dwukrotnie, czyli geome-
trycznie. Metoda ta nazywa si metod bisekcji i jest cakiem szybko zbiena, ale istniej
metody od niej lepsze.
Przykadowo, moemy poprowadzi sieczn wykresu funkcji przez punkty (x, f(x))
i (y, f(y)) i ustali punkt w w miejscu przecicia si tej siecznej z osi OX. Daje to nast-
pujcy wzr
w =
xf(y) yf(x)
f(y) f(x)
.
Jeli funkcja f jest nie tylko ciga ale te rniczkowalna, to moemy postpowa ina-
czej. Zaczynajc z punktu x
0
(o ktrym powinnimy wiedzie a priori, e jest blisko miej-
sca zerowego), wyznaczamy styczn do wykresu przechodzc przez punkt (x
0
, f(x
0
)),
a nastpnie ustalamy punkt x
1
w miejscu przecicia si tej stycznej z osi OX. Dalej
powtarzamy t operacj wyznaczajc kolejne punkty x
2
, x
3
, . . . . Procedura ta deniuje
nastpujcy cig rekurencyjny
x
n+1
= x
n
f(x
n
)
f
(x
n
)
.
Oczywicie moemy tak robi tylko jeli pochodna f
(x
n
) jest rna od zera, czyli wtedy
gdy styczna do wykresu nie jest rwnolega do osi OX. Metoda ta nazywa si metod
Newtona.
O wielu innych metodach znajdowania miejsc zerowych funkcji cigych mona po-
czyta na stronach Wolfram MathWorld [6]. Czytelnik dowie si te o nich wicej z wy-
kadu z Matematyki Obliczeniowej lub Metod Numerycznych prowadzonych na naszym
wydziale. Polecamy te zajrze do podrcznikw [1], [4], [8].
W programie Mathematica mamy do dyspozycji funkcj FindRoot, ktra przyblia
miejsca zerowe danej funkcji metod Newtona. Mona te uy metody siecznych przeka-
zujc dodatkowy parametr postaci Method -> "Secant".
Zadanie B.39. Znale (w przyblieniu) wszystkie pierwiastki rwnania 2
x
= x
2
.
atwo zobaczy, e rwnanie spenione jest dla x = 2 oraz x = 4. Czytelnik zapewne
potra udowodni, e nie ma wicej dodatnich rozwiza. W punkcie x = 0 mamy 2
0
= 1
oraz 0
2
= 0, wic lewa strona jest wiksza, ale ju dla x < 1 mamy 2
x
< x
2
, wic
pomidzy 1 i 0 musi by jeszcze jeden pierwiastek. Pomocny moe by w tym momencie
wykres. Deniujemy funkcj
f[x_] := x^2 - 2^x
i wykonujemy komendy
FindRoot[f[x], {x,0}]
FindRoot[f[x], {x,-1,0}, Method -> "Secant"] .
Uzyskujemy odpowied
{x -> -0.766665}
{x -> -0.766665} .
Mona skorzysta z opcji WorkingPrecision oraz AccuracyGoal, eby uzyska dokadniej-
szy wynik:
FindRoot[f[x], {x,0}, WorkingPrecision -> 20, AccuracyGoal -> 20]
{x -> -0.76666469596212309311} .
Co ciekawe, metoda siecznych zaimplementowana w funkcji FindRoot nie zawsze daje
wynik z przedziau podanego na pocztku. By si o tym przekona, wystarczy wykona
FindRoot[f[x], {x,-1,1.9}, Method -> "Secant"] .
Zadanie B.40. Obliczy liczb z dokadnoci do 20 miejsc po przecinku wykorzystu-
jc funkcj FindRoot. Wynik mona porwna z wartoci numeryczn uywan przez
program Mathematica N[Pi,20].
Zadanie B.41. Znale (w przyblieniu) wszystkie rozwizania rwnania
(x 1)(x + 1) =
1
5
sin(10x) .
_
x
1
2
_
(x + 1) =
1
2
sin(13x) .
arc tg (50 sin(x)) = 2 cos(x).
Zadanie B.44. Napisa funkcj odw[f_,s_], ktra przyjmie dwa argumenty: rniczko-
waln i rnowartociow funkcj f oraz argument s, a zwraca warto f
1
(s).
Wskazwka: f
1
(s) = t f(t) = s.
Zadanie B.45. Przy pomocy funkcji odw zdeniowa funkcj odwrotn do funkcji
sinh(x) =
e
x
e
x
2
.
Narysowa wykres tak zdeniowanej funkcji i porwna z wykresem funkcji arcsinh.
Zadanie B.46. Punkty zbiory A R
2
speniaj rwnanie (y x)
2
= x
5
. Wykorzystujc
FindRoot zdeniowa funkcj y(x) parametryzujc zbir A w otoczeniu punktu (1, 0).
Narysowa wykres. Porwna z wykresem uzyskanym za pomoc funkcji ContourPlot
(por. rozdzia B.3.1)
Zadanie B.47. Dana jest funkcja dwch zmiennych F(x, y) = exp(xy)(x + y). Wykorzy-
stujc FindRoot zdeniowa funkcj y(x) parametryzujc poziomic F
1
(1) w otoczeniu
punktu (0, 1). Narysowa wykres.
c _ MIM UW, 2010/11 307
B.4 Cigi i szeregi funkcyjne
B.4.1 Szeregi liczbowe
Nowe umiejtnoci:
Skrypt: Rozdzia 4.
Nowe funkcje:
Sum[wyr, zakres] sum(wyr,zmienna, od,do) suma
NSum[wyr, zakres] brak sumowanie numeryczne
Rozdzia powicony badaniu cigw i szeregw funkcyjnych zaczniemy od krtkiego
omwienia moliwoci programu Mathematica wzakresie obrbki sumskoczonych i sze-
regw liczbowych.
Podstawow komend suc do obliczania sum jest Sum[wyraenie, zakres]. Zacznij-
my od rozwizania synnego zadania Gaussa
13
znalezienia sumy wszystkich liczb natu-
ralnych od 1 do 100:
Sum[i, {i, 1, 100}].
To samo zadanie moemy take rozwiza od razu w wikszej oglnoci:
Sum[i, {i, 1, n}],
podobnie jak inne zadania podobnego typu, na przykad problem obliczenia sumy kolej-
nych pitych potg 1 + 2
5
+ 3
5
+. . . +n
5
:
Sum[i^5, {i, 1, n}].
Mathematica poradzi sobie take doskonale z innymi problemami. Bez trudu pozwoli
nam na przykad wyznaczy sumy
n
i=2
1
(4i 1)(4i + 3)
,
n
1
i
2
q
i
, czy
n
k=1
sin(kx).
Wystarczy wpisa
Sum[1/((4 i - 1) (4 i + 3)), {i, 2, n}]
Sum[i^2 qî, {i, 1, n}]
Sum[Sin[k x], {k, 1, n}]
13
Podobno may Gauss musia rozwiza to zadanie za kar.
i odczyta odpowied.
Uwaga! W niektrych przypadkach wynik moe zasta wyraony za pomoc funkcji
specjalnych.
Cakiem dobrze poradzimy sobie rwnie z sumami zawierajcymi symbole Newtona,
na przykad
n
k=1
k
2
_
n
k
_
obliczymy bez trudu piszc
Sum[k^2 Binomial[n, k], {k, 1, n}].
Jednak ju w przypadku bardziej skomplikowanej sumy
n
k=1
_
n
k
_
_
n
nk
_
wynik zostanie
zapisany w terminach funkcji , zamiast w prostszej formie
_
2n
n
_
+ 1 (Czytelnik moe
sprbowa samodzielnie udowodni t rwno).
Mathematica pozwala take na obliczanie sum szeregw. W tym celu wystarczy uy
omwionego wczeniej polecenia Sum ustawiajc zakres sumowania na nieskoczono
(Infinity). Jako ilustracj obliczymy kilka prostych sum:
+
n=1
n
2
q
n
,
+
n=1
1
n
4
, oraz
+
n=1
sin(n)
n
.
Odpowiednie polecenia to:
Sum[n^2 q^n, {n, 1, Infinity}]
Sum[1/n^4, {n, 1, Infinity}]
Sum[Sin[n ]/n, {n, 1, Infinity}].
Zobaczmy jak Mathematica zareaguje w przypadku szeregu harmonicznego
1
n
Sum[1/n, {n, 1, Infinity}].
Odpowiedzi jest komunikat, e podana suma jest rozbiena.
Przy bardziej skomplikowanych szeregach Mathematica zazwyczaj nie potra poda
sumy, co zreszt nie powinno nas bardzo dziwi jako e, poza paroma prostymi przypad-
kami, my take nie potramy tego zazwyczaj zrobi. W takim wypadku program zwrci
po prostu wyjciow formu. Dotyczy to zarwno szeregw zbienych jak i rozbienych,
przykadowo
Sum[Sin[1/n^2], {n, 1, Infinity}]
Sum[1/(n Log[n]), {n, 2, Infinity}].
W takiej sytuacji pomocne moe by polecenie NSum, ktre suy do obliczania przybli-
onej wartoci sumy. Wwikszoci przykadw, z ktrymi Czytelnik spotka si na wicze-
niach z analizy, NSum zwrci skoczon warto w przypadku szeregu zbienego i infor-
macj o bdzie w przypadku szeregu rozbienego. W tym ostatnim przypadku rwnie
uzyskamy wynik liczbowy bdzie to liczba, ktr program uzyska w momencie zasto-
powania algorytmu sumujcego. Dwa poprzednio rozpatrywane szeregi dobrze oddaj t
prawidowo
NSum[Sin[1/n^2], {n, 1, Infinity}]
NSum[1/(n Log[n]), {n, 2, Infinity}].
c _ MIM UW, 2010/11 309
Chocia odpowiedzi NSum w wikszoci przypadkw pokrywaj si z tym, co wiemy
o zbienoci rozpatrywanych szeregw, naley je w najlepszym razie traktowa jedynie
jako wskazwki, a nie jako dowody zbienoci bd rozbienoci badanych szeregw. Bar-
dzo wiele zaley od tego jak opisane s skadniki naszego szeregu. Generalnie jeli s
to liczby postaci f(n), gdzie f jest do regularn funkcj (na przykad monotoniczn)
wwczas moemy oczekiwa, e odpowiedzi programu bd prawidowe. Ale w przypadku
funkcji gorzej uwarunkowanych numerycznie program moe nie by w stanie obliczy
ewidentnie zbienej sumy. Dotyczy to szczeglnie szeregw postaci

f(n), gdzie f jest
funkcj szybko oscylujc. Dobrymprzykademmoe by szereg
sin(n
3
)
n
3
. Zobaczmy jak
bdzie wyglda odpowied programu na zadanie obliczenia jego sumy:
NSum[Sin[n^3]/n^3, {n, 1, Infinity}]
i jak wyglda szybko oscylujca funkcja
sin(x
3
)
x
3
:
Plot[Sin[x^3]/x^3, {x, 1, 7}]
2 3 4 5 6 7
0.05
0.05
Podsumowujc, do oblicze programu Mathematica dotyczcych szeregwnaley pod-
chodzi z ograniczonym zaufaniem. Nie znaczy to oczywicie, e nie da si uy kom-
putera, aby zbada zbieno konkretnego szeregu. Przykady takiego postpowania po-
damy w kolejnym podrozdziale.
B.4.2 Wzr Taylora, szeregi potgowe
Nowe umiejtnoci: Rozwijanie funkcji w szereg Taylora, operacje na szeregach pot-
gowych.
Skrypt: Rozdziay 6.4 i 8
Nowe funkcje:
Series[f[x], {x, x0, 10}] taylor(f(x), x, x0, 10) rozwija funkcj f w sze-
reg wok x0 do wyra-
zw zadanego rzdu
Normal[szereg] taytorat(szereg) ucina reszt szeregu
(wyrazy o(x
n
))
SeriesCoefficient brak podaje ustalony wsp-
czynnik rozwinicia
InverseSeries revert rozwinicie funkcji od-
wrotnej
ComposeSeries brak skadanie szeregw
Mathematica dysponuje bardzo przydatnym poleceniem Series sucym do znajdowa-
nia rozwinicia danej funkcji w szereg potgowy. Jego dziaanie przeledmy na prostym
przykadzie rozwimy funkcj wykadnicz do wyrazw 10 rzdu:
Series[Exp[x], {x, 0, 10}].
Polecenie Series pozwala na znalezienie rozwinicia danej funkcji tylko do wyrazw
ustalonego skoczonego rzdu, a wic zastpienie liczby 10 w powyszym poleceniu wiel-
koci Infinity albo k nie da adnych rezultatw. Czy nie ma zatem sposobu na znalezie-
nie wyrazu oglnego rozwinicia funkcji exp(x)? Okazuje si, e takim narzdziem jest
polecenie SeriesCoefficient, ktre pozwala znale interesujcy nas wyraz ustalonego
rzdu rozwinicia danej funkcji. Przykadowo
SeriesCoefficient[Exp[x], {x, 0, k}]
zwrci wspczynnik
1
k!
. Zobaczmy jeszcze jaki bdzie efekt, gdy zapytamy si o 5-ty wsp-
czynnik rozwinicia wok 1 niesprecyzowanej a priori funkcji f(x):
SeriesCoefficient[f[x], {x, 1, 5}].
W wyniku otrzymalimy
1
120
f
(5)
(1), a wic oglny wzr na 5-ty wspczynnik rozwinicia
Taylora funkcji f(x).
Mathematica pozwala wykonywa wiele operacji na szeregach potgowych, takich jak
ich mnoenie, skadanie, czy znajdowanie rozwinicia funkcji odwrotnej. Zobaczmy to
na kilku prostych przykadach. Na pocztek pomnmy przez siebie dwa szeregi: szereg
x + 2x
2
5x
4
+o(x
4
) i rozwinicie sin(x) wok 0 do wyrazw rzdu 10:
(x + 2 x^2 - 5 x^4 + O[x]^5) Series[Sin[x], {x, 0, 10}].
Programzwrci wynik x
2
+2x
3
x
4
4

16x
5
3
+o(x
6
), a wic automatycznie zwin wszystkie
wyrazy wyszych rzdw do wyrazu o(x
6
).
Zobaczmy co si stanie gdy zastosujemy polecenie InverseSeries do rozwinicia funk-
cji exp(x) do wyrazw rzdu 7 wok punktu 0.
Series[Exp[x], {x, 0, 7}];
InverseSeries[%].
c _ MIM UW, 2010/11 311
W wyniku uzyskalimy szereg potgowy o wyrazach rzdu 7 wok punktu 1. Rzut oka
wystarcza by stwierdzi, e to fragment rozwinicia logarytmu, a wic funkcji odwrotnej
do exp wok punktu exp(0) = 1 .
Kolejn przydatn funkcj jest polecenie +ComposeSeries+, suce do znajdowania
rozwinicia zoenia dwch szeregw. Przykadowo, rozwinicie zoenia sin(tg(x)) mo-
emy wyznaczy albo znanym nam ju poleceniem Series, albo skadajc rozwinicia si-
nusa i tangensa:
Series[Sin[Tan[x]], {x, 0, 5}]
ComposeSeries[Series[Sin[y], {y, 0, 5}], Series[Tan[x], {x, 0, 5}]].
Na koniec warto omwi bardzo przydatn funkcj Normal. Ucina ona reszt danego
szeregu i zostawia zwyky wielomian. Dziki temu moemy na przykad narysowa jego
wykres. Zobaczmy, jak wyglda pierwszych 20 wielomianw Taylora funkcji cos:
Plot[
Evaluate[
Table[Normal[Series[Cos[x], {x, 0, n}]], {n, 20}]
],
{x, 0, 2 Pi}]
Oto efekt kocowy:
1 2 3 4 5 6
4
2
2
4
Zadanie B.48. Wyznaczy wszystkie liczby a, b R, dla ktrych granica
lim
x0
x (a +b cos x) sin x
x
5
jest skoczona.
Rozwizanie:
Koncepcyjnie zadanie nie powinno nastrcza adnych problemw. Wystarczy tak dobra
liczby a i b, aby w rozwiniciu licznika wok zera wystpoway wyrazy rzdu co najmniej
pitego. Zobaczmy do jakich warunkw to prowadzi
Series[x - (a + b Cos[x]) Sin[x], {x, 0, 5}].
W wyniku dostalimy szereg
(1 a b)x +
1
6
(a + 4b)x
3
+
_
a
120

2b
15
_
x
5
+o(x
5
).
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym jest zatem zerowanie si wspczynnikw przy
potgach pierwszej i trzeciej w powyszym wyraeniu. Mona to zrobi elegancko w na-
stpujcy sposb:
Series[x - (a + b Cos[x]) Sin[x], {x, 0, 5}] == O[x]^5;
Solve[%, {a, b}].
Rozwizaniem jest a =
4
3
i b =
1
3
.
Zajmiemy si teraz zadaniem z kombinatoryki, z pozoru nie zwizanym z tematem
szeregu Taylora.
Zadanie B.49. Na ile sposobw, dysponujc monetami 1, 2 i 5-cio groszowymi, mona
wyda 99 groszy reszty?
Oczywicie jednym ze sposobw rozwizania powyszego problemu bdzie rozwae-
nie wszystkich moliwoci, a wic 99 groszy mona przedstawi jako 99 razy 1 grosz, 97
razy 1 grosz i 1 raz 2 grosze, itd. Bdzie z tym sporo pracy, ale w kocu pewnie znaj-
dziemy odpowied. Niemniej, powtrzenie tego rozumowania dla wikszej rnorodnoci
dostpnych monet, albo wikszej kwoty byoby ju bardzo mudne. Sprbujmy wic po-
dej do sprawy bardziej metodycznie. Tumaczc zadanie na bardziej abstrakcyjny jzyk
stawiamy pytanie na ile sposobw moemy przedstawi liczb 99 w postaci kombinacji
99 = k 1 +l 2 +m 5, (B.6)
gdzie k, l, m s elementami zbioru N 0.
Zapomnijmy na chwil o ograniczeniu na sum powyszej kombinacji i rozwamy
wszystkie moliwe wyraenia postaci k 1 + l 2 + m 5. Dokadniej, rozwamy szereg
potgowy zmiennej x nastpujcej postaci
S(x) =
k,l,mN{0}
x
k1+l2+m5
.
Wobec oczywistej rwnoci x
k1+l2+m5
= x
k1
x
l2
x
m5
, bez trudu dostajemy, e S(x) jest
iloczynem Cauchyego trzech szeregw (patrz Denicja 4.47 i Twierdzenie 4.48):
S(x) =
_

kN{0}
x
k1
_
_

lN{0}
x
l2
_
_

mN{0}
x
m5
_
=
1
1 x

1
1 x
2

1
1 x
5
.
Czynniki w powyszym iloczynie to szeregi geometryczne zbiene jednostajnie w kole
[x[ < 1, a wic rwnie S(x), jako iloczyn Cauchyego, jest zbieny jednostajnie dla [x[ < 1.
Zauwamy teraz, e wyraz stopnia 99 w S(x) to dokadnie
k,l,mN{0}
k1+l2+m5=99
x
k1+l2+m5
= a
99
x
99
,
c _ MIM UW, 2010/11 313
gdzie a
99
jest liczb wszystkich trjek (k, l, m) speniajcych (B.6), a wic interesujc nas
wielkoci. Prosz zauway, e mamy do czynienia z ciekaw (i jednoczenie do czst)
sytuacj: rozwaanie oglniejszych trjek nieograniczonych warunkiem (B.6) pozwolio
nam rozwiza problem dla specycznej wartoci 99.
Oczywicie nasze rozwizanie jest na razie czysto teoretyczne: liczba sposobw to
wspczynnik przy wyrazach odpowiedniego stopnia w rozwiniciu funkcji
S(x) =
1
(1 x)(1 x
2
)(1 x
5
)
.
Szczliwie mamy jednak w zanadrzu maszyneri programu Mathematica:
f[x_]:=1/((1-x)(1-x^2)(1-x^5));
s=Series[f[x], {x, 0, 99}];
SeriesCoefficient[s, 99].
W wyniku dostalimy 530. Jako ciekawostk moemy doda, e funkcj f mona zdenio-
wa take nastpujc eleganck komend
f[x_]:= 1/Apply[Times, 1 - x^{1, 2, 5}].
Stosujemy tutaj (Apply) operator mnoenia (Times) do wyrazw postaci 1x
a
, gdzie a jest
elementem listy {1, 2, 5}.
Zadanie B.50. Wiedzc, e
f(x) = x +
x
2
4

x
3
7
+
x
5
2
+
x
6
12
+o(x
6
)
znajd pity wielomian Taylora funkcji g(x) jeli
g(x) = f(sin(x)) , g(x) = f(x)arc sin (x) , g(x) = tg(f(x)) .
Zadanie B.51. Obliczy na ile sposobw mona przedstawi 100 zotych za pomoc do-
stpnych w polskim obiegu monet. Uwaga, obliczenia mog zaj troch czasu. Ilokrotnie
otrzymana liczba przewysza odlego od Ziemi do Soca wyraon w milimetrach? Ilo-
krotnie zmniejszy si ta liczba, gdy wycofamy z obiegu monety piciozotowe, a ilokrotnie
gdy wycofamy monety jednogroszowe?
Zadanie B.52. Na ile sposobw mona przedstawi 99 groszy za pomoc monet 1, 2 i
5-cio groszowych majc do dyspozycji tylko 5 monet jednogroszowych?
B.4.3 Badanie zbienoci punktowej i jednostajnej
Nowe umiejtnoci: Badanie zbienoci jednostajnej i punktowej cigw i szeregw
funkcyjnych, uywanie kryterium Weierstrassa, uywanie twierdzenia o rniczkowaniu
cigw i szeregw funkcyjnych.
Skrypt: Rozdzia 7.
Sprbujemy teraz uy programu Mathematica aby wspomc proces badania zbieno-
ci jednostajnej i punktowej cigw i szeregw funkcyjnych.
Zadanie B.53. Zbada zbieno punktow i jednostajn cigu funkcji
f
n
(x) = nxexp
_
nx
2
2
_
na zbiorze [0, +).
Rozwizanie:
Zacznijmy od zdeniowania funkcji f
n
:
f[n_,x_]:=n x Exp[-n x^2/2].
Zbieno punktow moemy bez trudu zbada korzystajc ze znanego nam ju polecenia
Limit:
Limit[f[n,x], n->Infinity, Assumptions->Element[x,Reals]].
Wynikiem jest 0 niezalene od x, co oznacza, e f
n
(x) jest zbieny punktowo do funkcji
staej f
0
0. Jest to oczywicie take naturalny kandydat na granic jednostajn. Spr-
bujmy zwizualizowa sobie zachowanie funkcji f
n
. Wygodnie bdzie posuy si znanym
nam ju poleceniem Animate.
Animate[Plot[f[n, x], {x, 0, 2}, PlotRange -> {0, 10}], {n, 1, 500}].
Zmieniajc warto n w zakresie od 1 do 500 moemy obserwowa zachowanie funkcji f
n
.
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0
2
4
6
8
10
Jak wida mamy do czynienia z wdrujcym pagrkiem: wraz ze wzrostem n maksima
funkcji f
n
rosn i przesuwaj si w stron 0. Takie zachowanie w oczywisty sposb wy-
klucza zbieno jednostajn funkcji f
n
do f
0
. Sprbujmy to teraz formalnie udowodni.
W tym celu zbadamy funkcj f
n
. Rozwamy nierwno f
n
(x) > 0.
c _ MIM UW, 2010/11 315
Reduce[{D[f[n,x],x]>0,x>=0},x] .
Okazuj si, e f
n
(x) > 0 dla x-w z przedziau (0,
1
n
). Wynika std, e f
n
ronie na prze-
dziale (0,
1
n
), osiga maksimum rwne

n
e
w punkcie
1
n
i maleje (do zera) na przedziale
(
1
n
, +). Poniewa f
n
(x) 0 dla x > 0, zatem
e
= sup
x[0,+)
f
n
(x) = sup
x[0,+)
[f
n
(x)[ = sup
x[0,+)
[f
n
(x) 0[ = |f
n
0| .
Wynika std, e |f
n
0| +przy n , czyli cig f
n
nie ma granicy jednostajnej.
Rozwizanie (sposb 2):
Wykluczy zbieno jednostajn moemy take prociej o ile nieco wnikliwiej przyjrzymy
si funkcjom f
n
. Zauwamy mianowicie, e
f
n
(x) =
nxexp
_
nx)
2
2
_
=
ng(
nx) ,
gdzie g(x) = xexp
_
x
2
2
_
. Oznaczmy a := sup
y[0,+)
g(y). Mamy teraz
sup
x[0,+)
f
n
(x) =
n sup
x[0,+)
g(
nx) =
n sup
y[0,+)
g(y) =
n a .
Wobec tego, skoro a > 0, mamy sup
x[0,+)
f
n
(x)
n+
+.
Zadanie B.54. Wykaza, e funkcja F(x) =
n=1
xexp(n
2
x) jest dobrze okrelona i
ciga na przedziale (0, +). Rozstrzygn, czy F jest cig w zerze.
Rozwizanie:
Podobnie jak w poprzednim zadaniu zacznijmy od zdeniowania rodziny funkcji f
n
(x) =
xexp(n
2
x)
f[n_,x_]:=Sqrt[x] Exp[-n^2 x].
Naturaln strategi wtego typu zadaniach jest uycie twierdzenia mwicego, e gra-
nica jednostajna cigu funkcji cigych jest funkcj cig. Funkcje f
n
s cige, sprbu-
jemy zatem zbada zbieno jednostajn szeregu

f
n
na przedziale (0, +). Narzu-
cajcym si podejciem jest uycie kryterium Weierstrassa (patrz Stwierdzenie 7.13).
Obliczmy wic normy |f
n
| dla poszczeglnych skadnikw. Zbadamy w tym celu kiedy
pochodna f
n
jest dodatnia. Zastosowanie polecenia Reduce do nierwnoci f
n
(x) > 0 nie
przynosi rezultatu, wobec tego musimy postpowa na raty:
Simplify[D[f[n,x],x]>0].
Otrzymujemy exp(n
2
x)
(12n
2
x)
x
> 0. Poniewa x > 0, a funkcja wykadnicza przyjmuje
tylko wartoci dodatnie, wystarczy e zbadamy nierwno
_
1 2n
2
x
_
> 0:
Reduce[(1 - 2 n^2 x) > 0, x].
Z otrzymanych wynikw wynika, e f
n
ronie na przedziale (0,
1
2n
2
), osiga maksimum w
punkcie
1
2n
2
, ktre wynosi
1
2n
exp(
1
2
) i maleje (do zera) na przedziale (
1
2n
2
, +). Wynika
std, e szereg

|f
n
| zachowuje si jak szereg harmoniczny, a wic nie jest zbieny.
Podejcie poprzez twierdzenie Weierstrassa nie udao si zatem.
Zauwamy jednak, e tak naprawd obliczylimy norm |f
n
| na caym przedziale
[0, +), podczas gdy interesuje nas tylko cigo na przedziale (0, +). Wystarczy wic,
e pokaemy zbieno jednostajn na zbiorach postaci [a, +), gdzie a jest dowoln (ale
ustalon) liczb dodatni. Wwczas bdziemy mogli wywnioskowa, e F jest dobrze okre-
lone i cige na przedziaach [a, +), a poniewa zbiorami tej postaci mona pokry cay
przedzia (0, +), wynika std bdzie take cigo F na (0, +).
Z przeprowadzonej wczeniej analizy znaku pochodnej wynika, e
sup
x[a,+)
f
n
(x) =
_
f
n
(
1
2n
2
) gdy
1
2n
2
[a, +)
f
n
(a) w przeciwnym przypadku.
Poniewa przy ustalonym a > 0 prawie wszystkie liczby naturalne n speniaj zaleno
1
2n
2
< a, mamy |f
n
|
[a,+)
= f
n
(a) dla prawie wszystkich n. Wobec tego zbieno szeregu
norm

|f
n
|
[a,+)
i szeregu

f
n
(a) =
a exp(n
2
a) s rwnowane. Ostatni szereg
jest oczywicie zbieny a zatem, na mocy twierdzenia Weierstrassa, szereg

f
n
(x) jest
zbieny jednostajnie nie zbiorach postaci [a, +), gdzie a > 0. W szczeglnoci funkcja
F(x) jest ciga na [a, +) jako granica jednostajna cigu funkcji cigych.
Zajmijmy si z kolei cigoci F w zerze. Oczywicie F(0) = 0. Jak wiemy, poprzed-
nio nie udao si nam uy twierdzenie Weierstrassa aby dowie cigoci w zerze. Po-
wodem by fakt, e funkcje f
n
miay maksima rzdu
1
n
ktre wysumowane tworz szereg
rozbieny. Maksima te s zlokalizowane wpunktach
1
2n
2
, a wic skupiaj si wzerze. Mu-
simy rozstrzygn, czy wkad funkcji f
n
do sumy jest na tyle may, eby F(x) byo bliskie 0
o ile x jest dostatecznie bliskie 0. Poniewa odpowied nie wydaje si oczywista sprbujmy
przyjrze si badanemu szeregowi. Narysujemy w tym celu wykresy cigu sum czcio-
wych F
n
szeregu F. Uycie funkcji Animate pozwoli nam zaobserwowa zachowanie si
tego cigu dla rnych n.
F[n_,x_]:=Sum[f[k,x],{k,1,n}];
Animate[Plot[F[n, x], {x, 0, 1}, PlotRange -> {0, 1}], {n, 1, 100}] .
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
c _ MIM UW, 2010/11 317
Z wykresu wida, e sumy czciowe F
n
(x) dla x-w bliskich zera stabilizuj si blisko
wartoci 0.8, eby potem gwatownie spa do zera. Takie zachowanie sugeruje, e w
granicy bdziemy mieli do czynienia ze skokiem wartoci funkcji, a wic F nie bdzie
ciga w zerze.
Sprbujmy to udowodni. W tym celu wystarczy skonstruowa cig x
k
zbieny do 0
i znale liczb a > 0 tak aby F(x
k
) > a dla kadego k. Zauwamy, e funkcja f
n
(x) jest
iloczynem czynnika

x, ktry jest may dla x bliskich zera i czynnika exp(n
2
x), ktry
dla maych x jest bliski jednoci (dokadniej exp(n
2
x) 1 dla x = o(
1
n
2
)). Wobec tego
wydaje si do naturalne aby dobra x
k
w taki sposb, eby exp(n
2
x
k
) byo bliskie 1 dla
duej liczby n-w. Wwczas do F(x
k
) wkad bdzie miao wiele maych przyczynkwrzdu
x
k
, ktre w sumie dadz duy wkad. T strategi bardzo atwo zrealizowa biorc na
przykad cig x
k
=
1
k
2
. Wwczas
14
moemy atwo oszacowa:
F(x
k
) >
k
n=1
f
n
(x
k
) =
k
n=1
_
1
k
2
exp
_
n
2
k
2
_
1
1
k

1
e
=
1
e
> 0.
Poniewa x
k
0 ale F(x
k
) nie zbiega do F(0) = 0 przy k +, udowodnilimy, e F nie
jest ciga w zerze.
Zadanie B.55. Wykaza, e funkcja F(x) =
n=1
x
2
x
4
+n
4
jest dobrze okrelona i klasy C
1
na caej prostej rzeczywistej R.
Rozwizanie:
Jak wiadomo z wykadu (patrz Twierdzenie 7.19), jeeli szereg funkcyjny F(x) =
f
n
(x)
jest zbieny w jednym punkcie i szereg pochodnych

f
n
(x) jest zbieny jednostajnie,
wwczas szereg

f
n
(x) jest rwnie zbieny jednostajnie i ponadto funkcja F jest r-
niczkowalna oraz zachodzi rwno F
(x) =
n
(x) (inaczej mwic mona rniczkowa
wyjciowy szereg wyraz po wyrazie).
Sprbujmy zastosowa powysze twierdzenie do szeregu w zadaniu. Ze zbienoci
badanego szeregu w punkcie x = 0 nie ma najmniejszych problemw, bowiem F(0) =
0 = 0. Zajmijmy si teraz szeregiem pochodnych.

f[n_, x_] := x^2/(x^4 + n^4);
D[f[n, x], x];
Simplify[%].
Jak widzimy zachodzi rwno f
n
(x) =
2x(n
4
x
4
)
(n
4
+x
4
)
2
. Sprbujmy zbada zbieno jedno-
stajn korzystajc z twierdzenia Weierstrassa. W tym celu zbadajmy przebieg funkcji
f
n
(x):
pf[n_, x_] := (2 x (n^4 - x^4))/(n^4 + x^4)^2;
Reduce[D[pf[n,x],x]>0,x].
Z analizy znaku drugiej pochodnej f
n
(x) atwo wywnioskowa, e pochodna f
n
(x) ma dwa
lokalne maksima w punktach x
n
:=
_
2 +
_
11
3
_
1
4
n i y
n
:= (2
_
11
3
)
1
4
n. Wartoci w
14
Tak naprawd dowolny cig zbieny do zera z prawej strony bdzie dobry. Wynika to, oczywicie, z ci-
goci F na przedziale (0, +).
tych punktach s postaci c
1
n
3
, gdzie c to staa liczbowa niezalena od n (najprociej wyli-
czy to za pomoc komend Simplify[pf[n,xn],n>0] i Simplify[pf[n,yn],n>0], gdzie xn i
yn to odpowiednio punkty x
n
i y
n
). Poniewa pochodna f
n
(x) jest funkcj antysymetryczn
i jej granice w plus i minus nieskoczonoci wynosz zero wnioskujemy, e |f
n
| = c
1
n
3
.
Szereg norm
|f
n
| jest zatem zbieny, a zatem
n
jest zbieny jednostajnie. Poniewa
f
n
s funkcjami cigymi, wic take
n
(x) = F
(x) jest funkcj cig.

Uwaga! W powyszym rozwizaniu gwn korzyci korzystania z komputera byo
ominicie do pracochonnych rachunkw potrzebnych do znalezienia maksimum po-
chodnej f
n
, a w konsekwencji normy |f
n
|. Mona jednak w prosty sposb obej si bez
tych wylicze, za pomoc oszacowania:
n
(x)
2x
_
n
4
x
4
_
(n
4
+x
4
)
2
2[x[
_
n
4
+x
4
_
(n
4
+x
4
)
2
=
2[x[
(n
4
+x
4
)

2
n
3
.
Ostatni nierwno zostawiamy jako wiczenie dla Czytelnika. Poniewa uzyskane osza-
cowanie nie zaley od x wnioskujemy, e
|f
n
|
2
n
3
.
Zbieno szeregu
|f
n
| wynika teraz z kryterium porwnawczego (porwnujemy z sze-
regiem
2
n
3
).
Zadanie B.56. Zbada zbieno punktow i jednostajn cigw
f
n
(x) =
n
n +x
2
dla x R,
f
n
(x) =
n
2
(n +x)
2
dla x R
+
,
f
n
(x) = exp
_
n
_
x
1
n
_
2
_
dla x R.
Zadanie B.57. Zbada zbieno punktow i jednostajn cigu na R
f
n
(x) =
1
n
cos(nx) nsin(x) + cos(x) +nsin
_
x +
1
n
_
.
Zadanie B.58. Zbada, czy funkcja dana wzorem
F(x) =
n=1
x
n
nexp
_
(nx 1)
2
_
jest dobrze okrelona i ciga na caej osi R. Czy jest klasy C
1
?
B.5 Caka
B.5.1 Cakowanie
Nowe umiejtnoci: obliczanie caek oznaczonych i nieoznaczonych, cakowanie nume-
ryczne.
c _ MIM UW, 2010/11 319
Skrypt: Rozdzia 9.
Nowe funkcje:
Integrate[f[x],x] integrate(f(x),x) caka nieoznaczona
Integrate[f[x],{x,a,b}] integrate(f(x),x,a,b) caka oznaczona
NIntegrate[f[x],{x,a,b}] romberg(f(x),x,a,b) cakowanie numeryczne
Obliczanie caek oznaczonych i nieoznaczonych w programie Mathematica nie nastrcza
wikszych trudnoci. Przykadowo wyraenia
_
x
5
cos xdx i
_
3
1
e
x
x
3
dx
obliczymy wpisujc polecenia
Integrate[x^5 Cos[x],x]
Integrate[Exp[-x] x^3, {x,1,3}].
Jak wiadomo, obliczenie caek nieoznaczonych z funkcji elementarnych czsto wyprowa-
dza poza klas funkcji elementarnych. Przykadem takiej sytuacji jest caka
_
exp(x
2
) dx.
Programy typu CAS czsto potra poda poprawn warto caki wyraon poprzez tka
zwane funkcje specjalne. Przykadowo, wpisujc w Mathematice
Integrate[2/Sqrt[Pi]Exp[-x^2],x]
otrzymamy odpowied Erf(x). Funkcja Erf to tak zwana funkcja bdu Gaussa, ktra jest
zdeniowana jako funkcja pierwotna dla
2
exp(x
2
). W trakcie pracy z programami
CAS Czytelnik moe spotka jeszcze wiele innych funkcji tego rodzaju midzy innymi
poznane na wykadzie funkcje gamma i beta Eulera (Rozdzia 10). Funkcje te s dobrze
zbadane i pewne ich wasnoci s zaszyte w oprogramowaniu CAS. W szczeglnoci
daje si oblicza przyblione (czasem te dokadne) wartoci danej funkcji. Przykadowo
wpisa w Mathematice
Integrate[Exp[-x^2],{x,-Infinity,Infinity}]
co da poprawny wynik
. Maxima rwnie poradzi sobie z t cak wystarczy wpisa

integrate(exp(-x^2),x,-minf,inf) .
Czasem zdarza si jednak, e poszukiwana caka nie wyraa si adnym sensownym
wzorem zawierajcym jakiekolwiek funkcje znane naszemu programowi. Prbujc obli-
czy tak cak, dostaniemy w odpowiedzi dokadnie to co wpisalimy
15
. Do obliczania
15
Mamy do czynienia z analogiczn sytuacj jak w przypadku szeregw liczbowych
konkretnych wartoci caek oznaczonych mona si wwczas posuy cakowaniem nu-
merycznym. Przykadowo, do obliczenia caki
_
1
0
sin(cos(x)) dx
moemy uy polecenia
NIntegrate[Sin[Cos[x]],{x,0,1}] .
W Maximie analogiczne polecenie wyglda nastpujco
load(romberg);
romberg(sin(cos(x)),x,0,1); .
Trzeba mie jednak wiadomo, e nie wszystkie caki daje si oblicza w ten sposb.
Cakowanie numeryczne wykorzystuje pewien algorytm, ktry liczy pole pod wykresem
danej funkcji przy pomocy sumowania pl maych prostoktw lub innych, prostych gur.
Funkcje, ktre bardzo szybko oscyluj nie daj si scakowa w ten sposb
16
. Czytelnik
moe przeprowadzi test prbujc obliczy wartoci caek
_
1
0
sin
_
1
x
_
dx oraz
_

0
sin(exp(x))
x
dx.
Zadanie B.59. Oblicz cak
_

0
sin kx
sin x
dx,
gdzie k N.
Mathematica nie jest w stanie obliczy tej caki dla oglnego k, nawet przy dodatkowych
zaoeniach. Polecenie
Assuming[Element[k, Integers], Integrate[Sin[k x]/Sin[x], {x, 0, Pi}]]
nie daje adnych rezultatw program nie jest w stanie skoczy wylicze. Sprbujmy
zatem zmieni sposb postpowania i wypisa rezultaty dla kilkunastu rnych wartoci
k:
Table[Integrate[Sin[k x]/Sin[x], {x, 0, Pi}], {k, 1, 15, 1}] .
W odpowiedzi dostalimy naprzemienny cig skadajcy si z liczb i 0. Spodziewamy si
zatem, e warto caki dla nieparzystych k wynosi , natomiast dla k parzystych 0. Ten
drugi fakt do prosto wykaza. Naszkicujmy wykres jednej z rozpatrywanych funkcji
Plot[Sin[6 x]/Sin[x], {x, 0, Pi}] .
16
Znw nasuwa si analogia z numerycznym sumowaniem
c _ MIM UW, 2010/11 321
0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
6
4
2
2
4
6
Widzimy, e jest on antysymetryczny wzgldem punktu

2
. Jest to rwnie prawd dla
dowolnego parzystego k
f[k_,x_]:=Sin[k x]/Sin[x];
Simplify[f[2 k, x] + f[2 k, Pi - x], Element[k, Integers]].
Std wprost wynika, e caka z funkcji
sin(2kx)
sin(x)
po odcinku [0, ] da zero.
Aby wykaza, e caka dla nieparzystych k daje sprbujmy przeprowadzi dowd
indukcyjny. Pocztek indukcji nie nastrcza problemw:
_

0
sin(x)
sin(x)
dx =
_

0
1 dx = .
Porwnajmy teraz dwa kolejne wyraenia przeksztacajc wyraenie za pomoc funkcji
TrigFactor sucej do rozkladania wyraenia na iloczyn czynnikwtrygonometrycznych
TrigFactor[f[2 k + 3, x] - f[2 k + 1, Pi - x]].
W wyniku dostalimy iloczyn trzech czynnikw
2 cos
_
1
2
(1 + 2k)( x) +
1
2
(3 + 2k)x
_
1
sin(x)
sin
_
1
2
(1 + 2k)( x)
1
2
(3 + 2k)x
_
.
Przeksztamy teraz dwa skrajne czynniki za pomoc funkcji Simplify
17
Simplify[-2 Cos[1/2 (1+2 k) (Pi-x) + 1/2 (3+2 k) x], Element[k, Integers]]
Simplify[Sin[1/2 (1+2 k) (Pi-x) - 1/2 (3+2 k) x], Element[k, Integers]] .
Okazuje si, e pierwsze z nich to po prostu (1)
k
sin(x), a drugie (1)
k
cos(2(k + 1)x).
W konsekwencji badana rnica kolejnych wyrae to po prostu cos(2(k + 1)x). atwo
sprawdzi, e odpowiednia caka znika
_

0
cos(2(k + 1)x) dx = 0.
17
Uycie Simplify bezporednio do caego wyraenia zwija je do postaci pocztkowej.
Drugi sposb rozwizania jest nieco bardziej pomysowy i wymaga uycia liczb zespolo-
nych. Rachunki bd na tyle elementarne, e nie bdziemy potrzebowa pomocy kompu-
tera. Przypomnijmy mianowicie, e sin(x) =
e
i x
e
i x
2 i
. Wobec tego
sin(kx)
sin(x)
=
e
i kx
e
i kx
e
i x
e
i x
.
Korzystajc ze wzoru skrconego mnoenia otrzymujemy
sin(kx)
sin(x)
= e
i(k1)x
+e
i(k3)x
+e
i(k5)x
+. . . +e
i(k1)x
.
Grupujc teraz wyrazy parami i korzystajc z tego, e cos(x) =
e
i x
+e
i x
2
otrzymamy
sin(kx)
sin(x)
= cos((k 1)x) + cos((k 3)x) + cos((k 5)x) +. . . ,
gdzie ostatnim wyrazem jest cos(kx) lub 1 = cos(0x) w zalenoci od parzystoci k. Ca-
kujc ostatni rwno stronami atwo dowiedziemy, e wynikiem jest 0 dla k parzystych
i dla k nieparzystych.
Zadanie B.60. Wykorzystujc oprogramowanie CAS sprbowa obliczy funkcje pier-
wotne nastpujcych funkcji
f(x) = sin
_
1
x
_
oraz g(x) = tg sin(x) .
Zadanie B.61. Obliczy cak
_
exp(5x) cos(x + 3)x
3
dx.
Zadanie B.62. Obliczy cak
_
(sin(2x) + cos(x))(tg(x) + 5) dx.
Zadanie B.63. Niech k, l N. Obliczy
_
2
0
sin(kx) sin(lx) dx oraz
_
2
0
sin(kx) cos(lx) dx.
B.5.2 Zastosowania rachunku cakowego
Nowe umiejtnoci: obliczanie dugoci krzywych, pl powierzchni i objtoci bry.
Skrypt: Rozdzia 9.4.
c _ MIM UW, 2010/11 323
Zadanie B.64. Oblicz pole i dugo kardioidy danej we wsprzdnych biegunowych rw-
naniem r() = 1 + cos().
Rozwizywanie zacznijmy od zdeniowania pomocniczych funkcji
r[Phi_]:=1+Cos[Phi]
x[Phi_]:=r[Phi] Cos[Phi]
y[Phi_]:=r[Phi] Sin[Phi]
i narysowania wykresu kardioidy
PolarPlot[r[Phi],{Phi,0,2 Pi}] .
0.5 1.0 1.5 2.0
1.0
0.5
0.5
1.0
Z rysunku wida od razu, e kardioida jest symetryczna wzgldem osi OX. Wystar-
czy zatem, e obliczymy interesujce nas wielkoci dla jej grnej poowy jest to cz
sparametryzowana przez kt [0, ].
Dugo moemy atwo wyliczy ze wzoru na dugo krzywej zadanej parametrycznie
L = 2
_

0
_
(x
())
2
+ (y
())
2
d,
gdzie rniczkujemy wzgldem . W Mathematice:
L=2 Integrate[Sqrt[D[x[Phi],Phi]^2+D[y[Phi],Phi]^2],{Phi,0,Pi}] .
Wynikiem jest L = 8.
Nieco bardziej skomplikowanie przedstawia si sprawa z polem powierzchni. Spr-
bujmy najpierw wyrazi y jako funkcj x. Widzimy, e dla pewnych wartoci x zaleno
ta nie jest jednoznaczna. Bdziemy mieli do czynienia z dwoma gaziami funkcji y(x)
(Rysunek B.4)
Z zalenoci x() = (1 +cos()) cos() atwo si przekona, e x() jest malejc funk-
cj kosinusa dla cos() [1,
1
2
] i rosnc funkcj kosinusa dla cos() [
1
2
, 1]. Punkt
y
1
x
y
2
x
0.5 1.0 1.5 2.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
Rysunek B.4: Dwie gazie funkcji y(x).
graniczny cos() =
1
2
to oczywicie wierzchoek paraboli (z +1)z. Odpowiada on =
2
3
oraz x() =
1
4
. Oglniej x [2,
1
4
] dla [0,
2
3
] oraz x [
1
4
, 0] dla [
2
3
, ].
W celu wyznaczenia zalenoci y(x) wyliczmy najpierw kosinus kta jako funkcj x.
Solve[x == (1 + Cos[Phi]) Cos[Phi], Cos[Phi]].
Otrzymane rozwizanie cos() =
1
2
(1 +
1 + 4x) dla x [
1
4
, 2] opisuje grn ga,
natomiast cos() =
1
2
(1
1 + 4x) dla x [0,

1
4
] doln ga wykresu. Korzystajc
z jedynki trygonometrycznej i wstawiajc wyliczone wartoci cos() do zalenoci y() =
(1 + cos()) sin() otrzymamy:
y
1
(x) =
1
2
(1
1 + 4x)
_
1
1
4
_
1
1 + 4x
_
2
y
2
(x) =
1
2
(1 +
1 + 4x)
_
1
1
4
_
1 +
1 + 4x
_
2
.
Pole otrzymamy jako rnic odpowiednich caek nieprzyjemne rachunki (po uprzednim
zdeniowaniu funkcji y
1
(x) i y
2
(x)) zostawiajc komputerowi
S=-2 Integrate[y1[x],{x,-1/4,0}]+2 Integrate[y2[x],{x,-1/4,2}];
Simplify[%] .
Wynikiem jest S =
3
2
.
Jak widzimy powysze rozwizanie jest do skomplikowane ze wzgldu na konieczno
wyliczania y jako funkcji x z uwikanej zalenoci. Duo prociej jest potraktowa y() i
x() jak swego rodzaju zamian zmiennych. Zaleno y() moemy traktowa jako zo-
enie nieznanej zalenoci y = y(x) z podstawieniem x = x(). Teraz pole wyliczamy
jako
S =2
_
0
1
4
y
1
(x) dx + 2
_
2
1
4
y
2
(x) dx =
2
_

2
3
y
1
(x())x
() d + 2
_
0
2
3
y
2
(x())x
() d =
2
_

2
3
y()x
() d + 2
_
0
2
3
y()x
() d = 2
_
0
y()x
() d.
c _ MIM UW, 2010/11 325
Zauwamy, e tym razem nie musimy przejmowa si ju jednoznacznoci funkcji y(x).
W tym przypadku jednoznaczna jest parametryzacja za pomoc kta . Zauwamy rw-
nie, e pochodna x
() jest dla ktw z przedziau (

2
3
, ) ujemna, co odpowiada
cofaniu si wartoci x i w rezultacie braniu odpowiedniego pola ze znakiem minus
por. rysunek B.4.
Sprawdmy jeszcze czy warto pola obliczonego drug metod zgada si z t obliczon
wczeniej:
2 Integrate[y[Phi] D[x[Phi],Phi],{Phi,Pi,0}] .
Zadanie B.65. Oblicz objto i pole powierzchni bocznej bryy powstaej przez obrt
ptli danej parametrycznie
x(t) = 2t t
2
,
y(t) = 4t t
3
,
(B.7)
wok osi OX.
Rozwizanie:
Zacznijmy od zdeniowania odpowiednich funkcji i narysowania wspomnianej ptli
x[t_]:=2 t-t^2;
y[t_]:=4 t- t^3;
ParametricPlot[{x[t], y[t]}, {t, -0.3, 2.1}, AspectRatio -> 0.75]
0.5 0.5 1.0
1
1
2
3
Optycznie wida, e krzywa zadana rwnaniem (B.7) ma jedyne samoprzecicie w
punkcie (0, 0). Faktycznie atwo sprawdzi, e w punkt odpowiada dwm wartociom
parametru t = 0 i t = 2 (oczywicie moe to te za nas obliczy komputer). Przypomnijmy,
e objto bryy powstaej przez obrt wykresu funkcji f(x) okrelonej na odcinku [a, b]
wok osi OX zadana jest wzorem
_
b
a
y
2
(x) dx.
W rozwaanym problemie moglibymy wyznaczy dwie gazie funkcji y = y(x) roz-
wizujc zaleno uwikan (B.7) a nastpnie odj od siebie odpowiednie caki jak w
pierwszym rozwizaniu poprzedniego zdania. Zamiast tego potraktujmy parametryzacj
(B.7) jako zmian zmiennych. Wwczas
V =
_
2
0
y
2
(t)x
(t) dt.
Odpowiedni rachunek
Pi Integrate[y[t]^2 D[x[t], t], {t, 0, 2}]
prowadzi do wyniku V =
64
34
.
Oczywicie otrzymany wynik nie ma sensu objto nie moe by przecie liczb
ujemn. Bd ktry popenilimy atwo jednak wyjani. Parametr t [0, 1] odpowiada
x rosncemu od 0 do 1 wzdu dolnej gazi ptli, natomiast t [1, 2] malejcemu x od
1 do 0 wzdu grnej gazi. Wobec tego obliczona caka obejmuje objto bryy otrzy-
manej przez obrt dolnej gazi z plusem i objto analogicznej bryy dla grnej gazi z
minusem. W wietle tych spostrzee atwo stwierdzi, e
64
34
to minus objto.
Zajmijmy si teraz obliczaniem pola powierzchni rozwaanej bryy. Przypomnijmy, e
pole powierzchni bryy powstaej przez obrt wykresu funkcji y(x) nad [a, b] wok osi x
wyraa si wzorem
S =
_
b
a
y(x)
_
1 +y
(t)
2
dt.
Czytelnik moe atwo sprawdzi, e podstawienie dane przez parametryzacj (x(t), y(t))
prowadzi do wzoru
S =
_
t
1
t
0
y(t)
_
x
(t)
2
+y
(t)
2
dt.
Numeryczna warto tej caki dla parametryzacji (B.7)
Pi NIntegrate[y[t] Sqrt[D[x[t], t]^2 + D[y[t], t]^2], {t, 0, 2}]
wynosi okoo 10.0269.
Zadanie B.66. Obliczy caki
_
2
0
_
r()
2
+r
()
2
d i
_
2
0
r()
2
d dla krzywych zada-
nych parametrycznie: okrgu r() = r
0
i kardioidy r() = 1 + cos(). Porwna wyniki
ze znanymi dugociami i polami tych krzywych. Sprbuj wykaza, e powysze wzory
opisuj dugo krzywej i pole zakrelane przez kad krzyw zamknit dan w postaci
parametrycznej r = r().
Zadanie B.67. Sprawdzi, e kardioid mona opisa nastpujcym rwnaniem
(x
2
+y
2
)
2
+ 2x(x
2
+y
2
) = y
2
.
Mona uy programu Mathematica do wyliczenia y jako funkcji x i porwnania ze wzo-
rem wyliczonym wczeniej. Mona rwnie sprawdzi, e punkty zadane biegunowo r =
1 +cos() speniaj powysze rwnanie. Narysowa wykres krzywej zadanej w powyszy
sposb korzystajc z funkcji ContourPlot (por. rozdzia B.3.1).
Zadanie B.68. Obliczy objto i pole powierzchni bocznej torusa powstaego przez obrt
okrgu (x R)
2
+y
2
= r
2
wok osi OY. Zakadamy, e R > r.
c _ MIM UW, 2010/11 327
Bibliograa dodatku B.
[1] . Bjrck, G. Dahlquist. Metody numeryczne. PWN, 1987.
[2] Wikipedia: Comparison of computer algebra systems.
http://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_computer_algebra_systems.
[3] K.J. Falconer. Techniques in fractal geometry. Wiley, 1997.
[4] J.M. Jankowscy, M. Dryja. Przegld metod i algorytmw numerycznych, tom I i II.
Biblioteka inynierii oprogramowania. WNT, 1995.
[5] Mathematica, dokumentacja programu. http://reference.wolfram.com/
[6] Mathworld: Root-Finding Algorithm.
http://mathworld.wolfram.com/Root-FindingAlgorithm.html.
[7] Maxima, podrcznik do programu.
http://maxima.sourceforge.net/docs/manual/en/maxima.html.
[8] A. Ralston. Wstep do analizy numerycznej. PWN, 1971.
[9] WolframAlpha, http://www.wolframalpha.com/.

skryptAM1 2010 11 Ver01.008

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

skryptAM1 2010 11 Ver01.008

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Analiza matematyczna I

jest ograniczeniem grnym A, to M M

2 nie jest liczb wymiern. Przypumy na chwil, e jest prze-

2 = p/q, gdzie p i q s cakowite, q ,= 0. Poniewa

2 jest dodatni, wic moemy

2 nie moe by liczb wymiern, co koczy dowd.

x jest dodatnia i ma t wasno, e y

2. Sformuujmy jeszcze jedn wan wasno,

2 jest niewymierny. Pozostaje

n , N, ale jednak x Q. Wtedy zbir

n nie moe by liczb wymiern. To koczy dowd twierdzenia w przypadku k = 2.

2 wiadomo od dwch i p tysica lat, a Dedekind swj

2.1 Granica cigu i jej podstawowe wasnoci

wskazuje moment, od ktrego

. Zobaczmy wic, kiedy nierwno [a

+ 1 > 1/; wtedy dla

jest m > 1/, a wic

dowolnej liczby naturalnej wikszej od 1/, np. wzi

wynika przecie, e m > 1/, a wic

wybra najlepiej, jak tylko si da.

n. Kto, kto nie dowiedzia si wczeniej,

n = 1. Aby sprawdzi, e tak rzeczywicie

n 1 dla n , a cig stay a

y dla y = 1/x > 1, a wic wzr (2.8) take zachodzi.

, wic wystarczy ograniczy si do przypadku q [0, 1).

2 4, gdy n ; to wynika z udowodnionego wczeniej wzoru (2.8). Oszaco-

W istocie, prawdziwy jest wzr nieco oglniejszy od (2.9).

k 1, zatem, podobnie jak w poprzednim przykadzie, wzr

x + 6 > x x (0, 3) . (2.11)

6 (2, 3), wic z implikacji

2.4 Podcigi. Twierdzenie BolzanoWeierstrassa.

N takie, e dla wszystkich m, k > n

. Wemy teraz dwie liczby m, k > n

N takie, e dla wszystkich m > k > n

N takie, e dla wszystkich m, k > n

= (s + 2k) (0, 2).

/4) > 0 i sin(s

/4) > 0. To jest sprzeczno, bo w 1, 1, i, i

< f(x) M. Poniewa

< f(x) f(x

= M , gdzie > 0, a gdy M = +, to M

< f(y) oraz f(z) < c

[tx[ +[(1 t)x[ = tg(x) + (1 t)g(y) .

xy, a std, dziki monotonicznoci logarytmu naturalnego,

(a) nazywamy pochodn funkcji f w punkcie a. Stosunek

(a) (o ile istnieje) jest wtedy liczb zespolon.

f(0 +h) f(0)

(a) jest wsp-

(a), wic po-

(a) istnieje i jest rwna wanie f

(a) jest rwnowane istnieniu najlepszego przyblienia liniowego funkcji f

(a) istnieje, to funkcja

(a). Na odwrt, jeli

(a) = 1 dla kadego a R.

cos x sin x(cos x)

, gdzie x > 0, a R jest ustalon

= exp( ln x) i stosujc wzr na pochodn zoenia, otrzymujemy

Wniosek 6.29. Dla kadego n N zachodzi wzr

x dla nieparzystych stopni pierwiastka n.

(a) istnieje, wic

f(a +h) f(a)

(0) = 0, jednak f jest

znika w kadym punkcie x (a, b) i nie ma czego