Mieszkanie Chwały - Teologia Sanktuarium Izraela Na Pustyni (WJ 25-31 I 35-40)

Mieszkanie Chway
Teologia sanktuarium Izraela na pustyni

(Wj 25-31; 35-40)
Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
Wydzia Teologiczny
Rozprawy doktorskie
Marcin Majewski
MIESZKANIE CHWAY
TEOLOGIA SANKTUARIUM IZRAELA NA PUSTYNI
(Wj 25-31; 35-40)
Praca doktorska napisana na seminarium naukowym z egzegezy i te-
ologii Starego Testamentu, obroniona na Papieskiej Akademii Teolo-
gicznej w Krakowie dnia 4 lipca 2008 roku, zatwierdzona decyzj Rady
Wydziau Teologicznego PAT dnia 26 wrzenia 2008 roku.
Promotor:
Ks. prof. dr hab. Tadeusz Brzegowy
Recenzenci:
Ks. prof. dr hab. Jzef ach
Ks. dr hab. Roman Bogacz
Marcin Majewski
Mieszkanie Chway
Teologia sanktuarium Izraela na pustyni
(Wj 25-31; 35-40)
Krakw 2008
Copyright by WN PAT, 2008
Projekt okadki
Anna i Paulin Kural
Ilustracje
Anna Kural
Skad i amanie
Marta Majewska
ISBN 978-83-7438-187-1
Wydawnictwo Naukowe
Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie
ul. Franciszkaska 1, 31-004 Krakw
tel./faks 012 422 60 40
e-mail: wydawnictwo@pat.krakow.pl

s z: :
.: s s :
(2 Sm 22,47)
Spis treci
Wykaz skrtw.................................................................................. 11
Bibliografa......................................................................................... 15
Wstp.................................................................................................. 45
1. Status quaestionis............................................................................ 46
2. Uwagi metodologiczne.................................................................... 48
3. Bibliografa...................................................................................... 49
4. Termin mikn................................................................................. 50
5. Plan pracy........................................................................................ 52
Rozdzia I
Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40........................................ 53
1. Opowiadanie na tle jego kontekstu................................................. 56
A. Kontekst biblijny dalszy............................................................. 57
B. Kontekst biblijny bliszy............................................................ 63
C. Kontekst pozabiblijny................................................................. 65
2. Struktura tekstu................................................................................ 67
A. Chiazm....................................................................................... 67
B. Warstwy...................................................................................... 71
C. Formuy....................................................................................... 77
3. Gatunek literacki............................................................................. 82
A. Narracja...................................................................................... 83
B. Schemat rozkaz wypenienie................................................... 85
C. Schemat odwzorowania nieba.................................................... 89
8
4. Autorstwo........................................................................................ 91
A. Zasadnicze cechy i idee.............................................................. 91
B. Zasig dokumentu kapaskiego................................................ 97
C. Natura dokumentu.................................................................... 100
5. Problem datacji.............................................................................. 105
A. Teza alternatywna..................................................................... 106
B. Opinia klasyczna....................................................................... 111
C. Datacja Wj 25-31; 35-40........................................................... 114
Rozdzia II
Mieszkanie jako budowla................................................................ 117
1. Mieszkanie, Namiot Spotkania :.: s ::: ................. 121
A. Terminy okrelajce Mieszkanie.............................................. 121
B. Zoenie mikn hel md................................................... 128
C. Konstrukcja pustynnej wityni................................................ 131
2. Arka wiadectwa -:. s................................................ 139
A. Arka.......................................................................................... 139
B. wiadectwo............................................................................... 145
C. Przebagalnia, cheruby i zasona.............................................. 148
3. Sprzty wewntrzne Mieszkania................................................... 155
A. St chlebw............................................................................. 156
B. wiecznik.................................................................................. 164
C. Otarz kadzenia......................................................................... 176
4. Elementy zewntrzne Mieszkania................................................. 189
A. Otarz caopalenia..................................................................... 189
B. Kad.......................................................................................... 199
C. Dziedziniec............................................................................... 203
5. Relacja opisu Mieszkania do innych rde biblijnych
i kwestia historycznoci................................................................. 207
A. Mieszkanie a witynia Ezechiela............................................ 208
B. Mieszkanie a witynia Jerozolimska...................................... 213
C. Rekonstrukcja czy przesanie zamys twrczy autora........... 219
9
Rozdzia III
Inauguracja kultu............................................................................ 237
1. Obok i chwaa Jahwe w Mieszkaniu............................................ 240
2. Powicenie Mieszkania i kapanw............................................. 255
3. Kapani i lewici jako suba sanktuarium...................................... 265
Rozdzia IV
Obecno Boa................................................................................. 273
1. Arka i obecno Boa.................................................................... 276
2. Kapaska koncepcja obecnoci Boej w Mieszkaniu.................. 282
3. Mieszkanie Jahwe w Izraelu.......................................................... 295
Rozdzia V
Nowe stworzenie.............................................................................. 303
1. Data ustawienia Mieszkania.......................................................... 306
2. Stylizacja opisu Mieszkania wedug Rdz 1................................... 315
3. Dopenienie dziea stworzenia....................................................... 332
Zakoczenie..................................................................................... 343
Summary.......................................................................................... 349
Wykaz skrtw
I. Czasopisma i serie wydawnicze
ACr
AK
BA
Bib
BL
BN
BZ
BZAW
CBQ
Com
CT
EThL
IEJ
IZBG
JAOS
JBL
JSOT
NRTh
OBO
PST
RB
Analecta Cracoviensia
Ateneum Kapaskie
The Biblical Archaeologist
Biblica
Bibel und Leben
Biblische Notizen
Biblische Zeitschrift
Beihefte zur ZAW
Catholic Biblical Quarterly
Communio
Collectanea Theologica
Ephemerides Theologicae Lovanienses
Israel Exploration Journal
Internationale Zeitschriftenschau fr Bibelwissenschaft
und Grenzgebiete
Journal of American Oriental Society
Journal of Biblical Literature
Journal for the Study of the Old Testament
Nouvelle Revue Thologique
Orbis Biblicus et Orientalis
Pismo wite Starego Testamentu
Revue Biblique
12 Mieszkanie Chway. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni
RBL
RivBib
RT
RTK
RThLov
SBT
ThLZ
ThZ
TST
UF
VD
VT
ZAW
ZN KUL
ZThK
II. Sowniki
DBSup Dictionnaire de la Bible, Supplment, d. L. Pirot i in., Paris
1926-.
EB Encyklopedia biblijna (The HarperCollins Bible Dictionary),
ed. P.J. Achtemeier, tum. zbiorowe, konsultacja naukowa J. ach,
T. Mieszkowski, Warszawa: Vocatio i Adam 1999.
EK Encyklopedia katolicka, red. F. Gryglewicz i in., Lublin: RW
KUL 1973-.
IDB The Interpreters Dictionary of the Bible. An Ilustrated Encyclo-
pedia, vol. 1-4 + Supplementary Volume, ed. G.A. Buttrick, J. Knox,
H.G. May i in., New York-Nashville: Abingdon Press
21
1992.
LB Leksykon biblijny (Lexikon zur Bibel), hrsg. von F. Rienecker,
G. Maier, tum. D. Jumiska, J. Kruczyska, red. wyd. polskiego
W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 2001.
PEB Podrczna encyklopedia biblijna, t. 1-2, red. E. Dbrowski, Po-
zna-Warszawa-Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha 1959.
PSB Praktyczny sownik biblijny (Praktisches Bibellexikon), hrsg.
von A. Grabner-Haider, tum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, red.
wyd. polskiego J. ach, Warszawa: Pax i Pallottinum 1994.
SSB Sownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory,
fgury stylistyczne i gatunki literackie w Pimie witym (Dictionary
Ruch Biblijny i Liturgiczny
Rivista Biblica
Roczniki Teologiczne
Roczniki Teologiczno-Kanoniczne
Revue Thologique de Louvain
Studies in Biblical Theology
Theologische Literaturzeitung
Theologische Zeitschrift
Tarnowskie Studia Teologiczne
Ugarit-Forschungen
Verbum Domini
Vetus Testamentum
Zeitschrift fr die alttestamentliche Wissenschaft
Zeszyty Naukowe KUL
Zeitschrift fr Theologie und Kirche
13 Wykaz skrtw
of Biblical Imagery), ed. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman, tum.
Z. Kociuk, red. wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Voca-
tio 1998.
STB Sownik teologii biblijnej, red. X. Lon-Dufour, tum. K. Roma-
niuk, Pozna: Pallottinum
3
1990.
SWB Sownik wiedzy biblijnej (The Oxford Companion to the Bible),
ed. B.M. Metzger, M.D. Coogan, tum. zbiorowe, red. wyd. polskie-
go W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 1996.
TDNT Theological Dictionary of the New Testament (Theologisches
Wrterbuch zum Neuen Testament), vol. 1-10, ed. G. Kittel (vol. 1-
4), G. Friedrich (vol. 5-9), Grand Rapids, Michigan: W.B. Eerdmans
Publishing Company 1983-1985.
THAT Theologisches Handwrterbuch zum Alten Testament, Bd. 1-2,
hrsg. von E. Jenni, C. Westermann, Mnchen: Chr. Kaiser Verlag und
Zrich: Theologischer Verlag 1971-75.
TWAT Theologisches Wrterbuch zum Alten Testament, Bd. 1-10,
hrsg. von G.J. Botterweck, H. Ringgren, Stuttgart-Berlin-Kln-Ma-
inz: Verlag W. Kohlhammer 1973-2000.
III. Komentarze
KKB Katolicki komentarz biblijny (The New Jerome Biblical Com-
mentary, Prentice Hall 1990), ed. R.E. Murphy, R.E. Brown, J.A.
Fitzmyer, red. wyd. Polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio
2001.
MKP Midzynarodowy komentarz do Pisma witego (Internatio-
nal Catholic Bible Commentary, Dallas 1997), ed. W.R. Farmer, red.
wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Werbinum 2000.
Harpers Com Harpers Bible Commentary, ed. J.L. Mays i in., New
York-London-Tokio i in.: Harper & Row, Publishers 1988.
Peakes Com Peakes Commentary on the Bible, ed. M. Black, H.H.
Rowley, London-Edingurgh: Thomas Nelson 1967.
NCC A New Catholic Commentary on Holy Scripture, ed. R.C. Fuller,
L. Johnston, C. Kearns, Westmonasterii: Thomas Nelson
7
1975.
IV. Inne*
ABD
ANET
ANEP
AT
BH
BHS
BP
BT
LXX
NT
ST
TM
Vg
Anchor Bible Dictionary (wersja elektroniczna)
Ancient Near Eastern Teksts Relating to the Old Testament
Ancient Near East in Pictures Relating to the Old
Testament
Das Alte Testament
Biblia Hebrajska
Biblia Hebraica Stuttgartensia
Biblia Poznaska
Biblia Tysiclecia
Septuaginta
Nowy Testament / Das Neue Testament
Stary Testament
Tekst Masorecki
Wulgata
* Peny opis poszczeglnych pozycji zob. w bibliografi.
Bibliograa
I. Teksty rdowe
A. Biblijne
Biblia Hebraica Stuttgartensia, ed. K. ELLIGER, W. RUDOLPH, Stuttgart:
Deutsche Bibelstiftung 1967-1977.
Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes,
vol. 1-2, ed. A. RAHLFS, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft 1979.
Bibliorum Sacrorum iuxta Vulgatam Clementinam. Nova Editio, cur.
A. GRAMATICA, Roma: Typis Polyglottis Vaticanis 1951.
Biblia Poznaska. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, t. 1-4,
red. M. Peter (ST), M. Wolniewicz (NT), Pozna: Ksigarnia w.
Wojciecha 1991.
Biblia Tysiclecia. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, oprac.
zesp biblistw polskich z inicjatywy Benedyktynw Tynieckich,
Pozna: Pallottinum
5
2002.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekad z jzy-
kw oryginalnych z komentarzem, oprac. zesp biblistw polskich
z inicjatywy Towarzystwa witego Pawa, Czstochowa: Edycja
witego Pawa 2008.
La Bible de Jrusalem. La sainte Bible traduite en franais sous la
direction de lcole biblique de Jrusalem, Paris: Les ditions du
Cerf
13
1990.
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, red. S. PECARIC,
tum. S. Pecaric, E. Gordon, Krakw: Fundacja Ronalda S. Laudera
2003.
B. Pozabiblijne
Ancient Near Eastern Teksts Relating to the Old Testament, ed. J.B.
PRITCHARD, Princeton: Princeton University Press
3
1969.
Ancient Near East in Pictures Relating to the Old Testament, ed. J.B.
PRITCHARD, Princeton: Princeton University Press
2
1960.
BROMSKI J., Enuma elisz, czyli opowie babiloska o stworzeniu wia-
ta, Warszawa 1925, 18-91.
FALKENSTEIN A., W. VON SODEN, Sumerische und akkadische Hymnen
und Gebete, ZrichStuttgart 1953.
FLAWIUSZ J., Dawne dzieje Izraela. Antiquitates Judaicae, red. E. D-
browski, Pozna-Warszawa-Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha
1962.
FLAWIUSZ J., Wojna ydowska. De bello Judaico. tum. i opracow. J. Ra-
doycki, Pozna: Ksigarnia w. Wojciecha 1980.
GORDON C.H., Ugaritic Textbook (Analecta Orientalia 38), Rome: Poti-
fcium Institutum Biblicum
4
1965.
Gilgamesz, tum. i oprac. R. Stiller, Warszawa: Pastwowy Instytut
Wydawniczy 1967.
II. Dokumenty Magisterium Kocioa
Breviarium fdei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa, opr.
S. Gowa, I. Bieda, Pozna: Ksigarnia w. Wojciecha 1988.
Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna: Pallottinum 1994.
Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei Verbum, w: Sobr
Watykaski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, Po-
zna: Pallottinum 1967.
Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma witego w Kociele. Prze-
mwienie Ojca witego Jana Pawa II oraz Dokument PKB, tum. bp
K. Romaniuk, Pozna: Pallottinum 1994.
Papieska Komisja Biblijna, Nard ydowski i jego wite Pisma w Bi-
blii chrzecijaskiej, Kielce: Verbum 2002.
Papieska Komisja Biblijna, List do arcybiskupa Parya, Kard. E.C. Su-
harda, w: Enchiridion biblicum. Documenta ecclesiastica Sacram
Scripturam spectantia, Neapoli-Romae 1954, nry 324-331 (580).
17 Bibliografa
III. Sowniki i encyklopedie
A. Leksykony i gramatyki hebrajskie
ANDERSEN F.I., FORBES A.D., The Vocabulary of the Old Testament,
Roma: Editrice Pontifcio Instituto Biblico 1989.
BRIKS P., Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Stare-
go Testamentu, Warszawa: Vocatio
2
1999.
BROWN F., DRIVER S.R., BRIGGS C.A., A Hebrew and English Lexicon
of the Old Testament. Based on the Lexicon of W. GESENIUS, tum.
E. Robinson, Oxford: Clarendon Press 1966.
DEIANA G., SPREAFICO A., Wprowadzenie do hebrajszczyzny biblijnej,
opr. wersji pol. S. Bazyliski, Warszawa: Towarzystwo Biblijne
w Polsce 2001.
The Dictionary of Classical Hebrew, vol. 1-5, ed. D.J.A. CLINES, Shef-
feld: Sheffeld Academic Press 1993-.
GESENIUS W., Hebrisches und aramisches Handwrterbuch ber
das Alte Testament, Berlin-Gttingen-Heidelberg: Springer Verlag
1959.
JOON P., Grammaire de lhbreu biblique, Roma: Institut Biblique
Pontifcal 1923 (Rome
2
1947).
TYLOCH W., Gramatyka jzyka hebrajskiego, Warszawa: Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego 1985.
ZORELL F., Lexicon hebraicum et aramaicum Veteris Testamenti, Roma:
Pontifcium Institutum Biblicum 1968.
B. Konkordancje
FUERSTI J., Concordantiae hebraicae atque chaldaicae quobis ad omnia
canonis sacri vocabula, Leipzig: Jonas Verlager 1932.
Konkordancja Biblijna do Pisma witego Starego i Nowego Testa-
mentu. Nowy przekad z jzykw hebrajskiego i greckiego, t. 1-2,
oprac. J. Kajfosz, H. Krzysiuk, M. Kwiecie i in., Warszawa: Voca-
tio
2
1995.
LISOWSKY G., ROST L., Konkordanz zum Hebrischen Alten Testament,
Stuttgart: Wrttembegrische Biblelanstalt 1958.
C. Inne
BELLINGER G.J., Leksykon religii wiata, tum. T. Kochlak, T. Pszcz-
kowski, Warszawa: Wiedza Powszechna 1999.
COOMBES A.J., Drzewa. Ilustrowany przewodnik obejmujcy ponad
piset gatunkw drzew z caego wiata, Warszawa: Wiedza i ycie
2000.
Encyklopedia Biblii, red. P. ALEXANDER, red. wyd. polskiego R. Frczek,
tum. D. ciepuro, Warszawa: wiat Ksiki 1997.
FORSTNER D., wiat symboliki chrzecijaskiej, tum. zbiorowe, War-
szawa: Pax 1990.
Kultura biblijna. Sownik, red. D. FOUILLOUX (red. wyd. polskiego W.
Chrostowski), Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
1997.
LURKER M., Sownik obrazw i symboli biblijnych, tum. K. Romaniuk, Po-
zna: Pallottinum 1989.
Nowy Sownik Jzyka Polskiego PWN, red. E. SOBOL, Warszawa: PWN
2002
Religia. Encyklopedia PWN, red. T. GADACZ, B. MILERSKI, t. 1-9, War-
szawa: PWN 2001-.
Sownik terminw literackich, red. J. SawiSki, Wrocaw Warszawa
Krakw: Zakad Narodowy Im. Ossoliskich 2000.
SZCZEPANOWICZ B., Atlas rolin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Bi-
blii, symbolika, Krakw: WAM 2003.
UNTERMAN A., Encyklopedia tradycji i legend ydowskich, Warszawa:
Astra 1994.
Pozostae sowniki zob. w: Wykaz skrtw/Sowniki.
IV. Introdukcje
BLUM E., Studien zur Komposition des Pentateuch (BZAW 189), Ber-
lin-New York: W. de Gruyter 1990.
BRZEGOWY T., Picioksig Mojesza. Wprowadzenie i egzegeza Rdz 1-11
(Academica 27), Tarnw: Biblos, wyd. IV zmienione i poszerzone
2002.
BRZEGOWY T., Ksigi historyczne Starego Testamentu (Academica 32),
Tarnw: Biblos
3
2002.
CAZELLES H., Pentateuque, w: DBSup, vol. 7, 687-858.
19 Bibliografa
DUNCKER P.G., Introduction to the Pentateuch, w: Harpers Com, 156-
165.
Einleitung in das Alte Testament (Studienbcher Theologie 1,1), hrsg.
E. ZENGER, Stuttgart: W. Kohlhammer 1995.
EISSFELDT O., The Old Testament. An Introduction, tum z niem., Ox-
ford: Blackwell 1966.
FOHRER G., Exegese des Alten Testaments. Einfhrung in die Methodik,
Heidelberg: Quelle & Meyer, 1973.
FREEDMAN D.N., Pentateuch, w: IDB, vol. 5, 711-727.
FRIEDMAN R.E., Who Wrote the Bible, New York: Summit 1987.
HARRINGTON W.J., Klucz do Biblii, tum. J. Marzcki, Warszawa: Pax
1984.
JAKUBIEC CZ., Wprowadzenie do ksig Starego Testamentu, Warszawa:
Pax 1954.
KAISER O., Einleitung in das Alte Testament, Berlin: Evangelische Ver-
lagsanstalt 1973.
LemaSki J., Picioksig dzisiaj, Kielce: Verbum 2002.
ach S., Picioksig, w: Wstp do Starego Testamentu (Wstp do Pis-
ma witego 2), red. S. ach, Pozna: Pallottinum 1973, 59-253.
mdaLa S., WYPYCH S., Picioksig, w: Wstp do Starego Testamentu
(Wstp do Pisma witego 2), red. L. Stachowiak, Pozna: Pallotti-
num 1990, 53-171.
MURPHY R.E., Odpowiedzi na 101 pyta o Tor, Krakw: WAM 2003.
MURPHY R.E., Wprowadzenie do Picioksigu, w: KKB, 3-11.
PACIOREK A., Wstp oglny do Pisma witego (Academica 17), Tar-
nw: Biblos
2
1999.
Le Pentateuque en Question. Les origines et la composition des cinq pre-
miers livres de la Bible la lumire des recherches rcentes, d. A. DE
PURY (Le monde de la Bible), Genve: ditions Labor et Fides 1989.
SCHARBERT J., Einleitung in dem Pentateuch, w: tene, Genesis (Die
Neue Echter Bibel 1), Wrzburg: Echter Verlag 1983, 5-14.
SKA J.L., Picioksig, w: MKP, 253-264.
TYLOCH W., Dzieje ksig Starego Testamentu, Warszawa: Ksika i Wie-
dza
2
1994.
WELLHAUSEN J., Prolegomena zur Geschichte Israels, Berlin
6
1905.
WHYBRAY R.N., Introduction to the Pentateuch, Grand Rapids, Michi-
gan: W.B. Eerdmans Publishing Company 1995.
Wstp oglny do Pisma witego (Wstp do Pisma witego 1), red.
J. SZLAGA, Pozna Warszawa: Pallottinum 1986.
WYPYCH S., Picioksig (Wprowadzenie w myl i wezwanie ksig bi-
blijnych 1), Warszawa: ATK 1987.
V. Komentarze
A. Do Ksigi Wyjcia
CLAMER A., PIROT L., LExode (La Sainte Bible I, 2), Paris: Letouzey et
An 1964.
CLIFFORD R. J., Ksiga Wyjcia, w: KKB, 72-99.
COUROYER B., LExode (La Sainte Bible), dir. lEcole Biblique de Jru-
salem, Paris 1968.
CRAGHAN J.F., Ksiga Wyjcia, w: MKP, 311-358.
kruSzySki J., Picioksig (PST 1), red. J. Kruszyski, Lublin 1937.
ach S., Ksiga Wyjcia. Wstp, przekad, komentarz, ekskursy (PST I, 2),
Lublin: RW KUL 1964.
MCCARTER P.K., Exodus, w: Harpers Com, 129-156.
MICHALI F., Le Livre de lExode (Commentaire de lAncien Testament
2), Paris: Delachaux et Nestl, diteurs 1974.
MLLER L., Exodus. ladami wydarze biblijnych, Warszawa: Muza
2002.
NOTH M., Das Zweite Buch Mose. Exodus (Das Alte Testament Deutsch
5), Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1978 (M. NOTH, Exodus.
A Commentary [Old Testament Library] Philadelphia: Westminster
Press 1962).
PROPP W.H.C., Exodus 1-18. A New Translation with Introduction and
Commentary (Anchor Bible 2), New York i in.: AB Doubleday
1999.
SARNA N.M., Exploring Exodus. The Origins of Biblical Israel, New
York: Schocken Books, Inc. 1996.
SCHARBERT J., Exodus (Die Neue Echter Bibel 2) hrsg. J.G. Plger; J.
Schreiner, Wrzburg: Echter Verlag 1989.
STALKER D.M.G., Exodus, w: Peakes Com, 213-240.
WEIMAR P., ZENGER E., Exodus. Geschichten und Geschichte der Befre-
iung Israels (Stuttgarter Bibelstudien 75), Stuttgart: KBW Verlag
1975 (Exodus 1-15).
ZERAFA P., Exodus, w: NCC, 206-227.
21 Bibliografa
B. Inne
BOADT L., Ksiga Rodzaju, w: MKP, 264-310.
CLAMER A., La Gense (La Sainte Bible 1), Paris 1953.
CLAMER A., Levitique (La Sainte Bible 3), Paris 1953.
CLIFFORD R.J., MURPHY R.E., Ksiga Rodzaju, w: KKB, 11-71.
ELLINGWORTH A., The Epistle to the Hebrews. A Commentary on the
Greek Text (The New International Greek Testament Commentary),
ed. I.H. Marshall, W.W. Gasque, Michigan, Grand Rapids: W.B. Er-
dmans i Carlise: The Paternoster Press 2000.
FALEY R.J., Ksiga Kapaska, w: KKB, 100-129.
HOMERSKI J., Ksiga Zachariasza. Wstp, przekad, komentarz, w: Ksi-
gi Prorokw Mniejszych (PST XII, 2), Lublin RW KUL 1968.
ach Jzef, Ksigi Krlewskie. Wstp historyczno-krytyczny, przekad,
komentarz, ekskursy (PST IV,2), Pozna: Pallottinum 2007
ach S., Ksiga Kapaska. Wstp, przekad, komentarz (PST II,1),
Lublin: RW KUL 1970.
MEYERS M.J. II Chronicles. Introduction, Translation and Notes (The
Anchor Bible 13), Garden City, New York: Doubleday & Company,
Inc. 1965.
MILGROM J., Leviticus 1-16. A New Translation with Introduction and
Commentary, (Anchor Bible 3), New York: Doubleday & Company,
Inc. 1991.
MILGROM J., Numbers. The Traditional Hebrew Text with the New Je-
wish Publication Society Translation (JPS Torah Commentary), Phi-
ladelphia New York: JPS 1990.
PACIOREK A., List do Hebrajczykw. Tumaczenie, wstp i komentarz
(PSiNT, Biblia Lubelska), Lublin: RW KUL 1998.
TRONINA A., Ksiga Kapaska (Nowy Komentarz Biblijny 3), Czsto-
chowa: Edycja witego Pawa 2006.
VI. Teologie, historie i archeologie
ALBRIGHT W.F., Archeologia Palestyny, Warszawa: Pastwowy Instytut
Wydawniczy 1964.
ALBRIGHT W.F., Od epoki kamiennej do chrzecijastwa, Warszawa:
Pax 1967.
Archeologia Palestyny, red. L. STEFANIAK, Pozna-Warszawa-Lublin:
Ksigarnia w. Wojciecha 1971.
BLAIKLOCK E.M., HARRISON R.K. (ed.), The New International Dictio-
nary of Biblical Archaeology, Grand Rapids, Michigan: Regency,
Jondervan Publishing House 1983.
BRIGHT J., Historia Izraela, tum. J. Radoycki, Warszawa: Volumen
i Pax 1994.
Biblia i jej historia. Stary Testament, red. E. GALBIATI, tum. K. Stopa,
Krakw: WAM i Zbki: Apostolicum 2002.
Duchowo Starego Testamentu (Historia duchowoci 1), red. A. FANU-
LI, G. RAVASI i in., tum. M. Pierzchaa, Krakw: Homo Dei 2002.
EISSFELDT O., Palestine in the Time of the Nineteenth Dynasty. Exo-
dus and Wanderings (Cambridge Ancient History 2), Cambridge:
Cambridge University Press 1965.
Gdecki S., Archeologia biblijna, t. 1-2, Gniezno: Gaudentinum 1994.
HARRINGTON W.J., Teologia biblijna, tum. J. Marzcki, Warszawa: Pax
1977.
JELONEK T., Ordzie Starego Testamentu, t. 1-3, Krakw: Wydawnictwo
m 1992.
MEDALA S., Obiekty kultowe w epoce elaza i w okresie grecko-rzym-
skim, w: Archeologia Palestyny w zarysie, Pelplin: Bernardinum
1984, 714n.
PARROT A., Wrd zabytkw Samarii i Jerozolimy, Warszawa: Pax
1971.
RAD G. VON, Teologia Starego Testamentu, tum. B. Wida, Warszawa:
Pax 1986.
RICCIOTTI G., Dzieje Izraela, tum. Z. Rzeszutek, Warszawa: Pax 1956.
SCHEDL C., Historia Starego Testamentu. Lud Boego Przymierza, t. 1-
5, tum. S. Staczyk, Tuchw 1995.
SCHREINER J., Teologia Starego Testamentu, tum. B.W. Matysiak, Warsza-
wa: ADAM i Pax 1999.
VII. Opracowania
A. Oglne
ABBA R., Priests and Levites, w: IDB, vol. 3, 876-889.
ALONSO-SCHKEL L., Sowo natchnione. Pismo wite w wietle nauki
o jzyku, tum. A. Malewski, Krakw: Polskie Towarzystwo Teolo-
giczne 1983.
23 Bibliografa
ARCHUTOWSKI J., Historia i krytyka tekstu hebrajskiego Starego Testa-
mentu, Krakw 1938.
AUZOU G., De la servitude au service. tude du livre de LExode (Con-
naissance de la Bible 3), Paris: ditions de lOrante 1961.
BARR J., Historia interpretacji, tum. T. Mieszkowski, w: SWB, 215-235.
BARSOTTI D., Medytacje na temat Ksigi Wyjcia, tum. E. Gobek-
Zgobica, Krakw: WAM 1999.
BRINKMAN J., The Perception of Space in the Old Testament. An Explo-
ration of the Methodological Problems of Its Investigation, Exempli-
fed by a Study of Exodus 25 to 31, Kampen: Kok Pharos 1992.
BRZEGOWY T., Miasto Boe w Psalmach, Krakw: Polskie Towarzystwo
Teologiczne 1989.
BUBER M., Mojesz, tum. R. Wojnakowski, Warszawa: Cyklady 1998.
CASTELOT J.J., A. CODY, Instytucje religijne Izraela, w: KKB, 1945-1989.
CHROSTOWSKI W., Bohaterowie wiary Starego Testamentu, Warszawa:
ATK 1992.
CLEMENTS R.E., God and Temple. The Idea of Divine Presence in An-
cient Israel, Oxford: Basil Blackwell 1965.
CORTESE E., La Terra di Canaan. Nella storia sacerdotale del Penta-
teuco (RivBib Supplementi 5) Brescia: Paideia 1972 (Diss: Rome:
Pontifcio Istituto Biblco 1969).
CORTESE E., The Priestly Tent (Ex 25-31.35-40). Literary Criticism and
the Theology of P Today, SBFLA 48 (1998) 9-30.
EHRLICH E., Okres niewoli babiloskiej, Znak 7 (1976) 965-996.
FILIPIAK M., Biblia jako tekst religijny i kulturowy, Lublin: Uniwersytet
Marii Skadowskiej-Curie 1993.
FILIPIAK M., Myl hebrajska. Specyfka, przejawy, konsekwencje, w:
Materiay pomocnicze do wykadw z biblistyki, t. 4, red. S. ach,
M. Filipiak, H. Langkammer, Lublin: RW KUL 1979, 7-18.
FILIPIAK M., Przymierze w Pimie witym, RBL 25 (1972) 145-155.
FISHER L.R., Creation at Ugarit and in the Old Testament, VT 15 (1965)
313-324.
GELLER S.A., A Literary Theology of the Priestly Work of the Pentate-
uch, Prooftexts 12 (1992) 97-124.
GIBERT P., Idea stworzenia w Starym Testamencie, Communio 2 (1982)
46-57.
GORMAN F.H., The Ideology of Ritual. Space, Time and Status in the
Priestly Theology (JSOT Supplement Series 91), Sheffeld: Shef.
Academic Press 1990.
GUNNEWEG A.H.J. Leviten und Priester. Hauptlinien der Traditionsbil-
dung und Geschichte des israelitisch-jdischen Kultpersonals (FR-
LANT 89), Gttingen: Vandenhoeck & Rupprecht 1965.
HANI J., Symbolika wityni chrzecijaskiej, tum. A.Q. Lavique, Kra-
kw: Znak 1998.
HARAN M., Temples and Temple Service in Ancient Israel. An Inqui-
ry into Biblical Cult Phenomena and the Historical Setting of the
Priestly School, Winona Lake: Eisenbrauns 1985.
HEGER P., The Development of Incense Cult in Israel (BZAW 245), Berlin:
Walter de Gruyter 1997.
HESCHEL A.J., The Sabbath. Its Meaning for Modern Man, New York:
Farrar, Straus, and Young 1951.
HOMERSKI J., Kapastwo w Starym Testamencie, RT 41 (1994) 15-29.
HOOKE S.H., In the Beginning, Oxford: Oxford University Press 1950.
HURVITZ A., A Linguistic Study of the Relationship between the Priestly
Source and the Book of Ezekiel. A New Approach to an Old Problem
(Cahiers de la RB 20), Paris: J. Gabalda 1982.
JANKOWSKI A., Biblijna teologia przymierza, Katowice: Ksigarnia w.
Jacka 1985.
JANKOWSKI A., Biblijna teologia czasu, Krakw: Tyniec 2001.
JANKOWSKI A., ROMANIUK K., Kapastwo w Pimie witym Nowego
Testamentu (Attende Lectioni 1), Katowice: Ksigarnia w. Jacka
1972.
JELONEK T., Biblijna teologia kapastwa, Krakw: WAM 2006.
JELONEK T., Biblijne pojcie sacrum, Krakw WAM 2008.
KLEIN R.W., The Message of P, w: Die Botschaft und die Boten (Festschrift
fr H.W. Wolff), Neukirchen-Vluyn:Neukirchener Verlag 1981.
KNOHL I., The Sanctuary of Silence. The Priestly Torah and the Holi-
ness School, Minneapolis: Fortress Press 1995.
K. KOCH, Die Priesterschrift von Exodus 25 bis Leviticus 16. Eine ber-
lieferungs-geschichtlische und literarkritische Untersuchung (FR-
LANT 71), Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1959.
KOESTER C.R., The Dwelling of God. The Tabernacle in the Old Testament,
Intertestamental Jewish Literature, and the New Testament, Washing-
ton, DC: The Catholic Biblical Association of America 1989.
KUDASIEWICZ J., Biblia, historia, nauka, Krakw: Znak 1987.
KUDASIEWICZ J., Historia i teologia przymierza, w: Materiay pomocni-
cze do wykadw z biblistyki, t. I, red. S. ach, M. Filipiak, Lublin:
RW KUL 1975, 121-165.
25 Bibliografa
LOHFINK G., Rozumie Bibli. Wprowadzenie do krytyki form litera-
ckich, tum. B. Wida, Warszawa: Pax 1987.
ach S., Rozwj ofar w religii starotestamentowej (Sprawy Biblijne
z. XXV), Pozna: Ksigarnia w. Wojciecha 1970.
MATYSIAK B.W., Izraelskie sanktuaria okresu przedkrlewskiego (Biblio-
teka Wydziau Teologicznego UWM 16), Olsztyn: Hosianum 2003.
MCEVENUE S.E., The Narrative Style of the Priestly Writer (Anchor Bi-
ble 50), Roma: Biblical Institute Press 1971.
MEYERS C.L., The Tabernacle Menorah. A Synthetic Study of a Symbol
from the Biblical Cult, Missoula, MT: Scholar Press 1976.
MEYNET R., Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej (Myl Teo-
logiczna 30), tum. K. ukowicz, T. Kot, Krakw: WAM 2001.
MICKIEWICZ F., Rola wityni jerozolimskiej w yciu i doktrynie Izraela,
Com 15 (1995) 37-54.
MILGROM J., Studies in Cultic Theology and Terminology, Leiden: Brill
1983.
MOWINCKEL S., The Psalms in Israels Worship, transl. D.R. Ap-Tho-
mas, vol. 1-2, Oxford: Basil Blackwell 1962.
NIELSEN K., Incense in Ancient Israel (VT Supplement 38), Leiden:
Brill 1986.
PICK J., Fauna i fora w Biblii (Studia Pelpliskie 27), Pelplin: Bernar-
dinum 1999.
PICK J., W wiecie Biblii fora. Leksykon rolin w Biblii, Pelplin: Ber-
nardinum 1998.
RAD G. VON, Die Priesterschrift im Hexateuch, Stuttgart-Berlin 1934.
ROMANIUK K., Morfokrytyka i historia redakcji, czyli Form- i Redak-
tionsgeschichte, Warszawa: ATK 1983.
ROSE M., Deuteronomist und Jahwist. Untersuchungen zu den
Berhrungspunkten beider Literaturwerke (Abhandlungen zur The-
ologie des AT und NT 67), Zrich: Theologischer Verlag 1981.
SCHREINER J., Sion-Jerusalem Jahwes Knigssitz. Theologie der Heili-
gen Stadt im Alten Testament (Studien zum Alten und Neuen Testa-
ment 7), Mnchen: Ksel Verlag 1963.
SCOTT R.B.Y., Meteorological Phenomena and Terminology in the Old
Testament, ZAW 64 (1952) 11-25.
SMEREKA W., Przymierze, w: Vademecum Biblijne, cz. 4, red. S. Grzy-
bek, Krakw: UNUM 1991, 43-59.
SIMONETTI M., Midzy dosownoci a alegori (Myl Teologiczna 26),
tum. T. Skibiski, Krakw: WAM 2000.
STADELMANN L.I.J., The Hebrew Conception of the World. A Philologi-
cal and Literary Study, (Analecta Biblia 39), Rome: Pontifcal Bi-
blical Institute 1970.
STEFANEK S., Gatunki literackie w Ksigach witych, w: Tak mwi Bg.
Oglne wiadomoci o Pimie witym, red. M. Peter, Pozna: Ksi-
garnia w. Wojciecha 1984, 119-144.
SYNOWIEC J.S., Gatunki literackie w Starym Testamencie, Krakw: Brat-
ni Zew 2003.
SYNOWIEC J.S., Na Pocztku. Wybrane zagadnienia Picioksigu, War-
szawa: ATK 1987.
SZLAGA J., Hermeneutyka biblijna, w: Wstp oglny do Pisma witego
(Wstp do Pisma witego 1), red. J. Szlaga, Pozna Warszawa:
Pallottinum 1986.
TRESMONTANT C., Esej o myli hebrajskiej, Krakw: Znak 1996.
UTZSCHNEIDER H., Das Heiligtum und das Gesetz. Studien zur Bedeu-
tung der sinitischen Heiligtumstexte (Ex 25-40; Lev 8-9) (OBO 77),
Fribourg: Editions universitaires i Gttingen: Vandenhoeck & Ru-
precht 1988.
VAUX R. DE, Instytucje Starego Testamentu, t. 1-2, tum. T. Brzegowy,
Pozna: Pallottinum 2004.
VINK J.G., The Date and Origin of the Priestly Code in the Old Testa-
ment (Oudtestamentlische Studien 15), Leiden: E.J. Brill 1969.
WEIMAR P., Sinai und Schpfung. Komposition und Theologie der prie-
sterschriftlichen Sinaigeschichte, RB 95 (1988) 337-385.
WEIMAR P., Untersuchungen zur priesterschriftlichen Exodusgeschichte
(Forschung zur Bibel 9), Wrzburg: Echter Verlag 1973.
WITCZYK H., Teofania w Psalmach, Krakw: Polskie Towarzystwo Te-
ologiczne 1985.
WYPYCH S., Organizacja kultu, w: Wprowadzenie w myl i wezwanie
Ksig Biblijnych (1. Picioksig), red. J. Frankowski, Warszawa:
Wydawnictwo ATK 1987, 115n.
WYPYCH S., Przymierze i jego odnowa. Studium teologii biblijnej Sta-
rego Testamentu, Krakw: Instytut Teologiczny Ksiy Misjonarzy
2003.
ZAWISZEWSKI E., Instytucje biblijne, Pelplin: Bernardinum
2
2001.
ZWICKEL W., Rucherkult und Ruchergerte. Exegetische und Archolo-
gische Studien zum Rucheropfer im Alten Testament (OBO 97), Frei-
burg/Schweiz: Universittverlag i Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht
1990.
27 Bibliografa
B. Szczegowe
ABBA R., Priest and Levites in Deuteronomy, VT 27 (1977) 257-267.
ABBA R., Priest and Levites in Ezekiel, VT 28 (1978) 1-9.
ACKROYD P.R., Rg, tum. Z. Kociuk, w: EB, 1056.
AHARONI Y., Excavations of Tel Arad. Preliminary Report on the First
and Second Season, IEJ 14 (1964) 131-147 oraz IEJ 17 (1967) 233-
249.
AHARONI Y., The Building Activities of David and Salomon, IEJ 24
(1974) 13-16.
ALBRIGHT W.F., The Refrain And God Saw Ki Tow in Genesis, w:
Mlanges bibliques rdigs en lhonneur de Andr Robert, Paris:
Bloud & Gay (bez roku wydania) 22-26.
AMIET P., Religia Sumerw, w: wiat Biblii, red. A. Lemaire, tum. B. Pa-
nek, Wrocaw Warszawa Krakw: Ossolineum 2001, 52-60.
ANDERSON B., From Analysis to Synthesis. The Interpretation of Genesis
1-11, JBL 97 (1978) 23-39.
ANDERSON B.W., A Stylistic Study of the Priestly Creation Story, w: Ca-
non and Authority, ed. G.W.Coats, B.O. Long, Philadelphia 1977,
160-187.
ARNDT M., Przymierze Boga z Izraelem w tradycjach Picioksigu,
RTK 32 (1985) 7-18.
ARNDT M., Przymierze noachickie jako przykad koncepcji przymierza
w tradycji kapaskiej, RTK 33 (1986) 5-21.
ARNDT M., Przymierze z Noem (Rdz 9,1-17), Studia Teologiczno-Histo-
ryczne lska Opolskiego 12 (1987) 99-110.
AVIEZER N., Man, the Pinnacle of Creation, JBQ 19 (1991) 239-243.
AVIGAD N., Excavations in the Jewish Quarter of the Old City of Jeru-
salem, 1970. Second Preliminary Report, IEJ 20 (1970) 129-140.
BARRICK W.D., The Mosaic Convenant, MSJ 10 (1999) 211-223.
BASKIN J.R., Menora, tum. A. Karpowicz, w: SWB, 512-513.
B. BAUER, Der priesterliche Schpfungshymnus in Gen 1, ThZ 20 (1964)
1-9.
BAUMGARTEN J.M., The Beginning of the Day in the Calendar of Jubile-
es, JBL 77 (1958) 355.
BECK H.F., Bread of the presence, w: IDB, vol. 1, 464.
BECK H.F., Frankincense, w: IDB, vol. 2, 324-325.
BECK H.F., Incense, w: IDB, vol. 2, 698-699.
BEGRICH J., Die Priesterliche Tora, w: tego, Gesammelte Studien zum
Alten Testament (Theologische Bcherei 21), Mnchen: Chr. Kaiser
Verlag 1964, 232-260.
BEGRICH J., Das Priesterliche Heilsorakel, w: tego, Gesammelte Stu-
dien zum Alten Testament (Theologische Bcherei 21), Mnchen: Chr.
Kaiser Verlag 1964, 205-231.
BEHM J., , , w: TDNT, vol. 3, 180-190.
BERGER G., Symbolika ofary kadzielnej w Pimie witym (maszynopis
praca magisterska obroniona na PAT w 1992 roku).
BIELECKI S., Starotestamentalne kalendarze liturgiczne, w: ycie religij-
ne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 267-286.
BLENKINSOPP J., An Assessment of the Alleged Pre-Exilic Date of the
Priestly Material in the Pentateuch, ZAW 108 (1996) 495-518.
BLENKINSOPP J., The Judean Priesthood during the Neo-Babilonian and
Achaemenid Periods. A Hypotetical Reconstruction, CBQ 60 (1998)
25-43.
BLENKINSOPP J., The Structure of P, CBQ 38 (1976) 275-292.
BOGACZ R., Arka Przymierza, w: Z bada nad Bibli, red. T. Jelonek,
Krakw: Wydawnictwo Naukowe PAT 1997, 141-143.
BOGACZ R., Przybytek Jahwe. Namiot wity, Ziemia wita 1 (1995)
30-31.
BOGACZ R., Przybytek Jahwe. Otarz caopale, Ziemia wita 2 (1996)
25.
BOGACZ R., Przybytek Jahwe. Otarz kadzenia, Ziemia wita 2 (1996) 32.
BOGACZ R., Przybytek Jahwe. St chlebw, Ziemia wita 2 (1996)
33-34.
BOGACZ R., Dziedziniec. Miejsce zwizane z kultem Boga, Ziemia wi-
ta 5 (1999) 40-41.
BOGACZ R., Przybytek Jahwe w kontekcie wityn egipskich, Studia
Catholica Podoliae 3 (2004) 245-249.
BRAMORSKI J., Rola symboliki rodka wiata w waloryzacji przestrze-
ni sakralnej w ujciu Mircei Eliadego, Studia Teologiczno-Histo-
ryczne lska Opolskiego 22 (2002) 39-60.
Broek m., Heksameron w literaturze antycznej, Meander 38 (1983)
23-28.
Broek m., Heksameron w De laudabus Dei Drakoncjusza, Meander
38 (1983) 101-110.
BRUEGGERMANN W., The Kerygma of the Priestly Writers, ZAW 84
(1972) 397-413.
BRZEGOWY T., Czy Bg stworzy chaos?, CT 64 (1994) 5-21.
29 Bibliografa
BRZEGOWY T., Duchowo kapanw i lewitw w tradycji kapaskiej
(P) Picioksigu, ACr 34 (2002) 131-145.
BRZEGOWY T., Idea Kultu Boego, w: Wprowadzenie w myl i wezwanie
Ksig Biblijnych (2. Ksigi historyczne), Warszawa: Wydawnictwo
UKSW 2006, 184-194.
BRZEGOWY T., Jerozolima stolica Pomazaca Paskiego w wietle
psalmw, CT 59 (1989) 14-45.
BRZEGOWY T., Jerozolimskie rodowisko Psaterza, CT 57 (1987) 15-
40.
BRZEGOWY T., Jeruzalem Miasto Pokoju. Przyczynek do teologii zba-
wienia w psalmach, RBL 42 (1989) 10-21.
BRZEGOWY T., Kalendarz biblijny. Jego powstanie i rozwj w kontekcie
oddziaywa kalendarza egipskiego i babiloskiego, w: Czas i ka-
lendarz, red. Z.J. Kijas, Krakw: PAT 2001, 35-70.
BRZEGOWY T., Kapani i lewici w tradycji kapaskiej (P) Picioksigu,
CT 72 (2002) 5-32.
BRZEGOWY T., Kompozycja Picioksigu wg Johna van Setersa, ACr 23
(2001) 325-355.
BRZEGOWY T., Najnowsze teorie na temat powstania Picioksigu pr-
ba oceny, CT 72 (2002) 11-45.
BRZEGOWY T., Nielewickie kapastwo Krlestwa Izraela, RBL 30
(1977) 227-237.
BRZEGOWY T., Obraz kultu Boego w podstawowym dziele deuteronomi-
stycznym, CT 67 (1997) 29-50.
BRZEGOWY T., Pocztki sanktuarium izraelskiego w Dan, w: Studium
Scripturae anima theologiae. Ksiga Pamitkowa ku czci Ks. prof.
S. Grzybka, Krakw 1990, 21-32.
BRZEGOWY T., Prorok Natan i budowa wityni, RBL 40 (1987) 7-19.
BRZEGOWY T., recenzja ksiki J. van Setersa, The Pentateuch. A So-
cial-Science Commentary, Sheffeld: Sheffeld Academic Press 1999,
w: RBL 54 (2001) 329-336.
BRZEGOWY T., Struktura opowiadania o teofanii na Grze Horeb (1 Krl
19), TST 6 (1977) 102-120.
BRZEGOWY T., Teofania eschatologiczna na Syjonie, RBL 41 (1988)
299-306.
BRZEGOWY T., Zbiory prawne Picioksigu i ich rola w kompozycji dzie-
a, TST 21 (2002) 21-62.
BRZEGOWY T., rda i redakcje Picioksigu wedug Aleksandra Rof,
TST 23 (2004) 85-100.
BHNER J.A., , w: Exegetisches Wrterbuch zum Neue Testament,
hrsg. von H. Balz, G. Schneider, Bd. 1-3, Stuttgart-Berlin-Kln-Ma-
inz: Verlag W. Kohlhammer 1983, kol. 599-602.
BHNER J.A., o, w: Exegetisches Wrterbuch zum Neue Testa-
ment, jw., kol. 602-603.
BURKE D.G., Cherub, tum. T. Kowalska, w: SWB, 82.
CARIGNEAUX A., Marduk wielki krl Babilonu, w: wiat Biblii, red.
A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw-Warszawa-Krakw: Ossoli-
neum 2001, 92-97.
CARR D., Revised. A Synchronic Analisis of Patterns
in Genesis as Part of the Torah, ZAW 110 (1998) 159-172 i 327-
347.
CARSTENS P., The Golden Vessels and the Song to God. Drink-Offering
and Libation in Temple and on Altar, Scandinavian Journal of the
Old Testament 17 (2003) 110-141.
CASPERSON L.W., Sabbatical, jubilee and the temple of Solomon, VT 53
(2003) 283-296.
CAZELLES H., Nouvel an en Isral, w: DBS 6, 620-645.
CHMIEL J., Rozwj pojcia sanktuarium, RBL 37 (1984) 200-208.
CLEMENTS R.E., :;, w: TWAT, Bd. 7, kol. 10-18.
CLIFFORD R.J., The Tent of El and the Israelite Tent of Meeting, CBQ 33
(1971) 221-227.
CLINES D.J.A., Theme in Genesis 1-11, CBQ 38 (1976) 489-507.
COATS G.W., An Exposition for the Wilderness Traditions, VT 22 (1972)
288-295.
COATS G.W., The Wilderness Itinerary, CBQ 34 (1972) 135-152.
CORTESE E., Num. 9,15-23 e la presenza divina nella Tenda di P, RivBib
31 (1983) 404-410.
CORTESE E., Dimensioni letterarie e elementi strutturali di P
G
. Per una
teologia del documento sacerdotale, RivBib 25 (1977) 113-141.
CORTESE E., La teologia del documento sacerdotale, RivBib 26 (1978)
113-137.
CROSS F.M., The Priestly Tabernacle. A Study from an Archeological
and Historical Approach, BA 10 (1947) 46-68.
CURRID J.D., An Examination of the Egyptian Background of the Gene-
sis Cosmogony, BZ 35 (1991) 18-40.
DAHOOD M., Pairs of parallel words in the Psalter and in Ugaritic,
w: tene, Psalms III (The Anchor Bible 17A), New York: Double-
day & Company, Inc. 1970.
31 Bibliografa
DAVIES G.J., TheWildernesss Itineraries and the Composition of the
Pentateuch, VT 33 (1983) 1-13.
DAVIES P.R., GUNN D.M., Pentateuchal Patterns. An Examination of
C.J. Labuschagnes Theory, VT 34 (1984) 399-406.
DAVILA J.R., The Macrocosmic Temple, Scriptural Exegesis, and the
Songs of the Sabbath Sacrifce, Dead Sea Discoveries 9 (2002) 1-19.
DELLING G., , w: TDNT, vol. 2, 943-953.
DIJKSTRA M., The Altar of Ezekiel. Fact or Fiction?, VT 42 (1992) 22-36.
DOHMEN Ch., ::: , w: TWAT, Bd. 4, kol. 787-801.
DOMMERSHAUSEN W. i in., :, w: TWAT, Bd. 4, kol. 62-79.
DOMMERSHAUSEN W., ::, w: TWAT, Bd. 4, kol. 538-547.
DUS J., Der Brauch der Ladewanderung im alten Israel, ThL 17 (1961)
1-16.
DUS J., Noch zum Brauch der Ladewanderung, VT 13 (1963) 126-
132.
EDWARDS D.R., wiadectwo, tum. A. Gocowska, w: EB, 1205.
ELIADE M., Traktat o historii religii, tum. J. Wierusz Kowalski, War-
szawa 1967.
ELINES E.E., Creation and Tabernacle. The Priestly Writers Environ-
mentalism, Horisons in Biblical Theology 16 (1994) 144-155.
ELITZUR Y. i NIR-ZEVI D., Four Horned Altar Discovered in Judean
Hills, Biblical Archeology Review 30 (2004) 34-40.
ELLIGER K., Sinn und Ursprung der priesterlichen Geschichtserzhlung,
ZThK 49 (1952) 121-143.
ERNST A., ::, w: TWAT, Bd. 9, kol. 71-79.
FABRIS R., La Lettera agli Ebrei e lAntico Testamento, RivBib 32 (1984)
237-252.
FANULI A., Due recenti Introduzioni critiche sulla composizione del
Pentateuco. Un primo bilancio su unipotesi gloriosa, RivBib 49
(2001) 211-225.
FEUILLET A., GRELOT P., wiato, w: STB, 958-963.
FILIPIAK M., Arka Przymierza i Namiot Spotkania pierwsza wi-
tynia Starego Testamentu, Poznaskie Studia Teologiczne 1 (1972)
211-220.
FILIPIAK M., Pamitaj, aby wici dzie szabatu. Studium egzege-
tyczno-teologiczne, RTK 27 (1980) 5-14.
FIRMAGE E., Genesis 1 and the Priestly Agenda, JSOT (1999) 97-114.
FLEMING D., Maris large public tent and the Priestly tent sanctuary, VT
50 (2000) 484-498.
FLEMING D., The Biblical Tradition of Anointing Priests, JBL 117 (1998)
401-414.
FOERSTER G., Some Menorah Reliefs from Galilee, IEJ 24 (1974) 191-
196.
FRANKEL D., Two Priestly Conception of Guidance in the Wilderness,
JSOT 81 (1998) 31-37.
FREEDMAN D.N., P. OCONNOR, :::, w: TWAT, Bd. 4, kol. 322-334.
FREEDMAN T., ruah elohim and a Wind from God. Genesis 1,2, JBQ
24 (1996) 9-13.
FRETHEIM T.E., The Priestly Document anti-temple?, VT 18 (1968)
313-329.
FRICKENHAUS A., , w: TDNT, vol. 7, 368-387.
FROLOV S. i V. OREL, The Hause of Yhwh, ZAW 108 (1996) 254-257.
FUNC R.W., BEN-DOR I., Lamp, w: IDB, vol. 3, 63-64.
FURNISH W.P., Pokarm ofarowany bokom, tum. Z. Kociuk, w: EB,
973-974.
GALLING K., Altar, w: IDB, vol. 1, 96-100.
GALLING K., Incense altar, w: IDB, vol. 2, 699-700.
GARDNER B.K., The Genesis Calendar. The Synchronistic Tradition in
Genesis 1-11, Lanham, MD: University Press of America 2001.
GASTER T.H., Sacrifces and Offerings, OT, w: IDB, vol. 4, 147-159.
GENDSBURG R., Late Bibilical Hebrew and the Date of P, Journal of the
Ancient Near Eastern Society 12 (1980) 65-80.
GOOD R.M., The Israelite Royal Steward in the Light of Ugaritic l bt,
RB 86 (1979) 580-581.
GOODING D.W., Account of the Tabernacle. Translation and Textual
Problems of the Greek Exodus, Cambridge: University Press 1959.
GOPPELT L., , w: TDNT, vol. 8, 246-259.
GRG M., Eine neue Deutung fr kappret, ZAW 89 (1977) 115-118.
GRG M., Zum sogenannte priesterlichen Obergewand, BZ 20 (1976)
242-246.
GREENWOOD D., Rhetorical Criticism and Formgeschichte. Some
Methodological Consideration, JBL 89 (1970) 418-426.
GREY J., Canaanite Kingship in Theory and Praxis, VT 2 (1952) 193-220.
GRUNDMANN W., , w: TDNT, vol. 7, 636-653.
GRZYBEK S., Problem autorstwa Picioksigu w ujciu egzegetw kato-
lickich, RBL 13 (1960) 385-406.
GURTNER D.M., Atonement Slate or Vail? Notes on Textual Variant
in Exodus XXVI 34, VT 54 (2004) 396-398.
33 Bibliografa
GUTMANN J., A History of the Ark, ZAW 83 (1971) 22-30.
GUTMANN J., The Strange History of the Kapporet Ritual, ZAW 112
(2000) 624-626.
haaS S., Analiza struktury literackiej drog do lepszego zrozumie-
nia tekstu biblijnego, w: Interpretacja Biblii w Kociele. Dokument
PKB z komentarzem biblistw polskich (Rozprawy i studia biblijne
4), tum. i red. R. Rubinkiewicz, Warszawa: Vocatio 1999, 117-130
(i w CT 66 (1996)).
haaS S., Pustynia miejscem prby i spotkania z Bogiem. Wybrane za-
gadnienia biblijnej teologii pustyni, Krakw: Wydawnictwo Ksiy
Sercanw SCJ 1999.
HAMMOND P.C., Otarze, tum. J. Marzcki, w: SWB, 576-577.
HAMP V., ., w: TWAT, Bd. 3, kol. 140-149.
HANAS W., Wonne kadzido, List do chorych 62 (2004) 4-6.
HARAN M., The Ark and the Cherubim. Their Symbolic Signifcance in
Biblical Ritual, IEJ 9 (1959) 30-38 i 89-94.
HARAN M., Behind the Scenes of History. Determining the Date of the
Priestly Source, JBL 100 (1981) 321-333.
HARAN M., The Divine Presence in the Israelite Cult and the Cultic
Institutions, Bib 50 (1969) 251-267.
HARAN M., Shiloh and Jerusalem. The Origin of the Priestly Tradition
in the Pentateuch, JBL 81 (1962) 14-24.
HARAN M., The Uses of Incense in the Ancient Israelite Ritual, VT 10
(1960) 113-129.
HAURET CH., Ofara, w: STB, 610-615.
HAYES J.H., Przybytek, w: SWB, 664-666.
HENTON DAVIES G., Ark of the Convenant, w: IDB, vol. 1, 222-226.
HENTON DAVIES G., Glory, w: IDB, vol. 2, 401-403.
HENTON DAVIES G., Tabernacle, w: IDB, vol. 4, 498-506.
HERMANT D., Analyse littraire du premier rcit de la cration, VT 15
(1965) 431-442.
HERRMANN J., , w: TDNT, vol. 3, 318-321.
HESSE F., :: and :: in the OT, 496-509, w: W. Grundmann,
, w: TDNT, 493-580.
HOMAN M.M., To Your Tents, O Israel! (Culture and History of the An-
cient Near East 12), Leiden: Brill 2002.
HOMERSKI J., Pie o stworzeniu czowieka. Refeksje egzegetyczno-te-
ologiczne nad tekstem Rdz 1,26-28 i 2,7.15.18.21-23, RT 46 (1999)
125-137.
HOONACKER A. VAN, La date de lintroduction de lencens dans le culte
de Jahve, RB 22 (1914) 71-74 i 183-188.
HOUTMAN C. i TOORN K. VAN DER, David and the Ark, JBL 113 (1994)
209-231.
HOUTMAN C., On the function of the holy incense (Ex 30,34-8) and the
sacred anointing oil (Ex 30,22-33), VT 42 (1992) 458-465 i VT 43
(1993) 339-350.
HAUTMAN C., Wie fktiv ist das Zeltheiligtum von Exodus 25-40?, ZAW
106 (1994) 107-113.
HUDSON M., From Chaos to Cosmos. Sacred Space in Genesis, ZAW
108 (1996) 87-97.
HULST A.R., kn wohnen, THAT, Bd. 2, kol. 904-909.
HURVITZ A., Dating the Priestly Source in the Light of the Historical
Study of Biblical Hebrew, ZAW 100 (1988) 88-100.
HURVITZ A., The Evidence of Language in Dating the Priestly Code.
A Linguistic Study in Technical Idioms and Terminology, RB 81
(1974) 24-56.
HURVITZ A., Once Again. The Linguistic Profle of the Priestly Material
in the Pentateuch and Its Historical Age. A Response to J. Blenkin-
sopp, ZAW 112 (2000) 180-191.
HUROWITZ V., The Priestly Account of Building the Tabernacle, JAOS
105 (1985) 21-30.
HUROWITZ V., Salted Incense. Ex 30,35, Bib 68 (1987) 178-194.
JACKSON J.J, The Ark and Its Making, Horisons in Biblical Theology 17
(1995) 117-122.
JANKOWSKI A., Arka Przymierza, w: PEB, t. 1, 101-103.
JANKOWSKI A., Biblijna koncepcja czasu, w: Czas i kalendarz, red. Z.
Kijas, Krakw: PAT 2001, 21-34.
JANKOWSKI A., Dwie witynie Ducha witego wedug listw Pawo-
wych, RBL 51 (1998) 17-29.
JANOWSKI B., Tempel und Schpfung. Schpfungstheologische Aspekte
der priesterschrift-lischen Heiligumskonzeption (IBTh 5), Neukir-
chen: Neukirchener Verlag 1990.
JELONEK T., Menora w historii Izraela, w: Z bada nad Bibli, nr 3,
Krakw: Unum 2001, 100-111.
JONGELING B., Some Remarks on the Beginning of Genesis 1,2, Folia
Orientalia 21 (1980) 27-32.
JUREZ M., Situacin actual de los estudios sobre Pentateuco, Religin
y Cultura, 29 (1983) 27-43.
35 Bibliografa
JRGENS B., Wiederherstellung der Schpfungsordnung. Leviticus, Bi-
bel und Liturgie 75 (2002) 55-59.
KAISER O., Die mythische Bedeutung des Meeres in gypten, Ugarit
und Israel (BZAW 78), Berlin: Alfred Tpelmann 1959 (szczeg: 3.
Das Chaos in dem Schpfungsbericht der Priesterschrift, 112-120).
KAPELRUD A.S., The Mythological Features in Genesis Chapter 1 and
the Autors Intentions, VT 24 (1974) 178-186.
KAPELRUD A.S., The Number Seven in Ugaritic texts, VT 18 (1968) 494-
500.
KAWASHIMA R.S., The Jubilee Year and the Return of Cosmic Purity,
CBQ 65 (2003) 370-389.
KEARNEY P., Creation and Liturgy. The P Redaction of Exodus 25-40,
ZAW 89 (1977) 375-387.
KELLERMANN D., ::, w: TWAT, Bd. 4, kol. 499-510.
KELLERMANN D., :, w: TWAT, Bd. 5, kol. 616-626.
KELLERMANN D., :::, w: TWAT, Bd. 5, kol. 62-69.
KELSO J.L., Pottery, w: IDB, vol. 3, 846-853.
KELSO J.L., Flagons, w: IDB, vol. 2, 275.
KENNEDY A.R.S., Tabernacle, w: Dictionaire de la Bible, d. L. Vi-
gouroux, Paris 1912, vol. 4, 659-661.
KITCHEN K.A., The Desert Tabernacle: Pure Fiction or Plausible Acco-
unt?, Biblical Review 16 (2000) 14-21.
KLAWEK A., Pie o stworzeniu (Rdz 1,1-2,4), RBL 15 (1962) 146-153.
KLENGEL E.H., Hetyci i ich ssiedzi, tum. B. i T. Baranowscy, Warsza-
wa 1974.
P. KLIMEK, Izraelski sposb mylenia a lektura Pisma witego, War-
szawskie Studia Teologiczne 11 (1998) 109-116.
KLINGBEIL G.A., The Syntactic Structure of the Ritual of Ordination
(Lev 8), Bib 77 (1996) 509-519.
KLINGBEIL G.A., Ritual Time in Leviticus 8 with special Reference to the
Seven Day Period in the Old Testament, ZAW 109 (1997) 500-513.
KLONER A., A Lintel with a Menorah from Horvat Kishor, IEJ 24 (1974)
197-200.
KLOPPENBORG J.S., Joshua 22. The Priestly Ending of an Ancient Tra-
dition, Bib 62 (1981) 347-371.
KNIGHT G.A.F., Arka, tum. J. Marzcki, w: SWB, 40-41.
KNOHL I., Between Voice and Silence: The Relationship between Prayer
and Cult, JBL 115 (1996) 17-30.
KOCH K., :x, w: TWAT, Bd. 1, kol. 128-141.
KOKOT M., Obok w Starym Testamencie jako znak zbawczej mocy Boga
dziaajcej w historii Izraela, Seminare (1981) 5-22.
KRAOVEC J., Punishment and Mercy in the Primeval History (Gen 1-
11), EThL 70 (1994) 5-34.
KRAWCZYK R., Starotestamentowa idea obrazu Boego w czowieku,
RTK 31 (1984) 19-28.
KRAWCZYK R., Transcendencja jako przymiot Boga w myli Starego Te-
stamentu, CT 56 (1986) 35-41.
KUSCHKE J., Die Lagevorstellung der priesterschriftlichen Erzhlung,
ZAW 63 (1951) 74-105.
KUTSCH E., Berit in der P, ZThK 71 (1974) 361-388.
LABUSCHAGNE C.J., The Pattern of the Divine Speech Formulas in the Pen-
tateuch. The Key to Its Literary Sctructure, VT 32 (1982) 268-296.
LABUSCHAGNE C.J., Additional remarks on the pattern of the divine spe-
ech formulas in the Pentateuch, VT 34 (1984) 91-95.
LABUSCHAGNE C.J., Pentateuchal patterns. A reply to P.R. Davies and
D.M. Gunn, VT 34 (1984) 407-413
LANG B., c:, w: TWAT, Bd. 4, kol. 303-318.
LANGHE R. DE, Lautel dor du Temple de Jrusalem, w: Studia bibli-
ca et orientalia, vol. 1 Vetus Testamentum (Analecta Biblica 10),
342-360.
LAPP N.L., Dzban, tum. M. Bogusawska, w: EB, 220.
LARSSON G., Chronological Parallels between the Creation and the
Flood, VT 27 (1977) 490-492.
LARSSON G., The Documentary Hypotesis and the Chronological Struc-
ture of the Old Testament, ZAW 97 (1985) 316-333.
LEEUVEN C. VAN, d Zeuge, w: THAT, Bd. 2, kol. 209-221.
LGASSE S., Les voiles du Temple de Jrusalem. Essai de parcours hi-
storique, RB 87 (1980) 560-589.
LEITHART P.J., Attendants of Yahwehs House: Priesthood in the Old Te-
stament, JSOT 85 (1999) 3-24.
LEITHART P.J., Making and Mis-Making: Poiesis in Exodus 25-40, Inter-
national Journal of Systematic Theology 2 (2000) 307-318.
LEMMELIJN B., The So-Called Priestly Layer in Exod 7,14-11,10. So-
urce and/or/nor Redaction, RB 109 (2002) 481-511.
LEVENSON J.D., Theology of the Program of Restoration of Ezekiel 40-
48, Missoula: Scholar Press 1976.
LEVINE B.A., The Descriptive Tabernacle Texts of the Pentateuch, JAOS
85 (1965), 307-318.
37 Bibliografa
LEVINE B.A., Priestly writers, w: IDB Supp, 683-687.
LEVIN CH., Tatbericht und Wortbericht in der priesterschriftlischen
Schpfungserzhlung, ZThK 91 (1994) 115-133.
LHOUR J., LImpur et le Saint dans le Premier Testament partir du
livre du Lvitique, ZAW 115 (2003) 524-537 i ZAW 116 (2004)
33-54.
LOEWENSTAMM S.E., The Seven-Day-Unit in Ugaritic Epic Literature,
IEJ 15 (1965) 122-133.
LOHSE E., , w: TDNT, vol. 7, 280-292.
LORETZ O., Ugaritisch skn knt und hebrisch skn sknt,
ZAW 94 (1082) 123-128.
LORETZ O., Wortbericht-Vorlage und Tatbericht-Interpretation im
Schpfungsbericht Gen 1:1-2:4a, UF 7 (1975) 279-287.
LOSKA T., Heurystyka integralna, Krakw: WAM 1995.
LUBSCZYK H., Wortschpfung und Tatschpfung, BL 6 (1965) 191-208.
ach Jzef, Modlitwa Salomona po powiceniu wityni (1 Krl
8,22-53), w: Studium Scripturae anima theologiae, red. T. Matras,
J. Chmiel, Krakw: 1990, 175-180.
ach S., Arka i wity namiot w czasach Mojesza, w: tene, Ksiga
Wyjcia (PST I, 2) 335-339.
ach S., Biblijna terminologia na oznaczenie ofar, w: tene, Ksiga
Kapaska (PST II, 1) 326-331.
ach S., Dzieje Izraela w Psalmach i w Picioksigu, RTK 23 (1976)
71-83.
ach S., K
e
bd Jahwe, w: tene, Ksiga Wyjcia (PST I, 2) 343-346.
ach S., Namaszczenie kapanw izraelskich, w: tene Ksiga Wyjcia
(PST II, 1) 339-343.
ach S., Ogie nieustanny na otarzu caopalenia, w: tene, Ksiga
Kapaska (PST II, 1) 299-303.
ach S., Przepisy kultowe w Licie do Hebrajczykw a w Picioksigu,
RTK 4 (1957) 79-95.
ach S., Psalm i bogosawiestwo Mojesza (Pwt 33,1-29), RBL 18
(1965) 65-77.
ach S., Sens wyrazu kippr, w: tene, Ksiga Kapaska (PST II, 1)
291-299.
MANN T., The Pillar of Cloud in the Reed Sea Narrative, JBL 90 (1971)
15-30.
MARX A., Limpuret selon P. Une lecture thologique, Bib 82 (2001)
363-384
MCCARTHY D.J., b
e
rt in OT History and Theology, Bib 53 (1972) 110-
121.
MENDECKI N., Szekina w literaturze ydowskiej. Chrystus a szekina, RBL
47 (1994) 159-162.
MEYERS C.L., :::, w: TWAT, Bd. 5, kol. 981-987.
MEYERS C.L., Cherub, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 151.
MEYERS C.L., Drzewo ycia, tum. A. Gocowska, w: EB, 217.
MEYERS C.L., Otarz, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 871-874.
MEYERS C.L., witynia, tum. A Gocowska, w: EB, 1208-1221.
mdecki r., witynia Jahwe. Sensacyjne wykopaliska archeologiczne
na wzgrzu Arad, RBL 47 (1994) 103-106.
MICKIEWICZ F., Koncepcje wityni w tekstach wsplnoty w Qumran,
RBL 50 (1997) 250-266.
MILGROM J., Israels Sanctuary. The Priestly Picture of Dorian Gray,
RB 83 (1976) 390-399.
MILGROM J., Sin-offering, or Purifcation-offering?, VT 21 (1971) 237-
239.
MILGROM J., The Alleged Wave-offering in Israel and in the Ancient
Near East, IEJ 22 (1972) 33-39.
MILGROM J., Two Kinds of hattt, VT 26 (1976) 333-337.
MILGROM J., R. GANE, ::c, w: TWAT, Bd. 6, kol. 755-757.
MONSENGWO PASINYA L., Le cadre littraire de Genesis 1, Bib 57 (1976)
225-241.
moka Z., Znaczenie religijne otarza u Izraelitw, RBL 22 (1969)
199-206.
MORGENSTERN J., New Year, w: IDB, vol. 3, 544-546.
MOSIS R., Gen 9,1-9. Funktion und Bedeutung innerhalb der priesters-
chriftlichen Urgeschichte, BZ 38 (1994) 195-228.
MOZGOL A., Teologia Arki Przymierza w Ps 132, Jr 3,14-18 oraz 2 Mch
2,1-8, lskie Studia Historyczno-Teologiczne 33 (2000) 127-58.
MURPHY R.E., Psalms, the Book of, w: New Catholic Encyclopedia, vol.
11, Washington: Jack Heraty and Associates, Inc. 1981, 935-939.
MURPHY R.E., Ksiga Psalmw, tum. P. Pachciarek, w: SWB, 378-382.
NATHANSON B.G., Holokaust, tum. T. Mieszkowski, w: SWB, 238-239.
NAUMOWICZ J., Geneza chrzecijaskiej rachuby lat. Historyczno-teo-
logiczne podstawy systemu Dionizego Mniejszego, Krakw: Tyniec
2000.
NELSON R.D., The Altar of Ahaz. A Revisionist View, Hebrew Annual
Review 10 (1987) 267-276.
39 Bibliografa
NORTH R., Date and Unity of the Exodus, The American Ecclesiastical
Review 13 (1956) 161-182.
NORTH R., :, w: TWAT, Bd. 2, kol. 759-780.
NowiSki J., Idea Sancta Sanctorum i Arki Przymierza towarzyszca
przechowywaniu Eucharystii, Seminare 16 (2000).
OEPKE A., , w: TDNT, vol. 3, 556-563.
OEPKE A., , w: TDNT, vol. 3, 295-307.
OEPKE A., , w: TDNT, vol. 4, 902-910.
OVADIAH A., Excavations in the Area of the Ancient Synagogue at Gaza.
Preliminary Report, IEJ 19 (1969) 193-198.
PACIOREK A., Obyczajowo ycia wsplnotowego, w: ycie spoeczne
w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1998, 291-334.
PACIOREK A., Najstarsze wita w Izraelu, w: ycie religijne w Biblii,
red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 307-330.
PARCHEM M., witynia wedug zwoju z groty 11 w Qumran (Rozprawy
i Studia Biblijne 22), Warszawa: Vocatio 2006.
PawowSki Z., Forma i struktura literacka Ksigi Wyjcia 19-24, CT 69
(1999) 13-26.
PETER M., Arka Przymierza, w: EK, t. 1, kol. 922-924.
PETERSEN D.L., The Yahwist on the Flood, VT 26 (1976) 441.
PoNiy B., Pierwsze sanktuaria Izraela, w: ycie religijne w Biblii, red.
G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 9-36.
PORTER J.R., Kadzielnica, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 499.
PORTER J.R., Przybytek, tum. A. Gocowska, w: EB, 1017-1019.
PROCKSCH P., o, w: TDNT, vol. 3, 88-115.
RAKOCZY W., Metoda narracyjna w interpretacji tekstu biblijnego, RBL
48 (1995) 161-168.
RATTRAY S., Kult, tum. M. Bogusawska, w: EB, 640-645.
RATZINGER J., In the Beginning. A Catholoc Understanding of the Story
of Creation and Fall (Resourcement), transl. B. Ramsey, Grand Ra-
pids, Michigan: W.B. Eerdmans Publishing Co 1995.
RAVASI G., Una comunit santa, sacerdotale, pura. La comunit eccle-
siale secondo la tradizione sacerdotale, RivBib 36 (1988) 1-27.
RECHENMACHER H., Gott und Chaos. Ein Beitrag zum Verstnis von Gen
1,1-3, ZAW 114 (2002) 1-20.
RENAUD B., La formation de Ex 19-40. Quelques points de repre, w: Le
Pentateuque. Dbats et recherches, ed. P. Haudebert (Lectio Divina
151), Paris 1992.
RICHARD S., Misa, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 769.
RODRIGUES J., De relatione inter Wortbericht et Tatbericht in Gen
1,1-2,4a, VD 45 (1967) 257-280.
ROTH J., Thmes majeurs de la Tradition sacerdotale dans le Pentateu-
que, NRTh 90 (1958) 696-721.
ROTHKOFF A., Tabernacle, w: Ecyclopedia Judaica, vol. 15, Jerusalem:
Keter Publishing House 1978, kol. 679-688.
RUBENSTEIN J.L., Sukkot, Eschatology and Zechariah 14, RB 103 (1996)
161-195.
RUBINKIEWICZ R., Powstanie Picioksigu w wietle najnowszych ba-
da, RT 46 (1999) 111-123.
RUBINKIEWICZ R., Staroytne kalendarze Bliskiego Wschodu, w: ycie re-
ligijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 257-266.
RUCKSTUHL E., Und das Word wurde Fleisch (Jo 1,14), BL 13 (1972)
235-238.
RYKEN L., Biblia jako dzieo literackie, w: SWB, 60-63.
SAUER G., jd bestimmen, w: THAT, Bd. 1, 742-746.
SCHART A., Mose und Israel im Konfikt. Eine redaktionsgeschichtliche
Studie zu den Wstenerzhlungen (OBO 98), Freiburg (Schweiz):
Universittsverlag i Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1990.
SCHAUB M.M., Lampa, tum. Z. Kociuk, w: EB, 622-623.
SCHILD E., Wo wohnt Gott?, Bibel und Liturgie, 74 (2001) 215-218.
SCHMID H.H., Auf der Suche nach neuen Perspektiven fr die Pentate-
uchforschung, w: Congress Volume. Vienna 1980, ed. J.A. Emerton,
Leiden: E.J. Brill 1981, 375-394.
SCHMIDT W., ::: als Ausdruck jerusalemer Kultsprache, ZAW 75
(1963) 91-92.
SCHMITT H.-C., Redaktion des Pentateuch im Geiste der Prophetie, VT
32 (1982) 170-189.
SCHNEIDER C., , w: TDNT, vol. 3, 628-630.
SCHNEIDER C., , w: TDNT, vol. 4, 474-515.
SCHREINER J., Moses, der Mann Gottes, Bibel und Leben 8 (1967)
94-110.
SCHWARTZ B.J., The Priestly Account of the Theophany and Lawgiving
at Sinai, w: Texts, Temples, and Traditions: A Tribute to Menahem
Haran, red. Michael Fox i in., Winona Lake, Ind.: Eisenbrauns 1996,
103-134.
SESBOE D., Chleb, w: STB, 118-121.
SIKORA R.A., Rytua skadania ofar w Starym Testamencie, w: ycie re-
ligijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 193-204.
41 Bibliografa
SKA J.L., De la relative indpendeance de lcrit sacerdotal, Bib 76
(1995) 396-415.
SKA J.L., La structure du Pentateuque dans sa forme canonique, ZAW
113 (2001) 331-352.
SKA J.L., Le Pentateuque: tat de la recherche partir de quelques
rcents Introductions, Bib 77 (1996) 245-265.
SKA J.L., Sparation des eaux de la terre ferme dans rcit sacerdotal,
NRTh 103 (1981) 512-532.
SKA J.L., Un nouveau Wellhausen?, Bib 72 (1991) 253-263.
SMITH C.R., The Literary Scructure of Leviticus, JSOT 70 (1996)
17-32.
SMITH M.S., The Literary Arrangement of the Priestly Redaction of
Exodus. A Preliminary Investigation, CBQ 58 (1996) 25-50.
SOGGIN J.A., The Ark of the Convenant. Jeremiah 3,16, w: Le Livre de
Jeremie. Le prophete et son milieu les oracles et leur transmission,
ed. P.-M. Bogaert, Leuven: Uitgeverij Peeters, University Press
1981, 215-221.
SOMMER B.D., Conficting Constructions of Divine Presence in the
Priestly Tabernacle, Biblical Interpretation 9 (2001) 41-63.
SOMMER B.D., Revelation at Sinai in the Hebrew Bible and in Jewish
Theology, The Journal of Religion 79 (1999) 422-451.
STACHOWIAK L., Teologiczno-biblijna problematyka czasu, RBL 17
(1964) 291-303.
STEFANIAK L., Akacja, w: PEB, t. 1, 28.
STEFANIAK L., Kadzido, w: PEB, t. 1, 635.
STEFANIAK L., Talent, w: PEB, t. 2, 585.
STEINMUELLER J.E., Tent of Meeting, w: New Catholic Encyclopedia,
vol. 8, ed. W.J. McDonald (Bibl. ed. L.F. Hartman), Washington:
Jack Heraty & Associates, Inc. 1981, 1012-1013.
STROES H.R., Does the Day Begin in the Evening or Morning?, VT 16
(1966) 460-475.
STUHLMULLER C., The Theology of Creation in Second Isaias, CBQ 21
(1959) 429-467.
SUCHY J., Czycie sobie ziemi poddan. Panujcie nad zwierztami, ZN
KUL 36 (1993) 13-24.
SUGGIT J.N., Kadzido, tum. T. Mieszkowski, w: SWB, 284.
SWETNAM J., The Greater and More Perfect Tent. A Contribution to
the Discussion of Hebrews 9,11, Bib 47 (1966) 91-106.
SYNOWIEC J.S., Jak rozumie Heksameron?, CT 52 (1982) 5-46.
SYNOWIEC J.S., Kebod Jahweh, w: Studia teologiczne, red. L. Grka
i in., Lublin: RW KUL 1976, 41-60.
SzaB L., Czysty, w: STB, 194-198.
SZWAGRZYK T., Przechowywanie Najw. Sakramentu. Konopeum; strze-
enie tabernaculum, RBL 10 (1957) 34-52 i 238-299.
SZWARC U., witynia jerozolimska, w: ycie religijne w Biblii, red. G.
Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 79-92.
SZYMIK S., Otarze izraelskie, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Wita-
szek, Lublin: RW KUL 1999, 123-140.
SZYMIK S., Podstawowe aspekty analizy narracyjnej tekstu biblijnego,
RBL 49 (1996) 90-103.
TALLON F., Pocztki historii. Sumerowie z Lagasz, w: wiat Biblii, red.
A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw Warszawa Krakw: Osso-
lineum 2001, 43-51.
TARRAGON J.-M. DE, La kapporet est-elle une Fiction ou un lment
du culte tardif?, RB 88 (1981) 5-12.
TAWIL H., The Prince of the Steppe: A Comparative Study, ZAW 92
(1980) 43-59.
TENGSTRM S., Die Toledotformel und die literarische Struktur der prie-
sterlichen Erweiterungsschicht im Pentateuch, Lund: Gleerup 1981.
TOMPSON J.A., Table, w; IDB, vol. 4, 506-508.
TOOMBS L.E., Incense, dish for, w: IDB, vol. 2, 698-699.
TOOMBS L.E., Lampstand, w: IDB, vol. 3, 64-66.
TRONINA A., Do Hebrajczykw. Sowo zachty na dni ostatnie, Czsto-
chowa: Edycja w. Pawa 1998.
TRONINA A, Stan bada nad Ksig Kapask, RT 50 (2003) 15-28.
VANHOYE A., Par la tente plus grande et plus parfaite (He 9,11), Bib
46 (1965) 1-28.
VAUX R. DE, O cherubinach i Arce Przymierza, o sfnksach-strani-
kach i boskich tronach w tradycji Staroytnego Wschodu, w: Ksiga
o anioach, red. H. Oleschko, Krakw: WAM 2002, 25-32.
VAUX R. DE, Obecno i nieobecno Boga w historii wedug Starego
Testamentu, Concilium 6-10 (1969) 251-259.
VERMEYLEN J., La formation du Pentateuque la lumire de lexgse
historico-critique, RThLov 12 (1981) 324-346.
VIANS L., Lpaule comme part des lvites, RB 104 (1997) 512-521.
VINNET F.V., Re-examining the foundations, JBL 84 (1965) 1-19.
VOGT E., Die vier Gesichter (pnm) der Keruben in Ez, Bib 60
(1979) 327-347.
43 Bibliografa
VRIES S.J. DE, Calendar, w: IDB, vol. 1, 483-488.
WALSH J.T., From Egipt to Moab. A Source Critical Analysis of the Wil-
derness Itinerary, CBQ 39 (1977) 20-33.
WEIMAR P., Die Toledot-Formel in der priesterschiftlischen Geschichts-
darstellung, BZ 18 (1974) 65-93.
WEIMAR P., Aufbau und Struktur der priesterschiftlischen Jakobsges-
chichte, ZAW 86 (1974) 174-203.
WEVERS J.W., The Building of the Tabernacle, Journal of Northwest
Semitic Languages 19 (1993) 123-131.
WIFALL W., Gods Accesion Year According to P, Bib 62 (1981) 527-534.
WISEMAN D.J., A Gilgamesh Epic Fragment from Nimrud, Jraq 37
(1975) 157-163.
WITCZYK H., Arcykapan Nowego Przymierza ukrzyowany i zmar-
twychwstay Chrystus, RT 50 (2003) 97-115.
WITCZYK H., Czasy wite, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek,
Lublin: RW KUL 1999, 287-306.
wodarczyk z., Drzewa i krzewy na kartach NT, w: Z bada nad Bi-
bli, nr 3, Krakw: Unum 2001, 17-70.
wodyGa P., Oblubieniec i oblubienica. Metaforyka maeska Jere-
miasza, Krakw: WAM 2003.
WODECKI B., Aspekty soteriologiczne przymierza synajskiego, RBL 48
(1995) 1-17.
wJtowicz k., Ofarowali Mu kadzido. Przyczynek do teologii wonne-
go dymu, Homo Dei (1989) 5-8.
WYNN-WILLIAMS D.J., The State of the Pentateuch. A Comparison of
the approaches of M. Noth and E. Blum (BZAW 249), Berlin-New
York: Walter de Gruyter 1997.
YADIN A., Shnei Ketuvim and Rabbinic Interpretation, Journal of the
Study of Judaism 33 (2002) 386-399.
YEIVIN S., dth, IEJ 24 (1974) 17-20.
ZAWISZEWSKI E., Dzie pojednania wedug przekazw biblijnych, RTK
12 (1965) 11-21.
ZENGER E., Auf der Suche nach einem Weg aus der Pentateuchkrise,
Theologische Revue 78 (1982) kol. 353-362.
ZEVIT Z., Converging Lines of Evidence Bearing on the Date of P, ZAW
94 (1982) 481-511.
ZOBEL H.J.,x, w: TWAT, kol. 391-404.
ZWICKEL W., Der Altarbau Abrahams zwischen Bethel und Ai (Gen 12f),
BZ 36 (1992) 207-219.
Wstp
wiat Starego Testamentu, zwaszcza wiat Picioksigu, to teren
staroytnej myli hebrajskiej. Prezentuje on sposb rozumowania inny,
ni ten, do ktrego wspczenie przywyklimy, wypracowany przez
kultur grecko-acisk. Umys grecki, abstrakcyjny i statyczny, jest
zdominowany przez okrelone rozrnienia materi i form, jedno
i wielo, czasowo i aczasowo, pozorno i realno. Umys hebraj-
ski natomiast jest aktywny, konkretny, uksztatowany wedug caocio-
woci, a nie rozrniania. Umysowo grecka jest ahistoryczna i aczaso-
wa, opiera si na logicznoci i systemie, podczas gdy umysowo hebraj-
ska jest z gruntu historyczna, skupiona na czasie i usytuowana w yciu
1
. Ta
rnica w powanym stopniu wpywa na nasze rozumienie staroytnego
tekstu Biblii. Do tego dochodzi niebagatelna rnica geografczna i cza-
sowa: wiat w jakim zrodzia si Biblia dzieli od naszego kilka tysicy
kilometrw i ponad dwa tysiclecia. My wkraczamy wanie w ten wiat:
wiat Biblii, wiat Starego Testamentu i poprzez wnikliw analiz b-
dziemy si starali zgbi jak jego czstk.
1
J. BARR, Athens or Jerusalem? Question of distinctiveness, w: tego, Old and
New, London 1966, 34. Zob. te Zob. te M. FILIPIAK, Myl hebrajska. Specyfka, przejawy,
konsekwencje, w: Materiay pomocnicze do wykadw z biblistyki, t. 4, red. S. ach,
M. Filipiak, H. Langkammer, Lublin: RW KUL 1979, tu: 15-18; C. TRESMONTANT, Esej
o myli hebrajskiej, Krakw: Znak 1996; P. KLIMEK, Izraelski sposb mylenia a lektura
Pisma witego, Warszawskie Studia Teologiczne 11 (1998) 109-116; M. SIMONETTI,
Midzy dosownoci a alegori (Myl Teologiczna 26), tum. T. Skibiski, Krakw:
WAM 2000; R. MEYNET, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej (Myl Teolo-
giczna 30), tum. K. ukowicz, T. Kot, Krakw: WAM 2001.
1. Status quaestionis
Materiaem problemowym, ktry podjem w pracy, jest opowiada-
nie o Mieszkaniu na pustyni (Wj 25-31 i 35-40). Naley ono do tzw.
materiau kapaskiego (P)
2
Picioksigu. Kapaski materia literacki,
skupiony gwnie w samym centrum Picioksigu (Ksiga Kapaska
i ssiadujce z ni czci Ksigi Wyjcia i Liczb), to terytorium dla
dzisiejszego czytelnika Biblii nieznane, a nawet mona powiedzie
mroczne. Dzieje si tak ze wzgldu na ca mas starotestamento-
wych szczegw i przepisw dotyczcych ycia codziennego i kultu.
Niekoczcy si wprost opis Mieszkania na pustyni stanowi niema
cz tego materiau. Chciabym pokaza w mojej pracy, jak podej
do tego tekstu Biblii, jak go czyta i jak interpretowa, by mc kar-
mi si Sowem Boym wanie na przykadzie analizy kapaskiego
opowiadania o Mieszkaniu Jahwe na pustyni. D. BARSOTTI powie na te-
mat Wj 25-40: Owe teksty wydaj mi si fundamentalne dla wszelkiej
chrzecijaskiej refeksji religijnej; nale do najbardziej doniosych
fragmentw takich, ktre mog sta si punktem wyjcia dla caej na-
szej myli teologicznej. Warto wic rozway je z najwysz uwag
3
.
Taki cel stawiam sobie w mojej pracy. Chc rozway opowiadanie
z Wj 25-31 i 35-40 z najwysz uwag, tak by wydoby jego znaczenie
teologiczne na wiato dzienne i rozwietli ten teren dla wielu dzie-
wiczy i nieznany.
Czytelnikowi opowiadania o Mieszkaniu na pewno nasuwaj si py-
tania: dlaczego tak dugi opis sanktuarium? Czy to moliwe, eby taki
Namiot Spotkania istnia na pustyni? Co oznaczaj te wszystkie sprzty
i ryty? Co z tego opisu obowizuje i dotyczy chrzecijanina? Jak czyta
ten tekst? Po co autor wity opisuje tak szczegowo to sanktuarium?
Na te i wiele innych pyta bd odpowiada w trakcie analizy tego bi-
blijnego opowiadania. Autor kapaski (P) jest bardziej dyskretny ni
inne rda biblijne w bezporednim przedstawieniu w sowach logi-
ki jego teologicznego systemu. Prorocy, Deuteronomista czy autorzy
ksig mdrociowych nie pozostawiaj niedomwie w przedstawieniu
swoich idei. Autor kapaski, jak si wydaje, nie czuje si w obowizku,
2
Skrt P pochodzi od niem. Priesterschrift (lub Priesterkodex) siglum, ktrym
rdo po raz pierwszy okreli A. KUENEN. Wczeniej wyodrbni ten dokument w przy-
blionych ramach H. HUPFELD w 1853 roku, okrelajc go jako Elohistic Urschrift.
3
D. BARSOTTI, Medytacje na temat Ksigi Wyjcia, tum E. Gobek, Krakw:
WAM 1999, 192.
47 Wstp
by wyjania i artykuowa. Problem wic ze rdem P, w tym take
problem naszego tekstu, wydaje si tkwi w odkryciu znaczenia tego,
co on przedstawia rwnie poprzez form w jakiej to czyni
4
. W moim
badaniu rda P ta uwaga S.A. GELLERA okae si by bardzo trafna:
forma, a nie tylko tre przedstawienia, decyduje o znaczeniu i teologii.
Autor kapaski znw bardziej moe ni inne rda biblijne przed-
stawia to, co ma do powiedzenia poprzez sposb, w jaki to mwi.
Wedug biblijnego opowiadania, dokadnie w trzecim miesicu po
wyjciu z Egiptu Izrael dotar do stp gry Synaj (Wj 19,1). Tutaj si
zatrzyma. Dane z Lb 9,11 mwi, e pobyt ten trwa cay rok. Ten
wanie rok by najbardziej znaczcym okresem w caej religijnej hi-
storii Izraela
5
. Tutaj spotka swego Boga, tutaj pozna i przyj Jego
propozycj, tutaj narodzi si jako lud Boy i tu wybudowa sw pierw-
sz wityni dla Jahwe, Mieszkanie, Namiot Spotkania. Wedug bi-
blijnego przedstawienia, to na Synaju ma swj pocztek i rdo cae
prawodawstwo etyczne i kultyczne Izraela, serce Ksigi Prawa (trh).
W wiadomoci religijnej Izraela (wszystkich rde Picioksigu)
Synaj pojawia si jako punkt docelowy najwikszych wydarze histo-
rycznych oraz jako tygiel, w ktrym hartuje si nowe przeznaczenie
spoecznoci dwunastu pokole. Izrael otrzymuje tu wezwanie do przy-
jcia takiej wiary i takiego religijnego dowiadczenia, ktre nie maj
sobie rwnych we wszystkich innych wierzeniach czy religiach wia-
ta
6
. Podejmujc temat przymierza synajskiego, literatura kapaska (P)
Picioksigu konsekwentnie uwydatnia centralno Mieszkania nie
tylko w porodku obozu synw Izraela i caego uniwersum, ale w cen-
trum wydarzenia synajskiego i swojej teologii. Znaczenie tej pierwszej
wityni Izraela dla teologii biblijnej odsoni nam si w trakcie analizy
kapaskiego opowiadania o Mieszkaniu.
Opisywane wydarzenia miay miejsce ponad trzy tysice lat temu.
Wchodzc w nie, znajdujemy si jak powie cytowany wyej BARSOTTI
w najwitszym miejscu Starego Testamentu.
4
Zob. S.A. GELLER, A Literary Theology of the Priestly Work of the Pentateuch,
Prooftexts 12 (1992) 100n.
5
A. FANULI, Dowiadczenie Synaju, w: Duchowo Starego Testamentu (Historia
duchowoci 1), red. A. Fanuli i in., tum. M. Pierzchaa, Krakw: Homo Dei 2002, 98.
6
A. FANULI, Dowiadczenie Synaju, jw., 99n.
2. Uwagi metodologiczne
Zgodnie z zaleceniami Papieskiej Komisji Biblijnej, podstawow
metod mojej pracy jest analiza historyczno-krytyczna, umoliwiajca
dotarcie do sensu dosownego Pisma witego
7
. Na bazie tej metody
modelami uzupeniajcymi w pracy s analiza narracyjna i retorycz-
na; ta ostatnia inspirowana sposobem pracy z tekstem wypracowanym
przez ROLANDA MEYNETA
8
.
W badaniu Wj 25-40 opieram si na tekcie hebrajskim. Cho orygi-
nalne teksty ksig biblijnych, tj. autografy pisarzy natchnionych, s dzi
niedostpne, jednak zachoway si ich liczne odpisy. Krytyk tekstualn
znanych staroytnych odpisw zawiera Biblia Hebraica Stuttgartensia,
dzieo pod redakcj K. ELLIGERA i W. RUDOLPHA. Wasnie to wydanie
krytyczne BHS jest tekstem bazowym mojej pracy nad Wj 25-40. Na
tekcie hebrajskim przeprowadzam analiz literack oraz std czerpi
ca terminologi dotyczc Mieszkania. Jeli nie zaznaczono inaczej,
cytaty biblijne przytaczam za pitym wydaniem Biblii Tysiclecia
9
.
W egzegezie Wj 25-40 kluczowe terminy podaj w pisowni ory-
ginalnej (hebrajskiej, greckiej i ewentualnie aciskiej) oraz w trans-
literacji, natomiast inne terminy, ktre zachcaj do zwrcenia si do
oryginau tylko w transliteracji.
W poszukiwaniu konotacji istotnych terminw opowiadania bd
odwoywa si do ich najbardziej podstawowej postaci gramatycznej,
mianowicie do rdzenia. Taka analiza, de facto czasownikowa, bazuje na
strukturze sowotwrczej jzyka hebrajskiego, gdzie czasownik peni
rol zasadnicz i niemal wszystkie rzeczowniki, a take przymiotniki,
od niego pochodz
10
.
Ze wzgldw praktycznych, aby w kadym przypadku nie powta-
rza caoci sigli fragmentu: Wj 25-31 i 35-40, posuguj si, za kil-
koma autorami zachodnimi, form uproszczon: Wj 25-40, pamita-
jc, e tekst ten zawiera w sobie trzy wkomponowane rozdziay narracji
synajskiej (Wj 32-34).
7
Zob. Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma witego w Kociele. Prze-
mwienie Ojca witego Jana Pawa II oraz Dokument PKB, tum. bp K. Romaniuk,
Pozna; Pallottinum 1994.
8
Zob. np. R. MEYNET, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej (Myl Teolo-
giczna 30), tum. K. ukowicz, T. Kot, Krakw: WAM 2001.
9
Wydanie on-line Biblii Tysiclecia (czwarte) zob. www.pallottinum.pl.
10
Zob. G. DEIANA, A. SPREAFICO, Wprowadzenie do hebrajszczyzny biblijnej, oprac.
w. polskiej S. Bazyliski, Warszawa: Towarzystwo Biblijne w Polsce 2001, 35.
49 Wstp
3. Bibliograa
W miar badania i gromadzenia literatury dotyczcej opowiadania
z Wj 25-40 spostrzegem, e temat jego egzegezy jest bardzo aktualny.
Na gruncie jzyka polskiego s dostpne jedynie dwa artykuy nauko-
we dotyczce Mieszkania na pustyni, jeden sprzed ponad trzydziestu
piciu, drugi sprzed ponad czterdziestu lat
11
. Co prawda, s autorstwa
takich biblistw polskich jak ks. M. FILIPIAK i ks. S. ach, jednak auto-
rzy skupiaj si w nich na kwestii historycznej bardziej ni zagadnie-
niach teologicznych kapaskiego opowiadania
12
. Kwesti Mieszkania
od strony archeologii biblijnej zajmuje si te ks. R. BOGACZ (zob. bi-
bliografa), wci jednak brakuje caociowego opracowania tego te-
matu od strony egzegetyczno-teologicznej.
Literatura wiatowa (obcojzyczna) na temat Mieszkania jest ju bo-
gatsza, cho cigle wiele skromniejsza ni ta dotyczca innych czci
Ksigi Wyjcia. W jakiej, niemaej mierze jest to literatura egzegezy
ydowskiej, gdy ta jest szczeglnie zainteresowana rdem kapa-
skim, ale nie tylko ona. Mamy bardzo ciekawe opracowania egzegetw
katolickich czy protestanckich. Poszczeglni autorzy rozpatruj niea-
twy tekst o Mieszkaniu pod rnymi ktami patrzenia. Znw, gene-
ralizujc, starsze artykuy id w stron rozwaa historyczno-egzege-
tycznych, modsze natomiast przynosz ju nowe sposoby interpretacji
opowiadania. Bdziemy przywoywa t literatur w tekcie i w przy-
pisach, czerpic z niej wiele inspirujcych myli.
Ciekawe, e wci w wielu opracowaniach polskich i zagranicznych
dotyczcych Starego Testamentu, take tych dotyczcych Picioksigu,
a nawet samej Ksigi Wyjcia (!), nie odnalazem adnego odniesienia
do kapaskiego opowiadania o Mieszkaniu, ktre zajmuje trzynacie
rozdziaw, a wic jedn-trzeci caej Ksigi Wyjcia. Unikanie tego
opowiadania wynika by moe z niewielkiej dla wspczesnego czytel-
nika jego atrakcyjnoci, jednak zupene jego przemilczanie nie wspgra
z myl autorw biblijnych, ktrzy temu opisowi powicili tyle miej-
sca i uwagi, co adnemu innemu przedmiotowi czy zdarzeniu w Pimie
11
S. ach, Arka i wity namiot w czasach Mojesza, w: tene, Ksiga Wyjcia.
Wstp, przekad, komentarz, ekskursy (PST I, 2), Lublin: RW KUL 1964, 335-339;
M. FILIPIAK, Arka Przymierza i Namiot Spotkania pierwsza witynia Starego
Testamentu, Poznaskie Studia Teologiczne 1 (1972) 211-220.
12
Gwne zainteresowanie autorw idzie w kierunku odpowiedzi na pytanie, czy
sanktuarium namiotu i arki istniay oryginalnie razem czy osobno oraz omwienia hi-
storii i znaczenia arki.
witym. Za ma atrakcyjnoci tekstu idzie czasem powierzchowne
jego odczytanie. Trzeba powiedzie, e w komentarzach egzegetycz-
nych dotyczcych Wj 25-40 znajduje si nie mao niecisoci i zbyt
uproszczonych interpretacji, co wynika by moe z pobienego odczy-
tania danych. Niecisoci nie unikny rwnie przekady biblijne teks-
tu BHS. Biorc powysze pod uwag, w peni wydaje si uzasadnione
podjcie tego tematu na gruncie polskiej teologii biblijnej
13
.
W tym miejscu warto chociaby zaznaczy, e od ponad 100 lat,
zwaszcza na gruncie kociow protestanckich w USA, rozwija si litera-
tura alegoryczna, dewocyjna dotyczca sanktuarium na pustyni. Literatu-
r t mona liczy w setkach pozycji
14
. Autorzy, wiedzeni przez Hbr 8,5;
9,1nn, z duym zaangaowaniem przedstawiaj interpretacj opowiada-
nia o Mieszkaniu jako alegori Chrystusa, Kocioa i rzeczy niebieskich.
Niektre z tych pozycji udao mi si zdoby (sprowadzi z USA), jednak
czytaem je z pewnym rozczarowaniem, gdy autorzy do arbitralnie
traktuj opis Mieszkania jako czyst przypowie o Chrystusie bez od-
niesienia do szeroko pojtego kontekstu biblijnego, w ktrym opowia-
danie si znajduje. Kilka innych pozycji, cho przytaczanych w biblijnej
literaturze naukowej, jest raczej z serii ksiek popularno-naukowych,
przybliajcych czytelnikom, czym byo biblijne Mieszkanie
15
.
4. Termin mikn
W mojej pracy hebrajski termin ::: (mikn), kluczowy dla opo-
wiadania, tumacz jako Mieszkanie. Dyskusja nad adekwatnym
13
Ostatnio prac doktorsk nt. Mieszkania na pustyni (182 str.) zoy w Hwase-
ong, w Korei asystent Myung Soo Suh; wydana jako: The Tabernacle in the Narrative
History of Israel from Exodus to the Conquest (Studies in Biblical Literature 50), New
York: Peter Lang 2003.
14
Wymieni tylko kilka dla orientacji, peny spis tej bibliografi posiadam w swo-
ich zbiorach: J.D. SMITH, Christ unveiled. Or, thoughts on the Tabernacle Or, thoughts on the Tabernacle, b.m.w: J.E.
Hawkins 1889; E.R. KELLEY, The Tabernacle, a type of Christ, b.m.w: Pentacostal Publ.
Co 1918; G.E. JONES, Christ Revealed in the Tabernacle, Michigan: Sammons Printing
Co 1962; P.F. KEINE, The Tabernacle of God in the Wilderness of Sinai, trans. J. Crandall,
Grand Rapids: Zondervan 1977; F. BARNES, The Tabernacle in the wilderness. A picture
of Jesus Christ; b.m.w: Christian Printing Mission 1984; P.C. JONG, The Tabernacle.
A Detailed Portrait of Jesus Christ, vol. 1-2, Seoul: Hephzibah Publishing House 2003.
15
Zob. np. P.M. ZEHR, God Dwells with His People. A Study of Israels Ancient Tab-
ernacle, Scottdale, Pensylvania: Herald Press 1984; R.S. LASCELLE, A Dwelling Place
for God. A Verse By Verse Description From Exodus 25-30 of the Ancient Hebrew Tab-
ernacle, Van Nuys: Rock of Israel 1989.
51 Wstp
oddaniem tego hebrajskiego sowa na jzyk polski daa si sysze
w kilku miejscach
16
. Dotychczas stosowany w polskich przekadach
termin Przybytek z punktu widzenia flologii nie najlepiej broni si
jako przekad hebrajskiego sowa mikn. mikn, o czym powiemy
wicej w rozdziale drugim pracy, pochodzi od rdzenia kn, ktry w qal
oznacza zatrzyma si, zabawi, mieszka
17
, std dosownie oznacza
wanie mieszkanie, miejsce przebywania. Sowo to, niewyszuka-
ne podobnie jak bt Jahwe (dom Jahwe) na okrelenie wityni
dobrze oddaje charakter tego miejsca. Termin przybytek natomiast
nie pochodzi od przebywania (w jakim miejscu), ale od przybywa-
nia, przyrostu, powikszania si czego
18
(zob. powiedzenie Od
przybytku gowa nie boli). Dodatkowo szczeglna i nie bez znacze-
nia w tumaczeniu jest zgodno brzmienia adekwatnych terminw:
mikn(t) i mieszkanie
19
. Dla tumaczy Septuaginty (LXX) podobie-
stwo brzmieniowe jest wystarczajcym powodem, aby termin mikn
odda greckim sowem (skn), oznaczajcym namiot
20
. Naj-
nowszy, wyczekiwany przekad Pisma witego Edycji witego Pa-
wa posuguje si wanie terminem mieszkanie
21
. Przekady obcoj-
zyczne, jak angielskie dwelling czy niemieckie Wohnung, Wohn-
sttte oznaczajce mieszkanie id rwnie w tym kierunku.
16
Zob. np. T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza. Wprowadzenie i egzegeza Rdz 1-11,
(Academica 27), Tarnw: Biblos, wyd. 4 zmienione i poszerzone 2002, 171, n. 73.
17
A.R. HULST, kn wohnen, w: THAT, Bd. 2, 906.
18
Sownik Jzyka Polskiego PWN (Nowy Sownik Jzyka Polskiego PWN, red.
E. SOBOL, Warszawa: PWN 2002) jako pierwsze znaczenie sowa przybytek przyta-
cza przyrost czego, powikszenie czego, jako drugie miejsce, w ktrym uprawia
si jak dziedzin sztuki lub nauki a dopiero jako trzecie budowla lub pomieszcze-
nie majce charakter sakralny.
19
Zob. szerzej T. BRZEGOWY, Miasto Boe w Psalmach, Krakw: Polskie Towarzy-
stwo Teologiczne 1989, 38n.
20
Znamienne jest owo podobiestwo sonoryczne zachodzce midzy hebrajskim
czasownikiem kan, a greckim rzeczownikiem : identyczne trzy spgoski
rdzenia ( nie do oddania w grece inaczej, jak przez ); zob. Y.M.-J. Y.M.-J. CONGAR, Le mys-
tre du Temple (Lectio Divina 22), Paris 1958, 26n. A. A. FRICKENHAUS (, w: TDNT,
vol. 7, 371n) twierdzi, e fakt obecnoci w obu terminach trzech tych samych spgo-
sek rdzenia w tej samej kolejnoci jest powodem dla oznaczenia hbr. terminu :::
greckim przez tumaczy.
21
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekad z jzykw ory-
ginalnych z komentarzem, oprac. zesp biblistw polskich z inicjatywy Towarzystwa
witego Pawa, Czstochowa: Edycja witego Pawa 2008.
5. Plan pracy
Prac nad tekstem Wj 25-40 rozpoczn od analizy zewntrznych,
literackich jego aspektw, czemu powicony bdzie rozdzia pierwszy.
Analiza literacka, poprzez okrelenie m.in. kontekstu, gatunku i autor-
stwa opowiadania, pozwoli unikn bdu rozminicia si ze znacze-
niem tekstu, nadanym mu przez hagiografa. Najpierw nakrel szeroki
kontekst literacki, w ktrym opowiadanie si znajduje, gdy do tego
kontekstu bd si odwoywa w trakcie analizy. Nastpnie uka struk-
tur samego tekstu, ktra zewntrznie jednolita i spjna, przy wnikliw-
szym spojrzeniu okae si niejednorodna i bogata w ciekawe elementy
literackie. Potem zajm si ustaleniem gatunku tekstu. Wicej miejsca
powic analizie autorstwa opowiadania i kwestiom zwizanymi ze
rdem kapaskim.
W rozdziale drugim skupi si na egzegetycznej analizie treci sa-
mego opowiadania, tak aby wydoby i wyjani kapaskie rozumienie
Mieszkania i poszczeglnych jego elementw. Cz ta jest niezbd-
na o tyle, e znakomita wikszo pojawiajcych si tam zagadnie,
jest nieznana i nierozpoznawalna dla wspczesnego czytelnika Biblii.
Wyjanienie tej wityni Izraela, pojawiajcych si w opisie sprztw,
rytw i innych kwestii pozwoli nam ju na tym etapie podj pytanie
chyba najwaniejsze: o cel pisarski autora/w opowiadania.
Odpowied na to pytanie i sugestie znajdujce si w samym tekcie
skieruj nas w stron szerszych zagadnie teologicznych opowiadania.
Kluczowymi w opowiadaniu oka si: kwestia konsekracji Mieszkania
przez obok i chwa Jahwe oraz konsekracji kapanw, nieodcznego
w P elementu sanktuarium (rozdzia 3); kwestia kapaskiej idei obec-
noci Boej w Mieszkaniu i w Izraelu (rozdzia 4); oraz kwestia przed-
stawienia opisu Mieszkania w kategoriach stworzenia wiata proble-
matyka chyba najciekawsza i mao jeszcze rozpoznawalna w literaturze.
Rozdziay 3., 4. i 5., bd miay charakter pogbiajcy dotychczasowe
badania, poszerzajcy perspektyw patrzenia na kapask instytucj
Mieszkania oraz charakter teologiczny. Mwic o charakterze teolo-
gicznym, chciabym zaznaczy, e teologia biblijna jest nie tylko ro-
dzajem egzegezy, ktra zwraca szczegln uwag na treci teologiczne
fragmentw. Teologia biblijna rodzi si z refeksji. Jest to refeksja nad
prawdami biblijnymi samymi w sobie i we wszystkich ich rzeczywi-
stych powizaniach; refeksja, ktra wydobywa na wiato dzienne idee
zbawcze Sowa Boego.
Rozdzia I
Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40
Rozdzia pierwszy bdzie powicony analizie kwestii literackich
opowiadania o Mieszkaniu. Krytyka literacka zmierza do opisu dzie-
a i sytuacji literatury. Opis ten rozpoczn od ustalenia i nakrelenia
kontekstu (punkt 1.), gdy opowiadanie jest mocno wpisane w szer-
szy kontekst biblijnej historii, wpisuje si take w kontekst staroyt-
nej literatury. W.J. HARRINGTON formuje zasad: aden tekst, czy frag-
ment tekstu nie powinien by rozwaany w izolacji, mona go bowiem
w peni poj jedynie w jego kontekcie
22
. Nastpnie przeanalizuj
samo opowiadanie pod ktem jego struktury i cech budowy (punkt 2.).
Ju na tym etapie osigniemy kilka ciekawych wnioskw, bardzo po-
mocnych w dalszej analizie. Kolejnym punktem bdzie okrelenie ga-
tunku (punkt 3.), ktre jest jednym z najwaniejszych etapw analizy
literackiej tekstw Biblii oraz tekstw literatury w ogle. Po okreleniu
gatunku pozostan nam kwestie nie mniej wane, kwestia autorstwa
opowiadania (punkt 4.) i jego datacji (punkt 5.). Poznanie autora (pod
pojciem autora rozumiem w tym przypadku pewn okrelon szko/
rdo/tradycj biblijn rdo kapaskie P) nie tylko na podstawie
analizowanego tekstu, co czsto zdarza si w badaniach literatury sta-
roytnej, ale na podstawie innych tekstw tej szkoy w Izraelu, bardzo
pomoe mi w okreleniu celu i zamysu pisarskiego P. Natomiast kwe-
stia datacji rda i samego opowiadania pozwoli umieci hagiografa
wraz z jego dzieem na ktrym z etapw biblijnej historii ludu Izraela,
co take przyczyni si do lepszego rozumienia tekstu jako caoci.
22
W.J. HARRINGTON, Klucz do Biblii, tum. J. Marzcki, Warszawa: Pax 1984, 62;
podobnie H. muSzySki, Charyzmat natchnienia biblijnego, w: Wstp oglny do Pisma
witego (Wstp do Pisma witego 1), red. J. Szlaga, Pozna-Warszawa: Pallottinum
1986, 52.
1. Opowiadanie na tle jego kontekstu
Historia pustynnego sanktuarium Izraela rozpoczyna si pod gr
Synaj, gdzie obozuje lud wyprowadzony moc Bo z Egiptu. Po usta-
nowieniu i zawarciu przymierza Boga z ludem Izraela (Wj 19-24),
ktrego znakiem byy kamienne tablice przykaza (Wj 24,12n), Bg
nakazuje Mojeszowi zebra od ludzi dobrowolne, z serca pynce dary
(25,1-7), po czym mwi:
I uczyni Mi wite Mieszkanie, abym mg zamieszka pord was.
Budow za Mieszkania i wykonanie wszelkich jego sprztw przepro-
wadzicie dokadnie wedug tego, co ci uka (25,8-9).
Mojesz na Boej grze otrzymuje w formie wizji kolejne bardzo
szczegowe pouczenia, co do budowy namiotu-wityni (Wj 25-31).
Zanim jednak nastpi budowa wspaniaego Mieszkania Jahwe, Izra-
el dopuszcza si zdrady zawartego dopiero co przymierza z Bogiem.
Poniewa powrt Mojesza z gry si opnia, zniecierpliwiony lud
obozujcy u stp Synaju odlewa posg zotego cielca, ktremu odda-
je cze (Wj 32). Kiedy rozgniewany Bg chce si wycofa spord
ludu, nastpuje wzmianka o ustawieniu Namiotu Spotkania poza obo-
zem (Wj 33,7-11)
23
. Wstawiennictwo Mojesza u Boga doprowadza do
odnowienia zerwanego przymierza (Wj 34). Natychmiast po tym na-
stpuj przygotowania do zbudowania Mieszkania. Opis przynoszenia
darw i wykonania sanktuarium (Wj 35-40) ukazuje, jak ochoczo i jak
skrupulatnie Izraelici przestrzegaj Boych zalece danych Mojeszo-
wi (Wj 25-31), w znamiennym kontracie do ich poprzedniej apostazji.
Bg przyjmuje dzieo Izraela, czego dowodem jest napenienie Miesz-
kania Sw obecnoci i chwa:
Wtedy to obok okry Namiot Spotkania, a chwaa Jahwe napenia Miesz-
kanie. I nie mg Mojesz wej do Namiotu Spotkania, bo spoczywa
na nim obok, a chwaa Jahwe wypenia Mieszkanie (Wj 40,34n).
Tak skonstruowane Mieszkanie, wypenione obokiem obecnoci
Boej, bdzie odtd towarzyszyo Izraelitom w ich drodze do Ziemi
Obiecanej.
Historia budowy Mieszkania na pustyni nie stanowi odrbnego dzie-
a. Wpleciona jest w znacznie szersze ramy narracyjne Ksigi Wyjcia,
23
Poniewa na tym etapie Mieszkanie nie jest jeszcze skonstruowane, fragment
Wj 33,7-11 wydaje si tu by nie na miejscu i na pewno przechowuje pewn starsz
tradycj, ktr przeanalizujemy w dalszej czci pracy.
57 Rozdzia I. Analiza literacka tekstu Wj 25-31; 35-40
tzw. perykopy synajskiej, Picioksigu i Starego Testamentu. Jeeli za
przedmiot analizy bierzemy fragment wikszej caoci literackiej, to
pierwszym zadaniem, jakiego musimy si podj jest wyodrbnienie go
z wikszej caoci literackiej oraz ukazanie kontekstu, z ktrego frag-
ment wyrasta i z ktrym wspistnieje
24
. Temu celowi suy niniejszy
punkt pracy.
Sekcja Wj 25-31; 35-40 opowiada o powstaniu na pustyni Mieszka-
nia Jahwe. Jedno tematu i zwarto blokw 25-31 i 35-40 jasno wy-
rnia go od kontekstu poprzedzajcego, rozdzielajcego i nastpujce-
go
25
. Opowiadanie o budowie Mieszkania ma swj wyrany pocztek
i wyrany koniec: rozpoczyna si od nakazu zebrania danin na budow
(25,1-9), a koczy opisem zstpienia chway Jahwe do ju wzniesionej
wityni; jest wic opowiadaniem zamknitym.
A. Kontekst biblijny dalszy
Kontekstem dalszym opowiadania jest caa Biblia, zarwno Stary,
jak i Nowy Testament. Posiada ona bowiem jednego boskiego autora
(Deus auctor) i rozwija jeden zamys zbawczy. W egzegezie kontekst
ten nazywa si historiozbawczym
26
. Bezporednio z tym zwizana za-
sada kohezji i koherencji Biblii, czyli zasada jej spjnoci, brania Pisma
witego jako cao, jest jedn z podstawowych regu egzegezy bi-
blijnej
27
. Na temat tej zasady wypowiada si Konstytucja o Objawieniu
Boym Dei Verbum:
24
Por. G. FOHRER, Exegese des Alten Testaments. Einfhrung in die Methodik, Hei-
delberg: Quelle & Meyer 1973, 44.
25
Zdarzaj si pojedyncze, raczej odosobnione interpretacje wczajce do sekcji
fragment Wj 24,15-18. Na ten temat powiemy niej.
26
Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma witego w Kociele, tum.
K. Romaniuk, Pozna: Pallottinum 1994, 71-72.
27
Zob. np. Cz. JAKUBIEC, Wzajemne przenikanie si obu Testamentw, RBL 16
(1963) 25-29; M. PETER, Jedno caej Biblii jako zasada hermeneutyczna, AK 72 (1969)
398-407; L. STACHOWIAK, W poszukiwaniu chrzecijaskiego sensu Starego Testamentu,
AK 72 (1961) 419-430; M. STOLARCZYK, Harmonia Starego i Nowego Testamentu, RTK
9 (1962) 25-40; J. KUDASIEWICZ, Harmonia obydwu testamentw w wietle najnowszych
bada, RTK 10 (1963) 51-75; tene, Jedno dwu Testamentw jako zasada wyjania-
nia misterium Chrystusa w Kociele pierwotnym, RBL 24 (1971) 95-109; J. CHMIEL,
Wspczesna egzegeza staro-testamentalna a duszpasterstwo, RBL 26 (1973) 296-307;
H. LANGKAMMER, Stary Testament, a Boe dzieo zbawienia w Chrystusie, RBL 32 (1979)
14-22; H.U. VON BALTHASAR, Bg jest swym wasnym egzeget, Com 6 (1986) 58-65; P.J.
CAHIL, The Unity of the Bible, Bib 65 (1984) 404-411.
Poniewa Pismo wite powinno by czytane i interpretowane w tym
samym Duchu, w jakim zostao napisane, naley, celem wydobycia
waciwego sensu witych tekstw (...) uwzgldni tre i jedno ca-
ej Biblii
28
.
i dalej:
Bg, sprawca natchnienia i autor ksig obydwu Testamentw, mdrze
postanowi, by Nowy Testament by ukryty w Starym, a Stary w Nowym
znalaz wyjanienie
29
. Bo cho Chrystus ustanowi Nowe Przymierze
we krwi swojej, wszake ksigi Starego Testamentu, przyjte w caoci
do nauki ewangelicznej, w Nowym Testamencie uzyskuj i ujawniaj
swj peny sens i nawzajem owietlaj i wyjaniaj Nowy Testament
30
.
Chrzecijanie Nowego Testamentu ywo interesowali si tematem
kultu i wityni, szczeglnie w czasie, gdy doszo do defnitywnego
rozamu midzy Kocioem a Synagog. W tym kontekcie Nowy
Testament w kilku znamiennych momentach wspomina Mieszkanie
pustynne sanktuarium Izraela, jednoczenie, co ciekawe, pomijajc
milczeniem wspania wityni Heroda (zob. Dz 7; Hbr 8-9). Autor
Apokalipsy stwierdzi nawet, e w Nowym Jeruzalem nie bdzie ju
wityni (Ap 21,22), tylko Mieszkanie Boga z ludmi (Ap 21,3).
28
Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei Verbum, nr 12, w: Sobr Wa-
tykaski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, Pozna: Pallottinum 1967.
29
Sobr cytuje tu staroytne powiedzenie, ktre brzmi: Novum in Vetere latet et
in Novo Vetus patet (w. Augustyn, Augustyn, Quaestiones in Heptateuchum, 2, 73, w: Patrologia
latina, wyd. J.P. Migne, Paris 1878-90, 34, 623).
30
Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei Verbum, nr 16, w: jw. Por.
te Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna: Pallottinum 1994, nry 111, 112 i 129
oraz Papieska Komisja Biblijna, Nard ydowski i jego wite Pisma w Biblii chrzeci-
jaskiej, Kielce: Verbum 2002, nr 84. Wszystkie kryteria, na ktrych opiera si jedno
Biblii s natury teologicznej, a nie literackiej, chodzi bowiem o jeden, caociowy plan
zbawczy realizowany wielokrotnie i na rne sposoby (por. Hbr 1,1) przez Boga.
L. RYKEN, mwic o Biblii jako caoci, wskazuje na jej gwnego Bohatera, ktrym
jest Bg. O jednoci Biblii, wedug niego, decyduje rwnie jej orientacja religijna,
a take niezwykle liczne w Biblii archetypy literackie, ktre w wyobrani czytelnika
przedstawiay wiat jako jednolity (Biblia jako dzieo literackie, w: SWB, 60). Tych
samych dwch argumentw za jednoci Biblii uywa J. KUDASIEWICZ (Biblia, historia,
nauka, Krakw: Znak 1987, 113). Wysuwane s rne odcienie rda jednoci Biblii:
osoba Jezusa Chrystusa (J. SZLAGA, Hermeneutyka biblijna, w: Wstp oglny do Pis-
ma witego, red. J. SZLAGA, Pozna-Warszawa: Pallottinum 1986, 190), natchnienie,
dzieo Ducha witego (A. PACIOREK, Wstp oglny do Pisma witego, Tarnw: Biblos
2
1999, 136), jeden duch wiary i stopniowy rozwj wiadomoci religijnej (M. FILIPIAK,
Biblia jako tekst religijny i kulturowy, Lublin: Uniwersytet Marii Skadowskiej-Curie
1993; T. LOSKA, Heurystyka integralna, Krakw: WAM 1995, 163).
Zacieniajc panoram kontekstu literackiego, powiemy, e dal-
szym otoczeniem opowiadania jest take Stary Testament. Jego dzieje
stanowi fundamentalny etap historii zbawienia, ktry rozpoczyna si
stworzeniem wiata, a zamyka wraz z przyjciem Jezusa, oczekiwane-
go Mesjasza. Ksigi Starego Przymierza stanowi jedno ideow na
wielu paszczyznach, mog by zatem rozpatrywane jako osobny kon-
tekst naszej narracji. Przymierze Synajskie, w ramach ktrego znajduje
si opowiadanie o Mieszkaniu, bdzie tym wydarzeniem, do ktrego
odwoywa si bdzie cay Stary Testament
31
. Ksigi historyczne Sta-
rego Testamentu (g. Jozuego, 1-2 Sm) mwi o dalszej historii pu-
stynnego sanktuarium. Opis budowy wityni Salomona (1 Krl 6n =
2 Krn 3n), w wielu miejscach podobnej do Mieszkania, jest na pewno
jako wspzaleny z kapaskim opisem sanktuarium pustyni. Wszyst-
ko przemawia za tym, e staroytny opis z 1 Krl 6n pochodzi z epoki
planowania budowy i e zosta on odnaleziony w archiwach wityni
i jako taki wczony do Rocznikw Salomona
32
, jest wic wiarygod-
nym wiadkiem. Wrd prorokw Starego Testamentu dla nas szcze-
glnie wany jest Ezechiel z jego wizj przyszej wityni (Ez 40-48).
Ezechiel to kapan wityni Jerozolimskiej, czyli czowiek rodowi-
ska, w ktrym najprawdopodobniej powstaa sekcja Wj 25-31; 35-40.
wityni Jerozolimskiej oraz Ezechielowej wizji wityni w kontekcie
opisu Mieszkania Boego przyjrzymy si osobno w rozdziale drugim.
Take ksigi dydaktyczne, zwaszcza Ksiga Mdroci i Ksiga Psal-
mw szeroko nawizuj do wydarze opisywanych w Ksidze Wyjcia.
Ksiga Psalmw z jej przebogat teologi wityni Jerozolimskiej jest
dla naszej analizy szczeglnie cenna, gdy niewtpliwie miaa wpyw
(zreszt wzajemny) na teologi Mieszkania.
wiadomo wic, jak Stary i Nowy Testament rozumie Przymierze
Synajskie i sam instytucj Mieszkania na pustyni, bdzie dla nas bar-
dzo cenn wskazwk interpretacyjn.
Kontekstem dalszym analizowanego tekstu jest take Picio-
ksig, hebrajska Tora. Dla ydw Picioksig stanowi najwaniej-
sz, najwitsz cz Biblii hebrajskiej Tanak
33
. Jest to zbir piciu
31
Por. wstp do Ksigi Wyjcia w BT (autorstwa redakcji).
32
T. BRZEGOWY, Obraz kultu Boego w podstawowym dziele deuteronomistycznym,
CT 67 (1997) 37, n. 25; M.J. MEYERS. II Chronicles. Introduction, Translation and
Notes (The Anchor Bible 13), Garden City, New York: Doubleday & Company, Inc.
1965, 16.
33
ydzi dziel swj kanon Pism na trzy zasadnicze czci: Prawo Tora, Prorocy
ksig
34
, ktry swego czasu nie by dzielony na mniejsze jednoci li-
terackie (dzisiejsze ksigi), o czym mog wiadczy m.in. rkopi-
sy z Qumran
35
. Podzia Tory na pi ksig jest spraw pniejsz ni
uformowanie si jego treci
36
, jednak nie jest spowodowany wycz-
nie wzgldami technicznymi, czyli dugoci zwojw, lecz wzgldami
treciowymi i strukturalnymi
37
.
Picioksig stanowi potn kompozycj literack, w ktrej ob-
szerny zbir praw jest organicznie wbudowany w rwnie monumental-
ne opowiadanie historyczne
38
. Zbir ten w sposb naturalny znajduje
si na pocztku Pism witych, opisuje bowiem genez ludzkoci oraz
genez i teokratyczny charakter spoecznoci Boej, najdawniejszy
etap historii Izraela oraz jego prawodawstwo. Poza spoiwem tema-
tycznym Picioksig czy take materia i redakcja. To tzw. rda,
ktre cieszc si autorytetem Mojeszowym
39
, stoj u podoa treci
Picioksigu. Wypracowany przez niemal trzy stulecia bada kry-
tycznych i dominujcy w egzegezie do lat siedemdziesitych XX w.
Newiim i Pisma Ketuwim (zob. np. ostatnia tabela w wydaniach kolejnych ksig
Picioksigu w Edycji Pardes Lauder). Od ich pocztkowych liter powstao okrelenie
witych Pism narodu ydowskiego: Tanak. Podzia ten zob. ju w Prologu do Ksigi
Syracha.
34
Pomijamy tu ujcia osabiajce jedno Picioksigu, mwice o Tetrateuchu
(M. NOTH), Hexateuchu (G. VON RAD), czy Enneateuchu (O. EISSFELDT i inni). Argu-
menty literackie za mwieniem o Picioksigu przytacza m.in. J.L. SKA w kilku swych
pozycjach dotyczcych Pentateuchu. Tradycj Piecio-ksigu zdaje si odzwierciedla
take podzia na pi czci Ksigi Psalmw (Ps 1-41; 42-72; 73-89; 90-106; 107-150)
oraz Ewangelii wg w. Mateusza (podobn formu zamykajc pi mw znajdujemy
w Mt 7,28; 11,1; 13,53; 19,1; 26,1).
35
Np. rkopis oznaczany jako 4QExod-Levf (rkopis f z groty nr 4, obejmujcy
tekst Wj-Kp), gdzie po zakoczeniu Ksigi Wyjcia nastpuje zaraz tekst Ksigi Ka-
paskiej, czy zwj 4QLev-Numa (rkopis a z groty nr 4, obejmujcy tekst Kp-Lb),
gdzie wystpuje podobne zjawisko.
36
W. TYLOCH (Dzieje ksig Starego Testamentu, Warszawa: Ksika i Wiedza
2
1994,
33) mwi o I w. n.e., od ktrego zaczto wyrnia poszczeglne ksigi z Picioksigu,
ale zdaje si, e ten proces zacz si ju wczeniej, zob. np. Septuaginta.
37
A. TRONINA, Ksiga Kapaska (Nowy Komentarz Biblijny 3), Czstochowa:
Edycja witego Pawa 2006, 29.
38
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza. Wprowadzenie i egzegeza Rdz 1-11 (Acade-
mica 27), Tarnw: Biblos 2002, 9.
39
Zob. Papieska Komisja Biblijna, List do arcybiskupa Parya, Kard. E.C. Suhar-
da, w: Enchiridion biblicum. Documenta ecclesiastica Sacram Scripturam spectantia Documenta ecclesiastica Sacram Scripturam spectantia,
Neapoli-Romae 1954, nry 324-331 (580); Breviarium fdei. Wybr doktrynalnych wy- Wybr doktrynalnych wy-
powiedzi Kocioa, opr. S. Gowa, I. Bieda, Pozna: Ksigarnia w. Wojciecha 1988,
III, 69-71.
paradygmat o czterech rdach Picioksigu (JEDP)
40
zosta w ostat-
nich latach mocno zakwestionowany. Ostatnie wierwiecze przynioso
rewolucyjne w stosunku do wypracowanego modelu bada pogl-
dy o nieistnieniu takich rde (R. Rendtorff, E. Blum, F. Crsemann,
R. Albertz) lub zupenie innym (ni w klasycznym systemie J. Wel-
lhausena) ich rozumieniu i datacji (J. van Seters, Ch. Levin, M. Rose,
H.H. Schmid)
41
. Nowe teorie dotycz zwaszcza istnienia dokumentu E
oraz zakresu i datacji J.
Opis ustanowienia Mieszkania Wj 25-31; 35-40 przypisywany jest
do rda kapaskiego (P) i przy caej oywionej dyskusji na temat
rde w Picioksigu, co do tego rda istnieje wzgldny konsensus
42
.
Istnienie w Pentateuchu kapaskiego materiau prawno-historycznego
ze wzgldu na jego charakterystyczny styl i okrelon tematyk nie
jest w zasadzie podwaane. Przyjmuje si take powszechnie kapask
(ostateczn) redakcj caoci. Rnice pogldw na temat rda P do-
tycz kwestii bardziej szczegowych, np. jego charakteru, rozcigo-
ci, warstw w ramach P czy wreszcie datacji rda, o czym powiemy
poniej, w punktach powiconych autorstwu i datacji.
Poniewa opowiadanie o budowie Mieszkania jest tylko fragmen-
tem narracji, jak poprzez Picioksig prowadzi autor kapaski (rozu-
miany jako szkoa, rdo), wic dla zrozumienia teologii Mieszkania
bdziemy odwoywa si do innych tekstw, ktrych poszczeglne
cechy bd wiadczy o tej samej szkole teologicznej. Na tym etapie
chodzi zwaszcza o teksty z Ksigi Rodzaju stworzenie wiata, hi-
storia Noego i potop gdy wykazuj cechy czce je z naszym opo-
wiadaniem.
Kontekstem dalszym opowiadania o budowie Mieszkania, zwasz-
cza przy synchronicznym czytaniu Biblii, jest take sama Ksiga Wyj-
40
Literatura na temat kompozycji Picioksigu jest wprost nieskoczona, dlatego
pomijamy tu kwestie literackie Picioksigu (autorstwo, rda, redakcja itp.) omawia-
ne choby w kadym wprowadzeniu do Pentateuchu (zob. np. wprowadzenia autorw,
jak J. Blenkinsopp, T. Brzegowy, U. Cassuto, H. Cazelles, F.M. Cross, D.A. Knight,
S. ach, R.E. Murphy, M. Noth, G. von Rad, J.L. Ska, R.N. Whybray i innych).
41
Przegld i analiza tych pogldw oraz bibliografa zob. T. BRZEGOWY, Najnowsze
teorie na temat powstania Picioksigu prba oceny, CT 71 (2002) 11-45. Zob. te
T. BRZEGOWY, Kompozycja Picioksigu wedug Johna van Setersa, AnCrac 23 (2001)
325-355; tene, rda i redakcje Picioksigu wedug Aleksandra Rof, TST 23 (2004)
85-100; tene, Picioksig Mojesza, jw., 37-56.
42
T. BRZEGOWY, Najnowsze teorie, jw., 39; M.S. SMITH, The Literary Arrangement
of the Priestly Redaction of Exodus. A Preliminary Investigation A Preliminary Investigation, CBQ 58 (1996) 27;
J.L. SKA, Picioksig, w: MKP, 258.
cia. Ksiga rozwija dwa zasadnicze tematy: uwolnienie z Egiptu (1,1-
15,21) i Przymierze na Synaju (19,1-40,38), ktre zostaj zwizane
poprzez drugorzdny temat marszu po pustyni (15,22-18, 27)
43
. Cae
wydarzenie wyjcia Izraela, w ktrym Bg ukaza si jako rzeczy-
wisty Krl i Zbawca narodu, nakierowane jest na wydarzenie pniej-
sze, niewtpliwie najwaniejsze w Starym Testamencie, Przymierze.
Gwnym bohaterem Ksigi, jak i wikszej czci Picioksigu, jest
Mojesz. Syn narodu wybranego, jego wybawca, wdz i prawodawca,
jako posta historyczna, odegra kluczow rol w historii staroytnego
Izraela. Powoanie Mojesza speni si wanie w tych dwch wielkich
wydarzeniach, stanowicych istotn tre Ksigi i fundament Stare-
go Testamentu: wyjcie z Egiptu i Przymierze na Synaju. Odegra on
pierwszorzdn rol we wprowadzeniu nakazw Przymierza, wrd
ktrych znajduje si nakaz budowy sanktuarium-namiotu.
Dziki uwolnieniu i przymierzu Izraelici staj si ludem Boym,
Boym krlestwem kapanw (Wj 19,6: P), a wic narodem wy-
branym ze wszystkich narodw, aby by ofarnikiem i porednikiem
midzy Jahwe Krlem a ludzkoci
44
. Konsekwencj Przymierza jest
budowa sanktuarium, ktre dla ludw staroytnego Bliskiego Wscho-
du byo niezbdnym czynnikiem istnienia ludu czy narodu
45
i istotnym
elementem utrzymywania kontaktu z bstwem
46
. W dziejach Izraela tu
znw nastpuje bardzo wany przeom w historii ich kontaktu z Bo-
giem. Jahwe objawi si ju nie sporadycznie, w wyjtkowych momen-
tach i wybranym jednostkom jak czyni dotychczas ale na stae za-
mieszka porodku swego ludu. Chwaa Jahwe po raz pierwszy objawi
si na oczach caego domu izraelskiego w czasie caej ich wdrwki
(Wj 40,48). Jahwe bdzie mieszka pord synw Izraela i bdzie ich
Bogiem (por. Wj 29,45). Wszystkie te kluczowe wydarzenia Ksigi
Wyjcia dziej si w tle naszego opowiadania.
43
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 139.
44
Por. K. ROMANIUK, Krtki zarys historii zbawienia, Warszawa 1987, 72n; S. STE-
FANEK, 155.
45
R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, w: KKB, 92.
46
B. Kontekst biblijny bliszy
W Wj 19,1 rozpoczyna si tzw. perykopa synajska, ktra koczy
si, wedug egzegetw, dopiero w Ksidze Liczb (Lb 10,10). Caa owa
olbrzymia jednostka, poczynajc od dziewitnastego rozdziau Ksigi
Wyjcia, poprzez Ksig Kapask a do dziesitego rozdziau Ksigi
Liczb, opisuje jedno wydarzenie: objawiania si Boga na grze Synaj.
Wydarzenie to tworzy zesp przekazw o niezwykym zasigu. G. VON
RAD powie: Nigdzie wicej w Starym Testamencie nie znajdziemy
drugiego tak olbrzymiego, wielowarstwowego tworu tradycji, osnute-
go wok jednego jedynego wydarzenia
47
. Cho caa owa perykopa
o Synaju zoona jest z wielu pojedynczych przekazw tradycji oraz
z wikszych organizmw literackich, to jednak w swych ramach ze-
wntrznych, tzn. jeli chodzi o pocztek i koniec, tworzy jedn cao.
Otrzymaa bowiem wyrane granice: poprzedzaj j przekazy tradycji
o Kadesz i po niej nastpuj rwnie przekazy o tej tradycji
48
. Jak po-
kazuje J. MILGROM, struktura otaczajca perykop synajsk ma budow
chiastyczn
49
, uwypuklajc jej centralne znaczenie. Dziewitnasty roz-
dzia Ksigi Wyjcia oznajmia o przybyciu Izraelitw pod gr Synaj:
Byo to w trzecim miesicu od wyjcia Izraelitw z Egiptu; w tym dniu
przybyli oni na pustyni Synaj. Wyruszyli z Refdim, a po przybyciu na
47
G. VON RAD, Teologia Starego Testamentu, tum. B. Wida, Warszawa: Pax
1986, 153. C. HAUTMAN uznaje ten segment za serce i gwny dzia Picioksigu; zob.
C. HAUTMAN, Der Tatian des Pentateuch. Einheit und Kohrz in Exodus 19-40, EThL
76 (2000) 383. Egzegeta cytuje tu B. BAENTSCHA, Exodus-Leviticus, HKAT, Gttingen
1903, 169.
48
G. VON RAD, Teologia, jw., 153.
49
J. MILGROM, Numbers. The Traditional Hebrew Text with the New JPS Translation,
(JPS Torah Commentary), Philadelphia New York: Jewish Publication Society 1990,
xvii-xviii. Milgromdowodzi oglnego chiastycznego ukadu opowiada w kompleksie Milgrom dowodzi oglnego chiastycznego ukadu opowiada w kompleksie
Wj Lb z perykop synajsk (Wj 19 Lb 10) jako centralnym i gwnym elementem.
Tak samo A. SCHART, Mose und Israel im Konfikt. Eine redaktionsgeschichtliche Studie
zu den Wstenerzhlungen (OBO 98), Freiburg (Schweiz): Universittsverlag i Gttin-
gen: Vandenhoeck & Ruprecht 1990, 51-54. Kapaskie formuy (wyruszyli Izraelici Kapaskie formuy (wyruszyli Izraelici
z nazwa miejsca A i rozbili obz pod nazwa miejsca B), rejestrujce podr Izraelitw
z Egiptu do Synaju (Wj 12,37a; 13,20; 14,2a; 15,22a; 16,1; 17, 1; 19,2a) i od Synaju
do stepw Moabu (Lb 10,12; 20,1a; 20,22; 21,10; 22,1), otaczajce perykop synajsk
i tworzce nieprzypadkow liczb dwunastu uwag, rwnie spajaj ten zbir wiadom
prac redaktora wok rnych tradycji; zob. R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, jw., 73;
G.W. COATS, The Wilderness Itinerary, CBQ 34 (1972) 135-152; G.J. DAVIES, TheWil-
dernesss Itineraries and the Composition of the Pentateuch, VT 33 (1983) 1-13.
pustyni Synaj rozbili obz na pustyni. Izrael obozowa tam naprzeciw
gry (Wj 19,1-2),
a dopiero w Lb 10,11-12 czytamy:
Drugiego roku, dwudziestego dnia drugiego miesica, podnis si ob-
ok znad Mieszkania wiadectwa. Izraelici rozpoczli sw podr z pu-
styni Synaj, przestrzegajc postojw.
Perykopa Wj 19-Lb 10 opisuje wic okres okoo roku, kiedy to Izra-
elici obozowali u stp Boej gry. W tym czasie, wedug biblijnego
opisu, wybudowali na czele z Mojeszem sanktuarium Mieszkanie
Jahwe.
Ta olbrzymia perykopa synajska dzieli si na dwie nierwne czci:
opis teofanii Jahwe pochodzcy z najstarszych rde Picioksigu (Wj
19-24 i 32-34)
50
i drugi, przekazany przez tradycj kapask (Wj 25-31
i Wj 35-Lb 10). Wanie ta kapaska wersja przymierza synajskiego,
z jej centralnym elementem budow kultycznego sanktuarium Jahwe
bdzie kontekstem bliszym naszego opowiadania.
W tym otoczeniu literackim (Wj 25-Lb 10) kontekstem najbliszym
bd dla opowiadania o budowie Mieszkania rozdziay 8-9 Ksigi Ka-
paskiej, ktre nazwa moemy inauguracj kultu. Ten praktycznie
jedyny blok narratywny (cznie z rozdziaem dziesitym) w Ksidze
opowiada o wywiceniu kapanw i namaszczeniu Mieszkania, przez
co nawizuje bezporednio do naszego opowiadania; stanowi wype-
nienie nakazw, ktre znajdujemy w Wj 29 i Wj 40,9-15. Rozdziaw
tych naleaoby si spodziewa zaraz po Wj 40. Rozdzielone s jednak
sekcj Kp 1-7, tworzc tzw. prawo ofarnicze lub rytua ofarniczy.
Jeeli Kp 1-7 stanowi dodatek umieszczony pomidzy Wj 25-40
i Kp 8-9, to jest to wiadoma praca autora/redaktora kapaskiego. Kp
1-7 rni si ksztatem od materiau poprzedzajcego i nastpujcego
51
,
stanowi odrbny kompleks praw. Rni si take tematem
52
. Podczas,
gdy Wj 40 dotyczy budowy sanktuarium, tu omawia si szereg przepi-
50
Z. PawowSki, Forma i struktura literacka Ksigi Wyjcia 19-24, CT 69 (1999)
13-26; Y. AVISHUR, The Narrative of the Revelation at Sinai (Ex 19-24), Studies, 197-
214 (za: The Old Testament Abstracts 24 (2001) nr 683); Ksiga Wyjcia, w: BP, 121.
51
J. MILGROM, Leviticus 1-16. A New Translation with Introduction and Commen-
tary, (Anchor Bible 3), New York: Doubleday 1991, 494; A TRONINA, Stan bada nad
Ksig Kapask, RT 50 (2003) 20n.
52
R. NORTH, Date and Unity of the Exodus, The American Ecclesiastical Review
13 (1956) 161-182.
sw rytualnych dotyczcych kultycznych ofar: dla caego Izraela (Kp
1,1-5,26) i specyfcznych rozporzdze dla kapanw (Kp 6,1-7,38)
53
.
Tym niemniej jest bardzo zwizana z opisem budowy Mieszkania. Wiel-
kie tematy ofar i kapastwa s w staroytnym Izraelu nieodcznie
zwizane z tematem sanktuarium. Rytua ofarniczy, cho stanowi kolej-
ny blok tematyczny, wyranie nawizuje do poprzedzajcego go bloku
opowiada o Mieszkaniu:
Pan wezwa Mojesza i tak powiedzia do niego z Namiotu Spotkania
(Kp 1,1)
54
.
Kp 1,1 wskazuje, e wydarzenie poprzedzajce zstpienie chwa-
y Jahwe do Namiotu (Wj 40,34n) zmienia miejsce objawiania si
Boga. Porodku dugiej perykopy synajskiej (Wj 19-Lb 10) werset Kp
1,1 jest wanym sygnaem: Mojesz ju nie musi wspina si na gr
Synaj, bo chwaa Jahwe ju nie spoczywa na grze (Wj 24,16n). Odtd
wszystkie nakazy bdzie otrzymywa z ustanowionego sanktuarium,
odtd Pan bdzie przemawia z Namiotu Spotkania
55
.
C. Kontekst pozabiblijny
Oprcz kontekstu biblijnego, w pracy bd odwoywa si take
w wybranych momentach do rde pozabiblijnych, wrd ktrych na-
ley wyrni pisma Jzefa Flawiusza, teksty z Qumran, komentarze
ydowskie oraz staroytne opisy i przedstawienia wity. W kilku
zdaniach uzasadni ten wybr.
Pierwszym znanym nam i kompletnym komentarzem do opowia-
dania o Mieszkaniu jest opis Jzefa Flawiusza znajdujcy si w dziele
Dawne dzieje Izraela (Antiquitates Judaicae)
56
. Dzieo to cenne jest nie
tylko ze wzgldu na sw staroytno i ogromny w perspektywie histo-
rycznej skrt czasowy do momentu napisania Wj 40, ale przede wszyst-
kim ze wzgldu na, mona powiedzie, ten sam rodowd, te same
narodowe wierzenia, tradycje i zwyczaje oraz podobne rodowisko
53
54
Podobne wprowadzenie zawiera Lb 1,1.
55
Niektrzy egzegeci dziel perykop Synajsk na objawienie na Synaju (Wj 19-
40) i z Namiotu Spotkania (Kp 1 Lb 10); zob. np. C.R. C.R. SMITH, The Literary Scructure
of Leviticus, JSOT 70 (1996) 17-32.
56
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela. Antiquitates Judaicae Antiquitates Judaicae, red. E. Dbrowski, E. Dbrowski,
Pozna-Warszawa-Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha 1962, III, 5,4 III, 8,10.
kulturowe autorw. Dawne dzieje Izraela to epopeja narodowa, przy-
gotowywana przez yda Flawiusza przez dwadziecia lat, bdca owo-
cem dojrzaego wieku i skrztnie zebranej dokumentacji, a obejmujca
(paralelnie do ksig biblijnych) dzieje Izraela od stworzenia wiata do
12 roku panowania Nerona. Na pewno odzwierciedla w jaki sposb
czas sobie wspczesny (I w. po Chr.), ale z pewnoci zawiera w sobie
materiay i przekazy o wiele wczeniejsze, moe nawet wspczesne
autorowi P
S 57
. W egzegezie biblijnej perykopy o Mieszkaniu bdzie to
wic jak pomoc i wskazwk w rozumieniu tej specyfcznie ydow-
skiej instytucji kultycznej.
Z kolei teksty z Qumran zawieraj bardzo bogat teologi wityni.
Esseczycy defnitywnie zerwali ze sprawowanym w Jerozolimie kul-
tem witynnym, gdy uwaali go za nieczysty i zbezczeszczony przez
kapanw z krlewskiego rodu Hasmoneuszw. Tym niemniej w znale-
zionych w Qumran ksigach temat wityni pojawia si bardzo czsto,
a ich autorzy uwaaj go wrcz za fundamentalny dla caej wsplnoty
58
.
Na szczegln uwag zasuguje tu wydobyty na wiato dzienne przez
Y. YADINA tekst pochodzcy z groty jedenastej, nazwany przez niego
Zwojem witynnym (The Temple Scroll). Zasadnicza cz owego
rkopisu, datowanego wczenie, bo na II wiek przed Chrystusem, za-
wiera problematyczny opis wityni, ktra ma by zbudowana na pole-
cenie Boga oraz zaprowadzonego w niej kultu
59
. Z tego wzgldu rdo
to moe by ciekawe i pomocne.
Majc na uwadze ostatni dokument Papieskiej Komisji Biblijnej
Nard ydowsk i jego wite Pisma w Biblii chrzecijaskiej, uwzgld-
ni take wnikliwe prace naukowe aktywnej w tym temacie egzege-
zy ydowskiej oraz dla kwestii szczegowych komentarze rabiniczne
dotyczce Mieszkania, poczwszy od wczesnoredniowiecznych a do
wspczesnych
60
.
Bardzo pomocne dla lepszego zrozumienia instytucji Mieszkania
bd staroytne teksty i badania archeologiczne. Przyczyni si one wy-
57
P Suplement drugi autor lub redaktor rda P.
58
Zob. F. MICKIEWICZ, Koncepcje wityni w tekstach Wsplnoty w Qumran, RBL
50 (1997) 250-266.
59
Zob. na ten temat M. PARCHEM, witynia wedug zwoju z groty 11 w Qumran
(Rozprawy i Studia Biblijne 22), Warszawa: Vocatio 2006.
60
Komentarze te odnonie do Ksigi Wyjcia zebrane s w: :: ::: ::.
Tora Pardes Lauder. Szemot, red. S. PECARIC, tum. S. Pecaric, E. Gordon, Krakw: S. Pecaric, E. Gordon, Krakw:
Fundacja Ronalda S. Laudera 2003.
datnie zwaszcza do zrozumienia rytw, praw, sprztw, symboliki itp.
sanktuarium pustyni, a take pojmowania jego jako caoci. Uwzgldni
w pracy gwnie odkrycia archeologiczne dotyczce wity i sprz-
tw witynnych, ktre wedug opinio communis archeologw miay
wpyw na sanktuaria izraelskie, zwaszcza wityni Jerozolimsk.
2. Struktura tekstu
Sprbujmy teraz przypatrze si bliej samemu tekstowi. W punk-
cie pierwszym wskazaem, e jedno literacka opowiadania o budo-
wie Mieszkania Wj 25-40, rnicujca go od otaczajcego kontekstu
literackiego, jest na poziomie oglnym wyranie dostrzegalna. Jednak
na kolejnych poziomach analizy okae si, e owa jedno jest zoon
kompozycj literack.
A. Chiazm
Ju na pierwszy rzut oka wida, e tekst dzieli si na dwie due,
w miar rwne czci, rozdzielone epizodem zotego cielca i odnowie-
nia przymierza (Wj 32-34) oraz e podzia ten nie biegnie w miejscu
przypadkowym. Nie wchodzc na razie w szczegy mona powiedzie,
e rozdziay 25-31 opisuj Boy nakaz zbudowania Namiotu Spotka-
nia, a rozdziay 35-39 opisuj wykonanie tego nakazu. Rozdzia 40.
stanowi podsumowanie. Rozdziay 25nn (+ 40,1-16) przekazuj roz-
kaz Jahwe, wyraony czasownikami w perfectum z waw inversivum
61
,
61
Waw inversivum (tzw. inwersyjne, zwrotne) lub rzadziej waw consecutivum (waw
nastpstwa), wystpuje w caym opowiadaniu o Mieszkaniu. To waw czsto pojawia
si w Biblii w narracyjnych formach wypowiedzi. Zmienia ono znaczenie czasownika
z dokonanego na niedokonany (przeszego na przyszy) i odwrotnie. Pierwotnie ozna-
czao nastpstwo czasowe (czynnoci nastpujce po sobie w czasie jedna po drugiej),
a potem zwizek logiczny (stosunek cznoci) midzy zdaniami (czynnociami). Std
moliwe jest w tumaczeniu dodanie do czasownika zwrotw typu: nastpnie, potem,
itp. (cho nie zawsze jest to najwaciwsze). To waw odsya do tego, co byo wcze-
niej w tekcie, pokazuje, e punktem wyjcia jest poprzednie zdanie/zdania (nastp-
stwo logiczne); wyjtkiem jest tu Ksiga Rut, ktra rozpoczyna si waw inwersyjnym
(z czasem tak si przyzwyczajono do tej formy narracji, e stosowano j ju stale). Na
temat waw inversivum zob. P. JOON, Grammaire de lhbreu biblique, jw., 319, 117;
W.J. TYLOCH, Gramatyka jzyka hebrajskiego, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego 1985, 179-181; G. DEIANA, A. SPREAFICO, Wprowadzenie do hebraj-
szczyzny biblijnej, opr. wersji pol. S. Bazyliski, Warszawa: Towarzystwo Biblijne
w Polsce 2001, 129-130.
2. os. sing., typu: i uczynisz, i zbudujesz, i ustawisz, natomiast rozdziay
35nn (+ 40,17-33) opisuj jego wykonanie za pomoc czasownikw
w imperfectum z waw inversivum
62
, 3. os. sing. i plur., typu: i zbudo-
wa, i uczynili
63
. Znaczne partie tekstu Wj 35-39 s niemal dosownym
(w formie czasu dokonanego) powieleniem analogicznych fragmentw
z rozdziaw 25-31, np.:
I zbudujesz otarz z drzewa akacjowego, majcy pi okci dugoci
i pi okci szerokoci. Otarz bdzie kwadratowy, na trzy okcie wy-
soki (Wj 27,1)
I zbudowa otarz z drzewa akacjowego, majcy pi okci dugoci
i pi okci szerokoci. Otarz by kwadratowy, na trzy okcie wysoki
(Wj 38,1).
Rzeczywicie Mojesz uczyni wszystko tak, jak mu nakaza Jah-
we, tak uczyni (Wj 40,16). Tekst hebrajski pokazuje, e analogiczne
fragmenty nie s przypadkowe czy swobodne, ale odzwierciedlaj rze-
mielniczo-artystyczn prac autora natchnionego polegajc na od-
wzorowaniu formu zdaniowych.
Przypatrujc si tekstowi bliej zauwaamy nastpujce porcje opo-
wiadania: Wj 25-27 to nakaz budowy Mieszkania; Wj 28 to nakaz wy-
konania szat kapanw; Wj 29 to nakaz wywicenia kapanw, Wj 30-
31 to dopowiedzenia, suplement. Dalej Wj 35-38 to opis budowy ele-
mentw Mieszkania, Wj 39 to opis wykonania szat kapaskich, a Wj
40 to opis erekcji pustynnej wityni. Wypenienie nakazu wywicenia
kapanw, a wic rozdzia analogiczny do Wj 29 znajdujemy dopiero
w Kp 8. Na diagramie wyglda to nastpujco:
62
W Biblii rzadko wystpuje forma czasownika perfectum w narracji, natomiast
czciej uywa si konstrukcji imperfectum z waw inversivum tak jest i w naszym
tekcie.
63
Jahwe w opowiadaniu o Mieszkaniu nigdy nie zwraca si w liczbie mnogiej:
i uczycie, lecz tylko do Mojesza w rdle kapaskim porednik miedzy Bogiem
a ludmi jest konieczny.
Wj 25-27 (oraz 30-31)
Nakaz wykonania
elementw Mieszkania
Wj 28
Nakaz wykonania szat
kapaskich
Wj 29
Nakaz wywicenia
kapanw
Wj 35-38
Wykonanie elementw
Mieszkania
Wj 39
Wykonanie szat kapa-
skich
Kp 8
Wywicenie kapanw
Wj 40 Erekcja Mieszkania
Nakaz wykonania sprztw Mieszkania otrzymuje swe wypenie-
nie w analogicznym miejscu czci drugiej, podobnie nakaz wykona-
nia szat kapaskich. Std czytajc o nakazie wywicenia kapanw
(Wj 29), spodziewa by si naleao w Wj 40 konsekracji kapanw.
Tymczasem rozdzia ten opowiada o uroczystym postawieniu Namiotu
Spotkania i zstpieniu do chway Jahwe, a konsekracja ma miejsce
w Kp 8. Wydaje si, e autorowi chodzio o zachowanie pewnej kolej-
noci: wpierw uroczysta erekcja sanktuarium, a potem wywicenie ka-
panw ministrw tego miejsca. Sam rozdzia 40. nie ma odpowied-
nika, gdy sam w sobie jest zbudowany wedug schematu rozkaz (ww.
1-15) wypenienie (ww. 17-33). Opisuje on postawienie Mieszkania
z wczeniej uczynionych przedmiotw. Przez to stanowi w tej kom-
pozycji nie powtrzenie, ale fnaln cze opowiadania o Mieszkaniu,
rodzaj uroczystego zakoczenia, a wedug niektrych podsumowanie
caej epopei Wyjcia.
Oba bloki opowiadania (Wj 25-31 i 35-40) razem z rozdzielajcym
je epizodem (Wj 32-34) tworz struktur chiastyczn, tak dobrze zako-
rzenion w mentalnoci hebrajskiej
64
. Ch zbudowania chiazmu przez
64
Chiazm jest wieloelementow struktur retoryczn, bazujc na parzystych para-
lelizmach (syntetycznych wzgldnie antytetycznych). Najczciej posiada struktur A-
B-B-A, przy czym poszczeglne czci mog si skada z wikszej iloci elementw
zawsze uoonych koncentrycznie (niekiedy z elementem centralnym: A-B-C-B-A).
Chiazm jest czst fgur w retoryce i poezji ST oraz w NT. Po raz pierwszy chiazm
jako konstrukcj retoryczn opisa JOHN JEBB w 1820 roku. Zob. A.R. Zob. A.R. CERESKO, The
Chiastic Word Pattern in Hebrew, CBQ 38 (1976) 303-311; E.D. MALLON, A Stylis-
tic Analysis of Joel 1:10-12, CBQ 45 (1983) 537-548 (szczeg. 544-546); 544-546); R. MEYNET,
Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki, jw., 14 i passim.
autora/redaktora jest widoczna. Opowiadanie o Mieszkaniu jest po-
przedzone przez kapaski opis teofanii Jahwe (Wj 24,15-18) charak-
terystyczna dla P teofania w postaci oboku i chway oraz koczy si
opisem teofanii Jahwe, rwnie w postaci oboku i chway. Z drugiej
strony pierwszy blok koczy si uwag o szabacie, a drugi rozpoczyna
si rwnie uwag o szabacie. Na diagramie wyglda to w sposb na-
stpujcy:
A Wj 24, 15-18 Teofania Jahwe w oboku i chwale (P)
B Wj 25,1-31,11 Nakaz budowy Mieszkania
C Wj 31,12-17 Nakaz przestrzegania szabatu
D Wj 32-34 Odstpstwo i odnowienie przymierza
C Wj 35,1-3 Nakaz przestrzegania szabatu
B Wj 35,4-40,33 Budowa Mieszkania
A Wj 40,34-38 Teofania Jahwe w oboku i chwale
Paralelne czci: A i A tworz par nie tylko na paszczynie
leksykalnej (w obu wystpuj terminy: Jahwe i Mojesz, ob-
ok i chwaa Jahwe oraz czasowniki: ksh okry i kn spocz,
zamieszka), ale take na paszczynie tematycznej (Jahwe objawia
si Mojeszowi/ludowi w oboku, ktry uzewntrznia chwa Jahwe)
oraz sonorycznej (brzmieniowej). Obie teofanie stanowi inkluzj rela-
cji o Mieszkaniu, wskazujc na jej bezporedni zwizek z obecnoci
i przebywaniem Jahwe. Teofanie zamykaj i uwypuklaj kolejne dwa
elementy chiazmu: dugie opisy Mieszkania i jego budowy (B i B).
Z kolei elementy C i C wydaj si znw wynika z chci zbudowania
chiazmu przez autora/redaktora tekstu, gdy opis zebrania darw na
budow rozpoczynajcy blok Wj 35-40 (analogicznie do nakazu zebra-
nia darw w Wj 25,1-9) jest poprzedzony przez nakaz przestrzegania
szabatu w Wj 35,1-3 (C), tak by mg utworzy element budowy chia-
stycznej z elementem C
65
. Taka konstrukcja chiazmu podkrela znacze-
nie centralnego fragmentu o grzechu Izraela i odnawiajcej asce Jahwe
rozwijajc temat Jego obecnoci pord ludu. Kilku egzegetw widzi
blok Wj 32-34 wanie w kontekcie Mieszkania i obecnoci Boej,
wykazujc, e fragment ten nie jest w takim miejscu przypadkowo
66
.
B. Warstwy
Kiedy wczytujemy si w plan Mieszkania w Wj 25-27, zauwaamy,
e brakuje w nim m.in. opisu otarza kadzenia i kadzi, ktre to przed-
mioty wystpuj prawie wszdzie przy spisie elementw Namiotu. In-
nym razem zauwamy, e spis materiaw na budow Mieszkania w Wj
25,1-9 (ich kolejno) sugeruje rozpoczcie budowy od Namiotu; opis
natomiast rozpoczyna si od Arki. Te i inne niecisoci, take natury
stylistycznej, wskazuj, e opowiadanie Wj 25-40 nie jest jednorodne
i ka widzie w nim jakie warstwy.
Badania tego tekstu, prbujc zdefniowa owe warstwy, szy w r-
nym kierunku. K. GALLING widzia w opisie Mieszkania dwa niezalene
rda P, z ktrych wczeniejsze (P
A
) opisuje oryginalny dugi namiot,
a pniejsze (P
B
), poprzez opisy wszelkich ozdb i szczegw, nadaje
65
Take sam element C, a dokadniej Wj 31,13-16, ma wyran budow chiastycz-
n. Wyomy jego najwaniejsze elementy:
a. Powiedz synom Izraela: Przestrzegajcie pilnie moich szabatw, gdy jest to
znak midzy Mn a wami dla wszystkich waszych pokole (w. 13ab)
b. I ktokolwiek by go znieway, bdzie ukarany mierci (w. 14b)
c. Przez sze dni bdzie si wykonywa prac, ale dzie sidmy
bdzie szabatem odpoczynku powiconym dla Jahwe (w. 15a)
b. I ktokolwiek by wykonywa prace w dniu szabatu, winien by ukarany
mierci (w. 15b)
a. Synowie Izraela winni pilnie przestrzega szabatu jako obowizku i przymierza
wiecznego przez pokolenia (w.16)
66
B. RENAUD, La formation de Ex 19-40. Quelques points de repre, w: Le Penta-
teuque. Dbats et recherches, ed. P. Haudebert (Lectio Divina 151), Paris 1992, 101-
133; R. HENDRIX, A Literary Structural Overview of Exodus 25-40, Andrews Univer-
sity Seminary Studies 30 (1992) 123-138; C. HAUTMAN, Der Tatian des Pentateuch.
Einheit und Kohrz in Exodus 19-40, EThL 76 (2000) 381-395; D. TIMMER, Small
Lexemes, Large Semantics: Prepositions and Theology in the Golden Calf Episode
(Exodus 32-34), Bib 88 (2007) 92-99.
mu rang godn wityni
67
. Inni egzegeci, jak K. KOCH
68
czy M. GRG
69
,
szli w kierunku analizy stylu by, poprzez wyrnienie fragmentw
z czasownikami w formie waw i perfectum, wskaza starsze jdro
opowiadania. Koch w Wj 25 - Kp 16 wyrnia dwa style. Pierwszy
charakteryzujcy si dusz struktur zdaniow, gdzie najczciej
uywane jest imperfectum okrela jako gefgter Stil, a drugi styl
charakteryzujcy si prost konstrukcj zdaniow i uywajcy formy
waw-perfectum nazywa formularhafter Rede. Taki podzia jednak
zmusza Kocha do rozbijania perykop i wydzielania kadego zdania
o podobnym stylu, by zrekonstruowa tekst na nowo. Krytyczne uwagi
do tej metodologii przedstawia H. UTZSCHNEIDER
70
i V. FRITZ
71
.
Klasyczna egzegeza wypracowaa w analizie rda kapaskiego
dwie warstwy tradycyjnie oznaczane jako P
G
i P
S

72
. Istnienie obu tych
warstw zakada si w egzegezie take dla opowiadania o Mieszkaniu.
Tendencja w krytyce literackiej Wj 25-40 na przestrzeni ostatnich dzie-
sicioleci idzie w kierunku minimalizacji warstwy P
G
w analizowanym
tekcie. Podczas gdy jeszcze M. NOTH i nawet bardziej K. ELLIGER
w swych komentarzach do Ksigi Wyjcia (w Polsce S. ach, J. SYNO-
WIEC, inni) przypisywali zasadnicz cz bloku Wj 25-28 do P
G
, ju dla
V. FRITZA
73
i P. WEIMARA
74
opis witych przedmiotw (Arki, cherubw,
67
Za: K. KOCH, :x, w: TWAT, Bd. 1, kol. 137.
68
K. KOCH, Die Priesterschrift. Von Exodus 25 bis Leviticus 16. Eine berliefe-
rungsgeschichtlische und literarkritische Untersuchung (FRLANT 71), Gttingen:
Vandenhoeck & Ruprecht 1959, np. 96, 97, 99.
69
M. GRG, Das Zelt der Begegnung. Untersuchen zur Gestalt der sakralen Zelt-
traditionen Altisraels, BBB 27 (1967) 214-216.
70
H. UTZSCHNEIDER, Das Heiligtum und das Gesetz. Studien zur Bedeutung der
sinitischen Heiligtumstexte (Ex 25-40; Lev 8-9) (OBO 77), Fribourg: Editions universi-
taires i Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1988, 39-42.
71
V. FRITZ, Tempel und Zelt. Studien zum Tempelbau in Israel und zu dem Zelt-
heiligtum der Priesterschrift (WMANT 47), Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag
1977, 117.
72
P
G
oryginalne, pierwotne pismo kapaskie; P
S
kapaska redakcja. Uwaam,
e wkad P
S
w pismo kapaskie jest tak duy, e mona go miao okreli mianem
(drugiego) autora, a nie tylko redaktora.
73
V. FRITZ, Tempel und Zelt, jw., 118n.
74
P. WEIMAR, Sinai und Schpfung. Komposition und Theologie der priesterschrift-
lichen Sinai-geschichte, RB 95 (1988) 340, 343, passim. Podobnie, za Weimarem, Podobnie, za Weimarem,
B. JANOWSKI, Tempel und Schpfung. Schpfungstheologische Aspekte der priester- Schpfungstheologische Aspekte der priester-
schriftlischen Heiligtum Konzeption, w: tene, Gottesgegenwart in Israel. Beitrge zur
Theologie des AT, Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1993, 214-246.
stou czy wiecznika) nale do P
S
. W takiej interpretacji Namiot P
G

pozostaje pusty i staje si wycznie symbolem obecnoci Boga, nie
majc w ogle do czynienia z kultem. Najbardziej radykalny w tym
wzgldzie wydaje si pogld T. POLI
75
. Egzegeta przypisuje warstwie
P
G
oglnie przyjte (klasyczne, mona powiedzie) porcje tekstu od
Ksigi Rodzaju a do Wj 25, natomiast poczwszy od Wj 25 wkad P
G

wedug niego ogranicza si tylko do 25,1.8a.9; 29,45n i 40,16.17a.33b
i nie wystpuje ju w Ksigach Kapaskiej i Liczb.
Pojawiaj si te ujcia rozrniajce w tekcie wicej ni dwie
warstwy. Dla ich autorw kada terminologiczna czy stylistyczna zmia-
na staje si powodem dostrzeenia nowej ingerencji/redakcji. Wedug
S. OWCZAREK rozrnienie istnieje w rozumieniu obecnoci Boej po-
midzy P
G
, a rozmaitymi innymi warstwami wyodrbnionymi przez au-
tork w Wj 25-29, ktre to warstwy wzbogacaj jakie pismo podsta-
wowe
76
. Z kolei dla H. UTZSCHNEIDERA, ktry korzysta z metody historii
redakcji, krytykujc tradycyjn Grundschrifthypothese (oddzielanie P
G

od warstwy redakcyjnej), motywem wydzielenia warstw s rne okre-
lenia Namiotu
77
. Z pocztku i ja w badaniu tekstu ulegem podobnej
sugestii. Jednak w aktualnym moim przekonaniu te czy inne motywy
wyodrbniania nowych warstw (jak liczba pojedyncza czy mnoga uy-
ta w opisie przedmiotw, delikatnie rny porzdek spisu przedmiotw,
itp.) s niewystarczajce i nie wnosz wiele do lepszego zrozumienia
tekstu, skupi si wic na przyblionym okreleniu dwch z pewno-
ci istniejcych warstw opowiadania o Mieszkaniu Jahwe
78
.
Najstarszym blokiem, a wic jdrem opowiadania, wydaje si by Wj
25-27. Zawiera bowiem opis Namiotu i najbardziej podstawowych jego
sprztw w porzdku logicznym. Z bloku Wj 25-27 naleaoby wy-
czy jednostk Wj 25,1-9 (a przynajmniej 25,1-7). Znajdujemy tam ta-
kie zdanie: Macie za przygotowa dla Mnie jako danin: zoto, srebro
i brz, purpur foletow i czerwon, karmazyn, bisior i sier kozi;
baranie skry barwione na czerwono i skry z delfnw oraz drzewo
75
T. POLA, Die ursprngliche Priesterschrift. Beobachtungen zur Literarkritik und
Traditions-geschichte von Pg (WMANT 70), Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag
1995, np. 343 n. 144.
76
S. OWCZAREK, Die Vorstellung vom Wohnen Gottes inmitten seines Volkes in
der Priesterschrift (Europische Hochschulschriften 23), Bern: Peter Lang 1998, 1-349
(za: IZBG 44 (1997-8) nr 326).
77
H. UTZSCHNEIDER, Das Heiligtum und das Gesetz, jw., 236-258.
78
Nie wykluczam wszake hipotezy, e redakcji tekstu mogo by wicej ni jedna.
akacjowe(Wj 25,3-5; por. 35,5-29). Pocztek tej dugiej listy daniny
(term) wyranie wskazuje na Namiot, jako pierwsz budowl (zgod-
nie z porzdkiem w Wj 35nn). Tymczasem opis zaczyna si od nakazu
budowy Arki. Biorc pod uwag ten fakt oraz formu w Wj 25,1: Tak
przemwi JHWH do Mojesza (ktra powtarza si sze razy dopie-
ro w Wj 30n), wydaje si, e fragment Wj 25,1-9 o materiaach jest
pniejszy ni opis Mieszkania Wj 25-27 i zosta dodany na pocztek
opowiadania.
J.-M. DE TARRAGON dowodzi nie bez racji, e take fragment Wj
25,17-22, opowiadajcy o przebagalni i cherubach, naleaoby uzna
za pniejszy dodatek
79
. Analiza literacka wskazuje na niekonsekwen-
tne powtrzenie rozkazu woenia wiadectwa (dt) do Arki w w. 16
i 21b, tym bardziej, gdy w tym samym zdaniu w w. 21a czytamy, e
wpierw na Arce ma by umieszczona przebagalnia. W spisie przed-
miotw w Wj 30,26 i 40,3 nie mwi si o przebagalni. Literatura deu-
teronomiczna, mwic o Arce, nie wspomina w ogle o przebagalni.
Take inne badania historyczno-krytyczne wskazuj na pierwotn nie-
zaleno obu przedmiotw kultu (Arki i przebagalni)
80
. Wszystko to
potwierdza tez o pniejszym pochodzeniu fragmentu.
Pozosta cz bloku Wj 25-27 naleaoby przypisa P
G
, gdy zu-
penie puste Mieszkanie, zaproponowane przez P. Weimara wydaje nam
si nie do zaakceptowania. Namiot ma bowiem wyran form wity-
ni i biorc pod uwag zakotwiczenie P
G
w tradycji jerozolimskiej, trud-
no sobie wyobrazi Mieszkanie Jahwe, ten pierwowzr wityni, bez
takich sprztw jak Arka, otarz ofar czy st chlebw
81
.
Rozdzia 28, przypisywany w caoci lub w czci do P
G
, wydaje si
nie by jednorodnym, o czym moe wiadczy np. powtrzone wpro-
wadzenie w w. 1. i 4. Rozdzia na pewno zawiera starsze rdo jako
podoe, zosta jednak do mocno wzbogacony przez pniejszego,
79
J.-M. DE TARRAGON, La kapporet est-elle une Fiction ou un lment du culte
tardif?, RB 88 (1981) 5-12.
80
Zob. szczeg. H. SCHMIDT, Kerubenthron und Lade, w: Eucharisterion I. H. Gun-
kel zum 60. Geburstage Geburstage, Gttingen 1923, 119-145 (tu: 137-144); M. HARAN, Temples
and Temple Service in Ancient Israel. An Inquiry into Biblical Cult Phenomena and the
Historical Setting of the Priestly School, Winona Lake: Eisenbrauns 1985, 247-251;
T. BRZEGOWY, Miasto Boe w Psalmach, jw., 109-111. Egzegeci ci wskazuj, e to wa- Egzegeci ci wskazuj, e to wa-
nie autor kapaski dokona poczenia obu przedmiotw kultycznych w jeden.
81
Podamy tu za wywaon opini E. CORTESE, specjalizujcego si m.in. w teolo-
gii rda kapaskiego, tu zob. E. E. CORTESE, The Priestly Tent (Ex 25-31.35-40). Liter-
ary Criticism and the Theology of P Today, SBFLA 48 (1998) 9-30.
powygnaniowego autora. Szaty arcykapaskie, tak bogato i po krlew-
sku zdobione (tiara, diadem) co tekst stara si wyranie uwypukli
(Wj 28,6-39) wydaj si mie racj bytu dopiero po wygnaniu, gdy
krlowie zniknli
82
. Wj 28n zawiera mimo to wczeniejsz wizj ubioru
wsplnego kapanom (28,1.40-43) i tu na pewno naleaoby poszuki-
wa starszego rda.
Rozdzia 29., przedstawiajcy ryt kapaskiej konsekracji, nale-
aoby, za zdecydowan wikszoci uczonych, przypisa P
S
. Wiele
z elementw kultu opisanych tu oraz w Ksidze Kapaskiej i Liczb
ma charakter pniejszy, wzorowany na liturgii Drugiej wityni
83
,
co na poszczeglnych przykadach dowid m.in. ks. prof. S. ach
w swym komentarzu do Ksigi Wyjcia. Kocowy fragment rozdziau
Wj 29,43-46 stanowicy zakoczenie, podsumowanie opisu Miesz-
kania dobrze pasuje jako zwieczenie jdra opisu (Wj 25-27), gdy
to tam (amm) w Mieszkaniu bdzie Jahwe mieszka i spotyka si
z Izraelem, a nie w szatach kapaskich. Std uczeni susznie widz
we fragmencie rdo P
G
. Rozdzia Wj 29 omwimy w czci pracy
powiconej konsekracji Mieszkania i kapanw.
Wj 30-31 stanowi blok dopowiedze. Tu dopiero znajdujemy nakaz
sporzdzenia otarza kadzenia i kadzi. Przepisy kultowe tu zawarte nie
harmonizuj z innymi analogicznymi przepisami (np. co do otarzy czy
namaszczenia kapanw, take w innych szczegach), nie mwi o or-
ganizowaniu kultu, ale o jego sprawowaniu. Z tego wzgldu, a take
biorc pod uwag zmian formy narracyjnej (sze razy powtrzona
formua: Tak przemwi Jahwe do Mojesza) egzegeci s zgodni w kla-
syfkowaniu tego fragmentu jako warstwa pniejsza P
S
. Potwierdza
to wyrany epilog, ktry koczy blok Wj 25-29: Wj 29,43-46. Jedy-
nym wyjtkiem wydaje si by ostatnie zdanie Wj 30n: Wj 31,18, ktre
dobrze pasuje (treci, a take odmiennym stylem) jako konkluzja P
G

teofanii Jahwe rozpocztej w Wj 24,15-18
84
.
Klasyczna krytyka literacka jest take zgodna w przypisaniu zna-
komitej wikszoci bloku Wj 35-40 do warstwy pniejszej P
S

85
. Blok
82
E. CORTESE, The Priestly Tent, jw., 13n.
83
Zob. np. namaszczenie arcykapana (hakkohen hamm
a
h) w Wj 29,7 (te: Kp
4,3.5.16; 6,13.15; 21,10; Lb 3,3).
84
Pewna liczba egzegetw w w. 18b widzi jaki element starszej warstwy elochi-
stycznej powizany z Wj 32-34 ze wzgldu na nietypowe dla P sownictwo.
85
Zob np. M. NOTH, Exodus. A Commentary, Philadelphia: Westminster Press
1962, 274-275; O. EISSFELDT, The Old Testament. An Introduction, Oxford: Blackwell
ten prezentuje narracj o Mieszkaniu ju we waciwym porzdku
(najpierw konstrukcja Namiotu, potem sprztw; otarz kadzenia we
waciwym miejscu opowiadania), reprezentuje wic oczywicie etap
pniejszy powstania tekstu. Take Septuaginta (LXX) potwierdza ten
pogld: gdy w rozdziaach Wj 25-31 TM zasadniczo zgadza si z LXX,
to w ostatnich rozdziaach przeciwnie, s tu liczne opuszczenia, prze-
stawienia i zaskakujco odmienna kolejno. Wida z tego, e kompo-
zycja caoci Wj 35-40 jest pna, gdy tumacz musia wzorowa si
na innym tekcie hebrajskim, ni dzi dostpny. Nie jest atwo jedno-
znacznie wskaza w tym bloku fragmenty na pewno istniejce star-
szego przekazu P
G
. Tym niemniej podajc za ustaleniami egzegetw,
naley wskaza przynajmniej Wj 39,32.42 i 40,16n.29.33, a moe te
40,34
86
jako elementy starsze.
Wracajc do tekstu LXX z Wj 35-40, trzeba zauway, e to tu znaj-
duj si bodaj najwiksze rnice midzy tekstem BH a tumaczeniem
LXX w Starym Testamencie; tego rodzaju zjawiska nie spotykamy
w Picioksigu. Rnice te szczegowo omawia w osobnej pozycji
specjalista w tej tematyce D.W. GOODING
87
. Mamy tu do czynienia nie
tylko ze zmian i przestawieniem sw czy fraz, ale ze zmian konteks-
tu i kolejnoci caych sekcji i perykop. Ponadto dochodzi do znacznych
opuszcze z jednej strony i pewnych dodatkw do dostpnej wersji
hebrajskiej z drugiej. Oczywicie, jak stwierdzi Gooding
88
, rnice te
maj swe korzenie duo wczeniej ni sam czas tumaczenia. Wydaje
si, jak wspomniaem, e mamy tu do czynienia z innym od TM teks-
tem hebrajskim dostpnym dla greckiego tumacza Wj 35-40, a take
z innym tumaczem dla tej czci Ksigi Wyjcia, gdy wyraenia tech-
niczne odnonie do sprztw kultu uyte w tumaczeniu Wj 35-40 s
odmienne od analogicznych uytych w pierwszej czci opowiadania
o Mieszkaniu (Wj 25-31)
89
.
1966, 205; B. COUROYER, LExode (La Sainte Bible), dir. lEcole Biblique de Jrusalem,
Paris 1968, 9.
86
Za tym fragmentem, zwykle przypisywanym P
S
, argumentuje M. OLIVA, Inter-
pretacin teolgica del culto en la percopa del Sina de la Historia Sacerdotal, Bib 49
(1968) 345-354. Autor widzi werset jako niezbdn teologiczn konkluzj pierwotnego
opowiadania o Mieszkaniu i wypenienie obietnicy Jahwe danej m.in. w Wj 29,43nn.
87
D.W. GOODING, Account of the Tabernacle. Translation and Textual Problems of
the Greek Exodus, Cambridge: University Press 1959.
88
Tame, 2.
89
Na ten temat zob. te H. UTZSCHNEIDER, Das Heiligtum und das Gesetz, jw., 202-
204; E. CORTESE, The Priestly Tent, jw., 15-17; S. LGASSE, Les voiles du Temple de
Podsumowujc, Mieszkanie Jahwe wedug starszego rda (P
G
)
byo najprawdopodobniej kompleksem Namiotu i dziedzica, wyposa-
onym w Ark (drewnian skrzyni bez przebagalni i cherubw), st
chlebw pokadnych, zoty wiecznik, otarz ofar (caopalny) oraz po-
mniejsze naczynia (m.in. kadzielnica, penica rol otarza kadzenia),
a szaty kapaskie, szczeglnie arcykapana, byy mniej zdobne. Szcze-
gow analiz opisu Mieszkania, take pod ktem jego historycznej
wartoci, przedstawi w rozdziale drugim pracy.
C. Formuy
Kiedy wczytujemy si w dzieo autora kapaskiego, nie tylko
w materia dotyczcy Mieszkania Jahwe, zauwaamy pewn specyfcz-
n cech pisarskiego stylu P, mianowicie jego formulistyczny (uywa-
jcy formu), bardzo schematyczny jzyk. Okazuje si, e jest to jedna
z podstawowych cech rda, pierwsza wyrniajca go spord innych
warstw Picioksigu
90
. Z tego te powodu wrd niektrych badaczy
Starego Testamentu jzyk i styl P postrzegany jest jako monotonny,
suchy, formalny, powtarzajcy cigle na nowo te same stereotypowe
formuy
91
czy jako suchy i monotonny, nie zdradzajcy adnego zaan-
gaowania uczuciowego i czsto posugujcy si tymi samymi zdania-
mi lub wyraeniami
92
. A szkoda, gdy jestem przekonany o doniosej
Jrusalem. Essai de parcours historique Essai de parcours historique, RB 87 (1980) 571-572; J.W. WEVERS, The
Building of the Tabernacle, Journal of Northwest Semitic Languages 19 (1993) 123-
131; M.L. WADE, Consistency of Translation techniques in the Tabernacle accounts of
Exodus in the Old Greek (Society of Biblical Literature 49), Atlanta: Society of Biblical
Literature 2003; D.M. GURTNER, Atonement Slate or Vail? Notes on Textual Vari-
ant in Exodus XXVI 34, VT 54 (2004) 396-398. Owoce szerokich bada nad tekstem Owoce szerokich bada nad tekstem
LXX s publikowane m.in w periodyku Textus. Studies of the Hebrew University Studies of the Hebrew University (Je-
rusalem: Magnes Press).
90
Zob. np. J. ROTH, Thmes majeurs de la Tradition sacerdotale dans le Penta-
teuque, NRTh 90 (1958) 696-721 (tu: 696n).
91
P.G. DUNCKER, Introduction to the Pentateuch, w: Harper Com, 163.
92
J.S. SYNOWIEC, Na Pocztku. Wybrane zagadnienia Picioksigu, Warszawa:
Akademia Teologii Katolickiej 1987, 39. Podobny wydwik maj sowa M. MICHAELA
w jego charakterystyce rda kapaskiego: Their (Priestly scribes MM) style is ge-
nerally formal, measured, unimaginative and repetitive; zob. MM. MICHAEL, Genesis (Old
Testament Message. A Biblical-Theological Commentary 2), Wilmington, Delaware: M.
Glazier, Inc. 1984, 17; zob. te J. SCHARBERT, Einleitung in dem Pentateuch, w: tene,
Genesis (Die Neue Echter Bibel 1), Wrzburg: Echter Verlag 1983, 12; G. VON RAD:
Dokument kapaski nie przejawia w ogle chci wyjaniania. Pojedyncze materiay Pojedyncze materiay
o treci kultowej nosz do tego stopnia znami nagiej rzeczowoci, s przedstawione
roli nie tylko literackiej, ale i teologicznej, jak peni formuy i sche-
maty w caym materiale narracyjno-prawnym P
93
. W punkcie tym zo-
stan przeanalizowane dwie formuy wystpujce i powtarzajce si
w opowiadaniu o Mieszkaniu. One najczciej pojawiaj si w caym
materiale kapaskim. Obie s zwizane z Boym sowem i Boym roz-
kazem; obie nadaj opowiadaniu pewn zamierzon form.
1. Tak powiedzia Jahwe do Mojesza (i Aarona):
:s~ (ss) ::s (:s) :: to formua,
ktra jak refren powraca w narracyjno-prawnym materiale kapaskim.
Zdanie to, z wiodcym czasownikiem w piel perf. 3 os. mskiej l. poj.,
jest wprowadzeniem mowy Jahwe; to bardzo czsta konwencja na kar-
tach Starego Testamentu
94
. Zdanie (nie tylko w P) pojawia si najcz-
ciej na pocztku jakiego dajcego si wyodrbni fragmentu biblijnego,
opisujcego czy to jaki przedmiot, wymg kultu, czy jakie wydarze-
nie (zob. np. Wj 6,10; 7,1.14; 8,1; 9,1; 10,1; 11,1; 12,1; 13,1; 14,1; 16,4;
25,1; 30,11.17.22.34; 31,1.12; Kp 1,1; 4,1; 5,14.20; 6,1.12.17; 7,22.28;
8,1; 11,1, 12,1; 13,1; 14,1; 15,1; 16;1 itd.). Sigla biblijne potwierdzaj,
e formua ta bya doskona pomoc do delimitacji rozdziaw bd
perykop Ksig Wyjcia, Kapaskiej i Liczb
95
. C.J. LABUSCHAGNE, ana-
lizujc wszystkie formuy Boej przemowy w Picioksigu, napisze:
The divine speech formulas in the Tetrateuch occur in na elaborate,
w sposb tak bardzo pozbawiony jakiegokolwiek teologicznego informujcego uzupe-
nienia, e zadanie ich interpretacji przechodzi niepostrzeenie z teologw na archeolo-
gw biblijnych. Wszystko to musi mie zwizek z zupenie innym i tak jeszcze w ma-
ym stopniu znanym przeznaczeniem Dokumentu kapaskiego (Teologia Starego
Testamentu, tum. B. Wida, Warszawa: Pax 1986, 187). Susznie jednak dalej zauwaa:
Chd i sztywno opisu bynajmniej nie dowodz dlatego tylko, e cechy te mniej
nam dzisiaj przypadaj do gustu i w dziele tym nie dochodz do gosu prawdziwe
teologiczne zamiary wzgldem historii.
93
Niektrzy egzegeci (zob. J. BLENKINSOPP, The Scructure of P, CBQ 38 (1976)
275-292, czy W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, ZAW 84 (1972)
397-413) klucz do rozumienia teologicznego przesania P odnajduj wanie poprzez
analiz jego formu.
94
Mowy Jahwe to w Starym Testamencie bardzo czste formy wypowiedzi, dusze
lub krtsze, poetyckie, czy pisane proz, woone przez pisarzy natchnionych w usta
Boga. W ten sposb autor biblijny przez usta Boga poucza, dawa interpretacj teolo-
giczn wydarze historycznych.
95
W ogle rdo kapaskie ma tendencj do konstruowania perykop w bardzo
uporzdkowany sposb, bazujc czsto na pojedynczym motywie, wykorzystujc ta-
kie elementy stylistyczne, jak: powtarzalno sw i zwrotw, efekt echo, symetria,
inkluzja, zaczynanie zdania od czasownika, wyliczenia wykorzystujce liczb siedem
czy dziesi, itp.
coherent, and consistent network of clusters with fxed patterns, where
they function as a deliberate literary device to give unity and structure
to the narrative and legal material in Genesis-Numbers
96
. Oprcz tego
znaczenia jako wprowadzenie i rozdzielenie partii materiau, formua ta
peni bardzo wan funkcj teologiczn: wskazuje, e sowa, ktre po
niej nastpuj, pochodz od samego Boga, ciesz si najwyszym mo-
liwym autorytetem, wymagaj wic najskrupulatniejszego wysuchania
i wprowadzenia w ycie.
W analizowanym opowiadaniu formua ta, w tej samej formie
(w BHS, bo nie w BT), wystpuje siedem razy w Wj 25-31 (Wj 25,1;
30,11.17.22.34; 31,1.12) i jeden raz w Wj 35-40, w Wj 40,1. Siedem
mw Jahwe w Wj 25-31 zapewne nie jest przypadkowe. Zwrci na
to uwag P. KEARNEY
97
. Autor zauway tu schemat korespondujcy
w literackiej strukturze z opisem stworzenia wiata w Rdz 1. Kada
mowa Jahwe odpowiada kolejnemu dniowi stwarzania. Siedem mw
koczy si nakazem wicenia szabatu w Wj 31,12-17, ktry to nakaz
hagiograf uzasadnia bezporednim nawizaniem do Rdz 1: ...bo w sze-
ciu dniach Jahwe stworzy niebo i ziemi, a w sidmym dniu odpocz
i wytchn (Wj 31,17). To jedna z wielu analogii opowiadania o Miesza-
niu i opowiadania o wstworzeniu wiata, jak buduje autor kapaski;
wyczerpujco na ten temat powiemy w rozdziale pitym pracy. Jedyna
formua Tak powiedzia Jahwe do Mojesza w Wj 35-40 (w Wj 40,1)
rozpoczyna kocowy, bardzo wany rozdzia opowiadania.
2. Jak nakaza Jahwe (Mojeszowi) (::-s ) s :s:
to druga istotna formua w materiale kapaskim wystpujca w na-
szym tekcie. Formua ma kilka form, ale istotn jej czci jest zwrot:
s :s: jak nakaza Jahwe (odkd nakazy przychodz przez
Mojesza, taka prostsza forma nie jest uywana). Schemat caej frazy
jest taki: X uczyni wszystko, jak mu nakaza Jahwe, czy od kiedy wik-
szo nakazw przychodzi przez Mojesza: X uczyni wszystko, jak na-
96
C.J. LABUSCHAGNE, The Pattern of the divine speech formulas in the Pentateuch.
The key to its literary structure, VT 32 (1982) 268-296 (tu 280). Zob. te jego Ad-
ditional remarks on the pattern of the divine speech formulas in the Pentateuch, VT
34 (1984) 91-95; a take krytyk artykuw LABUSCHAGNEA przez P.R. DAVIES, D.M.
GUNN, Pentateuchal patterns. An examination of C.J. Labuschagnes theory, VT 34
(1984) 399-406 oraz jego odpowied: Pentateuchal patterns. A reply to P.R. Davies and
D.M. Gunn, VT 34 (1984) 407-413.
97
P. KEARNEY, Creation and Liturgy. The P Redaction of Exodus 25-40, ZAW 89
(1977) 375-387. Siedem Boych mw wyrnia w tej sekcji take Siedem Boych mw wyrnia w tej sekcji take C.J. LABUSCHAGNE,
The Pattern of the Divine Speech Formulas, jw., 277.
kaza Jahwe Mojeszowi; czasem po prostu: jak nakaza Jahwe Moje-
szowi. Formua ta ma take swoj wersj bardziej zoon i uroczyst,
uywan tylko przy specjalnych okazjach: X uczyni wszystko jak mu
nakaza Jahwe (jak nakaza Jahwe Mojeszowi). Tak uczyni. Formua
ta bardzo czsto powraca w narracji kapaskiej. Wskazuje ona na wy-
konanie polece, danych porednio czy bezporednio przez Boga, mo-
emy wic nazwa j formu wykonania
98
. W materiale P wystpuje
ona w nastpujcych opisach
99
:
Konstrukcja Arki przez Noego (Rdz 6,22*; 7,5.9.16); wypenienie
prawa o obrzezaniu przez Abrahama (17,23; 21,4); posanie Mojesza
i Aarona do faraona (Wj 7,6*.10.20); pascha (Wj 12,28*.50*; Lb 9,5);
przechowanie omeru manny (Wj 16,34); nakazy Jahwe na grze Synaj
(Wj 19,7); wstpienie Mojesza na gr (Wj 34,4); wykonanie budowy
Mieszkania (Wj 35,29); praca przy sanktuarium (Wj 36,1.5); wykona-
nie szat kapaskich (Wj 39,1.5.7.21.26.29.31); zakoczenie prac wo-
k Mieszkania (Wj 39,32*.42-43*; 40,16*); postawienie Mieszkania
(Wj 40,19.21.23.25.27.29.31); nakaz dotyczcy wszelkich ofar (Kp
7,38); wicenia kapanw (Kp 8,4.9.13.17.21.29.36); inauguracja ka-
pastwa Aarona (Kp 9,7.10.21); rytua zadouczynienia (Kp 16,34);
mier bluniercy (Kp 24,23)
100
; spis ludnoci (Lb 1,19*.54*; 2,33.34;
3,42; 4,49; 26,4); porzdek obozu (Lb 5,4); sporzdzenie menory (Lb
8,3*.4); suba kapaska (Lb 8,20.22*); kara za przekroczenie szaba-
tu (Lb 15,36); zwierzchnictwo rodu Aarona (Lb17,26*); zabranie laski
z sanktuarium (Lb 20,9); podr przez pustyni (Lb 9,23); dziedzicze-
nie (Lb 27,11); przekazanie wadzy Jozuemu (Lb 27,22-23*); kalendarz
(Lb 30,1); zasady witej wojny (Lb 31,7.31.41.47); crki Selofchada
(Lb 36,10); posuszestwo Jozuemu (Pwt 43,9)
101
.
Jak mona si spodziewa, pojawiaj si rnice w szczegach (np.
k
e
kol er zamiast kaer, dibbr zamiast siwwh, itp.). Formua ta
ma znaczenie literackie. Jest ona dobrym przykadem charakterystycz-
nego dla P uywania zwartych konkluzji
102
; stanowi fraz organizujc
98
Tak nazywa j J. BLENKINSOPP, The Structure of P, CBQ 38 (1976) 275-292.
99
Gwiazdk zaznaczono formuy uroczyste, a w italic formuy nie wymienione
przez Blenkinsoppa.
100
Formua ta tylko raz wystpuje w Kodeksie witoci (H), w jedynym fragmen-
cie narracyjnym w H, przypisywanym P.
101
Te: Joz 4,10*; Joz 8,27; Joz 11,15*; 11,20; Joz 14,2.5*; Joz 21,8.
102
S.E. MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly Writer (Anchor Bible 50),
Rome: Biblical Institute Press 1971, 165; L. ALONSO-SCHKEL, Sowo natchnione. Pismo Pismo
opowiadanie
103
. Ma te ona jednak waniejsze znaczenie teologiczne.
Autor kapaski przykada do niej wielk wag, gdy dziki niej rea-
lizuje swe gwne zaoenie, dogmat teologiczny: dziaanie dokadnie
wedug wczeniej ustalonego wzorca (tabnt) i porzdku Boego. P chce
pokaza, e wszystko, co jest chlubnego w historii Izraela, a zwaszcza
sanktuarium i kult pochodzi z bezporedniego nakazu Boego, cieszy
si autorytetem i modelem Boskim. Daje take nauk: jak nakaza Jah-
we oto przyczyna, dla ktrej czowiek ma dziaa, oto racja aktyw-
noci czowieka. Czowiek ma wypenia wol nie swoj, lecz Bo.
W tym tkwi wielko i szlachetno czowieka oraz jego dziea.
Warto zwrci uwag, e formua ta pojawia si siedem razy w trzech
rozdziaach: dwch dotyczcych Mieszkania: w Wj 39, Wj 40 i w Kp 8
mwicym o wywiceniu kapanw. Wedug J. MILGROMA nie moe to
by przypadkiem, e siedmiokrotne uycie formuy wystpuje w tych
trzech fragmentach, trzeba je wic rozwaa cznie
104
. Kp 8-9, jak
wiemy z punktu pierwszego tego rozdziau, jest kontekstem najbli-
szym opowiadania o Mieszkaniu.
3. Formulistyczny jzyk autora kapaskiego ujawnia si take w in-
nych jego charakterystycznych zwrotach. (w
e
)lleh tl
e
dt (oto/to s po-
kolenia/dzieje/potomstwo) wraz z imieniem wasnym rzeczy lub osoby,
pojawiajc si 10 razy w Ksidze Rodzaju, ksztatuje struktur i porzd-
kuje jej materia
105
, gdy stanowi tytu rozpoczynajcej si sekcji (gene-
wite w wietle nauki o jzyku, tum. A. Malewski, Krakw: Polskie Towarzystwo
Teologiczne 1983, 119n.
103
G.A. KLINGBEIL, The Syntactic Sctructure of the Ritual of Ordination (Lev 8), Bib
77 (1996) 509.
104
J. MILGROM, Leviticus 1-16, jw., 543. Podobnie G.A. KLINGBEIL mwi, e formua
wskazuje na makrostruktur tej potrjnej sekcji (G.A. KLINGBEIL, The Syntactic Sctruc-
ture of the Ritual of Ordination (Lev 8), Bib 77 (1996) 509-519, tu 510; zob. te: KLING-
BEIL G.A., Ritual Time in Leviticus 8 with special Reference to the Seven Day Period in
the Old Testament, ZAW 109 (1997) 500-513).
105
Nt. tej formuy zob. S.E. MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly Wri-
ter, jw., 38-39; P. WEIMAR, Die Toledot-Formel in der priesterschiftlischen Geschichts-
darstellung, BZ 18 (1974) 65-93; tene, Aufbau und Struktur der priesterschiftlischen
Jakobsgeschichte, ZAW 86 (1974) 174-203 (cao w kontekcie Toledot-Formel);
S. TENGSTRM, Die Toledotformel und die literarische Structur der priesterlichen Erwe-
iterungsschicht im Pentateuch (ConBibOT 17), Lund: Gleerup 1982 (recenzja: CBQ 47
(1985) 147-149); J.L. SKA, De la relative indpendeance de lcrit sacerdotal, Bib 76
(1995) 400-401; R.E. MURPHY, Wprowadzenie do Picioksigu, w: KKB, 4; D. CARR,
Revised. A Synchronic Analisis of Patterns in Genesis as Part of A Synchronic Analisis of Patterns in Genesis as Part of
the Torah, ZAW 110 (1998) 159-172 i 327-347. P. WEIMAR (jw.), S. TENGSTRM (jw.)
oraz J. ROTH (Thmes majeurs de la Tradition sacerdotale, jw., 696n) znajduj 11 tych
alogii)
106
. W Rdz 5 mamy powtarzajcy si refren-formu: I umar
(imi). W Lb 7,12-83 dwanacie razy (!) powtarza si dugie wyliczenie
identycznych ofar skadanych przez ksit Izraela, cznie z formu
wprowadzajc: Pierwszego dnia (drugiego, trzeciego) oraz inklu-
zj: To by dar ofarny (imi ksicia). W Prawie Czystoci i Kodeksie
witoci (zw. Kp 18 i 19) pojawia si czsto formua Ja jestem Jah-
we (n JHWH). Take znaczc w materiale kapaskim jest formua
z Rdz 1,28: Bdcie podni i rozmnaajcie si, abycie zaludnili ziemi
i uczynili j sobie poddan (zob. Rdz 8,17; 9,1.7
107
; 17,2.20; 28,1-4;
35,11; 47,27; 48,3-4; Wj 1,7.10.12)
108
. Kapaskie uwagi o wdrwce
(tzw. itinerary notices)
109
rejestrujce podr Izraelitw z Egiptu do
Synaju (Wj 12,37a; 13,20; 14,2a; 15,22a; 16,1; 17, 1; 19,2a) i od Synaju
do stepw Moabu (Lb 10,12; 20,1a; 20,22; 21,10; 22,1) s take formu-
ami: wyruszyli Izraelici z nazwa X i rozbili obz pod nazwa Y.
Wszystkie te formuy jak na to zwrcilimy uwag oprcz funk-
cji literacko-mnemotechnicznej okrelajcej charakter wypowiedzi
i uatwiajcej odbir oraz zapamitanie, peni waniejsz funkcj te-
ologiczn, ktra ujawnia zamys religijny i koncepcj historiozbawcz
autora-kapana.
3. Gatunek literacki
W konstytucji Dei Verbum Sobr Watykaski II zawar takie po-
uczenie w sprawie interpretacji Pisma witego: Dla waciwego zro-
zumienia tego, co wity pisarz chcia stwierdzi, naley m.in. wzi
formu w Rdz (2,4; 5,1 tu: seper tl
e
dt; 6,9; 10,1; 11,10; 11,27; 25,12; 25,19; 36,1;
36,9; 37,2), a dwunast w Lb 3,1.
106
Co do Rdz 2,4a egzegeci nie s zgodni, z czym naley czy ten werset. Wik-
szo komentatorw uwaa formu w Rdz 2,4a za konkluzj opowiadania poprzedza-
jcego (T. BRZEGOWY, Picioksig, jw., 262n).
107
Wersety te stanowi inkluzj fragmentu, zob. R. MOSIS, Gen 9,1-9. Funktion und
Bedeutung innerhalb der priesterschriftlichen Urgeschichte, BZ 38 (1994) 195-228
(szczeg. 220-228, gdzie autor odnosi fragment Rdz 9,1-7 do Gen 1,28-30). 220-228, gdzie autor odnosi fragment Rdz 9,1-7 do Gen 1,28-30).
108
T formu P rozwaa w swym artykule W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the
Priestly Writers, ZAW 84 (1972) 397-413.
109
G.W. COATS, The Wilderness Itinerary, CBQ 34 (1972) 135-152; G.J. DAVIES,
TheWildernesss Itineraries and the Composition of the Pentateuch, VT 33 (1983) 1-13;
J.T. WALSH, From Egipt to Moab. A Source Critical Analysis of the Wilderness Itiner-
ary, CBQ 39 (1977) 20-33.
pod uwag take gatunki literackie. Cakiem inaczej bowiem wyraa
si prawd w tekstach historycznych rnych odmian, prorockich, poe-
tyckich, czy w innych rodzajach wypowiedzi (nr 12). Sprbuj wic
w tym punkcie okreli gatunek, specyfk omawianego tekstu, by le-
piej zrozumie jego przesanie teologiczne.
A. Narracja
Okrelenie gatunku Wj 25-40 nie jest atwe. Oglne omwienia ga-
tunkw Biblii konsekwentnie omijaj ten tekst. Kiedy wypowiadaj si
o materiale kapaskim, nazywaj go oglnie materiaem prawno-nar-
racyjnym z dominacj aspektw prawnych
110
.
Od pocztku pracy nazywam tekst opowiadaniem, gdy takim jest
w sensie formalnym. Narracja bowiem jest prowadzona, wiemy co si
dzieje w porzdku chronologicznym, wystpuj bohaterowie opowia-
dania
111
. Jest to jednak narracja bardzo specyfczna, skupia si bowiem
na przekazaniu bardzo wielu szczegw prawnych i formalnych, akcja
natomiast ograniczona jest do koniecznego minimum. Gdybymy po-
dzielili materia Picioksigu na dwie podstawowe, obecne w nim kate-
gorie literackie: historia i prawo, to kapask perykop o Mieszkaniu
zaliczymy do kategorii drugiej prawa. W materiale kapaskim domi-
nuje prawodawstwo i detaliczny opis Mieszkania mona by tu umie-
ci. Wj 25-40 naleaoby okreli jako przepisy rytualne lub oglne
przepisy dotyczce kultu
112
.
Jednak tekst o Mieszkaniu nie jest dokumentem natury prawnej, jak
twierdz niektrzy egzegeci. Gdyby by takim, to zaprzeczaby legal-
noci jakiejkolwiek wityni w formie innej ni namiot. Jako dokument
prawny, kodyfkacja kultu zaprzeczaby wityni takiej, ktra nie za-
wieraaby Arki, cherubw, przebagalni i mnstwa innych szczegw,
110
Zob. np. J.S. SYNOWIEC, Gatunki literackie w Starym Testamencie, Krakw: Brat-
ni Zew 2003; M. BERNACKI, M. PAWLUS, Sownik gatunkw literackich, Bielsko-Biaa:
Park
2
2002.
111
Mona mwi o narracji, ju w przypadku choby jednej transformacji
(zmiany) w tekcie; zob. Sownik terminw literackich, red. J. SawiSki, Wrocaw
Warszawa Krakw: Zakad Narodowy Im. Ossoliskich 2000, 331-333; S. SZYMIK,
Podstawowe aspekty analizy narracyjnej tekstu biblijnego, RBL 49 (1996) 90-103
(tu: 93n); W. RAKOCZY, Metoda narracyjna w interpretacji tekstu biblijnego, RBL 48
(1995) 161-168.
112
A. FANULI, Dowiadczenie Synaju, jw., 119.
jak wanie byo w wityni repatriantw epoki perskiej
113
. Prawo
o Mieszkaniu nie miaoby sensu w czasie, kiedy taka instytucja ju nie
istniaa i nie moga istnie; byoby, przez analogi, prb wskrzeszania
redniowiecznych warunkw ycia dzi. Na ten moment naszych ba-
da wyglda na to, e Mieszkanie odzwierciedla bardziej star religijn
i historyczn tradycj, ni prb legitymacji powygnaniowego kultu
w Jerozolimie i programu dla niego, jakkolwiek materia kapaski re-
lacjonuje wspczesny sobie kult. Przeciw pojmowaniu bloku Wj 25-40
jako dokument prawny wiadczy te fakt natury literackiej, ktry zazna-
czylimy wyej wrd czasownikw opisu dominuje 3. os. wayyqtl
z waw inwersyjnym, a wic forma narracyjna. Forma ta uywana jest
przewanie, by wskaza nastpstwo czasowe
114
. To nie przepisy kul-
tyczne rzdz tym opowiadaniem. Nie jest te ono, pomimo swej dro-
biazgowoci, instrukcj dla uczynienia, czy odtworzenia tej instytucji,
o czym wiadczy mog choby liczne braki, niejasnoci i opuszczenia
w opisie (zwrcimy na nie uwag w rozdziale nastpnym).
Jaki by wic cel opowiadania? Z powodu braku moliwoci okre-
lenia perykopy o Mieszkaniu jako czysty gatunek historyczny bd
prawny, sprbuj znale jak jej dominant gatunkow.
Bazujc na badaniach W.D. STEMPLA mona powiedzie, e pod
wzgldem literackim Wj 25-39 jest poczeniem dwch elementw
narracyjnych: opowiadania i opisu, ktre czsto wchodz w cise ze
sob zwizki, uzupeniaj si, tworzc czasem formy przejciowe. Opis,
w przeciwiestwie do opowiadania, nie zawiera wydarze i procesw,
a jedynie pozazdarzeniowe skadniki, czyli po prostu opisuje (to, wy-
gld, itp.; tu np. opis Arki Wj 25,10-22, opis kolejnych sprztw). Za-
daniem jego jest nie tylko pokazanie wiata, wnosi on czsto wartoci
symboliczne, wane dla autora. Opowiadanie natomiast prezentuje tok
zdarze z narastaniem w toku ich trwania (tu: budowa Mieszkania a
do zstpienia chway Jahwe). Najbardziej uniwersalnym wyznaczni-
kiem opowiadania jest gramatyczna forma czasu przeszego oraz na-
stpowanie po sobie zjawisk, zdarze
115
. Perykopa o Mieszkaniu jest
113
Zob. T. BRZEGOWY, rda i redakcje Picioksigu, jw., 92.
114
Zob. G.A. KLINGBEIL, The Syntactic Structure of the Ritual of Ordination (Lev 8),
Bib 77 (1996) 510nn. M M. JUREZ zaznacza, e w P dominuje nie prawo, ale specyfcz-
nie kapaska wiedza zawodowa, ktra wcale nie pretenduje do caociowego opisu;
zob. M. JUREZ, Situacin actual de los estudios sobre Pentateuco, Religin y Cultura,
29 (1983) 27-43 (tu: 27-28).
115
Zob. W.D. STEMPEL, Opowiadanie, opis, a wypowied historyczna, w: Znak, styl,
konwencja, red. M. Gowiski, Warszawa 1977.
wic narracj jest bowiem wypowiedzi monologow, prezentujc
cig zdarze uszeregowanych w porzdku czasowym, powizanych
z ich bohaterami i rodowiskiem z zastrzeeniem jednak, e autor
kapaski specyfcznie rozumie narracj. Jego nie nuy dugi, mono-
tonny i niezwykle szczegowy tekst, gdy pisze o sprawach, ktrymi
yje i ktre go fascynuj. A pisze go dla gminy, moe narodu nie tyle
w celach prawnych, co teologicznych.
Opowiadanie o Mieszkaniu byoby wic jak form opowiadania
liturgicznego, czytania, moe lektury kultycznej, o charakterze po-
dobnym do opowiadania o stworzeniu wiata (Rdz 1)
116
, istniejcego
i przekazywanego wczeniej w formie ustnej. Badania nad gatunkami
literackimi w Starym Testamencie w minionym stuleciu wykazay, e
znaczna cz starotestamentowego materiau uywana bya w izrael-
skim kulcie, a take wypracowana czy przeredagowana na jego uy-
tek
117
, co H. GUNKEL okreli mianem wypowiedzi kultycznej. Dla kul-
tu jerozolimskiego podstawow spraw byo ukazanie jego pocztku
i wietnoci, jego staroytnoci i Boego oraz Mojeszowego pocho-
dzenia, czemu wietnie suy opowiadanie o Mieszkaniu
118
. Nasz autor
to nie prawnik, kanonista, czy historyk; to te nie poeta, jak Ozeasz, czy
Homer. Jest on raczej uczciwym rzemielnikiem ze zmysem artystycz-
nym, rozmiowanym w prawie i kulcie Jahwe.
B. Schemat rozkaz wypenienie
Ten specyfcznie kultyczny gatunek opowiadania mona ucili
jeszcze bardziej. Wyrane cechy literackie i tematyczne ka widzie
w opowiadaniu tekst nalecy do, nazwijmy to, opisw budowy wityni.
116
Rdz 1, wedug opinii wielu egzegetw, byo utworem wykonywanym liturgicz-
nie podczas wita czy szabatu.
117
Sam Picioksig tworz tradycje, ktre utworzyy si, rozwiny i utrzymay
prawdopodobnie przy sanktuariach, gdzie si gromadzi Izrael. Przypominali te wiel-
kie czyny potgi Boej i Jego askawoci dla narodu wybranego rni recytatorzy.
Opowiadania te stanowiy wyjanienie rnych wit obchodzonych w Izraelu. Rzecz
prawdopodobna, e zbiory prawne powstay w sanktuariach, gdy to one reguloway
kult, obowizki kapanw i powinnoci wiernych (S. ach, Ksiga Wyjcia. Wstp,
przekad, komentarz, ekskursy (PST I, 2), Lublin: RW KUL 1964, 32).
118
Mona by tu wskaza szczeglnie Wj 40 podsumowanie opowiadania kt-
re mogo doskonale suy jako krtkie czytanie liturgiczne, analogiczne do Rdz 1,
czy Wj 19 i 33n perykop witecznych, recytowanych w kulcie wita Przymierza,
zob. H. WITCZYK, Teofania w Psalmach, Krakw: Polskie Towarzystwo Teologiczne
1985, 61n.
Jest to podgatunek utworw staroytnych, w ktrych oprcz tej samej
tematyki, wystpuje podobny schemat literacki, a mianowicie: rozkaz
wypenienie, uzupeniony ewentualnie o element trzeci: teofani. Na-
sza skromna analiza porwnawcza w tym zakresie nasuwa wniosek,
e jest to w miar stay schemat opisu budowy wityni na Bliskim
Wschodzie. Pod wzgldem literackim kompozycja taka przypomina
znane od gbokiej staroytnoci utwory schematyczne, w ktrych opis
wykonania jest niemal dosownym powtrzeniem uprzednio opisanego
polecenia boskiego
119
.
Typowym przykadem pozabiblijnym, dobrze pasujcym do opisy-
wanego schematu, s najdusze inskrypcje, jakie istniej w jzyku su-
meryjskim, a wrd nich Hymn o krlu Gudea
120
. Krl-kapan Gudea
z Lagasz (jedno z centrw kultowych Sumerw) otrzymuje we nie
nakaz zbudowania wityni dla Ningirsu, boga wegetacji
121
, przywd-
cy lokalnego panteonu z Lagasz. Po otrzymaniu dokadnych instrukcji
(bstwo ukazuje mu szczegowy plan) i skrupulatnym przygotowaniu
Gudea buduje wityni. Dwa grube walce z wypalonej gliny zawieraj
szczegowy opis budowy Eninnu, wityni Ningirsu wedug schema-
tu rozkaz wypenienie
122
. Zachowany posg krla, zwany Architekt
z planem (ok. 2000 przed Chr.)
123
przedstawia Gude trzymajcego na
kolanach du tablic, na ktrej narysowany jest boski plan wityni.
Kiedy witynia jest ukoczona, jak czytamy dalej w hymnie, Ningirsu
i inni bogowie wkraczaj do niej bogosawic krla. Ten sam wzr
opisu erekcji wityni zauwaamy w ugaryckim Poemacie o krlu
Kerecie
124
. Podobne analogie znajdujemy take w egipskich (bg Tot
119
120
Zob. H. FRANKFORT, Kingship and the Gods, Chicago 1955, 255-256 (wybrane
fragmenty); A. FALKENSTEIN, W. VON SODEN, Sumerische und akkadische Hymnen und
Gebete, Zrich Stuttgart 1953, 154; G. A. BARTON, The Royal Inscriptions of Summer
and Akkad, New Haven 1929, 205-207.
121
P. AMIET, Religia Sumerw, w: wiat Biblii, red. A. Lemaire, tum. B. Panek, A. Lemaire, tum. B. Panek, B. Panek,
Wrocaw Warszawa Krakw: Ossolineum 2001, 52-60.
122
Opis budowy wityni zob. ANET 268-269.
123
W paryskim Luwrze; zdjcie i opis posgu zob. F. TALLON, Pocztki historii:
Sumerowie z Lagasz, w: wiat Biblii, red. A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw War- A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw War- B. Panek, Wrocaw War-
szawa Krakw: Ossolineum 2001, 43-51; te Sumeryjska religia, w: G.J. BELLINGER,
Leksykon religii wiata, tum. T. Kochlak, T. Pszczkowski, Warszawa: Wiedza Po-
wszechna 1999, 373-377.
124
C.H. GORDON, Ugaritic Handbook (Analecta Orientalia 25), Rome 1947, vol. 2,
162-166 i 184-187; ANET 142-149.
w Egipcie) i mezopotamskich opisach budowy wity
125
; tak np. modli
si Nabonidus do boga Marduka w wiatyni Larsa: O Panie, Najwy-
szy Boe, Ksie Marduku, bez ciebie adna witynia nie jest zbudo-
wana, ani aden jej plan zaprojektowany
126
Literatura staroytnego Wschodu ukazuje budow wityni jako
aktu zawsze zalenego od boga(-w) i krla. Ciekawe przykady przy-
tacza tu ks. T. BRZEGOWY
127
. Krl nie podejmowa budowy wityni, jak
tylko na polecenie czy z przyzwolenia bstwa
128
. Tak wic pierwszy
jest boy rozkaz, ewentualnie przyzwolenie (i nastpujcy po nim roz-
kaz krlewski), a dopiero pniej sama budowa miejsca witego. Std
wynika dwuczciowy, niemal kalkowy schemat opowiadania: szcze-
gowy nakaz i posuszne jego wypenienie. Schemat ten mia za zada-
nie wylegitymowa i uwiarygodni dane sanktuarium oraz nada mu
rang wyjtkowoci i witoci przez boskie pochodzenie
129
. Do tego
dochodzi teofania (w rnych formach), ktra zatwierdza i piecztuje
gotow budowl.
Sama Biblia przynosi nam rwnie przykady tego podgatunku opo-
wiadania.
Schemat rozkaz wypenienie (ang. command execution) jest
zabiegiem charakterystycznym szczeglnie dla P. I tak, w poemacie
o stworzeniu wiata (Rdz 1) stanowi on krgosup caego opowiada-
nia: Boe sowo-rozkaz doczekuje si kompletnego wypenienia, co P
zaznacza siedmiokrotnie uyt lakoniczn formu: I stao si tak. Bu-
dowa Arki przez Noego przebiega dokadnie wedug tego schematu:
elementy konstrukcyjne i wymiary rwnie s szczegowo podykto-
wane Noemu przez Boga (Rdz 6,13-21). Bg rozkaza, a Noe wykona
wszystko tak, jak mu Jahwe nakaza, tak wykona (Rdz 6,22). Sam ten
schemat i zwrot z Rdz 6,22 (por. te 7,5), bdcy typow formu ka-
pask, a take styl fragmentu i dwunastokrotne uycie sowa Arka
(tbh), wskazuj na jego kapaskiego autora. Tu przedmiotem roz-
kazu i wykonania jest budowa powierzona wybranemu czowiekowi
130
.
125
126
M. HARAN, Temples and Temple-Service, jw., 201, n. 20.
127
T. BRZEGOWY, Miasto Boe w Psalmach, jw., 156.
128
Tame, 156-158.
129
J. HANI, Niebiaskie pochodzenie wityni, w: tego, Symbolika wityni chrze-
cijaskiej, tum. A.Q. Lavique, Krakw: Znak 1998, 19-24.
130
Budowa Arki i potop mocno koresponduje w wymowie teologicznej z budow
Mieszkania na pustyni, tak jak obie koresponduj z hymnem o stworzeniu (Rdz 1),
Ten sam schemat zauwaamy w opowiadaniu o powtrnej wizycie Ja-
kuba w Betel (Rdz 35,1-15). Jest to tekst pochodzcy rwnie z trady-
cji kapaskiej. Bg nakazuje Jakubowi zbudowa otarz w Betel (Rdz
35,1); Jakub (jak Mojesz, schodzc z Synaju) przekazuje rozkaz Jah-
we wszystkim swym towarzyszom (Rdz 35,2n); nastpuje wykonanie
nakazu budowa sanktuarium (Rdz 35,6n i 14); i wreszcie teofania
(Rdz 35,9-12; por. te Rdz 12,7 i 13,18; 26,24n; 28,10-22).
Tak jak Mojesz ma zarzdzi w Izraelu budow Mieszkania, tak
Salomon ma stan na czele budowy wityni (2 Sm 7,13 = 1 Krn
17,12; 1 Krn 22,10). Dawid nie moe wybudowa wityni, gdy nie
ma przyzwolenia Boego (2 Sm 7 = 1 Krn 17; 1 Krl 5,17; 1 Krn 22,8),
ale przekazuje Salomonowi reguy otrzymane od Boga, wedug ktrych
pokieruje on budow wityni:
Dawid da Salomonowi, synowi swojemu, plan (tabnt) przedsion-
ka i wityni oraz jej budynkw, komnat grnych, sal wewntrznych
oraz pomieszczenia dla przebagalni. I plan (tabnt) wszystkiego, co
sam zamyla: dziedzicw domu Jahwe i wszystkich komnat dookoa,
skarbcw domu Boego i skarbcw rzeczy witych; zmian kapanw
i lewitw, i wszelkiej pracy przy obsudze domu Jahwe, i wszelkich
naczy do obsugi domu Jahwe. (...) O tym wszystkim rzek Dawid
o pracach zgodnie z planem budowy pouczony zostaem na pimie
rk Jahwe (1 Krn 28,11-19; por. 1 Krn 22; 2 Krn 3,1).
Tak wic i witynia Salomona pochodzi z natchnienia i projektu
Boego. Jest moliwe, e w pierwotnej tradycji o nocnej teofanii, jak
Salomon przey w Gibeonie, znajdowao si rwnie polecenie Boe,
co do zbudowania wityni (zob. te 2 Sm 24)
131
. Salomon, zgodnie
z rozkazem Boym, buduje wityni Jahwe. Szczegowy opis budo-
wy wieczy teofania Boga w postaci chway (2 Krn 5,13; 7,1-3) opis
jest bardzo zbliony do tego z Wj 40,34-38.
Schemat rozkaz wypenienie (plus teofania) jest wic szeroko po-
wiadczony w Biblii, jak i poza ni. wietnie wpisuje si we opowia-
danie o Mieszkaniu, ktre, jak to zauwaylimy, skada si z dwch
jednostek: Boy rozkaz zbudowania Mieszkania (Wj 25-31) oraz wy-
penienie rozkazu (Wj 35-39), uwieczone zstpieniem chway Jahwe
do Mieszkania (Wj 40,34-38).
o czym powiemy w czci teologicznej pracy.
131
T. BRZEGOWY, Jerozolimskie rodowisko Psaterza, CT 57 (1987) 29n.
C. Schemat odwzorowania nieba
Teksty przywoane wyej wskazuj, e rang pochodzenia boego
cieszy si na staroytnym Wschodzie nie tylko sam nakaz budowy, ale
take koncepcja wityni, jej architektura, sprzty, a nawet wymiary.
witynia ziemska, wedug wierze staroytnych, bya tylko odbiciem
wityni niebiaskiej, budowa jej bya wic realizowana wedug wzoru
przekazanego ludziom z gry
132
. witynia nie bya ju tylko imago
mundi, lecz uchodzia za ziemskie naladownictwo nadziemskiego mo-
delu
133
. wiat na ziemi odwzorowuje tylko wiat boski. Ide te mona
by nazwa platosk, gdyby w tym przypadku nie by to termin ana-
chroniczny. W opisie Mieszkania cztery razy powtarza si charaktery-
styczne Boe sformuowanie:
Wszystko za dokadnie wykonacie wedug wzoru Mieszkania i wedug
wzoru jego sprztw, jaki ci uka (Wj 25,9).
Uwaaj za pilnie, aby go [wiecznik] wykona wedug wzoru, jaki uka-
zano ci na grze (Wj 25,40).
Postawisz Mieszkanie wedug wzoru, jaki ukazano ci na grze
(Wj 26,30).
Uczynisz go [otarz caopalenia] z desek, tak, aby by wydrony we-
wntrz, wedug wzoru, jaki ci ukazaem na grze (Wj 27,8).
Mojesz przebywa w obecnoci Boej na grze przez dugi czas.
Tam poprzez mistyczn wizj niebiaskiego Mieszkania otrzyma do-
kadny wzr -. : ~ (tabnt; LXX: ), co do budowy sanktuarium
na pustyni
134
(por. Hbr 8,5; Dz 7,44). Boy rozkaz inicjuje i wyzna-
cza prace: Wszystko to winni uczyni zgodnie z tym, jak ci przykazaem
(Wj 31,11b); niebo ma odbi si wzorem na ziemi. Podobn koncepcj
i logik zauwaamy w kapaskim nakazie: witymi bdcie, bo Ja
Jahwe, wasz Bg, jestem wity (Kp 17-26), a take w niezwykle wy-
mownym zdaniu Rdz 1: Uczymy czowieka na Nasz obraz, podobnego
Nam (Rdz 1,26)
135
. wiat na dole ma odtwarza wiat na grze. Ta
132
J. HANI, Niebiaskie pochodzenie wityni, jw., 20.
133
M. ELIADE, Sacrum i profanum, tum. R. Reszke, Warszawa: Wydawnictwo KR
1996, 48-50.
134
L. GOPPELT, as the Hevenly Original according to Ex 25,40; w: tego,
, w: TDNT, vol. 8, 246-259 (tu: 256-259). , w: TDNT, vol. 8, 246-259 (tu: 256-259).
135
W tym samym duchu w. Pawe powie: My wszyscy z odsonit twarz wpa-
trujemy si w jasno Pask; za spraw Ducha Paskiego, coraz bardziej janiejc,
upodabniamy si do Jego obrazu (2 Kor 3,18).
koncepcja ukazuje prawd, e dzieo ludzkie jest tym wiksze, im bar-
dziej zalene od wizji Boej. Podobnie w religii kananejskiej ziemska
witynia bya postrzegana jako kopia niebiaskiego prototypu (wity-
nia Baala z Ras Shamra). R.J. CLIFFORD powie, e sanktuarium ziemskie,
w typowy dla staroytnego Bliskiego Wschodu sposb, odtwarza i czy-
ni obecnym niebiaski orygina, przez co przywouje bo obecno
136
.
Tak jak Mojesz w wizji na grze otrzymuje instrukcj dotyczc
budowy pierwszego sanktuarium Izraela, tak rwnie Ezechiel, kapan
i prorok, otrzymuje w wizji opis przyszej wityni (Ez 40-44). Posta-
wiony na bardzo wysokiej grze (Mojesz na Synaju) widzi anioa
trzymajcego prt mierniczy, ktry mwi do niego: Synu czowieczy,
popatrz oczami i suchaj uszami, i dokadnie uwaaj, co bd ci uka-
zywa, albowiem zostae tu przyprowadzony po to, aby to widzia.
Oznajmij domowi Izraela wszystko, co zobaczysz (Ez 40, 4). Nastpnie
zostaj mu ukazane wszystkie czci skadowe przyszej wityni wraz
z najdokadniejszymi wymiarami (Ez 40-42). W kocu widzi zstpienie
chway Jahwe do sanktuarium Syjonu (fnalny element naszego sche-
matu) i syszy Boy gos:
A ty, synu czowieczy, opisz domowi Izraela wityni; ...wyrysuj wi-
tyni i jej plan, jej wyjcia i jej wejcia, i cay jej rozkad, i oznajmij im
wszystkie jej ustawy i prawa, i zapisz je przed ich oczami po to, aby
wszystkich tych praw i ustaw strzegli i wypeniali je (Ez 43,10-11).
Boy rozkaz w formie wizji niebiaskiej wityni dotyczy nie tylko
pomysu i planu miejsca witego, ale nawet bardzo szczegowych
przedmiotw i czynnoci.
Powysza wiadomo boskiego pochodzenia sanktuarium trwa
w Izraelu przez wieki. W pnym tekcie Ksigi Mdroci (II/I w.
przed Chr.) autor wkada w usta krla Salomona tak modlitw: Kaza-
e zbudowa wityni na grze swej witej i otarz w miecie swego
zamieszkania wedug wzoru Namiotu witego, ktry przygotowae
od pocztku (Mdr 9,8). O ywotnoci tego ujcia wiadczy take Ksi-
ga Apokalipsy. w. Jan opisa now wityni w niebiaskim Jeruza-
lem podobnym sposobem, jak to uczyni Ezechiel (Ap 21-22). Apo-
sto, dziki nadprzyrodzonej wizji, przekaza rozmiary prototypu nowej
Jerozolimy, wyliczone przez anioa-architekta posugujcego si zot
trzcin jako miar (Ap 21,15). Jan pisze: I usyszaem donony gos m-
136
R.J. CLIFFORD, The Tent of El and the Israelite Tent of Meeting, CBQ 33 (1971)
225-226.
wicy od tronu: Oto Przybytek Boga z ludmi: i zamieszka wraz z nimi
i bd Jego ludem, a On bdzie BOGIEM Z NIMI (Ap 21,3). Boski
wzr staje si zapowiedzi przyszej wiecznej wityni.
Panorama tych obrazw biblijnych ukazuje nam gwny zamys
autorw natchnionych, nie obcy i literaturze pozabiblijnej, wyraony
w tym podgatunku, jakim jest opis budowy wityni. Autorzy ci przed-
stawiaj Mieszkanie, wityni Jerozolimsk i wityni eschatolo-
giczn jako szczegowo zaplanowan i wyranie objawion ludziom
przez Boga, ktr ci maj wykona z pen szacunku dla witoci do-
kadnoci, aby Jahwe mg tu zamieszka. Natchniony autor kapaski
czerpie z tej religijnej tradycji i dodatkowo poucza: wiat, witynia
i czowiek maj by obrazem nieba, imago Dei; by obrazem taka jest
prawda stworzenia.
4. Autorstwo
Krytyka literacka w celu prawidowego zrozumienia danego dziea
wymaga zwrcenia uwagi na jego autora. Nie jest bowiem tajemnic to,
e kady autor pisze poprzez pryzmat swego ycia, dowiadcze i celw.
Wj 25-40 jest nierzadkim przypadkiem w badaniach literatury staroyt-
nej, gdzie autora znamy tylko poprzez to, co napisa. Std w badaniu au-
torstwa bdzie suy mi cay materia kapaski (P), a jest go nie mao,
gdy stanowi jakie dwie-trzecie materiau Picioksigu. W trzech ko-
lejnych punktach syntetycznie zajm si zasadniczymi cechami i ideami
rda, kwesti rozcigoci materiau oraz jego natur
137
.
A. Zasadnicze cechy i idee
Tzw. materia kapaski jest najatwiej rozpoznawaln warstw
w Picioksigu ze wzgldu na hieratyczny styl, specyfczne sownictwo
i zainteresowania
138
. Jest najbardziej wyrniajcy si i samowiadomy,
137
Wrd egzegetw trwa otwarta dyskusja nt. materiau kapaskiego, a dotyczy
ona kwestii rozcigoci materiau, jego natury i relacji do innych rde (P rdo czy
suplement) a take datacji. Te zagadnienia poruszymy. Pomniejsze rozwaane kwestie
to: czy P jest tylko ostatni warstw, czy jest te odpowiedzialne za ostateczn redak-
cje Picioksigu; relacja miedzy narracj a legislatyw w P; czy materia legislacyjny
P jest homogeniczny, czy niejednorodny, stosunek P do H. Zob. np. R.N. R.N. WHYBRAY,
Introduction to the Pentateuch, Grand Rapids, Michigan: W.B. Eerdmans Publisching
Company 1995, 24-26.
138
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 58; W.H.C. PROPP, Exodus 1-18. A New A New
i z tego wzgldu najbezpieczniejszy w nazwaniu go rdem czy do-
kumentem. Materia ten mona stosunkowo atwo pogrupowa w trzy
zbiory: A. regulacje dotyczce kultu (Wj 25 - Lb 10), B. genealogie
i C. elementy narracyjne.
W pierwszej grupie, najobszerniejszej i najbardziej charakterystycz-
nej dla rda, a obejmujcej regulacje kultu Izraela, znajduje si opo-
wiadanie o Mieszkaniu. Wedug naszych bada autor kapaski chce
pokaza najzupeniej powanie, e kult, ktry w narodzie izraelskim
przybra historyczne ksztaty, cay jest dzieem Boym i stanowi cel
powstania i rozwoju wiata. P jest tak zapatrzony w sprawy kultu, e
inne s daleko w cieniu. Ta godna podziwu gorliwo o sprawy Pana
(1 Kor 7,32) nadaa nazw tej tradycji biblijnej i staa si podstaw po-
wygnaniowej ideologii nazwanej judaizmem biblijnym.
Genealogie (np. Rdz 5; 10; 11,10nn; 11,27nn; 25) maj na celu tro-
sk o czysto krwi (rasow) i symetri, legalizacj i porzdek. Ustalaj
kontynuacj pomidzy stworzeniem a histori oraz zapewniaj szerok
przestrze dla ludzkiej historii jako areny wydarze. Cech wyrnia-
jc P jest umiowanie wszelkich elementw podkrelajcych porzdek
wiata, historii i ycia na ziemi oraz cise powizanie historii Izraela
ze stworzeniem wiata i prehistori.
Natomiast elementy narracyjne (np. Rdz 1; 6,9-22; 9,1-17; 23) s
z reguy mao dynamiczne, ale nios wyraziste przesanie; odzwiercied-
laj niepospolit dyscyplin i samowiadomo tej szkoy pisarskiej
139
.
Stylem kompozycji narracyjnych P zaj si S.E. MCEVENUE, ktry do
badania rda kapaskiego zastosowa metody tzw. nowej kryty-
ki
140
. Egzegeta konkludujc swe rozwaania nt. stylu opowiada P
G
,
podkrela takie ich cechy jak: tendencja do redukowania wszystkich
Translation with Introduction and Commentary (Anchor Bible 2), New York i in.: AB
Doubleday 1999, 49.
139
W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 398n. Autor uwa- Autor uwa-
a, e to wanie materia narracyjny, a nie legislacyjny, jest wskanikiem kerygmatu
P (s. 412).
140
S.E. MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw., 10nn. Wedug
autora ta nowa krytyka attempts to be scientifc without ceasing to be a criticism of lit-
erature, i.e. without becoming a history of literature, or a philosophy of literature, or an
ethical evaluation of literature, etc., tame, 10. W swym studium skupia si na samym
tekcie, ktry ma by interpretowany; pisze: In approaching the priestly document, the
present autor felt that the general categories applied to the priestly document up to now
had failed to touch the essence of this writing. So he attempted to fnd a new entry by
beginning with the minute rather than the general, beginning with grammar rather than
literary form, beginning with stylistics rather than narrative structure, tame, 11.
gatunkw opowiadanych do absolutnego minimum; akcja zastpiona
jest ide, dialogi dyskursem, niepewno i zwizane z tym napicie
symetri. Nieobecne s tu take wszelkie aspekty wewntrzno-oso-
bowe oraz reakcje psychologiczne, a wartoci emocjonalne ustpuj
tym rozumowym, retorycznym
141
. Nie do koca chyba mona si z tym
ostatnim zgodzi. Pewne aspekty osobowe naleaoby tu wskaza. Au-
tor kapaski odsania nam si poprzez sposb mwienia, interpretowa-
nia i stosunek do wypowiadanej rzeczy. Wyranie odczuwalna jest jego
predylekcja i zamiowanie do Mieszkania Jahwe i cienie w kierunku
witych spraw kultycznych. W opisie Mieszkania znajduje wyraz cae
zaangaowanie kapana i jego upodobanie w doskonale zapamitanych
szczegach. Autor kapaski nie pozostaje amorfcznym gosem spo-
ecznoci. Tym niemniej oczywicie dziaa i pisze we wsplnocie i w jej
imieniu; jego wiara nie jest tylko jego prywatn, staje si centraln wia-
r i przekonaniem Izraela.
Mieszkanie Jahwe wraz z jego zoonym kultem, tak jak stoi w cen-
trum obozu izraelskiego (Lb 2) i wiata
142
, tak stanowi centrum, w kt-
rym ogniskuje si teologia materiau kapaskiego; jeden z fundamen-
talnych, jeeli nie podstawowy, temat tej szkoy teologicznej w Izra-
elu
143
; obiekt jej szczeglnie intensywnych uczu. Kapaski autor
powica Mieszkaniu Jahwe a 13 dugich rozdziaw, a wic wicej
ni jakiejkolwiek innej rzeczy (w ogle jest to najduszy opis w Sta-
rym Testamencie). Wedug M. NOTHA, narracja o Mieszkaniu tworzy
fundamentalne dla P wydarzenie, do ktrego cay materia prowadzi,
i w ktrym si zamyka
144
. Cae przymierze na Synaju, ten fundament
Starego Testamentu, dla rda kapaskiego sprowadza si do budowy
Mieszkania i zamieszkania w nim Boga
145
. Odnonie do perykopy sy-
najskiej w Ksidze Wyjcia, P obejmuje: Przybycie pod Synaj (19,1);
objawienie si Jahwe Mojeszowi na grze (24b-18a i 31,18a); naka-
zy dotyczce Mieszkania (25-31); zstpienie Mojesza z gry (34,29-
35); wykonanie nakazw (35-40,33), teofania Jahwe (Wj 40,34-38).
Wszystko ukada si w logiczn i chronologiczn cao.
141
S.E. MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw., 182.
142
Podobnie witynia u Ezechiela stanowi rodek kosmosu, centrum wiata (Ez
5,5; 38,12).
143
W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 398.
144
M. NOTH, Exodus. A Commentary, jw., 17.
145
Tame, 200.
W teodycei tradycja P jest bardzo transcendentna i wzniosa, w prze-
ciwiestwie do narracyjnej, laickiej i mdrociowej tradycji jahwi-
stycznej. Nigdy nie przypisuje Bogu ludzkich zachowa i uczu
146
,
wspania wynioso Bo uwydatnia przez obraz chway Jahwe
(k
e
bd JHWH), ktra zamiast Niego ukazuje si Izraelowi, a w kon-
takcie z Bogiem potrzebny jest porednik (Mojesz, Aaron, kapani).
Jednak to ona mwi o staym zamieszkaniu Jahwe na ziemi wrd ludu
Izraela
147
. Imionami okrelajcymi Boga s: Elohim dla okresu przed
Patriarchami, El Szaddaj przewanie w historii Patriarchw i Jah-
we w relacjach z Izraelem. Nard przymierza jest szczegln was-
noci Boga (am sgullh). Podkrelone jest obrzezanie, jako znak
przynalenoci do ludu wybranego
148
, dbao o czysto krwi (ma-
estwa mieszane s potpiane), a szczeglnie wielk rang uzyskuje
szabat wyprowadzony wprost z dziaalnoci stwrczej samego Boga.
Patriarchowie nie skadaj adnych ofar, gdy te s legalne dopiero
wraz z erekcj Mieszkania i ustanowieniem kapastwa. Przestrzega-
na jest skrupulatnie chronologia i kalendarz kultowy. Tradycja P jest
t, ktrej Picioksig zawdzicza podzia ycia religijnego na wiecie
na cztery etapy: stworzenie, dzieje Noego, Abrahama i Mojesza oraz
rozwj objawienia poprzez cztery przymierza: z Noem, z Abrahamem,
z Izraelem na Synaju i z Pinchasem
149
. P, podobnie jak Deuteronomista,
ma wyrane upodobanie w Boych przemowach (np. Rdz 17; 35,9-15;
Wj 6,2-8; 24,15b-31,18; Lb 14,26-35; itp.)
150
, wprowadzanych formu-
: Tak powiedzia Jahwe, a przypominanych inn: Jak nakaza Jahwe
(o czym bya ju mowa).
Egzegeza klasyczna, ktra datuje rdo na czas niewoli babilo-
skiej lub krtko po niej, scharakteryzuje P jako zbir tradycji dotycz-
cych spraw kultu podstawowych dla rekonstrukcji wsplnoty wiary
nazwanej pniej judaizmem biblijnym. Intencj jest tu dostarczenie
podstaw historycznych i legislacyjnych dla sprawowania kultu, wok
146
Jedyna czynno bezporednio przypisywana Bogu to mwienie i rozkazywa-
nie.
147
Tematem obecnoci Boej wedug tradycji kapaskiej zajmiemy si w rozdziale
czwartym pracy.
148
V. FOX, The Sign of the Convenant. Circumcision in the Light of Priestly Etiolo-
gies, RB 81 (1974) 557-596.
149
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 58n.
150
J.L. SKA, Le Pentateuque: tat de la recherche partir de quelques rcents In-
troductions, Bib 77 (1996) 245-265 (tu: 257).
ktrego miaa gromadzi si po wygnaniu odnowiona wsplnota
151
,
a take poszukiwanie wasnych korzeni. P jest skierowane na przy-
szo, podaje program w formie historycznej narracji: jak byo, tak
ponownie musi by
152
. Chaos i stworzenie byyby tu obrazem wygna-
nia i powrotu do utraconej ojczyzny. Mieszkanie z jego kultem, ktry
stanowi punkt dojcia nie tylko historii exodusu, ale historii wiata,
maj by fundamentem i centrum odnowionej wsplnoty skupionej
wok Boego mieszkania
153
. Brak fzycznej wityni kae powrci do
wzorca z przeszoci, a bardziej jeszcze do wzorca Mieszkania niebia-
skiego, duchowego. Redaktorzy kapascy, nawizujc do reformy Joz-
jasza, wskazuj Izraelowi przymierze nie Dawidowe, mniej w tej chwi-
li aktualne ze wzgldu na upadek dynastii i zniszczenie wityni, ale
synajskie, gdy Izrael jest znowu na pustyni, daleko od Palestyny
154
.
Wedug P. WEIMARA to wydarzenia Exodusu maj centralne znacznie
w materiale kapaskim. Materia ten akcentuje prowadzenie Izraela
do obiecanej mu ziemi. Nacisk jest tu pooony na moc i chwa Jahwe
oraz Jego panowanie nad histori. Wysiedlecy w Babilonii utracili ju
zainteresowanie sw ziemi i wiar w moc Jahwe, aby ich uratowa.
Gwnym celem kapaskiego opowiadania byo wedug tego egzegety
oywienie tej nadziei i wiary w zdolno Boga do spenienia swoich
obietnic
155
. Powrt z niewoli mia by drugim wyzwoleniem z Egiptu
(Iz 52,12; 58,8).
W tej interpretacji egzegetw dokument kapaski P jest tworem
szkoy wywodzcej si z krgu kapanw, zwizanej z kapanem i pro-
rokiem Ezechielem oraz bdcej pod jego wpywem. Szkoa ta miaa
wielkie znaczenie w teologii i duchowoci starotestamentalnej. Wywo-
dzia si ze rodowiska kapaskiego deportowanego do Babilonii i jest
przez to wspczesna edycji deuteronomistycznej
156
. P. WEIMAR oraz
151
W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 397n.
152
K.KOCH, Die Eigenart der priesterschriftlischen Sinaigesetzgebung, ZThK 55
(1958) 40.
153
T.E. FRETHEIM, The Priestly Document anti-temple?, VT 18 (1968) 314; W.H.C.
PROPP, Exodus 1-18. A New Translation with Introduction and Commentary (Anchor
Bible 2), New York i in.: AB Doubleday 1999, 33.
154
E. EHRLICH, Okres niewoli babiloskiej, Znak 7 (1976) 975; F. MICKIEWICZ, Rola
wityni jerozolimskiej w yciu i doktrynie Izraela, Com 15 (1995) 41.
155
P. WEIMAR, Untersuchungen zur priesterschriftlichen Exodusgeschichte (For-
schung zur Bibel 9), Wrzburg: Echter Verlag 1973 (recenzja: CBQ 37 (1975) 158-159).
156
J. VERMEYLEN, La formation du Pentateuque la lumire de lexgse historico-
critique, RThLov 12 (1981) 342.
E. ZENGER
157
mwi o narodzeniu si P
G
w niewoli, jako dokumentu
autonomicznego, a niedugo pniej jego jerozolimskiej redakcji (P
S
).
W epoce powygnaniowej Redaktor (R) opracowa P i histori deutero-
nomistyczn (DtrG, czyli Joz 2 Krl), gdzie P byo dominujce, oraz
oddzieli Picioksig od kompleksu Joz 2 Krl. Skompilowa P z JE,
doda genealogie i wstawki geografczne
158
. Ci, ktrzy mwi o dacie
przedwygnaniowej rda miejsce narodzin tradycji P widz w sank-
tuarium w Betel, w krgach kapanw wywodzcych si od Aarona
i Pinchasa. Szerzej tematem datacji naszego fragmentu i caego rda
zajmiemy si w punkcie pitym rozdziau.
Jeeli chodzi o warstwy, w egzegezie przyj si klasyczny po-
dzia materiau kapaskiego na warstw starsz, podstawow P
G

(Grundschrift) i warstw modsz, tzw. dodatki P
S
(Supplement), kt-
ra przez sw fragmentaryczno sprawia czasem wraenie opowiadania
w opowiadaniu
159
. Wrd materiau kapaskiego egzegeci wyrniaj
tzw. Kodeks witoci H (Heiligkeitsgesetz: Kp 17-26); czasem tak-
e Prawo Czystoci P
R
(Reinheitsgesetz: Kp 11-15) i Rytua Ofar P
O

(Opfertrt: Kp 1-7). To rozrnienie na P
G
, P
S
i H po raz pierwszy sy-
stematycznie opracowa H. Holzinger w 1893 r. Wedug przyjtych ob-
licze dla klasycznego podziau warstw P
G
ma 678 wersw, a P
S
ma
ich 578, z czego w Ksidze Wyjcia P
G
ma 221 wersw, a P
S
291.
Egzegeci, tak jak R.W. KLEIN
160
, wskazuj na treciow kontynuacj po-
midzy P
G
i P
S
. Jednak pomimo fundamentalnego pokrewiestwa oby-
dwu materiaw, nie powinno si zapomina o ich odmiennoci, gdy
chce si je bada dokadnie. Kodeks witoci H zosta wyodrbniony
jako dzieo osadzone w kapaskim materiale
161
. Wyodrbnienie doko-
nao si na bazie odrniajcego si jzyka i tematyki oraz powtarza-
157
Np. E. ZENGER, Priesterschrift, w: Theologische Realenzyklopdie, hrsg.
G. Krause, G. Mller, Berlin: Walter de Gruyter Bd. 27 (1997) 435-446.
158
W.H.C. PROPP, Exodus 1-18, jw., 49; A. DE PURY, T. RMER, Le Pentateuch en
Question. Position du problme et brve histoire de la recherche, w: Le Pentateuch en
Question. Les origines et la composition des cinq premiers livres de la Bible la limire
des recherches rcentes, d. A. DE PURY (La monde de la Bible), Genve: ditions La-
bor et Fides 1989, 9-80 (tu: 56n).
159
Zob. J. KUSCHKE, Die Lagevorstellung der priesterschriftlichen Erzhlung, ZAW
63 (1951) 87n.
160
R.W. KLEIN, The Message of P, w: Die Botschaft und die Boten (Festschrift fr
H.W. Wolff), Neukirchen-Vluyn 1981, 57-66; za: R. MOSIS, Gen 9,1-9. Funktion und
Bedeutung innerhalb der priester-schriftlichen Urgeschichte, BZ 38 (1994) 195, n. 2.
161
R. WHYBRAY, Introduction to the Pentateuch, jw., 16.
jcego si wezwania: witymi bdcie, bo ja Jahwe, wasz Bg, jestem
wity
162
. Wrd egzegetw dyskutuje si o stosunku czasowym H do P,
gdy Kodeks witoci nie jest tu jednoznaczny. Wydaje si nie zaka-
da jednoci miejsca kultu, co przemawiaoby za jego starszestwem
(paralelny do D VII w.), a uderzajce podobiestwa z Ezechielem
w jzyku i teologii oraz sytuacja wygnania moe wskazywa na to, e
jest modszy. B.A. LEVINE forsuje tez o starszestwie H w stosunku do
P
163
, natomiast I. KNOHL dowodzi, e H jest pniejsze od P
164
(co wyni-
ka m.in. z okrelonej datacji rda P Levine: powygnaniowe; Knohl:
przedwygnaniowe).
B. Zasig dokumentu kapaskiego
Pocztek materiau kapaskiego znamy, jest nim Rdz 1 rozpoczy-
najce Bibli, zatem chodzi o ustalenie jego zakoczenia. Pytanie, tak
najczciej stawiane przez egzegetw: gdzie si koczy P?, jest de facto
niecise, z czego wynikaj tak rne odpowiedzi, jak: Wj 14 wedug
jednych, a Joz 22 wedug innych. Bierze si to z faktu, e niektrzy szu-
kaj zakoczenia pierwotnego materiau kapaskiego (P
G
), inni w og-
le rda kapaskiego, a niektrzy ostatecznej kapaskiej redakcji.
Tradycyjna, klasyczna odpowied na pytanie o koniec rda ka-
paskiego (P
G
), za Wellhausenem, Driverem, Nothem i Eissfeldtem
wskazuje na Pwt 34,1.7-9, jako ostatni uwag nalec do P
165
. rdo
kapaskie w tym ujciu otwiera oraz zamyka, podobnie jak perykop
synajsk (Wj 19 Lb 10), cay Picioksig, hebrajsk Tor. Skrajn po-
zycj zaj R. RENDTORFF, ktry ogranicza materia P tylko do odcinka
Rdz 1 Wj 14
166
. Inni ka zatrzyma si na Kp 9,24. W drug stron

162
Wicej zob. T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 93-97; I. KNOHL, The Sanc-
tuary of Silence. The Priestly Torah and the Holiness School, Minneapolis: Fortress
1995; B.J. SCHWARTZ, The Holiness Legislation. Studies in the Priestly Code (po he-
brajsku), Jerusalem: The Magnes Press, The Hebrew University 2000, 24-33 (recenzja,
zob. B.A. LEVINE, RB 109 (2002) 604-607).
163
Np. B.A. LEVINE, The Descriptive Tabernacle Texts of the Pentateuch, JAOS 85
(1965) 307-318 lub recenzja z noty powyej.
164
I. KNOHL, The Sanctuary of Silence. The Priestly Torah and the Holiness School,
Minneapolis: Fortress 1995. Podobnie B.J. SCHWARTZ, The Holiness Legislation, jw.
165
Tak samo np. K. K. ELLIGER, Sinn und Ursprung der priesterschriftlischen Ge-
schichtserzhg, ZThK (1952) 121-123; W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly
Writers, jw., 399.
166
J. VERMEYLEN, La formation du Pentateuque, jw., 342.
id ci, ktrzy widz ten materia take w Ksidze Jozuego (g. rozdziay
13-22). Std m.in. mwi si o Hexateuchu, zamiast o Pentateuchu.
Dalej ni Rendtorff granic P
G
przesuwa T. POLA. Autor w swej mono-
grafi powiconej tej kwestii
167
kulminacj historii prowadzonej przez
P
G
widzi w ustanowieniu na Synaju Mieszkania Jahwe, a dokadnie
w ww. Wj 29,45n. Synaj dla rda oznacza nic innego, jak gr Syjon.
Przybycie Boga na gr Synaj oznacza Jego powrt na Syjon, czym P
G

si koczy. Pytaniem o granic kocow P
G
zaj si take E. ZENGER,
piszc wstp do Picioksigu w zredagowanym przez siebie Wpro-
wadzeniu do Starego Testamentu
168
. Autor odrzuca tradycyjn odpo-
wied, ktra ostatni lad P
G
widzi w Pwt 34,1.7-9, z trzech powodw.
Po pierwsze, styl tych wersetw nie jest charakterystyczny dla P
G
; po
drugie, ZENGER nie widzi powodu do oddzielania ww. 7-9 od ich kon-
tekstu; a po trzecie, w. 5, ktry mwi o mierci Mojesza, nie naley do
P
169
. Take Joz 18-19, proponowane przez niektrych zakoczenie P
170
,
wedug tego egzegety, stanowi problem. Mona tam rzeczywicie doj-
rze realizacj obietnicy danej przez Boga w Rdz 1,28 (czycie sobie
ziemi poddan) i zakoczenie teologii witego Namiotu, ale ZENGER
wysuwa nastpujce wtpliwoci: 1. Dlaczego uprzywilejowa Rdz
1,28 w teologii P, gdy w Joz nie ma tylu innych wanych motyww
kapaskich? 2. P
G
wyrnia jasno histori pocztkw (Rdz 1-9) od
dziejw Izraela, ktrych program znajduje si w Rdz 17. Joz 18-19 nie
zawiera adnej aluzji do Rdz 17. 3. Joz 18-19 zawiera tylko pojedynczy
element charakterystyczny dla kapaskiej teologii Mieszkania: hel
md. Dlaczego nie ma mowy o chwale istotnym elemencie kultu
(Wj 40,34-35; Kp 9,23)? 4. Poza tym wyraenie z Joz 18,1 (ziemia bya
ju im poddana) nawizujce do Rdz 1,28, znajduje si w tekstach nie-
kapaskich: Lb 32,22.29; 1 Krn 22,18
171
. Egzegeta w odpowiedzi usta-
la, e pierwotna konkluzja materiau P
G
zawarta bya w Kp 9,24, czyli
w opowiadaniu o pierwszej oferze jako ofcjalnej inauguracji kultu,
167
T. POLA, Der Umfang der ursprnglischen Priesterschrift. Beobachtungen zur
Literarkritik und Traditionsgeschichte von P
G
(WMANT 70), Neukirchen-Vluyn: Neu-
kirchener Verlag 1995 (za: IZBG 42 (1995-6) nr 206).
168
Einleitung in das Alte Testament (Studienbcher Theologie 1,1), hrsg. E. ZEN-
GER, Stuttgart: W. Kohlhammer 1995, 94-96.
169
Podobnie nt. Pwt 34,1.7-9 P. STOELLGER, Deuteronomium ohne Priesterschrift,
ZAW 105 (1993) 26-51.
170
Zob. np. J. BLENKINSOPP, The Structure of P, CBQ 38 (1976) 275-292.
171
E. ZENGER, jw., 95.
ale jako zakoczenie podstawowego materiau kapaskiego proponuje
Lb 13-14 oraz wprowadzenie Jozuego (Lb 27,12-14a.15-23).
J.S. KLOPPENBORG w swej pracy nad Joz 22
172
potwierdza napotykane
w literaturze egzegetycznej twierdzenia
173
, e Joz 22,9-34 nosi lady
autorstwa kapaskiego, cho zawiera materia starszy, nawet ideowo
przeciwny myli kapaskiej. Twierdzenie o istnieniu P w Joz 22 bierze
si wedug J.S. KLOPPENBORGA nie tylko i nie gwnie z powodu sowni-
ctwa P (n
e
im, dah, maal, mikn [a take tabnt MM]), na czym
skupiano si dotd, ale bardziej z powodu przewagi kapaskich tema-
tw i zainteresowa (Pinchas, Szilo, poprawno kultowa) oraz kapa-
skiej struktury i specyfcznej kapaskiej logiki, ktra rzdzi narracj,
co autor stara si w artykule wykaza. Przyznaje jednak, e ta praca
P moe by tylko redakcj. Podobnie J. BLENKINSOPP
174
i h. SeeBa
175

widz zakoczenie P pod koniec Ksigi Jozuego. Tego zdania s te M.
HARAN i J.G. VINK ktrzy podkrelaj wag Joz 18,1-10, opisujcego
usytuowanie Namiotu Spotkania (hel md) w Szilo.
Cho podjto wiele prb reorganizacji materiau kapaskiego (inne
propozycje zakoczenia rda to: Wj 40,16.17a.33b; Pwt 32,48-50.52;
34,1.5.7a.8), jednak okrelenie granic P nadal nie jest jednoznaczne
176
.
Cz egzegetw, jak H.-C. SCHMITT, pozostawia otwartym pytanie
o charakter i zakoczenie materiau kapaskiego
177
. Ja sdz, i pier-
wotny materia kapaski (P
G
) nie wystpuj dalej jak w Ksidze Liczb,
czyli ogranicza si do prehistorii, patriarchw, Synaju i kultu. Te tematy
w P s bowiem ze sob bardzo zwizane i spjne. Nadrzdnym celem
wydaje si tu ukazanie pocztkw wiata i religii Izraela. Kapaski
suplement (P
S
) i redakcje sigaj zapewne a po Ksig Jozuego.
172
J.S. KLOPPENBORG, Joshua 22. The Priestly Ending of an Ancient Tradition The Priestly Ending of an Ancient Tradition, Bib
62 (1981) 347-371.
173
Zob. np. J. DUS, Der Brauch der Ladewanderung im alten Israel, ThZ 17 (1961)
1-16; tene, Noch zum Brauch der Ladewanderung, VT 13 (1963) 126-132; J.G. VINK,
The Date and Origin of the Priestly Code in the Old Testament (Oudtestamentlische
Studien 15), Leiden: E.J. Brill 1969, 73-77.
174
J. BLENKINSOPP, The Structure of P, jw.; tene, The Judean Priesthood during
the Neo-Babilonian and Achaemenid Periods. A Hypotetical Reconstruction, CBQ 60
(1998) 25-43 (szczeg. 31.34-36).
175
h. SeeBa , Josua, BN 28 (1985) 53-65.
176
H.H. SCHMID, Auf der Suche nach neuen Perspektiven fr die Pentateuchfor-
schung, w: Congress Volume. Vienna 1980 Vienna 1980, ed. J.A. Emerton, Leiden: E.J. Brill 1981,
375-394 (tu: 379).
177
H.-C. SCHMITT, Redaktion des Pentateuch im Geiste der Prophetie, VT 32
(1982) 180.
C. Natura dokumentu
Kwestia ta bardziej ni poprzednia dzieli egzegetw. Chodzi o py-
tanie: jaka jest relacja P do innych rde? Czy P jest rdem, autono-
micznym dokumentem, czy suplementem, seri dodatkw redaktorskich
do innych, starszych warstw Picioksigu. Czyli czy powstao w sposb
zaleny czy niezaleny od innych spisanych tradycji. Wedug opinii kla-
sycznej P stanowi odrbny, organiczny i pierwotnie niezaleny doku-
ment, podobnie jak J, E oraz dodane D, ktry opowiadanie swe prowa-
dzi paralelnie do historii JE. Alternatywna opinia, promowana gwnie
przez F.M. CROSSA i R. RENDTORFFA, rozumie materia kapaski jako
warstw redakcyjn, seri uzupenie do wczeniej istniejcej pracy.
Przeciw rozumieniu P jako niezalenego rda wystpi ju M. LHR
w 1924 roku, P. VOLZ i W RUDOLPH w 1933 oraz U. CASSUTO w 1934.
CASSUTO oraz I. ENGNELL, miarodajny reprezentant szkoy skandynaw-
skiej, w ogle zakwestionowali hipotez dokumentw czy literackich
rde
178
. Podobnie pisa CROSS: Priestly tradition seems never to
have taken form of an independent code. It is most easily described as
a (...) systematizing of the normative JE tradition in the Tetrateuch (...).
Evidently priests of the Exile period collected and edited ancient (...)
documents, perhaps salvaged from the Temple archives
179
. Opini t
podtrzymywa w pniejszych publikacjach. Do podobnych, cho nie
takich samych, wnioskw doszli MC EVENUE
180
oraz B. ANDERSON
181
.
W tym czasie jednak (do lat 80) hipoteza dokumentw, a co za tym
idzie rozumienie P jako rda, byy dominujce, nawet jeli uczeni wi-
dzieli rny zakres tego rda. Wystarczy wymieni takich egzegetw,
jak H. GUNKEL, M. NOTH, G. VON RAD, J. SCHARBERT czy P. WEIMAR.
Ten ostatni w swym badaniu pisma kapaskiego zaobserwowa, e
dokument P nie jest tylko zlepkiem, konglomeratem ostatniej redak-
cji Picioksigu. Autor widzi w materiale kapaskim pierwotnie nie-
zaleny historyczny opis, ktrym rzdzi niezwykle sztywny (surowy)
ukad historii; opowiadanie starannie zaplanowane, przebiegajce od
178
G. LARSSON, The Documentary Hypotesis and the Chronological Structure of the
Old Testament, ZAW 97 (1985) 317n.
179
CROSS F.M., The Priestly Tabernacle. A Study From an Archeological and His-
torical Approach, BA 10 (1947) 49.
180
S.E.MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw. (cho autor przy- (cho autor przy-
znaje P pewn niezaleno).
181
B. ANDERSON, From Analysis to Synthesis. The Interpretation of Genesis 1-11,
JBL 97 (1978) 23-39.
stworzenia do mierci Mojesza
182
. Tak samo wtedy: W. BRUEGERMANN,
J. BLENKINSOPP, T. POLA (dziea cytowane).
W ostatnim wierwieczu kwestia znw zostaa podjta. R. REND-
TORF (za nim E. BLUM) mwi o dwch gwnych redakcjach obejmu-
jcych zwaszcza Picioksig. Drug wielk redakcj powygnaniow
Picioksigu (po redakcji D) widzi wanie w warstwie kapaskiej
183
.
S. TENGSTRM, tak jak F.M. Cross i R. Rendtorff, charakteryzuje P (jak
wskazuje ju tytu jego pracy) jako materia zaleny
184
. Egzegeta skupia
si na formuach tl
e
dt, jako jednym z aspektw szerokiego problemu
natury P. Wedug niego formua ta dzieli Rdz na siedem rozdziaw,
kady skonstruowany wedug analogicznego Toledotschema. Autor
zauwaa, e tylko wtedy mona termin tl
e
dt traktowa i rozumie
jednolicie jako formu, gdy przyjmiemy, e suy jako nagwek po-
przedzajcy materia nie tylko kapaski, ale i przedkapaski korpus
Tetrateuchu (take w Rdz 2,4!). A to spostrzeenie jest wanym wska-
nikiem za rozumieniem P, jako materiau formowanego od pocztku
z intencj dopowiedzenia do istniejcej wczeniej kompozycji. Praca
S. TENGSTRMA nie rozwizuje jednak defnitywnie rozwaanej kwe-
stii, gdy oparta jest na hipotetycznych zaoeniach, czego usiuje do-
wie C.T. BEGG
185
. Z pogldami Crossa i Tengstrma dyskutuje te
E.W. NICKOLSON
186
, wykazujc niewystarczajc moc ich argumentw
i rozwijajc pozytywn argumentacj za postrzeganiem P jako rda.
182
P. WEIMAR, Untersuchungen zur priesterschriftlichen Exodusgeschichte, jw.
183
Za: A. DE PURY, T. RMER, Le Pentateuch en Question. Position du problme et
brve histoire de la recherche, w: Le Pentateuch en Question. Les origines et la compo-
sition des cinq premiers livres de la Bible la limire des recherches rcentes, d. A. DE
PURY (La monde de la Bible), Genve: ditions Labor et Fides 1989, 9-80 (tu: 62-65).
184
S. TENGSTRM, Die Toledotformel und die literarische Struktur der priesterlichen
Erweiterungs-schicht im Pentateuch, Lund: Gleerup 1981 (w: Coniectanea Biblica, Old
Testament Series 17 (1982) 5-81).
185
Zob. recenzja pracy przez C.T. BEGGA w: CBQ 47 (1985) 147-149. Recenzent
wysuwa kontrargument-pytanie: Kiedy porwnamy P z prezentacj przedkapask,
otrzymamy dowd na bardzo wyran i ron koncepcj w takich kwestiach, jak etyka
patriarchw czy pocztek skadania ofar w Izraelu. Kiedy zestawimy P i pre-P dla
kontrastu obok siebie, owe koncepcje stan si beznadziejnie niejasne, dajce do
rozbieny opis. W wietle tego wniosku mona si zastanawia, czy redakcyjne roz-
winicie istniejcego korpusu opowiada przez szko kapask, nie byoby po prostu
przedsiwziciem dla niej samoniszczcym, jeli chodzi o wszczepienie teologicznego
obrazu P.
186
E.W. NICKOLSON, P as an Originally Independent Source in the Pentateuch.
Some Recent Writing, Irish Biblical Studies 10 (1988) 192-206.
J. VERMEYLEN, H.H. SCHMID, M. ROSE i J. VAN SETERS twierdz, e P nie
jest rdem oddzielnym, dokumentem autonomicznym, ale reprezen-
tuje jedn, kilka lub wiele redakcji wikszego opowiadania. P, wedug
pierwszego egzegety
187
, jest specyfcznie szczegowym dokumentem
stanowicym w swej formie seri dodatkw; stanowi przepracowanie
redakcyjne starszych tradycji Picioksigu, ktre miao miejsce w epo-
ce powygnaniowej i odbyo si w dwch edycjach: P
1
i P
2
. Dla H.H.
SCHMIDA
188
P jest pnym opracowaniem jehowistycznego Pentateuchu.
Dla M. ROSE
189
materia kapaski nie stanowi odrbnej, niezalenej
i zamknitej w sobie pracy, ale jest teologiczn czowk, wprowa-
dzeniem czy prologiem do historii deuteronomistycznej Pwt 2 Krl,
konkurencyjnym do wczeniejszego wprowadzenia-prologu, jakim dla
ydowskiego egzegety jest materia J. Uoglniajc, ci egzegeci, ktrzy
nie przyjmuj klasycznej hipotezy rde, widz P jako kocow redak-
cj i rozwinicie materiaw i tradycji dostpnych w tym czasie.
J.L. SKA broni natomiast twierdzenia, e P jest rdem, a nie su-
plementem do wczeniejszych rde (JE)
190
. Egzegeta dyskutuje
z trzema gwnymi adwersarzami tej tezy: F.M. Crossem, R. Rendtorf-
fem i E. Blumem. Konkluduje: rdo kapaskie nie jest kompletne
(s. 402), mimo to jest materiaem niezalenym, oryginalnym (s. 404);
nie przedstawia wyczerpujcej historii Izraela, tylko koryguje i reinter-
pretuje staroytne rda (s. 404). Podobnie twierdz J. BLENKINSOPP
191
,
187
J. VERMEYLEN, La formation du Pentateuque, jw. 327.329. Autor skupia si
gwnie na rdle J.
188
H.H. SCHMID, Auf der Suche nach neuen Perspektiven fr die Pentateuchfor-
schung, w: Congress Volume. Vienna 1980 Vienna 1980, ed. J.A. Emerton, Leiden: E.J. Brill 1981,
375-394 (tu: 379).
189
M. ROSE, Deuteronomist und Jahwist. Untersuchungen zu den Berhrungspunk-
ten beider Literaturwerke (Abhandlungen zur Theologie des Alten und Neuen Testa-
ment 67), Zrich: Theologischer Verlag 1981, 328; tene, w: Le Pentateuch en Questi-
on. Les origines et la composition des cinq premiers livres de la Bible la limire des Les origines et la composition des cinq premiers livres de la Bible la limire des
recherches rcentes, d. A. DE PURY (La monde de la Bible), Genve: ditions Labor et
Fides 1989, 129-147 (zob. te recenzja: H. ENGEL, BZ 36 (1992) 129-131); zob. te E.
ZENGER, Auf der Suche nach einem Weg aus Pentateuchkrise, Theologische Revue 78
(1982) kol. 357.
190
Zob. J.L. SKA, De la relative indpendeance de lcrit sacerdotal, Bib 76 (1995)
396-415.
191
J. BLENKINSOPP, The Pentateuch. An Introduction to the First Five Books of the
Bible (The Anchor Bible Reference Library), New York i in.: Doubleday 1992; za: J.L.
SKA, Le Pentateuque: tat de la recherche, jw., 246.
K. KOCH
192
i A. SCHART
193
oraz wspomniany E.W. NICKOLSON. J.L. Ska
widzi ponadto w tekstach P nie samodzieln histori wit, ale obra-
mowanie i usystematyzowanie starszych tradycji narracyjnych
194
. Dla
niego P
G
jest now interpretacj pradziejw, ich relektur, nakrelon
w kontekcie caego Picioksigu
195
. Podobnie za tradycyjnym rozu-
mieniem P jako rda, a przeciw modelowi redakcyjnemu Rendtorffa
i jego szkoy wypowiadaj si R. SMEND
196
oraz D.M. CARR
197
. Wedug
tego ostatniego najwczeniejsze teksty narracyjne P byy zamierzo-
ne jako zastpienie nie-kapaskich opowiada paralelnych
198
, s wic
osobnym rdem. Obszern monograf nt. materiau kapaskiego
ogosi L. SCHMIDT
199
. Dowodzi w niej, e P nie moe by redakcj
wczeniejszych tradycji (zawiera zbyt wiele niespjnych z nimi stwier-
dze), lecz jest niezalenym rdem-dokumentem. R.E. FRIEDMAN tak-
e mwi o P jako kompletnym (skoczonym) rdle, przebiegajcym
paralelnie do J i E, a nie tylko pniejszym rozwiniciu
200
. Rwnie
cay szereg uczonych ydowskich (Z. Zevit, M. Haran, B.J. Schwartz
i in.) i niemieckich (oprcz przywoanych L. Schmidta i K. Kocha:
W.H. Schmidt, H.-C. Schmitt, F. Kohata, i in.) zdecydowanie utrzymu-
je to stanowisko.
192
K. KOCH, P kein Redaktor! Erinnerung an zwei Eckdaten der Quellenschei-
dung, VT 37 (1987) 446-467.
193
A. SCHART, Mose und Israel im Konfikt. Eine redaktionsgeschichtliche Studie zu
den Wstenerzhlungen (OBO 98), Freiburg (Schweiz): Universittsverlag i Gttingen:
Vandenhoeck & Ruprecht 1990, 51-54.
194
J.L. SKA, Quelques remarques sur Pg et la dernire rdaction du Pentateuque,
w: Le Pentateuch en Question. Les origines et la composition des cinq premiers livre
de la Bible, jw., 95-125.
195
Tame; zob. te A. FANULI, Due recenti Introduzioni critiche sulla compo-
sizione del Pentateuco. Un primo bilancio su unipotesi gloriosa, RivBib 49 (2001)
211-225 (tu: 212-218).
196
Stwierdza on: Die Vorsuche, die P-stcke als Ergnzung oder Redaktion von JE
zu erklren (...) sind fehlgeschlagen und lassen sich etwa an Gen 6-9 leicht widerlegen
(R. SMEND, Die Entstehung des Alten Testament, Stuttgart 1978, 54; za: G. LARSSON, The
Documentary Hypotesis, jw., 320).
197
D.M. CARR, Reading the Fractures of Genesis. Historical and Literary Ap-
proaches, Louisville: KY i Westminster: John Knox Press 1996, 43-47.
198
Tame, 129.
199
L SCHMIDT, Studien zur Priesterschrift (BZAW 214), Berlin-New York 1993; za:
T. BRZEGOWY, Najnowsze teorie na temat powstania Picioksigu prba oceny, CT
72 (2002) 33.
200
R.E. FRIEDMAN, Who Wrote the Bible, New York: Summit 1987 (za: recenzja
w CBQ 51 (1989) 321-323).
Now tez wysun E. BLUM. Wedug niego kompozycja kapaska
(die priesterliche Komposition KP) ani nie jest redakcj, ani rd-
em (!)
201
. Na szeciu przykadach (historia pocztkw; opis powoania
Mojesza Wj 6-7; opowiadanie o plagach; cud nad morzem; bunt prze-
ciw Mojeszowi Lb 16; wody Meriba 20,1-13) pokazuje, e KP zaka-
da, i staroytne tradycje s ju znane czytelnikowi; z drugiej strony
jednak KP robi wraenie przedstawiania przy pewnych okazjach swej
wersji niezalenej i paralelnej. BLUM mwi o Gottesnhe, czyli o Boej
bliskoci, intymnoci z czowiekiem, ktry to termin proponuje jako
centralny temat KP. Ta wsplnota z czowiekiem istniaa od pocztku,
ale zostaa zniszczona w czasach potopu. Aby wic odnowi t relacj,
Bg zakada swoje Mieszkanie pomidzy ludmi (Wj 25-40), powou-
je sub liturgiczn (Kp 1-10), promulguje prawo czystoci i wito-
ci (Kp 11-26), w kocu uwica obz (Lb 1-10). Z tego te wzgldu
BLUM zaprzecza, jakoby Kodeks witoci (H) stanowi niezaleny do-
kument
202
.
Tak wic ten sam kapaski materia jest odczytywany przez jed-
nych jako ciga warstwa narracyjna, przez innych jako uzupenienia,
czy redaktorskie kompozycje. Ostatnio wnikliw monograf na ten te-
mat przedstawi B. LEMMELIJN
203
. Autor zauwaa, e obie opinie, przed-
stawiane jako wykluczajce si, tak naprawd nie rni si tak bardzo,
jak mogo by to wyglda na pierwszy rzut oka. Oba wyrniaj bo-
wiem w tym samym tekcie typowo kapaskie idee, ktre wysuwaj
si na czoo w wikszych caociach, czy w przepracowaniach/uzupe-
nieniach starszych tekstw. Interpretacja, jakkolwiek, tych danych jest
rna
204
.
201
E. BLUM, Studien zur Komposition des Pentateuch (BZAW 189), Berlin-New
York: Walter de Gruyter 1990, 424-432. Pisze: Die erste Frage wird in der Regel und
wie selbstverstndlich auf die Alternative Quelle oder Bearbeitung zugespitzt, ohne
zu bemerken, welche Reduction von Mglichkeiten diese Fragestellung selbst impli-
ziert (tame, 221).
202
Zob. analiz pogldw w: J.L. SKA, Un nouveau Wellhausen?, Bib 72 (1991)
253-263 (tu: 255-259).
203
B. LEMMELIJN, The So-Called Priestly Layer in Exod 7,14-11,10. Source and/
or/nor Redaction, RB 109 (2002) 481-511 (tu: 496 i 509). Artyku jest streszczeniem Artyku jest streszczeniem
jego siedmiuset-stronicowej rozprawy doktorskiej.
204
T. RMER w kocwce swej pracy stwierdza niezdolno do jednoznacznego
i ostatecznego rozstrzygnicia problemu samodzielnoci P: Zu der Frage, ob P eine
Bearbeitungsschicht oder eine eingenstndige Quelle ist, bin ich im Laufe dieser Ar-
beit zu keiner endgltigen Entscheidung gelangt; w: Israels Vter. Untersuchungen Untersuchungen
zur Vterthematik im Deuteronomium und in der deuteronomistischen Tradition (OBO
Moim zdaniem teksty kapaskie wyjte z ich aktualnego konteks-
tu i zestawione razem maj swj dla siebie waciwy wtek literacki
i mog stanowi samodzielne, pene wymowy teologicznej opowiada-
nie, prowadzone od stworzenia wiata a do inauguracji kultu czy nawet
mierci Mojesza lub zajcia Kanaanu
205
, cho od pocztku nie preten-
doway do caociowoci. Trudno poza tym nazywa redakcj (nawet
wielk) twrczo, ktra dodaje dwa razy tyle materiau (w wikszoci
niezalenego) do dziea, ktre jakoby redaguje. Opowiadanie o Miesz-
kaniu, ktre samo w sobie jawi si jako niezalene, wykazujce sw
wasn spoisto i stojce niejako w konfikcie do innych dokumentw
Picioksigu (np. koncepcji Namiotu w E), potwierdza t tez. Wza-
jemne przenikanie si kapaskich i nie-kapaskich tekstw w obecnej
formie Picioksigu oraz liczne sprzecznoci midzy tymi tekstami nie
dadz si wytumaczy jako owoc pracy redaktora kapaskiego, lecz
jedynie jako przepracowanie i poczenie wczeniejszych, samodziel-
nie istniejcych tekstw. Szersza analiza, cho na pewno ciekawa, nie
wchodzi w zakres mojej pracy.
5. Problem datacji
Datacja materiau kapaskiego w Picioksigu stanowi kwesti,
ktra ywo zajmuje krgi egzegetw ju od ponad stu lat, czyli pra-
wie od czasu wyodrbnienia rda. Liczne dyskusje na ten temat s
wci na nowo podejmowane zwaszcza na amach periodykw biblij-
nych. Stanowiska s spolaryzowane i stanowcze w trwaniu przy swych
argumentach. Problem datacji jest wany dlatego, e umieszczenie P
na danym etapie religii izraelskiej wpywa znaczco na rozumienie
rda jako takiego i jego przesania. To samo dotyczy naszego tekstu
o Mieszkaniu.
Tradycyjnie za Reussem, jego uczniem Grafem oraz Wellhausenem,
przyjmuje si dat wygnaniow lub krtko powygnianiow rda (VI
V w.). Do tej datacji P przyczyni si nawet znaczniej A. Kuenen
206
.
99), Fribourg Schweiz: Universittsverlag i Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1990,
566, n. 478.
205
Takie opowiadanie poprowadzi np. P.K. MCCARTER, Exodus, w: Harper Com,
jw., 130; czy A. FANULI w: Duchowo Starego Testamentu, jw., 256-262.
206
J.A. LOADER, The Exilic Period in Abraham Kuenens Account of Israelite Reli-
gion, ZAW 96 (1984) 3-23 (tu: 13-17).
Okazuje si jednak, e cz nowszych uczonych przywraca rdo
P do epoki przedwygnaniowej, a nawet przedmonarchicznej (!). Z dru-
giej strony s tacy, ktrzy widz P w okresie pno-perskim. Chodzi
oczywicie o datacj podstawowego materiau kapaskiego, gdy data
redakcji kapaskiej przyjmowana jest tylko jedna okres powygna-
niowy. Generalnie spr toczy si o to, czy P zaistniao w religii Izraela
w okresie Pierwszej czy Drugiej wityni, i w zwizku z tym jak rozu-
mie to rdo.
Krtko przytocz ustalenia J. Wellhausena, gdy to do nich odnosi
si wikszo krytykw. Niemiecki egzegeta w pierwszej czci swego
opus magnum: Prolegomena zur Geschichte Israels (1878)
207
zajmuje
si szczegowo izraelskim kultem w piciu rozdziaach zatytuowa-
nych: miejsce kultu; ofary; wita; kapani i lewici; fundacja kapa-
ska. Badania w kadym ze wspomnianych tematw prowadz go do
konkluzji, e prawa, a zwaszcza rozbudowane rytuay i przepisy kul-
tyczne P stoj u pocztku nie religii Izraela, ale judaizmu. P promul-
gowane przez Ezdrasza w 444 r. p.n.e. jest nie prac oryginaln, ale
kompilacj istniejcej kapaskiej wiedzy i stanowi najmodsz war-
stw Picioksigu.
A. Teza alternatywna
Inaczej ni Wellhausen rdo P rozumie szanowany egzegeta ame-
rykaski, ucze W.F. Albrighta, R.E. FRIEDMAN. Sytuuje on pierwotny
materia kapaski przed rdem D, jako wczeniejszy od Deuterono-
mium, czyli w latach 722-609 (D w latach 640-540)
208
. Wedug jego
konkluzji nt. rda, P wyrasta z dominujcego kapastwa aaronickie-
go wityni Jerozolimskiej. Moe by datowane na czasy Ezechiasza,
gwnie z powodu jego zainteresowania Mieszkaniem i opozycji wo-
bec wyszoci mojeszowej nad Aaronem. Reforma Ezechiasza bya
w duej mierze oparta na P, a cilej na trosce tej szkoy o wyczny
kult w Mieszkaniu. Podobne stanowisko wyraa R. ABBA
209
, a bardziej
radykalne (P jeszcze starsze) J.M. GRANITZ
210
.
207
Berlin: Georg Reimer.
208
R.E. FRIEDMAN, The Exile and Biblical Narrative (Harvard Semitic Monographs
22), Chico, CA: Scholars Press 1981, 44-64; tene, Who Wrote the Bible, New York,
Summit 1987; tene, Torah (Pentateuch), w: ABD, vol. 6, 605-622.
209
R. ABBA, The Date and historical value of P, w: tego, Priests and Levites, w:
IDB, vol. 3, 876-889 (tu: 888).
210
J.M. GRANITZ, Do not eat on the Blood. Reconsideration in Setting and Dating
Daty przedwyganiowej rda P broni jednak przede wszystkim
uczeni ydowscy, ktrych wnikliwo w badaniu TM wypywa z na-
turalnego posugiwania si jzykiem Biblii. Naley tu wymieni takie
osoby, jak Y. Kaufmann
211
, a za nim M. Greenberg, M. Haran, J. Mil-
grom, U. Cassuto, Y. Grintz, L.I. Rabinowitz, A. Rof, M. Weinfeld, A.
Hurvitz, Z. Zevit, E.A. Spenser, M. Paran, I. Knohl i inni. Z tej grupy
uczonych aktywnych na arenie midzynarodowej dat powygnaniow
rda utrzymuje tylko B.A. LEVINE.
L.I. RABINOWITZ
212
w swym artykule encyklopedycznym, po przyto-
czeniu stanowiska Wellhausena, szerzej referuje pogldy Kaufmanna,
wskazujc, e nie jest moliwe wyjanienie podoa i rozwoju P w okre-
sie Drugiej wityni
213
. Nastpnie, gwnie na podstawie ukazania sta-
roytnoci poszczeglnych instytucji kapaskich, wzmacnia konkluzj
Kaufmanna: P jest dzieem nie po- ale przedwygnaniowym.
J. MILGROM cae swe obszerne studium nt. materiau kapaskiego,
stanowice zbir jego pitnastu artykuw o teologii i terminologii P,
poprzedza kwesti datacji materiau
214
. Stwierdza tu, e antologia ar-
tykuw jest celowa, gdy dua cz z nich prowadzi do wsplnej
konkluzji: kapaska terminologia i formuy s bez wtpienia starsze
ni graniczny VIV wiek. Maj paralele tylko we wczesnych tekstach
przedwygnianiowych, a niektre odzwierciedlaj nawet socjo-politycz-
n organizacj izraelsk z czasw przed-prorockich czy przedmonar-
chicznych
215
. Np. termin bdh, ktry w cigu kilku wiekw zmieni
of the Priestly Code, ASTI 8 (1970-1971) 78-105 za: J. VERMEYLEN, La formation du
Pentateuque, jw., 342, n. 50. M. M. GRG, badajc szczegowy tekst kapaski dotyczcy
wiecznika (Wj 25,31-38) dochodzi do wniosku, e pierwotne nastpstwo polece od-
nonie do menory wzio swj pocztek przed wygnaniem; M. GRG, Zur Dekoration
des Leuchters, BN 15 (1981) 21-29.
211
Y. KAUFMANN, The Religion of Israel, ed. M. Greenberg, Chicago 1960, 153-
211 (orygina hebrajski: Toledot haemuna hayiraelit, Tel Aviv: Mosad Bialik i Devir
1937). Naszemu tematowi autor powica rozdzia 5. Naszemu tematowi autor powica rozdzia 5. The Antiquity of the Priestly
Source i po czci rozdzial 6. i 7.
212
L.I. RABINOWITZ, Pentateuch, w: Encyclopedia Judaica, vol. 13, Jerusalem: Keter
Publishing Hause 1978, kol. 234-258 (tu: 239-242.244-246).
213
Kaufmann wskazuje np. na podstawowe prawa P, ktre nie pozwalaj zakada
centralizacji kultu; dowodzi staroytnoci instytucji lewitw, praw kultycznych, szaba-
tu i obrzezania oraz Namiotu Spotkania.
214
J. MILGROM, On the Dating of P, w: Studies in Cultic Theology and Terminology,
Leiden: Brill 1983, ix-xiii.
215
Zob. J. MILGROM, Priestly Terminology and the Political Structure of Pre-Mo-
narchic Israel, w: Studies, jw., 1-17.
znaczenie z pracy fzycznej na kultyczn sub, w P pojawia si
tylko w tym pierwszym, staroytnym znaczeniu bdh speniaj nie
kapani, ale pracujcy przy przenoszeniu Mieszkania lewici
216
. Tak jest
i z wieloma innymi terminami. Tez, e podstawowy materia kapaski
(a nie edytorski) naley datowa nie pniej ni na VIII w., Milgrom
dowodzi i podtrzymuje take w swych licznych komentarzach do ksig
biblijnych i artykuach encyklopedycznych
217
.
Konkluzj J. Milgroma potwierdzi niezalenie A. HURVITZ. W ob-
szernym studium z 1982 roku
218
rozwijajcym wiele poprzednich swych
odkry poczwszy od lat szedziesitych
219
, porwnuje terminologi
P z odpowiedni u Ezechiela. Skupia si gwnie na terminach kultycz-
nych. W trzydziestu siedmiu przebadanych formach wykazuje (poza
jednym terminem), e rdo P jest wczeniejsze ni Ezechiel repre-
zentatywny dla epoki wygnania a wic przedwygnaniowe. Podobne
dowodzenie przeprowadza w swym artykule nt. technicznych terminw
P
220
. Zestawiajc dziewi fundamentalnych w P idiomw z analogicz-
nym sownictwem w 1 i 2 Krn, Ezd, Neh i Ez (ksigi reprezentuj p-
no-biblijny hebrajski) dochodzi do wniosku, e P jest cakowicie nie-
wiadomy i niezaleny od kapaskiego sownictwa charakterystyczne-
go dla wygnaniowej i powyganiowej literatury. Sownictwo P w tych
samych kapaskich tematach wykazuje cakowicie inny argon, ktre-
go to moe by zidentyfkowane jako przedwygnaniowe. Jeeli mwi
o wpywie terminologii wityni Jerozolimskiej widocznej w materiale
kapaskim, to moe by to tylko Pierwsza, a nie Druga witynia.
Obaj ydowscy egzegeci dyskutuj nt. poprawnej interpretacji uzy-
skanych danych i staraj si obali tez, jakoby ta wczesna terminologia
216
J. MILGROM, The Term Aboda, w: Studies, jw., 18-46.
217
M.in. w serii Anchor Bible; JPS Torah Commentary; Encyclopaedia Judaica;
zob. te J. MILGROM, The Antiquity of the Priestly Source. A Reply to the Joseph Blen-
kinsopp, ZAW 111 (1999) 10-22. Wartykule autor dowodzi pierwszestwa chronolo- W artykule autor dowodzi pierwszestwa chronolo-
gicznego H przed D Deuteronomium (jako, e stawia w komentarzach tez przeciw-
n oglnie przyjtej e H jest modsze od P i jest jego redaktorem). Wniosek: H jest
starsze od D, a e jest modsze (w jego opinii) od P, wic P jest przedwygnaniowe.
218
A. HURVITZ, A Linguistic Study of the Relationship between the Priestly Source
and the Book of Ezekiel. A New Approach to an Old Problem (Cahiers de la RB 20),
Paris: J. Gabalda 1982 (zob. 23-141, konkluzja 120 i 150n).
219
Np. A. HURVITZ, The Usage of and bc in the Bible and Its Implication for the
Date of P, The Harvard Theological Review 60 (1967) 117-121; tene, The Evidence
of Language in Dating the Priestly Code. A Linguistic Study in Technical Idioms and
Terminology, RB 81 (1974) 24-56
220
A. HURVITZ, The Evidence of Language in Dating the Priestly Code, jw.
moga by efektem przyswojenia starego stylu i sownictwa w celu auto-
ryzacji i nadania wiarygodnoci dzieu. Obaj zgadzaj si, e pojedyncze
terminy jeszcze niczego nie dowodz, ale gdy w gr wchodzi caa grupa
terminw z danej dziedziny, a z drugiej strony brak sownictwa charak-
terystycznego dla pno-biblijnego hebrajskiego, to jest to wiadectwo
bardzo wymowne. Autorzy ci zalecaj wic postrzega P a priori jako
dokument przedwygnaniowy, dopki nie dowiedzie si czego innego.
R. POLZIN, ktry podj w Ameryce badania nad jzykiem pno-bi-
blijnym (LBH)
221
, stwierdzi jednak, e jzyk P jest pniejszy ni he-
brajski klasyczny (BH)
222
. Jego konkluzja jest nastpujca: P
G
wykazu-
je ju zmiany, ale jest bliszy BH ni LBH, cho pniejszy ni historia
deuteronomistyczna (Dtr), natomiast P
S
jest duo bliszy LBH ni P
G
,
ale wci wczeniejszy ni dzieo kronikarskie (Krn, Ezd-Neh)
223
.
Na kongresie studiw ydowskich wypowiada si B.A. LEVINE
224
,
ktry ju wczeniej zaznaczy sw opini przeciwn pozostaym uczo-
nym ydowskim
225
. Egzegeta, rwnie jak Hurvitz na bazie etapw bi-
blijnego jzyka hebrajskiego, odnajduje w Kp 25 i 27 terminy P, ktre
dla niego odzwierciedlaj sytuacj ycia krtko po niewoli i na ten
okres datuje zasadniczy materia kapaski. Na tym samym kongresie
gos znw zabiera A. HURVITZ
226
. Odnosi si do prac Polzina i Levinea,
usiujc osabi ich moc dowodow. Wedug prelegenta kluczem
w ustaleniu relatywnej datacji jzyka P jest porwnanie go z Ezechie-
lem, gdy Ez jest najbardziej reprezentatywn (nawet jedyn) czci
literatury kapaskiej stworzonej w epoce wygnania. Na bazie przy-
toczonej analizy trzydziestu terminw wzitych z tekstw prawnych
221
R. POLZIN, Late Biblical Hebrew. Towards an Historical Typology of Biblical
Hebrew Prose (Harward Semitic Monographs 12), Missoula, Montana 1976.
222
Literatura anglojzyczna uywa nastpujcych skrtw: BH lub EBH (Early)
Biblical Hebrew (wczesno-) biblijny jzyk hebrajski (hebrajski klasyczny, charaktery-
styczny dla epoki Pierwszej wityni) oraz LBH Late Biblical Hebrew pno-bibi-
lijny jzyk hebrajski (powygnaniowy, reprezentatywny w ksigach: Kronik, Ezdrasza,
Nehemiasza, Estery, Daniela, Koheleta i Ben Syracha).
223
Tame, 85-122, szczeg. 112.
224
B.A. LEVINE, Late Language in the Priestly Source. Some Literary and Historical
Observations, w: Proceeding of the Eight World Congress of Jewish Studies. Bible Stud-
ies and Hebrew Language, Jerusalem: World Union of Jewish Studies 1983, 69-82.
225
Np. B.A. LEVINE, Priestly writers, w: IDB Supp, 683-687 (tu: 684n). Autor przy- Autor przy-
znaje pn (okres perski) dat pewnych fragmentw przypisywanych P.
226
A. HURVITZ, The Language of the Priestly Source and Its Historical Setting. The
Case for an Early Date, w: Proceeding of the Eight World Congress of Jewish Studies,
jw., 83-94.
i poza prawnych Hurvitz utrzymuje, e jakkolwiek by obiektywnie
datowa P i Ez, mona defnitywnie stwierdzi, e P pojawia si wcze-
niej ni Ez w porzdku chronologicznym
227
. Egzegeta jeszcze nie raz
zabierze gos w tej kwestii
228
.
Na wspomnianym kongresie wypowiada si rwnie M. WEIN-
FELD
229
. Autor stawia wyzwanie koncepcji Wellhausena, ukadajc sw
wypowied analogicznie do piciu wspomnianych rozdziaw Prole-
gomeny. Weinfeld stara si dowie staroytnoci kolejnych kapa-
skich instytucji sigajc po badania i paralele ze staroytnego Bliskiego
Wschodu (szczeglnie rytuaw hetyckich i ugaryckich), do ktrych
wedug niego Wellhausen nie mia jeszcze dostpu. Wreszcie gos na
tyme kongresie zabiera szanowany profesor Uniwersytetu w Jero-
zolimie, MENAHEM HARAN
230
. Egzegeta wczeniej na wielu miejscach
dowodzi narodzin rda P w epoce przedwygnaniowej
231
. W prelek-
cji wychodzi od akceptowanego stanowiska, e Ksiga Prawa Moj-
eszowego promulgowana caemu ludowi przez Ezdrasza (Ne 8-10)
zawieraa na pewno kapaskie rdo (s. 132)
232
. A poniewa czytanie
wywoao szok wrd suchaczy i prawa byy wprowadzane w ycie
w nastpnych latach, tekst na pewno wczeniej nie by znany. Ale nie
dlatego, e nie istnia; tylko dlatego, e ze wzgldu na swj utopijny
227
Tame, 90.
228
Zob. np. AA. HURVITZ, Dating the Priestly Source in the Light of the Histori-
cal Study of Biblical Hebrew. A Century after Wellhausen A Century after Wellhausen, ZAW 100 (1988) 88-100
(analizuje 2 nowe terminy przypisywane P, podejmuje polemik ze szkoami krytyki
biblijnej); tene, Once Again. The Linguistic Profle of the Priestly Material in the Pen- The Linguistic Profle of the Priestly Material in the Pen-
tateuch and Its Historical Age. A Response to J. Blenkinsopp A Response to J. Blenkinsopp, ZAW 112 (2000) 180-191
(ucila metodologi lingwistycznych poszukiwa dotyczcych datowania P).
229
M. WEINFELD, Social and Cultic Institutions in the Priestly Source against Their
Ancient Near Eastern Background, w: Proceeding of the Eight World Congress of Jew-
ish Studies, jw., 95-129.
230
M. HARAN, The Character of the Priestly Source. Utopian and Exclusive Fea-
tures, w: Proceeding of the Eight World Congress of Jewish Studies, jw., 131-138.
231
Zob. szczeg. M. HARAN, Shiloah and Jerusalem. The Origin of the Priestly Tra-
dition in the Pentateuch, JBL 81 (1962) 14-24; tene; The Divine Presence in the Isra-
elite Cult and the Cultic Institutions, Bib 50 (1969) szczeg. 258-263; tene, Behind the
Scenes of History. Determining the Date of the Priestly Source, JBL 100 (1981) 321-
333. Wswej obszernej monografi nt. wityni i kultu ( W swej obszernej monografi nt. wityni i kultu (Temples and Temple Service in
Ancient Israel, jw.) na pocztku wstpu pisze, e podjty wysiek zmierza w kierunku
wykazania staroytnoci caego materiau kapaskiego Picioksigu (s. v). Argumen-
tacja tej tezy przewija si przez ca ksik.
232
By moe byo to samo rdo kapaskie, jak utrzymywa Wellhausen, a moe
cay Picioksig, jak przypuszcza Kuenen.
i wyidealizowany charakter przechowywany by w ekskluzywnych, na
p ezoterycznych kapaskich krgach (s. 136) i zachowywany jako
ich wasno przez prawie 300 lat (s. 137). Autor kae rozrni po-
midzy kompozycj a publikacj P, ktre to dwa wydarzenia rozdziela
znaczny upyw czasu (s. 135). P osiga centralny, jawny etap daleko
pniej ni miaa miejsce jego kompozycja, pozostajc w midzyczasie
poza scen historii.
Z. ZEVIT
233
na podstawie przywilejw lewickich (miasta lewickie,
dziesicina) ustala, e prawo z Lb 18 moe pochodzi z IX w. p.n.e.,
a P musi by przedwygnaniowe. Szeroko dyskutuje z wyej wspomnia-
nym Polzinem oraz twierdzi, e rdo D zna i zakada ju materia P
(zaprzecza tu M. Haranowi, e P byo ukrywane do czasu publikacji).
Inny uczony, A. ROFE
234
, w swym badaniu Picioksigu od zera, bez
zaoe, wyrnia jeden i jednolity dokument kapaski, spotykany
w caym Pentateuchu, zawierajcy zarwno opowiadania jak i prawa,
wywodzcy si z Betel krlewskiego sanktuarium Izraela Pnocnego
datowany na czasy Krlestwa Pnocnego, a uformowany i dopraco-
wany w Jerozolimie do V w.
Egzegeza ydowska, take w innych publikacjach, stara si zane-
gowa wellhausenowsk tez, ktra przedstawia prawniczy materia
kapaski P jako charakterystyczny dla judaizmu, a nie dla staroytnej
religii Izraela
235
. W tym, w jakiej mierze, tkwi chyba zgodno wypo-
wiedzi tak wielu hebrajskich uczonych.
B. Opinia klasyczna
Pogldy sytuujce P w epoce Pierwszej wityni zarysowaem na
przykadach kluczowych przedstawicieli opinii. Nie sposb natomiast
wymieni kluczowych przedstawicieli opinii przeciwnej klasycznej
(P wygnaniowe lub krtko powygnaniowe), gdy przy niej trwa w wik-
szoci egzegeza europejska i amerykaska. Ju od poowy XIX w. do
dzi dominujca grupa egzegetw twierdzi, e materia prawny zawarty
233
Z. ZEVIT, Converging Lines of Evidence Bearing on the Date of P, ZAW 94
(1982) 481-511.
234
T. BRZEGOWY, rda i redakcje Picioksigu wedug Aleksandra Rof, TST 23
(2004) 85-100; A. FANULI, Due recenti Introduzioni critiche sulla composizione del
Pentateuco. Un primo bilancio su unipotesi gloriosa, RivBib 49 (2001) 211-225 (tu:
219-224).
235
Trzecia cz wellhausenowskiej Prolegomeny nosi tytu Izrael i Judaizm
i wedug tego podziau autor stara si przyporzdkowa P.
w Wj Kp Lb jest najmodsz warstw Picioksigu. Jednym z jej
wyrazicieli jest J. BLENKINSOPP. Amerykaski egzegeta dyskutuje z po-
gldami ydowskich uczonych z du erudycj
236
. Najpierw bierze pod
obserwacj pogldy Kaufmanna, w pewnej mierze ojca szkoy egzege-
tw ydowskich bronicych przedwygnaniowego P. Przede wszystkim
wskazuje, e pogld Kaufmanna na dat P nie wypywa z egzegezy
(cho jest ni poparty), ale ze z gry zaoonej koncepcji religii izrael-
skiej; wykazuje nastpnie sabo kilku wybranych jego twierdze (s.
497-504.508n). Kolejno przechodzi do pogldu M. Harana, jakoby uto-
pijne P, twr na p ezoterycznej grupy kapanw, byo ukrywane jakie
300 lat a do swej promulgacji. Susznie zauwaa, e jest to po prostu
atrakcyjny kompromis dwch przeciwnych omawianych stanowisk,
i pyta: dlaczego opis publicznego kultu miaby by ukrywany? Co zna-
czy tak czste w P: Powiedz synom Izraela? (s. 504n). Weinfeldowi
z jego bliskowschodnimi porwnaniami Blenkinsopp zadaje pytanie:
co maj te pozaizraelskie kultyczne fenomeny do czynienia z datowa-
niem nie specyfcznie izraelskich kultycznych praktyk ale konkretnego
biblijnego tekstu? Linia argumentacji obrana przez Weinfelda byaby
trafna, gdyby sugerowano, e ryty opisane przez P pochodz z okresu
Drugiej wityni, czego nie czyni nawet Wellhausen (s. 505n). Autor
nastpnie dyskutuje pokrtce z Friedmanem i Zevitem (s. 507). W mi-
dzyczasie zaznacza, e podejmuje tylko gwne argumenty Kaufmanna
i nastpcw, gdy wiele argumentw ubocznych gromadzonych jest
chyba w nadziei, e przynajmniej ktry z nich wytrzyma. W ostat-
niej czci artykuu przytacza efekty pracy Polzina i podejmuje polemi-
k z Hurvitzem i jego datowaniem P przed Ezechielem. Wskazujc na
sabo wybranych argumentw (analizowanych terminw) Hurvitza,
stwierdza, e na tej podstawie nie mona ustala pierwszestwa P przed
Ezechielem. Inne terminy porwnywane z pnym dzieem kronikar-
skim dowodz najwyej, e P jest wczeniejsze od KrnEzdNeh, co
nie jest kwesti sporn (s. 508-516). W midzyczasie odnosi si do Mil-
gromowego terminu bdh. Stwierdza, e takie czyste rozrnienie
midzy bdh przedwygnaniowym (fzyczna praca) i powygnanio-
wym (kultyczna suba) nie istnieje, od kiedy termin jest uywany
rwnie w pnych tekstach na okrelenie pracy fzycznej (np. Ne 3,5;
1Krn 4,21; 26,30) (s. 515)
237
.
236
J. BLENKINSOPP, An Assessment of the Alleged Pre-Exilic Date of the Priestly
Material in the Pentateuch, ZAW 108 (1996) 495-518.
237
Stanowisko Blenkinsoppa nt. omawianej kwestii zob. te w: J. BLENKINSOPP,
Inni obrocy klasycznej datacji P to np. Vermelyen, Cortese, Wei-
mar i Vink. J. VERMEYLEN twierdzi, e P zna nie tylko J uzupenione
o E, ale zna rwnie relektur Dtr
238
. E. CORTESE, badajc temat obie-
canej ziemi Kanaan w teologii i terminologii materiau kapaskiego,
stwierdza, e uporczywe uywanie przez P frazy ziemia/kraj Kana-
an wynika z miejsca, z ktrego P postrzega t ziemi, a mianowicie
z wygnania w Babilonii
239
. Std jego wniosek o wygnaniowej dacie tej
tradycji. Pogld ten utrzymuje w innych swych publikacjach nt. P (zob.
bibliografa). P. WEIMAR argumentuje za powygnacz dat warstwy P
G
,
potem uzupenionej przez P
S
; ok. 400 roku redaktor R
P
czy obie po-
wysze warstwy
240
. J.G. VINK w swej monografi na ten temat
241
idzie
najdalej, gdy dowodzi, e dokument kapaski jest najmodsz war-
stw Picioksigu i naley j datowa dopiero ok. roku 400 przed Chr.
Pisze: P should be linked up with the mission of Ezra and both should
be dated in the frst decade of the reign of Artaxerxes II, early fourth
century B.C.
242
. Egzegeta nie mwi jednak czy chodzi o P
G
, czy o P
S
,
traktuje cao materiau jako PC Priestly Code. Jednak wedug J.L.
SKA, profesora Papieskiego Instytutu Biblijnego, to dopiero ostateczna
redakcja Picioksigu nastpia w czasach perskich. Wtedy to Picio-
ksig sta si dokumentem ofcjalnym umacniajcym status wsplnoty
drugiej wityni
243
. Dat (po)wygnaniow utrzymuje te np. F.V. VIN-
NET
244
. W Polsce egzegeci rwnie reprezentuj opini klasyczn.
Reasumujc, data redakcji materiau kapaskiego przyjmowana
jest tylko jedna: okres powygnaniowy; natomiast sam materia widzia-
The Pentateuch. An Introduction to the First Five Books of the Bible An Introduction to the First Five Books of the Bible (AB Reference
Library), New York: Doubleday 1992, passim, np. 238; tene, The Judean Priesthood
during the Neo-Babilonian and Achaemenid Periods. A Hypotetical Reconstruction,
CBQ 60 (1998) 25-43. Artyku Blenkinsoppa doczeka si dwch odpowiedzi ze strony Artyku Blenkinsoppa doczeka si dwch odpowiedzi ze strony
ydowskich egzegetw: Milgroma i Hurwitza (zob. noty wyej). Pierwszy poszerza
sw argumentacj, drugi stawia zastrzeenia metodologiczne.
238
J. VERMEYLEN, La formation du Pentateuque, jw., 342.
239
E. CORTESE, La Terra di Canaan. Nella storia sacerdotale del Pentateuco (Riv-
Bib Supplementi 5) Brescia: Paideia 1972 (recenzja: CBQ 36 (1974) 99-100).
240
P. WEIMAR, Untersuchungen zur priesterschriftlichen Exodusgeschichte, jw.;
tene, Untersuchungen zur Redaktionsgeschichte des Pentateuch (BZAW 146), Berlin
New York: Walther de Gruyter 1977.
241
J.G. VINK, The Date and Origin of the Priestly Code, jw., 1-4. Podobnie Podobnie E. BLUM,
Studien zur Komposition des Pentateuch, jw., 424-432.
242
Tame, 63.
243
J.L. SKA, Le Pentateuque: tat de la recherche, jw., 246.
244
F.V. VINNET, Re-examining the foundations, JBL 84 (1965) 5-7.
ny jest rnie. ydowska gwnie (cho nie tylko) egzegeza opowia-
da si za przedwygnaniow datacj P jako rda. Egzegeza katolicka
i protestancka w wikszoci datuje materia P na okres niewoli lub po
powrocie z niewoli babiloskiej.
C. Datacja Wj 25-31; 35-40
Uczeni s zgodni, e P zawiera w swym dokumencie staroytny
materia, ktry wczy do swej pracy. Dawno ju rozpoznano w P ist-
nienie pewnej iloci zachowanych starych (nawet najstarszych w Pi-
cioksigu) materiaw i zwyczajw, i nie twierdzi si ju (jak szkoa
wellhausenowska), e P ma najwyej warto historyczn tego okresu,
w ktrym zostao spisane. Take wiele z jego rytualnych praw ma sta-
roytne korzenie
245
. Dla niektrych P to zarwno stare rda uywane
przez szko kapask, jak i rezultat ich opracowania. Jeeli przyj,
jak sugeruje krytyka literacka, e P reprezentuje kolekcj dostpnych
kapanom materiaw zarwno z tradycji ustnej, jak i spisanych, uo-
onych w histori, to naley przypuszcza, e znajd si tu elementy
starsze i modsze. rdo kapaskie, w wietle powyszego, nalea-
oby rozumie jako pewien proces twrczy rodowiska kapaskiego
rozpoczty ju za czasw Pierwszej wityni, zebrany i zredagowany
w czasie lub po powrocie z niewoli, a zakoczony wraz z ostateczn
kapask redakcj caoci Picioksigu. Zatem wskazania egzegetw
na dat P, czsto tak rn, na podstawie rnych fragmentw i r-
nych danych P, nie koniecznie musz by ze sob sprzeczne. W takim
wypadku konkretn jednostk zawartoci P naleaoby bada w oparciu
o jej wewntrzne waciwoci, z tym zastrzeeniem, e analiza literacka
nie jest wystarczajcym i ostatecznym kryterium. Z naszym wywodem
zbiena jest uwaga poczyniona przez B.A. Levinea: wysiki egzege-
tw, by wskaza jeden konkretny okres powstania caej rnorodnej
zawartoci P, wydaj si by bezproduktywne. Lepiej zaoy, e ma-
teria kapaski jest dzieem rozoonej w czasie literackiej twrczo-
ci. Niektre elementy P mona datowa na okres wygnaniowy, nawet
pno-wygnaniowy; niektre jednak, o czym jest przekonana znaczna
cz uczonych, pochodz z epoki Pierwszej wityni
246
.
245
Zob. np. V. HUROVITZ, P Understanding the Priestly Source, BR 12 (1996)
30-37 i 44-47 (za: IZBG 42 (1995-6) nr 204); R. ABBA, Priests and Levites, jw., 888;
B. COUROYER, LExode, jw., 10. Z. ZEVIT, Converging Lines, jw., 485.
246
B.A. LEVINE, Late Language in the Priestly Source, jw., 70.
W moim przekonaniu, w odpowiedzi na najbardziej ogln kwesti
usytuowania materiau kapaskiego w historii Izraela, nie uniknie si
odpowiedzi na dwa podstawowe pytania: 1. jaka moga by motywacja
stworzenia tak rozbudowanego materiau lepsza ni historyczny dramat
narodu wygnanego do Babilonii i zagroonego utrat tosamoci i wiary
(gdzie kapani oderwani od zwyczajnych czynnoci kultycznych skupi-
li si na katechezie, a ich znaczenie w obcym kraju znacznie wzroso)?
i 2. czy rzeczywicie tak rozbudowany i kunsztowny pod wzgldem
teologicznym i liturgicznym materia kapaski, wykazujcy tak wiele
pnych cech, najlepsze swe usytuowanie znajduje w XI VII w. reli-
gii Izraela (szczeglnie, gdy porwnamy go do innych pism biblijnych
tego okresu i problemw z jakimi borykaj si ich autorzy i bohate-
rzy)? Wedug mnie zdecydowanie lepiej uargumentowany i osadzony
w realiach jest pogld klasyczny, dostrzegajcy gwn prac szkoy
kapaskiej w czasie lub po niewoli, wskazujcy jednak na moliwo
wykorzystania przez ow szko przechowywanej starej wiedzy i sta-
roytnych rde.
Taki proces wykorzystania i przetworzenia starej wiedzy i rde
wydaje si zachodzi w opowiadaniu o Mieszkaniu na pustyni. Nie
bd tu przytacza argumentacji na potwierdzenie tej opinii, gdy temu
tematowi osobno powicony jest ostatni podpunkt drugiego rozdziau
pracy. Jeeli chodzi o datacj opowiadania o Mieszkaniu Wj 25-31;
35-40, na pewno nie bez znaczenia jest fakt, e zarwno cytowany wy-
ej HURVITZ, a take R. GENDSBURG argumentuj za wczesn dat P na
podstawie sownictwa w duej mierze wzitego z kapaskiej peryko-
py o Mieszkaniu
247
. Wielu uczonych mwic o staroytnym materiale
zachowanym w rdle kapaskim, wskazuje wanie na opowiadanie
z Wj 25-40. mielsze hipotezy o staroytnoci opisu Mieszkania stawia
od lat 40-tych F.M. CROSS
248
, ktry widzi za kapaskim opisem staro-
ytne rdo, by moe z archiww witynnych, ktre P zastpuje swo-
im wasnym. Do podobnego wniosku dochodzi cytowany wyej S.E.
MCEVENUE, ktry stwierdza, e rdo kapaskie spisywane na wy-
247
R. GENDSBURG, Late Bibilical Hebrew and the Date of P, Journal of the Ancient
Near Eastern Society 12 (1980) 65-80. Gendsburg, z dziewiciu analizowanych przez Gendsburg, z dziewiciu analizowanych przez
siebie przykadw, a pi bierze z Wj 28, a siedem z Wj 25-31. Artyku jest recenzj
ksiki R. Polzina, Late Biblical Hebrew, jw. Odnonie do Hurvitza zob. szczeglnie Odnonie do Hurvitza zob. szczeglnie
tego, The Usage of and bc, jw., oraz The Evidence of Language in Dating the
Priestly Code, jw.
248
F.M. CROSS, The Priestly Tabernacle, jw.; tak samo w kolejnych swych publi-
kacjach.
gnaniu w caoci bazuje na spisanej tradycji, przeksztacajc j w ma-
teria katechetyczny
249
. Co do samego tekstu Wj 25-31 egzegeta pisze:
There was such a variety of styles within the unit, that one was led to
suspect P had used sources here
250
. Rwnie dla H. UTZSCHNEIDERA
kapaski tekst o Mieszkaniu jest zoon kompozycj wielu tekstw,
ktre zwykle miay rwnie dug histori ustnego przekazu, spisywa-
nia, edytowania i przepisywania
251
. Za staroytnoci opisu Mieszkania
szeroko argumentuj cytowani Friedman, Kaufmann, Haran i Knohl,
tak tez stawia te D. Kellermann
252
i wielu innych
253
. Wellhausen
myli si twierdzc, e Mieszkanie jest po prostu wymylonym przez
kapanw obrazem wityni Jerozolimskiej rzuconym w zamierzch-
e czasy. W rozdziale drugim przytocz szereg argumentw przema-
wiajcych za tym, e instytucja witego Namiotu pochodzi z cza-
sw mojeszowych wprost z Synaju. Tradycja sanktuarium-namiotu,
ktrej lady odnajdujemy na wielu miejscach Biblii (np. Wj 33,7-11;
Pwt 31,14n; Ps 78,60; 2 Sm 7,6), zostaa utrwalona na pimie najpew-
niej jeszcze przed niewol, za czasw Pierwszej wityni, ale opisa-
na i zredagowana w okazaej, monumentalnej formie przez kapanw
w VI V w. przed Chr.
249
Zob. S.E. MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly Writer, jw., 179
i 185n.
250
Tame, 22.
251
H. UTZSCHNEIDER, Das Heiligtum und das Gesetz, jw., 13. Ciekawie ide t Ciekawie ide t
sformuowa R.N. WHYBRAY: The Pentateuch, then, it may be suggested, is an out-
standing but characteristic example of the work of an ancient historian: a history of the
origins of the people of Israel, prefaced by an accuont of the origins of the world... He
had at his disposal a mass of material, most of which may have been of quite recent
origin and had not necessarily formed part of any ancient Israelite tradition. Follow-
ing the canons of the historiogrphy of his time, he radically reworked this material,
probably with substantial additions of his own invention, R.N. WHYBRAY, The Mak-
ing of the Pentateuch. A Methodological Study, Sheffeld 1987, 242; za: J. BRINKMAN,
The Perception of Space in the Old Testament. An Exploration of the Methodological
Problems of Its Investigation, Exemplifed by a Study of Exodus 25 to 31, Kampen: Kok
Pharos 1992, 156.
252
D. KELLERMANN, :::, w: TWAT, Bd. 5, kol. 62-69.
253
Trafna jest uwaga cenionego przeze mnie egzegety B.S. CHILDSA: wrd uczo-
nych wzrasta konsensus, e za kapaskim opisem Mieszkania stoi staroytny materia.
Zob. B.S. CHILDS, The Book of Exodus. A Critical, Theological Commentary (OTL),
Philadelphia: Westminster Press 1974, 352. Podobne zdanie sformuuje prawie 20 lat Podobne zdanie sformuuje prawie 20 lat
pniej w swej obszernej monografi: Biblical Theology of the Old and New Testament.
Theological Refection on the Christian Bible, Minneapolis: Fortress Press 1993, 140.
Rozdzia II
Mieszkanie jako budowla
Obecny rozdzia bdzie mia zasadniczo charakter egzegetyczny.
Zanim bowiem zaczniemy zgbia stron teologiczn analizowane-
go przez nas fragmentu Biblii, musimy wpierw waciwie go odczy-
ta i dobrze zrozumie. Waciwie i dobrze, to znaczy w taki sposb,
jak zamierzy to autor natchniony. Dopiero tak uchwycony i oywiony
tekst zacznie przemawia swoj wymow teologiczn.
W punkcie 1. i 2. przeanalizuj opis Namiotu oraz Arki. Wiksz
uwag powic kluczowym terminom caego opowiadania tym
okrelajcym pustynne sanktuarium Jahwe: :::, :.: s, jak
te terminom zwizanym z Ark: s, -:. i -e:. W dwch ko-
lejnych punktach (3. i 4.) omwi pozostae sprzty Mieszkania: we-
wntrzne i zewntrzne. Podzia na sprzty wewntrzne i zewntrzne
jest wyranie zasugerowany przez samego autora natchnionego i wy-
nika z ustalonych przez niego krgw witoci Mieszkania
254
. Przy
analizie kadego sprztu zaczn od terminologii, by nastpnie przej
do analizy opisu przedmiotu i analizy jego funkcji w yciu religijnym
wedug rda kapaskiego. Chc w ten sposb zrozumie, jakie zna-
czenie witym przedmiotom Mieszkania nadaje autor kapaski. Cho
opis pustynnego sanktuarium jest w pewnych kwestiach bardzo szcze-
gowy i daje do konkretne wyobraenie, czym byo Mieszkanie Jah-
we, to jednak w niektrych kwestiach nie jest pozbawiony zagadek. S
rzeczy nie wyjanione bezporednio z powodu traktowania ich bd to
jako oczywiste, bd jak kwestie majce by wywnioskowane
255
. Opis
przedstawia nagromadzenie pewnych szczegw z jednej strony, lecz
cakowite ominicie innych z drugiej. Z tego wzgldu trzeba bdzie
254
Zob. np. Wj 40,9-11, gdzie sprzty wewntrz Mieszkania (st, wiecznik i o-
tarz kadzenia) s potraktowane rozdzielnie z elementami zewntrznymi Namiotu (o-
tarz caopalenia, kad, dziedziniec).
255
Np. ksztat cherubw, grubo zota na przebagalni, st, grubo desek Miesz-
kania, z czego maj by lampy wiecznika, itp. Z drugiej stron nie jest tak, jak mwi G.
HENTON DAVIES (Tabernacle, w: IDB, vol. 5, 498-506; tu: 503), e w opisie tym jest tak
wiele niejasnoci i opuszcze, e nie byo by moliwe odtworzy Mieszkania P.
sign do innych rde mogcych uatwi zrozumienie i rekonstruk-
cj tej archaicznej budowli. Podsumowaniem tych bada bdzie punkt
5., w ktrym podejm kwesti stosunku opisu Mieszkania do innych
rde biblijnych opisujcych wityni. To z kolei przybliy mnie do
odpowiedzi na pytanie o historyczn warto i zamys twrczy autora
opowiadania.
Rys. 1. Schemat budowli Mieszkania z rozmieszczeniem jego sprztw:
1. Arka i cheruby
2. Otarz kadzenia
3. St chlebw pokadnych
4. wiecznik
5. Kad
6. Otarz caopalenia
A. Miejsce Najwitsze
B. Miejsce wite
C. Dziedziniec
A B C
w
s
c
h
d
4
1 2
3
5 6
121 Rozdzia II. Mieszkanie jako budowla
1. Mieszkanie, Namiot Spotkania :.: s :::
W punkcie tym przeanalizuj dwa kluczowe terminy okrelajce
wity Namiot (A) oraz sposb ich tumaczenia w zoeniu (B). Ju
same terminy powiedz nam wiele o sposobie rozumienia tej instytucji
Izraela przez autora; temat ten rozwin w dalszych czciach pracy.
Nastpnie (C) przeanalizuj zoon konstrukcj witego Namiotu
obraz nakrelony przez rdo kapaskie.
A. Terminy okrelajce Mieszkanie
Dla okrelenia pustynnej wityni autor kapaski uywa nie jednej,
ale kilku rnych nazw. Dwie najbardziej charakterystyczne i domi-
nujce w opowiadaniu Wj 25-40 to: Mieszkanie (mikn) i Namiot
Spotkania (hel md). Cho nimi zdecydowanie najczciej posu-
guje si autor kapaski tu i w caym swym dziele, to nie s one jedy-
nymi. W opowiadaniu znajdziemy te terminy miqd i qde, obydwa
okrelajce miejsce wite.
Mieszkanie ::: (mikn) to sowo bardzo zadomowione wa-
nie w tradycji kapaskiej. W samym bloku Wj 25-40 pojawia si a 58
razy, w Lb 1-10 trzydzieci razy, a w caym materiale P 103 razy (na
139 jego wystpowa w caym Starym Testamencie)
256
, Dla ustalenia
znaczenia tego terminu trzeba si odwoa do rdzenia kn, ktry jest po-
wiadczony w wielu staroytnych jzykach semickich
257
. W qal ozna-
cza on zatrzyma si, zabawi, mieszka
258
. Moe oznacza miesz-
kanie w namiocie (np. Rdz 9,27; Sdz 9,11), ale te trwae mieszkanie
(Rdz 35,22; 49,13; passim) nieraz podkrelane przez dodanie wyrae
256
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkordanz zum Hebrischen Alten Testament, Stuttgart:
Wrttembegrische Biblelanstalt 1958, 873-874. Wedug Wedug Konkordancji Biblijnej do Pis-
ma witego Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekad z jzykw hebrajskiego
i greckiego (t. 1-2, oprac. J. Kajfosz, H. Krzysiuk, M. Kwiecie, Warszawa: Vocatio
2
1995, 357) sowo mikn w Wj 25-40 wraz z odmianami feksyjnymi zachodzi 59 razy,
natomiast wedug J. FUERSTI, Concordantiae hebraicae atque chaldaicae quobis ad
omnia canonis sacri vocabula, Leipzig: Jonas Verlager 1932, 1141-1142 sowo mikn
w Wj 25-40 wystpuje 57 razy.
257
O. LORETZ, Ugaritisch skn knt und hebrisch skn sknt, ZAW
94 (1982) 123-128; R.M. GOOD, The Israelite Royal Steward in the Light of Ugaritic
l bt, RB 96 (1979) 580-581.
258
A.R. HULST, kn wohnen, w: THAT, Bd. 2, 906.
na wieki lub z pokolenia na pokolenie (Ps 37,27.29; Iz 34,17)
259
. W na-
szym opowiadaniu czasownik kn jest uywany w opisie relacji Jah-
we Mieszkanie: I nie mg Mojesz wej do Namiotu Spotkania,
bo spoczywa (::, kan) na nim obok i chwaa Jahwe wypeniaa
Mieszkanie (Wj 40,35; por. te 2 Sm 7,6; Ps 78,60)
260
oraz w relacji
Jahwe Izrael: I uczyni Mi wite Mieszkanie, abym mg zamieszka
(~.::) pord was (Wj 25,8); I bd mieszka (~.::)
261
pord
Izraelitw i bd im Bogiem. I poznaj, e Ja, Pan, jestem Bogiem, kt-
ry wyprowadzi was z ziemi egipskiej i mieszka (.::)
262
pord was,
Ja, Pan, wasz Bg (Wj 29,45n). Wprost od tego czasownika poprzez
dodanie prefksu (preformatywy rzeczownikowej) : mm pochodzi ter-
min mikn. Owe dodane mm w hebrajskim nadaje czsto rzeczowni-
kowi odczasownikowemu charakter miejsca
263
; zob. np. mqm (miej-
sce) od qm (wsta), miqd (miejsce wite) od qda (by witym),
mipt (miejsce sdu) od pat (sdzi). Termin mikn oznacza wic
dosownie miejsce zamieszkania, mieszkanie.
Hebrajczycy (podobnie jak inni staroytni) okrelali sanktu-
arium, wityni Boga jako miejsce wyjtkowe, szczeglne (np.
:;: lub :;)
264
, nie rzadko jednak uywali sw bardzo prostych,
powszednich, a zarazem wymownych, jak bt (dom)
265
czy wanie
mikn (mieszkanie). W znaczeniu wieckim (odnonie do ludzi) ozna-
259
T. BRZEGOWY, Miasto Boe w psalmach, jw., 37.
260
kn w stosunku do wityni, np. Ez 43,7: Rzek do mnie: Synu czowieczy, to
jest miejsce Tronu Mojego, miejsce podstawy mych stp, gdzie chc na wieki mieszka
pord Izraelitw (te np. Ez 43,9; Jl 4,17).
261
O wyjtkowoci tego stwierdzenia wiadczy tumaczenie LXX, ktre dla unik-
nicia antropomorfzmu czy zbytniego zblienia si Jahwe do ludu, tumaczy i bd
mieszka jako , czyli bd wzywany.
262
BT tumaczc zwrot .:: mieszka wprowadza tu niekonsekwencj czaso-
w, gdy wedug P Jahwe ma dopiero zamieszka w Mieszkaniu. Lepsze i bardziej
poprawne (uwzgldniajce owo ) wydaj si tumaczenia: dla zamieszkania, aby
mieszka, abym mg zamieszka, w celu zamieszkania jak czyni przeka-
dy angielskie (np. New Revised Standard Version, The New Jerusalem Bible), fran- New Revised Standard Version, The New Jerusalem Bible), fran-
cuskie (np. La Bible de Jrusalem, Traduction Oecumnique de la Bible), czy woskie
(La Sacra Biblia Nuova Riveduta).
263
Lub narzdzia dziaania, np. m
e
nrh (wiecznik) od sowa nr (lampa); zob.
P. JOON, Grammaire de lhbrew biblique, Roma: Institut Biblique Pontifcal 1923
(Rome
2
1947) 88d.
264
J. CHMIEL, Rozwj pojcia sanktuarium, RBL 37 (1984) 204.
265
Zob. np. czsty zwrot w odniesieniu do wityni Jerozolimskiej: bt Jahwe
(np. 1 Krl 6-8) czy bt lhm (np. 2 Krn 5,14).
cza najoglniej zamieszkanie, czy to w namiocie (Lb 16,24.27; 24,5;
Ez 25,4; Hi 21,28; Iz 54,2) czy w domu (Jr 9,18; 51,30; Hi 18,21)
266
.
Jak w wieckim uyciu, tak i w odniesieniu do sanktuarium Jahwe ter-
min mikn oznacza mieszkanie w sensie waciwym, trway pobyt, nie
tylko czasowe zabawienie w danym miejscu
267
. Sowo mikn okrela
zamieszkanie Jahwe w sanktuarium na pustyni, tak jak okrela stay
Jego pobyt w wityni Jerozolimskiej, ktra de facto w Starym Testa-
mencie opisywana jest rwnie tym terminem
268
. Sowo to w kontek-
cie obecnoci Jahwe wskazuje na niezwyk ask okazan Izraelowi
przez Boga, ktry zamieszka, zadomowi si pord ludzi.
P stosuje ten termin najczciej samodzielnie, czasem jednak do-
daje przydawk: mikn Jahwe (7 razy)
269
, mikn hadt (5 razy)
270
,
mikn hel md (4 razy)
271
. LXX nie idzie za rdosowem hebraj-
skim i sowo mikn oddaje, by moe ze wzgldu na podobiestwo
brzmieniowe
272
, terminami oznaczajcymi namiot: (ok. 106
razy) lub (17 razy); podobnie czyni tumacz Vg uywajc
sowa tabernaculum (namiot, chata).
W rdle kapaskim termin mikn jest ograniczony i zarezerwo-
wany tylko dla witego Namiotu; podobnie czasownik kn w P ogra-
niczony jest do Boga mieszkajcego w namiocie
273
. Tak wic mikn
266
F. ZORELL, Lexicon hebraicum et arameicum Veteris Testamenti, Roma: Pon-
tifcium Institutum Biblicum 1968, 481. Wyjtkowo moe te oznacza grobowiec, Wyjtkowo moe te oznacza grobowiec,
jako miejsce zamieszkania (Iz 22,16; Ps 49,12); zob. The Dictionary of Classical He-
brew, vol. V, ed. D.J.A. CLINES, Sheffeld: Sheffeld Academic Press 1993, 527-531
(tu: 528).
267
A.R. HULST, kn wohnen, jw., 907. Inaczej F Inaczej F.M. CROSS, The Priestly Taber-
nacle, jw., 67n. Pytania, czy owo mieszkanie Jahwe w Namiocie ma charakter stay, Pytania, czy owo mieszkanie Jahwe w Namiocie ma charakter stay,
czy tymczasowy oraz czy jest uwarunkowane, czy bezwarunkowe, zadamy w trzecim
rozdziale pracy, dotyczcym Boej obecnoci.
268
Ps 26,8; 43,3; 46,5; 74,7; 84,2; 132,5.7; 1 Krn 6,33; 2 Krn 29,6; Ez 37,27. Zob.
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkordanz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 873-874.
269
Kp 15,31; 17,4; Lb 16,9; 17,28; 19,13; 31,30.47; por. Joz 22,19.29; 1 Krn 16,39; Joz 22,19.29; 1 Krn 16,39;
21,29; 2 Krn 1,5; Ps 78,28.
270
Wj 38,21; Lb 1,50.53 x2; 10,11. D. D. KELLERMANN (: : : , w: TWAT, jw., kol. 64)
wymienia szste miejsce wystpowania tego terminu z przydawk hadt Lb 16,9
jednak w zdaniu tym mikn ma przydawk Jahwe, a hadt jest inn czci zdania.
271
Wj 39,32; 40,2.6.29; zob. W. GESENIUS, Hebrisches und aramisches Hand-
wrterbuch ber das Alte Testament, Berlin-Gttingen-Heidelberg: Springer Verlag
1959, 469.
272
Bya o tym mowa we wstpie.
273
Bg nie zamieszkuje/zasiada (jab) w Namiocie, ale w nim mieszka (kan);
mona okreli jako terminus technicus autora kapaskiego dla wska-
zania witego Namiotu Mojesza
274
. rdo kapaskie uywa tego,
okrelonego przez siebie, terminu z predylekcj, szczeglnie w stosun-
ku do drugiego, przejtego ze starszych tradycji okrelenia pustynnego
sanktuarium: Namiot Spotkania.
Namiot Spotkania ::: :x (hel md) w P pojawia si
niecae 130 razy, wczeniej wystpuje kilka razy w E (zob. poniej)
oraz w innych ksigach. cznie w TM zoenie to wystpuje 146 razy
(Lb 56, Kp 43, Wj 34, 2 Krn 4, 1 Krn 3, Pwt 2, Joz 2, 1
Sm 2, 1 Krl 1)
275
.
Namiot :x (hel, a nigdy w tym kontekcie ::) pochodzi od
rdzenia hl, wystpujcego w niemal wszystkich semickich jzykach
276
.
W hebrajskim okrela pomieszczenie podrnych, nomadw, zwasz-
cza arabskich plemion pustynnych (zob. Pnp 1,5; Ez 25,4), czy paste-
rzy oraz onierzy zrobione ze skr i tkanin z koziej sierci
277
. Moe
okrela schronienie i zamieszkanie pojedynczych osb (Rdz 9,21; Wj
16,16; Pwt 11,6; Joz 7,21; Dn 11,45 i passim) lub caych grup (Rdz
4,20; Sdz 5,24; Iz 38,12; Jr 35,7; Oz 9,6 i passim); wycznie poko-
le izraelskich (Pwt 33,18; Joz 22,4.6; Za 12,7; 1 Krn 5,10 i passim)
lub pokole i narodw obcych (Rdz 9,27; Jr 49,29; Hi 3,7; Ps 78,51
i passim)
278
. Pachty namiotowe z koziego wosia zwykle byy koloru
ciemnobrunatnego lub czarnego. Oprcz nich do wyposaenia namiotu
naleay supy, drewniane pale wspierajce oraz sznury i koki do jego
rozcigania (Sdz 4,21; Iz 33,20; Jr 10,20). Namiot by schronieniem
a take staym mieszkaniem staroytnych.
W Starym Testamencie hel okrela take sanktuarium Jahwe, czy
to na pustyni (Wj 33,7-11; 40,2; Mdr 9,8), czy w innym miejscu (Joz
18,1; 1 Sm 2,22; 1 Krl 2,28-30; 1 Krn 6,48; 9,23; Ps 78,60), czy wresz-
zob. F F.M. CROSS, The Priestly Tabernacle, jw., 67.
274
W ogle mona zauway, e rdo kapaskie uywa swych terminw tech-
nicznych w specyfczny dla siebie sposb, rny od tego wystepujcego w innych miej-
scach Biblii, zob. J. J. BRINKMAN, The Perception of Space in the Old Testament. An Ex-
ploration of the Methodological Problems of Its Investigation, Exemplifed by a Study
of Exodus 25 to 31, Kampen: Kok Pharos 1992, 153.
275
F.I. ANDERSEN, A.D. FORBES, The Vocabulary of the Old Testament, Roma: Edi-
trice Pontifcio Instituto Biblico 1989, 387. Zob te szczegowe wykazy w Zob te szczegowe wykazy w J. KUSCHKE,
Die Lagevorstellung der priesterschriftlichen Erzhlung, ZAW 63 (1951) 82n.
276
K. KOCH, :x, w: TWAT, Bd. 1, kol. 128-141 (tu: 129).
277
T. BRZEGOWY, Miasto Boe w psalmach, jw., 36.
278
The Dictionary of Classical Hebrew, jw., vol. 5, 142-146 (tu: 143).
cie w Jerozolimie (Ps 15,1; 27,5-6; 61,5; 1 Krn 16,1; Syr 24,10)
279
.
cznie na kartach Starego Testamentu hel wystpuje 340 razy
280
,
z czego ponad poowa wystpowa (182 razy) odnosi si do witego
Namiotu powiconego Jahwe. W tradycji kapaskiej termin hel wy-
stpuje 140 razy, najczciej z dopenieniem md, samodzielnie za
19 razy. LXX oddaje go (podobnie jak mikn) terminem (blisko
140 razy) lub rzadziej (44 razy); Vg: tabernaculum, rzadziej
tentorium (oba terminy oznaczaj namiot).
Izraelici wiedzieli, e przodkowie ludzkoci oraz ich patriarchowie
wiedli ycie nomadw, mieszkajc wycznie w namiotach (Rdz 4,20;
9,27; 12,8; 13,5; 25,27; 26,17.25; 31,25; 33,19; Hbr 11,9). W namio-
tach te mieszka cay lud Boy podczas wdrwki do Ziemi Obiecanej
(Wj 13,20, 15,27; 16,16; Lb 2). Okres ten pozostawi po sobie nieza-
tarte pitno w wiadomoci Izraelitw
281
. Pustynne sanktuarium byo
namiotem, niezwykle cennym i pracochonnym, ale niczym wicej.
Byo wykonane w czasie wdrwki Izraela, cigego przemieszczania
si, w czasie, gdy wszyscy mieszkali w namiotach, taka wic forma
sanktuarium, ktre mona byo zoy i przenie, jawia si jako co
naturalnego. Namiot Boy rozbity by w samym centrum obozu Izraela.
Otaczay go od strony wschodniej namioty kapanw, a od pozostaych
stron lewitw. W kolejnych krgach byy rozbite namioty poszcze-
glnych pokole izraelskich, take wedug ustalonej kolejnoci (Lb
2)
282
. Balaam, prorok moabicki, na widok tak zorganizowanego obozu,
wykrzykn ogarnity Duchem Boym: Jakubie, jake pikne s twoje
namioty, mieszkania twoje, Izraelu! (Lb 24,5).
Namiot stanie si w religii objawionej symbolem szczeglnej obec-
noci Boej pord swego ludu: Albowiem nad wszystkim chwaa
Jahwe bdzie oson i namiotem (Iz 4,5n); A Sowo stao si ciaem
i rozbio namiot pomidzy nami (J 1,14), a take obrazem Boej opieki
i askawoci: Albowiem On przechowa mnie w swym Namiocie w dniu
nieszczcia, ukryje mnie w gbi swego Mieszkania (Ps 27,5); Chcia-
bym zawsze mieszka w Twoim Namiocie, ucieka si pod cie Twoich
279
F. ZORELL, Lexicon hebraicum, jw., 18; W. GESENIUS, Hebrisches und aram-
isches Handwrterbuch, jw., 13.
280
Wedug A. FRICKENHAUSA (, w: TDNT, vol. 7, 369) 330 razy. , w: TDNT, vol. 7, 369) 330 razy. , w: TDNT, vol. 7, 369) 330 razy.
281
O czym wiadczy choby jedno z trzech najstarszych wit w Izraelu (obok
Pidziesitnicy i Paschy), wito Namiotw.
282
Namioty pokolenia Judy zajmuj centralne wschodnie miejsce naprzeciw wej-
cia do Mieszkania. Szerzej o tym zob. J. J. KUSCHKE, Die Lagevorstellung der priester-
schriftlichen Erzhlung, jw., 78-81.
skrzyde (Ps 61,5). w. Jan o witych w Krlestwie Niebieskim napi-
sze: Zasiadajcy na tronie rozcignie namiot nad nimi. Nie bd ju
akn ani nie bd ju pragn bo pa ich bdzie Baranek (Ap
7,15-17)
283
.
Rzeczownik md pochodzi etymologicznie od rdzenia : (cza-
sownik jad), ktry w qal znaczy okrela, oznacza, wyznaczy,
ustali, przeznaczy, skierowa, a w nifal stawi si, spotka si,
zebra si, wrci si
284
. md (nifal) okrela czas ustalony spot-
kania lub miejsce ustalone spotkania, a wic spotkanie, zebranie,
zgromadzenie, rada, wito
285
. Okrelenie to moe oznacza rwnie
spotkanie wsplnoty, ludu wok sanktuarium ktry to sens podsu-
wa egipska historia Wen-Amona
286
, a take ugaryckie md w opisach
namiotu boga Ela
287
. Namiot Spotkania (hel md) by wic miej-
scem umwionego, autentycznego spotkania Mojesza z Bogiem, ale
take spotkania caego ludu lub poszczeglnych jego czonkw i grup
z Jahwe. Celem tego spotkania byo nawizanie komunikacji midzy
Bogiem a czowiekiem, Boe objawienie i ludzka odpowied. hel
md oznacza wic Namiot Spotkania Jahwe z Mojeszem lub Na-
miot Spotkania Jahwe z Izraelem
288
. W pozakapaskiej tradycji hel
md przyjmuje take znaczenie miejsca wyroczni, miejsca, gdzie Bg
przekazuje swoje sowa Mojeszowi (np. E: Wj 33,7-11). W P mamy
tego lad w Wj 34,34.
LXX hebrajski termin hel md tumaczy nietypowo, prawie za-
wsze jako (skn t martyri)
289
, za czym idzie
283
Wicej nt. funkcjonowania, formy, znaczenia i symboliki staroytnych namio-
tw, zwaszcza w Biblii, ale i w szerszym kontekcie staroytnego Wschodu zob. M.M. M.M.
HOMAN, To Your Tents, O Israel! (Culture and History of the Ancient Near East 12),
Leiden: Brill 2002.
284
P. BRIKS, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu, Warszawa: Vocatio
2
1999, 148.
285
G. SAUER, jd bestimmen, w: THAT, Bd. 1, 744.
286
ANET 29; zob. T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 170 i 171, n. 72.
287
Zob. R.J. CLIFFORD, The Tent of El and the Israelite Tent of Metting, CBQ 33
(1971) 221-227. Autor szuka paraleli instytucji Namiotu Spotkania nie jak dotd warab- Autor szuka paraleli instytucji Namiotu Spotkania nie jak dotd w arab-
skim qubbah (tak np. J. Morgenstern, R. de Vaux), ale w kananejskim namiocie boga
Ela na podstawie dwch jego gwnych funkcji: mieszkania dla bstwa oraz miejsca
zgromadzenia, spotkania dla bstw, a take miejsca zgromadzenia, modlitwy dla ludu.
288
Wsza cz uczonych tumaczy hel md jako Namiot Zwoania/Zgro-
madzenia.
289
Gr. o jest w LXX najczciej tumaczeniem md (250 razy), tumaczy
te dt (40 razy); zob. C. SCHNEIDER, , w: TDNT, vol. 4, 474-515 (tu: 482).
Vg tumaczc tabernaculum testimonii (w Ksidze Liczb czciej jako
tabernaculum foederis), czyli Namiot wiadectwa. Prawdopodobnie
zasugerowane jest to nazw rn hadt Arka wiadectwa, wska-
zujc na zawarto Arki: Tablice Prawa. W P raz jest mowa o mikn
hadt Mieszkaniu wiadectwa (w Lb 10,11).
Powiedzielimy wyej, e nazw hel md autor kapaski za-
czerpn ze starszej tradycji Picioksigu, elohistycznej (E), opisujcej
sanktuarium na pustyni wanie jako hel md (Wj 33,7-11; Lb 11,16;
12,4-10; Pwt 31,14n). Stara ta tradycja mwic o Namiocie Spotkania,
umieszcza go poza obozem (Wj 33,7), a nie jak pismo kapaskie, w rod-
ku obozu (Lb 2). Wedug E Mojesz musia za kadym razem wyj
z obozu, aby si zbliy do owego Namiotu, a nastpnie wraca do
obozu (Wj 33,11). Odlego ta nie bya jednak dua, skoro Izraelici ze
swoich namiotw obserwowali Mojesza, jak wchodzi do (Wj 33,8-
10). By moe nastpio w P poczenie tradycji o Namiocie ze star
tradycj o Arce, ktra wedug tej znajdowaa si zawsze w rodku obo-
zu (Lb 14,44; Joz 7,6; 8,33). M. HARAN wnioskuje, e dla Arki w czasie
postoju rozbijano w rodku obozu specjalny namiot, rny od Namiotu
Spotkania
290
. Kolejn rnic w relacji E i P o Namiocie Spotkania jest
sposb obecnoci w nim Jahwe. E mwi o oboku, ktry kadorazowo
zstpowa i stawa u wejcia do namiotu, gdy Mojesz tam przyby-
wa: Ile za razy Mojesz wszed do namiotu, zstpowa sup oboku
i stawa u wejcia do namiotu, i wtedy Jahwe rozmawia z Mojeszem
(zob. Wj 33,8-10). Wida tu koncepcj czasowego i okolicznociowego
objawiania si Boga Izraelowi za porednictwem Mojesza. Natomiast
P wskazuje na sta obecno Bo w Namiocie, z ktrego to powodu
preferuje termin mikn jako swj tytu pustynnego sanktuarium: Ob-
ok bowiem Jahwe za dnia zakrywa Mieszkanie, a w nocy byszcza jak
ogie na oczach caego domu izraelskiego w czasie caej ich wdrwki
(Wj 40,38). Odkd Bg zstpi w oboku do Mieszkania, na Ark (Wj
40,34n) tu pozostaje, a kolejne z Nim spotkania maj miejsce ju nie
na grze Synaj (Wj 24,15-18), ale w Mieszkaniu (Kp 1,1).
Mieszkanie, Namiot Spotkania jako izraelskie sanktuarium na pusty-
ni, jest wymieniany rwnie w Nowym Testamencie (gr. , w Li-
cie do Hebrajczykw te: ) m.in. w Dz 7,44, Hbr 8,5 a szczegl-
nie w Hbr 9,1-7.21. Okrelenie to oznacza w Nowym Testamencie rw-
nie wityni Jahwe (Mt 23,21; Dz 15,16; Hbr 13,10), a take Miesz-
kanie niebieskie, wieczne przebywanie Boga i witych (np. k 16,9;
290
M. HARAN, Temples and Temple Service, jw., 264n.
J 14,2; Hbr 8,2)
291
. W teologii w. Pawa mieszkaniem jako wityni
Ducha witego nazywane jest ciao ludzkie (2 Kor 5,1.4; por. Rz 8,9-
11; Ga 4,6)
292
.
W naszym opowiadaniu, oprcz tych dwch terminw: mikn i hel
md, spotkamy te sporadycznie na oznaczenie mojeszowego sanktu-
arium sowa: miqd (Wj 25,8)
293
i qde (Wj 29,30; 35,19; 36,1.3.4.6).
Oba pochodz od nonego w hebrajskim czasownika :; (qda), kt-
ry w qal oznacza by witym, nietykalnym, powiconym. W swo-
ich formach gramatycznych wskazuj na wito miejsca. Moemy je
wic przetumaczy jako to, co wite, miejsce wite, witynia.
LXX, idc za rdosowem, oba te terminy tumaczy kilkoma zblio-
nymi do siebie zwrotami: a, a, a, ,
, natomiast Wulgata zawsze sanctuarium.
B. Zoenie mikn hel md
Zoenie mikn hel md wystpuje cztery razy w naszym opo-
wiadaniu (w Wj 39,32; 40,2.6.29), w Starym Testamencie jeszcze tylko
jeden raz: w 1 Krn 6,17. W BT w tumaczeniu zoenia albo jeden z czo-
nw jest pominity (Wj 39,32), albo czytamy o Mieszkaniu wraz z Na-
miotem Spotkania (Wj 40,2; podobnie w BP), o Mieszkaniu (mikn)
jako wntrzu Namiotu Spotkania (Wj 40,6.29); natomiast innym razem
o Mieszkaniu wyraajcym cao budowli (Wj 26,1). Jaki jest wic
stosunek obu nazw (mikn i hel md) w pimie kapaskim?
Sam wyraz namiot (hel) oznacza w P nakrycie z koziej sierci na
Mieszkanie: Nastpnie uczynisz nakrycie
294
Mieszkania z koziej sierci
(Wj 26,7; por. 26,12). Nakrycie to miao jeszcze dwie zewntrzne war-
stwy: Oprcz tego uczynisz nakrycie na namiot ze skr baranich, bar-
wionych na czerwono, i w kocu nakrycie na wierzch ze skr delfnw
(Wj 26,14). Rekonstrukcja ta zgadza si z obrazem w Wj 39,33n: I od-
dali Mojeszowi Mieszkanie wraz z namiotem i sprztami, jak nakry-
291
J.A. BHNER, , w: , w: , w: Exegetisches Wrterbuch zum Neue Testament, hrsg.
von H. Balz, G. Schneider, Bd. 1-3, Stuttgart-Berlin-Kln-Mainz: Verlag W. Kohlham-
mer 1983, kol. 599-602 (tu: 600).
292
J.A. BHNER, o, w: o, w: o, w: , w: , w: Exegetisches Wrterbuch zum Neue Testament, jw.,
kol. 602-603.
293
Te w Kp 19,30; 20,3; 21,12 x2; 26,2 a wic wszystkie w Kodeksie witoci H.
294
BT opuszcza tu sowo namiot wystpujce w BHS; trzeba by to przetuma-
czy mniej wicej tak: Nastpnie uczynisz nakrycie-namiot Mieszkania z koziej sierci
(lub: na namiot, ktry ma okrywa Mieszkanie).
cia, jedne ze skr baranich barwionych na czerwono, a drugie ze skr
delfnw (por. 35,11) oraz w Wj 40,19: Rozcign namiot nad Mieszka-
niem, a nad nim przykrycie na namiot, jak Jahwe nakaza Mojeszowi.
Natomiast Namiot Spotkania (hel md) nigdzie w P nie ozna-
cza tej zewntrznej osony, ale zawsze okrela pustynne sanktuarium
jako cao, z dziedzicem lub sam budowl (zob. np. Wj 27,21;
28,43; 29,4.10.11.30.32.42.44; 30,16.20.26.36; 31,7; 35,21; 38,8
295
.30;
40,7.12.22.24.26.30.32.34n; passim: Kp, Lb). Nazw t, jak powie-
dzielimy, autor kapaski zaczerpn ze starszej tradycji elohistycz-
nej (E), opisujcej sanktuarium na pustyni wanie jako hel md
(Wj 33,7; Lb 11,16; 12,4; Pwt 31,14n), preferujc jednak nowy, wasny
tytu: mikn
296
. Podobnie Mieszkanie (mikn) znaczeniem obejmuje
pustynne sanktuarium (np. Wj 25,8-9; 26,1; 27,9.19; 30,13.18; 31,11;
35,11.19; 36,1; 38,20; 39,1; 40,17; passim: Wj, Kp, Lb), cao kon-
strukcji, zwizanych z nim sprztw oraz kultu, a wic ten sam desyg-
nat, co hel md. Nazwa ta jest charakterystyczna wanie dla P.
Oba sowa wystpuj wic w kapaskim opowiadaniu synonimicz-
nie, zamiennie, razem jako hendiadys. Maj delikatnie rne akcenty,
ale t sam denotacj: okrelaj pustynne sanktuarium, czasem cznie
z dziedzicem, a czasem sam budowl
297
. W tej funkcji synonimicznej
mog wystpowa oddzielnie w jednym zdaniu (Wj 29,30; 40,34.35).
Na synonimiczno obu okrele wskazuje rwnie charakterystycz-
ny paralelizm mikn hel, ktry obserwujemy w kilku miejscach
Starego Testamentu: Jakubie, jake pikne s twoje namioty, mieszkania
twoje, Izraelu! (Lb 24,5); Rozszerz przestrze twego namiotu, rozcig-
nij ptna twego mieszkania (Iz 54,2); Oto przywrc znowu namioty
Jakuba i oka miosierdzie nad jego mieszkaniami (Jr 30,18; take Hi
21,28). Paralelizm ten, co waniejsze, wystpuje take w stosunku do
sanktuarium Jahwe: Nie mieszkaem bowiem w domu od dnia, w kt-
rym wywiodem z Egiptu synw Izraela a do dzi dnia. Przebywaem
w namiocie albo w Mieszkaniu (2 Sm 7,6 = 1 Krn 17,5)
298
; I porzuci
295
BT ma tu tylko namiot jednak BHS ma hel md.
296
J.E. STEINMUELLER, Tent of Meeting, w: New Catholic Encyclopedia, vol. 13, ed.
W.J. McDonald (Bibl. ed. L.F. Hartman), Washington: Jack Heraty & Associates, Inc.
1981, 1012.
297
Podobnie M. HARAN: P uses both terms indiscriminately, without intending any
difference in meaning (Temples and Temple Service, jw., 272).
298
Zwrot b
e
hel b
e
mikn przekazuje stary jerozolimski zwrot poczony waw
explicativum, powiadczony ju w tekstach z Ugarit, gdzie oba okrelenia wystpuj
nieraz w paralelizmie dla opisania mieszkania boga; T. BRZEGOWY, Prorok Natan i bu-
mieszkanie w Szilo, namiot, gdzie mieszka wrd ludzi (Ps 78,60)
299
.
Paralelizm ten wystpuje rwnie w Wj 40, 34-35, gdzie czytamy: Wte-
dy to obok okry Namiot Spotkania, a chwaa Jahwe napenia Miesz-
kanie. I nie mg Mojesz wej do Namiotu Spotkania, bo spoczywa
na nim obok i chwaa Jahwe wypeniaa Mieszkanie. Bardzo czste
w Biblii zestawienie w paralelizmie terminw obok i chwaa ka
widzie paralelizm synonimiczny rwnie w wyraeniach: Mieszka-
nie i Namiot Spotkania.
Autor kapaski, tkwicy gboko w religijnej tradycji Izraela, parale-
lizm ten wykorzysta i rozbudowa. W. SCHMIDT
300
przypuszcza, e Stary
Testament zaczerpn te terminy i ich paralelne zestawienie z literatury
ugaryckiej, z kultury kananejskiej. W eposie o Kerecie Baal wystpu-
je przed bogiem El, ktry przewodniczy zgromadzeniu bogw, i prosi
o bogosawiestwo dla krla Kereta i jego potomstwa. Gdy El speni
to yczenie, wtedy bogowie rozchodz si do swoich namiotw (ahl),
pokolenie bogw do swoich mieszka (mknt)
301
. W eposie o Danelu
czytamy, e bg Kothar wa-Khasis, po obdarowaniu krla Danela, od-
szed do swego namiotu, Hayyin odszed do swych mieszka
302
.
Gdy widzimy ju, e oba terminy: mikn i hel md s syno-
nimiczne
303
, okrelaj w P jedno i to samo sanktuarium, to nietrafne
wydaje si tumaczenie Wj 40,2 i podobnych miejsc przez BT: posta-
wisz Mieszkanie wraz z Namiotem Spotkania i przez BP: masz ustawi
dowa wityni, RBL 40 (1987) 16n.
299
Zob. M. DAHOOD, Pairs of parallel words in the Psalter and in Ugaritic, w:
tene, Psalms III (The Anchor Bible 17A), New York: Doubleday & Company, Inc.
1970, 445.
300
W. SCHMIDT, Mikn als Ausdruck jerusalemer Kultsprache, ZAW 75 (1963)
91-92; zob. te M. HARAN, The Divine Presence in the Israelite Cult and the Cultic
Institutions, Bib 50 (1969) 266, n. 1.
301
C.H. GORDON, Ugaritic Textbook, jw., 128, III, 18-19.
302
C.H. GORDON, Ugaritic Textbook, jw., Aqht V, 31-33.
303
Tak te. J. SCHREINER, Teologia Starego Testamentu, tum. B.W. Matysiak, War-
szawa: ADAM i Pax 1999, 100-101. Wedug niego oba pojcia kad rne akcenty:
hel md wychodzi od tego, e obecno Pana zwizana bya z namiotem, a mikn
przyjmuje jako wzr i miar wityni jerozolimsk (tame). R.E. HENDRIX, dziki swej
analizie terminologicznej, stwierdza, e oba terminy oznaczajce to samo sanktuarium,
wystpuj w dwch kontekstach: mikn bardziej w kontekcie nakazw budowy
Mieszkania Jahwe i obecnoci w nim Boga, natomiast hel md bardziej, gdy eks-
ponowana jest kultyczna funkcja Namiotu; zob. R.E. R.E. HENDRIX, The use of mikn and
hel md in Exodus 25-40, Andrews University Seminar Studies 30 (1992) 3-13 (por.
te tene, A Literary Structural Overview of Ex 25-40, AUSS 30 (1992) 123-138).
Mieszkanie z Namiotem Zjednoczenia, gdy oba sugeruj rno, nie-
tosamo obu przedmiotw. To tak, jakby zoenie Jahwe lohha
czy Jahwe lohn (Pan, Bg twj/nasz), rwnie czce dwie r-
ne tradycje imion Boych, tumaczy jako Pan oraz Bg twj/nasz
czy Pan z Bogiem twoim/naszym. Podobnie niewaciwe wydaje si
tumaczenie lipn petah mikn hel md w Wj 40,6 i 40,29 przez
BT jako przed wejciem do wntrza Namiotu Spotkania, sugeruj-
ce, e mikn stanowi cz wewntrzn (Najwitsze?)
304
Namiotu
Spotkania, podczas gdy w materiale kapaskim mikn odnosi si do
caoci budowli. Zaproponowane przez nas tumaczenie zwrotu mikn
hel md jako Mieszkanie, Namiot Spotkania hendiadys okre-
lajcy dwoma pojciami o delikatnie rnych akcentach jedn zoon
rzeczywisto pustynnego sanktuarium wydaje si najprostsze i naj-
bardziej odpowiadajce myli autora kapaskiego
305
.
C. Konstrukcja pustynnej wityni
Aby dowiedzie si wicej o konstrukcji Namiotu Spotkania musi-
my sign do fragmentu Wj 26,1-37 (por. Wj 36,8-38), ktry zawiera
szczegowy jego opis:
Uczynisz Mieszkanie z dziesiciu tkanin: uczynisz go z krconego bi-
sioru, z foletowej i czerwonej purpury, z karmazynu z cherubami wy-
konanymi przez biegego tkacza. Dugo poszczeglnej tkaniny winna
wynosi dwadziecia osiem okci, a szeroko poszczeglnej tkaniny
cztery okcie; wszystkie za tkaniny winny mie jednakowe wymiary.
Pi tkanin bdzie powizanych ze sob jedna z drug, podobnie dru-
gie pi tkanin bdzie powizanych ze sob jedna z drug. I przyszyjesz
wstki z foletowej purpury na brzegach jednej tkaniny, gdzie winna
by spita, i tak te uczynisz na brzegach ostatniej tkaniny, gdzie win-
na by spita. Pidziesit za wstek przyszyjesz do jednej tkaniny
i pidziesit wstek przyszyjesz do drugiej tkaniny w miejscu, w kt-
rym maj by spite, tak eby wstki byy przyszyte naprzeciw siebie.
Ponadto przyszyjesz pidziesit zotych kek i zwiesz tkaniny przy
304
O tym, e Mieszkanie nie oznacza w P Najwitszego, co sugeruje BT (ale
te IDB, vol. 4, 498 dla Wj 26,1) wiadczy choby fragment o zasonie na wejcie do
Mieszkania, gdzie autor ma na myli zason wejciow do sanktuarium-namiotu (zob.
te np. Wj 31,11).
305
Tak tumaczy np. La Bible de Jrusalem (BJ), The New Jerusalem Bible (NJB), La Bible de Jrusalem (BJ), The New Jerusalem Bible (NJB),
New International Version (1984), La Sacra Bibblia Nuova Riveduta (1994), San Paolo
Edizione (1995); zob. te :::, w: The Dictionary of Classical Hebrew, vol. 5, ed.
D.J.A. CLINES, Sheffeld: Sheffeld Academic Press 1993, 529.
pomocy tych kek, i Mieszkanie bdzie stanowi jedn cao.
Nastpnie uczynisz nakrycie Mieszkania z koziej sierci, a uczynisz
je z jedenastu mniejszych nakry. Dugo jednego nakrycia bdzie
wynosia trzydzieci okci, a szeroko jednego nakrycia cztery okcie,
i wszystkie jedenacie nakry bd miay jednakowe wymiary. Powi-
esz ze sob pi nakry osobno, a pozostae sze osobno. Jednake
szste nakrycie, ktre ma wisie u wejcia do Mieszkania, zoysz we
dwoje. I przyszyjesz pidziesit wstek na brzegach jednego nakrycia
w miejscu, w ktrym maj by spite, i pidziesit wstek na brze-
gach drugiego nakrycia w miejscu, w ktrym maj by spite. Ponad-
to przyszyjesz pidziesit kek z brzu i naoysz kka na wstki,
i w ten sposb zwiesz nakrycia Mieszkania ze sob, e utworz jedn
cao. To za, co zbywa z przykry namiotu, mianowicie poowa przy-
krycia zbywajca, bdzie zwisa na tylnej stronie Mieszkania. Z tego
za, co zbywa z dugoci przykry, bdzie zwisa jeden okie po obu
stronach Mieszkania i tak bdzie mu suyo za przykrycie. Oprcz tego
uczynisz nakrycie na namiot ze skr baranich, barwionych na czerwo-
no, i w kocu nakrycie na wierzch ze skr delfnw.
Przygotujesz te deski na Mieszkanie z drzewa akacjowego i ustawisz
je pionowo. Wysoko desek wynosi bdzie dziesi okci, a szeroko
jednej deski ptora okcia. Kada deska bdzie miaa dwa czopy osa-
dzone jeden naprzeciw drugiego: tak zrobisz przy wszystkich deskach
Mieszkania. I przygotujesz deski na Mieszkanie: dwadziecia desek na
cian poudniow po stronie prawej. I czterdzieci podstaw srebr-
nych sporzdzisz, pod kad desk dwie podstawy na oba jej czopy. I po
drugiej stronie Mieszkania, na cian pnocn, uczynisz dwadziecia
desek. A do nich czterdzieci podstaw srebrnych; po dwie podstawy na
kad desk. A dla tylnej czci Mieszkania sporzdzisz sze desek.
Przy naronikach tylnej ciany Mieszkania postawisz dwie deski. Deski
bd przystaway szczelnie do siebie u dou, a u gry rwnie szczelnie
bd poczone za pomoc jednego piercienia, i tak bdzie take z de-
skami przy obu innych naronikach. I tak bdzie osiem desek, a pod-
staw srebrnych szesnacie, dwie podstawy pod kad desk. I zrobisz
poprzeczki do powizania desek z drzewa akacjowego, pi dla desek
jednej strony Mieszkania i pi poprzeczek dla desek drugiej strony
Mieszkania, pi te poprzeczek na tyln, zachodni cian Mieszka-
nia. Poprzeczka umieszczona porodku desek przechodzi bdzie od
koca do koca. Deski pokryjesz zotem, a piercienie dla osadzania
drewnianych wiza zrobisz ze zota i pokryjesz poprzeczki zotem. Po-
stawisz Mieszkanie wedug wzoru, ktry ci ukazaem na grze.
Zrobisz te zason z foletowej i czerwonej purpury, z karmazynu
i z krconego bisioru, z cherubami wyhaftowanymi przez biegego tka-
cza. I zawiesisz j na czterech supach z drzewa akacjowego, pokrytych
zotem. Haczyki do zasony bd ze zota, a cztery podstawy ze srebra.
Powiesisz za zason na kkach i umiecisz wewntrz poza zason
Ark wiadectwa, i bdzie oddzielaa zasona Miejsce wite od Naj-
witszego. I pooysz przebagalni na Arce wiadectwa w Miejscu
Najwitszym. Umiecisz przed zason st i naprzeciw stou po po-
udniowej stronie Mieszkania wiecznik, st za umiecisz po stronie
pnocnej. Kaesz te sporzdzi zason przy wejciu do Mieszkania
z foletowej i czerwonej purpury, z karmazynu i krconego bisioru,
wielobarwnie wyszywan. I zawiesisz te przy wejciu do Mieszkania
zason na piciu supach z drzewa akacjowego i pokryjesz je zotem,
i bd haczyki do niej ze zota. I odlejesz do nich pi podstaw z brzu.
Sprbujmy przybliy sobie ten uszczegowiony, cho i tak nie-
kompletny opis. Szkielet Mieszkania stanowia konstrukcja z piono-
wych desek (q
e
rm) poustawianych obok siebie i poczonych ze sob
(w. 15-24, a wic szczelnych), tworzca trzy ciany Mieszkania: pou-
dniow
306
, zachodni (tyln) i pnocn (ww. 18-23). Wynika z tego, e
ciana wejciowa, czyli wschodnia nie miaa desek, lecz tylko zason
z tkaniny. ciany pnocna i poudniowa liczyy po dwadziecia desek,
a ciana tylna osiem (sze plus dwie narone by moe wsze). Wy-
soko kadej deski wynosia 10 okci (wszystkie wymiary Mieszkania
podawane s w okciach
307
), a szeroko 1,5 okcia (w. 16)
308
, Mieszka-
nie miao wic nastpujce wymiary: podstawa 30 x 12 okci, wyso-
ko 10 okci. Tworzyo wic prostopadocian wyznaczony z trzech
stron 48 deskami i ukierunkowany na wschd (zorientowany)
309
.
306
cian poudniow autor natchniony okrela terminem :.. (neg
e
bbah) czyli
dos. ku Negebowi, tj. ku okolicy znajdujcej si na poudnie od Judei. Ten sposb
wyraania potwierdza, e ostateczne sformuowanie tego tekstu nastpio, gdy Izraelici
znajdowali si ju w Kanaanie.
307
okie w staroytnoci by miar dugoci (zob. np. 2 Krn 3,3), ktr wyznacza-
a odlego od stawu okciowego do koca rodkowego palca. Staroytny okie liczy
ok. p metra (52,5 cm); zob. Biblia i jej historia. Stary Testament Stary Testament, red. E. GALBIATI,
tum. K. Stopa, Krakw: WAM oraz Zbki: Apostolicum 2002; Arka Przymierza, w:
LB, 42. Chodzi o tzw. okie duszy/wikszy/krlewski wtedy uywany (szczeglnie
w opisach wity). G. RICCIOTTI przyjmuje jednak (Dzieje Izraela, tum. Z. Rzeszutek,
Warszawa: Pax 1956, 214), e uywano wtedy tzw. okcia mniejszego (45 cm).
308
J. FLAWIUSZ (Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 3) dodaje wymiar gruboci deski:
cztery palce.
309
Szerzej nt. jzyka rozmiarw, przestrzeni, odlegoci, podziau tekstu wedug
akcentw i relacji przestrzennych w opisie Mieszkania zob. J. J. BRINKMAN, The Percep-
tion of Space in the Old Testament. An Exploration of the Methodological Problems
of Its Investigation, Exemplifed by a Study of Exodus 25 to 31, Kampen: Kok Pharos
1992, 180-239.
Ksztat prostoktny, obok kwadratowego, jest typowy dla wity
staroytnych (cho wystpuj oczywicie i inne, bardziej skompliko-
wane ksztaty)
310
. Spord czterech typw staroytnych budowli wi-
tynnych (1. poduny (Langbau): prostokt z centralnym wejciem na
krtszym boku, 2. szeroki (Breitraum): prostokt z centralnym wej-
ciem na duszym boku, 3. na zamanej osi (Knickasche; Herdhaus):
prostokt z bocznym wejciem na duszym boku, 4. kwadrat), Miesz-
kanie podobnie witynia Salomona reprezentuje jeden z najbar-
dziej powszechnych, typ Langbau, charakterystyczny zwaszcza dla
Palestyny epoki brzu. Jest to duga budowla czy to bez podziaw
(Sychem, Megiddo), czy podzielona poprzecznie na mniejsze po-
mieszczenia uoone jedno za drugim (Lachisz, Betszean) z wejciem
na rodku osi kierunkowej. Podobnie typowym dla archaicznych wi-
ty jest zorientowanie Mieszkania na linii wschd-zachd. Wschd
miejsce, gdzie ukazuje si soce by dla staroytnych kierunkiem
szczeglnym, oznaczajcym ycie, obecno Bo, w przeciwiestwie
do zachodu, krainy ciemnoci i mierci. W t stron zwracali si na
modlitwie, tu kierowaa si ich tsknota za rajem, ktry jak wierzo-
no by na wschodzie (zob. Rdz 2,8; por Mt 2,1; Ap 7,2), w t stron
orientowano te witynie i grobowce. W wizji Ezechiela chwaa Jah-
we rwnie odchodzi ze wityni w kierunku wschodnim (Ez 10,19;
11,23) i powraca do niej od wschodu (Ez 43,1-2). Biblijne znaczenie
wschodu podkrela np. ORYGENES: Kady, kto w jakikolwiek sposb
przyjmuje na siebie imi Chrystusa, staje si synem Wschodu. Tak
bowiem napisano o Chrystusie: Oto M a imi Jego Wschd [so-
ca] (Za 6,12)
311
.
Deski Mieszkania z drzewa akacjowego byy pokryte z obu stron
zot blach. Na dolnej krawdzi kadej deski osadzone byy dwa
czopy do umocowania na podstawach ze srebra, utrzymujcych deski
w pozycji pionowej. Kada deska opieraa si na dwch takich podsta-
wach (ww. 17.25). Deski narone zczone byy za pomoc piercienia
(w. 24), a deski ustawione w rzdzie byy poczone i wzmocnione za
310
Zob. np. G.R.H. WRIGHT, witynie w krainie Kanaan z okresu przed przybyciem
Izraelitw, w: Archeologia Palestyny, red. L. STEFANIAK, Pozna-Warszawa-Lublin:
Ksigarnia w. Wojciecha 1971, 689-709; Wojciecha 1971, 689-709; S. Gdecki, Archeologia biblijna, Gniezno:
Gaudentinum 1994, t. 1, 153, 165, 166, 196, 272, passim; M. OTTOSSON, Temples and
Cult Places in Palestine, Uppsala: Almqvist & Miksell International 1980 (recenzja:
Bib 64 (1983) 127-129).
311
Zob. ORYGENES, Homilie o ksigach Liczb, Jozuego, Sdziw, tum. S. Kalinow-
ski, Warszawa: ATK 1986, 175.
pomoc poprzeczek z drzewa akacjowego (ww. 26-27), wsuwanych
w piercienie, nastpnie wizanych. Deski i poprzeczki byy pokryte
zotem, a piercienie cae zrobione ze zota. Na kad cian przeznaczo-
ne byo pi poziomych poprzeczek, ktre biegy wzdu zewntrznej
powierzchni
312
. Skoro mowa jest, e rodkiem sza jedna poprzeczka na
ca dugo Namiotu (w. 28), wnioskujemy std, e gr i doem szy
po dwie poprzeczki majce dugo poowy ciany Mieszkania, czce
si w poowie. Takie ich skadanie wynika mogo z faktu, e na pustyni
trudno byo znale dusze proste kawaki drzewa akacjowego, ktre
jest stosunkowo niskie i bardzo czsto powykrcane w rne strony
313
.
Tak ustawion konstrukcj Mieszkania nakrywano najpierw tka-
ninami z krconego, trjkolorowego bisioru (w. 1), tj. z nici lnianych
skrconych w grube ptno namiotowe. W tkaninach Mieszkania domi-
nuje kolor czerwony: foletowa i czerwona purpura, karmazyn. Purpura
(z ktrej wykonywano rwnie frdzle przy szatach: Lb 15,38) ucho-
dzia w staroytnoci za najpikniejsz i najwytworniejsz barw (por.
Pnp 3,10; Dn 5,7.16.29; Est 8,15; Prz 31,22; k 16,19). Ze limakw
szkaratnych (murex) uzyskiwano rne jej odmiany i odcienie. Barwi-
ca materiay purpura jest bardzo trwaa i odporna na wiato, a nawet
jej mienicy si blask przybiera na sile w wietle sonecznym. Jej cena
bya wic odpowiednio wysoka, tak, e tylko ludzie zamoni mogli na-
by sobie purpur. Pliniusz Starszy w swej Historia naturalis (IX, 39)
pisze, e purpura jest barw wit, bosk, krlewsk. Bya symbolem
ycia, gdy przypominaa kolor yciodajnej krwi. Okrywano ni posgi
bogw. Jest prawdopodobne, e Izraelici zabrali j ze sob z Egiptu lub
nabyli od przejedajcych karawan
314
. Karmazyn natomiast uzyskiwa-
no z samic czerwcw, ktre yj na wiecznie zielonych dbach Pale-
styny. W czerwieni widziano kolor krwi, barw ognia, a take symbol
krwawej ofary. Jest najbardziej jaskrawa i kujca w oczy. Malowano
ni posgi bokw (por. Mdr 13,14)
315
. W P karmazynowe nitki uywa-
ne byy w rycie oczyszczenia z trdu (Kp 14,4.49), a popi z czerwo-
nej krowy jako ofara za grzech (Lb 19,1-10).
Takich tkanin byo dziesi. Kada z nich stanowia pas materiau
o dugoci 28 okci (co wystarczao na pokrycie duszej ciany [10],
312
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 3.
313
Wicej na temat tego drzewa powiemy przy omawianiu Arki wiadectwa.
314
D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, tum. zbiorowe, Warszawa: Pax
1990, 120-122.
315
Tame, 117-120.
dachu [8] i drugiej ciany [10 okci]) i szerokoci 4 okci (w. 2). Aby
uatwi przenoszenie i przykrywanie Mieszkania, poszczeglne czci
tego nakrycia byy wizane i rozwizywane. Zwyczajem istniejcym
i dzi na Wschodzie, dokonywao si to za pomoc supekw, ptli oraz
klamer, sprzczek. Tkaniny Mieszkania byy powizane ze sob po
pi, a na brzegach pierwszej i ostatniej przyszytych byo po 50 wst-
ek, ktre przymocowane do zotych kek czyy materia z drewnia-
n konstrukcj namiotu tak, e Mieszkanie stanowio jedn cao (Wj
36,11-13)
316
.
Na te tkaniny nakadano nakrycie, czyli namiot Mieszkania wykona-
ny z koziej sierci (w. 7), jak to jest w zwyczaju dzisiejszych Beduinw,
ktrzy w podobny sposb wykonuj namioty z koziej sierci (pasy tka-
niny z koziego wosia o szerokoci ok. 75 cm s ze sob czone w celu
wykonania pofadowanego, wodoszczelnego namiotu)
317
. Namiot uczy-
niony by z jedenastu mniejszych kawakw, z ktrych kady mia 30
okci dugoci i 4 szerokoci (w. 8). Nakrycie to szyte byo przez wyspe-
cjalizowane do tego kobiety (Wj 35,26). Wikszy od nakrycia pcien-
nego rozmiar namiotu wskazuje, e zachodzi on na pierwsze nakrycie
tworzc zakadk (por. w. 9) i zakrywajc podstawy desek
318
. Kawaki te
byy powizane: osobno pi i sze nakry, z tym, e szste, stanowi-
ce wejcie do Mieszkania byo zoone we dwoje (w. 9), co znaczy, e
spywao od szczytu namiotu do poowy jego wysokoci
319
. Sposb uo-
enia tkanin opisuj ww. 12-13, jednak trudno ustali dokadne ich zna-
czenie. Namiot przypuszczalnie opada na ziemi po obydwu stronach
oraz z tyu, z przodu natomiast tworzc rodzaj daszku portyku, czy
lambrekinu krtkiej zasony. Podobnie jak przy tkaninach z bisioru, 50
wstek przymocowanych do kek przywizywano w taki sposb, e
nakrycia Mieszkania stanowiy jedn cao (Wj 36,17-18).
316
Wicej szczegw wyjaniajcych odnonie do materiaw, ksztatw, sposo-
bw wizania podaj komentarze ydowskie, zob. :: ::: ::. Tora Pardes
Lauder. Szemot, jw., 298-310.
317
Zob. A. FRICKENHAUS, , w: TDNT, vol. 7, 370; S. ach, Ksiga Wyjcia,
jw., 247; R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, jw., 93; D.M.G. STALKER, Exodus, jw., 235.
Tutaj pasy koziej sierci zostay zszyte w due pachty, wiksze od tkanin lnianych,
ktre miay chroni.
318
M. HARAN, Temples and Temple Service, jw., 151-152.
319
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 4. Wydaje si, e supy podtrzy-
mujce kurtyn wejciow miay, tak jak supy dziedzica, 5 okci. Zatem kurtyna wej-
ciowa zasaniaaby tylko doln poow wschodniej ciany Mieszkania (o wysokoci 10
okci), a grna poowa byaby zasonita przez opisywane drugie nakrycie Mieszkania.
Na to szo jeszcze nakrycie ze skr baranich
320
barwionych na czer-
wono
321
i na wierzch nakrycie ze skr delfnw
322
(w. 14). Tak wic
Mieszkanie miao czterowarstwowe nakrycie: warstw z materiau
(tkanina), z sierci i dwie warstwy ze skry. Wewntrzne i najpikniej-
sze nakrycie wykonane byo przez biegego tkacza (hb) i ozdobione
wizerunkami cherubw (w. 1)
323
. Cheruby ozdabiajce wntrze Miesz-
kania (take wityni Jerozolimskiej) nawizyway do obrazu Jahwe
siedzcego na tronie, otoczonego przez zastpy istot niebieskich (Iz
6,2; 1 Krl 22,19)
324
. Zewntrzne nakrycie ze skr delfnw byo praw-
dopodobnie odcignite ukonie od drewnianej ciany za pomoc ko-
kw i lin, wspominanych incydentalnie (Wj 27,19; 35,18; 38,20.31; Lb
3,26.37; 4,26), aby woda w porze deszczowej moga dobrze odpywa
(por. Sdz 4,21; Iz 33,20; 54,2; Jr 10,20).
Z takiej samej trjkolorowej tkaniny jak na Namiot Spotkania, uczy-
nione byy dwie zasony Mieszkania, a raczej kurtyna-parawan przy
wejciu (msk) i zasona wewntrzna przed Miejscem Najwitszym
320
Naturalne materiay, takie jak wena i skra, chroniy nie tylko przed zimnem ale
i przed goracymi promieniam soca. Warstwa ta stanowia doskonay izolator, dziki
ktremu w Namiocie panowa przyjemny chd.
321
Niektrzy egzegeci (np. M. Haran, M. Haran, Temples and Temple Service, 152; R. J. Clif-
ford, The Tent of El, 93; J.E. STEINMUELLER, Tent of Meeting, 1012) oraz niektre
przekady BH (np. New Revised Standard Version (RSV 1989), New Living Transla-
tion) tumacz m
e
admn nie jako czerwonej [skry], ale garbowanej. Jednak takie
przekady jak New Jerusalem Bible (NJB), The New American Bible, New King James
Version (NKJV), New American Standard Version, La Bible de Jrusalem (BJ), Traduc-
tion Oecumnique de la Bible (TOB) tumacz tak jak BT czerwonej.
322
t
e
haim delfnw?, borsukw?, fok? (KJV: badgers; RV: seals; RSV: go-
ats). :: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, ma: wielobarwnych (jw.,
302). Delfny wystpuj w Morzu Czerwonym, jednak F.M. CROSS (The Priestly Ta-
bernacle, jw., 62, n. 22) wywodzi sowo taha od rdzenia egipskiego oznaczajcego
rozciga skr. To by sugerowao pisze e tajemnicza skra taha oznacza
importowan, specjalnie wykoczon skr (tame).
323
Tkanina ta musiaa by przywieszana od rodka, aby bya widoczna, gdy deski
Mieszkania poukadane byy jedna koo drugiej. Rozwizaniem alternatywnym mogo-
by tu by tumaczenie q
e
rm nie jako deski, czy belki, ale jako szkielet, kon-
strukcja, drewniana krata, ramy z listew, jak to sugeruj paralele ugaryckie (UT
49,1,7-8; 51,4,24; 129,5 i in., zob. T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 172, n. 74)
i jak to czyni angielskie przekady (ang. framework). Tak propozycj tumaczenia
wysun A.R.S. KENNEDY, Tabernacle, w: DB, vol. 4, 659-661; zob. te R.J. CLIFFORD,
The Tent of El, jw., 226. Z propozycj Kennedyiego dyskutuje H Z propozycj Kennedyiego dyskutuje H. HATTON, The Projec-
tions on the Frames of the Tabernacle, The Bible Translator 42 (1991) 205-9.
324
Wicej na ten temat powiemy w rozdziale trzecim pracy.
(prket)
325
. Kurtyna (msk) zakrywaa wejcie do Mieszkania, sta-
nowia wic brakujc (wschodni) cian bryy Namiotu. Zawieszona
bya na zotych haczykach na piciu drewnianych supach, pokrytych zo-
tem, majcych swe podstawy z brzu. Oddzielaa dziedziniec od wntrza
Namiotu, stanowic parawan wejciowy, poza ktry wej mogli tylko
kapani. Zasona (prket) znajdowaa si wewntrz Mieszkania dzielc
jego przestrze na dwa pomieszczenia: wite (qde) i Najwitsze lub
wite witych (qde haqqodm). Wsparta tym razem na czterech
kolumnach, znajdowaa si w dwch-trzecich dugoci Namiotu. Gb-
sze, bardziej wewntrzne pomieszczenie zwane Najwitszym, w kt-
rym znajdowaa si tylko Arka miao 10 okci dugoci, a pomiesz-
czenie bliej wejcia wite, gdzie by otarz kadzenia, st i menora
miao 20 okci dugoci
326
. Zasona zamykaa wic zachodni cz
Mieszkania, tworzc szecian o boku 10 okci qde haqqodm do
ktrego wejcie, poza jednym wyjtkiem, byo absolutnie zabronione.
Namioty ludzi take miay zason przedzielajc, ta miaa jednak cha-
rakter czysto praktyczny: oddzielaa cz tyln, jako pomieszczenie
dla kobiet (por. Rdz 18,1.6.9).
Uywany w stosunku do Mieszkania czasownik postawi (hebr.
::;, np. Wj 26,30; 40,2 itp.) wskazuje na budow, ustawienie, solidn
konstrukcj, struktur (por. odnonie do rzeczy kultycznych np. Rdz
12,8; 21,28n)
327
. Dokadne miejsce ustawienia namiotu na dziedzicu
przedstawia komentarz Rasziego (XI-XII w. po Chr.): Jeeli podzieli-
libymy dziedziniec na dwie czci, jego zachodnia cz miaaby wy-
miary 50 na 50 amot [okci MM]. Wejcie do Miszkanu znajdowao
si tam, gdzie przebiegaaby granica pomidzy jedn a drug czci
dziedzica. W zwizku z tym, e namiot Miszkanu mia wymiary 30 na
10 amot, byo odpowiednio po dwadziecia amot otwartej przestrzeni
po jego zachodniej, poudniowej i pnocnej stronie
328
. Materiay na
t niezwyk budowl zebrane zostay z ofar ludu: Macie za przy-
325
BT oba terminy tumaczy jako zasona, podczas gdy autor kapaski wyranie
odrnia oba przedmioty, co do terminu i ich wanoci (Wj 26,31-37 oraz Wj 40,3.21
Wj 40,5.28). Wicej nt. zasony i kotary powiemy przy okazji omawiania sprztw
wewntrznych Mieszkania.
326
Sam tekst nie podaje tych wymiarw, jednak wyrane podobiestwo konstruk-
cyjne Mieszkania i wityni Jerozolimskiej sprawia, e taki podzia Mieszkania jest
przyjmowany przez egzegetw powszechnie, nawet bez wiadomoci nieobecnoci
tych danych w materiale kapaskim.
327
W. GRUNDMANN, , w: TDNT, vol. 7, 636-653 (tu: 641).
328
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, jw., 314.
gotowa dla Mnie jako danin: zoto, srebro i brz, purpur foletow
i czerwon, karmazyn, bisior i sier kozi; baranie skry barwione na
czerwono i skry z delfnw oraz drzewo akacjowe(Wj 25,3-5; por.
35,5-29). Izrael owe materiay mg mie najprawdopodobniej z Egip-
tu; por. Wj 12,35
329
. Bardzo ciekawy i zapewne nieprzypadkowy jest
rny dobr materiaw dla poszczeglnych czci Mieszkania, wy-
znaczajcy trzy strefy witoci Namiotu Spotkania
330
.
2. Arka wiadectwa -:. s
Okrelenie Arka wiadectwa, jak zobaczymy to poniej, jest cha-
rakterystyczne wanie dla szkoy kapaskiej, ktra tam, gdzie inne
tradycje mwi o przymierzu (b
e
rt) mwi wanie o wiadectwie
(dt). W punkcie tym omwi wpierw sam Ark (A); nastpnie jej
zawarto (B); z kolei przedstawi przedmioty towarzyszce Arce w P:
przebagalni, cheruby i zason wewntrzn (C).
A. Arka
Arka :x (rn, LXX: kibtos) jest rzeczownikiem pochodzenia
zachodnio-semickiego, a oznacza skrzyni, pudo, kufer, szaf, rzadziej
sarkofag. Lingwistyczne uycie tego rzeczownika, zarwno w Starym
Testamencie (gdzie pojawia si okoo 200 razy) jak i poza nim, wska-
zuje na przedmiot uytku codziennego, ale w znakomitej wikszoci
jego wystpowania w Biblii oznacza izraelski obiekt kultyczny
331
. Tyl-
ko dwa razy spotykamy to sowo w Biblii w innym znaczeniu: w Rdz
50,26, gdzie oznacza trumn, sarkofag oraz w 2 Krl 12,10n (= 2 Krn
24,8.10-11), gdzie wystpuje jako skrzynia na pienidze
332
. Wszdzie
indziej oznacza wit, kultyczn skrzyni Jahwe. Mona wic powie-
dzie, e hbr. rn stao si terminus technicus izraelskiego obiektu
kultu. Nasz wyraz arka jest waciwie spolszczonym wyrazem aci-
329
J. Scharbert, Exodus (Die Neue Echter Bibel, Altes Testament 2), ed. J.G. Pl-
ger; J. Schreiner, Wrzburg: Echter Verlag 1989, 101n. Wicej na ten temat powiemy Wicej na ten temat powiemy
poniej, w punkcie powiconym historycznej wartoci opowiadania.
330
Szerzej na ten temat powiemy w rozdziale trzecim pracy.
331
H.J. ZOBEL, :x, w: TWAT, Bd. 1, kol. 391-392.
332
W. GESENIUS, Hebrisches und aramisches Handwrterbuch ber das Alte Te-
stament, Berlin-Gttingen-Heidelberg: Springer Verlag 1959, 64.
skim arca, ktrym w. Hieronim w Wulgacie odda termin hebrajski
oznaczajcy skrzyni.
W Biblii termin wystpuje przewanie z przydawk, jako skrzynia
Jahwe (35 razy), skrzynia przymierza Jahwe (33 razy), skrzynia Boa
(31 razy), skrzynia wiadectwa (13 razy), skrzynia przymierza (6 razy),
lub rzadziej z przydawk dopenieniow, jako skrzynia przymierza Bo-
ego, Boga Izraela, Adonai, mocy Boej, wita
333
. Samo pojcie rn
nawizuje do funkcji pojemnika, kontenera, jak ma arka, za przy-
dawki nadaj tej funkcji charakter wybitnie religijny. Rne te okrele-
nia Arki nawizuj do rnych szk, tradycji w staroytnym Izraelu.
Jakkolwiek Arka przymierza i Arka wiadectwa oznaczaj w istocie
to samo
334
. Arka wiadectwa (rn hadt) jest terminem charakte-
rystycznym wycznie dla dokumentu kapaskiego. Autor kapaski
informuje nas, dlaczego takie okrelenie Arki: Nastpnie wzi wiade-
ctwo i pooy je w Arce (Wj 40,20 i in.). W Arce znajdowao si wia-
dectwo, czyli tablice Dekalogu (zob. poniej). Szczegowy opis Arki
znajdujemy we fragmencie Wj 25,10-16 (por. Wj 37,1-5):
I uczyni Ark z drzewa akacjowego, jej dugo bdzie wynosia dwa
i p okcia, jej wysoko ptora okcia i jej szeroko ptora ok-
cia. I pokryjesz j szczerym zotem wewntrz i zewntrz, i uczynisz na
niej dokoa zote wiece. Odlejesz do niej cztery piercienie ze zota
i przymocujesz je do czterech jej bokw: dwa piercienie do jednego
jej boku i dwa piercienie do drugiego jej boku
335
. Rozkaesz zrobi
drki z drzewa akacjowego i pokryjesz je zotem. I woysz drki te
do piercieni po obu bokach Arki, by mona byo j przenosi. Drki
pozostan w piercieniach Arki i nie bd z nich wyjmowane. I woysz
do Arki wiadectwo, ktre dam tobie.
333
A. JANKOWSKI, Arka Przymierza, w: PEB, t. 1, 101.
334
By moe w rozumieniu P przymierze nie byo zwizane z Ark, poniewa zo-
staa ona prawdopodobnie zniszczona w 587 r. przed Chr., lub zagina, za przymierze
pozostawao wieczne. Tak R.E. MURPHY, Odpowiedzi na 101 pyta o Tor, Krakw:
WAM 2003, 81.
335
TM jest tu niekonsekwentny, gdy najpierw mwi o przymocowaniu piercieni
do czterech bokw, a nastpnie do jednego i do drugiego boku, czyli do dwch bokw.
Rys. 2. Arka wiadectwa i cheruby
Ju umieszczenie opisu Arki na pocztku rozlegego opowiadania
o Mieszkaniu wskazuje, e bya ona dla autora czym bardzo wanym.
Dowiadujemy si nastpnie, e Arka (z nieodczn w P przebagal-
ni) bya jedynym sprztem umieszczonym w Miejscu Najwitszym
Mieszkania, centrum nie tylko witego Namiotu, ale i caego obozu
Izraela (Lb 2). Wynika z tego, e to z jej powodu miaa by stworzona
caa misterna i kapica zotem instytucja, jak jest Namiot Spotkania
na pustyni. Skd takie znaczenie Arki, wyjania sam autor kapaski
Arka jest manifestacj i miejscem obecnoci Jahwe:
Umiecisz przebagalni na wierzchu Arki, w Arce za zoysz wia-
dectwo, ktre dam tobie. Tam bd si spotyka z tob i sponad prze-
bagalni i z porodka cherubw, ktre s ponad Ark wiadectwa, bd
z tob rozmawia o wszystkich nakazach, ktre dam za twoim pored-
nictwem Izraelitom (Wj 25,17-22).
Spjrzmy teraz bliej na sam opis tego przedmiotu. Liczba mnoga
uczyni (w. 10) gramatycznie stanowi wyjtek, gdy cay blok polece
(Wj 25-31) uywa 2. os. l. poj. (np. uczynisz) jako formy nakazowej.
By moe uczyni wskazuje, e Bg chce, aby cay Izrael (a nie tyl-
ko Mojesz i Besaleel, kierownik robt) mia udzia w zbudowaniu
Arki. Udzia wikszoci ograniczy si zapewne do zoenia darw
(Wj 35,4-29).
Sama Arka uczyniona bya z drewna akacjowego. Akacja (hbr. itt)
to drzewo wielokrotnie (bo 24 razy) wspominane w opisie budowy
Mieszkania
336
. Nie jest to znana nam w Polsce z widzenia Robinia pseu-
doaccacia, ale Acacia radiana gatunek akacji kolczastej, pospolitej
na pustyni. Drugim gatunkiem akacji wystpujcym na pustyni, na ob-
szarze wdrwki Izraela, jest Acacia tortillis, podobna do pierwszej tak
znacznie, e ich rozrnienie jest trudne. Akacja ma charakterystyczn
parasolowat koron, kwiaty s drobne o kulistych gwkach. Drzewo
to dobrze znosi wysok temperatur i jest bardzo odporne na susz. Ze
wzgldu na sw lekko, twardo oraz niepodleganie zepsuciu byo
dobrym materiaem budowlanym, bardzo trwaym budulcem. T cech
drzewa oddaje tumaczenie LXX, gdzie akacja jest okrelana jako drze-
wo nieulegajce zepsuciu, gniciu (xu,l a a;shpta); J. FLAWIUSZ nazywa je
niezniszczalnym
337
. Akacja, zarwno dla Egipcjan, Hebrajczykw, jak
i chrzecijan oznacza niemiertelno.
Fakt budowy Arki oraz innych sprztw Mieszkania przy wykorzy-
staniu tego wanie gatunku drzewa a nie szlachetnego drzewa ce-
drowego wskazywaby by moe na staroytne rdo opisu, gdy to
wanie na terenie Egiptu, a szczeglnie na Pwyspie Synajskim obf-
cie ronie akacja
338
. O tym, e drzewa akacji tam nie brakowao wiad-
czy fakt, e w staroytnoci eksportowano std akacj do Babilonii.
Tymczasem na gruncie palestyskim drzewo to naley do rzadkoci.
Poza tym akacja bya jedynym drzewem wystpujcym powszechnie
w tamtym pustynnym rodowisku, jedynym rdem drewna na pusty-
ni wok Morza Czerwonego. Egipcjanie uywali drewna akacjowego
do budowy okrtw, wyrobu mebli i posgw
339
. Std mogli Hebraj-
336
Wj 25,10.13.28; 26,6.15.26.32.37; 27,1; 30,1.5; 35,7.24; 36,20.31.36;
37,1.4.10.14.15.25.28; 38,1.6.
337
338
Zob. np. miejscowo obz Izraelitw na pustyni synajskiej: Szittim / Abel-
Szittim (akacja itt) (Lb 25,1; 33,49; Joz 2,1; 3,1; Mi 6,5); por. te acisk nazw
drzewa: Mimosa Nilotica Linu (od Nil).
339
B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii, sym-
bolika, Krakw: WAM 2003, 86-88; J. PICK, Fauna i fora w Biblii, w: Studia Pelpli-
skie XXVIII, Pelplin: Bernardinum 1999, 427-438; tene, W wiecie Biblii fora.
Leksykon rolin w Biblii, Pelplin: Bernardinum 1998, 20-21; L. STEFANIAK, Akacja, w:
PEB, t. I, 28; Encyklopedia Biblii, red. P. ALEXANDER, red. wyd. polskiego R. Frczek,
czycy wynie wiedz i umiejtno wykorzystywania akacji. Jest za-
tem wysoce prawdopodobne, e drzewo to dostarczyo materiau do
budowy Arki i samego Mieszkania. Z drewna akacjowego wykonane
byy rwnie st chlebw, otarz ofar i otarz kadzenia oraz drki.
Trudno znalezienia odpowiedniego materiau (prostych kawakw
drzewa) polegaa na tym, e akacja jest drzewem stosunkowo niskim
(osiga maksymalnie 5-8 m) oraz czsto pochylonym i powyginanym
w rne strony. Drewno akacjowe miao by przyniesione przez Izrae-
litw, pord innych materiaw, jako danina (Wj 25,5). Oprcz akacji
take zoto i inne materiay do budowy Arki zebrane zostay z ofar
ludu (Wj 35,4-29).
Nastpnie podane s wymiary Arki w okciach: 2,5 x 1,5 x 1,5 wska-
zujce na jej prostoktny ksztat. Arka bya obustronnie (wewntrz i ze-
wntrz) pozacana. Byy to zote pyty, ktrymi obita bya drewniana
konstrukcja Arki. Od gry za bya otwarta. Dookoa miaa zote wie-
ce ornament grnej czci Arki (inni: boczny panel, ramka) ze zota
w ksztacie girlandy
340
lub fgur geometrycznych
341
. Komentarze y-
dowskie podaj, e ornament ten by w formie korony, ktra wieczya
skrzyni, wystajc lekko ponad pokryw Arki przebagalni
342
.
Cztery piercienie przymocowane do czterech krawdzi Arki su-
yy do umieszczania w nich drkw w celach transportowych. Arka
bya sprztem przenonym, transportowanym za pomoc stale przy-
twierdzonych do niej drkw (Wj 25,15). Dwa drki, podobnie jak
sama Arka, uczynione byy z drzewa akacjowego i pokryte zotem (Wj
25,13). Poniewa piercienie byy umocowane w dolnej czci skrzyni,
Arka podczas przenoszenia znajdowaa si wyranie wyej od tragarzy,
ktrzy drki mieli wsparte na ramionach
343
. Transport w czasie w-
drwki przez pustyni odbywa si zgodnie z rytualnymi przepisami:
Kiedy bdzie si zwija obz, wejdzie Aaron z synami. Zdejm oni
zason okrywajc i owin ni Ark wiadectwa. Nastpnie poo
tum. D. ciepuro, Warszawa: wiat Ksiki 1997, 123. L. MLLER L. MLLER, Exodus. ladami ladami
wydarze biblijnych, Warszawa: Muza 2002, 281.
340
M. NOTH, Das Zweite Buch Mose. Exodus (Das Alte Testament Deutsch 5), Gt-
tingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1978, 165n; G. RICCIOTTI, Dzieje Izraela, jw., 214.
341
M. PETER, Arka Przymierza, w: EK, t. 1, kol. 922.
342
343
Komentarze rabinw nie s zgodne, czy piercienie byy przymocowane przy
grnych, czy przy dolnych rogach Arki: zob. :: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Sze- Sze-
mot, jw., 286.
pokrowiec ze skry delfnw, a na tym rozcign tkanin ca z foleto-
wej purpury, wreszcie zao drki (Lb 4,5-6).
Funkcj t mieli peni wycznie lewici (Lb 1,50-51), co potwier-
dza dokument deuteronomiczny (D): W tym czasie wybra Jahwe po-
kolenie Lewiego do noszenia Arki Przymierza Jahwe (Pwt 10,8, por.
te Pwt 31,9.25), a dokadnie rd Kehatytw, szczeglnie wyrniony
pord lewitw wanie z powodu troski o rzeczy najwitsze: Przy zwi-
janiu obozu, gdy Aaron i synowie jego skocz okrywa przedmioty
wite i wszystkie przynalene do nich sprzty, wtedy przystpi Ke-
hatyci, aby je ponie (Lb 4,4.15-19, por te Lb 3,29-31). Odnonie
do transportu Arki i innych przedmiotw witych Kehatyci otrzymuj
takie jeszcze polecenie: () wtedy przystpi Kehatyci, aby je ponie.
Nie wolno im jednak przedmiotw witych dotyka; w przeciwnym
razie umr (Lb 4,15). Dotknicie witych przedmiotw, a zwaszcza
Arki, podczas transportu przez osoby nie powoane do tego, wedug
sw nakazu Boego koczyo si mierci (por. 2 Sm 6,6n) Dugo
drkw (20 okci!; Arka, przypomnijmy: 2,5 x 1,5 okcia) maa za-
pewne zapobiec zetkniciu si tragarzy z tym przedmiotem kultu. Co
wicej, samo zblienie si do Mieszkania lub popatrzenie na rzeczy
wite byo obwarowane t sam sankcj (Lb 1,51; 4,20). Arka wraz
z namiotem, paralelnie do innych przenonych wity na staroytnym
Bliskim Wschodzie, stanowia przenone sanktuarium a do czasu po-
wicenia wityni Salomona, gdzie spocza na stae.
Podobny, lecz nieco mniej szczegowy jak u autora kapaskiego,
opis Arki znajdujemy w dokumencie deuteronomicznym:
Uczy te ark z drzewa. Napisz na tablicach przykazania, ktre byy
na pierwszych tablicach stuczonych przez ciebie i woysz je do
arki. Uczyniem ark z drzewa akacjowego, wyciosaem dwie kamien-
ne tablice, podobne do pierwszych, i wstpiem na gr, majc w r-
kach obie tablice. A On napisa na tablicach pismem, jak poprzednio,
Dziesi Przykaza, ktre Pan do was wyrzek na grze spord og-
nia w dniu zgromadzenia, i da mi je Pan. Odwrciem si i zszedem
z gry, by zoy tablice w arce, ktr uczyniem, i tam pozostay, jak
mi Pan rozkaza (Pwt 10,1-5).
Opis potwierdza dane P o materiale, z ktrego uczyniona bya
Arka i o jej zawartoci, skupia si wyranie na tablicach Dziesiciorga
Przykaza.
B. wiadectwo
W Arce wedug rda kapaskiego znajdowao si ::: (dt)
wiadectwo. wiadectwo wedug autora kapaskiego byo owocem
spotkania Mojesza z Bogiem na grze Synaj: Gdy za Mojesz wstpi
na gr, obok j zakry (). I pozosta Mojesz na grze przez czter-
dzieci dni i przez czterdzieci nocy (Wj 24,15.18). Gdy [Bg] skoczy
rozmawia z Mojeszem na grze Synaj, da mu dwie tablice wiade-
ctwa (Wj 31,18)
344
. Jest to kapaska wersja teofanii na Synaju. P do
starszych tradycji biblijnych opisujcych przymierze zawarte u stp
gry Boej dodaje wasn narracj o wydarzeniach spod Synaju w ca-
oci skupion na przepisach kultycznych. Lapidarnie rzecz ujmujc:
dla autora kapaskiego Synaj to Mieszkanie i kult. I. KNOHL susznie
stwierdza, e autor kapaski termin b
e
rt (przymierze) zarezerwowa
dla religii przedmojeszowej, natomiast dla religii Mojesza (dla Syna-
ju) stosuje wanie termin dt, np. Wj 16,34; 25,16
345
. I rzeczywicie,
mona by sdzi, e P, jak inne tradycje Picioksigu, rwnie bdzie
mwi o zawartym na Synaju b
e
rt. Jednak w tekstach P dotyczcych
Wyjcia nigdzie nie pojawia si wyraenie b
e
rt. Tradycja kapa-
ska zna natomiast dwa wczeniejsze przymierza: pierwsze zawarte
z Noem (Rdz 9), gdzie termin b
e
rt pojawia si siedem razy (!) oraz
drugie zawarte z Abrahamem (Rdz 17), gdzie b
e
rt powtarza si trzy-
nacie razy
346
. Natomiast teksty P zwizane z Exodusem mwi o dt,
ktre w tym kontekcie rwnie oznacza przymierze-prawo. Wydaje
si, e dla tradycji kapaskiej zasadniczym przymierzem (b
e
rt) byo to
z Abrahamem, natomiast Synaj widziany jest tu jako miejsce powstania
oraz czas rozpoczcia waciwego kultu izraelskiego. Autor kapaski
wskazuje, e cay kult izraelski, opisany tak szeroko w Wj 25 Lb
10, pochodzi wanie z Synaju i po to Bg wyprowadzi Izraela z nie-
woli. Kult ten rozumiany jest tu nie tylko jako suba w okrelone dni
i czasy, ale jako nieustanna, zintegrowana postawa uwielbienia Jahwe
przez cay lud Izraela. Ta ustalona na Synaju leitourgia wprowadzaa
lud Boy w cilejsz jeszcze ni samo przymierze, relacj zbawcz
344
C. HOUTMAN, Der Tatian des Pentateuch. Einheit und Kohrenz in Exodus
19-40, EThL 76 (2000) 389n.
345
I. KNOHL, The Sanctuary of Silence. The Priestly Torah and the Holiness School,
Minneapolis: Fortress 1995, 137-147, z bibliogr.
346
G. LISOWSKI, Konkordanz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 283-285.
z Bogiem
347
. Cho wizja przymierza synajskiego rni si od opisw
innych tradycji Picioksigu, to dzieli z nimi podstawow wiar, e
na Synaju Izrael otrzyma poprzez Boe objawienie przykazania, ktre
stay si podstaw jego ycia
348
.
Aby wskaza to, sobie waciwe, znaczenie Synaju, autor kapaski
uywa wanie terminu ::: (dt). Sowo pochodzi od rdzenia ::,
ktry jako czasownik w hifl oznacza nakaza, zakaza, napomnie, przy-
rzec, ostrzec, zawiadczy, powoa na wiadka. W Starym Testamen-
cie ::: oznacza 1. zgromadzenie, spoeczno, zwoanie, mnogo,
ale te 2. wiadka, wiadectwo, przykazanie, prawo
349
. W tumaczeniach
susznie stosuje si termin wiadectwo, gdy owo ::: odnosi si do
Tablic Prawa Boego, jako wiadectwa Jego witej woli, wiadectwa
pomidzy Bogiem, a Jego ludem
350
. P mwi o Arce wiadectwa (jw.),
o Tablicach wiadectwa (Wj 31,18; 34,29), przydawk t otrzymuje te
cae pustynne sanktuarium: Mieszkanie wiadectwa (Lb 10,11)
351
.
347
Dla P kade przymierze stanowio etap rozwojowy, zmierzajcy do przymierza
synajskiego. P wykazuje odmienn od starszych tradycji koncepcj przymierza. Nie
oznacza tu ono dwustronnego kontraktu: nie jest przymierzem, lecz postanowieniem,
decyzj Boga dla dobra czowieka. Bg przez przymierze nakada sobie pewne ogra-
niczenia (takim jest zamieszkanie w Namiocie). Szerzej zob. M. FILIPIAK, Przymierze
w Pimie witym, RBL 25 (1972) 145-155; D.J. MCCARTHY, b
e
rt in Old Testament
History and Theology, Bib 53 (1972) 110-121; E. KUTSCH, Berit in der P, ZThK 71
(1974) 361-388; J. KUDASIEWICZ, Historia i teologia przymierza, w: Materiay pomoc-
nicze do wykadw z biblistyki, t. I, red. S. ach, M. Filipiak, Lublin: RW KUL 1975,
121-165; M. ARNDT, Przymierze Boga z Izraelem w tradycjach Picioksigu, RTK 32
(1985) 7-18; tego, Przymierze noachickie jako przykad koncepcji przymierza w trady-
cji kapaskiej, RTK 33 (1986) 5-21; tego, Przymierze z Noem (Rdz 9,1-17), Studia Te-
ologiczno-Historyczne lska Opolskiego 12 (1987) 99-110; H. WITCZYK, Przymierze
wi i zobowizanie, TST 13 (1994) 245-262; B. WODECKI, Aspekty soteriologiczne
przymierza synajskiego, RBL 48 (1995) 1-17.
348
E. LOHSE, ,w: TDNT, vol. 7, 282. ,w: TDNT, vol. 7, 282. ,w: TDNT, vol. 7, 282.
349
C. VAN LEEUVEN, d Zeuge, w: THAT, Bd. 2, kol. 217n; P. BRIKS, Podrczny
sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa: Vocatio
2
1999, 253.
350
J. SCHARBERT, Exodus, jw., 103; D.R. EDWARDS, wiadectwo, w: EB, tum.
A. Gocowska, 1205; A. JANKOWSKI, Arka Przymierza, jw., 101. Inaczej C. SCHNEIDER,
, w: TDNT, vol. 4, 474-515 (tu: 485n), dla ktrego ::: (o) nie wska-
zuje na tablice, ale na fakt, e tu ma miejsce powiadczenie Boga przez nakazy dane
Mojeszowi, o ma tu znaczenie objawienia Boych przykaza. Szersz dysku-
sj nad terminem ::: zob. S. YEIVIN, dth, IEJ 24 (1974) 17-20, ktry jednak skupia
si na uyciu tego sowa w 2 Krl 11,12, oznaczajcym tam krlewsk ozdob gowy;
te G. HENTON DAVIES, Ark of the Convenant, w: IDB, vol. I, 222-226; S. ach, Przepisy
kultowe w Licie do Hebrajczykw a w Picioksigu, RTK 4 (1957) 84-85.
351
w. Jan w Apokalipsie, widzc tak jak Mojesz niebiaski Przybytek, uywa
Tablice Dekalogu wiadectwo przymierza umieszczone zostay
w Arce, o czym informuje tekst Wj 40: Nastpnie wzi wiadectwo
i pooy je w Arce (w. 20). Ujcie to przypomina starowschodni
praktyk traktatow, gdzie obok przysigi kontrahentw spisywano
odpowiedni dokument, ktry skadano nastpnie w specjalnej skrzyni
i umieszczano u stp bstwa, na wiadectwo zawartego przymierza
352
.
Wedug autora kapaskiego Arka zawieraa tylko Tablice wiadectwa,
std jej specyfczne okrelenie: Arka wiadectwa. Autor Listu do He-
brajczykw mwi jednak, e oprcz Tablic Przymierza w Arce znaj-
dowao si naczynie zote z mann i laska Aarona, ktra zakwita (Hbr
9,4). W rozwizaniu tej niecisoci pomocne bd dwa teksty z Ksi-
gi Wyjcia i z Ksigi Liczb: Mojesz rzek do Aarona: We naczynie
i napenij je omerem manny, i z j przed Jahwe, aby przechowa j
dla waszych pniejszych pokole (Wj 16,33; por. Wj 25,16); Jahwe
rzek do Mojesza: Po lask Aarona przed [Ark] wiadectwa, by
si przechowaa jako znak przeciw zbuntowanym (Lb 17,25). Oba teks-
ty mwi, owszem, o tych przedmiotach w kontekcie Arki, ale umiesz-
czaj naczynie z mann i lask przed Ark, a nie w niej. Wyraenie
bowiem przed Jahwe oznacza w tym kontekcie (jest tak zreszt nie
tylko u autora kapaskiego, lecz i u innych autorw biblijnych) przed
Ark
353
. Zawarto Arki wedug Hbr prbowano wyjania take tym,
e przyimek z zaimkiem wzgldnym en he nie oznacza w ktrej,
ale przy ktrej, przez co autor Hbr chcia zaznaczy, e w Miejscu
Najwitszym byy przechowywane takie przedmioty
354
. Odmienno
danych opisu Mieszkania i Arki w Licie do Hebrajczykw wida
w przekazie, e w Miejscu Najwitszym, oprcz Arki, znajduje si
rwnie otarz kadzenia (Hbr 9,3n), o czym ani razu nie wspomina Sta-
ry Testament. Opis ten, cho wzorowany na tekstach Picioksigu, od-
zwierciedla pniejsz tradycj ydowsk. Niecisoci owe nie bd
dziwi, jeli wemiemy pod uwag inny, ni przedstawienie kultu, cel
terminologii P nazywajc go wanie Przybytkiem wiadectwa (Ap 15,5; tak samo
Dz 7,44).
352
353
T. BRZEGOWY, Miasto Boe, jw., 106; J.R. PORTER, Arka, w: EB, 61. Arka bya tak
mocn manifestacj obecnoci Boga, e waciwie utosamiano j z Jahwe, np.: Gdy
Arka wyruszaa, mwi Mojesz: Podnie si, o Panie, i niech si rozprosz nieprzyja-
ciele Twoi; a ci, ktrzy Ci nienawidz, niechaj uciekn przed Tob. A gdy si zatrzy-
mywaa, mwi: Wr si, o Panie, do mnstwa izraelskich zastpw (Lb 10,35n (J)).
354
S. ach, Przepisy kultowe, jw., 86.
przywiecajcy autorowi Listu do Hebrajczykw
355
. Kapask relacj
o zawartoci Arki potwierdza dokument deuteronomiczny, cytowany
wyej (Pwt 10,1-5), a bezporednio stwierdza to Deuteronomista (1
Krl 8,9 = 2 Krn 5,10): W Arce nie byo nic, oprcz dwch kamiennych
tablic, ktre Mojesz tam zoy pod Horebem, tablic Przymierza. Dtr
dodatkowo umieszcza obok Arki Ksig Prawa spisan przez Moje-
sza (Pwt 31,24-26). Laska i manna znajdoway si wic najpewniej
obok Arki
356
.
C. Przebagalnia, cheruby i zasona
Z Ark w przekazie kapaskim zwizana bya w sposb nieodcz-
ny przebagalnia. Jak zaznaczylimy w rozdziale pierwszym, wydaje
si, e to wanie autorowi kapaskiemu zawdziczamy zwizanie obu
przedmiotw kultu na stae.
Przebagalnia (hbr. kappret; LXX: hilasterion, rzadziej epdema
pokrywa, Vg: propitiatorium) jest w zasadzie terminem teologicz-
nym
357
, gdy pochodzi etymologicznie od czasownika e: (kipper)
358
,
ktry wedug jednych znaczy zakrywa, zasania, pokrywa,
wedug innych niszczy, usuwa, oczyszcza, wybiela, a jesz-
cze wedug innych przebaga, pokutowa, odkupi, zado-
uczyni
359
. Rne tumaczenia bior si z rnych funkcji i odniesie
tego sowa w Starym Testamencie. W rytuale kapaskim Picioksi-
gu (P) kipper oznacza dokona obrzdu oczyszczenia, przebaga
Boga
360
. kappret w sensie technicznym rozumiana jako pokrywa,
355
A. TRONINA, Do Hebrajczykw. Sowo zachty na dni ostatnie, Czstochowa:
Edycja w. Pawa 1998, 113. S. ach, Przepisy kultowe, jw., 84-88.
356
Zwracamy na to uwag, gdy nawet sowniki i encyklopedie, zasugerowane
najpewniej Hbr 9,4, mwi, e w Arce Przymierza Starego Testamentu znajdoway si
Tablice Dekalogu, laska Aarona i miska z mann; np. SSB (pod hasem Arka), PEB
(pod hasem Przybytek), wiat symboliki chrzecijaskiej (D. FORSTNER, jw., 388),
Atlas rolin biblijnych, (jw.); E. ZAWISZEWSKI, Instytucje biblijne, Pelplin: Bernardinum
2
2001, 91.
357
G.A.F. KNIGHT, Arka, tum. J. Marzcki, w: SWB, 41. J. Marzcki, w: SWB, 41.
358
M.GRG (Eine neue Deutung fr kappret, ZAW 89 (1977) 115-118), w prze-
ciwiestwie do wikszoci egzegetw, nie wywodzi tego terminu od rdzenia kpr, ale
wskazuje na jego egipskie korzenie w wyraeniu kp(n) rdwj podeszwa stopy.
359
S. ach, Sens wyrazu kippr, w: tene, Ksiga Kapaska, (PST II, 1) 291-299;
B. LANG, c:, w: TWAT, Bd. 4, kol. 305; K. ELLIGER, Leviticus (Handbuch zum AT,
Erste Reihe 4), Tbingen: C.J.B. Mohr 1966, 36 i 71.
360
S. ach, Sens wyrazu kippr, jw., 295n.
wskazuje take na sens teologiczny jako rodek lub miejsce przebaga-
nia
361
. Przyjrzyjmy si bliej opisowi tego przedmiotu:
I uczynisz przebagalni ze szczerego zota. Dugo jej wynosi bdzie
dwa i p okcia, szeroko za ptora okcia; dwa te cheruby wyku-
jesz ze zota. Uczynisz za je na obu kracach przebagalni. Jednego
cheruba uczynisz na jednym kracu, a drugiego cheruba na drugim
kracu przebagalni. Uczynisz cheruby na kracach grnych. Cheru-
by bd miay skrzyda rozpostarte ku grze i zakrywa bd swymi
skrzydami przebagalni, twarze za bd miay zwrcone jeden ku
drugiemu. I ku przebagalni bd zwrcone twarze cherubw.
Umiecisz przebagalni na wierzchu Arki, w Arce za zoysz wia-
dectwo, ktre dam tobie. Tam bd si spotyka z tob i sponad prze-
bagalni i z porodka cherubw, ktre s ponad Ark wiadectwa, bd
z tob rozmawia o wszystkich nakazach, ktre dam za twoim pored-
nictwem Izraelitom (Wj 25,17-22)
Przebagalnia bya niezwykle wanym elementem Arki. wiadczy
o tym ju szczeglna uwaga autora kapaskiego skupiona na tym
przedmiocie. Bya to pyta odlana z czystego zota, przykrywajca
Ark (Wj 25,21), mona powiedzie: pokrywa witej skrzyni
362
. Jej
wymiary dwa i p na ptora okcia odpowiadaj dugoci i szero-
koci Arki.
Elementem przebagalni byy dwa cheruby w caoci wykute ze zota.
Umieszczone byy przy obu krtszych krawdziach przebagalni; twa-
rzami zwrcone ku sobie i ku przebagalni, a wic pod ktem ok. 45 od
poziomej powierzchni pyty. Postacie te z tak spuszczonym wzrokiem
miay skrzyda rozpostarte ku grze i osaniajce przebagalni.
Przebagalnia jest przedmiotem wyjtkowym, kojarzonym z bezpo-
redni obecnoci Jahwe: Pan powiedzia do Mojesza: Powiedz Aaro-
nowi, swojemu bratu, eby nie w kadym czasie wchodzi do Miejsca
Najwitszego poza zason, przed przebagalni, ktra jest na arce,
aby nie umar, kiedy bd si ukazywa w oboku nad przebagalni
(Kp 16,2). Oprcz tego przebagalnia miaa bardzo wan funkcj kul-
tyczn. Jej znaczenie liturgiczne, zwizane z jej nazw, polegao na
tym, e w Dzie Pojednania arcykapan okadza przebagalni, a na-
stpnie skrapia j krwi zwierzt ofarnych w celu przebagania Boga,
ekspiacji za grzech i zadouczynienia za winy swoje i caego ludu:
361
J. HERRMANN, , w: TDNT, vol. 3, 318n.
362
Przebagalnia, w: LB, 668.
Potem Aaron przyprowadzi cielca na ofar przebagaln za siebie i do-
kona przebagania za siebie i za swj dom, zabije cielca na ofar prze-
bagaln za siebie samego. Nastpnie wemie pen kadzielnic wgli
rozarzonych z otarza, ktry jest przed Panem, i dwie pene garci
wonnego kadzida w proszku i wniesie je poza zason. Rzuci kadzido
na ogie przed Panem, tak i obok kadzida okryje przebagalni, ktra
jest na [Arce] wiadectwa. Dziki temu nie umrze. Nastpnie wemie
troch krwi cielca i od wschodu pokropi palcem przed przebagalni.
Siedem razy pokropi przed przebagalni palcem umoczonym we krwi.
Potem zabije koza jako ofar przebagaln za lud, wniesie krew jego
poza zason i uczyni z t krwi to samo, co uczyni z krwi cielca.
Pokropi ni przebagalni z gry i z przodu i dokona przebagania nad
Miejscem witym za nieczystoci Izraelitw i za ich przestpstwa we-
dug wszystkich ich grzechw. To samo uczyni z Namiotem Spotkania,
ktry znajduje si u nich w rodku ich nieczystoci (Kp 16,11-16).
Ryt ten przywraca tak wan dla Izraelity czysto rytualn; prze-
bagalnia stanowia tu bardzo wany element w ekspiacji ludu za za-
cignit nieczysto. Jej nazwa wskazuje na symboliczne znaczenie
tego miejsca: Pan ukazuje si tu askawy i przykrywa grzechy swojego
ludu
363
. Przebagalnia, jej wygld, znaczenie i funkcja, pojawia si tyl-
ko u autora kapaskiego (27 razy w Starym Testamencie)
364
.
Z przebagalni nieodcznie zwizane s cheruby. Cheruby (lub
cherubini, hbr. ::: k
e
rbm) to termin przejty z hebrajskiego,
gdzie oznacza osobliwe, nienaturalne istoty wystpujce w Biblii za-
wsze w sakralnym kontekcie, wyranie rne od aniow. Pismo wi-
te wspomina o nich 92 razy (91 w ST, raz w NT: w Hbr), jednak nie we
wszystkich przypadkach dotycz tego samego rodzaju stworze. Ter-
min odpowiada rozmaitym niezwykym uskrzydlonym istotom. Poza
posiadaniem skrzyde (wikszo fragmentw o nich mwi lub je za-
kada), raczej nie podaje si bliszych szczegw dotyczcych ich wy-
gldu. Rwnie autor kapaski nie mwi nic wicej o ich wygldzie.
Jedynie Ezechiel, ktry otrzyma wizj tronu Jahwe i zobaczy przy
nim cheruby, opisuje ich wygld:
Oto ich wygld: miay one posta czowieka. Kada z nich miaa po
cztery twarze i po cztery skrzyda. Nogi ich byy proste, stopy ich za
byy podobne do stp cielca; lniy jak brz czysto wygadzony. Miay
363
E. ZAWISZEWSKI, Dzie pojednania wedug przekazw biblijnych, RTK 12 (1965)
11-21; D. FORSTNER, jw., 388.
364
J.-M. DE TARRAGON, La kapporet est-elle une Fiction?, jw., 5.
one pod skrzydami rce ludzkie po swych czterech bokach. Oblicza
[i skrzyda] owych czterech istot skrzyda ich mianowicie przylegay
wzajemnie do siebie nie odwracay si, gdy one szy; kada sza pro-
sto przed siebie. Oblicza ich miay taki wygld: kada z czterech istot
miaa z prawej strony oblicze czowieka i oblicze lwa, z lewej za stro-
ny kada z czterech miaa oblicze cielca i oblicze ora, <oblicza ich>
i skrzyda ich byy rozwinite ku grze; dwa przylegay wzajemnie do
siebie, a dwa okryway ich tuowie (Ez 1,5-11).
O tym, e byy to cheruby, dowiadujemy si pniej (Ez 9,3 i 10,1-
22). W wizji przyszej wityni Ezechiel widzi cheruby nie o czterech,
lecz o dwch twarzach (Ez 41,18n). W ujciu autora kapaskiego che-
ruby miay jedn twarz (Wj 25,20)
365
. Opisy cherubw umieszczonych
na Arce wiadectwa zawieraj jednak tak mao szczegw, e trudno
dokadniej wyobrazi sobie, jak wyglday i jak si mia ich wygld do
opisu podanego przez Ezechiela. Tym niemniej biorc pod uwag po-
krewiestwo obu tradycji mona suponowa, e owe wizerunki nie s
zbyt od siebie odlege. Drugi opis cherubw, ktry na pewno wpyn
na kapask wizj tych postaci, znajdujemy w ksigach Krlewskich
i Kronik. Dotyczy on rozmieszczenia skrzyde cherubw znajdujcych
si w wityni Salomona:
W sanktuarium sporzdzi dwa cheruby dziesiciookciowej wysokoci
z drzewa oliwkowego. Jedno skrzydo cheruba miao pi okci i drugie
skrzydo cheruba miao te pi okci. Wic od koca do koca jego
skrzyde byo dziesi okci. Drugi cherub mia ten sam rozmiar dziesi-
ciu okci, i obydwa cheruby miay takie same ksztaty. Wysoko jedne-
go i drugiego cheruba wynosia dziesi okci. Gdy umieci te cheruby
w gbi wntrza wityni, to rozpocieray swe skrzyda tak, e skrzydo
jednego dotykao jednej ciany, a skrzydo drugiego cheruba dotykao
drugiej ciany. Skrzyda za ich skierowane do rodka wityni dotykay
si wzajemnie. Cheruby te pokry zotem. Ponadto na wszystkich cia-
nach wityni wokoo wyry jako paskorzeby podobizny cherubw
i palm oraz girlandy kwiatw wewntrz i na zewntrz (1 Krl 6,23-29).
W Miejscu Najwitszym uczyni dwa cheruby, dzieo wyrzebione ar-
tystycznie, i pokry zotem. Skrzyda cherubw rozcigay si na dwa-
dziecia okci. Jedno skrzydo, sigajce do ciany Mieszkania, miao
pi okci, pozostae skrzydo, dotykajce skrzyda drugiego cheruba,
rwnie miao pi okci. Podobnie i skrzydo drugiego cheruba si-
gao ciany Mieszkania, miao pi okci, a skrzydo pozostae take
365
E. VOGT, Die vier Gesichter (pnm) der Keruben in Ez, Bib 60 (1979)
327-347.
miao pi okci i dotykao skrzyda drugiego cheruba. Skrzyda tych
cherubw rozcigay si na dwadziecia okci. Stay one na nogach,
z twarzami zwrconymi ku Mieszkaniu (2 Krn 10-13).
Autor kapaski (P
S
), zapewne dziki wyej cytowanym tradycjom,
umieszcza cheruby take w Mieszkaniu, w Miejscu Najwitszym, lecz
radykalnie redukuje ich rozmiar nie s to ju due rzeby, ktrych
zczone skrzyda rozcigaj si na 10 m (20 okci), ale mae poski
przytwierdzone do niewielkiej powierzchni przebagalni. Najpewniej
dlatego te nie musiay by wykonane z drzewa oliwkowego i pokryte
zotem (jak w wityni), lecz mogy by cae ze zota. Take ustawienie
cherubw si rni: w P stay twarzami zwrcone ku sobie, a nie ku
wyjciu; jedne skrzyda miay rozpostarte, lecz drugie miay zakrywa
przebagalni (Wj 25,20). Wizerunki cherubw ozdabiay w Mieszka-
niu nie tylko Ark, ale take ciany i zason Mieszkania
366
. Wedug
rde ydowskich cheruby miay wygld ludzkich postaci i oblicza
dziecka
367
.
Cheruby, jako potne niby-zwierzta, nale do staroytnego iko-
nografcznego przedstawienia hybryd (stworze nienaturalnych), do-
brze znanych ze sztuki staroytnego Bliskiego Wschodu
368
. Podobne
istoty znane s w religiach ociennych Izraela. Postacie te fascynowa-
y mieszkacw staroytnego Bliskiego Wschodu. Ich skrzyda miay
zwizek z ich pochodzeniem pozaziemskim, symbolizoway to, co du-
chowe, boskie i transcendentne
369
. Biblijne cheruby (k
e
rbm) najbliej
spokrewnione s z akkadyjskimi kribu (na co wskazuje ju etymo-
logia sowa), ktrych posgi strzegy paacw Babilonu. Cheruby na
drzwiach wityni jerozolimskiej i odrzwiach Miejsca Najwitsze-
go mogy spenia podobn funkcj
370
. Babiloskie cheruby najcz-
ciej przyjmoway uskrzydlon posta lwa lub byka, egipskie posta
ludzk
371
. Tego typu uskrzydlone istoty o cechach ludzkich i zwierzcych
(rzeby w koci soniowej) odnajdywano podczas wykopalisk w Mezo-
366
Cheruby w wityni Jerozolimskiej znajdoway si take nie tylko na Arce, ale
ich podobizny byy na wszystkich cianach wityni (1 Krl 6,29) oraz na podwojach
odrzwiach Miejsca Najwitszego (1 Krl 6,32) i na drzwiach do wityni (1 Krl 6,35).
367
368
K. GOUDERS, Hybrydy, w: PSB, kol. 451-452.
369
Skrzydo, w: SSB, 917-918.
370
D.N. FREEDMAN, P. OCONNOR, :::, w: TWAT, Bd. 4, kol. 322-334.
371
G. RICCIOTTI, Dzieje Izraela, jw., 214.
potamii, a take Palestynie i Syrii
372
. Jako istoty nie nalece do wiata
naturalnego, zawsze czyy si z bstwem, znajdoway si w jego bez-
poredniej bliskoci
373
. Biblijne cheruby ukazuj si przede wszystkim
tam, gdzie Bg jest obecny personalnie i objawia si w swoim maje-
stacie. W Biblii jawi si jako uobecnienie i ochrona tronu Boga Kr-
la
374
. Prawo izraelskie wyranie zabraniao czyni jakiekolwiek rze-
by i obrazy (ktre byy czym powszechnym na staroytnym Wscho-
dzie
375
) nie tylko Boga, ale take tego, co jest na niebie wysoko, ani
tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemi (por.
Wj 20,4; Pwt 5,8). Cheruby stanowi tu jak inno, jedyny wyjtek
w konsekwentnie przestrzeganym zakazie nie wprowadzania do kultu
Boego podobizn rzeczy i osb.
Arka wiadectwa miaa by oddzielona od innych sprztw przed-
miotem okrelonym jako ::c (prket, LXX: ) haf-
towan zason zakrywajc (Wj 40,21
376
). Nazwa wywodzi si od
rdzenia c, ktry jako czasownik oznacza oddziela
377
, wskazuje
wic na jej podstawow funkcj. Nakaz jej sporzdzenia znajdujemy
w poleceniach dotyczcych konstrukcji Mieszkania:
Zrobisz te zason (prket) z foletowej i czerwonej purpury, z kar-
mazynu i z krconego bisioru, z cherubami wyhaftowanymi przez bie-
gego tkacza. I zawiesisz j na czterech supach z drzewa akacjowego,
pokrytych zotem. Haczyki do zasony bd ze zota, a cztery podstawy
ze srebra. Powiesisz za zason na kkach i umiecisz wewntrz poza
372
Cheruby, w: LB, 120.
373
C.L. MEYERS, Cherub, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 151; M. Wojciechowski, w: EB, 151; D.G. BURKE, Che-
rub, tum. T. Kowalska, w: SWB, 82; Zwierzta mityczne, w: SSB, 1198-2001; G.
HERRGOT, Cheruby, w: PSB, 160.
374
HARAN M., The Ark and the Cherubim. Their Symbolic Signifcance in Biblical
Ritual, IEJ 9 (1959) 30-38 i 89-94; tene, Temples and Temple Service, jw., 251-254;
B.D. SOMMER, Conficting Constructions of Divine Presence in the Priestly Tabernacle,
Biblical Interpretation 9 (2001) 49.
375
Wielo wizerunkw staroytnych bstw zob. w ANEP 160-191, nry 464-573
i ANEP Supplement (Princeton-New-Jersey: Princeton University Press 1969) 352-
353, nry 822-837.
376
BT tumaczy w tym wersecie zawiesi zason zakrywajc i okry ni Ark
wiadectwa, wydaje si jednak, e czasownik skk oznacza tu zasonicie, zamknicie,
a nie okrycie, gdy Arka bya okrywana materiaem tylko podczas podry. Ta sama
zasona ponadto nie moga jednoczenie zwisa jako parawan zasaniajcy Najwitsze
i okrywa Ark wiadectwa.
377
P. BRIKS, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu, Warszawa: Vocatio
2
1999, 288.
zason Ark wiadectwa, i bdzie oddzielaa zasona Miejsce wite od
Najwitszego (Wj 26,31-33).
prket, tak samo uczyniona, pojawia si take w opisie analogicz-
nej zasony w wityni Jerozolimskiej (2 Krn 3,14
378
), ale tylko raz.
Pozostae wystpowanie tego terminu (jeszcze 24 razy) zawsze odnosi
si do Namiotu Spotkania
379
. Autor kapaski wyranie odrnia zaso-
n wewntrz Mieszkania (prket) od kurtyny, parawanu zawieszone-
go u wejcia do Namiotu (msk; LXX: ), czego nie czyni
przekady polskie
380
. Na pierwszej byy wyhaftowane cherubiny, na
drugiej za nie. Sposb uczynienia prket w porwnaniu do sposobu
uczynienia innych tkanin Mieszkania jest rny
381
. Z opisw wynika,
e msk nie ma adnego kultycznego znaczenia, po prostu zastpu-
je drzwi. Natomiast prket przeciwnie. Jest zwizana bezporednio
z Miejscem Najwitszym i Ark (zob. Kp 4,6.17; 16,2.12.15). Jest
stranikiem, punktem zatrzymania. Za t zason nie mona byo wcho-
dzi, z jednym wyjtkiem: tylko arcykapan i tyko raz w roku, w Dzie
Przebagania mg przekroczy granic wyznaczan przez prket: Na-
stpnie [Aaron] wemie pen kadzielnic wgli... i dwie pene garci
wonnego kadzida w proszku i wniesie je poza zason. Potem zabije
koza jako ofar przebagaln za lud, wniesie krew jego poza zason
i uczyni z t krwi to samo, co uczyni z krwi cielca (Kp 16,12.15).
prket stanowi termin techniczny na oznaczenie zamknicia Sanktua-
rium
382
, przynaley jakby do Miejsca Najwitszego. Suya take jako
delikatne przykrycie samej Arki w transporcie (np. Lb 4,5). Arka miaa
nie by ogldana nawet podczas transportowania. Jako jedyna tkanina
wic, prket miaa by transportowana przez Kehatytw
383
. Termin
378
Tekst jest problematyczny, skoro wiadomo, e w wityni rol zasony witego
witych penia ciana z desek drewnianych zaopatrzona w drzwi z drzewa oliwko-
wego (1 Krl 6,16.31).
379
J. MILGROM, R. GANE, ::c, w: TWAT, Bd. 6, kol. 755-757; S. LGASSE, Les
voiles du Temple de Jrusalem. Essai de parcours historique Essai de parcours historique, RB 87 (1980) 560-589,
tu: 566nn.
380
BT tumaczy oba przedmioty jako zasona; BP stosuje nazwy zasona i kotara (Wj
26), ale w innych miejscach (np. Wj 40) tumaczy odwrotnie. W TM prket pojawia
si w: Wj 26,31-35; 27,21; 30,6; 35,12; 40,3.21-26; Kp 4,6.17; 16,2.12-15; 21,23; 24,3;
Lb 4,2; 2 Krn 3,14, natomiast msk pojawia si w: Wj 26, 36; 35,15 (LXX: 35,12n);
37,5.16; 38,18; 39,4.19; 40,5; Lb 3,10.26; 4,32; 18,7; (LXX: 3 Krl 6,36); Syr 50,5.
381
Zob. M. HARAN, Temples and Temple Service, jw., 161n.
382
Por. J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 4 (zob. te VIII, 75).
383
Kehatyci w czasie podry nieli meble (Lb 4,1-20), Gerszonici tkaniny (Lb 4,21-28),
jest pokrewny asyryjskiemu (akkadyjskiemu) parakku oznaczajce-
mu baldachim, ktry wznosi si nad tronem
384
. Zasona Mieszkania od-
gradzaa wejcie do miejsca dla Izraelitw najbardziej witego: qde
haqqodm, w ktrym na Arce tronie przebywa Jahwe. Bezprawne
wejcie za zason grozio mierci. FLAWIUSZ tak opisuje ten przedmiot:
Owa zasona bya przedziwnej piknoci, przedstawiaa wyobraenia
wszelkich kwiatw, a take inne wzory ozdobne, z wyjtkiem postaci ja-
kichkolwiek ywych stworze
385
. Ostatnia klauzula Flawiusza pochodzi
z zakazu czynienia w religii izraelskiej podobizn jakichkolwiek ywych
stworze (Wj 20,4; Pwt 5,8), wrd ktrych wyjtek stanowiy cheruby.
Miszna i Talmud mwi ju o dwch zasonach oddzielajcych Naj-
witsze od witego. Legenda Talmudu mwi te o krwawieniu tej
zasony, gdy Tytus wtargn do wityni i ow zason przeci
386
.
W ujciu kapaskim Arka wiadectwa jawi si wic jako misterna
konstrukcja zoona z ozdobionej skrzyni, zotej przebagalni i rw-
nie zotych, skrzydlatych cherubw, zawierajca wiadectwo Tablice
przykaza i odseparowana w Miejscu Najwitszym pikn haftowa-
n tkanin.
3. Sprzty wewntrzne Mieszkania
Zanim przejd do omwienia kolejnych przedmiotw kultu, chc
zwrci uwag na charakterystyczne w opowiadaniu ich spisy, zesta-
wienia. W caym bloku Wj 25-40, oprcz dwch szczegowych opi-
sw kadego elementu Mieszkania, kilka razy napotkamy na spis, jakby
inwentaryzacj jego zasobw: w Wj 30,26-29, gdzie po sporzdzeniu
witego oleju Jahwe nakazuje namaci Mieszkanie i jego wyposa-
enie; w Wj 31,7-11, gdzie Bg mwi o wykonawcach robt; w Wj
35,11-19, gdzie Mojesz w sumaryczny sposb przekazuje ludowi roz-
kaz Pana otrzymany na grze; w Wj 39,33-41, gdzie podsumowuje si
wykonane roboty; ostatnie dwa zestawienia spotykamy w Wj 40, gdzie
czytamy o erekcji pustynnej wityni. W oglnym zarysie wszystkie
spisy s bardzo podobne, wymieniaj te same sprzty, rni si jed-
nak szczegami. Niektre s bardziej rozwinite (dodaj przedmioty
a Meraryci oddelegowani byli do noszenia drewnianej konstrukcji (Lb 4,29-33).
384
S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 248.
385
386
Za: C. SCHNEIDER, , w: TDNT, vol. 3, 628-630 (tu: 629).
towarzyszce, jak zasony), inne skrtowe. Kolejno wymienianych
sprztw jest zawsze taka sama: 1. Namiot Spotkania, 2. Arka, 3. St,
4. wiecznik, 5. Otarz kadzenia, 6. Otarz caopalenia, 7. Kad. 8. Dzie-
dziniec, 9. Szaty kapaskie. Ostatnie dwa elementy nie zawsze wyst-
puj. Kolejno ta nie jest przypadkowa, nie ma tu dowolnego wylicza-
nia, lecz jest ustalony hierarchiczny porzdek. Kolejno ma u autora
kapaskiego znaczenie teologiczne okrela hierarchi wanoci
387
.
Najpierw jest wymieniony Namiot i Arka, potem sprzty wewntrzne
(st, wiecznik, otarz kadzenia), nastpnie elementy zewntrzne (o-
tarz caopalenia, kad, dziedziniec). W takiej te kolejnoci w pracy
omwi kolejne wite przedmioty.
A. St chlebw
W Mieszkaniu w Miejscu witym poza zason prket znajdowa
si st :: (ulhn), ktry mia konkretne kultyczne przeznaczenie.
Nomadom i prostej ludnoci znany by st (przy ktrym spoywa si
posiki) tylko w formie skry lub maty rozpostartej na ziemi (Iz 21,5)
i takie jest te znaczenie tego sowa w najstarszych tekstach. Jedyny,
wydaje si, st w formie klasycznej uywany by przy sprawowaniu
kultu (Wj 25,23nn). Pniej stou do posikw uywali tyko ludzie za-
moni (Sdz 1,7; 2 Krl 4,10), a dopiero w czasach pniejszych sta si
przedmiotem powszechnego uytku (Ne 5,17; NT)
388
. Dokadny opis
ulhn Mieszkania znajdujemy we fragmencie Wj 25,23-30 (por. Wj
37,10-16
389
):
Uczynisz te st z drzewa akacjowego; jego dugo bdzie wyno-
si dwa okcie, jego szeroko jeden okie, a jego wysoko ptora
okcia. Pokryjesz go szczerym zotem i uczynisz dokoa wieniec zoty.
I uczynisz wokoo listw na cztery palce szerok i zrobisz wieniec zoty
dokoa dla tej listwy. Uczynisz nastpnie cztery piercienie zote i przy-
prawisz je do czterech kocw, gdzie si znajduj jego nogi. Blisko
listwy bd si znajdowa cztery piercienie do woenia w nie dr-
387
Rzeczy najwaniejsze wymienia si tu na pocztku, wzgldnie na kocu (hierar-
chia zstpujca: a majore ad minus lub wstpujca: a minore da majus). Zob. np. kapa-
ski poemat o stworzeniu (Rdz 1): od pocztkowego bezadu i pustkowia przechodzi
stopniowo ku coraz doskonalszym formom bytu, ktrych szczytem jest czowiek uko-
ronowanie stworzenia, najwaniejszy jego element wymieniony na kocu. Odwrotnie
zob. np. Ps 73, gdzie wers pierwszy (stwierdzenie Boej dobroci) stanowi konkluzj,
punkt dojcia refeksji caego Psalmu (por. M. FILIPIAK, Myl hebrajska, jw., 7-18).
388
G. HERRGOTT, St, w: PSB, kol. 1236.
389
W BT brakuje tu tytuu perykopy.
kw do przenoszenia stou. A zrobisz te drki z drzewa akacjowego
i pokryjesz je zotem. I bdzie si przenosio st za ich pomoc. Uczy-
nisz take misy i czasze, dzbanki i patery do skadania ofar pynnych.
Uczynisz je ze szczerego zota. Bdziesz zawsze kad na stole przede
Mn chleby pokadne (Wj 25,23-30).
Rys. 3. St chlebw pokadnych
Z fragmentu dowiadujemy si najpierw, e st Mieszkania wyko-
nany by z drzewa akacjowego
390
a nie ze zota, jak to zda si rozu-
mie tumacz LXX, majcy: (Wj 25,23)
i jak to nasuwa Kp 24,6, mwic o czystym stole: ulhn hatthr
(por. 2 Krn 13,11). Tego rodzaju opinie mogy wytworzy si wskutek
informacji, e analogiczny st w wityni Salomona by wykonany
ze zota (zob. 1 Krl 7,48). Nastpnie podane s wymiary stou: blat
mia wymiary 2 x 1 okie, a wysoko stou wynosia ptora ok-
cia, czyli odpowiednio 105x52,5x79 cm lub 90x45x68 cm. By nie-
wielki, ale na potrzeby kultu zapewne wystarczajcy. St pokryty
390
Materia ten przedstawilimy przy okazji omawiania Arki wiadectwa.
by, jak Arka, zotem i dookoa (krawdzi blatu) mia zoty wieniec.
Mona przypuszcza, e wieniec ten (podobny do tego, ktry ozda-
bia Ark) stanowi boczny panel, ramk stou ozdobion kwiatami.
Dalej dowiadujemy si, e st mia otaczajc listw wok jego ng,
take ozdobion zotym wiecem, szerok na cztery palce. Jak to su-
geruje wizerunek (rzeba) na uku triumfalnym Tytusa w Rzymie,
ktry przedstawia st chlebw ze wityni herodiaskiej
391
, listwa
ta umieszczona bya w poowie wysokoci stou. Miaa ona wzmac-
nia nogi i czy je misgeret zamkniciem, obwdk
392
. St, jak
mwi dalej tekst, mia cztery piercienie ze zota, ktre przymocowane
byy do rogw, wgw stou. W piercienie wkadano drki, su-
ce do przenoszenia stou. Dwa drki zrobione byy z drzewa akacjo-
wego i pokryte zotem. Brak ich na uku Tytusa, gdy st wityni
jerozolimskiej nie by przenony
393
. Na kocu tekst informuje, e do
wyposaenia stou naleay misy (na ktrych kadziono chleby po-
kadne), czasze (kadzielnice na kadzido), jak te dzbany i patery do
skadania ofar pynnych; wszystkie uczynione ze szczerego zota
394
.
Bardziej szczegowo wygld stou Mieszkania opisuje FLAWIUSZ
395
:
Wewntrz wityni postawi [Mojesz MM] st podobny do stow
w Delfach, dugi na dwa okcie, na okie szeroki, a na trzy pidzie
wysoki. Nogi tego stou w dolnej swej czci byy wybornie uksztato-
wane, w podobny sposb jak nogi przy oach Doryjczykw; w grnej
swej czci przytykajcej do pyty, byy czworoktne. Z kadej strony
st by wyobiony na gboko doni, a wok wyszej i niszej jego
czci bieg spiralny szlak. Do kadej z ng przymocowano kko (po-
dobnie jak do bokw Arki), niedaleko od blatu, i przez te kka wsu-
391
St wraz z innymi sprztami wityni jerozolimskiej zosta zrabowany pod-
czas najazdu Rzymian pod wodz cesarza Tytusa na Jerozolim w roku 70-tym. Tak
triumfalny pochd opisuje Jzef fLawiuSz: upy niesiono w ogle bez adnego po-
rzdku, ale spomidzy wszystkich rzucay si w oczy te, ktre zabrano ze wityni
jerozolimskiej: zoty st o wadze wielu talentw i wiecznik tak samo sporzdzony
ze zota (Wojna ydowska. De bello Judaico, De bello Judaico, tum. J. Radoycki, Pozna: Ksigarnia J. Radoycki, Pozna: Ksigarnia
w. Wojciecha 1980, VII, 5, 5). Rycin stou zob. w LB, 123 lub w IDB, vol. 1, 464.
Ten uk triumfalny z wizerunkiem stou i wiecznika do dzi mona oglda na Forum
Romanum w Rzymie.
392
Szerzej zob. A. ERNST, ::, w: TWAT, Bd. 9, kol. 76n.
393
M. NOTH, Das Zweite Buch Mose. Exodus Exodus, jw., 167-168.
394
Wicej nt. tych przedmotw wyposaenia stou zob. P. CARSTENS, The Golden
Vessels and the Song to God. Drink-Offering and Libation in Temple and on Altar,
Scandinavian Journal of the Old Testament 17 (2003) 110-141 (tu: 116n).
395
Jzef fLawiuSz, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 6.
nite byy drewniane prty pozocone, w taki sposb, e nie mona ich
byo wyjmowa. Kka byy woone we wgbienia specjalnie w tym
celu wyobione w nogach stou i nie byy one zupenie okrge, ale
koczyy si dwoma ostrzami, z ktrych jedno wchodzio w wystajca
krawd stou, a drugie w nog. Za pomoc owych prtw niesiono st
w czasie wdrwki.
Cytat ten pokazuje jak Flawiusz w charakterystyczny dla siebie spo-
sb wzbogaca opis z Ksigi Wyjcia. Charakterystyka stou zawiera
moe elementy zaczerpnite ze wspczesnego Flawiuszowi kultu, co
zdarza si w jego opisach, nie wyklucza to jednak wiarygodnoci prze-
kazywanej tradycji. Miszna natomiast mwi o skomplikowanym syste-
mie zotych podprek i prtw nad stoem do wspierania i oddzielania
chlebowych bochenkw
396
.
St chlebw sta po pnocnej stronie Miejsca witego w Miesz-
kaniu, oddzielonego od Miejsca Najwitszego zason, naprzeciwko
wiecznika (Wj 26,35; 40,22-23; Hbr 9,2). Suy on do umieszcze-
nia na nim chlebw pokadnych dla Jahwe. Jak kady sprzt Miesz-
kania, st by powicony poprzez namaszczenie i stawa si wity
(Wj 30,27; 40,9; Lb 7,1). Podobnie jak Arka by sprztem przenonym,
transportowanym za pomoc stale przytwierdzonych do niego dr-
kw. Transport w czasie wdrwki przez pustyni odbywa si zgodnie
z rytualnymi przepisami (Lb 4,7-8). Funkcj t mieli peni wycznie
lewici (por. 1 Krn 23,26), a dokadnie rd Kehatytw (Lb 3,31).
Na stole kultycznym Mojesz kadzie to, co ma by pooone (Wj
40,4), czyli rzd chlebw (Wj 40,23), co zgodne jest z wczeniejszym
nakazem: Bdziesz zawsze kad na stole przede Mn chleby pokadne
(Wj 25,30). To, co ma by pooone okrelane jest tu jako leh em lub
leh em pnm. : : (leh em)
397
okrela w Biblii pieczywo bdce pod-
staw kadego posiku
398
, a nie rzadko wystpuje w znaczeniu oglnym,
jako poywienie, pokarm
399
. leh em dla celw kultycznych byo cile
okrelone, co do sposobu pieczenia i sposobu jego skadania dla Jahwe:
396
J.A. TOMPSON, Table, w; IDB, vol. 4, 507.
397
Zob. W. DOMMERSHAUSEN, ::, w: TWAT, Bd. 4, kol. 538-547; D. SESBOE, Ch-
leb, w: STB, 118-121; Chleb, w: Kultura biblijna. Sownik Sownik, red. D. Fouilloux (red. wyd.
polskiego W. Chrostowski), Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1997,
46n; Chleb, w: M. LURKER, Sownik obrazw i symboli biblijnych, tum. K. Romaniuk,
Pozna: Pallottinum 1989, 32-34.
398
Rdz 14,18; 18,5-8; Iz 58,7; Ez 18,7.16; Tb 4,16; Prz 22,9; passim.
399
Rdz 3,19; 28,2; Pwt 8,3; Ps 42,4; 80,6; 102,10; Am 4,6; Prz 9,5; Koh 9,7; Mt 4,4 par.;
Mt 6,11 par.; passim.
Nastpnie wemiesz najczystszej mki i upieczesz z niej dwanacie pla-
ckw. Kady placek z dwch dziesitych efy. Potem uoysz je w dwa
stosy, po sze w kadym stosie, na czystym stole przed Jahwe. Pooysz
na kadym stosie troch czystego kadzida to bdzie pamitka chleba
(lehem), ofara spalana dla Jahwe. Kadego szabatu przygotuj to przed
Jahwe jako dar nieustanny od Izraelitw, jako wieczne przymierze. To
bdzie dla Aarona i dla jego synw. Bd to jedli w miejscu powi-
conym. Jest to rzecz najwitsza dla niego spord ofar spalanych dla
Jahwe. Ustawa wieczysta (Kp 24,5-9; por. Wj 25,30; Hbr 9,2).
Chleby dla Pana byy to wic placki upieczone z najczystszej, nie-
kwaszonej mki (masst), jak te uywane na krlewskim stole lub dla
honorowych goci (1 Krl 4,22; Rdz 18,6), miay by bowiem skadane
dla samego Boga. Kp 2,11n (a take Wj 23,18; 34,25; Kp 6,10) zaka-
zuje skada na ofar pokarmow cokolwiek kwaszonego, gdy kwa-
szone kojarzone byo w religii izraelskiej negatywnie, jako dotknite
procesem psucia, rozkadu i gnicia, a wic bdce znakiem zepsucia
duchowego i grzechu. Std chleby pokadne dla Jahwe musiay by nie
zakwaszone (chamec), ale przane (maca) symbol czystoci
400
Nazwa ich (lehem pnm, dos. chleby oblicza) oznaczaa, e chleby
pooone byy przed obliczem Boym (tzn. przed Ark, por. Wj 30,36),
zgodnie z nakazem: Bdziesz zawsze kad na stole przede Mn chleby
pokadne (Wj 25,30). Inne nazwy to chleb stosu (lehem mareket),
ustawiczny, nieustanny (lehem tmd, Lb 4,7), chleb wity (lehem
qde, 1 Sm 21,5) lub po prostu chleb (Wj 40,23)
401
. Miao ich by
dwanacie (Kp 24,5). Liczba ta zapewne odnosia si do dwunastu po-
kole Izraela, po jednym chlebie od kadego pokolenia, podobnie jak
12 stel u stp Synaju zbudowa Mojesz stosownie do liczby dwunastu
pokole Izraela (Wj 24,4) oraz jak 12 imion synw Izraela wyrytych
byo na kamieniach umieszczonych na naramiennikach efodu (Wj 28,9-
12). wiadczy o tym sam tekst o chlebach, gdy mwi, e maj by
one darem nieustannym od synw Izraela jako wieczne przymierze (Kp
24,8)
402
. Na znak wiecznego przymierza miay one zawsze lee na sto-
le w Mieszkaniu (Wj 25,30; Kp 24,8). Uoone byy na stole w dwch
kolumnach, po sze chlebw w kadej. Na obu stosach, w zotych cza-
400
M. DOBKOWSKI, Chleb, w: Religia. Encyklopedia PWN Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Miler- T. Gadacz, B. Miler-
ski, t. 1, Warszawa: PWN 2001, 442n.
401
W. GESENIUS, Hebrisches und aramisches Handwrterbuch, jw., 383n.
402
H.F. BECK (Bread of the presence, jw., 464) przypuszcza, e pierwotne znaczenie
dwunastu chlebw byo zodiakalne.
szach, pooone byo troch czystego kadzida, ktre potem byo spa-
lane jako ofara (Kp 24,6n)
403
. Obecno kadzida dopiero nadawaa
chlebom charakter ofary, gdy one same byy spoywane. W kady
szabat wymieniano je na wiee, pieczone przez lewitw, podczas, gdy
stare mogli spoy tylko kapani w Miejscu witym (Kp 24,9; 1 Sm
21,7)
404
. FLAWIUSZ uzupenia, e bochenki niekwaszonego chleba byy
pieczone na dzie przed szabatem po dwa oddzielnie i przynoszone
do Mieszkania rankiem w szabat
405
. Przepis o zjadaniu chlebw jest
zapewne pniej dodany, gdy werset wczeniejszy Kp 24,7 mwi,
e pamitka chleba ma by ofar spalan dla Jahwe. Nieciso t
rozwizuje by moe przepis z Kp 2,4-10, o oferze pokarmowej z cia-
sta. Mwi on, e ofara ta ma by spalana dla Jahwe, a wszystko, co
pozostanie z ofary pokarmowej, bdzie naleao do Aarona i jego sy-
nw (Kp 2,10). Tak wic prawdopodobnie cz ofary spalano, a cz
spoywano (por. Kp 6,7-10). Wedug 1 Krn 23,29 i 2 Krn 13,11 o chle-
by pokadne troszczyli si lewici, co ucila fragment 1 Krn 9,32, ktry
mwi, e byli to, jak przy transporcie sprztw na pustyni, Kehatyci.
Wedug wyej wymienionych tekstw dwanacie bochenkw chle-
ba byo form daru dzikczynnego z pokarmw dla Boga na wigili
kadego szabatu. Zwyczaj umieszczania chleba jako ofary przed b-
stwem (wizerunkiem bstwa), czasem na podobnych stoach
406
, by
powszechny na staroytnym Wschodzie, szczeglnie w Mezopotamii
(Babilonii, Asyrii) i Egipcie, i jak ukazuj niektre rytualne teksty i tab-
lice
407
, oznacza ryt karmienia bstwa
408
oraz skadan cze
409
. W tych
ofarach przejawiao si przekonanie, e bogowie potrzebuj pokarmw
i napojw (zob. w Biblii np. kult Bela Dn 14,3.6; te Iz 65,11; Jr 7,18;
44,15-19). Ofary te zwyczajowo dzielono na trzy czci: jedna bya
403
Jzef fLawiuSz, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 6. Wicej o kadzidle powiemy
przy okazji omawiania otarza kadzenia.
404
R.A. SIKORA, Rytua skadania ofar w Starym Testamencie, w: ycie religijne
w Biblii, jw., 202.
405
Jzef fLawiuSz, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 10, 7.
406
W staroytnych wityniach st na ofary pokarmowe i pynne rwnie znajdo-
wa si w rodku wityni i czsto przybiera form awy; zob. S. Gdecki, Archeologia
biblijna, t. 1, jw., 153.165.
407
Np. stela z Tell el-Amarna, gdzie przedstawiony jest st z ofarami, na wierz-
chu le uoone symetrycznie w trzech rzdach chleby, a u dou naczynia z winem
(A. CLAMER, LExode, Paris 1956, 224).
408
P. ZERAFA, Exodus, w: NCC, 223.
409
spalana na otarzu, druga umieszczana na specjalnym stole dla bstwa,
trzecia za podawana do spoycia w obrbie wityni czcicielom bo-
kw
410
. Chocia kult Izraelitw podzieli z kultami pogaskimi wiele ta-
kich zewntrznych form, wcznie z nazwaniem ofar pokarmem Boga
(np. Kp 21,6.8), to w swej istocie cakowicie si od nich rni. Boga
nie mona byo czci jedynie zewntrznie, ale naleao by posusznym
Jego prawom: moralnym, etycznym i rytualnym. Bg oczywicie nie
potrzebowa ofar, aby je (Ps 40,7; 50,12-13; 51,18; Sdz 13,15n; Mi
6,6-8); ofary, dary i inne formy czci skadano Bogu jako Krlowi
411
.
W Izraelu chleby rozumiane byy jako powicony dar (a nie ofara
412
),
ktry mia przypomina o przymierzu Boga z dwunastoma pokolenia-
mi Izraela
413
, a take mia by symbolem wdzicznoci dwunastu poko-
le dla Jahwe za mann na pustyni
414
, chleb powszedni
415
, i w ogle za
rodki do ycia
416
. Temu suyo spalanie kadzida umieszczanego ra-
zem z chlebami. Staroytno tej praktyki w Izraelu potwierdza epizod
z Dawidem i kapanami z Nob, kiedy to krl Dawid, uciekajc przed
Saulem, otrzyma chleby pokadne do spoycia (1 Sm 21,2-7)
417
.
Teksty Wj 25,23-30 i 37,10-16 mwi te, e do stou, jako jego
niezbdne wyposaenie, uczynione zostay ze szczerego zota naczy-
nia: misy, czasze, dzbanki i patery. Suyy one do skadania ofar pyn-
nych (Wj 25,29; Lb 4,7) i kadzielnych, towarzyszcych darowi chleba.
Dokadna identyfkacja trzydziestu czterech hebrajskich i aramejskich
terminw zaaplikowanych do naczy w Starym Testamencie jest zada-
410
W.P. FURNISH, Pokarm ofarowany bokom, tum. Z. Kociuk, w: EB, 973n.
411
S. RATTRAY, Kult, tum. M. Bogusawska, w: EB, 641. M. Bogusawska, w: EB, 641.
412
H.F. BECK, Bread of the presence, jw., 464.
413
J.F. CRAGHAN, Ksiga Wyjcia, w: MKP, 350; P. WEIMAR, Chleby pokadne, w:
PSB, kol. 163; D. SESBOE, Chleb, w: STB, 120; J.J. CASTELOT, A. CODY, Instytucje religijne
Izraela, w: KKB, 1971.
414
L. MLLER, Exodus. ladami wydarze biblijnych ladami wydarze biblijnych, Warszawa: Muza 2002, 282.
415
E. ZAWISZEWSKI, Instytucje biblijne, Pelplin: Bernardinum
2
2001, 86; B. PoNiy,
Pierwsze sanktuaria Izraela, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW
KUL 1999, 21. Artyku ten zawiera pewne niecisoci w opisie Namiotu Spotkania.
416
A. JANKOWSKI, Chleby pokadne, w: PEB, 214-215; S. ach, Ksiga Wyjcia,
jw., 245.
417
Zezwolenie Achimeleka, kapana z Nob, na spoycie chlebw pokadnych przez
Dawida naley uzna za przypadek wyjtkowy (G.N. KNOPPERS, Chleby oblicza, tum.
P. Pachciarek, w: SWB, 83; H. LANGKAMMER, Chleby pokadne, w: tene, Sownik biblij-
ny, Katowice, Ksigarnia w. Jacka 1982, 37). Pan Jezus przypomina ten fakt faryzeu-
szom, krytykujc ich legalizm (Mt 12,3-4; Mk 2,23-26; k 6,1-4); zarazem potwierdza
powszechno sdu, ze chleby pokadne mogy by spoywane tylko przez kapanw.
niem trudnym, ale moliwym do przyblionego okrelenia
418
. Dzban
by naczyniem glinianym, ktrego w czasach biblijnych uywano do
przechowywania wody lub wina (Jr 35,5; Iz 22,24)
419
. Tu suy do
przechowywania wina, wylewanego z naczy jako ofara pynna
420
. Ta-
kie same byy w wityni (1 Krn 28,17). Misa bya otwartym naczy-
niem o rednicy wikszej ni gboko. Biblijne wzmianki o misach
s liczne i odnosz si do rnych typw misek
421
. Na takich miskach
kadziono chleby pokadne. Czasza (czara) to rodzaj paskiej, ykowa-
tej miski z uchwytami, ktra w Mieszkaniu penia rol naczynia na ka-
dzido (Lb 7,14.20) i zwizana bya ze stoem chlebw pokadnych
422
.
Wedug Lb 7,84-86 w Mieszkaniu byo dwanacie takich zotych czasz.
Patera suya do skadania ofar z pynw. Hebrajskie wyraenie na
ofar z pynw oznacza dos. rozlewa, i faktycznie ofara ta (lub jej
cz) bya rozlewana na podog. W Prawie nie pojawia si oddzielna
ofara z pynw, jest ona dodatkiem do ofary pokarmowej
423
.
Podsumowujc powysze dane nt. stou chlebw pokadnych za-
uwaamy, e waciwie, co do swej funkcji w sanktuariach, st ten by
take otarzem, gdy by szczeglnym, powiconym miejscem ska-
dania rytualnej ofary
424
. Biblia jednak nie nazywa go otarzem, lecz
odwrotnie, otarz nazywany jest stoem: Przed Mieszkaniem byo co,
co wygldao jak otarz z drewna, wysoki na trzy okcie, dwa okcie
dugi i szeroki na dwa okcie, a rogi jego, jego podstawy i jego cia-
ny byy z drewna. I powiedzia do mnie: To jest st, ktry stoi przed
Panem (Ez 41,21b-22; te 44,16; zob. te Ml 1,7-8.12). W Nowym
Testamencie czytamy: Nie moecie pi z kielicha Pana i z kielicha de-
monw; nie moecie zasiada przy stole Pana i przy stole demonw (1
Kor 10,21)
425
. W pierwszym przypadku otarz caopalenia, a w drugim
418
J.L. KELSO, Pottery, w: IDB, vol. 3, 846-853. Najrniejsze rodzaje dzban-
kw (naczy) odnalezionych w wityniach i domach prywatnych zob. ANEP 45, nry
147- 148.
419
N.L. LAPP, Dzban, tum. M. Bogusawska, w: EB, 220; J.L. KELSO, Flagons,
w: IDB, vol. 2, 275.
420
R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, jw., 93; Dzban oraz Dzbanek, w: LB, 183.
421
S. RICHARD, Misa, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 769; M. Wojciechowski, w: EB, 769; Misa, w: LB,
496- 497.
422
L.E. TOOMBS, Incense, dish for, w: IDB, vol. 2, 698-699; Czasza, w: LB, 145.
423
Ofara z pynw, w: LB, 564.
424
Por. W. GESENIUS, Hebrisches und aramisches Handwrterbuch, jw., 410.
425
Naleaoby tu przywoa jeszcze obrazy Jahwe ucztujcego przy otarzu caopa-
lenia, np.: Syt jestem caopalenia kozw i oju tustych cielcw (Iz 1,11; passim).
otarz eucharystyczny nazwane s stoem Paskim. Tradycja chrzeci-
jaska przechowaa ten obraz nazywajc otarz w kociele stoem,
a ofar Mszy witej uczt.
B. wiecznik
wiecznik : :: (m
e
nrh) to kolejny przedmiot Mieszkania
umieszczony wewntrz. Na jego zwizek ze wiatem wskazuje ju
rdosw zawierajcy wyraz nr, czyli lampa, ktry z kolei pocho-
dzi od sowa r, czyli wiato. m
e
nrh jest form nominaln rozpo-
wszechnionego rdzenia njr (nwr), ktry w hebrajskim oznacza pierwot-
nie wieci, byszcze (por. ugaryckie njr, akkadyjskie nru)
426
. Ponie-
wa wyraz m
e
nrh skonstruowany jest z rdzenia nwr z preformatyw
rzeczownikow m (wskazujc na miejsce lub narzdzie dziaania), std
jest pojciem oglnym dla podstawy, stojaka, albo uchwytu lampy.
Wszystkie niemal fragmenty biblijne mwice o wieczniku (41
razy w Starym Testamencie, z czego 26 razy w P), z jednym wyjtkiem
(2 Krl 4,10
427
), dotycz menory kultowej uywanej w Mieszkaniu, a po-
tem w wityni. Tak wic hebrajskie sowo m
e
nrh zostao w jzyku
biblijnym zaadoptowane jako terminus technicus siedmioramiennego
wiecznika kultowego. Podobnie lampy (nrt), czsto wspominane
w ST, odnosz si najczciej do wiecznika Mieszkania i wityni.
Aby przybliy sobie wyobraenie autora kapaskiego nt. wiecznika,
przywoajmy kolejny po nakazie uczynienia stou, opis nakaz wyko-
nania menory z Wj 25,31-40 (por. Wj 37,17-24):
Zrobisz te wiecznik ze szczerego zota. Z tej samej bryy wykujesz
wiecznik wraz z jego podstaw i jego trzonem; jego kielichy, pki
i kwiaty bd z jednej bryy. Sze ramion bdzie wychodzi z jego
bokw, trzy ramiona wiecznika z jednego jego boku i trzy ramiona
wiecznika z drugiego jego boku. Trzy kielichy ksztatu kwiatw mig-
daowych z pkami i kwiatami bd na jednym ramieniu i trzy kielichy
ksztatu kwiatw migdaowych z pkami i kwiatami na drugim ra-
mieniu. Tak bdzie na szeciu ramionach wychodzcych ze wiecznika.
Na wieczniku za bd cztery kielichy ksztatu kwiatw migdaowych
z pkami i kwiatami. A pk jeden bdzie pod dwoma wychodzcymi
z niego ramionami z jednej bryy i pk jeden pod dwoma [nastpnymi]
426
C.L. MEYERS, :::, w: TWAT, Bd. 5, kol. 981.
427
Fragment dotyczy zwykego wiecznika, wstawionego do sypialni Elizeusza
w Szunem. Gospodyni goszczca proroka bya bogat kobiet, std moga posiada
taki specjalny przedmiot.
ramionami wiecznika z jednej bryy. Tak [niech bdzie] pod szecioma
ramionami wychodzcymi ze wiecznika. Pki te i ramiona bd wy-
chodzi z samego wiecznika i bd [wykonane] z jednej bryy szcze-
rego zota.
I uczynisz siedem lamp, i ustawisz te lampy w ten sposb, aeby owiet-
lay t stron, ktra jest przed nimi. Szczypce te i naczynia do knotw
uczynisz ze szczerego zota. Z talentu szczerego zota naley wykona
wiecznik i wszystkie przybory nalece do niego. Uwaaj za pilnie,
aby go wykona wedug wzoru, jako zobaczye na grze.
Rys. 4. wiecznik
Opis jest do szczegowy, najwikszym jego niedostatkiem jest
brak wymiarw wiecznika. Z opisu dowiadujemy si, e wraz z ozdo-
bami i naczyniami wykonany by ze szczerego, tzn. czystego zota oraz
z jednej bryy (miqh), a wic nie z elementw, ktre mona skada
i rozkada np. przy przenoszeniu. Jest to jedyny sprzt w Mieszkaniu
w caoci zrobiony ze zota. Do budowy wiecznika zuyto kruszca
o wadze jednego talentu. Talent palestyski, jako waga zota lub srebra,
liczy trzydzieci min, czyli trzy tysice sykli
428
, to jest ok. trzydzie-
stu czterech kilogramw
429
. rda ydowskie podaj jednak, e talent
(kikkar) uywany do celw sakralnych by podwjny
430
. Wedug tekstu
Wj 25 wiecznik zbudowany by z trzech zasadniczych czci: pod-
stawy (jrk), osadzonego na niej trzonu, pnia gwnego (qnh) oraz
ramion (qnm). jrk weqnh (podstawa i pie) to para wyrazw sta-
nowica hendiadys, ktry wskazuje na trzon (odyg) na ksztat cokou,
ktry u dou jest poszerzony i stoi stabilnie bez podprek. Komentarze
ydowskie podaj jednak, e menora staa na trjnogu
431
. G. FOERSTER
na podstawie rekonstrukcji wizerunkw oraz rzeb staroytnych me-
nor wnioskuje, e bardziej zwyczajne (czciej spotykane) s trjno-
ne podstawy wiecznikw, s jednak rwnie menory z poszerzon
podstaw bez podprek, tak, jak na uku Tytusa
432
. Tekst nie opisuje
uoenia ramion (qnm) menory, jednak z tradycji ydowskiej, take
z wizerunkw wiecznika wityni Jerozolimskiej umieszczonych na
monetach hasmonejskich, na synagodze tyberiadzkiej
433
, na uku trium-
falnym Tytusa w Rzymie oraz na wspczesnej menorze w Jerozolimie
znajdujcej si przed budynkiem Knesetu, wnioskujemy, e ramiona
wychodzce po trzy z obu stron pionowego trzonu byy skrcone ku g-
rze do tej samej wysokoci, co centralny trzon. Zaokrglone i rzebione
w pkola ramiona charakteryzuj znakomit wikszo staroytnych
menor, ktrych wizerunki oglda moemy na gowicach kolumn, bra-
mach grobowcw, mozaikowych podogach i freskach w staroytnych
synagogach
434
.
428
S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 245; L. STEFANIAK, Talent, w: PEB, t. 2, 585.
429
wiecznik, w: LB, 801; Talent, w: Sownik w BT, 1453. Rne rda podaj
rn wag talentu, od 30 do 60 kilogramw (waga talentu zmieniaa si w rnych
czasach).
430
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, jw., 293; tak samo L. ML-
LER, Exodus. ladami wydarze biblijnych, Warszawa: Muza 2002, 282.
431
Por. te menor opisan w: A. KLONER, A Lintel with a Menorah from Horvat
Kishor, IEJ 24 (1974) 197-200 (tu: 197) oraz jerozolimsk menor w: N. AVIGAD, Ex-
cavations in the Jewish Quarter of the Old City of Jerusalem, 1970. Second Preliminary
Report, IEJ 20 (1970) 129-140.
432
G. FOERSTER, Some Menorah Reliefs from Galilee, IEJ 24 (1974) 191-196
(tu: 192).
433
B. PoNiy, Pierwsze sanktuaria Izraela, w: ycie religijne w Biblii, jw., 21.
434
A. NEGEV, The Chronology of the Seven-Branched Menorah, Eretz Israel 8 (1967)
Wykopaliska archeologiczne prowadzone w palestyskich miastach
ukazay wielk rnorodno stojakw i podstaw, najczciej cylin-
drycznych w ksztacie i ozdobionych wzorami na powierzchni. Funk-
cje, jakie peniy owe stojaki, nie zawsze s jasne (na lampy, na ofa-
ry, na kadzido), ale tak wanie wyglda mogy wieczniki. Rne
metalowe stojaki odnalezione w Megiddo i Beth-szan, skadajce si
z trjnonej podstawy i pojedynczego trzonu, archeolodzy zasugero-
wali jako ilustratywne dla wiecznikw ze wityni Salomona. W me-
norze z Mieszkania, jak pokazuje opis, jest tak samo: podstawa i trzon
s gwnym elementem wiecznika, rzeczywistym wiecznikiem, od
ktrego wychodzi jeszcze sze ramion (zob. Wj 25,31-35; 37,17-21).
W Tell Taanak odnaleziono lamp ze wiecznikiem majc siedem
zakocze, dzibkw
435
; podobn W.F. ALBRIGHT odnalaz w Tell Beit
Mirsim
436
. Znana te jest omioramienna menora, uywana w wito
Chanukka
437
, izraelskie oktawowe wito wiata, zwane tak ze wzgl-
du na lampy palone w domach i synagogach.
Menora miaa siedem ramion, podstaw na lampy. Nie da si dzi
dokadnie okreli, na jakiej wysokoci znajdoway si lampy, czyli
jak wysoki by wiecznik, prawdopodobnie jednak by wyszy ni st
chlebw pokadnych
438
. Ozdoby kwiatowe wiecznika, jak te i stou
chlebw i caego Mieszkania byy jedynymi dozwolonymi przez Pra-
wo ornamentami, podobiznami (por. Wj 20,4; Pwt 5,8). Spotykamy
je take w pniejszych (synagogalnych) menorach. Autor kapaski
du uwag powica wanie tym ozdobom. Byy to kielichy (g
e
bim)
w ksztacie otwartych kwiatw migdaowych (meuqqdm). Kade ra-
mi byo ozdobione trzema takimi kwiatami (perhm), a trzon czte-
rema. Z opisu tego wynika, e kade podwjne rami wiecznika, two-
rzce pokrgy uk, miao siedem ornamentw kwiatu migdaowego
(sze na ramionach i jeden na trzonie), a czwarty kwiat trzonu umiesz-
czony by na jego szczycie, tworzc, razem z najwyszymi kwiatami
wieczcymi kade rami, siedem podprek na lampy. W wiecznik
193-210 (Hebrew), za: A. KLONER, A Lintel with a Menorah, jw., 198.
435
L.E. TOOMBS, Lampstand, w: IDB, vol. 3, 64-66.
436
D.M.G. STALKER, Exodus, w: Peakes Com, 234.
437
D. FORSTNER, jw., 410; T. JELONEK, Menora w historii Izraela, w: Z bada nad
Bibli, nr 3, red. T. Jelonek, Krakw: Unum 2001, 100-111.
438
C.L. MEYERS, wiecznik, tum. Z. Kociuk, w: EB, 1222. ydowski komentarz
do Wj podaje, e wysoko wiecznika wynosia osiemnacie tefachim (czyli stp),
:: ::: ::, jw., 292.
wic, w matematycznie mistrzowski sposb, wpisana jest szczeglna
dla P liczba siedem.
Drzewo migdaowe (amygdalus communis) byo rozpowszechnione
w Azji i na obszarach basenu Morza rdziemnego, a pochodzi z za-
chodnich obszarw Azji rodkowej. Wystpuje jako rolina hodowla-
na, jak i rosnca na dziko. Migdaowiec znany by ju Sumerom 3000
lat przed Chrystusem, znali go rwnie Hebrajczycy, o czym wiadczy
Biblia. Kwiaty migdaowca, stanowice wzr podprek na lampy, s
due (do 27 mm). Owalny ich kielich skada si z piciu dziaek, ko-
rona za z piciu jajowatych patkw. O znaczeniu uycia ornamentyki
migdaowca przy budowie wiecznika powiemy niej.
Na siedmiu ramionach umieszczone byo siedem lamp
439
(hbr. nr)
czarek z oliw, z ktrych kada miaa by moe siedem dzibkw-palni-
kw (por. Za 4,2). W tych umieszczone byy knoty, ktre zapalano. Tak
wic wiecznik Mieszkania, jak kady inny tego typu przedmiot, suy
jako stojak do podtrzymywania lamp oliwnych. Staroytne lampy to
przewanie rnego ksztatu miski, zbiorniczki na oliw, w jednym lub
kilku miejscach zagniecione w dziobek (zwony rg), aby osania,
utrzyma knot. Knot, oprcz zbiorniczka drugi gwny skadnik lampy,
zanurzano z jednej strony w oliwie, a z drugiej zapalano. Zbiorniczki
byy wyrobami glinianymi bd ceramicznymi, a knoty wytwarzano
z rnych materiaw, np. z lnu. W kulcie ydowskim jako knoty do
witych lamp uywano paskw ze zuytych szat lewitw. Lampy, wy-
nalezione i udoskonalone ju we wczesnym okresie historii ludzkiej,
stosowane byy powszechnie w czasach wyjcia Izraelitw z Egiptu,
szczeglnie do owietlania pomieszcze pozbawionych zupenie okien
(takim byo Mieszkanie). Na staroytnym Wschodzie pomieszczenia
takie ciemne przewaay, o czym decydoway wzgldy praktyczne.
Lampy czsto stawiane byy na wieczniku dla lepszego owietlenia
ciemnych pomieszcze (por. Mt 5,15; Mk 4,21; k 8,16), a w domach
take w niszach ciennych (uskokach murw) lub na specjalnych p-
kach wystajcych ze cian
440
.
439
Nie jest powiedziane, jak zakadaj komentarze biblijne, e lampy znajduj si
na kocu kadego ramienia. Ten pogld znajduje si dopiero we wczesnych pozabiblij-
no-ydowskich rdach, lecz nie w Starym Testamencie.
440
D. KELLERMANN, :, w: TWAT, Bd. 5, kol. 616-626; S. Gdecki, Archeologia
biblijna, t. 1, jw., passim; M.M. SCHAUB, Lampa, tum. Z. Kociuk, w: EB, 622-623;
Lampa, w: LB, 424; A. BAUM, Lampa, w: PSB, kol. 642; R.W. FUNC, I. BEN-DOR, Lamp,
w: IDB, vol. 3, 63-64; D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 408-413.
wiecznik by jedynym rdem wiata w Mieszkaniu. Ustawio-
ny by po poudniowej stronie Miejsca witego, naprzeciwko stou
chlebw (Wj 26,35), czyli po lewej stronie od wejcia. Lampy miay
owietla t stron, ktra jest przed nimi, czyli pnocn st chle-
bw
441
. Szczypce i naczynia do knotw (nie do koca jasne terminy)
uczynione ze zota to oprzyrzdowanie wiecznika uatwiajce jego ob-
sug. Prawdopodobnie szczypce suyy do wkadania i wyjmowania
knotw (lub ich podcinania), a naczynia (mae szufelki) do oczyszcze-
nia ze spalonych resztek, aby umoliwi spokojne, rwnomierne spala-
nie. Jest to w miar stae wyposaenie wiecznika z lamp w staroyt-
noci: obok niego sta zawsze dzbanuszek z oliw, a take przyrzd do
czyszczenia i regulowania knota
442
.
Jzef fLawiuSz tak opisuje menor z Mieszkania:
Naprzeciw stou, pod cian poudniow, sta kandelabr z lanego zota,
wewntrz pusty, o wadze stu min (mina 571 g); tak wag Hebrajczycy
okrelaj sowem kinchares (kikkar), ktre to sowo w przekadzie na
jzyk grecki znaczy talent. Skada si on z kulek i lilii splecionych
z owocami granatu i maymi pucharami; wszystkich czci od podsta-
wy do samego szczytu, byo siedemdziesit, tyle wanie (zatroszczy
si o to Mojesz), ile dziaw przypisuje si planetom wraz ze socem.
Uwieczony by ten wiecznik siedmioma ramionami tworzcymi rw-
ny szereg. Kade rami dwigao jedn lamp, tak, e lamp byo tyle,
ile jest planet. Lampy te zwrcone byy ku stronie poudniowo-wschod-
niej, jako e kandelabr sta ukonie
443
.
Niezgodno niektrych danych opisu Flawiusza z opisem biblij-
nym pochodzi prawdopodobnie std, e Flawiusz opisujc dawny kult,
przenosi do tekstu (wiadomie czy nie) wspczesny jemu obraz kultu.
Generalne podobiestwo jest oczywiste. Sto min (zamiast trzydziestu)
moe by liczb ju powikszon, uwzgldniajc zwielokrotnienie
(podwojenie) wagi dla przedmiotw kultycznych. Siedem lamp jako
siedem planet mogo powsta z interpretacji wizji Zachariasza, gdzie
siedem lamp to siedem oczu Boga przypatrujcych si ziemi (Za 4,10)
moliwe nawizanie do siedmiu planet wczenie znanych
444
jako
oczu nieba.
441
S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 245; Menora, w: Religia. Encyklopedia PWN Encyklopedia PWN,
t. 6, red. T. GADACZ, B. MILERSKI, Warszawa: PWN 2001, 492.
442
D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 409.
443
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III,6,7.
444
S nimi Saturn, Jowisz, Mars, Wenus, Merkury oraz Soce i Ksiyc.
Tyle o wygldzie i ustawieniu wiecznika. Odnonie do palenia me-
nory Mojesz otrzymuje takie polecenie:
Ty rozkaesz Izraelitom, aby przynieli do wiecznika oliw czyst,
wycinit z oliwek, celem nieustannego podtrzymywania wiata lam-
py w Namiocie Spotkania, na zewntrz zasony, ktra jest przed wia-
dectwem. Aaron za wraz synami swymi bdzie j przygotowywa, aby
pona przed Jahwe od wieczora do rana. Takie jest prawo wieczne
przez wszystkie pokolenia dla Izraelitw (Wj 27,20-21).
Analogiczne polecenie znajdujemy w Ksidze Kapaskiej (Kp
24,1-3)
445
. Paliwem do wiecznika w Mieszkaniu bya czysta oliwa
wycinita z oliwek, owocw drzewa oliwnego. Lampki palce si nie-
ustannie w sanktuarium na pustyni, a potem w wityni Jerozolimskiej
byy zasilane wycznie tym materiaem. Drzewo oliwne (hbr. zajit),
zwane w botanice olea europaea, byo i jest do dzi bardzo powszechne
i najbardziej cenione wrd drzew owocowych w caym basenie Mo-
rza rdziemnego, gdzie ma swoj ojczyzn. Dla ludzi Biblii oliwka
bya najcenniejsz i najbardziej szanowan rolin. W bardzo starym
opowiadaniu Jotama to ona wanie ma peni rol krla drzew (Sdz
9,8-9). Biblia jest jedn wielk ksig drzewa oliwnego (por. np. Pwt
8,7-8; 33,24; Prz 21,20; Iz 41,19; Ps 128,3; 133,1n). Oliwka jako drze-
wo jest cenna ze wzgldu na dugowieczno (moe rosn nawet do
2 tysicy lat), mono ronicia w skpych warunkach glebowych (ja-
owa, sucha, kamienista ziemia, zbocza pagrkw i gr) i atmosferycz-
nych (drzewo doskonale przystosowane do suchego klimatu, odporne
na zimno), a zwaszcza ze wzgldu na wytwarzan z jej owocw oli-
w. Oliwa z oliwek miaa wielorakie zastosowanie, m.in. jako skadnik
codziennego pokarmu, materia palny, rodek leczniczy, higieniczno-
kosmetyczny i konserwujcy, a take rytualny przedmiot do namasz-
cze
446
. Od najdawniejszych czasw z oliwki pozyskiwano olej poprzez
wycinicie owocw i przepuszczenie pynnej substancji przez odpo-
wiednie sita celem jej oczyszczenia. Owoce drzewa oliwnego zawieraj
bardzo du ilo naturalnej oliwy, ktra przepaja nie tylko misz, ale
i nasiona. W misistej czci owocu olej stanowi 40-60%, w pestce
za od 12- 15%. Oliwka jest jednym z najstarszych drzew owocowych
445
Szkoda, e BT oba niemal identyczne teksty (zob. BHS) tumaczy w tak rny
sposb; poza tym wiadectwo umieszcza raz z maej, a raz z wielkiej litery.
446
Odnoniki biblijne zob. F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and
English Lexicon of the Old Testament. Based on the Lexicon of W. GESENIUS, tum. E. Rob-
inson, Oxford: Clarendon Press 1966, 1032.
w historii upraw. W jaskiniach Galilei, w grotach na Grze Karmel od-
naleziono lady uytkowania tego drzewa a z okresu paleolitu, a wic
sprzed 10 tysicy lat przed Chr. W XVIII wieku przed Chr. egipski kro-
nikarz Sinuhe opisywa Izrael jako kraj bogaty w mid, wiele w nim
drzew oliwnych i mnstwo owocw na tych drzewach. Ju w staroyt-
nym Egipcie toczono z nich olej, ktrego ogromne iloci zuywano do
pielgnacji ciaa, sporzdzania pokarmw i do lamp oliwnych. W pa-
pirusie Ebersa wspomniane jest zastosowanie oleju z oliwki jako po-
ywienia, lekarstwa, a take oleju do wiecenia, do wiecznika. Biblia
63 razy wspomina o oliwie produkowanej z oliwki
447
.
Taka najczystsza oliwa z oliwek (jak najczystsza mka do chlebw
pokadnych) bya uywana w Mieszkaniu do podtrzymywania nie-
ustannego wiata. Tekst z Wj 27,20 moe sugerowa, e umieszcza-
no na wieczniku tylko jedn lamp na centralnym trzonie (l. poj.),
ale gwny tekst o wieczniku mwi wyranie o siedmiu lampach,
ktre maj owietla Mieszkanie (Wj 25,37), a Kp 24,4 mwi o lam-
pach (l. mn.). Lampy miay pali si ca noc: od wieczora do rana
448
.
wiecznik by wic rodzajem wiecznej lampki, lampki czuwania
przed Jahwe. Kadego ranka mia Aaron przygotowywa (oczyszcza
i uzupenia oliw) lampy do wiecenia (Wj 30,7), a kadego wieczora
o zmierzchu
449
mia je zapala (Wj 30,8). Na staroytnym Wschodzie
lampy palono przez ca noc nie tylko dla celw kultycznych, ale take
aby zawsze mie pod rk wiato i by przygotowanym na wszelkie
nocne wypadki. Ludzie Wschodu biedni czy bogaci nie pi bez
wiata
450
, co zawiadcza Poemat o dzielnej niewiecie: lampa jej
wrd nocy nie ganie (Prz 31,18). rda biblijne mwi, e lampy
wiecznika palono tylko w nocy, natomiast wedug FLAWIUSZA take
trzy z nich palono w dzie: Dwa razy dziennie, przed wschodem soca
i o zachodzie, kapani mieli obowizek... powica oliw przygotowy-
wan do lamp; trzy z tych lamp pony na witym kandelabrze ku czci
447
z. wodarczyk, Drzewa i krzewy na kartach NT, w: Z bada nad Bibli, nr 3,
jw., 44-48; B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii,
symbolika, Krakw: WAM 2003, 13-19; J. PICK, Fauna i fora w Biblii, w: Studia Pel-
pliskie 28, Pelplin 1999, 427-438; tene, W wiecie Biblii fora. Leksykon rolin
w Biblii, Pelplin: Bernardinum 1998, 106n; Oliwa, w: SSB, 650-651.
448
Por. 1 Sm 3,2n: Pewnego dnia Heli spa w zwykym miejscu (). A wiato Boe
jeszcze nie zgaso. Tu menora nazwana jest lamp Bo (nr Elohim).
449
Dos.: midzy dwoma wieczorami (::. :), por. Wj 12,6; 16,12.
450
D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 409.
Boga przez cay dzie, pozostae za palono wieczorem
451
. W materiale
kapaskim, w Ksidze Liczb, znajdujemy jeszcze jeden fragment doty-
czcy wiecznika; tekst potwierdza, e menora owietlaa stron przed
sob, czyli pnocn oraz e bya wykuta z jednego kawaka metalu:
Jahwe mwi do Mojesza tymi sowami: Tak mw do Aarona i to mu
powiedz: Gdy ustawisz lampy, wtedy siedem lamp ma rzuca wiato
na przedni stron wiecznika. Aaron uczyni tak; na przedniej stronie
wiecznika umieci lampy wedug nakazu, jaki da Jahwe Mojeszowi.
wiecznik za by wykonany w nastpujcy sposb: by kuty ze zota
od podstawy a do kwiatw by kuty. By on sporzdzony zgodnie
z wzorem, jaki Jahwe poda Mojeszowi (Lb 8,1-4).
Cho opis budowy, ustawienia i funkcjonowania wiecznika w ma-
teriale kapaskim jest do szczegowy, to jednak autor nigdzie nie
pisze o znaczeniu menory. Na pierwsze miejsce wysuwa si oczywicie
funkcja owietleniowa i prawdopodobnie ona jest dominujca, gdy
w Miejscu witym i Najwitszym Mieszkania, ani pniej w wi-
tyni nie byo okien. wiato, poza swoim fzycznym oddziaywaniem,
ma w Biblii bardzo gbok wymow teologiczn. Jako rzeczywisto
ze wszech miar pozytywna i poyteczna, podstawa widzenia, poznania,
a przede wszystkim ycia; jako wyraz tego, co niematerialne, duchowe,
wiato oznacza Boga, jest jednym z Jego gwnych atrybutw. Prze-
ciwiestwem wiata jest ciemno, wzbudzajca ludzki lk, miejsce
obecnoci zych duchw, krlestwo mierci. wiato jest symbolem
Krlestwa Boga, miejsca Jego przebywania, symbolem Jego obecno-
ci, a take szczcia, dobrobytu i zwycistwa. Dla autora kapaskie-
go wiato jest czym szczeglnym, skoro jest pierwszym stworzeniem
Boga: Niechaj si stanie wiato! (Rdz 1,3)
452
. Rozwietla wiat, roz-
wietla i Mieszkanie Boga na pustyni. W sensie szerszym wiecznik
mona rozumie jako obraz narodu ydowskiego, ktry mia przed Jah-
we wieci wiatem poznania Boga i promieniowa wrd ciemnoci
pogastwa
453
.
Oprcz funkcji owietleniowej, wiecznik odgrywa wan rol kul-
tow w obrzdach religijnych. Jak powie FLAWIUSZ, wiato menory
pono na cze Boga (zob. cytat wyej). Rolinne motywy ozdob-
451
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 8,3.
452
A. FEUILLET, P. GRELOT, wiato, w: STB, 958-963, M. LURKER, wiato, w: tene,
jw., 237-239.
453
E. ZAWISZEWSKI, Instytucje biblijne, Pelplin: Bernardinum
2
2001, 89.
ne mog sugerowa symbolik wiecznika jako mitycznego Drzewa
ycia, obrazu dobrze zakorzenionego w mitologicznych i ikonogra-
fcznych tradycjach staroytnego Bliskiego Wschodu i znanego take
w przedizraelskiej Palestynie
454
. wiecznik w takim rozumieniu przed-
stawiaby wic wite drzewo ukwiecone drzewo migdaowe sym-
bol podnoci, urodzajnoci i cigoci ycia pochodzcych od Boga
455
.
Jednak wydaje si, e znaczenie takiej wanie ornamentyki kwiatowej
jest inne. Hebrajczycy nazywali w swym jzyku drzewo migdaowe
qd, tzn. czuwajcy lub drzewo czujne, czuwajce, poniewa
budzio si ono bardzo wczesn wiosn ze swego zimowego snu i kwit-
o delikatnymi biao-rowymi kwiatami ju w styczniu. Migdaowiec
jest drzewem, ktre kwitnie jako pierwsze spord wszystkich drzew
owocowych
456
. Std staroytni, ktrzy w kadym zjawisku natural-
nym upatrywali symbolicznego wyrazu jego szczeglnych waciwo-
ci, uwaali je za symbol czujnoci, czuwania. Szczeglny tego wyraz
odnajdujemy w Ksidze Jeremiasza, w wizji danej prorokowi: I skie-
rowa Jahwe nastpujce sowa do mnie: Co widzisz, Jeremiaszu?
Odrzekem: Widz gazk drzewa czuwajcego (qd). Jahwe za
rzek do mnie: Dobrze widzisz, bo czuwam nad moim sowem, by je
wypeni (Jr 1,11; por. te Koh 12,5). Bg utosamia si z drzewem
migdaowym, ktre czuwa, podczas gdy caa przyroda jest cigle po-
grona we nie
457
. wiecznik za, jak go przedstawia autor kapaski,
454
C.L. MEYERS, Drzewo ycia, tum. A. Gocowska, w: EB, 217; Drzewo ycia,
w: SSB, 164-165.
455
Tak np. R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, w: KKB, 93; J.F. CRAGHAN, Ksiga Wyj-
cia, w: MKP, 350. Wicej zob. C.L. MEYERS, :::, jw., kol. 984-985. Takie rozu-
mienie symboliki wiecznika wprowadzaoby analogi z teologi stworzenia zawart
w Rdz i z jej rajskim drzewem ycia.
456
J. PICK, W wiecie Biblii fora, jw., 95-96; B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin bi-
blijnych, jw., 78-82; A.J. COOMBES, Drzewa. Ilustrowany przewodnik obejmujcy ponad
piset gatunkw drzew z caego wiata, Warszawa: Wiedza i ycie 2000, 260.
457
Laska Aarona bya uczyniona wanie z drzewa migdaowego (Lb 17,23) por.
wydarzenie z Lb 17, gdy zakwita: jak drzewo migdaowe zakwita jako pierwsze po-
rd drzew, tak pokolenie Lewiego ma by pierwsze wrd pokole. Poczwszy od wy-
darzenia z lask Aarona, migdaowiec sta si dla Izraelitw przedmiotem czci. Laska
ta bya przechowywana obok Arki. w. Cyryl Aleksandryjski (zm. w 444 r.) wspomina
w swojej rozprawie O kulcie Boym w duchu i prawdzie (Ksiga 10), e wrd ludw
staroytnych panowa zwyczaj sporzdzania bera wadcw z drzewa migdaowego.
Wierzono, e opatrzno Boa zoya w gazce migdaowca tajemn moc czujnoci,
ktra udziela si temu, kto gazk t przyoy sobie do gowy. Dlatego te egzegeci
przyjmuj, e nie tylko laska Aarona, lecz i wszystkie bera wodzw izraelskich byy
wykonane z drzewa migdaowego. Za: D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej,
ma wyrane znaczenie lampki czuwania, nieustannego wiata, ktre
czuwa przed Ark:
Rozka Izraelitom, aby dostarczyli ci do wiecznika czystej oliwy, wy-
cinitej z oliwek, dla podtrzymania nieustannego wiata. Na zewntrz
zasony wiadectwa w Namiocie Spotkania Aaron go ustawi, [by wie-
ci] od wieczora a do poranka przed Jahwe, nieustannie. To jest ustawa
wieczysta dla waszych pokole. Na czystym wieczniku przygotujcie
lampy, aby paliy si przed Jahwe nieustannie (Kp 24,1-4).
To naleganie na nieustanne wiecenie jest charakterystyczne. Std,
wydaje si, wiecznik ozdobiony zosta kwiatami migdaowca drze-
wa czuwajcego, by wskazywa na sw funkcj czuwania przed Jahwe.
Zapalone wiato wskazywao na niewidzialn obecno Bo w Jego
ziemskim Mieszkaniu. wiecznik przypomina Izraelitom o Boej
obecnoci i obowizku stawania przed Panem i uwielbienia Go
458
.
Lampa towarzyszy czowiekowi w kulcie skadanym bstwom od pra-
dawnych czasw. Zwyczaj palenia wiata czuwania przed bstwem
spotykamy np. u Egipcjan, gdzie w noc noworoczn zapalano wszyst-
kie wiata w wityniach. witynie Wschodu byy rzsicie owiet-
lane na cze bogw. Plutarch mwi rwnie o wiecznie poncej lam-
pie i o wieczniku, ktrego wiata zostay zapalone przed podobizn
boga
459
. Zwyczaj ten obecny by w biblijnym Izraelu, obecny jest take
w chrzecijastwie (wieczna lampka przy tabernakulum).
Komentarze ydowskie powicaj symbolice menory bardzo wiele
uwagi, widzc w niej symbol ducha, a w szczeglnoci teoretycznej
wiedzy i praktycznego dziaania, a take znak twardoci, wytrwaoci
i niezmiennoci
460
. Jedna z legend ydowskich gosi, e pierwsza orygi-
nalna menora powstaa za spraw cudu podczas wdrwki Izraelitw
przez pustyni. Mojesz rzuci zoto w ogie, a menora sama przybraa
swj ksztat
461
.
Kolejn wzmiank o wieczniku Mieszkania znajdujemy w 1 Sm
3,3. Mowa tu jest o lampie Boej, ktra pona w Mieszkaniu Jahwe,
gdzie znajdowaa si Arka Przymierza w Szilo. Kolejne wzmianki
jw., 167.
458
Lampa, wiecznik, w: SSB, 419-420.
459
M. LURKER, Lampa i wiecznik, w: tene, jw., 108.
460
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, jw., 292-298.
461
A. UNTERMAN, Encyklopedia tradycji i legend ydowskich, Warszawa: Astra
1994, 55-56.
dotycz wiecznika (wiecznikw) wityni (wicej o tym poniej).
Flawiusz podaje, e po zburzeniu wityni Heroda w 70 roku po Chr.
Rzymianie nieli menor w triumfalnym pochodzie Tytusa
462
. Rzeba
tej menory widnieje na uku Tytusa na Forum Romanum w Rzymie.
S pewne kontrowersje, co do dokadnoci jej przedstawienia, szcze-
glnie, jeli chodzi o podwjn omioktn podstaw, poniewa we-
dug rde ydowskich menora Drugiej wityni staa na trjnogu
463
.
Po roku 70 menora staa si trwaym symbolem religijnym i narodo-
wym Izraela; bya staym wyposaeniem synagog. Dzi, jako symbol
Izraela, stoi przed Knesetem w Jerozolimie oraz widnieje w godle pa-
stwa Izrael.
wiecznik sta si przedmiotem wizji proroka Zachariasza. W na-
stpujcych po sobie wizjach nocnych zobaczy on wiecznik cay ze
zota, a u jego szczytu zbiornik, podtrzymujcy siedem lamp, a kada
lampa ma siedem palnikw. I dwie oliwki stoj, jedna z prawej strony,
a druga z lewej strony zbiornika (Za 4,2-3). Anio wyjani mu, e sie-
dem lamp to oczy Jahwe, ktre przypatruj si caej ziemi (Za 4,10),
a dwie oliwki z prawej i lewej strony wiecznika to dwaj pomazacy,
ktrzy stoj przed Panem caego wiata (Za 4,14). wiecznik tu byby
symbolem wszechwiedzy Boga lub symbolem ludu Izraela, ktry mia
wieci wiatem znajomoci Boga i promieniowa wrd ciemnoci
pogastwa
464
. Ten sam obraz i symbolika wystpuj w Ksidze Apoka-
lipsy. w. Jan usysza: I dwom moim wiadkom dam wadz (). Oni
s dwoma drzewami oliwnymi i dwoma wiecznikami, co stoj przed
Panem ziemi (Ap 11,3-4). Siedem zotych wiecznikw, ktre ujrza
wczeniej autor Apokalipsy (Ap 1,12; 2,1.5) to jest siedem Kocio-
w (Ap 1,4.20); a siedmioro oczu (symbol peni wiedzy) ma Baranek
(Ap 5,6). wiecznik, jako sprzt Mieszkania, wymienia take autor
Hbr: Wprawdzie take i pierwsze [przymierze] () posiadao ziemski
przybytek. By to namiot, w ktrego pierwszej czci, zwanej [Miej-
scem] witym, znajdowa si wiecznik, st i chleby pokadne (),
o czym szczegowo nie ma teraz potrzeby mwi (Hbr 9,1-2.5). Autor
listu przypomina chrzecijanom pochodzenia ydowskiego gwne ele-
menty starego przymierza, by ukaza wyszo ofary Chrystusa, ktry
zasiad po prawicy tronu Majestatu w niebiosach, jako suga wityni
462
J. SCHARBERT, Exodus, jw., 104.
463
J.R. BASKIN, Menora, tum. A. Karpowicz, w: SWB, 512.
464
J. HOMERSKI, Ksiga Zachariasza. Wstp, przekad, komentarz, w: Ksigi Proro-
kw Mniejszych (PST XII, 2) 336-338.
i prawdziwego Mieszkania zbudowanego przez Pana, a nie przez czo-
wieka (Hbr 8,1-2)
465
.
C. Otarz kadzenia
Otarz kadzenia jest jednym z dwch otarzy Mieszkania. W naszym
opowiadaniu nazywany jest otarzem :: lub zotym otarzem :
:: (mizb
a
h hazzhb). mizb
a
h (LXX: ) w Biblii za-
wsze oznacza otarz, czy to kamienny, ziemny, drewniany, brzowy,
czy zoty
466
. Dokadny jego opis odnajdujemy nie w gwnym bloku
nakazw, co do budowy Mieszkania (Wj 25nn), ale w bloku nakazw
dodatkowych (Wj 30n):
Potem wystawisz otarz z drzewa akacjowego do spalania kadzida.
Jego dugo bdzie wynosia jeden okie i jeden okie jego szero-
ko. Bdzie kwadratowy, a wysokoci bdzie mia dwa okcie, i bd
odchodziy od niego rogi. I pokryjesz go czystym zotem, jego wierzch
i jego boki dokoa, i jego rogi; uczynisz na nim zoty wieniec doko-
a. Poniej za wieca na dwch bokach uczynisz dwa piercienie na
drki, celem przenoszenia otarza na nich. A drki te zrobisz z drew-
na akacjowego i pokryjesz je zotem. Postawisz go za przed zason,
ktra wisi przed Ark wiadectwa, przed przebagalni, ktra jest nad
wiadectwem, gdzie bd spotyka si z tob (Wj 30,1-6).
Kadego za ranka bdzie spala Aaron na nim wonne kadzido, gdy
bdzie przysposabia lampy do wiecenia. A gdy Aaron zapali o zmierz-
chu lampy, zapali rwnie kadzido, ktre bdzie spalane ustawicznie
przed Jahwe poprzez wszystkie wasze pokolenia. Nie moecie na nim
ofarowa kadzida zwyczajnego, ani te skada caopalenia, ani ofary
pokarmowej. Nie moecie te na niego wylewa adnej ofary pynnej.
Na jego rogach winien Aaron raz w roku dokona obrzdu przeba-
galnego krwi ofary, ktra za grzech bdzie zoona. Winien on raz
w roku, [w Dniu] Przebagania, dokonywa na nim obrzdu przeba-
galnego, z pokolenia w pokolenie. Bdzie on bardzo wity dla Jahwe
(Wj 30,7-10).
465
Swoj drog ciekawe, e autor Hbr mwic o prawdziwym niebieskim sank-
tuarium, gdzie Arcykapan Chrystus dokonuje ofary, zestawia je nie ze wityni Sa-
lomona, ani ze wspania wityni Heroda, ale wanie z Mieszkaniem, ktre Mojesz
uczyni wedug wzoru ukazanego mu na grze (Hbr 8,5).
466
The Dictionary of Classical Hebrew, ed. D.J.A. CLINES, Sheffeld: Sheffeld Aca-
demic Press 1993, vol. 5, 202-206; W. GESENIUS, Hebrisches und aramisches Hand-
wrterbuch ber das Alte Testament, jw., 410; J. BEHM, , , w: TDNT, , , w: TDNT, , , w: TDNT, , w: TDNT, , w: TDNT,
vol. 3, 180-190 (szczeg. s. 182).
Rys. 5. Otarz kadzenia
Opis jest dwuczciowy dotyczy budowy i ustawienia (Wj 30,1-6)
oraz funkcji otarza kadzenia (Wj 30,7-10). W opisie wykonania, ktry
znajdujemy we fragmencie Wj 37,25-29, paralel ma tylko pierwsza
cz nakazu. Opis otarza kadzenia u FLAWIUSZA nie rni si znaczco
od biblijnego
467
.
Otarz kadzenia, podobnie jak deski Mieszkania, Arka i st chlebw,
uczyniony by z drzewa akacjowego, o ktrym bya mowa. Powierzchnia
otarza kadzenia bya kwadratowa, o boku dugoci jednego okcia. Wy-
soko otarza wynosia dwa okcie. Otarz mia wic ksztat do niskie-
go flara, kolumny o wymiarach 52,5x52,5x105 cm lub 45x45x90 cm.
Jest to ksztat typowy dla staroytnych otarzy kadzielnych znalezionych
w warstwach z epoki elaza na takich stanowiskach archeologicznych
467
Zob. J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 8.
jak Megiddo, Sychem, a take Arad
468
, cho te odkryte zabytki rni si
materiaem od otarza kadzenia opisanego w Ksidze Wyjcia
469
.
Otarz zakoczony by rogami. Wspczesnemu czytelnikowi uwaga
ta wyda si moe dziwna, gdy kwadratowy blat z natury ma rogi.
Autor natchniony ma jednak na myli autentyczne rogi w ksztacie ro-
gw zwierzcych, ktrymi przyozdobiony by zarwno otarz kadze-
nia, jak i caopalenia. Praktyka taka bya powszechna w staroytno-
ci
470
. Z tej staroytnej praktyki umieszczania pionowych zakocze
w ksztacie rogw na kracach otarzy wywodzi si dzisiejsze okre-
lenie: rogi, naroniki dla kraca np. stou, otarza, ulicy. Rg (hebr.
, LXX: kras, Vg: cornu)
471
to mocna bro zaczepna i obronna
niektrych gatunkw zwierzt (zob. np. Rdz 22,13). Jako przenonia
zaczerpnita ze wiata zwierzcego, rg uchodzi u ludw staroytnych
za symbol najwyszej siy, mocy, wadzy i zwycistwa. Mczyni na
znak swej wadzy i mocy czsto nosili rogi jako ozdob gowy. W sta-
roytnym Egipcie, Mezopotamii oraz w czasach hellenistycznych rogi
byy charakterystyczn ozdob wadcw
472
. Pismo wite, chcc wyra-
zi czyj godno krlewsk, rwnie posuguje si symbolem rogu
473
.
Rogi, czyli pionowe przeduenia kadego z czterech naronikw o-
tarza, mia oprcz otarza kadzenia (Wj 30,2; 37,25), rwnie otarz
caopalenia (Wj 27,2; 38,2), otarz w Betel (Am 3,14), w Jerozolimie
(1 Krl 1,50nn) a take w eschatologicznej wityni z wizji Ezechiela
468
witynia w Aradzie miaa dwa otarze ofar kadzielnych, zob. r. mdecki,
witynia Jahwe. Sensacyjne wykopaliska archeologiczne na wzgrzu Arad, RBL 47
(1994) 105; S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, Gniezno: Gaudentinum 1994, 286;
zdjcie otarza kadzenia z Megiddo: ANEP 192, nr 575.
469
C.L. MEYERS, Otarz, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 873. Por. te Y. ELITZUR
i D. NIR-ZEVI, Four Horned Altar Discovered in Judean Hills, Biblical Archeology Re-
view 30 (2004) 34-40 (otarz rozmiarami bardzo zbliony do tego z Mieszkania).
470
Otarze z rogami znaleziono m.in. w Sychem, Megiddo, u Kreteczykw i My-
keczykw.
471
BT sowem rg tumaczy take hebr. termin ofar, ktry oznacza instrument
muzyczny.
472
Zob. P.R. ACKROYD, Rg, tum. Z. Kociuk, w: EB, 1056; W. LANGER, Rg,
w: PSB, 1159; D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 254-256; Rg,
w: M. LURKER, jw., 201-203; Rg, w: LB, 704-705.
473
Zob. np. wizje opisane w Dn 7 i 8 oraz w Za 2,1-4, gdzie rogi oznaczaj pot-
nych krlw, zarwno zych, jak i tego Krla, ktrego Krlestwo bdzie wiecznym Kr-
lestwem. Por te Ps 89,18; 112,9; 132,17; Jr 48,25; Ez 29,21; Syr 47,5-7.11; k 1,69; Ap
5,6; passim. Rg zbawienia oznacza zbawcz wadz krlewsk (Ps 18,3; Syr 49,5;
k 1,69).
(Ez 43,15) oraz z wizji w. Jana (Ap 9,13). Widzimy wic, e ornament
rogw jest w Biblii charakterystyczny dla otarzy. Na otarzach poga-
skich, widniejcych na niektrych staroytnych pomnikach, widzimy
take zwierzce rogi wznoszce si w gr
474
. O tym, jak istotnym ele-
mentem otarza byy rogi, mona wnosi z faktu, e otarz z odcitymi
rogami uchodzi za zbezczeszczony i nieprzydatny ju dla potrzeb kultu
(por. Jdt 9,8; Am 3,14). O ich wadze wiadczy rwnie prawo mwice,
e gdy oskaronemu lub przeladowanemu udao si zbiec do wityni
i dotkn rogu otarza, objty by prawem azylu. Prawo zabraniao za-
bija takiego bez wyroku sdowego (Wj 21,12-14; zob. zdarzenie opi-
sane w 1 Krl 1,50-53). Tylko w przypadkach morderstwa z premedy-
tacj mona byo nawet wwczas ukara winnego mierci (Wj 21,14;
zob. zdarzenie opisane w 1 Krl 2,27-34). Dotknicie bowiem rogw
otarza to symboliczne oddanie si pod wadz i sprawiedliwo Jahwe
oraz uczepienie si Jego mocy (prawo do opieki)
475
. Rogi byy wic naj-
bardziej witym i cennym elementem otarza. Wedug D. FORSTNER rogi
otarza wyobraay moc, potg i wadz Boga
476
. Jednak pochodzenie,
znaczenie i symbolika tych staroytnych nieodcznych elementw o-
tarzy pozostaj kwesti dyskusyjn, bliej nieznan
477
. Nakaz skrapia-
nia ich krwi wskazuje na znaczenie w rytuaach religijnych; moliwa
te jest ich funkcja praktyczna (do podtrzymywania zwierzt i naczy
ofarnych?
478
). Inni widz w nich symbol rogw skadanych w oferze
zwierzt, a zatem symbol tych zwierzt; jeszcze inni, e s one namiast-
k massebt, czyli steli, ktre w staroytnej Palestynie uchodziy po-
wszechnie za symbol boskoci. Nie ma jednak powodu widzie, jak
niektrzy, w rogach biblijnych otarzy ladu dawnego kultu Jahwe pod
form cielca. Co do wspomnianej funkcji rogw jako narzdzia azylu,
to byy nim w Biblii raczej miasta ucieczki (Lb 35,9-28) ni otarze.
Na rogach otarza kadzenia, o czym dalej informuje autor kapaski,
dokonywano co roku obrzdu przebagalnego (Wj 30,10). Rogi otarza
474
Zob. np. zdjcia pogaskich otarzy kadzielnych w: ANEP 192-194, nry 575-583;
IDB, vol. 2, 699.
475
Prawo to dotyczyo raczej rogw otarza caopalenia stojcego przed Mieszka-
niem i wityni, ni otarza kadzenia stojcego w ich wntrzu.
476
D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 255; tak samo E. ZAWISZEW-
SKI, Instytucje biblijne, jw., 86.
477
P.R. ACKROYD, Rg, jw., 1056; P.C. HAMMOND, Otarze, tum. J. Marzcki,
w: SWB, 577; S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 251; D.M.G. STALKER, Exodus, jw., 235.
478
Ku takiej funkcji rogw otarzy skania si P.C. HAMMOND (Otarze, jw., 577).
mianowicie namaszczano w Dzie Przebagania krwi zwierzt ofar-
nych w celu ekspiacji za grzech. Pokropienie (pomazanie) rogw ota-
rza, ktry jest przed Jahwe (kadzenia) i jego samego nastpowao po
pokropieniu przebagalni (zob. Kp 16,14-19)
479
. Rogi otarza kadzenia
miay by pokryte zotem, natomiast rogi otarza caopalnego brzem
(jak on sam)
480
.
Opis otarza kadzenia informuje nas dalej, e przedmiot ten po-
kryty by szczerym zotem oraz dokoa mia zoty wieniec podobnie
jak Arka i st chlebw pokadnych. Poniej wieca mia przymoco-
wane piercienie, w ktre woone byy akacjowe, pokryte zotem
drki suce przenoszeniu witego przedmiotu. Otarz ten sta
przed samym wejciem do pomieszczenia, gdzie bya Arka, na rodku
Namiotu, pomidzy wiecznikiem a stoem chlebw. Autor kapa-
ski informuje nas o tym w sowach: Postawisz go za przed zaso-
n, ktra wisi przed Ark wiadectwa, przed przebagalni, ktra jest
nad wiadectwem, gdzie bd spotyka si z tob (Wj 30,6). Autor ka-
paski czy wic otarz kadzenia w sposb szczeglny z sam Ark
i przebagalni. Fakt ten wskazuje na due znaczenie otarza kadzenia
wrd sprztw Mieszkania. O podkrelaniu roli tego otarza przez P
wiadczy rwnie ostatnie zdanie opisu: Bdzie on bardzo wity dla
Jahwe (Wj 30,10). Podobnie otarz w wityni Salomona wymienio-
ny jest zaraz po Arce Przymierza, jako stojcy przed Miejscem Naj-
witszym (1 Krl 6,19-22)
481
oraz skojarzony rwnie bezporednio
z cherubami i Ark (1 Krn 28,18). W Hbr znajduje si ju w Miejscu
Najwitszym, obok Arki (Hbr 9,3n)
482
. Umieszczony w Namiocie
479
P. ZERAFA (Exodus, jw., 224) i D.M.G. STALKER (Exodus, jw., 237) widz w Kp
16 otarz caopalenia, jednak fragment ten naley do P
S
, ktrego autor (w przeciwie-
stwie do P
G
, o czym poniej) zna i bardzo docenia otarz kadzenia, a wyraenia: wniesie
je [kadzido] poza zason [jedn! do Miejsca Najwitszego], oraz wyjdzie [z Miejsca
Najwitszego] do otarza, a take otarza, ktry jest przed Jahwe (Kp 16,12.18; por.
Kp 4,7.18; Ap 8,3-5; 9,13) wskazuj wyranie na otarz kadzenia; zob. Kp 4,7: Na-
stpnie pomae kapan krwi rogi otarza wonnego kadzenia, ktry jest przed Jahwe
w Namiocie Spotkania. Potwierdza to Miszna (Jma 5,5-6), ktra fragment ten odnosi
do otarza kadzenia.
480
Wicej nt. rogw otarza w Starym Testamencie i na staroytnym Wschodzie
zob. M.L. SRING, The Horn Motif in the Hebrew Bible and Related Ancient Near East-
ern Literature and Iconography, Berrien Springs: Andrews University 1982 (recenzja:
CBQ 47 (1985) 146-147).
481
K. PAURITSCH, Otarz kadzielny, w: PSB, 894.
482
Wedug wszystkich wiadectw biblijnych (poza tym) otarz kadzenia znajdowa
si w miejscu witym. Niezgodno tego faktu z Hbr prbowano tumaczy nie dokad-
Spotkania na gwnej osi sanktuarium, spaja kolejne strefy witoci
Mieszkania.
Kadego ranka i wieczora mia Aaron spala na otarzu wonne ka-
dzido (q
e
tret). Autor kapaski podaje, z czego skadao si i jak mia-
o by wykonane kadzido:
I znw powiedzia Jahwe do Mojesza: We sobie wonnoci: ywic
pachnc, muszelki i galbanum pachnce, i czyste kadzido, niech bd
w rwnej iloci. Mieszajc je uczynisz z tego kadzido wonne zro-
bione tak, jak si robi wonnoci posolone, czyste, wite. Zetrzesz na
proszek jego czci i pooysz przed wiadectwem w Namiocie Spotka-
nia, gdzie Ja bd spotyka si z tob, i bdzie to dla was rzecz bardzo
wita. Kadzida w ten sposb przygotowanego nie bdziecie robi dla
siebie, gdy powicone jest ono dla Jahwe. Ktokolwiek by zrobi po-
dobne, aby si rozkoszowa jego woni, bdzie wykluczony ze swego
ludu (Wj 30,34-38; por. 37,29).
Nieciso polskiego przekadu mwica, e w skad kadzida
wchodzio... kadzido (!) (Wj 30,34n) wypywa z faktu, e polskim ter-
minem kadzido s oddane w BT dwa hebrajskie sowa: q
e
tret (ang.
incense) i lebnh (ang. frankincense). We wczesnym Izraelu istniejce
jako rne pojcia, z czasem stay si praktycznie synonimiczne
483
. Ka-
dzido w sensie oglnym jest mieszanin ywic rnych drzew. Wypy-
wajca ywica powoli twardnieje i skupia si w formie cylindrycznych,
jasnotych grdek. Zawiera duo olejkw eterycznych i pooona na
ogniu, spala si powoli trzeszczcym pomieniem, rozsiewajc przy
n znajomoci lewickich przepisw prawnych przez autora Hbr, co jednak nie zgadza
si z kontekstem potwierdzajcym bardzo dobr orientacj tego autora w przepisach
Starego Testamentu (zob. R. R. FABRIS, La Lettera agli Ebrei e lAntico Testamento, RivBib
32 (1984) 237-252 (szczeg. ss. 240-242)). Przypuszcza si te, e gr. Przypuszcza si te, e gr. thymiatrion (ha-
pax legomenon w Nowym Testamencie), oznacza nie otarz kadzenia, lecz specjaln
kadzielnic; zob. np. S. ach, Przepisy kultowe, jw., 88-94. Jednake Jednake A. ELLINGWORTH
(The Epistle to the Hebrews. A Commentary on the Greek Text (The New International
Greek Testament Commentary), ed. I.H. Marshall, W.W. Gasque, Michigan, Grand Rap-
ids: W.B. Erdmans i Carlise: The Paternoster Press 2000, 425nn) zauwaa, e terminem
thymiatrion nigdzie w Picioksigu nie jest nazwana kadzielnica. thymiatrion gener-
alnie oznacza otarz kadzenia z Wj 30,1-6; podobnie LXX inaczej nazywa kadzielnic.
wiadectwa FLAWIUSZA, ktry uywa tego terminu na oznaczenie otarza kadzenia ze
wityni Heroda (Bell. 5,218; Ant. 3,147.193.198), przesdzaj, e w Hbr 9,4 naley
raczej widzie otarz kadzenia; podobnie A. PACIOREK, List do Hebrajczykw. Tumacze-
nie, wstp i komentarz (PSiNT, Biblia Lubelska), Lublin: RW KUL 1998, 94-95.
483
R. CLEMENTS, :;, w: TWAT, Bd. 7, kol. 10-18; H.F. BECK, Incense, w: IDB,
vol. 2, 698.
tym przyjemny zapach. Rozrnia si okoo 25 gatunkw rolin dostar-
czajcych kadzida
484
. Oprcz ywicy rolinnej dodawano do kadzida
inne skadniki aromatyczne, jak korzenie, muszelki itp.
Termin q
e
tret ktry wywodzi si od sowa qittr, w starszej litera-
turze biblijnej odnosi si do rnych ofar. Pocztkowo termin q
e
tret
stosowano na oznaczenie dymu wydobywajcego si podczas spala-
nia daru ofarnego, niezalenie od tego, jaki on by. Darem ofarnym
q
e
tret mogy by wonnoci: Przed Tob pal kadzido, na Twoim o-
tarzu caopalenia (Pwt 33,10), a take zwierzta: Zo Ci w oferze
caopalnej tuste owce, razem z woni z ofar baranw: ofaruje Ci
krowy i kozy (Ps 66,15; por. 1 Sm 2,15-16). Z biegiem czasu q
e
tret
zaczto odnosi wycznie do dymu ze spalanych ywic i innych sub-
stancji aromatycznych
485
. Pierwsze takie wskie zastosowanie termi-
nu q
e
tret odnajdujemy prawdopodobnie u proroka-kapana Ezechiela
(8,11; 16,18; 23,41).
Tak sowo to zostao przyjte przez autora kapaskiego
486
, ktry
w skadzie kadzida wymienia cztery substancje aromatyczne wonnoci
(Wj 30,34): 1. Pachnca ywica (hbr. ntf, dos. kropla, LXX: ,
Vg: stacte) oznacza ywic, o ktrej wzmianka biblijna znajduje si
tylko w tym miejscu (tzw. hapax legomenon)
487
. Nie sposb stwierdzi,
czy jest to inne okrelenie ywicy krzewu mastyksu czy styraksu (drze-
wo styrax offcinalis), ktrego ojczyzn miaa by Abisynia
488
. 2. Mu-
szelki (hbr.
e
hlet, LXX: , Vg: onyx) to zdaniem wikszoci spe-
cjalistw pewien ich gatunek gatunek maych miczakw (onyx mari-
timus blatta byzantina), wydzielajce silny zapach podczas spalania.
Muszelek tych dostarczay wybrzea Morza Czerwonego. Inni widz
tu bursztyn lub jak rolin
489
. To take hapax legomenon hebrajskie-
go Starego Testamentu, ktry znajduje swj odpowiednik w ugaryckim
484
B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych, jw., 116-121.
485
G. BERGER, Symbolika ofary kadzielnej w Pimie witym (maszynopis praca
magisterska obroniona na PAT w Krakowie w 1992 roku). Dzikuj Pani Graynie Ber-
ger za udostpnienie mi swojej pracy magisterskiej nt. ofary kadzielnej.
486
Podczas, gdy w pozakapaskich tekstach sowo qtret pojawia si przewanie
w koniugacji piel (gdzie nigdy nie oznacza kadzida), to P stosuje to sowo tylko w hifl,
gdzie oznacza moe bd ofar krwaw, bd kadzieln; zob. M. HARAN, The Uses of
Incense in the Ancient Israelite Ritual, VT 10 (1960) 113-129 (tu: 116n).
487
W greckim tekcie take w Syr 24,15.
488
Pachnca ywica, w: LB, 581; S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 270.
489
Zob. przypis w BT do Wj 30,34; R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, w: KKB, 96.
shlt
490
. 3. Galbanum (hbr. helb
e
nh, LXX: , Vg: galbanum)
take wystpuje tylko w Wj 30,34. Oznacza odmian wonnej ywicy;
stay w ywic mleczny sok o konsystencji gumy, pozyskiwany przez
nacinanie korzeni rnych gatunkw ferula, przede wszystkim ferula
galbanifera. Te dochodzce do dwch metrw wysokoci, ale zielne,
roliny wystpuj przede wszystkim w Syrii, Persji i Afganistanie. Sok
mleczny, tejcy w postaci gumoywicy, ma kolor ty lub brzowy.
Jego zapach przy spalaniu jest ostry (wedug PLINIUSZA uywano go do
odpdzania much Historia naturalis 13,2; 19,58), ale nie nieprzy-
jemny. W staroytnoci galbanum znajdowao te zastosowanie jako
przyprawa do potraw i lek
491
. 4. Kadzido, hbr. lebnh (LXX: lbanos,
Vg: libanum prosta transliteracja terminu hebrajskiego z odpowiedni
dla jzyka kocwk) pochodzi od sowa laban, czyli biay, lnicy.
Nazwa ta wzia swj pocztek prawdopodobnie od biaego koloru bal-
samu/ywicy wchodzcego w skad kadzida sporzdzanego do celw
kultowych, zwanego std rwnie biaym balsamem. lebnh pozyski-
wane jest jako biaa wydzielina drzew z gatunku boswellia. Botanika
zna ponad tuzin gatunkw tego niskiego drzewa (do 6 metrw wyso-
koci), wrd nich, znana Biblii, poudniowoarabska boswellia carteri.
Rolina bardziej przypomina krzew, ni drzewo. Z naci pozyskuje si
biay jak mleko sok, zawierajcy 4-7% wonnego olejku. Na powietrzu
zastyga on w formie bladotych kropel, ktre s waciwie gotowym
produktem
492
. Po raz pierwszy sowo lebnh pojawio si w VII wieku
przed Chr. u proroka Jeremiasza (Jr 6,20; 17,26)
493
. Wanym elemen-
tem kultu staje si w P: dodawane byo do kadzida na ofar kadzieln
(Wj 30,34), do chlebw pokadnych (Kp 24,7), do ofary pokarmowej
(Kp 2) i do ofary z pierwocin. Najoglniej galbanum to ywica rolin-
na, a lebnh to ywica okrelonego rodzaju drzew. Syr 24,15, pord
innych substancji aromatycznych, wymienia ten sam komplet czterech
wonnoci do kadzida: Wszystko przepoiam wonnoci jak cynamon
i aspalat pachncy, i mi wo wydaam jak mirra wyborna, jak galba-
num, onyks, wonna ywica i obok kadzida w Mieszkaniu. Wzmianka
o Mieszkaniu wskazuje na zaleno opisu wonnoci od Wj 30,34.
490
S. ach, Przepisy kultowe, jw., 89.
491
Galbanum, w: LB, 240-241; B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych, jw.,
124- 125; przypis w BT do Wj 30,34.
492
B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych, jw., 122.
493
M. HARAN, The Uses of Incense, jw., 119; H.F. BECK, Frankincense, w: IDB,
vol. 2, 324-325.
Kadzido (q
e
tret) byo zatem mieszanin czterech skadnikw
w rwnych proporcjach: ywicy, muszelek, galbanum i kadzida
(lebnh) startych na proszek. Skadniki do wyrobu witego kadzid-
a zostay zebrane podczas skadki caego ludu (Wj 25,6; 35,8.28). Do
nich dodawano odrobin soli (Wj 30,35), aby wydoby ca zawarto
skadnikw i spotgowa efekt spalania i dymienia. Sl zabezpieczaa
rwnie kadzido przed zepsuciem
494
. Wraz z upywem czasu receptu-
ry na kadzido komplikoway si. W czasach herodiaskich, wedug
opisu Jzefa Flawiusza, witynne kadzido zawiera trzynacie skad-
nikw
495
, co mogo by spowodowane importem do Izraela coraz to
nowych wonnoci.
Kadzido, z uwagi na jego pikny zapach (por. Kp 26,31; Ez 6,13),
uywane byo nie tylko w kulcie, ale i w yciu prywatnym, na co dzie,
np. jako pachnido, perfumy (Wj 30,9; 30,38; Prz 27,9; Pnp 3,6; 4,6),
rwnie jako medykament (Jr 8,22)
496
. Sporzdzone jednak dla kultu,
jako rzecz bardzo wita, nie mogo by pod adnym pozorem uyte
do innego celu. Wedug pisma kapaskiego sporzdzenie kadzida dla
celw innych ni kultyczne grozio wykluczeniem z ludu (Wj 30,36-
38), a zoenie kadzida w oferze przez osob niepowoan mierci:
[Jest to] przypomnienie dla Izraelitw, by nikt wiecki, kto nie naley do
potomstwa Aarona, nie way si zblia celem spalenia kadzida przed
Jahwe, aby nie stao si z nim to, co stao si z Korachem i jego zgraj,
a co mu oznajmi Jahwe przez Mojesza (Lb 17,5; por. 2 Krn 26,16nn).
W P suyo tylko do ofary: kadzielnej, ale i do ofary pokarmowej:
Jeeli kto chce zoy w darze dla Jahwe ofar pokarmow, niech zo-
y w darze najczystsz mk. Poleje j oliw i doda do niej kadzida.
Potem przyniesie j do kapanw, synw Aarona. Kapan wemie pen
gar najczystszej mki razem z oliw i ze wszystkim kadzidem i za-
mieni w dym na otarzu jako pamitk, jako ofar spalan, mi wo
dla Jahwe (Kp 2,1-2). Jeeli chcesz zoy jako dar spalany dla Jahwe
ofar pokarmow z pierwocin, to () polejesz j oliw i pooysz na
niej kadzido. To jest ofara z pokarmw (Kp 2,15). Kadzido (lebnh)
doczano take do ofary chlebw pokadnych (Kp 24,7). Natomiast
494
V. HUROWITZ, Salted Incense. Ex 30,35 Ex 30,35, Bib 68 (1987) 178-194.
495
J. FLAWIUSZ, Wojna ydowska. De bello Judaico. tum. i opracow. J. Radoycki,
Pozna: Ksigarnia w. Wojciecha 1980, V, 5, 5; C. Wojciecha 1980, V, 5, 5; C. HOUTMAN, On the function of the
holy incense (Ex 30,34-8) and the sacred anointing oil (Ex 30,22-33), VT 42 (1992)
458-465.
496
Wonnoci, w: SSB, 1115-1116.
wyranie zabronione byo uycie kadzida przy oferze przebagalnej
(Kp 5,11)
497
i oferze za posdzenie (Lb 5,15). P przekazuje nakaz Boy,
e kadzido bdzie spalane ustawicznie przed Jahwe poprzez wszystkie
wasze pokolenia (Wj 30,8). Ewangelista ukasz zawiadcza, e obrzd
ten przetrwa do czasw Nowego Testamentu (k 1,8-11).
Na staroytnym Bliskim Wschodzie kadzido byo stosowane do
celw domowych (jako pachnido) i rytualnych (do ofar czy do odp-
dzania demonw)
498
. Biblia mwi o ofarach kadzielnych skadanych
przez nie-Izraelitw (1 Krl 11,8; Dn 2,46). Kadzido postrzegane byo
jako kosztowna ofara (Iz 60,6; Pnp 3,6; Mt 2,11; Ap 18,13) i std od-
powiednia dla darw ksit i wodzw (Lb 7,14. 20; Mt 2,11). Izraelici
i inni staroytni wierzyli, e Bg, tak jak i ludzie, cieszy si i rozko-
szuje woni kadzida. Wymowny tego przykad daje autor kapaski:
w upomnieniach Bg mwi, e jeeli Izrael nie bdzie Mu posuszny,
to spustosz wasze miejsca wite, nie bd wchania przyjemnej woni
waszych ofar (Kp 26,31; por. Ez 6,13). Silne zmysowe oddziaywanie
kadzida byo podwjne: unoszcy si w gr i rozprzestrzeniajcy si
dym oraz intensywny, przyjemny zapach. Dymobok jednoczenie ob-
jawia i zasania Bo obecno; unoszc si do gry oznacza take de-
materializacj ofary, przeniesienie jej do innej rzeczywistoci, stanowi
przejaw bstwa, jest take wyrazem uwielbienia, czci i hodu. Zapach,
do ktrego ludzie Wschodu przywizywali du wag, usuwa przykr
wo, aby wypeni przyjemn; ozdabia i ma moc oczyszczajc; stano-
wi wyraz adoracji, hodu i uwielbienia; daje kontakt z rzeczywistoci
nieuchwytn, transcendentn, a przede wszystkim zjednywa przychyl-
no Bo, wyjednywa ask i umierza Boy gniew
499
(zob. Wj 30,10;
Kp 16,12-13; Lb 17,10-15). Palenie kadzida stanowio cz staro-
ytnego dworskiego ceremoniau, za jego zapach uznawany by za
luksus
500
. Okadzenie byo jednym z wyrazw hodu, ktre okazywano
wadcy w czasie uroczystych pochodw. Tym bardziej Bogu Krlowi
497
Por. jednak zdarzenie opisane w Lb 17,10-15, gdzie Aaron ofar kadzida doko-
nuje obrzdu przebagania nad ludem.
498
J.N. SUGGIT, Kadzido, tum. T. Mieszkowski, w: SWB, 284.
499
G. BERGER, Symbolika ofary kadzielnej, jw., 27-36; k. wJtowicz, Ofarowali
Mu kadzido. Przyczynek do teologii wonnego dymu, Homo Dei 1 (1989) 5-8; Zapach,
powonienie, w: SSB, 1146; W. HANAS, Wonne kadzido, List do chorych 62 (2004)
4-6; M. LURKER, jw., 80-81.; L. STEFANIAK, Kadzido, w: PEB, t. 1, 635; G. BECQUET,
Wonno, w: STB, 1072-1073.
500
naleao si uwielbienie kadzidem
501
. Kadzido miao by kopi obo-
ku Boej chway, w ktrym Jahwe ukazywa si Izraelowi. Symbolizuje
szacunek, wierno i zaleno od Boga
502
.
Ta szeroka symbolika kadzida sprawia, e w Biblii ofara kadzielna
czsto zestawiana jest z obrazem modlitwy lub bezporednio do niej po-
rwnana (np. Ps 141,2; Syr 39,14; Mdr 18,21; k 1,10; Flp 4,18; Ap 5,8;
8,3-4). W tym znaku zespoliy si uwielbienie, przebaganie, dzikczy-
nienie i proba
503
. Zastosowanie kadzida w kulcie miao najprawdopo-
dobniej rwnie charakter bardziej pragmatyczny, mianowicie dodawa-
ne do ofar neutralizowao intensywny przykry zapach spalanej ofary.
Opis otarza w naszym opowiadaniu koczy si informacj, e prze-
znaczenie otarza jest wyczne dla ofary kadzielnej. Nie moe by na
nim dokonana adna inna ofara. Raz w roku jedynie arcykapan mia
dokona na nim obrzdu przebagania, o ktrym pisalimy wyej. Na
kocu autor kapaski zaznacza, e otarz ten bdzie bardzo wity dla
Jahwe.
Otarze kadzenia byy w staroytnoci bardzo czste i s dowody
ich istnienia ju w bardzo dawnych czasach. Znane s czworoktne ko-
lumny z epoki brzu z gliny lub cegie (por. Iz 65,3) o wysokoci od 50
cm do jednego metra, ktrych grna powierzchnia czsto miaa bardzo
niewielkie wymiary (np. 7 x 9 cm). Zwiksza si ona w epoce elaza
do 20 lub 30 cm (otarze w Megiddo, Sychem, a take Arad). Otarze
takie znajdowano rwnie w domach
504
. Mae ich rozmiary pozwalay
na stosowanie ich w kulcie prywatnym. Na terenie Asyrii w miejscach
sprawowania kultu odnaleziono m.in. st na dary ofarne (paszczuru)
i otarz kadzielny (niknakku). W Mezopotamii rwnie uywane byy
takie otarze. Jeden z nich, znaleziony w miejscowoci Nippur, datowa-
ny jest na okoo 2500 lat przed Chr. Odkrycia w Ras Szamra wskazuj,
e rwnie Fenicjanie z Ugarit skadali w oferze swoim bogom kadzid-
o i uywali na oznaczenie tej czynnoci tego samego terminu (lbnt),
jakiego uywaj ksigi Starego Testamentu
505
.
May ten otarz by miejscem skadania ofary kadzielnej (q
e
tret
sammm). Ofara kadzielna naleaa do bezkrwawych ofar izraelskie-
go kultu (obok ofary pokarmowej i ofary z pynw). Bya nie tylko
501
D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 217-222.
502
Kadzido, w: SSB, 291-292.
503
G. BERGER, Symbolika ofary kadzielnej, jw., 35.
504
Otarz, w: LB, 573.
505
dodatkiem do ofary pokarmowej czy ze zwierzt, ale stanowia osobny
ryt, co wida szczeglnie w pimie kapaskim
506
. Bya rozpowszech-
niona u ludw staroytnych, zwaszcza na Wschodzie. Potwierdza to
sposb wyposaenia wityni babiloskiej, gdzie obok stou, na kt-
rym skadano ofary dla bstwa, znajdowa si otarz przeznaczony wy-
cznie do spalania kadzida i innych wonnoci
507
. Spalanie kadzida
w kadzielnicach naleao take do rytuau egipskiego. Staroytno tej
ofary potwierdza rwnie epos Gilgamesz, gdzie czytamy: Zoyem
ofar. Na wiey grskiej spaliem kadzido, postawiem kadzielnic sie-
dem i siedem, wkruszyem w ich czasze trzciny, mirtu i cedru. Poczuli
dobr wo bogowie, poczuli przyjemny zapach, oblegli bogowie jak
muchy mnie, skadajcego ofar
508
. Ofara kadzielna postrzegana jest
w Pimie witym jako ryt bardzo wity. Wedug P skadanie tej ofary
na otarzu kadzenia w Mieszkaniu byo zastrzeone tylko dla arcyka-
pana (Wj 30,7-8)
509
. Z czasem jednak przywilej ten przeszed take
na zwykych kapanw (1 Sm 2,28; 1 Krn 6,34; 2 Krn 13,10n.; 26,18;
k 1,5-9). Dar kadzielny skadany by regularnie dwa razy dziennie
(rano i wieczorem)
510
. Poprzedza on wszystkie inne funkcje kapaskie
dnia. Sposb skadania kadzida w oferze by nastpujcy: za pomoc
maej szufelki kapan wygarnia z otarza caopalenia pi arzcych si
wgli, ktre umieszcza w kadzielnicy. Na nich rozsypywa wonn mie-
szank, nastpnie zawarto kadzielnicy umieszcza na otarzu kadze-
nia. Kadzido ulegajc spalaniu wydzielao intensywny dym i zapach.
Kady kapan mia swoj kadzielnic, w ktrej umieszcza ogie i na
nim kad kadzido (zob. Kp 10,1; Lb 16,6n.17n; Ez 8,11)
511
.
506
M. HARAN, The Uses of Incense in the Ancient Israelite Ritual, jw., 114-116.
507
Wicej zob. R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, t. 1-2, tum. T. Brzego-
wy, Pozna: Pallottinum 2004, 424.
508
Gilgamesz, tum. R. Stiller, Warszawa 1967, XI, 155-161; zob. te ze zdjciem
tablicy i rysunkiem tekstu: D.J. WISEMAN, A Gilgamesh Epic Fragment from Nimrud,
Jraq 37 (1975) 157-163.
509
K. PAURITSCH, Ofara kadzielna, w: PSB, kol. 880; P.K. MCCARTER, Exodus,
w: Harpers Com, 152.
510
O wieczornej oferze kadzielnej w wityni Jerozolimskiej wspomina Jud 9,1.
511
M. HARAN (The Uses of Incense, jw., 124-129) rozrnia ofar kadzieln ska-
dana na zotym otarzu wewntrzn: w Mieszkaniu, od ofary kadzielnej skadanej
w kadzielnicach zewntrznej: skadanej na dziedzicu (Kp 10,1-2; Lb 16,1nn),
a nawet w obozie (Lb 16, 46-47). Pierwsza skadana jest regularnie, rano i wieczorem,
jako element ofarniczy Mieszkania, a druga jest nieregularna (Nadab i Abihu, Korach,
Aaron w obozie) i autonomiczna; zob. te M. HARAN, Temples and Temple Service, jw.,
230-245.
Kadzielnica (hbr. kaf)
512
pochodzi od rdzenia c:, ktry oznacza
do rki. Wskazuje on na ksztat naczynia: wyduona, pytka i y-
kowata miska z uchwytami, uczyniona z metalu. Prawdopodobnie ka-
dzido spalane byo pierwotnie w takich przenonych kadzielnicach,
zanim ofarowywano je na otarzu kadzielnym
513
. Wedug Lb 7,84-86
w Mieszkaniu byo dwanacie takich zotych czasz na kadzido. Ka-
dzielnice (hbr. mah
e
th)
514
nale take do oprzyrzdowania stou
chlebw pokadnych (Wj 25,29). Kadzielnice Koracha i innych bun-
townikw po ich mierci miay zosta przekute na cienkie blachy na
pokryw otarza, gdy byy powicane, zoone w oferze dla Jahwe
(Lb 17,1-5). Jak analogiczne sprzty odnalezione w Palestynie i Sy-
rii
515
, kadzielnice suyy do przechowywania, przenoszenia i palenia
kadzida (Lb 7,14.20; Kp 10,1).
Przy okazji otarza kadzenia autor mwi take o kurtynie-parawa-
nie (msk, LXX: ), ktr Mojesz ma zawiesi u wejcia do
Mieszkania. Tworzya ona zason wejcia do Miejsca witego, gdzie
znajdoway si trzy wyej opisane sprzty. Opis jej znajdujemy w bloku
nakazw dotyczcych konstrukcji Namiotu Spotkania:
Kaesz te sporzdzi zason (msk) przy wejciu do Mieszkania
z foletowej i czerwonej purpury, z karmazynu i krconego bisioru,
wielobarwnie wyszywan. I zawiesisz te przy wejciu do Mieszkania
zason na piciu supach z drzewa akacjowego i pokryjesz je zotem,
i bd haczyki do niej ze zota. I odlejesz do nich pi podstaw z brzu
(Wj 26,36-37).
Msk pochodzi od czasownika skak, oznaczajcego zamkn,
zasoni, okry, ukry, by niedostpnym
516
, a oznacza wejciow
kurtyn, przykrycie, zason
517
. Zawieszona bya na zotych haczykach
na piciu drewnianych supach, pokrytych zotem, majcych swe pod-
stawy z brzu. Nie bya tak zdobna jak zasona wejciowa Najwit-
szego, mimo to materia pozostawa kosztowny. Kurtyna ta zamykaa
512
Lb 7,14.20.84-86.
513
J.R. PORTER, Kadzido, tum. Z. Kociuk, w: EB, 498-499.
514
Wj 25,29; 27,3; 38,3; Kp 10,1; Lb 16,6.
515
Zob. np. kadzielnica z Tell Beit Mirsim (w: ANEP 196, nr 592), z wyyny w Ha-
cor (S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, jw., 214), czy naczynia kadzielne w wityni
w Aj XVII w. (tame, 165).
516
P. BRIKS, Podrczny sownik hebrajsko-polski, jw. 243.
517
Tame, 200.
wejcie do waciwego Mieszkania, do ktrego wchodzi mogli tylko
kapani
518
.
4. Elementy zewntrzne Mieszkania
Elementy zewntrzne Mieszkania to otarz do caopale, kad do
rytualnych obmy i dziedziniec jedyne dla zwykego Izraelity miejsce
dostpu do wityni Jahwe. One take w pimie kapaskim nabieraj
szczeglnego znaczenia.
A. Otarz caopalenia
Drugim otarzem Mieszkania, obok kadzielnego, by otarz caopa-
lenia :: :: (mizb
a
h halh)
519
. Okoo czterysta biblijnych
wzmianek o otarzach w wikszoci przypadkw dotyczy otarzy do ca-
opale. Ich znaczenie w religii staroytnego Izraela jest nie do przece-
nienia. Nie miejsce tu na szczegow analiz wszystkich tych danych
biblijnych
520
. Przeanalizujemy to, co o otarzu Mieszkania mwi autor
kapaski. Podstawowe wiadomoci o otarzu caopalnym znajdujemy
w Wj 27,1-8 (por. Wj 38,1-7)
521
:
I zbudujesz otarz z drzewa akacjowego, majcy pi okci dugoci
i pi okci szerokoci. Otarz bdzie wic kwadratowy, a wysoki na
trzy okcie. I uczynisz rogi w czterech naronikach otarza, a bd wy-
staway z niego wzwy, i pokryjesz go brzem. I zrobisz popielnice do
zsypywania zatuszczonego popiou oraz opatki, kropielnice, wideki
i kadzielnice. Wszystkie te przybory wykonasz z brzu. Z brzu te
wykonasz krat do otarza w formie siatki, a nad t siatk na czterech
rogach zrobisz cztery piercienie. Umocujesz je u dou pod obramowa-
niem, tak eby siatka sigaa do poowy otarza. I zrobisz drki do o-
518
Zob. te A. OEPKE, , w: TDNT, vol. 3, 556-563 (tu: 558, n. 1).
519
Nt. terminu mizb
a
h mwilimy przy okazji otarza kadzenia, natomiast termin
halh przeanalizujemy poniej.
520
Nt. otarza w Starym Testamencie zob. np. Ch. DOHMEN, ::: , w: TWAT, Bd.
4, kol. 787-801; Z. moka, Znaczenie religijne otarza u Izraelitw, RBL 22 (1969)
199-206; C.L. MEYERS, Otarz, w: EB, tum. M. Wojciechowski, 871-874; K. M. Wojciechowski, 871-874; K. GALLING,
Altar, w: IDB, vol. 1, 96-100; T.H. GASTER, Sacrifces and Offerings in OT, w: IDB,
vol. 5, 147-159.
521
Ten sam zwrot (t) w Wj 27,2 i 38,2 BT tumaczy raz jako [pokrycie brzem]
go (otarza), a raz jako je (rogi)!
tarza z drzewa akacjowego i pokryjesz je brzem. A bdzie si wkadao
drki te do piercieni i bd one po obu bokach otarza w czasie prze-
noszenia go. Uczynisz go z desek tak, aby by wydrony wewntrz,
wedug wzoru, jaki ci ukazaem na grze.
Rys. 6. Otarz caopalenia
W przeciwiestwie do otarza kadzenia otarz ten by duy
522
: kwa-
dratowy blat o boku dugoci piciu okci znajdowa si na wysokoci
trzech okci. Otarz mia wic wymiary skrzyni o boku 2,25 lub 2,60
metra i wysokoci 1,35 lub 1,60 metra. Otarz caopalenia, tak jak o-
tarz kadzenia, mia swj najwitszy element rogi, ktrych znaczenie
przybliylimy wyej. Rwnie ten otarz, jak i wikszo sprztw
522
Nie tak duy jednak, jak otarz caopalenia ze wityni Salomona, ktry mia
20x20x10 okci (2 Krn 4,1). Wedug opisu J. FLAWIUSZA (Dawne dzieje Izraela, jw.,
XV,11,5 oraz Wojna ydowska. De bello Judaico. De bello Judaico. tum. J. Radoycki, Pozna: Ksigarnia J. Radoycki, Pozna: Ksigarnia
w. Wojciecha 1980, V,5,5-6) otarz caopalenia wityni herodiaskiej mia 50x50x15
okci, by wic znacznie wikszy. Miszna (traktat Middot, III) podaje jednak, e otarz
wityni herodiaskiej mia 30x30x6 okci (A. PARROT, Wrd zabytkw Samarii i Je-
rozolimy, Warszawa: Pax 1971, 150, n. 38). Ten wanie otarz mia na myli Jezus, gdy
mwi o potrzebie pogodzenia si z bratem, zanim zoy si ofar (Mt 5,23-24).
Namiotu Spotkania, wykonany by z desek drzewa akacjowego. Pokry-
ty by brzem, a wic nie zotem jak wszystkie sprzty wewntrz Na-
miotu Spotkania. Lb 17,1-4 mwi, e kadzielnice buntownikw przeku-
to na cienkie blachy na pokryw otarza. Wedug tego tekstu wic otarz
obity zosta pniej lub byy to blachy dodatkowe.
Do oprzyrzdowania otarza naleay rne sprzty: popielnice do
zsypywania zatuszczonego popiou, opatki (yki), kropielnice (kubki,
kocioki) (por. 1 Krl 7,40), wideki (widy) (por. 1 Sm 2,13n) i kadziel-
nice (szufe na ar, panewki). Zatuszczony popi by efektem spywa-
nia tuszczu ofary podczas jej spalania i mieszania si go z popioem
spod paleniska. Kady z wymienionych przyborw suy okrelonemu
celowi. Gdy popi zgromadzi si na otarzu, by usuwany za pomoc
yek, po czym wsypywano go do naczy (popielnic). Gdy zarnito
zwierz ofarne, jego krew bya zbierana do kubkw, po czym umiesz-
czana na otarzu. W celu waciwego spalenia wszystkich czci ofar,
ktre pooono na otarzu, byy one obracane i przesuwane za pomoc
wide. Kadzido, ktre dwa razy dziennie przynoszono na wewntrzny
otarz (kadzenia), musiao by spalane na wglach przyniesionych z ze-
wntrznego otarza (caopalenia). Te ponce wgle zabierano z niego
za pomoc kadzielnic szufi na ar
523
.
Od poowy otarza w d bya umieszczona krata-ruszt wykonana
w formie brzowej siatki, ktra pionowo otaczaa otarz, stanowic
jego dolne obramowanie. Otarz by wic otwarty od gry i od dou.
Otarz mia by wydrony wewntrz (Wj 27,8), a wic pusty w rod-
ku, czyli nie wypeniony ani ziemi, ani kamieniami. Pustynny otarz
caopalenia stanowi wic drewniano-metalow przenon konstrukcj,
podobn do skrzyni bez dna i bez pokrywy, wewntrz lub na ktrej mia-
o znajdowa si krata-ruszt i palenisko. Nie jest jasne jednak, w jaki
sposb otarz by uywany, gdy opis jest do skpy. Gdyby ogie
umieszczano wewntrz, to drewniany otarz, nawet gdyby pokryty by
brzem, sponby razem z ofar caopaln lub na pewno szybko uleg-
by zniszczeniu
524
. Chcc rozwiza ten problem niektrzy biblici su-
523
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, jw., 310-312. Podobny ze-
staw naczy przy otarzu caopalenia odnaleziono w Hacor (Pny Brz); zob. S. G-
DECKI, Archeologia biblijna, t. 1, 214.
524
Przynajmniej tak uwaaj egzegeci. Ciekawe badania eksperymentalne w tym
wzgldzie przeprowadzi H. NOWACK. Odpowiedzi na pytanie o odporno pyty br-
zowej wobec wystpujcych wysokich temperatur, autor szuka za pomoc badania na
zmniejszonym, symulacyjnym modelu otarza. Rezultat jest zaskakujcy: waciwa
temperatura ognia nie przechodzi w caoci na pyt z powodu silnych wpyww ro-
geruj, e na grnej pycie otarza caopalenia umieszczano kamienie.
Oznacza to dla nich wsteczn projekcj otarza kamienno-brzowego,
jaki istnia w wityni Salomona (1 Krl 8,64; 2 Krl 16,14; 2 Krn 4,1) ze
zmniejszeniem rozmiarw i przetransponowaniem na materiay dostp-
ne na pustyni
525
. Do tej propozycji odniesiemy si poniej w punkcie
powiconym kwestii historycznej Mieszkania.
Opisana konstrukcja drewniano-metalowa bya elementem staym
otarza, ktry przenoszono, a w czasie postojw stawiano na ziemnym
podwyszeniu lub wypeniano ziemi, czy kamieniami, jak to byo sto-
sowane w praktyce
526
(por. Pwt 27,5-6; Joz 8,31). W wityni izrael-
skiej w Aradzie (IX w.) odnaleziono otarz z kamieni (por. Wj 20,25),
umieszczony w pierwszym z trzech pomieszcze (odpowiedniku dzie-
dzica), ktry rozmiarami przypomina ten z Namiotu Spotkania (por.
Wj 27,1)
527
. Podobne kamienne otarze ofar miay witynie z Megid-
do (Wczesny Brz I), Aj (Wczesny Brz I) i Lachisz (Pny Brz)
528
.
Biblijne otarze caopalne ustawione s na podwyszeniu i prowadz
do nich schody, stopnie bd rampa, podejcie (Wj 20,26; Ez 43,13-
14.17)
529
, ktre zwrcone s ku wschodowi (Ez 43,17). By moe mie-
dziane obramowanie dolnej czci otarza Mieszkania, podnoszce ca
konstrukcj zastpowao wanie funkcj schodw-podejcia
530
stano-
wic pk-gzyms wypeniony ziemi. Taka konstrukcja daa pocztek
biblijnym okreleniom wstpowa na (a raczej do) otarz (Wj 20,26;
1 Krl 12,32-33; 2 Krl 16,12; 23,9; 2 Krn 1,6; Syr 50,11) lub zstpowa
od otarza (Syr 50,11.20).
dowiskowych; zob. H. H. NOWACK, Untersuchungen ber die materialtechnischen Aspecte
des Altars Ex 27, BN 63 (1992) 26-29.
525
R.J. CLIFFORD, Ksiga Wyjcia, jw., 94; J.F. CRAGHAN, Ksiga Wyjcia, jw., 351.
526
D.M.G. STALKER, Exodus, jw., 235; S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 250; S. SZY-
MIK, Otarze izraelskie, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL
1999, 129; B. PoNiNy, Pierwsze sanktuaria Izraela, w: tame, 20; Otarz, w: LB, 572;
E. ZAWISZEWSKI, Instytucje biblijne, jw., 86n.
527
r. mdecki, witynia Jahwe. Sensacyjne wykopaliska archeologiczne na wzg-
rzu Arad, RBL 47 (1994) 105; S. mdaLa, Obiekty kultowe w epoce elaza i w okresie
Grecko-Rzymskim, w: Archeologia Palestyny, jw., 711-731 (tu: 720); S. Gdecki, Ar-
cheologia biblijna, jw., t. 1, 286.
528
Zob. ANEP 229-230, nry 729-731.
529
Takie otarze ze stopniami odnaleziono m.in. w Bet Szean, w Lakisz i w Sychem
(Pny Brz); zob. S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, 215, 224 i 226. Natomiast
ramp-podejcie, wedug opisu J. FLAWIUSZA (Wojna ydowska, V,5,6) mia otarz ze
wityni herodiaskiej.
530
P. ZERAFA, Exodus, jw., 224.
Kapaski otarz caopalny, jak i inne sprzty, mia cztery piercie-
nie, umocowane u dou pod obramowaniem oraz drki z drzewa aka-
cjowego i pokryte brzem, wszystko celem przenoszenia otarza. Opis
otarza caopalenia z Mieszkania przedstawiony przez J. FLAWIUSZA
531
,
poza wzmiank o zotych ozdobach, nie rni si zasadniczo od opisu
biblijnego.
Otarz caopalenia znajdowa si na otwartym dziedzicu, gdzie
mona byo spala ofary ze zwierzt, we wschodniej jego czci
532
,
centralnie na wprost wejcia do Namiotu Spotkania (Wj 40,6; Kp
4,7.18). Opisany jest jednak wczeniej ni dziedziniec Mieszkania (Wj
27), na ktrym przecie by ustawiony, zaraz po opisie sprztw i Na-
miotu. Autor chcia widocznie przez to zaznaczy, e cho sta przed
Namiotem Spotkania, to jednak do niego nalea. Przez takie ustawie-
nie ofara kierowana bya w stron Jahwe mieszkajcego w Namiocie,
obecnego podczas celebracji. Ustawienie miao przypomina Izraeli-
tom, e zblienie si do Boga i przebywanie w Jego obecnoci powinno
zosta poprzedzone aktem przebagania za grzechy
533
.
Tak jak otarz kadzenia nazywany jest zamiennie w P (i nie tylko
w P) jako zoty otarz, tak otarz caopalenia okrelany jest rwnie jako
brzowy (z brzu) otarz (Wj 38,30; 39,39). Powd w obydwu przy-
padkach jest ten sam, a mianowicie pokrycie otarza danym metalem.
To nazewnictwo pochodzce od materiau stosuje dopiero P
S
, gdy P
G

wiadom tylko jednego otarza w Mieszkaniu
534
, mwi po prostu: o-
tarz. P
S
stosuje take podstawow nazw: otarz caopalenia (Wj 30,28;
31,9; 35,16; 40,6.29), tam, gdzie wymienia go obok otarza kadzenia.
Rwnie jak otarz kadzenia, lecz w innych miejscach, otarz caopa-
lenia okrelany jest jako qde qodm bardzo wity (Wj 29,37
i 40,10; nie tosame z qde haqqodm: wite witych)
535
.
Otarz caopalenia nalecy do Namiotu Spotkania wspominany jest
porednio przy przeniesieniu sprztw Namiotu Spotkania do wityni
531
Dawne dzieje Izraela, jw., III,6,8.
532
Gdyby podzieli dziedziniec (prostokt o bokach 100x50 okci) na dwa kwa-
draty o boku 50 okci, to otarz caopalenia znajdowaby si na rodku wschodniego
kwadratu.
533
C. SCHEDL, Historia Starego Testamentu. Lud Boego Przymierza, t. 2, tum.
S. Staczyk, Tuchw: 1995, 135.
534
Jest to mocny argument za tym, e w pierwotnym Mieszkaniu nie byo prawdo-
podobnie otarza kadzenia, wicej zob. punkt 5. obecnego rozdziau.
535
Zob. P. JOON, Grammaire de lhbrew biblique, jw., 6 l. 1.
(1 Krl 8,4) oraz bezporednio w 2 Krn 1,6, gdy Salomon skada na nim
ofar caopaln z tysica wow. Opis budowy wityni z 1 Krl 6-7 nie
uwzgldnia otarza caopalenia, by moe dlatego, e Achaz, krl Judy
go zmieni (2 Krl 16)
536
lub dlatego, e Salomon uy otarza zbudowa-
nego przez Dawida (2 Sm 24,18-25; 1 Krn 21,18-30)
537
.
Otarz brzowy Mieszkania suy do skadania ofary caopalnej
:: (lh). W Wj 40 czytamy, e Mojesz zaraz po zbudowaniu
Mieszkania ofarowa na otarzu ::. Ofara lh pochodzi od so-
wa lh (wstpowa, i do gry) i oznacza dos. wstpujca,
to, co unosi si w gr. Nie sposb dzi ustali, czy w terminie lh
chodzi o wstpowanie zwierzcia ofarnego na otarz, czy z otarza do
Boga (unoszcy si pomie i dym: Sdz 13,20), czy jakie poczenie
obydwu
538
. lh przetumaczona zostaa w LXX jako holokutoma lub
holokautosis, a w Vg jako holocaustum (dos. co cakowicie strawio-
nego przez ogie, caopalenie), gdy spalana bya w caoci
539
. Do
caoci tej nie naleay jedynie skry, ktre otrzymywa kapan (Kp
7,8). Inna nazwa tej ofary, potwierdzajca caospalenie to kll, co
znaczy peny, cakowity.
Autor kapaski podaje nakazy, co do rytu caopalenia:
Dalej Jahwe powiedzia do Mojesza: Rozka Aaronowi i jego synom,
co nastpuje: Oto prawo odnoszce si do ofary caopalnej: ofara ca-
opalna bdzie na palenisku, na otarzu ca noc a do rana, a ogie
otarza bdzie na nim pon. Potem kapan woy szat lnian i spodnie
lniane na ciao, usunie popi z ofary caopalnej, ktr ogie strawi na
otarzu, i wysypie go obok otarza. Nastpnie zdejmie ubranie, woy
inne szaty i wyniesie popi poza obz na miejsce czyste. Ogie na
otarzu bdzie stale pon nigdy nie bdzie wygasa. Na nim kapan
kadego poranka zapali drwa, na nim uoy ofar caopaln, na nim za-
mieni w dym tuszcz ofar biesiadnych. Ogie nieustanny bdzie pon
na otarzu nigdy nie bdzie wygasa! (Kp 6,1-6).
536
R.D. NELSON, The Altar of Ahaz. A Revisionist View, Hebrew Annual Review
10 (1987) 267-276, za: S. SZYMIK, Otarze izraelskie, jw., 132.
537
A. PARROT, Wrd zabytkw Samarii i Jerozolimy, jw., 113-114; C. SCHEDL, jw.,
t. 3, 292-296; S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, jw., 282-286.
538
R.J. FALEY, Ksiga Kapaska, w: KKB, 101; T.H. GASTER, Sacrifces and Ofer-
ings, OT, w: IDB, vol. 4, 147-159.
539
S. ach, Biblijna terminologia na oznaczenie ofar, w: tene, Ksiga Kapaska,
(PST II, 1) 329.
Ryt jest do skomplikowany, obejmujcy nawet przebieranie si
kapana. W oferze caopalnej mogy by skadane tylko okrelone ga-
tunki zwierzt. Przepisy o ich skadaniu podaje Kp 1,3-17. Zwierzta
ograniczone s do tych udomowionych (min habb
e
hmh), do sam-
cw (wyczajc ptaki
540
) i do zwierzt bez skazy (Kp 22,17-25; por.
Ez 43,22-25). Mogy nimi by: baran, cielec, kozio, a z ptakw syno-
garlica i gob. Ofarujcy winien przyprowadzi zwierz przed wejcie
do Namiotu Spotkania i woy tam swe rce na gow ofary
541
. Dwa
s zasadniczo tumaczenia tego gestu: jedno, e wyraa on uroczyste
owiadczenie ofarujcego, i ofara jest jego wasnoci i e jemu ona
winna by pomoc, a kapan zoy j w jego imieniu i dla jego dobra;
drugie (rzadziej przyjmowane), e w gest symbolizuje przeniesienie
grzechu i kary (lub samej kary) zacignitych przez ofarujcego z ofa-
rujcego na zwierz ofarne
542
. Po zabiciu zwierzcia przez ofarujce-
go zaczyna si rola kapanw, ktrzy zanosz krew na otarz i ofaruj
j przez pokropienie czy pomazanie ni otarza. Bya to najwaniejsza
cz ofary
543
. Krew utosamiana bya przez Hebrajczykw z yciem,
istnia bezwzgldny zakaz jej spoywania
544
: Jeeli kto z domu Izraela
albo spord przybyszw, ktrzy osiedlili si midzy nimi, bdzie spo-
ywa jakkolwiek krew, zwrc oblicze moje przeciwko temu czowie-
kowi spoywajcemu krew i wycz go spord jego ludu. Bo ycie
ciaa jest we krwi, a Ja dopuciem j dla was [tylko] na otarzu, aby
dokonywaa przebagania za wasze ycie, poniewa krew jest przeba-
ganiem za ycie (Kp 17,10-11). Traktowana bya z szacunkiem, gdy
540
Ofara caopalna z ptakw (Kp 1,14-17) nie zostaa przewidziana w poleceniach
zawartych w w. 2, w Kp 22,18-23, ani w Ez 43,21-25 (wspomniana tylko w Rdz 8,20).
Tekst Kp 1,14-17 moe by dodatkiem do przepisw dotyczcych ofar caopalnych
doczonym w okresie nadania rytuaowi ofarniczemu ostatecznego ksztatu. R. SIKO-
RA twierdzi, e ofar z ptakw doczono pniej, ze wzgldu na znaczne zuboenie
czci spoecznoci izraelskiej (Kp 5,7; 12,8); R. SIKORA, Rytua skadania ofar w ST,
w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 194.
541
Wg tradycji ydowskiej umieszczano ofar midzy otarzem a Mieszkaniem,
tak, aby gowa zwrcona bya ku poudniowi (Miszna, Jma 3,8); za: S. ach, Ksiga
Kapaska, jw., 114.
542
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, wyd. III, 92; J. HOMERSKI, Kapastwo
w Starym Testamencie, RT 41 (1994) 24, n. 13; K. ELLIGER, Leviticus (Handbuch zum
AT, Erste Reihe 4), Tbingen: C.J.B. Mohr 1966, 36 i 71 (recenzja ksiki: J.A. EMER-
TON, VT 17 (1967) 488-493).
543
S. RATTRAY, Kult, tum. M. Bogusawska, w: EB, 641. M. Bogusawska, w: EB, 641.
544
Zob. B. WODECKI, Aspekty soteriologiczne przymierza synajskiego, RBL 48
(1995) 1-17 (tu: 10n); Krew, w: SSB, 326-328.
stanowia wany element kultu ofarniczego jako ofara i przebaganie.
Bya wylewana na otarz, a take na przebagalni. Zetknicie si krwi
z rogami otarza doprowadzao do przejcia ofary ze sfery ziemskiej do
boskiej, a jej wylanie oznaczao oddanie ycia Bogu.
Do kapanw naleao nastpnie rozniecanie ognia na otarzu, po-
ukadanie oskrowanego i powiartowanego zwierzcia, ktrego nie-
ktre czci obmyto wod, po czym spalenie wszystkiego w ogniu. Ka-
paskie przepisy mwi raz o rozniecaniu ognia (Kp 1,5-9), a drugi raz
nakazuj utrzymywanie nieustannego ognia na otarzu caopalenia (Kp
6,1-2.5-6). Rozbieno t S. ach wyjania tym, e przepis o nieustan-
nym ogniu jest skodyfkowaniem pniejszej praktyki (po 470 r. przed
Chr.), zakada bowiem osiady tryb ycia
545
. Rwnie prawdopodobnym
wydaje si stanowisko takich uczonych, jak A. CLAMER

czy R. DE VAUX,
ktrzy wyjaniaj, e przepis z Kp 1,5-9 dotyczy tylko pierwszej ofa-
ry, drugi za przepis obowizywa przy nastpnych ofarach
546
. Prakty-
ka przechowywania ognia, nie tylko dla celw kultowych, znana jest
staroytnym plemionom szczeglnie w trudnych bytowych warunkach
(w jakich na pewno znajdowali si Izraelici na pustyni).
W najpniejszej formie obrzdu caopalenia prawo wymagao
zoenia daru towarzyszcego (minhh zob. niej) z mki wymiesza-
nej z oliw i ofary pynnej z wina (Wj 29,38-42; Lb 15,1-15). Efekt
spalonej ofary caopalnej wyraa peen symbolicznej wymowy tech-
niczny zwrot to jest caopalenie, ofara spalana, mia wo dla Jahwe,
powracajcy jak refren w kapaskich przepisach o ofarach. Bg jest
tu przedstawiony jako kto, kto wcha przyjemn wo ofary i ktrego
serce zostaje przez ten dar doprowadzone do zmiany usposobienia
547
.
Kapaskie prawo o oferze caopalnej jest skodyfkowaniem bar-
dzo staroytnej praktyki izraelskiej, widocznej ju w oferze Abrahama
(Rdz 22,13). Caopalenie byo najdoskonalsz ofar, ktra przez ca-
kowite zniszczenie ertwy przed Panem wyraaa najgbsz zaleno
i najgbsze oddanie czowieka Stwrcy, Krlowi i Dawcy wszelkich
545
S. ach, Ogie nieustanny na otarzu caopalenia, w: tene, Ksiga Kapaska
(PST II, 1) 299-303.
546
A. CLAMER, Levitique (La Sainte Bible 3), Paris 1953, 33 i 62; R. DE VAUX, Insty-
tucje Starego Testamentu, jw., 429.
547
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, wyd. III, jw., 92; S. WYPYCH, Picioksig,
(Wprowadzenie w myl i wezwanie ksig biblijnych 1), Warszawa: ATK 1987, 125;
G. HERRGOTT, Ofara caopalna, w: PSB, kol. 880. J. SCHREINER (Teologia Starego Testa-
mentu, tum. B.W. Matysiak, Warszawa: ADAM i Pax 1999, 358n) proponuje zamiast
mia przetumaczy uspokajajca wo, gdy uspokaja i przejednywa Boy gniew.
dbr
548
. Byo znakiem uznania Jahwe za jedynego prawdziwego Boga
(Wj 18,11-12; Pwt 12,27; Sdz 6,25-32; 13,15-20; 1 Krl 18,36-39), po-
dzikowania za dobrodziejstwa (Rdz 8,18-20; Lb 15,1-3; 1 Sm 6,14;
Ps 66,13-15), wreszcie przebagania za grzechy (Wj 29,36; Kp 4,20;
9,3; 14,19n; Lb 15,28; 28,22n; Ez 43,21; Sdz 20,26; 2 Krn 29,24)
549
.
Caopalenie byo najpowszechniejsze a zarazem najbardziej oglne
w swym charakterze. Jest ono najstarszym rodzajem ofar
550
. Po raz
pierwszy ofara caopalna wzmiankowana jest w Rdz 8,20 (J) i Rdz
22,13 (E), pniej w wielu miejscach tradycji deuteronomistycznej
551
.
W kulcie publicznym odgrywaa najwiksz rol. Wedug przepisw
kapaskich (por. Ezd 3,3-5) skadano j rano i wieczorem z jedno-
rocznego baranka (Wj 29,38-42; Lb 28,1-8;)
552
, w dzie szabatu (Lb
28,9-10) i nowiu ksiyca (Lb 28,11-15), w wito Paschy, Tygodni
(niw) oraz Namiotw, a take w Dniu Pojednania (Lb 28,16-29,39).
Prywatnie ofary caopalenia skaday kobiety po urodzeniu dziecka
(Kp 12,6-8), nazarejczycy po dotkniciu si zmarego, czy po wype-
nieniu lubu (Lb 6,14-16), trdowaci po uzdrowieniu (Kp 14,20-23).
Ostatni ofar wieczyst na otarzu zoono w wityni Jerozolim-
skiej 5 sierpnia 70 roku
553
.
Z ofar caopaln, jak Mojesz i kapani maj skada na ota-
rzu, zwizana jest (np. w Wj 29,41; 40,29) ofara pokarmowa : . :
(minh h). Obie skadaj si na codzienn, ustawiczn (tmd) ofar
(Wj 29,38-46; Lb 28,3-8)
554
. Sowo minh h wystpuje w Starym Te-
stamencie 211 razy, przewanie w znaczeniu religijnym (w znaczeniu
wieckim tylko 37 razy). W terminologii wieckiej oznacza dar zoony
w dowd braterstwa czy politycznej przyjani (np. Rdz 32,14; Sdz 6,18;
548
T. BRZEGOWY, Picioksig, jw., 199; J.J. CASTELOT, A. CODY, Instytucje religijne
Izraela, w: KKB, 1967.
549
S. ach, Rozwj ofar w religii starotestamentowej (Sprawy Biblijne 25), Po-
zna: Ksigarnia w. Wojciecha 1970, 68.
550
B.G. NATHANSON, Holokaust, tum. T. Mieszkowski, w: SWB, 238-239.
551
Np. Sdz 6,18-22.26.28; 1 Sm 7,9; 10.8; 2 Sm 6,17; 1 Krl 3,4; 9,25.
552
Baran (ajil) najliczniej wystpuje w Wj, Kp i Lb, wanie jako ofara caopalna,
zob. G. LISOWSKY, L. ROST, Konkoranz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 47.
553
Szerzej ofar caopaln omawiaj m.in. R. DE VAUX, Instytucje Starego Testa-
mentu, jw., 428-430; S. ach, Rozwj ofar w religii starotestamentowej, jw., 65-78;
tene, Polska terminologia na oznaczenie hebrajskich nazw ofar, RTK 17 (1970) 5-11;
R. SIKORA, Rytua skadania ofar, jw., 193-196.
554
Wedug egzegetw tak skodyfkowany ryt naley do najpniejszych praw ma-
teriau P.
Oz 10,6; Ps 45,13). Natomiast w kulcie pierwotnie oznaczao wszelk
ofar zoon Bogu (np. Rdz 4,3-5; Lb 16,15; Iz 1,13; Am 5,22n rw-
noznaczne z qorbn), pniej stopniowo jego denotacja zacienia si a
do ofary ze zboa (surowego czy zmielonego na mk). Jzykoznawcy,
nie odnajdujc rdzenia wyrazu minh h w jzyku hebrajskim, wywodz to
sowo od arabskiego mnh: da co komu. W takim wypadku minh h
oznacza dar
555
. Ofar t i jej rodzaje opisuje rytua ofar w Kp:
Jeeli kto chce zoy w darze dla Jahwe ofar pokarmow, niech zo-
y w darze najczystsz mk. Poleje j oliw i doda do niej kadzida.
Potem przyniesie j do kapanw, synw Aarona. Kapan wemie pen
gar najczystszej mki razem z oliw i ze wszystkim kadzidem i za-
mieni w dym na otarzu jako pamitk, jako ofar spalan, mi wo
dla Jahwe. Wszystko, co pozostanie z ofary pokarmowej, bdzie nale-
ao do Aarona i jego synw. To jest najwitsza cz z ofar spalanych
dla Jahwe. Jeeli chcesz zoy w darze jako ofar pokarmow ciasto
pieczone w piecu, bd to placki przane z najczystszej mki zapra-
wionej oliw albo przane podpomyki, pomazane oliw. Jeeli chcesz
zoy w darze jako ofar z pokarmw potraw smaon na patelni, to
przyrzdzisz j z najczystszej mki niekwaszonej, zaprawionej oliw.
Pokruszysz j na kawaki i polejesz oliw. To jest ofara z pokarmw.
Jeeli chcesz zoy w darze jako ofar z pokarmw ciasto gotowane
w rondelku, to bdzie ono z najczystszej mki zaprawionej oliw. Po-
tem przyniesiesz do Jahwe pokarm tak przyrzdzony i oddasz go kapa-
nowi, a on zoy go w oferze na otarzu. Kapan podniesie z tej ofary
pokarmowej pamitk i zamieni w dym na otarzu jako ofar spalan,
mi wo dla Jahwe. Wszystko, co pozostanie z ofary pokarmowej, b-
dzie naleao do Aarona i jego synw. To jest najwitsza cz z ofar
spalanych dla Jahwe (Kp 2,1-10).
Pierwszy rodzaj tej ofary z produktw rolnych to ofara z najczyst-
szej mki pszennej wymieszanej z oliw. Na otarzu caopalnym spa-
lano gar z przygotowanej mki i dodawano kadzido
556
, a kapani
otrzymywali reszt mki (zob. Kp 6,7-11; 7,10). Drugi rodzaj tej ofa-
ry to bochenki (placki) pieczone, smaone lub gotowane z wczeniej
przygotowanej mki, z ktrych cz spalano, reszta za naleaa do
kapanw (por. Kp 7,9). Trzeci rodzaj to ofara z pierwocin: wieo
cite kosy praono na ogniu (Kp 2,14-16). Spalan cz minhh na-
555
S. ach, Rozwj ofar w religii starotestamentowej, jw., 89-91; R.J. FALEY, Ksi-
ga Kapaska, w: KKB, 102n; J.J. CASTELOT, A. CODY, Instytucje religijne Izraela, jw.,
1970.
556
M. HARAN, The Uses of Incense, jw., 113n.
zywano azkrh (BT: ofara spalana). Wyraenie to wystpuje kilka
razy w Starym Testamencie i tylko w rdle P. LXX i Vg wywodz
je od hbr. zkar, pamita. azkrh oznaczaaby pamitk, dar dla
Jahwe, ktry Mu przywodzi na myl ofarodawc, albo ofarodawcy
przypomina o Jahwe
557
.
B. Kad
Hebrajska nazwa kadzi: : (kr) pochodzi od rdzenia ::, ktry
wskazuje na czynienie okrgym lub na okrgy przedmiot, a ozna-
cza garnek, dzbanek, miednic, kad
558
. Przedmiot ten opisany jest
w kapaskim suplemencie Wj 30-31:
Uczynisz kad z brzu, z podstaw rwnie z brzu, do obmy, i umie-
cisz j midzy Przybytkiem a otarzem, i nalejesz do niej wody. Aaron
i jego synowie bd w niej obmywa rce i nogi. Zanim wejd do Na-
miotu Spotkania, musz si obmy w wodzie, aby nie pomarli. Tak
samo, gdy si bd zblia do otarza, aby peni sub i aby skada
ofar spalan dla Pana, musz obmy rce i nogi, aby nie pomarli.
I bdzie to prawo zawsze obowizywa Aarona i jego potomstwo po
wszystkie czasy (Wj 30,18-21).
Przedmiot ten, podobnie jak otarz kadzenia, w opisie wykonania
zosta potraktowany wiele krcej; kad tylko jednym zdaniem: I uczyni
kad z brzu z podstaw rwnie z brzu, wykonan z lusterek kobiet
penicych sub przy wejciu do namiotu
559
(Wj 38,8). P
S
mwi o ka-
dzi raz jeszcze, przy okazji rytuau konsekracji kapanw: Potem Moj-
esz wzi oliw namaszczenia, namaci Mieszkanie wraz ze wszyst-
kim, co w nim byo, i powici te rzeczy. Take pokropi ni siedem
razy otarz i namaci otarz razem z caym jego sprztem, rwnie kad
na wod i jej podstaw, aby je powici (Kp 8,10-11). Zarwno opis
kadzi (w Wj 30), jak i wzmianka w Wj 38,8
560
, a take fragment Kp
8,10b-11 s pnego pochodzenia, s dodatkami.
557
S. ach, Ksiga Kapaska, (PST II, 1), 123-125.
558
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw., 468
(te 499).
559
BHS ma tu pen nazw: Namiotu Spotkania.
560
Wj 38,8 to opis bardzo skrtowy prawdopodobnie pniejsza glosa pod wpy-
wem duszych opisw kadzi w Wj 30,17-21 i Wj 40,7.30-32, bo cho krtszy (z za-
oenia wczeniejszy), to zawiera wzmiank o kobietach sucych przy wejciu do
Namiotu Spotkania (hierodule?), ktrego wg opisu jeszcze nie byo.
Rys. 7. Kad
Czym byo to naczynie wedug autora kapaskiego? Kad bya na-
czyniem, w ktrym przechowywano wod suc do obmycia przez
kapanw rk i ng (Wj 30,19; 40,31)
561
przed sprawowaniem funkcji
kultowych. Bya to wic wielka umywalnia, w ktrej kapani mieli si
oczyszcza przed wejciem do Namiotu lub zblieniem si do otarza
caopalenia (Wj 30,20n; 40,32; 2 Krn 4,6). Bya wykonana z brzu,
jak i inne przedmioty dziedzica (Wj 30,18; 38,29-31), a lusterka ko-
biet jako materia, o ktrym wspomina Wj 38,8 to zapewne dobrze wy-
polerowany metal. Charakterystyczne jest to, e podstaw (kn) kadzi
prawie zawsze wymienia si odrbnie (Wj 30,18; 31,9; 35,16; 39,39;
40,11; Kp 8,11). Mona z tego wnioskowa, e kad daa si zdejmo-
wa z podstawy, a ta druga bya take wanym, piknie zdobionym (jak
w wityni zob. poniej) przedmiotem. Inne kulty staroytne take
uyway takich naczy, jak kad do oczyszcze w Mieszkaniu. Krlowie
Urnina, Urukagina i inni krlowie sumeryjscy urzdzali apsu, tj. ocean
561
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., III, 6, 2; rabini ydowscy tumacz szcze-
gy: Kohen kadzie praw do na wierzchu prawej stopy, a lew do na wierzchu
lewej stopy i uwica je, tzn. obmywa je razem wod Zob. :: ::: ::. Tora
Pardes Lauder. Szemot, jw., 348.
w wityni w Lagasz
562
. W wityni za bstwa soca w Babilonie znaj-
dowao si tiamtu, czyli morze
563
.
Czynno obmycia bya nie tyle obowizkiem praktycznym, co ry-
tualnym. Nie dokonanie obmycia wod oznaczaoby naruszenie zasad
postpowania w miejscu witym. Obowizek oczyszczenia obwaro-
wany jest w opisie dwa razy klauzul: aby nie pomarli (Wj 30,20.21),
co wiadczy o powadze nakazu. Wiemy, e muzumanie przestrzegaj
tego rytuau do dnia dzisiejszego, zdejmujc obuwie i obmywajc nogi
przed modlitw w meczecie.
Idea czystoci rytualnej jest bardzo wana w P, a szczeglnie do-
chodzi do gosu w P
S
i w H, gdzie kwestia czystoci/nieczystoci na-
czy, ubra, zwierzt, osb i rnych ich przypadoci jest potrakto-
wana bardzo drobiazgowo (zob. szczeglnie Prawo czystoci w Kp
11,1- 15,33 oraz Kp 17-26; por Pwt 23,10-15). Wszystko, co nieczyste
winno by z daleka od kultu, dotyczy to w rwnym stopniu osb i rze-
czy
564
. Jest to rozwinity wyraz doskonale znanej ju ludom pierwot-
nym idei podziau wiata na sacrum i profanum. Pojcie czystoci wy-
stpuje we wszystkich religiach staroytnych, gdzie oznacza najogl-
niej stan wymagany do tego, by mona byo zbliy si do sacrum. W P
ten stan zostaje uwolniony od konotacji mitycznych i demonicznych
565
.
Czysto wedug Biblii ma dwa wymiary: zewntrzny (czysto ry-
tualna, kultyczna) i wewntrzny (czysto moralna, serca)
566
. Bg
wymaga, aby czowiek, ktry ofarowuje by czysty oraz to, co ofa-
rowuje byo czyste. Std ofary z chlebw musiay by niekwaszo-
ne, ze zwierzt bez skazy, a kapan musia poddawa si rytualnym
oczyszczeniom. Czysto moralna obowizuje kadego, czysto za
rytualna tylko urzdowych szafarzy kultu kapanw czy lewitw.
Nieczysto (nieprawidowo) kapanw miaa rne stopnie. Stopie
najniszy wyklucza od wstpu na wity dziedziniec a do wieczora
danego dnia. Uwalniao tu zwyczajne obmycie ciaa wod i wypranie
562
F. TALLON, Pocztki historii. Sumerowie z Lagasz, w: wiat Biblii, red. A. Le- A. Le-
maire, tum. B. Panek, Wrocaw Warszawa Krakw: Ossolineum 2001, 45-47. B. Panek, Wrocaw Warszawa Krakw: Ossolineum 2001, 45-47.
563
564
A. MARX, Limpuret selon P. Une lecture thologique, Bib 82 (2001) 363-384;
A. OEPKE, , w: TDNT, vol. 3, 295-307; B. PoNiNy, Drugorzdne akty kultu, w: y-
cie religijne w Biblii, jw., 242.
565
Zob. szerzej J. LHOUR, LImpur et le Saint dans le Premier Testament partir
du livre du Lvitique, ZAW 115 (2003) 524-537 i ZAW 116 (2004) 33-54. Szerzej zob.
T. JELONEK, Biblijne pojcie sacrum, Krakw WAM 2008, szczeg. 23-35 i 36-51.
566
L. SzaB, Czysty, w: STB, 194-198.
odziey. Niezdolno do sprawowania kultu moga jednak trwa przez
siedem dni, czternacie, czy nawet duej, wwczas z rytem obmycia
musiaa si czy ofara
567
. Wody uywano, aby zmy nieczysto
zacignit czy to przypadkowo, czy rytualnie, czy wreszcie podczas
wojny (por. Kp 11,32; 16,28; Lb 19,7-10.21; 31,21-24).
Dziwi nas moe pojcie rytualnej czystoci i nieczystoci,
zwaszcza, gdy nieczysto opisuje si rwnie jako kontakt z czym
witym. W takim przypadku ryt oczyszczenia czowieka by raczej
rytem ponownej jego profanacji. W rozumieniu Izraelitw pewne
rzeczy, zarwno sprofanowane, jak i wite, miay tajemnicze waci-
woci, ktre przenosiy si na kadego, kto ich dotkn, i tym samym
przenosiy go do odrbnej grupy ludzi, oddzielonej od ludzi zwykych.
Jedne i drugie rzeczy byy nieczyste w sensie: nie-normalne i ci, kt-
rzy mieli z nimi kontakt, chcc powrci do codziennego wiata, mu-
sieli zosta oczyszczeni. I tak kontakt z legalnie nieczyst osob czy
przedmiotem wymaga obmycia, ale take arcykapan po wyjciu ze
witego witych w Dniu Przebagania musia zmieni szaty i obmy
si od stp do gw (Kp 16,23n); podobnie garnek, w ktrym goto-
wano wite miso ofarne, jeli metalowy musia zosta dokadnie
umyty, a jeli gliniany musia zosta rozbity (Kp 6,20-22).
Z czasem ryt oczyszcze zewntrznych rozwin si, zwaszcza
w pniejszym judaizmie, do nienaturalnych i przejaskrawionych roz-
miarw (por. Mk 7,1-8). Zasadnicz krytyk przesadnej czystoci rytu-
alnej z pomijaniem konsekwencji w postawie moralnej przeprowadzili
ju prorocy Starego Testamentu, a podsumowa j Jezus, gdy naucza:
Biada wam, uczeni w Pimie i faryzeusze, obudnicy! Bo dbacie o czy-
sto zewntrznej strony kubka i misy, a wewntrz pene s zdzierstwa
i niepowcigliwoci (Mt 23,25); Nic nie wchodzi z zewntrz w czowie-
ka, co mogoby uczyni go nieczystym; lecz co wychodzi z czowieka,
to czyni czowieka nieczystym (Mk 7,15 i par.). Nowy Testament uczy
o czystoci moralnej, o oczyszczeniu z grzechw (Hbr 1,3; 2 P 1,9),
o obmyciu odradzajcym i odnawiajcym w Duchu witym (Tt 3,5).
Wielka kad, czyli tzw. morze, znajdowaa si rwnie w wi-
tyni Salomona. Szczegowo opisuje ten przedmiot Deuteronomista:
Nastpnie sporzdzi odlew morza o rednicy dziesiciu okci, okr-
gego, o wysokoci piciu okci i o obwodzie trzydziestu okci. Poniej
jego krawdzi opasyway je dokoa rozchylone kielichy kwiatowe. Na
trzydzieci okci otaczay morze w krg. W jego odlewie byy razem
567
C. SCHEDL, Historia Starego Testamentu, jw., t. 2, 161n.
odlane dwa rzdy rozchylonych kielichw kwiatowych. Stao ono na
dwunastu woach... Grubo jego bya na [szeroko] doni, a brzeg by
wykonany jak brzeg kielicha kwiatu lilii. Jego pojemno wynosia dwa
tysice bat (1 Krl 7,23-26 = 2 Krn 4,2-5). Kronikarz dodaje, e morze
suyo kapanom do mycia si w nim (2 Krn 4,6). Due kadzie byy
take w staroytnych synagogach ydowskich, gdzie prawdopodobnie
stay na rodku dziedzica
568
.
C. Dziedziniec
Mojesz dookoa Mieszkania ma urzdzi .. Sowo . (hsr)
ma dwa wczesnosemickie korzenie, z ktrych pierwszy prowadzi do
wyznaczenia denotacji tego terminu jako osiedle, osada, wioska, miej-
scowo, a drugi jako miejsce ogrodzone, plac dziedziniec, podw-
rze
569
. W obu tych znaczeniach wystpuje on w Starym Testamencie,
jednak pierwsze znaczenie (ktre okrela moe take pola, pastwi-
ska) wystpuje zawsze w l. mn. (Rdz 25,16; Joz 21,12; Iz 42,11)
570
.
Liczba pojedyncza wic (jak jest w naszym tekcie) wskazuje zawsze na
znaczenie drugie dziedzica, ktre w Biblii jest bardziej powszechne
i moe wystpowa rwnie w l. mn. Opis tego elementu Mieszkania
przedstawia autor kapaski w Wj 27,9-19 (por. Wj 38,9-20):
Nastpnie zbudujesz dziedziniec Mieszkania. Zasony dziedzica
z krconego bisioru po stronie poudniowej bd sto okci dugie, a do
tego dwadziecia supw i dwadziecia podstaw z brzu oraz haczyki
i klamry ze srebra. Tak samo po stronie pnocnej zasony bd sto
okci dugie, a ponadto dwadziecia supw, dwadziecia podstaw
z brzu oraz haczyki i klamry ze srebra. Na szerokoci dziedzica po
stronie zachodniej zasona bdzie miaa pidziesit okci, a do tego
dziesi supw i dziesi podstaw. Na szerokoci dziedzica po stro-
nie wschodniej bdzie miaa rwnie pidziesit okci. Zasony jednej
bocznej ciany bd miay pitnacie okci oraz trzy supy i trzy podsta-
wy. Zasony za drugiej ciany bocznej bd miay pitnacie okci oraz
trzy supy i trzy podstawy. Przy wejciu na dziedziniec dasz zason na
dwadziecia okci z foletowej i czerwonej purpury, karmazynu, z bisio-
568
A. OVADIAH, Excavations in the Area of the Ancient Synagogue at Gaza. Prelimi- Prelimi-
nary Report, IEJ 19 (1969) 193-198 (tu: 196).
569
V. HAMP, ., w: TWAT, Bd. 3, kol. 140nn; P. BRIKS, Podrczny sownik hebraj-
sko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, jw., 124.
570
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw.,
346- 347.
ru wielobarwnie wyszywan, a do tego cztery supy i cztery podstawy.
Wszystkie supy dokoa dziedzica winny by zaopatrzone w srebrne
klamry; haczyki za bd ze srebra, a podstawy z brzu. Dugo dzie-
dzica bdzie wynosia sto okci, szeroko pidziesit okci, a wyso-
ko pi okci z zasonami z krconego bisioru i z podstawami z brzu.
Wszystkie naczynia Mieszkania do jakiegokolwiek uytku, wszystkie
jego paliki i wszystkie paliki dziedzica bd z brzu.
Rys. 8. Dziedziniec
W pimie kapaskim dziedziniec by prostoktnym ogrodzeniem
Mieszkania lub miejscem wyznaczonym przez to ogrodzenie. Mierzy
100 okci (strona pn. i pd.) na 50 okci (strona wsch. i zach.), czyli
ok. 50 na 25 m. Wejcie na dziedziniec znajdowao si tylko od strony
wschodniej, tj. od tej samej, co wejcie Mieszkania. Ogrodzenie stano-
wiy tkaniny z grubego bisioru (lniane ptno) rozwieszone na supach
akacjowych, pokrytych brzem, ktrych byo 20 na duszych bokach,
a 10 na krtszych. Kady sup mia podstaw z brzu oraz na grze
haczyki i klamry
571
ze srebra do zawieszania tkaniny. Podstawy miay
rwnie haczyki i klamry ze srebra (Wj 38,17) do umocowania ptna
na dole. Wydaje si, e tkaniny dziedzica, tak jak namiotu, rwnie
rozpite byy za pomoc kokw i lin (zob. Wj 27,19; 35,18; 38,20.31;
39,40)
572
. Wysoko supw, czyli ogrodzenia wynosia 5 okci, czyli
571
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot Szemot, jw., 312 ma kka ze srebra.
Sowo chaszuk oznacza przywizane lub uwizane; tame.
572
Zasona i kotara Mieszkania przeciwnie wisiay luno, aby kady wchodzcy
ok. 2,5 m, ogrodzenie wic cakowicie zasaniao widoczno wntrza
dziedzica dla czowieka stojcego na zewntrz. ciana wschodnia
dziedzica miaa wejcie umieszczone centralnie na rodku, szerokie
na 20 okci, po bokach wic zostawao po 15 okci. Zasona wejciowa
rnia si od zason ogrodzenia, bya trjkolorowa, a wic taka sama
jak tkanina osaniajca Mieszkanie (Wj 26,1; zob. powyej).
Dziedziniec, otwarty na niebo, uznawany by za integraln cz
Mieszkania, miejsce, w ktrym odbyway si publiczne ceremonie.
By miejscem powiconym (Kp 6,9.19), gdzie znajdowa si prze-
de wszystkim sam Namiot Spotkania, jak te otarz do caopale oraz
kad. Tu dokonyway si wszystkie ofary krwawe czy uroczystoci
(Kp 1,3.5; 8,3-4). W czci dziedzica bliej wejcia mogli gromadzi
si Izraelici przychodzcy z ofar, by woy na ni swe rce, lub spo-
eczno przychodzca na uroczysto. Reszta dziedzica przeznaczo-
na bya dla kapanw i lewitw
573
.
Biblijne dziedzice, czasem po kilka dla jednego obiektu, byy
przede wszystkim w paacach krlewskich (Est 1,5; 4,11; 5,1; 6,5)
574
,
a zwaszcza w paacu krla Salomona (1 Krl 7,8-12; por. 2 Krl 20,4,
Ne 3,25; Jer 32,2
575
). W prywatnych domach przybieray form podw-
rza (2 Sm 17,18, Ne 8,16). Jednak na caym staroytnym Wschodzie
sanktuaria, nawet bardziej ni wieckie budowle, byy otoczone jed-
nym lub kilkoma dziedzicami. Suyy one nadaniu witemu miej-
scu odpowiednich i imponujcych rozmiarw oraz powstrzymywaniu
przed wejciem ludnoci. Tu umieszczano otarze ofar (caopalne),
co potwierdzaj liczne znaleziska archeologiczne. Funkcja religijna
dziedzica polegaa na wydzielaniu emanujcej boskoci przestrzeni
przez odgrodzenie sacrum od profanum, jak powie Ezechiel by oddzie-
li wite od niewitego (Ez 42,20)
576
. Ci, ktrzy znaleli si w rodku,
stawali w aurze sacrum.
W warstwie XIX wykopalisk w Megiddo (tak samo w Hartuv)
(Wczesny Brz I) odkryto budynek-wityni, wok ktrej zachowa
mg je dwign.
573
G. RAVASI, Una comunit santa, sacerdotale, pura. La comunit ecclesiale
secondo la tradizione sacerdotale, RivBib 36 (1988) 1-27 (tu: 3).
574
Zob. te S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, jw., 321-322.
575
BT tumaczy h
a
sar hammattr (dziedziniec stray) w Ne 3,25 i Jer 32,2 jako
wartownia.
576
V. HAMP, ., jw., kol. 145.
si wyoony paskimi pytami kamiennymi dziedziniec
577
. Podobny
dziedziniec z wejciem po wschodniej stronie miaa witynia w Aj
(Wczesny Brz II-III) oraz w Dan (rodkowe elazo II)
578
. Najstarsza
jak dotd odnaleziona witynia izraelska w Aradzie (IX w.), majca
ukad podobny do salomonowego rwnie miaa struktur bez dachu,
na powierzchni ktrej sta otarz ofar
579
.
Taki dziedziniec, a raczej dwa, miaa witynia Salomona (2 Krl
21,5; 23,12; Iz 1,12). Zewntrzny, dolny dziedziniec nazywano wielkim,
a wewntrzny, grny kapaskim (2 Krn 4,9). Take w wizji Ezechiela
witynia ma dwa dziedzice, otoczone piciusetmetrowym kwadra-
towym murem (Ez 42,15-20): dziedziniec zewntrzny (Ez 40,17-20;
42,1) i osiem schodw wyej wewntrzny (Ez 40,44-46; 42,3), ktry
mia dwadziecia bram. Dziedziniec zewntrzny by miejscem zgroma-
dzenia ludu (Ez 44,19). Przy tym dziedzicu mieciy si rne wite
sale do skadania ofar (Ez 42,1-14). Nie mamy opisu Drugiej wityni,
jednak ta (odbudowana w 515 roku przed Chr.) zapewne rwnie miaa
dwa dziedzice (por. Iz 62,9; Za 3,7; Ne 8,16; 1 Mch 4,38.48).
Po modernizacji dokonanej w czasach Heroda, oprcz rozmiarw,
zmianie uleg rwnie ukad dziedzicw wityni i ich liczba. Naj-
wikszy by dziedziniec pogan (por. Ap 11,2), nie istniejcy uprzednio,
ktry stanowi rodzaj targowiska otwartego dla wszystkich (w rodza-
ju greckiej agory). Wyznacza go z zewntrz okalajcy mur, a od we-
wntrz kamienna porcz. Poganom nie wolno by jej przekroczy pod
kar mierci, o czym ostrzegay umieszczone tu tablice
580
. W granicach
wyznaczonych ow porcz wznosiy si mury, w ktrych byo 9 bram:
po cztery od poudnia i pnocy i jedna od wschodu. Dalej by dziedzi-
577
S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, jw, 151-153.
578
Tame, 165.
579
Tame, 286 i 310n; J.A. THOMPSON, Arad, w: The New Intrnational Dictionary
of Biblical Archaeology, ed. E.M. Blaiklock, R.K. Harrison, Grand Rapids, Michigan:
Regency, Jondervan Publishing House 1983, 36-37; Y. AHARONI, Excavations of Tel
Arad. Preliminary Report on the First and Second Season, IEJ 14 (1964) 131-147 i IEJ
17 (1967) 233-249. Dziedzice (przewanie z macebami kamiennymi pomnikami, Dziedzice (przewanie z macebami kamiennymi pomnikami,
czasem czciowo pokryte dachem, czasem otoczone murem) s dla innych wity
pozaizraelskich czym typowym, zob. S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, jw., 166-
167, 214-215, 217-221, 226, 259, 272, 324; G.R.H. WRIGHT, witynie w krainie Kana-
an z okresu przed przybyciem Izraelitw, w: Archeologia Palestyny, red. L. STEFANIAK,
Pozna-Warszawa-Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha 1971, 691-693.
580
Pawe zosta faszywie oskarony przez ydw o wprowadzenie pogan poza
ow porcz (Dz 21,28). mier Chrystusa zburzya rozdzielajcy mur, wrogo, stojcy
pomidzy ydami a poganami (Ef 2,14).
niec niewiast. Dziedziniec pogan, podobnie jak dziedziniec niewiast,
posiada obszerne kolumnady, kruganki, o ktrych wzmianki odnajdu-
jemy w Nowym Testamencie (J 10,23; Dz 3,11; 5,12). Za dziedzicem
niewiast znajdowa si otoczony murem z bram dziedziniec Izraelitw
czy dziedziniec mczyzn. Nastpnie za nisk barierk by dziedziniec
kapanw, gdzie na wprost wejcia do Mieszkania mieci si otarz
caopale
581
.
Mieszkanie miao wic jeden dziedziniec, witynia Salomona
dwa, witynia Heroda nastpne dziedzice
582
. Oznaczao to coraz
wiksz izolacj miejsca, w ktrym mieszka Pan. W rzeczywistoci to
wanie dziedziniec (dziedzice) by dla zwykego czowieka jedynym
dostpnym miejscem witym, miejscem, ktre przybliao go do wi-
tego witych, czyli do obecnoci samego Boga, miejscem, do ktrego
tskni, co piknie wyraa Psalm 84:
Jak mie s Przybytki Twoje, Panie Zastpw! Dusza moja pragnie
i tskni do przedsieni (l
e
has
e
rt) Paskich (). Nawet wrbel dom so-
bie znajduje i jaskka gniazdo, gdzie zoy swe pisklta: przy Twoich
otarzach, Panie Zastpw, mj Krlu i mj Boe! Szczliwi, ktrzy
mieszkaj w domu Twoim, Panie, nieustannie Ci wychwalaj ().
Zaiste jeden dzie w Przybytkach (bahsreka) Twoich lepszy jest ni
innych tysice; wol sta w progu domu mojego Boga, ni mieszka
w namiotach grzesznikw (ww. 2-3.4-5.11).
To obecno Boa sprawia, e choby dzie spdzony w obrbie
Mieszkania Jahwe lepszy jest ni innych tysice. Nic innego, jak tylko
obecno Jahwe w Mieszkaniu, jest dominant teologiczn opisu pu-
stynnego sanktuarium.
5. Relacja opisu Mieszkania do innych rde
biblijnych i kwestia historycznoci
W Biblii znajdujemy trzy szerokie i w miar szczegowe przed-
stawienia wityni Jahwe. Analogiczne pod wzgldem tematu i rozle-
goci teksty to: opis budowy sanktuarium na pustyni (Wj 25-40), opis
budowy wityni Salomona (1 Krl 6nn; por. 2 Krn 3nn) oraz wizja pro-
581
Szczegowy opis zob. J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela, jw., XV, 11, 1-3;
J. FLAWIUSZ, Wojna ydowska, jw., V,5,5-6; Miszna, w traktacie Middot (tu szczeg. I,4-5;
II,5; V,1-4).
582
J. SCHARBERT, Exodus, jw., 107n.
roka Ezechiela (Ez 40-48). Jest bardzo mao prawdopodobne, by owe
trzy narracje istniay w rodowisku hebrajskim zupenie niezalenie od
siebie. I tak si rzeczywicie w egzegezie sdzi.
Mamy ju przeanalizowany opis Mieszkania i w tym punkcie spr-
bujemy przyjrze si bliej temu opisowi wanie w kontekcie wizji
wityni Ezechiela (A), nastpnie opisu wityni Salomona (B). To
pozwoli nam przybliy si do odpowiedzi na pytanie o warto histo-
ryczn tekstu o Mieszkaniu (C).
Pytanie o historyczn warto jest wane, gdy jest jednym z pierw-
szych pyta, jakie nasuwaj si dzisiejszemu krytycznemu czytelnikowi
Biblii. Rozpowszechniona ju ponad wiek temu teza WELLHAUSENA jest
radykalna: Mieszkanie na pustyni jest stworzon przez kapanw pro-
jekcj wityni Jerozolimskiej rzucon w zamierzche czasy i ma naj-
wyej warto historyczn tego okresu, w ktrym zostao spisane (VI-V
w.). Tak autor kapaski wplata opowiadanie o Mieszkaniu w konkret-
ne miejsce staroytnej historii Izraela i nie da si oprze wraeniu, e
misterna budowla Mieszkania
583
nie pasuje do warunkw pustyni. Ale
czy rzeczywicie jest projekcj, wymysem (po-)wygnaniowej szkoy
kapaskiej? Odpowied na kwesti historyczn skierujemy w stron
prby okrelenia zamysu twrczego autora Wj 25-40. Zapytamy, gdzie
pomidzy dwoma biegunami historia (rekonstrukcja) versus teologia
(przesanie) moemy umieci analizowane opowiadanie.
A. Mieszkanie a witynia Ezechiela
Wiemy ju, e Ezechiel to kapan wityni Jerozolimskiej, czo-
wiek rodowiska, w ktrym najprawdopodobniej uksztatowaa si
tradycja kapaska P. Ksig Ezechiela datuj si podobnie jak rdo
kapaskie (VI w.; rdo kapaskie VI, V w.). zasadne zatem bdzie
porwnanie obu tradycji
584
. Opisy wityni Jerozolimskiej i sanktua-
rium pustyni ju na pierwszy rzut oka wykazuj due podobiestwo.
Natomiast inaczej przedstawia si kwestia podobiestwa, jeli chodzi
o wityni Ezechiela.
583
N.M. SARNA (Exploring Exodus. The Origins of Biblical Israel The Origins of Biblical Israel, New York:
Schocken Books, Inc. 1996, 196) wylicza szczegowo wag (w tonach) poszczegl-
nych materiaw potrzebnych do konstrukcji Mieszkania.
584
Mwimy o tradycji ezechielowej, uwzgldniajc gosy badaczy, ktrzy wskazu-
j na zoon, niejednolit budow Ksigi Ezechiela oraz bloku Ez 40-48 (kilka rde
lub redakcji).
Kiedy porwnamy sanktuarium pustyni i wityni Ezechiela wy-
daje si, e maj one ze sob niewiele wsplnego. Mieszkanie to prze-
nony namiot wyposaony w podstawowe sprzty witynne ark,
menor, otarz kadzenia, st chlebw, otarz caopalenia, kad i oto-
czony dziedzicem. Natomiast witynia Ezechiela to otoczony murem
obiekt, posiadajcy, oprcz dwch dziedzicw, przedsionki, bramy
z flarami, komnaty, schody, okna, portyki, pokoje, galerie, sale dodat-
kowe (grne i dolne) a nie posiadajcy takich sprztw, jak meno-
ra, otarz kadzielny
585
, stoy chlebw pokadnych
586
, kad, a zwaszcza
Arka Przymierza. Jedynym sprztem kultycznym w wityni wydaje si
by otarz caopale
587
. Gdy jest mowa o funkcjach kapanw i lewitw,
nigdzie u Ezechiela nie wspomina si Arcykapana; inaczej przebiega
rytua oczyszczenia wityni; witynia Ezechiela, w kontracie do
sanktuarium pustyni i wityni salomonowej, nie jest budowana przez
Izraelitw, jest ju gotowa.
Tym niemniej, podobiestwa w przedstawieniu sanktuarium pustyni
i przyszej wityni s due, zwaszcza jeli chodzi o idee i ujcia. Ju
poczwszy od prac GRAFA w 1866
588
i WELLHAUSENA w 1878
589
, uczeni
zwrcili uwag na fakt, e jzyk i tre Ksigi Ezechiela zawieraj zna-
czce podobiestwa do rda kapaskiego (P) Picioksigu, a zwaszcza
do praw zawartych w bloku Kp 17-26, Kodeksu witoci (H). Badania
relacji tradycji ezechielowej do innych rde Biblii hebrajskiej w duej
mierze skupiaj si na prbie okrelenia tej relacji wanie w stosunku
do rda kapaskiego. Zwrmy uwag na kilka znamiennych podo-
biestw czcych wityni Ezechiela z kapaskim Mieszkaniem.
585
Otarz, o ktrym mwi Ezechiel w rozdz. 41,21n jest najprawdopodobniej ota-
rzem caopalnym. Otarz ten stoi przed wityni i jest z drewna (a wic byby bezuy-
teczny dla spalania na nim kadzida).
586
Stoem, ktry stoi przed Jahwe (Ez 41,22, te 44,16) Ezechiel nazywa najpraw-
dopodobniej otarz caopale, na co wskazuje werset poprzedzajcy (41,21) mwi-
cy o otarzu i o rogach (nieodcznym elemencie otarzy, a nie stow) oraz fakt,
e Ezechiel w stosunku do ofar uywa takich antropomorfstycznych okrele, jak
Moje poywienie (44,7), ofarowa Mi tuszcz i krew (Ez 44,15); szerzej na ten temat
zob. R. R. KASHER, Anthropomorphism, Holiness and Cult. A New Look at Ezekiel 40-48,
ZAW 110 (1998) 193n. Stoem jest rwnie nazwany otarz ofarny w Ml 1,7-8.12 i 1 Stoem jest rwnie nazwany otarz ofarny w Ml 1,7-8.12 i 1
Kor 10,21.
587
Moliwe wyjanienie braku podstawowych sprztw kultycznych w wityni
Ezechiela podaje R. KASHER, Anthropomorphism, jw., 197n.
588
H.K. GRAF, Die geschichtlichen Bcher des Alten Testament, Leipzig: Weigel
1866, 81-83.
589
J. WELLHAUSEN, Prolegomena zur Geschichte Israels, jw., 386-387.
Jahwe przybywa do wityni ezechielowej w postaci chway:
Potem poprowadzi mi ku bramie, ktra skierowana jest na wschd.
I oto chwaa Boga Izraela przysza od wschodu, a gos Jego by jak
szum wielu wd, a ziemia janiaa od Jego chway A chwaa Jahwe
wesza do wityni przez bram, ktra skierowana bya ku wschodo-
wi. Wtedy unis mi duch i zanis mi do wewntrznego dziedzica.
A oto witynia pena bya chway Jahwe (Ez 43,1n.4-5).
W wersecie trzecim (opuszczonym powyej) Ezechiel przywouje
dwie swoje wczeniejsze wizje, w ktrych rwnie oglda teofani
w postaci chway Jahwe (Ez 1 i 10). Ezechielowy opis ukazania si
chway Jahwe (k
e
bd JHWH) i wypenienia caej wityni bardzo przy-
pomina ujcie tradycji kapaskiej o chwale Jahwe, np. z Wj 24,15n;
40,34n, Kp 9,23; Lb 14,10; 16,19; 17,7. W wizji Ezechiela powtarza
si schemat opisu kapaskiego: po opisie wityni nastpuje opis zst-
pienia chway Jahwe:
Nastpnie zaprowadzi mnie przez bram pnocn ku przedniej stronie
wityni i spojrzaem: oto chwaa Jahwe napenia wityni Jahwe,
i padem na twarz (44,4).
Z teofani chway Jahwe u Ezechiela zwizany jest obok (np. Ez
10,3n); podobnie jest w tradycji kapaskiej (np. Wj 40,34n)
590
. Z t
teofani zwizane s take cheruby i tron Jahwe (np. Ez 1; 10)
591
; znw
podobnie jest u autora kapaskiego, gdzie z obecnoci Boga zwizane
s cheruby i Arka (Wj 25,22; 30,6; Kp 16,2; Lb 7,89)
592
, cho dostrze-
gamy tu take i rnice.
Ezechielowa koncepcja teofanii prowadzi nas do jego koncepcji
obecnoci Boej w wityni:
I usyszaem, jak kto mwi do mnie od strony wityni, podczas gdy
w m sta jeszcze przy mnie. Rzek do mnie: Synu czowieczy, to
jest miejsce tronu mojego, miejsce podstawy mych stp, gdzie chc na
wieki mieszka pord Izraelitw kadc swj prg obok mego progu,
a swj sup obok mego supa, tak e jedynie ciana bya pomidzy Mn
590
Teofania w postaci chway Jahwe w oboku/z obokiem jest jedn z cech rozpo-
znawalnych materiau kapaskiego w Picioksigu (np. Wj 16,10).
591
P.M. BOGAERT, Le Lieu de la Gloire dans le livre dEzechiel et dan les Chroniqu-
es. De larche au char, RTL 26 (1995) 281-298.
592
Wedug S. SYNOWICA, badajcego zagadnienie chway Jahwe (Historyczny szkic
dyskusji na temat Kebod Jahweh, RTK 15 (1968) 40-42) k
e
bd JHWH, szczeglnie
u Ezechiela, w P i w psalmach, obejmuje cheruby podtrzymujce Boy tron.
a nimi i skalali wite imi moje przez swe obrzydliwoci, ktrych
si dopucili. Ja natomiast zniszczyem ich w moim oburzeniu. Teraz
jednak bd oni trzyma ode Mnie z daleka swe wiaroomstwa i zwoki
swych krlw, a Ja bd mieszka wrd nich na stae (Ez 43,6-9).
Jahwe zamieszka (kn) w wityni; takie terminy jak tron, podstawa
mych stp, swj prg obok Mego progu, ciana midzy Mn a nimi
pokazuj, e witynia jest tu widziana jako mieszkanie Jahwe
593
(por.
te Ez 48,35: nowa nazwa miasta: Jahwe jest tam). Podobnie postrze-
gane jest Mieszkanie, na co wskakuje ju sama jego nazwa :::
(mikn) z predylekcj stosowana w pimie kapaskim. Pomimo
tego zamieszkania Jahwe na ziemi pord ludu, dostp do Boga, za-
rwno u Ezechiela, jak i w P, obwarowany jest wieloma bardzo powa-
nymi restrykcjami i czasem wprost niebezpieczny. Nie wchodzc na
razie w szczegy, zauwamy tu, e koncepcja Ezechiela, cho nie we
wszystkich szczegach, przypomina kapask koncepcj obecnoci
Boej w sanktuarium. Nad koncepcj obecnoci Boej w rdle kapa-
skim szczegowo pochyl si w rozdziale czwartym pracy.
Kolejne podobiestwo uwidacznia si w koncepcji zwizania sank-
tuarium, a zwaszcza Boej w nim obecnoci, z przymierzem. Budowa
sanktuarium pustyni, w ujciu autora kapaskiego, jest bezporedni
konsekwencj przymierza zawartego na Synaju; zaraz po zawarciu
przymierza, ktrego znakiem byy tablice przykaza, Mojesz otrzy-
muje nakaz budowy Mieszkania Jahwe; sanktuarium zostaje wybudo-
wane i przyjte przez Jahwe na mieszkanie dopiero po odnowieniu ze-
rwanego przymierza (Wj 32-34). Mieszkanie zastpuje Synaj, staje si
nowym miejscem teofanii.
Podobnie jest u Ezechiela. Opis jake smutny, dziejcy si w trzech
etapach opuszczenia wityni przez Jahwe (Ez 10,4n.18n i 11,22n) jest
bezporedni konsekwencj zamania przymierza grzechw miesz-
kacw Jerozolimy (Ez 8-9 i 11)
594
. Przed opisem opuszczenia wityni
i miasta przez chwa Jahwe nastpuje zapowied nowego przymierza
skierowana do wygnacw (Ez 11,14-21). Kolejne zapowiedzi przy-
mierza znw wie je z obecnoci i sanktuarium Jahwe:
593
Szerzej nt. wityni Ezechiela jako mieszkania Jahwe zob. R. R. KASHER, Anthro-
pomorphism, jw., 194-196.
594
Zob. J. NaGrNy, Wierno Boga jako gwarancja przebaczenia i trwaoci
przymierza w Starym Testamencie, RBL 36 (1983) 9n; R. RUMIANEK, Zwizek nowej
wityni z odnowionym przymierzem (wg Ez 47,1-12), Warszawskie Studia Teologiczne
16 (2003) 31.
I zawr z nimi przymierze pokoju: bdzie to wiekuiste przymierze
z nimi. Zao ich i rozmno, a moje sanktuarium (miqd) pord
nich umieszcz na stae. Mieszkanie (mikn) bdzie pord nich, a Ja
bd ich Bogiem, oni za bd moim ludem. Ludy za pogaskie po-
znaj, e Ja jestem Jahwe, ktry uwica Izraela, gdy moje sanktuarium
(miqd) bdzie wrd nich na zawsze (Ez 37,26-28).
A ty, synu czowieczy, opisz domowi Izraela wityni, jej wymiary
i jej urzdzenia. A jeli si wstydz z powodu wszystkiego, co uczynili,
wyrysuj wityni i jej urzdzenia, jej wyjcia i jej wejcia, i cay jej
rozkad i oznajmij im wszystkie jej ustawy i prawa, i zapisz je przed ich
oczami po to, aby wszystkich tych praw i ustaw strzegli i wypeniali je
(Ez 43,10n).
witynia i wszystko, co z ni zwizane staje si wedug obu rde
wyrazem przymierza zawartego z Jahwe.
Inne analogiczne idee opisw to: centralne pooenie wityni Eze-
chiela i sanktuarium pustyni wzgldem caego narodu znak jedynego
i niepowtarzalnego miejsca Boga w yciu Izraela; Ezechiel, podobnie
jak Mojesz na Synaju, ujrza wityni w wizji na bardzo wysokiej g-
rze (Ez 40,2); wizja ma miejsce dokadnie w nowy rok (r han,
zob. z 40,1), tak jak postawienie Mieszkania ma miejsce pierwszego dnia
pierwszego miesica Wj 40,2.17), czyli w nowy rok; Bg mwi bezpo-
rednio do Ezechiela (np. 2,1; 8,5; 43,7; 44,2.5), tak jak przemawia bez-
porednio do Mojesza (np. Wj 25,1; 30,11; 40,1; Kp 1,1; 6,1; 8,1)
595
.
Inne podobiestwa, czce oba opisy, na ktre mona by wskaza to:
podawanie szczegowych wymiarw budowli w okciach; posiadanie
prostoktnego dziedzica (dziedzicw); identyczne proporcje czci
wityni: debir, wite witych (kwadrat o boku x; Ez 41,4) i hekal,
Miejsce wite (prostokt o bokach x i 2x; Ez 41,2) wymiary wityni
Ezechiela to dokadnie wymiary wityni Salomona (60 na 20 okci);
podobizny cherubw jako ozdoby wewntrznych cian obu wity; o-
tarz z drzewa z rogami (caopalny) przed wityni i sanktuarium.
Brak opisu podstawowych sprztw (Arki, menory, stou, otarza
kadzenia, kadzi) w wizji wityni u Ezechiela (Ez 40-43) tumaczy
595
Analogi pomidzy Ezechielem a Mojeszem mona by pocign dalej: pro-
rok, kapan i prawodawca na wygnaniu, w niewoli, ktry z dala od swej ziemi, przed-
stawia ludowi wizj nowego kraju, nowego miasta i nowej wityni. Szerzej na ten
temat zob. C.L. C.L. PATTON, I Myself Gave Him Laws That Were Not Good. Ezekiel 20 and
the Exodus Traditions, JSOT 69 (1996) 70-90; R. LEVITT KOHN, A New Hart and New
Soul. Ezekiel, the Exile and the Torah (JSOTSup 358), Sheffeld: Sheffeld Academic
Press 2002, 111-112; J.D. LEVENSON, Theology of the Program of Restoration of Ezekiel
40-48, Missoula: Scholar Press 1976 (recenzja zob. CBQ 40 (1978) 248-249). CBQ 40 (1978) 248-249).
si najczciej wizyjnym charakterem i fragmentarycznoci tego opi-
su pochodzcego z drugorzdnego rda. Rozdziay Ez 40-48 maj
charakter symboliczny, zapowiadajcy odbudowanie wityni i od-
rodzenie kultu. Rnice zachodzce w wizji wityni w porwnaniu
z rzeczywist wityni dowodz, e nie brano dosownie tego tekstu
prorockiego
596
.
Podsumowujc: porwnanie tradycji ezechielowej i kapaskiej (P)
w ogle, a w naszym przypadku w zakresie opisu wityni, uwidacz-
nia znaczce zwizki. Uczeni, chcc na tej podstawie okreli prost,
literaln zaleno jednego rda od drugiego, nie doszli do konsensu-
su
597
. Okazuje si bowiem, e owe zwizki nie s prost kontynuacj,
czy zapoyczeniem. Jak zauwaa R. KASHER, cytowany w tym pod-
punkcie, teologiczne zaoenia Ezechiela s w pewnych kwestiach do
niezalene, z drugiej strony mona by wykaza pewn niezaleno ze
strony mylenia szkoy kapaskiej (P). Ta wzajemna relacja obu rde
jest jednak tematem na osobne szczegowe studium.
B. Mieszkanie a witynia Jerozolimska
Podobiestwo Mieszkania i wityni Jerozolimskiej jest uderzaj-
ce i zapewne nie przypadkowe. Wellhausen powie, e autor kapaski,
piszc na wygnaniu lub krtko po nim, kreuje opis Mieszkania wzoru-
jc si na wspaniaej wityni Jahwe w Jerozolimie. Sprbujmy bliej
przypatrzy si Mieszkaniu wanie w kontekcie opisu wityni (1 Krl
6nn; por. 2 Krn 3nn).
Namiot. Zarwno Namiot Spotkania, jak i witynia Salomona re-
prezentuj jeden z bardziej powszechnych typw budowy staroytnych
wity, typ Langbau. Langbau to duga budowla, czy to bez podzia-
w (Sychem, Megiddo), czy podzielona poprzecznie na mniejsze po-
mieszczenia uoone jedno za drugim (Lachisz, Betszean) z wejciem
na rodku osi kierunkowej. Jest on charakterystyczny zwaszcza dla
Palestyny epoki brzu
598
.
Namiot Spotkania by podzielony zason na dwie czci podobnie
witynia, z tym, e ona cian z desek. Opis kapaski nie mwi tego,
596
Zob. przypis w BT do Ez 40,1.
597
Szerzej zob. R. LEVITT KOHN, Ezekiel at the Turn of the Century, Currents in
Biblical Researches 2 (2003) 9-31, tu: 12-13.
598
G.R.H. WRIGHT, witynie w krainie Kanaan z okresu przed przybyciem Izraeli-
tw, w: Archeologia Palestyny, red. L. STEFANIAK, Pozna-Warszawa-Lublin: Ksigar-
nia w. Wojciecha 1971, 689-709.
co zakadaj (zdaje si, e bezwiednie) wszystkie komentarze, e cz
bardziej zewntrzna (Miejsce wite) bya dwa razy dusza od cz-
ci wewntrznej (witego witych), analogicznie do tego, jak byo
w wityni Jerozolimskiej: Salomonowe hekal byo dwa razy dusze
od debir. Takie zaoenie moemy jednak przyj, gdy w Miejscu
witym Namiotu znajdoway si trzy przedmioty kultu (w Najwit-
szym tylko jeden) i to tu byy sprawowane niektre czynnoci kultycz-
ne przez kapanw musiao wic by wiksze.
Przy takim zaoeniu Miejsce Najwitsze byoby szecianem
o boku 10 okci, a Miejsce wite prostopadocianem o wysokoci 10
okci i podstawie 10 na 20 okci gdy cae Mieszkanie miao dugo
30 okci. W opisie budowy wityni Salomona czytamy: Dom, ktry
Salomon zbudowa dla Jahwe, mia szedziesit okci dugoci, dwa-
dziecia szerokoci i trzydzieci wysokoci (1 Krl 6,2). Tak wic we-
dug pisma kapaskiego Mieszkanie miao dugo i szeroko rwn
poowie wielkoci wityni Salomona, a wysoko trzy razy mniejsz,
tak wic nie byo dokadnie o poow mniejsze jednak podobiestwo
wymiarw jest uderzajce. Kompleks witynny, oprcz hekal i debir,
zawiera rwnie sie (dodatkowe pomieszczenie przed wejciem),
nadbudow z piter i pomieszczenia boczne (1 Krl 6,3-6).
Arka. Arka Przymierza znajdowaa si w wityni Salomona
w Miejscu Najwitszym (debir cz ukryta, niedostpna), prze-
niesiona tu z Namiotu Spotkania razem z drkami: Kiedy przysza
caa starszyzna Izraela, kapani wzili Ark i przenieli Ark Pask,
Namiot Spotkania i wszystkie wite sprzty, jakie byy w Namiocie
(zob. 1 Krl 8,1-9). W Miejscu Najwitszym wityni Arka bya tak-
e w otoczeniu cherubw, z tym, e duo wikszych ni w Mieszka-
niu. Zasona Najwitszego (prket), tak samo uczyniona, pojawia si
w opisie wityni Jerozolimskiej (2 Krn 3,14), ale tylko raz i tylko we
wtrnym opowiadaniu z Ksig Kronik. Ciekawe, e teksty dotyczce
Drugiej wityni nie wspominaj nawet o Arce Przymierza, nie m-
wi, co si z ni stao i nie uzasadniaj jej nieobecnoci (moe poza
Jr 3,16-17). Zapowied zniknicia Arki z Jr 3,16 zakada zburzenie Je-
rozolimy i zniknicie Arki Przymierza
599
. Zdaniem J. GUTMANNA Arka
Przymierza bya istotnym znakiem podczas reformy Jozjasza. Jej obec-
no w wityni odnowionej za Jozjasza miaa wskazywa na cigo
599
BP, 187; P. wodyGa, Oblubieniec i oblubienica. Metaforyka maeska Jere-
miasza, Krakw: WAM 2003, 44.
objawienia Jahwe od czasw Mojesza
600
. Tradycja biblijna i ydowska
poczya kres znaczenia Arki Przymierza w yciu religijnym Izraela
z osob Jeremiasza (zob. 2 Mch 2,4-6).
St chlebw. W czasie powicenia wityni Salomona st chle-
bw znajdowa si jeszcze przy sprztach przyniesionych z Namiotu
Spotkania, nie jest jednak wymieniony wprost (1 Krl 8,4; 2 Krn 5,5).
W 1 Krl 7,48 oraz w 2 Krn 13,11; 29,18 mowa jest tylko o jednym
stole chlebw dla wityni Salomona, a 1 Krn 28,16 i 2 Krn 4,19
wymieniaj liczne stoy (zote i srebrne), prawdopodobnie dziesi
(2 Krn 4,8). Chyba jednak tylko jeden z nich suy do wykadania
chlebw
601
. St Mieszkania pokryty by szczerym zotem, analogicz-
ny st w wityni Salomona cay by wykonany ze zota (zob. 1 Krl
7,48). Podczas najazdu Babiloczykw na Jerozolim bez wtpienia
podzieli los innych sprztw witynnych, czyli zosta zabrany lub
zniszczony. W drugiej wityni za czasw Judy Machabeusza wy-
konano nowy st chlebw pokadnych (1 Mch 4,49.51), po tym jak
pierwszy zosta zrabowany przez Antiocha Epifanesa (1 Mch 1,22).
Natomiast st chlebw ze wityni herodiaskiej zosta przez Tytusa
zabrany i przewieziony do Rzymu (std jego wizerunek wrd upw
na uku triumfalnym Tytusa).
wiecznik. Wzmiank o wieczniku Mieszkania znajdujemy
w 1 Sm 3,3. Mowa tu jest o lampie Boej, ktra pona w Mieszka-
niu Jahwe, gdzie znajdowaa si Arka Przymierza w Szilo. W czasie
powicenia wityni Salomona wiecznik Mieszkania znajdowa si
jeszcze przy sprztach przyniesionych z Namiotu Spotkania, nie jest
jednak wymieniony wprost (1 Krl 8,4; 2 Krn 5,5). Wedug 1 Krl 7,49
i 2 Krn 4,7 stao w wityni dziesi nowych wiecznikw z czystego
zota (1 Krn 28,15 mwi o wiecznikach zotych i srebrnych), nie opi-
sanych szczegowo; pi stao po poudniowej stronie gwnego halu
(hekal), a pi po pnocnej. Druga witynia, nawizujc wyranie
do kapaskich przepisw dotyczcych Mieszkania, miaa znw tylko
jedn zot menor. T, wraz z innymi sprztami, zrabowa w 169 roku
przed Chrystusem Antioch IV Epifanes
602
, kiedy dopuci si zbez-
czeszczenia wityni (1 Mch 1,21). Juda Machabeusz kaza wykona
600
J. GUTMANN, A History of the Ark, ZAW 83 (1971) 28.
601
H.F. BECK, Bread of the presence, w: IDB, vol. 1, 464; Chleby pokadne, st
chlebw pokadnych, w: LB, 123.
602
J. BRIGHT, Historia Izraela, tum. J. Radoycki, Warszawa: Volumen i Pax 1994, J. Radoycki, Warszawa: Volumen i Pax 1994,
437.
nowy wiecznik oraz inne naczynia na dzie oczyszczenia wityni
(1 Mch 4,49-50; 2 Mch 10,3). Ten z kolei po zburzeniu herodiaskiej
wityni wywieziono do Rzymu.
Otarz kadzenia. Otarz kadzenia, dla odrnienia go od ota-
rza caopalenia, nazywany jest w Biblii otarzem kadzielnym, a take
zotym otarzem (Wj 39,38; 40,5.26; Lb 4,11; 1 Krl 7,48; 1 Mch 1,21
por. z 4,49; Ap 8,3), gdy pokryty by zotem (Wj 30,3; 1 Krl 6,22;
1 Krn 28,18) lub otarzem, ktry stoi przed Jahwe / przed tronem (Kp
16,12.18; Ap 8,3; 9,13) z tego wzgldu, e sta w Mieszkaniu przed
samym Miejscem Najwitszym (przed Ark, a wedug pniejszej
tradycji w samym Miejscu Najwitszym: Hbr 9,3n). Otarz kadze-
nia w wityni Salomona rwnie pokryty by zotem
603
i sta przed
Miejscem Najwitszym (1 Krl 6,22; por. wizj Izajasza: Iz 6,6). Ofara
kadzielna bya na nim skadana (2 Krn 26,18-19), a kadzido przecho-
wywane w specjalnych komnatach (1 Krn 9,29; Ne 13,5.9). Jest take
obecny w kulcie Drugiej wityni (1 Mch 1,21; 4,49). O obecnoci
otarza kadzenia w wityni Heroda mwi w. ukasz (k 1,11).
Kadzielnice takie jak w Mieszkaniu s take wymieniane wrd
sprztw wityni (1 Krl 7,50 = 2 Krn 4,22), rwnie podczas jej od-
nowy za czasw krla Joasza (2 Krn 24,14). Zostay zrabowane przez
Babiloczykw w 586 roku przed Chr. (2 Krl 25,14 = Jr 52,18-19)
604
.
Nowe byy take w Drugiej wityni (1 Mch 1,22).
Otarz caopalenia. Opis budowy wityni z 1 Krl 6-7 nie uwzgld-
nia otarza caopalenia, by moe dlatego, e Achaz, krl Judy go zmie-
ni (2 Krl 16) lub dlatego, e Salomon uy otarza zbudowanego przez
Dawida (2 Sm 24,18-25; 1 Krn 21,18-30). 2 Krn 1,5-6 sugeruje, e
Salomon uy otarza caopalenia nalecego do Namiotu Spotkania.
W kadym razie teksty 1 Krl 8,22.31.54.64; 9,25 (a take 2 Krl 16,14,
2 Krn 4,1, Iz 1,11n, Ez 9,2) zakadaj ju jego istnienie i umieszczaj
otarz z brzu na dziedzicu przed Salomonow wityni. Po dwustu
latach otarz Salomona zosta zastpiony otarzem wzorowanym na ta-
kim, jaki Achaz zobaczy w Damaszku (2 Krl 16,10-16). Po powrocie
z niewoli, repatrianci odbudowali otarz na dawnym fundamencie (Ezd
3,1-5). Antioch IV zbezczeci otarz caopalenia Drugiej wityni, bu-
dujc na nim otarz pogaski (1 Mch 1,54.59; 2 Mch 6,5).
603
Z tym, e uczyniony z drzewa cedrowego, zob. R. DE LANGHE, Lautel dor du
Temple de Jrusalem, w: Studia biblica et orientalia, vol. 1 Vetus Testamentum (Ana-
lecta Biblica 10), 342-360 (tu: 342).
604
L.E. TOOMBS, Incense, dish for, w: IDB, vol. 2, 698-699; Czasza, w: LB, 145.
Kad. Kad rwnie znajdowaa si w wityni Salomona. Byo
to naczynie analogiczne do kadzi Mieszkania, take z brzu, z tym,
e o duo wiksze (pojemnoci ok. 730-750 hl) std nazywane mo-
rzem
605
. By to okrgy miedziany zbiornik na wod, ktry sta na ka-
paskim dziedzicu wityni. Morze stao na poudniowy wschd
od prawego naronika wityni (1 Krl 7,39.44). Oprcz niego na dzie-
dzicu byo jeszcze dziesi mniejszych kadzi, o bogato zdobionych
podstawach, w ktrych, zgodnie z rytuaem, obmywano ofary cao-
palne. W razie potrzeby mona je byo przesuwa po dziedzicu, gdy
byy zaopatrzone w koa (1 Krl 7,27-40.43; 2 Krn 4,6).
Dziedziniec. Miejsce oddzielajce sacrum od profanum, dziedzi-
niec, miaa (podobnie jak Mieszkanie) witynia Salomona (2 Krl 21,5;
23,12; Iz 1,12). Pierwotnie jeden, do ktrego Jozafat dobudowa drugi
(2 Krn 20,5), utworzyy dwa dziedzice, poczone bram za rzdw
Jotama (2 Krl 15,35; por. Jr 26,10; 36,10). Zewntrzny, dolny dziedzi-
niec nazywano wielkim, a wewntrzny, grny kapaskim (2 Krn 4,9).
Wielki dziedziniec, otoczony murem z bramami od strony pnocnej,
wschodniej i poudniowej, by dla ludu. Bramy wiodce do niego po-
kryte byy brzem (2 Krn 4,9). Otacza on prawdopodobnie zarwno
paac krlewski, jak i sam obrb wityni (1 Krl 7,9.12). Dziedziniec
kapanw, stojcy nieco wyej od poprzedniego (Jer 36,10), take oto-
czony by murem z bramami. Opisany jest jako dziedziniec przed do-
mem JHWH (1 Krl 8,64= 2 Krn 7,7; por 2 Krl 16,14; Jer 19,14; 26,2; Ez
8,16; 10,3-5). W obrbie obu dziedzicw, cho by moe nie od razu
za Salomona, zbudowano pomieszczenia przeznaczone na skady, bd
mieszkania dla kapanw penicych sw sub w wityni. Dziedzice
wityni wymieniaj take Psalmy, najczciej (w 4 przypadkach z 8)
w paralelizmie z domem (bajt): Ps 65,5; 84,11; 92,14; 135,2. F. ZORELL
susznie utrzymuje, e w tych przypadkach oznaczaj wityni
606
.
Podsumujmy te dane: kapaski Namiot Spotkania we wszystkich
gwnych elementach przypomina wityni, z t rnic, e witynia
pustynna koresponduje z warunkami podrnego obozu. Mieszkanie
ma form i wymiary poowy wityni Salomona i jest wyposaone
w jej podstawowe sprzty. Te dane potwierdzayby tez, e Mieszkanie
odzwierciedla (przynajmniej w jakiej czci) wityni Jerozolimsk.
Teza ta stwarza jednak kilka trudnoci.
605
rodowisko pozabiblijne te mogo mie wpyw na t nazw, np. w wityni
bstwa soca w Babilonie znajdowao si tiamtu, czyli morze.
606
F. ZORELL, Lexicon hebraicum, jw., 262.
Po pierwsze, tradycja kapaska nigdy nie wspomni nawet ani
o wityni, ani o witym miecie, Jerozolimie. Gdy J i E wskazuj
na konkretne miejscowoci (np. Betel), D z wielkim naciskiem mwi
o miejscu, ktre wybra sobie Pan, Ezechiel w swym przepowiadaniu
ma na myli Jerozolim, podobnie Kronikarz, to dla pisma kapa-
skiego nie ma takiego miejsca na ziemi. Jedynym miejscem, a raczej
przestrzeni obecnoci Boej jest Mieszkanie. P, w przeciwiestwie
do D, nigdy nie sugeruje nawet, e Boa obecno bdzie ulokowana
w jednym wybranym na ziemi miejscu
607
. Co wicej, nie wspomina
o moliwoci zbudowania w przyszoci wityni, ktra zastpiaby
Namiot Spotkania, a wprost przeciwnie zdaje si by niewiadomy
istnienia jakiego innego domu Boga, zbudowanego w innych czasach
i innych warunkach. To konsekwentne milczenie rda kapaskiego
nt. wityni i miasta witego rzuca wtpliwo na powszechn tez
o tym, e Mieszkanie jest projekcj wityni Jerozolimskiej w czasy
mojeszowe.
Po drugie, Mieszkanie w rdle kapaskim nie jest nigdy okrelone
kategori wityni dom Boy (:s -: czy -: okre-
lenia wityni Jerozolimskiej). Wicej na ten temat powiem w roz-
dziale czwartym pracy.
Nastpnie, same paralele architektoniczne nie przesdzaj o odwzo-
rowaniu wityni Salomona, gdy dwu- czy trjpodzia wzdu jednej
osi Mieszkanie dzieli ze standardowymi sanktuariami Syro-Palesty-
skimi epoki Brzu i elaza, a szczeglnie ze wityni w Arad, a take
z niektrymi wityniami egipskimi i kananejskimi (Ugarit, Sychem)
starszymi jeszcze ni hebrajskie Mieszkanie. Zapewne nieprzypad-
kowy jest w tym przypadku zestaw wymiarw Namiotu, paralelny do
wymiarw wityni (tak samo w wityni Ezechiela). Take zaoenie
z gry, e wyposaenie Mieszkania w podstawowe sprzty kultyczne
607
Kapaski materia o Mieszkaniu zdaje si nie by w ogle wiadomy przykaza-
nia o centralizacji kultu; podobnie jest z kapaskim przykazanie dotyczcym celebracji
Paschy (Wj 12): baranki paschalne maj by zabite i zjedzone w prywatnych domach
Izraelitw. Tymczasem w Pwt 16 opis celebracji paschy jest ograniczony wycznie do
miejsca wybranego przez Jahwe, nacisk na t zasad jest bardzo wyrany:
Zoysz ofar paschaln ku czci Pana, Boga swego, z owiec i cielcw w miej-
scu, ktre sobie obierze Pan na mieszkanie dla imienia swego Nie bdziesz mg
skada ofary paschalnej, w adnej miejscowoci, ktr ci daje Pan, Bg twj, lecz
w miejscu, ktre sobie obierze Pan, Bg twj, na mieszkanie dla swego imienia
tam zoysz ofar paschaln wieczorem o zachodzie soca, w godzinie wyjcia
swego z Egiptu. Upieczesz i spoyjesz j na miejscu, ktre sobie obierze Pan, Bg
twj, a rano zawrcisz i pjdziesz do swoich namiotw (Pwt 16,2.5-7).
jest projekcj wityni, jest bdne kwesti t szczegowo zajmiemy
si poniej, w podpunkcie C.
Cz egzegetw, jak F.M. Cross (The Tabernacle), D. Kellermann
(:::, w: TWAT), B.D. Sommer (Divine Presence), R.J. Clifford
(Tent of El), twierdzi wbrew Wellhausenowi, e opis Mieszkania, cho
na pewno wyidealizowany, bardziej ni do wityni w Jerozolimie, na-
wizuje do staroytnych autentycznych semickich sanktuariw-namio-
tw. M. HARAN argumentuje, e Mieszkanie pierwotnie symbolizowao
wityni nie Salomona, ale t w Szilo
608
. R.E. FRIEDMAN utrzymuje, e
kapaski Mieszkanie nie jest reprezentantem wityni Jerozolimskiej,
nie jest take projekcj jakiego lokalnego sanktuarium, ale nawizuje
do historycznego Mieszkania, ktre umieszczone zostao w Pierwszej
wityni (1 Krl 8,4)
609
. Egzegeta stawia tez, e stary przybytek-namiot
sta w Miejscu Najwitszym wityni Salomona
610
. T.E. FRETHEIM
611

twierdzi nawet e, poprzez swj namiot-sanktuarium, P sprzeciwia si
zbudowaniu wityni, wierzc, e tylko z natury przenona witynia
jest zgodna z Jahwizmem
612
. Autor czy swe pomysy z istnieniem
w Izraelu krgw sprzeciwiajcych si budowie Pierwszej i Drugiej
wityni (np. Jr).
C. Rekonstrukcja czy przesanie zamys twrczy autora
Hipoteza o Mieszkaniu jako projekcji wityni Jerozolimskiej
rzuconej w zamierzche czasy, znana jako wellhausenowska, zostaa
przygotowana ju wczeniej przez K.H. GRAFA w jego Commentatio
de Templo Silonensi (1855)
613
. Graf stwierdzi, e Mieszkanie byo ide-
alizacj bazujc na wityni Salomona, przeniesion w czasy pustyni
608
609
R.E. FRIEDMAN, The Exile and Biblical Narrative. The Formation of the Deuter-
onomistic and Priestly Works (Harvard Semitic Monographs 22), Chico: Scholars Press
1981, 48-61; za: recenzja w ZAW 94 (1982) 446.
610
Nt. tej tezy FRIEDMANA zob. V.A. V.A. HUROWITZ, The Form and Fate of the Tabernacle.
Refections on a Recent Proposal, Jewish Quarterly Review 86 (1995) 127-151.
611
Zob. T.E. FRETHEIM, The Priestly Document anti-temple?, VT 18 (1968) 313-329.
612
Tego zdania na pewno byli Samarytanie, dla ktrych Mieszkanie z Ksigi Wyj-
cia byo ulubionym motywem rysunkw i zdobnictwa, zob. R. R. PUMMER, Samaritan
Tabernacle Drawings, Numen 45 (1998) 30-68.
613
W.S. PRINSLOO, Response to J.A.Loader, The Exilic Period in Abraham Kue-
nens Account of Israelite Religion, ZAW 98 (1986) 269.
przez powygnaniowego autora. Tez t rozbudowa i uzupeni nastp-
nie Wellhausen przede wszystkim w swych Prolegomena.
Wielu jednak uczonych na przestrzeni lat sprzeciwio si takiej oce-
nie. Na przykad przytoczony wyej F.M. Cross postawi do wiary-
godn dla mnie tez, e autor kapaski, opisujc Mieszkanie na pusty-
ni, czerpie ze staroytnego rda, by moe z archiww witynnych,
ktre to rdo zastpuje swoim wasnym
614
. Egzegeta zakada, e bez-
porednim dokumentem-rdem wykorzystanym przez autora kapa-
skiego jest opis namiotu postawionego przez Dawida dla Arki (zob.
2 Sm 6,17), ktry znakomicie mg zachowa elementy namiotu pu-
stynnego, wykorzystujc rwnoczenie wpywy kananejskie. Egzegeci,
mwic o nawizaniu do staroytnych autentycznych semickich sank-
tuariw-namiotw, suponuj jakie bogatsze lub ubosze, stare rd-
a, informacje czy przekazy w kapaskim opisie Mieszkania. Rzadko
kto wskazuje jednak konkretne przykady. Sprbujmy przyjrze si tej
kwestii bliej.
Naleaoby chyba wyj od stwierdzenia, e o Namiocie i Arce
615

w czasach Mojesza mwi wszystkie tradycje Picioksigu, okrelane
tradycyjnie jako J, E, D i P (zob. E: Wj 33,7-11; Lb 11,16n; 12,4-10;
14,44; Pwt 31,14n; J: Lb 10,33-36 ; D: Pwt 10,1-5.8; 31,9; 31,24-26),
jednak wszystkie duo bardziej ubogo od rda kapaskiego. Ksigi
historyczne od Jozuego do Krlewskich rwnie daj wiadectwo o ist-
nieniu Namiotu i Arki kontynuuj opowiadanie o Mieszkaniu i Arce
Jahwe i umieszczaj owo sanktuarium Izraela w Szilo (np. Joz 18,1;
19; 51; 22,19; Sdz 18,31; 1 Sm 4,4)
616
. Szczeglnie wymowne jest stare
wiadectwo z 2 Sm 7,2-7
617
:
Rzek krl do proroka Natana: Spjrz, ja mieszkam w paacu cedro-
wym, a Arka Boa mieszka w namiocie. Natan powiedzia do krla:
614
Cross pisze: Evidently priests of the Exile period collected and edited ancient
(...) documents, perhaps salvaged from the Temple archives, zob. F.M. CROSS, The
Priestly Tabernacle, jw., 49. Do podobnego wniosku dochodzi cytowany w rozdziale Do podobnego wniosku dochodzi cytowany w rozdziale
pierwszym S.E. MCEVENUE, zob. S.E. MCEVENUE, The Narrative Style of the Priestly
Writer, jw., 22, 179 i 185n.
615
Kwestia, czy istniay one (Namiot i Arka) jako sanktuaria razem czy osobno
jest rozwaana np. w M. FILIPIAK, Arka Przymierza i Namiot Spotkania pierw-
sza witynia Starego Testamentu, Poznaskie Studia Teologiczne 1 (1972) 211-214;
H.J. ZOBEL, x, w: TWAT, kol. 393n. Obaj egzegeci argumentuj ostatecznie za pier-
wotnym powizaniem Namiotu i Arki za jednym sanktuarium.
616
Oprcz tego mowa jest te o Betel, Mispa i Gat.
617
Zob. T. BRZEGOWY, Prorok Natan i budowa wityni, RBL 40 (1987) 7-19.
Uczy wszystko, co zamierzasz w sercu, gdy Pan jest z tob. Lecz
tej samej nocy Pan skierowa do Natana nastpujce sowa: Id i po-
wiedz mojemu sudze, Dawidowi: To mwi Pan: Czy ty zbudujesz Mi
dom na mieszkanie? Nie mieszkaem bowiem w domu od dnia, w kt-
rym wywiodem z Egiptu synw Izraela, a do dzi dnia. Przebywaem
w Namiocie albo Mieszkaniu. Przez czas, gdy wdrowaem z caym
Izraelem, czy choby do jednego z sdziw izraelskich, ktrym naka-
zaem pa mj lud, Izraela, przemwiem kiedykolwiek sowami: Dla-
czego nie zbudowalicie Mi domu cedrowego?
Tekst z 2 Sm potwierdza bezporednio tradycje Picioksigu o sank-
tuarium-namiocie. Na tradycj namiotu dla Arki w czasach przed zbu-
dowaniem wityni wskazuj te przedwygnaniowe psalmy
618
. Inny
wany tekst odnajdujemy w 1 Krl 8:
Kiedy przysza caa starszyzna Izraela, kapani wzili Ark i przenieli
Ark Pask, Namiot Spotkania i wszystkie wite sprzty, jakie byy
w Namiocie. Przenieli je kapani oraz lewici (...) Nastpnie kapani
wprowadzili Ark Przymierza Paskiego na jej miejsce do sanktua-
rium wityni, do Miejsca Najwitszego, pod skrzyda cherubw (...)
W Arce nie byo nic, oprcz dwch kamiennych tablic, ktre Mojesz
tam zoy pod Horebem, Tablic Przymierza, gdy Pan zawar przymierze
z Izraelitami w czasie ich wyjcia z ziemi egipskiej (1 Krl 8,3n.6.9).
Tekst potwierdza tradycj o Namiocie Spotkania przechowujcym
Ark i inne wite sprzty kultyczne i o uczynieniu teje Arki pod Sy-
najem dla przechowywania Tablic Przymierza. Wzmianka w w. 7, e
drki Arki pozostaj tam do dnia dzisiejszego wiadczy, e tekst po-
wsta na pewno przed zburzeniem wityni i niewol.
Staroytno izraelskiej instytucji witego Namiotu i Arki potwier-
dzaj take staroytne dokumenty pozabiblijne. Trzeba tu wskaza na
przenone sanktuaria, znane zarwno w Egipcie, jak i w Mezopotamii
oraz Kanaanie. Przedislamscy Arabowie mieli przenone sanktuarium-
namiot qubbah (ew. kaba), z ktrego korzystano w przepowiadaniu
przyszoci i ktre zabierano na wojn. W namiocie tym znajdoway si
618
C.R. KOESTER, The Dwelling of God. The Tabernacle in the Old Testement, In-
tertestamental Jewish Literature, and the New Testament, Washington, DC: The Catho-
lic Biblical Association of America 1989, 17-18. Autor zauwaa za Krausemi Kochem, Autor zauwaa za Krausem i Kochem,
e okazjonalne wzmianki w Psalmach o namiocie i okrelenia wityni namiotem
czy Mieszkaniem sugeruj, i witynia Jerozolimska bya rozumiana jako nastpca
i spadkobierca staroytnych izraelskich sanktuariw-namiotw oraz e pami o izrael-
skim namiocie witym przechowywana bya w jerozolimskiej liturgii (tame, 18). Te-
matowi sanktuarium pustyni z Picioksigu powicone s jedynie dwie strony pracy.
dwa wite kamienie, ktre pozostaway pod opiek specjalnie wyzna-
czonej do tego osoby
619
. Znane s inne tzw. tent shrines (przenone sank-
tuaria w formie namiotu) jak utfah, markah, mahmal
620
. Utfah to namio-
topodona drewniana struktura przytwierdzona do grzbietu wielbda.
Wierzono, e ma nadnaturalne waciwoci, gdy jest siedzib bstwa.
Mahmal, znany w wielu formach na Islamskim Bliskim Wschodzie, to
drewniany pawilonik pokryty materiaami, rwnie umieszczany na
grzbiecie wielbda; wielbd z mahmal na grzbiecie wedug wierze
wyznacza karawanie drog
621
. J.E. STEINMUELLER powie, e przenone
namioty dla bstw (idoli) plemiennych byy dobrze znane staroytnym
Semitom nomadom, byy nawet jednym z najwaniejszych motyww
w ich religii
622
. Przedmioty kultu przypominajce izraelsk Ark ist-
niay ju u Babiloczykw i u Egipcjan. Arka babiloska ksztatem
przypominaa krzeso lub tron symbolizowaa tron bstwa. Bardziej
podobna w formie do izraelskiej bya arka egipska. Bya to szkatuka
lub miniaturka wityni, o rozmiarach miej wicej takich samych, jakie
miaa Arka izraelska. Zawieraa wewntrz fgurk lub jaki przedmiot
wity, a na zewntrz postacie geniuszw (cherubw?) o rozpostartych
skrzydach. Ona take bya sprztem przenonym: kapani nosili j przy
pomocy drkw w procesji, jednak zwykle nie stawiano jej wprost na
drkach, lecz na witej dce, czyli bari, ktra suya jako lektyka
623
.
Obecno tradycji o Namiocie i Arce w najstarszych rdach Pi-
cioksigu, kontynuacja tej tradycji w ksigach historycznych Biblii
oraz istnienie analogicznych sanktuariw na staroytnym Bliskim
Wschodzie (starszych nawet ni czas Mojesza) wskazuj na istnie-
nie takiej instytucji w Izraelu. Ju na tej podstawie mona stwierdzi,
e sanktuarium Namiotu i Arki, w jakiej formie, istniao w czasach
619
Wicej zob. R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, jw., 312; J.R. PORTER,
Arka, w: EB, 61.
620
R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, jw., 312-313; G. HENTON DAVIES, Ark
of the Covenant, w: IDB, vol. 1, 222.
621
Szerzej na ten temat zob. N.M. N.M. SARNA, Exploring Exodus, jw., 198n oraz
K.A. KITCHEN, The Desert Tabernacle: Pure Fiction or Plausible Account?, Bible Re-
view 16 (2000) 14-21. Konkluzja Kitchena jest nastpujca: biblijna tradycja Mieszka- Konkluzja Kitchena jest nastpujca: biblijna tradycja Mieszka-
nia na pustyni odzwierciedla egipsko-semicki wiat z epoki Brzu, a nie wygnaniow
fkcj.
622
J.E. STEINMUELLER, Tent of Meeting, w: New Catholic Encyclopedia, vol. 13, ed.
W.J. McDonald (Bibl. ed. L.F. Hartman), Washington: Jack Heraty & Associates, Inc.
1981, 1012.
623
G. RICCIOTTI, Dzieje Izraela, Warszawa: Pax 1956, 215.
Mojesza. A zatem kapaski opis Namiotu Spotkania z Ksigi Wyjcia
nie jest projekcj, ale jakim swoistym, charakterystycznym dla szkoy
kapaskiej przekazem tradycji.
Jeeli chodzi o mistern konstrukcj Namiotu i bogate materiay do
wykonania Mieszkania, przy wikszoci elementw mowa jest o drzewie
akacji, zocie, brzie, tkaninach i skrach. Od razu nasuwa si myl, e
gdyby opowiadanie o Mieszkaniu byo czyst projekcj wityni Jero-
zolimskiej, autor kapaski z pewnoci zamieciby w opisie szlachet-
ne drzewo cedrowe. Z tego drzewa bowiem uczynione byy drewniane
elementy wityni Jahwe (zob. np. 1 Krl 6,18; 9,11). rdo kapaskie,
gdy mwi o drzewie akacji, przekazuje zapewne jak starsz tradycj,
gdy akacja bya drzewem mao szlachetnym, rzadkim na gruncie pa-
lestyskim, za to praktycznie jedynym obfcie wystpujcym na obsza-
rze Pwyspu Synajskiego (o czym powiedzielimy szerzej, omawiajc
Ark). Drzewo akacjowe, podstawowy budulec Mieszkania, w budow-
nictwie egipskim byo czsto stosowane ze wzgldu na powszechn tam
dostpno, odporno na susz i znakomit jego trwao. Technika bu-
dowania z niego znana bya na pewno Izraelitom okresu Wyjcia.
Inne wymieniane materiay (metale szlachetne i tkaniny) Izrael
mg mie z duym prawdopodobiestwem z Egiptu
624
. W Wj 12,35n
powiedziane jest e:
Synowie Izraela uczynili wedug tego, jak im nakaza Mojesz, i wy-
poyczali od Egipcjan przedmioty srebrne i zote oraz szaty. Pan wzbu-
dzi yczliwo Egipcjan dla Izraelitw, i poyczyli im. I w ten sposb
[Izraelici] zupili Egipcjan.
Izraelici mieli wic znaczne iloci materiaw szlachetnych potrzeb-
nych do budowy Mieszkania. Potwierdza to starsza tradycja w epizo-
dzie odlania cielca, rzeby caej ze zota (Wj 32) oraz ciekawy tekst
z Wj 33,3-6 (JE):
I zaprowadz ci do ziemi opywajcej w mleko i mid, ale sam nie pj-
d z tob, by ci nie wytpi po drodze, poniewa jeste ludem o twar-
dym karku. A lud syszc te twarde sowa, przywdzia aob i nie wo-
y ozdb swych na siebie. Wtedy rzek Pan do Mojesza: Powiedz
Izraelitom: Jestecie ludem o twardym karku, i jelibym przez jedn
chwil szed pord ciebie, zgadzibym ci. Odrzu przeto ozdoby twe,
a Ja zobacz, co mam uczyni z tob. Izraelici zdjli z siebie ozdoby
przed odejciem z gry Horeb.
624
J. Scharbert, Exodus, jw., 101n; N.M. SARNA, Exploring Exodus, jw., 196.
Oba rda mwi o Izraelitach posiadajcych wiele kosztownoci,
bdc u stp Synaju. Teksty te harmonizuj z przekazem kapaskim,
wedug ktrego materiay na budow Mieszkania i sprztw zostay
zebrane z kosztownoci ofarowanych przez Izraelitw (zob. Wj 25,2-
7; 35,22-29). W czasach Mojesza wszystkie te materiay (metale szla-
chetne, tkaniny, skry) byy dostpne w Egipcie. Rwnie technika
przetwarzania tych materiaw znana bya Izraelowi z Egiptu. W kraju
tym znano od 1500 lat rne techniki budowlane (szczeg. tak podstawo-
we, jak konstrukcje drewniane, odlewy, pokrywanie metalami, szycie,
tkanie itp.). Z. ZEVIT dowodzi, e szczegowy literacki projekt Miesz-
kania jest bardzo realistyczny zarwno pod wzgldem architektonicz-
nym, jak i uytych materiaw budowlanych
625
. W takim wietle wy-
kwintna konstrukcja Mieszkania przestaje jawi si jako skrajnie nie-
dopasowana do warunkw ycia wczesnego Izraela. Oczywicie kwe-
sti dyskusyjn pozostaj rozmiary Mieszkania i wielka ilo uytych
materiaw (oraz ich ciar, sposb przenoszenia itp.). Warto tu jednak
przytoczy stosunkowo niedawno opublikowany tekst administracyjny
z Mari (M. 6873)
626
, gdzie mowa jest o istnieniu wczenie datowanego,
bardzo duego namiotu, prawdopodobnie dla funkcji publicznych. Co
wicej, tekst ten zawiera terminy analogiczne do terminw opisujcych
mieszkanie: qersum, hbr. Qere i hurpatum, hbr. rpel. Inn drog
argumentacji idzie C. HAUTMAN, ktry dziki porwnaniom z wielkimi
i niezwykle zdobnymi perskimi namiotami krlewskimi stwierdzi, e
kapaskie opowiadanie o Mieszkaniu nie budzio adnego historycz-
nego sceptycyzmu wrd autorw i suchaczy oraz byo jak najbardziej
wyobraaln budowl
627
.
Przyjrzyjmy si kolejnym sprztom Mieszkania, gdy ich opis zdra-
dzi nam pewne dane, co do ich moliwego istnienia w synajskim Na-
miocie Spotkania.
Arka. Zasadniczym dyskutowanym tu problemem jest kwestia: czy
Arka rzeczywicie pochodzi z nomadycznego okresu historii Izraela
(czy siga histori pustyni i Synaju lub jeszcze wczeniejszego), czy
moe pochodzi z okresu po osiedleniu si w Kanaanie. Na temat r-
625
Z. ZEVIT, Timber for Tabernacle. Text, Tradition and Realia, El 23 (1992)
136- 143; za: IZBG 39 (1992-3) nr 353.
626
Zob. D.E. FLEMING, Maris large public tent and the Priestly tent sanctuary,
VT 50 (2000) 484-498.
627
C. HAUTMAN, Wie fktiv ist das Zeltheiligtum von Exodus 25-40?, ZAW 106
(1994) 107-113.
de biblijnych i pozabiblijnych dotyczcych Arki pisalimy wyej. Na
tej m.in. podstawie ROLAND DE VAUX, znakomity badacz Staroytnego
Bliskiego Wschodu, twierdzi, e kapaski opis Mieszkania daje wyob-
raenie o Arce w epoce pobytu na pustyni
628
. Argumenty tych, ktrzy
wystpuj przeciw tradycjom Starego Testamentu, e Arka pochodzi
spod gry Synaj, i umieszczaj j dopiero w Kanaanie, s niewystar-
czajce
629
.
Jeli chodzi o konstrukcj (wygld) Arki, to zewntrzna forma
Arki jako prostoktnej skrzyni potwierdzona jest w samej nazwie, jak
i w rdach. Co si jednak tyczy przebagalni wydaje si by ona
kreacj P i to dopiero materiau wtrnego P
S
, gdy jak zauwaylimy
w rozdziale pierwszym (Warstwy) opis przebagalni jest prawdopodob-
nie pniejszym dodatkiem do materiau P
G
. Take kapaski opis che-
rubw na Arce pochodzi od P
S
i wydaje si by zaczerpnity z wzorca
w wityni Jerozolimskiej, oczywicie w formie bardzo zredukowanej,
jeli chodzi o rozmiary. H.J. ZOBEL zauway, e pomimo przesadnego
upodobania rda kapaskiego do jak najbogatszego przyozdobienia
Mieszkania i Arki, wcale nie naley przypuszcza, e Arka pierwotnie
nie bya w ogle ozdobiona o czym mog wiadczy teksty mwice
o biuterii i kosztownociach Izraelitw przeznaczonych na ten cel
630
.
Egzegeta twierdzi (podobnie jak Davies, Dibelius, Eichrodt, Eissfeldt,
Schreiner), e P w tym opisie Arki wzoruje si na starszej tradycji, by
moe z okresu monarchii Izraleskiej, ale zastpuje j swoim wasnym
opisem. Biorc to pod uwag, powinnimy wedug egzegety uwa-
a kapaski opis Arki, jako drewnianej przenonej skrzyni ozdobio-
nej cennym metalem, za autentyczny
631
.
St chlebw. Zaznaczylimy przy okazji omawiania sprztw we-
wntrznych Mieszkania, e zwyczaj umieszczania chleba jako daru-
ofary na stoach przed bstwem (wizerunkiem bstwa) by powszech-
ny na staroytnym Wschodzie, szczeglnie w Mezopotamii (Babilonii,
Asyrii) i Egipcie
632
. Ale czy ryt ten by obecny w Izraelu przedmonar-
628
R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, jw., 313-318; tene, LArche
dAlliance et la Tente de Ruion [w:] A la Recontre de Dieu (Mmorial A. Gelin), Le
PuyLyon 1961, 55-70 (tu: 67-68).
629
Zob. H.J. ZOBEL, x, jw., kol. 397n.
630
Tame, kol. 394.
631
Tame. Podobnie, midzy innymi, Budde, Couard, Kraus, H. Schmidt, W.H.
Schmidt.
632
Por. np. Jer 7,18; 44,15-19.
chicznym? Wydaje si, e tak. To, e dar chlebw dla Jahwe by prakty-
kowany w sanktuariach Izraela przedpastwowego potwierdza epizod,
kiedy to krl Dawid, uciekajc przed Saulem, otrzyma w Nob chleby
pokadne do spoycia (1 Sm 21,2-7)
633
; potwierdzaj to take parale-
le pozabiblijne
634
. St pojawia si od razu w wityni Salomona (1
Krl 7,48). Za obecnoci stou w Mieszkaniu na pustyni przemawiaj:
obecno tego rytu w Egipcie, nastpnie w Izraelu przedmonarchicz-
nym; obecno opisu stou w starszej warstwie P
G
; niewielkie wymiary
stou adekwatne do warunkw pustynnych (blat stou mia wymiary
2 x 1 okie, a wysoko stou wynosia ptora okcia). Z drugiej stro-
ny przykazanie skadania chlebw pokadnych dla Jahwe wydaje si za-
kada warunki osiadego trybu ycia, podobnie jak to jest w przypadku
przepisw dotyczcych skadania oliwy (Wj 27,20n) oraz codziennego
caopalenia (Wj 29,38-46) i rnych wonnoci (Wj 30,34-38)
635
. Wtedy
naleao by go datowa na okres pomojeszowy. Wydaje si, e mamy
tu za mao danych rdowych by jednoznacznie odpowiedzie na py-
tanie o obecno stou (i daru chlebw) w pustynnym sanktuarium, jeli
natomiast przypisa wiarygodno pierwotnemu opisowi Mieszkania
(w P
G
) to mona zaoy, e st by tam obecny.
Menora. Jeeli przyjmiemy istnienie Namiotu Spotkania w for-
mie mniej lub bardziej takiej, jak przedstawia go rdo kapaskie,
to wydaje si, e menora (wiecznik, lampa) z duym prawdopodo-
biestwem w nim bya choby ze wzgldu na fakt, e Mieszkanie
byo zupenie pozbawione okien i w rodku byo po prostu zupenie
ciemno. Jedynym rdem wiata mogy by lampy umieszczone na
wieczniku, jak to byo praktykowane w domostwach i sanktuariach od
gbokiej staroytnoci. C.L. MEYERS, ktra zajmowaa si biblijn me-
nor, dowodzi, e wymienione motywy kwiatowe, a take techniczne
sownictwo uyte do opisu wiecznika uzasadnia datowanie go na okres
przed powstaniem monarchii
636
. Potwierdzaj to wiadectwa biblijne
(1 Sm 3,3). Uczona stwierdza, e opisy ramion wiecznika, jak rw-
633
Zezwolenie Achimeleka, kapana z Nob, na spoycie chlebw pokadnych przez
Dawida naley uzna za przypadek wyjtkowy (G.N. KNOPPERS, Chleby oblicza, tum.
P. Pachciarek, w: SWB, 83; H. LANGKAMMER, Chleby pokadne, w: tene, Sownik biblij-
ny, Katowice, Ksigarnia w. Jacka 1982, 37). Pan Jezus przypomina ten fakt faryzeu-
szom, krytykujc ich legalizm (Mt 12,3-4; Mk 2,23-26; k 6,1-4); zarazem potwierdza
powszechno sdu, ze chleby pokadne mogy by spoywane tylko przez kapanw.
634
Szerzej zob. W. DOMMERSHAUSEN, ::, jw., kol. 545.
635
Tak S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 244.
636
Zob. C.L. MEYERS, :::, jw., kol. 983.
nie ornamentyki, pochodz ze starego sownika architektonicznego,
z pewnoci archaicznego ju dla LXX i innych starych wersji, ktre
nie rozumiay ju technicznych niuansw i przy przekazie posikoway
si w pewnym sensie rnym wiecznikiem Drugiej wityni
637
.
Szczegowa analiza flologiczna, archeologiczna oraz z zakresu hi-
storii sztuki przedstawienia z detalami wiecznika Mieszkania po-
zwala na datowanie go w kocowym okresie epoki brzu albo zaraz po
niej, czyli w okresie mojeszowym
638
. Wczesna jest take liczba sied-
miu ramion wiecznika
639
. Dane te potwierdzaj staroytno przekazu
P
G
o wieczniku w Mieszkaniu. Biorc pod uwag trudno budowy
tak skomplikowanego przedmiotu w jednym kawaku metalu, nie dzi-
wi wielokrotne naleganie autora, e do pracy zostali powoani biegli
rzemielnicy obdarzeni duchem Boym, mdroci, rozumem, wiedz
i znajomoci wszelkiego rzemiosa (Wj 35,30-36,4).
Otarz kadzenia i ofara kadzielna. W badaniu rde na temat
otarza i ofary kadzenia okazuje si, e wszystkie o tym wzmianki
w Picioksigu nale do rda kapaskiego. Na tej podstawie uczeni
(gwnie ze szkoy wellhausenowskiej) wysunli wniosek, e prakty-
ka spalania kadzida bya pnym (powygnaniowym) udoskonaleniem
izraelskiego kultu i moliwe, e wpywem pogaskich rytw religij-
nych
640
. Sam Wellhausen twierdzi, e nie mona mwi o uywaniu
kadzida w izraelskim kulcie przed Jr 6,20, ani o otarzu kadzenia, jak
dopiero w czasach po niewoli
641
.
Rzeczywicie o otarzu kadzenia mwi w Pentateuchu tylko rd-
o kapaskie. Co wicej, opis otarza kadzenia w rdle pojawia si
dopiero w P
S
, natomiast nie ma go w P
G
. Analiza dostpnych danych,
wbrew dodatkowi P
S
(Wj 30-31), wydaje si pokazywa, e Mieszkanie
637
Tame.
638
Tame, kol. 982. Zob. szerzej C.L. Zob. szerzej C.L. MEYERS, The Tabernacle Menorah. A Syn-
thetic Study of a Symbol from the Biblical Cult, Missoula, MT: Scholar Press 1976,
182nn i passim; N. DE LANGE, The Menorah, the Ancient Seven-armed Candelabrum.
Origin, Form and Signifcance, recenzja w: JSS 55 (2004) 309-311.
639
A. NEGEV, The Chronology of the Seven-Branched Menorah, jw., 193-210. M. M. G-
RG, badajc szczegowy tekst kapaski dotyczcy wiecznika (Wj 25,31-38), dochodzi
do wniosku, e pierwotne nastpstwo polece odnonie do menory wzio swj pocz-
tek przed wygnaniem, zob. M. M. GRG, Zur Dekoration des Leuchters, jw., 21-29.
640
Zob. J. WELLHAUSEN, Prolegomena zur Geschichte Israels, jw., 63-64.
641
Tame. Bez argumentacji biblijno-historycznej podtrzymuje to K. NIELSEN, In-
cense in Ancient Israel, (VT Supplement 38), Leiden: Brill 1986, 102. Krytyczn recen-
zj dziea dokonan przez A. FITZGERALDA zob. CBQ 51 (1989) 344-347.
na pustyni nie miao takiego otarza. Brak wiadectw o nim w innych
tradycjach Picioksigu skazuje nas na poszukiwanie w samym rdle
kapaskim. A rdo to w swej warstwie podstawowej, starszej, opiera-
jcej si na wczeniejszych materiaach i przekazach nie mwi nic o o-
tarzu kadzenia tam, gdzie powinna by o nim mowa, tj. w rozdz. Wj 25.
Nie wspomina go take podajc umeblowanie Miejsca witego (Wj
26,33-37). Tu mwi wyranie tylko o stole chlebw i o wieczniku,
po czym zaraz przechodzi do opisu otarza caopalenia. Gdyby tak wa-
ny przedmiot kultu, jak otarz kadzenia, sta pomidzy stoem a wiecz-
nikiem, autor Wj 25-27 zapewne nie omieszkaby tego zaznaczy. P
G

w swej narracji cay czas mwi tylko o jednym otarzu caopalenia,
zupenie niewiadom obecnoci w Mieszkaniu innego otarza (Wj 25-27;
29,12-13.16-18.25.36-37.42-44; Kp 8,11.15-16.19-21.24.28.30). Zobacz-
my tylko fragment opisujcy konsekracj Aarona i jego synw wedug
P
G
: Wziwszy za nieco krwi cielca, namacisz palcem wskazujcym
rogi otarza, a reszt krwi wylejesz u podstawy otarza. A pozbieraw-
szy tuszcz, ktry pokrywa wntrznoci, i pat tuszczu, ktry jest na
wtrobie, i obie nerki, i tuszcz, ktry jest na nich, spalisz to na otarzu
(Wj 29,11-13). Mojesz zabi go, wzi krew jego i palcem pomaza ni
rogi otarza dokoa w ten sposb oczyci otarz. Reszt krwi wyla
na podstaw otarza i tak powici go, i dokona przebagania (Kp
8,15). Identyczny ryt konsekracji otarza opisuje Ezechiel (43,18-21).
P
G
mwi o jednym otarzu. Natomiast P
S
wyjania, e namaszczone
maj by rogi otarza kadzenia, a reszta krwi wylana na podstaw o-
tarza caopalenia, o czym szczegowo informuje nas przy opisie ofa-
ry przebagalnej w przypadku grzechu arcykapana lub spoecznoci:
Nastpnie pomae kapan krwi rogi otarza wonnego kadzenia, ktry
stoi przed Jahwe w Namiocie Spotkania. Ca reszt krwi cielca wyleje
na podstaw otarza ofar caopalnych, ktry stoi przed wejciem do
Namiotu Spotkania (Kp 4,7 = Kp 4,18). O otarzu kadzenia mwi
tylko fragmenty P
S
: nakaz wykonania otarza (Wj 30,1-10) i opis jego
wykonania (Wj 37,25-28) ktrego zreszt brak w LXX.
Std wydaje si raczej, e pustynne sanktuarium Izraela zaopatrzo-
ne byo w rczne, przenone kadzielnice, ktre byy prostsz, bardziej
pierwotn form kadzielnych otarzy, a o ktrych jest mowa zarwno
w warstwie P
G
, jak i P
S
(Wj 27,3; 38,3 P
G
; Kp 10,1; Kp 16,12
642
;
Lb 16,6-7.17-18; 17,11-12 P
S
). Ale czy rzeczywicie ofara kadzielna
bya ju wtedy skadana?
642
Kp 16,12 (te Ap 8,3-5) czy uycie w kulcie otarza kadzenia i kadzielnicy.
Jak powiedzielimy, uczeni, gwnie ze szkoy wellhausenowskiej,
wysunli wniosek, e praktyka spalania kadzida bya pnym (powy-
gnaniowym) udoskonaleniem izraelskiego kultu. Przemawiayby za
tym nastpujce argumenty: w pismach do VII wieku przed Chr. ofara
kadzielna albo si nie pojawia, albo wystpuje w sensie negatywnym:
jest potpiana, jako skadana niewaciwie (Iz 1,13), jako skadana bo-
kom (np. Oz 4,13; 11,2; Jr 1,16; 6,20; 7,9n; 11,13; 19,13; 32,29; 44,15-
25; Ha 1,16; 1 Krl 3,3; 11,8; 13,1-10; 2 Krn 34,25), lub te odnosi si do
ertw ofarnych, zwaszcza misa i tuszczu (1 Sm 2,15-16). O moim
(tzn. Boga) kadzidle mwi dopiero Ezechiel (VI w.: 16,18; 23,41),
a take Deutero-Izajasz (VI w.: Iz 43,23; 60,6; 63,3)
643
.
Jednake po drugiej stronie tej tezy stoj: niewystarczajca moc sa-
mych argumentw biblijnych oraz dane archeologiczno-historyczne.
Wedug Pwt 33,10 (Pwt 33 naley do bardzo starej warstwy Picio-
ksigu
644
) ofary kadzielna i caopalna s nakazanymi dla Izraela: Niech
nakazw Twych ucz Jakuba, a Prawa Twego Izraela, przed Tob
[dos. wobec Twych nozdrzy] pal kadzido, na Twoim otarzu cao-
palenia. Podobnie jest wedug 1 Sm 2,28: Jahwe wybra sobie kapanw,
aby przychodzili do otarza Mojego celem skadania ofary kadzida, aby
wobec Mnie przywdziewali efod. Odnonie do potpiania ofar kadziel-
nych, we wszystkich skargach Boych na Izrael typu: Za to, e opucili
Mnie i skadali ofary kadzielne (palili kadzido) bogom obcym (2 Krl
22,17; por. 2 Krl 23,5; Jr 1,16 i passim; Ez 6,13) wydaje si pobrzmie-
wa dopowiedzenie: a nie Mnie, al, e skadali owe ofary nie Bogu,
ale bokom
645
. Zauwaamy, e wszystkie fragmenty o spalaniu kadzid-
a bogom obcym stanowi formu, powtarzany idiom, ktry w sensie
szerszym oznacza jakkolwiek sub obcym bogom, kady rodzaj ba-
wochwalstwa (zob. np. Ha 1,16, gdzie palenie kadzida przedmiotom
jest wyranie uyte w sensie przenonym). Nigdzie, w tych tak licznych
formuach, nie jest potpione samo palenie kadzida, ale zawsze palenie
go bokom/na wyynach/Baalowi/krlowej nieba, czyli poza wity-
ni. Dopiero kadzenie bogom obcym jest wystpkiem (Jr 7,9n).
643
A. VAN HOONACKER, La date de lintroduction de lencens dans le culte de Jahve,
RB 22 (1914) 71-74.183-188. Zob te R Zob te R. DE LANGHE, Lautel dor du Temple de Jru-
salem, jw., 343n.
644
S. ach, Psalm i bogosawiestwo Mojesza (Pwt 33,1-29), RBL 13 (1965)
71.
645
Tak to rozumie np. autor hasa Kadzido, w: SSB, 291-292.; J.J. CASTELOT,
A. CODY, Instytucje religijne Izraela, w: KKB, 1971 (odnonie 1 Krl 3,3).
Poza tym stwierdzenie u Izajasza: Przestacie skadania czczych
ofar! Obrzyde Mi jest wznoszenie dymu (q
e
tret); wita nowiu, sza-
baty, zwoywanie witych zebra... Nie mog cierpie wit i uroczy-
stoci. Nienawidz ca dusz waszych wit nowiu i obchodw; stay
Mi si ciarem; sprzykrzyo Mi si je znosi (Iz 1,13n) wiadczy dobit-
nie, pomimo swego tak negatywnego wydwiku, e ofara kadzielna
(wrd innych) naleaa do normalnego rytuau witecznego Izrae-
la, jak np. obchodzenie szabatu. Ten sam wydwik ma Boa skarga
u Jeremiasza: Na co sprowadzacie Mi kadzido ze Saby albo wyborny
korze trzcinowy z dalekiej ziemi? Nie podobaj Mi si wasze caopa-
lenia, a wasze krwawe ofary nie s Mi przyjemne (Jr 6,20).
Prorok Jeremiasz, ktry sam wielokrotnie potpia bawochwalcze
ofary kadzielne Izraela, jeszcze raz potwierdza obecno ofary kadziel-
nej w prawowitym kulcie Izraela: I przyjd z miast judzkich, z okolic
Jerozolimy, z ziemi Beniamina, z Szefeli, z gr i z poudnia, przynoszc
ofary caopalne, krwawe, pokarmowe, kadzido i ofary dzikczynne
do domu Jahwe (Jr 17,26); przyszli ludzie z Sychem, z Szilo i Sama-
rii w liczbie osiemdziesiciu z ogolonymi brodami, rozdartymi szatami
i pokryci naciciami. Nieli oni z sob ofary z pokarmw i kadzido, by
je zoy w domu Jahwe (Jr 41,5). Na takiej samej zasadzie autor 1 Mch
potpia ofary kadzielne (1 Mch 1,54-55), jednoczenie stwierdzajc, e
witynia Jerozolimska, zarwno przed, jak i po agresji Antiocha IV,
ma zoty otarz kadzenia i ofary kadzielne s na nim skadane (1 Mch
1,21-22; 4,49-50).
Wedug K. NIELSENA, obecno ofary z chlebw pokadnych
w Nob (1 Sm 21,2-7), ktre regularnie byy usuwane sprzed oblicza
Jahwe (w. 7), zakada towarzyszc chlebom ofar kadzida, ktra
zamiast chlebw bya przeznaczona dla Pana
646
. Poza tym teksty takie
jak: Iz 6,6
647
; 1 Krl 6,20-22; 7,48; 1 Krn 28,18; 2 Krn 13,11; 26,16-
19 pokazuj, e otarz kadzenia, ktry przeznaczony by wycznie
do skadania ofary kadzielnej, istnia w Pierwszej wityni i to od
samego jej pocztku.
Kadzido ofarowane Jahwe a ze Saby w Arabii (Jr 6,20; Iz 60,6) nie
oznacza, jak twierdz niektrzy, nieobecnoci kadzida w Izraelu, lecz
jest wiadectwem, potwierdzonym przez Pliniusza i innych staroytnych
646
K. NIELSEN, Incense in Ancient Israel, jw., 81.
647
Autor natchniony mwi o otarzu wewntrz wityni (!), z ktrego serafn bierze
rozarzony wgiel, mowa wic moe by tylko o otarzu kadzenia.
autorw, e Saba bya absolutnie gwnym obszarem produkcji kadzid-
a i syna z doskonaych wonnoci
648
.
Historycy, prorocy i poeci Starego Testamentu konsekwentnie wy-
mieniaj kadzido w opisach kultu Boego
649
. Religijna tradycja Izraela
postrzegaa ofar kadzenia jako staroytny swj obrzd, sprawowany
paralelnie do praktyk szeroko znanych wrd czcicieli faszywych bo-
gw. Opierajc si na danych historyczno-archeologicznych dotycz-
cych otarza i ofary kadzenia, ukazujcych powszechno tej prakty-
ki religijnej na staroytnym Bliskim Wschodzie ju w czasach przed
i wczesnoizraelskich (niektre z tych danych przytoczylimy przy
okazji omawiania otarza kadzenia), mona sdzi, e rwnie Izraelici
znali praktyk ofary kadzielnej i stosowali j bardzo wczenie.
Hipoteza ta znalaza potwierdzenie w wiadectwach kultury mate-
rialnej. Pomidzy XI a V wiekiem odnaleziono na terenie Palestyny
12 otarzy kadzielnych
650
, ktre podzielono na dwa rodzaje. Pierwszy to
prostoktny blok kamienny majcy zagbienie w grnej powierzchni
i rogi; najmniejszy taki obiekt pochodzi z XI w. z Tell Beit Mirsim, dwa
takie otarze kadzielne odnaleziono w wityni w Aradzie (IX w.), inne
to otarze z Megiddo, Sychem, Gezer (VIII-VII w.). Drugi typ, pniej-
szy, z czasw VI-V w. mg wywodzi si z Arabii; ma ksztat sze-
cianu z czterema niskimi nkami; obiekty takie znaleziono w Gezer,
Tell Jemmeh, na Cyprze, w Uruk w Bablonii i w Aszur, a szczeglnie
licznie w Lakisz, gdzie na jednym z takich otarzy odkryto aramejsk
inskrypcj zaczynajc si od sw: ofara kadzielna
651
. Take naczy-
nia penice funkcj kadzielnic odnaleziono w Palestynie i Syrii m.in.
w Tell Beit Mirsim, Hacor, Aj i w Megiddo
652
.
Na tej podstawie wielu egzegetw uwaa raczej, e kadzido byo
uywane w kulcie izraelskim duo wczeniej, ni chcieli tego uczeni
ze szkoy J. Wellhausena, mianowicie ju w czasach przedmonarchicz-
nych, a nawet za patriarchw, a take, e otarz kadzenia by obecny
648
D. FORSTNER, wiat symboliki chrzecijaskiej, jw., 217; zob. przypis w BT do
Jr 6,20.
649
Kadzido, w: SSB, 291-292.
650
M. HARAN, The Uses of Incense, jw., 118-119.
651
K. GALLING, Incense altar, w: IDB, vol. 2, 699-700. r. mdecki r. mdecki, witynia
Jahwe. Sensacyjne wykopaliska archeologiczne na wzgrzu Arad, RBL 47 (1994) 105;
S. Gdecki, Archeologia biblijna, t. 1, jw., 286.
652
L.E. TOOMBS, Incense, Dish for, jw., 698-699; J.R. PORTER, Kadzielnica, w: EB,
499.
w wityni Salomona od pocztku
653
. K. GALLING pisze: Twierdzenie,
i ofara kadzielna nie bya wprowadzona w Izraelu przed VI w. przed
Chr. jest z ca pewnoci nieprawdziwe, nawet jeli nie znajduje ona
bardziej powszechnego zastosowania, szczeglnie w kulcie rodzinnym,
jak dopiero w pniejszych czasach
654
.
Otarz caopalenia. Istnienia otarza caopalenia za czasw Moj-
esza nie trzeba dowodzi. Izraelici skadali ofary na otarzach duo
wczeniej, a otarz caopalenia kontynuowa tradycje otarza polowe-
go
655
. Uczynienie otarza caopalenia pod gr Synaj na Boy rozkaz
jest potwierdzone przez starsze rdo Picioksigu, tradycyjnie zwane
elohistycznym (E: Wj 20,24-26)
656
:
Uczynisz Mi otarz z ziemi i bdziesz skada na nim twoje caopalenia,
twoje ofary biesiadne z twojej trzody i z byda na kadym miejscu,
gdzie ka ci wspomina moje imi. Przyjd do ciebie i bd ci bogo-
sawi. A jeli uczynisz Mi otarz z kamieni, to nie buduj go z kamieni
ciosowych, bo zbezczecisz go, gdy przyoysz do niego swoje duto.
Nie bdziesz wstpowa po stopniach do mojego otarza, eby si nie
odkrya nago twoja (Wj 20,24-26)
657
.
Opis przedstawia otarz charakterystyczny dla ycia nomadyczne-
go, a wic prosty stos ziemny lub ze sterty kamieni. Caopalny otarz
653
Zob. R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, jw., 424 (to samo w R. DE VAUX,
Ancient Israel, tum. z franc., New York: McGraw-Hill 1961, 375); M. HARAN, Temples
and Temple Service, 231-237; H.F. BECK, Incense, w: IDB, vol. 2, 698; K. GALLING, Incense
altar, jw., 699; A. FITZGERALD, jw., 344-347; J.R. PORTER, Kadzido, jw., 498-499; P. ZERAFA,
Exodus, jw., 224; S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 267. Szersz rekonstrukcj historyczno-kulto- Szersz rekonstrukcj historyczno-kulto-
w ofary kadzielnej zob. P. HEGER P. HEGER, The Developement of Incense Cult in Israel (BZAW 245),
Berlin: Walter de Gruyter 1997, szczeg. 145-252 oraz W. 145-252 oraz W. ZWICKEL, Rucherkult und Rucher-
gerte. Exegetische und Archologische Studien zum Rucheropfer im Alten Testament (OBO
97), Freiburg/Schweiz: Universittverlag i Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1990, 3-170
(dane archeologiczne) i 171-339 (dane egzegetyczne).
654
K. GALLING, Incense altar, jw., 699.
655
Zob. W. ZWICKEL, Der Altarbau Abrahams zwischen Bethel und Ai (Gen 12f), BZ
36 (1992) 207-219; P. ZERAFA, Exodus, jw., 224.
656
Zob. te 1 Krn 21,29: Mieszkanie Jahwe, ktre Mojesz zbudowa na pustyni
z otarzem caopalenia...
657
Zastrzeenie o nieciosaniu kamieni moe odzwierciedla staroytn ide reli-
gijn (taki otarz np. w Megiddo, warstwa XVII-XVI, zob. S. Gdecki, Archeologia
biblijna, t. 1, jw., 166), wedug ktrej przedmiot tak wity jak otarz powinien zo-
sta wykonany z materiaw w ich stanie naturalnym, nie obrobionych sztucznie (por.
Pwt 27,5; Joz 8,30-31). Ta sama troska moe lee u podstaw przepisu, zakazujcego
umieszczania schodw wznoszcych si z ziemi do szczytu otarza.
Mieszkania mg mie podobny charakter, cho by zapewne bardziej
zoony
658
. Jego elementem staym moga by opisana w P
G
konstrukcja
drewniano-metalowa, ktr przenoszono, a w czasie postojw stawiano
na ziemnym podwyszeniu lub wypeniano ziemi, czy kamieniami,
jak to byo stosowane w praktyce
659
(por. Pwt 27,5-6; Joz 8,31). Taka
rekonstrukcja otarza uzgadnia tradycj kapask z Elohist oraz jest
zgodna z wczesn praktyk.
Kad. Przedmiot ten, podobnie jak otarz kadzenia, w opisie wyko-
nania sprztw Mieszkania zosta potraktowany bardzo krtko; kad tyl-
ko jednym zdaniem: I uczyni kad z brzu z podstaw rwnie z brzu,
wykonan z lusterek kobiet penicych sub przy wejciu do namiotu
660

(Wj 38,8 P
S
). P
S
mwi o kadzi raz jeszcze, przy okazji rytuau konse-
kracji kapanw: Potem Mojesz wzi oliw namaszczenia, namaci
Mieszkanie wraz ze wszystkim, co w nim byo, i powici te rzeczy. Tak-
e pokropi ni siedem razy otarz i namaci otarz razem z caym jego
sprztem, rwnie kad na wod i jej podstaw, aby je powici (Kp
8,10-11). Zarwno opis kadzi (w Wj 30-31: suplement), jak i wzmianka
w Wj 38,8
661
, a take fragment Kp 8,10b-11 s pnego pochodzenia,
s dodatkami. To kae przypuszcza, e kadzi w wyposaeniu Namiotu
Spotkania nie byo, tym bardziej, e w opisie sanktuarium w warstwie
P
G
nie mwi si nic o kadzi. Nakaz jej sporzdzenia winien si znajdo-
wa w Wj 27,1-8, gdzie jest nakaz budowy otarza caopalenia. Dalej
odkrywamy, e brak jest wzmianki o kadzi w spisie sprztw uczynio-
nych z brzu (Wj 38,29-31), ktry wymienia nawet paliki dziedzica.
Take o rytualnym obmyciu mwi dopiero P
S
przy okazji rytuau
wice kapaskich: Aaronowi za i synom jego rozkaesz zbliy si
do wejcia do Namiotu Spotkania i obmyjesz ich wod (Wj 29,4; por.
Kp 8,6; 16,4.24.26.28 P
S
). Te dane ka nam wnioskowa, e, podob-
nie jak byo z otarzem kadzenia, prawdopodobnie pierwotnie w Miesz-
kaniu nie byo kadzi. Obmycia rytualne natomiast mogy istnie wcze-
niej. Z czasem, gdy nastpio regularne skadanie ofar, wprowadzono
specjalne naczynie do obmy rytualnych.
658
Z. moka, Znaczenie religijne otarza u Izraelitw, jw., 203; P. ZERAFA, Exodus,
jw., 224.
659
D.M.G. STALKER, Exodus, jw., 235; S. ach, Ksiga Wyjcia, jw., 250; S. SZY-
MIK, Otarze izraelskie, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL
1999, 129; B. PoNiNy, Pierwsze sanktuaria Izraela, w: tame, 20; Otarz, w: LB, 572;
E. ZAWISZEWSKI, Instytucje biblijne, jw., 86n.
660
BHS ma tu pen nazw: Namiotu Spotkania.
661
Jak to sugerowalimy ju wczeniej, jest to prawdopodobnie pniejsza glosa.
Podsumujmy dotychczas zebrane dane. Uczeni ze szkoy Wellhause-
na (i nie tylko ci) uwaali pustynne sanktuarium Mieszkanie za wy-
mys autora kapaskiego, projekcj powygnaniowego kultu i wityni
w czasy Mojesza
662
; dzi tak nie mona stwierdzi. Wiele wiadectw
biblijnych i danych pozabiblijnych ka szuka pierwszego sanktua-
rium Izraela wanie pod Synajem. W kapaskim opisie Mieszkania
z Ksigi Wyjcia s przekazy, ktre wiadcz, e przynajmniej niektre
jego elementy s staroytne, autentyczne (np. Arka, wiecznik, otarz,
akacja, czerwona skra namiotu
663
, itp.). Jeeli chodzi o opis Namiotu
Spotkania i witych sprztw, rdo kapaskie korzysta prawdopo-
dobnie ze starszych tradycji (ustnych i spisanych) i informacji w nich
zawartych. Przekazy te czy z wasn koncepcj teologiczn.
Cytowany w rozdziale pierwszym M. JUREZ zaznacza generalnie
zgodn dzi opini egzegetw, e o ile pocztki (Rdz 1-11) i patriar-
chowie (Rdz 12-50) s raczej opisem teologicznym, ni historycznym,
to trzeci okres narracja od Wj do Lb zawiera histori, cho specy-
fczne jej wydarzenia mog by trudne do okrelenia
664
. Tekst o Miesz-
kaniu nie jest dokumentem natury prawnej czy stricte historycznej, ale
trzeba w nim widzie jaki przekaz rzeczywistoci ze staroytnoci
Izraela, ktry autor kapaski pragnie zachowa. P nie nawizuje do
trwaego wybranego miejsca kultu, ale raczej do przenonego staroyt-
nego sanktuarium, ktrego istnienie potwierdzaj rdo E, Dtr, Kroni-
karz i psalmy, a by moe i inny przekaz tradycji, ktry autor kapaski
zastpi swoim wasnym. Dlatego Mieszkanie odzwierciedla bardziej
star religijn i historyczn tradycj, ni prb legitymacji powygna-
niowego kultu w Jerozolimie
665
.
662
Tak dzi twierdzi np. J. VAN SETERS, ktry cae rdo P uwaa za fkcj, seri
etiologii, zob. szerzej T. BRZEGOWY, Kompozycja Picioksigu wg Johna van Setersa,
ACr 23 (2001) 325-355; tene, recenzja ksiki J. van Setersa, The Penteteuch. A So- A So-
cial-Science Commentary, Sheffeld: Sheffeld Academic Press 1999, w: RBL 54 (2001)
329-336.
663
Zob. J.E. STEINMUELLER, Tent of Meeting, w: New Catholic Encyclopedia, vol.
13, ed. W.J. McDonald (Bibl. ed. L.F. Hartman), Washington: Jack Heraty & Associ-
ates, Inc. 1981, 1012.
664
M. JUREZ, Situacin actual de los estudios sobre Pentateuco, Religin y Cul-
tura, 29 (1983) 27-43 (tu: 27-28). Podobnie E. ZENGER, Auf der Suche nach einem Weg
aus der Pentateuchkrise, Theologische Revue 78 (1982), kol. 353-362 (tu: kol. 356)
oraz D.M. CARR, Reading the Fractures of Genesis. Historical and Literary Approach-
es, Louisville: KY i Westminster: John Knox Press 1996, 43-47.
665
Ciekaw, wiarygodn hipotez staroytnoci kapaskiego przekazu o Mieszka-
niu buduje G. HENTON DAVIES, Tabernacle, w: IDB, vol. 5, 498-506 (tu: 502-506).
Nie moemy lekceway, jak to czynili niektrzy, historycznej war-
toci opisu Mieszkania na pustyni. Tym niemniej Namiot Spotkania
opisany szeroko w Ksidze Wyjcia jest kwesti bardziej natchnionej
koncepcji szkoy kapaskiej, ni jego historycznym sprawozdaniem.
Wedug rda kapaskiego sam Jahwe ukaza Mojeszowi niebia-
ski, idealny wzr Mieszkania, kiedy ten przebywa na grze Synaj (Wj
25,9.40; 26,30; 27,8). Budowa Mieszkania Jahwe bya pierwszym aktem
Izraelitw po powrocie Mojesza z Boej gry, a w teologii P gwnym
przesaniem synajskiego przymierza. Caa praca bya nadzorowana
przez Besaleela, syna Uriego z pokolenia Judy, ktry zosta do tego we-
zwany po imieniu przez Boga, oraz napeniony duchem Boym, mdro-
ci, rozumem i znajomoci wszelkiego rzemiosa. Jahwe da mu take
do pomocy Oholiaba, syna Achisamaka z pokolenia Dana, a im obu
da zdolno pouczania (nauczenia) innych (Wj 35,30-35). Entuzjazm
i ofarno Izraelitw przy skadaniu dobrowolnych darw na budow
bya tak wielka, e przyniesiono wiele wicej, ni potrzeba; a nawet
wiele zbywao, w zwizku z czym Mojesz musia wyda kategorycz-
ny rozkaz, aby lud zaprzesta ju znoszenia darw (Wj 36,3-7). Wybr
daty postawienia Mieszkania zapewne nie wypywa z danych historycz-
nych, ale teologicznych. Nowy Rok to moment, ktry P celowo wybie-
ra jako dzie wzniesienia pierwszego sanktuarium Izraela. Zgadzaoby
si to z twierdzeniem K. STERINGA, e starotestamentalna chronologia
nie zawsze zainteresowana jest historycznoci podawanych dat, lecz
czasem stanowi cz pewnego teologicznego systemu
666
. Mieszkanie
jest w kocu miejscem, gdzie zamieszka Bg Jahwe. W oczach na-
tchnionych autorw Mieszkanie byo rzeczywistoci tak fascynujc,
e nie wystarczyo powici mu dwa dugie, szczegowe bloki opisu,
z ktrych drugi jest praktycznie powtrzeniem pierwszego, ale trzeba
co jaki czas rekapitulowa opis Mieszkania w brzmicych jak refren
podsumowaniach (Wj 30,26-30; 31,7-11; 35,11-19; 39,33-41), ktrych
teologiczn kwintesencj jest rozdzia Wj 40. Pisz to kapani, mioni-
cy prawowitego kultu, porzdku i suby Boej.
Autor warstwy P
G
przekazuje i rozbudowuje istniejc synajsk tra-
dycj pierwszego sanktuarium Izraela z Ark; poprawia, poszerza,
a by moe i zastpuje starsze przekazy, chcc pokaza z przekona-
niem, e Bg Jahwe zamieszka w Izraelu pod gr Synaj, a Mieszkanie
jest Jego mieszkaniem i miejscem kultu. Autor warstwy P
S
z kolei, po-
666
K. STERING, The Enclosed Garden, 1966; za: G. LARSSON, The Documentary Hy-
potesis and the Chronological Structure of the Old Testament, ZAW 97 (1985) 323.
przez charakterystyczny dla siebie idealizm prawa, wydatnie uzupeni
i zredaguje opis Mieszkania, czynic z niego ju nie tyle przekaz trady-
cji, co gboki przekaz prawdy religijnej. To on dzieli cay opis na dwie
potne czci, pokazujc z jak wielkim sercem i jak skrupulatnie po-
traf Izrael wypeni nakazy Boga; on przenosi Mieszkanie do pocztku
stworzenia wiata i ukazuje je jako dopenienie stwrczego dziea Boga
(zobaczymy to w rozdziale pitym); on chce wreszcie pokaza jak naj-
bardziej powanie, e cay uporzdkowany kult i kalendarz liturgiczny
Izraela maj swj pocztek pod Bo gr. Natchniony autor kapaski
pisze, by zachowa to, co byo, a czego nie ju ma. Aby to zrobi najle-
piej, wraca do pocztku (Synaj/Mojesz) i ukazuje jak byo na pocztku
i jak powinno by.
Historyczna wiarygodno pustynnego sanktuarium, potwierdzona
w wielu rdach, nie powinna by poddawana w wtpliwo. Krgo-
supem opowiadania jest na pewno posta Mojesza i jego brata Aaro-
na, objawienie Boga na Synaju czy ustanowienie sanktuarium z Ark.
Materiay ktre zebra autor kapaski odnosz si do witego Namio-
tu spod Synaju, s jednak przedstawione z punktu widzenia kapana-te-
ologa, z wntrza rozwinitej i wpywowej w Izraelu szkoy kapaskiej.
Teologia jest w opisie dominujca, co zobaczymy w trzech nastpnych
rozdziaach. Chcemy pamita, e w tekcie biblijnym szukamy praw-
dy teologicznej nie historycznej, biologicznej, czy innej gdy Biblia
jest podrcznikiem wiary ludu Boego
667
.
667
Zob. Zanim zaczniesz czyta Pismo wite w: Pismo wite Starego i Nowego
Testamentu. Najnowszy przekad z jzykw oryginalnych z komentarzem, oprac. zesp
biblistw polskich z inicjatywy Towarzystwa witego Pawa, Czstochowa: Edycja
witego Pawa 2008, s. 17.
Rozdzia III
Inauguracja kultu
Zbudowanie Mieszkania wedug Boych wytycznych to nie wszyst-
ko. Trzeba jeszcze dokona specjalnych rytw zapocztkowujcych
kult w Mieszkaniu: rytu powicenia sanktuarium i jego sprztw oraz
powicenia jego ministrw kapanw. Polecenia do wykonania tych
czynnoci znajdziemy w rozdziaach Wj 28; 29; 30 i 40. Zanim jednak
nastpi owa konsekracja, gotowe wybudowane Mieszkanie zostaje na-
wiedzone przez chwa Jahwe. Bg akceptuje dzieo Izraela i wpro-
wadza si do wntrza Namiotu. Akt powicenia Mieszkania przez
Mojesza i akt zstpienia do chway Jahwe s ze sob cile zwizane.
Wedug Wj 40, nietypowo, zstpienie Boga do sanktuarium poprzedza
konsekracj Mieszkania, ktrej w tym rozdziale mamy tylko zapo-
wied. Po ukoczeniu budowy obok okry Namiot Spotkania, a chwaa
Jahwe napenia Mieszkanie. Natomiast wedug Lb 7,1: Gdy
668
Mojesz
ukoczy budow Mieszkania, namaci je i powici wraz ze wszystki-
mi sprztami. Wedug obu tekstw akty konsekracji Mieszkania przez
Mojesza i zstpienia chway Boej s zamienne, warunkuj si i uzu-
peniaj. Powicenie Mieszkania przez Mojesza jest czynem ze strony
ludzkiej, a zstpienie chway Jahwe jest konsekracj sanktuarium ze stro-
ny Boej: To miejsce bdzie uwicone (w
e
niqda) przez moj chwa
(Wj 29,43). Podobnie cile cz si z sob w materiale kapaskim
powicenie Mieszkania z powiceniem kapanw, ministrw tego
miejsca. Miejsce sprawowania kultu oraz jego ofcjalni uczestnicy to
w staroytnym Izraelu elementy ze sob nierozerwalne. Std po polece-
niach dotyczcych Mieszkania (Wj 25-27) nastpuj przepisy obowi-
zujce kapanw (Wj 28-29), a po poleceniu konsekracji sanktuarium,
nakaz konsekracji kapanw (Wj 30 i 40).
W obecnym rozdziale przeanalizujemy trzy wyej wymienione
kwestie: konsekracj Mieszkania przez Boga akt zstpienia oboku
i chway Jahwe do Mieszkania (punkt 1.), konsekracj Mieszkania i ka-
panw przez Mojesza (punkt 2.) oraz kwesti ministrw sanktuarium
pustyni kapanw i lewitw (punkt 3.)
668
Niektrzy tumacz w dniu, w ktrym.
1. Obok i chwaa Jahwe w Mieszkaniu
W analizowanym przez nas opowiadaniu o Mieszkaniu na pustyni
(Wj 25-40) charakterystyczna perykopa o oboku i chwale Jahwe poja-
wia si na jego kocu:
Wtedy obok okry Namiot Spotkania, a chwaa Jahwe wypenia Miesz-
kanie. I nie mg Mojesz wej do Namiotu Spotkania, poniewa obok
spoczywa na nim, a chwaa Jahwe wypenia Mieszkanie. Na kadym
etapie podry, ilekro obok unosi si ponad Mieszkanie, Izraelici po-
dejmowali wdrwk. A kiedy obok nie unosi si, nie podejmowali
wdrwki [a] do dnia jego podniesienia si. Obok Jahwe, ktry [spo-
czywa] nad Mieszkaniem w dzie, w nocy by ogniem na oczach caego
domu izraelskiego na kadym etapie podry (Wj 40, 34-38).
Cytowany fragment wyranie odrnia si jako jednostka czy
maa perykopa
669
. Przez niektrych egzegetw uwaany jest za punkt
centralny dokumentu kapaskiego
670
. Z literackiego i teologicznego
punktu widzenia jawi si jako bardzo wany w strukturze opowiada-
nia o Mieszkaniu. Stanowi bowiem konkluzj caego bloku Wj 25-40,
opisuje Bo akceptacj tego wszystkiego, czego dokona Izrael, jest
spenieniem wczeniejszej zapowiedzi: Tam bd si spotyka z Izra-
elitami i to miejsce bdzie uwicone przez moj chwa (Wj 29,43).
Perykop mona podzieli na dwie czci: 1. manifestacja Chway Jah-
we w Mieszkaniu w postaci oboku (ww. 34-35) oraz 2. kierownicza
rola oboku w wdrwce Izraela przez pustyni (ww. 36-38). Pierwsza
cz stanowi punkt kulminacyjny i podsumowanie opowiadania; cz
druga (Wj 40,36-38) jest streszczeniem i przypomnieniem funkcji, jak
peni obok dla Izraelitw przewodnika i wodza w ich wdrwce
do Ziemi Obiecanej. Midzy obu fragmentami zachodzi pewne napi-
cie: pierwszy jest bardziej statyczny (Jahwe spoczywa w Mieszkaniu),
a w drugim Boa obecno staje si dynamiczna, towarzyszy Izraelowi
we wszystkich przemarszach. Ma ono jednak swe wytumaczenie i nie
jest na tyle ostre, by widzie tu dwa rda. Ca mow z Wj 40,34-38
moemy podzieli jeszcze na cztery punkty: 1. chwaa-obok w Namio-
cie (w. 34), 2. Mojesz nie moe wej (w. 35), 3. jeli obok si pod-
nosi Izraelici wdrowali, nie wdrowali gdy obok si nie podnosi
669
Niektre wspczesne przekady biblijne susznie oddzielaj ten fragment nada-
jc mu nowy tytu.
670
W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, jw,. 42.
241 Rozdzia III. Inauguracja kultu
(w. 36), 4. obok w nocy byszczy (w. 38)
671
. Jednostka Wj 40,34-38 jest
krtsz wersj opowiadania z Lb 9,15-23, gdzie szeroko rozwinity jest
opis prowadzenia Izraela przez obok Jahwe
672
; fragmentem z Ksigi
Liczb zajmiemy si poniej.
Jak powiedzielimy w rozdziale pierwszym, opis z Wj 40,34-38
cznie z opisem poprzedzajcym opowiadanie (Wj 24, 15-18) to dwie
teofanie oboku i chway, ktre stanowi kapask inkluzj relacji
o Mieszkaniu. Rozpoczynaj one i zamykaj opowiadanie, wskazujc
na jego bezporedni zwizek z obecnoci i przebywaniem Jahwe. Pe-
rykopa zawiera dwa kluczowe terminy czy obrazy obok i chwaa
Jahwe; kluczowe nie tylko dla rozumienia jej samej, ale w ogle dla
zrozumienia kapaskiego sposobu przedstawiania ukazujcego si
Boga. Sprbujemy te pojcia bliej sprecyzowa.
Obok :: (nn, LXX: , Vg: nubes) okrela zjawisko at-
mosferyczne powszechnie znane z dowiadczenia mas skraplajcej
si w powietrzu pary wodnej. W Starym Testamencie termin najcz-
ciej jest uywany na oznaczenie chmury; wystpuje rwnie w wersji
czasownikowej, gdzie oznacza zakry. Staroytni postrzegali obok
jako manifestacj mocy Boej
673
. W Biblii niewidzialny Bg objawia
si ludziom stosownie do ich sposobu pojmowania. W tym celu wy-
korzystuje take naturalne zjawiska atmosferyczne, jak burz, ogie,
deszcz, wulkan, piorun, a take chmur-obok i wiele innych
674
. Trzeba
tu zauway, e Izraelici, w przeciwiestwie do wyznawcw innych
religii, nigdy nie utosamiali swego Boga z owymi fenomenami natury,
gdy dla nich wszystko to byo w Jego rku, aczkolwiek czsto widzieli
Boga objawiajcego si w rnych zjawiskach natury.
Wrd tych zjawisk natury, ktrymi posugiwa si Bg, aby obja-
wi si ludziom, najczciej wspominane s wanie chmury. Jahwe po-
671
E. CORTESE, Num. 9,15-23 e la presenza divina nella Tenda di P, RivBib 31
(1983) 406.
672
D. FRANKEL, Two Priestly Conception of Guidance in the Wilderness, JSOT 81
(1998) 31-37. Autor dowodzi, e oba fragmenty nie nale do podstawowego materiau Autor dowodzi, e oba fragmenty nie nale do podstawowego materiau
P, ale s pnym przepracowaniem oraz polemik z wczeniejsz koncepcj odnalezio-
n w materiale kapaskim: Bg komunikuje si z Izraelem poprzez obok Mieszkania,
a nie jak wczesniej, spotyka si z Izraelem (Wj 25,22; 29,43) ustnie przez Mojesza
(tame, 32-36).
673
R.M. GOOD, Obok, tum. M. Wojciechowski, w: EB, 858.
674
Zob. H. WITCZYK, Teofania w Psalmach, Krakw: Polskie Towarzystwo Teolo-
giczne 1985, 37 i 41-48; tene, To historyczno-religijne opisw teofanii w psalmach,
RBL 37 (1984) 470-476.
suguje si nimi niby rydwanem czy stolic, aby i, zej, przebywa
i zwraca si do ludzi (Wj 14,24; 34,5; Pwt 5,22; Iz 14,14; Na 1,3; Ps
17,3, Hi 22,14; Syr 35,20; passim). Pismo wite ma do bogaty zasb
sw na oznaczenie chmury: rfel chmura ciemna i gsta (Wj 20,21;
Pwt 4,11; Ps 18,19; passim), b rwnie chmura ciemna (Wj 19,9;
Ps 18,12; Iz 19,1; passim), ahaq chmura wysoko wzniesiona (Pwt
33,26; Ps 68,35; Hi 35,5) czy n dymica chmura (Rdz 15,17; Wj
20,18; Ps 18,9)
675
. Najczciej jednak w Starym Testamencie na ozna-
czenie chmury zachodzi termin nn, uywany wanie w kapaskich
tekstach. Na blisko 100 miejsc jego wystpowania w Biblii, 70 razy
uyty jest na oznaczenie zjawienia si Jahwe i Jego interwencji
676
. Cz-
sto poczony jest z wyrazem amd (od mad trzyma si prosto),
z ktrym tworzy wyraenie sup oboku (np. Wj 13,21). Ju w teks-
tach J (np. Wj 13,21n; 14,19b; Lb 14,10-14) oraz E (np. Ex 14,19a.20;
19,16; Lb 11,25) jest wzmianka o nn, jako znaku objawiajcego si
Boga: A Jahwe zstpi w oboku i [Mojesz] zatrzyma si koo Niego
i wypowiedzia imi Jahwe (Wj 34,5: J)
677
.
Autor kapaski bierze ten wyraz do swej terminologii. Jest jednak
rnica w pojmowaniu oboku Jahwe, jego funkcji pomidzy J a P. Dla
J cudowny obok pojawia si nad Morzem Czerwonym, aeby broni
Izraela przed Egipcjanami (Wj 14,19b-20); ponownie pojawia si na
Synaju, ale pniej Izraelowi przewodzi Arka (Lb 10,33-36). Natomiast
wedug P obok pojawia si praktycznie tylko na Synaju
678
. Nastpnie
obok z Synaju osiada na stae nad Mieszkaniem i to on prowadzi Izra-
ela do Kanaanu
679
:
675
676
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkoranz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 1099-
1100; A. OEPKE, The Cloud as an Embodiment and Attribute of Deity, w: tego, ,
w: TDNT, vol. 4, 902-910. L.I.J. STADELMANN (The Hebrew Conception od the World.
A Philological and Literary Study (Analecta Biblica 39), Rome: Pontifcial Biblical
Institute 1970, 99n) i R.B.Y. SCOTT (Meteorological Phenomena and Terminology in
the Old Testament, ZAW 64 (1952) 11-25, tu: 24n) wymieniaj po 7 odcieni znaczenio-
wych terminu nn w zalenoci od kontekstu jego wystpowania.
677
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw., 777-
778.
678
Wczeniej tylko w poprzedzajcym epizodzie o mannie przybywajcej z Synaju
(Wj 16).
679
Zob. T. MANN, The Pillar of Cloud in the Reed Sea Narrative, JBL 90 (1971)
15-30. Autor prezentuje przegld motywu chmury nie tylko w historii Exodusu, ale Autor prezentuje przegld motywu chmury nie tylko w historii Exodusu, ale
w Starym Testamencie i rdach pozabiblijnych.
Ile razy obok wznosi si nad Mieszkaniem, Izraelici wyruszali w dro-
g, a jeli obok nie wznosi si, nie ruszali w drog a do dnia uniesie-
nia si oboku (Wj 40,36n).
Wszystkie tradycje Picioksigu, opisujc wydarzenia pod Synajem,
wzmiankuj o chmurze-oboku, jako znaku Jahwe (por. te D: Pwt 4,11;
5,22-24 najstarszy komentarz do objawienia na Synaju). By moe
std pniejsza tradycja biblijna zaczerpna obraz oboku jako znaku
obecnoci Jahwe
680
. W tekstach tych znak oboku raz wyraa przyjcie
czy obecno Boga (por. Ps 97,2; 99,7), innym razem symbol widzialny
Wodza kierujcego pochodem ludu izraelskiego przez pustyni
681
(por.
Ne 9,12; Ps 78,14; 105,39; Iz 52,12; 58,8). Oba te znaczenia obecne s
w kapaskich tekstach
682
. Wedug psalmisty obok jest take miejscem
wyroczni dla Izraela: Przemawia do nich w supie oboku: syszeli Jego
zlecenia i przykazania, ktre im nada (Ps 99,7).
Nadprzyrodzono (nie-naturalno) oboku nie podlega dla autora
kapaskiego najmniejszej dyskusji, skoro widzialnie utrzymywa si
cay czas w jednym miejscu (nad Mieszkaniem), a kiedy chcia, pod-
nosi si i poda w okrelone miejsce. Wykluczona jest wic inter-
pretacja niektrych dawniejszych uczonych, e sup oboku to np. sup
ognia, jaki unosi si nad wulkanem podczas wybuchu (H. Gressmann).
Opis pokazuje, e upersonifkowany obok oznacza obecno samego
Jahwe, ktry jako Wdz Izraela prowadzi swj lud, dajc cakowite-
go zaufania i posuszestwa wobec znaku-oboku.
Zwizany z obrazem oboku w rdle kapaskim jest nony w Sta-
rym Testamencie obraz chway Jahwe ::: (k
e
bd JHWH,
LXX: do,xa kuri ,ou, Vg: gloria Dei). Oba obrazy wystpuj razem w na-
stpujcych tekstach przynalenych do P: Wj 16,10
683
; 24,15-18; 40,34-
38; Lb 9,15-23; 17,7
684
; sama natomiast k
e
bd Jahwe (domylnie take
680
W Nowym Testamencie z oboku przemawia Bg na grze Tabor (k 9,34n
i par.); obok unosi wniebowstpujacego Jezusa (Dz 1,9) i bdzie towarzyszy Jego
powtrnemu przyjciu (Mt 24,30; Mk 13,26; Ap 1,7; Dn 7,13n).
681
G.W. COATS, An Exposition for the Wilderness Traditions, VT 22 (1972) 291.
682
M. FILIPIAK, Arka Przymierza i Namiot Spotkania, jw., 215; M. KOKOT, Ob-
ok w Starym Testamencie jako znak zbawczej mocy Boga dziaajcej w historii Izraela,
Seminare (1981) 5-22.
683
Na temat k
e
bd JHWH w tym fragmencie zob. E. E. RUPRECHT, Stellung und Be-
deutung der Erzhlung vom Mannawunder (Ex 16) im Aufbau der Priesterschrift, ZAW
86 (1974) 269-271 oraz n. 2.
684
Inne teksty: np. Pwt 5,22-24; 1 Krl 8,11; 2 Krn 5,13n; Iz 4,5; 6,3n; Ez 10,3n;
Dn 7,13n; k 9,31-35 i par.; Mt 24,30; Mk 13,26.
z obokiem) wystpuje jeszcze w Kp 9,6.23; Lb 14,10; 16,19. Jest rze-
cz znamienn, e w P zarwno nn, jak i kbd wi si cile
z sanktuarium na pustyni. Z tym, e o ile obok widoczny jest cigle
przez co wskazuje na obecno sta Jahwe, to chwaa, ukazuje si
Izraelitom od czasu do czasu wskazujc na czasowe objawienie si
Boga
685
. Temat ten rozwiniemy w rozdziale nastpnym.
k
e
bd JHWH wedug rda kapaskiego musi mie wyrany symp-
tom widzialny, skoro ukazaa si caemu ludowi (Kp 9,23; Lb 14,10;
16,19). Wj 16,10 wyjania, e symptomem tym moe by wanie ob-
ok lub jakie wiato w nim: ukazaa si im chwaa Jahwe w obo-
ku. Obok i chwaa nie stanowi wic dla autora kapaskiego dwch
odrbnych rzeczywistoci, ale tworz wsplny obraz: przejawem,
widzialnym znakiem, ale take zason, aur tajemniczoci dla Boej
chway jest wietlany obok, ktry czasem przybiera form ognia
686
(Wj
40,38; Kp 9,23-24; 10,2; 16,35). Obok jednoczenie ukazuje i zakry-
wa chwa Jahwe, co zgodne jest z jego rdosowem (przypomnijmy
w wersji czasownikowej oznacza zakry). Obok (i ogie) stanowi
dla k
e
bd JHWH moe pojazd jak u Ezechiela, albo oson i aureol jak
w innych teofaniach
687
.
W rdle kapaskim oba obrazy s tak ze sob zczone, e niemal
synonimiczne. Wskazuje na to np. Wj 40,34-35. Sprbujmy rozpisa
ten fragment na stychy:
(34)Wtedy obok okry Namiot Spotkania,
A chwaa Jahwe wypenia Mieszkanie.
(35) I nie mg Mojesz wej do Namiotu Spotkania,
poniewa obok spoczywa na nim,
A chwaa Jahwe wypenia Mieszkanie.
W obu zdaniach wystpuje paralelizm synonimiczny pomidzy sty-
chami, paralelizm obrazw obok chwaa Jahwe oraz Namiot Spotka-
nia Mieszkanie
688
. W Wj 40,34-35 drugi czon obu zda jest dokad-
nie powtrzony, rytmizujc tekst i budujc paralelizm take pomidzy
wersami.
685
E. CORTESE, Num. 9,15-23 e la presenza divina, jw., 409.
686
Zob. J.K. PYTEL, Symbolika ognia w Pimie witym, RBL 42 (1989) 115.
687
T. BRZEGOWY, Teofania eschatologiczna na Syjonie, RBL 41 (1988) 305.
688
Zbliony paralelizm znajdujemy u w. ukasza (k 1,35): Duch wity spocznie
na tobie // i moc Najwyszego osoni ci. Czasownik osoni jest spokrewniony z rze-
czownikiem obok; niektrzy tumacz go jako ocieni.
Sam wyraz ::: chwaa jest bardzo funkcjonalnym terminem
teologicznym Starego Testamentu
689
. Rdze kbd wyraa pierwotnie
ide cikoci, ktra zachowaa si mniej lub bardziej we wszystkich
formach werbalnych i nominalnych jakie ten rdosw posiada
690
.
Jako czasownik w qal oznacza by cikim (np. Wj 5,9; Sdz 1,35;
Iz 24,20), by ciarem (1 Sm 13,25), by wanym (np. Hi 14,21;
Ez 27,25). Forma nikbd (nifal) wskazuje ju na przenone znaczenie:
okaza si znacznym, monym, a jako imiesw odpowiada polskie-
mu sawny, znakomity, dostojny, szanowany (Rdz 34,19; Na 3,10).
W koniugacji piel oznacza pierwotnie czyni cikim, czyli prze-
chodzc na poziom bardziej abstrakcyjny: czyni wanym, uznawa
za wanego, a wic powaa, czci, ceni (np. Wj 20,12; Lm 1,8).
Inne formy czasownikowe zachodz rzadziej. Jego antonimem jest cza-
sownik qll by lekkim
691
. W formach nominalnych pierwotne zna-
czenie rdosowu kbd najlepiej zachowao si w przymiotniku kbd.
W wikszoci przypadkw znaczy on ciki (np. jarzmo w 1 Krl
12,4; adunek na zwierz w Ps 38,5; gniew w Prz 27,3). Rzeczownikiem
kbd okrelano take wtrob (Wj 29,13; Kp 3,4.10; passim)
692
.
Interesujcy nas rzeczownik kbd swoje dosowne, pierwotne zna-
czenie zachowa tylko w jednym tekcie Iz 22,24 gdzie oznacza
ciar naczy domowych, zawieszonych na koku. W licznych na-
tomiast tekstach (w Biblii wystpuje ok. 300 razy) kbd suy jako
okrelenie potgi, jak kto posiada w spoecznoci (np. 1 Krl 3,13;
Ez 31,18; Est 1,4), sawy lub chway (np. 1 Sm 2,8; Iz 14,18;
Oz 4,7; Prz 15,33). Osobn grup stanowi teksty, gdzie kbd ozna-
cza rzecz cenn, wartociow, bogactwo lub skarb (np. Rdz
31,1; Ag 2,3.7; Ps 49,17n). W paru tekstach wystpuje jako synonim
689
Zob. The Dictionary of Classical Hebrew, ed. D.J.A. CLINES, jw., vol. 3, 349-358
(szczeg. 353-358); G. VON RAD, ::: in the OT, w: , TDNT, vol. 2, 232-255 (tu:
238-242); H. HEGERMANN, , w: , w: , w: , w: , w: Exegetisches Wrterbuch zum Neuen Testament,
Bd. 1, hrsg. von H. Balz, G. Schneider, kol. 832-841; G. HENTON DAVIES, Glory, w: IDB,
vol. 2, 401-403.
690
Do tej etymologii kbd nawiza w. Pawe, gdy mwi o wiecznej wadze chway
(2 Kor 4,17).
691
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkoranz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 659;
C. WESTERMANN, kbd schwer sein, w: THAT, Bd. 1, kol. 794-812 (tu: 795); J.S. SY-
NOWIEC, Kebod Jahweh, w: Studia teologiczne, red. L. Grka i in., Lublin: RW KUL
1976, 44-45. Praca J.S. Synowca jest streszczeniem jego rozprawy doktorskiej pod tym
samym tytuem napisanej na KUL pod kierunkiem S. acha w 1967 r.
692
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkoranz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 660;
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw. 457n.
duszy, ycia, serca wzgldnie zastpuje zaimek ja (np. Rdz 49,6;
Ps 7,6; 57,8n)
693
.
Najbardziej none teologicznie jest jego wystpowanie w sta-
tus constructus z imieniem Boym: k
e
bd Jahwe. Dyskusja nad zna-
czeniem wyraenia k
e
bd Jahwe ma ju dug histori i jak sugeruje
J.S. SYNOWIEC, pozostaje problemem otwartym
694
. Wedug najstarszej
monografi na ten temat (A. VON GALL, 1900) k
e
bd Jahwe oznacza
przed niewol zawsze burz jako form objawienia si Boga, natomiast
w pismach Ezechiela i zalenych od niego kapaskich, wietlist po-
sta Boga widzialn dla wybracw (tak Ezechiel) lub dla wszystkich
Izraelitw (tak autor kapaski)
695
. W. CASPARI (1908) ucila, e to nie
burza daa pocztek idei bstwa, ale odwrotnie pojcie Boga wpy-
no na religijn interpretacj burzy, ktra ukazuje potg i majestat
Boy
696
. Obszerne studium J. Morgensterna (1911 i 1913, a ostatecz-
nie w 1963 r.) zaowocowao wnioskiem, e w najdawniejszych cza-
sach wyraeniem k
e
bd Jahwe oznaczali Izraelici Ark Przymierza.
Troch pniej Jahwista i Izajasz rozumieli pod tym wyraeniem
olepiajcy blask, ktry emanowa z nadprzyrodzonej postaci Jahwe.
Dla Ezechiela jest to wietlista posta Boga, przypominajca ksztaty
ludzkie. rdo kapaskie jest natomiast zalene od Ezechiela, lecz
odrzuca antropomorfczne przedstawienie k
e
bd Jahwe, i woli mwi
o czym podobnym do ognia
697
. J. ABRAHAMS w swych badaniach nad
k
e
bd Jahwe (1925) wyraa przekonanie, e zwrot ten nie odnosi si do
zjawisk zmysowych, ale zawsze oznacza potg Bo, ktra troszczy
si o sprawiedliwo
698
. G. VON RAD w najbardziej przejrzystym opra-
cowaniu zagadnienia (1935, powtrzonym w jego Teologii Starego
Testamentu) podziela zdanie Caspariego, e k
e
bd Jahwe wystpuje
w podwjnej roli: rzeczownika zmysowego (widzialnego: wietlista
693
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkordanz zum Hebrischen Alten Testament, jw.,
661- 662; F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw.,
458-459; C. WESTERMANN, kbd schwer sein, jw., kol 795; J.S. SYNOWIEC, Kebod Jah-
weh, jw., 43-44; J. DEWEY, Chwaa, tum. Z. Kociuk, w: EB, 161-162.
694
J.S. SYNOWIEC, Historyczny szkic dyskusji na temat Kebod Jahweh, RTK
15 (1968) 33-45.
695
S. ach, k
e
bd JHWH, w: tene, Ksiga Wyjcia. Wstp, przekad, komentarz,
ekskursy (PST I, 2), Lublin: RW KUL 1964, 344n; J.S. SYNOWIEC, Historyczny szkic, jw.,
33n.
696
S. ach, k
e
bd JHWH, jw., 345; J.S. SYNOWIEC, Historyczny szkic, jw., 35.
697
J.S. SYNOWIEC, Historyczny szkic, jw., 36.
698
Tame, 37 i 44.
posta Boga, tajemnicza chmura) oraz oderwanego (abstrakcyjnego:
potga Jahwe, sam Jahwe). Odrzuca twierdzenie von Galla o burzy.
Dla niego Ezechiel i P reprezentuj dwie odmienne (cho majce po-
dobiestwa) tradycje, gdy prorok przedstawia k
e
bd Jahwe zasadni-
czo jako ukryt antropomorfczn posta Boga, gdy tymczasem autor
kapaski mwi o nieokrelonym zjawisku wietlnym, ktre ukazuje
si wszystkim Izraelitom
699
. Podobnie K. NEUHASEN (1936) wyrnia
teksty Starego Testamentu, w ktrych wyraenie to oznacza zjawiska
podpadajce pod zmysy i te, w ktrych ma ono znaczenie oderwane.
Sdzi jednak, e w historii Izraela tre wyraenia nie ulega adnym
zmianom, adnej ewolucji, gdy zawsze istotn jego treci bya wi-
dzialna strona objawienia si Boga
700
. Najobszerniejsza monografa
nt. k
e
bd JHWH wysza spod pira B. STEINA w 1939 roku. Analiza
tekstw Starego Testamentu prowadzi go do konkluzji, e wyraenie
to nigdy nie oznaczao zjawisk meteorologicznych ani innych zjawisk
zmysowych, ale istot wzgldnie przymioty Boga. k
e
bd JHWH jest
znakiem uroczystej teofanii izraelskiego Boga przymierza. W psalmach
przyrodniczych oznacza potn wito Boga jako Stwrcy i Krla.
U Ezechiela wystpuje w znaczeniu abstrakcyjnym (oznacza eschato-
logiczn wito Boga) oraz konkretnym (w czterech wizjach, gdzie
okrela wietlan posta Boga). B. STEIN jest przeciw zalenoci P od
Ezechiela w tym wzgldzie. Autor kapaski, wedug tego badacza, wy-
raeniem k
e
bd JHWH okrela nie bezksztatne zjawisko wietlne,
jak chcieli niektrzy, ale samego Boga (jako Jego synonim), ktrego
zjawisko wietlne tylko symbolizuje. W kocowej, podsumowujcej
wszystkie ustalenia konkluzji dochodzi do przekonania, e tre k
e
bd
JHWH mona zmieci w nastpujcej defnicji: k
e
bd JHWH to
objawiajcy si majestat Boga jako Krla Izraela i Krla wszechwia-
ta
701
. S. ach w swoim krtkim studium nt. k
e
bd JHWH sugeruje, e
w jednych tekstach ma ono
702
znaczenie abstrakcyjne (przymiot potgi
Boej), w innych natomiast konkretne (zjawisko, ktre jest tego przy-
miotu symbolem, jak ogie, zjawiska burzy)
703
. Wedug T. BRZEGOWEGO
699
Tame, 38.
700
Tame, 38n.
701
Tame, 40-42 i 44; S. ach, k
e
bd JHWH, jw., 346.
702
Uywamy formy nijakiej, rozumiejc k
e
bd Jahwe jako wyraenie; wedug gra-
matyki hebrajskiej jednak kbd JHWH jest rodzaju mskiego.
703
S. ach, K
e
bd Jahwe, jw., 343-346.
k
e
bd Jahwe oznacza u prorokw teofanijn obecno Boga w wityni
wrd wielkiego szumu i wietlnego blasku
704
.
Wikszo uczonych przyjmuje wic, e starotestamentalne k
e
bd
Jahwe zawiera w sobie jakie wraenie podpadajce przynajmniej pod
zmys wzroku (te suchu)
705
. Przyjmuje si te, e k
e
bd JHWH wyraa
jednoczenie potg, wito i obecno Boga utosamiana jest wic
przez autorw natchnionych z samym Jahwe. Wiele jest tekstw w Sta-
rym Testamencie, w ktrych wyraenie k
e
bd Jahwe zdaje si by iden-
tyczne z samym Jahwe, z Jego obecnoci, bd z Jego potg i moc
(zob. np. Wj 33,18-23; Iz 6,3). W Psalmach k
e
bd Jahwe ujawnia si
w dzieach stworzenia (Ps 19,2; 29,2; 104,31), w opiece nad narodem
wybranym (Ps 66,2; 79,9; 108,6) i pobonymi Izraelitami (Ps 57,6;
138,5; 145,5.11). W tekstach poetyckich uywane jest w paralelizmie
z imieniem Jahwe (Ps 72,19), bd z samym Jahwe (Wj 33,18-23);
a take z rzeczownikiem moc (Ps 63,3; 96,3.7.8), sawa (Iz 42,8).
Czsto towarzysz mu zjawiska wietlne (obok, ogie, jak jest u autora
kapaskiego i w wielu starszych tekstach), uzmysawiajce yw obec-
no Boga. J.S. SYNOWIEC swe badania nad tym biblijnym wyraeniem
konkluduje: Wyraenie k
e
bd Jahwe wystpuje w dwch znaczeniach.
Jedne teksty posuguj si nim na oznaczenie przymiotu potgi Boej
lub chway nalenej Bogu jako istocie potnej. W innych tekstach na-
tomiast jest ono synonimem Jahwe (). W tej drugiej grupie tekstw
k
e
bd Jahwe czsto czy si z teologi wityni, oznaczajc Boga, ktry
mieszka w Namiocie Mojesza, a potem w wityni Salomona, i ktry
zamieszka w wityni odbudowanej po powrocie z niewoli
706
.
Dokadne miejsce, w ktrym ukazywaa si chwaa Boa, a wic
gdzie rezydowaa, jest trudne do okrelenia, gdy nie jest to w P jasno
wyraone. Kbd moga wynurza si z wntrza witego witych,
do ktrego zstpia w chwili ukoczenia budowy i powicenia Miesz-
kania. Moe wskazywa na to Kp 16,2.13 oraz Ez 10,4, gdzie kbd
jest ulokowana we wntrzu witego witych. Z drugiej strony kbd
i okrywajcy j obok moga by ulokowana na szczycie Namiotu Spot-
704
T. BRZEGOWY, Teofania eschatologiczna na Syjonie, jw., 299-307.
705
Trudno zgodzi si z tymi nielicznymi badaczami, ktrzy uwaaj, e k
e
bd
JHWH nigdy nie oznacza zjawisk zewntrznych, biorc pod uwag choby liczne teks-
ty P, gdzie chwaa Jahwe ukazaa si Mojeszowi bd caemu Izraelowi. Wyrazi to
w. Jan: A Sowo stao si ciaem i rozbio namiot midzy nami, i widzielimy Jego
chwa (J 1,14)
706
J.S. SYNOWIEC, Kebod Jahweh, jw., 57.
kania
707
i w krytycznych momentach zaczynaa janie, by by widocz-
n s:-:: .. na oczach caego Izraela (Wj 40,38). Tak ukazu-
j j teksty Wj 19,11, Kp 10,3; Lb 14,10.20; 16,19; 17,7; 20,6; Neh
8,5 i Jr 28,1.11. D. FRANKEL wskazuje, e starsza tradycja kapaska
umieszcza kbd wewntrz sanktuarium, gdzie nie bya widzialna dla
ludzi, natomiast pniejszy kapaski suplement lokuje kbd ponad
Tabernakukum, gdzie bya widzialna dla caego narodu
708
.
Obraz chway Jahwe w P ukazuje kapask, transcendentn wizj
Boga
709
. Bg objawia si nie bezporednio, ale pod obrazem chway.
W recepcji Boego objawienia uprzywilejowany jest Mojesz: w rdle
kapaskim 35 razy wystpuje jako przemawiajcy w imieniu Boga
wrd synw Izraela, 18 razy przekazuje prawo Boe Aaronowi lub
lewitom. Ale gdy P chce ukaza bezporednie objawienie si Jahwe
Izraelowi, uywa wanie obrazu oboku i chway co jednak nie czyni
objawienia bardziej odlegym, niepewnym czy mniej rzeczywistym
710
.
Poniej przypatrzymy si bliej dwm kapaskim tekstom o oboku
i chwale Jahwe, ktre obrazem i znaczeniem lokuj si bardzo blisko
fragmentu z Wj 40,34-38
711
. Pierwszy charakterystyczny dla autora ka-
paskiego tekst narracyjny o chwale i oboku Jahwe znajdujemy tu
przed blokiem opisujcym Mieszkanie:
Gdy za Mojesz wstpi na gr, obok (::) j zakry. Chwaa Jahwe
(::: ) spocza na grze Synaj, i okrywa j obok przez sze
dni. W sidmym dniu Jahwe przywoa Mojesza z porodka oboku.
A wygld chway Jahwe w oczach Izraelitw by jak ogie poerajcy
na szczycie gry. Mojesz wszed w rodek oboku i wstpi na gr.
I pozosta Mojesz na grze przez czterdzieci dni i przez czterdzieci
nocy (Wj 24,15-18).
Fragment ten (razem z Wj 34,29-35) stanowi relacj P o wydarze-
niach spod gry Synaj
712
. Nie ma tu jednak mowy, jak w starszych tra-
707
Tak J. MILGROM, Leviticus 1-16, jw., 588-590.
708
D. FRANKEL, Two Priestly Conceptions of Guidance, jw., 31-37.
709
J. ROTH, Thmes majeurs de la Tradition sacerdotale dans le Pentateuque, NRTh
90 (1958) 704.
710
Tame, 707 i 715.
711
Inne kapaskie fragmenty o teofanii oboku-chway: Wj 16,7.10; Kp 9,4.6.23;
Lb 20,6. Na temat fragmentw z Ksigi Kapaskiej zob. J. J.L. SKA, Un nouveau Well-
hausen?, Bib 72 (1991) 253-263 (tu: 255-259).
712
Gra, wedug religijnej koncepcji rnych kultur, bya wityni kosmiczn
zawieszon pomidzy niebem i ziemi. Jako skierowana w stron nieba i jemu blisza,
dycjach, o piorunach, byskawicach, wybuchajcym wulkanie, grzmi-
cych trbach towarzyszcych teofanii Jahwe i o ludzie, ktry dra ze
strachu
713
. W P teofania jest milczca: pojawia si wietlany obok.
Uosabiajcy samego Jahwe, najpierw spowija wit gr przez sze
dni, nastpnie, gdy Mieszkanie jest ju gotowe, zstpuje do niego. Przez
obok i gorejcy ogie otaczajcy gr Bg bierze j w posiadanie. Lud
asystuje w milczeniu tej niedostpnej chwale. Nastpnie Jahwe schodzi
z gry w d, by wzi w posiadanie zbudowane wanie Mieszka-
nie. Najpierw jego mieszkaniem bya gra, teraz staje si nim wa-
ciwe sanktuarium. Sanktuarium na pustyni, pord ludu Izraela, zosta-
o wybrane jako miejsce zamieszkania Jahwe. Od tego momentu na
pierwszy plan Ksigi Wyjcia (a take reszty Picioksigu) wysuwa si
warstwa kapaska, odsuwajc na dalszy plan stare rda
714
. Fragment
czy narracj o objawieniu si Boga na Synaju ze swoim nastpujcym
materiaem legislacyjnym, stanowi wprowadzenie do bloku Wj 25-31
i zwizany jest z Wj 31,18: Gdy skoczy rozmawia z Mojeszem na
grze Synaj, da mu dwie tablice wiadectwa, z ktrym stanowi ram
bloku
715
. Jeszcze mocniejsze obramowanie stanowi ten fragment z Wj
40, o czym mwilimy: opis teofanii Jahwe w postaci oboku-chway
(Wj 24,15-18) otwiera opowiadanie o budowie Mieszkania; analogicz-
ny opis (Wj 40,34-38) zamyka opowiadanie.
Ciekawy paralelizm dostrzegamy take w czciach przed rozpo-
czciem opisu Mieszkania i po jego zakoczeniu:
bya czstym miejscem teofanii, wit przestrzeni. W wielu mitologiach mwi si
o grze witej i uwaa si j za centrum wiata; podobnie jest w Biblii (por. wzg-
rze Moria, Synaj, gra Syjon, Tabor, Oliwna, Kalwaria). Tu, dziki askawoci Jahwe,
transcendencja witej gry i wydarze z ni zwizanych ustpuje immanencji Boej
obecnoci w porodku wybranego ludu. Zob. np. T. BOOIJ, Mountain and Theophany
in the Sinai Narrative, Bib 65 (1984) 1-26; M. BARANOWSKI, Staroytne wyobraenia
gry bogw, a biblijna tradycja Boej gry Syjon, CT 70 (2000) 69-78; T. BRZEGO-
WY, Wybranie Jerozolimy w wietle psalmw, RBL 43 (1990) 102n.
713
Ten obraz teofanii synajskiej mia najwikszy wpyw na wszystkie opisy teofa-
nijne w Starym Testamencie, zob. H. WITCZYK, Teofania w Psalmach, jw., 52.
714
Ksig Wyjcia tworz te rda J i E oraz wstawki D; zob. M. M. NOTH, Das
Zweite Buch Mose. Exodus, jw., 5.
715
C. HOUTMAN, Der Tatian des Pentateuch. Einheit und Kohrenz in Exodus
19-40, EThL 76 (2000) 381-395 (tu 389n); P. WEIMAR, E. ZENGER, Exodus. Geschichten
und Geschichte der Befreiung Israels (Stuttgarter Bibelstudien 75), Stuttgart: KBW
Verlag 1975, 14; J.H. MCCRORY, Up,Up,Up, and Up. Ex 24,9-18 as the Narrative Con- Ex 24,9-18 as the Narrative Con-
text for the Tabernacle Instruction of Ex 25-31, SBL Seminar Papier Series 29 (1990)
570-582 (za: IZBG 37 (1990-1) nr 286).
Wj 24,16: [Jahwe] przywoa Mojesza Kp 1,1a: Jahwe przy-
woa Mojesza
Wj 25,1: Tak powiedzia Jahwe do Mojesza Kp 1,1b: Tak po-
wiedzia Jahwe do niego
Wj 25,2: Powiedz synom Izraela Kp 1,2: Powiedz synom
Izraela
Izraelici buduj Namiot (Tabernakulum) przed opuszczeniem Syna-
ju, gdy to wity Namiot staje si nowym Synajem, nowym miejscem
teofanii Jahwe. Kolejne pouczenia otrzyma Mojesz ju z Namiotu,
a nie z gry (Kp 1,1n). Tak, jak pocztkowe rozdziay Ksigi Wyjcia
cz si z Ksiga Rodzaju przez kontynuacj opowiadania o patriar-
chach, tak koniec Ksigi Wyjcia czy si wyranie z nastpujc po
niej Ksig Kapask, w caoci niemal powicon sprawom kultu.
Drugi fragment bardzo zbliony do perykopy Wj 40,34-38 odnajdu-
jemy w Ksidze Liczb. Wydarzenie wraz z wyjanieniem opisane w Wj
40,34-38 autor kapaski powtarza szerzej w Lb 9,15-23, fragmencie
nalecym rwnie do P
S 716
:
W dniu, kiedy ustawiono Mieszkanie, okry je wraz z Namiotem wia-
dectwa obok, i od wieczora a do rana pozostawa nad Mieszkaniem
na ksztat ognia. I tak dziao si zawsze: obok okrywa je [w dzie],
a w nocy jakby blask ognia. Kiedy obok podnosi si nad Mieszka-
niem, Izraelici zwijali obz, a w miejscu, gdzie si zatrzyma, rozbijali
go znowu. Na rozkaz Pana Izraelici zwijali obz i znowu na rozkaz
Pana rozbijali go z powrotem; jak dugo obok spoczywa na Mieszka-
niu, pozostawali w tym samym miejscu. Nawet wtedy, gdy obok przez
dugi czas rozciga si nad Mieszkaniem, Izraelici, posuszni rozka-
zowi Pana, nie zwijali obozu. Lecz zdarzao si rwnie tak, e obok
krtki czas pozostawa nad Mieszkaniem; wtedy rwnie rozbijali obz
na rozkaz Pana i na tene rozkaz go zwijali. Zdarzao si i tak, e ob-
ok pozostawa tylko od wieczora do rana, a nad ranem si podnosi;
wtedy oni zwijali obz. Niekiedy pozostawa przez dzie i noc; skoro
tylko si podnis, natychmiast zwijali obz. Jeli pozostawa dwa dni,
miesic czy duej gdy obok rozciga si nad Mieszkaniem i okry-
wa je, pozostawali Izraelici w miejscu i nie zwijali obozu; skoro tylko
si podnis, zwijali obz. Na rozkaz Pana rozbijali obz i na rozkaz
Pana go zwijali. Przestrzegali nakazw Pana, danych przez Mojesza
(Lb 9,15-23).
716
E. CORTESE, Num. 9,15-23 e la presenza divina, jw., 405.
Perykopa pojawia si w momencie najbardziej sprzyjajcym, gdy
Izrael rozpoczyna podr z Synaju. Szczeglnie dokadnie autor tuma-
czy sposb prowadzenia Izraela przez obok. Zauwaamy wielk zgod-
no pomidzy tymi dwoma fragmentami, cho zastanawiajcym jest
fakt, e perykopa z Ksigi Liczb nie wspomina o chwale, mwi tylko
o oboku. Dzieje si tak dlatego, e perykopa nie wskazuje na jak
konkretn teofani, ale ukazuje sposb prowadzenia przez obok
717
.
Wj 40,34-38 i Lb 9,15-23 rozdzielone s dugim blokiem opowia-
da kultycznych. Wj 40,34-38, ktre domagao si dalszego opowiada-
nia o wdrwce Izraela, zostao wstrzymane przez regulacje liturgicz-
ne. Opis z Lb 9,15-23 wydaje si wic uzasadnionym przypomnieniem
i przywoaniem perykopy z Wj 40, gdzie skoczya si narracja oraz jej
wznowieniem, zwaszcza, e po nim nastpi ju wymarsz (Lb 10,11)
718
.
Jeeli tak, to Kp 1,1 Lb 9,14 byby wstawk pomidzy Wj 40,34-38
a Lb 10,11, gdy kocwka opowiadania o Mieszkaniu z Wj 40 otwiera
si na opuszczenie Synaju, przygotowuje kolejny etap wznowienie
marszu przez pustyni.
Niektrzy uczeni twierdz, e wersety Lb 9,19-23 s dodatkami do
ww. 9,15-18, gdy jest to rozprowadzenie tych samych myli, e Izrael
by w swej wdrwce do Ziemi Obiecanej cakowicie zaleny od Jah-
we
719
. Nie jest to wniosek niepodwaalny, szczeglnie, gdy wemiemy
pod uwag predylekcj P do rozwijania (dla nas przesadnego) pewnych
kwestii wanych dla tej szkoy teologicznej. Wbrew temu twierdzeniu,
jedno perykopy Lb 9,15-23 jest podkrelona przez siedmiokrotne uy-
cie formuy na rozkaz Jahwe (al-p JHWH).
Podczas gdy J i E mwiy o oboku prowadzcym Izraela w cigu
dnia i supie ognia w nocy, a take o oboku jako znaku Boej obecnoci
w Namiocie, to autor kapaski czy te elementy ze sw teologi Boej
obecnoci: transcendentny Bg objawia si w postaci chway (k
e
bd),
ktrej obecno zarwno sygnalizuje, jak i zakrywa obok (nn). Pe-
rykopa z Lb 9, rozwijajca wtek z Wj 40, wskazuje na potrzeb staej
czujnoci (take duchowej), wyczulenia na poruszenia i prowadzenie
Boe
720
. Opis bowiem kadzie wyrany nacisk na posuszestwo Izraela
717
Szczegowe wskazanie rnic midzy obu tekstami zob. D. D. KELLERMANN, Die
Priesterschrift von Numeri 1,1 bis 10,10 (BZAW 120), Berlin: Walter de Gruyter 1970,
133-140.
718
B. RENAUD, La formation de Ex 19-40, jw., 104; P.
719
Zob. S. ach, Ksiga Liczb (PST II, 2) 212-222.
720
C.E. LHEUREUX, Ksiga Liczb, w: KKB, 136.
rozkazom Boga (al-p JHWH). W tym niezwykym posuszestwie lu-
dzi dla Jahwe w rozkadaniu i skadaniu obozu choby na jeden dzie
(widzimy, jak pracochonna jest instalacja takiego obozu z Mieszka-
niem) prorocy dopatrywali si modzieczej mioci Izraela do swego
Boga: To mwi Pan: Pamitam wierno twej modoci, mio twego
narzeczestwa, kiedy chodzia za Mn na pustyni, w ziemi, ktrej nikt
nie obsiewa (Jr 2,2; zob. te Oz 2,17). O prowadzeniu Izraela po pusty-
ni przez obok wspomina take w. Pawe (1 Kor 10,1).
Perykopy z Wj i Lb wskazuj take, e zstpienie Jahwe do Miesz-
kania w znaku oboku jest bezporednim (w tym samym dniu) na-
stpstwem wybudowania tego sanktuarium zgodnie z rozkazem Bo-
ym. Wydaje si, e ta nauka P jest zapoyczona ze starszej tradycji
biblijnej, opisujcej fnalny akt erekcji wityni wanie jako zstpienie
do niej chway Jahwe w znaku oboku. Mwilimy o tej koncepcji przy
okazji omawiania gatunku Wj 25-40: po akcie zbudowania na rozkaz
Boy wityni nastpuje akceptujca teofania. Teksty analogiczne do
kapaskiej perykopy o oboku i chwale znajdujemy w 1 Krl, 2 Krn
i u Izajasza (odnonie do Pierwszej wityni), a take u prorokw Eze-
chiela i Zachariasza (odnonie do Drugiej wityni):
A kiedy kapani wyszli z Miejsca witego, obok wypeni dom Jahwe.
Kapani nie mogli pozosta i peni swej suby z powodu tego oboku,
bo chwaa Jahwe napenia dom Jahwe (1 Krl 8,10-11).
Kiedy [kapani i lewici] podnieli gos wysoko przy wtrze trb, cym-
baw i instrumentw muzycznych przy wychwalaniu Jahwe, e jest
dobry i e na wieki Jego askawo, witynia napenia si obokiem
chway Jahwe, tak i nie mogli kapani tam pozosta i peni swej su-
by z powodu tego oboku, bo chwaa Jahwe wypenia wityni Bo
(2 Krn 5,13-14; por. 2 Krn 7,1-3).
Oba opisy ksig historycznych wystpuj zaraz po szczegowym
opisie budowy wityni (1 Krl 6-7; 2 Krn 3-4) i wniesienia do Arki
Przymierza (1 Krl 8,1-9; 2 Krn 5,1-10). Wskazuj przez to, e Jahwe
w znaku chway zstpuje do wityni, a szczeglnie na Ark Przymie-
rza. W identycznych sowach, jak tych z Wj 40, zaznaczaj, e obok
i chwaa Pana uniemoliwiaa kapanom wejcie do sanktuarium i spra-
wowanie w nim swej suby. Wj 40 jest zaleny od obu fragmentw
721
za-
rwno tematycznie, jak i frazeologicznie. Ten sam obraz oboku i chwa-
y w wityni kreli Izajasz, prorokujc o przyszoci odnowionego
721
E. CORTESE, Num. 9,15-23 e la presenza divina, jw., 405n.
sanktuarium. Widzimy tu take owo kapaskie rozrnienie fenome-
nw: sup oboku w dzie, a sup jakby ognia w nocy:
Wtedy Jahwe przyjdzie [spocz] na caej przestrzeni gry Syjonu i na
tych, ktrzy si tam zgromadz, we dnie jak obok z dymu, w nocy jako
olniewajcy pomie ognia. Albowiem nad wszystkim Chwaa [Jahwe]
bdzie oson i namiotem (Iz 4,5n; por. te Iz 40,1-5; Za 2,9, Ag 2,7.9).
Z kolei kapan-prorok Ezechiel najpierw widzi i opisuje to, co jest
podobne do chway Jahwe (Ez 1,28), cheruby oraz obok i blask (Ez 1
i 10). Nastpnie opisuje czynno Jahwe odwrotn do tej z Wj 40, mia-
nowicie, jak to z powodu grzechw mieszkacw Jerozolimy (Ez 8-9
i 11), chwaa Jahwe opuszcza wityni:
A cheruby stay po prawej stronie wityni, obok za napeni dzie-
dziniec wewntrzny. Nastpnie chwaa Jahwe podniosa si znad che-
ruba do progu wityni, witynia za napenia si obokiem, a dzie-
dziniec by peen blasku chway Jahwe (10,3-4)
A chwaa Jahwe odesza od progu wityni i zatrzymaa si nad che-
rubami. Cheruby rozwiny skrzyda i uchodzc uniosy si z ziemi na
moich oczach, a koa z nimi. Zatrzymay si w wejciu wschodniej bra-
my wityni Jahwe, a chwaa Boga izraelskiego spoczywaa nad nimi
u gry (10,18-19).
Potem cheruby rozwiny swe skrzyda i rwnoczenie z nimi [poru-
szyy si] koa, a chwaa Boga Izraela spoczywaa na nich u gry. (23)
I odesza chwaa Jahwe z granic miasta, i zatrzymaa si na grze, ktra
ley na wschd od miasta (11,22-23).
Smutne to wydarzenie odbywa si w trzech fazach: 1. chwaa Jahwe
podnosi si z Najwitszego i spoczywa na dziedzicu wewntrznym,
nastpnie 2. oddala si do bramy wschodniej, 3. opuszcza wityni
i Jerozolim w kierunku wschodnim. Wydarzenie to, cho odwrotne
w skutkach do wyjanianego przez nas, przedstawia ten sam obraz: Jah-
we ma siedzib gdzie w niebiosach i stamtd zstpuje do ziemskiego
mieszkania lub z niego powraca, w zalenoci od posuszestwa i wier-
noci czowieka.
W wizji Ezechiela dotyczcej wityni eschatologicznej, zawartej
w Ez 40-44, schemat z Wj 40 si powtarza: po opisie wityni nastpuje
opis zstpienia (powrotu) chway Jahwe:
Potem poprowadzi mi ku bramie, ktra skierowana jest na wschd.
I oto chwaa Boga Izraela przysza od wschodu, a gos Jego by jak
szum wielu wd, a ziemia janiaa od Jego chway A chwaa Jahwe
wesza do wityni przez bram, ktra skierowana bya ku wschodo-
wi. Wtedy unis mi duch i zanis mi do wewntrznego dziedzica.
A oto witynia pena bya chway Jahwe (43,1-2.4-5).
Nastpnie zaprowadzi mnie przez bram pnocn ku przedniej stronie
wityni i spojrzaem: oto chwaa Jahwe napenia wityni Jahwe,
i padem na twarz (44,4).
Ezechielowy opis powrotu chway Jahwe do wityni stanowi
odwrcenie kolejnoci jej wczeniejszego odejcia: wschd, brama,
dziedziniec wewntrzny wityni. Oba opisy Ezechiela wskazuj na t
sam tradycj zamieszkania oboku-chway Jahwe w sanktuarium, jak
to przedstawia autor kapaski. Jak zaznaczylimy w rozdziale pierw-
szym przyjcie bstwa do nowo wybudowanej dla niego wityni jest
w staroytnoci czstym elementem takich opisw. Autor kapaski
tradycj oboku-chway Jahwe zstpujc do wityni, powiadczo-
n w ksigach historycznych, adaptuje do pustynnego Mieszkania
Jahwe.
Take Psalmista mwi o zamieszkaniu chway Jahwe w wityni:
Jahwe, miuj dom, w ktrym mieszkasz i miejsce, gdzie zamieszkaa
Twoja chwaa (Ps 26,8), natomiast proroctwo Zachariasza mwi o za-
mieszkaniu chway Jahwe w Jerozolimie: Jerozolima pozostanie bez
murw, gdy tak wiele ludzi i zwierzt w niej bdzie. Ja bd dokoa niej
murem ognistym wyrocznia Pana a chwaa moja zamieszka pord
niej (Za 8b-9). Widzimy wic, e obraz oboku i chway Jahwe zstpu-
jcych do Mieszkania-sanktuarium, konsekrujcych to Mieszkanie, jest
czsto spotykanym i nonym obrazem w tradycjach starotestamento-
wych. W rdle kapaskim staje si punktem kulminacyjnym caego
opowiadania o budowie witego Namiotu na pustyni.
2. Powicenie Mieszkania i kapanw
We suplemencie Wj 30-31 znajdujemy nakaz sporzdzenia wite-
go oleju do namaszcze (emen hammihh qde). wity olej bdzie
suy do namaszczenia Mieszkania i jego sprztw oraz kapanw:
I tak powiedzia Pan do Mojesza: We sobie najlepsze wonnoci:
piset syklw obfcie pyncej mirry, poow tego, to jest dwiecie
pidziesit syklw wonnego cynamonu i tyle, to jest dwiecie pi-
dziesit syklw wonnej trzciny, wreszcie piset syklw kasji, we-
dug wagi Mieszkania, oraz jeden hin oliwy z oliwek. I uczynisz z tego
wity olej namaszczenia. Bdzie to wonna ma, zrobiona tak, jak to
robi sporzdzajcy wonnoci. Bdzie to wity olej namaszczenia.
I namacisz nim Namiot Spotkania i Ark wiadectwa, i st oraz
wszystkie jego naczynia, a take wiecznik z wszystkimi przyrzdami
nalecymi do niego, otarz kadzenia i otarz caopalenia z tym wszyst-
kim, co do niego naley, kad i jej podstaw, aby si stay bardzo wi-
te; i stanie si wity kady, ktokolwiek si ich dotknie. Namacisz te
Aarona i jego synw i powicisz ich, aby Mi suyli jako kapani. Do
Izraelitw powiesz tak: To jest wity olej namaszczenia dla was i dla
waszych pokole. Nie wolno go wylewa na ciao adnego czowieka
i nie wolno go sporzdza w takim poczeniu, gdy jest wity i wity
bdzie dla was. Ktokolwiek za sporzdziby go w takim poczeniu
i wylewaby go na niepowoanego, winien by wykluczony ze swego
ludu (Wj 30,22-33).
Mojesz ma posuy si olejem namaszczenia ::: :: (e-
men hammihh). emen wywodzi si od rdzenia mn, ktry jako cza-
sownik w qal znaczy by otyym, tustym, uty, a oznacza 1. tuszcz,
tusto, 2. olej, oliwa (szczeglnie oliwka z oliwek)
722
. hammihh
pochodzi od czasownika mah (zob. niej) i oznacza 1. ma, 2. na-
maszczon (powicon) cz (Kp 7,35; Lb 18,8) lub 3. namaszcze-
nie (najczciej, np. w Wj 40)
723
. Zwrot ten tumaczymy wic jako olej
(do) namaszczenia. Termin wystpuje tylko w rdle kapaskim i tyl-
ko w perykopie synajskiej
724
.
Olej, ktry w staroytnoci suy jako potrawa, materia do owiet-
lenia, kosmetyk do namaszczenia ciaa, wreszcie lekarstwo, znakomi-
cie symbolizowa dziaanie Jahwe w tym, kto by namaszczany. Wbrew
powyej cytowanemu zakazowi, aby nie wylewa go na ciao adnego
czowieka namaszczeni olejem witym wedug P mog by kapani
oraz arcykapan (zakaz w dotyczy zwykych Izraelitw). W Starym
Testamencie namaszczenie olejem czsto wizao si z ogarniciem
przez ducha Boego (np. 1 Sm 10,1.6; Iz 61,1). W rdle kapaskim
take jest bardzo wanym rytem. Wskazuje na to zastrzeenie, by nie
uywa go do adnej innej rzeczy oraz dokadna instrukcja, co do spo-
722
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw., 1032.
Zob. M. WEINFELD, Social and Cultic Institutions in the Priestly Source against Their
Ancient Near Eastern Background, w: Proceeding of the Eight World Congress of Jew-
ish Studies, jw., 95-129, szczeg. 123-125.
723
724
F. HESSE, :: and :: in the OT, 496-509, w: W. Grundmann, , w: TDNT,
493-580.
rzdzenia oleju namaszczenia. Wszystkie przybory kultu musz by
cile okrelone. Olej namaszczenia zawiera pi skadnikw: mirr,
cynamon, wonn trzcin, kasj i oliw z oliwek.
Mirra w biblijnych czasach bya wanym produktem, tak cennym
jak zoto. W Biblii pojawia si 14 razy (z czego 7 razy w Pnp), gwnie
jako kosztowno i wyborne pachnido (zob. Pnp passim; Syr 24,15;
Ps 45,9), do pielgnacji skry oraz jako skadnik witego oleju na-
maszczenia. Uywana bya take, szczeglnie w staroytnym Egipcie,
podczas namaszcze i balsamowania zmarych (por. J 19,39). Podczas,
gdy w Starym Testamencie oznacza zasadniczo przyjemny zapach (dla
ktrego jest ceniona), to w Nowym gorzki smak (Mk 15,23). Hebr.
mr wskazuje na rolin zwan balsamowiec mirra, czyli na niewielkie
kolczaste drzewo (do 10 m) lub krzew, pochodzce z Arabii, Etiopii
i Somalii. Mirra, jako produkt jest ywic, uzyskiwan podobnie jak
kadzido i balsam przez nacinanie, ale nie pnia, lecz modych gazek.
Mirra ma gorzki smak i swoisty aromatyczny zapach, ktry przy ogrze-
waniu staje si silniejszy, zawiera bowiem olejki eteryczne. W postaci
pynnej, jak wystpuje w naszym tekcie, bya bardzo lubianym kosme-
tykiem-maci. Poniewa przy spalaniu daje mi wo, uywana bya
rwnie jako kadzido
725
.
Wonny cynamon: biblijne okrelenie qinnmn (ac. cinnamo-
mum) wystpuje w Biblii dwa razy, oprcz naszego tekstu jeszcze
w Prz 7,17. Oznacza rolin, niewielkie drzewo (ok. 10 m) importowa-
ne z Indii, skd pochodzi (synny szlak wonnoci i jedwabny midzy In-
diami a Bliskim Wschodem). Hindusi nadawali mu nazw cacyn-nama,
tj. drzewo woniejce; podobnie Egipcjanie. Kora modych pdw cy-
namonu jest cenion i lubian przypraw, stosowan te w lecznictwie.
Zawiera olejki eteryczne, dziki czemu bardzo dobrze nadaje si do
sporzdzania olejw i maci
726
.
Wonna (pachnca) trzcina to tzw. palczatka imbirowa bylina p-
nocnoindyjska lub palczatka cytrynowa trawa o grubych kczach
i czerwonawych dbach od dou rozgazionych. Licie tej roliny
z rodzaju traw dostarczaj leczniczego olejku lemongrasowego, zwane-
go te melisowym. Palczatka cytrynowa ronie dziko w Azji pd-wsch.
Uprawiana jest w wielu krajach tropikalnych i rdziemnomorskich.
W lecznictwie znane jest ziele tej roliny
727
.
725
B. SZCZEPANOWICZ, Atlas rolin biblijnych, jw., 132-134.
726
Tame, 136.
727
Tame, 142. Inn rolin zdaje si mie na myli S. ach (Ksiga Wyjcia, jw., 269).
Kasja natomiast ronie w Chinach i Indiach, lecz znana jest rwnie
w Egipcie, gdzie od 1700 lat przed Chr. uywano jej do balsamowania
zwok. Naleaa na Wschodzie do szczeglnie cenionych i witych
rolin, wchodzia w skad olejw do namaszczenia. Kasja ronie jako
krzew lub mae drzewo (do 12 m), zasobne w olejki eteryczne (znajdu-
jce si w korze), garbniki i ywic. Z odpadw kory, lici i modych
gazek tego cynamonowca wydobywa si olejek wykorzystywany
gwnie w przemyle perfumeryjnym i kosmetycznym (te jako przy-
prawa i rolina lecznicza). Olejek ten by skadnikiem kadzide, olejw
i maci. Z tego powodu kasja bya w odlegej ju staroytnoci przed-
miotem handlu prowadzonego gwnie przez Arabw. Od bardzo daw-
na bya znana ludom krajw rdziemnomorskich
728
.
Najwikszymi procentowo skadnikami oleju namaszczenia byy
mirra i kasja (po 500 syklw), potem oliwa z oliwek (1 hin) i wreszcie
cynamon i trzcina (po 250 sykli). Sykl (szekel, od hbr. egel waga)
by staroytn miar wagi, potem take jednostk monetarn. Liczy
11,4 grama
729
. Dzieli si na p sykla (Rdz 24,22; Wj 30,13; 38,26),
ktrego nazw jest beka (beqa), czyli dos. cz, kawaek. Jedna
dwudziesta sykla wyznaczaa najmniejsz jednostk wagi: ger (ziar-
no; zob. Wj 30,13; Est 45,12). Stosunek do talenta by taki, e 3000
syklw to jeden talent. Natomiast hin by miar pynw. Liczy ok. 3/
3

litra. W Starym Testamencie najczciej uywa si na miar pynw
okrelenia bat (
1
/
10
omera; 1 Krl 7,26; Iz 5,10; k 16,6; passim). Hin
stanowi szst cz bata (Wj 29,40; 30,24; Ez 4,11; 45,24; passim),
natomiast sam dzieli si na 12 log (Kp 14,10.12.15.21.24). Gradacja
miar pynw wyglda wic tak: 1 omer = 10 bat = 60 hin = 720 log
730
.
Tak przyrzdzony olej namaszczenia skada si wic z oliwy oraz
z czterech najcenniejszych w staroytnoci aromatycznych wonnoci.
Olejem tym Mojesz mia konsekrowa Namiot Spotkania oraz Aarona
i jego synw. Polecenie namaszczenia Mieszkania, jego sprztw oraz
Aarona i kapanw znajdujemy w Wj 40
731
:
728
Tame, 134-135.
729
Jednak wedug rabinw dwukrotnie wicej. W Palestynie odnaleziono odwa-
niki z okresu Pierwszej wityni wagi jednego, dwch, czterech i omiu szekli; zob.
S. Gdecki, Archeologia biblijna, jw., t. 1, 319.
730
R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, jw., 216.
731
Rozdzia Wj 29, gdzie opisany jest skomplikowany ryt konsekracji kapanw
omwimy poniej.
Wemiesz olej namaszczenia i namacisz Mieszkanie i wszystko, co
w nim [si znajduje]. Powicisz je i wszystkie jego sprzty, i bdzie
wite. Namacisz otarz caopalenia i wszystkie jego przybory. Po-
wicisz ten otarz i bdzie otarzem bardzo witym. Namacisz kad
i jej podstaw, i powicisz j. Wtedy przyprowadzisz Aarona i synw
jego przed wejcie do Namiotu Spotkania i obmyjesz ich wod. Ubie-
rzesz Aarona w wite szaty. Namacisz go i powicisz, i bdzie Mi
suy jako kapan. Kaesz si zbliy jego synom. Ubierzesz ich w tu-
niki i namacisz ich, jak namacie ich ojca, i bd Mi suyli jako
kapani. To namaszczenie ustanowi wieczne kapastwo w ich pokole-
niach (ww. 9-15).
Namaszczenie Mieszkania ma si odby zaraz po jego zbudowaniu.
Akt namaszczenia zosta w sposb naturalny zczony z uroczystoci
namaszczenia kapanw ministrw witego Namiotu. Nakaz powi-
cenia Mieszkania i kapanw zostanie wypeniony niemal dosownie
dopiero w Kp 8. Wynika to ze wspominanego ju w rozdziale pierw-
szym faktu, i podzia Ksig Wyjcia i Kapaskiej jest sztuczny, a rytu-
a ofar (Kp 1-7) to jednostka wstawiona pomidzy Wj 35-40 a Kp 8-9
(wg niektrych: 8-10)
732
. Warto przypomnie fakt, o ktrym pisalimy
w rozdziale pierwszym, e rozdzia Kp 8, opisujcy wicenia kapa-
skie, jest zbudowany, podobnie jak Wj 40, wok siedmiokrotnego uy-
cia formuy ::-s s :s:.
Czynnoci konsekracji Mieszkania i kapanw okrelone s dwo-
ma czasownikami wystpujcymi zamiennie: namacisz i powi-
cisz: ::: i ::; (mht i qiddat), oba wystpuj w 2 os.
lp. koniugacji piel perf. czasownikw: :: i :;. Czasownik
:: (mah) okrela w Starym Testamencie pomazanie, posmarowa-
nie, namaszczenie. Moe oznacza: 1. czynno malowania (domu:
Jr 22,14), ale przewanie 2. namaszczania (wyznaczania) kogo a) do
funkcji urzdowej, wieckiej, do jakiej posugi (np. Sdz 9,8; 1 Sm
10,1; 1 Krl 19,16; Am 6,6; Iz 61,1) lub b) do suby religijnej (oprcz
P np. Rdz 31,13; passim)
733
.
Przedmiotem namaszczenia moe by czowiek (krl: np. Sdz 9,8;
Ps 45,8; kapan: Wj 29,7; Kp 8,12; Lb 3,3) lub jaki obiekt kultyczny
takim wanie jest Mieszkanie (zob. te Kp 8,10; Lb 7,1)
734
. Namasz-
732
Zob. G.A. KLINGBEIL, The Syntactic Sctructure of the Ritual of Ordination (Lev
8), Bib 77 (1996) 509-519.
733
734
The Dictionary of Classical Hebrew, vol. 5, ed. D.J.A. CLINES, Sheffeld: Shef-
czenie obiektu kultu znane jest nie tylko autorowi kapaskiemu; przy
ustanowieniu sanktuarium w Betel wystpuje namaszczenie kamienia-
steli przez Jakuba (Rdz 28,18; 31,13)
735
, czytamy te o namaszczeniu
miejsca witego (Dn 9,24). Jednak w opisie powicenia wityni Sa-
lomona nie ma mowy o namaszczeniu. Tu powicenie dokonuje si
przez zoenie ofary: Wtedy Salomon zoy ofar biesiadn, w ktrej
ofarowa ku czci Pana dwadziecia dwa tysice wow i sto dwadzie-
cia tysicy owiec. Tym samym krl i wszyscy Izraelici powicili dom
Panu (1 Krl 8,63 = 2 Krn 7,5). Podobnie tylko o powiceniu (bez na-
maszczenia), w stosunku do Eleazara majcego strzec Arki Paskiej,
jest mowa w 1 Sm 7,1. Sama czynno pomazania oliw moga suy
wyraeniu radoci (Iz 61,3; 2 Sm 12,20), szczeglnie podczas wit
(Am 6,6), celom kosmetycznym (Est 2,12), leczniczym (jak to uczyni
Samarytanin: k 10,34; te Iz 1,6), czy wyraeniu gocinnoci, czci
i szacunku (Ps 23,5; 92,11), w kocu moga by posug dla zmarych
(Rdz 50,2.25; J 19,39n). Jednak przewanie namaszczenie wizao si
z czynnoci kultyczn wobec osb i rzeczy, z obrzdem konsekracji.
Przedmioty kultu, zwaszcza otarze, byy konsekrowane przez namasz-
czenie i staway si przez to wite w stopniu najwyszym. Wrd
konsekracji osb szczeglne miejsce zajmuje namaszczenie krla, do-
konywane przez ma Boego. Czynno ta jest uwaana w Izraelu za
dokonan przez samego Boga (por. 1 Sm 10,1; Ps 23,5), jako wyraz
Jego bogosawiestwa i uznania. Tu pocztkami siga idea biblijne-
go Mesjasza, czyli Namaszczonego, Pomazaca. Tytu namaszczone-
go wystpuje w rdle kapaskim 4 razy, w odniesieniu do kapanw,
a zwaszcza arcykapana.
Czasownik : ; (qda) w koniugacji qal oznacza oddzieli, po-
wici, konsekrowa, obj zakazem nietykalnoci
736
. W P czynno
ta oddziela osob czy przedmiot od rzeczy wieckich i dedykuje j, po-
wica dla Jahwe. W centrum znaczenia sowa : : ; znajduje si mo-
tyw rytualnej czystoci, bd nieczystoci, rozumiany nie tylko w sensie
fzycznym, tzn. jako pewna higiena, ale rwnie w odniesieniu do Boga,
feld Academic Press 1993, 515n.
735
Szerzej na ten temat zob. D.J. WYNN-WILLIAMS, The State of the Pentateuch.
A Comparison of the approaches of M. Noth and E. Blum (BZAW 249), Berlin-New
York: Walter de Gruyter 1997, 177-179; F. HESSE, :: and :: in the OT, jw.,
498-501.
736
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw., 873;
F. ZORELL, Lexikon hebraicum, jw., 711.
ktry chce, aby jego kapani byli wici
737
. W przytoczonym fragmen-
cie Wj 40,9-15 czytamy, e namaszczone Mieszkanie bdzie wite
(qde), a jego otarz caopalenia bdzie bardzo wity (qde qodm),
o ktrym to wyrniajcym go okreleniu wspominalimy wyej. qde
pochodzi od powyej zaznaczonego czasownika qda. Oznacza od-
dzielenie, wito, powicenie czego dla Boga. Moe odnosi si
1. do witego miejsca: a) w niebie, b) na ziemi, c) do Mieszknia (tylko
w P i u Kronikarza), d) do wityni i jej obszaru, e) do Jeruzalem i jej
wzgrza, f) do Syjonu i g) do ziemi witej. Moe oznacza take 2. rze-
czy powicone: a) sprzty Mieszkania, b) ofary ze zwierzt, c) inne po-
wicone rzeczy i d) olej namaszczenia oraz 3. osoby powicone, jak a)
kapani, b) Izraelici. Termin ten moe rwnie odnosi si do 4. czasw
witych lub 5. osb i rzeczy rytualnie oczyszczonych
738
.
wito sama w sobie bya przede wszystkim przymiotem Boga,
oznaczajcym Jego transcendentalne oddzielenie od wszystkich stwo-
rze. Poza tym bya atrybutem osb, miejsc rzeczy i czasw oddzie-
lonych od zwykych spraw stworzonego wiata (Kp 20,26) i przez to
pozostajcych w bliszym kontakcie z Bogiem. W ten sposb uczest-
niczyy one w witoci Boga (Kp 21,6-8). Wedug rda kapaskie-
go wprowadzi kogo w czynnoci kapaskie, to uczyni go witym
(w sensie rytualnym, a nie moralnym), czyli oddzieli go od czynnoci
wieckich, by mg by sug Boga, przede wszystkim w sanktuarium,
domu Boym, ale take wszdzie w wiecie, gdzie ogniskowaa si
obecno Boa, tak jak na Arce wiadectwa. Kapana powicano, aby
mg w sposb waciwy zblia si do Boga i utrzyma czno mi-
dzy Bogiem a Jego ludem. wito kapana bya zatem podstaw jego
roli porednika midzy Bogiem, a zwykym czowiekiem
739
.
Zestawienie obu tych terminw: :: i :; zauwaamy w Wj 28,41;
30,30; 40,9.10.11.13 oraz Kp 8,10.12.30 i 16,32. Zauwaamy, e jest
737
A. CLAMER, L. PIROT, LExode (La Saint Bible 1), Paris: Letouzey et An 1964,
168.
738
F. BROWN, S.R. DRIVER, C.A. BRIGGS, A Hebrew and English Lexicon, jw., 871-
782; F. ZORELL, Lexikon hebraicum et arameicum Veteris Testamenti, jw., 713-714;
P. PROCKSCH, o, w: TDNT, vol. 3, 88-115; ROTH J., Thmes majeurs de la Tradition
sacerdotale dans le Pentateuque, NRTh 90 (1958) 696-721 (tu: 717).
739
Duchowy aspekt hebrajskiego qde ciekawie uj D. BARSOTTI (Medytacje na
temat Ksigi Wyjcia, jw., 224): wity to kto oddzielony. Rwnie dla nas wity
jest jak kto obcy. W obecnoci witego, zamiast gwarancji naszego zbawienia, prze-
ywamy wyrok na nas. Obecno Boga w tych ludziach objawia nam nasz grzech,
nasz obco wobec Boego ycia.
ono charakterystyczne dla rda P
S
(P
G
uywa tylko namacisz). Oba
zestawione czasowniki s poczeniem czynnoci, w efekcie ktrych
powstaje nowa rzeczywisto nazywana przez autora kapaskiego
qde. Nie s to dwie rne czynnoci, lecz przez wykonanie pierwszej
(namaszczenie) dokonuje si druga (powicenie).
Historycznie rzecz biorc namaszczanie kapanw wydaje si by
spraw pn w religii Izraela. W ksigach historycznych Starego Testa-
mentu nie ma wzmianki o namaszczeniu ani arcykapana ani kapanw.
Namaszczenie arcykapana weszo w ycie prawdopodobnie po niewoli
(Syr 45,15; Dn 9,25n; 2 Mch 1,10; por. Za 4,14) i wizao si, by moe,
z niektrymi uprawnieniami namaszczonego krla, ktre po upadku mo-
narchii przej arcykapan. Namaszczenia kapanw raczej nie spotyka-
my w religiach ssiednich, std rde tego obrzdu naley szuka raczej
w praktyce namaszczania krlw izraelskich, penicych poniekd rw-
nie rol arcykapana. Po niewoli rol krla-arcykapana zastpi arcyka-
pan-krl. W tekstach kapaskich widoczne s dwie wersje: jedna mwi,
e namaszczano tylko arcykapana (Wj 29,4-9; Kp 4,3.5.16; 6,13.15
l.poj.; 8,12; 16,32; Lb 35,25), a druga informuje o namaszczeniu wszyst-
kich kapanw (Wj 28,41; 30,30; 40,12-15; Kp 7,35-36; 10,7; Lb 3,3).
Wyglda na to, e wedug jednej wersji rda P tylko arcykapan by
namaszczany olejem witym, natomiast kapaska redakcja Picioksi-
gu rozciga ten ryt na wszystkich kapanw. M. NOTH sugeruje istnienie
starszej tradycji, ktra to tradycja znaaby namaszczenia tylko samego
Aarona
740
. S. ach zwraca uwag na fakt, e teksty o namaszczeniu zwy-
kych kapanw s albo dodatkami, albo dotycz sukcesorw-nastpcw
Aarona, albo naley rozumie w znaczeniu przenonym
741
. Std wyciga
wniosek, e zwyczajni kapani prawdopodobnie nie byli namaszczani
742
.
Istnieje te inna opinia: w akcie namaszczenia Aarona i jego synw do-
konao si namaszczenie wszystkich potomkw, std namaszczenie ka-
panw, z wyjtkiem arcykapana, nie byo ju konieczne.
740
M. NOTH, Das Zweite Buch Mose. Exodus Exodus, jw., 188 i 228.
741
S. ach, Namaszczenie kapanw izraelskich, w: tene Ksiga Wyjcia, jw., 339-
343.
742
Tak samo np. F. F. HESSE, :: and :: in the OT, jw., 501, n.47 i inni. Inaczej
D. FLEMING, The Biblical Tradition of Anointing Priests, JBL 117 (1998) 401-414. Au- Au-
tor nie zgadza si z przyjtym w egzegezie twierdzeniem, e namaszczenie kapanw
w Izraelu jest pne. Przytacza porwnawcze przykady ze wiata staroytnego Wscho-
du za wczeniejszymi pocztkami tej praktyki i wskazuje, e Wj 28 i Kp 8 prezentuj
dwa osobne ryty dla arcykapana i pozostaych kapanw, twierdzc, e istniay one
razem od pocztku.
Jak wic wyglda ryt wywicania kapanw? Skomplikowany ob-
rzd kapaskiej konsekracji opisany jest w rozdziale Wj 29. Blisk pa-
ralel rozdziau Wj 29 jest rozdzia Kp 8, opisujcy wykonanie nakazu
z Wj 29; 30,26-30 i 40,9-15. Kwestia zalenoci jednego rozdziau od
drugiego jest sporna. J. MILGROM, w kilku swych pozycjach utrzymu-
je, e Kp 8 jest rozdziaem pniejszym i zalenym od Wj 29
743
. Od-
wrotnie ow zaleno widzi np. B.A. LEWIN, ktry funkcj formu jak
nakaza Jahwe Mojeszowi w Kp 8 traktuje nie, jako odniesienie do
wczeniejszego nakazu (tak Milgrom), ale jako wyraenie podstawowej
dla rda kapaskiego doktryny, e wszystkie szczegy kultu s ob-
jawione Mojeszowi przez Jahwe
744
. Generalnie uwaa si, e zawarty
w Wj 29 opis wprowadzenia w czynnoci nowych kapanw i arcyka-
panw jest wczeniejszy.
Konsekracja, okrelona tu charakterystycznym zwrotem napeni
rce (mill jd) to ceremonia, na ktr skadao si przywdziewa-
nie szat kapaskich, ryty oczyszczenia i rne czynnoci ofarne, czyli:
trzy ofary (oczyszczenia
745
, caopalna i tzw. wywicenia millum)
i ofara podniesienia (gest koysania)
746
. Trwaa cay tydzie. W tym
czasie nowi kapani nie mogli opuszcza witej przestrzeni sanktua-
rium. Zwrot mill jd jest bardzo starym terminem technicznym na
oznaczenie wprowadzenia w czynnoci kapaskie (zob. Wj 32,29;
Sdz 17,5.12; 1 Krl 13,33). W rdle kapaskim wystpuje przy rycie
743
Zob. J. MILGROM, Leviticus 1-16, jw., 545-549.
744
B.A. LEWIN, The Descriptive Tabernacle Texts of the Pentateuch, JAOS 85 (1965)
307-318.
745
BT nazywa t ofar (hattt): przebagalna (inni te: za grzech), jednak
J. MILGROM w wielu miejscach dowodzi, e nie jest to ofara przebagalna, za grzech
(sin-offering), ale ofara oczyszczenia (purifcation-offering); zob. J. J. MILGROM, Sin-
offering, or Purifcation-offering?, VT 21 (1971) 237-239; tene, Two Kinds of hattt,
VT 26 (1976) 333-337; tene, Leviticus 1-16; passim; tene, Israels Sanctuary. The
Priestly Picture of Dorian Gray, RB 83 (1976) 390. W ostatnim z wymienionych W ostatnim z wymienionych
artykuw J. MILGROM stawia tez, e ofara oczyszczenia tak naprawd oczyszcza nie
czowieka, ktry j skada, ale sanktuarium-Mieszkanie (kolejne trzy jego strefy), ktre
zostao zanieczyszczone 1. przez grzech nieuwagi Izraelity lub 2. przez grzech nie-
uwagi spoecznoci. lub 3. przez grzech wiadomy (Lb 15,22-31). Ten trzeci grzech
z oczyszczeniem musi czeka na Dzie Pojednania (Milgrom: Dzie Oczyszczenia:
Purgation Day). Wspczesn dyskusj nt. rytu Dnia Pojednania zob. A TRONINA,
Stan bada nad Ksig Kapask, RT 50 (2003) 21-24.
746
J. MILGROM (The Alleged Wave-offering in Israel and in the Ancient Near East,
IEJ 22 (1972) 33-39) dowodzi, e czynno ta (hbr. t
e
nf) jest raczej ofar wynie-
sienia, podniesienia (elevation-offering) ni ofar koysania (wave-offering). Zob.
Wj 29,24-28; 35,22; 38,24.29; Kp 7,30; 9,21; 10,14n; Lb 6,20; 18,18; 2 Krl 5,11.
konsekracji Aarona i jego synw (Wj 28,41; 29,1.9.24.33-35; Kp 8,3;
16,32; 21,10; Lb 3,3), a u Ezechiela suy na okrelenie konsekracji
otarza (Ez 43,26). Mody adept kapastwa otrzymywa na rce ert-
w ofarn, jednak zwrot ten nie wydaje si okrela rytualnego gestu
stosowanego przy wiceniach kapaskich. Akkadyjskim odpowied-
nikiem tego wyraenia jest mull gt (napeni rk), ktre czsto
przybiera sens: woy w rk, powierzy odpowiedzialno, obda-
rzy urzdem. W archiwach z Mari (grna Mezopotamia) z II tysic-
lecia przed Chr. (z epoki Hammurabiego) wyraenia tego uywa si na
okrelenie czci upu. W wypadku kapana okrelaoby to jego prawo
do czci ofar skadanych w sanktuarium
747
.
Wrmy do omawianego fragmentu Wj 40,9-15. Wj 40,12 (por.
Kp 8,6) mwi o obmyciu osb konsekrowanych wod, o ktrym to
rycie wspominalimy przy okazji omawiania kadzi. Take ryt konse-
kracji wymaga tego rytualnego oczyszczenia
748
. Wyjaniany fragment
mwi take, e Aaron ma by ubrany w wite szaty, a jego synowie
w tuniki. Skoro powiedzielimy, e namaszczenie jest historycznie
spraw pniejsz i w stosunku do kapanw wtpliw, to pierwotny
ryt wprowadzenia w czynnoci kapaskie skadaby si (oprcz prze-
pisanych ofar) wanie z dwch powyszych czynnoci: obmycia wod
(oczyszczenia) i przywdziania szat kapaskich, co potwierdzaj teksty
Wj 29,4-9, Lb 20,26-28 i Za 3,1-9. Przekazanie tych szat osobom wy-
znaczonym stanowio chyba najistotniejszy element przeniesienia wa-
dzy kapaskiej (te Wj 29,29n; Kp 16,32).
Na koniec Mojesz otrzymuje dla Aarona i jego synw obietnic
wiecznego kapastwa: To namaszczenie ustanowi wieczne kapastwo
w ich pokoleniach (Wj 40,15b). Ten sam wydwik maj sowa nakazu-
jce noszenie szat kapaskich w czasie suby: To jest rozporzdzenie
na wieki dla niego [Aarona] i dla potomkw jego po nim (Wj 28,43).
Synowie Aarona, Nadab i Abihu, umarli bezpotomnie na pustyni (gdy
ofarowali przed Jahwe inny ogie, ni by im nakazany, zob. Kp 10
749
).
747
Zob. T. BRZEGOWY, Nielewickie kapastwo Krlestwa Izraela, RBL 30 (1977)
232; J. HOMERSKI, Kapastwo w Starym Testamencie, jw., 23, n. 11.
748
Wicej zob. np. J. MILGROM, Leviticus 1-16, jw., 545-549; G.A. KLINGBEIL, Ritual
of Ordination, jw., 509-519; FALEY R.J., Ksiga Kapaska, w: KKB, 108-110.
749
S.A. GELLER sugeruje, e epizod o mierci dwch synw Aarona to nie incydent,
ale konieczny element w opisie dedykacji wiatyni (Mieszkania). Gdy po wywiceniu
kapanw Mieszkania ma miejsce akceptujca teofania chway Jahwe ogie wycho-
dzi i trawi ofar (zob. Kp 9,23n; jak w epizodzie na grze Karmel) nastpuje opis
owego epizodu (Kp 10), ktry suy pokazaniu dwojakiego charakteru obecnoci Bo-
Kapastwo przetrwao w linii dwch ich braci: Eleazara i Itamara.
T sam obietnic otrzymuje Pinchas, syn Eleazara i wnuk Aarona
w zwizku z wydarzeniami w Szittim (zob. Lb 25,1-13)
750
. Po wiekach
refeksja Mdrca doceni czyn Pinchasa i powtrzy obietnic wiecznego
kapastwa: Pinchas, syn Eleazara gdy lud si zbuntowa, stan twar-
do dziki szlachetnej odwadze swej duszy, <i> uzyska przebaczenie
dla Izraela. Dlatego [Pan] zawar z nim przymierze pokoju i uczyni
go przeoonym Mieszkania oraz swego ludu, zapewniajc jemu i jego
potomstwu godno kapask na zawsze (Syr 45,23n). Obietnica ta
przechodzi na urzd kapaski Nowego Testamentu (zob. Hbr), gdy
kapastwo starotestamentalne przestao istnie w 70 r. po Chr. W tym
roku, 17 dnia miesica Panemos (5 sierpnia) z powodu braku kapanw
ustaa codzienna nieustanna ofara (tmd)
751
.
Kapaska inicjacja, jak j przedstawia rdo kapaskie, nie tylko
udziela konsekrowanemu mandatu do sprawowania rytw, ale nadaje
mu jaki nowy sposb bycia, status permanentnego oddzielenia, po-
wicenia dla Pana. Odtd kapan jest cznikiem, mostem pomidzy
sfer sacrum a profanum. Jest oczywiste, e takie powicenie musiao
go czyni wraliwym na wszelki grzech osobisty, jak rwnie na grze-
chy innych ludzi
752
.
3. Kapani i lewici jako suba sanktuarium
Wntrze Namiotu Spotkania na pustyni wraz z Ark i caym kultycz-
nym wyposaeniem byy dla zwykego Izraelity cakowitym tabu. Byli
jednak tacy, ktrzy mogli zbliy si do Jahwe, przekraczajc kolejne
strefy witoci kapani. Opowiadanie o Mieszkaniu na pustyni uka-
zuje ju istniejc hierarchi kapask. Na czele kapastwa stoi arcy-
kapan w osobie Aarona (Lb 17,16-26)
753
. Nieco niszy od Mojesza
ej w Mieszkaniu: fascynujcej i askawej oraz potenej i gronej. Zob. S.A. Zob. S.A. GELLER,
A Literary Theology of the Priestly Work of the Pentateuch, Prooftexts 12 (1992) 109.
750
Obietnica ta jako wspbrzmi (by moe jest wzorowana na) z obietnic wiecz-
nego krlestwa dan Dawidowi (2 Sm 7 = 1 Krn 17); zob. A. JANKOWSKI, Biblijna teo-
logia przymierza, jw., 44-48.
751
J. FLAWIUSZ, Wojna ydowska, jw., VI,2,1.
752
T. BRZEGOWY, Duchowo kapanw i lewitw w tradycji kapaskiej (P) Picio-
ksigu, ACr 34 (2002) 131-145.
753
W rdle kapaskim kapan w l. poj. odnosi si do arcykapana (Wj 40,13; Kp
6,13.15).
(Lb 12,4-8), piastuje jednak wadz pochodzc od Boga. Jest cakowi-
cie wyczony od wszystkich zaj wieckich, gdy jest powicony
dla Jahwe. Tradycja kapaska temu rzecznikowi i towarzyszowi Moj-
esza (JE) nada rang porednika midzy Bogiem a wsplnot Izraela.
O jego szczeglnej roli wiadczy przewodniczenie w kulcie, moli-
wo potrjnego wejcia raz w roku do Miejsca Najwitszego (Kp
16,13.17), wyjtkowy strj (o ktrym powiemy niej), laska Aarona
(Lb 17,16-26) oraz wyznaczanie pewnej epoki przez swe rzdy (por. Lb
35,25; Joz 20,6)
754
.
O stopie nisi od Aarona s jego synowie kapani: Nadab, Abihu,
Eleazar i Itamar (Wj 28,1)
755
. Wedug rda kapaskiego wywiceni
kapani (rd Aarona) s wydzieleni z reszty pokolenia Lewiego lewi-
tw, ktrzy nie mog by kapanami. Kapastwo wic zgodnie z ide
zawart w P, jak i w caym Starym Testamencie nie jest powoaniem,
osobistym wezwaniem, charyzmatem (jak bycie prorokiem), ale jest
funkcj przynalen de jure danemu rodowi. Std te nie ma mowy
w Starym Testamencie o przygotowaniu do kapastwa, gdy syn tej
funkcji dziedzicznej uczy si zapewne od swego ojca. Hebrajskie
khn (kapan), ktre zachodzi w Biblii 740 razy, jest powiadczone
w wielu jzykach bliskowschodnich (egipskim, jzykach mezopotam-
skich i zachodniosemickich), jednak jego etymologia jest niepewna
756
.
Wymienia si wiele etymologicznych koneksji
757
, najczciej pojawia
si rdze kwn w znaczeniu by mocnym, ustalonym, trwaym.
Tytu khn, nie majcy w Biblii odpowiednika eskiego, okrela
przede wszystkim sugi kultu Jahwe, ale rwnie kapanw bogw ob-
cych. Rola kapanw Mieszkania wedug P to przede wszystkim piecza
754
Szerzej zob. T. BRZEGOWY, Kapani i lewici w tradycji kapaskiej (P) Picio-
ksigu, CT 72 (2002) 11-13; G.VON RAD, Teologia Starego Testamentu, jw., 195-199.
755
Fragment Wj 40,12-15 jest niejednoznaczny, jeli chodzi o rozrnienie: arcy-
kapan-kapan. Autor nazywa Aarona kapanem i jego synw kapanami. To na-
suwa wniosek (potwierdzony przez Wj 29,29), e czterech synw Aarona s, tak jak
on, arcykapanami. Jednak wszyscy nie mog by arcykapanami, gdy wedug P
S
rd
Aarona jest wyznaczonym rodem kapaskim, spord ktrego tylko jeden czonek jest
arcykapanem. Biorc to pod uwag wydaje si raczej, e autor Wj 40 (jak i Wj 29,29)
przez wyraenie synw rozumie nastpcw Aarona na jego arcykapaskim urzdzie,
nie za wszystkich czonkw rodu.
756
W. DOMMERSHAUSEN i in., :, w: TWAT, Bd. 4, kol. 62-79 (tu: 64-69).
757
Zob. np. T. BRZEGOWY, Kapani i lewici, jw., 13n; P.J. LEITHART, Attendants of
Yahwehs House: Priesthood in the Old Testament, JSOT 85 (1999) 14n. LEITHART po-
szukuje znaczenia terminu : poprzez analiz dwch najczstszych czynnoci przy-
pisywanych kapanom: :: (sta) i :: (suy); tame, 15-20.
nad sanktuarium i jego witymi sprztami, suba otarza i piecza nad
poprawnie sprawowanym kultem, ekspiacja za nard, nauczanie Prawa
oraz bogosawiestwo ludu
758
. De VAUX podsumuje te wszystkie funk-
cje: rol kapana jest poredniczenie
759
.
Niej od kapanw stoj lewici, ktrzy przechodz analogiczny ryt
wywicenia (zob. Lb 8), jednak ich suba (bdh) wedug P ogra-
nicza si do ciszych prac wok Mieszkania (J. Milgrom). O ich
wyczeniu spord zwykego ludu mwi Lb 8,14: Wycz lewitw
spord Izraelitw, gdy oni do mnie nale (te Lb 8,5). Widomym
znakiem wybrastwa lewitw jest take ich wyrnione miejsce w obo-
zie na pustyni: kapani obozuj po uprzywilejowanej wschodniej stronie
Mieszkania (chronic wejcie), lewici otaczaj wity Namiot z trzech
pozostaych stron (Lb 3), a dopiero dalej obozuj inne pokolenia. Liczba
spisanych lewitw sucych przy Namiocie Spotkania wynosia 8580
(Lb 4,48)
760
. Lw, od ktrego pochodzi sowo lewici, to imi wasne.
Jego pene brzmienie miao prawdopodobnie charakter teoforyczny:
lw-l, jednak jego etymologia take jest wieloznaczna. Mwi si o ist-
nieniu wieckiego pokolenia Lewiego w czasach przedmojeszowych,
ktre zasymilowao si lub zagino podobnie, jak pokolenie Symeona.
Tradycja kapaska wie Lewitw z Mojeszem (por. Wj 32,25-29;
Pwt 33,8n), ktry wywodzi si z tego samego pokolenia. Lewici penili
funkcje zwizane z kultem Jahwe, wcznie z ofarniczymi, w rnych
sanktuariach narodu wybranego. Pochodzenie lewickie byo jedyn gwa-
rancj umoliwiajc penienie funkcji kultycznych w Izraelu zwasz-
cza w dziele deuteronomistycznym, u Kronikarza i w P (najpniej od
pierwszej poowy VIII w.), std Biblia kilkakrotnie podaje genealogie
Lewiego (Rdz 46,11; Wj 6,16-25; Lb 26,57-62; 1 Krn 5,27-6,38)
761
.
Caa zatem hierarchia funkcji kultycznych w pimie kapaskim
ukadaaby si tak: (Mojesz) Aaron kapani lewici Izraelici.
Mojesz ujty jest w nawiasie, gdy jego rola wedug rda jest wy-
758
Szerzej T. BRZEGOWY, Kapani i lewici, jw., 15-24; P.J. LEITHART, Attendants,
jw., 7-12.
759
R. DE VAUX, Instytucje Starego Testamentu, jw., 372.
760
Mona tu dostrzec upodobanie P do powikszania niektrych danych liczbo-
wych, ktre jest tak charakterystyczne dla ludzi Wschodu. Podobnie w przepychu
Mieszkania mona widzie analogiczn skonno do upiksze i ubarwiania. Semita
lubuje si w pewnych, czasem drastycznych, przesadach (zob. np. przypowie o du-
niku winnym 10 000 talentw!).
761
Wicej zob. D. KELLERMANN, ::, w: TWAT, Bd. 4, kol. 499-510; T. BRZEGOWY,
Nielewickie kapastwo Krlestwa Izraela, jw., 227-237.
jtkowa
762
, a na czoo kapastwa wysuwa si Aaron. Wszystko, co
Bg zdziaa w historii przez Mojesza, bdzie kontynuowane w kul-
cie sprawowanym przez Aarona. Ciekawe, ze ten socjo-religijny kla-
sowy podzia Izraelitw dokonuje si wanie w oparciu o stosunek do
sanktuarium. P.J. LEITHART powie, e budowa Mieszkania to stworzenie
nowego religijnego i politycznego wiata. Poprzez erekcje Mieszka-
nia Mojesz postawi fundamentalne granice w religijno-spoecznym
wiecie ludzkim
763
. Odtd Izrael dzieli si na tych, ktrzy mieli dostp
do sanktuarium i tych, ktrzy ten dostp mieli bardzo ograniczony. Na
zewntrz pozostaj narody obce, ktre tego dostpu nie maj w ogle
(Lb 3,38)
764
.
Bardzo niewiele wiemy o hierarchicznych stopniach kapastwa
przedwygnaniowego. Ksigi Krlw (2 Krl 12,11; 22,4.8; 23,4) 4 razy
mwi o najwyszym kapanie (kohn haggdl, wielki kapan), ale
wydaje si, e te wzmianki s zasug pniejszego opracowania re-
dakcyjnego. Arcykapan jest tu urzdem podlegym krlowi (1 Krl 4,2;
passim). Wtedy te pojawia si tytu jego zastpcy: kohn (ha)mineh
drugi kapan (2 Krl 23,4; 25,18; Jr 52,24; Ezd 7,5; passim) Kolejnym
w godnoci jest przywdca stray witynnej, odpowiedzialny za porz-
dek w sanktuarium. Potem s stre bram, starsi kapani i pomniejsze
762
Zob. S. ach, Mojesz, jego wielko, RBL 19 (1966) 216-225; M. FILIPIAK, Moj-
esz porednik przymierza, Homo Dei 37 (1968) 49-55; H. CAZELLES, Mose, DBSup,
1308-1337; A. LPPLE, Od Ksigi Rodzaju do Ewangelii, Krakw: Znak 1983, 208-221;
B. RENAUD, La fgur prophtique Mose en Exode 3,1-4,17, RB 93 (1986) 510-534; W.
CHROSTOWSKI, Bohaterowie wiary Starego Testamentu, Warszawa: ATK 1992, 25-44;
J. WARZECHA, Funkcja formuy wysania w Wj 3,1-4,17. Przyczynek do odpowiedzi na
pytanie kim jest Mojesz?, CT 63 (1993) 85-88; J.S. SYNOWIEC, Mojesz i jego religia,
Krakw: Bratni Zew 1996; M. BUBER, Mojesz, tum. R. Wojnakowski, Warszawa: Cy-
klady 1998; P. BEAUCHAMP, Pidziesit portretw biblijnych, tum. K. ukowicz, Kra-
kw: WAM 2001, 57-86; T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, 141-150; J. LemaSki,
Picioksig dzisiaj, Kielce: Verbum 2002, 250-256; J. SCHREINER, Moses, der Mann
Gottes, Bibel und Leben 8 (1967) 94-110; G.S. OGDEN, Moses and Cyrus (P: Ex 6-8
and Is 44-45), VT 28 (1978) 195-203.
763
P.J. LEITHART, Making and Mis-Making: Poiesis in Exodus 25-40, International
Journal of Systematic Theology 2 (2000) 312.
764
Hierarchia ministrw Mieszkania jest podkrelona w rdle kapaskim take
w kilku mniej dostrzegalnych miejscach. W rycie konsekracji, o ktrym mwilimy
wyej (Wj 40,9-15), czasowniki powicisz i namacisz s uyte w stosunku do
Aarona, a nie wystpuj w stosunku do jego synw (tu tylko namacisz). Aaronowy
strj okrelony zostaje jako wite szaty, a kapaski, jako tuniki. Podobnie Kp
8,12n mwi o powiceniu tylko Aarona. Jego synowie s, zgodnie z tym jak nakaza
Jahwe Mojeszowi, obmyci wod i ubrani w szaty kapaskie.
funkcje
765
. Zrnicowanie funkcji liturgicznych na kapaskie oraz te
dokonywane przez pozostaych czonkw rodu Lewiego (lewickie) jest
prawdopodobnie kwesti pniejsz. Z pocztku nie czyniono rnicy
midzy kapanami a lewitami (Pwt 33,8-11)
766
. Jeszcze w dziele deu-
teronomistycznym wszyscy lewici byli kapanami de jure, cho z racji
jedynoci sanktuarium, nie mogli by nimi de facto
767
. Wyrane ju roz-
rnienie midzy kapanem a lewit pojawia si dopiero w tzw. Torze
Ezechiela (Ez 44,10-13)
768
. Po niewoli, gdy scentralizowany kult mia
miejsce tylko w Jerozolimie, obowizki kapaskie i lewickie zostay
cile okrelone i rozgraniczone. Czynnoci zwizane z otarzem i sank-
tuarium speniali wycznie kapani (Lb 18,1.5.7; 1 Krn 24), nisze za
posugi wykonywali lewici (Lb 18,2-4; 1 Krn 23 i 25)
769
.
Rwnie wiele miejsca, co sprztom Mieszkania i obrzdowi kon-
sekracji, powica autor kapaski szatom kapanw ministrw kul-
tu. Szczegowy opis szat kultycznych znajdujemy w Wj 28 (nakaz)
i 39 (wypenienie). Strj ten by dzieem biegych tkaczy, wykonanym
z trjkolorowego (karmazyn, foletowa i czerwona purpura) bisioru
(czyli lnu) i zotych nici, czyli materiau analogicznego do wewntrz-
nego nakrycia Mieszkania.
Szaty kapaskie to: krtkie spodnie lniane do kolan, szata tunika
lniana z rkawami od szyi po kostki oraz pas i mitra-turban na gow
(Wj 28,40-42; 29,8n; Kp 8,13). Arcykapan ubiera szaty kapaskie,
a ponadto sukni arcykapask (m
e
l) ozdobion u dou jabkami gra-
natu i wydajcymi dwik dzwoneczkami (Wj 28,31-35)
770
, efod (fd,
765
Zob. T. BRZEGOWY, Obraz kultu Boego w podstawowym dziele deuteronomi-
stycznym, CT 67 (1997) 43-45.
766
Zob. J. HOMERSKI, Kapastwo w Starym Testamencie, RT 41 (1994) 19-20.
767
Z t tez nie zgadza si R. ABBA. Egzegeta twierdzi, e nie mona utrzyma
powszechnej opinii, i w Dtr terminy kapan i lewita s po prostu synonimiczne. Jego
zdaniem Deuteronomista jako rezerwuje termin lewita dla podrzdnego porzdku of-
cjalnego kultu, nie cakiem jednak rnego od tego opisanego w rdle kapaskim.
To by podwaao jeden z argumentw za pn datacj rda kapaskiego, ktre roz-
dziela obie funkcje; zob. R R. ABBA, Priest and Levites in Deuteronomy, VT 27 (1977)
257-267.
768
Zob. T. BRZEGOWY, Obraz kultu Boego, jw., 42n; R. ABBA, Priest and Levites in
Ezekiel, VT 28 (1978) 1-9.
769
Zob. A.H.J. GUNNEWEG, Leviten und Priester. Hauptlinien der Traditionsbildung
und Geschichte des israelitisch-jdischen Kultpersonals (FRLANT 89), Gttingen: Van-
denhoeck & Rupprecht 1965 (recenzja ksiki: R.E. CLEMENTS, VT 17 (1967) 128-130).
770
Zob. szerzej M. GRG, Zum sogenannte priesterlichen Obergewand, BZ 20
(1976) 242-246.
tj. naramiennik [LXX: = naramiennik])
771
ozdobiony przepask
i dwoma kamieniami onyksowymi z wyrytymi na nich dwunastoma
imionami synw Izraela (Wj 28,6-14), pektora (hen) z urim i tum-
mim
772
, i dwunastoma osadzonymi kamieniami
773
(Wj 28,15-30) oraz
tiar (misnefet)
774
z przypitym do niej z przodu zotym diademem (sis)
z napisem: qde la-JHWH, czyli powicony dla Jahwe (Wj 28,36-
37; 29,5-7). Lewici adnego specjalnego ubioru nie nosili
775
.
Godny odnotowania jest krlewski charakter szat Aarona, np. tiara
(misnepet), zob. Ez 21,31 i s
e
np w Iz 62,3) oraz diadem (nzer, zob.
2 Sm 1,10; 2 Krl 11,12) to symbole krlewskiej wadzy danej arcyka-
panowi po upadku monarchii
776
. O szczeglnej roli arcykapana jako
porednika midzy Bogiem a Jego ludem wiadcz dwa emblematy
stroju: jako osoba cakowicie oddana Jahwe, Aaron bdzie nosi na tia-
rze zot blaszk z wykutym napisem powicony dla Jahwe, nato-
miast na pektorale i na naramiennikach efodu bdzie mia szlachetne
kamienie z wyrytymi dwunastoma imionami pokole Izraela, przez co
bierze na siebie ciar caego ludu i myli o nim zawsze, gdy staje przed
Bogiem w Jego Mieszkaniu
777
. W arcykapanie stykaj si wic dwa
wiaty: grzeszny lud i wity Bg, co dobrze wyraa aciskie okrelenie
771
Nawet komentarze ydowskie podaj, e nie syszano i nie znaleziono adnego
wytumaczenia tego, jak wyglda efod, zob. :: ::: ::. Tora Pardes Lau-
der. Szemot, jw., 318-322: tu przypuszczalny opis efodu. W ogle szatom kapaskim
powicaj one szczeglnie wiele miejsca (zob. ss. 316-334 i 521-527).
772
rm i tummm wiato i prawo (etymologia niepewna), losy, narzdzia
wyrokw Boych.
773
Kady z dwunastu kamieni ma swoj nazw, jednak znaczenie tych nazw jest
niepewne. LXX podaje t list kamieni w nieco innym porzdku. Autor Apokalipsy
kopiuje t list, wyliczajc kamienie, jakie zdobi mury niebieskiego Jeruzalem (Ap
21,19-20). Kamienie na pektorale rwnie miay otrzyma imiona synw Izraela. Tak
wic Aaron nosi imiona pokole narodu wybranego nie tylko na ramionach, ale i na
sercu.
774
Nakrycie gowy arcykapana (misnefet, LXX: , Vg: tiara) naley odrni
od nakrycia gowy kapanw (migb
e
h, LXX: , Vg: mitra).
775
E. ZAWISZEWSKI, Instytucje biblijne, jw., 106.
776
Zob. M. GRG, Der Brustschmuck des Hohenpriesters, BN 15 (1981) 32-34.
Jedn wielk mow nt. arcykapastwa Chrystusa jest List do Hebrajczykw. Jego au-
tor przyczyni si do pogbienia starotestamentowego pojcia kapastwa i ofary oraz
potraf zastosowa je w peni do Jezusa Chrystusa. Nazwa Chrystusa Arcykapanem
Nowego Przymierza. H. WITCZYK pokazuje, e kapastwo Jezusa jest centraln ide
w strukturze literackiej Hbr; zob. H. WITCZYK, Arcykapan Nowego Przymierza ukrzy-
owany i zmartwychwstay Chrystus, RT 50 (2003) 97-115.
777
A. FANULI, Dowiadczenie Synaju, jw., 132.
kapana pontifex (dos. budowniczy mostu)
778
. Duchowo kapastwa
Starego Przymierza mona streci krtko: Pan jest wszystkim: Pan
rzek do Aarona: Nie bdziesz mia dziedzictwa w ich kraju, nie otrzy-
masz rwnie pord nich adnego przydziau ziemi; Ja jestem dziaem
twoim i dziedzictwem Twoim pord Izraelitw (Lb 18,20)
779
.
Warto odnotowa na kocu trafne spostrzeenie Y. KAUFMANNA, e
kapaski kult w Mieszkaniu jest wykonywany w zupenym milczeniu.
Jest to sytuacja nie spotykana w Biblii, a tym bardziej w Egipcie, Babi-
lonii i innych miejscach staroytnego wiata, gdzie sowo, piew, mod-
litwa s integraln czci kultu
780
. Wedug P rytuay kapanw i arcy-
kapana w Namiocie s wykonywane w cakowitej ciszy, bez jednego
sowa, aklamacji, czy modlitwy. Kaufmann okrela Mieszkanie trafn,
charakterystyczn nazw: Sanktuarium Milczenia.
778
T. BRZEGOWY, Kapani i lewici, jw., 12.
779
T. BRZEGOWY, Duchowo kapanw i lewitw w tradycji kapaskiej (P) Picio-
ksigu, ACr 34 (2002) 141; L. VIANS, Lpaule comme part des lvites, RB 104 (1997)
512-521.
780
I. KNOHL, Between Voice and Silence: The Relationship between Prayer and Cult,
JBL 115 (1996) 17. Zob. te wczeniej tego, The Sanctuary of Silence, jw., 148n.
Rozdzia IV
Obecno Boa
Obecno Boa jest gwnym zainteresowaniem ksig Starego Te-
stamentu; S.L. TERRIEN powie, e obecno Boga stoi w samym centrum
biblijnej wiary
781
. :::, Mieszkanie Jahwe, zbudowane i konse-
krowane wedug wytycznych z Wj 25-40, jest szczeglnym miejscem
obecnoci Boej. To wanie ta obecno jest dominant teologiczn
caego bloku przekazw o Mieszkaniu na pustyni. Izraelici, po wyjciu
z Egiptu w kierunku nieznanej im ziemi, mieszkali w drodze w namio-
tach. Namiot, jedyny w swoim rodzaju, zbudowali take dla Boga, dla
Jahwe. Byo to Mieszkanie ich Boga, Namiot Spotkania, ::: s
:.:. Odkd sup oboku spocz nad Namiotem, wiedzieli, e Bg by
z nimi. Z niedowierzaniem i z trwog, ale i z wielk fascynacj spogl-
dali co chwil ukradkiem ze swych namiotw na w znak obecnoci
Boej. Czy cigle jest? Czy ich nie opuci? A moe si poruszy, zaja-
nia? Tajemniczy i majestatyczny obok towarzyszy drodze Izraelitw
do ziemi obiecanej w czasie caej ich wdrwki.
W rozdziale tym podejmiemy temat zasadniczy dla opowiadania
o Mieszkaniu, mianowicie temat obecnoci Boej w tej pierwszej wi-
tyni Izraela. Przeanalizujemy rol Arki wiadectwa w rdle kapa-
skim (punkt 1.), zastanowimy si nad form i cechami obecnoci Boej
w Mieszkaniu (punkt 2.) oraz podejmiemy refeksj nad znaczeniem
zamieszkania Boga w sanktuarium pustyni (punkt 3.).
781
S.L. TERRIEN, The Elusive Presence. The Heart od Biblical Theology, San Fran-
cisco 1978, xxvii, za: J. Brinkman, The Perception of Space, jw., 28.
1. Arka i obecno Boa
Dla tradycji starotestamentowych Arka Przymierza jest zgodnie naj-
waniejszym izraelskim przedmiotem kultycznym. Jednak co do reli-
gijnego znaczenia i penionej funkcji wystpuj tu pewne rnice. Arka
Jahwe widziana jest raz jako palladium wojenne czy symbol Boego
przewodnictwa i Boej mocy, innym razem jako skrzynia przechowy-
wania Tablic Dekalogu czy przedmiot kultu, a jeszcze kiedy indziej
jako tron lub podnek tronu Jahwe i miejsce Jego obecnoci. Spr-
bujemy okreli, jak rol przydziela Arce autor kapaski, ktry ju
z pewnej perspektywy i z posiadanym bogactwem biblijnych tradycji
o Arce tworzy swe opowiadanie.
W pimie kapaskim Arka otrzymuje zawsze jedn, niespotykan
gdzie indziej w Biblii przydawk: wiadectwa, co wynika, jak powie-
dzielimy wyej, z jej zawartoci: Arka przechowuje dt wiade-
ctwo Boego prawa w formie kamiennych Tablic. Odkrywamy wic
pierwsz religijn funkcj Arki jest to skrzynia, pojemnik przecho-
wywania Boego wiadectwa. T sam funkcj przypisuje Arce Deu-
teronomium (zob. Pwt 10,8; 31,25 itp.; por. Lb 10,33 (J)
782
). Starsze
rda widz Ark jako symbol boskiego prowadzenia Izraelitw i pal-
ladium wojenne (Lb 10,35n; Joz 3n; Joz 6; 1 Sm 4n; 2 Sm 11,11). Cho
fakt, e Izraelici nie wzili Arki do bitwy przeciw Filistynom, a nie
zostali dotkliwie pobici oraz e nie brali Arki do kadej bitwy wyklu-
cza wycznie wojenn funkcj nawet w starych rdach. To militarne
znaczenie Arki zanika cakowicie w P, tu przyjmuje ona funkcj stricte
religijn. Ta funkcja podstawowa czyli skrzyni, pojemnika przecho-
wywania wiadectwa jest dla autora kapaskiego tak wana, e przy-
dawk t otrzymuje oprcz Arki take cay Namiot wity (Mieszkanie
wiadectwa w Lb 10,11). Ale czy jest to funkcja najwaniejsza? Wy-
daje si, e nie.
Arka jawi si w teologii kapaskiej jako szczeglne miejsce og-
niskujce cay kapaski kult, gdy jest miejscem skupiajcym Bo
obecno. Nierozczny kompleks Arki, przebagalni i cherubw jest
782
Zapewne Deuteronomium nie jest pierwszym rdem, ktre mwi, e w Arce
znajdowao si co (a konkretnie Tablice Dekalogu), lecz poda za starszymi, niezna-
nymi nam przekazami, bo przecie Arka jest skrzyni. Twierdzenia egzegetw, e
pierwotnie znajdoway si w Arce: boskie wyobraenie, skarby czy dokumenty przy-
mierza, meteoryt, czy wite kamienie z Synaju pozostaj jednak czysto hipotetyczne
(szerzej zob. H.J. ZOBEL, :x, TWAT, kol. 398n).
277 Rozdzia IV. Obecno Boa
miejscem manifestacji Boej obecnoci
783
. I z tego wzgldu to przed
Ark ma by palone kadzido na otarzu kadzenia, przed ni wysta-
wiany chleb pokadny i w jej obecnoci maj by skadane ofary na
otarzy caopalnym ale nie ze wzgldu na ni sam, ale na miejsce
ponad ni:
Tam bd si spotyka z tob i sponad przebagalni i z porodka cheru-
bw, ktre s ponad Ark wiadectwa, bd z tob rozmawia o wszyst-
kich nakazach, ktre dam za twoim porednictwem Izraelitom (Wj
25,21-22).
Postawisz go [otarz kadzenia] przed zason, ktra wisi przed Ark
wiadectwa, przed przebagalni, ktra jest nad wiadectwem, gdzie
bd spotyka si z tob (Wj 30,6).
Pan powiedzia do Mojesza: Powiedz Aaronowi, swojemu bratu, eby
nie w kadym czasie wchodzi do Miejsca Najwitszego poza zason,
przed przebagalni, ktra jest na Arce, aby nie umar, kiedy bd si
ukazywa w oboku nad przebagalni (Kp 16,2).
Gdy Mojesz wchodzi do Namiotu Spotkania, by rozmawia z Nim, sy-
sza mwicy do niego gos znad przebagalni, ktra bya nad Ark wia-
dectwa, pomidzy dwoma cherubami. Tak mwi do niego (Lb 7,89).
Cztery przytoczone wyej teksty wskazuj na znaczenie nierozcz-
nego w P kompleksu Arki, przebagalni i cherubw: jest to miejsce uka-
zywania si, rezydowania Jahwe. Arka wedug rda kapaskiego jest
miejscem Boego przebywania
784
; jak powie von Rad, Die Lade... ist
die Brgschaft fr Jahwes Gegenwart jest gwarancj Boej obecno-
ci
785
i dlatego cay kult Izraela zwraca si w t stron (J. Milgrom). Po-
twierdzeniem tej koncepcji Arki s kolejne teksty kapaskie, np.: Pan
wezwa Mojesza i tak powiedzia do niego z Namiotu Spotkania (Kp
1,1; zob. te Kp 10,1-4 i 16,1n; 16,13)
786
. Wszystkie kolejne, niezliczo-
ne formuy Tak powiedzia Jahwe do Mojesza w Ksigach Kapaskiej
i Liczb, zakadaj t obecno Jahwe na Arce, a Mojesza przed Ark.
783
Arka w P: zob. A. MOZGOL, Teologia Arki Przymierza Ps 132, Jr 3,14-18 oraz
2 Mch 2,1-8, lskie Studia Historyczno-Teologiczne 33 (2000) 136.
784
J.J. JACKSON, The Ark and Its Making, Horisons in Biblical Theology 17 (1995)
117-122.
785
G. VON RAD, Die Priesterschrift im Hexateuch, Stuttgart-Berlin 1934, 182.
786
Wicej nt. tych tekstw, a raczej rabinicznego ich rozumienia zob. A. A. YA-
DIN, Shnei Ketuvim and Rabbinic Interpretation, Journal of the Study of Judaism
33 (2002) 386-399.
Na Arce, a raczej ponad pokryw Arki zasiada Jahwe. Arka jest
tronem
787
albo podnkiem tronu Niewidzialnego Boga. Tu, pomidzy
dwoma cherubami, ukazuje si Bg w majestacie swej chway (kbd).
Tu, z porodka cherubw, wydaje Mojeszowi i Izraelowi rozkazy
788
.
M. HARAN w swym artykule wyjania, e waciw siedzib Boga two-
rzyy nie sama Arka, ale rozpostarte skrzyda cherubw ponad ni. k
e-
bd JHWH obejmuje w P (podobnie jak u Ezechiela i w psalmach) Ark
i cheruby podtrzymujce Boy tron
789
. Temat Arki jako tronu/podn-
ka tronu Jahwe jest szeroko omwiony w literaturze biblijnej
790
. Obraz
Arki jako tronu Jahwe ukazany jest w Ksidze Jeremiasza:
A gdy si rozmnoycie i wydacie liczne potomstwo na ziemi w tamtych
dniach wyrocznia Pana nikt nie bdzie ju mwi: Arka Przymierza
Paskiego! Nikt ju nie bdzie o niej myla ani jej wspomina, odczu-
wa jej braku, ani te nie uczyni nowej. W tamtych czasach Jerozolima
bdzie si nazywaa tronem Pana (Jr 3,16-17).
Fragment opisuje powrt ludu do Jahwe, ktry bdzie mia kilka
etapw. Jednym z nich bdzie: Jerozolima przejmie funkcj Arki Przy-
mierza i sama stanie si tronem Boym (i stolic wszystkich narodw).
Wyraenie rn b
e
rt wystpuje tylko raz u Jr, a Jerozolima jako tron
(kiss) Jahwe jeszcze w Jr 14,21 i 17,12
791
. P. wodyGa ustala, e wy-
raenie rn b
e
rt JHWH i kiss JHWH z tego poematu mona pod
wzgldem funkcji teologicznej traktowa jako synonimy, poniewa oba
symbolizuj obecno Boga
792
. Podobn wymow ma tekst o wityni
787
A. JANKOWSKI, Biblijna teologia przymierza, Katowice: Ksigarnia w. Jacka
1985, 42n; R.E. MURPHY, Odpowiedzi na 101 pyta o Tor, Krakw: WAM 2003, 77 i 80;
J. GUTMANN, The Strange History of the Kapporet Ritual, ZAW 112 (2000) 624 i n. 2.
788
M. HARAN, The Ark and the Cherubim. Their Symbolic Signifcance in Biblical
Ritual, IEJ 9 (1959) 30-38 i 89-94.
789
S. SYNOWIEC, Historyczny szkic dyskusji na temat Kebod Jahweh, RTK 15 (1968)
44.
790
Zob. T. BRZEGOWY, Miasto Boe w Psalmach, jw., 105-113.
791
G. LISOWSKY, L. ROST, Konkoranz zum Hebrischen Alten Testament, jw., 686-
687. W obu fragmentach mwi si o tronie chway Jahwe, wyraenie W obu fragmentach mwi si o tronie chway Jahwe, wyraenie k
e
bd JHWH
jest tu tosame z Jahwe; zob. J.S. SYNOWIEC, Kebod Jahweh, jw., 52.
792
P. wodyGa, Oblubieniec i oblubienica. Metaforyka maeska Jeremiasza, Kra-
kw: WAM 2003, 248; te: J. SCHREINER, Sion-Jerusalem Jahwes Knigssitz. Theologie Theologie
der Heiligen Stadt im Alten Testament (Studien zum Alten und Neuen Testament 7),
Mnchen: Ksel Verlag 1963, 24; J.A. SOGGIN, The Ark of the Convenant. Jeremiah Jeremiah
3,16, w: Le Livre de Jeremie. Le prophete et son milieu les oracles et leur transmis-
sion, ed. P.-M. Bogaert, Leuven: Uitgeverij Peeters, University Press 1981, 215-221;
u proroka Ezechiela: Rzek do mnie: Synu czowieczy, to jest miejsce
tronu mojego, miejsce podstawy mych stp, gdzie chc na wieki miesz-
ka pord Izraelitw (Ez 43,7). Tu rwnie nie ma ju Arki Przymie-
rza, ale sama witynia zajmie miejsce dawnej Arki, stajc si tronem
Jahwe i podnkiem Jego stp
793
.
Wymowny, zbliony do powyszych obraz przekazuje nam Izajasz:
W roku mierci krla Ozjasza ujrzaem Jahwe siedzcego na wysokim
i wyniosym tronie, a kraj Jego szaty wypenia wityni. Serafny sta-
y ponad Nim; kady z nich mia po sze skrzyde; dwoma zakrywa
sw twarz, dwoma okrywa swoje nogi, a dwoma lata. I woa jeden
do drugiego: wity, wity, wity jest Jahwe Zastpw. Caa ziemia
pena jest Jego chway. Od gosu tego, ktry woa, zadrgay futryny
drzwi, a witynia napenia si dymem. I powiedziaem: Biada mi!
Jestem zgubiony! Wszak jestem mem o nieczystych wargach i miesz-
kam pord ludu o nieczystych wargach, a oczy moje oglday Krla,
Jahwe Zastpw (Iz 6,1-5).
Tron Boga Krla w wityni (wydaje si, e jest nim kompleks
Arki i cherubw) otoczony jest nieziemskimi, uskrzydlonymi istota-
mi. Podobne wiadectwo znajdujemy w 1 Krl: Wtedy krl izraelski
zwrci si do Jozafata: Czy ci nie powiedziaem? Nie prorokuje mi
pomylnoci, tylko nieszczcia. Tamten za dalej mwi: Dlatego su-
chaj wyroku Paskiego! Ujrzaem Pana siedzcego na swym tronie,
a stay przy Nim po Jego prawej i po lewej stronie wszystkie zastpy
niebieskie (1 Krl 22,18n). Izajasz mwi o serafnach, Deuteronomista
o niebieskich zastpach. Najczciej jednak w kontekcie Arki i obec-
noci Jahwe pojawiaj si wanie cheruby. Odgrywaj one wan rol
w koncepcji Arki jako tronu/podnka tronu Jahwe. W Biblii jawi
si jako uobecnienie i ochrona tronu Boga Krla
794
. W odniesieniu do
M. METZGER, Knigsthron und Gottesthron. Thronformen und Throndarstellungen in Thronformen und Throndarstellungen in
gypten und im Vorderen Orient im 3. und 2. Jahrtausend vor Christus und deren Be-
deutung fr das Verstndnis ber den Thron im Alten Testament (AOAT 15, I-II), Ke-
velaer: Verlag Butzon & Bercker und Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1985
(recenzja w VT 37 (1987) 246-247).
793
T. BRZEGOWY, Teofania eschatologiczna na Syjonie, RBL 41 (1988) 299-300;
M. BUBER, Mojesz, tum. R. Wojnakowski, Warszawa: Cyklady 1998, 116n.
794
M. HARAN, The Ark and the Cherubim, jw., 30-38; tene, Temples and Temple
Service, jw., 251-254; R. DE VAUX, O cherubinach i Arce Przymierza, o sfnksach-stra-
nikach i boskich tronach w tradycji Staroytnego Wschodu, w: Ksiga o anioach, red.
H. Oleschko, Krakw: WAM 2002, 25-32; B.D. SOMMER, Conficting Constructions of
Divine Presence, jw., 49.
Jahwe autorzy natchnieni uywaj charakterystycznego zwrotu: jb
hakk
e
rbm (tronujcy na cherubach)
795
. Cheruby unosz Boga, s
Jego tronem, a czasem tronem-rydwanem. Rozpocierajc swe skrzyd-
a ku grze wskazuj jakby na niewidzialn obecno Boga, tworzc
jednoczenie ze swych skrzyde dla Niego tron
796
. Cheruby w kapa-
skim opowiadaniu miay twarze zwrcone w d, ku przebagalni (Wj
25,20), jakby nie majc miaoci spojrze na to, co jest ponad nimi
ukazujc si chwa Jahwe. W rdle kapaskim Arka nie jest na-
zwana bezporednio tronem Jahwe, jednak ten obraz biblijny jest wy-
ranie przywoany.
Teksty kapaskie ukazuj podstawow dla P funkcj Arki: jest to
miejsce przechowywania Boego wiadectwa, ale przede wszystkim
miejsce, sponad ktrego Bg przemawia do Mojesza. Cheruby na
Arce, ale take wyhaftowane na wszystkich cianach i zasonie Miesz-
kania nawizyway wanie do tego obrazu Jahwe siedzcego na tronie,
otoczonego mnstwem zastpw niebieskich.
Arka bya tak mocn manifestacj obecnoci Boga, e waciwie
utosamiano j z Jahwe. Std wyraenie przed Jahwe, szczeglnie,
gdy mwi si o sanktuarium, wydaje si czsto odnosi do Arki. Np.
laska Aarona zostaa pooona w Namiocie Spotkania przed [Ark]
wiadectwa (Lb 17,19), nastpnie zostaa wzita sprzed oblicza Jahwe
(Lb 20,9)
797
. Odnonie do transportu Arki wiadectwa rd uprzywilejo-
wanych Kehatytw otrzymuje takie polecenie: wtedy przystpi Ke-
hatyci, aby j ponie. Nie wolno im jednak przedmiotw witych do-
tyka; w przeciwnym razie umr (Lb 4,15). Zapewne przypadek Uzzy
doborowego wojownika krla Dawida, ktry zgin, dotknwszy Arki
Boej (2 Sm 6,6n) ma na myli autor kapaski, przytaczajc ten za-
kaz. Dwch synw Aarona, namaszczonych kapanw: Nadab i Abihu,
ofarowali przed Jahwe, czyli przed Ark, ogie inny ni by im nakaza-
ny. Wtedy ogie wyszed od Jahwe i pochon ich. Umarli przed Jahwe
(Kp 10,1-3, por. Kp 16,1-2.13; Lb 3,4). Podobnie zosta ukarany bunt
Koracha (lewity) i dwustu pidziesiciu Izraelitw, jego stronnikw
przeciw Mojeszowi: Wtedy wypad ogie od Jahwe i pochon dwu-
stu pidziesiciu mw (Lb 16,35). Arka wiadectwa misterium fa-
795
1 Sm 4,4; 2 Sm 6,2; 22,11; 1 Krl 19,5; 2 Krl 19,15; 1 Krn 13,6; Iz 37,16; Ps 18,11;
80,2; 99,1; passim.
796
J. SCHARBERT, Exodus (Neue Echter Bibel 2), jw., 103; H. WITCZYK, Teofania
w Psalmach, Krakw: Polskie Towarzystwo Teologiczne 1985, 58-60; 66.
797
S w Biblii teksty utosamiajce wprost Jahwe i Ark (np. Lb 10,35-36). Lb 10,35-36).
scinosum i gloriosum obecnoci Boga, okazuje si by rwnoczenie
misterium tremendum Jego witoci i sprawiedliwoci.
W czasie wdrwki przez pustyni, gdy lud Boy stale znajdowa
si w drodze, Ark niesiono na czele pochodu, co symbolizowao Boe
przywdztwo nad pokoleniami zmierzajcymi do Ziemi Obiecanej.
Ponad czterysta lat yli ydzi w Egipcie, gdzie istniao mnstwo wi-
zerunkw i symboli bogw. Przypatrywali si oni uroczystym proce-
sjom, podczas ktrych obnoszono rnego rodzaju wizerunki w minia-
turowych wityniach wykonanych z drogocennego metalu albo szla-
chetnego drzewa. Niektre byy ocieniane przez skrzydlate postacie
798
.
Zakaz wyobraania Boga w Izraelu, w jakiejkolwiek plastycznej bd
symbolicznej postaci, zastpiony zosta niejako przedmiotem, ktry
wyraa obecno Boga, a ktrym bya wanie Arka wiadectwa. Arka
wskazywaa na obecno Boga. Cho ju w Starym Testamencie nabraa
znaczenia wzgldnego (zob. Jr 3,16n), to w wityni niebiaskiej znw
zajmuje miejsce centralne (Ap 11,19). Bg Krl, cho ma swj tron
w niebie (Ap 4,9n; passim), chce mie swj tron take na ziemi
799
.
798
D. FORSTNER, jw., 388.
799
Nie poruszamy tu tematu pochodzenia Arki, jej historii w Izraelu oraz znaczenia
w rnych tradycjach starotestamentowych; szerzej na ten temat zob. m.in. M. HA-
RAN, The Ark and the Cherubim. Their Symbolic Signifcance in Biblical Ritual Their Symbolic Signifcance in Biblical Ritual, IEJ
9 (1959) 30-38 i 89-94; J. DUS, Der Brauch der Ladewanderung im alten Israel, ThL
17 (1961) 1-16; tene, Noch zum Brauch der Ladewanderung, VT 13 (1963) 126-
132; J. SCHREINER, Sion-Jerusalem Jahwes Knigssitz. Theologie der Heiligen Stadt
im Alten Testament (Studien zum Alten und Neuen Testament, VII), Mnchen: Ksel
Verlag 1963; M.H. WOUDSTRA, The Ark of the Convenant from Conquest to Kingship
(Biblical and Theological Studies), Philadelphia: Presbyterian and Reformed Publis-
hing 1965; O. EISFELDT, Die Lade Jahwes in Geschichtserzhlung. Sage und Lied, w:
tene, Kleine Schriften zum Alten Testament, Berlin: Evangelische Verlagsanstalt 1969,
189-204; tene, Lade und Gesetzestafeln, w: tame, 285-288, tene, Lade und Stier-
bild, w: tame, 289-312 (te w ZAW 58 (1940) 190-215); J. GUTMANN, A History of
the Ark, ZAW 83 (1971) 22-30; G. HENTON DAVIES, Ark of the Covenant, w: IDB, vol.
1, 222-226; H.J. ZOBEL, :x, w: TWAT, Bd. 1, kol. 391-404; S. ach, Arka i wity
namiot w czasach Mojesza, w: Ksiga Wyjcia, jw., 335-339; J.-M. TARRAGON, David
et lArche. II Samuel VI II Samuel VI, RB 86 (1979) 514-523; J.P. BROWN, The Ark of the Convenant
and the Temple of Janus, BZ 30 (1986) 20-35; K. VAN DER TOORN i C. HOUTMAN, David
and the Ark, JBL 113 (1994) 209-231; T. BRZEGOWY, Miasto Boe, jw., 105-112; M.
BUBER, Mojesz, jw., 115-215 i 171-174.
2. Kapaska koncepcja obecnoci Boej w Mieszkaniu
Mieszkanie jest miejscem obecnoci Boej. Najlepiej wskazuj na to
same okrelenia tej instytucji w rdle kapaskim: mikn,hel md,
miqd, qde. Zaznaczylimy to przy omawianiu terminw okrela-
jcych pustynne sanktuarium. Na obecno Bo wskazuj te chwaa
i obok towarzyszce Mieszkaniu, o czym bya mowa w poprzednim
rozdziale, oraz sama Arka wiadectwa (miejsce sponad ktrego przema-
wia Jahwe), o czym pisalimy wyej. Na obecno Bo w sanktuarium
pustyni wskazuj wreszcie, a moe przede wszystkim cheruby. Te nie
nalece do wiata naturalnego istoty, przypomnijmy, ukazuj si przede
wszystkim tam, gdzie Bg jest obecny personalnie i objawia si w swo-
im majestacie. Gdzie w Biblii pojawiaj si cheruby, tam mamy do czy-
nienia z obecnoci Bo. Mieszkanie ozdobione byo nie tylko rzeba-
mi cherubw na Arce/przebagalni. Wyhaftowane wizerunki cherubw
zdobiy zason witego witych (prket) oraz tkaniny wewntrzne
Mieszkania w Miejscu witym i Najwitszym. Cheruby wszdzie
w rodku byy widoczne sw obecnoci miay przypomina nieustan-
nie o miejscu, ktre otaczaj, miejscu, gdzie jest obecny Bg
800
.
Starotestamentowa idea obecnoci Boej, wedug M. HARANA, jest
wyraona w dwch kategoriach: domu Boego (: s -: czy -:
) oraz miejsca witego (: ; : lub : ; )
801
. Do pierwszej katego-
rii nale witynie: w Jerozolimie, take w Betel, Dan, czy Nob
802
. Do
drugiej kategorii nale wolnostojce otarze, wyyny, wite supy itp.,
czy sam Synaj, jako miejsce teofanii. W ktrej z dwch kategorii idei
obecnoci Boej mieci si Mieszkanie Jahwe na pustyni? Wydawao-
by si, e naley je umieci w grupie pierwszej. Idea Mieszkania jako
domu Boego jest mocno odczuwalna w kapaskim opisie. Wszystkie
akcesoria pustynnej wityni przypominaj meble mieszkania: Arka jako
miejsce zasiadania i odpoczynku Jahwe; zasona oddzielajca namioty
mieszkalne take przedzielone byy kotar na dwie czci; lampy jako
800
Wedug R.J. CLIFFORDA, take budowa Mieszkania dokadnie wedug wzorca
(tabnt) niebiaskiego miao na celu przywoanie do witego Namiotu Boej obec-
noci, wedug staroytnej religijnej zasady podobne jest podobne R.J. CLIFFORD, The
Tent of El and the Israelite Tent of Meeting, CBQ 33 (1971) 226.
801
M. HARAN, The Divine Presence in the Israelite Cult and the Cultic Institutions,
Bib 50 (1969) 254. Kategoria domu Boego czasem przybiera inn formu, jak np. Kategoria domu Boego czasem przybiera inn formu, jak np.
w 2 Sm 7; zob. S. S. FROLOV i V. OREL, The Hause of Yhwh, ZAW 108 (1996) 254-257.
802
Oraz witynie bogw pogaskich, zob. np. Sdz 9,4.27.46; 1 Sm 5,2n; 31,10.
owietlenie wntrza pozbawionego okien
803
; st chlebw jako miejsce
na pokarmy i napoje chleby pokadne i ofary pynne; may otarz do
palenia kadzida jako rzecz niezbdna w staroytnych luksusowych re-
zydencjach i miejscach zamieszkania; otarz caopalny jako Boy st
(por. Ez 41,22; 44,16; Ml 1,7n.12; 1 Kor 10,21); a ofary jako Boy
pokarm (zob. Kp 21,21-22; Lb 28,2; Pwt 32,28)
804
. Mieszkanie bez wt-
pienia peni rol wityni domu Boego.
Jednak zauwaamy, e w caym materiale kapaskim Mieszkanie
ani razu nie jest okrelone jako dom Boy czy dom Jahwe, cho przecie
spenia wszystkie jego kryteria. Przeciwnie, kilka razy pojawia si okre-
lenie: miqd (Wj 25,8; Kp 19,30; 20,3; 21,12 x2; 26,2)
805
oraz qde
(Wj 29,30; 35,19; 36,1.3.4.6), charakterystyczne bardziej dla sanktuariw
i miejsc witych. Okrelenia te pozostaj jednak nietypowe, zwayw-
szy na to, e autor kapaski posuguje si gwnie okreleniami: Miesz-
kanie lub Namiot Spotkania. Mieszkanie, Namiot Spotkania wydaje si
tu wychodzi poza obie kategorie ustalone przez M. Harana. Jest jakby
instytucj poredni pomidzy kategori miejsca witego charakte-
rystyczn zwaszcza dla epoki patriarchw i domu Boego kategori
charakterystyczn dla epoki osiadego trybu ycia Izraela w Kanaanie.
Wydaje si, e instytucja domu Boego pojawia si odkd ludzie za-
znajomili si z osiadym trybem ycia. Majc solidne domy, zapragnli
zapewne zbudowa obok siebie podobne domy, z tym, e w luksusowym
wydaniu, dla ich boga (por. Ps 132,3-5; 2 Sm 7,2 i par.). Generaln orga-
nizujc zasad budowli witynnej byo nadanie jej charakteru miejsca
przebywania bstwa, std projekty wity zapoyczano, przynajmniej
w ich pocztkowym okresie architektonicznej historii, z typowych pla-
nw duych domw albo paacw. W wielu staroytnych wityniach
na Bliskim Wschodzie znajdowa si tron dla bstwa, podnek, lampa,
st, skrzynia i oe oraz przerne gliniane naczynia wszystkie przed-
mioty wskazujce na miejsce zamieszkania.
Podstawowa funkcja staroytnych wity w tym take Miesz-
kania na pustyni jest diametralnie rna od tej, jak peni synagogi
803
Sam wiecznik stanie si w judaizmie symbolem obecnoci Boej; podobnie
wieczna lampka w chrzecijaskich kocioach. Dla Izraelitw otarz caopale by
nie tylko miejscem skadania ofar (na co wskazuje rdosw ::: ), ale rwnie zna-
kiem obecnoci Boga, zob. Z. moka, Znaczenie religijne otarza u Izraelitw, RBL 22
(1969) 199-206 (tu: 200-202).
804
Typowy dla staroytnoci obraz, gdzie bogowie karmi si tuszczem ofar i pij
ofarne wino.
805
W Ksidze Kapaskiej wszystkie terminy znajduj si w Kodeksie witoci H.
i kocioy zachodniej cywilizacji. Mieszkanie nie byo w pierwszej ko-
lejnoci budowl religijn czy kultow, nie byo miejscem zgromadze
czy publicznych modlitw. Mieszkanie byo mieszkaniem Jahwe, do-
mem Boga, do ktrego zwykli ludzie nie mieli prawa wstpu. Miejsce
Najwitsze to prywatna, mona powiedzie, intymna komnata Boga,
do ktrej nie mog wej nawet kapani, a i sam arcykapan nie moe
si tu swobodnie porusza. Mieszkanie nie byo miejscem uytecznoci
publicznej; jego wntrze pozostawao niedostpne. Dopiero na dzie-
dzicu Namiotu Spotkania mg si gromadzi lud, wiedzc, e we
wntrzu skrywa on obecno Bo. Z drugiej strony Namiot Spotkania,
tak jak go przedstawia rdo kapaskie, by miejscem o tyle publicz-
nym, e w Izraelu, jako spoecznoci teokratycznej, a nie wieckiej,
odgrywa integraln rol w zakresie organizacji dwunastu pokole,
prawa i administracji caego spoeczestwa. Tu miao miejsce wszel-
kie qhl JHWH, zgromadzenie Jahwe (np. Lb 16,3; 20,4) lub miqr
qde, zwoanie wite (Lb 28,18.25.26; 29,1.7.12).
W opinii R. CLEMENTSA
806
, koncepcja Boej obecnoci w wityni
w ogle pojawia si w Izraelu pod wpywem kultu kananejskiego,
za porednictwem przedjerozolimskiego sanktuarium w Szilo. Gw-
ne twierdzenie autora jest takie, e w historii izraelskiego kultu istnia
cigy konfikt pomidzy dwoma sprzecznymi ideami: ide przymierza
jako relacji pomidzy Jahwe a Izraelem, a ide wityni, jako ustalonym
i staym zamieszkaniem Boga. Opinia ta zostaa jednak skrytykowana
m.in. przez M. Harana w artykule temu powiconym
807
oraz przez pa-
ni C.L. Meyers
808
. Jednak nie miejsce tu na przytaczanie szczegowej
argumentacji. Tu chcemy zastanowi si nad kapask koncepcj Bo-
ej obecnoci w Mieszkaniu.
Kapaska koncepcja obecnoci Boej bya przedmiotem rozwaa
nie jednego egzegety. Zacznijmy od wnioskw von Rada. G. VON RAD
rozrnia dwie koncepcje obecnoci Boej dostrzegalne w materiale ka-
paskim: staa, kultyczna obecno oraz bardziej okazjonalne zjawia-
nie si Jahwe, szczeglnie w obrazie chway (kbd). Pisze: Die Lade
... ist berall im A.T. die Brgschaft fr Jahwes Gegenwart. Anders das
Zelt; es ist nicht Wohnort Jahwes, sondern der dritte Ort, da Jahwe dem
Volke sich stellt; er erscheint in der Wolke von oben her, um fr die
806
R.E. CLEMENTS, God and Temple. The Idea of Divine Presence in Ancient Istael,
Oxford: Basil Blackwell 1965.
807
Szerzej zob. M.HARAN, The Divine Presence, jw., 252.
808
C.L. MEYERS, witynie, w: EB, tum. A. Gocowska, 1219-1221. A. Gocowska, 1219-1221.
Dauer eines Gesprches gegenwrtig zu sein. So ergibt sich, dass zwis-
chen der Lade-Thronvorstellung und der Zelt-Moedvorstellung reinlich
zu scheiden ist. Bei P sehen wir nun Zelt und Lade kombiniert. Ob das
die Tat von P selbst war, entzieht sich unserer Kenntnis
809
. Von Rad
stwierdza nastpnie, e Arka wraz z jej teologi (gwarancja obecnoci
Jahwe) wydaje si dominowa w rdach poprzedzajcych P, i nawet
pomimo ich wcielenia do kapaskiej idei Moed, wpyw tych rde
do koca nie znikn
810
.
F.M. CROSS w swym artykule o kapaskim Mieszkaniu zwrci uwa-
g na kombinacj terminw: mikn ihel md oraz na czasownik
kn. Cross zwraca uwag, e gdy Dtr mwi o obecnoci Boej w miej-
scu wybranym, uywa czasownika kn (Pwt 12,5.11; 14,23, i in.), gdy
natomiast mwi o Boym pozostawaniu w niebie, stosuje termin jb
(1 Krl 8,27.30, i in.). W ten sposb Dtr wyraa tymczasowe, chwilowe
mieszkanie Boga na ziemi, a stae Jego zwizanie z niebem
811
. Wedug
egzegety w P rzeczownik mikn zastpuje miejsce czasownika kn
i wskazuje na przelotny, niestay charakter Mieszkania, ktrego istnie-
nie jest tylko tymczasowe i warunkowe: Yahweh does not dwell on
earth. Rather he tabernacles or settles impermanently as in the days of
the portable, ever-conditional Tent
812
.
W opinii Von Rada, Crossa, a take wyej cytowanego Clementsa,
idea staej obecnoci Jahwe w wityni, ktr autorzy ci wi z kr-
gami jerozolimskimi, zostaa przez rdo kapaskie skrytykowana
i zrewidowana poprzez wcielenie idei obecnoci czasowej, chwilowej,
zjawiskowej w obrazie chway (kbd) pojawiajcej si (kn) w Miesz-
kaniu. Forma Mieszkania jest dla nich bezporednim rozwiniciem idei
zawartej w Dtr, bd jej sublimacj, czy polemik z ni.
Moja opinia, potwierdzona opini innych egzegetw, jest w tym
wzgldzie inna. Twierdz, e po pierwsze Mieszkanie w koncepcji ka-
paskiej nie ma charakteru przelotnego, tymczasowego, ale trway,
a nawet wieczny; po drugie obecno Boa w Mieszkaniu podobnie
nie jest chwilowa, zjawiskowa, ale staa; po trzecie koncepcja obecno-
ci Boej w P wydaje si by nie rozwiniciem analogicznej koncepcji
w D, ale by niezalen od niej, by moe nawet starsz.
809
G. VON RAD, Die Priesterschrift, jw., 182.
810
Tame, 184.
811
F.M. CROSS, The Priestly Tabernacle, jw., 67.
812
Tame, 68.
Mieszkanie wedug P nie ma charakteru przelotnego, niestaego
(taki argument wykorzysta Cross w swym dowodzeniu). Przeciwnie,
Mieszkanie na pustyni we wszystkim przypomina sta, kunsztown
wityni, z t rnic, e witynia ta koresponduje z warunkami po-
drnego obozu. Wyciganie wnioskw o niestaej naturze Mieszkania
z moliwoci jego przenoszenia, skadania i rozkadania nie wydaje si
poprawne. Ta przenona witynia nie ma staego miejsca, ale to nie
znaczy rwnoczenie, e nie moe mie trwaoci w czasie. W rdle
kapaskim nie pojawia si nawet wzmianka o tym, e Mieszkanie Jah-
we kiedy zniknie, zostanie rozebrane, czy zastpione przez inna wi-
tyni. Jest za to powiedziane wyranie, e Namiot Spotkania po podboju
Ziemi Obiecanej zosta rozbity w Szilo i wok niego skupio si ycie
narodowe Dwunastu Pokole (zob. Joz 18-22
813
). Tak histori Namiotu
potwierdzaj inne rda (1 Sm 2,22; 2 Sm 7,6 = 1 Krn 17,5; 1 Krl 8,3n
= 2 Krn 5,4n; 1 Krn 21,29; 2 Krn 1,3-6). W opisie Mieszkania kilka razy
powraca kapaskie zastrzeenie o wiecznoci (na wieki, przez wszyst-
kie pokolenia) kultu skupionego wok Namiotu Spotkania. Mieszkanie
zostao objawione Mojeszowi w wizji na Synaju i uczynione dokadnie
wedug wzorca (tabnt) Mieszkania niebiaskiego. Dla P nie ma mowy,
by mogo ono by zniszczone lub czym zastpione. Trzeba te doda,
e wyrysowanie opisu budowy Mieszkania w kategoriach stworzenia
wiata (bdzie o tym mowa w ostatnim rozdziale) nadaje mu charakteru
nie tylko trwaoci, ale i preegzystencji. Podczas, gdy Dtr jest tradycj
wieck, ukierunkowan, podobnie jak staroytne Ksigi Przymierza
(Wj 20,22-23,33 i Wj 34,11-26), na codzienne ycie przecitnego Izra-
elity odwiedzajcego dziedzice Paskie zaledwie kilka razy w roku, to
tradycja kapaska, bardzo blisko zwizana z Bo wityni, si rze-
czy nalegaa na trwao i nienaruszalno swoich instytucji dla was-
nego interesu. Dla autora kapaskiego nie ma nic bardziej trwajcego
i wiecznego, ni Mieszkanie zaprojektowane przez Boga
814
.
Podobnie obecno Boa wedug P nigdy Mieszkania nie opucia
(jak to ma miejsce np. u Ezechiela). Obecno Boa nie jest warunko-
wa, lecz jest darem dla ludu wybranego. Grzechy Izraela oboone s
restrykcj przernych cikich kar (zob. Kp 26,14-46), ale nie tak, e
Jahwe wycofa sw obecno (jak jest np. w Oz 5,6; Ez 11,22). Nacisk
813
Szczeg. Joz 18,1; 19,51; 22,19.29.
814
Zob. T.E. FRETHEIM, The Priestly Document anti-temple?, VT 18 (1968) 319;
M. HARAN, Shiloh and Jerusalem. The Origin of the Priestly Tradition in the Penta-
teuch, JBL 81 (1962) 19.
autora kapaskiego na nieustanne podtrzymywanie wiata przed Jah-
we, o czym bya mowa w rozdziale drugim, a take codzienna ofara
z chlebw, to wyraz tej wiadomoci: Jahwe jest tu stabilnie, trwale
obecny (zob. raz jeszcze Wj 27,20-21; Kp 24,1-3)
815
. Wj 40,38 podkre-
la sta obecno Jahwe podczas caej wdrwki domu izraelskiego do
Ziemi Obiecanej, a Lb 9,15n wskazuje, e, od kiedy obok zakry Na-
miot, nigdy si od niego nie oddali: obok (w dzie) i ogie (w nocy),
znaki obecnoci Boej, byy zawsze ulokowane nad Mieszkaniem, co
CLEMENTS nazwie sustained theophany, nieprzerwan teofani
816
. Ow-
szem, w starszych tradycjach (zob. Wj 33,7-11, Lb 11,16n.24n, Lb 12,4-
10; Pwt 31,13-15), dla ktrych Namiot Spotkania (nigdy Mieszka-
nie) znajdowa si poza obozem w znacznej od niego odlegoci, sup
oboku zstpowa i stawa u wejcia, czy oddali si od namiotu, przez
co Namiot Spotkania by wyranie miejscem punktowej i chwilowej
teofanii Jahwe. Jednak autor kapaski zwiza obok na stae z Miesz-
kaniem, nad ktrym pozostawa w dzie i w nocy, nawet podczas jego
przenoszenia (Wj 40,36n; Lb 9,15-23). Ta rnica staje si jasna ju
w sposobie nazwania sanktuarium. Sowo mikn z predylekcj stoso-
wane przez P, wskazuje na miejsce, gdzie Bg mieszka, natomiast hel
md opisuje miejsce umwionego spotkania. Dla starszych rde (E)
Jahwe w Namiocie nie mieszka, ale tam zaglda, miejsce to odwiedza,
by spotka si z Mojeszem. Elohista nie zna Jahwe stale obecnego
w sanktuarium i nawet, gdy Jego obecno manifestuje si, to tylko
poza obozem. Poza tym Namiot E nie zawiera Arki, tronu obecnoci
Boej
817
. Std uporczywy ton w Lb 9,15-23, wskazujcy na sta obec-
no oboku, moe by kapask odpowiedzi na alternatywny pogld
odnaleziony w starszych tradycjach Tory.
Natomiast chwaa Jahwe (k
e
bd JHWH) rzeczywicie wydaje si mie
momenty szczeglnego pojawiania si; chwaa ukazuje si Izraelitom,
co wskazujc na czasowe objawienie si Boga (Wj 16,10; Kp 9,23;
Lb 14,10; 16,19)
818
. Ale, jak susznie zauwaa E. CORTESE, egzegeta
815
Zob. P. CARSTENS, The Golden Vessels and the Song to God. Drink-Offering and
Libation in Temple and on Altar, Scandinavian Journal of the Old Testament 17 (2003)
110-141 (tu: 112-115).
816
R.E. CLEMENTS, God and Temple, jw., 118.
817
Niektrzy uczeni widz nawizanie do Arki w Wj 33,7, gdzie hebr. tumacz
jako: rozbi namiot dla niej czyli domylnie dla Arki. Takie tumaczenie gramatycznie
jest rwnie uzasadnione.
818
E. CORTESE, Num. 9,15-23 e la presenza divina nella Tenda di P, jw., 409.
rda kapaskiego, objawienie chwilowe wcale nie oznacza obecno-
ci chwilowej. Pojawianie si chway (kbd) moemy rozumie jako
szczeglne momenty manifestacji obecnoci Boga, zamieszkujcego
Namiot. Autor kapaski wedug Cortesea wyranie wskazuje na sta
obecno Jahwe w Mieszkaniu
819
.
Nie wydaj si te, eby autorzy rda kapaskiego tak przysposo-
bili do polemiki z innymi rdami terminy kn oraz mikn, zmieniajc
ich podstawowe znaczenie, jak chce tego Cross. Zwrci na to uwag
M. Haran: After all, they were only writers, recorders of tradition ...,
they were not critically-minded historians
820
. kn nie oznacza poja-
wia si, ale mieszka, podobnie rzeczownik mikn nie oznacza
namiotu, ale mieszkanie analizowalimy oba terminy w drugim
rozdziale. Cytowany wyej Cortese twierdzi, e w rzeczywistoci au-
tor kapaski potraf zrobi wspania kompozycj przeciwiestw, po-
zbawion owych waha: poczy obecno sta oboku z nietrwaym
objawieniem chway Jahwe
821
. Ciekawie w tym kontekcie brzmi za-
powied proroka-kapana Ezechiela, ktry zdaje si mwi jakby o ka-
paskim Mieszkaniu Jahwe:
I zawr z nimi przymierze pokoju: bdzie to wiekuiste przymierze
z nimi. Zao ich i rozmno, a moje sanktuarium (miqd) pord
nich umieszcz na stae. Mieszkanie (mikn) bdzie pord nich, a Ja
bd ich Bogiem, oni za bd moim ludem. Ludy za pogaskie po-
znaj, e Ja jestem Pan, ktry uwica Izraela, gdy moje sanktuarium
(miqd) bdzie wrd nich na zawsze (Ez 37,26-28).
Na og przyjmuje si, e kapaska idea obecnoci Boej nastpu-
je po i bazuje na koncepcji tradycji Deuteronomistycznej (Dtr), ktra
znw ksztatuje swj pogld pod wpywem klasycznych prorokw. Dtr
wyranie dy do odejcia od koncepcji immanencji: rzeczywistej Bo-
ej obecnoci w wityni. Daje now interpretacj teologiczn wi-
tyni Jerozolimskiej. Podkrela Bo transcendencj w stosunku nie
tylko do wityni, ale i do wiata: Czy jednak naprawd zamieszka
Bg na ziemi? Przecie niebo i niebiosa najwysze nie mog Ci obj,
a tym mniej ta witynia, ktr zbudowaem (1 Krl 8,27); proklamuje
natomiast jak refren ujcie, e Bg mieszka w niebie: Ty za wysuchaj
819
Tame oraz tene, The Priestly Tent (Ex 25-31.35-40). Literary Criticismand the Literary Criticism and the
Theology of P Today, SBFLA 48 (1998) 17n.
820
M. HARAN, Temples and Temple Service, jw., 203.
821
E. CORTESE, Num. 9,15-23 e la presenza divina, jw., 408; tene, The Priestly
Tent, jw., 17.
w miejscu Twego przebywania w niebie (1 Krl 8,30.39.43.49) i stam-
td patrzy na wityni (1 Krl 8,29), i stamtd wysuchuje modlitwy
ludu w wityni (1 Krl 8,30.32.34.36.45).
P nie mwi o niebie; odkd Jahwe zstpi z Synaju do Mieszkania
(Wj 40, 34n), std rozmawia z Mojeszem i kieruje Izraelem (Kp 1,1,
Lb 7,89, passim). W P Jahwe mieszka w sanktuarium pustyni porod-
ku Izraela. I ta koncepcja wydaje si by niezalena, by moe starsza
ni w D (mwilimy ju kilkukrotnie, e P z wielkim prawdopodo-
biestwem korzysta ze starszych rde), gdy pojcie transcendencji
w religii objawionej z czasem ulegao radykalizacji
822
. Polemika z nie-
odwoalnym mieszkaniem Boga w wityni, zauwaalna w Dtr, jest
spraw pniejsz (por. Jr 7,4; 23,24; Iz 66,1; Mt 5,34n). Jeeli w rd-
le kapaskim zauwaamy jak tosamo Mieszkania i nieba (Miesz-
kanie jest dopenieniem stworzenia, ziemskim odwzorowaniem nieba,
mieszkaniem Boga) koncepcja

znana na staroytnym Bliskim Wscho-
dzie
823
to Dtr rozdziela te rzeczywistoci: Bg mieszka w niebie, ale
nie w wityni. Teologia obecnoci Boga w P wykazuje ponadto podo-
biestwa ze star tradycj oboku i chway (bya o tym mowa wyej)
824
.
Oczywicie, jak moemy si tego spodziewa po rdle kapaskim, ta
obecno zostanie obwarowana tyloma restrykcjami, e z charakteru
immanencji przejdzie w kierunku transcendencji powiemy o tym ni-
ej. Wedug S. OWCZAREK
825
warstwa P
G
rda zrwnaa Mieszkanie ze
wityni Salomona, a dopiero warstwa redakcyjna uwzgldnia deu-
teronomistyczne teksty i podchwycia deuteronomistyczne rozumienie
Arki Przymierza (skrzynia na Tablice Prawa). Wedug autorki, w ujciu
P
G
, Jahwe nie zwiza si z miejscem kultu, lecz z Izraelem, w ktrego
centrum chce On zawsze by (Wj 25,8; 29,45).
822
Zob. R. KRAWCZYK, Transcendencja jako przymiot Boga w myli Starego Testa-
mentu, CT 56 (1986) 36n. Echo tej starszej tradycji jest by moe zachowane u Jere-
miasza, gdzie zdesakralizowany przybytek w Szilo, mimo swojej smutnej historii, jest
przez Boga okrelany jako moje miejsce (Jr 7,12); zob. J. J. SCHREINER, Sion-Jerusalem
Jahwes Knigssitz. Theologie der Heiligen Stadt im Alten Testament (Studien zum Al-
ten und Neuen Testament, VII), Mnchen: Ksel Verlag 1963, 161.
823
Zob. J. LUNDQUIST, The Temple. Meeting Place of Heaven and Earth, London:
Thames and Houston 1993.
824
Cho s te oczywiste rnice w szczegowych ujciach, zob. np. D. D. FRANKEL,
Two Priestly Conception of Guidance in the Wilderness, JSOT 81 (1998) 31, n. 2.
825
S. OWCZAREK, Die Vorstellung vom Wohnen Gottes inmitten seines Volkes in
der Priesterschrift (Europische Hochschulschriften 23 [625]), Bern: Peter Lang Verlag
1998, 1-349 (za: IZBG 44 (1997-8) nr 326).
Zbudowanie wityni uwaa Deuteronomista za punkt zwrotny hi-
storii Izraela (podaje, podobnie jak P, szczegow dat rozpoczcia bu-
dowy: 1 Krl 6,1). Poprzez ustawienie w Miejscu Najwitszym wi-
tyni Arki, jak i napenienie domu przez chwa Jahwe i obok (1 Krl
8,10-11), wskazuje na wityni jako spadkobierczyni sanktuarium
pustyni. Jeeli w mowie dedykacyjnej Salomon okreli wityni jako
dom krlewski i podpor twego tronu (lub zamieszkania)
826
(1 Krl 8,13),
sugerujc pojmowanie wityni jako mieszkania Boga, to w dalszym
cigu Deuteronomista koryguje to ujcie. witynia w jego pojmo-
waniu staje si miejscem obecnoci imienia Boego (em JHWH):
Jest to miejsce, o ktrym powiedziae: Tam bdzie moje imi (1 Krl
8,29; por. 1 Krl 8,43), miejscem, w ktrym Bg kadzie (lm) swe
imi: miejsce, ktre wybra sobie Pan, aby tam pooy swoje imi
(Pwt 12,21; 14,24), lub je tam osadza (leszakkn): miejsce, ktre wybra
sobie Pan, aby tam osadzi swoje imi (Pwt 12,11; 14,23; etc.)
827
. Sam
Jahwe tronuje w niebie, a Salomon zbudowa wityni dla imienia
Jahwe (1 Krl 8,44.48).
Boe imi, ktre jest zwizane z wybranym miejscem i suy do
urzeczywistnienia Boskiej obecnoci, jest now koncepcj teologiczn,
rn od tej zawartej w starszych rdach i w P (obok, ogie, chwaa).
Poniewa imi jest w mentalnoci hebrajskiej przedueniem osobowo-
ci, obecno imienia Boego w wityni oznacza obecno Jahwe,
i to obecno aktywn i zbawcz cho ju nie tak bezporedni, im-
manentn, gdy to nie witynia, a niebo jest mieszkaniem Boga. Dla
Dtr witynia jest przede wszystkim miejscem modlitwy
828
. Tu take
kapaska koncepcja jest troch inna: Namiot Spotkania nie jest miej-
scem modlitwy, ale jest mikn JHWH, Boym mieszkaniem i miej-
scem sprawowania regularnego kultu.
Obecno Boa jest t kategori, ktra odrnia dokument kapaski
nie tylko od Dtr, ale od wszystkich innych tradycji Starego Testamentu.
Mianowicie, w P obecno Boa nigdzie nie jest zwizana z konkret-
nym miejscem na ziemi
829
. Dla rda kapaskiego obecno Jahwe
nie jest ju wcale czona z poszczeglnym miejscem, ale w zamian
826
T. BRZEGOWY, Miasto Boe w psalmach, jw., 192n.
827
T. BRZEGOWY, Ksigi historyczne Starego Testamentu (Academica 32), Tarnw:
Biblos
3
2002, 32.
828
Tame, 34-35.
829
T.E. FRETHEIM, The Priestly Document, jw., 319.
jest w relacji do kultycznej wsplnoty
830
. Zaznaczylimy wczeniej,
e gdy J i E wskazuj na konkretne miejscowoci (np. Betel), D mwi
o miejscu, ktre wybra sobie Pan, Ezechiel w swym przepowiadaniu
ma na myli Jerozolim, podobnie Kronikarz, to dla P nie ma takie-
go miejsca na ziemi. Jedyn przestrzeni obecnoci Boej jest Miesz-
kanie; szczeglnie miejsce ponad przebagalni, ktra bya nad Ark
wiadectwa, pomidzy dwoma cherubami (Lb 7,89). Obecno Boa
jest w Starym Testamencie zwizana z konkretnym miejscem. Takie
przestrzenie, jak: wite miejsca (wolnostojce otarze, wyyny, wite
supy itp.), wite gry (Synaj, Syjon), witynia, Miasto Boe, kraj
s miejscami, gdzie Bg jest lub si objawia, gdzie jest spostrzegany
i gdzie jest wielbiony. Miejsce, jakim jest Mieszkanie, trzeba rozumie
specyfcznie jest to punkt w przestrzeni, ktry si porusza, jest to jak-
by strefa witoci, ktra si przemieszcza.
B.D. SOMMER
831
okreli tak ide jako locomotive model. Egzege-
ta, czerpic z porwnawczej historii religii, zwraca uwag na pewn
sprzeczno, niejednorodno koncepcji poruszajcego si miejsca
witego. Kapaskie Mieszkanie, a szczeglnie Boa w nim obec-
no, moe by zarwno symbolem religijnej immanencji i centralno-
ci (locative model), jak i wytworem religijnej koncepcji trancendencji
i peryferyjnoci (locomotive model) w zalenoci od kontekstu, w ja-
kim go przedstawimy. W porwnaniu z Namiotem Spotkania rda
E Mieszkanie Boej obecnoci bdzie przedstawiao czyst koncep-
cj centralnoci i dorodkowoci. Natomiast w kontekcie teologicznej
wizji wityni Jerozolimskiej, Mieszkanie Jahwe wykazuje wyrane
cechy religijnej koncepcji transcendencji i odrodkowoci.
Z t dwubiegunowoci w przedstawieniu Mieszkania wie si
spostrzeenie, i kapaska teologia Boej obecnoci porusza si
w dwch, wydawa by si mogo dywergencyjnych, kierunkach: imma-
nencji i transcendencji. Obecno Boga Jahwe w Mieszkaniu porodku
Izraela jest przez egzegetw wskazywana jako przykad immanencji
w P, w porwnaniu z bardziej transcendentn wizj Dtr (Bg w niebio-
sach, w wityni imi: em JHWH). Z drugiej strony, obecno Boa
w P jawi si jako bardzo nieprzystpna, a Bg transcendentny: Bg
skryty ju nie za imieniem, ale za obrazem chway Jahwe, wspaniaej
ale i gronej, ktra zabija nieprawnie zbliajcych si (Kp 10). Cay
830
831
B.D. SOMMER, Conficting Constructions of Divine Presence in the Priestly Tab-
ernacle, Biblical Interpretation 9 (2001) 41-63.
szereg przygotowa i drobiazgowych warunkw, aby k
e
bd JHWH mo-
ga zstpi do Mieszkania, przesuwa ide Obecnoci w kierunku trans-
cendencji. Religioznawca Rudolph OTTO opisa i okreli ten fenomen
jako misterium termendum et fascinosum: Bg fascynuje i przyciga
sw bliskoci, ale jednoczenie poraa i wzbudza lk przez co cht-
niej widziany jest poza obozem (E), w niebie (D) lub skryty za obo-
kiem chway i porednikiem-Mojeszem (P).
Kapaska idea obecnoci Boej w Mieszkaniu charakteryzuje si
jeszcze jedn wan cech, mianowicie tworzy wyran gradacj w do-
stpie do Jahwe strefy witoci. Koncentryczna struktura Mieszka-
nia i samego obozu izraelskiego, w centrum ktrych znajdowaa si
Arka z przebagalni, daje wyraz idei ustopniowanej witoci, znanej
staroytnym
832
. Najwitsze miejsce znajduje si w centrum, ktre ota-
czaj okrgi o coraz mniejszym stopniu witoci w miar oddalania si
od miejsca najwitszego.
Trjdzieln gradacj witoci miejsca wyznacza sama struktura
Mieszkania, wzmocniona kapask nomenklatur: najwaniejsze jest
miejsce centralne, najbardziej wewntrzne, zwane przez P [Miejscem]
Najwitszym (Wj 26,34). Tu znajdowaa si Arka wiadectwa. Kolej-
nym, co do wanoci, byo miejsce za zason, bardziej zewntrzne
pomieszczenie Mieszkania, zwane przez P [Miejscem] witym (Wj
26,33). Tu znajdoway si otarz kadzenia, st i wiecznik. Trzecim
wyrnionym stopniem witoci cieszy si wyznaczony przez ogro-
dzenie dziedziniec. By miejscem powiconym (Kp 6,9.19), gdzie,
oprcz samego Mieszkania, znajdoway si otarz caopale oraz kad.
Do pierwszego mg wej tylko arcykapan, do drugiego kapani,
a na dziedziniec take lud Izraela. Podobn gradacj dostrzegamy we
fragmencie JE opisujcym zblienie si do witej gry Synaj, do Jah-
we: najdalej lud, bliej siedemdziesiciu starszych (w P s to kapani),
najbliej Mojesz (w P Aaron, arcykapan).
Trjdzielna gradacja witoci Mieszkania jest zaznaczona przez au-
tora kapaskiego rwnie poprzez uyte materiay do wykonania po-
szczeglnych przedmiotw, na co zwrci uwag M. HARAN
833
. Grada-
cja ta wskazuje na wano sprztw kultycznych. Trzy rodzaje przed-
miotw ma Mieszkanie: meble, tkaniny i materiay drewniane (supy,
832
Zob. np. J. BRAMORSKI, Rola symboliki rodka wiata w waloryzacji przestrze-
ni sakralnej w ujciu Mircei Eliadego, Studia Teologiczno-Historyczne lska Opol-
skiego 22 (2002) 46n.
833
deski, poprzeczki). Rozrnia je sam autor kapaski: w czasie podry
meble nieli Kehatyci (Lb 4,1-20), tkaniny Gerszonici (Lb 4,21-28),
a Meraryci oddelegowani byli do noszenia drewnianej konstrukcji (Lb
4,29-33). I we wszystkich tych trzech grupach widzimy zstpujc gra-
dacj witoci. Jeli chodzi o meble Mieszkania, to bez wtpienia naj-
bardziej wyrnione s Arka i przebagalnia z cherubami, znajdujce
si jako jedyne w Najwitszym. Arka w caoci jest pokryta zotem,
przebagalnia i cheruby w caoci wykute ze zota. Kompleks Arki jest
jedynym z przenonych sprztw, ktrego drki zawsze pozostaway
w piercieniach: nie bd z nich nigdy wyjmowane (Wj 25,15). Z innych
sprztw wyrnia j take to, e tylko ona ma by podczas przeno-
szenia nakrywana czyst purpur (Lb 4,6). Epitet czysty nie wystpuje
przy purpurowych nakryciach innych sprztw. Wychodzc z Najwit-
szego zstpujemy do niszego rang miejsca witego, gdzie wszystkie
trzy jego meble dziel ten sam stopie witoci. Dwa z nich wykonane
s z drzewa akacjowego i pokryte zotem; trzeci menora wykonana
jest caa ze zota, ta rnica wydaje si by jednak natury technicznej.
Aby uzyska delikatne rzebienia i kwiatowe ozdoby menory, trzeba
byo uy samego metalu i uksztatowa go na odpowiedni form (to
samo tyczy si przebagalni i cherubw)
834
. Ze zota wykonane s take
przybory do kultycznych przedmiotw Miejsca witego. Zewntrzny
wygld materiau nie rni przedmiotw z wntrza Mieszkania, czy
wykutych czy pokrytych szlachetnym metalem wszystkie wieciy
zotem. Dopiero dwa sprzty dziedzica otarz i kad, wraz z ich
przyborami wykonane zostay przy uyciu brzu, a wic materiau nie
tak cennego, jak zoto. Zoto zarezerwowane byo do wntrza Mieszka-
nia. Jeli chodzi o tkaniny Mieszkania to najbardziej wyrniona i naj-
pikniej uczyniona jest zasona Najwitszego prket (haft, zdobienia,
wizerunki cherubw, farbowane tkaniny; zob. Wj 26,31; 36,35) a za
ni kurtyny wewntrzne Mieszkania (rwnie farbowane i ozdobione
wizerunkami cherubw; zob. Wj 26,1; 36,8). Krok niej w tej gradacji
s parawan Mieszkania i kurtyna dziedzica, suce za wejcia (ju nie
haft, a wyszywanie, farbowane tkaniny; zob. Wj 26,36; 27,16; 36,37;
38,18). W kocu przychodz kotary Mieszkania i dziedzica zszywa-
ne z niefarbowanych materiaw (zob. Wj 26,7; 36,14). Jeli natomiast
chodzi o elementy drewniane Mieszkania, to na szczycie s supy zaso-
ny (prket) i deski Mieszkania (zob. Wj 26,15-19.32). S one pokryte
zotem, haczyki do zasony s ze zota, a podstawy supw i desek s ze
834
Zob. tame, 159.
srebra. Nastpnie mona wyrni supy kotary zewntrznej, ktre tak-
e pokryte s zotem i maj zote haczyki, ale ich podstawy s ze srebra
(Wj 26,37; 36,38). Na kocu bd supy dziedzica, ktre uczynione s
z drewna akacji i nie pokryte metalem (w kadym razie nigdzie o tym
nie ma mowy) z podstawami z brazu (Wj 27,10-18; 38, 10-19)
835
. P.
CARSTENS dodaje uwag, e take kapaskie szaty wyraaj ide gra-
dacji witoci: arcykapan Aaron ubiera swe szczeglne wite szaty,
kiedy dziaa w Miejscu Najwitszym (Wj 28)
836
.
Im bardziej przedmiot way, tym musia by kosztowniejszy. W tym
stopniowaniu wyraona jest idea, e im bliej serca Mieszkania
Arki wiadectwa z przebagalni, gdzie przebywa Jahwe, tym wikszy
stopie witoci: supy dziedzica s mniej dopracowane ni supy
i deski Mieszkania, a te z kolei mniej ni supy zasony wewntrznej
prket; kurtyny dziedzica i zewntrzne kutyny Mieszkania s mniej
wykwintne ni kurtyna wejcia na dziedziniec i parawan wejcia do
Mieszkania, a te z kolei mniej wykwintne ni zasona prket Miej-
sca Najwitszego. I w kocu meble Mieszkania te zewntrzne ciesz
si mniejsz rang ni te wewntrz sanktuarium
837
. Trzy koncentryczne
koa mona tu wskaza: pierwsze otaczajce samo Miejsce Najwit-
sze, drugie otaczajce Mieszkanie-Namiot oraz trzecie, najbardziej ze-
wntrzne, otaczajce dziedziniec. Te trzy koa, strefy witoci wyzna-
czaj waciwy sposb zachowania si czowieka w danej strefe.
To obecno Boa spoczywajca na Arce ustala krgi, strefy wi-
toci, hierarchi witoci sprztw kultu oraz sposb zachowania si
kapanw w Mieszkaniu. Te krgi rozchodz si dalej, mona powie-
dzie na cay stworzony wiat. Mieszkanie dla kapaskiego teologa,
jak Jerozolima dla psalmistw, stanowi sam rodek uniwersum, wok
ktrego w koach koncentrycznych ukada si caa stworzona rzeczy-
wisto. To centrum jest utworzone przez zupenie wyjtkow obec-
no Boga, osobow i dynamiczn, promieniujc naokoo i uwica-
jc wszystko, co wchodzi z ni w prawdziw relacj
838
. Mieszkanie,
a potem jego kontynuacja w postaci wspaniaej wityni Salomona,
835
Szerzej zob. M. HARAN, Temples and Temple Service, jw., 161-164.
836
P. CARSTENS, The Golden Vessels, jw., 112.
837
Widzimy tu pewne przewartociowanie kultowych sprztw w stosunku do tra-
dycji bardziej staroytnych, gdzie otarz ofar by podstawowym i najgwniejszym
elementem sanktuarium.
838
T. BRZEGOWY, Jerozolima stolica Pomazaca Paskiego w wietle psalmw,
CT 59 (1989) 14-45 (tu: 43).
Zorobabela i Heroda, jest sercem izraelskiej spoecznoci, skupiajcym
ycie narodu, tak polityczne, jak i religijne
839
.
3. Mieszkanie Jahwe w Izraelu
Cae przymierze oddycha obecnoci Bo jak powie J. ROTH Noe
przechadza si z Bogiem (Rdz 6,9), Abraham bdzie kroczy w obec-
noci Boga (Rdz 17,1), Bg pod Synajem stanie si obecny w swoim
ludzie
840
. Ten lud, ktry bdzie depozytariuszem przymierza, staje si
miejscem Boego przebywania: Umieszcz wrd was moje Mieszkanie
i nie bd si brzydzi wami. Bd chodzi wrd was, bd waszym Bo-
giem, a wy bdziecie moim ludem (Kp 26,11n), I bd mieszka pord
synw Izraela i bd im Bogiem (Wj 29,43.45). P nie zna obecnoci Bo-
ej zwizanej z jakim konkretnym miejscem; Namiot wdruje z Izra-
elitami po pustyni. Teksty o obecnoci Boej w Mieszaniu wskazuj
wyranie, e Bg poprzez instytucj Namiotu Spotkania zwiza si
z ludem Izraela. Ta wyjtkowa i tak intymna obecno zwizana jest nie
z kategori miejsca, jak jest w innych tradycjach, ale z kategori ludu
841
.
Poczwszy od historii Wyjcia, obecno Boa manifestuje si w Izrae-
lu i dla niego coraz czciej i coraz duej (wczeniej byy tylko spora-
dyczne i chwilowe teofanie), a do zamieszkania w Namiocie Spotka-
nia, porodku Izraela, czego znakiem jest obok stale unoszcy si nad
Mieszkaniem. Speni si cel exodusu: Izrael sta si ludem, pord kt-
rego mieszka Bg. Na Synaju ma pocztek owa tajemnicza obecno
Jahwe, ktra bdzie ksztatowaa cae ycie i histori Izraela. Bg, ktry
rozbi namiot w obozie izraelskim, podziela jego los, jego pielgrzymk
przez pustyni, podtrzymuje jego nadziej, On go prowadzi.
Mwilimy ju, e autor kapaski nie powie nic o b
e
rt w zwizku
ze wit gr Synaj. Starsze tradycje mwiy o relacji pomidzy Jah-
we a Izraelem poprzez znak uczty, ryt krwi i b
e
rt zawarte na Synaju.
Mikn tradycji kapaskiej wyraa to samo, kadc wikszy akcent na
rodzinny charakter tej relacji. Jahwe staje si wsplokatorem Izraela.
839
Szerzej nt. religijnej idei przestrzeni sacrum jako rodka wiata zob. J. BRAMOR-
SKI, Rola symboliki rodka wiata, jw., 39-60.
840
J. ROTH, Thmes majeurs de la Tradition sacerdotale, jw., 715; R. DE VAUX,
Obecno i nieobecno Boga w historii wedug Starego Testamentu, Concilium 6-10
(1969) 251-259.
841
Mieszka z nim na bezmiernej i samotnej pustyni. Teraz Bg ma swoje
mieszkanie na ziemi pord tysicy mieszka synw ludzkich. W swym
Namiocie nie zamyka si w sobie i dla siebie; kult w Jego Mieszkaniu
ma by nieustannie skadany. Bg oczekuje na swj lud, by si z nim
spotka, by utrzymywa kontakt i y w przyjani. Przymierze doko-
nao si wczeniej poprzez znak obrzezania i teraz kady obrzezany
mczyzna i kada kobieta mogli przyj do Mieszkania Jahwe i zoy
w nim nalene ofary. Na tej witej ziemi wyznaczonej przez kotary
dziedzica kady czowiek bdzie dopuszczony do Boej obecnoci,
bdzie sucha Boga i do Niego przemawia, a Bg wysucha czowie-
ka, wysucha jego modlitwy i przyjdzie czowiekowi na pomoc.
Izrael wpatruje si w obok-chwa unoszc si nad Tabernakulum,
kontempluje t tajemnicz rzeczywisto, ktra wieci jak soce i po-
nie jak ogie. Jahwe jest tu obecny, to On. Jest tu, aby broni Izraela;
aby go prowadzi, jak ojciec prowadzi dziecko za rk. Izrael nie tylko
wpatruje si; poprzez kult wchodzi w chmur-obok, czyli w zayo
z Bogiem. Kult zakada obecno Boga wrd ludzi, a take obecno
ludzi przed Bogiem.
Rzecz charakterystyczn opisw teofanijnych jest to, e czowiek
tskni za przeyciami zwizanymi z teofani. Przebywa w obecnoci
Boga, oglda Jego oblicze i by ukrytym w cieniu Jego skrzyde
(Ps 17,8) to najwiksze pragnienie czowieka. Od chwili zamieszkania
Jahwe w Mieszkaniu nie ma dla Izraelity miejsca witszego na ziemi,
ni to jedno; nie ma miejsca budzcego taki szacunek i religijn boja,
a jednoczenie przywizanie, nad to: Mieszkanie obecnoci Jahwe, opi-
sane w trzynastu dugich rozdziaach Ksigi Wyjcia.
Przyjcie Boga do siebie wymagao od Izraela moralnej dojrzao-
ci, czyli przyjcia odpowiedzialnoci za dar Boej obecnoci. Jeeli
w czasie pielgrzymowania przez pustyni Izrael by obrazem czowie-
ka dorastajcego, to na Synaju ukazuje si on jako czowiek dorosy,
zdolny podj obowizki (regularny kult) pynce z obecnoci Boga
w Mieszkaniu. Synaj jest momentem zarwno etycznego, jak i kulto-
wego zobowizania si Izraela
842
. Lud Jahwe (m JHWH) bdzie mu-
sia si nauczy y w cakiem nowej sytuacji, y w staej obecnoci
Boga. Wybrastwo Izraela zapewnio temu narodowi przywileje, jak
posiadanie wasnego sanktuarium, wizao si jednak take z odpowie-
dzialnoci za przyjcie Boga do siebie.
842
A. FANULI, Dowiadczenie Synaju, jw., ss. 98n.
Obecno Boga jest gwnym tematem Ksigi Wyjcia
843
: to tu Bg
wyprowadza mocn rk Izraela z Egiptu, tu wyjawia mu swoje imi
Jestem, tu nastpuje Jego objawienie na Synaju. Obecno ta jest take
gwnym wtkiem teologicznym opowiadania o Mieszkaniu. Naczel-
nym i fundamentalnym dla autora kapaskiego efektem przymierza
zawartego na grze Synaj jest obecno Jahwe (kn
844
) porodku wy-
branego ludu, jest budowa sanktuarium. Communio z Bogiem wymaga
staego podtrzymywania i pogbiania. Izrael musia mie moliwo
staych kontaktw z Jahwe oraz posiada znak najwyszej widzialnej
wizi dwunastu pokole
845
. Obecno Boa skupiona jest nad Ark
wiadectwa, pomidzy dwoma cherubami (Wj 25,21-22; Wj 30,6; Kp
16,2). Jest ona tak mocna, e promieniuje na tych, ktrzy si do niej
zbliaj (Wj 34,34), napenia cae Mieszkanie (Wj 25,8), napenia take
cay lud Izraela. Obecno Boga w Mieszkaniu oznacza Jego obecno
w narodzie wybranym: pomsta Izraela na Madianitach jest pomst Jah-
we dokonan na nich (Lb 31,2n). Przez t obecno Bg utosamia si
ze swoim ludem. Std, to znaczy z miejsca obecnoci Jahwe, spywa
wybawienie i aska na Mojesza, obz i na cay nard wybrany
846
.
Obecno Boa jest powodem radoci synw Izraela (zob. Kp
23,40). Psalmista zapiewa: Odnogi rzeki rozweselaj miasto Boe,
wite Mieszkanie (.:::) Najwyszego. Bg jest w jego wntrzu, wic
si nie zachwieje; Bg mu pomoe o brzasku poranka (Ps 46,5-6), a Za-
chariasz zawoa: Ciesz si i raduj, Cro Syjonu, bo ju id i zamieszkam
pord ciebie (Za 2,14; por. 8,3). Obecno ta uwalnia ich od lku, gdy
z nami jest przecie Jahwe (Lb 14,9); to w obecnoci Jahwe synowie
Gada i Rubena przejd Jordan i bd walczy Lb 32,21.32).
rdo kapaskie poucza, e prawdziwe znaczenie prawa to y-
cie i dziaanie, ktre czerpie natchnienie z obecnoci Boej
847
. Sen-
sem prawa jest to, aby pozwoli czowiekowi odda subie Jahwe cae
843
Zob. J.F. CRAGHAN, Ksiga Wyjcia, jw., 312. Centraln ide obecnoci Jahwe
w Ksidze Wyjcia rozwija J.I. DURHAM, Ksiga Wyjcia, w: SWB, tum. T. Mieszkow-
ski, 394-398 (tu: 397n).
844
Ten aramejski termin, spokrewniony z hbr. kn, okrelajcy Mieszkanie Boej
obecnoci, jest pochodzenia rabinicznego i targumicznego, nie wystpuje w Starym Te-
stamencie. Na ten temat zob. N. MENDECKI, Szekina w literaturze ydowskiej. Chrystus
a szekina, RBL 47 (1994) 159-162.
845
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, wyd. 4, jw., 170.
846
T. BRZEGOWY, Jeruzalem Miasto Pokoju. Przyczynek do teologii zbawienia
w psalmach, RBL 42 (1989) 11.
847
A.CLAMER, La Gense (La Sainte Bible I, 1), Paris 1953, 275.
swoje ycie, umoliwi Izraelowi chodzenie w obecnoci Jahwe
848
.
Kult dla P jest wanie yciem czowieka w obecnoci Boga. Dopki
Bg nie zawar przymierza z czowiekiem, czowiek z powodu grzechu
nie y w obecnoci Boga. Teraz sytuacja radykalnie si zmienia. Tab-
lice prawa wiadectwo zawartego przymierza zoone s w Arce,
u stp Pana, ktry gwarantuje wypenienie si danych w przymierzu
obietnic. Dla autora kapaskiego t obietnic jest: I zamieszkam po-
rd synw Izraela i bd im Bogiem (Wj 29,45).
Stary Testament nie ma rozwinitej teologii obecnoci Boej we
wntrzu czowieka, w jego duszy, sercu. Zblienie si i zamieszkanie
transcendentnego Boga porodku ludu w Mieszkaniu, wydaje si wic
szczytem objawienia Boego, wydarzeniem takim, jakim dla chrze-
cijan jest Wcielenie Jezusa Chrystusa. Mieszkanie to znak wcielenia
Boga w wiat, ktry stworzy, wejcie na stae w pomidzy ludzi i dla
ludzi. Caa ta pieczoowito i drobiazgowo w opisie instytucji wi-
tego Namiotu i zwizanego z nim kultu wie si z tym wanie wy-
darzeniem. Namiot zbudowany i powicony staje si Mieszkaniem
Jahwe, jedynego Boga Izraela: Gdy Mojesz wchodzi do Namiotu
Spotkania, by rozmawia z Nim, sysza mwicy do niego gos znad
przebagalni, ktra bya nad Ark wiadectwa pomidzy dwoma che-
rubami. W taki sposb mwi do niego (Lb 7,89). Biorc pod uwag
starotestamentowy zakaz przedstawiania Boga w jakiejkolwiek postaci
Jahwe jest postrzegany jako obecny w sanktuarium-Mieszkaniu, ale
faktyczny charakter Jego obecnoci nie jest do koca jasny i sprecyzo-
wany
849
. Mona zbliy si do Jahwe, ale trzeba wiedzie, e jest On
wity: Oka moj wito tym, co zbliaj si do Mnie, oka chwa
moj przed caym ludem (Kp 10,3; por. Ps 15,1: Kto bdzie przebywa
w Twym Mieszkaniu, Jahwe, Jahwe?...). To obecno witego sprawia,
e Mieszkanie staje si przedmiotem najwyszej czci. Respekt i szacu-
nek dla tego miejsca stay si nawet przedmiotem przykazania: Czci
bdziecie moje wite Mieszkanie! (Kp 26,2).
Miejsce wite witych Namiotu pozostanie puste bez jakiego-
kolwiek wyobraenia Boga. Nie ma tu adnego symbolu charaktery-
stycznego dla miejsc najwitszych wity pogaskich
850
. Jahwe tu
848
J. ROTH, Thmes majeurs de la Tradition sacerdotale, jw., 720.
849
Tak: P. PITKNEN, Central Sanctuary and Centralization of Worship in Ancient Is-
rael. From the Settlement to the Building of Solomons Temple, Piscataway, N.J.: Gorgias
2003, 53-67; za: H. HAGELIA, Review of Biblical Literature 6 (2004) 213-218 (tu: 214).
850
Prawdopodobnie najbardziej charakterystyczn cech wity w ogle jest to,
jest, lecz bez jakiegokolwiek porednictwa. Izraelici mog teraz adoro-
wa Boga nie w piknie stworzenia, nie w gosie huraganu i grzmotu,
ale w ciszy i ciemnoci Mieszkania. wite witych pozbawione jest
jakichkolwiek otworw, zanurzone w zupenej ciemnoci, a panujce
tam mrok i cisza bardziej od oboku wskazuj Izraelitom obecno
Boga
851
. To nie symbol przywouje Pana, on tu jest obecny. Arka nie jest
ani wizerunkiem, ani symbolem. Arka jest tronem-podnkiem.
Zamieszkanie Boga w wiecie powanie uszkodzonym przez grzech
staje si jakim wygnaniem, kenoz Boga w kierunku czowieka, cim-
cum (samoograniczeniem) Szekiny
852
. Grzeszny wiat woa Boego
ratunku, przyzywa Jego obecnoci. Bg, ktry sw obecno przy czo-
wieku zamierzy w stworzeniu (raj), odpowiada na to woanie i znia
si do konkretnego historycznego czowieka, a take do samej jego na-
tury. O tej naszkicowanej teologii obecnoci Jahwe mona powiedzie,
e staa si powszechn w Starym Testamencie. Wielkie tematy Starego
Przymierza, ktre wziy swj pocztek i warto doktrynaln w ro-
dowiskach kapaskich, syntez sw zawieraj w idei obecnoci Boej.
W ten sposb kierujemy si drog bardziej dogmatyczn, ni morali-
zujc ku Nowemu Testamentowi. Teologia wejcia obecnoci Boej
w ycie grzesznego czowieka przygotowaa fakt historyczny przyjcia
Sowa Boego, Wcielenia Jezusa Chrystusa. Mieszkanie, jako miejsce
obecnoci Boga naley do biblijnej teologii Inkarnacji. Bg wkracza
w wiat, przychodzi do czowieka. Teologia ta zostaa podjta przez
w. Jana: A Sowo stao si ciaem i rozbio namiot midzy nami. I ogl-
dalimy Jego chwa(J 1,14). Gdy doszo do sporu o wityni mie-
dzy Jezusem a ydami, ten sam ewangelista stwierdzi: On za mwi
o wityni swego ciaa (J 2,21). Teologie t rozwinie i doprowadzi do
punktu kulminacyjnego w. Pawe Aposto, dla ktrego miejscem za-
mieszkania i obecnoci Boga jest witynia serca czowieka wierzce-
go: Czy nie wiecie, e jestecie wityni Boga i e Duch Boy mieszka
w was? (1 Kor 3,16n; por. 1 Kor 6,19; Ef 2,22; Rz 8,9-11)
853
.
e ich podstawowy plan zazwyczaj uwzgldnia, w najbardziej wewntrznej czci, spe-
cjalne miejsce may pokj przeznaczony dla posgu, czy innego wyobraenia bstwa
zamieszkujcego wityni.
851
Cakowita ciemno Najwitszego nawizywaa do zupenie niedostpnej ta-
jemnicy boskiego istnienia w witym mieszkaniu; zob. F. MICKIEWICZ, Rola wityni
jerozolimskiej w yciu i doktrynie Izraela, Com 15 (1995) 38.
852
N. MENDECKI, Szekina w literaturze ydowskiej, jw., 160.
853
A. JANKOWSKI, Dwie witynie Ducha witego wedug listw Pawowych, RBL
51 (1998) 17-29.
Teologia Boej obecnoci w Mieszkaniu ujawnia si dla chrzecija-
nina w jeszcze w dwch niezwykle wanych momentach. Po pierwsze
w teologii Eucharystii. Adoracja rzeczywistej obecnoci Jezusa w Naj-
witszym Sakramencie to w jakiej mierze ta sama biblijna cze dla
ywej i jedynej, niepowtarzalnej obecnoci Boga w Mieszkaniu. Ta-
bernakulum w kociele, miejsce przechowywania Najwitszego Cia-
a Jezusa, jest w swej nazwie (ac. tabernaculum zn. namiot) niczym
innym, jak nawizaniem do rzeczywistoci obecnoci Jahwe w Namio-
cie Spotkania. Nowotestamentalnym Mieszkaniem Boym jest ko-
ci, a Namiotem Obecnoci jest umieszczone w widocznym miejscu
tabernaculum. Na to teologiczne nawizanie dodatkowo wskazuje
konopeum, czyli rodzaj okazaej zasony okrywajcej tabernakulum
u gry cignitej, z przodu, przed drzwiczkami, rozcitej z gry na d
(a wic przypominajcej namiot), ktra pospolicie okrelana jest wa-
nie jako namiot, i cho wiekowa, wymagana take dzi
854
. Wedug A.
VANHOYEA
855
i J. SWETNAMA
856
prawdziwym, wyszym i doskonalszym
Namiotem-Mieszkaniem (Hbr 8,1; 9,11) jest dla autora Listu do He-
brajczykw Ciao Chrystusa uwielbione, a wic take eucharystyczne.
Nowotestamentowym Mieszkaniem Boga jest Ciao Chrystusa.
Po drugie, omawiana przez nas teologia Boej obecnoci ujawnia
si take w nowotestamentowej eschatologii: Mieszkanie, ktre Bg
ukaza Mojeszowi w synajskiej wizji a wic to ktre istnieje ju
w niebie jest rzeczywistoci eschatologiczn, jej objawienie zacho-
wuje Bg na czasy ostateczne. Ujrza j po wiekach rwnie w. Jan
Aposto, ktry niemale w duchu tradycji kapaskiej relacjonuje: I uj-
rzaem niebo nowe i ziemi now () Oto Mieszkanie Boga z ludmi:
i zamieszka wraz z nimi, i bd oni jego ludem, a On bdzie BOGIEM
Z NIMI (Ap 21,1-3; por. Ap 13,6; Ez 37,26-28). w. Jan w kategoriach
z Ksigi Wyjcia i bezporednio w kategoriach pustynnego Mieszkania
(Mojesz, Mieszkanie, Arka, dwanacie szlachetnych kamieni) opisuje
dowiadczenie niebiaskiej wityni, ktre dane mu byo dozna. W po-
jawiajcych si w Apokalipsie obrazach sali tronowej Boga znajduje si
854
T. SZWAGRZYK, Przechowywanie Najw. Sakramentu. Konopeum; strzeenie
tabernaculum, RBL 10 (1957) 34-52 i 238-299; zob. te J. NowiSki, Idea Sancta
Sanctorum i Arki Przymierza towarzyszca przechowywaniu Eucharystii, Seminare
16 (2000).
855
A. VANHOYE, Par la tente plus grande et plus parfaite (He 9,11), Bib 46
(1965) 1-28.
856
J. SWETNAM, The Greater and More Perfect Tent. A Contribution to the Dis-
cussion of Hebrews 9,11, Bib 47 (1966) 91-106 (szczeg. 100-101). 100-101).
Arka Przymierza (Ap 11,19; por Ap 15,5-8); otarz kadzenia (Ap 5,8),
otarz ofarny (Ap 6,9), mamy te nawizanie do wiecznika-menory (Ap
21,23), a nad wszystkim janieje chwaa Boa: k
e
bd JHWH (zob. Ap
21,11.23). W kocu w. Jan powie w zachwycie o tej nowej rzeczywi-
stoci, Boym Miecie: A wityni w nim nie dojrzaem: bo jego wi-
tyni jest Pan, Bg wszechmogcy oraz Baranek (Ap 21,22)
857
.
857
Ciekawe, e zarwno List do Hebrajczykw (Hbr 8-9), jak i Apokalipsa (13,6;
15,5; 21,3), mwic o niebiaskiej wityni, nie nawizuj do centralnej dla Izraela
budowli witynnej w Jerozolimie, ale wanie do Mojeszowego Mieszkania (szerzej:
do obrazw zaczerpnitych z Ksigi Wyjcia). witynia Jerozolimska zdaje si nie
interesowa obu dzie brak w Hbr terminw: oraz (zob. AA. ELLINGWORTH,
The Epistle to the Hebrews. A Commentary on the Greek Text A Commentary on the Greek Text, jw., 401; F. MICKIEWICZ,
Koncepcje wityni w tekstach wsplnoty w Qumran, RBL 50 (1997) 250n) by moe
ze wzgldu na pornienie Kocioa z Synagog.
Rozdzia V
Nowe stworzenie
I wznis swoje wite Mieszkanie jak wysokie niebo,
jak ziemi, ktr ugruntowa na wieki (Ps 78,69)
W badaniu fragmentw i perykop opowiadania o Mieszkaniu zwr-
ciem uwag na co, czego zupenie si nie spodziewaem. Mianowicie
autor kapaski w swym opowiadaniu wyranie nawizuje do poematu
o stworzeniu wiata z Rdz 1,1-2,4a
858
. Kiedy zaczem czyta tekst Wj
25-40 pod tym wanie ktem, czyli w kontekcie Rdz 1, dostrzegem,
e owe nawizania nie s przypadkowe, wystpuj w wielu miejscach
i tworz specyfczn stylizacj opisu Mieszkania wedug opowiadania
o stworzeniu wiata. wiatowa literatura w pewnych oglnych uwagach
i kilku bardziej szczegowych rozwiniciach potwierdzia ten wnio-
sek. Do literatury rozwijajcej ten temat zaliczybym przede wszystkim
prace P. KEARNEYA
859
, P. WEIMARA
860
i B. JANOWSKIEGO
861
. Kilka innych
prac zbiera i przedstawia t tematyk
862
.
858
Werset 2,4a jest w egzegezie szeroko dyskutowany, sta si locus classicus egze-
gezy ST. Przypisywany najczciej do pierwszego opowiadania o stworzeniu, bywa te
traktowany jako kapaski wstp do drugiego opowiadania o stworzeniu. Szerzej na ten
temat zob. np. P. WEIMAR, Die Toledot-Formel in der priesterschiftlischen Geschichts-
darstellung, BZ 18 (1974) 65-93; B.W. ANDERSON, A Stylistic Study of the Priestly Cre-
ation Story, w: Canon and Authority, ed. G.W. Coats, B.O. Long, Philadelphia 1977,
148-162; J. VERMEYLEN, La formation du Pentateuque la lumire de lexgse his-
torico-critique, RThLov 12 (1981) 324-346 (tu: 344); S. TENGSTRM, Die Toledotformel
und die literarische Structur der priesterlichen Erweiterungsschicht im Pentateuch
(ConBibOT 17), Lund: Gleerup 1982; T. BRZEGOWY, Czy Bg stworzy chaos?, CT 64
(1994) 5-21; tene, Picioksig Mojesza, jw., 146; D. CARR, Revised.
A Synchronic Analisis of Patterns in Genesis as Part of the Torah (Part One), ZAW 110
(1998) 159-172 (cay artyku powicony Rdz 2,4a).
859
(1977) 375-387.
860
P. WEIMAR, Sinai und Schpfung. Komposition und Theologie der priesterschrift-
lichen Sinai-geschichte, RB 95 (1988) 337-385.
861
B. JANOWSKI, Tempel und Schpfung. Schpfungstheologische Aspekte der
priesterschriftlichen Heiligumskonzeption (IBTh 5), Neukirchen: Neukirchener Ver-
lag 1990, tu: 37-69 (wczeniej w: B. JANOWSKI, Shne als Heilsgeschen. Studien zur
Shetheologie der Priesterschrift und zur Wurzel KPR in Alten Orient und im Alten
Testament, Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1982, 309-313) lub tego, Gottes
Gegenwart in Israel. Beitrge zur Theologie des Alten Testament, Neukirchen-Vluyn:
Neukirchener Verlag 1993, 214-246.
862
Zob. np. T.E. FRETHEIM, Exodus. Interpretation Interpretation (A Bible Commentary for
W obecnym rozdziale zaproponuj wasne rozwinicie tego tematu.
Szczeglne znaczenie wydaje si tu mie data ustawienia Mieszkania;
tematem tym, nie poruszanym przez egzegetw, zajm si w punkcie
1. Nastpnie przeanalizuj miejsca i cechy owej stylizacji opowiadania
o Mieszkaniu (punkt 2.), by w kocu doj do wskazania znaczenia
tego teologicznego zabiegu w materiale kapaskim (punkt 3.).
1. Data ustawienia Mieszkania
W teologii kapaskiej nie tylko wzr (tabnt) Mieszkania zosta
cile przez Boga okrelony. Take sama data jego wzniesienia zostaa
Mojeszowi objawiona:
W pierwszym dniu miesica pierwszego wzniesiesz Mieszkanie, Na-
miot Spotkania (Wj 40,2).
W pierwszym dniu miesica pierwszego, roku drugiego, wzniesiono
Mieszkanie (Wj 40,17).
Wedug rda kapaskiego dzie ustawienia Mieszkania Jahwe
z gotowych elementw zosta wyznaczony nie przez dzie ukoczenia
robt, ale stanowia go konkretna data podana przez Boga. Mieszka-
nie zostao postawione pierwszego dnia pierwszego miesica, a wic
w pierwszy dzie nowego roku, roku drugiego od wyjcia z Egiptu.
Zapis ten nie wynika z pewnoci z historycznych przesanek rda
kapaskiego, gdy zaledwie w kilku miejscach daty interesuj autora/
autorw tego rda
863
. Zapis ten kieruje nas zatem w stron teologii, ja-
kiego przesania. Podanie dziennej daty wyrnia cay opis, wskazujc,
e wydarzenie erekcji Mieszkania jest dla tej szkoy teologicznej bardzo
wane. Zastanwmy si, jak informacj niesie ze sob owa data.
Nie jest cakiem jasne, kiedy zaczyna si rok kalendarzowy w Ju-
dzie i Izraelu, ale przez wikszo okresu monarchii w Judzie rozpo-
Teaching and Preaching 2), Louisville: Westminster John Knox Press 1991, 268-271;
E.E. ELINES, Creation and Tabernacle. The Priestly Writers Enviromentalism, Horisons
in Biblical Theology 16 (1994) 144-155.
863
Zgadzaoby si to z twierdzeniem K. STERINGA, e starotestamentalna chronolo-
gia nie zawsze zainteresowana jest historycznoci podawanych dat, lecz czasem sta-
nowi cz pewnego teologicznego systemu; zob. K. K. STERING, The Enclosed Garden,
1966; za: G. LARSSON, The Documentary Hypotesis and the Chronological Structure of
the Old Testament, ZAW 97 (1985) 323.
307 Rozdzia V. Nowe stworzenie
czyna si jesieni, czyli w miesicu Etanim (nazwa kananejska) czyli
po niewoli Tiszri (od babiloskiego Tiritu [inni: Teritu, Taritu], tzn.
pocztek wrzesie/padziernik). Jednak w okresie wygnania i po
nim, kiedy to powstawao rdo kapaskie, rok zaczyna si na wios-
n od miesica Abib (nazwa kananejska). Pod wpywem Babiloczy-
kw kananejsk nazw Abib zastpiono nazw Nisan (od babiloskie-
go Nisnnu)
864
. Pierwszy dzie roku przypada wtedy mniej wicej na
czas przesilenia wiosennego (marzec/kwiecie). Pierwszym miesicem
roku by wic dla P miesic Abib-Nisan, czyli czas, kiedy dojrzeway
kosy: Pan powiedzia do Mojesza i Aarona w ziemi egipskiej: Miesic
ten bdzie dla was pocztkiem miesicy, bdzie pierwszym miesicem
roku! (Wj 12,1n). By to miesic, w ktrym Izraelici obchodzili swoje
najwiksze wito, Pasch, upamitniajc wyjcie z Egiptu (Wj 12,18;
13,4n); miesic ten kojarzyli z tym wydarzeniem-witem (Wj 23,15;
Pwt 16,1). Oprcz kananejskiego i babiloskiego systemu nazewni-
ctwa miesicy, istnia w Izraelu trzeci system: numeryczny. Ten wa-
nie system (w pierwszym miesicu) stosowany jest w caym materiale
kapaskim (zob. np. Kp 23; Lb 28-29
865
)
866
. Liczebniki porzdkowe
w oznaczaniu miesicy stosuj te (z kilkoma wyjtkami) ksigi: 1 i 2
Krlewska, 1 i 2 Kronik, Ezdrasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela,
Aggeusza i Zachariasza; praktyka ta jest wic powszechna w Izraelu,
zwaszcza po niewoli.
W przeciwiestwie do greckiej, cyklicznej koncepcji czasu, Hebraj-
czycy, mimo, e postrzegali powracajcy rytm pr roku, mieli linearn
koncepcj czasu
867
. Podstaw kalendarza by dzie, miesic i rok, co
widoczne jest take w naszym tekcie.
864
Nie tylko ydzi przejli niektre nazwy miesicy od Babiloczykw. Uczynili
to rwnie pniejsi Persowie; zob. Calendrier, w: La Bible de Jrusalem. La sainte
Bible traduite en franais sous la direction de lcole biblique de Jrusalem, Paris: Les
ditions du Cerf
13
1990, 1829-1830; R. RUBINKIEWICZ, Staroytne kalendarze Bliskiego
Wschodu, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RWKUL 1999, 262. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 262.
865
Kp 23; Lb 28-29 to najdokadniejsze wykazy wit izraelskich, pene kalendarze
biblijne, w przeciwiestwie do duo prostszych kalendarzy-kodeksw: Jahwistycznego
(Wj 34,18-23), Elohistycznego (Wj 23,14-17), Deuteronomicznego (Pwt 16,1-17), czy
Ezechiela (Ez 44,18-25).
866
T. BRZEGOWY, Kalendarz biblijny. Jego powstanie i rozwj w kontekcie od-
dziaywa kalendarza egipskiego i babiloskiego, w: Czas i kalendarz, red. Z.J. Kijas, Z.J. Kijas,
Krakw: PAT 2001, 56n; E. AUERBACH, Die Umschaltund vom judischen auf dem ba-
bylonischen Kalendar, VT 10 (1960) 69n.
867
A. JANKOWSKI, Biblijna koncepcja czasu, w: Czas i kalendarz, red. Z.J. Kijas,
Krakw: PAT 2001, 21-34 (szczeg. 22-23). 22-23).
Dzie :: (jm) to podstawowa jednostka czasu, ktr wyznacza
dla Izraelitw pozorny bieg Soca wok Ziemi. We wczeniejszych
tradycjach Izraela rozpoczyna si wschodem soca (podobnie jak
u Egipcjan; Sdz 19,4-13; 1 Sm 19,11; Kp 7,15-16; 22,30; zob. formua
dzie i noc), natomiast w pniejszych zaczyna si zachodem i ko-
czy nastpnym zmierzchem (jak w Mezopotamii, Azji Mniejszej; Rdz
1; Wj 12,6.8.10.18; Kp 11,24-28; 15,1-12.16-24; 22,1-9; Ne 13,19;
Est 4,16; Dn 8,14; Mk 15,42; k 23,54-56; J 19,31-42; passim; zob.
formua noc i dzie)
868
, co wyranie wida w Kp 23,32
869
: Dziewite-
go dnia miesica, wieczorem, to jest od wieczora do wieczora, bdzie-
cie obchodzi wasz szabat. Zmiana ta dokonaa si w czasie pomidzy
kocem monarchii, a epok Nehemiasza
870
. :: w jzyku hebrajskim,
podobnie jak w polskim, moe wyraa oglne znaczenie czasu lub
w sensie cisym ju to dob (24 godziny, np. Rdz 1, Sdz 19,4), ju to
przestrze czasow, w ktrej widoczne jest wiato soca (Sdz 19,8-9).
Dzie, jako czas od witu do zmierzchu i przeciwiestwo nocy (lajlh),
wydaje si by znaczeniem najbardziej pierwotnym
871
. W przytoczo-
nej wyej kapaskim tekcie, gdzie podana jest konkretna data, w gr
wchodzi tylko cise znaczenie sowa. Poza tym, bardziej ni o prze-
strze czasow, chodzi tu o wskazanie dnia tygodnia (por. Ezd 3,6;
10,9; Mk 16,2; k 24,1), jako momentu postawienia sanktuarium.
Miesic : (hde) pochodzi od rdzenia : nowy (hd),
jako czasownik by nowym, odnawia (hda); std nw ksiyca,
ksiyc, miesic. Pocztkowo oznacza pierwszy dzie miesica, kiedy
to na niebie pojawia si na nowo ksiyc (Lb 28,11; 1 Sm 20,18.24);
pniej terminem tym okrelano cay miesic ksiycowy (Rdz 29,14;
1 Krl 6,1)
872
. Wyznaczany by przez bieg Ksiyca wok Ziemi. O ile
868
H.R. STROES, Does the Day Begin in the Evening or Morning?, VT 16 (1966)
460-475; J.M. BAUMGARTEN, The Beginning of the Day in the Calendar of Jubilees, JBL
77 (1958) 355. Obecno w Ksidze Kapaskiej (w P) obu systemw (por. Kp 7,15n Obecno w Ksidze Kapaskiej (w P) obu systemw (por. Kp 7,15n
i Kp 22,6n) mona tumaczy moliwoci istnienia w i po niewoli dwch rachub cza-
su: urzdowej (w sprawach wieckich) i kultowej (w sprawach liturgicznych); zob. R.
RUBINKIEWICZ, Staroytne kalendarze Bliskiego Wschodu, jw., 260.
869
R. DE VAUX, Das Alte Testament und seine Lebensordnungen, Bd. 1, Freiburg-
Basel-Wien 1964, 291-293, za: A. PACIOREK, Obyczajowo ycia wsplnotowego, w:
ycie spoeczne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1998, 294.
870
T. BRZEGOWY, Kalendarz biblijny, jw., 44.
871
Tame, 42-43; G. DELLING, , w: TDNT, vol. 2, 943-953 (zob. szczeg. , w: TDNT, vol. 2, 943-953 (zob. szczeg. , w: TDNT, vol. 2, 943-953 (zob. szczeg. Day
in the Old Testament, 943-947).
872
R. NORTH, :, w: TWAT, Bd. 2, 763. 2, 763.
Hebrajczycy mieli kalendarz kombinowany: solarno-lunarny, to w rd-
le kapaskim zachowa si zasadniczo kalendarz lunarny
873
. Na posu-
giwanie si rokiem lunarnym wskazuje w Starym Testamencie wito
Nowiu Ksiyca (przed niewol: 1 Sm 20,5; Iz 1,13; Oz 2,13; Am 8,5;
Ps 81,4; po niewoli: Lb 28,11; 1 Krn 23,31; 2 Krn 2,3; 31,3; Ne 10,34;
Ezd 3,5; Ez 46,1-7), obchodzone pierwszego dnia kadego miesica,
ktre wrd Semitw przeywano w klimacie radoci (Lb 10,10). Tak
liczne wzmianki o tym wicie wiadcz, e by to dzie wany dla y-
cia religijnego Izraela
874
. Autor kapaski sam poucza, jakie jest rdo
uywanego przez niego kalendarza: Niechaj powstan ciaa niebieskie,
wiecce na sklepieniu nieba, aby oddzielay dzie od nocy, aby wyzna-
czay pory roku, dni i lata (Rdz 1,14; por. Ps 104,19).
Rok :: (nh) liczony by natomiast wedug obiegu Ziemi wok
Soca (pozornego biegu Soca wok Ziemi), ktry trwa 365 dni; by
to tzw. rok solarny. Z informacji rozsianych w P (liczebniki porzdkowe
miesicy) moemy wysnu wniosek, e rok ydowski liczy 12 miesi-
cy, co zgadza si z innymi danymi biblijnymi (1 Krl 4,7) i pozabiblijny-
mi. Roku drugiego tzn. od wyjcia z Egiptu. Wydarzenie exodusu byo
tak przeomowe w historii Izraela, e od niego zaczto na nowo liczy
czas (por. Wj 19,1)
875
. Staroytni, nie majc obiektywnego punktu od-
niesienia, zawsze liczyli lata od jakiego bardzo wanego wydarzenia,
najbardziej znaczcego dla konkretnej spoecznoci (np. Rzymianie
od zaoenia Rzymu). Dla chrzecijan takim wydarzeniem stay
si narodziny Jezusa Chrystusa
876
. Dokadne okrelenie daty wyjcia
Izraelitw z Egiptu byo powodem tak licznych bada, jak liczna jest
873
S.J. DE VRIES, Calendar, w: IDB, vol. 1, 483-488. Kalendarz solarny uywany 1, 483-488. Kalendarz solarny uywany Kalendarz solarny uywany
by w Egipcie a lunarny w Mezopotamii. Poniewa rok soneczny (liczony wedug pr
roku) nie odpowiada w rwnych czciach rokowi ksiycowemu (liczonemu wedug
ruchw ksiyca), to aby doprowadzi do zgodnoci oba kalendarze, ludy Mezopotamii
od III tysiclecia wprowadzay od czasu do czasu trzynasty miesic. Kalendarz ydow-
ski jest takim wanie luno-solarnym (na wzr babiloskiego), tj. posiada rok solarny
obejmujcy 12 miesicy lunarnych (A. PACIOREK, Obyczajowo, jw., 292). Hebrajczy-
cy, a take Sumerowie, Babiloczycy, Asyryjczycy, Arabowie i Grecy wszyscy ko-
rzystali z miesicy ksiycowych (29-30 dni) w obliczaniu czasu. Jedynie Egipcjanie
przyjli, e miesic liczy dokadnie 30 dni.
874
H. WITCZYK, Czasy wite, w: ycie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin:
KUL 1999, 294n.
875
F. MICHALI, Le Livre de lExode (Commentaire de lAncien Testament 1), Paris:
Delachaux et Nestl, diteurs 1974, 163.
876
Zob. J. NAUMOWICZ, Geneza chrzecijaskiej rachuby lat. Historyczno-teologicz-
ne podstawy systemu Dionizego Mniejszego, Krakw: Tyniec 2000 (szczeg. 34-36).
literatura na ten temat. Nie wchodzc w ten szeroki temat, w niniejszej
pracy przyjmujemy klasyczn odpowied, datujc przeladowania
w Egipcie na czasy Ramzesa II (1292-1225), a Exodus na czasy fara-
ona Merneptaha (1225-1215). Izraelici opucili Egipt 15. Abib, w trzy
miesice pniej przybyli pod Synaj (Wj 19,1), Mieszkanie postawiono
wic w dziewi miesicy po przybyciu pod wit gr.
Podanie daty dziennej jest w Biblii rzadkoci. Dzie by dla He-
brajczykw najmniejsz okrelon jednostk czasu. Podanie dziennej
daty wydarzenia wskazuje u autorw biblijnych na wielk emfaz,
wielk wag danego faktu. Tak samo jest w rdle kapaskim. I tak,
w rdle podaje si dat rozpoczcia i koca potopu (Rdz 7,11; 8,13),
wyjcia z Egiptu (Wj 12,41), przybycia pod Synaj (Wj 19,1)
877
, usta-
wienia Mieszkania (Wj 40,2.17) i opuszczenia witej gry/rozpocz-
cia wdrwki (Lb 10,11). Data pierwszego dnia pierwszego miesica
wystpuje tylko w naszym opowiadaniu, w opowiadaniu o potopie
i jeszcze w jednym miejscu: w Rdz 1.
I tu dochodzimy do sedna. Dla rda kapaskiego pierwszy dzie
nowego roku jest bardzo wan dat, gdy jest to moment kluczowej
w ujciu pisma kapaskiego dziaalnoci Boga aktu stwrczego.
Pierwszego dnia pierwszego miesica jest dla P rwnoznaczne z owym
na pocztku w Rdz 1
878
i odnosi moment ustawienia Mieszkania do
momentu stwarzania wiata. W systemie kalendarza P na pocztku to
dokadnie pierwszego dnia, pierwszego miesica
879
. Pierwszego dnia,
pierwszego miesica w Wj 40,2 i 40,17 posiada gbokie konotacje
stwrcze. W tym samym dniu, wedug P, wiat wyoni si z wd po-
topu: W szeset pierwszym roku, w miesicu pierwszym, w pierwszym
dniu miesica wody obeschy na ziemi... (Rdz 8,13). Charakterystyczna
data potopu nowego aktu stwarzania w P wie to wydarzenie ze
stworzeniem wiata
880
. Data ta w bardzo dobrze zorganizowanym sa-
877
S. WYPYCH, Przymierze i jego odnowa. Studium teologii biblijnej Starego Testa-
mentu, Krakw: IT Ksiy Misjonarzy 2003, 288.
878
W. WIFALL, Gods Accesion Year According to P, Bib 62 (1981) 529.
879
Zob. G. LARSSON, The Documentary Hypotesis and the Chronological Structure
of the Old Testament, ZAW 97 (1985) 323n.
880
Zob. G. LARSSON, Chronological Parallels between the Creation and the Flood,
VT 27 (1977) 490-492. rdo kapaskie bardzo mocno wie sytuacje stworzenia rdo kapaskie bardzo mocno wie sytuacje stworzenia
i potopu jako re-kreacji. D.L. PETERSEN pisze: For P, the food is a return to the pre-
creation state described in Gen 1; hence with the end of the food, P recommisions Noah
using the same language as that in Gen 1, Be fruitful, multiply, and fll the earth. The
post-food state is therefore a new creation, the cosmic waters have been tamed again;
kralnym kalendarzu P
881
wprowadza wic nowy etap w historii wiata,
czy Izraela i staje si jakby dniem nowego stworzenia.
Wiemy z literatury starowschodniej, e w tamtej strefe kulturowej
obchodzono tzw. wito Nowego Roku Akitu (A New Year Festival),
ktre rozpoczynao si dokadnie pierwszego dnia nowego roku (1. Ni-
san)
882
i trwao siedem dni, a ktre byo wanie wspomnieniem i ak-
tualizacj (cyklicznym odnowieniem) stwrczego aktu boga/bstwa.
Stworzenie wiata byo gwn treci noworocznego wita. Wiemy
take, e kapaski autor zna na pewno to wito, choby z Babilonu,
gdzie uroczystoci ku czci Marduka obchodzone byo bardzo hucznie
883
.
Tak wic postawienie Mieszkania w Nowy Rok nasuwao wczesnym
Izraelitom skojarzenie ze stworzeniem wiata
884
. Trzeba wic zada py-
tanie, czy i na ile wito Nowego Roku istniao w wiadomoci autora
kapaskiego, i jakie to ma odbicie w tekcie.
Pierwszym, ktry postulowa istnienie takiego wita wita No-
wego Roku w Izraelu by profesor z Oslo, ucze samego H. Gunkela,
and consonant with this new beginning, man is given a dietary supplement, the provi-
sion of fesh, and a legal principle of individual retribution is propounded. The focus
of P is on a new beginning guaranted by a divinely-initiated convenant, the food is,
therby, a terribly important episode for P (D.L. Petersen, The Yahwist on the Flood,
VT 26 (1976) 441). Szerzej na ten temat zob. Szerzej na ten temat zob. D.J.A. CLINES, Theme in Genesis 1-11,
CBQ 38 (1976) szczeg. 499-502; tene, The Theme of the Pentateuch (Journal for the
Study of the OT, Supp. 10), Sheffeld: Sheffeld Academic Press 1978, 61-77, szczeg.
73-76; W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, ZAW 84 (1972) 397-
413; J. KRAOVEC, Punishment and Mercy in the Primeval History (Gen 1-11), EThL
70 (1994) 5-34 (szczeg. 21); K. LONING i E. ZENGER, To Begin With, God Created...
Biblical Theologies of Creation (ET Omar Kaste), Collegeville: The Liturgical Press
2000, 112-120. Por. te Por. te P. GIBERT, Idea stworzenia w Starym Testamencie, Communio
2 (1982) 46, n. 1.
881
Na ten temat zob. B.K. B.K. GARDNER, The Genesis Calendar. The Synchronistic Tra-
dition in Genesis 1-11, Lanham, MD: University Press of America 2001, np. 5 i 64.
882
Kananejski nowy rok rozpoczyna si jesieni.
883
A.S. KAPELRUD, The Mythological Features in Genesis Chapter 1 and the Autors
Intentions, VT 24 (1974) 178n; A. CARIGNEAUX, Marduk wielki krl Babilonu, w:
wiat Biblii, red. A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw-Warszawa-Krakw: Ossoline-
um 2001, 93-97; L.I.J. STADELMANN, The Hebrew Conception od the World. A Philo-
logical and Literary Study (Analecta Biblica 39), Rome: Pontifcial Biblical Institute
1970, 12.
884
Ciekawe, e wizja Ezechiela dotyczca wityni (Ez 40-48) ma miejsce wanie
w nowy rok (r han, zob. Ez 40,1). W Ne 8,2 czytamy znw, e Ezdrasz wybra
pierwszy dzie sidmego miesica (czyli Tiszri przedwygnaniowy pierwszy miesic)
na uroczyste odczytanie znalezionej ksigi Prawa.
SIGMUND MOWINCKEL
885
, ktry uzupeni i sprecyzowa metod swego
mistrza, jeszcze cilej wic Sitz im Leben psalmw z kultem. Sta
si prekursorem tzw. szkoy Myth and Ritual, ktr rozwija cay sze-
reg uczonych ze szkoy skandynawskiej z profesorem londyskim S.H.
HOOKEIEM jako jej koryfeuszem na czele
886
. Uczeni tej szkoy dowo-
dzili istnienia w Izraelu wita analogicznego do rytuaw: egipskie-
go (rytua Horusa: walka Horusa i Seta
887
), hetyckiego (wito Purulli:
walka Teszuba z wem Ilianka
888
), babiloskiego (wito Akitu: walka
Marduka z Tiamat
889
), czy kananejskiego (ugarycki poemat o walce Ba-
ala z Jammem, Motem i wem Lotanem
890
). wito to miao stanowi
Sitz im Leben wielu tekstw Starego Testamentu, zwaszcza czci psal-
mw. Najkrcej mwic, polegao ono na rytualnej recytacji i odegra-
niu (myth and ritual) mitu kosmogonicznego o ustalonym schemacie:
1. walka bstwa z siami przeciwnymi, przewanie zwizanymi z wod,
2. zwycistwo bstwa i jego intronizacja ogoszenie krlem, triumfal-
na procesja, w ktrej krl odgrywa rol bstwa 3. uczynienie wiata.
W rytuale pojawia si take wite maestwo boga hieros gamos
(Egipt, Kanaan
891
), mier i zmartwychwstanie boga (Kanaan, Mezo-
potamia). Na podstawie tych danych oraz danych biblijnych uczeni,
rekrutujcy si czsto z innych ni biblistyka dyscyplin (jak etnologia,
antropologia) odtwarzali ryt wita Nowego Roku w Izraelu, ktrego
gwnym i centralnym aktem bya intronizacja Jahwe.
885
S. MOWINCKEL, Psalmenstudien, Bd. 1-4, Kristiana 1921-24; tene, 1-4, Kristiana 1921-24; tene, The Psalms
in Israels Worship, transl. D.R. Ap-Thomas, vol. 1-2, Oxford: Basil Blackwell 1962.
886
Naleeli do niej m.in. S. H. Hooke, A.R. Johnson, W.O.E. Oesterley, G. Widen-
gren; J.E. Pedersen, A. Bentzen, K.I.A. Engnell, R. Patai; C.J. Gadd.
887
A.H. GARDINER, Late-Egyptian Stories, Bruxelles 1932; J. GREY, Canaanite
Kingship in Theory and Praxis, VT 2 (1952) 193-220; J.D. CURRID, An Examination of
the Egyptian Background of the Genesis Cosmogony, BZ 35 (1991) 18-40.
888
D.A. KENNEDY, Les Hittites, Bible et Terre Sainte 66 (1964) 19; za: G. AUZOU,
Na pocztku Bg stworzy wiat, Warszawa: Pax 1990, 53, n. 36. Po polsku wspomnia-
ne w: E.H. KLENGEL, Hetyci i ich ssiedzi, tum. B. i T. Baranowscy, Warszawa 1974.
889
Enma eli: pene tumaczenie tabliczek, ze wstpem i przypisami: R. LABAT, Le
pome babylonien de la Cration, Adrien-Maisonneuve 1935; zob. te ANET, 60-72;
polski przekad: J. BROMSKI, Enuma elisz, czyli opowie babiloska o stworzeniu wia-
ta, Warszawa 1925, 18-91; k. yczkowSka, k. SzarzySka, Mitologia Mezopotamii,
Warszawa 1981.
890
ANET, 129-142; C.H. GORDON, Ugaritic Textbook, (Analecta Orientalia 38),
Rome: PIB
4
1965, 68,1-25. Mit omawia Mit omawia E. JACOBS, Ras Shamra et lAncien Testament,
Paris: Delachaux et Niestl 1960, 43-47; za: G. AUZOU, Na pocztku, jw., 52, n. 34.
891
Zob. M. ELIADE, Traktat o historii religii, tum. J. Wierusz Kowalski, Warszawa
1967, 238-241.
O ile bezkrytyczne, szablonowe przenoszenie schematu (pattern)
religii mitycznych z ich naturalistycznym kultem, cykliczn wizj
wiata, teogoni, teomachi, hierogami i podnoci oraz bez odnie-
sie do ludzkiej odpowiedzialnoci moralnej do historycznej religii
izraelskiej zostao susznie skrytykowane przez, mona miao powie-
dzie, og wiatowych egzegetw, o tyle wiele odkry i uwag skandy-
nawsko-angielskich uczonych, szczeglnie nt. krlowania Boga w Izra-
elu i witecznej celebracji tego krlowania, jest z ca pewnoci
susznych. Trzeba wic stwierdzi, e ten oglnosemicki mit wraz
z rytuaem by obecny w wiadomoci inspirowanych autorw, jednak
transpozycji (asymilacji) do religii Izraela ulegy te jego elementy, kt-
re byy zgodne z Boym objawieniem. witeczna celebracja krlo-
wania (intronizacji) Jahwe musiaa by i bya obecna w kulcie Izraela,
o czym wiadczy choby tak znaczna liczba psalmw, pieni i aklama-
cji intronizacyjnych, ich kultowe pitno i mocne powizanie z Ark,
ze wityni, z Syjonem
892
. Miaa ona jednak zupenie inny charakter
ni wito babiloskie (ono to stao si rdem sabo uargumentowa-
nych hipotez wymienionych wyej); celebracj t naley czy raczej
z najwaniejszym i najuroczyciej obchodzonym witem witem
Namiotw czy Dedykacji wityni (Pwt 16,13-15; 2 Sm 6; 1 Krl 8,2-
4; 2 Krn 5,2-5; Ps 24; 47; 132; 2 Mch 1,9; 10,6)
893
, ni z uroczystoci
noworoczn
894
.
892
T. BRZEGOWY, Miasto Boe w psalmach, jw., 187; tene, Jerozolimskie ro-
dowisko Psaterza, CT 57 (1987) 30-34; R.E. MURPHY, Psalms, the Book of, w: New
Catholic Encyclopedia, vol. 11, Washington: Jack Heraty and Associates, Inc. 1981,
937; tene, Ksiga Psalmw, tum. P. Pachciarek, w: SWB, 381n; H. CAZELLES, Nouvel
an en Isral, w: DBS, VI, 645.
893
J.L. RUBENSTEIN, Sukkot, the Enthronement Festival and Eschatology, w: Sukkot,
Eschatology and Zechariah 14, RB 103 (1996) 161-195; T. BRZEGOWY, Miasto Boe
w psalmach, jw., 191-196; A. SMITH, W. WATSON, The Religious Institutions of the Old
Testament, w: NCC, 130; A. PACIOREK, Najstarsze wita w Izraelu, w: ycie religijne
w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 326-327.
894
Literatura na temat tej kwestii jest bardzo bogata, gdy swego czasu temat do-
minowa w wiatowej egzegezie. Mimo to, temat wita Intronizacji/Nowego Roku
pozosta nie do koca rozstrzygnity. Tu przytocz tylko wybran, bardziej dostpn
literatur: O. EISSFELDT, Jahwe als Knig, ZAW 46 (1928), 81-105 (te w: O. EISSFELDT,
Kleine Schriften zum AT, Berlin: Ewangelische Verlagsanstalt 1969, 353-374); C.R.
NORTH, The Religious Aspects of the Hebrew Kingship, ZAW 50 (1932) 8-38; J. MUILEN-
BURG, Psalm 47, JBL 63 (1944) 235-256; N. SNAITH, The Jewish New Year Festival. Its
Origin and Development, London 1947; D. MICHEL, Studien zu den sogenannten Thron-
besteigungspsalmen, VT 6 (1056) 40-68; M. DACHOOD, Psalms. Introduction, transla- Introduction, transla-
tion and notes, (The Anchor Bible, 16; 17; 17A), New York: Doubleday and Company,
wito Nowego Roku S. MOWINCKEL postulowa na dzie 1. Tiszri,
czyli na przedwygnaniowy (zgodnie z kalendarzem kananejskim prze-
jtym przez wczesnych Izraelitw) pierwszy dzie roku. Jednak po
niewoli w Izraelu zadomowi si kalendarz babiloski z Nisan, jako
pierwszym miesicem. Poniewa nie do koca wypar on stary kalen-
darz, ydzi mieli (przynajmniej w wiadomoci) dwie noworoczne
daty: na wiosn i na jesie
895
. Zauwaamy, e jesienny dzie Nowego
Roku jest obecny w wiadomoci autora P
S
, jako wito trb, trbie-
nia (ter, dos. dcia [w trby]), wyznaczone na 1. Tiszri (zob. Kp
23,23-25; Lb 29,1-6). e jest ono reliktem przedwygnaniowego nowo-
rocznego wita, twierdzi cay szereg biblistw
896
. Natomiast P
S
dnia
1. Nisan nie wie ze witem Intronizacji, a co najwyej ze wspo-
mnieniem stwrczego aktu Boga (Rdz 1) i ze witecznym dniem no-
Inc. 1966, passim; E. AUERBACH, Neujahrs- und Vershnungs-Fest in den Biblischen
Quellen, VT 8 (1958) 335-341; J. COPPENS, Les Psaumes de lintronisation de Yahv,
EThL 42 (1966) 225-231 i EThL 43 (1967) 192-197, tene, La royaut de Yahv dans
le Psautier, EThL 53 (1977) 297-362 i EThL 54 (1978) 1-60; W. BRUEGGEMANN, King-
ship and Chaos, CBQ 33 (1971) 317-332; J.B. DUMORTIER, Un rituel dIntronisation.
Ps 89,2-38, VT 22 (1072) 176-196; P.C. CRAIGIE, Ps 29 in the Hebrew Poetic Tradition,
VT 22 (1972) 143-151; D.J.A. CLINES, The Evidence for an Autumnal New Year in Pre-
exilic Israel Reconsidered, JBL 93 (1974) 22-40; H. CAZELLES, Nouvel an en Isral, w:
DBS, VI, 620-645; P. VELTEN, Knigscherrschaft Jahwes und Thronbesteigung. Be- Be-
merkungen zu unerleidigten Fragen, VT 32 (1982) 297-310; H. KRUSE, Psalm 132 and
the Royal Zion Festival, VT 33 (1983) 279-297; S. ach, Psalmy. Wstp, przekad, Wstp, przekad,
komentarz liturgiczny, Pozna: Pallottinum 1986, 70-73; tene, Rne metody w egze-
gezie psalmw, w: Materiay pomocnicze do wykadw z biblistyki, t. 1, red. S. ach,
M. Filipiak, Lublin: RW KUL 1975, 67-70; J.J. CASTELOT, A. CODY, Instytucje religijne
Izraela, w: KKB, 1984-1986; J.J.M. Roberts, The Enthronement of Yhwh and David.
The Abiding Theological Signifcance of the Kingship Language of the Psalms, CBQ 64
(2002) 675-686; T.L. THOMPSON, Kingship and the Wrath of God. Or Teaching Humility,
RB 109 (2002) 161-196.
O kluczowym dla hipotezy wita Intronizacji tumaczeniu formuy :: : zob.
(oprcz powyszych) m.in.: L. KHLER, Jahwh mlk, VT 3 (1953) 188-189; J. RID-
DERBOS, Jahwah malak, VT 4 (1954) 87-89; A. KLAWEK, Dominus Regnavit. Psalm 93,
RBL 15 (1962) 197-203; A.S. KAPELRUD, Nochmals Jahwh mlk, VT 13 (1963) 229-
231; e. LiPiSki, Yhweh mlk, Bib 44 (1963) 405-460; J.D.W. WATS, Yahweh Malak
Psalms, TZ 21 (1965) 341-348; R.A. ROSENBERG, Yahweh Becomes King, JBL 85 (1966)
297-307; A.G. GELSTON, A note on :: :, VT 16 (1966) 507-512; M.J.H. ULRICH-
SEN, JHWH mlk. Einige sprachliche Beobachtungen Einige sprachliche Beobachtungen, VT 27 (1977) 361-374; S. ach,
JHWH malak w psalmach o krlowaniu Boga, RBL 33 (1980) 238-247; R.G. KRATZ,
Der Mythos vom Knigtum Gottes in Kanaan und Israel, ZThK 100 (2003) 147-149.
895
S.J. DE VRIES, Calendar, w: IDB, vol. 1, 483-488.
896
H. CAZELLES, Nouvel an en Isral, jw., VI, 645; R.J. FALEY, Ksiga Kapaska,
w: KKB, 124; S. ach, Ksiega Kapaska, (PST II,1) 263.
wiu ksiyca (Lb 28,11), obchodzonym na pocztku kadego miesica.
Pniejsza tradycja ydowska utosamia wito Trb ze witem No-
wego Roku
897
. Jesienne wito r han (dos. gowa roku) odyo
w judaizmie (po raz pierwszy mwi o nim Miszna: Ro Haana 1,1
898
)
i a po dzi dzie w judaistycznym rytuale na dzie Nowego Roku
(1 Tiszri), wstpienie Boga, Krla wszechwiata na tron jest jednym
z gwnych tematw
899
.
Cho autor kapaski, ukadajc opowiadanie o Mieszkaniu zna
ca otoczk noworocznego wita, to jednak w tekcie ma to odzwier-
ciedlenie tylko o tyle, o ile data ta jest zwizana z celebracj stwrcze-
go aktu Boga. Reasumujc powysze dane trzeba stwierdzi, e autor
kapaski posuguje si numerycznym kalendarzem systemu babilo-
skiego, tak wic jego nowy rok to wiosenny 1. Nisan. Cho w Babilonii
dzie ten jest uroczystoci ku czci Marduka, to u autora kapaskiego
nie jest to dzie mityczny. W zorganizowanym sakralnym kalendarzu
P jest to dzie stworzenia, wito Nowiu Ksiyca, w pocztek, ktry
autor kapaski celowo wybiera jako szczeglny moment erekcji pierw-
szego sanktuarium Izraela.
2. Stylizacja opisu Mieszkania wedug Rdz 1
Uroczyste postawienie Mieszkania dnia pierwszego, pierwszego
miesica na pocztku nowego roku wskazuje, e s by moe w opo-
wiadaniu i inne cechy, w ktrych uwidacznia si kapaska teologia
stworzenia. Analiza Wj 25-40 pod tym ktem to potwierdza. W obec-
nym punkcie wyrnimy najpierw wsplne kategorie rzdzce opowia-
daniami Wj 25-40 i Rdz 1. Nastpnie przejdziemy do bardziej szcze-
gowej analizy wybranych miejsc, ze szczeglnym uwzgldnieniem
jednostki Wj 40,17-33.
Ju kapaskie wprowadzenie do opowiadania o Mieszkaniu na
pustyni (Wj 24,15-18) odsya nas do dwch podstawowych kategorii
religijnych: witego czasu i witej przestrzeni. Wedug kapaskiej
relacji o objawieniu na Synaju, przez sze dni wit gr okrywa
897
S. BIELECKI, Starotestamentalne kalendarze liturgiczne, w: ycie religijne w Bi-
blii, red. G. Witaszek, Lublin: RW KUL 1999, 278.
898
r han w Ez 40,1 nie odnosi si do wita, lecz do pory roku.
899
J. MORGENSTERN, New Year, w: IDB, vol. 3, 546.
obok, a w sidmym dniu przywoa Jahwe Mojesza z porodku oboku
(w. 16), aby przekaza mu nakaz budowy Mieszkania.
wity czas. Idea sidmego dnia, wedug rachuby izraelskiej dnia
szabatu
900
, kieruje nas w stron teologii witego czasu. P. KEARNEY
901

w swej pracy skupi si na bloku Wj 25-31, pierwszym z dwch blokw
opowiadania o Mieszkaniu. Zwrci bowiem uwag, e blok ten kore-
sponduje w literackiej strukturze z opowiadaniem o stworzeniu w Rdz
1. W Wj 25-31 Kearney odnajduje siedem odrbnych mw Jahwe,
kada rozpoczynajca si formu Tak powiedzia Jahwe do Mojesza
(Wj 25,1; 30,11.17.22.34; 31,1.12)
902
. Autor stara si wykaza, nie za-
wsze w przekonywajcy sposb, e kada kolejna mowa odpowiada
kolejnemu dniowi stwarzania wiata. Jednak ostatnia mowa bez wt-
pienia zawiera t paralel: Wj 31,12-17 odnosi si do witego czasu,
a jest to nakaz wicenia szabatu; podobnie w Rdz 1 ostatni dzie to
dzie ustanowienia szabatu. Nakaz wicenia szabatu w Wj 31 hagio-
graf uzasadnia bezporednim nawizaniem do Rdz 1: ...bo w szeciu
dniach Jahwe stworzy niebo i ziemi, a w sidmym dniu odpocz
i wytchn (Wj 31,17). W obu opowiadaniach szabat koczy siedmio-
czciow mow Jahwe. Struktura Wj 25-31 pod tym wzgldem dobrze
koresponduje z t z Rdz 1
903
.
Szabat w dokumencie kapaskim jest rzeczywistoci niezwykle
istotn, wyprowadzon wprost ze stwrczej dziaalnoci Boga. Zwr-
cilimy na to uwag przy omawianiu autorstwa opowiadania. Szabat
poprzedza dzieo stwrcze i szabat koczy stwarzanie
904
. Autor Wj 25-
900
Zob. M. FILIPIAK, Pamitaj, aby wici dzie szabatu. Studium egzegetyzno-
teologiczne, RTK 27 (1980) 5.
901
(1977) 375-387.
902
Siedem Boych mw wyrnia w tej sekcji take C.J. LABUSCHAGNE (The Pat-
tern of the Divine Speech Formulas in the Pentateuch. The Key to Its Literary Sctruc-
ture, VT 32 (1982) 227) oraz N.M. SARNA (Exploring Exodus. The Origins of Biblical
Israel, New York: Schocken Books, Inc. 1996, 213-215). W. W. WARNING w swej pracy
Literary Artistry in Leviticus (Leiden: Brill 1999) twierdzi i dowodzi, e wanie ta for-
mua Tak powiedzia Jahwe do Mojesza tworzy artystyczn struktur caej Ksigi
Kapaskiej.
903
Wiemy ju, e wszystkie siedem formu jest autorstwa P
S
, rozpoczynaj bowiem
jednostki wyrnione przez nas jako warstwa pniejsza (Wj 25,1-9 i Wj 30-31). To
pierwszy argument na rzecz tego, e asocjacja stworzenie Mieszkanie jest, wedug
mojej opinii, gwnie zamysem i dzieem P
S
. Analiza kolejnych miejsc to potwierdzi.
904
Szerzej dyskusje nt. biblijnego szabatu zob. A.J. HESCHEL, The Sabbath. Its
meaning for modern man, New York: Farrar, Straus, and Young 1951, tu: 9n i 21.
40 w dwch momentach swego opowiadania bezporednio nawizuje
do momentu ustanowienia szabatu:
Powiedz Izraelitom: Przestrzegajcie pilnie moich szabatw, gdy to jest
znak midzy Mn a wami dla wszystkich waszych pokole, by po tym
mona byo pozna, e Ja jestem Jahwe, ktry was uwicam. Przeto
zachowujcie szabat, ktry winien by dla was witoci. I ktokolwiek
by go znieway, bdzie ukarany mierci, i kady, kto by wykonywa
prac w tym dniu, bdzie wykluczony ze swojego ludu. Przez sze
dni bdzie si wykonywa prac, ale dzie sidmy bdzie szabatem
odpoczynku, powiconym Jahwe, i dlatego ktokolwiek by wykonywa
prac w dniu szabatu, winien by ukarany mierci. Izraelici winni pil-
nie przestrzega szabatu jako obowizku i przymierza wiecznego po-
przez pokolenia. To bdzie znak wiekuisty midzy Mn a Izraelitami,
bo w szeciu dniach Jahwe stworzy niebo i ziemi, a w sidmym dniu
odpocz i wytchn (Wj 31,13-17).
Drugi fragment wraz z pierwszym tworzy element budowy chia-
stycznej opowiadania (bya o tym mowa w rozdziale pierwszym):
Mojesz zebra cae zgromadzenie Izraelitw i powiedzia do nich:
Oto, co Jahwe nakaza wam wypeni: Sze dni bdziesz wykonywa
prac, ale dzie sidmy bdzie dla was witym szabatem odpoczyn-
ku dla Pana; ktokolwiek za pracowaby w tym dniu, ma by ukara-
ny mierci. Nie bdziecie rozpala ognia w dniu szabatu w waszych
mieszkaniach (Wj 35,1-3).
Nacisk na przestrzeganie szabatu oraz nawizanie do poematu
stwrczego z Rdz 1 s w tych tekstach wyrane
905
. Nawet tak wana
czynno, jak budowa Mieszkania Jahwe, musi uwzgldnia ten dzie
wity. Rnica midzy szabatem a innymi dniami tygodnia nie zacho-
dzi w fzycznej strukturze rzeczy; adna z rzeczy nie zmienia si tego
dnia. Rnica zachodzi w stosunku wiata do Boga. Odpoczynek, po-
dobnie jak praca, jest wpisany w ycie i dziaanie czowieka, jest mu
nieodzowny. Skoro nawet Bg odpocz, to i czowiek powinien uwi-
ci ten dzie poprzez odpoczynek.
wita przestrze. wita przestrze obok witego czasu to kate-
goria, ktra take czy oba analizowane opowiadania. Przestrze sac-
rum, wedug Mircei Eliadego i Rudolfa Otto, tworz trzy konstytutyw-
ne cechy: oddzielenie od innych przestrzeni; bliski zwizek z bstwem;
905
Zob. S.A. GELLER, A Literary Theology of the Priestly Work of the Pentateuch,
Prooftexts 12 (1992) 101n.
przestrze ta domaga si odpowiedzi ze strony czowieka
906
. Cechy te
bardzo dobrze speniaj zarwno Mieszkanie na pustyni, jak i wiat
stworzony wedug Rdz 1.
Mieszkanie na pustyni stanowi wydzielon przestrze obecnoci
Boga i miejsce kultu. Wydzielenie to dokonuje si przede wszystkim
poprzez separacj miejsca (pot dziedzica i konstrukcja namiotu
907
),
ale take przez centralizacj i gradacj witoci. Zauwaamy, e s to
te same czynnoci, ktrych dokonuje Bg w opowiadaniu o stworzeniu
Rdz 1
908
. Wydzielenie witej przestrzeni w Rdz 1 dokonuje si przez
tzw. opus distinctionis. Bg wydziela stworzony wiat, odseparowuje go
najpierw od bezksztatnej i bezzasadnej przestrzeni
909
. Jego mowaroz-
kaz jest skierowana do i przeciw zupenemu pustkowiu tej wszech-
obecnej przestrzeni profanum. Ciekawe, e biblijne stwarzanie przez
wypowiedziane sowo pozbawione jest tej przemocy i walki, obecnych
w innych staroytnych opisach stworzenia. Tutaj przeciwnikiem Boga
jest wanie przestrze profanum, okrelona jako : -. To roz-
dzielenie jest kontynuowane w caym opowiadaniu. Zaraz po tym Bg
oddziela wiato od ciemnoci (1,4), jedne wody od drugich (1,6-8),
morze od ziemi suchej (1,9-10)
910
, dzie od nocy i odrnia pory roku
(1,14-17), zwierzta jedne od drugich poprzez rne rodowisko ycia
(1,20-25), a naziemne dzieli ze wzgldu na rodzaje (1,24-25). Ostatnie,
wyjtkowe stworzenie czowiek, obraz Boga rwnie jest dotknite
pewnym rozdzieleniem, jest mczyzn i kobiet (1,27). Na koniec,
906
Za: M. HUDSON, From Chaos to Cosmos. Sacred Space in Genesis, ZAW 108
(1996) 89.
907
Szerzej nt. odgradzania przestrzeni witej przez pot itp. zob. J. BRAMORSKI,
Rola symboliki rodka wiata w waloryzacji przestrzeni sakralnej w ujciu Mircei
Eliadego, Studia Teologiczno-Historyczne lska Opolskiego 22 (2002) 56.
908
M. HUDSON, From Chaos to Cosmos, jw., 92n; L.I.J. STADELMANN, The Hebrew
Conception of the World. A Philological and Literary Study (Analecta Biblica 39),
Rome: Pontifcial Biblical Institute 1970, 12-14.
909
Co autor biblijny rozumia pod tym kontrowersyjnym pojciem, zob. np. O. O.
KAISER, Die mythische Bedeutung des meeres in gypten, Ugarit und Israel (BZAW
78), Berlin: Alfred Tpelmann 1959 (szczeg: 3. Das Chaos in dem Schpfungsbericht
der Priesterschrift, 112-120); B. JONGELING, Some Remarks on the Beginning of Genesis
1,2, Folia Orientalia 21 (1980) 27-32, tu: 31n; H. RECHENMACHER, Gott und Chaos. Ein
Beitrag zum Verstnis von Gen 1,1-3, ZAW 114 (2002) 1-20. Szeroka dyskusja na temat Szeroka dyskusja na temat
tego hendiadysu, zwaszcza na gruncie przekadw polskich, w T. BRZEGOWY, Czy Bg
stworzy chaos?, CT 64 (1994) 5-21.
910
Szerzej zob. J.L. SKA, Sparation des eaux de la terre ferme dans rcit sacerdo-
tal, NRTh 103 (1981) 512-532.
spord siedmiu dni Bg wyodrbnia wity dzie szabatu (2,3). wiat
poprzez separacj (oddzielenie od profanum) i uporzdkowanie staje
si wity (qde miejsce oddzielone), staje si przestrzeni sacrum.
wita przestrze, ktra przynosi czowiekowi religijnemu jedno, ca-
ociowo i porzdek, rozpoczyna swj byt, paradoksalnie, od wydzie-
lenia i separacji
911
. Wkracza ona w sam rodek przestrzeni wieckiej
profanum, ale jej nie niszczy, cho porzdkuje i przeksztaca.
Oprcz separacji, wydzielenie witej przestrzeni, jak powiedzieli-
my, dokonuje si przez centralizacj i stopniowanie witoci. Miesz-
kanie na pustyni w koncentrycznych koach o rnym stopniu witoci
skupia si wok obecnoci Boej na Arce. wiat stworzony rwnie
koncentruje si wok Boga, ktry postawi w wiecie swj obraz
czowieka. Tu take zauwaamy trzy krgi witoci: Bg, czowiek,
wiat stworzony. wiat ukierunkowuje si na czowieka, a czowiek na
Boga swj pierwowzr i orygina. wita przestrze domaga si
take odpowiedzi ze strony czowieka. Dla rzeczywistoci Mieszkania
Jahwe t odpowiedzi czowieka ma by uporzdkowany kult. Dla rze-
czywistoci stworzonego wiata t odpowiedzi ma by dziaanie: czo-
wiek ma w imieniu Boga panowa nad wiatem i czyni sobie ziemi
poddan (1,26-28)
912
.
Inna kategori, ktra zblia opowiadanie o Mieszkaniu do poematu
o stworzeniu jest kategoria obrazu Boego. Zwrci na to uwag N. LO-
HFINK
913
. Tak, jak czowiek zosta stworzony na obraz i podobiestwo
Boe (Rdz 1,26-27), tzn. majc za wzr samego Boga, tak Mieszkanie
ma by wykonane wedug wzoru mieszkania niebieskiego (Wj 25,9.40),
tzn. majc za wzr samo niebo.
J. BLENKINSOPP zauwaa, e konstrukcja sanktuarium na pustyni wy-
maga interwencji Ducha Boego, ktrym napenieni zostaj Besaleel
i jego wspmajstrowie (Wj 31,3-6; 35,30-35); tego samego Ducha
Boego, ktry uczestniczy przy stwarzaniu (Rdz 1,2)
914
. Znamienne,
911
M. HUDSON, From Chaos to Cosmos, jw., 89.
912
R. KRAWCZYK, Starotestamentowa idea obrazu Boego w czowieku, RTK 31
(1984) 23n; J. SUCHY, Czycie sobie ziemi poddan. Panujcie nad zwierztami, ZN
KUL 36 (1993) 13-24.
913
N. LOHFINK, Unsere grossen Wrter. Das Alten Testament zu Themen dieser
Jahre, Freiburg in Br. 1977, 156-171, za: R. KRAWCZYK, Starotestamentowa idea obrazu
Boego, jw., 25.
914
J. BLENKINSOPP, The Structure, jw., 282. Autor przytacza jeszcze jedn asocjacj, Autor przytacza jeszcze jedn asocjacj,
o ktrej poniej.
e zwrot ten: :s :
:
pojawia si w rdle kapaskim tylko
w tych dwch miejscach
916
.
Kolejn wspln kategori jest wieczno. W zamyle P obecno,
porzdek i relacje stworze zostay ustalone przy stworzeniu w spo-
sb defnitywny i niezmienny, na wieki. Podobnie prawo o Mieszkaniu
i kulcie wydaje si mie charakter defnitywny, stay a nawet wieczny:
To namaszczenie ustanowi wieczne kapastwo w ich pokoleniach (Wj
40,15); To bdzie ustawiczna ofara caopalenia skadana z pokolenia
na pokolenie u wejcia do Namiotu Spotkania przed Jahwe (Wj 29,42;
por. te Wj 28,29; 31,17).
Spoczynek. Po ukoczeniu budowy Mieszkania, wypeni go obok
i chwaa Jahwe spocza na Arce (Wj 40,34-36). Po stworzeniu wia-
ta Bg spocz dnia sidmego (Rdz 2,2). M. WEINFELD pisze: Gods
dwelling in his sanctuary is considered as ,rest, paralel to the concept
of the sanctuary in the Ancient East, and to the seventh days rest in
Genesis
917
.
Przejdmy od kategorii do bardziej szczegowej analizy. W obu
opowiadaniach, na co warto zwrci uwag, autor kapaski posugu-
je si charakterystycznym zabiegiem literackim, o ktrym mwilimy
szerzej w rozdziale pierwszym: mianowicie schematem rozkaz wy-
penienie. W Rdz 1 schemat ten jest bardzo czytelny
918
, rozkaz Jahwe
915
Tumaczenie ::s : jako potny, wielki wiatr wspczenie odsuwa-
ne jest na rzecz rozumienia tego zwrotu jako Boa twrcza sia, ktr dobrze oddaje
Boy Duch; zob. T. FREEDMAN, ruah elohim and a Wind from God. Genesis 1,2,
Jewish Bible Quarterly 24 (1996) 9-13; K. DEURLOO, R. ZUURMOND, In the Begin-
ning and the Breath of God, ACEBT 7 (1986) 9-24 (za: IZBG 34 (1986/7) nr 280);
J. DUCHESNE-GUILLEMIN, Gense 1,2c. Ugarit et lEgypte, CRAI 1982 (1983) 515-525
(za: IZBG 31 (1984/5) nr 317); L. BOADT, Ksiga Rodzaju, w: MKP, 227.
916
J. BLENKINSOPP mwi o trzecim miejscu: Lb 27,18 / Pwt 34,9, ale tu wystpuje
albo samo: duch, albo duch mdroci. rah pojawia si jeszcze u P, ale tylko w zwrocie:
eloh harht l
e
kol br dos. Boe duchw wszelkiego ciaa (Lb 16,22; 27,16).
917
M. WEINFELD, Sabbath, Temple and the Enthronement of the Lord. The Problem The Problem
of, Sitz im Leben of Genesis 1,1-2,3, AOAT 212, Mlanges Cazelles (1981) 501-512
(za: IZBG 30 (1983/4) nr 362).
918
Pomijamy tu do mgliste doszukiwanie si przez niektrych egzegetw w Rdz
1 dwch rnych opowiada: starszej, mniej dojrzaej pod wzgldem teologicznym, re-
lacji o czynach stwrczych Jahwe (Tatbericht) i relacji modszej, podporzdkowujcej
tre dawnego przekazu swemu opowiadaniu o sowie-rozkazie (Wortbericht) teoria
W.H. Schmidta i innych (von Rad, Noth). Opis powstania teorii, gwnych jej przed-
stawicieli i ich argumenty prezentuje J. RODRIGUES, De relatione inter Wortbericht et
Tatbericht in Gen 1,1-2,4a, VD 45 (1967) 257-280. Zob te H. Zob te H. LUBSCZYK, Wortschp-
natychmiast dowiadcza swej realizacji, co zawarte jest w lakonicznym
stwierdzeniu: I stao si tak. W Wj 25-40 blok pierwszy (Wj 25-31)
stanowi rozkaz, a blok drugi (Wj 35-39) jego wypenienie; rozdzia Wj
40 jako podsumowanie sam jest zbudowany wedug tego schematu:
Wj 40,1-15 rozkaz, a Wj 40,16-33 jego wypenienie. R.J. CLIFFORD
pisze: Powtarzanie Boego polecenia podczas stwrczego dziea jest
charakterystycznym rysem literatury staroytnego Bliskiego Wschodu,
tutaj i w innych miejscach tradycja P posuguje si t konwencj, szcze-
glnie w opisie budowy Mieszkania
919
.
Jeli wskazujemy na miejsca stylizacji opowiadania o Mieszkaniu
wedug poematu z Rdz 1, to na szczegln uwag zasuguj tu trzy roz-
dziay: Wj 39, Wj 40 oraz Kp 8
920
. Rozdziay te cilej mwic jed-
nostki: Wj 39,1-31 (wykonanie szat kapaskich); Wj 40,17-33 (erekcja
Mieszkania) i cay Kp 8 (wicenia kapaskie) s zbudowane wo-
k siedmiokrotnego uycia formuy egzekucyjnej: Jak nakaza Jahwe
Mojeszowi ::-s s :s:
921
. Formua jest identyczna
w uyciu
922
, nie jest wic przypadkiem ani jej forma, ani ilo wyst-
powania. P bardzo czsto formuuje swoje zdania, jednak poza powy-
szymi przypadkami, nie porzdkuje ich w sidemki (zob. np. Kp 1-10).
Sama w sobie sformuowana i wstawiona do niezrcznie (np. Moj-
esz uczyni jak nakaza Jahwe Mojeszowi), suy jednak autorowi do
fung und Tatschpfung, BL 6 (1965) 191-208 oraz O. LORETZ, Wortbericht-Vorlage und
Tatbericht-Interpretation im Schpfungsbericht Gen 1:1-2:4a, UF 7 (1975) 279-287.
B.W. ANDERSON, analizujc t teori, argumentuje, e autor Rdz 1 mg wykorzysta
tradycyjne motywy, jednak tak przepracowa swe rda we wasn literack form, e
niemoliwe jest, by odkry wczeniejsze Vorlage. Tak wic struktura opowiadania Rdz
1: rozkaz-wypenienie jest nieodczna od czasu jego sformuowania (B.W. ANDERSON,
A Stylistic Study of the Priestly Creation Story, jw., 151). Podobnie C. WESTERMANN
(Genesis (Biblischer Kommentar: Altes Testament ), Neukirchen-Vluyn 1967, 114-
120, tu: 120): Przemoc wobec tekstu jest krojenie Rdz 1 na oddzielne opisy sowa
i czynu oraz J.G. VINK (The Date and Origin of the Priestly Code, jw., 84), ktry
rozrnia w Rdz 1 prescriptive and descriptive accounts (Ausfhrungsberichte), ar-
gumentuje jednak za jednoci opowiadania. Ostatnio CH. LEVIN prbowa odnale
przedkapaskie relacje o czynach, ktre dla niego s spekulatywnym elementem
objaniania naturalnego; zob. CH. LEVIN, Tatbericht und Wortbericht in der priester-
schriftlischen Schpfungserzhlung, ZThK 91 (1994) 115-133.
919
R.J. CLIFFORD, R.E. MURPHY, Ksiga Rodzaju, w: KKB, 14.
920
Rozdzia Kp 8 (wicenia kapaskie), jak powiedzielimy, stanowi kontekst
najbliszy opowiadania o Mieszkaniu.
921
Wj 39,1.5.7.21.26.29.31; Wj 40,19.21.23.25.27.29.32; Kp 8, 4; 9; 13; 17; 21;
29; 36.
922
W Kp 8 w dwch miejscach (w. 4 i 36) formua nie jest dosowna.
konkretnego celu. Od razu zauwaamy znaczc rwno odstpw
pomidzy odcinkami tekstu, a wic dokadn rwno poszczeglnych
czci, mona by powiedzie strof w tych trzech fragmentach. Formua
ta, jako refren czy epifora (homoioteleuton
923
), brzmi niemal sakramen-
talnie, koczy i podsumowuje kolejne etapy opowiadania, upodabnia-
jc je do rwnie siedmioczciowego w swej strukturze opowiadania
o stworzeniu wiata.
Schemat podziau tekstu na siedem jednostek w Rdz 1 jest zastoso-
wany w sposb przemylany. Poemat o stworzeniu jest ujty w ramy
siedmioczciowego opowiadania dziki uyciu podziau tygodniowe-
go na siedem dni. Kady dzie jest etapem stwarzania/budowy wiata,
ktry tworzy strof
924
i koczy si, analogicznym do powyszego, re-
frenem: I widzia Bg, e [byo] dobre
925
; I sta si wieczr i poranek,
dzie X
926
. Refren ten (analogicznie, jak w naszych trzech rozdziaach:
Jak nakaza Jahwe Mojeszowi) zakacza wykonane czynnoci danego
etapu. Starszy tekst i, moliwe, ideowy pierwowzr dla Heksameronu
znajdujemy w Wj 20,11, w Dekalogu: Bo w szeciu dniach uczyni Jah-
we niebo, ziemi, morze oraz wszystko, co w nich jest, w sidmym za
dniu odpocz. Dlatego pobogosawi Jahwe dzie szabatu i uzna go
za wity. Co wicej, schemat kadego dnia w Rdz 1 skada si z sied-
miu powtarzajcych si formu: 1. Wprowadzenie I rzek Bg, 2. Roz-
kaz Niech si stanie, 3. Wypenienie I stao si tak, 4. Opis I uczyni
Bg, 5. Imi lub bogosawiestwo I nazwa Bg / I pobogosawi Bg,
6. Pochwaa I widzia Bg, e byo dobre, 7. Konkluzja I sta si wie-
czr i poranek
927
. Idea siedmiu dni (czas stwarzania) pojawia si m.in.
w interesujcych nas Wj 24,15; Wj 29,30; 29,35 i 37; Kp 8,33 i 35.
Wykonywanie pewnych czynnoci przez siedem dni lub sidmego dnia
jest charakterystyczne dla rda kapaskiego, przesiknitego teolo-
923
Homoioteleuton (gr. homoiotleuton = jednakowo zakoczony) okrelenie
uywane w nauce o literaturze na upodobnienie brzmieniowe zakocze czonw pew-
nego okresu retorycznego czsto przez powtrzenie tego samego wyrazu/wyrazw.
924
A. KLAWEK, Pie o stworzeniu (Rdz 1,1-2,4), RBL 15 (1962) 152.
925
Nt. tego refrenu, zwaszcza moliwoci tumaczenia czstki k, zob. W.F. W.F. AL-
BRIGHT, The Refrain And God Saw Ki Tob in Genesis, w: Mlanges bibliques rdigs
en lhonneur de Andr Robert, Paris: Bloud & Gay (bez roku wydania), 22-26.
926
D. HERMANT, Analyse littraire du premier rcit de la cration, VT 15 (1965)
437.
927
Ilo formu w kolejnych dniach ukada si w chiazm, zob. T. BRZEGOWY,
Picioksig Mojesza, jw., 116n; J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie Heksameron?, CT 52
(1982) 39n.
gi stworzenia. 7 dni wystpuje w Starym Testamencie 85 razy, z cze-
go a 70 razy w obrbie kultu
928
. Spord dni tygodnia, dzie sidmy
wystpuje najczciej
929
.
Tak wic 7-czciowy schemat wyznaczony przez powtarzajc si
formu znajdujemy w Wj 25-31, w Wj 39, Wj 40 i Kp 8. Teologia
stworzenia co chwil przypomina o sobie w opowiadaniu o Miesz-
kaniu. To nie koniec, jeli chodzi o liczb siedem
930
. Nastpn cech
wspln, zwizan z siedmioczciowym podziaem, jest czstotliwo
wystpowania liczby siedem (i jej wielokrotnoci) w obu opowiada-
niach. W Rdz 1 jest to widoczne, T. BRZEGOWY pisze: Jeszcze innym
elementem prawdopodobnie natury literackiej jest czstotliwo wy-
stpowania liczby siedem i jej wielokrotnoci. Tak wic w. 1 posiada
siedem wyrazw, a w. 2 ma ich 14 (tzn. 7 + 7); siedem razy powraca
w tekcie masoreckim formua pochwalna I widzia Bg, e byo do-
bre; siedem razy pojawia si formua I stao si tak, I uczyni Bg; 35
razy (5 x 7) wystpuje w tekcie imi Boe Elohim; 21 razy (3 x 7)
terminy niebiosa, frmament i ziemia
931
. Na struktur wersw 2,2-3a,
w ktrych trzy razy powraca formua dzie sidmy, skadaj si trzy
stychy po siedem wyrazw kady. Rwnie omawiane wyej rozoe-
nie rnych akcentw stwrczych w serii 6 + 1 wie si ze wit
liczb siedem
932
. W tekstach o Mieszkaniu, oprcz siedmiokrotnego
wystpienia formuy jak nakaza Jahwe Mojeszowi, mamy take np.
w wyodrbnionym przez nas Wj 40,17-33 siedmiokrotne uycie sowa
Arka (x / :x)
933
; Mieszkanie ma siedem elementw kultowych:
928
Zob. G.A. KLINGBEIL, Ritual Time in Leviticus 8 with special Reference to the
Seven Day Period in the Old Testament, ZAW 109 (1997) 500-513. Autor przytacza Autor przytacza
kade z tych 85-ciu miejsc z krtk analiz. W szerszym kontekcie zob. S.E. S.E. LOEWEN-
STAMM, The Seven-Day-Unit in Ugaritic Epic Literature, IEJ 15 (1965) 122-133.
929
M. FILIPIAK, Pamitaj, aby wici dzie szabatu, jw., 5.
930
Nt. liczby siedem na staroytnym Bliskim Wschodzie zob. np. B. B. BAUER, Der prie-
sterliche Schpfungshymnus in Gen 1, ThZ 20 (1964) 1-9 oraz A.S. KAPELRUD, The Number
Seven in Ugaritic texts, VT 18 (1968) 494-500.
931
J.S. SYNOWIEC (Jak rozumie Heksameron, jw., 40) ma: Po siedem razy uywa
autor wyrae niebo i ziemia, co jest nieprawd.
932
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 119. Nt. sidemki w Rdz 1 zob. te
L. MONSENGWO PASINYA, Le cadre littraire de Genesis 1, Bib 57 (1976) 225-241 (tu
szczeg. 226-230).
933
Zob. w BHS, bo BT tumaczy tylko sze razy. O nieprzypadkowoci tylokrotne-
go uycia tego terminu wiadczy jego kumulacja w krtkim fragmencie: 5 razy w ww.
20-21, gdzie spokojnie, wedug regu hebrajskiej gramatyki biblijnej, mona by odda
termin :x za pomoc zaimkw osobowych.
Arka, st, wiecznik, otarz kadzenia, otarz caopalenia, kad i dzie-
dziniec; menora ma siedem ramion, a kade podwjne ramie tworzce
uk ma siedem ornamentw w ksztacie kwiatu migdaowca (por. Wj
25,32-35); wreszcie budowa Mieszkania trwaa siedem miesicy
934
.
Pozostae liczby charakterystyczne dla opisu Mieszkania to 3 (bo-
sko), 4 (czowieczestwo) oraz 10 (kompletno). Na ten sam zestaw
charakterystycznych liczb dla opowiadania z Rdz 1 zwraca uwag kard.
J. Ratzinger
935
.
Jeli chodzi o rozdzia Wj 39 to na szczegln uwag zasuguje
tu jednostka 39,32-43. Jest to osobna perykopa, ktr mona by za-
tytuowa Podsumowanie wykonania robt. Zauwaamy tu wyra-
ne nawizanie do poematu o stworzeniu. Czytamy bowiem: I ujrza
(x:) Mojesz, e wszystko wykonali, jak nakaza Jahwe, tak wyko-
nali. I pobogosawi (z::) ich Mojesz (Wj 39,43)
936
. A w poema-
cie o stworzeniu czytamy: I ujrza (x:) Bg, e byo dobre (Rdz
1,4.10.12.18.21.25.31) I pobogosawi (z::) Bg sidmy dzie
(Rdz 2,3; te 1,22.28). Prba odwzorowania jest widoczna. Pierwsze
stworzenie jest ogldnite jako dobre i pobogosawione, tak samo
i nowe stworzenie Mieszkanie Boga.
Jeli chodzi o Kp 8, rozdzia zaleny od Wj 29
937
, to oprcz podzia-
u tekstu na siedem czci (dni) przez formu Jak nakaza Jahwe
Mojeszowi, nawizania do teologii stworzenia s mniej wyrane. Kil-
ka moliwych nawiza wymienia P.J. LEITHART
938
. Na pewno, o czym
934
M. NOTH pisze: Podanie czasu w Wj 40,17 jest najblisz dan dat P po 19,1.
Jeli odliczy si pewn ilo czasu dla wstpienia Mojesza na gr [P mwi o czter-
dziestu dniach: Wj 24,18 MM] i przekazania Boych polece, to wwczas caa pra-
ca przy sanktuarium, a do jego wykoczonego postawienia zaja siedem miesicy
(M. NOTH, Das Zweite Buch Mose, jw., 227); tak samo J. kruSzySki, Picioksig
(PST, t. 1, red. J. Kruszyski), Lublin 1937, 470. Tak wic stworzenie wiata zajo
wedug hagiografw 7 dni, budowa Mieszkania 7 miesicy; analogicznie budowa
wityni 7 lat (1 Krl 6,38).
935
J. RATZINGER, In the Beginning. A Catholic Understanding of the Story of Cre-
ation and Fall (Resourcement), transl. B. Ramsey, Grand Rapids, Michigan: W.B. Ee-
rdmans Publishing Co 1995, 26.
936
Tumaczenie wasne, gdy BT czy dwa zdania w w. 43 w konstrukcj zoon
ze zdaniem okolicznikowym czasu, przez co osabia ich wymow i analogi z Rdz 1.
937
J. MILGROM, Leviticus 1-16, jw., 545-549.
938
P.J. LEITHART, Making and Mis-Making: Poiesis in Exodus 25-40, International
Journal of Systematic Theology 2 (2000) 307-318, tu: 311n. Autor wymienia te cyto- Autor wymienia te cyto-
wane przeze mnie prace J. Bleninsoppa i P. Kearneya, dotyczce elementw teologii
stwrczej w opowiadaniu o Mieszkaniu.
powiedzielimy przed chwil, dwa razy pojawia si tu idea siedmiu
dni (Kp 8,33 i 35). Uroczysto wprowadzenia Aarona i jego synw
w czynnoci kapaskie miaa trwa, tak jak stwarzanie wiata, siedem
dni
939
, w czasie ktrych miaa by powtarzana codziennie przynajmniej
ofara przebagalna (Wj 29,36n). Tak jak Mieszkanie staje si nowym
wiatem, tak wicenia kapaskie to stwarzanie nowego czowieka
940
.
Rozdzia nastpny, Kp 9 rozpoczyna si od: smego dnia... wskazu-
jc, e nowe stworzenie zostao dokonane i wchodzi w nowy etap. S.E.
BALENTINE stwierdza, e grzech Nadaba i Abihu opisany w Kp 10 przy-
wouje schemat stworzeniegrzechnowe stworzenie w bloku Kp 8-
10
941
. Analogicznie mona by dopatrzy si tego schematu w Wj 25-31
(stworzenie), Wj 32-34 (grzech) i Wj 35-40 (nowe stworzenie).
Trzecia jednostka z siedmioczciow struktur dziki formule jak
nakaza Jahwe Mojeszowi, to Wj 40,17-33. Fragment opisuje fnalny
etap budowy erekcj Mieszkania Jahwe. Jest ona szczeglna nie tylko
ze wzgldu na swj temat, ale dlatego, i zawiera wiele analogii z opi-
sem stworzenia wiata. Przyjrzymy si jej teraz bliej.
Fragment rozpoczyna si od zdania: Wzniesiono Mieszkanie pierw-
szego dnia, pierwszego miesica, roku drugiego. Data ta, jak powie-
dzielimy, odnosi moment ustawienia Mieszkania do pocztku, do
dziea stworzenia. Rozpoczyna si dzieo stworzenia. W. 17, rozpoczy-
najcy fragment, peni rol tytuu, wprowadzenia i podsumowania
942
,
analogicznie do Rdz 1, gdzie ww. 1-2 stanowi rodzaj prologu i rsum
dla dalszego opowiadania
943
. Oba tytuy cz dwie cechy: streszczenie
939
Zob. szerzej na ten temat J. MILGROM, Leviticus 1-16, jw., 234 i 536-538;
A. KLINGBEIL, Ritual Time in Leviticus 8, jw., 500-513; tene, The Syntactic Sctructure
of the Ritual of Ordination (Lev 8), Bib 77 (1996) 509-519.
940
P.J. LEITHART, Making and Mis-Making, jw., 312.
941
S.E. BALENTINE, Leviticus (Interpretation), Louisville: John Knox Press 2002; za:
S.K. SHERWOOD, Review of the S.E. Balentines Book, w: Journal of Hebrew Scriptures
4 (2002/03) 162.
942
M. NOTH (Das Zweite Buch Mose, jw., 227) traktuje ten werset jako odrbna
i kompletna informacja i przyporzdkowuje j do P
G
, co, w ukadzie caoci, nie wydaje
si suszne.
943
A. CLAMER, La Gense (La Sainte Bible I,1), Paris 1953, 104; W. WIFALL, Gods
Accesion Year According to P, Bib 62 (1981) 529; A. KLAWEK, Pie o stworzeniu, jw.,
150 i 152n; T. BRZEGOWY, Czy Bg stworzy chaos?, jw., 9-16; tene, Picioksig Moj-
esza, jw., 120-133; J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie Heksameron, jw., 6-7. Tak samo Tak samo B.
JONGELING, Some Remarks on the Beginning of Genesis 1,2, Folia Orientalia 21 (1980)
27-32: Gen 1,1 is a concise statement about the whole of Gods work of creation, in
which the expresion, the heaven and the earth designates the visible reality. Verse 2 is
dziea i okolicznoci czasowe. Stwierdzenie wzniesiono Mieszkanie (Wj
40,17a) odnosi si tu do caoci dziea, jest prologiem, a raczej stresz-
czeniem wykonanych prac, tak jak w Rdz 1,1 stworzy Bg niebo i zie-
mi sumarycznie wyraa to, co bdzie treci szeciu dni stwrczych
944
.
A elementowi pierwszego dnia, pierwszego miesica z Wj 40,17b od-
powiada stwierdzenie na pocztku z Rdz 1,1:
Pierwszego dnia, pierwszego miesica wzniesiono Mieszkanie.
Na pocztku stworzy Bg niebo i ziemi.
Tytu (w. 17) i w. 18a cz si z zakoczeniem fragmentu (w. 33b)
spinajc opowiadanie Wj 40,17-33: Wzniesiono Mieszkanie... Postawi
Mojesz Mieszkanie... Tak Mojesz ukoczy dzieo. Tak sam inklu-
zj znajdujemy w Rdz 1: Na pocztku Bg stworzy niebo i ziemi (1,1)
Tak zostay ukoczone niebo i ziemia... Oto s dzieje nieba i ziemi
w ich stworzeniu (2,1.4a)
945
. W Rdz 1 uycie kluczowych sw (stwo-
rzy, niebo, ziemia) w prologu i epilogu w porzdku chiastycznym
946

mocniej jeszcze obramowuj poemat. Wida ponadto, e epilog z Wj
40 jest wyranym naladowaniem tego z Rdz 1:
Tak Mojesz ukoczy dzieo :x:::x :: ::: (Wj 40,33)
Tak zostay ukoczone niebo i ziemia . x : : : :: : : (Rdz 2,1)
Tak Bg ukoczy swe dzieo :::x:: ::x ::: (Rdz 2,2).
W w. 18n czytamy: Mojesz postawi Mieszkanie: umieci jego
podstawy, ustawi jego deski, zaoy jego poprzeczki i ustawi jego su-
py. I rozpi namiot nad Mieszkaniem i nakry go przykryciem namiotu
z gry. Hagiograf przez zastosowane tu sownictwo i obrazy czyni wy-
ran asocjacj z opowiadaniem o stworzeniu. Podstawy (::x) oraz
supy (::::) s dla autorw biblijnych obrazem konstrukcji ziemi
przez Boga: Umocnie ziemi w jej podstawach (::x), na wieki wie-
kw si nie zachwieje (Ps 104,5); Do Jahwe nale supy (::::) ziemi,
na nich krg ziemi pooy (1 Sm 2,8); On ziemi poruszy w podstawach
(::x) i poczn trzeszcze jej supy (::::) (Hi 9,6; por. te 26,11;
28,9; 38,4.6); Choby si chwiaa ziemia z wszystkimi jej mieszkaca-
a introductory remark (...). The creation narrative itself then begins at verse 3 (s. 31).
Inaczej D. CARR, Revised. A Synchronic Analisis of Patterns in Gen-
esis as Part of the Torah, ZAW 110 (1998) 161n.
944
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 133. Niebo i ziemia jest typowym
zwrotem semickim, wyraajcym cakowito tego, co stworzone.
945
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 115n. B.W. ANDERSON widzi inkluzj
Rdz 1 w ww. 1 i 2,3 (B.W. ANDERSON, A Stylistic Study of the Priestly Creation Story,
jw., 160n).
946
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 115 i 132.
mi, ja umocniem jej supy (::::) (Ps 75,4). W caym opisie budowy
Mieszkania podstawy s uyte 51 razy, a supy 30 razy, podczas gdy
w opisie budowy wityni (1 Krl 6n i 2 Krn 3n) oba wyrazy nie pojawia-
j si ani razu. Najbliszymi synonimami podstaw s dla hagiografw
fundamenty, podwaliny, posady
947
. Gdy w pierwszym rzdzie odnosiy
si one do jakiej budowli (1. domu: Ezd 4,12; Hi 4,19; Ha 3,13; pas-
sim, 2. miasta: Joz 6,26; Iz 54,11; Mi 1,6; passim, 3. wityni: 1 Krl
6,37; Iz 6,4, Za 4,9; passim), to dla autorw biblijnych i pozabiblijnych
im wspczesnych byy one rwnie istotn czci ziemi istniejce-
go wiata (fundamenty ziemi: Iz 58,12; Jr 31,37; Mi 6,2; podwaliny zie-
mi: 2 Sm 22,8.16; Prz 8,29; posady ziemi: Pwt 32,22; Ps 18,8.16; 82,5;
Iz 24,18). Autorzy biblijni czsto mwi, e ziemia chwieje si, trzsie,
dry w podstawach: Ps 18,8.16; 46,3n; 75,4; Iz 24,18; Hi 9,6, a stworze-
nie wiata wedug staroytnego wyobraenia polegao wanie na tym,
e Bg umacnia, utwierdza, ugruntowuje, czyli osadza ziemi w funda-
mentach, daje jej solidne podstawy wyoniwszy j z pierwotnego morza
(praoceanu)
948
. Przytoczmy tu tylko przykady z psalmw: Do Jahwe
naley ziemia i to, co j napenia, wiat i jego mieszkacy. Albowiem
On go na morzach osadzi i utwierdzi ponad rzekami (Ps 24,2); Jahwe
jest Krlem, oblk si w majestat... tak utwierdzi wiat, e si nie za-
chwieje (Ps 93,1) i podobny: Mwcie wrd pogan: Pan jest Krlem.
Umocni wiat, by si nie poruszy (Ps 96,10)
949
. Powszechna w tamtej
kulturze bya take wiara, e ziemia, posiadajc podstawy, opiera si na
potnych supach, inaczej: flarach, kolumnach
950
. Szczeglnie autor
Ksigi Hioba uywa tych terminw zamiennie, mwic raz o supach
(26,11), raz o kolumnach (26,11), a na innym miejscu o flarach ziemi
(38,4.6). W Pimie witym oprcz mowy o zaoeniu fundamentw
(Joz 6,26; Ezd 3,12; 1 Kor 3,11), czsto mowa jest o zaoeniu wiata
(fundamentw wiata)
951
.
947
W wielu tumaczeniach, m.in. w BT, Biblii Warszawsko-Praskiej, uywane
s zamiennie. Nasze tumaczenie i rozrnienie za: Konkordancja Biblijna do Pisma
witego Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekad z jzykw hebrajskiego i gre-
ckiego, t. 1-2, opr. J. Kajfosz, H. Krzysiuk, Warszawa: Vocatio 1995.
948
Zob. L.I.J. STADELMANN, The Hebrew Conception of the World. A Philological and
Literary Study, (Analecta Biblia 39), Rome: Pontifcal Biblical Institute 1970, 10-17.
949
Zob. te np. Ps 65,7n; 77,17-19; 78,69; 89,12; 104,5; 119,90; Iz 45,18; 48,13;
Jr 51,15; Prz 3,19; 8,29; Hi 38,4-6; Za 12,1; Hbr 1,10.
950
J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie Heksameron, jw., 30. Zob. powysze przykady
cytowane.
951
Por. Ps 24,2; 102,26; Iz 48,13; 51,13.16; Jer 51,15; Am 9,6; Hi 34,13; 38,4.6.10;
W. 19: Rozcign namiot nad Mieszkaniem i nakry go z gry przy-
kryciem namiotu. Stwierdzeniem tym autor Wj 40 pragnie nawiza do
dziaalnoci stwrczej Boga, kiedy to w dniu drugim rozpi niebo nad
wiatem. Bezporednio stwierdza to autor Psalmu 104
952
, znanego jako
trzeci (po Rdz 1 i 2) utwr o stworzeniu wiata: Rozpostare niebo jak
namiot (...). Umocnie ziemi w jej podstawach, na wieki wiekw si
nie zachwieje; jak szat okrye j wielk otchani (ww. 2.5n), Izajasz:
On rozcign niebiosa jak tkanin i rozpi je jak namiot mieszkalny
(Iz 40,22)
953
, a take Psalm 18, gdzie czytamy: Ciemnoci jak zason
si otoczy, rozpi wok siebie jak namiot masy wody (w. 12; por. te
Ps 11,4)
954
. Take Zachariasz stosuje ten termin do obrazu stworzenia
wiata: Wyrocznia Jahwe, ktry rozpi niebiosa i zaoy fundamenty
ziemi (Za 12,1)
955
. Autorzy biblijni wyobraali sobie niebo jako sklepie-
nie niebieskie w postaci powierzchni z przeroczystego krysztau (Wj
24,10; Iz 34,4) spoczywajcej na grach stojcych na granicy wiata
956
,
a wic jako wielki rozpity nad ziemi namiot okrywajcy i osania-
jcy, wyposaony w zawory umoliwiajce rnego rodzaju opady
957
.
Wspczesny pisarzom kapaskim, a znany jako szczeglny piewca
stwrczej mocy Boga, Deutero-Izajasz mwi na wielu miejscach: Tak
mwi Jahwe, twj Odkupiciel, Twrca twj jeszcze w onie matki: Jam
jest Jahwe, uczyniem wszystko, sam rozpiem niebiosa, rozpostarem
ziemi (Iz 44,24; te: 45,12.18; 48,13; 51,13.16).
W obu opowiadaniach paralelne wydarzenie ma miejsce zaraz na
pocztku budowy/stwarzania. Budowa Mieszkania jest opowiedziana
wiat zaoony: Prz 8,25; Iz 44,28; od zaoenia wiata: Mt 13,35; 25,34; k 11,50;
J 17,24; Ef 1,4; Hbr 4,3; 1 P 1,20; Ap 13,8; 17,8.
952
Zob. K. KOCH, :x, w: TWAT, Bd. 1, kol. 128-141 (tu: 132). Niebo jako namiot
jest obrazem bliskim szczeglnie Deutero-Izajaszowi; K. KOCH, tame, kol. 132. DtrIz,
wedug wielu autor wspczesny P, teologi stworzenia czyni, podobnie jak P, swoistym
leitmotive swego przepowiadania; zob. C. C. STUHLMLLER, The Theology of Creation in
Second Isaias, CBQ 21 (1959) 429-467.
953
A. FRICKENHAUS, , w: TDNT, vol. 7, 368-387 (tu: 372). , w: TDNT, vol. 7, 368-387 (tu: 372). , w: TDNT, vol. 7, 368-387 (tu: 372).
954
Tum. za: Konkordancja, jw.
955
Zob. te Ps 136,5n; Iz 44,24; 45,12; Prz 8,27n i Hi 9,8.
956
E. SCHILD, Wo wohnt Gott?, Bibel und Liturgie, 74 (2001) 215-218. Nt. staro- Nt. staro-
ytnych wyobrae sklepienia niebieskiego zob. P.H. P.H. SEELY, The Firmament and the
Water Above. The Meaning of raqia in Gen 1:6-8, WTJ 53 (1991) 227-240 (za: IZBG
38 (1991-2) nr 249).
957
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot, red. S. PECARIC, tum. S. Pecaric, S. Pecaric,
E. Gordon, Krakw: Fundacja Ronalda S. Laudera 2003, 302.
przy pomocy tych samych obrazw i terminw jak budowa stworze-
nie wiata. Mieszkanie jest wiatem, ktry Mojesz (w imieniu Boga)
umacnia w podstawach, utwierdza i stabilizuje, nad ktrym rozciga
namiot jak niebo. Sumarycznie stwierdza to Psalmista: I wznis swoje
wite Mieszkanie jak wysokie niebo, jak ziemi, ktr ugruntowa na
wieki (Ps 78,69). wiat i witynia w Biblii przeplataj si znaczeniowo;
witynia reprezentuje cae stworzenie: Pan mieszka w witym domu
swoim, niechaj zamilknie przed Nim caa ziemia (Ha 2,2; por. Iz 6,3).
Kolejn asocjacj mamy na trzecim etapie opowiada Wj 40 i Rdz
1. Trzeci etap postawienia Mieszkania mwi o chlebie dla Jahwe: chle-
bie rozumianym jako podstawowe poywienie, podstawowy skadnik
wszelkich posikw: zwykych i kultowych (Rdz 14,18; 18,5-8; Iz 58,7;
Ez 18,7.16; Tb 4,16; Prz 22,9; passim), chlebie, ktry w Biblii bardzo
czsto wystpuje (symbolicznie) w znaczeniu oglnym: oznacza i sym-
bolizuje po prostu pokarm, poywienie (Rdz 3,19
958
; 28,2; Pwt 8,3; Ps
42,4; 80,6; 102,10; Am 4,6; Prz 9,5; Koh 9,7; Mt 4,4 = k 4,4; Mt 6,11,
= k11,3; passim)
959
. A trzeci dzie stworzenia opowiada, e ziemia ma
wyda roliny zielone i drzewa, aby daway nasiona i owoce na pokarm
i poywienie (ww. 11n). J.S. SYNOWIEC pisze: O innych typach rolin-
noci nie ma tu mowy, przypuszczalnie dlatego, e autor interesowa si
przede wszystkim rolinnoci potrzebn do odywiania zwierzt i ludzi
(...). Mwic o rolinnoci przeznaczonej do odywiania ludzi i zwierzt,
autor wspomina tylko roliny nasienne i drzewa owocowe
960
. Rzeczy-
wicie, Bg stwierdza w wersecie 29., ktry jest kontynuacj i rozwini-
ciem ww. 11n: Oto wam daj wam wszelk rolin przynoszc ziarno
po caej ziemi i wszelkie drzewo, ktrego owoc ma w sobie nasienie: dla
was bd one pokarmem (por. te Rdz 6,21 i 9,3)
961
. W. 14. Psalmu 104,
opiewajcego Boy akt stwrczy, czy jakby oba obrazy: Kaesz rosn
trawie dla byda i rolinom, by czowiekowi suyy, aby z roli dobywa
chleba. I ten chleb owoc ziemi i symbol poywienia skadano w ofe-
rze przed obliczem Jahwe w Namiocie Spotkania
962
.
958
BT wyraz chleb w tym wersecie tumaczy jako poywienie.
959
Zob. D. SESBOE, Chleb, w: STB, 118-121; Chleb, w: Kultura biblijna. Sownik,
red. D. Fouilloux (red. wyd. polskiego W. Chrostowski), Warszawa 1997, 46n; Chleb,
w: M. LURKER, Sownik obrazw i symboli biblijnych, tum. K. Romaniuk, Pozna:
Pallottinum 1989, 32-34; Chleb, w: SSB, 88.
960
J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie Heksameron, jw., 14.
961
Zob. K.A. DEURLOO, Food for Life. The Narrative Function of Gen 1,29-30,
ACEBT 8 (1987) 53-63 (za: IZBG 36 (1988/9) nr 336).
962
Chleb, w: B. Szczepanowicz, Atlas rolin biblijnych. Pochodzenie, miejsce w Bi-
Siedmioczciowy schemat wskazuje zawsze na czwarty element,
jako punkt centralny budowy koncentrycznej. W opowiadaniu Wj 40,
17-33, podzielonym na siedem czci, cz rodkowa opisuje wsta-
wienie wiecznika do Mieszkania i umieszczenie na nim wiate, a wic
rozwietlenie witego Namiotu. W Rdz 1 czwarty dzie (cz rod-
kowa) opisuje stworzenie wiate, czyli rwnie rozwietlenie wiata.
W Wj 40, 24n Mojesz postawi wiecznik i umieci lampy (::)
przed Jahwe. W Rdz 1 Bg uczyni ciaa janiejce (:x:), czyli
soce, ksiyc i gwiazdy, i umieci na sklepieniu nieba, aby wieci-
y nad ziemi (Rdz 1,16n). M
e
orot, sowo uyte na oznaczenie soca
i ksiyca w Rdz 1, cile wedug tekstu hebrajskiego oznacza lam-
py
963
, czy latarnie
964
, a wic te przedmioty, ktre zostay umieszczone
w Mieszkaniu na dodatek tego samego dnia/etapu budowy. Paralela
wydaje si by bardzo wyrana
965
.
Podobn paralel zauwaamy na szstym etapie obu opowiada.
Szsty dzie ustawiania Mieszkania mwi o otarzu caopalnym
i ofarowaniu na nim caopalenia i ofary pokarmowej
966
. Ofara caopal-
na skadana bya ze zwierzt (w, baran, kozio, ptaki)
967
; a Rdz 1,24
czytamy wanie o stworzeniu zwierzt, wrd ktrych autor wymie-
nia bydo, zwierzta naziemne i dzikie zwierzta. Wszystko, co zostao
stworzone wiato, roliny, zwierzta (Rdz 1) ma suy teraz
kultowi, uwielbieniu Jahwe (Wj 25nn). Z ciemnoci i chaosu do wiata
i porzdku (Rdz 1) z nieczystoci i grzesznego bezadu do czystoci
i uporzdkowanego kultu (Wj 25nn).
W kocu, tak jak w Rdz 1, tak i w Wj 40 czowiek (Mojesz, Aaron
i jego synowie) jest wymieniony dopiero na kocu caego opowiada-
nia. Mojesz, wymieniony jako podmiot w w. 18, obecny w dalszej
czci opisu tylko pod oson czasownika w 3. os. sing. (wzi, umie-
ci) pojawia si wraz z Aaronem i jego synami dopiero w ostatnim
dniu opisu erekcji Mieszkania. Dla autora materiau kapaskiego
blii, symbolika, Krakw; WAM 2003, 56-58.
963
J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie Heksameron, jw., 29.
964
965
Potwierdzi j moe jeszcze fakt, e w. 25. z Wj 40, o umieszczeniu lamp,
nie wspomina o oliwie do wiecznika (rzeczy tu spodziewanej). Moliwe, e autor Wj
40,17-33 chcia uczyni czytelniejsz asocjacj w. 25 z Rdz 1,17 przez nie umieszcze-
nie tego szczegu, ktry mgby w zwizek zaciemni.
966
Por. Kp 2,1 i przypis w BT.
967
CH. HAURET, Ofara, w: STB, 610-615.
bardzo celowe jest umieszczenie czowieka na kocu opisu czowie-
ka, jako korony i krla stworzenia (Rdz 1) oraz wodarza i namiestnika
Boego w Mieszkaniu Jahwe (Wj 40). Wszystko we wszechwiecie
stworzone jest, aby suy czowiekowi (Rdz 1)
968
, a czowiek aby
suy Bogu (Wj 40).
Tyle na temat Wj 40,17-33. Ostatni, ale nie mniej interesujc,
cech wyrnion przeze mnie, ktra czy opowiadanie o budo-
wie Mieszkania z opowiadaniem o stworzeniu wiata, bdzie liczba
i charakter dzie. Znamienne jest, e zarwno w poemacie Rdz 1, jak
i w opowiadaniu Wj 25-40 w siedmiu etapach stwarzania/budowy wy-
ania si osiem dzie. I tak w Rdz 1 s nimi: 1. stworzenie wiata
i oddzielenie go od ciemnoci, 2. podzia wd na grne i dolne: stwo-
rzenie nieba, 3. oddzielenie wd dolnych od ldu: stworzenie ziemi,
4. stworzenie rolinnoci, 5. stworzenie soca, ksiyca i gwiazd, 6.
stworzenie zwierzt wodnych i latajcych, 7. stworzenie zwierzt l-
dowych, 8. stworzenie ludzi
969
. Analogicznie w opowiadaniu o Miesz-
kaniu mamy osiem uczynionych elementw: 1. namiot, 2. Arka, 3.
st, 4. wiecznik, 5. otarz kadzenia, 6. otarz caopalenia, 7. kad, 8.
dziedziniec (pot). Ju Ojcowie Kocioa rozrniali te dziea
970
, a kla-
syczny, pochodzcy od w. Tomasza podzia
971
widzi w Rdz 1 dwie
kategorie dzie Boych: dziea wyrniania (opus distinctionis, inni:
separationis) i dziea ozdabiania (opus ornatus). Kada z tych czci
obejmuje po trzy dni i cztery dziea stwrcze
972
. Podzia ten, przyjty
powszechnie w egzegezie Rdz 1, mona by te zastosowa do Wj 25-
40. Ide takiego ujcia jest to, by wyrni jak rzecz z otaczajcego
kontekstu (distinctio), by nastpnie mc dziaa na t rzecz, ozdabiajc
j szczegami (ornatus). W Wj 25-40 opus distinctionis byoby za-
tem Mieszkanie, wydzielone przez ciany namiotu i dziedzica, a jego
968
Zob. bardzo ciekawy artyku N. AVIEZERA (Man, the Pinnacle of Creation, JBQ
19 (1991) 239-243), w ktrym autor przedstawia aktualne dane naukowe (kosmologia,
fzyka, chemia, biologia) rozjaniajce i potwierdzajce biblijne twierdzenie z Rdz 1,
e wszystko we wszechwiecie istnieje, aby suy czowiekowi, jego pojawieniu si
na Ziemi i jego yciu.
969
T. BRZEGOWY, Picioksig Mojesza, jw., 114n; J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie
Heksameron, jw., 39; D. HERMANT, Analyse littraire du premier rcit, jw., 441.
970
Zob. m. Broek, Heksameron w literaturze antycznej, Meander 38 (1983) 23-28;
tene, Heksameron w De laudabus Dei Drakoncjusza, Meander 38 (1983) 101-110.
971
Summa Theologica, I, q. 65 (67), a. 4 (Ia, q. 74, a. 1).
972
T. BRZEGOWY, PicioksigMojesza, jw., 114n, J.S. SYNOWIEC, Jak rozumie Hek-
sameron, jw., 38; D. HERMANT, Analyse littraire du premier rcit, jw., 437n.
opus ornatus byoby siedem sprztw kultycznych. Mieszkanie nowe
stworzenie wypeniane jest nowymi dzieami: Ark, wiecznikiem,
wieloci miedzianych naczy i przedmiotw liturgicznych, tak, jak
dawne stworzenie wypenione byo socem, ksiycem i mnogoci
ywych stworze.
Stylizacj opisu Mieszkania wedug teologii stworzenia wiata tak
najoglniej mona zobrazowa w sowach:
I Bg rzek: Niech si stanie Mieszkanie (Wj 25-31). I stao si tak
(Wj 35-40). I widzia Bg, e byo dobre.
Przejdmy do omwienia znaczenia owej stylizacji.
3. Dopenienie dziea stworzenia
Stylizacja opowiadania o Mieszkaniu na pustyni wedug stwrczego
poematu z Rdz 1 jest pewn tajemnicz ciek wyznaczon czytelni-
kowi przez autora kapaskiego. Hagiograf nigdzie nie napisze wprost,
e Mieszkanie jest nowym wszechwiatem czy odnowieniem/dopenie-
niem stworzenia, cho wie, e nie wszyscy pjd t interpretacyjn dro-
g; tak dzieje si np. w dzisiejszej egzegezie. A moe wanie o to mu
chodzio? Autor pozostawia pewien trop, za ktrym uwany suchacz/
czytelnik powinien pody. Wskazuje na strzeon w kapaskich ro-
dowiskach teologiczn prawd, a wydobycie jej znaczenia pozostawia
ju swemu odbiorcy
973
.
Egzegeci zainteresowani tematem wydobywaj z tej stylizacji lek-
ko rne odcienie interpretacyjne. Dla B. JANOWSKIEGO Mieszkanie to
nowe stworzenie. Neuschpfung tak egzegeta widzi i defniuje t
analogi
974
. P. WEIMAR z kolei woli mwi o Mieszkaniu jako Vollen-
dung dopenieniu, ukoczeniu dziea stworzenia
975
. E. BLUM nazy-
wa Mieszkanie stworzeniem w stworzeniu: Schpfung in der Schp-
973
Stylizacja opowiadania o Mieszkaniu wedug stwrczego poematu z Rdz 1 jest
dowodem na typologiczno tekstw biblijnych nie tylko wzgldem Nowego Testa-
mentu, ale ju tych starotestamentowych wzgldem siebie. Jest take przykadem na
wewntrz-biblijn interpretacj tekstw: autorzy natchnieni interpretuj pewne prawdy
i wydarzenia w oparciu o inne biblijne teksty, std pewne elementy da si najlepiej
zrozumie i wyjani wanie w oparciu o paralelne biblijne fragmenty.
974
B. JANOWSKI, Tempel und Schpfung, jw., 37-69.
975
P. WEIMAR, Sinai und Schpfung, jw., 337-385.
fung
976
, a B. JRGENS mwi o Mieszkaniu na pustyni jako o przywr-
ceniu do dawnego stanu, odnowieniu porzdku stworzenia
977
. Kada
z tych interpretacji podkrela pewien odcie teologicznej wymowy za-
biegu pisarskiego P.
W pierwszym rozdziale pracy, kiedy staraem si okreli gatunek
Wj 25nn, wskazaem na wyobraenie staroytnych, e witynia-sank-
tuarium jest odwzorowaniem nieba, jest typem, odbiciem prawdziwej
wityni Niebieskiej, ktra pozostaje dla niej boskim archetypem. Tu
dochodzimy do drugiej odsony tej prawdy sanktuarium Jahwe jest
take odbiciem wiata, mikrokosmosem, sakralnym znakiem i obrazem
kosmosu, wiata stworzonego przez Boga.
Koncepcja wityni jako obrazu wiata, imago mundi, jest bardzo
staroytna (M. Eliade). W micie stwrczym z Ugarit konfikt Baala
z Jammem oraz stworzenie wiata cz si bezporednio z budow
wityni dla bstwa
978
. Zwyciski Baal, krl i sdzia, musi mie dom
na zamieszkanie. L.R. FISHER stwierdza za Mowinckelem, e ten dom
budowany przez Baala, jego witynia, jest mikrokosmosem, miej-
scem symbolizujcym cay wiat
979
. Podobny schemat wystpuje w mi-
cie stwrczym z Mezpotamii
980
i innych stwrczych opowiadaniach,
gdzie stworzenie koczy si budow wityni dla boga
981
. Na gruncie
biblijnym W.F. ALBRIGHT ju wiele lat temu wskaza, e architektura
i wyposaenie jerozolimskiej wityni Salomona ucieleniaj sym-
bolik nieba, ziemi i podziemia
982
. Myl t wiele lat pniej rozwin
i poszerzy J.D. LEVENSON, wykazujc, e witynia w Jerozolimie bya
w rzeczywistoci postrzegana jako mikrokosmos i reprezentowaa mi-
dzy innymi stworzenie
983
. Jako, e witynia w teologii kapaskiej
976
E. BLUM, Studien zur Komposition des Pentateuch, jw., 245 i 311.
977
B. JRGENS, Wiederherstellung der Schpfungsordnung, Bibel und Liturgie 75
(2002) 56-59.
978
L.R. FISHER, Creation at Ugarit and in the Old Testament, VT 15 (1965) 313,
316n.
979
Tame, 318.
980
Zob. szerzej S.A. GELLER, A Literary Theology of the Priestly Work, jw., 102.
981
Zob. J.L. SKA, La structure du Pentateuque dans sa forme canonique, ZAW 113
(2001) 336n.
982
W.F. ALBRIGHT, Archeology and the Religion of Israel, Baltimore: John Hopkins
Press 1953, 142-155; za: J.R. DAVILA, The Macrocosmic Temple, Scriptural Exegesis, and
the Songs of the Sabbath Sacrifce, Dead Sea Discoveries (Leiden: Brill) 9 (2002) 1.
983
J.D. LEVENSON, Creation and the Persistence of Evil: The Jewish Drama of Di-
vine Omnipotence, San Francisco: Harper & Row 1988, 78-99; za: J.R. DAVILA, The
jest widziana jako esencja wszechwiata i imago mundi, to konstrukcja
Mieszkania na pustyni musi przypomina stworzenie wiata, odbija
dzieo stwrcze. Tworzenie Mieszkania naladuje stworzenie wiata.
Wydobycie rzeczy z pustki i bezksztatu oraz nadanie im formy i usta-
lenie dla nich prawa czy oba opowiadania bardziej jeszcze ni prosty,
a jednoczenie uroczysty styl obu wypowiedzi. Autor kapaski powie
na ten temat jeszcze co wicej (o tym poniej).
Koncepcja Namiotu Spotkania jako obrazu wiata dobrze zostaa
odczytana ju przez staroytnych. Kosmiczny symbol wiata w Miesz-
kaniu widzieli: FILON z Aleksandrii
984
(y na przeomie er) oraz Jzef
FLAWIUSZ (I w. po Chr.), a wnioskujc z tego, wczesna tradycja ydow-
ska
985
. Flawiusz swj opis Mieszkania i szat kapaskich koczy tak
oto znamienn dla naszych rozwaa refeksj:
Mona zdumiewa si t nienawici, ktr ludzie uparcie ywi przeciw
nam, twierdzc, i uwaczamy Bogu, ktremu oni w swoim mniemaniu
oddaj cze. Jeli bowiem kto zastanowi si nad budow Przybytku
i obejrzy szaty kapaskie oraz naczynia, ktrych uywamy do witych
obrzdw, zrozumie na pewno, e nasz prawodawca by czowiekiem
Boym i e bluniercze oskarenia wytaczane nam przez innych ludzi
nie maj adnego uzasadnienia. Jeli tylko obejrzy te przedmioty bez
uprzedze, rozumnie, to dostrzee, i kady z nich zamierzony jako na-
ladowanie i wyobraenie wszechwiata. Wemy najpierw sam Przyby-
tek: dzielc jego trzydziestookciow dugo na trzy czci i przezna-
czajc dwie czci dla kapanw, jako dostpne dla wszystkich, Mojesz
ma na myli obraz ziemi i morza, gdy i ziemia i morze s dla ludzi
dostpne; natomiast trzeci cz zachowa dla samego Boga, jako e
do nieba ludzie nie maj dostpu. Nastpnie umieszczajc na stole
dwanacie bochenkw, chce on da do zrozumienia, i na tyle wanie
miesicy dzieli si rok. Ksztatujc za kandelabr z siedemdziesiciu
czci, nawizuje do dziesiciu dziaw kadej planety, podczas, gdy
siedem lamp kandelabru wyobraa ruch samych planet, ktrych wanie
jest siedem
986
. Tkaniny uplecione z czterech rodzajw nici s symbolem
czterech ywiow: byssos [bisior MM] zapewne wyobraa ziemi,
albowiem z niej wyrasta len, purpura przedstawia morze, jako e zaczer-
wienione jest ono krwi ryb; bkit musi wyobraa niebo, a szkarat jest
Macrocosmic Temple, jw., 1.
984
De vita Moysis (O yciu Mojesza), 2, 72. Filon synie wanie z metody alegory-
stycznej w egzegezie.
985
Por. te AARON ROTHKOFF, Tabernacle, w: Ecyclopedia Judaica, vol. 15, Jerusa-
lem: Keter Publishing House 1978, kol. 679-688, tu: 680.
986
Staroytni znali siedem cia niebieskich Ukadu Sonecznego. Byy nimi: Sa-
turn, Jowisz, Mars, Wenus, Merkury oraz Soce i Ksiyc.
chyba symbolem ognia. Suknia arcykapana utkana z lnu take oznacza
ziemi, a wpleciony w ni bkit sklepienie niebieskie; owoce gra-
natu wyobraaj na niej byskawice, a dwik dzwonkw przedstawia
gromy. Wierzchnia szata arcykapana take symbolizuje ca przyrod,
ktr Bogu spodobao si utworzy z czterech ywiow; a wplecione
w t szat zoto jest, jak przypuszczam, wyobraeniem przenikajce-
go wszystko wiata sonecznego. Essen [pektora] za umieci [Moj-
esz] w jej rodku na wzr ziemi, ktra zajmuje miejsce rodkowe [we
wszechwiecie]. Natomiast szarfa opasujca szat jest w jego zamierze-
niu symbolem oceanu otaczajcego ziemi ze wszystkich stron. So-
ce i ksiyc wyobraone s przez dwa sardoniksy, ktrymi spi szat
arcykapana. Co si za tyczy dwunastu drogocennych kamieni, to czy
kto uzna je za symbol miesicy, czy te bdzie wola widzie w nich
wyobraenie konstelacji o takiej wanie liczbie gwiazd, nazywane
przez grekw koem zodiaku w obu wypadkach nie uchybi myli
prawodawcy. Strj gowy za moim zdaniem wyobraa niebo, jako e
jest barwy niebieskiej; w innym razie bowiem nie byoby na tej czap-
ce imienia Boga, wypisanego wietlistymi literami na wiecu i to na
wiecu zotym, jako e Bg najbardziej miuje wiato
987
.
Podobne, cho mniej bezporednie sugestie, odnajdujemy w p-
niejszych komentarzach ydowskich dotyczcych Mieszkania
988
. Ksi-
ga Jubileuszy (Jub 1,29) natomiast mwi o chronologicznej tablicy-
wzorcu biegncej od stworzenia wiata do budowy wityni
989
. Dla y-
dw wsuchujcych si i medytujcych nad tekstami Tory, paralela mi-
dzy Mieszkaniem a stworzeniem bya dobrze rozpoznawalna. Bardzo
moliwe, e w. Jan Ewangelista nawizuje wanie do niej, czynic
w Prologu
990
do swej Ewangelii wyrane aluzje do obu opowiada
991
:
rozpoczynajcym stwierdzeniem Na pocztku byo Sowo (VEn avrch/|
h=n o`l o,goj : 1,1) nawizuje do opowiadania Rdz 1
992
, a stwierdzeniem
kocowym Sowo (...) rozbio namiot midzy nami (evskh,nwsen evn h`mi /n:
1,14), do opowiadania o Mieszkaniu.
987
J. FLAWIUSZ, Dawne dzieje Izraela. Judeorum Antiquitates Judeorum Antiquitates, red. E. Dbrowski, E. Dbrowski,
Pozna-Warszawa-Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha 1962, III, 7,7; zob. te III, 6, 4.7.
988
:: ::: ::. Tora Pardes Lauder. Szemot Szemot, red. S. PECARIC, tum. S. Pe- S. Pe-
caric, E. Gordon, Krakw: Fundacja Ronalda S. Laudera 2003, 282-446.
989
L.W. CASPERSON, Sabbatical, jubilee and the temple of Solomon, VT 53 (2003) 288.
990
Historyczne autorstwo Prologu Ewangelii w. Jana jest tu kwesti nieistotn.
991
E. RUCKSTUHL, Und das Word wurde Fleisch (Jo 1,14), BL 13 (1972) 235-238.
992
Egzegeci Nowego Testamentu s do zgodni, e werset Rdz 1,1 poprzez Prz
8,20 utorowa drog dla Janowego Prologu o Przedwiecznym Sowie (T. BRZEGOWY,
Czy Bg stworzy chaos, jw., 19).
Jest wiele racji w opinii, e poemat Rdz 1 to programowy utwr ka-
paskiej teologii
993
. Kapaski system mylenia jest przesiknity teo-
logi stworzenia, ukazan w tym kosmogonicznym poemacie. Potop za
czasw Noego, to powrt do stanu przed stworzeniem wiata, gdy pier-
wotne wody dominoway (por. Rdz 7,4). Bg wyprowadza wiat z po-
topu dokadnie tak, jak powoywa wiat do istnienia: najpierw pojawia
si wiatr (r
a
h) nad wodami, ktry osusza ziemi (Rdz 8,1), nastpnie
wody znw si oddzielaj od ziemi (8,2n), rne gatunki zwierzt wy-
chodz na ld i maj si tam rozmnaa (8,17n), po czym nastpuje bo-
gosawiestwo czowieka (9,1) i przypomnienie, e zosta stworzony
na obraz Boy (9,6)
994
. Potop koczy si pierwszego dnia, pierwszego
miesica, rozpoczynajc nowe stworzenie (8,13), a kategoria siedmiu
dni jak echo powraca w opowiadaniu (7,4; 8,10.12). Potop to nowe
dzieo stwarzania, odnowienie stworzenia. Mieszkanie Jahwe na pusty-
ni (Wj 25-40) rwnie zawiera w sobie tajemnic stworzenia. Odbija
w sobie doskonay wzr niebiaski, archetypiczny Namiot wity, i jest
powoywane przez Boga do istnienia na wzr stwarzania wiata: m.in.
poprzez siedem mw-rozkazw Jahwe, wyodrbnianie witego czasu
i witej przestrzeni, obecno Ducha Boego (r
a
h Elhm) i kocowe
bogosawiestwo dziea. Mieszkanie, a wedug P. WEIMARA rwnie
cay Synaj
995
, jest wiatem w piguce, mikrokosmosem, symbolem-zna-
kiem kosmosu, ktry na nowo wiat uwica, porzdkuje i czyni do-
brym. Dzie Przebagania (jm kippur/hakippurm; zob. Kp 16) take
odbija w sobie teologi stworzenia: zamiast powtarza potop co pewn
generacj, Bg ustala ten coroczny rytua, symbolicznie porwnywalny
z oczyszczajcym charakterem potopu
996
. Nieczysto, atrybut sfery
993
Zob. np. F.H. GORMAN, The Ideology of Ritual. Space, Time and Status in the
Priestly Theology (JSOT Supplement Series 91), Sheffeld: Sheffeld Academic Press
1990, szczeg. 39-60. Autor powica swe studium rytualnemu systemowi w pimie 39-60. Autor powica swe studium rytualnemu systemowi w pimie
kapaskim. Stwierdza, e kapaski system rytualny moe by dogbnie zrozumiany,
jeli zobaczymy w nim kultyczny sposb prezentacji wiata w kontekcie kapaskiej
teologii stworzenia.
994
T ostatni analogi (czowiek obrazem Boga) rozwija E. FIRMAGE, Genesis
1 and the Priestly Agenda, JSOT (1999) 97-114, szczeg. 101n. Autor skupia si na
temacie diety (poywienia) w opowiadaniu o stworzeniu, potopie i w prawodawstwie
Kp 11, przypisywanym przez autora do Kodeksu H.
995
P. WEIMAR, Sinai und Schpfung, jw., szczeg. 359nn. 359nn.
996
R.S. KAWASHIMA, The Jubilee Year and the Return of Cosmic Purity, CBQ 65
(2003) 375. Podobnie S.A. GELLER, A Literary Theology of the Priestly Work, jw., 109.
Autor skupia si w swym artykule gwnie na kapaskim Dniu Przebagania (Kp 16).
W naszym temacie pisze: Extraordinary degree achieved on the holiest day means
profanum, powraca do ustalonego jej miejsca w kosmosie tym razem
do Azazela na pustyni
997
. Tu pustynia (tak jak wczeniej wody) symbo-
lizuje profanum, a doskonale uporzdkowany obz Izraela jest t sfer
oddzielon
998
. Dzie ten to coroczne odnowienie porzdku stwrczego.
Wanie tego dnia rozpoczyna si szczeglny w kalendarzu kapaskim
Rok Jubileuszowy (Lb 25), obchodzony po kadych siedmiu latach
szabatowych (a wic po kadych 49 latach, co 50 lat). Rok Jubileuszo-
wy to najpeniejsze przywrcenie kosmicznego porzdku stworzenia
do Izraela
999
. Kady z was powrci do swej wasnoci i kady powrci
do swego rodu (25,10); nie bdziecie sia, nie bdziecie tego, co
uronie, nie bdziecie zbiera nieobcitych winogron (25,11). I czo-
wiek, i stworzona natura maj powrci do pierwotnego, ustalonego
przy stworzeniu porzdku Boego. Wkroczenie do Izraela nieporzdku
i bezadu przez niewolnictwo i sprzeda ziemi maj by odseparowane
i zniwelowane przez Rok Jubileuszowy. Rok ten widziany jako ogo-
szenie wolnoci to nie tyle reforma socjalna, co powrt do domu, do
witego uporzdkowania, wszystko wraca tam, gdzie powinno by, do
pocztku, gdy wiat by dobry. Milgrom powie, e ziemia ma powrci
do swych uwarunkowa z dnia szabatu stworzenia
1000
; mona doda, e
nie uprawiana ma przypomnie sobie i innym stan pierwotny, dzie-
wiczy, naturalny, a czowiek i zwierzta maj, jak w dniu stworzenia,
ywi si tym, co na niej wyronie (25,6n.19n). Ciekawe, e paralelne
prawodawstwo innych rde biblijnych (Wj 21 i Pwt 15) nie uywa
tego obrazu powrotu
1001
. Wida tu wpyw specyfcznej kapaskiej te-
ologii stworzenia. Wreszcie, w koncepcji rda kapaskiego, nard
Izraela jest take przedstawiany w momencie stwarzania. Uwolniony
z Egiptu, tej przestrzeni profanum, na Synaju zostaje oddzielony od
innych narodw i otrzymuje sw priorytetow misj:
Teraz jeli pilnie sucha bdziecie gosu mego i strzec mojego przy-
mierza, bdziecie szczegln moj wasnoci pord wszystkich na-
rodw, gdy do Mnie naley caa ziemia. Lecz wy bdziecie Mi krle-
stwem kapanw i ludem witym (Wj 19,5n).
even more than restoration. The only adequate translation is re-creation (tame).
997
Wicej nt. Azazela, demona pustyni zob. H. H.TAWIL, The Prince of the Steppe:
A Comparative Study, ZAW 92 (1980) 43-59.
998
R.S. KAWASHIMA, The Jubilee Year, jw., 375n.
999
Tame, 383n.
1000
Za: R.S. KAWASHIMA, The Jubilee Year, jw., 384, n. 67.
1001
Tame, 384.
Jak rne dziea stwrcze we wszechwiecie maj swe ustalone
miejsca, a zwierzta wedug rodzajw i gatunkw swoje ustalone prze-
strzenie, tak kade pokolenie narodu Izraelskiego ma swoje miejsce na
ziemi, a w ramach pokolenia kada rodzina podobnie. Wyidealizowa-
ny obz Izraela (Lb 2)
1002
to zorganizowana i uporzdkowana wedug
pokole (l
e
mip
e
htm) i rodw (l
e
bt btm) przestrze, w centrum
ktrej znajduje si sanktuarium, Namiot Spotkania. Aby by nard, po-
trzebna jest i ziemia: koniec Ksigi Liczb to stwarzanie poprzez wy-
dzielenia i separacje poszczeglnych pokole i terytoriw nowej ziemi,
uporzdkowany podzia Kanaanu. Granice Kanaanu, wyznaczone w Lb
34,1-15, oddzielaj porzdek od zupenego pustkowia, czysto od nie-
czystoci, a w porodku nowego kraju i nowego narodu synw Izraela
znw janieje Mieszkanie Jahwe i obecno Boa:
Nie bdziecie bezczecili kraju, w ktrym mieszkacie... Nie plamcie
przeto ziemi, w ktrej mieszkacie, porodku ktrej jest rwnie moje
Mieszkanie. Ja bowiem, Jahwe, mieszkam pord Izraelitw
(Lb 35,33n).
Kapaska teologia stworzenia przeplata si przez cay materia tej
szkoy. Mona stwierdzi, e rdo to przedstawia pocztki wiata,
czowieka i Izraela, a czyni to poprzez pryzmat stwarzania. To stworze-
nie to krlestwo uporzdkowania, gdzie Bg zajmuje centraln pozycje
w yciu czowieka i narodu.
To porzdkowanie wiata to czynienie go witym. wito (::),
sowo, ktre w tak wyjtkowy sposb odnosi si w Biblii do tajemnicy
Boga, autor kapaski na zasadzie odbicia wzorca niebiaskiego
wprowadza w wiat stworzony. W dziele stwarzania pojawia si pierw-
sza wito w wiecie, mianowicie wito czasu: Wtedy Bg pobo-
gosawi w sidmy dzie i uczyni go witym (Rdz 2,3; por. Wj 31,14n;
35,2). Szabat staje si szczeglnym miejscem witym w czasie. Jak
powie E. FIRMAGE, szabat to sanktuarium w czasie
1003
. Pniej ten
sam autor wprowadza drug wito w stworzonym wiecie: wito
czowieka, wito ludu Boego: Lecz wy bdziecie Mi krlestwem
1002
Zob. szerzej J. KUSCHKE, Die Lagevorstellung der priesterschriftlichen Erzh-
lung, jw., 74-105.
1003
E. FIRMAGE, Genesis 1 and the Priestly Agenda, jw., 110. Zob. te M. BAUKS,
Le Shabbat: Un Temple dans le Temps, tudes Thologiques & Religieuses 77 (2002)
19-27. Wedug Bauksa, w pimie kapaskim szabat zastpi stare wito peni ksi- Wedug Bauksa, w pimie kapaskim szabat zastpi stare wito peni ksi-
yca, a cotygodniowa celebracja szabatu zostaa ustalona jako staa praktyka podczas
babiloskiego wygnania.
kapanw i ludem witym (Wj 19,6). W kocu wito w materiale
kapaskim przybiera kategorie przestrzeni, staje si witoci miej-
sca: I uczyni Mi wite miejsce, abym mg zamieszka pord was
(Wj 25,8); Wtedy wemiesz olej namaszczenia i namacisz Mieszkanie
i wszystko, co w nim jest; powicisz go i wszystkie jego sprzty, i b-
dzie wity (Wj 40,9). witym staje si Mieszkanie Jahwe i wszystko,
co jest z nim zwizane: kapani, sprzty (szczeglnie otarze), szaty,
olej do namaszczenia, kadzido, ofary (zob. Wj 28,2.4.36; 29,33.34.37;
30,10.25.31n.35nn.). W tych wszystkich trzech przestrzeniach przeby-
wa niejako wity Bg: w witym czasie, ktrym jest szabat, w wi-
tym ludzie Boym i w sanktuarium. wito kadego z tych trzech
wymiarw uzasadniona jest witoci Boga: czas jest wity, bo sam
Bg w nim odpocz, lud jest wity, bo jest ludem Boga, Mieszkanie
(i wszystko z nim zwizane) jest wite, bo jest mieszkaniem Boga.
Proces uwicania wiata zosta zapocztkowany ju w momencie
stwarzania go, swj punkt kulminacyjny osiga w momencie inaugu-
racji Mieszkania, a kontynuacj procesu uwicania bdzie zapewnia
regularny kult.
Powiedzielimy poprzednio, e zarwno Mieszkanie jak i wiat
w pimie kapaskim speniaj cechy witej przestrzeni, przestrzeni
sacrum: s wydzielone od przestrzeni profanum, pozostaj w staej, bli-
skiej relacji do Boga i domagaj si dziaania ze strony czowieka. wiat
stworzony i uporzdkowany przez Boga ze swej natury by przestrze-
ni sacrum dopki grzech nie wkroczy w ycie czowieka i wiata.
Od tego momentu Bg ju nie przechadza si z czowiekiem, wic
ludzko musi szuka zbawczego uporzdkowania inaczej: dla autora
kapaskiego takim powrotem czowieka do witej przestrzeni bdzie
budowa Mieszkania na pustyni.
Wedug P najpierw wic wiat jest Mieszkaniem Boym, potem
staje si nim maleki Namiot. Tak, jak wszechwiat wyposaony jest
w soce, ksiyc, gwiazdy, morze, roliny i zwierzta, tak Mojesz
ma wyposay Mieszkanie w sprzty: ark, cheruby, otarz, mnstwo
przedmiotw z brzu. W kocu w Mieszkaniu, oprcz Boga, zamiesz-
ka rwnie czowiek. Aaron drugi Adam, tak jak ten pierwszy, jest
nagi. Aby zatem mg przystpi do Boga, trzeba mu uczyni odpo-
wiednie szaty. P powica im szczeglnie wiele miejsca (Wj 28 i 39).
Aaron nowy Adam, przyodziany w nowe szaty, znw moe przeby-
wa w obecnoci Boej. I tak, jak Adam w imieniu caego stworzenia
chwali Boga, tak teraz Aaron w imieniu caego Izraela moe wej do
Najwitszego i sprawowa kult oraz rozmawia z Bogiem. Stworzenie
si odradza, a Bg i czowiek na nowo staj wobec siebie.
Patrzc szerzej za autorem kapaskim na biblijny obraz stworze-
nia wiata (Rdz 1-3) w relacji do budowy Mieszkania, moemy powie-
dzie, e Namiot Spotkania jest nowym stworzeniem, nowym rajem,
w ktrym Bg znw moe zamieszka. Na pocztku Bg mieszka
w wiecie, przechadza si po ogrodzie (Rdz 3,8), wiat ten i stworze-
nie napenio si jednak grzechem, wic Bg musia odej. Po potopie
i wyzwoleniu z Egiptu nastpuje odrodzenie, odnowienie stworzenia:
Bg moe do niego wrci. Mieszkanie ma sta si nowym Edenem,
nowym rajem, gdzie Bg znw bdzie mg spotka si z czowiekiem.
Namiot Spotkania to odnowienie tego pierwszego przymierza, jakim
byo stworzenie: Tam bd si spotyka z synami Izraela, i to miejsce
bdzie uwicone przez moj chwa. I bd mieszka pord synw
Izraela i bd im Bogiem (Wj 29,43.45); Umieszcz wrd was moje
Mieszkanie i nie bd si brzydzi wami. Bd chodzi wrd was
(Kp 26,11n). D. BARSOTTI pisze: Przybytek Mojesza by niczym
innym, jak odtworzeniem pierwotnego Edenu, gdzie Bg mieszka
wraz z czowiekiem, i wanie w Namiocie przymierza Bg wyznacza
Izraelowi spotkanie
1004
. Raj utracony staje si na nowo odzyskanym.
Wedug niektrych badaczy P-Grundschrift (P
G
) koczy si wanie tu
w Wj 40 odzyskaniem Boej obecnoci.
W egzegezie opisu stworzenia czowieka Rdz 2,21-22 zwraca si
uwag na fakt, e sowo bnh (zbudowa) oraz sowo sl (oznacza
ebro, ale te: belka, drewniana ata) wystpuj take przy opisie budo-
wy Mieszkania oraz eschatologicznej wityni Ezechiela
1005
. Terminy
stworzy i zbudowa s sobie bardzo bliskie i w opisie stworzenia,
i w opisie Mieszkania. Takie samo porwnanie ebra Adama i cia-
ny z boku Mieszkania stosuj ydowscy rabini
1006
. Ezechiel nawizuje
rwnie w swym opisie wityni do rajskiej rzeki (Rdz 2,10-14), ktra
teraz wypywa spod progu wityni (Ez 47,1) oraz do rajskich drzew,
a szczeglnie drzewa ycia (Ez 47,2).
1004
D. BARSOTTI, Medytacje na temat Ksigi Wyjcia, tum. E. Gobek-Zgobica,
Krakw: WAM 1999, 194.
1005
Zob. J. HOMERSKI, Pie o stworzeniu czowieka. Refeksje egzegetyczno-teo-
logiczne nad tekstem Rdz 1,26-28 i 2,7.15.18.21-23, RT 46 (1999), s. 129n (literatura
w nocie 4.).
1006
G. HASAN-ROKEM, Genre Dynamics in Historical Context, Review of Rabinic
Judaism 7 (2004) 156.
Naprzeciw pierwszego stworzenia wiata znajduje si drugie
Mieszkanie Jahwe. Najpierw mieszkaniem Boga byo cae stworzenie
(psalm 104. mwi o Boym mieszkaniu w stworzonym przez siebie
wiecie: Wzniose swe komnaty nad wodami. Za rydwan masz oboki,
przechadzasz si na skrzydach wiatru... Z Twoich komnat nawadniasz
gry; ww. 3n.13) teraz jest nim konkretna budowla na pustyni. Miesz-
kanie to nowe stworzenie, a raczej w materiale P jawi si jako fna,
ukoczenie dziea stwrczego
1007
. Dla rda kapaskiego stworze-
nie jeszcze nie jest cakiem kompletne, dopki Mieszkanie dla Jahwe
nie jest zbudowane. W staroytnych bliskowschodnich kosmogoniach
szczytem, apogeum dziea stworzenia jest konstrukcja sanktuarium dla
boga stworzyciela. Mona tu mwi o pewnej inkluzji: Rdz 1 Wj
25-40, o kontynuacji jednego opowiadania. Konstrukcja Mieszkania to
jaki nawrt, powtrzenie, a waciwie punkt kulminacyjny illo tem-
pore czasu stworzenia. Symetria i integralno tej budowli jest odbi-
ciem jednoci i dobroci wiata i odwzorowaniem nieba. Dla ydw
opowiadanie o Mieszkaniu nie byo jakim nudnym opisem, ale pen
dynamizmu i przesania opowieci o nowym akcie stwrczym Boga.
A. KLAWEK twierdzi, e Rdz 1 by tekstem liturgicznym, liturgiczn
pieni wykorzystywan w kulcie (pitek przed szabatem)
1008
. Wydaje
si, e przeznaczenie pewnych partii Wj 25-40 (np. Wj 40) jest take
liturgiczne. Tekst o Mieszkaniu tchnie bowiem sakramentalnym niemal
namaszczeniem i stanowi oczywiste nawizanie, jakby kontynuacj li-
turgicznego czytania o stworzeniu wiata.
Stworzenie (Rdz 1), zewntrzne w stosunku do Boga, nie byo kom-
pletne, pki nie zostao napenione Bo obecnoci (Wj 40,34-38).
Mieszkanie, centrum i kulminacyjny punkt kosmosu, jest, jak w kos-
mos, Boym domem, miejscem, w ktrym Bg pragnie zamieszka. Tak
jak Jerozolima dla psalmistw, stanowi sam rodek uniwersum. Wok
niego, w koach koncentrycznych, ukada si caa stworzona rzeczywi-
1007
F.H. GORMAN stwierdza: for the Priestly traditionists (...) the order of cre-
ation is not fully fnished until Israelite society and the tabernacle cult are constructed
a o kulcie wedug P mwi: bringing into beeing and the continuation of the order of
creation (F.H. GORMAN, The Ideology of Ritual, jw., 230 i 231).
1008
A. KLAWEK, Pie o stworzeniu, jw., 147n. Liturgiczny charakter Rdz 1 naley
do opinio communis bada nad t jednostk. Naukowcy rni si co do konkretnego
umieszczenia poematu w liturgii Izraela. Np. dla S.H. HOOKEA (inaczej ni dla pol-
skiego uczonego) utwr Rdz 1 wykonywany by przez kapanw podczas siedmiodnio-
wego jesiennego wita Namiotw (S.H. Hooke, In the Beginning, Oxford: Oxford
University Press 1950, 36).
sto. To centrum jest utworzone przez zupenie now obecno Jahwe
na Arce wiadectwa. W teologii kapaskiej, Bg skutecznie prbu-
je zniweczy przepa oddzielajc to, co boskie od tego, co ludzkie
poprzez ustanowienie miejsca staego pobytu pomidzy ludem
1009
. Ta
Boa interwencja u pocztkw historii narodu wybranego bya tak wa-
na, e nard y ni przez nastpne wieki a do spisania jej w tak mo-
numentalnej formie.
Autor natchniony w dziaaniu Boga, w Jego wkraczaniu w histori
Izraela widzia odnawianie si pierwotnego stworzenia. Mieszkanie to
nowe stworzenie. Nowy etap, nowa aska dana ludziom. Bg z powro-
tem zamieszka pord ludzi, oto wszystko stao si nowe (2 Kor 5,17;
Ap 21,5).
Na kocu trzeba stwierdzi, e zaleno obu opowiada nie jest
tylko jednokierunkowa, czyli, e nie tylko opowiadanie o Mieszka-
niu jest zalene od relacji o stworzeniu wiata, ale jest te i odwrotnie
istnieje wzajemna ich zaleno i powizanie w materiale kapa-
skim. W. BRUEGGERMANN stwierdza, e Rdz 1 zbyt czsto interpretowa-
ne byo i jest w oderwaniu od tekstu Biblii, jako utwr autonomiczny,
a za mao w kontekcie i zamyle caego materiau kapaskiego
1010
. Do
tej uwagi doda moemy wasn: zakrojone na szerok skal badania
religioznawcze skieroway egzegez Rdz 1 w stron porwna z inny-
mi staroytnymi kosmogoniami, rdami biblijnymi i pozabiblijnymi,
podczas gdy specyfczny, kapaski kontekst narracji schodzi czasem
na plan dalszy. Kapaski opis dziea stwrczego nie zosta pomylany
ze wzgldu na samo to dzieo (zreszt tak jest i w rdle J), ale wyra-
nie wczony w bieg historii prowadzcej od przymierza z Noem po
potopie a po budow Mieszkania Jahwe, czy nawet po zajcie ziemi
Kanaan. rdo kapaskie w swym materiale jest gwnie zaintereso-
wane i skupione na kulcie Jahwe w Mieszkaniu; aby jednak uzasadni
te stosunki zbawcze pomidzy Bogiem a Izraelem, zaczyna od stwo-
rzenia wiata i wanie std, wanie w tych kategoriach, prowadzi swe
monumentalne opowiadanie ku wyznaczonemu przez siebie celowi.
1009
W.H.C. PROPP, Exodus 1-18. A New Translation with Introduction and Com-
mentary (Anchor Bible 2), New York i in.: AB Doubleday 1999, 50.
1010
W. BRUEGGERMANN, The Kerygma of the Priestly Writers, jw., 408.
Zakoczenie
Opowiadanie o Mieszkaniu Jahwe z Ksigi Wyjcia to tylko wy-
cinek kapaskiej tradycji biblijnego Izraela. Materia kapaski Pi-
cioksigu rozpoczyna si ju w Ksidze Rodzaju, ale cay czas jest to
pewien teologiczny zarys, w ktrym tylko najwaniejsze wedug tej
szkoy wydarzenia jak stworzenie wiata, potop, przymierze z Noem,
przymierze z Abrahamem s opisane szczegowo. Zarys ten suy
jako wystarczajce wprowadzenie do systemowego ukazania w ksi-
gach Wyjcia-Kapaskiej-Liczb teokratycznych instytucji Izraela,
a wic, do tego, co dla tradycji kapaskiej jest najwaniejsze. Charak-
terystyczn cech tego przedstawienia jest kapaski idealizm prawa,
sakralnego porzdku i relacji ludu Izraela z Bogiem. Ponad jedna-trze-
cia caej Ksigi Wyjcia jeszcze raz to przywoam jest powicona
opisowi Mieszkania, sanktuarium Jahwe. Na pozostae, tak fundamen-
talne dla Izraela wydarzenia, jak powoanie Mojesza, wyjcie z Egiptu,
objawienie na Synaju czy Dekalog, zostaje niecae dwie-trzecie Ksigi.
Ta oczywista dysproporcja zdaje si wcale nie niepokoi autora opo-
wiadania o Mieszkaniu. Przeciwnie, hagiograf przekonuje wytrwaych
czytelnikw i czyni to z du skutecznoci e jego wysiek pisarski
jest w peni uzasadniony.
Mojesz zaznaczy podczas swej pierwszej wizyty u faraona (Wj
5,1), e Izrael musi wyj na pustyni, aby urzdzi uroczysto ku czci
Boga Jahwe. Cae wydarzenie Exodusu nie byoby kompletne, gdyby
ta uroczysto si nie odbya. Jeszcze tak niedawno w niewoli, zmu-
szony si i pozbawiony odpoczynku szabatu, Izrael budowa miasta
dla egipskiego faraona. Teraz wolny, z wielkim oddaniem i poszano-
waniem dnia witego, buduje miejsce zamieszkania dla swego Boga.
Ta transformacja warunkw Izraela opisywana jest w kategoriach no-
wego stworzenia. Powicenie zbudowanego Mieszkania i ustanowie-
nie kapastwa, rwnoznaczne z rozpoczciem izraelskiego kultu, jawi
si w tym dokumencie jako drugie stworzenie, stworzenie izraelskiej
spoecznoci Boej, jako apogeum historii Izraela, waniejsze nawet
ni wyjcie z Egiptu, wydarzenia na Synaju czy wzicie w posiadanie
nowej ziemi. Rzeczywicie, autor kapaski stwierdza to w Wj 29,36,
e uwolnienie z niewoli egipskiej byo nie celem, ale tylko rodkiem,
cel by inny. Wszystko ma zmierza do zamieszkania Boga pord ludu
Izraela. Bg przychodzi bliej, ni czowiek mg si tego spodziewa.
Mieszkanie jest nie tylko miejscem, gdzie czowiek zblia si do Boga
poprzez regularny kult. Tu take Bg zblia si do czowieka. Wypro-
wadzenie Izraela z Egiptu nie koczy si w Ksidze Wyjcia wkrocze-
niem do ziemi Kanaan. Izrael udaje si na pustyni, gdzie otrzymuje
prawo i buduje Mieszkanie Jahwe. Dowiadczenie pustyni sprawi, e
do ziemi obiecanej wkroczy ju nie ten sam lud. Kanaan posidzie lud
nowy, peen chway obecnoci Boej.
Hagiograf, wywodzcy si ze wiatego kapaskiego rodowiska,
wskazuje poprzez opowiadanie, e Bg pragnie powrci do wiata,
ktry opuci, i czowiek ma przygotowa Bogu Mieszkanie. Moj-
eszowi zostao ukazane dzieo: ma uczyni obecnym wrd Izraela
obraz wiata Boego, ma odwzorowa niebiaski archetyp. Symetria
i integralno Mieszkania maj by odbiciem jednoci i doskonaoci
Boga oraz Jego relacji do stworzenia. Przedstawianie rzeczywistoci
jako naladowania obrazu Boego, imitatio Dei, jest typowe dla rda
kapaskiego. Czowiek jest stworzony na obraz Boga i na jego po-
dobiestwo ma rzdzi wiatem; Mieszkanie jest wykonane wedug
wzoru niebiaskiego paacu Jahwe, przez co samo staje si wzorem
dla kadego nastpnego izraelskiego sanktuarium; szabat jest dniem
odpoczynku, bo Bg w nim odpocz; w kocu czowiek ma by wi-
ty, jak Bg jest wity. Bg i wiat niebiaski s prawdziwymi celami
czowieka. Mieszkanie, odwzorowane wedug niebiaskiej wityni
Boga, stanowi wityni idealn, wzr wityni i kultu. To sprawia,
e w opowiadaniu, ktre studiowalimy, odbija si izraelska teologia
wityni by moe nawet bardziej ni w samej wityni Jerozolim-
skiej. Mieszkanie Jahwe jest take typem wityni ludu Boego No-
wego Testamentu. Pod tym ktem teologia Mieszkania niesie w sobie
gbokie przesanie dla chrzecijan, jak rwnie dla dzisiejszych bu-
downiczych wity.
345 Zakoczenie
Bg nakazuje: I uczyni mi wite Mieszkanie (Wj 25,8). Aby oka-
za posuszestwo woli Boej, Mojesz z caym Izraelem przystpuj
do pracy. Jednomylnie, z entuzjazmem, z tsknot, ofarnoci i mi-
oci oddaj si realizacji tego dziea. Mojesz musi nawet powstrzy-
ma lud przed oddawaniem a tylu rzeczy, gdy ten gotw jest pozby
si wszystkiego, aby tylko dom Boy by jak najbogatszy. Trudz si
najwspanialsi artyci, a wraz z nimi cay lud, aby wszystko zostao wy-
konane dokadnie tak, jak nakaza Jahwe Mojeszowi. Kady element
witej budowli wykonany jest niezwykle pieczoowicie, z uwag na
Boy nakaz: Uwaaj za pilnie, aby go wykona wedug wzoru, jaki zo-
baczye na grze. Kady szczeg jest niezwykle wany, kady decy-
duje o fnalnym efekcie, ktry w trakcie budowy jawi si jako niepoko-
jce pytanie: czy Bg przyjdzie i zechce zamieszka? Po sprawdzeniu
i pobogosawieniu zakoczonych robt, w dniu, w ktrym Mojesz
ustawi wity Namiot, pierwszego dnia, pierwszego miesica, roku
drugiego zstpuje chwaa Jahwe do Mieszkania i spoczywa na Arce
wiadectwa. Rado Izraela jest wielka, duma rozpiera, bo zadanie wy-
konane i nasz Bg jest z nami. Stworzenie jest zakoczone, jest kom-
pletne. Symbolizowane przez sanktuarium-Mieszkanie nie jest wycz-
nie dzieem Boga. Jest rwnie dzieem czowieka ochotnie wsppra-
cujcego z wol Bo.
W tym kontekcie autor/redaktor kapaski wskazuje, e nie kade
dzieo czowieka ma ten wsp-stwrczy sens. Podczas gdy Mojesz
sucha Boych polece na grze, Izrael buduje inne dzieo, rwnie ze
zbirki darw zotego cielca (Wj 32-34). Opowiadanie o Mieszka-
niu jest przerwane przez ten, wydawa by si mogo, nie wspgrajcy
epizod. Ma on jednak swoj gbok wymow poucza, e tylko bu-
dowanie tego, co Bg chce i wtedy kiedy On chce ma sens i przyczy-
nia si do odnowienia i uwicenia wiata. Inaczej to budowanie moe
przynie efekt odwrotny destruktywny.
Sytuacja, w ktrej rozgrywa si opowiedziane wydarzenie, jest
niebagatelna i wyjtkowa. Izrael znajduje si u stp Synaju; ju nie
w Egipcie, ale jeszcze nie w ziemi obiecanej. Jest ju wolny, jednak nie
posiada ani ziemi ani form ycia wieckiego i religijnego. Brak struk-
tur, zorganizowanego sanktuarium i kultu, chaotyczny, nie uformowa-
ny stan relacji Jahwe z ludem, doprowadza do tak prdkiej apostazji,
zerwania dopiero co zawartego przymierza z Jahwe. A przecie byo to
przymierze o tyle wane i wyjtkowe dla tego ludu, e jego stron by
nie jaki wasal, czy goel, tylko sam Jahwe Krl, Bg, ktry mocn rk
wyprowadzi Izraela z Egiptu spod ucisku faraona. Natychmiast wic
po odnowieniu przymierza z Bogiem, Izrael ochoczo zabiera si za bu-
dow sanktuarium Mieszkania, stworzenie podstaw dla kultu Boego.
Wybierajc Izraela, Jahwe go uwica, czyli oddziela, odseparowuje
od innych narodw poprzez prawo ofar, witoci i czystoci opisane
szeroko w Ksidze Kapaskiej. Potem nastpuje spis pokole i ufor-
mowanie obozu (Ksiga Liczb) i dopiero tak przygotowany Izrael moe
wyruszy spod Synaju w kierunku ziemi obiecanej.
Tradycja kapaska patrzy na Synaj, jako na miejsce powstania i czas
rozpoczcia kultu izraelskiego (zob. Kp 7,38). Izrael musi uwiado-
mi sobie, e jego wdrwka na pustyni miaa jeden cel: zbudowanie
Mieszkania oraz kult Boy. Po zbudowaniu i konsekracji Mieszkania,
powiceni zostaj kapani, aby w kult, ktry jest bezporednim skut-
kiem przymierza czowieka z Bogiem, mg si natychmiast rozpocz.
Kapani na nowo przyodziani w wite szaty, jak Adam przed pope-
nieniem grzechu w wiato, rozpoczynaj wite czynnoci. Synaj
staje si punktem odniesienia caej relacji Izraela do Jahwe mieszkaj-
cego pord swego ludu. Nie tylko w okrelone dni i oznaczone czasy
mia Izrael suy swemu Bogu, ale cae ycie ludu miao by ujmowane
jako nieustanny kult (bodh). Czas wity i zwyczajny, codzienno
i wita, etyka i ryt, wszystko to miao by zintegrowane jakby w jednej
postawie pragncej wyrazi i przeywa relacj zjednoczenia ze swoim
Bogiem. Kult to ycie czowieka w obecnoci Boga. Izrael, posiadajc
Mieszkanie i tak zorganizowany kult rzeczywicie staje si krlestwem
kapanw (Wj 19,6). Przymierze dla kapaskiej szkoy nie jest wycz-
nie aktem przezwycienia grzechu, rozamu midzy Bogiem a czowie-
kiem, przymierze stanowi pocztek nowej wizi mioci, nowej wspl-
noty ycia czowieka z Bogiem: I bd mieszka pord synw Izraela
i bd im Bogiem (Wj 29,45). Dotychczas kult mia znamiona religii
kosmicznej, w ktrej czowiek dociera do Boga za porednictwem sym-
boli. Tutaj czowiek stoi przed obliczem Boga, a symbol znika.
Taki to duch oywia szko kapask, ktra z icie ydowsk do-
kadnoci zbieraa i porzdkowaa obszerny zbir przepisw kultycz-
nych wasnej tradycji. Kapaski materia literacki, na pierwszy rzut
oka tak suchy i monotonny, rzadko czytany, a jeszcze mniej studiowany
przez wierzcego chrzecijanina, zawiera w sobie ukryt drogocenn
per (por. Mt 13,44nn). Nauka tego rda, skupiona zewntrznie na
opisie pokole, instytucji, rytw i wit, jest motywowana przez abs-
trakcyjne idee, tak teologicznie zoone i bogate, jak nigdzie indziej
347 Zakoczenie
w Biblii
1011
. To tu w rzeczywistoci moemy odnale korzenie owej
gbokiej teologii i duchowoci, ktre kult chrzecijaski doprowadzi
do peni, wierzc, e sw doskonao znajdzie w liturgii niebiaskiego
Jeruzalem wyszego i doskonalszego, i nie rk uczynionego, Przybyt-
ku (Hbr 9,11). To kapaska koncepcja obecnoci Boej w Mieszkaniu
toruje drog wprost do tajemnicy Inkarnacji ostatecznego objawienia
obecnoci Boga w Jezusie Chrystusie. ENZO CORTESE, profesor Studium
Biblicum Franciscanum w Jerozolimie, powie, e my chrzecijanie
musimy zrozumie, i dla prawidowego wyobraenia obecnoci Boej
w Chrystusie oraz w Kociele musimy dogbnie przemyle przesanie
zawarte w Wj 25-31; 35-40
1012
.
Cel, jaki postawiem sobie w mojej ponad czteroletniej pracy pod
kierunkiem ks. profesora Tadeusza Brzegowego, to odkrycie i przybli-
enie teologicznego znaczenia opowiadania o Mieszkaniu na pustyni
(Wj 25-31 i 35-40).
Aby ten cel osign, najpierw skupiem si na analizie samego
tekstu biblijnego, oczywicie w jego podstawowej, hebrajskiej formie,
korzystajc z krytycznego wydania tekstu BHS. Moj rozpraw roz-
poczem od analizy literackiej. Badanie kontekstu, struktury, warstw
i gatunku oraz analiza autorstwa i ram czasowych powstania opowiada-
nia, day mi du orientacj w tym biblijnym tekcie. Mogem przej
do rozdziau drugiego, czyli odkrywania znaczenia opisu i analizy jego
treci, korzystajc w gwnej mierze z metody badawczej historyczno-
krytycznej. Bogata zawarto opowiadania, ktra odsonia si przede
mn, pozwolia mi podj wane pytanie o jego warto historyczn
i zmierzy si z rozpowszechnion tez, mwic o projekcji wityni
Jerozolimskiej w czasy Mojeszowe. Na pytanie o zamys twrczy au-
tora opowiadania udao mi si odpowiedzie w ten upraszczajc spo-
sb: przyjcie historycznoci jdra opowiadania w wietle posiadanych
danych jest jak najbardziej zasadne, tym niemniej na pierwszy plan re-
lacji o Mieszkaniu na pustyni wysuwa si teologia, przesanie bardziej
doktrynalne ni moralizujce kapaskiej tradycji Izraela. Te ustalenia
pozwoliy mi skupi si ju na warstwie teologicznej opowiadania, kt-
rej powiciem trzy ostatnie rozdziay pracy. Za najbardziej znaczce
1011
E. FIRMAGE, Genesis 1 and the Priestly Agenda, jw., 99, n. 5.
1012
We, the Christians, must learn that for a right notion of the divine presence in
Christ and in the Church we must cerefully take into consideration the message of Ex
25-31.35-40 on the presence of God, primarily rather in the tent than among the people
E. CORTESE, The Priestly Tent; jw., 25.
aspekty obecne w opowiadaniu o Mieszkaniu uznaem: inauguracj
kultu Izraela (rozdzia trzeci pracy), obecno Bo w sanktuarium
(rozdzia czwarty) oraz kapask teologi stworzenia, subtelnie prze-
wijajca si przez cae opowiadanie (rozdzia pity). Moje twierdzenie
z koca rozdziau drugiego zostao potwierdzone: kapaskie opowia-
danie o Mieszkaniu to gboka teologia. Nie jest to relacja historyka
czy rekonstruktora wspaniaego sanktuarium przeszoci. Tekst odkry-
wa przed nami izraelskiego kapana, zamiowanego teologa i gorliwego
sug Jahwe. Autor natchniony porusza najwaniejsze biblijne tematy
teologiczne, jak obecno Boa w wiecie i w Izraelu, kult i suba Boa
oraz teologia Boego planu zapisanego w stworzeniu. Wiele z prawd
zawartych w opowiadaniu, jak choby ta:
wiat i witynia s obrazem nieba, a czowiek obrazem Boga, imago
Dei. By obrazem taka jest prawda stworzenia.
jest uniwersalne i pozostaje aktualne dla chrzecijan idcych za
Chrystusem, obrazem Boga.
Podczas pisania trzech pierwszych rozdziaw pracy gromadziem
rwnoczenie wiatow literatur biblijn na temat, ktrym si zajmo-
waem. Literatura ta, wbrew mojemu pocztkowemu zdaniu, okazaa
si do obszerna, ale take teraz musz stwierdzi, e wci niewy-
starczajca, zwaszcza na gruncie jzyka polskiego, i trudno dostpna.
Wierz, e ta praca uzupeni w jakiej czci luk w polskiej literaturze
biblijnej dotyczcej tematu Mieszkania Jahwe na pustyni.
Summary
The religion without ritual is inconceivable. The Tent of Meeting
Tabernacle of Glory was the frst temple of Israel, center of israelite
ritual and worship. It was erected at the bottom of Mount Sinai after the
convenant contracted with God. Moses was told to mirror the heavenly
realm on the desert earth: You will make it all according to the design
for the Dwelling and the design for its furnishings which I shall now
show you (Ex 25,9).
The description of the Tabernacle (Ex 25-31; 35-40) belongs to so-
called Priestly layer (P) of the Pentateuch. It occupys 13 long chapters
of the Book of Exodus, as many as no other cultic object or event in the
Bible. The description evidences striking similarities with the account
of the building of the Solomonic temple (1 Kings 6f.), not only in the
furniture but even in the measures. All the past time biblical scholars
attributed the priority to the wilderness sanctuary. However, the
unrealistic and formal style of P as compared with the realistic account
of the temple building activities led J. Wellhausen (the Protestant, father
of so-called documentary hipotesis) to conclude that the Tabernacle
from Sinai, as described in P, was the copy not the prototype of
the temple at Jerusalem. This opinion spreaded among the scholars.
Further and more nowadays researches however, have shown that this
conclusion is one-sided. In fact, the construction of the Tabernacle in
the wilderness can no longer be regarded as a fction of the late Priesty
writers. Chapters 25-31 and 35-40 describe the system of worship with
goes back to Moses and contain elements of great antiquity. With these
are mixed others which refect the development of worship in the course
of the history of Israel. The composition and redaction of whole of the
narrative is late.
Although it is not historical data which are the most important in
elaborate account of the Tabernacle. One of its pivotal theological idea
is the completion of Gods work of creation. We can notice conscious
efforts of Priestly autor to join the account of the Tabernacle with the
description of the creation of the world (Gen 1,1-2,4a), text also attribited
to the Priestly tradition. Author of Exodus account achives it not only
by using similar vocabulary and phrases, but also by using seven-fold
pattern in dividing the Tabernacles description. The detailed exegetical
investigation shows that the goal of this assimilation is as follows: the
Tabernacle plays principal role in cosmos. Creation is not quite complete
until the Tabernacle is built. The order of creation is not fully fnished
until Israelite society and the Tabernacle cult are constructed. In ancient
Near Eastern cosmogonies (of which the priestly creation account in
Gen 1 is a typical example) the apogee of creation is the construction of
a sanctuary for the god-creator. In P this apogee is deferred to Exodus,
especially to Ex 39-40. The extensive verbal and thematical parallels
between Gen 1 and the Tabernacle account form an inclusio indicating
that creation of the world and construction of the Gods Tent belong
to a single narrative that culminates in the erection of the wilderness
Yahwehs sanctuary.
Priestly literature repetedly highlights the centrality of the Taberna-
cle. It was located in the very centre of the Israelite camp, as Ps
elaborate map in Numbers 2 makes clear. The inaugural ceremony for
the Tabernacle (Ex 40 and Lev 8-10) during which the Tabernacle
was erected, the divine presence entered it in the sign of Glory, and its
priesthood was installed also attest to its pivotal position in Priestly
theology. Tabernacle like Sinai before is the place of revelation of
Gods law (Lev 1,1). It is a sacred center, dwelling of God.

Mieszkanie Chwały - Teologia Sanktuarium Izraela Na Pustyni (WJ 25-31 I 35-40)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mieszkanie Chwały - Teologia Sanktuarium Izraela Na Pustyni (WJ 25-31 I 35-40)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mieszkanie Chway

Teologia sanktuarium Izraela na pustyni

You might also like