GP 2011/2012

WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
1
I UKAD RWNA
Definicja 1 Ukad m rwna liniowych z n niewiadomymi x
1
, x
2
, ., x
n
:

= + + +
= + + +
= + + +
m n mn m m
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a

2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11


Definicja 2 Posta macierzowa ukadu rwna:

b x
A
(
(
(
(

=
(
(
(
(

(
(
(
(

m n mn m m
n
n
b
b
b
x
x
x
a a a
a a a
a a a

2
1
2
1
2 1
2 22 21
1 12 11
,
lub krcej Ax = b, gdzie:
(
(
(
(

=
mn m m
n
n
a a a
a a a
a a a

2 1
2 22 21
1 12 11
A ,
(
(
(
(

=
n
x
x
x

2
1
x ,
(
(
(
(

=
m
b
b
b

2
1
b .

Macierz A nazywamy macierz ukadu rwna, wektor b nazywamy wektorem wyrazw wolnych
(kolumn wyrazw wolnych).

Definicja 3 Macierz rozszerzon ukadu rwna liniowych nazywa bdziemy macierz ukadu z
doczon kolumn wyrazw wolnych
[ ]
(
(
(
(
(

=
m mn m m
n
n
b
b
b
a a a
a a a
a a a

2
1
2 1
2 22 21
1 12 11
| b A

II ROZW. UKADU RWNA PRZY POMOCY MACIERZY ODWROTNEJ

Do rozwizywania ukadu rwna z wykorzystaniem macierzy odwrotnej potrzebna nam bdzie posta
macierzowa tego ukadu. Ponadto musz by spenione nastpujce warunki:

1) Macierz A musi by kwadratowa.
2) Macierz A musi by macierz nieosobliw, czyli jej wyznacznik musi by rny od zera,
detA0.

Uwaga Warunek 2) jest rwnowany warunkowi 3):

3) Rzd macierzy A musi by rwny jej wymiarowi, tzn. rzA = n.
GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
2
Algorytm rozwizywania ukadu rwna przy pomocy macierzy odwrotnej:
1) Zapisujemy ukad rwna liniowych w postaci macierzowej Ax = b, gdzie
(
(
(
(

=
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a

2 1
2 22 21
1 12 11
A ,
(
(
(
(

=
n
x
x
x

2
1
x ,
(
(
(
(

=
n
b
b
b

2
1
b .
2) Sprawdzamy czy macierz A jest nieosobliwa
3) Wyznaczamy macierz odwrotn A
-1
.
4) Rozwizanie ukadu rwna jest postaci x = A
-1
b.

Przykad:
Rozwi ukad rwna

=
= +
=
3
2 2
1 2
3 2 1
3 2
3 2 1
x x x
x x
x x x

Rozwizanie:
1) Zapisujemy ukad rwna liniowych w postaci macierzowej Ax = b, gdzie
(
(
(

=
1 1 1
2 1 0
2 1 1
A ,
(
(
(

=
3
2
1
x
x
x
x ,
(
(
(

=
3
2
1
b .
2) Sprawdzamy czy macierz A jest nieosobliwa
1
1 1 1
2 1 0
2 1 1
) det( =


= A .
Wyznacznik macierzy detA0, zatem macierz A jest nieosobliwa.
3) Wyznaczamy macierz odwrotn A
-1

(
(
(

1 0 1
2 1 2
0 1 1
1
A .
4) Rozwizanie ukadu rwna jest postaci x = A
-1
b
(
(
(

=
(
(
(

+ +
+
+ +
=
(
(
(

(
(
(

= =

2
2
3
3 1 2 0 1 1
3 2 2 1 1 2
3 0 2 1 1 1
3
2
1
1 0 1
2 1 2
0 1 1
1
b A x ,
zatem
(
(
(

=
(
(
(

2
2
3
3
2
1
x
x
x
,
czyli rozwizaniem ukadu rwna jest trjka x
1
=3, x
2
=-2 i x
3
=2.

III ROZW. UKADU RWNA PRZY POMOCY WZORW CRAMERA

Podobnie jak w poprzednim paragrafie, w przypadku rozwizywania ukadu rwna z wykorzystaniem
wzorw Cramera przydatna jest posta macierzowa tego ukadu. Ponadto musz by spenione
nastpujce warunki:

GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
3
1) Macierz A musi by kwadratowa.
2) Macierz A musi by macierz nieosobliw, czyli detA0.

Algorytm rozwizywania ukadu rwna przy pomocy wzorw Cramera:
1) Zapisujemy ukad rwna liniowych w postaci macierzowej Ax = b.
2) Obliczamy wyznacznik macierzy A, detA (naley pamita, e musi by speniony warunek
detA0).
nn n n
n
n
a a a
a a a
a a a

2 1
2 22 21
1 12 11
det = A
3) Obliczamy wyznaczniki macierzy
i
x
A dla i=1,2,,n. Macierze
i
x
A powstaj poprzez
zastpienie i-tej kolumny macierzy A, kolumn wyrazw wolnych.

nn n n
n
n
x
a a b
a a b
a a b

2
2 22 2
1 12 1
1
det = A ,
nn n n
n
n
x
a b a
a b a
a b a

1
2 2 21
1 1 11
2
det = A , ,
n n n
x
b a a
b a a
b a a
n

2 1
2 22 21
1 12 11
det = A .

4) Korzystamy z twierdzenia Cramera, mwicego, e jeeli detA0 to ukad rwna posiada
jednoznaczne rozwizanie, ktre jest dane za pomoc wzorw:

A
A
det
det
1
1
x
x = ,
A
A
det
det
2
2
x
x = , ,
A
A
det
det
n
x
n
x = .
Przykad:
Rozwi ukad rwna korzystajc ze wzorw Cramera

= +
= +
= + +
6 24 4
0 2 6 2
6 12
3 2 1
3 2 1
3 2 1
x x x
x x x
x x x

Rozwizanie:
1) Zapisujemy ukad rwna liniowych w postaci macierzowej Ax = b, gdzie
(
(
(

=
1 24 4
2 6 2
1 12 1
A ,
(
(
(

=
3
2
1
x
x
x
x ,
(
(
(

=
6
0
6
b .
2) Obliczamy wyznacznik macierzy A
6
1 24 4
2 6 2
1 12 1
det =

= A .
3) Obliczamy wyznaczniki macierzy
i
x
A dla i=1,2,3

432
1 24 6
2 6 0
1 12 6
det`
1
=

=
x
A , 60
1 6 4
2 0 2
1 6 1
det
2
=



=
x
A , 252
6 24 4
0 6 2
6 12 1
det
3
=

=
x
A .
4) Rozwizaniem rwnania jest trjka
GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
4
72
6
432
det
det
1
1
=

= =
A
A
x
x , 10
6
60
det
det
2
2
=

= =
A
A
x
x , 42
6
252
det
det
3
3
= = =
A
A
x
x .
IV ROZW. UKADU RWNA METOD ELIMINACJI GAUSSA

Dwie wyej opisane metody rozwizywania ukadw rwna liniowych mog by stosowane jedynie
w przypadku, gdy ukad ma dokadnie tyle niewiadomych ile wystpuje w nim rwna, a ponadto
macierz tego ukadu jest macierz nieosobliw. Niej zostanie przedstawiona metoda rozwizywania
ukadw rwna, ktra moe by stosowana ZAWSZE, w przypadku dowolnego ukadu, bez czynienia
dodatkowych zaoe. A zatem metoda ta jest metod uniwersaln.

Posta zredukowana macierzy

Mwimy, e macierz A jest w postaci zredukowanej, jeeli s spenione nastpujce warunki:
1) Poczwszy od pewnego wiersza wszystkie nastpne wiersze macierzy skadaj si z samych zer.
Powyej tego wiersza nie ma wierszy skadajcych si z samych zer
2) W kadym niezerowym wierszu pierwszy od lewej niezerowy wyraz jest rwny 1. Czasami
nazywa si go wiodc jedynk wiersza. W przykadach wiodce jedynki zaznaczone s
czerwonymi ramkami.
3) Jeeli dwa ssiednie wiersze nie s zoone z samych zer, to wiodca jedynka wyszego wiersza
znajduje si na lewo od wiodcej jedynki niszego wiersza.

Przykad:
(
(
(
(
(
(
(
(

0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
1 0 0 0
0 5 1 0
4 5 2 1
,
(
(
(
(

0 0 0 0 0
1 0 0 0 0
0 3 1 0 0
0 2 4 1 0
,
(
(
(
(

1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
0 0 0 1


Operacje elementarne dla eliminacji Gaussa

1) Zamiana miejscami dwch wierszy macierzy.
W
i
W
j
bdzie oznacza zamian miejscami wiersza W
i
z wierszem W
j
.
2) Pomnoenie wiersza macierzy przez liczb rn od zera.
W
i
cW
i
bdzie oznacza operacj mnoenia i-tego wiersza przez liczb c rn od zera.
3) Dodanie do wiersza innego wiersza pomnoonego przez liczb rn od zera.
W
i
W
i
+cW
j
bdzie oznacza operacj dodania do i-tego wiersza wiersza j-tego
pomnoonego przez liczb c (rn od zera).


Algorytm rozwizywania ukadu rwna metod eliminacji Gaussa

1) Zapisujemy macierz rozszerzon ukadu rwna
[ ]
(
(
(
(
(

=
m mn m m
n
n
b
b
b
a a a
a a a
a a a

2
1
2 1
2 22 21
1 12 11
| b A
2) Przy pomocy przeksztace elementarnych wykonywanych wycznie na wierszach,
sprowadzamy macierz rozszerzon do postaci zredukowanej (posta zredukowan musimy
GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
5
stworzy z macierzy A, wektor wyrazw wolnych (za pionow kresk) moe mie posta
dowoln).
Aby to zrobi, w pierwszej kolejnoci przestawiamy wiersze macierzy rozszerzonej tak,
aby w pierwszej kolumnie pierwszego wiersza by element niezerowy, najlepiej 1.
Jeeli w wyniku przestawienia wierszy nie da si uzyska 1 w pierwszym wierszu
pierwszej kolumny (element a
11
), to dzielimy pierwszy wiersz przez ten element
(W
i
(1/a
11
)W
i
). W ten sposb uzyskujemy 1 w pierwszej kolumnie pierwszego wiersza.
Nastpnie wykorzystujemy jedynk otrzyman w powyszy sposb do uzyskania zer w
pierwszej kolumnie pozostaych wierszy.
Podobnie jak w kroku pierwszym otrzymujemy jedynk w nastpnej kolumnie
nastpnego wiersza i zera w pozostaych wierszach tej kolumny.
itd., a do uzyskania postaci zredukowanej macierzy A.
3) Rozstrzygamy istnienie rozwiza ukadu. Tu moliwe s trzy sytuacje:

Ukad sprzeczny: Jeli w zredukowanej postaci macierzy rozszerzonej wystpuje wiersz postaci
[0, 0, , 0 k], k 0

Ukad nieoznaczony (nieskoczenie wiele rozwiza): Jeli w zredukowanej postaci macierzy
rozszerzonej wystpuje wiersz skadajcy si wycznie z elementw zerowych lub m<n.

Jednoznaczne rozwizanie: W pozostaych przypadkach przeksztacenia prowadz do macierzy postaci
[I
n
r], gdzie I
n
jest macierz jednostkow stopnia n a r jest wektorem rozwiza ukadu.

Przykad: (jednoznaczne rozwizanie)
Rozwi ukad rwna

= + +
= +
= + +
3 3 2
4 5
5 2 3
3 2 1
3 2
3 2 1
x x x
x x
x x x

1) Zapisujemy macierz rozszerzon ukadu rwna:
(
(
(

3
4
5
3 2 1
5 1 0
1 2 3

2) Przy pomocy operacji elementarnych sprowadzamy macierz do postaci zredukowanej:

Zamieniamy miejscami pierwszy i trzeci wiersz, aby uzyska 1 (wiodca jedynka w
czerwonej ramce) w pierwszej kolumnie pierwszego wiersza

(
(
(

(
(
(

5
4
3
1 2 3
5 1 0
3 2 1
3
4
5
3 2 1
5 1 0
1 2 3
3 1
W W

Wykorzystujemy tak uzyskan jedynk do uzyskania zer w pierwszej kolumnie
pozostaych wierszy. (Do wiersza trzeciego dodajemy wiersz pierwszy pomnoony przez
-3. Zwrmy uwag, e wiersz pierwszy zostaje bez zmian.)

(
(
(

(
(
(

4
4
3
8 4 0
5 1 0
3 2 1
5
4
3
1 2 3
5 1 0
3 2 1
1 3 3
3W W W

GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
6
W drugiej kolumnie drugiego wiersza jest liczba a
22
=1 (wiodca jedynka w czerwonej
ramce), wic nie musimy wykonywa dodatkowych operacji aby j uzyska. Aby
uproci obliczenia podzielimy trzeci wiersz przez -4 (pomnoymy przez -1/4), a
nastpnie przy pomocy wiodcej jedynki drugiego wiersza, czyli elementu a
22
=1,
uzyskamy zera w drugiej kolumnie pozostaych wierszy macierzy
(
(
(

(
(
(

(
(
(

(
(
(

3
4
5
3 0 0
5 1 0
7 0 1
1
4
5
2 1 0
5 1 0
7 0 1
1
4
3
2 1 0
5 1 0
3 2 1
4
4
3
8 4 0
5 1 0
3 2 1
2 3 3 2 1 1
3 3
2
4
1
W W W W W W
W W

Tworzymy wiodc jedynk 1 w trzecim wierszu trzeciej kolumny i wykorzystujemy j
do uzyskania zer w pozostaych wierszach tej kolumny. (Zaczynamy od pomnoenia
ostatniego wiersza przez -1/3.)
(
(
(

(
(
(

(
(
(

(
(
(

+

1
1
2
1 0 0
0 1 0
0 0 1
1
1
5
1 0 0
0 1 0
7 0 1
1
4
5
1 0 0
5 1 0
7 0 1
3
4
5
3 0 0
5 1 0
7 0 1
3 1 1 3 2 2
3 3
7 5
3
1
W W W W W W
W W

3) Jak wida w wyniku przeksztace elementarnych sprowadzilimy macierz do postaci
jednostkowej, a zatem ukad ma jednoznaczne rozwizanie. Rozwizanie to odczytujemy
pamitajc, e kolejnym kolumnom macierzy odpowiadaj kolejne zmienne, czyli
(
(
(

1
1
2
1 0 0
0 1 0
0 0 1

(
(
(

=
(
(
(

+ +
+ +
+ +
1
1
2
1 0 0
0 1 0
0 0 1
3 2 1
3 2 1
3 2 1
x x x
x x x
x x x

(
(
(

=
(
(
(

1
1
2
3
2
1
x
x
x

A zatem rozwizaniem jest trjka x
1
=2, x
2
=-1, x
3
=1.

Przykad: (ukad nieoznaczony)
Rozwi ukad rwna

= +
= + + +
= + + +
= + + +
9 4 2
16 3 2 2
5 6 2 4 2
11 2 2 2
6 5 4 3 2 1
6 5 3 2 1
6 4 3 2 1
6 5 3 2 1
x x x x x x
x x x x
x x x x x
x x x x x

Jak wida w tym przypadku liczba rwna jest mniejsza ni liczba niewiadomych, a zatem ukad ten
moe by albo sprzeczny, albo posiada nieskoczenie wiele rozwiza.
1) Rozwizywanie ukadu rozpoczynany od utworzenia macierzy rozszerzonej tego ukadu:
(
(
(
(
(

9
16
5
11
1 4 1 1 2 1
3 2 0 1 2 1
0 6 1 2 4 2
2 2 0 1 2 1

2) Przeksztacamy macierz ukadu do postaci zredukowanej:

(
(
(
(
(

(
(
(
(
(

1 3 3 1 2 2
9
16
17
11
1 4 1 1 2 1
3 2 0 1 2 1
4 2 1 0 0 0
2 2 0 1 2 1
9
16
5
11
1 4 1 1 2 1
3 2 0 1 2 1
0 6 1 2 4 2
2 2 0 1 2 1
2 W W W W W W

GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
7

(
(
(
(
(

(
(
(
(
(

+ +
2 4 4 1 4 4
2
5
17
11
1 2 1 0 0 0
1 0 0 0 0 0
4 2 1 0 0 0
2 2 0 1 2 1
9
5
17
11
1 4 1 1 2 1
1 0 0 0 0 0
4 2 1 0 0 0
2 2 0 1 2 1
W W W W W W


(
(
(
(
(

(
(
(
(
(

3 4 4
4 4
5
5
17
11
1 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
4 2 1 0 0 0
2 2 0 1 2 1
15
5
17
11
3 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
4 2 1 0 0 0
2 2 0 1 2 1
3
1
W W W
W W


(
(
(
(
(

(
(
(
(
(

+
3 2 2 3 1 1
4 2
0
5
17
1
0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
4 2 1 0 0 0
0 2 0 1 2 1
0
5
17
11
0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
4 2 1 0 0 0
2 2 0 1 2 1
W W W W W W

(
(
(
(
(

0
5
3
1
0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 2 1 0 0 0
0 2 0 1 2 1

3) Odczytujemy rozwizanie:
(
(
(
(
(

0
5
3
1
0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 2 1 0 0 0
0 2 0 1 2 1

(
(
(
(

=
(
(
(
(

+ + + + +
+ + + + +
+ + + + +
+ + + +
0
5
3
1
0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 2 1 0 0 0
0 2 0 1 2 1
6 5 4 3 2 1
6 5 4 3 2 1
6 5 4 3 2 1
6 5 4 3 2 1
x x x x x x
x x x x x x
x x x x x x
x x x x x x
,

Czyli

=
= +
= + +
5 1
3 2 1
1 2 1 2 1
6
5 4
5 3 2 1
x
x x
x x x x

4) Z tej postaci wyznaczamy x
1
, x
4
i x
6
:

=
=
+ =
5
2 3
2 2 1
6
5 4
5 3 2 1
x
x x
x x x x

Widzimy, e x
2
, x
3
i x
5
s parametrami, a x
1
, x
4
i x
6
mona wyrazi za pomoc tych parametrw
(innymi sowy, za x
2
, x
3
i x
5
moemy podstawi dowolne liczby rzeczywiste, aby otrzyma
poprawne rozwizanie ukadu).
5) Przyjo si, e w miejsce x
2
, x
3
i x
5
wstawiamy np. a,b i c (aby podkreli, e to parametry).
Otrzymujemy rozwizanie:
R

=
=
+ =
a,b,c
x
c x
c b a x
gdzie
5
2 3
2 2 1
6
4
1

GP 2011/2012
WICZENIA 6,7 TEORIA (ukady rwna, wzory Cramera, metoda eliminacji Gaussa)
8
Przykad: (brak rozwiza)
Rozwi ukad rwna

= + +
= + +
= + +
40 12 7 2
24 6 5 4
18 6 4 2
3 2 1
3 2 1
3 2 1
x x x
x x x
x x x

1) Macierz rozszerzona:

(
(
(

40
24
18
12 7 2
6 5 4
6 4 2

2) Przeksztacenia elementarne

(
(
(

(
(
(

(
(
(

(
(
(

(
(
(

10
12
9
0 0 0
6 3 0
3 2 1
22
12
9
6 3 0
6 3 0
3 2 1
40
12
9
12 7 2
6 3 0
3 2 1
40
24
9
12 7 2
6 5 4
3 2 1
40
24
18
12 7 2
6 5 4
6 4 2
2 3 3
1 3 3 1 2 2
1 1
2 4
2
1
W W W
W W W W W W
W W


3) Patrzc na ostatni wiersz macierzy moemy z niego odczyta, e 0=10. Jest to oczywicie
sprzeczno. Ukad nie ma rozwiza w zbiorze liczb rzeczywistych.