Opinie

Micha GULIK, Samuel NOWAK

Zapomnijcie odyskursie. Czy moliwy jest latouriaski feminizm?1

W niniejszym artykule proponujemy nowe tropy badawcze wstudiach nad pci iseksualnoci woparciu opodstawowe zaoenia teorii aktora-sieci (ANT) Bruno Latoura. Oczywicie Latour, cho kluczowy dla rozwoju ANT, nie jest jedynym przedstawicielem tego nurtu badawczego. Sigamy do jego prac Nigdy nie bylimy nowoczeni2 oraz Splatajc na nowo to, co spoeczne3, poniewa stanowi one zwize irygorystyczne wprowadzenie do projektw rozwijanych pod szyldem teorii aktora-sieci. Esej ten jest wic niewielkim laboratorium, gdzie testujemy przydatno metody Latoura wzupenie nowym obszarze wkulturowych badaniach na seksualnoci itosamoci pci. Niniejszy tekst zosta pomylany jako eksperyment, ktry ma sprowokowa pytanie okondycj wspczesnych bada genderowych izaproponowa cieki inspiracji. Nasz zamys wynika nie tyle zchci rewolucjonizowania studiw wtym zakresie, co raczej ze zniechcenia redundantn retoryk, ktra zdominowaa polskie gender iqueer studies. Czy1

Autorzy artykuu s uczestnikami ikorzystaj ze wsparcia projektu Spoeczestwo Technologie rodowisko realizowanego na Uniwersytecie Jagielloskim. Projekt jest wspfinansowany przez Uni Europejsk. B. Latour Nigdy nie bylimy nowoczeni studium zantropologii symetrycznej, prze. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011. B. Latour Splatajc na nowo to, co spoeczne wprowadzenie do teorii aktora-sieci, prze. A. Derra, K. Abriszewski, Universitas, Krakw 2010.

2 3

330

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

telnikw prosimy wic ocierpliwo: zanim nakrelimy zaoenia naszego projektu, musimy przedstawi nasz motywacj oraz rozpozna teren, wktrym przyjdzie nam pracowa. Sytuacja bada gender oraz queer wPolsce jest bardzo specyficzna: kiedy tylko obu perspektywom udao si zadomowi na rodzimych uniwersytetach, zawizay one niepisany sojusz. Ignorujc wany gest secesji, tj. oderwanie si teorii queer oraz bada typowych dla feminizmu drugiej fali, legitymizuj si one wzajemnie, chocia uprawiaj dwa trudne do pogodzenia modele refleksji. Zatem gdy feministki celuj wbadaniach nad wizerunkami itosamoci pci, przedstawiciele queeru dekonstruuj mechanizmy spoecznego tworzenia iregulowania seksualnych podmiotowoci. Wsplna proweniencja oraz szczeglna synchroniczno (akademicki feminizm iteoria queer dotary do Polski prawie wtym samym momencie) sprawiy, e wkrtkim czasie te dwa nurty zmonopolizoway badania nad pci. Wkonsekwencji ich przedstawicielki iprzedstawiciele, wzalenoci od sympatii (genderowej bd queerowej) pisz nieustannie dwie akademickie opowieci. Pierwsza narracja, dramatyczna wtonie, przypomina nieustanne narzekania, wktrych okoo 50 lat temu wyspecjalizowa si feminizm anglosaski. Czytamy wic opciowych iseksualnych stereotypach4, roli kultury audiowizualnej wich utrwalaniu5, reprodukowaniu genderowych reimw wcodziennych praktykach6 oraz uprzedmiotowieniu kobiet7. Badania te demaskuj faszyw ideologi, ktra organizuje pojcia kobiecoci (rzadziej mskoci) oraz wskazuj na symboliczn przemoc, ktra lega uich podstaw. Autorzy drugiej opowieci robi krok dalej. Teoretycy queer rozpoznaj konstytutywn dla dowiadczenia podmiotowoci przemoc jzyka. Pe, atym samym poczucie seksualnej tosamoci, jest fikcj, znakiem, ktry materializuje ciaa jednostek. Idc tym tropem, polscy teoretycy queer dekonstruuj kad ide substancjalnej tosamoci pci8, ledz mechanizmy wytwarzania istabilizowania rnicy
4

Zob. D. Majka-Rostek Homoseksualizm ikapitalizm klasowy wymiar kultury gejowskiej wPolsce po 1989 roku, w: Podziay klasowe inierwnoci spoeczne. Refleksje socjologiczne po dwch dekadach realnego kapitalizmu wPolsce, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, s. 153-164; I. Kowalczyk, E. Zierkiewicz Kobiety, feminizm imedia, Konsola, PoznaWrocaw 2005. Zob. M. Radkiewicz Mode wilki polskiego kina. Kategoria gender wdebiutach lat 90., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2006; J. Bator Wizerunek kobiety wreklamie telewizyjnej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1998. Por. S. Walczewska, Matriarchat domowy, w: Antropologia ciaa. Zagadnienia iwybr tekstw, red. M. Szpakowska, Warszawa 2008. Por. K. Biskupska Konstrukcje pci wmasowym przekazie na przykadzie tygodnika Przekrj analiza dyskursu wizualnego, w: Kobieta wprzestrzeni wizualnej, red. A. Barska, K. Biskupska, Opole 2012.

6 7

331

J. Mizieliska (De)Konstrukcje kobiecoci. Podmiot feminizmu aproblem wykluczenia, Sowo/Obraz Terytoria, Gdask 2004.

Opinie
pci oraz oporu9, bacznie przygldaj si marginesom iwszelkim podejrzanym miejscom, gdzie dyskurs ujawnia sw demoniczn rol10, pokazuj puapki polityki tosamoci11 czy wreszcie wycigaj na jaw wszelkie wyjtki od reguy, potwierdzajc tym samym iluzoryczny charakter systemu gender/sex12. Teoretycy queer emancypuj nastpnie przedmioty swoich bada, maj bowiem marzenie, by wiat sta si lepszym miejscem do ycia. Tym, co czy obie perspektywy prcz socjologicznej proweniencji13 jest podejcie do esencjalizmu. Pracom zzakresu gender studies mona zarzuci, e ich konstruktywizm jest wycznie czciowy. Koniec kocw, nie radz sobie one bez kobiecego podmiotu std rozmaite analizy reprezentacji kobiet, obecnoci kobiet wtekcie czy historyczne analizy odkrywajce zapomniane czy te wymazane kobiece dowiadczenie. Mylenie takie jest oczywicie konsekwencj strategicznego charakteru wiedzy, ktr tworzy si na gruncie studiw genderowych powinna ona suy zmianie spoecznej oraz pomc wbudowaniu niezalenej podmiotowoci kobiet. Wprzypadku badaczy bdcych pod wpywem teorii queer kwestia ta tylko zpozoru przedstawia si odmiennie. Przypomnijmy, e esencjalna definicja tosamoci pci, take biologicznej, zostaje na gruncie teorii queer cakowicie zanegowana. Co wicej, mechanizm tworzenia pci jako kulturowo-spoecznej konstrukcji jest opisywany jako kluczowe rdo opresji iprzemocy wnowoczesnych spoeczestwach. Wezwani przez ideologiczn machin pci iseksu musimy wyranie okreli swoj tosamo ci znas, ktrzy odmwi jasnej deklaracji, zostaj napitnowani iprzywoani do normatywnego porzdku. Okazuje si, e pe jest kategori, od ktrej nie sposb uciec. Gender/sex nie ma co prawda okrelonej substancjalnej tosamoci, zawsze jednak materializuje si wpraktykach spoecznych. Skoro spoeczestwo okazuje si maszyn produkujc ugenderowione binarnie podmioty (zaoenie fundujce teori queer), to dys9

T. Sikora czym innym ni: queer jako (antyliberalna) polityka podania irnicy, w: Strategie queer. Od teorii do praktyki, red. M. Kosowska, M. Zdrodowski, A. Stasiska, Difin, Warszawa 2012, s. 35-59. J. Kochanowski Spektakl iwadza, Wschd Zachd, d 2009. A. Stasiska Od Niech nas zobacz do Mio nie wyklucza: jak zmienia si polityczna strategia LGBT wPolsce wostatnich latach?, w: Strategie queer M.A. Pelczar Niepokj wdragu. Zjawisko drag aimpuls normalizacyjny, w: Przebrani wpe. Zjawisko drag wkulturze, red. P. Szkudlarek, Pozna 2010, s. 17-25. Warto tutaj doda, e badania zkrgu gender/queer najdynamiczniej wPolsce rozwijaj si worodkach literaturoznawczych oraz wanie socjologicznych ikulturoznawczych. Oile jednak rodzima teoria literatury wydaje si bardzo zniuansowana, dojrzaa ikrytyczna wwykorzystaniu szeroko rozumianej perspektywy gender studies, badania spoeczne ikulturowe sprawiaj wraenie dyskursu wysoce monologicznego. Na temat feministycznych bada literackich wPolsce zob. m.in. wietny esej Agnieszki Gajewskiej Teoretyczne lektury krytyki feministycznej, w: Lektury pci. Polskie (kon)teksty, red. M. Dbrowski, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2008.

10 11 12 13

332

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

kurs pci zawsze wyjawi swoj sprawcz moc. Wkonsekwencji stanowiska gender studies oraz teorii queer s do siebie bardzo zblione: tam gdzie badaczka gender koczy swoj prac, opisujc sposoby spoecznego konstruowania kobiecoci imskoci, teoretyczka queer dysponuje kompleksow odpowiedzi dotyczc genezy tego systemu. Wszystko staje si jasne, anam na usta cinie si tylko jedno sowo esencjalizm. Przedstawiciele teorii gender iqueer maj ponadto jeszcze jedn odpowied na formuowane wobec nich wtpliwoci naley postpowa etycznie. Zgadzamy si ztym postulatem, nie tumaczy on jednak metodologicznych wyborw, ktrych dokonuj przywoani przez nas autorzy. Nie przekrelamy wic tutaj szlachetnych ietycznie zrozumiaych pobudek, ktre legy upodstaw takiego rozumienia uprawiania teorii. Haso etycznego postpowania staje si jednak ratunkiem ostatniej szansy, gdy przycinici do muru postmodernici nie s wstanie wyj poza podstaw programow, ktra zawa rzeczywisto do tekstu/dyskursu/jzyka. Wzakoczeniu naszego artykuu powrcimy do tej kwestii, gdy domaga si ona zajcia wobec niej jasnego stanowiska. Zdajemy sobie spraw, e przedstawione tutaj streszczenie jest zpewnoci niekompletne ipomija wiele niuansw obu perspektyw, jednak czynimy tak celowo, by przedstawi nasze stanowisko iwskaza dzielce nas rnice. Nie odrzucajc wic cakowicie dorobku poststrukturalizmu, proponujemy twrczy alians zteoriami, ktre nie byy do tej pory wcentrum zainteresowania studiw genderowych. Sprbujmy zatem bada pe iseksualno jako szereg dynamicznych powiza midzy aktorami ludzkimi inie-ludzkimi, aod badacza wymaga ich gstego iobiektywnego opisu. Zamiast bada nieskoczenie zrnicowane seksualnoci, proponujemy empiryczn metafizyk seksualnych tosamoci. Chcielibymy zarysowa taki projekt feminizmu, ktry nie uciekajc wfuturologi, cybernetyk czy technooptymizm, ale przez odwoanie si do naszych codziennych dowiadcze wykracza poza humanizm. Latouriaski posthumanizm wskazuje bowiem na aktorw nie-ludzkich, rozprasza pojcie sprawczoci oraz rezygnuje zjakiekolwiek teorii czysto ludzkiej podmiotowoci.

Usieciowiajc humanistyk, usieciowiajc pe

Propozycja usieciowienia humanistyki wykracza daleko poza obszar socjologii krytycznej, jednak jej aplikacja moe okaza si nader kopotliwa. Latour wytrca zrk wszystkie narzdzia, ktrymi posugiwali si przedstawiciele nauk genderowych ikae zwrci si wstron samej rzeczywistoci. Taka dewiza, nawet jeli na razie zanadto uproszczona, pachnie niebezpiecznym empiryzmem, powrotem do metafizyki iporzuceniem dorobku teorii krytycznej lat. 60. i70. XX wieku. Inie s to tylko pozory musimy powrci do metafizyki14 to finaowe zdanie tekstu

333

14

G. Harman Heidegger on objects and things, w: Making things public, red. B. Latour, P. Weibel, The MIT Press, Massachusetts 2007, s. 271.

Opinie
Grahama Harmana, wktrym rozszerza on mylenie Latoura na refleksj nad przedmiotami. Gest Latoura nie jest jednak a tak radykalny, jak jego retoryka. Francuski filozof nonszalancko rozstawia swoich przeciwnikw, nierzadko upraszczajc ich tezy. WNigdy nie bylimy nowoczeni pyta ironicznie: Czy nie macie po dziurki wnosie gier jzykowych inieskoczonego sceptycyzmu dekonstrukcji znacze?15. Jednoczenie, wjego tekstach rozproszone s jawne tropy Derridiaskie (przechwycenie, przemieszczenie, dyslokacja), acae jego przedsiwzicie mona okreli jako dekonstrukcj sownika socjologicznego. Sownik, jako repertuar wygodnych narzdzi analitycznych, jest bowiem gwnym celem ataku francuskiego socjologa. Pierwsza wtpliwo Latoura wydaje si ju dobrze przepracowana przez studia genderowe, warto jednak ponownie przyjrze si jej konsekwencjom. Nie ma grup, tylko procesy grupotwrcze to teza, ktra tylko pozornie odpowiada gwnemu nurtowi wspczesnej teorii krytycznej. Nie ma pci, s tylko dyskursywne procesy generowania pci mona by szybko przytakn Latourowi. Niewtpliwie studia genderowe wykonay pierwszy gest zapisany wLatouriaskiej wtpliwoci zdekonstruoway pe jako stabiln instancj, odpowiedzialn za nasze dziaanie. Tym samym, wzgodzie zmyl autora Polityki natury16, rozproszyy sprawczo irozbiy pojcie-agregat, ktre zasaniao rzeczywiste procesy ustanawiania pci iseksualnoci. Spoeczestwo nie istnieje wdokadnie tym samym sensie, wjakim nie istnieje kobieta oba pojcia s tylko funkcj pewnego dyskursu, ktry wypar moliwo autentycznej refleksji nad rzeczywistoci pci. Ta pozorna zgodno skonia Latoura do uznania feminizmu iteorii queer za swoich naukowych sprzymierzecw17. Jestemy tu jednak bardziej latouriascy od samego Latoura ichcielibymy bliej przyjrze si temu wtpliwemu sojuszowi. Drogi autora Splatajc na nowo to, co spoeczne iprzedstawicieli gender studies rozchodz si bowiem nader szybko. Rozproszona sprawczo, ktra powstaa na skutek rozbicia agregatu pci, zostaje natychmiast ponownie scalona za pomoc bezpiecznych poj kluczy: dyskursu, heteronormatywnoci, spektaklu, konstrukcji kulturowej, wadzy itp. Pe nie istnieje, istniej tylko rozmaici aktorzy, wrd ktrych negocjowane s definicje pci powiedziaby Latour. Pe nie istnieje, istniej tylko dyskurs irozkosz odpowiadaj przedstawiciele gender studies. Mnogo rozmaitych powiza, jaka rodzi si wraz zzapoznaniem tradycyjnie pojmowanej kategorii pci, zostaje natychmiast powstrzymana izorganizowana pod dyktando trzeciego pojcia. Jak pisze Latour:
Socjologowie tego, co spoeczne zawsze maj do dyspozycji stabilne inieograniczone trzecie pojcie, na ktre mog przetumaczy wszystkie sowniki informatorw; nadrzdny
15 16

B. Latour Nigdy nie bylimy nowoczeni, s. 129. B. Latour Polityka natury: nauki wkraczaj do demokracji, prze. M. Gdula, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. B. Latour Splatajc na nowo, s. 141.

334

17

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

sownik dziaajcy jak izba rozrachunkowa wprzypadku chwilowych wymian rodkw, ktre wszystkie maj t sam podstawow hegemoniczn waciwo.18

Zawierzajc nadmiernie dyskursowi, szybko wpadamy wpuapk solipsyzmu, gdzie samouzasadniajce si pojcie zaczyna funkcjonowa jako ostateczne wytumaczenie kadego kulturowego sporu wok pci. Trudno nie oprze si wraeniu, e pojcie dyskursu staje si wytrychem, ktry odblokowuje zamek wdrzwiach dawno ju otwartych. Zdaje sobie ztego spraw Judith Butler, ktra ju wBodies that matter podejmuje si krytyki konstruktywistycznie zorientowanych gender studies. Mona si zastanowi, czy jej polemika zradykalnym konstruktywizmem jest rzeczywist dyskusj zjak istniejc opcj teoretyczn, czy moe raczej stanowi prb wyprzedzenia ewentualnych zarzutw wobec jej wasnej filozofii. Ta druga opcja wydaje si bardziej prawdopodobna, zwaszcza e Butler nie odwouje si wswej argumentacji do adnych nazwisk ani tekstw naukowych. Niemniej jednak, na kartach Bodies that matter Butler stara si odeprze tez ohegemonicznym panowaniu dyskursu, ktry konstruuje ikontroluje cao cielesnego dowiadczenia. Jej argumentacja przypomina synne zdanie Gillesa Deleuzea, ktry wswojej pracy oNietzschem pyta: Czy zabilimy Boga, gdy na jego miejscu postawilimy czowieka, ale zachowalimy to, co najistotniejsze, czyli miejsce?. Butler zdaje si zastanawia: czy skutecznie umiercilimy podmiot, skoro zachowalimy miejsce, ktre zostao ponownie obsadzone przez dyskurs, kultur, struktur czy wadz? Twierdzc, e dyskurs konstruuje cielesno wpadamy zdaniem Butler wpuapk gramatyki, ktra ustanawia dyskurs wpozycji podmiotu zdania, atym samym obdarza go wszelkimi atrybutami filozoficznej koncepcji podmiotu. Tym samym nie moemy oprze si pokusie upodmiotowienia dyskursu iobsadzania go wmiejscu krla, skd wadaby ca przestrzeni spoeczn. W ten sposb, dyskurs, jzyk czy konstrukty spoeczne zostaj spersonifikowane iw tej personifikacji odywa metafizyka podmiotu19. W ten sposb te reprodukuje si solipsyzm socjologii krytycznej, ktra sprowadza rnorodno faktw isprawczoci do jednego mianownika. Widiomie Latoura tak pisane studia genderowe s nie tylko nieweryfikowalne, ale te ignoranckie iw kocu nieetyczne, bo odbieraj aktorom prawo do wypowiedzi wich wasnym jzyku. Co ciekawe, Butler zdaje si przyjmowa strategi blisk Latourowi, ktry zastpi pojcie grupy procesami grupotwrczymi. Autorka Uwikanych wpe rezygnuje ze statycznego, ontologizujcego pojcia materialnoci na rzecz materializacji jako procesu, ktry stabilizuje si wczasie, by wyprodukowa efekty granicy, stabilnoci ipowierzchni, nazywane materi20. Butler rozwi18 19 20

Tame, s. 52. J. Butler Bodies that matter: On the discursive limits of sex, RoutledgeNew York 1993, s. 9. Tame.

335

Opinie
ja za Foucaultem iDerrid wasn performatywn teori materializacji, ktra ma wykracza poza logocentryczne ograniczenia filozofii nowoczesnej. Materialno jako wadza wswych formujcych, produktywnych efektach jest procesem charakteryzujcym si rozproszeniem, niestabilnoci iperformatywnoci21. Puapka Latoura zostaje wic rozpoznana, ale wydaje nam si, e Butler ijej kontynuatorom nie udaje si jej unikn. Zwaszcza e jej sownik jest tak gboko zakorzeniony we francuskim poststrukturalizmie, e nie potrafi ona zaproponowa przekonujcej teorii sprawczoci. Ichocia pozornie eliminuje ze swojego sownika totalizujce metafory, wyjcie poza obszar dyskursu jest oczywicie niemoliwe. Butler siga tu do teorii iterowalnoci Jacquesa Derridy, ktra akcentuje twrczy idestabilizujcy potencja cytatu. Derridiaskie cytatowe przeszczepienie jest podstawow strategi oporu wobec krpujcych modelw cielesnej ipciowej normatywnoci. Znaki pci icielesnoci mog by dowolnie przepisywane wnieskoczonoci kontekstw, tworzc nowe konstelacje. To za otwiera pole dla niesawnej polityki parodii, ktra ju dawno przestaa by przekonujc propozycj metodologiczn czy adekwatnym wehikuem oporu. Demistyfikacja idekonstrukcja mog okaza si wtpliw taktyk wobec dyskursu, ktry wswej istocie jest ju gboko pastiszowy, nostalgiczny iautoironiczny. A taki jest bez wtpienia dyskurs wspczesnych mediw, gdzie dragowa pe staje si coraz czciej punktem wyjcia. Polityka parodii nie przekracza przy tym horyzontu nakrelonego przez teori wadzy Michela Foucaulta. Ujarzmiona jednostka moe co prawda pogrywa sobie ze swoim Panem, zasady gry s jednak jasno zdefiniowane. Nie ma tu miejsca na sprawczo czynnikw pozaludzkich, docenienie jednostkowych aktorw czy prb nakrelenia pozytywnej teorii podmiotu. Chciaoby si sparafrazowa cytowanego ju Latoura: tak, mamy do nieskoczonego sceptycyzmu dekonstrukcji znacze. Jeli strategia Latoura ma jednak wiele wsplnego zlektur dekonstrukcyjn, dzieje si to dziki docenieniu jednostkowoci zdarzenia. Dla studiw genderowych reprezentacje pci s tylko epifenomenem dyskursu, ktry jest ju zawsze heteronormatywny, ju zawsze dominujcy iz pewnoci opresywny. Dlatego wanie przedstawiciele pnego dekonstrukcjonizmu krytykowali studia kulturowe, dla ktrych teksty stanowiy wycznie pretekst do ujawnienia stosunkw wadzy. Derek Attridge okreli takie praktyki interpretacyjne mianem literackiego instrumentalizmu, ktry definiowa jako:
traktowanie tekstu (albo innego kulturowego artefaktu) jako rodka do istniejcego wczeniej celu: podchodzenie do obiektu znadziej albo zzaoeniem, e moe on suy za narzdzie do rozwoju istniejcego projektu, oraz odpowiadanie na wtaki sposob, aby testowa, anawet wytwarza, t uyteczno.22

21

Tame, s. 34. D. Attridge Jednostkowo literatury, prze. P. Mocicki, Universitas, Krakw 2007, s. 21.

336

22

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

Latour proponuje co przeciwnego zejcie na poziom jednostkowych aktorw, przedmiotw, konfliktw, starajc si przy tym porzuci krpujc siatk gotowych rozwiza interpretacyjnych. Oczywicie, nigdy nie nam bdzie dane cakowicie wyzwoli si znaszego jzyka. Spotkanie zInnym jednak, jeli ma by owocne, nie powinno suy potwierdzeniu naszego sownika, ale tym gbiej podawa go wwtpliwo.

Pe iprzedmioty
Najwikszym problemem, zjakim zdaje si boryka wspczesny feminizm, jest nieumiejtno przejcia aoby po utraconym pojciu sprawczoci. Strategie radzenia sobie ze mierci kobiecego podmiotu s rozmaite. Dominuje jednak melancholijne przywizanie do utraconego obiektu, ktre objawia si wcigym parafrazowaniu klasycznych koncepcji podmiotowoci. Itak Rosi Braidotti wswoich wczesnych tekstach, cho uznaje zasadno postrukturalnego demontau Kobiety, postuluje jej wskrzeszenie wnowym, mikkim paradygmacie. Jej intuicje zdaj si nawet na po y Latouria skie, kiedy pisze o potrzebie umieszczenia prawdziwych kobiet wmiejscu podmiotowoci dyskursywnej23. Naszym zdaniem jednak wszelkie prby konstrukcji pynnych tosamoci, jakkolwiek inkluzywne iautorefleksyjne, powtarzaj grzechy klasycznej koncepcji podmiotu, afurtka wpostaci strategicznego esencjalizmu jest rozwizaniem prowizorycznym ipodszytym pewn hipokryzj. Patowa sytuacja podmiotu po Foucaulcie iButler prosi si raczej obardziej radykalny gest dostrzeenie sprawczoci przedmiotw, zbadanie sieci powiza, zktrej nie musi wydobywa si jeden dominujcy gos. Wydaje si, e wobec tego impasu wspczesne badania nad pci rozcigaj si midzy dwiema skrajnociami. Gdy badaczki zkrgu feminizmu korporalnego konstruuj now pozytywn filozofi kobiecego podmiotu, przedstawicielki teorii queer oddaj si zniuansowanym operacjom dekonstrukcyjnym ieksplorowaniem marginesw. Pierwsze poszukuj politycznej sprawczoci wparafrazowaniu tradycyjnych koncepcji podmiotowoci, drugie na obrzeach heteronormatywnego dyskursu, ktry determinuje niemal cay obszar naszego dowiadczenia. Pozycja tosamoci we wspczesnych badaniach nad pci iseksalnoci nie wyczerpuje si przy tym na skrajnociach tych dwch biegunw. Take wobszarze teorii queer pojawiaj si prby konceptualizacji nowej, mikkiej iinkluzywnej figuracji tosamoci, jednak samo pojcie wydaje si niewystarczajco sproblematyzowane. Jak pisze Paulina Szkudlarek, opr wobec [tosamoci przyp. autorw] zdaje si oglny, nieprecyzujcy tego, zjak szerokim wachlarzem stanowisk mamy do czynienia utych autorw iautorek, ktrzy decyduj si posugiwa tym
23

R. Braidotti Podmioty nomadyczne. Ucielenienie irnica seksualna wfeminizmie wspczesnym, prze. A. Derra, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009, s. 194.

337

Opinie
terminem24. Wszystkie te perspektywy czy jednak niech do poszukiwania sprawczoci poza wiatem ludzkich aktorw oraz gbokie zakorzenienie wmetaforze jzykowej, ktre uniemoliwia prawdziwie radykalne przemylenie koncepcji podmiotowoci. Wkonsekwencji, gdy gender studies nie s wstanie uwolni si od kategorii reprezentacji, teoria queer popada wskrajny tekstualizm. adne ztych podej nie moe podoba si Latourowi, trudno wic nie oprze si wraeniu, e jego postulowany sojusz zfeminizmem brzmi nieco protekcjonalnie. Autor Splatajc na nowo to, co spoeczne zpewnoci nie umiaby znale wsplnego jzyka zJoann Mizielisk, dla ktrej opr isprawczo s konsekwencj radykalnego utosamienia si zmarginesem25. Jak czytamy wNigdy nie bylimy nowoczeni: Obrona marginesw zakada istnienie totalitarnego centrum. Jeli jednak centrum ijego totalno s iluzjami, to entuzjazm dla marginesw staje si troch mieszny26. To przywizanie do marginesu wynika, rzecz jasna, zimperatywu etycznego, naszym zdaniem jednak le pojtego iostatecznie kontrproduktywnego. Wumiowaniu do przestrzeni poza pciowym dymorfizmem umyka gdzie prawdziwa rewolucyjno performatywnej teorii pci, ktra polegaa przecie na wskazaniu, e wszystkie ciaa, pci itosamoci, nawet te pozornie najbardziej normatywne, pene s szczelin, skaz ipkni. Co wicej, taka fetyszyzacja wykluczenia wefekcie potwierdza tylko dominacj totalitarnego centrum, ktre wtekstach polskich teoretyczek queer rozrasta si do monstrualnych rozmiarw, pochaniajc wszelkie media gwnego nurtu, kultur popularn idowiadczenie codziennoci. Tylko ztakiej perspektywy moliwe s naiwnie redukcjonistyczne analizy mediw popularnych, gdzie dominujcy dyskurs zapisuje si na biernych ciaach niewiadomych widzek oddajcych si faszywym, neoliberalnym przyjemnociom: interesujcy jest obraz pci wprzekazie, ktry [] dziki swej wszechobecnoci, konsekwencji ispjnoci jest traktowany jako czysty ideologicznie iobiektywny, przez co niepostrzeenie wpywa on na postrzeganie wiata spoecznego przez odbiorcw czytelnikw, internautw, widzw27 pisze Kamilla Biskupska. Taka teoria kultury jest naturaln konsekwencj delegowania sprawczoci wsfer abstrakcyjnych poj-agregatw, jak media, spoeczestwo czy dyskurs. Przoduje wtym zwaszcza socjologicznie zorientowany feminizm, ktry podtrzymuje
24 25

P. Szkudlarek A spanner in the work, czy(li) narzdzie wrobocie. Ouyciach inaduyciach uj queerowych, w: Strategie queer, s. 160. J. Mizieliska Wszczelinach pciowego dymorfizmu, czyli czy mona y pomidzy, w: Ucielenienia II. Pe midzy ciaem itekstem, red. J. Bator, A. Wieczorkiewicz, Wydawnictwo Instytutu Socjologii iFilozofii PAN, Warszawa 2008, s. 264. B. Latour Nigdy nie bylimy nowoczeni, s. 176. K. Biskupska Konstrukcje pci wmasowym przekazie na przykadzie tygodnika Przekrj analiza dyskursu wizualnego, w: Kobieta wprzestrzeni wizualnej, red. A. Barska, K. Biskupska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012, s. 56.

26 27

338

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

narracj owszechmocnym dyskursie mediw, nie pozostawiajc miejsca na negocjacj pozycji dla widzek. Jak owspczesnych mediach pisze Elbieta Czykwin wStygmacie spoecznym: Niczego niewiadomy widz przyjmuje zdjcia jako dowody istnienia cia idealnie piknych wraz zprzekonaniem, e jest ich wiele ie on (ona) do tej kategorii nie nale28. Rol teoretyczki jest tu rzecz jasna owiecenie bezradnych widzw iujawnienie spisku stojcego za medialn reprezentacj. Czy jednak tej samej wiedzy nie dostarczy im ju wczeniej Pudelek, gdy ogldaimy liczne sesje gwiazd bez makijau? Podobn krytyk solipsyzmu teorii krytycznej przeprowadza wswoich tekstach Ewa Domaska. Jej zdaniem odchudzony przez amerykask recepcj Foucault zdominowa ispacyfikowa wspczesn humanistyk, ktra parafrazuje slogany zfrancuskiego klasyka, powielajc zaklty krg wiedzy/wadzy. Foucault wprawdzie analizuje mechanizmy dziaania wadzy, dajc podmiotowi wiedz na ten temat, jednak nie wskazuje na moliwoci wyjcia poza ow wszechogarniajc relacj29. Wspczesne studia nad pci iseksualnoci podzielaj ten teoretyczny impas mwi jednym gosem, gdy stawk jest ujawnienie nowej formy wykluczenia, wrd rnorodnych pomysw na prb jego przezwycienia za adna propozycja nie jest wstanie rozbi determinizmu sytuacji wyjciowej30. Humanistyka uwiziona wsowniku Foucaulta skazana jest na cige produkowanie nowych ofiar, ujawnianie nowych wyklucze ipodtrzymywanie iluzji spirali wadzy. Podzielamy wielokrotnie deklarowane przez Domask zmczenie iznudzenie tym paradygmatem, ktry domaga si bardziej radykalnego przekroczenia. Pozytywny program, ktry proponuje autorka, rozmywa si jednak woglnikach teoria powinna nadgoni praktyk, szybki postp technologiczny wymaga nowych narzdzi, polscy badacze powinni przedstawia autorskie propozycje teoretyczne. Wnaszym przekonaniu dynamiczna teoria sprawczoci Latoura umoliwia przezwycienie impasu, wktry wika si nader czsto rodzimy feminizm, wprost adresujc przy tym diagnozowany przez Domask impas. Pozwala take na wyjcie poza solipsyzm teorii queer, ktra kad tosamo deprecjonuje jako regulatywn fikcj na usugach heteronormatywnej wadzy. Wedug Latoura wadza, podobnie jak spoeczestwo, jest wynikiem kocowym pewnego procesu, anie rezerwuarem, zapasem czy kapitaem, ktry automatycznie dostarcza nam wyjanienia31. Wyjanienie rodzi si wanalizie dynamicznej sieci powiza, ktr tworz sploty rozmaitych podmiotowoci, pojmowanych jednak zupenie inaczej ni
28 29 30

E. Czykwin Stygmat spoeczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 345. E. Domaska Co zrobi znami Foucault?, w: French theory wPolsce, red. E. Domaska, M. Loba, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2010, s. 66. E. Domaska Opoznawczym uprzywilejowaniu ofiary. Uwagi metodologiczne, w: (Nie)obecnoci. Pominicia iprzemilczenia wnarracjach XX wieku, red. H. Gosk, B. Karwowska, Elipsa, Warszawa 2008, s. 19-36. B. Latour Splatajc na nowo, s. 90.

31

339

Opinie
wtradycyjnych badaniach nad pci. Latour wjednym ze swoich najbardziej radykalnych gestw postuluje ujawnienie sprawczoci przedmiotw wjego teorii nie zostaj ju sprowadzone do roli epifenomenw dyskursu. Emancypacja przedmiotw zapowiada niemay przewrt we wspczesnej humanistyce, rozwijany wpeni przez przedstawicieli object-oriented philosophy. Ten powrt do metafizyki ma kilka istotnych konsekwencji dla bada feministycznych. Po pierwsze, dekonstruuje dominujc pozycj dyskursu ispoeczestwa wstudiach nad pci iseksualnoci. Przez odkrycie nowych powiza sprawczoci przekierowuje spojrzenie badacza na relacje midzy aktorkami ludzkimi ipozaludzkimi oraz procesy negocjacji, ktre je podtrzymuj. Po drugie, kae dostrzec aktorw wprzedmiotach, ktre do tej pory suyy zaledwie jako zaporedniczenie dyskursu. Kolorowe magazyny, blogi, technologie medialne, ubrania, gadety seksualne itp. nie s ju tylko towarami materializujcymi stosunki spoeczne. S nie-ludzkimi obiektami, ktre wpoczeniu ze sob oraz naszymi praktykami tworz poczucie seksualnej ipciowej tosamoci. Wemy dla przykadu Carrie Bradshaw, gwn bohaterk popularnego serialu Seks wwielkim miecie (HBO 1998-2004). Posta, wktr wcielia si Sarah Jessica Parker, portretowana jest jako mioniczka elektronicznych gadetw oraz fanatyczna wrcz wyznawczyni mody: bohaterka posiada wswojej garderobie kilkaset par butw, dziesitki sukienek, spdnic, akietw ibluzek. Tradycyjna perspektywa gender/queer widziaaby wtych obiektach dowd na zinternalizowan przez Carrie potrzeb odgrywania swojej kobiecej tosamoci. Bardziej queerowe podejcie upatrywaoby wpostaci Carrie dowd na fantazmatyczno pci: ta perfekcyjna, odgrywana za pomoc rnych przedmiotw kobieco unaocznia rozpad tosamoci jako sztywnej kategorii. Waga, ktr Carrie przywizuje do dobrego wygldu, byaby tutaj dowodem puapki pci, wktr bohaterka wpada. Popatrzmy jednak na t posta zperspektywy inspirowanej Latourem. Gdyby faktycznie odj od Carrie wszystkie te ubrania, buty, dodatki, czy wci byaby t sam postaci? Czy ciao, ktre pozostaoby po takiej redukcji, byoby nadal ciaem Carrie? Chcemy tutaj pokaza, e przedmioty zaangaowane wbudowanie naszej tosamoci nie s odzwierciedleniem dyskursu, ale niezalenymi obiektami, ktre dziki sieci dynamicznych pocze na styku ludzkie/nieludzkie tworz tosamo, wtym wypadku Carrie. Nie chodzi nam tutaj jednak opodejcie wduchu teorii plastycznej seksualnoci Anthonyego Giddensa, gdzie refleksyjne jednostki swobodnie konstruuj wasne seksualne ja. Przykadowo, wan czci serialu s rozmowy oseksie, czsto mediatyzowane przez telefon komrkowy32 wtym wypadku rozmawianie oseksie zdowolnego miejsca uwalnia nas od konkretnej przestrzeni biura lub domu. Wjednym zodcinkw serii czwartej Carrie przeywa nieprawdopodobny wrcz orgazm zpartnerem cierpicym na zaburzenia ADHD. Jednak cz przyjemnoci

340

32

Ten aspekt serialu omawia take bardziej szczegowo Jane Gerhard, zob. J. Gerhard Sex and the City, Feminist Media Studies 2005 nr 5:1, s. 37-49.

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

orgazmu pynie take ztelefonicznych rozmw, ktre nastpnie Carrie odbywa ze swoimi przyjacikami. Jej seksualna satysfakcja jest zatem konsekwencj przejcia dziaania, jakim jest orgazm, przez nie-ludzki obiekt, wtym wypadku telefon. Poczucie seksualnej igenderowej tosamoci jest wic efektem splatania si rnych dziaa ipraktyk, wktre zaangaowani s zarwno ludzie, jak inie-ludzie. Przedmioty nie s wic wtym wypadku indykatorem jakiej seksualnej/pciowej tosamoci, lecz osobnymi bytami, ktre tworz j na takich samych zasadach jak nasze praktyki. Chcielibymy tutaj podkreli zasadnicz rnic midzy podejciem gender/queer studies aprojektowan przez nas perspektyw. Jeli chcemy powanie potraktowa nie-ludzkie obiekty wtym wypadku te, ktre wsptworz pe powinnimy wykreli znaszego sownika rozmaite pojcia, ktre wskazuj na ich spoeczny wymiar. Sprawczo przedmiotw, czsto nieprzewidywalna, wynika zich niezalenoci ito na ni staramy si zwrci tutaj uwag. Nie chodzi nam oobaskawianie obiektw znaczcych tylko dlatego, e przypisuje si im semiotyczn warto, wtrn wobec logiki tego, co spoeczne. Ponownie odwoujc si do przykadu rozmowy telefonicznej Carrie inynierowie iprojektanci technologii nie zakadaj kadego moliwego jej zastosowania. Przykadowo seksczaty, namitne rozmowy kochankw przy uyciu Gadu-Gadu czy sesje cam2cam s moliwe wanie dziki sprawczoci urzdze, aseksualna przyjemno pynie tutaj zfaktu, e jest ona wsptworzona imediowana przez technologi, anie tylko zaporedniczana. Udana seksrandka na Skypie, podobnie jak romantyczna rozmowa partnerw na Facebooku, gdzie odnajduj si oni jako seksualne podmioty, to splatanie si ludzkiego inie-ludzkiego.

Pe iseksualno jako dziaania przejte

Tym samym nie moemy ju tumaczy kobiecoci czy mskoci wycznie wkategoriach faszywych zudze regulowanych przez rwnie faszywe poczucie autentycznej tosamoci. Jednym zgwnych zarzutw, ktre Latour podnosi przeciwko wspczesnym naukom spoecznym, jest traktowanie rzeczywistoci jako dajcej si przepisa na zewntrzny wobec niej jzyk, ktrym nastpnie mona tumaczy logik tego, co spoeczne. Musimy przesta udawa, e aktorzy maj tylko jzyk, abadacze dysponuj metajzykiem, wktrym osadzony jest ten pierwszy. Jeli odniesiemy t obiekcj do teorii pci iseksualnoci, wtedy pojcia takie jak dyskurs (Butler), Symboliczne (Lacan) czy urzdzenie (Foucault) staj si trzeci izewntrzn kategori, ktra oferuje wszystko tumaczc teori na temat tego, dlaczego ludzie podaj, identyfikuj si zdan pci oraz wjaki sposb realizuj swoj seksualno. Podajc za nakrelonymi przez Latoura trajektoriami rde niepewnoci, przyjrzymy si teraz wtpliwoci okrelanej przez badacza jako dziaanie, ktre zostaje przejte33. Innymi sowy, chcemy zastanowi si na ile to,
33

Zob. B. Latour Splatajc na nowo, s. 61.

341

Opinie
co zwyklimy okrela pci iseksualnoci, jest relacj, ktra nie daje si sprowadzi wycznie do sprawczoci podmiotu wyjawiajcego tym samym prawd dyskursu lub posusznie odpowiadajcego na wezwanie ideologii. Zasadniczy problem takiego podejcia wynika zepistemologicznego paradoksu bdcego konsekwencj tego, e badacz nagle sytuuje si poza dyskursem, chocia zperspektywy, ktr przyjmuje, jest to zwyczajnie niemoliwe. Std te wyjtkowa niech Latoura do teorii krytycznej, ktra, jego inaszym zdaniem, czciej bywa raczej teori spisku ni nauk. Wnaszym przekonaniu spora cz badaczy oraz badaczek pci iseksualnoci rwnie podya t ciek, mylc wkonsekwencji naiwn podejrzliwo zdociekaniem ocharakterze akademickim. Podejcie Latoura ma, wedug nas, jeszcze jedn zalet, chocia on sam nie powica jej tak wiele uwagi. Ot bardzo czsto przedstawiciele teorii krytycznej twierdz, e dziaaj dla dobra aktorw iz pobudek politycznych. Teoria queer jest motywowana jako przedsiwzicie stricte polityczne, ktre ma uwiadomi bdzcym aktorom, e po czci sami winni s swojej sytuacji34, inastpnie poprowadzi ich we waciwym kierunku. Postawa taka jest nie tylko wtpliwa etycznie, ale te nierozsdna. Traktuje bowiem aktorw, tj. podmioty odgrywajce pe, jako zupenie niewiadomie odgrywajce pewne zewntrzne wobec nich skrypty pci. Jak zatem moemy unikn tych bdw, inspirujc si teori aktora-sieci? Latour stawia spraw do jasno, piszc: chocia nigdy nie wiemy na pewno, kto ico sprawia, e dziaamy, moemy okreli list wasnoci []: podmioty s czci opisu, nadana jest im pewnego rodzaju posta, s przeciwstawione innym podmiotom; iw kocu towarzyszy im jawna teoria dziaania35. Po pierwsze, naley zapyta, co dokadnie robi podmiot, jak odgrywa swoj pe itosamo. Jakie powizania tworzy, zjakimi obiektami si czy, jak te dziaania opisuje, nazywa iklasyfikuje. Co sprawia, e odczuwa je jako spjne, chocia s zbudowane zbardzo rnych, ludzkich inie-ludzkich elementw. Po drugie, warto za Latourem wprowadzi podzia na podmioty ifiguracje, co pozwala zrozumie nieantropomorficzne wcielenia aktorw. Nie odbiera to jednak realnoci figuracji, nie s one jednak emanacj jakiej zewntrznej wobec podmiotw prawdy. Latour wprowadza tutaj pojcie aktanta uwaamy, e mona je zpowodzeniem zastosowa do bada nad tosamoci pci iseksualnoci. Parafrazujc socjologa powiza, oto cztery sposoby uchwycenia tego samego aktanta: (1) dyskurs zmusza kobiety, aby nosiy sukienki, (2) firmy odzieowe produkuj dla kobiet duo sukienek, (3) Jan Pawe II zachca do wyraania swojego geniuszu kobiecoci, (4) wielu konserwatywnych wyborcw woli, aby kobiety byy kobiece. Wkadym przypadku mamy do czynienia zpewn realn konfiguracj; pe ipoczucie bycia kobiet s tak samo realne wtedy, gdy s realizowane przez zakup nowej sukienki wsklepie H&M, jak iwtedy, gdy po lekturze encyklik Jana Pawa II zainspirowana nim czytelniczka poda za geniuszem ko-

342

34 35

Zob. J. Kochanowski Spektakl iwadza; J. Mizieliska Dekonstrukcje kobiecoci B. Latour Splatajc na nowo, s. 75.

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

biety36. Moemy doda jeszcze jedn sytuacj Katarzyna lubi nosi sukienki. Czy zatem Katarzyna jest tutaj ofiar dyskursu? Indentyfikuje si zpokoleniem JP2 czy moe jest potencjaln wyborczyni partii konserwatywnej? Wnaszym przekonaniu pe jest takim samym powizaniem, jak inne dziaania. Nie jest efektem dyskursu wtym sensie, e nie musi nic powtarza, ale raczej korzysta zuprzednio istniejcych konfiguracji wcelu wyraenia jakiej czci swojej tosamoci. Rwnie dobrze jednak sukienka moe nic nie wyraa, moe by obiektem bez znaczenia. Przypisywanie wszystkim czynnociom adunku semiotycznego jest pomyk, ktr Joke Hermes opisaa jako bd znaczenia jest to zaoenie, e wszystko musi co znaczy37. Wracajc do ANT: jeli napiszemy, e Katarzyna nosi sukienk, niekoniecznie wynika std, e odgrywa kobieco, gdy, ponownie, oznaczaoby to, e znamy lepiej motywacj jej postpowania. Po trzecie, poczucie tosamoci pci jest nieustannie negocjowane idezawuowane przez odmienne grupy. Parametry okrelajce bycie mczyzn wgrupie R mog zupenie nie pokrywa si dowiadczeniami grupy J. Ba, mog nawet im zaprzecza iwzajemnie si znosi. Przeledzenie tego, jak rozmaite jednostki igrupy definiuj swoje tosamoci pci, pozwoli dostrzec to, co Latour nazywa empiryczn metafizyk. Naszym zdaniem koncepcj t mona odnie take do pci iseksualnoci. Oddajmy aktorom prawo do wyraania siebie isposobw, przez ktre okrelaj si jako ugenderowione czy seksualne podmioty, nawet wtedy gdy odmawiaj takich identyfikacji. Wtej perspektywie nie istnieje wic dajcy si waloryzowa konflikt midzy wyzwolonymi, postpowymi akonserwatystami czy tradycjonalistami. Pe jest powizaniem, ateoria jest od tego, by te powizania opisa, ale ju nie poddawa ocenie iobjania. Wtedy bowiem, staje si wampiryczna, anie empiryczna38. Wynika std czwarta kwestia jak aktorzy sami tworz teori dziaania. Jedn zzalet ANT jest docenienie potocznych intuicji isposobw rozumowania (to zpewnoci scheda po pnych brytyjskich studiach kulturowych oraz etnometodologii), aktorw postrzega ona jako wpeni refleksyjnych izrcznych metafizykw. Socjologia powiza zwraca tutaj uwag na dwie kwestie: (a) dotyczy to wszystkich podmiotowoci bez wzgldu na figuracj oraz (b) rnica polega na tym, czy te pierwsze s zaporedniczeniami, czy mediacj. Wprowadzajc te dwa pojcia, Latour proponuje kluczowe rozrnienie wpojmowaniu sprawczoci aktorw spoecznych. Ta dychotomia wydaje si te wyjtkowo adekwatna do przemylenia sposobw konceptualizacji pci we wspczesnych studiach feministycznych. Zaporedniczenie, to wedug Latoura taka relacja, wktrej znaczenie zostaje przeniesione bez adnych przeksztace. Kiedy teoretyk queer pisze, e media popu36 37 38

Zob. Jan Pawe II Niewiast imczyzn stworzy ich: odkupienie ciaa asakramentalno maestwa, Libreria Editrice Vaticana, Watykan 1986. J. Hermes Reading womens magazines: An analysis of everyday media use, Cambridge Polity, Cambridge 1995. B. Latour Splatajc na nowo, s. 71.

343

Opinie
larne zaporedniczaj normatywny dyskurs pci, ma na myli to wanie, e dominujce znaczenia zostaj przekazane wacuchu nadawczo-odbiorczym whegemonicznej, caociowej irepresyjnej postaci. Wprzeciwiestwie do porednikw, mediatorzy przeksztacaj, tumacz, zakcaj imodyfikuj znaczenia czy elementy, ktre maj przenie39. Naszym zdaniem pe jest ju zawsze mediacj, nie istnieje wic aden hegemoniczny repertuar znacze, ktry j determinuje. Nie jest ona te reprezentowana przez media popularne wcaociowym, represyjnym kluczu. Wrcz przeciwnie wprocesie jej konstytucji bierze udzia wielu aktorw, ktrzy nieustannie negocjuj jej ksztat, awic przeksztacaj izakcaj znaczenia, ktrych nie utrzymuje ju adna nadrzdna instancja nadawcza. W tym miejscu moe pojawi si kilka wtpliwoci, ktre warto rozway. Mona przecie postawi nam zarzut skrajnego woluntaryzmu pe dzieje si jak chce. Nie uwaamy tak, nie twierdzimy jednak rwnie, e pe jest najwaniejsz kategori organizujc ycie spoeczne. Jeli rzeczywicie byaby to kategoria kluczowa, wtedy badania gender/queer urastayby do rangi metateorii zdolnej wyjani kady aspekt rzeczywistoci. Wszake seks jest wszdzie. Wnaszym eseju staramy si zatem pokaza, e samo pojcie pci iseksualnej tosamoci dla wikszoci autorw zkrgu gender/queer funkcjonuje niczym esencjalna substancja jest uniwersaln, kluczow iwszystko tumaczc kategori. Teoria queer, owszem, zakwestionowaa pojcia gender/sex, ale dla jej przedstawicielek pe niczym filmowy poltergeist cigle nawiedza nasze ujarzmiane ciaa (std potrzeba teoretycznego egzorcyzmu). Tymczasem wnaszym tekcie staramy si dowie, e nie istnieje zewntrzny dyskurs pci, araczej konkretne dziaania jednostek, ktre staj si zrozumiae wobrbie wsplnot, ktre za Stanleyem Fishem moemy nazwa wsplnotami interpretacyjnymi. Wsplnoty te, zoone zaktorw ludzkich inie-ludzkich, oferuj zasady, ktre umoliwiaj wzajemne genderowe porozumienie. Powrmy wic do przykadu zsukienk iKatarzyn: powinnimy by bardzo ostroni wposugiwaniu si kategoriami spoecznymi, poniewa raczej konstruuj one stabilne upciowione zwizki midzy aktorami (Katarzyna sukienka), ni je odkrywaj. Przedstawicielka gender studies prawie zawsze wie, co oznacza sukienka (jak wiemy nic dobrego), nas interesuje skd wynika to powizanie. Nie chcemy tym samym delegowa sprawczoci do jednego pojcia, atym samym polaryzowa obszaru bada na dwa obozy: demoniczne centrum ibuntowniczy margines. Pomylmy teraz ogonej kampanii spoecznej Niech nas zobacz, na ktr skaday si zdjcia sympatycznych par gejw ilesbijek. Akcja ta doczekaa si druzgoccej krytyki ze strony rodzimej teorii queer, ktra wkampanii dostrzega reprodukcj heteroseksualnej normy. Zwyczajni, tacy jak wszyscy, niewyrniajcy si geje ilesbijki pragn doczy do spoeczestwa. Spjrzmy jednak na t akcj jak na strategi budowania nowych seksualnych powiza: dla dziaaczy LGBT kampania ta funkcjonowaa niczym laboratorium. Interesowao ich zbudowanie nowych powiza dotyczcych odmiennoci seksualnej wnieprzy-

344

39

Tame, s. 56.

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

chylnym otoczeniu. Dokonali wic translacji40 wasnych praktyk (z mikroskali) do skali makro za porednictwem medialnej konwencji. Kampania staa si aktantem, ktry budowa itestowa rozmaite powizania skadajce si na projekt seksualno-tosamociowy. Kiedy wic nastoletni gej zjawia si raz wtygodniu wulubionym wielkomiejskim klubie, poniewa jest to jedyna sytuacja, gdy czuje si swobodnie jako ugenderowiony iseksualny podmiot, nie mona traktowa jego dziaania jako zaporedniczania dyskursu, ktry materializuje si wpostaci gejowskiej dyskoteki. Raczej powinnimy zobaczy, e to, co teoretycy zwizani zteori queer tumaczyliby jako reprodukowanie istniejcych uprzednio relacji wadzy lub wiadectwo dyskursu, jest przykadem dziaania przejtego. Bez klubu, bez wolnego czasu, bez wieczornego pocigu do duego miasta, bez portalu internetowego, bez przyjaci, bez niechci ze strony rodzicw, bez chci wyjazdu poza swoj miejscowo, bez braku edukacji seksualnej, bez polaryzacji miasto wie, bez wewntrznego przekonania, e wmiecie jest lepiej, nie wytworzyaby si relacja, ktr nastpnie pewni aktorzy okrelili gejowsk tosamoci.

Czy seksualno jest realna czy fikcyjna?

Na tym etapie, ponownie parafrazujc autora Wprowadzenia do teorii aktora-sieci, moemy krtko podsumowa nasze dotychczasowe ustalenia: (1) pe nie jest zaporedniczeniem; (2) seksualno jest nieustannym procesem, wktry uwikani s rozmaici aktorzy ludzcy inie-ludzcy; (3) wreszcie obiekty (przedmioty) maj podmiotowo iwsptworz to, co okrelamy pci iseksualn tosamoci. Prowadzi nas to do czwartego, by moe kluczowego rda niepewnoci, okrelanego przez Latoura jako konflikt midzy materi faktw amateri rozwaa. Ujawnia si tutaj sabo fundamentu wspczesnej humanistyki (lub przynajmniej jednego zjej gwnych nurtw): konstruktywizmu spoecznego. Postaramy si teraz dowie, dlaczego zgodne zduchem myli poststrukturalnej zaoenie, e pe iseksualno to kulturowe konstrukcje, moe okaza si dyskusyjne. Wspczesne teorie seksualnej tosamoci, zwaszcza te bdce pod wpywem teorii queer, nader chtnie posuguj si pojciem konstrukcji. Wperspektywie autorek takich jak Judith Butler czy Eve Kossovsky-Sedgwick pe jest konstrukcj, ktra peni funkcje regulujce. Jest iluzj, ktra skrywa znaczeniow itosamociow pustk. Teorie te oraz im podobne dziel bardzo wiele wsplnych zaoe zsocjologi krytyczn, perspektyw, ktrej ustalenia podwaa Latour. Wperspektywie post-Foucaultowskiej oseksualnoci mwi si jako oskonstruowanej, czyli regulowanej przez fikcyjne reimy dyskursywne. Inaczej ujmujc, zprzesanki operformatywnym charakterze pci, wielu badaczy wycigno wniosek, e jest ona zwyczajnie nieprawdziwa. Pora zatem pomyle opci iseksualnej tosa-

345

40

Okategorii translacji zob. B. Latour Dajcie mi labolatorium, apodbij wiat, prze. K. Abriszewski, Teksty Drugie 2009 nr 1/2, s. 163-192.

Opinie
moci jako czym jak najbardziej prawdziwym irealistycznym. Pozwolimy sobie teraz przytoczy dusze zdanie Latoura:
Kiedy twierdzimy, e fakt jest skonstruowany, mamy po prostu na myli, e opisujemy solidn obiektywn rzeczywisto wykorzystujc rozmaite byty, ktrych poczenie rwnie dobrze mogoby si nie uda; konstruktywizm spoeczny, przeciwnie, oznacza, e zastpujemy to, zczego zbudowana jest rzeczywisto jak inn materi, tym, co spoeczne, wczym faktycznie ma to by wbudowane.41

Perspektywa konstruktywizmu spoecznego okazuje si wic przedziwn mieszanin solipsyzmu oraz nadziei na emancypacyjny potencja wynikajcych std wnioskowa. Kiedy jednak pomylimy okonstrukcji, zachowujc pierwotn intuicj realistyczn, zadaniem badacza bdzie rozpoznanie parametrw tej konstrukcji, anie zakwestionowanie caego iluzorycznego systemu. Moe zatem nadszed czas, by zapyta, jak to si stao, e zprzesanki seksualno jest konstrukcj wycignito wniosek, e seksualno jest fikcj? Czy ze zdania dom jest konstrukcj wynika, e jest on nieprawdziwy? Skoro uznalimy, e poczucie pci iseksualnoci s jak najbardziej realnym procesem, wktry uwikani s ludzie oraz obiekty, warto poda wwtpliwo prymarn dominacj dyskursu. Wnaszym przekonaniu podejcie takie pozwala odda sprawiedliwo aktorom, ktrzy dokonuj pewnych wyborw dotyczcych tego, jak chc oni/one realizowa swoje poczucie pci iseksualnej tosamoci. Dostpne nam sposoby odczuwania iodgrywania seksualnej tosamoci s jedynymi jej przejawami, ktre istniej. Wwielu przypadkach moemy sobie oczywicie yczy, by wybr potencjalnych identyfikacji by wikszy. Jako badacze musimy jednak przede wszystkim zaj si tym, co jest. Materia faktw dostarcza nam okrelonej iloci danych iwsprzdnych. Opisa je ipozwoli im mwi wasnym gosem oto nasze gwne zadanie. Wten sposb pozwolimy uszanowa rozmaite wybory seksualnych igenderowych tosamoci oraz oddamy im prawo do decydowania osobie. Nawet jeli znaszego punktu widzenia bd to decyzje bdne, anawet niezgodne znasz etyk.

* *

Czy mona zaprojektowa przestrze dla krytycznej humanistyki poza horyzontem dyskursu wiedzy/wadzy? Poststrukturalny konstruktywizm okaza si by paradoksalnie ostatni wielk teori, ktra do dzi organizuje wikszo bada dotyczcych pci iseksualnoci. Postmodernizm by humanizmem. Propozycja Latoura, atake badaczy zwizanych znurtem etnografii labolatorium jest czsto okrelana mianem postkonstruktywizmu. Wjego obrbie samo pojcie konstrukcji zachowuje osabione intuicje realistyczne inie ogranicza procesu konstruowania wycznie do sfery spoeczno-dyskursywnej. Jak pisze Ewa Biczyk: podlega-

346

41

B. Latour Splatajc na nowo, s. 130.

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

nie skonstruowaniu nie oznacza przy tym, e dany obiekt jest zkoniecznoci fikcj czy artefaktem, ktry atwo moglibymy podda dekonstrukcji42. Strategie dekonstrukcyjne nie oferuj ju tak dalece subwersywnego potencjau, kiedy schemat centrum/margines zostaje rozbity, asprawczo obiektw nie zostaje sprowadzona do ich dyskursywnych efektw. Przesunicie, ktre proponujemy za Latourem, jest wgruncie rzeczy drobne, ale obiecuje twrczy demonta teorii opartej na paradygmacie wiedzy/wadzy. Uwikanie wsie powiza, ktrymi nie zarzdza ju adna jasno sprecyzowana instancja, otwiera pole do bardziej zniuansowanej teorii pci iseksualnoci. Co wicej, take bardziej demokratycznej. Rozpoznajc kolejne powizania, obiekty, rozmaitych aktorw, oddajemy im gos iprzygotowujemy tym samym przestrze, wktrej mog si oni bezpiecznie zadomowi. Chcemy, by tworzona przez nas wiedza suya jako mapa terytorium, otwarta idajca si czyta przez rozmaite seksualne byty, bez wzgldu na to, jak mog one rni si od siebie. Warto wic ponownie zgodzi si zLatourem, ktry pisze, e palca ochota, by wykry nowe byty, powita je ida im schronienie nie tylko jest uzasadnioniona, lecz wrcz zdaje si jedynym naukowym ipolitycznym powodem, dla ktrego warto y43. Znajdujemy, co prawda, jeszcze kilka innych powodw iprzyjemnoci, dla ktrych warto y, jednak perspektywa przejcia przez feminizm ustale teorii ANT wydaje si nam wyjtkowo obiecujca. Nakrelony tutaj projekt jest wic niczym zaproszenie do dialogu zkadym seksualnym obiektem, nawet jeli przybiera on posta tak demonizowanego bloga Kasi Tusk. Zamiast tumaczy iobjania je owymi trzecimi pojciami (neoliberalizm, dyskurs, normatywno), dajmy im wreszcie szans przemwi na ich wasnych zasadach. Tak zakrojona teoria nie bdzie skupia si wycznie na marginesach, ale rzetelnie odpowie take na popularne dowiadczenia pci iseksualnoci, rozpoznajc ich zoony ikonfliktowy status. Zdajemy sobie spraw, e nasza propozycja moe wzbudzi opr badaczy zkrgu gender/queer. Wpracy podalimy wwtpliwo wikszo kategorii, na ktrych buduj oni swoje teorie, ateorie te wnaszym przekonaniu wykonay ju swoj prac iczas je poegna. Dla naszych potencjalnych krytykw mamy jednak dobr wiadomo monstrualne, patriarchalne, neoliberalne, normatywne centrum nie istnieje. Oznacza to, e na gruncie bada nad pci iseksualnoci wszystko jeszcze przed nami!

42

43

B. Latour Splatajc na nowo, s. 377.

347

E. Biczyk Technonauka wspoeczestwie ryzyka. Filozofia wobec niepodanych nastpstw praktycznego sukcesu nauki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2012, s. 71.

Opinie

Abstract
Micha GULIK, Samuel NOWAK Jagiellonian University (Krakw)

Forget the discourse. What is aLatourian feminism?

The article is an attempt at reformulating the feminist media studies from the perspective of Bruno Latours actor-network theory (ANT). The authors criticise contemporary gender and queer studies which repeat the mistakes of critical sociology. Ultimately the research on gender and sexuality in media lean towards conspiracy theory, radical textualism or nave representationism. Rejecting both social constructivism and essentialism, the authors sketch most general ideas of the Latourian-feminist media theory. Their project is aimed at proving that the experience of gender and sexuality can be framed as an entanglement of the human and the inhuman where media become the rightful actors rather than mediators or contextual objects.

348