Izabela Lis-Wielgosz

Pozna

Pod kltw strzeone

Formuy interdykcyjne na marginesach serbskich rkopisw i starodrukw
Niech si odzieje przeklestwem jak szat;
niech ono przeniknie jak woda do jego wntrznoci
i jak oliwa wejdzie w jego koci!
(Ps 109,18)

Teraz wypisze kapan na zwoju sowa przeklestwa...

(Lb 5,23)

Jednym z gwnych i charakterystycznych nurtw rozwojowych, a take znakw

trwaoci redniowiecznych systemw kulturowych, jest tradycja pimiennicza, na ktr
skada si bogaty korpus dzie napisanych, przepisanych, wydanych drukiem. W okresie
przednowoytnym nie podlegay one kryterium oryginalnoci, byy traktowane jako realizacje
o nadrzdnej wartoci religijnej (sakralnej), jednakowo byy oceniane take pod wzgldem
literackim utwory hagiograficzne, hymnograficzne, historiograficzne, epistolograficzne,
rkopimienne kopie, drukowane kompilacje tekstw liturgicznych i in. Nawet jeli z
perspektywy twrczego dziaania, naleaoby uzna te ostatnie za reprodukcje, to taki ich
status nie do koca byby prawdziwy, rozmijaby si bowiem z obowizujcym dawniej
wiatopogldem, utrwalonym postrzeganiem artystycznej kreatywnoci jako daru sowa i
suby Boej. Co wicej, redniowieczne zbiory nie mieszcz si w granicach nowoytnych
definicji rwnie z powodu ich specyficznej architektoniki, czego potwierdzeniem s wanie
rkopisy i starodruki, ktre prcz zasadniczych kompozycji liturgicznych, zwykle zawieraj
wiele innych dodatkowych czy pomniejszych utworw literackich, midzy innymi bardzo
popularne i charakterystyczne dla tego pimiennictwa krtkie formy literackie.
Zapisy, ktre znajduj si na marginesach wielu manuskryptw i drukowanych ksig,
nie peni tam wycznie standardowej roli kolofonw, pobocznych wzmianek o
kodykologicznym znaczeniu, lecz stanowi samodzielne, czstokro wysoko artystyczne,
realizacje gatunku oraz barwne wiadectwa historii, czasu i losu danej wsplnoty, stanu
kultury, a niejednokrotnie mona w nich widzie wrcz dowody na niezmienno okrelonego
1

wzoru recepcji i sposobu opisu rzeczywistoci. Specyficzna odrbno czy pewnego rodzaju
formalno-ideowa autonomia tych mikrotekstw nie wyklucza jednak ich podstawowej
funkcji, bo wobec gwnych utworw niezmiennie pozostaj w suebnej relacji. Prymarnie
przynosz bowiem kluczowe informacje o ksidze, jej powstaniu, pochodzeniu, kopistach i
fundatorach, a dodatkowo za pomoc szeregu uniwersalnych, powielekro bardzo
malowniczych motyww, wyraaj jej wano, podkrelajc udzia w yciu duchowym
zbiorowoci, przekazywaniu wartoci i ksztatowaniu postaw, wreszcie w samym
podtrzymywaniu i kontynuacji tradycji religijnej, kulturowej, literackiej, jzykowej. Ta
szeroka funkcjonalno wyranie odzwierciedla si w ich strukturze, ktra jest ukadem
staych elementw miejsc, toposw, plastycznych schematw, formu i fraz powizanych ze
sob w odpowiednim, to jest podanym przez autorw, porzdku relacyjnym.1
W nauce obowizuje podstawowy podzia krtkich form literackich, ktre ze wzgldu
na budow s oznaczane jako zwize (powiadczajce) i obszerne (opisowe), a ta prosta
typologia ju na wstpie sugeruje stopie realizacji strukturalno-ideowego szablonu,
podpowiadajc rwnie ich bezporednie poczenie. Pierwszy typ zapisu mona bowiem
traktowa jako swoisty rdze, ktry Vladimir orovi okreli mianem szkieletu wszystkich
marginaliw2. Dla wikszoci mikrotekstw narracyjnie rozleglejszych jest on wic
niezmiennym i centralnym punktem, wok ktrego koncentruj si pozostae konstrukcje.
Zwykle poprzedza go kunsztowna inwokacja (do Boga, Trjcy witej) lub inicjalna
uroczysta

fraza

ku

czci

Boga,

Trjcy

witej,

Bogurodzicy,

czasem

take

oglnochrzecijaskich a nawet lokalnych witych; tu po nim za w wielu przypadkach

nastpuje opowie o wczesnych dziejach, wanych dla wsplnoty wydarzeniach
historycznych zarwno pomylnych, jak i niekorzystnych czy wrcz tragicznych. Natomiast
zwieczenie caej narracji stanowi okrelony ukad formu: modlitewno-dzikczynnych,
zwykle doksologicznych, ale take interdykcyjnych. Te ostatnie wystpuj w postaci
poetyckich, obrazowych, czsto emocjonalnie nacechowanych zamwie przestrg,
ktrych podstawow substancj jest kltwa.3 Przede wszystkim su one wzmocnieniu
wypowiedzi, a jako akt illokucyjny buduj nader czytelny komunikat zakazu naruszania

1 Zob. np. . , , 1990, c. 78-91;

zob. te I. Lis-Wielgosz, O trwaoci znacze. Siedemnastowieczna literatura serbska w subie tradycji, Pozna
2013, s. 179-211.
2 . , , , LXXXIV,
1910, . 4.
3 Zob. . , ..., c. 37-41; Idem,
, , CLXXVI, 1938, c. 153-156.

witoci zabierania/przenoszenia, sprzeday czy kradziey rkopisu, ksigi z miejsca

przeznaczenia, macierzystej dla nich cerkwi lub monasteru.
Chrzecijaska koncepcja kltwy siga swymi korzeniami okresu staroytnego, a
ostatecznie uksztatowaa si pod wpywem tradycji judaistycznej (ofiarniczej i rabinackiej),
nie mae znaczenie dla jej rozwoju miay rwnie greckie praktyki magiczne (gwnie
wrbiarskie), ktre utrwaliy zwyczaj rzucania czy sprowadzania przeklestwa/uroku,
wydawania wyroku na dan osob lub grup. U jej podstaw znajduje si wic sankcja
cheremu (hebr.
)i anatemy (gr. ; gr. klas. ), co powoduje, e posiada
ona dwojaki lub podwjny sens oznacza kar wykluczenia i srogiego sdu Boga, a take
ofiar wotywn, czyli to, co zostao powicone wycznie Bogu.4 Zawiera w sobie rwnie
pojcie zwizywania rozwizywania, ktre funkcjonowao ju w ydowskim systemie
prawa religijnego, potem byo przez chrzecijan definiowane gwnie w aspekcie wadzy
Piotrowej (Mt 16,19; 18,18).5 W takim wanie kontekcie i z takim adunkiem znaczeniowym
pojawiaj si w zapisach formuy interdykcyjne, zbudowane z szeregu nawiza, motyww i
obrazw biblijnych.
Centraln figur, wok ktrej ogniskuj si, i ktrej explicite dotycz wszelkie
obrazowo-sowne zamwienia wystpujce w funkcji interdyktu, stanowi ksiga o
jednoznacznym i niezmiennym statusie sakralnego obiektu, yciodajnego rda, rezerwuaru
wszelkich korzyci, drogowskazu na planie zbawienia; zatem przedmiotu ofiarowanego Bogu
i zastrzeonego dla kultu Boego, przeznaczonego wycznie na sub liturgiczn (gr.
) oraz dla poytku duchowego oddajcej cze wsplnoty. Dlatego te zawsze
przepisane czy darowane ksigi s opatrywane szczeglnymi epitetami, takimi jak wita i
Boa ksiga ( ), wita i dusz ocalajca ksiga (
), na chwa witej i Boskiej Trjcy, na zbawienie i korzy duchow
( , ), na
pouczenie chrzecijanom ( ] ); wita ksiga, w niej
jest bowiem chleb bogonatchnionej nauki ( w,
() ]).6 Oprcz takich, standardowych uj stanowicych rodzaj
4 Zob. F. Brown, S. R. Driver, Ch. A. Briggs, A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament with an
appendix containing the Biblical Aramaic, based on The Hebrew lexicon of. W. Gesenius, transl. by E.
Robinson, Oxford 1906; X. Lon-Dufour, Sownik Nowego Testamentu, prze. i oprac. K. Romaniuk, Pozna
1981, s. 131; zob. te 1 Kor 12,3; 16,22; Gal 1,8; Ap 22,3; k 21,5; Kp 27,28.
5 Zob. Mt 16,19; 18,18; J 20,23.
6 . , , ,
, . I , 1902, .1021, 1132, 1404, 1107, 1502 (por. 1449) (dalej jako I wraz z numerem
zapisu).

szablonw frazeologicznych, wielokrotnie w zapisach wystpuj znaczniej bardziej

rozbudowane i obrazowe wyraenia okrelajce oraz podkrelajce duchow (religijn)
wartoci ksig. Znajduje si tam wiele opisowych formu, ktrych konstrukcj jest splot
uniwersalnych i niezwykle plastycznych motyww, midzy innymi: niewyczerpanego rda
wszelkiego dobra, aromatu duchowego, krynicy wd ycia wiecznego, strumienia
pojcego

kad

dusz,

pokarmu

Boego,

napoju

kojcego

straszny

ogie

namitnoci/cierpienia ( () ]
w ] , , ,
,
] []//
] ] 2v, ,
, ]
. ,
]; 2() ] ]
] [])7.
Zdarzaj si te wypowiedzi o charakterze otwartych i kategorycznych wykadni sensu, w
ktrych ksiga jest prezentowana jako sakralne medium, swoisty depozyt najwyszych
wartoci tajemnic Krlestwa Boego, a jej umiowanie i ochrona s wprost utosamiane z
wyborem okrelanym jako niepozbawianie si Krlestwa Boego ( i
() ()() (), i , ()i
]() i , i i () ()
()() i i()i () ]i ii , ii [])8. Takie
postrzeganie rwnoznaczne z przekonaniem o doniosej roli ksigi jako porednika w planie
historiozbawczym, rodzi zatem naturaln potrzeb jej zabezpieczenia, a w tej funkcji
pojawiaj si wszelkie formuy interdykcyjne.
W krtkich formach literackich stanowi one wyjtkowo barwne i wymowne
konstrukcje, ktre s interesujce nie tyle z uwagi na sam przekaz (bezwzgldny zakaz
zabierania rkopisu/ ksigi z miejsca macierzystego/ z obszaru przeznaczenia), co z racji ich
biblijnej podbudowy, implementacji bogatego repertuaru idei, toposw, figur i fraz.
Zastosowanie

znajduje

tu

szereg

staro-

nowotestamentowych

schematw

przedstawieniowych, najczciej wystpuj nawizania do wzorcowych zdarze i postaci,

ktre jako czytelne noniki okrelonego sensu wbudowane w struktur interdyktu maj
7 I, 1503; . , , ,
, . IV, 1923, . 6533 (dalej jako IV wraz z numerem zapisu).
8 I, 26.

wywoywa w odbiorcy jednoznaczny i podany przez nadawc efekt trwogi, uwiadamia

konsekwencj czynu zabronionego, czyli nieuchronno i surowo kary. 9 U podstaw
wszystkich illokucyjnych i prelokucyjnych aktw mowy znajduje si sankcja wykluczenia i
sdu Boego, regua zwizania nierozwizania, czyli brzemi kltwy naoonej w
ziemskiej teraniejszoci i jej nieodwracalno w przyszej wiecznej rzeczywistoci.
Zasadniczo formuy interdykcyjne mona klasyfikowa wedle kryterium formalnoznaczeniowego, rozrniajc je ze wzgldu na budow i realizacj modelu prezentacji. 10
Podstawowym ukadem s wyraenia o charakterze zwizkw frazeologicznych typu staego:
kto zabierze/odbierze/przywaszczy ksig z tej cerkwi/z tego monasteru, niech bdzie
przeklty ([] wD () , //
, []// ]
// [] //
2 () ), oraz typu kolokacyjnego, frazy
ukonkretnione znaczeniowo, na przykad: kto j [ksig] zabierze z tego monasteru, niech
bdzie przeklty tutaj/w tym czasie [w teraniejszoci] i przed Bogiem [w przyszoci] ([]
() () () w// []
2 i )11. Interesujce s te
formuy interdykcyjne, ktre rozbudowane o uniwersalne i nad wyraz czytelne motywy,
wtki, figury (odwoania do Paruzji, Sdu Ostatecznego, Gniewu Boego; ostrzeenia przed
wrogoci Bogurodzicy, wyklciem przez prorokw, apostow, witych, ojcw soborowych;
napomnienia przed poraajc moc Krzya; przestrogi przed Judaszowym wsplnictwem
itd.), stanowi plastyczne i bardzo sugestywne realizacje literackie. Wszystkie je mona
pogrupowa

wedug

klucza

tematyczno-figuralnego,

definiowa

jako

przykady

kunsztownego obrazowania artystycznego, przede wszystkim za widzie w nich

odzwierciedlenia przekona i wyobrae, wartociowania wiata przez redniowiecznego
czowieka jako istoty religijnej (homo religiosus), sposobu ujmowania przeze czasu
teraniejszego i przyszego.
Najliczniejsz grup tworz formuy, w ktrych zostaj wyeksponowane postaci:
Boga, Bogurodzicy, prorokw, apostow i witych, niejednokrotnie te zawierajce
9 . , . ,
, . 50, . 1-2, 2007, . 890-891.
10 Zob. o formuach w serbskich w porwnaniu z greckimi: . , ..., c. 37-41; o
formuach w zapisach serbskich, bugarskich, ruskich, rumuskich: Idem, ..., c. 153156.
11 I, 297, 917; . , , ,
, . II, 1903, . 4322, 4421, 4323, 4346 (dalej jako II wraz z
numerem zapisu).

przestrogi przed zgubnym wpywem szataskiego podszeptu, stanowice kategoryczne

komunikaty groby kltwy, srogiej kary (anatemy, sdu). W zapisach wygldaj one
nastpujco: jeli kto zabierze [ksig] przez namow podstpn/szatask, niech bdzie
przeklty przez Pana Boga Wszechwadnego, i kto j [ksig] zabierze, niech bdzie
przeklty przez Pana Boga Wszechwadnego i przez wszystkich witych, i niech sdowi
anatemy podlega, i kto zechce zabra go [chodzi o Minej na padziernik], niech mu jest
przeciwniczk Przeczysta Bogurodzica [czasem te wystpuj wyraenia dookrelajce:
przed strasznym Sdzi/ niech mu Matka Boa zamiast miosierdzia okae wrogo na
strasznym Sdzie], kto j [ksig] zabierze z monasteru Moraa, niech jest przeklty przez
Pana Boga i Przeczyst Jego Matk, i przez siedem soborw powszechnych, przez 12
apostow, przez 16 prorokw, i niech mu jest przeciwniczk Bogurodzica na strasznym
Sdzie, jeli by kto omieli si odj lub zabra z tego witego monasteru, albo z jej
wntrza co zniszczy, niech mu bdzie przeciwniczk Matka Boa przed Miosiernym
Bogiem w powtrne i straszne Przyjcie Chrystusowe, gdy Syn Boy na ziemi przyjdzie jako
Sdzia sprawiedliwych i grzesznych, i bdzie na nim kltwa witych ojcw, amen ([]
,
[]// [] , ,
, []// w w ,
] []//
[]//
], ] ,
, "~"~" , "s~"~" ,
.[sic!] .//
, ] ,
,
,
, .)12. Na podstawie przytoczonych przykadw mona stwierdzi, e czsto
formuy interdykcyjne zostaj celowo uszczegowione, mowa jest w nich o konkretnym
miejscu, a sam przekaz jest wzmacniany wyjtkowo zowrogimi wyraeniami, takimi jak
niech mu Bogurodzica przeciwniczk bdzie, niech mu Bogurodzica zamiast miosierdzia
okae wrogo; warto doda, i zdarzaj si jeszcze bardziej zowieszcze frazy na przykad:
niech wobec niego Bg bdzie mciwy i wita Bogurodzica, niech wzgldem niego
mcicielk bdzie Bogurodzica ( w
12 I, 467, 521, 480, 751, 1161; IV, 6911.

, []// []
wD , ()
//
w w ], w ]
.)13. Na uwag zasuguj, wprawdzie rzadko wystpujce,
ale niezwykle wymowne wyraenia, ktrych fundamentaln konstrukcj jest schemat
wykluczenia rwnoznacznego z nieodwracalnym/wiecznym zwizaniem, na przykad I kto
j [ksig] zabierze z tej witej cerkwi, niech bdzie przeklty i zwizany, i niech mu
Przenajwitsza Bogurodzica bdzie przeciwniczk na strasznym Sdzie (
, ,
[...])14.
Niejednokrotnie w roli przeciwnikw wystpuj rwnie wici i to zarwno
oglnochrzecijascy (midzy innymi Dymitr, Jerzy, Mikoaj), jak i lokalni (gwnie Sava i
Simeon), co, podobnie jak w przypadku Bogurodzicy, jest zamierzonym odwrceniem ich
odwiecznej postawy suebnej roli, bo zamiast wspomoycieli i ordownikw ludzkoci
przed Bogiem, staj si teraz nieprzyjacimi (oczywicie wrogami tylko tych, ktrzy
naruszyli sakralny porzdek). Naley doda, e sama konstrukcja interdyktu pozostaje
niezmienna, wici albo przywoywani s samodzielnie na przykad: i kto j [ksig]
zabierze z chramu witego Mikoaja, co jest w Gradite, pod jak diabelsk namow, niech
mu wielki biskup i cudotwrca Mikoaj bdzie przeciwnikiem na strasznym i susznym
Sdzie Chrystusowym, i niech jest przeklty, i niech na nim bdzie anatema, anatema, amen,
i jeli kto pokusi si pod zawici szatask zabra go [chodzi o Ewangeliarz] z mniszej
wityni, niech mu wity Mikoaj bdzie przeciwnikiem, i kto j [ksig] zabierze ze
witego monasteru, niech mu wity Jerzy jest przeciwnikiem na strasznym przesuchaniu
Chrystusowym ( , ,
, ]
,
, , , // ] ...
() () (), //
()
); albo te ich imiona s wymieniane na dalszym miejscu
po Bogu i Bogurodzicy, co w tym przypadku suy swoistej augmentacji, spotgowaniu
13 I, 144; II, 4179; I, 528.
14 I, 1794.

wypowiedzi: i kto pokusi si j [ksig] wynie, niech bdzie przeklty przez Pana Boga
Wszechwadnego i przez witego wielkiego mczennika Dymitra, i kto j [ksig]
zabierze ze skitu, niech mu przeciwniczk bdzie Bogurodzica i wity Sava i Simeon w
dzie strasznego Sdu ([] ] , ()
] // []
vw

).15

Na

szczegln

uwag

zasuguje

wielokrotnie

formuach

interdykcyjnych przywoywane imi Mikoaja, co zapewne jest powodowane wielk

popularnoci witego, ale niemae znaczenie ma tu te gbszy religijny (konfesyjny) i
eklezjologiczny aspekt, bo w tradycji posta ta silnie utrwalia si w kontekcie ordownictwa
wsplnego wyznania wiary, gorliwej jej obrony przed herezj, ktrej na soborze nicejskim
przeciwstawi si Koci. W podobnej zreszt funkcji wystpuje 318 ojcw soborowych,
ktrzy stanowi symbol nicejski znak zwycistwa Kocioa, a take odwoanie do sug
Abrahama, z ktrymi ten pokonuje wrogw (Rdz 14,14); liczba ta jest czsto interpretowana
chrystologicznie (jako tworzca inicjay Jezusa Chrystusa). Figura witych ojcw posiada
szerokie zastosowanie w zapisach, suc nie tylko jako wzmocnienie samego zakazu
zabierania rkopisw i ksig, co jako uwypuklenie samej ich wartoci ze wzgldu na
znajdujce si w nich treci tajemnic zbawienia, na stray ktrej nieprzerwanie stoi
Koci. Postaci te pojawiaj si we wszystkich niemal konfiguracjach interdyktu, rzadziej s
wymieniane osobno, najczciej za wystpuj wraz z Bogiem, Bogurodzic i innymi
witymi, na przykad i kto t ksig z tego witego monasteru zabierze, niech bdzie na
nim kltwa witych 318 ojcw z Nicei, kto j [ksig] zabierze z cerkwi kuevickiej, niech
jest przeklty przez Pana Boga i Przeczyst Matk Bo, i przez 318 ojcw z Nicei, i przez
wszystkich witych, i przez nas grzesznych, amen, jeli znajdzie si kto taki i nie sposzy
si przed zakazem Boym i witych naszych ojcw fundatorw witego Simeona i Savy, i
wyniesie [ksig] lub odda komu, niech jest przeklty przez Pana naszego Jezusa Chrystusa i
Przenajwitsz i Przeczyst Bogurodzic, i przez witych ojcw nicejskich, i przez
czcigodnych ojcw Simeona i Sav, i przez nas grzesznych niech bogosawiony nie jest,
amen, ani tutaj, ani tam ( w w
"z"z"z", .// []
] () ] "z"z"z"
w , , .//

15 II, 4266, 4400, 4283; II, 4332; IV, 6774.

w , () , ()
]
w , () , ,
.)16. Spord przytoczonych przykadw szczeglnie ciekawy jest ten ostatni, ktry
stanowi pen realizacj formuy interdykcyjnej, przywoane s tu wszystkie najwaniejsze
figury, idee, motywy, a nadto nie tylko zostaje odwrcona rola witych ojcw (nicejskich i
serbskich), ale take nastpuje zestawienie przeklestwa i bogosawiestwa; brak
przychylnoci dobrego sowa (benedykcji) wynika ze zamania zakazu, jest tosamy z
najwysz sankcj jak jest odmowa aski i oddzielenie od Boga (Rz 6,23). Warto nadmieni,
e wielokrotnie w zapisach pojawia si taka wanie konfiguracja obu motyww, bdca
antytetycznym ujciem kary i nagrody; czasem natomiast zostaj one tak sfunkcjonalizowane,
e w efekcie posiadaj znacznie szerszy a nawet dobitniejszy wymiar dydaktyczny.
Znamienne pod tym wzgldem realizacje mona dostrzec w tzw. formuach otwartych, to jest
tych, ktre nie stanowi jedynie surowego zakazu, lecz zarysowuj perspektyw
odwrcenia rozwizania tosamego z odstpieniem lub naprawieniem czynu
wystpnego, czyli zwrotem ksigi. Zwykle po srogim napomnieniu, cho nie jest ono
obligatoryjne, mowa jest o zapacie, korzyci jak jest bogosawiestwo, na przykad: I kto
zabierze [ksig] z tego chramu, niech bdzie przeklty w tym wieku i w przyszoci, i niech
go wita Trjca umierci, i niech jest na nim anatema. Kto jednak odzyska, tak e zwrci
[ksig], niech jest bogosawiony przez Boga i Przeczyst i wszystkich witych, amen,
Jeli j [ksig] kto zabierze, niech j zwrci, a otrzyma nagrod, i wielk zapat dostanie
od Chrystusa Wadcy i witego ojca Mikoaja ( ,
, , , .
w, , ]
, .// , , ,
w[sic!] .)17.
Dodatkowym wzmocnieniem przekazu bywa bezporednie odwoanie do biblijnego
symbolu Mki Paskiej oraz historycznego tryumfu chrzecijastwa, to jest do znaku
witego i yciodajnego Krzya, ktry ma tu by szczegln gwarancj nienaruszalnoci
ksigi. Zwykle mowa jest o jego poraajcej sile, co jest dodatkowym uwydatnieniem
surowoci kary kltwy wykluczenia, odrzucenia przez Boga, Bogurodzic, witych; zatem
w konstrukcj interdyktu zostaje wpleciony zwrot: [...] i niech go porazi sia Czcigodnego i
16 I, 441, 551.
17 II, 4273; I, 577.

yciodajnego Krzya Paskiego, i niech bdzie poraony si Czcigodnego Krzya ([...]

] [...]// [...]
] [...])18. Naley podkreli, e w takim bezporednim
ujciu wystpuje on rzadziej, szerzej za jest obecny w szerszych odwoaniach do historii
Mki Paskiej.
W zapisach zdarzaj si formuy interdykcyjne, ktrych substancj stanowi
poczenie Eschatologii i Ewangelii, obrazu Sdu i Ukrzyowania, a jedn z funkcjonalnych
figur, obok ju wspomnianych, jest posta Judasza; a zatem w duym stopniu zawarte w nich
przestrogi dotycz zgubnego wsplnictwa, wspsprawstwa z tymi, ktrzy wyparli
si/zdradzili Boga. Nastpuje tu utosamienie zamania zakazu zaboru ksigi pojmowanej
jako depozytariuszka najwyszych wartoci tajemnic zbawienia, z zamachem na samego
Boga, wyrzeczeniem si ycia wiecznego. Warto doda, e to wanie w tej grupie znajduj
si zamwienia o najwyszym adunku emocjonalnym, co ujawnia szereg wykrzyknie i
aluzyjnych zwrotw skierowanych do potencjalnych sprawcw. Caa prezentacja oscyluje
wic wok tematu sprzeniewierzenia, w centrum klasycznej ju prezentacji (obok Boga,
Bogurodzicy, witych) zostaj usytuowani Judasz i jego wsplnicy, na przykad: i jeszcze
raz kto si pokusi, czy kapan, czy ktokolwiek inny, niech jest przeklty przez 318 ojcw z
Nicei, i niech bdzie wsplnikiem Judasza, I ktrkolwiek z tych ksig kto omieli si za
wrog namow zabra z tego chramu Zwiastowania Najwitszej Bogurodzicy, niech jest
przeklty, niech na nim jest anatema, i sawa jego z Judaszem i tymi co woali: ukrzyuj,
ukrzyuj, i niech jest przeklty i odczony/wyczony przez witych soborowych ojcw, i
niech mu jest przeciwniczk Przenajwitsza Bogurodzica w czasie Powtrnego Przyjcia,
amen, amen, amen, I jeli kto sie omieli zabra t wspomnian ksig ze witego
monasteru, bez wzgldu na to jakiego bdzie stanu, ten niech bdzie przeklty przez Boga
naszego Jezusa Chrystusa i Przeczyst Jego Matk, i niech go porazi sia witego i
yciodajnego Krzya, i niech bdzie wsplnikiem Judaszowi zdrajcy Paskiego, i z tymi
bdzie, co woali: we, we i ukrzyuj Go, i jeszcze wici i bogonoszcy ojcowie Simeon i
Sava niech mu zamiast pomocnikw bd przeciwnikami na sprawiedliwym i surowym
Sdzie, i w godzin strasznego przesuchania niech bdzie pozbawiony czci/dostatku
wybranych, Jeli kto omieli si pod jak faszyw namow zabra t ksig, ten niech ma
udzia z tymi, co woali: we, we, ukrzyuj Go, i w strasznym dniu przed Sprawiedliwym
Sdzi niech mu bdzie wity Mikoaj przeciwnikiem bez miosierdzia (
, , () "z"z"z"
18 I, 280, 701.

10

 , ][sic!] [...]//
i i , ,
] w : , ,
] , [sic!]
, i, , , .//
] [sic!] ,
] ,
] , ] ,
] , : , ,
, w vw
, ]
] [...]//
, ] w
: , , w; w
.)19.
Poza tymi jake obrazowymi i dobitnymi, zwykle jednoznacznie zowieszczymi
przestrogami,

na

marginesach

rkopimiennych

drukowanych

ksig

funkcji

zabezpieczajcej pojawiaj si take, cho znacznie rzadziej, duo agodniejsze a nawet

neutralne formuy apele o pozostawienie ksigi w miejscu macierzystym/wyznaczonym, na
przykad: Prosz wasze witobliwoci, wici i czcigodni ojcowie, aby nie zdarzyo si tej
ksigi wydanie, ani zabranie z domu Przeczystej Wadczyni naszej Bogurodzicy, i aby
posiadaa wspomniana cerkiew t ksig przez nikogo niezabran (
, ] , ]
] [...]// [...] ]
)20.
Warto doda, e zakaz zabierania, przenoszenia ksigi jest zawsze jednoznaczny i
oczywisty, nieaktualny zdaje si tylko w wyjtkowych sytuacjach, wanych gwnie z
perspektywy okrelonego interesu wsplnoty. W przekonaniu autorw-kopistw musiay
bowiem zachodzi szczeglne okolicznoci, aby ksiga moga opuci mury wityni, zwykle
bya to potrzeba sporzdzenia na jej podstawie nowej kopii, a potem w czasach zniewolenia
take przeniesienia w bezpieczne miejsce, ukrycia przed niszczcym tradycj i kultur
tureckim okupantem, std te takie formuy, jak: I jeli kto znajdzie si i omieli zabra t
19 I, 1119; II, 4329; I, 578, 1175.
20 I, 78, 547.

11

ksig z monasteru, za wyjtkiem wielkiego zagroenia, niech mu jest przeklte i

niebogosawione [...], i kto j [ksig] zabierze, za wyjtkiem zagroenia, niech [bdzie]
przeklty, I niech nie bdzie [ksiga] zabrana ze wspomnianego przybytku, za wyjtkiem
tureckiego zagroenia lub przepisania ( w
, 2 [...]// [...]
[...] [...]// ]
w [...])21. Za kadym jednak razem zmiana
miejsca, wynikajca z takiej czy innej koniecznoci, musiaa by poprzedzona oficjalna zgod
zwierzchnikw cerkiewnych, igumenw lub ogu mnichw danego monasteru. W formuach
interdykcyjnych kategoria zezwolenia jest wyjtkowo mocno eksponowana, cile sprzgnita
z ich nadrzdnym przekazem, na przykad: kto zechce pokusi si przepisa z niej [przepisa
co z ksigi], albo j [ksig] wynie z wntrza monasteru przed bramy wejciowe bez
zezwolenia ojca igumena i eklezjarchy i wszystkich braci mnichw, ten czowiek niech jest
przeklty [...], I jeli kto omieli si zabra t ksig ze wspomnianego chramu bez
bogosawiestwa/aprobaty igumena i caego bractwa, ten niech jest przeklty [...] ([...]
,
w , ]
2() w [...]// w y w ]
,
[...])22.
Na podstawie wszystkich przytoczonych przykadw mona stwierdzi, e nadrzdnie
formuy interdykcyjne posiadaj funkcj ostrzegawcz/prewencyjn, lecz ich rol naley
ujmowa znacznie szerzej. Istotny jest tu przede wszystkim aspekt dydaktyczny, poza
surowym zakazem, ich przesanie ma suy uwypukleniu wartoci ksigi, a tym samym
uwraliwieniu oznaczajcemu duchowe zbudowanie odbiorcy. Istotna jest tu wic ich funkcja
religijna i kulturowo-spoeczna, nadrzdnie maj bowiem sens regulacyjny, istniej jako
swoiste punkty krystalizujce wiadomo wsplnoty. Ponadto ich literacka warto i wielka
uroda wynika nie tylko z takiej wanie prymarnej funkcji, ale z tego, e s one silnie
zwizane ze sfer wyobraeniow, stanowi obrazowe prezentacje mentalnych konstrukcji,
przekona i wizji okrelonej grupy.
Bibliografia:
21 II, 4251, 4328; I, 1002.
22 I, 612, 1030.

12

Brown F., Driver S.R., Briggs Ch.A., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament
with an appendix containing the Biblical Aramaic, based on The Hebrew lexicon of. W.
Gesenius, transl. by E. Robinson, Oxford 1906.
., ,
, LXXXIV, 1910.
., , ,
CLXXVI, 1938.
Lon-Dufour X., Sownik Nowego Testamentu, prze. i oprac. K. Romaniuk, Pozna 1981.
Lis-Wielgosz I., O trwaoci znacze. Siedemnastowieczna literatura serbska w subie
tradycji, Pozna 2013.
., , 1990.
., , ,
, . I , 1902.
., , ,
, . II, 1903.
., , ,
, . IV, 1923.
., .
, , . 50, . 1-2,
2007, . 887-898.

Under a curse guarded

Interdict formulas on the margins of Serbian manuscripts and old prints
This article deals with the problem of highly functional interdict formulas present in short literary forms. They
occur as poetic, symbolic and often emotionally marked orders forewarnings, whose a main substance is a
curse. They serve for strengthening of a statement, forming a legible communique of prohibition of violating a
holiness taking / moving / stealing of a manuscript or a book from a place of destination, a mother church or a
monastery. Interdict formulas function as unusual variegated and meaningful constructions, which are interesting
owing not only to a message itself (a strict prohibition of taking a manuscript / a book), but also to their biblical

13

foundation, implementation of rich repertoire of ideas, topoi, figures and phrases. A number of Old and New
Testament spectacular patterns find application in that. References to model events and characters (which are
legible carriers of a specific sense built into the structure of interdict) have to evoke in recipient an unambiguous
and desirable (by sender) effect of fear. Moreover, they are designed to highlight consequences of forbidden
deed, that is inevitability and rigidity of a punishment. Exclusion and divine judgment become a sanction, whose
a basis is an act solution dissolution, i.e. burden of a curse imposed in the earthly present and its
irreversibleness in the future reality.

14