UGARIT Na Tle Biblii Starego Testamentu - Marcin Majewski

Krakw: UPJP II 2010
Marcin Majewski

UGARIT
Historia, Religia, Literatura, Jzyk
na tle Biblii Starego Testamentu

Ugarit historia, religia, literatura, jzyk
2

Monografia udostpniona na licencji CC BY-SA 3.0 PL
Marcin Majewski, Krakw 2010

Jak cytowa monografi:

Styl APA:
Majewski, M. (2010). Ugarit historia, religia, literatura, jzyk na tle Biblii Starego
Testamentu [Format PDF]. Krakw: Uniwersytet Papieski Jana Pawa II (skrypt).
rdo: https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski [Dostp: data korzystania z pliku].

Styl Chicago:
Marcin Majewski, Ugarit historia, religia, literatura, jzyk na tle Biblii Starego
Testamentu (Krakw: Uniwersytet Papieski Jana Pawa II 2010 [skrypt]). rdo:
https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski [Dostp: data korzystania z pliku].
Marcin Majewski
3

Marcin Majewski

UGARIT historia, religia, literatura, jzyk
na tle Biblii Starego Testamentu

4

Integraln czci monografii jest GALERIA UGARIT zamieszczona na stronie
www.biblia-orygenes.org (zakadka Strefa studenta), podzielona na dziay:
1. Zdjcia, ryciny, mapy Ugarit
2. Figurki i przemioty ukazujce bogw Ugarit
3. Galeria tabliczek glinanych z literatur z Ugarit
4. Filmy i muzyka o Ugarit

Marcin Majewski
5

SPIS TRECI

Najwaniejsze skrty8
Wprowadzenie...9

ROZDZIA I
Ugarit historia i archeologia10

1. Nazwa i pooenie.10
A) Nazwa10
B) Pooenie...11
C) Stanowiska archeologiczne...11
2. Odkrycie Ugarit.12
A) Historia odkry..12
B) Identyfikacja odkry.14
3. Dzieje miasta.14
A) Warstwy odkry14
B) Rekonstrukcja historii miasta16
C) Szczytowy okres rozwoju.17
a) Sytuacja spoeczno-ekonomiczna...18
b) Sytuacja polityczna.20
c) Ustrj Kanaanu22
d) Krlowie Ugarit...22
4. Ludno miasta.23
5. Ugarit a Kanaan24
6. Znaleziska.25
A) Pozaliterackie (najwaniejsze budowle i artefakty)......25
B) Literackie..26
C) Odszyfrowanie i tumaczenie tekstw..28

ROZDZIA II
Ugarit religia i literatura.29

7. Religia Ugarit29
A) Bogowie29
B) Ofiary30
C) Krl jako ofiarnik..31
6

D) Kapani..32
E) wita33
F) Rytua przymierza.34

8. Panteon Ugarit...35
A) Oglnie..36
B) El...37
C) Aszirat (Aszera w Biblii) .39
D) Baal (Baal w Biblii) .41
E) Anat...46
F) Jam (Jam w Biblii) ...47
G) Mot (Mot w Biblii) ...49
H) Dagon (Dagon w Biblii) ...49
I) Asztarte.50
J) Pozostae bstwa...51
K) Panteon Ugarit a Stary Testament.51

9. Literatura poetycka Ugarit54
A) Publikacja tekstw54
B) Poemat o Aqhacie.55
a) Dane o eposie..56
b) Tre poematu.58
c) Jzyk poematu.60
d) Wsplne toposy dla poematu i ST..63
C) Poemat o Kircie.68
a) Dane o eposie..68
b) Tre poematu.69
c) Jzyk poematu.72
d) Wsplne toposy dla poematu i ST..74
D) Cykl Baala.....76
a) Mit o walce Baala z Jamem, bogiem morza78
b) Mit o budowie paacu dla Baala na grze Safon.78
c) Mit o walce Baala z Motem, bogiem mierci..81
d) Interpretacja cyklu Baala.82

10. Literatura Ugarit a literatura Starego Testamentu wnioski..82

11. Wkad odkry w Ugarit w badania Starego Testamentu.84
A) Jzykowe rozjanienie trudnych miejsc ST..84
B) Objanienia rzeczowe trudnych miejsc ST...85

Marcin Majewski
7

ROZDZIA III
Jzyk ugarycki na tle jzykw semickich.87

12. Jzyki semickie w rodzinie afro-azjatyckiej...87
a) Jzyk egipski.88
b) Jzyki berberyjskie...89
c) Jzyki omockie..90
d) Jzyki czadyjskie..90
e) Jzyki kuszyckie...91
f) Jzyki semickie..91
13. Protosemicki....91
14. Klasyfikacja jzykw semickich.92
A) Jzyki pnocnosemickie..94
a) Paleosyryjski.94
b) Amorycki..95
c) Ugarycki....95
B) Jzyki zachodniosemickie.96
a) Kananejski (Starokanan.; Hebrajski; Fenicki; Ammonicki; Moabiski; Edomicki)..96
b) Aramejski (Staroaramejski; Aramejski urzdowy (imperialny); Aramejski jzyk
literacki; rednioaramejski; Pnoaramejski).103
15. Historia pisma...106
A) Malowida...107
B) Pismo piktograficzne...109
C) Pismo ideograficzne (hieroglify, pismo chiskie)..109
D) Pismo sznurkowe113
E) Pismo sylabiczne.114
F) Alfabet.114
G) Pismo klinowe.....120
16. Alfabet ugarycki....132
17. Podstawy jzyka ugaryckiego...133
A) Fonetyka i ortografia ugarycka...133
B) Najwaniejsze cechy gramatyki jzyka ugaryckiego..133
C) WICZENIA...134

Zakoczenie...139
Bibliografia....140

8

NAJWANIEJSZE SKRTY

AION Annali dellIstituto Orientale di Napoli
ANET Ancient Near Eastern Teksts Relating to the Old Testament, ed. J.B.
Pritchard, Princeton: Princeton University Press
3
1969
ANEP Ancient Near East in Pictures Relating to the Old Testament, ed. J.B.
Princeton: Princeton University Press
2
1960
AOAT Alter Orient und Altes Testament (Neukirchen-Vluyn)
BASOR Bulletin of the American Schools of Oriental Research (New Haven)
Bib Biblica (Roma)
BiOr Bibliotheca Orientali (Leiden)
CT Collectanea Theologica (Warszwa)
EI Eretz Israel (Jerusalem)
IEJ Israel Exploration Journal (Jerusalem)
JBL Journal of Biblica Literature (Atlanta)
JANES Journal of the Ancient Near Eastern Society of Columbia University
(New York)
JAOS Journal of the American Oriental Society (New Haven)
JNES Journal of Near Eastern Studies (Chicago)
JNWSL Journal of North West Semitic Languages (Leiden-Pretoria)
JPOS Journal of the Palestine Oriental Society (Jerusalem)
JSOT Journal for the Study of the Old Testament (Sheffield)
JSS Journal of Semitic Studies (Manchester)
OA Oriens Antiquus (Roma)
Or Orientalia (Roma)
RB Revue Biblique (Paris)
SBLSP Society of Biblical Literature. Seminar Papers (Missoula)
SEL Studi Epigrafici e Linguistici sul Vicino Oriente Antico (Verona)
Sem Semitica. Cahiers publis par lInstitut dtudes smitiques de
lUniversit de Paris
SMSR Studi e Materiali di Storia delle Religioni (Bologna)
UF Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch fr die Altertumskunde
Syrien-Palstinas (Neukirchen-Vluyn)
VT Vetus Testamentum (Leiden)
ZA Zeitschrift fr Assyriologie und Vorderasiatische Archologie (Berlin)
ZAW Zeitschrift fr die Alttestamentliche Wissenschaft (Berlin)

Skrty nazw ksig biblijnych, pozostaych czasopism, serii wydawniczych i inne s
standardowe (mona je znale np. w Encyklopedia Katolicka. Wykaz Skrtw, opracowa J.
Warmiski, Lublin: WN KUL 2010 (wyd. 3 poprawione).
Marcin Majewski
9

WPROWADZENIE

Odkrycie w 1928 roku na tellu Ras Szamra staroytnego miasta portowego Ugarit
otworzyo nowy etap bada nad staroytn Syro-Palestyn (biblijnym Kanaanem) i caym
staroytnym Bliskim Wschodem. Archiwa literackie tego miasta reprezentuj jedyny jak
dotd odnaleziony zbir narodowej prozy i poezji z Syro-Palestyny okresu krtko
przedbiblijnego. Jest to zbir o unikatowej wartoci dla poznania kultury i religii kananejskiej
i jako taki stanowi te bardzo wany materia dla studiowania szerokiego ta powstania
hebrajskiej Biblii.
Ugarit byo w II tysicleciu przed Chr. miejscem handlu, rzemiosa oraz styku kultur
rnych stron Bliskiego Wschodu (Syrii, Kanaanu, Mitanni [Hurytw], Mezopotamii, Cypru i
wysp Morza Egejskiego, Egiptu i Hetytw). To niewielkie krlestwo posiadao bogat i
znaczc stolic. Militarnie sabe, odgrywao jednak wan kulturow rol i wywierao waki
wpyw zwaszcza w Lewancie, ktrego cz stanowio
1
.
Ten wpyw widoczny bdzie m.in. w biblijnej literaturze hebrajskiej, zwaszcza tej
najstarszej, z przeomu II i I tysiclecia i z pierwszej poowy I tysiclecia przed Chr. Ot w
literaturze ugaryckiej odnajdziemy pewne tradycje narracyjne i poetyckie, ktre w nowej
formie i odmiennym przesaniu religijnym znajd si w historycznej, prorockiej i
mdrociowej literaturze Starego Testamentu. Zrozumienie, w jaki sposb yj i funkcjonuj
one w Ugarit, pomoe nam lepiej uchwyci, jakie miejsce, rol i znaczenie otrzymaj one w
Biblii hebrajskiej.
May eksperyment statystyczny pokazuje, e w egzegezie biblijnej nie moemy si
dzi obej bez bogatych danych dostarczanych przez ugarytologi: w wiatowym
wielotomowym sowniku biblijnym Anchor Bible Dictionary
2
sowo Ugarit pojawia si 2386
razy w 441 artykuach, a sowo ugaritic (ugarycki) wystpuje 1520 w 433 artykuach. Wic
cznie (bez innych odmian fleksyjnych i sw powizanych, jak np. Ras Szamra) mamy
prawie 4000 wystpie a jest to sownik nie ugarytologii, ale biblistyki.

1
Lewant (od w. levante wschd) pochodzce z jzyka woskiego okrelenie krajw lecych na
wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego. Granice Lewantu wyznaczaj: Morze rdziemne, gry Taurus,
Mezopotamia, pustynie Pwyspu Arabskiego i Morze Czerwone. Obszar ten obejmuje takie dzisiejsze pastwa
jak: Syria, Jordania, Liban, Izrael oraz Autonomia Palestyska. W szerszym znaczeniu do Lewantu zalicza si
czasem rwnie Azj Mniejsz (Turcja) i Egipt.
2
Freedman D.N. (red.), The Anchor Bible Dictionary, t. IVI, New York: Doubleday 1992.
10

ROZDZIA I
Ugarit historia i archeologia

1. Nazwa i pooenie

A) Nazwa
Ugarit to nazwa staroytnego fenickiego (kananejskiego) miasta-pastwa lecego w
Syrii nad Morzem rdziemnym. Nazwa okrela samo miasto (stolic), ale take niewielkie
krlestwo, nad ktrym rozcigao ono sw dominacj
3
. W szczytowym okresie rozwoju
obejmowao stolic oraz ok. dziewidziesit miejscowoci.
Ugarit (czasem na j. polski oddawane jako Ugaryt
4
) to sowo w j. okrelonym jak
ugarycki oznaczajce najprawdopodobniej pole (ugaryckie ugar). Nazwa miasta znana bya
ju od poowy trzeciego tysiclecia. Pierwsze jej wiadectwo zostao znalezione na tabliczce z
ok. 2400 r. przed Chr w Ebla
5
. Pojawia si te akadyjska forma Ug-ga-ra-at
ki
.
Wspczenie funkcjonujca nazwa miejsca wykopalisk to Ras Szamra. Samo miejsce
odkry nie miao dokadnie ustalonej nazwy, bowiem nie byo miejscowoci (wbrew temu,
co si czasem spotyka w opracowaniach). Polska nazwa tego wzgrza jest wzorowana na
nazwie uytej w pierwszych relacjach z wykopaliska i nawizujcej do okrelenia uywanego
przez miejscow ludno. Ras Szamra (arab. Wzgrze Anyu; inni tumacz: Wzgrze
Kopru, Gwka Kopru majc na myli t sam rolin
6
) pochodzi od przyprawy powszechnie
wystpujcej na tym terenie. G. Saad
7
podaje, e arabska nazwa wzgrza w transkrypcji jest
odrobin inna Ras ech-Chamra (nasze Ras esz-Szamra). Jednak przyj si pierwszy
wariant, Ras Shamra, od ktrego pochodzi polski odpowiednik Ras Szamra, i on obecnie

3
Analogicznie do struktury politycznej antycznej Mezopotamii i Grecji, gdzie mamy do czynienia z tak
zwanymi polis (gr. ). By to typowy ustrj rwnie dla wczesnego Kanaanu, ktry skada si z wielu
miast-pastw rzdzonych samodzielnie zob. np. rozdzia Joz 12, ktry wymienia a trzydziestu jeden krlw
kananejskich.
4
Tak np. w encyklopedii internetowej Wikipedia, haso Ugaryt (http://pl.wikipedia.org/wiki/Ugaryt z
dnia 10.02.2010).
5
Ebla (obecnie Tell Mardich) w staroytnoci miasto w Syrii, ok. 70 km na poudniowy zachd od
Halabu (Aleppo), zaoone w pierwszej poowie III tysiclecia p.n.e., jedno z najwaniejszych miast staroytnej
Syrii. W roku 1975 odkryto tutaj ok. 15 000 tabliczek zapisanych pismem klinowym zawierajcych teksty
dotyczce religii, handlu, prawodawstwa i stosunkw dyplomatycznych w staroytnej Ebli.
6
Any/Koper, jako rolina uprawna, charakterystyczny jest wanie dla wschodnich obszarw basenu
Morza rdziemnego, gdzie zlokalizowane byo Ugarit. To wonne zioo, ktrego nasion uywano do
przygotowywania aromatycznych olejkw.
7
G. Saad, Ougarit: Mtropole Cananenne, Beirut 1979, s. 36.
Marcin Majewski
11
powszechnie obowizuje. Okrelenie tell dodawane do nazwy (Tell Ras Szamra) wskazuje na
wzgrze odkry
8
.

B) Pooenie
Wsprzdne geograficzne Ras Szamra to 3535N (pnoc) 3545E (wschd). Ras
Szamra pooone jest w Syrii pnocnej nad Morzem rdziemnym, zatem Ugarit byo
miastem nadmorskim, portowym.
cilejsza lokalizacja: pnocne wybrzee Syrii, ok. 12 km na pnoc od portowego
miasta Latakia
9
(staroytna Laodicea ad mare), miasta, ktre dzi ttni yciem, i ok. 50 km na
poudnie od ujcia Orontesu. Dzi w tamtym rejonie zbliaj si do siebie granice Syrii,
Libanu i Turcji. Tell znajduje si w niewielkiej odlegoci (ok. 800 m) od wybrzea Morza
rdziemnego i ok. 2 km od zatoki i maego portu rybackiego Minet el-Beida (arab. Biay
Port, grec. Leukos limen)
10
. Natomiast patrzc z kierunku morza Ugarit leao wprost
naprzeciwko pnocno-wschodniego cypla Cypru (na szerokoci geograficznej pnocnego
cypla Cypru).

C) Stanowiska archeologiczne
Po staroytnym Ugarit pozosta dzisiaj duy ziemny kopiec wznoszcy si ok. 20 m
ponad otaczajc go rwnin wzgrze Ras Szamra. Cay tell zajmuje powierzchni ponad
32 hektary
11
jest to wic rozlegy teren dugoci ponad 600 m, szeroko ponad 500. Ma
ksztat trapezoidalny o dugoci wikszej podstawy ok. 1000 m i szerokoci 500 m. Tell
opywaj dwa strumyki jeden obok Minet el-Bejda czce si na zachodzie i wpadajce
do Morza rdziemnego
12
.
Tell Ras Szamra to gwne stanowisko wykopaliskowe, oprcz niego s jeszcze dwa:
dzielnica portowa nad zatok Minet El-Beida oraz oddalone niespena 5 km od Ugarit i 8
km od Latakii wzgrze Ras Ibn Hani. W Ras Ibn Hani wykopaliska rozpoczto w roku 1975.
Na wzgrzu tym odkryto fortyfikacje oraz paace. Dane archeologiczne wskazuj, e osada
zajmowana bya prawie nieprzerwanie ju od pnego brzu
13
. Znalezione monety sugeruj,
e miejsce byo zasiedlone przez helleskich osadnikw.

8
Tell (arab. tell; hebr. tel wzgrze) oznacza nasyp lub kopiec ukrywajcy ruiny staroytnego miasta.
9
Inne transkrypcje: el-Lakakije; Lattakijje.
10
Minet El-Beida to ugaryckie Mahadu.
11
A. Mrozek podaje, e ponad 20 hektarw; A. Mrozek, Ugarit (Ras Szamra) w 80-lecie odkry, w:
. Toboa, Cykl Baala z Ugarit (Teksty Staroytnej Syrii i Palestyny 1), Krakw: The Enigma Press 2008, s. 9.
12
Tamten rejon obfituje w liczne niewielkie potoki, wpywajce do Morza rdziemnego.
13
Epoka brzu to jedna z epok historycznych, nastpujca po epoce kamienia, a poprzedzajca epok
elaza. Epoka ta ma zrnicowane ramy czasowe, zalene od terenu wystpowania. Najwczeniej w obszarze
Morza Egejskiego, w III tysicleciu p.n.e., wyksztaciy si orodki, w ktrych opanowano umiejtno obrbki
metali. Koniec epoki brzu przypada na lata 1000 przed Chr., kiedy to na Bliskim Wschodzie zaczy tworzy
si pierwsze pastwa.
Przedstawiam uproszczon tabel epok prehistorii, gdy tymi nazwami bd si posugiwa w
najbliszych punktach:
12

2. Odkrycie Ugarit

A) Historia odkry
Jak wiele najcenniejszych wiatowych odkry archeologicznych, take i to byo
dzieem przypadku (tak samo np. Qumran, Mari, Nag Hammadi itd.). Teren Ras Szamra
znany by od dawna, ale nie wyrnia si niczym specjalnym. Dopiero przypadkowe
odkrycia wpyny na decyzj Departamentu Archeologicznego w Bejrucie o przystpieniu do
wykopalisk.
Ot w marcu 1928 roku syryjski rolnik wyznania alauickiego, Mahmed Mella az-Zir,
podczas orki w pobliu zatoki Minet el-Beida, ok. 150 m od brzegu morza, wora si pugiem
w wielki kamie. Kiedy udao mu si go odkopa i podnie, dostrzeg, e bya to pyta
nagrobna przykrywajca korytarz wiodcy do grobowca. We wntrzu znajdowaa si
ceramika, a niektre z naczy byy w ogle nieuszkodzone. Wie o tym odkryciu dotara do
wczesnego dyrektora Service des Antiquits w Bejrucie, prof. Charlsa Virolleauda, ktry
wysa na miejsce odkrycia swego asystenta L. Albanse. Ten zabra owe znalezione
fragmenty ceramiki i poddano je badaniu. Gdy stwierdzono, e mona je zidentyfikowa z
ceramik cypryjsk i mykesk pnej epoki brzu (XIV XIII w p.n.e.), a sam grobowiec
datowa na XIII w. przed Chr., rozpoczto przygotowania do ekspedycji archeologicznej.
Przypadkowe odkrycie przycigno specjalistw i rozpoczto na tym terenie prace
wykopaliskowe. Z polecenia francuskiej Acadmie des Inscriptions et de Belles Lettres
zorganizowano wiosn 1929
14
roku ekspedycj naukow, ktrej kierownictwo powierzono
Claude F.A. Schaefferowi, francuskiemu archeologowi
15
. Nikt jeszcze wtedy nie wiedzia, do
czego tak naprawd si dokopano.
W pobliu przypadkowo odkrytego grobowca odsonito nekropoli cmentarzysko.
Zbadano ok. 80 grobowcw, prace trway 5 tygodni. Ale 9 maja Schaeffer, szef ekspedycji,
przerwa prace na terenie nekropolii doszed bowiem do susznego wniosku, e
cmentarzysko musi nalee do jakiej wikszej, rozwinitej osady ludzkiej. Tak oto przenis
si na ssiadujcy tell znajdujcy si ok. 1200 m od nekropolii, a ok. 800 m od zatoki Minet
el-Beida tell Ras esz-Szamra. Po wstpnych badaniach powierzchni Schaeffer zdecydowa

1. epoka kamienia - (ok. 3 mln lat - 3400/2000 p.n.e)
paleolit - (ok. 3 mln lat - ok. 11000 p.n.e.)
mezolit - (ok. 11000 - ok. 6000 p.n.e.)
neolit - (ok. 9000 - ok. 3400/2000 p.n.e.)
2. chalkolit/epoka miedzi - (ok. 6000 - ok. 3400/2000 p.n.e.)
3. epoka brzu - (ok. 3400 - ok. 1200/750 p.n.e.)
4. epoka elaza - (ok. 1200 p.n.e. do staroytnoci)
14
Rok pierwszych zorganizowanych wykopalisk (1929) sta si, funkcjonujc w literaturze, dat
odkry Ugarit.
15
Zwierzchnik Prehistoric and Gallo-Roman Museum w Strasburgu (192433), a potem Museum of
National Antiquities w Saint-Germain-en-Laye (193356).
Marcin Majewski
13
si przystpi do prac wykopaliskowych. Wybr by bardzo trafny, gdy ju na pocztku
znaleziono tu fundamenty wielkiej budowli zniszczonej przez poar.
Nie upyn jeszcze tydzie od rozpoczcia wykopalisk na terenie Ras Szamra, gdy 14
maja 1929 roku w naroniku jednej z komnat pod grub warstw popiou i kamieni
znaleziono du tablic glinian, pokryt pismem klinowym. Po niej znaleziono nastpne,
poukadane w maych pakietach na przestrzeni dwch metrw kw. Tak pisa po tym odkryciu
Schaeffer w swym pierwszym sprawozdaniu: Zdaniem p. Virolleauda ktremu je
przedoyem te tablice reprezentuj typ nowego pisma i na razie nie mona ich odczyta.
W dwa dni po odkryciu tej maej biblioteki, odkryto skad broni, a w nim 5 toporkw z
inskrypcjami, pokrytymi tajemniczym pismem. Znaleziono te rzadkie fragmenty ceramiki,
takie jak w nekropolii, datowane na XIII w.
W nastpnych latach kontynuowano prace wykopaliskowe. Corocznie do 1939
odbyway si wiosenne kampanie archeologiczne, w wyniku ktrych dokonano przekopania
niemaej czci terenu. Prace przerwaa II wojna wiatowa. Do 1939 roku przeprowadzono 11
kampanii wykopaliskowych. Kada z nich przyniosa wielorakie i niezwyke znaleziska.
Odkryto wiele bardzo cennych pomnikw przeszoci, a przede wszystkim tekstw o
niezwykym znaczeniu. Prace wznowiono w 1948 roku i znw dostarczyy one wiele cennych
materiaw. Miedzy innymi to wanie po wojnie w 1948-1949 znaleziono trzy tabliczki
zawierajce alfabet klinowy z Ras Szamra. Pocztkowo prace prowadzili wycznie
Francuzi potem doczyli do nich Wosi. Jednak a do koca XX wieku bya to francuska
ekspedycja archeologiczna. Pracami kierowa przed dugi czas C.F.A. Schaeffer: 1929 1939
i 1948 1969. Przerwa spowodowana bya wojn wiatow. Druga przerwa w wykopaliskach
miaa miejsce w latach siedemdziesitych, take z powodu wojny (Jom Kipur, 1973 r.). W
latach 1972 1974 pracami kierowa Henri de Contenson, w latach 1975-1976 Jean-Claude
Margueron, a po nim w latach 1978 1998 Marguerite Yon. Od 1999 roku ekspedycja staa
si wsplnym przedsiwziciem syryjsko-francuskim, a kieruj ni Yves Calvet i Balsam
Jamous. Prace wykopaliskowe kontynuowane s a po dzi dzie.
Z dotychczasowych wykopalisk w Ras Szamra wyonio si rozlege miasto z jego
paacami, wityniami, bibliotekami i archiwami, domami, grobowcami, magazynami i
zabudowaniami gospodarczymi. Odkryto groby, witynie, olbrzymi paac, statuetki bogw i
stele, bro i narzdzia, naczynia i rzeby z koci soniowej. Ale przede wszystkim wydobyto
na wiato dzienne polityczne i religijne teksty z archiww staroytnego krlestwa Ugarit.
Odkrycia okrzyknito najbardziej sensacyjnymi znaleziskami archeologicznymi XX w
(praktycznie do czasw odkry w Qumran 1947 r.)
Wykopaliska aktualnie obejmuj trzy stanowiska: wspomniane ju wzgrze Ras
Szamra, dzielnic portow nad zatok Minet El-Beida oraz oddalone niespena 5 km od
Ugarit i 8 km od Latakii wzgrze Ras Ibn Hani.

14

B) Identyfikacja odkrycia
Jak wspomniaem, nikt na pocztku nie wiedzia, do czego si dokopano. Staroytne
miasto Ugarit znane byo z tekstw z okresu brzu. Najwczeniejsze wiadectwo pochodzi z
Ebla (ok. 2200 r. przed Chr.). O Ugarit mwi te teksty egipskie i dokumenty z archiwum z
Mari (XIX i XVIII w. przed Chr.) oraz pniejsze z Alalah i listy z el-Amarna (XVI i XIV
w.). Z tych danych wynikao, e w pnocnej Syrii, w miejscu bliej nieokrelonym, istniao
niegdy miasto Ugarit, prowadzce rozlegy handel zarwno morski, jak i ldowy. Ugarit jest
tam wymieniane jako wane fenickie miasto portowe. Do roku 1928 nie znaleziono jednak i
nie zlokalizowano jego miejsca.
I te nie od razu identyfikacja Ras Szamra z Ugarit narzucia si uwadze uczonych.
Pocztkowo odkryte osiedle zidentyfikowano z Sumur lub Sapuna, znaleziono bowiem stel
ku czci Baala Sapuna
16
. Gdy W.F. Albright (znany archeolog i orientalista) ju w 1930 r.
proponowa identyfikacj odkry ze staroytnym Ugarit, nie brakowao gosw sceptycznych.
Dalsze jednak poszukiwania potwierdziy t opini. Odkryto bowiem teksty, w ktrych nazwa
miasta nie pozostawiaa adnych wtpliwoci
17
. Identyfikacj Ras Szamra z Ugarit
potwierdzono jednoznacznie w 1932 roku (po ponad 3 latach wykopalisk), gdy ju
wielokrotnie w dokumentach odkrytych pojawiaa si nazwa Ugarit. Uczony francuski F.
Thureau-Dangin w szeregu artykuw zamieszczonych w czasopimie Syria w latach 1932
1935 w oparciu o odnalezione teksty uzasadni hipotez W.F. Albrighta.

3. Dzieje miasta

A) Warstwy odkry
Na tellu Ras Szamra dokonano wykopu stratygraficznego poprzez kolejne,
nakadajce si warstwy zasiedlenia. Wykop ten siga a 17 m gbokoci, gdzie odkryto
najstarsze pokady. Dziki niemu ujawniono pi warstw archeologicznych, odpowiadajcych
piciu kolejnym warstwom osiedlenia. W kadej z nich odnaleziono lady obecnoci
czowieka i kolejne poziomy cywilizacyjne. Badanie warstw wykazao, e Ras Szamra byo
zamieszkane ju w VII tysicleciu. W III tysicleciu osiedlia si tu ludno kananejska, ktra
wykorzystujc pooenie doprowadzia miasto w II tysicleciu (XV XII w.) do wielkiego
rozkwitu kulturalnego i handlowego.
Najnisza, najwczeniejsza warstwa, odnaleziona na gbokoci 17 m, zostaa
oznaczona numerem V. Wedug danych uzyskanych na podstawie bada izotopem wgla C14
materia w niej odkryty zalicza si do VII i VI tysiclecia przed Chr. (warstwa niemale

16
Nazwa Sapuna pochodzi od gry Sapuna (Safon), mitycznej siedziby Baala.
17
W jednym ze znalezionych tekstw wspomniany jest Niqmad (Niqmaddu) krl Ugairt (Nqmd mlk
Ugrt), a w licie przysanym do jednego z mieszkacw miasta czytamy: Niech bogowie Ugarit strzeg ci,
bracie mj.
Marcin Majewski
15
wspczesna najdawniejszym osiedlom neolitycznym
18
Bliskiego Wschodu). Warstwa
zawieraa pozostaoci niewielkich fortyfikacji miasta. Pierwsi osadnicy na tym miejscu nie
uywali ceramiki (nie odnaleziono adnych resztek ceramicznych). Odnaleziono za to kilka
maych amuletw w ksztacie nagiej kobiety (prymitywne figurki zote lub gliniane), zwykle
kojarzone z religi podnoci oraz wiele zabytkw kultury materialnej, jak narzdzia i bro
wykonane z kamienia i z koci oraz szcztki budowli, wskazujce, e samo miejsce mogo
by otoczone prymitywnym murem. wiadcz one o tym, e ju wtedy na terenie Ras Szamra
znajdowao si wane osiedle, w ktrym krzyoway si rne wpywy.
Warstwa IV (12-16 m poniej powierzchni) odpowiada okresowi, ktry archeolodzy
okrelaj chalkolitem (epoka miedzio-kamienna) (druga poowa V tysiclecia przed Chr.). Tu
ju odkryto ceramik, i to wielobarwn, podobn do ceramiki odkrytej na innych miejscach
basenu Morza rdziemnego, przede wszystkim do ceramiki z Cypru, a take z Tell Half,
lecego na granicy miedzy Syri a Turcj.
Warstwa III (obejmuje IV i III tysiclecie) rozpoczyna si pod koniec chalkolitu (ok.
3500 r. przed Chr.) i obejmuje okres wpywu kultury ubaidzkiej
19
, ktry nagle si urywa.
Kultura ubaidzka rozpowszechnia si, jak mona przypuszcza, z Mezopotamii. Warstwa ta
czasowo siga do wczesnego brzu (ok. 3000 r. przed Chr.) i koczy si po pojawianiu si
ceramiki Chirbet Kerak
20
. Badacze znaleli w tej warstwie lady zaawansowanych
technologicznie przedmiotw z metalu.
Warstwa II zawiera pozostaoci datowane mniej wicej na lata 2100 1600 przed
Chr. (epoka redniego brzu). Do powszechne dla tego okresu s artefakty egipskie. W
Ugarit tego okresu kwito ycie miejskie. W warstwie II odkryto m.in. dwie monumentalne
witynie, z ktrych pierwsz zidentyfikowano jako wityni Baala, a drug jako wityni
Ela lub Dagona
21
. Zbudowano je prawdopodobnie na miejscu wczeniejszych wity.
Odkryto te inskrypcj klinow w jzyku akadyjskim z czasw pierwszej dynastii
babiloskiej (1894-1595 przed Chr.). W pniejszej fazie tego okresu Ugarit przeywao
schyek swej wietnoci, co czy si z panowaniem Hyksosw w Egipcie (ok. 1750-1200
przed Chr.).
Ostatnia, grna warstwa tellu (I) obejmuje materia z pnego brzu (1500-1200). To
okres wspczesny Nowemu Pastwu egipskiemu (XVI do XII w.)
22
i okres el-Amarna (XIV
w.), a w Biblii okres wspczesny epoce patriarchw, Mojesza (XIV lub XIII w.) oraz
sdziw. Jest to zoty wiek rozwoju miasta Ugarit i jego portu Minet el-Beida. Do tej

18
Neolit (neo nowy, lit kamie) to kocowy, najmodszy okres epoki kamienia, okres
poprzedzajcy epok brzu. Najwczeniej rozpocz si w obszarach yznego pksiyca (Izraela, Syrii,
Palestyny) na pocztku IX tysiclecia p.n.e., pniej okoo VIII tysiclecia na terenach Turcji, Iraku i Iranu.
19
Ubaid okres kulturowy w Mezopotamii.
20
Rodzaj ceramiki znany rwnie z terenw staroytnej Palestyny (ok. 2500 r. przed Chr.) i std zwany
te ceramik kananejsk.
21
Co do drugiej wityni istnieje niepewno, czy bya to witynia Ela czy Dagona.
22
Nowe Pastwo (XVI XI w.) to okres panowania XVIII, XIX i XX dynastii faraonw egipskich (lata
1570-1070 p.n.e.). Z tego pastwa wyszli Hebrajczycy pod wodz Mojesza, cho ustalenie konkretnego faraona
Exodusu pozostaje hipotetyczne.
16
warstwy nale (w znakomitej wikszoci) teksty klinowe z Ras Szamra, a take imponujcy
paac krlewski. Paac ten (z XV-XIV w.) naley do najwikszych paacw z tych czasw.
Okres ten zakoczy si nagle, ok. 1200 (lub 1180) r. w zwizku z wdrwkami
ludw morza, najedcami z Krety i innych wysp greckich (m.in. Filistynami) na tereny
staroytnego Bliskiego Wschodu. Najazd obj zarwno pastwa na wybrzeu, jak te
imperium hetyckie i sign a po Egipt. Miasto Ugarit zostao wtedy zniszczone i spalone
23
.
By moe przetrwao jeszcze przez kilka dziesicioleci, ale ostatecznie upado. Po 1200 r. nie
odnotowano adnego znaczcego okresu zasiedlenia Ras Szamra.

B) Rekonstrukcja historii miasta (na podstawie warstw)
Jak wykazay badania piciu zidentyfikowanych warstw, tell Ras Szamra by
zamieszkay od VII tysiclecia przed Chr., z tego bowiem okresu pochodz pierwsze lady
zasiedlenia miasta. W epoce neolitu, ktry w Syrii i Palestynie by okresem osadnictwa,
pojawiy si na nim, obok myliwych i rybakw, grupy rolnicze. Badania porwnawcze
wskazuj, e w tym okresie kultura materialna wczesnych mieszkacw Ugarit oraz
ludnoci zajmujcej tereny nadmorskie bya taka sama, jak ludzi zamieszkujcych wczesn
Syri wewntrzn.
Na pocztku VI tysiclecia odnotowuje si wprowadzenie nowych sposobw
produkcji zarwno w rolnictwie, zmian w architekturze oraz w wytwarzaniu naczy. Pny
neolit by dla Ras Szamra okresem znaczcego rozwoju zarwno pod wzgldem postpu
technicznego, jak te wzrostu populacji.
Natomiast przejcie do okresu chalkolitu (druga poowa V tysiclecia przed Chr.
nasza czwarta warstwa) nie byo czasem spokoju. Nastpia redukcja populacji oraz przybycie
nowych osadnikw o cechach wschodnich. To dla tej epoki charakterystyczna jest
wspomniana wyej dekorowana, kolorowa ceramika.
Cae IV tysiclecie nie byo rwnie pomylne. Obserwuje si tu nowe elementy
wrd ludnoci tellu i w kulturze tego regionu. wiadectwa materialne zdaj si wskazywa
na wpywy Mezopotamii i kultury tego okresu zwanego dla Mezopotamii Ubaid. Wzmianki w
mezopotamskim eposie o Gilgameszu, pozwalajce sdzi o zainteresowaniu Mezopotamii
wybrzeem Morza rdziemnego, pniej historycznie potwierdzone, zdaj si potwierdza
owe lady. Kultura ubaidzka rozpowszechnia si, zawdziczajc swj rozwj zastosowaniu
miedzi.
Od ok. 3000 r. przed Chr., czyli od pocztku wczesnego brzu, znacznie poszerza si
obszar zajmowany przez ludno Ugarit. Centrum tellu przybiera charakter miejski z
niewielkimi ulicami i strukturami obronnymi. Ostatnia faza wczesnego brzu to dla Ugarit
szybki rozwj metalurgii. Produkowany brz suy zarwno do produkcji broni, jak te
narzdzi i dekoracji.

23
By moe do zniszczenia miasta oprcz najedcw przyczynio si trzsienie ziemi.
Marcin Majewski
17
Ok. 2200 r. przed Chr. tell zosta opuszczony, podobnie jak inne siedliska Bliskiego
Wschodu, na okres mniej wicej jednego lub dwch stuleci. Miasto na nowo oyo ok. 2000 r.
przed Chr., czyli u pocztkw redniego brzu, wraz z przybyciem ludnoci koczowniczej
(Amoryci zachodni?), ktra powoli osiedlaa si w Syrii. Na ugaryckim akropolu osiada
wtedy ludno specjalizujca si w metalurgii, bardziej ni w budownictwie. Dopiero od roku
1900 zaczyna si nowy okres rozwoju urbanistycznego (1900 do 1650 przed Chr.), ktry dla
Ugarit oznacza poczenie tradycji pochodzcych z rejonw nadmorskich z tymi z Syrii
wewntrznej i z Mezopotamii. Miasto zajmowao wtedy ca powierzchni wzgrza,
posiadao witynie, paace i struktury obronne. Koniec redniego brzu (ok. 1600 przed Chr.)
oraz pierwsza faza pnego brzu pozostaj nieznane, ale by to raczej czas niespokojny dla
Ugarit. Miasto zostao czciowo zniszczone i na jaki czas opuszczone.

C) Szczytowy okres rozwoju
J.A. Fine, The Socioeconomic Organization of the Metalworkers During the Late Bronze Period at
Ugarit, Chicago: The University of Chicago 1997; M. Heltzer, The Rural Community in Ancient Ugarit.
Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag 1976; M. Heltzer, Private Property in Ugarit, w: A. Archi (red.),
Circulation of Goods in Non-Palatial Context in the Ancient Near East (Incunabula Graeca 82), Rome: Edizioni
dell'Ateneo 1984, 161-193; P. Vargyas, Stratification sociale Ugarit, w: M. Heltzer, E. Lipnski (red.), Society
and Economy in the Eastern Mediterranean (c. 1500-1000 B.C.) (OLA 23), Leuven: Peeters 1988, 111-123.

a) Sytuacja spoeczno-ekonomiczna
Po tych burzliwych okresach w dziejach miasta nadszed czas najwikszego rozkwitu.
Ugarit w XV, XIV i XIII w. (czasy Mojesza i Wyjcia) byo dobrze prosperujc i znaczc
stolic. Miasto wielce si wzbogacio (gwnie dziki handlowi morskiemu) i nabrao
znaczenia. Zamono Ugarit przejawiaa si w rozbudowie miasta, budowie i wyposaeniu
domw, w obszernych magazynach, sucych jako skady licznych towarw oraz obfitych
darach grobowych znajdujcych si w grobowcach. Wyrazem zamonoci by take wielki
paac krlewski i jego bogate wyposaenie. W ruinach paacu znaleziono liczne przedmioty
ze zota, drogich kamieni, koci soniowej i alabastru. Innym wyrazem bogactwa miasta byy
archiwa wiadczce o rozlegych w tym czasie kontaktach midzynarodowych Ugarit.
Kontakty Ugarit. Rozlege kontakty Ugarit stawiay je, obok Byblos (te Sydonu i po
nim Tyru)
24
w rzdzie waniejszych miast wschodniego wybrzea Morza rdziemnego.

24
Byblos, Tyr i Sydon to handlowe porty staroytnej Fenicji. Miasto Byblos, czyli staroytne Gebel,
pod t nazw trzy razy wymienione jest w Biblii (Joz 13,5; 1 Krl 5,32 i Ez 27,9). By to wielki fenicki orodek
handlowy, sprowadzano tu papirus z Egiptu. Gr. byblos oznacza papirus i std nazwa nadana miastu
prawdopodobnie przez greckich handlarzy, ktrzy cigali do Byblos po ten surowiec. Std te nazwa Biblia
l. mn. ksigi. To w Byblos, gdzie od 1863 r. prowadzone s prace wykopaliskowe, znaleziono jedn z
najstarszych inskrypcji spisanych pismem fenickim. Odkryto tu te ok. 10 inskrypcji spisanych tajemniczym
pismem pseudohieroglificznym. Inskrypcje te na podstawie danych archeologicznych datuje si na okres 1750
1500 przed Chr. E. Dhorme ustali, e jest to pismo sylabiczne i e zapisywano nim dawny jzyk kananejski.
Jednak jego prba odczytania tego pisma nie zostaa uznana przez uczonych za udan i nie zostaa przyjta.
Szerzej zob. M. Majewski, Fenicki - jzyk Byblos, Tyru i Sydonu w czasach biblijnych, w: Biblia w kulturze
wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 119-141.
18
Ugarit utrzymywao przede wszystkim bliskie stosunki i cise zwizki ekonomiczne i
kulturalne oraz polityczne z rnymi miastami rodkowej Syrii, Fenicji i Palestyny, czyli
m.in. z wymienionymi miastami. W miecie istniay liczne warsztaty tkackie, w ktrych
wytwarzano m.in. synn fenick purpur.
O kontaktach Ugarit z Mezopotami, a szczeglnie z krlestwem Mari, wiadcz
dokumenty pochodzce z archiww tego miasta, lecego w dolinie Eufratu. Wspomina si w
nim niejednokrotnie o Ugarit. Zachowa si miedzy innymi tekst, w ktrym wadca Ugarit
zwraca si poprzez porednika do Zimrilima, krla Mari, z prob o pozwolenie mu
zobaczenia jego paacu, ktry uwaano wtedy za jedne z cudw architektury wczesnego
wiata. O kontaktach z Mezopotami wiadczy te list asyryjskiego ksicia imieniem Belubur
do ugaryckiego krla Ilumilku
25
.
Ponadto miasto utrzymywao oywione kontakty z wyspami Morza Egejskiego
26
i
Morza rdziemnego, jak Kreta (wymieniana w tekstach ugaryckich jako kptr, czyli Kaftor
ktr to nazw znamy te ze Starego Testamentu kaftr
27
), Rodos i niezbyt odlegy Cypr
(skd sprawdzano gwnie mied). Import miedzi z Cypru umoliwi rozwj przemysu
metalowego w Ugarit i wyrb przedmiotw z brzu, z czego miasto syno. Wyrabiano tu
ozdoby, narzdzia i bro oraz przedmioty codziennego uytku. O ywych kontaktach ze
wiatem egejskim (take jeszcze z wczeniejszego okresu) wiadcz odnalezione ceramika i
rne przedmioty typu egejskiego, cypryjskiego i mykeskiego, znajdowane gwnie w
grobowcach, w ktrych architekturze take wida wpywy minojskie i mykeskie. Grobowce
proweniencji mykeskiej w Ugarit wiadcz o pewnej (moe znacznej) liczbie ludnoci
mykeskiej zamieszkujcej Ras Szamra.
Ugarit miao te kontakty z Egiptem i pastwem Hetytw. O kontaktach z Egiptem
tego okresu wiadcz listy z el-Amarna (epoka el-Amarna odpowiada wanie ostatniej epoce
Ugarit). W korespondencji faraonw z krlami miast-pastw Syrii i Palestyny nie tylko
wielokrotnie wspomina si Ugarit, ale take zachoway si listy Ammisztamru I, krla Ugarit,
wysane do Egiptu. W jednym z listw krl Ugarit zapewnia faraona Amenhotepa II o swej
wiernoci i prosi go o pomoc. Potwierdza to fakt, e Ugarit nie byo znaczc potg
militarn. To niewielkie krlestwo z bogat stolic nawet w okresie swego rozkwitu byo
krlestwem mniejszym od ssiedniego Amurru
28
i sabszym od hetyckiego Karkemisz. Krl

25
Odpowiednikiem tego imienia w Biblii jest hebr. Elimelek (mj Bg jest Krlem!), bohater z Ksigi
Rut. O krlach Ugarit powiemy niej.
26
Morze pomidzy Grecj a Turcj, obfitujce w liczne wyspy. Std wywodziy si staroytne ludy
morza.
27
Rwnie trzy razy (jak Byblos pod nazw Gebel) wystpuje Kreta pod nazw Kaftor w Starym
Testamencie: Pwt 2,23; Jr 47,4 (Nadszed bowiem dzie, by zniszczy wszystkich Filistynw. I wytpi wszystkie
niedobitki, mogce nie pomoc dla Tyru i Sydonu. Pan zniszczy naprawd Filistynw, pozostao z wyspy
Kaftor) oraz Am 9,7 (Czy nie jestecie dla Mnie jak Kuszyci wy, synowie Izraela? - wyrocznia Pana. Czy
Izraela nie wyprowadziem z ziemi egipskiej jak Filistynw z Kaftor, a z Kir - Aramejczykw?).
28
Amurru (akad. ludzie z Zachodu) to nasi Amoryci staroytny zachodniosemicki lud koczowniczy,
pokrewny Kananejczykom, odnotowany ju w tekstach sumeryjskich i akadyjskich w III tysicleciu p.n.e., jako
lud "Amurru". Zawadn on Mezopotami i uzyska przewag na caym Bliskim Wschodzie w II tysicleciu
Marcin Majewski
19
ugarycki w powyszym licie prosi faraona prawdopodobnie o pomoc wanie przeciw
pastwu Amurru, ktre przez pewien czas zagraao Ugarit tak, jak zagraao niedugo
potem Izraelitom wchodzcym do Kanaanu (zob. np. cytaty przypisu 28). Wskazywaoby to,
e Ugarit uznawao wwczas zwierzchno polityczn Egiptu.
Samo miasto zajmowao teren ok. 25 hektarw (czyli teren niemal caego tellu) i
dominowao nad terytorium o powierzchni ok. 2000 km kw. (czyli porwnywalnym do
naszego redniego powiatu). Nad miastem growa akropol z terenem witynnym, a w
zachodniej czci miasta dominowa paac krlewski. Kilka budowli tego okresu wydaje si
mie szczeglne znaczenie. S to paac krlewski, witynia Baala i witynia Ela (lub
Dagona) oraz brama. Ponadto w pnocno-zachodniej czci miasta znajdowao si huryckie
sanktuarium.
Fortyfikacje miay kluczowe znaczenie na terenie paskim, przylegajcym do morza,
gdzie najatwiej dosta si byo najedcom. Dwa niewielkie potoki opywajce miasto nie
daway odpowiedniego zabezpieczenia. Ju w okresie redniego brzu Ugarit byo otoczone
waami. Podobnie byo w okresie pnego brzu. Niewiele z tych struktur pozostao do
naszych czasw, w trakcie wykopalisk odnaleziono tylko nieliczne ich lady.
Strategiczne znaczenie posiaday bramy, jedyna dobrze nam znana znajdowaa si w
pobliu kompleksu paacowego. Ale nie bya raczej gwnym wejciem do miasta, trudno
sobie bowiem wyobrazi, e przez ni do miasta wchodziy karawany oraz transport towarw
z portu (zbyt wska). Taka brama moga znajdowa si od poudnia.
Rzemielnictwo i handel nie byy jedynymi zajciami mieszkacw tellu. Pooenie
miasta, ktre obejmowao nadmorskie niziny, oraz agodny klimat stwarzay sprzyjajce
warunki dla rozwoju rolnictwa i hodowli. Uprawiano zboa (pszenica, jczmie i proso) oraz
roliny przemysowe (len). Tereny rolnicze wok miasta dostarczay rnych produktw
rolnych, np. oliwy, zboa. Tereny grzyste wykorzystywano dla zakadania sadw i winnic,
stosujc tarasowy system uprawy roli. Wielkie znaczenie dla miasta miaa egluga morska i
handel morski; potwierdzaj to odkryte w wityni Baala kotwice wotywne. Ludno tego
pastewka w okresie rozkwitu szacuje si na 35 40 tys.
Odbicie tego gospodarczego rozkwitu i zarazem struktury spoecznej znajdujemy w
odkrytych dokumentach, gdzie obok spisw osb wysoko postawionych w hierarchii
pastwowej: urzdnikw dworu znajduj si spisy ludzi zamonych, czsto wacicieli
majtkw ziemskich, spisy kupcw, rzemielnikw, kapanw i onierzy oraz spisy osb
wedug miast i wsi nalecych do krlestwa oraz wedug ich przynalenoci do rnych
korporacji. Istniaa te w Ugarit warstwa niewolnikw. Miasto byo nie tylko wanym

p.n.e. Amoryci wielokrotnie wspominani s w Biblii (g. w tzw. dziele deuteronomistycznym Joz 2 Krl), np.
Joz 24,11: Przeprawilicie si nastpnie przez Jordan i przyszlicie do Jerycha. Mieszkacy Jerycha walczyli z
wami, a rwnie Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydaem ich
w wasze rce (czsto wanie w takiej sekwencji z innymi ludami tych terenw) lub Joz 10,5: Poczyo si wic
piciu krlw amoryckich: krl Jerozolimy, krl Hebronu, krl Jarmutu, krl Lakisz i krl Eglonu - oni i cae
ich wojsko oblegli Gibeon i uderzyli na nie. Niektrzy badacze wasnie wrd Amorytw szukaj protoplastw
Hebrajczykw.
20
orodkiem gospodarczym, ale take kulturowym spotykamy w nim bowiem wszystkie
kultury wczesnego wiata
29
.
Prawdopodobnie okoo 1360 roku poar w miecie przerwa na pewnie czas okres
pomylnoci. Nie by on nastpstwem jakiego najazdu, lecz prawdopodobnie trzsienia
ziemi. Ogie zniszczy archiwa znajdujce si w paacu, gdy dokumentu sprzed tego okresu
nie przetrway. Zachoway si natomiast archiwa, ktrych pocztek mona datowa na dob
panowania krla Niqmaddu II (ok. 1360 1330 przed Chr.)
30
.

b) Sytuacja polityczna
Pomylno i bogactwo miasta sprawiay, e niejednokrotnie byo ono terenem
zakusw rnych si. Ugarit byo centrum administracyjnym niewielkiego krlestwa, ktre
przeywao w tym okresie rne trudnoci polityczne. Cho ekonomicznie dobrze
prosperowao, to militarnie byo sabe.
W okresie 1550 1350 podlegao Egiptowi i Mitanni (czyli Hurytom). O wpywach
Hurytw wiadcz znaleziska (imiona, teksty, wasna witynia), wskazujce na znaczny
element hurycki w miecie. Jednak mocniej zaznaczyo si zwierzchnictwo Egiptu. Okres
rozkwitu Ugarit odpowiada czasom Nowego Pastwa egipskiego
31
. I rzeczywicie Ugarit,
podobnie jak inne miasta-pastwa Syrii i Palestyny, znalazo si w strefie wpyww Egiptu
(zwaszcza za XVIII dynastii: XVI XIV w.). Prawdopodobnie od tego okresu Egipt
prowadzi polityk przymierza z miastami-pastwami Syrii. Przymierza te niejednokrotnie
piecztowano maestwami dynastycznymi czego rwnie potwierdzenie i przykad mamy
w Biblii, w historii krla Salomona
32
. Przykadem takich wpyww egipskich w Ugarit moe
by nagrobna stela Senusereta-Ankha, wysokiego urzdnika egipskiego, w otoczeniu dwch
on (by moe ugaryckich), a take liczne skarabeusze odnalezione na tellu.
Nastpnie w latach 1350 1200 krlestwo podlegao imperium hetyckiemu. Zmiana
nastpia za panowania wspomnianego krla Niqmaddu II ok. 1355 r. By to czas szybkiego
schyku imperium Egiptu
33
i jeszcze szybszej ingerencji hetyckiej w Syrii. Miasto

29
To zdanie Charlsa Virolleauda naleaoby zawzi do wiata bliskowschodniego.
30
Inni: ok. 1370 1335 przed Chr.
31
Zob. przypis 23.
32
Salomon ju w pierwszych latach rzdw zawar sojusz z faraonem egipskim, enic si z jego crk,
o czym mwi 1 Krl 3,1: Salomon spowinowaci si (zosta ziciem-MM) z faraonem, krlem egipskim, gdy
wzi za on crk faraona i sprowadzi j do Miasta Dawidowego, zanim dokoczy budowy swego paacu
oraz wityni Paskiej jako te murw okalajcych Jerozolim. Faraonem tym by prawdopodobnie Sjamon albo
jego nastpca Psusennes II z XXI dynastii. W posagu egipska ona Salomona wniosa mu miasto Gezer (1 Krl
9,16: Faraon, krl egipski, niegdy nadcign i zdobywszy Gezer spali je, a Kananejczykw zamieszkujcych to
miasto wytpi. Pniej da je w posagu swej crce, onie Salomona). Crka faraona musiaa posiada miejsce
szczeglne pord innych jego on wynikao to z pozycji jej ojca. W Biblii zaznaczone zostaje to w ten
sposb, i o niej jedynej mowa jest w liczbie pojedynczej, podczas gdy inne ony traktowane s jako grupa.
Wspominana jest najczciej (por. 1 Krl 9,16 i 24; 11,1). Poza tym to dla niej Salomon kaza wznie oddzielny
paac (7,8). Ale jej imi pozostaje przed nami ukryte.
33
By moe ten niepomylny dla Egiptu czas wykorzystali take Hebrajczycy, uchodzc z tego pastwa
na wschd, w kierunku Kanaanu.
Marcin Majewski
21
prawdopodobnie samo zmienio orientacj polityczn i dobrowolnie poddao si
zwierzchnoci imperium hetyckiego. Podstaw prawn przyszych stosunkw sta si traktat
Niqmaddu II z Suppilulium, krlem Hetytw. Taka sytuacja podporzdkowania maych
miast-pastw, staroytnego Wschodu wielkim imperiom, jak ju zauwaylimy, zdarzaa si
bardzo czsto.
Zapewniwszy sobie spokj w dziedzinie stosunkw politycznych i w paszczynie
wojskowej, krlestwo Ugarit mogo odtd bez przeszkd zajmowa si sprawami swoich
stosunkw handlowych zarwno w ramach pastwa hetyckiego, jak i poza nim. Nie wydaje
si bowiem, e zwierzchno hetycka bya bardziej uciliwa od egipskiej, gdy i w tym
czasie miasto-pastwo Ugarit zachowao sw pen autonomi. Niqmaddu oprcz zasug
politycznych pooy wielkie zasugi dla ycia kulturalnego i artystycznego miasta. Za jego
czasw odbudowano po poarze paac krlewski w imponujcej formie, co ukazay prace
wykopaliskowe. Ponadto wtedy take przepisano, a moe i napisano liczne teksty
mitologiczne i kultowe, wiadczce o bogactwie i wysokim poziomie ugaryckiej literatury.
Hetyci utrzymywali kontrol polityczn i wojskow nad pnocn Syri,
wykorzystujc podlege pastewka do cigania trybutw, opat i danin. Szanowali jednak
miejscowe zwyczaje i nie narzucali swojej kultury, sztuki czy religii. Zarazem wprowadzali
sw polityk elementy spokoju i stabilizacji. Sytuacja ta utrzymaa si a do ok. 1200 r. Dua
bitwa pod Kadesz nad Orontesem (1285 przed Chr.), w ktrej stary si wojska egipskie z
hetyckimi walczce o wpywy polityczne w Syrii, nie zmienia tego stanu
34
.
Dziejom Ugarit pooy kres najazd ludw morza. Ludy morza to okrelenie
wymylone przez archeologa Gastona Maspero, okrelajce zbiorowo indoeuropejskie ludy
egejskie, ktre pod koniec XIII w. przed Chr. ruszyy z basenu Morza Egejskiego na podbj
Bliskiego Wschodu. W tekstach egipskich na ich okrelenie spotykamy termin perasata. Dla
nas s one wane, gdy wrd nich s take biblijni Filistyni, odwieczni wrogowie Izraela, z
ktrymi walczy Samson oraz Izraelici za czasw Samuela. Inskrypcje egipskie wymieniaj,
jakie ludy skadaj si na perasata i wrd nich wanie Pulesati (czyli Filistyni) to jedyna
pewna identyfikacja. Ludy te uderzyy na wschodnie wybrzee Morza rdziemnego, potem
ruszyy na Egipt, skd odparte przez Ramzesa III (w 1190 r. przed Chr.) skieroway si
ponownie na pnoc i na wschd
35
, rozlewajc si nie tylko na terenach przybrzenych Morza
rdziemnego, ale dotary daleko w gb Azji Mniejszej. Spustoszyy i zniszczyy szereg
miast nadmorskich Kanaanu (jak Ugarit, Byblos, Sydon i inne), zakadajc nieraz na ich
gruzach wasne miasta i pastwa. Przyczyniy si take do upadku Hetytw. Zburzone miasta
znikny z widowni dziejw i dopiero w XX w., w czasach wspczesnych, ekspedycje
archeologiczne w rne miejsca Bliskiego Wschodu odsoniy ich ycie, bogactwo i
wspaniaa kultur.

34
Co ciekawe, kada z walczcych stron w swych dokumentach chepi si, e w bitwie tej odniosa
zwycistwo. Jest to dobry przykad tego, e historiografia staroytna mocno rni si w podejciu do faktw od
nam wspczesnej.
35
Jest to czas sdziw, midzy ktrymi Samson zawzicie walczy z Filistynami.
22

c) Ustrj Kanaanu
W przeciwiestwie do Egiptu, Mezopotamii w pewnych okresach lub Azji Mniejszej,
wczesne ludy Kanaanu nie posiaday jednego wadcy, ktrego panowanie rozcigaoby si na
cay kraj. Kananejczycy nigdy nie wydali synnego wodza ani krla. Kadym z miast tamtego
terenu rzdzi kto inny. Badania potwierdziy, e na terenie Syrii i Palestyny istniay w
staroytnoci niewielkie pastwa, ktrych orodkami byy zazwyczaj waniejsze miasta
36
.
Wadz nad caym Kanaanem miao zgromadzenie wadcw wszystkich miast
37
.
Kanaan skada si z kilku miast-pastw samowadnych i w pewnym sensie
samowystarczalnych. Krl, a raczej wadca panowa nad kadym z nich. Zwrciem wyej
uwag, e w Ksidze Jozuego w 12 rozdziale wymieniono a 31 krlw, z ktrymi walczyli
Izraelici, zdobywajc Kanaan co potwierdza fakt duego rozdrobnienia pastewek Kanaanu.
Nic dziwnego, e nie stanowiy wielkiej siy militarnej i w caym niemal II tysicleciu przed
Chr. podlegay bd Egiptowi, bd Hetytom.

d) Krlowie Ugarit
Historykom trudno jest ustali, kto i kiedy zaoy krlewsk dynasti w Ugarit.
Pierwsza chronologicznie wskazwka w tej kwestii to piecz z inskrypcj Jakarum, syn
Niqmaddu, krla Ugarit. Piecz ta pochodzi prawdopodobnie z XIX w. przed Chr.
Nastpne stulecia pozostaj nieustalone. Mona jednak przeledzi wadcw od XIV w. przed
Chr. a do momentu zniszczenia miasta (XII/XI w.). Oto ostatni krlowie Ugarit:
1. Ammisztamru I
2. Niqmaddu II
3. Ar Kalba
4. Niqmepa
5. Ammisztamru II
6. Ibiranu
7. Niqmaddu III
8. Hammurapi
Przynajmniej pierwszy z nich by wiernym wasalem Egiptu i pisywa regularne listy
do tego kraju, o czym wspomniaem wyej (jego listy odnaleziono w el-Amarna). Za czasw
drugiego, jak rwnie powiedzielimy, sytuacja si zmienia. Niqmaddu wypowiada wierno
egipskiemu faraonowi Echnatonowi, stajc po stronie krla Hetytw. Ammisztamru II, pity z
kolei krl na licie, by synem Niqmepy czwartego krla. Wadc tego zapamitano z tekstu

36
Staroytna Pie Debory (Sdz 5) potwierdz t sytuacj: rne pokolenia Izraelskie osiade ju w
Kanaanie nie s zjednoczone i jednomylne. Pie sawi zwycistwo Izraelitw, podkrelajc wielk warto
zjednoczenia pokole.
37
Std te tytu Jabina z Sdz 4 krl Kananu nie wydaje si tu zgodny z prawd historyczn, podobnie
jak same umieszczenie tej postaci w Sdz 4 posta pochodzi z Sdz 11. Zob. M. Majewski, Fenicki - jzyk
Byblos, Arwad, Tyru i Sydonu w czasach biblijnych, w: Biblia w kulturze wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz,
Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 119-141.
Marcin Majewski
23
opisujcego jego maestwo i rozwd z on, ktra okazaa si cudzoonic. Hetyci zmusili
Ammisztamru II i jego syna, kolejnego krla, Ibiranu, do przekazania pienidzy i wysania
wojsk, by wesprze Hetytw w walce z nowym przeciwnikiem Asyryjczykami. Panowanie
dwch ostatnich krlw Ugarit, Niqmaddu III i Hammurapiego, byo krtkie i pozbawione
znaczenia.

4. Ludno miasta
Odnalezione na tellu imiona i teksty (przynalece do rnych jzykw i grup
etnicznych) wskazuj na zrnicowanie ludnoci w Ugarit. Populacja miasta pod wzgldem
etnicznym nie bya jednolita. Ludno hurycka stanowia nie ma jej cze, moe nawet 10
procent. wiadcz o tym, jak wspomniaem wyej, imiona i teksty huryckie, jak te kult
sprawowany w jzyku huryckim we wasnej wityni z odrbnym personelem witynnym.
Nas jednak interesuje autochtoniczna ludno Ugarit, posugujca si jzykiem i
pismem ugaryckim. Nie do koca rozwizanym problemem pozostaje pytanie, do ktrej
grupy Semitw naley zaliczy tych rdzennych mieszkacw Ugarit.
Na pocztku epoki redniego brzu (okoo 2000 przed Chr.) datuje si w tamtejszych
rdach przybycie na tereny Mezopotamii ludnoci okrelanej akadyjskim terminem Amurru
(sum. MAR.TU), czyli Amorytw
38
. W tym samym czasie nastpuj zmiany ludnociowe w
Syrii, co moe wskazywa, e i tam dociera nowa fala ludnoci. W Ugarit wie si to z
nowym osadnictwem na tellu oraz z budow miasta z murami i paacem w ramach drugiej fali
urbanizacji. Przybya ludno naley do Semitw zachodnich, ale dokadniejsze jej okrelenie
jest, pki co, niemoliwe. Pewnym uproszczeniem jest sugestia, e nowa fala ludnoci
semickiej daa pocztek fenomenom kulturowym, ktre w Mezopotamii okrelane s jako
amoryckie, a na zachodzie czyli w Syrii i Palestynie jako kananejskie. Te okrelenia nie
przesdzaj o przynalenoci etnicznej czy jzykowej mieszkacw Ugarit.
Po okresie opuszczenia miasto znowu zostaje odbudowane w XVI w. przed Chr. i
rozpoczyna si jego ostatni, najbogatszy okres, zakoczony zniszczeniem i opuszczeniem
tellu. Terytorium miasta w pnym brzie zamieszkiwali w pierwszym rzdzie Semici
nalecy do grupy zachodniej obejmujcej swym zasigiem tereny wspczesnej Syrii,
Libanu, Izraela, Jordanii oraz Autonomii Palestyskiej. Semitw zamieszkujcych Bliski
Wschd dzieli si na wschodnich i zachodnich (podobnie jzyki, jakimi si posugiwali). Do
pierwszej przynaleeli posugujcy si jzykiem akadyjskim Asyryjczycy i Babiloczycy.
Semitw zachodnich dzieli si na podgrup poudniow i pnocn. Do podgrupy
poudniowej zalicza si Arabw i Etiopczykw, za do pnocnej nale Aramejczycy i
Kananejczycy. Do tych ostatnich z punktu widzenia jzykowego przynale Hebrajczycy,
Fenicjanie, Punijczycy, Moabici, Edomici. Analiza jzyka ugaryckiego pozwolia przypisa
go do tej wanie grupy grupy semickiej pnocno-zachodniej (podzia tradycyjny j.
semickich). Nie ma jednak jednomylnoci, czy naley go uzna za jzyk z podgrupy

38
Zob. przypis 29.
24
kananejskiej. Wane pytanie, czy ludno Ugarit mona utosamia z biblijnymi
Kananjeczykami, potraktuj osobno i sprbuj odpowiedzie na nie w kolejnym punkcie.

5. Ugarit a Kanaan
P.C. Craigie, Ugarit, Canaan, and Israel, Tyndale Bulletin 34 (1983) 145-167; J. Day, Canaan,
Religion of, w: The Anchor Bible Dictionary, New York 1992, t. I, s. 831; A. Mrozek, Midzy Ugaritem a
Starym Testamentem, Przegld Powszechny 7-8 (1019-1020) (2006) 79; E. Lipiski, Jzyk ugarycki a
hebrajszczyzna ksig biblijnych, Studia Judaica 11 (2008) 301-307.

Czy Ugarit jest miastem kananejskim i czy mieszkacw miasta zaliczamy do
Kananejczykw? Czy teksty z Ugarit s tekstami kananejskimi a jzyk jzykiem Kanaanu?
Mieszkacy Ugarit nie nazywali samych siebie Kananejczykami. W jednym z tekstw
ugaryckich mwi si o przybyciu do miasta pewnego Kananejczyka to jednak nie jest
wystarczajcy argument, aby nie zaliczy mieszkacw Ugarit do grupy okrelanej jako
Kananejczycy.
Jzyk ugarycki wiadczy raczej za przynalenoci do nurtu kananejskiego, cho
zawiera pewne cechy wyrniajce go od typowych jzykw semickich. Traktuje si go
czasem jako osobn grup jzykw semickich, cho to podejcie te bywa krytykowane w
sowach, e wyodrbnia si osobn grup tylko dla jednego jzyka. Szerzej zarysuje ten temat
omawiajc jzyki semickie i na ich tle j. ugarycki.
Krlestwo Ugarit byo pooone okoo 125 km na pnoc od historycznych kracw
Kanaanu. Nie jest wspomniane w Biblii przy wyliczaniu miast czy krlw Kanaanu. Nie
sposb wic zaliczy Ugarit bezporednio do kananejskich miast, a j. ugaryckiego do wprost
do jzykw Kanaanu, obok fenickiego, hebrajskiego i innych
39
. Cz autorw piszcych o
Ugarit wypowiada si o miecie jako o czci Kanaanu, zarwno pod wzgldem
terytorialnym, jak i kulturowym. Jednak, jak zaznaczyem, kwestia ta wymaga sprostowania,
bd raczej ucilenia, ktre ujbym tak:
Cho Ugarit pod wzgldem pooenia nie stanowi obszaru cile nalecego do
biblijnego Kanaanu, to jednak przynaley do kultury kananejskiej i przez to jest rwnie do
pewnego stopnia reprezentatywny dla kananejskiej religii
40
.
Mona postawi i przyj tez o pewnej jednoci kulturowej obejmujcej cae
terytorium syryjsko-palestyskie. Przemawia za tym wsplnota jzykowa. Kto czyta w
oryginale hebrajskie teksty biblne i siga po tabliczki z Ugarit, zadziwia si, widzc blisko
jzykow i podobiestwo motyww. Do tego dochodzi jeszcze aspekt religny. I znw
zaskakuj podobne zwroty i idee. A trzeba pamita, e przecie Biblia jest wiadectwem
religii monoteistycznej, a Ugarit i kultura kananejska to przecie politeizm. Naley uzupeni
te elementy jeszcze jednym literackim. Nie znamy innych tekstw kananejskich, nie wiemy,

39
Zacytowana opinia ks. prof. A. Troniny (Podstawy gramatyki jzyka ugaryckiego (Studia Biblica 13),
Kielce: Instytut Teologii Biblijnej Verbum 2006, s. 9) wymaga sprostowania.
40
Por. A. Mrozek, Midzy Ugaritem a Starym Testamentem, Przegld Powszechny 7-8 (1019-1020)
(2006), s. 79.
Marcin Majewski
25
czy pewne tradycje zostay zapisane. Co zaskakuje, to podobiestwo kompozycyjne midzy
poetyk ugaryck a poetyk bibln, w szczeglnoci t najstarsz. Jeli zatem Ugarit i Izrael
tak wiele dzielio dzieli czas, miejsce geograficzne, forma religii to z czego wynikaj te
podobiestwa? Ano z tego, e oba czerpi z tej samej szeroko pojtej kultury kananejskiej
41
.

6. Znaleziska

A) Pozaliterackie (najwaniejsze budowle i artefakty)
Na poudniowej czci tellu odkryto imponujcy paac krlewski z 67 salami i
korytarzami. Rezydencja miaa wymiary 119 m na 82 m. Paac ten pochodzi z XV-XIV w. i
naley do najwikszych paacw z tych czasw. Z ruin paacu wydobyto wiele cennych
przedmiotw: przede wszystkim pi archiww z tekstami, liczne przedmiot ze zota, drogich
kamieni, koci soniowej i alabastru.
W warstwie II odkryto m.in. dwie monumentalne witynie, ktre na podstawie
zachowanych rzeb zidentyfikowano jako witynie Baala i jego ojca Dagona (lub Ela).
Zbudowano je prawdopodobnie na miejscu wczeniejszych wity. Przypominay one
wityni wzniesion przez Salomona (a wic budowl typu Langbau
42
). Obydwie
kananejskie budowle posiaday sale, ktre mogy by wykorzystywane jak Miejsce wite i
wite witych wityni Salomona.
Odnaleziono take ruiny innych budowli. Niektre z nich mieciy biblioteki, w
ktrych zachowao si wiele tekstw. Inne wykopaliska odsoniy dzielnice mieszkalne,
fortyfikacje, grobowce i dzielnic portow. Badacze ustalili, e wielu mieszkacw Ugarit
umieszczao komory grobowe wprost pod domami. Zidentyfikowano kanay, ktre
doprowadzay wod z powierzchni do komr grobowych. Niektrzy uczeni s zdania, e
kanaw tych uywano do skadania ofiar dla zmarych.
Badacze odnaleli rwnie kamienne dzbany o wysokoci ponad 1 m oraz kilka
piknych zotych naczy, z pewnoci bdcych dzieem zawodowych rzemielnikw. Na
jednej z mis wyryto obraz myliwego w rydwanie, mierzcego z uku do gazel i bawow
(by moe jest to Aqhat ze sawnego poematu o tym myliwym).

41
A. Mrozek, Midzy Ugaritem, s. 80.
42
Spord czterech typw staroytnych budowli witynnych (1. poduny Langbau: prostokt z
centralnym wejciem na krtszym boku, 2. szeroki Breitraum: prostokt z centralnym wejciem na duszym
boku, 3. na zamanej osi Knickasche; Herdhaus: prostokt z bocznym wejciem na duszym boku, 4. kwadrat),
witynie w Ugarit, podobnie jak Namiot Spotkania i witynia Salomona reprezentuj jeden z najbardziej
powszechnych, typ Langbau, charakterystyczny zwaszcza dla Palestyny epoki brzu. Jest to duga budowla czy
to bez podziaw (Sychem, Megiddo), czy podzielona poprzecznie na mniejsze pomieszczenia uoone jedno za
drugim (Lachisz, Betszean) z wejciem na rodku osi kierunkowej. Podobnie typowym dla archaicznych wity
jest zorientowanie na linii wschd-zachd. Wschd miejsce, gdzie ukazuje si soce by dla staroytnych
kierunkiem szczeglnym, oznaczajcym ycie, obecno Bo, w przeciwiestwie do zachodu, krainy ciemnoci
i mierci. W t stron zwracali si na modlitwie, tu kierowaa si ich tsknota za rajem, ktry jak wierzono
by na wschodzie (zob. Rdz 2,8; por Mt 2,1; Ap 7,2), w t stron orientowano te witynie i grobowce.
26
Pod podog jednego z domostw odnaleziono 74 egzemplarze broni i narzdzi.
Inskrypcje wykonane na piciu z nich wskazuj, e zbir by wasnoci najwyszego kapana
(napis rb khn wielki kapan). Najwyraniej staroytni czciciele przekazali kapanowi te
narzdzia i bro jako ofiar lub dar z udzielone bogosawiestwo lub odprawiony rytua.
Odnaleziono rwnie kilka posgw i przedmiotw kultowych z Ugarit. Wrd nich byo
kilka maych zotych amuletw w ksztacie nagiej kobiety.

B) Literackie
D. Parde, Ugarit Ritual Texts, The Oriental Institute News and Notes 172 (2002); D. Pardee, P.
Bordreuil, Ugarit. Texts and Literature, w: The Anchor Bible Dictionary, New York 1992, t. VI, s. 706-721; S.B.
Parker (red.), Ugaritic Narrative Poetry (Writings from the Ancient World 9), Atlanta, GA: Scholars Press 1997.

Najwiksze jednak znaczenie maj teksty z Ras Szamra. Znaleziono literatur w
jzyku sumeryjskim
43
, akadyjskim, egipskim i hetyckim, zapisan pismem klinowym oraz
egipskimi i hetyckimi hieroglifami, przede wszystkim jednak ugaryckie zabytki pimiennicze
w nieznanym dotd alfabecie pisma klinowego. W sumie odkryto teksty sporzdzone w
siedmiu rnych jzykach
44
: egipskim, cypryjsko-minojskim linearnym B, hetyckim,
huryckim, sumeryjskim, akadyjskim i ugaryckim. Tabliczki zawieraj trzy, a nawet cztery
rodzaje pisma: klinowe (sylabiczne i alfabetyczne), hieroglificzne i linearne. Wraz z ich
odszyfrowaniem otworzya si przed nami wielka biblioteka literatury blisko zwizanej z j.
hebrajskim i Bibli Starego Testamentu.
Odnaleziono wiele archiww (czyli zbiorw tabliczek) o rnym charakterze. Pi z
nich znajdowao si w paacu krlewskim. Nazwano je od usytuowania w paacu: archiwum
zachodnie, wschodnie, centralne, poudniowe, poudniowo-zachodnie. Teksty tu odnalezione
maj przede wszystkim charakter administracyjny, epistolarny i ekonomiczny. Tymczasem
teksty o charakterze literackim odkryto w rezydencjach prywatnych. Wylicza si m.in.
archiwa: w domu Raszapabu, w domu tzw. literata, w domu Rapanu, w domu tabliczek
literackich, w domu huryckiego kapana, w domu tekstw medyczno-magicznych.
Odnaleziono tysice tablic (fragmentarycznych), z ktrych zoono setki tekstw, w
tym niektre do dugie. Najwaniejsze z tekstw literackich s poematy mityczne i legendy
dynastyczne. Tekstw historycznych jak na razie nie odnaleziono prawie wcale, podobnie
tylko kilka listw, poza tym m.in. rozpraw o chorobach koni. Liczne s natomiast spisy (listy
sw, listy ofiar itp.) oraz dokumenty administracyjne i prawne; zestawienia i notatki o
urzdnikach, rzemielnikach i onierzach w subie krla, o ludnoci poszczeglnych
miejscowoci, o jecach wojennych. Teksty dostarczaj nam wiedzy o wielu nazwach
zawodw, danych o warstwach spoecznych ludnoci i podziale wojska, zwaszcza jeli
chodzi o odziay rydwanw.

43
Sumer to najstarsza, pierwsza wysoko rozwinita cywilizacja Mezopotamii i kolebka kultur Bliskiego
Wschodu oraz Europy.
44
Co potwierdza kosmopolityczny i wieloetniczny charakter miasta.
Marcin Majewski
27
Teksty spisywano przewanie na tablicach glinianych. Tak jak dla Qumran
charakterystyczny jest zwj papirusowy czy pergaminowy, tak dla Ugarit (te np. dla Mari,
el-Amarna) tabliczki gliniane. Najwiksza cz tekstw pochodzi z okresu rozkwitu Ugarit
midzy XV a XII w. i daje nam wyobraenie o religii, kulcie, ludzie i pastwie tego terenu.
Wczeniejsze archiwa prawdopodobnie spony. Wiele z tekstw literackich datuje si na ok.
1350 przed Chr., jednak s one wiadectwem starszych przynajmniej o wiek lub dwa wieki
tradycji.
W Ras Szamra znaleziono ok. 1500 tekstw w pimie klinowym sylabicznym,
przewanie po akadyjsku. Z kolei korpus tekstw alfabetycznych (ugaryckich) liczy 1341
tablic. Zosta wydany w 1976 roku
45
i oznaczany jest odtd jako KTU. Obecnie, po
poczeniu w cao rozbitych tabliczek, pena ich liczba wynosi 1253 i wydana zostaa w
1995 roku
46
(oznaczana jako KTU
2
lub CAT). W wikszoci s to teksty nieliterackie
(dokumenty, spisy, kontrakty). Wrd tekstw liturgicznych i religijnych (oznaczanych jako
KTU 1) s spisy, rytuay i wrby. Mitologicznych tekstw jest niewiele (ok. 50), lecz s one
obszerne, pisane na duych i dobrze zachowanych tablicach.
Z tekstw mitologicznych najwaniejsze s trzy: cykl mitw o Baalu oraz legendy o
Kircie
47
i o Aqhacie. Pierwszy utwr (a raczej zbir) opisuje walk Baala o wadz (zmagania
z bogiem Jamem, starania o wasny paac, walka z bogiem mierci Motem). Legenda o krlu
Kircie opowiada perypetie bezdzietnego krla, ktry w kocu z bogosawiestwem bogw
otrzymuje liczne potomstwo. Natomiast legenda o Aqhacie to poemat o sprawiedliwym i
rwnie bezdzietnym Danelu, ktry wyprosi u bogw syna Aqhata (poemat w kilku
miejscach wyranie przypomina histori Abrahama). Do tych trzech poematw naley doda
mniejsze i nienajlepiej zachowane teksty o narodzinach bogw, a zalubinach bstw ksiyca
i duchach zmarych. Inne tabliczki, zawierajce jedynie fragmenty kompozycji literackich,
wiadcz o relatywnym bogactwie dzie zapisanych po ugarycku. Niestety ich
fragmentaryczno nie pozwala na okrelenie, do jakich wikszych caoci mogy one
nalee. Literaturze Ugarit powic osobny punkt, gdzie skupimy si zwaszcza na trzech
najwaniejszych kompozycjach literackich Ugarit.

45
Dietrich M., Loretz O., Sanmartin J. (red.), Die keilalphabetischen Texte aus Ugarit einschliesslich
der keilalphabetischen Texte ausserhalb Ugarits (Alter Orient und Altes Testament 24), Kevelaer 1976 (=
KTU). Wczeniej klasycznym wydaniem tekstw z Ugarit bya praca A. Herdnera, Corpus des tablettes en
cuniformes alphabtiques dcouvertes Ras-Shamra-Ugarit de 1929 1939, t. I-II (Mission de Ras Shamra
10), Paris: Imprimerie nationale/Paul Geuthner 1963 (CTA).
46
Drugie, poszerzone wydanie KTU to: Dietrich M., Loretz O., Sanmartin J. (red.), The Cuneiform
Alphabetic Texts from Ugarit, Ras Ibn Hani and Other Places (Abhandlungen zur Literatur Alt-Syriens-
Palstinas und Mesopotamiens 8), Mnster: Ugarit-Verlag 1995 (= KTU
2
lub CAT).
47
W Polsce najczciej jako Keret, krl Keret, poemat o Kerecie. Jako, e pismo ugaryckie jest w
pismem spgoskowym (powstaym prawdopodobnie na bazie fenickiego), std wokalizacja imion wasnych
pozostaje przypuszczalna, hipotetyczna. Wokalizacj Keret zaproponowa Charles Virolleaud, wydajc znaczn
cze poematu: Ch. Virroleaud, La lgende de Keret, roi des Sidoniens, Paris: Paul Geuthner 1936. Jednak
bardziej prawdopodobna wokalizacja imienia tego krla wydaje si by Kirta. Wokalizacja Keret przypomina
rzeczownik typu segolowatego, lingwistycznie pniejszy i charakterystyczny dla jzyka hebrajskiego, lecz nie
dla ugaryckiego.
28

C) Odszyfrowanie i tumaczenie tekstw
Jak pisaem wyej, ju po tygodniu od rozpoczcia wykopalisk znaleziono du
tablic glinian, pokryt pismem klinowym. Po niej znaleziono nastpne, o ktrych Schaeffer
napisa w swym pierwszym sprawozdaniu: Zdaniem p. Virolleauda ktremu je
przedoyem te tablice reprezentuj typ nowego pisma i na razie nie mona ich odczyta.
Kolejne odkrycia pozwoliy ustali badaczom, e spor cz tekstw spisano
akadyjskim pismem sylabicznym, ktre wczeniej napotkali w Mezopotamii. W Ugarit jzyk
akadyjski by stosowany zwykle w tekstach handlowych, prawnych, administracyjnych oraz
w dokumentach midzy narodowych. Akadyjski bowiem przez dugi czas
48
funkcjonowa
jako lingua franca staroytnego Bliskiego Wschodu. Uywany by w kontaktach
dyplomatycznych pomidzy pastwami Egiptu, Mezopotamii, Anatolii, Palestyny i Syrii.
Tym jzykiem spisywano traktaty i dokumenty.
Natomiast zauwaono, e do zapisania wielkich mitw, utworw epickich i legend
tego miasta zosta wykorzystany unikatowy system zapisu (i prawdopodobnie nowy jzyk).
Odczytanie nieznanego typu pisma nie byo spraw atw. Trudno w odczytaniu polegaa na
braku pomocy w postaci bilingwy (rwnolege teksty zapisane w znanym i nieznanym
jzyku). Przy tradycyjnym pimie klinowym liczba znakw osiga warto kilkuset. Tu
zauwaono, e na wielu z tablic liczba znakw jest bardzo ograniczona i powtarza si. Gdy
wypisano wszystkie, okazao si e to nowe pismo zawiera tylko 30 symboli, a wic nie
mogo by pismem ideograficznym czy sylabicznym a jedynie jakim rodzajem alfabetu.
Poszczeglne sowa byy czsto oddzielone specjalnym znakiem, separatorem, ktrego nie
zaobserwowano wczeniej na innych tabliczkach pisma klinowego. Separator ten dodatkowo
uatwi rozszyfrowanie jzyka, zwrcono bowiem uwag, e wikszo sw skadaa si z
trzech podstawowych spgosek. Taki system pojawia si w jzykach semickich, takich jak
hebrajski, aramejski czy fenicki. Poza tym nieliczne tylko teksty byy pisane od prawej do
lewej strony, a dokumenty zapisane pismem klinowym prawie zawsze od lewej do prawej.
Te nietypowe i charakterystyczne cechy skoniy badaczy do wniosku, e mamy do czynienia
z jakim jzykiem z rodziny jzykw semickich blisko spokrewnionym z hebrajskim.
Po tych konkluzjach odczytanie nowego typu pisma i nowego jzyka nastpio bardzo
szybko. Ju w 1930 dokonao tego niezalenie trzech uczonych: Niemiec Hans Bauer oraz
dwaj Francuzi Edouard Dhorme i Charles Virolleaud. Trudno stwierdzi, kto by pierwszy,
cho pierwszym, ktry opublikowa swe wyniki by Bauer. Teksty z Ugarit odczytano i
przetumaczono na kilka wspczesnych jzykw. Nowy jzyk i typ pisma nazwano, od
nazwy miasta, jzykiem i pismem ugaryckim. Jzykowi temu powic kilka ostatnich
wykadw.

48
Gwnie w drugiej poowie drugiego tysiclecia przed Chr.
Marcin Majewski
29

ROZDZIA II
Ugarit religia i literatura

7. Religia Ugarit

A. Caquot, M. Sznycer, Ugaritic religion, Leiden: E.J. Brill 1980; D. Pardee, Les textes rituels (Ras
Shamra-Ougarit 12), Paris: Editions Recherche sur les Civilisations 2000; po ang. Ritual and Cult at Ugarit,
Atlanta: Society of Biblical Literature 2002; M. Sznycer, The Religions and Myths of the Western Semites and
Some Problems of Method, Chicago 1991; W.G.E. Watson, N. Wyatt, J.B. Lloyd (red.), Ugarit: Religion and
Culture. Essays in Honor of Prof. J. C.L. Gibson, Mnster: Ugarit Verlag 1996.

Nasza wiedza o religii ugaryckiej opiera si w duej mierze na tekstach religijnych
(spisanych w wikszoci w jzyku lokalnym) i do pewnego stopnia na ikonografii, rzebach,
architekturze religijnej itp. Teksty dotyczce religii dzielimy na mitologiczne (literackie,
poetyckie poematy i inne) oraz niemitologiczne (kultyczne, rytualne rytuay, spisy itp.).
Naley zwrci uwag, e odnotowuje si rnice akcentw midzy jednymi i drugimi.
Teksty mitologiczne nie wspgraj w peni z danymi pochodzcymi z kultu, bowiem
odzwierciedlaj starsz, bardziej teoretyczn i archaiczn teologi, moe czciowo wypart.
Natomiast teksty pisane proz, dotyczce kultu, odzwierciedlaj sytuacje bardziej
wspczesn. Np. listy ofiarne czasem podkrelaj znaczenie pewnych bogw odgrywajcych
z kolei niewielk rol w zachowanych mitach.
Ponadto w badaniu religii Ugarit badane s elementy religijnoci ludowej, np. praktyki
zabobonne czy zwaszcza imiona osobowe, imiona bowiem w staroytnym Kanaanie,
podobnie jak w staroytnym Izraelu, kryj wane przesanie religijne.
Religia Ugarit jest jedynym dobrze udokumentowanym przykadem religii z drugiej
poowy II tysiclecia przed Chr., ktr mona zaliczy do szeroko pojtego krgu
kananejskiego. Tym niemniej nasza wiedza o niej pozostaje niekompletna w aspekcie genezy,
rozwoju czy dynamiki z racji ograniczonoci materiau do bada. Analiza obecna obejmuje
okres najbardziej rozpoznany, z lat ok. 1550 1200 przed Chr.
Elementy skadajce si na religi Ugarit s zarwno proweniencji semickiej, jak i
huryckiej (np. niektre bstwa huryckie, ktre wkrady si do panteonu ugaryckiego). Nie
ulegaj wtpliwoci take pewne wpywy religijne kultur egipskiej czy mezopotamskiej.

A) Bogowie
Gwnym Bogiem miasta Ugarit by Baal, de facto Baal Hadad (Hadad to jego imi
wasne), chocia na licie bogw zajmuje miejsce po innych bogach. Odgrywa on, wraz z
Elem, bardzo wan rol w mitach ugaryckich. Teksty, ktre nie zalicza si do mitycznych
30
mwi o oddawaniu czci caej rzeszy bogw i bogi nie ulega wtpliwoci, e religia Ugarit
miaa charakter politeistyczny. Jak wspomniaem, istniay dwie witynie, powiecone
Baalowi oraz Elowi lub Dagonowi. Wszyscy trzej bogowie s nam znani ze ST, podobnie jak
kananejska bogini Aszirat/Aszera, maonka Ela. Panteonowi Ugarit powic poniej osobny
punkt.

B) Ofiary
Mao wiadomo o kulcie publicznym. Do powszechnie si przyjmuje, e kult w
Ugarit by zwizany z zajciami rolnikw. Ofiary skadane bogom (ug. dbh; hebr. ~: zebaH
- por. jak w aramejskim zmiana z na d) dzieliy si na mae, np. z gobicy, oraz wielkie
przewanie z jawki. Skadano te na ofiar woy, byki i owce tak samo jak w Izraelu a
take zboe (ug. ksem, hebr. -::: kussemet = orkisz KTU 1.17 I 32), mk, oliw, wino i
inne pokarmy. Rozrniano rwnie ofiary caopalne (ug. rp, hebr. :r lh, gr.
eesau.a) oraz ofiary pojednania (ug. lmm, hebr. :::: elmm te: biesiadne, pokoju,
lecz najlepiej: wsplnotowe
49
; l. poj. :::
50
), ktrych cz spalano na otarzu, cz naleaa
si kapanom, a reszt spoywano w czasie uczty kultycznej. Przez uczt kultow
nawizywano kontakt z bstwem. Przedmiotem ofiary byy take napoje, trunki (ofiara
pynna). Zapewne ryt poszczeglnych ofiar przypomina w jakiej (duej?) mierze rytualne
praktyki izraelskie.
W Kanaanie praktykowano ofiary z ludzi
51
. Moliwa jest aluzja w ugaryckim
poemacie o Kircie do takiej ofiary: moda Oktawia miaaby by zoona z ofierze dla
zaegnania kryzysu dynastii. Moe w tym sensie najmodsza spord dzieci Kirty przyjmuje
funkcj pierworodnej. Ofiara pierworodnego bya niezmiernie wana wrd pnocno-
zachodnich Semitw
52
. Opowie z Rdz 22 o prbie Abrahama, ktry mia zoy Izaaka w
ofierze, jest przykadem przekonania, e ofiara z dziecka, zwaszcza z pierworodnego, jest
najwyszym wyrazem czci skadanej bogu. W Starym Testamencie ofiara z ludzi zawsze
bdzie przez prawo surowo potpiana: Nie bdziesz dawa dziecka swojego, aby byo
przeprowadzone przez ogie dla Molocha, nie bdziesz w ten sposb bezczeci imienia Boga
swojego (Kp 18,20-22; te Kp 20,2-5; Pwt 12,31; 18,10). Mamy jednak przykady jej
praktykowania w Izraelu: I zbudowali wyyn Tofet w dolinie Ben-Hinnom, aby pali w ogniu
swoich synw i crki, czego nie nakazaem i co nie przyszo Mi nawet na myl (Jr 7,31); Za
jego czasw Chiel z Betel odbudowa Jerycho wedug zapowiedzi Pana, ktr wyrzek przez

49
Pojawiaj si te okrelenia tej ofiary jako ofiara zapokojna, pokojowa czy ofiara zbawienia,
inspirowane przekadem greckim (.titse ,).
50
Nazwa tej ofiary pojawia si zawsze w l. mnogiej (elamm), poza jednym wyjtkiem: Am 5,22.
51
Kult ten odnajdujemy w wielu miastach kananejskich, filistyskich, take m.in. w dolinie Ben-
Hinnon (Ge-Ben-Hinnon to dolina synw Hinnona, pol. Gehenna) otaczajcej Jerozolim od zachodu i
poudnia. Dolina ta staa si pniej wysypiskiem mieci. Jest obrazem i symbolem pieka (Gehenna). To
osawiony kult Molocha (starsza hipoteza) lub ofiary typu molk (nowsza hipoteza).
52
Por. Kady pierworodny, zarwno czowiek, jak i zwierz, naley do Mnie (Wj 34,19).
Marcin Majewski
31
Jozuego, syna Nuna; zaoy jego fundamenty na swoim pierworodnym, Abiramie, a na swoim
najmodszym, Segibie, postawi jego bramy (1 Krl 16,34); Achaz (...) nie czyni on tego, co
jest suszne w oczach Pana (...), nawet syna swego przeprowadzi przez ogie na mod
ohydnych grzechw pogan, ktrych Pan wypdzi przed Izraelitami (2 Krl 16,2n; por. te
21,6; Jr 19,5n; Ez 16,21). Jest to najgorszy grzech w ocenie autorw biblijnych.
Elementem kultu w Ugarit jest rwnie rytualna lamentacja po mierci bliskiej osoby.
Pie lamentacyjna wymiewana przez Anat po zabiciu Aqhata (niestety zachowana bardzo
fragmentarycznie) jest tego dobrym przykadem
53
, a paczki rytualne sprowadzone przez krla
Danela do paacu po mierci jego syna, modego ksicia Aqhata, s elementem rytuau
pogrzebowego. Podobny zwyczaj funkcjonowa w Izraelu: To mwi Pan Zastpw: Uwaga!
Zawoajcie paczki, aby przyszy, polijcie po najroztropniejsze, by przybyy. Niech si spiesz
i niech zapiewaj nad nami pie aobn, a zy wytrysn z naszych oczu i woda popynie z
naszych powiek (Jr 9,16n).

C) Krl jako ofiarnik
Tytu ten ofiarnik (ug. tj) otrzymuje czsto np. krl Kirta w eposie zatytuowanym
od jego imienia. Teksty ugaryckie potwierdzaj, e ofiary skadane byy nie tylko przez
kapanw (ug. khn, hebr. : khn), ale take przez krla (ug. mlk, hebr. : : melek), ktry
jednak nie by kapanem. Szczeglna (mona powiedzie sakralna) funkcja krla uprawniaa
go do takich czynnoci. Podobn sytuacj spotykamy we wczesnym Izraelu. Pamitajmy, e
gdy na poudniu w Kanaanie rodzi si Izrael, na pnocy Ugarit przeywao swe wietne,
lecz ostatnie lata. W pocztkach monarchii Izraela i krl, i kapani sprawowali funkcje
kultyczne. Czy jednak w Izraelu krl by kapanem, jak byli takimi krlowie Egiptu, Asyrii i
Fenicji, jak posta Melchizedeka, ktry by krlem Szalemu i kapanem Boga El-Eljona (Rdz
14,18)
54
?
Saul, Dawid i Salomon skadali ofiary. Saul skada ofiar w Gilgal (1 Sm 13,9-10),
Dawid w Jerozolimie (2 Sm 6,13.17.18; 24,25), a Salomon w Gibeonie (1 Krl 3,4.15) i w
Jerozolimie (1 Krl 8,5.62-64). Pniejsi krlowie jak Achaz, Jeroboam, Ozjasz rwnie.
Dawid buduje w Jerozolimie pierwszy otarz ku czci JHWH (2 Sm 24,25), Salomon buduje
wityni i dokonuje jej dedykacji (1 Krl 5 8). Co wicej, obaj krlowie udzielaj
bogosawiestwa ludowi zgromadzonemu w sanktuarium (2 Sm 6,18; 1 Krl 8,14) a wic
speniaj akt zastrzeony w Lb 6,22-27 i 1 Krn 23,13 dla kapanw. Dawid nosi take lniany
efod, strj liturgiczny kapanw (2 Sm 6,14). Wszystko to nie oznaczao jednak, e izraelscy
krlowie byli kapanami. Czynnoci te nie przekraczay prerogatyw, jakie krl, przywdca
pastwa mia w sprawach religii pastwowej. W Izraelu krl nigdy nie by kapanem w sensie
cisym. Po prostu w Izraelu podobnie jak w Ugarit krl uwicony przez namaszczenie i
adoptowany przez Boga na syna by osobistoci sakraln i wydawa si uzdolniony o funkcji

53
Lamentacje nad umierajacym Kirt wyspiewuj take jego syn, Ilchu, oraz crka Oktawia.
54
Intronizacyjny Ps 110 mwi o krlu (Mesjaszu) Ty kapanem na wieki, na wzr Melchizedeka (w.
4).
32
religijnych. Namaszczenie w Izraelu czynio z krla osob sakraln (ale nie kapana kapani
nie byli namaszczani), pozostajc w specjalnej relacji do JHWH. W okresie monarchii (w
tekstach sprzed niewoli) nie pojawia si adne sowo protestu ze strony prorokw czy
autorw ksig historycznych przeciw ingerencji krlw w sprawy kultu. Dopiero po upadku
monarchii mamy takie gosy, np. w 2 Krn 26,16-20: Ozjasz poraony trdem za to, e zoy
ofiar kadzieln (por. Lb 17,5; 1 Krn 23,13).
W adopcji krla na syna boego znw widoczna jest bliska analogia Ugarit i Biblii.
Krla Kirt poemat ukazuje jako syna Ela (np. KTU 1.14 II 6.24; 1.14 IV 6; 1.15 I 41) oraz
jego dziedzica (np. KTU 1.14 II 8; 1.15 I 40). W Biblii ten sam topos wyraony jest np. w
sowach: Przecie Ja ustanowiem sobie krla na Syjonie, witej grze mojej. Ogosz
postanowienie Pana: Powiedzia do mnie: Ty Synem moim, Ja Ciebie dzi zrodziem (Ps
2,6n
55
), czy jeszcze bardziej wyranie w wyroczni Boej skierowanej do krla Dawida: Ja
bd mu ojcem, a on bdzie Mi synem (2 Sm 7,14; por. 1 Krn 28,6). Stwierdzenie synostwa
Boego izraelskiego krla byo punktem kulminacyjnym jego intronizacji (por. Ps 89,27n i
jw.). Idea synostwa Boego wyraona w sposb analogiczny w Starym Testamencie zostanie
zrealizowana w peni w Osobie Jezusa Chrystusa, Boego Syna. Dzieki Niemu, przez chrzest,
kady chrzecijanin staje si dzieckiem Boym i dziedzicem Boga (Rz 8,14-17; Ga 4,6).
Podobnie okrelenie krla ugaryckiego, jako sugi Ela (np. Kirta w KTU 1.14 III
49.51; 1.14 VI 35) znajduje sw analogi w Starym Testamencie, gdzie krl Izraela by
synem i sug JHWH (np. Dawid w 2 Sm 7,5)
56
, co wyraao jego szczegln pozycj
wobec Boga.

D) Kapani
Najstarsze funkcje izraelskiego kapana (: khn) wi si z udzielaniem wyroczni
(Rdz 25,22)
57
. Staroytni udawali si do sanktuarium, aby zapyta o bstwo wane sprawy,
hebrajczycy aby poradzi si JHWH (Rdz 25,22; por. te Wj 18,15.19; 33,7-11 Namiot
Spotkania jako miejsce, a Mojesz jako porednik wyroczni). Mojesz radzi si Boga
bezporednio, a kapani za pomoc efodu
58
(hebr. es pd) oraz urim i tummim (wiato i
prawda). Podobnie w Ugarit wyrocznia i wrba bya domen kapanw, o czym wiadcz
odnalezione teksty wrb.
Na czele kapanw sta arcykapan, dos. wielki kapan rb khnm (hebr.
odpowiednikiem byby rb khn, jednak ta funkcja w Biblii okelana jest: :. :
haKKhn haGGdl lub :s : haKKhn hr). Tytu ten widnieje jak
wspomniaem wyej na kilku toporkach odkrytych na samym pocztku wykopalisk, a na

55
Tradycja chrzecijaska odnosi ten psalm mesjaski do osoby Jezusa Krla, Syna Boego.
56
Tytu suga napotykany jest w literaturach staorwschodnich na okrelenie poddanych jakiego
suwerena lub czcicieli jakiego bstwa.
57
M. Majewski, Wyrocznia efodu oraz Urim i Tummim w Biblii hebrajskiej, Scripta Biblica et
Orientalia 4 (2012) s. 93-110.
58
W jednym z mitw Ugarit epod oznacza sukni bogini Anat.
Marcin Majewski
33
jednym z nich pojawia si nawet z imieniem arcykapana: Harsanu najwyszy kapan (hrsn
rb khnm).
Oprcz krla i kapanw z kultem zwizani byli piewacy (ug. rm), ktrzy maj swj
odpowiednik w hebr. instytucji piewakw (hebr. ::: m
e
r
e
rm; zob. np. 1 Krn 15,19; 2
Krn 23,13.35,15.25; Ezd 2,41.70; Neh 7,44.72; Ps 68,26). Z ugaryckim kultem zwizani byli
take powiceni [mowie] (ug. qdm) i powicone [niewiasty] (ug. qdt). By moe
wchodzia tu w gr prostytucja sakralna (zarwno meska, jak i eska), rozpowszechniona w
Kanaanie. W Biblii termin powiceni: qodm czy qde (hebr. [:] :),
przysuguje kapanom i lewitom (np. Ezd 8,28; 2 Krn 23,6) a nie innym osobom zwizanym
z kultem, a prostytucja sakralna jest surowo zakazana: Nie bdzie nierzdnicy sakralnej
(: qdh) wrd crek Izraela ani mczyzn uprawiajcych nierzd sakralny (:
qd) wrd synw Izraela. Nie zaniesiesz do domu Pana, Boga twego, zarobku nierzdnicy,
jak i zapaty dla psa
59
, jako rzeczy ofiarowanej lubem. Tak jednym, jak i drugim brzydzi
si Pan, Bg twj (Pwt 23,18n).

E) wita
Najwikszym dorocznym witem w Ugarit byo jesienne wito Nowego Roku (hebr.
:: :s r hanh). Przypuszcza si, e wanie w czasie obchodw tego wita
recytowano mity o Baalu. Szczeglnie uroczycie z udziaem krla obchodzono nw i
peni pierwszego miesica roku. Uroczystoci noworoczne przecigay si a do poowy
nastpnego miesica, ale ju bez obrzdw sprawowanych przez krla. wito Nowego Roku
uroczycie obchodzone byo w Mezopotamii
60
by moe std to wito pojawia si w
Ugarit, jak i w Biblii
61
. Data Nowego roku jest bardzo wana w Biblii. Najczciej wystpuje
pod formu pierwszego dnia, pierwszego miesica (np. w Rdz 8,13; Wj 40,2 i 40,17) a
wic w nowy rok.
Uczeni szkoy S. Mowinckela i S.H. Hookea dowodzili istnienia w Izraelu wita
analogicznego do rytuaw: egipskiego (walka Horusa i Seta), hetyckiego (wito Purulli:
walka Teszuba z wem Ilianka), babiloskiego (wito Akitu: walka Marduka z Tiamat), czy
kananejskiego (ugarycki poemat o walce Baala z Jammem i Motem). wito to miao
stanowi Sitz im Leben wielu tekstw Starego Testamentu, zwaszcza czci psalmw.

59
Nie chodzi tu o psa, ale o termin techniczny, okrelajcy mczyzn (klb) biorcego udzia w
nierzdzie sakralnym.
60
Wiemy z literatury starowschodniej, e w tamtej strefie kulturowej obchodzono tzw. wito Nowego
Roku Akitu, ktre rozpoczynao si pierwszego dnia nowego roku i trwao siedem dni i byo wspomnieniem
(cyklicznym odnowieniem) stwrczego aktu boga. Stary Testament zna na pewno to wito, choby z Babilonu,
gdzie uroczystoci ku czci Marduka obchodzone byo bardzo hucznie.
61
Rok kalendarzowy w Judzie przez wikszo okresu monarchii rozpoczyna si jesieni, czyli w
miesicu Etanim (nazwa kananejska) czyli po niewoli Tiszri (od babiloskiego Tiritu, tzn. pocztek
wrzesie/padziernik). Jednak w okresie wygnania i po nim rok zaczyna si na wiosn od miesica Abib (nazwa
kananejska). Pod wpywem Babiloczykw kananejsk nazw awiw zastpiono nazw Nisan (od babiloskiego
Nisnnu) .
34
Najkrcej mwic, polegao ono na rytualnej recytacji i odegraniu (myth and ritual) mitu
kosmogonicznego o ustalonym schemacie: 1. walka bstwa z siami przeciwnymi, przewanie
zwizanymi z wod, 2. zwycistwo bstwa i jego intronizacja ogoszenie krlem, triumfalna
procesja, w ktrej krl odgrywa rol bstwa 3. uczynienie wiata. W rytuale pojawia si
take wite maestwo boga hieros gamos (Egipt, Ugarit), mier i zmartwychwstanie
boga (Mezopotamia, Ugarit)
62
.
Trzeba stwierdzi, e ten oglnosemicki mit wraz z rytuaem by obecny w
wiadomoci autorw biblijnych, jednak transpozycji (asymilacji) do religii Izraela ulegy te
jego elementy, ktre byy zgodne z Boym objawieniem. witeczna celebracja krlowania,
intronizacji JHWH bya obecna w kulcie Izraela, o czym wiadczy choby tak znaczna liczba
psalmw, pieni i aklamacji intronizacyjnych, ich kultowe pitno i mocne powizanie z Ark,
ze wityni, z Syjonem. Miaa ona jednak inny charakter ni wito ugaryckie czy
babiloskie.
W tekstach z Ugarit zachoway si te obrzdy rytualne na wito nowiu (ug. jm hdt
nowy dzie; hebr. :~ : jednak w Biblii pod nazw: :~ nw lub :~: :~
nw ksiyca), ktre trwao siedem dni i koczyo si udzieleniem wyroczni (CTA 35). W
dziesitym miesicu (ug. jrh rt) krl po obmyciu si skada bogom ofiary rp (caopaln,
hebr. lh) i lmm (zapokojn, hebr. elamm). W obrzdzie tym dopatruje si podobiestwa
idei z hebrajskim Dniem Pojednania (Jom Kipur)
63
.

F) Rytua przymierza
Religijny charakter miao rwnie, podobnie jak w Biblii i u Semitw, zawieranie
przymierza. To kolejny analogiczny element religijny wystpujcy rwnie w Starym
Testamencie. Obrzdowi zawarcia przymierza towarzyszy znany rytua przejcia: skadan
z tej okazji ofiar rozcinano na dwie poowy, midzy ktrymi przechodzili partnerzy,
poczeni nowo zawartym ukadem. W j. hebrajskim zawarcie przymierza okrelane jest
terminem -: -: krat b
e
rt dos. przeci, rozci przymierze (tum. jako zawrze
przymierze) co wynika wanie z praktykowania tego, jak si okazuje, semickiego,
zwyczaju. Opowiada o tym np. Rdz 15:

9
Wtedy Pan rzek: Wybierz dla Mnie trzyletni jaowic, trzyletni koz i trzyletniego
barana, a nadto synogarlic i gobic.
10
Wybrawszy to wszystko, Abram poprzerbywa je wzdu
na poowy i przerbane czci uoy jedn naprzeciw drugiej; ptakw nie porozcina.
11
Kiedy za do
tego misa zaczo zlatywa si ptactwo drapiene, Abram je odpdzi.
12
A gdy soce chylio si ku
zachodowi, Abram zapad w gboki sen i opanowao go uczucie lku, jak gdyby ogarna go wielka
ciemno.
13
I wtedy to Pan rzek do Abrama: Wiedz o tym dobrze, i twoi potomkowie bd
przebywa jako przybysze w kraju, ktry nie bdzie ich krajem, i przez czterysta lat bd tam

62
M. Majewski, Mieszkanie Chway. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Wj 25-31 i 35-40),
Krakw: Wydawnictwo Naukowe PAT 2008, s. 310-315.
63
Por. CTA 36. Szerzej J. Gray, Baals Atonement, UF 3 (1971) 69-70; N. Wyatt, Atonement Theology
in Ugarit and Israel, UF 8 (1976) 415-430.
Marcin Majewski
35
ciemieni jako niewolnicy;
14
a wreszcie zel zasuon kar na ten nard, ktrego bd
niewolnikami, po czym oni wyjd z wielkim dobytkiem.
15
Ale ty odejdziesz do twych przodkw w
pokoju, w pnej staroci zejdziesz do grobu.
16
Twoi potomkowie powrc tu dopiero w czwartym
pokoleniu, gdy ju dopeni si miara niegodziwoci Amorytw.
17
A kiedy soce zaszo i nasta
mrok nieprzenikniony, ukaza si dym jakby wydobywajcy si z pieca i ogie niby gorejca
pochodnia i przesuny si midzy tymi poowami zwierzt.
18
Wtedy to wanie Pan zawar
przymierze z Abramem, mwic: Potomstwu twemu daj ten kraj, od Rzeki Egipskiej a do rzeki
wielkiej, rzeki Eufrat, wraz z Kenitami, Kenizytami, Kadmonitami,
20
Chetytami, Peryzzytami,
Refaitami,
21
Amorytami, Kananejczykami, Girgaszytami i Jebusytami

Inne teksty: Mojesz wzi krew i pokropi ni lud, mwic: Oto krew przymierza,
ktre Pan zawar z wami (hinn da|m-haBBrt er Krat dny ìmmkem) na
podstawie wszystkich tych sw (Wj 24,8; zob. te Pwt 4,23; 5,2.3 itd.). Formua ta
wystpuje przynajmniej kilkadziesit razy w Biblii w relacji Bg czowiek. Pojawia si
take w relacji przymierza midzy ludmi: A potem Abraham da Abimelekowi owce i woy, i
tak obaj zawarli przymierze (wayyikrt nhem Brt) (Rdz 21,27).
Rytua rozcicia przymierza powiadczony jest rwnie w Ugarit: wapienna stela
przedstawia krla i wasala, podajcych sobie rce, okciami wsparte na dokumentach
przymierza spisanych na glinianych tablicach (a wiec na pewno mamy do czynienia z
przymierzem), a powyej wida dwie rozdzielone powki ofiarnego zwierzecia
64
.
Trudno wypowiada si nt. religijnoci prywatnej, osobistej. Zwraca natomiast uwag
istnienie w Ugarit instytucji zwanej marzeah. Jest to rodzaj zwyczaju aobnego, sakralna
uczta ku czci zmarego, znana w wiecie fenickim i hebrajskim rwnie do tego zwyczaju
znajdujemy analogie w Biblii (por. Jr 16,5 ~: -: Bt marzH dom aoby; zob. te Am
6,7)
65
. Troska o zmarych odgrywaa wan rol w pobonoci staroytnej ludnoci Ugarit.
wiadczy o tym chociaby mit o Aqhacie: Danel ma sprawiedliwi i mdry, dowiedziawszy
si o mierci swego syna Aqhata, wyrusza w podr w celu odnalezienia i pochowania zwok
syna i czyni niemae starania, by dopeni tego obowizku.

Wikszo tekstw o charakterze religijnym odzwierciedla idee religijne bezporednio
samego Ugarit, a porednio Semitw. Wiele idei religijnych jest bliskich tym spotykanym na
kartach Biblii hebrajskiej.

8. Panteon Ugarit

W.F. Albright, Yahweh and the Gods of Canaan. An Historical Analysis of Two Contrasting Faiths,
Garden City, New York: Doubleday 1968 oraz Winona Lake: Eisenbrauns 1990, 1994; J. Day, Yahweh and the

64
Syria 17 (1936) pl. 14, s. 115-119; ANEP, s. 608.
65
Szerzej zob. P.D. Miller, The MrzH Text (transliteracja, wokalizacja i tumaczenie tekstu wraz z
komentarzem), w: L.R. Fischer (red.), The Claremont Ras Shamra Tablets (Analecta Orientalia 48), Roma:
Editrice Pontificio Istituto Biblico 1971, ss. 37-51.
36
Gods and Goddesses of Canaan (JSOTSup 265), Sheffield: Sheffield Academic Press 2000; A. Rahmouni,
Divine Epithets in the Ugaritic Alphabetic Texts, tum. J.N. Ford, Leiden: E.J. Brill 2007.

A) Oglnie
Dlaczego mwimy o religii i panteonie z Ugarit? Ot okazuje si, e znaczna cze
naczelnych bogw Ugarit wystpuje z imienia w Biblii; co wicej imi najwyszego bstwa
religii ugaryckiej (El) zostanie w Biblii zwizane z JHWH.
Listy bogw i wykaz ofiar i obrzdw wymieniaj ponad siedemdziesit bogw
czczonych w Ugarit. Oprcz bstw semickich i sumeryjskich s wrd nich bstwa
starosyryjskie i huryckie
66
. Za kananejski Olimp uchodzi gra Safon wznoszca si
piramidalnie na pnocnym wybrzeu Syrii ok. 40 km na pnoc od Ugarit. Na czele
kananejskiego panteonu sta El.
Bstwa ugaryckie spotykamy zarwno w tamtejszych tekstach mitologicznych, jak i w
kultycznych. W pierwszych bogowie s gwnymi postaciami i tu dowiadujemy si o nich
bardzo wiele. Poematy mitologiczne stanowi niezastpione rdo do poznania wyobrae i
poj mieszkacw Ugarit, jakie mieli oni o swoich bogach. Jednak w mitach ugaryckich nie
wystpuj wszystkie bstwa czczone w miecie. O innych bstwach, o ktrych nic lub prawie
nic nie mwi teksty mitologiczne, dowiadujemy si z tekstw liturgicznych, takich jak spisy
bogw oraz przeznaczonych dla nich ofiar
67
. Take imiona bstw, ktre stanowi czsto
element skadowy ludzkich imion teoforycznych (np. Dan-el), mog nam co dopowiedzie.
Na podstawie tych danych mona w miar dokadnie zrekonstruowa panteon bstw
ugaryckich, cho pewne kwestie pozostaj wci niejasne.
Dla przecitnego mieszkaca Ugarit bogowie tworzyli liczn, ale zorganizowan i
zhierarchizowan zbiorowo. Spoeczno bogw bya w pewnym sensie odbiciem
spoecznoci, w ktrej yli ich czciciele. Ludzie (nie tylko z Ugarit) zawsze przedstawiali
bogw troch na swj obraz i swoje podobiestwo. Bogowie Ugarit take do zudzenia
przypominali ludzi. yli jednak lepiej ni ludzie, w mitach wiod ycie takie, o ktrym ludzie
marzyli lub o ktrym mogli tylko marzy. Tak wic bogowie ucztuj przy kadej nadarzajcej
si okazji, jedzc tuste miso i pijc obficie wino i przy tym suchali muzyki, ktr take
lubili.
W Biblii, w tzw. bajce Jotama (Sdz 9) krzew winny, ktry nie chce zosta krlem
drzew, wypowiada takie sowa: Czy mam si wyrzec mojego soku (wina), rozweselajcego
bogw i ludzi (...) (Sdz 9,13). Jakich bogw uweselajcych si winem ma tu na myli autor
natchniony w tej wczesnej ksidze biblijnej? By moe, a nawet prawdopodobne jest to, e
zna mityczne teksty z Ugarit, gdzie nawet krl bogw, stary i mdry El, nie mg si oprze i
ulega skonnoci do silnych napojw. Jeden z tekstw (RS 24.258) ukazuje go, jak wychodzi

66
Czterech spord nich Adad, El, Dagan, Reef to bogowie znani z tekstw z Ebli, z drugiej
poowy III tysiclecia przed Chr. Z kocem III tysiclecia pojawili si tu bogowie Amorytw, a w poowie II
tysiclecia Hurytw.
67
Pierwszy opublikowany taki spis (bstw i ofiar im przynalenych) zob. w Syria 10 (1929), pl. LXI.
Marcin Majewski
37
cakowicie zamroczony i kompletnie pijany po uczcie brnc w swych odchodach i swoim
moczu. Podczas uczt usugiwali bogom inni bogowie nisi rang, bdcy dla tych
pierwszych sugami
68
.
W spoeczestwie bogw istniaa cisa hierarchia. Jej istnienie potwierdzaj
znalezione liczne egzemplarze list bogw zarwno w jzyku ugaryckim, jak i w przekadzie
akadyjskim. W tych listach bogowie wymieniani s wedug pewnego porzdku. Tworzyli oni
zbiorowo zwan zgromadzeniem bogw (ug. phr ilm) lub domem synw Ela (ug. dr
bn il), jako, e El uchodzi za ojca bogw
69
. Instytucja zgromadzenia bogw ma swe
analogie w Biblii. W psalmach rol Ela przejmuje JHWH: Bg powstaje w zgromadzeniu
bogw, porodku bogw sd odbywa (Ps 82,1; por. te Lm 2,6; Iz 14,13: Wstpi na szczyty
obokw, podobny bd do Najwyszego).
Najnisze miejsca w zgromadzeniu panteonu ugaryckiego zajmowali anonimowi
bogowie, zwani w tekstach bn ilm synami bogw czy istotami boskimi (por. hebr.
::s :: b
e
n hlhm [Rdz 6,2.4; Hi 1,6; 2,1] lub ::s :: b
e
n lm synowie
Boy [Ps 29,1]) lub bn qd synami witymi (por. hebr. :: q
e
dm). Owi bn ilm lub
qd z tekstw ugaryckich tworzyli dwr niebieski bogw i stanowili ich sub, jak synowie
Boy czy wici w Biblii (chodzi o aniow, dwr niebieski Boga). W biblijnym okresie
przedpotopowym okrelenie synowie Boy odnosi si do potomkw Seta, zwanych rwnie
r
e
fm (giganci) lub gibbrm (bohaterowie, mocarze) przeciwstawionym b
e
nt
hdm (crkom ludzkim) w Rdz 6,1-4. W Hi 1,6 rozmowa JHWH z szatanem na temat
Hioba odbywa si w obecnoci istot niebiaskich zwanych b
e
n hlhm. Te same istoty w
dalszym cigu opowiadania zwane s q
e
dm wici (Hi 5,1). W Psalmie 89 jest mowa o
zgromadzeniu witych q
e
hal q
e
dm (w. 6) lub radzie witych sd q
e
dm (w. 8), w
ktrej uczestnicz b
e
n lm (w. 7). W wizji Zachariasza q
e
dm wysani do proroka nosz
miano malk anio i przeciwstawieni s szatanowi (Zch 3,1).

B) El (ug. l, hebr. :s l, akad. 'ilu, arab. 'ilah, poudniowoarabskie 'ilumkuh)
A. Naumczyk, Waniejsze bstwa panteonu kananeskiego w wietle tekstw z Ugarit, Rocznik
Teologiczny Chrzecijaskiej Akademii Teologicznej 1960, Warszawa 1961, s. 133-177; W. Hermann, Ps 19
und der kananische Gott Ilu, Ugarit-Forschungen 19 (1987) 75-78; U. Oldenburg, The Conflict Between El and
Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; S.B. Parker, The Historical Composition of KRT and the
Cult of El, ZAW 89 (1977) 161-175; M.H. Pope, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955; R. Rendtorff, El,
Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; R. de Vaux, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6
(1969) 501-518.

68
W mitach Mezopotamii bogowie stwarzaj ludzi wanie po to, aby ci im usugiwali (zob. np. Enma
Eli).
69
Zachowa si tylko jeden peniejszy opis takiego zebrania, ktremu przewodniczy sam El, majc u
boku Baala. Odbywa si ono na grze Ela, a nazywa si zebraniem ogu.
38

Imi El w paleohebrajskim (ketaw iwri)

Pierwszym bogiem zgromadzenia bogw by El. Etymologia tego imienia pozostaje
wci niejasna. Wskazuje si na homofon
70
l (hebr. silny, mocny, sia, moc),
pochodzcy od rdzenia wl (sta na czele, przewodzi Th. Noldeke). Rdze wl ma jeszcze
drugie znaczenie: by mocnym (W. Gesenius), ale nie byo ono podstaw rzeczownika l.
Rzeczownik ten wystpuje we wszystkich jzykach semickich z wyjtkiem
etiopskiego i jest nazw pospolit oznaczajc po prostu bg. W Ugarit staje si imieniem
wasnym. Ojciec bogw sta si bogiem par excellence i dlatego nazwano go El. Obok
imienia wasnego El, wystpuje take w tekstach ugaryckich termin il w znaczeniu nazwy
pospolitej. Co ciekawe przed odkryciami z Ras Szamra tylko Filon z Byblos, ktrego
wiadectwo uwaano z niepewne, wskazywa, e El by odrbnym bogiem, e El byo
imieniem wasnym boga
71
.
Rzeczownik ten wchodzi w skad biblijnych derywatw okrelajcych JHWH, typu
Elohim, El Szaddaj, El Eljon, El Roj, El Chaj, El Berit, El Betel i inne
72
. Te biblijne imiona
Boga zawierajce sowo el ukuto w czasach patriarchw, a wic stanowi wiadectwo
najdawniejszego etapu religii Izraela, etapu wspczesnego rozwojowi Ugarit.
El okrelany jest w tekstach Ugarit mianem mlk krl (np. KTU 1.3 V 36), a jego
najwysza wadza jest wzorem dla ziemskich monarchw
73
. Boscy poddani skadaj Elowi
pene czci hody i dary. Mona byo do niego przemawia tylko z pewnego oddalenia, na
odlego
74
. Jako krl przewodniczy zgromadzeniu bogw, do ktrych zwraca si tak, jak
ziemski monarcha zasigajcy rady swych dostojnikw. Nie by on jednak despot; teksty
ukazuj go jako sprawiedliwego, mdrego boga, yczliwego ludziom. Jego mdro
okazywaa si np. wyjanianiu snw a sprawiedliwo w tym, e inni bogowie, walczcy
nieraz ze sob, zwracali si do niego ze swymi skargami i prosili go o rozstrzygnicie sporw.
Cho by on najwaniejszym bogiem kananejskim, to w mitologii ugaryckiej nie jest
to takie jednoznaczne. Jego niekwestionowana pozycja jako stwrcy wiata oraz ojca bogw

70
Wyraz w warstwie dwikowej identyczny z innym wyrazem, odmienny jednak od niego w warstwie
znaczeniowej, a take graficznej, np. morze i moe, buk i bg.
71
M.H. POPE, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955. Kult boga o imieniu El na terenie
zachodniosemickim potwierdziy inskrypcje aramejskie z VIII w. przed Chr., odkryte w czasie wykopalisk
niemieckich w Zendirli (1880-1902), a potem napis na steli znalezionej ok. 1930 roku w Sfire (ok. 25 km na
poudniowy wschd od Aleppo); zob. R. DE VAUX, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6 (1969), s.
501-518; W. HERMANN, Ps 19 und der kananische Gott Ilu, UF 19 (1987), s. 75-78.
72
Zob. szerzej panoramiczne ujcie tytuw niejahwistycznych Boga w: M. Rose, Names of God in the
OT, w: ABD, t. IV, s. 1004-1009. Por te G. Odasso, Patriarchowie jako czciciele Elim (rozdzia), w: G. Odasso,
Biblia i religie (Myl Teologiczna 52), Krakw: Wydawnictwo WAM 2005, 97nn.
73
Jako wzr dla krlw ziemskich jawi si on Kircie (KTU 1.4 I 35-43).
74
W przypadku porywczej bogini Anat jest to te rodkiem zapewnienia bezpieczestwa osobie
krlewskiej (KTU 1.3 V 10-29).
Marcin Majewski
39
ustpuje bardzo aktywnej roli Baala, ktremu prawdopodobnie stary El przekaza wadz. El
wydaje si by przestarzaym, mdrym bogiem-krlem, ale ju zawodowo nieczynnym.
Mamy przykady, gdy bogowie nie licz si z jego opini, a nawet mu gro (Anat w
poemacie o Aqhacie).
El by wieczny. Uwaany by za stwrc wszechwiata: stworzyciel stworze (ug.
bnj bnwt), ale poniewa nie odnaleziono tekstw kosmogonii ugaryckiej, wic s to jedynie
domysy oparte midzy innymi na fakcie, e zwano go ojcem lat, a zamieszkiwa mia u
rda dwch rzek, u pocztkw dwch oceanw. W poemacie o Kircie wystpuje jeszcze
tytu ab adm ojciec ludzi (np. KTU 1.14 I 36; 1.15 I 42). Tytu moe dotyczy stworzenia
ludzi, a moe by metafor wyraajc opiek Ela nad ludmi.
Utosamiany by z bykiem. Przedstawia si go z rogami (symbol wadzy krlewskiej)
na gowie, a kilka tekstw cyklu Baala nazywa go Bykiem Elem (ug. tr il, np. KTU 1.3 V 35;
1.4 III 31). Trudno jednak rozstrzygn, czy byk symbolizowa boga, czy te si podnoci
(w akcie tworzenia bogw). Jedna z paskorzeb znalezionych w Ugarit ukazuje go jako
starca z rogami na gowie, siedzcego na tronie
75
. Take z wypowiedzi Anat dowiadujemy
si, e Ela wyobraano sobie jako starca z dug siw brod i siwymi wosami (KTU 1.3 V 2-
3.24-25):
Obij czerep twj,
Zbrocz siwizn tw [krwi]
Siwizn brody twej wybroczynami
76

77

Poematy ukazuj Ela take jako stranika porzdku kosmicznego i politycznego oraz
rdo krlewskiej wadzy. Bez jego zgody Baal nie mg zbudowa swego krlewskiego
paacu. Jeszcze przynajmniej jeden tytu Ela zasuguje na uwag: il qnj arc El stwrca
ziemi, gdy takim samym tytuem okrelony jest Bg, ktrego kapanem by Melchizedek,
krl Szalemu (Salem): s ::: : :r :s (l èlyn qn mayim wrec)
El (Najwyszy) stwrca (niebios i) ziemi (Rdz 14,19).

C) Aszirat / Athirat (ug. atrt, hebr. :s lub :s rh)
T. Binger, Asherah: goddesses in Ugarit, Israel and the Old Testament (JSOTSup 232; Copenhagen
International Seminar 2), Sheffield: Sheffield Academic Press 1997.

Aszirat (lub Athirat) to ona Ela, bogini matka Ugarit i matka bogw (z wyjtkiem
Baala) i opiekunka krlw. Bogowie tego miasta nazywani s synami Ela, ale te bn atrt,
synami Aszirat. Teksty nadaj jej tytu qnjt stworzycielki bogw, a take nazywaj j
Pani (dosownie Wielk), podobnie jak nazywano Wielk bogini Byblos i innych miast

75
Stela opublikowana w 1937 roku w Syria 18 (1937), s. 88, pl. XVII. Zob. te ANEP, s. 493.
76
Wybroczyny (ac. petechiae) s maymi czerwonymi lub fioletowymi plamkami na ciele
spowodowanymi przez niewielkie krwawienia z uszkodzonych naczy kapilarnych.
77
Tum. za: . Toboa, Cykl Baala z Ugarit (Teksty starotnej Palestyny i Syrii 1), Krakw - Mogilany
2008, s. 147.
40
fenickich. Przede wszystkim bya ona bogini wybrzea morskiego, zwana Pani morza. Jej
peny i czsto spotykany tytu brzmia atrt jm Aszirat Jam (Aszirat Morze), co moe
oznacza: ta, ktra stpa po morzu, kroczca po morzu (np. KTU 1.4 I 22; II 28-29; III
25.27.29.38).
Cho zwizana w teogonii z Elem i pozostajca jego maonk, Aszirat nie przebywa
z stale przy nim. Zgodziwszy si bowiem poprosi Ela o paac dla Baala, musi odby dug
podr, aby stan przed maonkiem. Opis podry zdaje si wskazywa, e podobnie jak
wielkie damy Ugarit, Aszirat take podrowaa na ole. El przyj j z radoci, zada
wypenienia jej maeskiej powinnoci, a potem zgodzi si na wszystko, o co prosia. Swym
wdzikiem uzyskaa zgod na budow paacu Baala.
Wedug tekstw ugaryckich Aszera jest gwn maonk boga Ela i dlatego
czcigodn matk bogw. Nosi ona przydomek elat bogini, tzn. maonka Ela. W
Palestynie (take w ST) pojawia si jednak jako maonka Baala. Ona jest pani podw
rolnych i tym samym bogini urodzajw. Poniewa w jej kulcie mczyni i kobiety przez
wspycie powicali si tajemnicy ycia, czciciele nadawali jej szacowny tytu: Kudszu albo
Kadesz, wita. Dla biblijnych prorokw ta osobliwa wito bya jedynie prostytucj i
cudzostwem. Wyobraenia przedstawiay t bogini w zupenej nagoci z podkreleniem
cech kobiecych, niejednokrotnie na lwie, trzymajc w jednej rce lili, a w drugiej dwa
we
78
.
Oprcz Aszirat do bstw eskich zwizanych z Baalem naley Asztart, jego
maonka, oraz Anat, jego siostra i kochanka, o ktrych powiemy niej. Osobowo i rola
bogi w mitach nie bya tak jednoznacznie okrelona, jak osobowo bogw. W zwizku z
tym zauwaa si pewn przemienno funkcji u najwaniejszych bogi. Aszirat bywaa
utosamiana z boginiami Anat i Asztarte np. jeli chodzi o bycie bogini podnoci, a u
Asztart i Anat jesli chodzi o partnrk Baala. Owa zmienno zaley prawdopodobnie od
tego, e Aszera prezentuje cechy znanej ju w czasach przedhistorycznych Wielkiej Matki
bogw.

Aszera w Biblii
Hebrajska forma jej imienia to :s rh (aszera) i t form wielokrotnie, bo 49
razy, spotykamy w Biblii Starego Testamentu (przewanie w l. mn. rt). Nazwa ta w
Biblii zwykle kojarzona jest z palem sakralnym czy stel witynn, symbolem
bawochwalstwa: Jednake nie odwrcili si od grzechu rodu Jeroboama, do ktrego w
doprowadzi Izraela - trwali w nim. A nawet aszera staa w Samarii (2 Krl 13,6); Strze si
zawierania przymierza z mieszkacami kraju, do ktrego idziesz, aby si nie stali sidem
pord was. Natomiast zburzcie ich otarze, skruszcie czczone przez nich stele i wyrbcie

78
Wrzeciono (plk KTU 1.4 II 3 i 4) w jej rce interpretowane bywa jako kolejny atrybut bogini
przeznaczenia ale wydaje si to nadinterpretacj. Wrzeciono naleao do typowych zaj kobiecych, co
powiadcza kontekst tego obrazu w micie oraz sama Biblia np. w akrostychicznym poemacie o dzielnej
niewiecie (Prz 31,10-31).
Marcin Majewski
41
aszery (Wj 34,12n); Ustawili sobie stele i aszery na kadym wyniosym pagrku i pod kadym
drzewem zielonym (2 Krl 17,10; por. Pwt 7,7; 12,3; Sdz 6,25; 1 Krl 14,23; passim).
Ugaryckie teksty dostarczyy rozstrzygajcego dowodu, e hebrajska nazwa rh
oznaczaa nie tylko (jako nazwa pospolita) pal i stel, ale i sam bogini kananejsk, ktrej
pal by tylko kultycznym symbolem. Ten hebrajski termin oznacza w rzeczywistoci
kananejsk bogini. I faktycznie, na terenie caego Kanaanu odkryto tysice figurek
wotywnych Aszery, co wiadczy o jej ogromnej popularnoci (por. Wj 34,12n; 2 Krl 17,10;
passim). Jej kultyczny symbol przedstawia pal bdcy stylizacj drzewa i std pal, potem
stela w wityni (zob. 2 Krl 21,7; 23,6) staa si pomnikiem na cze tej bogini.
Stary Testament czy czsto Aszer z Baalem, kolejnym niezwykle wanym bstwem
Ugarit: Nazwa bogini w l. mn. (rt) w poczeniu z nazw Baal rwnie w l. mn.
(belm)
79
tworz charakterystyczn w Biblii formu (zwaszcza dla literatury
deuteronomistycznej, po raz pierwszy w Sdz 3,7): -:s-s ::r:-s :r
wayyaàbd et-haBB`lm wet-hrt suyli Baalom i Aszerom: Izraelici popeniali
to, co ze w oczach Pana. Zapominali o Panu, Bogu swoim, a suyli Baalom i Aszerom (Sdz
3,7; por. 2 Krl 21,3; 2 Krn 33,3).
I tu ciekawostka archeologiczna. Na inskrypcji z Kuntillet Ajrud na pd. Synaju
odkryto napis o treci: JHWH i jego Aszera. Z ksiki Biblia i religie autorstwa Giovanni
Odasso
80
: Inskrypcje odkryto w miejscu kultu w Kuntillet Adrud, znajdujcym si na
poudnie od granic poudniowej Judei. Znaleziono tam wzmianki o imionach El, Baal, JHWH
i Aszera. Znamienne, i JHWH wspomniany jest jako JHWH z Samarii (jhwh mrn) i
JHWH z Temanu (jhwh {h}tmn); wreszcie Aszera pojawia si jako maonka JHWH.
Szczeglnie wana jest kocowa cz inskrypcji, gdzie czytamy: brkt tkm l jhwh w l rth
(Bogosawi wam przez JHWH z Samarii i przez jego Aszer).
Ten fakt wskazuje na zaskakujce zbienoci tradycji religijnej Izraela z tradycj
otaczajcego rodowiska, w ktrego kulcie s obecni bogowie i boginie. Istotnie, inskrypcje
rzucaj wiato na zwizek pomidzy JHWH a Aszer i nie pozwalaj ju duej wtpi, i w
okresie przedwygnaniowym Aszera bya czczona w wielu miejscach i sanktuariach razem z
JHWH. Te nowe fakty z kolei domagaj si nowego rozumienia pewnych tekstw biblijnych,
ktre mwi o dewiacjach Izraela w kulcie Aszery. Rzeczywicie wydaje si, e w pewnych
miejscach i momentach w Izraelu Aszera czczona bya jako maonka JHWH.

D) Baal (ug. bl, hebr. :r: Baal, akad. Blu)
S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy staroytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy Habilitacyjne
321), Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 1997; A. Mrozek, Baal bg-wojownik z Ugarit, w:
J. Drabina (red.), Religie a wojna i terroryzm, (Studia Religiologica 36), Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego 2003, s. 12-14; L. Stachowiak, Baal, w: Encyklopedia Katolicka, t.1, Lublin 1989, 1227-1228;

79
Dlaczego nazwy funkcjonuj w l. mn., wyjani przy okazji omawiania Baala.
80
G. Odasso, Biblia i religie (Myl Teologiczna 52), Krakw: Wydawnictwo WAM 2005, 218n.
42
L. Bronner, The Stories of Elijah and Elisha as Polemics Against Baal Worship, Leiden: E.J. Brill 1968;
A.R.W. Green, The storm-god in the ancient Near East (Biblical and Judaic Studies 8), Winona Lake:
Eisenbrauns 2003, szczeg. rozdzia III Syria, s. 153-218; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in
Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; J.C.
de Moor, M.J. Mulder, :r : , TDOT II, 181-200 oraz THAT I, 325-327; M. Dietrich, O. Loretz, Baal rpu in KTU
1.108; 1.113 und nach 1.17 VI 25-33, UF 12 (1980) 180-81; M.S. Smith, W.T. Pitard, The Ugaritic Baal Cycle:
- tom 1: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU 1.1-1.2 (SVT 55), Leiden: Brill 1994.
- tom 2: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4 (SVT 114), Leiden: Brill 2009.

Centraln postaci w ugaryckich poematach mitologicznych jest nie El, lecz Baal.
Wydaje si, e pocztkowo nie nalea on do ugaryckiego panteonu, gdy nie uchodzi za
syna Ela, lecz za syna Dagona (Dagana) (ug. bn dgn). Poniewa jednak Dagon by bstwem
Amurru, wyniesienie Baala, syna Dagona mogo mie zwizek z zajciem kraju przez
Beduinw Amurru (Amorytw). Wskazuje si rwnie na cechy podobiestwa czce go z
huryckim bogiem burzy i pogody Teszupem. W kadym razie wraz z Baalem w histori
ugaryckiej religii wstpi nowy, mody element. Baal to porywczy, peen modzieczego
zapau (przeciwiestwo starego, mdrego i dostojnego Ela) bg burzy i yciodajnego deszczu,
wadca wiata. Syn Dagona, czasem przedstawiany jest jednak jako syn Ela (by moe w
pniejszych tekstach, gdy ju na dobre wszed do mitologii Ugarit).
Imi Baal naleaoby raczej uwaa za tytulatur (podobnie jak byo z Elem), gdy
oznacza ono dosownie pan i mogo by uywane w odniesieniu do rnych bogw.
Waciwe imi ugaryckiego boga burzy zapisywano hd (i wokalizowano prawdopodobnie
Haddu) lub hdd (i wokalizowano Hadad) co odpowiada aramejskiemu Hadad oraz
akadyjskiemu Adad. Baal Hadad oznaczaoby wic pan Hadad. I to jest waciwe imi wasne
tego bstwa, co ustali ju w 1936 roku R. Dussand
81
. Epitet bl lub blm w tekstach
ugaryckich odnosi si wycznie do konkretnego bstwa i wielokrotnie wysteruje w
paralelizmie z imieniem Haddu lub Hadad
82
.
Przydomek bl Pan, ktry przylgn do Hadada, odzwierciedla najprawdopodobniej
jego wiodc rol wrd bogw Ugarit, a take wrd bogw caego tego regionu. T
dominujc pozycj musia jednak sobie wywalczy, o czym szczegowo opowiadaj mity.
Tumaczy si to tym, e mg on w tej mitologii by bogiem nowym (do pno wszed do
panteonu ugaryckiego). Epitet Baal wypar prawdopodobnie w kocu imi Hadad
ewentualnie te imiona innych lokalnych bogw burzy na terenie Kanaanu i tak Baal sta si
wiodcym kananejskim bstwem burzy i yciodajnego deszczu. I taki Baal trafia do historii i
literatury biblijnej.

81
R. Dussand, Le vrai nom de Baal, Revue de lhistorie des religions 113 (1936), s. 5-20.
82
Przed odkryciami w Ras Szamra Baal-Hadad uchodzi za jedno z pomniejszych bstw Syrii, dopiero
teksty ugaryckie zarysoway najlepiej jego sylwetk i pozycj. Przedtem badacze byli zdani na pochodzce z
pniejszych epok i do oglnikowe wzmianki o Baalu, w ktrych indywidualne jego cechy rysoway si do
mglicie. Byy to skpe informacje rde epigraficznych fenickich, aramejskich i punickich oraz polemiczne
wypowiedzi autorw biblijnych.
Marcin Majewski
43
O Baalu mwi wikszo tekstw mitologicznych z Ras Szamra. Wana grupa tych
tekstw, tzw. cykl Baala, ktry prawdopodobnie recytowano w kontekcie rozwinitego
obrzdu Nowego Roku, opowiada o zwycistwie Baala nad Morzem (Jamem) i mierci
(Motem)
83
oraz o ustanowieniu go potnym wadc na niebie. Co roku gin w wyniku walki
toczonej z Motem bogiem mierci i wysuszonej letnim skwarem ziemi i zstpowa do
wiata podziemnego, aby z nastaniem wiosny powsta z martwych. Nieustanna walka midzy
yciem a mierci bya tematem dramatycznego mitu, ktry na pewno gboko porusza i
przynosi suchaczom oczyszczenie wewntrzne. Kiedy wrogowie Baala dokonywali
najgorszego z najgorszych czynw, ich sia si wyczerpywaa.
Wadz krlewsk nad wiatem otrzyma Baal z rk najwyszego boga Ela. Stary bg
zgodzi si na to nie bez oporw, poniewa posiada wasne potomstwo (o ktrym niej). W
staraniach o zezwolenie na budow paacu, niezbdnego do potwierdzenia krlewskiego
statusu, znaczn rol odegraa siostra Baala Anat, ktra zarazem jest jego kochank-
maonk
84
.
Jego siedzib bya gra Safon (Sapon). Okrelany jest w tekstach ugaryckich jako rkb
rpt dosiadajcy chmury, jedziec chmur. By odpowiedzialny za sprowadzanie deszczu, a
wiec w konsekwencji i za urodzaj.
Przedstawiano go jako modzieczego boga-wojownika w szpiczastym hemie
ozdobionym rogami, z wizk piorunw w jednej rce, a z zygzakiem gromu (byskawic) w
drugiej boskie atrybuty boga burzy. W innych wyobraeniach stoi on bezporednio na byku,
rwnie z piorunami w rkach. Przedstawiany te bywa jako wdz walczcy, ktry pdzi
poprzez chmury na swym rydwanie bojowym. Niektre teksty ukazuj go w postaci byka,
zapadniajcego stada jawek, co miao ilustrowa jego niespoyt seksualn si.

Baal w Biblii
Odkrycia w Ugarit potwierdziy dane biblijne o duym znaczeniu tego bstwa w
Kanaanie. Hebr. :r: (Baal) pan, wadca (pierwotnie imi pospolite, pniej nazwa bstwa)
w ST pojawia si wielokrotnie, zarwno jako bstwo, ale take jako nazwa oglna kultw
pogaskich oraz jako skadnik imion czy nazw miejscowoci. Poza nazw bstwa baal
oznacza czasem maonka, np. Rdz 20,3: Tej samej jednak nocy przyszed Bg do Abimeleka
we nie i powiedzia do niego: Umrzesz z powodu tej kobiety, ktr zabrae, gdy ona ma
ma :r: -:r: s -~::s er-lqaHT whiw B`lat Bàl (por. Wj 21,3.22;
Pwt 22,22). Moe oznacza te przynaleno lub stan posiadania (wskazywa na
waciciela), np. Wj 21,28: Jeliby w pobd mczyzn lub kobiet tak, i ponieliby mier,

83
Por. paralelne mity mezopotamskie.
84
Baal spotka j spywajc na d z chmur. Mitologiczny obraz przedstawia poczenie si byka Baala
z krow Anat. Owocem tego spotkania jest boskie ciel.
44
wwczas w musi by ukamienowany, lecz nie wolno spoy jego misa, waciciel (:r:) za
wou bdzie wolny od kary (por. te np. Wj 21,34; Joz 24,11)
85
.
W Kanaanie przypisywano specjaln wadz nad okolicami, rzekami, lasami, a nawet
studniami niewidzialnym bstwom, okrelanym jako Baale. Starodawne nazwy miejscowoci
zachowane w Biblii zawieraj niekiedy element teoforyczny rdzenia :r:, dla przykadu:
r: :r: Baal-Meon (Lb 32,38); s: -:r: Baalat-Beer (Joz 19,8); :- :r: Baal-Tamar
(Sdz 20,33); take Baal-Hanan, Baal-Chasor, Baal-Gad. Wynika std, e poszczeglne miasta
czciy tego samego Baala pod rnymi nazwami, np. -: :r: Baal-Berit u Sychemitw
(Sdz 8,33; 9,4), re :r: Baal-Peor u Moabitw (Lb 25,3.5; Pwt 4,3), :: :r: Baal-
Zebub (w BT Beelzebub) w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16).
Take gry zwizane byy z kultem Baala: :~ :r: Baal-Hermonu (Sdz 3,3; 1Krn
5,23), ::: Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), es :r: Baal-Sefon (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7).
Epigrafia starosemicka mwi take o Baal-Libanu.
Babiloskim odpowiednikiem Baala by :: (Bel) wzmiankowany kilkakrotnie w ST,
szczeglnie Dn 14,1-22 (Bel czczony i karmiony w wityni, Daniel demaskuje boka i
kapanw oszustw). W Egipcie, poczwszy od XIV w. przed Chr., oddawano cze Baal-
Dapuna, szczeglnie w miecie Tachpanches, dobrze znanym w ST (np. Jr 43,7-9; Ez 30,18).
Kult Baala na caym staroytnym Wschodzie przetrwa a do czasw hellenistycznych, np. w
Hatra (koo Asur) znaleziono wityni Baal-Szamina z III w. przed Chr.
Izraelici zetknli si z kultem Baala by moe jeszcze przed opuszczeniem Egiptu.
Pewne akcenty historii patriarchw i opowiadania etiologiczne, a take egipskie orodki kultu
Baala (np. wspomniane Tachpanches), lece w bezporednim ssiedztwie ziemi Goszen,
wydaj si to potwierdza. W kadym razie na trasie wdrwki Izraelitw z Egiptu do
Kanaanu pooone byo Baal-Sefon w pobliu Morza Czerwonego (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7)
oraz Baal-Peor w Moabie (por. Lb 25,3.5; Pwt 4,3).
Trudno ustali, czy okrelenie Baal (w znaczeniu Pan) stosowano w Izraelu take w
odniesieniu do JHWH. Wskazywayby na to imiona wasne z elementem teoforycznym :r:,
uywane przez Izraelitw (np. :r: Jerubbaal w Sdz 6,32; 7,1; :r::s Eszbaal w 1 Krn
8,33; :r: :: Meribbaal w 1 Krn 8,34; :r: Baaljah w 1 Krn 12,6). Pniej imiona te w
ramach walki z kultem Baala zmieniono tendencyjnie na -:: (bet) czyli haba, por. np.
1 Krn 8,33 Eszbaal (:r::s) i 2 Sm 2,8 Iszboszet
86
(-:::s) lub 1 Krn 8,34 Meribbaal
(:r: ::) z 2 Sm 4,4 Mefiboszet
87
(-::e:).

85
Szerzej M. Majewski, W stron Ziemi Obiecanej. Komentarz do Ksigi Wyjcia, Krakw:
Wydawnictwo eSPe 2011, s. 243-248.
86
BT tumaczy Iszbaal, gdy to ta sama posta.
87
BT tumaczy Meribbaal, gdy to ta sama posta.
Marcin Majewski
45
Na pewno jest faktem, e poetyckie utwory biblijne obfituj w aluzje do walki Baala z
potworami morskimi (tu zwaszcza psalmy ukazujc JHWH walczcego z potworami
morskimi i poskramiajcego morze [Jam
88
]). Wanym wiadectwem jest tu Ps 29. Wedug
niektrych egzegetw Ps 29 jest pierwotnie kananejskim hymnem na cze Baala, ktry zosta
zaadoptowany w Biblii Starego Testamentu do JHWH i w ktrym nie sposb nie dostrzec
motyww pojawiajcych si w ugaryckim poemacie o tym boku. Rzeczywicie niektre
gwne rysy Baala zaznaczaj si tu w obrazie JHWH. Opis teofanii z Psalmu 29 nawizuje
do motyww obrazujcych bstwo burzy: Gos Paski ponad wodami, zagrzmia Bg
majestatu: Pan ponad wodami niezmierzonymi! (Ps 29,3).
Waciwy konflikt midzy rnymi postaciami naturalistycznych kultw Baala a
jahwizmem wywiza si po zdobyciu Kanaanu i zetkniciu si z miejscowymi wierzeniami
(Sdz 6, 25-32). Mimo, e JHWH pozostawa zawsze narodowym Bogiem Izraela, obok niego
oddawano do powszechnie cze take miejscowym bstwom, okrelanym oglnie jako
baale. Jeszcze czstszym zjawiskiem by synkretyzm religijny polegajcy na oddawaniu czci
JHWH na sposb kultw kananejskich na wzgrzach (Bmt) lub przy witych pniach
(rh). Niektrzy krlowie izraelscy (Achab) oraz judzcy (Achaz, Joram i Atalia por. 2
Krl 11,18; 2 Krn 28,2; Manasses 2 Krl 21,3) popierali kult Baala z przyczyn politycznych
lub z niechci do jahwizmu. Pod wpywem Izebel, ksiniczki tyryjskiej
89
, ony Achaba,
wybudowano nawet wityni Baala w Samarii (1 Krl 16,32) wymordowano prorokw
JHWH i wprowadzono ekstatycznych prorokw Baala do pastwa pnocnego. Tych zwalcza
jdyny ocalay prorok JHWH, Eliasz (1 Krl 17 18), a definitywnie ich dziaalno znis Jehu
w zwizku z zamachem stanu (2 Krl 9).
W przekazie biblijnym JHWH i Baal nie maj ze sob nic wsplnego, co potwierdza
religijne zawoanie bojowe proroka Eliasza: Albo Baal, albo Jahwe! (1 Krl 18,21: Wwczas
Eliasz zbliy si do caego ludu i rzek: Dopki bdziecie chwia si na obie strony? Jeeli
Jahwe jest prawdziwym Bogiem, to Jemu sucie, a jeeli Baal, to sucie jemu! Na to nie
odpowiedzieli mu ani sowa).
Polemik z kultem Baala zawiera wiele tekstw ST: za pogromc kultu Baala w
Izraelu uchodz prorocy Izraela, zwaszcza Ozeasz, Jeremiasz i Eliasz, np: I stanie si w
owym dniu - wyrocznia Pana - e nazwie Mnie: M mj, a ju nie powie: Mj Baal.
Usun z jej ust imiona Baalw i ju nie bdzie wymawia ich imion (Oz 2,18n). Takich
polemik z kultem Baala nieustannie wkradajcym si do Izraela jest wiele. Wypowiedzi Biblii
skierowane przeciw tej idolatrii uywaj do czsto w liczbie mnogiej okrelenia belm. W
takim kontekcie uywaj tej nazwy jako epitet wsplny rnym bogom rnym Baalom
o lokalnym zasigu.

88
Jam ugaryckie bstwo morza, z ktrym walczy Baal (omwione poniej).
89
Izebel to ksizniczka fenicka, crka krla Tyru, Ittobaala.
46
Seleukidzi popierali kult Baala w Syrii oddajc mu szczegln cze. Przymuszanie
ydw do jego kultu stawao si powodem powsta ydowskich (1 i 2 Mch). Wielokrotnie w
Biblii potpia si kult Baala, jeszcze przed czasami machabejskimi.
Odpowiednik eski Baala, to Baalat, znany szeroko w Palestynie np. Pani Byblos w
listach z Tell el-Amarna. W ST wystpuje jedynie w nazwach miejscowoci (w Joz 15,11
spotykamy gr Baali :r:, a w Joz 11,29 jest wymienione miasto Baala :r:). Kult
tej bogini zwizany by niewtpliwie z Anat, Asztarte i Aszer; tu ciekawe, cho nie do koca
ustalone s zwizki krlowej nieba, wymienianej w Biblii (Jr 7,18; 44,17-19.25), a Baalat
lub jedn z powyszych bogi.

E) Anat (ug. nt, brak odpowiednika hebr.
90
, gr. )
Y. Sukenik, The composite Bow of the Goddess Anath, BASOR 107 (1947) 11-15; N.H. Walls, The
Goddess Anat in Ugaritic Myth, Atlanta: Society of Biblical Literature 1992.
Anat w pimie hieroglificznym (kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte,
rozpowszechni si take w Egipcie od czasw Nowego Pastwa
91
).

Siostr Baala, a zarazem jego kochank i maonk bya Anat bogini mioci,
podnoci i wojny. Ma ona podobiestwo do babiloskiej Isztar
92
i podziela z ni podwjn
rol bogini mioci i wojny. Jako maonka Baala nosi przydomek btlt
93
nt dziewica Anat
(pomimo swych kontrowersyjnych relacji z Baalem kochanka i ona swego brata). Jednak
termin ten nie oznacza w tekstach ugaryckich dziewictwa w naszym znaczeniu. Akcent jest tu
pooony na wiekuist, wie, dziewczc kobieco.
W jednym z aspektw swej osobowoci jawi si nam jako zmysowa bogini mioci i
podnoci, w innym jako budzca groz wojowniczka. Kiedy Baal ponis mier z rki
swego wroga boga Mot, Anat okrutnie rozprawia si z jego zabjc a nastpnie
doprowadzia do powstania z martwych swojego ukochanego. W walce za swego zabitego
ma daje si pozna z niepohamowanego okruciestwa: Zabija nard nad brzegiem morza,
wyniszcza ludzi przy wschodzie soca. Pod ni le gowy jak piki... Wedug tekstw z
Ugarit posiadaa zdolno wprowadzania si w sza bojowy, podczas ktrego w bitwach
cinaa gowy jak kosy i caa zbryzgana krwi zawieszaa sobie odrbane rce

90
Rekonstruujc imi z nazw miejscowoci (Anatot; Bet-Anat) uzyskamy imi -:r `nt.
91
Wedug jednego z tekstw egipskich Anat i bogini Asztart byy wielkimi boginiami, ktre mogy
pocz, zaj w ci, ale nie mogy urodzi, gdy Horus je zapiecztowa, a Set je otwiera. Tekst ten
wiadczy o przyjciu w Egipcie kananejskiej mitologii; ukazuje Anat jako bogini wojowniczk, opiekunk
faraona.
92
Np. Anat w zamian za cudowny uk proponuje Aqhatowi najpierw zoto i srebro, a potem
niemiertelno. Aqhat dumnie odrzuca te atrakcyjne propozycje. Podobn propozycj otrzyma wczeniej
Gilgamesz od bogini Isztar i rwnie dumnie j odrzuci.
93
Por. hebr. :-: b
e
tl(h) dziewica.
Marcin Majewski
47
pozabijanych wrogw wok pasa, a ich gowy na swoich plecach. Z owego szau zabijania
nieatwo byo si jej potem wyprowadzi. Ucieka si go grb swemu ojcu Elowi i niecnych
do podstpw (aby zdoby uk Aqhata). Jeli Baal by gwatowny i dobrotliwy, to Anat bya
niepohamowana, porywcza i zawistna.
Imi jej ma etymologiczne pokrewiestwo z hebr. -r t, aram. enet i akkad. ettu, co
oznacza czas, los. Zatem Anat jest upostaciowaniem tego wszystkiego, co rodzi i pochania
czas
94
. Nazwy miejscowoci, takie jak Anatot (ojczyzna proroka Jeremiasza, 20 razy w
Biblii, np. Joz 21,18) oraz Bet-Anat (3 razy w Biblii: Joz 19,38; Sdz 1,33 x2) dowodz, e
bogini ta bya czczona rwnie w Palestynie.
Pomoc Anat odegraa znaczn rol w zakoczonych sukcesem staraniach Baala o
uzyskanie dominujcej pozycji pord bogw. Dziki jej perswazjom, a nawet grobom,
najwyszy bg El zdecydowa si przekaza wadz Baalowi, pomijajc przy tym wasne
dzieci.
Anat ukazuje si jako dawczyni ycia: wskrzesza Baala, obiecuje niemiertelno
Aqhatowi, rodzi Baalowi boskie ciel (cho jest rwnie niszczycielk ycia, bogini wojny).
Przypisywano jej, podobnie jak Baalowi funkcje agrarne, urodzaju (o czym wiadcz jej
tytuy Anat pl i Anat orki); wizano j z cyklem podnoci.
Anat miaa skrzyda, dziki ktrym szybko przenosia si z miejsca na miejsce
95
. W
sztuce zwykle przedstawiano j nag, z symbolami podnoci kwiatami lilii lub wami w
rkach, czsto jadc na koniu. W czasie obrzdw ku czci Anat nierzadko skadano w
ofierze mae dzieci. Utosamiana bywa z greck Aten.

F) Jam (ug. jm, hebr. : jm)
Bg morza i rzek. Imi Jam oznacza w jzykach semickich po prostu morze, Jam
czasami nazywany jest take Nahar, co oznacza rzeka (hebr. : nhr). W mitologii
Ugarit jest synem Ela, jak inni bogowie; skadano mu ofiary i odprawiano jego kult.
Przedstawiany jest jako p-czowiek, p-ryba. Jest bstwem pierwotnego chaosu,
reprezentujcym potg morza, gniewnego i nieposkromionego; ma wadz nad burzami i jest
sprawc katastrof przez nie wywoywanych. Morze jawio si staroytnym jako jeden z
najgroniejszych ywiow, byo ogromne, nieprzeniknione, tajemnicze. Zaskakiwao swymi
ogromnymi falami, burzami, potworami czyhajcymi na eglarzy, a gdy wdzierao si w ld,
zagraao mieszkacom wybrzea (jakimi byli rwnie mieszkacy Ugarit).
Jam to gwny, obok Mota boga mierci przeciwnik Baala. Z nim wasnie Baal by
w nieustannym konflikcie. W walce, malowniczo oddanej w micie, zwycia oczywicie
Baal, obroca ludzi. Rne s interpretacje mitu (powiemy o tym poniej): albo walka z
ludami morza albo walka z pierwotnym morzem-chaosem przy stwarzaniu swiata (zgodnie

94
Niektrzy jednak wywodz jej imi od rdzenia ugaryckiego n (rdo; hebr. r ), gdzie imi nt
byoby l. mnog tego rzeczownika.
95
Dziki nim doprowadzia te do mierci Aqhata.
48
z Enma Eli
96
), albo czeciej nieustanna walka mieszkacw Ugarit z morskim
ywioem. Ugarytyjczycy, jako mieszkancy miasta portowego, na codzie borykali si z tym
nieopanowanym ywioem. Baal mia broni ludzi przed atakami morza, ktre nie raz musiao
sprawi niezse kopoty i nie lada spustoszenie.
W mitologii greckiej i rzymskiej jego bliskim odpowiednikiem jest Ofion, ogromny
w, ktry sprawowa wadz nad wiatem, zosta wypdzony z Olimpu i ukry si w morzu.

Jam w Biblii
W Biblii morze (hebr. : jm) jest rwnie ywioem przeciwnym, wrogim Bogu:
Pan krluje, oblk si w majestat, Pan przywdzia potg i ni si przepasa: tak utwierdzi
wiat, e si nie zachwieje. Twj tron niewzruszony od wiecznoci, Ty jeste od wiekw, o
Boe. Podnosz rzeki, o Panie, rzeki swj gos podnosz, rzeki swj szum podnosz. Ponad
szum wd rozlegych, ponad potg morskiej kipieli potny jest Pan na wysokociach (Ps
93,1-4); Czy jestem morzem lub smokiem gbiny, e strae przy mnie postawi? (Hi 7,12),
a take wrogim czowiekowi: Ogarny mnie fale mierci i zatrwoyy mnie odmty niosce
zagad (Ps 18,5); Przeto si nie boimy, choby walia si ziemia i gry zapaday w otcha
morza. Niech wody jego burz si i kipi, niech gry si chwiej pod jego naporem: Pan
Zastpw jest z nami, Bg Jakuba jest dla nas obron (Ps 46,3n)
97
.
Bg ma jednak nad morzem cakowit wadz, o czym wiadcz powysze cytaty oraz
np. pytania retoryczne stawiane przez Boga Hiobowi w Hi 38: Kto bram zamkn morze, gdy
wyszo z ona wzburzone (w. 8); Czy dotare do rde morza? Czy doszede do dna
Otchani? (w. 16), wskazujace, e tylko Bg ma tak wadz.
W Starym Testamencie, w przeciwiestwie do religii ugaryckiej, morze nie jest
osobowe, nie wystpuje jako bstwo. Poetyckie obrazy, z ktrymi si tu spotykamy, to co
najwyej personifikacje ktre s czste w Biblii i odnosz si np. do rki czy ramienia
Boego, do ducha, mdroci czy sprawiedliwoci Boej.
Morze samo w sobie stanowi grony ywio. Oprcz tego jest w Biblii siedliskiem
potworw morskich i si demonicznych wrogich Bogu, takich jak: Rahab (:), Lewiatan
(-:), W morski (:: :s :~:) czy Behemot (-::), np.:
Ty ujarzmiasz pyszne morze, Ty poskramiasz jego wzdte bawany. Ty podeptae
Rahaba jak padlin, rozproszye Twych wrogw monym Twym ramieniem (Ps 89,10n);
Wodom nakreli granice, oddzieli wiato od mroku. Supy niebieskie si chwiej, drce
przed Jego grob. Potg wzburzy pramorze, roztrzaska Rahaba sw moc, wichur
oczyszcza strop nieba i Wa Zbiega niszczy sw rk (Hi 26,10-13); Ty zmiadye by

96
Tu Tiamat (Ocean) i Apsu (Ocean wody sodkiej) s esk i msk si wodn przeciwn bstwu,
jak Jam w Ugarit Baalowi, a morze w Biblii Bogu.
97
Szerzej M. Majewski, Jzyk fenicki brat bliniak hebrajskiego? w: Sowo jego pono jak ogie
(Syr 48,1). Ksiga Pamitkowa ku czci Ksidza Profesora Tadeusza Brzegowego, Tarnw: Biblos 2011, s. 189-
207.
Marcin Majewski
49
Lewiatana, wydae go na er potworom morskim (Ps 74,14); W w dzie Pan ukarze swym
mieczem twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, wa pochliwego, Lewiatana, wa
krtego; zabije te potwora morskiego (Iz 27,1); Oto Behemot
98
jak ciebie go stworzyem
(Hi 40,15; por. te Iz 51,9; Hi 3,8; 40,25; Ps 104,26 i inne).
Jak widzimy, rwniez nad nimi (jak nad samym morzem) Bg posiada absolutn
wadz, jest ich stworzycielem. Obrazy te i postacie wystepuj gwnie w literaturze
poetyckiej Starego Testamentu i maj tu charakter literacki, przenony, a nie rzeczywisty.

G) Mot (ug. mt, hebr. -: mt jako st. const. od -: mwet mier)
Bg mierci i wiata podziemnego. By to fenicki bg wysuszonej letnim skwarem
ziemi, a zatem niejako odpowiada za susz, bezpodno i mier. Przeszed rwnie do
panteonu ugaryckiego. Jest panem wiata podziemnego, zwanego trupiarnia ziemi i wadc
wiata umarych. W toczonej z nim co roku walce Baal gin, gina wtedy rolinno,
nastpowaa pora sucha, a Baal, bg deszczu i burzy, zstpowa do wiata podziemnego, aby
z nastaniem jesieni powsta z martwych. Nieustanna walka midzy yciem a mierci bya
tematem dramatycznego mitu, ktry gboko porusza i przynosi oczyszczenie wewntrzne.
Co roku ratowaa Baala przed wrogim mu Motem bogini Anat.
mierci i zmartwychwstanie Baala byo, jak wida, mitycznym wyobraeniem tego,
co dzieje si na ziemi zmian pr roku. Lato w tamtych terenach to pora, gdy przyroda
zamiera, wszystko zasycha wypalone socem orientalnego lata (u nas tak por jest zima). Ta
pora jednak jest potrzebna, aby ziemia odya. Mot nasyciwszy si ciaem Baala, nie moe go
duej upilnowa i utrzyma. Anat, wyobraajca rdo
99
, przenosi ciao Baala na wynios
gr Safon, na niebie za ukazuje si oywcza chmura (znak Baala), zwiastujca
zmartwychwstanie boga i powrt ycia na ziemi.

Mot w Biblii
mier w Biblii (hebr. -: mt, st. const. od -: mwet; -: umrze; czesto w
zwrocie mt ymt dos. mierci umrze) moe by si wrog czowiekowi ale nie
Bogu. mier, ktra wada w Szeolu jest przeciwnikiem wszystkich stworze Boych. Jest
porwnywalna z si morza (Jam): Ogarny mnie fale mierci i zatrwoyy mnie odmty
niosce zagad (Ps 18,5). Rwnie jest niosobowa, lecz bywa upersonifikowana.

H) Dagon (lub Dagan) (ug. dgn, hebr. .: Dgn)
Bg zboa. Prawdopodobnie opiekowa si on rolnictwem i zboem. Gwny bg
czczony przez pnocno-zachodnie ludy semickie. Czcili go m.in. Fenicjanie, Amoryci,

98
W polskich tumaczeniach pojawia si tu hipopotam, jako najbardziej pasujcy do opisu. Jednak
chodzi najprawdopodobniej o jednego z owych potwrw morskich, ktrych Semici wyobraali sobie na
rne sposoby. Potwierdza to kolejny potwr (Lewiatan), ktry pojawi si w nastpnych wersetach (Hi 40,25).
99
Niektrzy wywodz jej imi nt od l. mn. mianownika n (rdo; hebr. r oko lub rdo).
50
mieszkacy Ebli i Ugarit (jako ojca Baala) oraz napywowi Filistyni, ktrzy prawdopodobnie
uznawali go za swego gwnego boga i wadc mrz (por. 1 Sm 5). W miecie Aszdod staa
jego witynia. W tradycji chrzecijaskiej Dagon uznawany jest za demona.

Dagon w Biblii
W Biblii Dagon pojawia si z imienia siedemnacie razy; np. w Sdz 16, 23nn, 1 Sam
5,1-7 oraz 1 Mch 10,83nn jako bstwo kananejskie czy filistyskie. Znamienna jest
konfrontacja tego boga, gwnego boga Filistynw, z Ark Przymierza, reprezentujc
JHWH, Boga Izraelitw, opisana w 1 Sm 5,1-5:
Tymczasem Filistyni zabrawszy Ark Bo zanieli j z Eben-Haezer do Aszdodu.
Wzili nastpnie Filistyni Ark Bo i wnieli do wityni Dagona i ustawili przed Dagonem.
Gdy wczesnym rankiem mieszkacy Aszdodu wstali i weszli do wityni Dagona, spostrzegli,
e oto Dagon lea twarz do ziemi przed Ark Pask. Podnisszy Dagona znw ustawili go
na jego miejscu. Ale gdy nastpnego dnia wstali wczesnym rankiem, zauwayli, e Dagon
znw ley twarz do ziemi przed Ark Pask, a gowa Dagona i dwie donie rk s odcite
na progu, na swoim miejscu pozosta jedynie tuw Dagona. Dlatego wanie kapani Dagona
i wszyscy wstpujcy do domu Dagona nie depcz progu Dagona w Aszdodzie do dnia
dzisiejszego.
Inny wany epizod biblijny z Dagonem zawiera Ksiga Sdziw. Niezwyciony
dotd Samson, po zdradzie przez on Dalil, zosta pojmany przez Filistynw, ktrzy obcili
mu wosy i wyupili oczy. Wadcy filistyscy zebrali si, aby na cze swego boga Dagona
zoy wielkie ofiary. Oddawali si radoci i mwili: Oto bg nasz wyda w nasze rce
Samsona, wroga naszego. Widzia to lud i sawi swego boga, woajc: Oto bg nasz
wyda w nasze rce Samsona, wroga naszego, tego, ktry pustoszy nasz kraj i wielu spord
nas pozabija (16,23n). Lud filistyski sawi swego boga Dagona za zwycistwo jednak
konfrontacja znw wypada na korzy JHWH. Samson, wezwawszy Boga, zwala kolumny
domu, przez co niszczy przybytek Dagona, a wraz z nim zabija wadcw oraz tysice ludnoci
filistyskiej (zob. Sdz 16), sam ginc bohatersk mierci
100
.

I) Asztarte (Athtart lub Aztarte) (ug. ttrt, hebr. --:r atret, gr. )
Astarte, pod imieniem Asztart (ttrt) pojawia w tekstach z Ugarit, gdzie razem z
bogini Anat wspiera Baala w walce z jego wrogami. Teksty mitologiczne powicaj jej
znacznie mniej uwagi ni teksty liturgiczne. Astarte czczono take w Egipcie gdzie jej kult
wprowadzili Hyksosi.
Ta bogini podnoci (nazywana bogini pl) tosama jest z babilosko-asyryjsk
bogini Isztar (wystpujc w tekstach akadyjskich) i sumeryjsk Inann (Pani Niebios).
Utosamiana take z planet Wenus, a w Grecji z Afrodyt.

100
M. Majewski, Samosn i Dalila - mczyzna i kobieta wobec pokusy zego wykorzystania swej siy,
Biblia krok po kroku 43 (2013).
Marcin Majewski
51
Nieodcznym elementem kultu Astarte byy akty seksualne speniane pomidzy
wyznawcami odwiedzajcymi wityni a specjalnymi kapankami zwanymi kedesza. Cze
oddawano rwnie palc kadzida, skadajc w ofierze produkty spoywcze, zwierzta a
niekiedy take mae dzieci. Kult Astarte nazywanej te Krlow Niebios bardzo
rozpowszechni si take wrd Izraelitw, o czym wspomina Biblia (Jr 7,18; 44,17-19.25).
Spotykao si to ze sprzeciwem kapanw i prorokw JHWH. Od jej imienia pochodzi hebr.
imi Estera (-:s).

J) Pozostae bstwa
To naczelne bstwa panteonu Ugarit. Pord bstw o mniejszym znaczeniu w cyklu
Baala i w poemacie o Aqhacie pojawia si Koszar (zwykle pod podwjnym imieniem:
Koszar-wa-Hasis ktr-w-hss czyli zrczny i zdolny/pomysowy), ktry analogicznie do
greckiego Hefajstosa, funkcjonuje jako patron rzemiosa. Jest jednak nie tylko kowalem, ale
zotnikiem i budowniczym; pochodzi z Kaftor (semickie, biblijne okrelenie Krety). By on
budowniczym paacu Baala, twrc magicznych maczug, ktrymi Baal walczy z Jamem oraz
twrc cudownej broni, uku wrczonego Akhatowi
101
. Miejscem jego pobytu bya w
mitologii ugaryckiej Kreta.
W Ugarit pojawia si te sporadycznie bstwo solarne Szapasz, ktrego imi oznacza
po prostu soce
102
(por. hebr. ::: eme). Przypuszcza si, e ugaryckie imi bstwa
ewoluuje od formy amu ampu apu. To eskie bstwo nosio tytu nrt ilm lampa
bogw (lub raczej wiato bogw). Jej udzia w pogrzebie Baala wynika zapewne z
obserwacji, e soce wysusza wody, ktre spady na ziemi (por. Iz 55,10).
Inne bstwa wystpuj sporadycznie, czasem tylko raz w tekstach i nie bdziemy ich
tu omawia. Zainteresowanych odsyam do podanej literatury.

K) Panteon Ugarit a Stary Testament
Analiza panteonu ugaryckiego, ktry jest w jakiej mierze reprezentatywny dla
wierze Kanaanu, pokazaa nam wiele analogii, miejsc stycznych i wiele elementw, ktre
wprost z niego przenikny do Biblii. Bogaty ugarycki wiat bogw (El, Baal, Aszera, Jam,
Mot, Dagon i inni) pojawia si w Biblii wielokrotnie. Sprbujmy to podsumowa.
Ju patriarchowie byli czcicielami Boga Ela, funkcjonujcego w Kanaanie
103
(por.
biblijne tytuy niejahwistyczne Boga, wymienione wyej w punkcie o Elu), ktry sta si ich
wasnym Bogiem ojcw. Stopniowe samoobjawianie si Boga Jedynego nie oznaczao
cakowitego zerwania z przeszoci, rewolucji wiedzy i zwyczajw, ani wejcia w cakowicie
nowy, nieznany wiat religijny. Bg, ktry im si objawia, by im jako znany (by moe na

101
Zob. P. Xella, Paolo, Lpisode de dnil et kothar (KTU 1.17 = CTA 17 V 1-31) et Gen 17: 1-16,
Vetus Testamentum 28 (1978), s. 483-88.
102
Zob. szerzej A. Caquot, La divinit solaire ougaritique, Syria 36 (1959), s. 90-101.
103
Zob. G. Odasso, Patriarchowie jako czciciele Elim (rozdzia), w: G. Odasso, Biblia i religie (Myl
Teologiczna 52), Krakw: Wydawnictwo WAM 2005, 97nn, szczeg. 105.
52
zasadzie pierwotnego objawienia danego caej ludzkoci). Oczywicie naley uwzgldni
kontekst historyczny, w ktrym patriarchowie si poruszali politeizm w kontracie do ich
wiary w Boga ojcw.
Wieki pniej Izrael wychodzcy z Egiptu pod wodz Mojesza napotka now
trudno. Hebrajczycy nie byli ludem tak licznym, tak dobrze zorganizowanym pod
wzgldem materialnym, spoecznym czy politycznym, jak to ukazuje Ksiga Wyjcia i
Liczb
104
. Wiemy, e z Egiptu mogy wyj pewne pokolenia hebrajskie (Ibri), a ich
protoplastw szuka si wrd ludnoci okrelanej mianem Habiru czy Hapiru. Jest to bardziej
kategoria spoeczna ni narodowociowa, pojawiajca si w caej Azji Mniejszej, take w
Egipcie i Palestynie od III tysiclecia a po XI w. Oznacza ludzi bez ojczyzny i okrelonego
miejsca w strukturze spoecznej, imajcych si rnych dochodowych zaj, np. pobierania
ce, czasem uciekajcych si do rozboju. Hebrajczycy wkraczajcy do Kanaanu pod wodz
Jozuego byli ludem sabiej rozwinitym kulturowo i materialnie od ludnoci, ktr tu zastali.
Sposb walki Hebrajczykw przedstawiony w Ksidze Jozuego wskazuje na mody nard
koczownikw przybyych z pustyni, jakimi faktycznie byli Izraelici. Nie maj oni znajomoci
techniki i taktyki oblniczej, stosowanej przez mocarstwa owych czasw. Ich czyny wojenne
poprzedzone s zawsze akcj rozpoznawcz, potem stosuje si podstp, zaskoczenie, pocig i
walk wrcz, w zalenoci od okolicznoci.
Mamy wic mody lud koczowniczy, a z drugiej strony Kanaan i jego wysoko
rozwinit kultur materialn. Pobudowane miasta-twierdze, rozbudowany system
fortyfikacji, dobra znajomo obrbki elaza (podczas gdy dla Izraelitw bdzie to dopiero
zetknicie z elazem), elazne rydwany Kanaanu
105
. Potwierdza to opis bitwy pokole
izraelskich z Kananejczykami w Sdz 4 5. Tekst mwi o wietnym uzbrojeniu
Kananejczykw (armia 900 rydwanw) i sabym Izraelitw. Ci jednak niespodziewanie
zwyciyli wanie dziki takiemu stosunkowi broni przy ulewie, deszczu, bocie i wylanym
potoku Kiszon lekkie uzbrojenie Hebrajczykw stao si ich przewag, a cikie rydwany
Kananejczykw stay si ich grobem.
Ten mody lud wkracza do Kanaanu ze swym dowiadczeniem wyprowadzenia,
wyjcia czy bardziej ucieczki z Egiptu i dowiadczeniem Synaju (objawienia Boga JHWH)
jako jedynym skarbie i dziedzictwie. Wkracza do kraju, gdzie jest rozwinity kult Ela, a
jeszcze bardziej rozpowszechniony i wpywowy kult Baala i Aszery pod rnymi postaciami.
Obrzdy rytualne przypominay te znane ju i praktykowane wrd Hebrajczykw, ale
zawieray te inne, pontne elementy, krwawe i zmysowe zarazem. Ofiary z ludzi,

104
Wystarczy przywoa znane wyliczenie, e wedug Biblii Izrael nazajutrz po opuszczeniu Egiptu
liczy ok. 2,5 do 3 milionw ludzi (liczba uzyskana z Wj 12,37 i Lb 1,46). Caa za ludno Egiptu liczya wtedy
od 3 do 4,5 miliona ludzi. Takie wic wydarzenie musiao by dla Egiptu prawdziw katastrof utrata tak
potnej liczby niewolnikw, rabunek przez nich srebra i zota, utrata armii faraona. Jednak adnych podobnych
wzmianek nie znajdujemy w dokumentach Nowego Pastwa egipskiego. Szerzej zob. M. Majewski, W stron
Ziemi Obiecanej. Komentarz do Ksigi Wyjcia, Wydawnictwo eSPe, Krakw 2011, s. 186.
105
Szerzej M. Majewski, Archeologia biblijna, UPJP II, Krakw 2012 (skrypt, publikacja
elektorniczna: < https://www.academia.edu/5331162/Archeologia_biblijna_Biblical_Archaeology_ >), 2012.
Marcin Majewski
53
prostytucja sakralna, rozbudowana mitologia to wszystko zapewniao magiczn moc,
urodzaj polom i podno bydu i ludziom.
Chocia Biblia bdzie na kadym kroku potpia ryty kananejskie
106
, to jednak bd
one przez cae wieki fascynowa Hebrajczykw, zwaszcza gdy osiedl si tu na stae. Ich
dowiadczenie Boga ywego, Boga jedynego i zazdrosnego bdzie si im miesza z
zastanymi, tak ciekawymi i pontnymi kultami. Mamy tego w Biblii wielokrotne przykady.
W Starym Testamencie czci si wprost w sposb bawochwalczy bogw kananejskich (np.
krl Achab), ale take nie wprost, porednio gdy czci si JHWH pod postaci byka (Baala
:r:), steli (Aszery :s), czy na wyynach (:: Bmh, l.mn. -:: Bmt), gdy skada
si ofiary z dzieci (przeprowadza dziecko przez ogie) czy uprawia nierzd sakralny.
Prorocy, potem kapani bd niezmordowanie walczy z tym synkretyzmem religijnym, cho
czasem bdzie to wyglda na walk z wiatrakami. Zwaszcza dla tej walki z baalizmem
zasu si w IX w. Eliasz, pogromca kapanw Baala, w VIII w. Ozeasz, a pod koniec VII w.
Jeremiasz.
Take instalacja Hebrajczykw w Kanaanie nie bya szybkim podbojem caego terenu
jak to czasem sobie wyobraamy na podstawie niektrych danych Ksigi Jozuego
107
lecz
raczej procesem podbojw, paktw, infiltracji i ukadw rozoonym przynajmniej na dwa
wieki. Prawo cheremu, kltwy (hebr. :~)
108
, tak czsto przywoywane w Ksidze Jozuego i
tak restrykcyjnie przestrzegane
109
miao wanie ten cel, aby uchroni modego Izraela przez
zaraeniem si pogaskim kultem. Dla naszej wraliwoci moe uchodzi ono za
barbarzyskie i okrutne, ale trzeba ocenia t kwesti z perspektywy religijnej autora
staroytnego. Deuteronomista
110
, od ktrego pochodzi zdecydowana wikszo wzmianek o
prawie cheremu, wydaje si wyraa swj al, e Izraelici nie wytpili Kananejczykw i
ulegli baalizmowi.
Od niszczcego wiar wpywu religii kananejskiej naley odrni proces czciowej
asymilacji kulturowej. Badania literatury Starego Testamentu na tle innych literatur Bliskiego
Wschodu wykazuj, e Izrael potrafi przyswoi wiele aspektw religijnych swego

106
Zob. szerzej np. P.H. Pfeiffer, The Polem ic against Idolatry in the Old Testament, JBL 43 (1924), s.
229-240. Autor wychodzi od Ezechiela i redaktorw deutronomistycznych i starannie analizuje wybrane teksty
biblijne.
107
Inne dane Joz i Sdz wskazuj, e przydzielenie ziemi Kanaan poszczeglnym pokoleniom oznacza
bardziej prawo ich posiadania i wywalczenia ich sobie, ni faktyczne nadanie ziemi (zob. np. Joz 17,12n; 17,14-
18).
108
Nakazywao, aby wszelkie dobra uzyskane ze zwycistwa w witej wojnie (wojnie JHWH) byo
powiecone Bogu: ludzi zabijano, wszelkie przedmioty palono, miasto rujnowano, a zoto i srebro szy do
skarbca wityni. By to zwyczaj zakorzeniony wrd ludw staroytnego Wschodu. Mwi o nim np. sawna
stela Meszy (tam po raz pierwszy w rdach pozabiblijnych pojawia si imi JHWH pismem
paleohebrajskim).
109
Akan, ktry wbrew nakazowi Boemu niedopeni prawa cheremu, zosta ukamienowany (zob. ca
histori w Joz 7).
110
Okrelenie autora, czy szkoy autorskiej, odpowiedzialnej za stworzenie kompozycji od Ksigi
Jozuego po Drug Krlewsk. Deuteronomista pisze w VII-VI w. przed Chr. Za ojca dziea
deuteronomistycznego tego, ktry ustali jedno literack Joz 2 Krl, uchodzi niemiecki egzegeta M. Noth.
54
rodowiska, przeksztaciwszy je jednoczenie w rodki wyrazu swojej wasnej wiary.
Szczeglny charakter dowiadczenia Izraela dowiadczenie Synaju rzdzi wiar autorw
natchnionych. To dowiadczenie pozwoli im podda wszystko, z czym si stykaj temu
jednemu kryterium kryterium wiary jahwistycznej i z napywowych elementw
wykorzysta te neutralne, a napitnowa destrukcyjne.

9. Literatura poetycka Ugarit

Literatura Ugarit naley do jednej z najmodszych znanych nam staroytnych literatur
w sensie stosunkowo niedawnego jej odkrycia. Jest jednak ju w miar dobrze przebadana.
Wrd tekstw religijnych wyrnilimy ju teksty rytualne (kultyczne) oraz teksty poetyckie,
literackie (mitologiczne). Do tych pierwszych zaliczaj si ryty ekspiacyjne, listy bogw oraz
ryty wrenia w wntrznoci zwierzcych, a take teksty ekonomiczne dotyczce darw dla
wity i inne tego typu. W punkcie tym zajmiemy si drug grup tekstw religijnych
tekstami poetyckimi, mitologicznymi.
Najwiksza cz tych tekstw Ugarit pochodzi z okresu rozkwitu miasta midzy XIV
a XII w. Wiele z utworw literackich datuje si na ok. 1350 przed Chr.
111
, jednak s one
wiadectwem starszych przynajmniej o wiek lub dwa tradycji. Ugaryckie mity niewtpliwie
s wiadectwem dugiego okresu ich powstawania. Jzyk literatury zachowuje cechy bardziej
archaiczne ni ten, jaki jest uywany w innych dokumentach. Jest to jzyk raczej poetycki.
Tematyka za dziel literackich zwizana jest z bstwami i bohaterami (herosami).

A) Publikacja tekstw. Teksty Ugarit publikowane byy niemal na bieco we
francuskojzycznym czasopimie Syria
112
, pniej specjalici ugarytologii skupili si wok
powstaego w 1969 roku pisma Ugarit-Forschungen
113
. Najliczniejszy zbir zbir tekstw
alfabetycznych zosta wydany w 1963 (CTA)
114
, a nastpnie w 1976 roku (KTU)
115
.
Obecnie, po poczeniu w cao rozbitych tabliczek, pena ich liczba wynosi 1253 i wydana
zostaa w 1995 roku (CAT)
116
, a ostatnio w formie elektronicznej i ksikowej w Ugarit Data

111
Zdaniem C.H. Gordona teksty pochodz z pnego brzu, prawdopodobnie z pocztku XIV w. J. de
Moor datuje je na okres pomidzy 1400 1200 r. przed Chr.
112
Paris: Paul Geuthner 1920-.
113
Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch fr die Altertumskunde Syrien-Palstinas, Kevelaer:
Verlag Butzon & Bercker 1969-. Pismo ukazuje si nieregularnie.
114
A. HERDNER, Corpus des tablettes en cuniformes alphabtiques dcouvertes Ras-Shamra-Ugarit
de 1929 1939 (Mission de Ras Shamra 10), t. I-II, Paris: Imprimerie Nationale/Paul Geuthner 1963 klasyczne
wydanie tekstw z Ugarit do czasu wydania KTU (poniej).
115
DIETRICH M., LORETZ O., SANMARTIN J. (red.), Die keilalphabetischen Texte aus Ugarit
einschliesslich der keilalphabetischen Texte ausserhalb Ugarits (Alter Orient und Altes Testament 24/1),
Kevelaer: Butzon & Bercker i Neukichen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1976.
116
DIETRICH M., LORETZ O., SANMARTIN J. (red.), The Cuneiform Alphabetic Texts from Ugarit, Ras
Ibn Hani and Other Places (Abhandlungen zur Literatur Alt-Syriens-Palstinas und Mesopotamiens 8), Mnster:
Ugarit-Verlag 1995 drugie, poszerzone i poprawione wydanie KTU, trzecie wydanie w przygotowaniu.
Marcin Majewski
55
Bank (UDB)
117
. W wikszoci s to teksty nieliterackie (dokumenty, spisy, kontrakty).
Tekstw historycznych jak na razie nie odnaleziono prawie wcale, podobnie tylko kilka
listw. Wrd tekstw liturgicznych i religijnych (oznaczanych jako KTU 1) s spisy, rytuay
i wrby. Mitologicznych tekstw jest niewiele (ok. 50), lecz s one obszerne, pisane na
duych i dobrze zachowanych tablicach. Najwaniejsze z tekstw literackich s poematy
mityczne i legendy dynastyczne.
Spisano je na duych tabliczkach rnego formatu, a charakter pisma zdradza rnych
kopistw. Wszystkie tabliczki mitologiczne zostay odkryte w latach 1930-1931 w bibliotece
zwierzchnika kapanw, w pobliu wityni Baala. Podobnie jak forma, tak i tre tabliczek
jest starannie wypracowana i kae datowa sam mit o kilka stuleci wczeniej ni spisanie
tekstw, ktrego dokonano w XV wieku p.n.e
Trzy teksty mityczne wskazuje si tu jako najwaniejsze: tzw. cykl Baala, niekiedy
zwany cyklem Baala i Anat oraz legendy Poemat o Aqhacie i Poemat o Kircie. Zacznijmy od
omwienia poematw.

B) Poemat o Aqhacie
Teksty, tumaczenia, komentarze, opracowania oglne i szczegowe zostay podane
w przypisach. Inne wybrane pozycje to:
M. Majewski, Ugarycki epos o Aqhacie a Stary Testament (Midzy Bibli a kultur 1), w: Biblia w
K.T. kulturze wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 41-63;
Aitken, The Aqhat Narrative. A Study in the Narrative Structure and Composition of the Ugaritic Tale (JSS
Monographs 13), Manchester: Manchester University Press 1990; Y. Avishur, The Duties of the Son in the
Story of Aqhat and Ezekiels Prophecy on Idolatry, UF 22 (1990) 49-60; M.J. Boda, Ideal Sonship in Ugarit,
UF 25 (1993) 9-24; M. Dijkstra, Some Reflections on the Legend of Aqhat, UF 11 (1979) 199-210; M. Dijkstra,
The Legend of Danel and the Rephaim, UF 20 (1988) 35-52; H.H.P. Dressler, Is the Bow of Aqhat a Symbol of
Virility?, UF 7 (1975) 217-20; J.C.L. Gibson, Myth, Legend and Folklore in the Ugaritic Keret and Aqhat Texts
(Supplements to VT 28), Leiden: Brill 1974, 60-75; J.F. Healey, The pietas of an Ideal Son in Ugarit, UF 11
(1979) 353-56; D.R. Hillers, The Bow of Aqhat: The Meaning of a Mythological Theme, w: Orient und Oczident.
Essays presented to Cyrus H. Gordon on the occasion of his 65
th
Birthday (AOAT 22), Neukirchen-Vluyn:
Neukirchener Verlag 1973; B. Margalit, Restorations and Reconstructions in the Epic of Aqhat, JNWSL 9
(1981) 75-117; H.P. Mller, Magisch-mantische Weisheit und die Gestalt Daniels, UF 1 (1969) 79-94; W.G.E.
Watson, Puzzling Passages in the Tale of Aqhat, UF 8 (1976) 372-78; W.G.E. Watson, Two Similes in Aqht, UF
23 (1991) 359-60; D.P. Wright, Ritual in Narrative: The Dynamics of Feasting, Mourning, and Retaliation Rites
in the Ugaritic Tale of Aqhat, Winona Lake: Eisenbrauns 2001.

117
J.L. CUNCHILLOS, J.P. VITA, J.A. ZAMORA, Ugarit Data Bank. The Texts, Madrid: CSIC 2003
(program na CD ROM) oraz w czterotomowej formie ksikowej: J.L. CUNCHILLOS, J.P. VITA, J.A. ZAMORA,
The Texts of the Ugaritic Data Bank, tum. z hiszpaskiego A. Lacadena i A. Castro, t. I-IV, Piscataway, NJ:
Gorgias Press 2003.
56
a) Dane o eposie
Z literackich utworw z Ugarit najbardziej rozpoznawalne s trzy: cykl mitw o
Baalu, poemat o Kircie
118
i poemat o Aqhacie
119
. W takiej te kolejnoci je odkryto.
Odnaleziony w 1930 roku poemat o Aqhacie jest zapisany na trzech glinianych tablicach
(KTU 1.17 19). Zwyczajem stosowanym w tabliczkach mezopotamskich, tekst zapisany jest
po obu stronach, w ten sposb, e aby odczyta drug stron tablicy, trzeba j odwrci do
gry dnem. Podobnie, jak w poemacie o Kircie, tabliczki maj po trzy kolumny tekstu na
kadej stronie. Pierwsza tablica (zoona z dwch czci) ma wymiary 21-23 cm x 17-17,5
cm, druga zachowaa si tylko we fragmentach, natomiast trzecia (zoona z trzech czci)
jest nieco mniejsza (17 cm x 11,5 cm)
120
. Poemat liczy ok. 650 poetyckich wersw
121
,
niektre czci s nieczytelne, brak kilku wtkw i zakoczenia eposu. Mimo to da si
odtworzy gwny bieg jego narracji i wiele szczegw. Datowany jest na poow XIV w.
(ok. 1350 przed Chr.). Jak wspomniaem, jest to data spisania lub przepisania utworu, ktry
istnia z pewnoci nawet kilka wiekw wstecz. Tabliczki eposu przechowywane s w
muzeum w Luwrze.

118
Przypuszczalna wokalizacja imienia tego krla wydaje si by taka: Kirta. W Polsce najczciej jako
Keret, krl Keret, poemat o Kerecie. Jako, e pismo ugaryckie jest w duej mierze pismem spgoskowym
(powstaym prawdopodobnie na bazie fenickiego), std wokalizacja imion wasnych pozostaje przypuszczalna,
hipotetyczna.
119
Poemat, epos, legenda lub saga to lepsze okrelenia tego utworu, ni pojawiajce si rwnie w tym
kontekcie okrelenie mit. Mit bowiem opowiada w pierwszym rzdzie o dziejach bogw; tu za mamy do
czynienia z poetyckim podaniem o sprawach ludzkich, z legend dynastyczn.
120
A. TRONINA, Eposy ugaryckie o Kerecie i Aqhacie, w: Ewangelia o Krlestwie (Scripturae Lumen
1), Lublin: KUL 2009, s. 565.
121
E. JACOB (Ras Shamra Ugarit et lAncien Testament [Cahiers dArchologie Biblique 12], Paris:
ditions Delachaux et Niestl 1960, s. 48) mwi jeszcze o ok. 450 liniach utworu, jednak nowsze odkrycia i
badania grupujce fragmenty tablic pozwalaj odczyta znacznie wiksz liczb wersetw poematu.
Marcin Majewski
57

Poemat po raz pierwszy zosta wydany wraz z transkrypcj, wstpem i komentarzem
w 1936 r. przez Charlsa Virolleauda
122
. Kolejno zosta wydany m.in. w CTA
123
, UT
124
czy
KTU
125
. Mona go przeczyta w angielskim tumaczeniu w ANET
126
oraz w jedynym,
niedawno opublikowanym tumaczeniu polskim ks. prof. A. Troniny
127
. Virolleaud w editio
princeps nada mu tytu Legenda Daniela, jednak jedna z trzech tablic (I D I 1)
128
zawiera
tytu laqhat o Aqhacie, dla Aqhata lub nalecy do mitu/cyklu Aqhata
129
. Std
funkcjonuj rne tytuy eposu: o Aqhacie, o Danielu czy o Danielu i Aqhacie. Pisarzem
spisujcym poemat jest Ilumilku, o czym wiadczy kolofon II D VI. Skryba ten wymieniany
jest te w kolofonach innych tekstw w zwrocie: zapisa to Ilumilku, skryba Nikmadu, krla
Ugarit
130
. Wszyscy tumacze przyjmuj porzdek tekstu, ktry ustali Virolleaud
131
.
Sownictwo i fleksja w Aqhacie wskazuj, e powsta on najpniej, cho zawiera
archaiczne motywy. Tabliczki z tekstem poematu odnaleziono w domu najwyszego kapana,
zwanym te szko pisarsk, nieopodal wity Baala i Ela (lub Dagona).

122
Ch. VIROLLEAUD, La lgende phnicinne de Danel. Texte cuniforme alphabtique avec
transcription et commentaire prcd dune introduction ltude de la civilisation dUgarit (Mission de Ras
Shamra 1), Paris: Paul Geuthner 1936.
123
A. HERDNER, Corpus des tablettes, jw.
124
C.H. GORDON, Ugaritic Textbook (Analecta Orientalia 38), Roma: Pontificium Institutum Biblicum
1965, reprint 1998 klasyczny podrcznik ugarytologii (obszerna gramatyka, teksty w transliteracji, sownik,
indeksy, wybr tekstw w pimie klinowym).
125
DIETRICH M., LORETZ O., SANMARTIN J. (red.), Die keilalphabetischen Texte, jw.
126
J.B. PRITCHARD, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, Princeton, NJ:
University Press
3
1969, s. 149-155. Tekst ang., bogato ilustrowany, take w: V.H. MATTHEWS, D.C. BENJAMIN,
Old Testament Parallels. Laws and Stories from the Ancient Near East, New Jersey: Paulist Press (
1
1991)
2
1997,
s. 66-75. Inne ang. tumaczenie w: N. WYATT, Religious Texts from Ugarit. The Words of Ilimilku and his
Colleagues, Sheffield: Sheffield Academy Press (
1
1998),
2
2002, reprint 2006, s. 246-313; a z obszernym
wstpem i komentarzem (owoc wieloletniej pracy i wielu publikacji autora nt. Aqhata): B. MARGALIT, The
Ugaritic poem of Aqht: text, translation, commentary (BZAW 182), Berlin, New York: W. de Gruyter 1989, s.
143-165.
127
A. TRONINA, Eposy ugaryckie o Kerecie i Aqhacie, s. 563-621.
128
Pierwszy znak wskazuje na jedn z trzech tablic poematu, skrt D wskazuje na utwr Legenda
Danela, kolejne oznaczenia wskazuj na kolumn i werset.
129
Przyimek l (ug. i hebr. do, dla, w stron, z powodu) jako prefiks moe suy, podobnie jak w
hebrajskim biblijnym, wyraeniu celownika (nota dativi): Aqhatowi czy te jako lamed auctoris: Aqhata (por.
np. hebr. : l
e
dwid, bardzo czsty w tytuach psalmw).
130
Chodzi zapewne o Nikamdu II (ok. 13601330 przed Chr.). To za jego rzdw Ugarit zmienio
orientacj polityczn z pro-egipskiej i prawdopodobnie dobrowolnie poddao si zwierzchnoci imperium
hetyckiego. Krl ten oprcz zasug politycznych pooy wielkie zasugi dla ycia kulturalnego i artystycznego
miasta. Za jego czasw odbudowano po poarze paac krlewski w imponujcej formie. Ponadto wtedy take
przepisano, a moe i napisano liczne teksty mitologiczne i kultowe, wiadczce o bogactwie i wysokim poziomie
ugaryckiej literatury.
131
A. Tronina w cytowanym wyej opracowaniu poematu, docza do niego (z pewnym znakiem
zapytania) kolejne trzy tabliczki, okrelane roboczo jako Refaim.
58
b) Tre poematu
Epos opowiada histori zblion klimatem do opowiada o patriarchach zawartych w
Ksidze Rodzaju. Danel (lub Daniil), krl Harnamitw, to czowiek prawy i mdry, sdzia
rozstrzygajcy spory. On i jego ona Danataj s jednak bezdzietni. Opowie rozpoczyna si
tym, jak Danel podejmuje si siedmiodniowego rytuau, podczas ktrego spoywa pokarm
bogw i pije pokarm witych, aby wyprosi syna. Boleje nad brakiem potomka, ktry
zachowaby pami o nim, kontynuowa skadanie ofiar w wityni i pomaga mu na
staro
132
. Sidmego dnia Baal wstawia si za Danelem do najwyszego boga, Ela. Ten bierze
za rk
133
i bogosawi Danela, ktry uradowany powraca (prawdopodobnie ze wityni) do
domu. Tam odwiedzaj go Koszarytki, boginki podnoci
134
, a krl goci je hojnie w swym
paacu i karmi przez sze dni. Sidmego dnia zrczne boginie odchodz, pozostawiajc
rozkosz ou poczcia i rado ou narodzin.
Tu nastpuje brak wikszej partii tekstu, jednak z caoci wynika, e Danelowi rodzi
si dugo oczekiwany potomek, ktremu nadaje imi Aqhat. Kiedy Aqhat jest ju
modziecem, jego ojcu skada wizyt Koszar-Hasis
135
, boski kowal. Serdecznie ugoszczony,
wrcza Danelowi podarunek cudowny uk i strzay. Ojciec wrcza go Aqhatowi z
religijnym napomnieniem, aby pierwociny swych oww skada do wityni. W
midzyczasie epos wzmiankuje codzienne zajcie Danela: siada w bramie i rozstrzyga spory,
biorc w obron sierot i wdow.
Po kolejnej luce w opowiadaniu znajdujemy si na uczcie (by moe ku czci bogw),
na ktrej bogini Anat spostrzega uk Aqhata. Bogini bardzo pragnie tej niezwykej broni. W
zamian za uk proponuje ksiciu najpierw zoto i srebro, a potem niemiertelno. Aqhat
jednak zgodnie z konwencj staroytnych bohaterw mitologicznych odrzuca te atrakcyjne
propozycje
136
, przytomnie odpowiadajc, e dar niemiertelnoci jest prb oszustwa, gdy
przeznaczeniem ludzi jest umrze. Proponuje bogini rozsdnie, by poprosia Koszara o drugi

132
Poetycki passus o roli syna, potomka pojawia si tu kilkukrotnie (w ustach Baala, Ela i samego
Danela). Zob. szerzej w: Y. AVISHUR, The Duties of the Son in the story of Aqhat and Ezekiels prophecy on
Idolatory (chap. 8), Ugarit-Forschungen 17 (1985), s. 49-60. Szerokie omwienie rytu Danela zob. w: D.P.
WRIGHT, Ritual in narrative. The dynamics of feasting, mourning, and retaliation rites in the Ugaritic tale of
Aqhat, Winona Lake: Eisenbrauns 2001, s. 20-47.
133
Ten fragment o wziciu za rk jest rnie przez specjalistw rekonstruowany i tumaczony, zob.
szerzej J. OBERMANN, How Daniel Was Blessed With a Son: An Incubation Scene in Ugaritic, JAOS Supplement
6 (1946), s. 4.6.19; J.J. JACKSON, H.H.P. DRESSLER, El and the Cup of Blessing, Journal of the American
Oriental Society 95 (1975), s. 99-101; D. PARDEE, An Emendation in the Ugaritic Aqht Text, Journal of Near
Eastern Studies 36 (1977), s. 53-56 (chodzi wanie o poprawk tego wersetu).
134
W ugaryckiej literaturze boginki odpowiedzialne za kwestie podnoci (ludzi i zwierzt), jest ich
siedem, ich poszczeglne imiona mog by te rzeczownikami pospolitymi. Szerzej zob. np. W.G.E. WATSON,
The Goddesses of Ugarit. A Survey, Studi Epigrafici e Linguistici 10 (1993), s. 47-59 (tu: 52).
135
Koszar (zwykle pod podwjnym imieniem: Koszar-wa-Hasis ktr-w-hss czyli zrczny i
zdolny/pomysowy) peni w panteonie ugaryckim funkcj analogiczn do greckiego Hefajstosa, funkcjonuje
jako patron rzemiosa. Szerzej zob. np. P. XELLA, Paolo, Lpisode de dnil et kothar (KTU 1.17 = CTA 17 V
1-31) et Gen 17: 1-16, Vetus Testamentum 28 (1978), s. 483-88.
136
Podobn propozycj otrzyma Gilgamesz od bogini Isztar i rwnie dumnie j odrzuci.
Marcin Majewski
59
taki sam uk, i na koniec karci j sowami: uki s dla wojownikw! Czy teraz bd
polowa kobiety?
To wszystko rozwciecza Anat, grozi dzielnemu Aqhatowi mierci i bezporednio
po rozmowie udaje si do Ela, prawdopodobnie po zgod na zemst i zdobycie uku. Tu
koczy si pierwsza tablica. Kolejna tablica opisuje, jak Anat grozi Elowi, z czego wynika, e
bg wpierw chcia powstrzyma porywcz bogini. Pod wpywem groby El ulega i wyraa
zgod (przez brak sprzeciwu). Tu znw brak partii tekstu. Kolejny fragment opisuje, jak Anat
przy pomocy zaprzyjanionego wojownika Jatipana zaczaja si na chopca. Wojownik
prbuje jeszcze odwie j od tego czynu, ale bogini nie sucha. Szybuje z Jatipanem wrd
stada sokow i spuszcza wojownika w postaci ptaka wprost na Aqhata, a ten zadaje chopcu
miertelne uderzenie. Dusza Aqhata ulatnia si przez nozdrza jak mga. Anat dopiero po
fakcie zdaje sobie spraw, e dla uku zbia dzielnego, niezwycionego ksicia i rozpoczyna
aobn lamentacj. Kolejny czytelny fragment rozpoczyna si uwag, e cudowny uk (by
moe wypuszczony z rki bogini) ginie bezpowrotnie w odmtach wody, a Anat kontynuuje
lamentacj, wspominajc wielkie czyny Aqhata
137
. Konsekwencj morderstwa jest susza
sprowadzona przez Baala i niszczca plony.
Pughat, siostra Aqhata, cho nie wie nic o mierci brata, zaczyna mie ze przeczucia.
Oboje z ojcem Danelem bolej z powodu braku deszczu. Danel objeda wysche pola i
narzeka, gdy nagle widzi posacw. Dowiaduje si od nich o mierci modego ksicia. Przy
pomocy Baala odnajduje szcztki ciaa swego syna, grzebie je i rzuca seri przeklestw na
miasta, w okolicy ktrych zabito Aqhata. Sprowadza paczki do swego paacu i rozpoczyna
okres aoby, ktry trwa siedem lat. Jest to cigle czas nieurodzaju w kraju. Po skoczonym
okresie aoby Pughat prosi ojca o bogosawiestwo w celu pomszczenia brata.
Otrzymawszy je, szykuje si do wyprawy. Kpie si, maluje i wkada pikny strj, tak, aby
wyglda jak Anat. Ukrywa przy sobie sztylet i tak uzbrojona udaje si do obozu Jatipana, a
jej serce jest jak u wa. W obozie uwodzi swego wroga i upija go alkoholem. Ten w staniu
upojenia przechwala si zamordowaniem Aqhata i...
W tym momencie opowie si urywa, gdy brak ostatniego fragmentu trzeciej tablicy
z zakoczeniem eposu. Wydaje si jednak, e dzielna Pughat osiga swj cel i dokonuje
pomsty na Jatipanie. Moliwe jest te, e Anat przywraca modzieca do ycia
138
, a do kraju

137
Znane by moe suchaczom z zaginionych czci poematu.
138
Wskazywayby na to sowa jej lamentu po morderstwie na ksiciu: zabiam ci z powodu twego
uku, z powodu twych strza nie pozwoliam ci y (A. Tronina; J.C de Moor). Tekst ten, ktry wyglda tak:

mona zrekonstruowa te w inny sposb: Winna jestem z powodu twego uku, winna z powodu twych strza.
Nie ye [wystarczajco dugo, o Aqhacie] (B. Margalit) lub ciebie przywrc do ycia (M. Coogan).

Za takim rozumieniem poematu przemawiaaby rwnie paralelela Danel Hiob. Ramy poematu o Aqhacie s
podobne do historii biblijnego Hioba, ktry najpierw straci cae potomstwo, a potem je odzyska. By moe nie
60
powraca urodzaj. Czy jednak poemat koczy si tak, jak przypuszczam? By moe nigdy si
tego nie dowiemy.

c) Jzyk poematu
Chyba pierwszym istotnym podobiestwem omawianego poematu i literatury Starego
Testamentu jest zamiowanie do paralelizmu. Paralelizmy, najczciej w formie
synonimicznej
139
, napotykamy w caym utworze. Ju pocztkowy nakaz skierowany do
Danela brzmi:

Niech zdejmie szaty, wejdzie do oa i spocznie,
Niech zdejmie odzienie i zanie.
140

W kolejnych strofach utworu ta forma dominuje:
Jake biedny jest Danel, Opiekun,
Jak nieszczliwy jest Bohater Harnamita.
Nie ma syna, jak jego bracia,
I potomka, jak jego krewni.
Niech wic i on ma syna, jak jego bracia,
I potomka jak jego krewni.
Przecie spoywa pokarm bogw
I pi pokarm witych
Pobogosaw mu, Byku Elu, mj ojcze,
Poszcz mu, Stwrco stworze.
Przykad paralelizmu antytetycznego:
Gono si rozemiaa Anat,
Lecz w sercu knua podstp.

Odkryte teksty Egiptu, Mezopotamii i Kanaanu pozwalaj nam wysnu oglny
wniosek, e paralelizm jest cech charakterystyczn dla staroytnej poezji Bliskiego
Wschodu. Odkrycia z Ebli pokazuj, e forma ta bya uprawiana z powodzeniem ju w III
tysicleciu przed Chr. (od ok. 2500 r.). Paralelizm to konstrukcja szczeglnie lubiana take w

jest to przypadkiem, e wanie imi Danela obok imienia Hioba pojawio si w Ksidze Ezechiela (14,14).
Zarwno jeden jak i drugi jest mem sprawiedliwym, wzorem i bohaterem, i co ciekawe, bohaterem nie
narodowym, ale obcokrajowcem (Danel nie by krlem Ugarit, lecz Harnamitw, a Hiob nie by Izraelit, lecz
Edomit).
139
Paralelizm synonimiczny polega na powtrzeniu (najczciej w drugiej czci wersetu) tego samego
obrazu, tej samej myli, lecz innymi sowami, synonimami. Oprcz tej formy paralelizmu, wyrniamy te
paralelizm antytetyczny (przeciwstawny, drugi czon paralelizmu zawiera terminy przeciwne) i syntetyczny
(rozwijajcy, drugi czon powtarza i rozwija, bd tylko rozwija myl z pierwszego czonu). Oprcz relacji
semantycznej, paralelizm moe by zbudowany take na paszczynie metrycznej, morfologicznej, syntaktycznej
czy dwikowej.
140
Paralelne elementy zaznaczono tym samym formatem czcionki. Przekad za: A. TRONINA, Eposy
ugaryckie o Kerecie i Aqhacie, s. 596-617, chyba, e zaznaczono inaczej.
Marcin Majewski
61
Biblii. Jest on podstawowym, obok rytmu, elementem i wyznacznikiem poezji hebrajskiej.
Dominuje w psalmach, pismach mdrociowych, jak Ksiga Hioba czy Przysw, oraz w
innych kompozycjach poetyckich Starego Testamentu.
Zwizan z paralelizmem waciwoci biblijnej literatury s konkretne paralelne
terminy, typowe pary wyrazw (paralelizm leksykalny), zaczerpnite jak si wydaje
wanie z literatury ugaryckiej. Specjalist i znawc tej dziedziny ugarytologii by jezuita,
ucze W.F. Albrighta, Mitchel Dahood, czego wyraz da m.in. w swoim trzytomowym
komentarzu do psalmw w serii Anchor Bible
141
. W legendzie o Danelu i Aqhacie pojawiaj
si stae pary rzeczownikw takie jak: sierota/wdowa, syn/potomek, brat/krewny,
bogowie/wici, dom/paac, stela/posg, rozkosz/rado, uk/strzay, grzech/pycha,
srebro/zoto, usta/wargi, rzeka/morze, synowie/crki itp. oraz pary czasownikw takie jak:
je/pi, ocali/wybawi, pocz/zaj w ci, rozsdza/rozstrzyga, dostrzec/zobaczy,
da/ofiarowa (udzieli, zesa), rzec/podnie gos, zabi/odebra ycie wszystkie podane
w paralelizmie. Celowo wybraem te, a nie inne pary, gdy niemal wszystkie z nich nawet
dosownie pojawiaj si w Biblii.
Dla przykadu: paralelizm serce (ug. lb; hebr. lb) wtroba, wntrze (ug. kbd,
hebr. kbd), gdzie oba rzeczowniki w sensie metaforycznym wraaj siedlisko rozsdku, woli i
uczu, pojawia si w eposie, np.: Zapakaa Pughat w swym sercu, wylewa zy w swym
wntrzu (KTU 1.19 I 34), a take w Biblii, np.: Jak wosk si staje moje serce, we wntrzu
moim topnieje (Ps 22,15b). Innym przykadem jest para wyrazw usta (ug. p; hebr. pe)
wargi (ug. pt; hebr. pt st. const. dualis), ktra pojawia si w legendzie o Aqhacie, np. w
KTU 1.18 IV 25; KTU 1.18 IV 37; KTU 1.19 II 43, a take niejednokrotnie w Biblii: Otwrz
moje wargi, Panie, a usta moje bd gosi Twoj chwa (Ps 51,17), Twoje usta ci potpi,
twoje wargi s wiadkami przeciw tobie (Hi 15,6), Wargi prawe lubi, co Bogu mie, a usta
niewiernych przewrotno (Prz 10,32). Kolejny przykad to para syn (ug. bn; hebr. bn)
crka (ug. bt, hebr. bt): Niech synowie twego domu, o Elu, niech crki twego domu si nie
ciesz (KTU 1.18 I 7-8), a w Biblii np.: Twoi synowie przychodz z daleka, na rkach
niesione twe crki (Iz 60,4b) czy Bo twoi synowie bd wzici do niewoli, a crki twoje pjd
na wygnanie (Jer 48,46b).
Przykadw identycznych par wyrazowych, sucych do zbudowania paralelizmu, w
poemacie i w Biblii jest wiele, a caej literaturze ugaryckiej w porwnaniu z Bibli bardzo
wiele. O ile C.H. Gordon cytuje w swym Ugaritic Textbook 11 przykadw takich
paralelizmw leksykalnych wsplnych dla obu literatur
142
, W.F. Albright nieco wczeniej

141
Vol. 16 (New York: Doubleday 1966), vol. 17 (New York: Doubleday 1968) i vol. 17A (New York:
Doubleday 1970).
142
C.H. GORDON, Ugaritic Textbook, 14.3. Autor komentuje swe zestawienie w ten wymowny
sposb: Nowhere does the proximity of Heb. and Ugar. manifest itself more painly than in the pair of synonyms
used parallelistically in both languages (tame).
62
mwi o niemal stu przykadach takich wsplnych par wystpujcych w paralelizmie
143
, o tyle
ju M. Dahood mwi w swym ostatnim tomie komentarzy do psalmw (AB 17A) o liczbie
240 par wyrazowych wsplnych dla Biblii i literatury poetyckiej Ugarit
144
.
Kolejn cech zarwno Biblii, jak i literatury Ugarit (tu: eposu Aqhata) jest
powtarzanie duszych ni werset partii tekstu, czasem kilkukrotne, osigane przez woenie
tych samych sw w usta kolejnych bohaterw, czy bohatera i narratora. W Biblii
wielokrotnie dzieje si tak np. z poleceniami dyktowanymi przez Boga Mojeszowi, ze
sowami przekazywanymi prorokom, czy w partiach tekstu, gdzie wypowiada si bohater i
narrator. W poemacie o Aqhacie ta technika poetycka stosowana jest permanentnie, zatem
przytocz tylko pierwszy z brzegu przykad:

Niech si urodzi syn w jego domu,
Potomek w jego paacu.
Niech wzniesie stele bstwu rodowemu,
W sanktuarium posg swemu przodkowi.
Niech pole do ziemi jego miertelne tchnienie,
Niech prochom powierzy jego resztki.
Niech zamknie usta jego oszczercom,
Niech odpdzi tych, co go zniewayli.
Niech wemie go za rk pijanego,
Niech go prowadzi, gdy bdzie syty wina.
Niech mu przygotuje porcj w wityni Baala
I jego czstk w wityni Ela.
Niech oczyci mu dach w dzie szarugi,
Niech wypierze mu odzienie w dzie soty.

Ten przecie niekrtki tekst o idealnym synu-potomku powtrzony jest w tej czci
poematu a czterokrotnie. Najpierw pojawia si w ustach Baala jako proba skierowana do
Ela, potem powtrzony zostaje przez Ela jest to forma jego akceptacji proby Baala.
Kolejno zacytowany jest prawdopodobnie przez narratora (gdy brak pocztku fragmentu) i
na kocu przez samego Danela.
Innym przykadem form wsplnych s tzw. przysowia numeryczne, polegajce na
zbudowaniu w drugim stychu paralelnej konstrukcji do pierwszego czonu, jednak z liczb
powikszon o jeden (czsto z doczonym wyliczeniem). W Biblii np.:

143
W: Peakes Commentary on the Bible, red. M. Black, H.H. Rowley, London-Edingurgh:
Thomas Nelson 1962, s. 62. Albright pisze w ten sposb: So far nearly a hundred examples of pairs of words
in parallelism have been found to be common to biblical Hebrew and Ugaritic (tame).
144
Kilka lat wczeniej w swym Ugaritic-Hebrew philology nadmienia, e rozpocz zbieranie tej listy,
na ktrej mia ju wtedy 125 takich par. Zob. M. DAHOOD, Ugaritic-Hebrew philology: marginal notes on recent
publications (Biblica et Orientalia 17), Rome: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1965, s. 44.
Marcin Majewski
63
Trzech rzeczy poj nie mog, a czterech nie znam: drogi ora po niebie, drogi wa
po skale, drogi okrtu po morzu, drogi mczyzny u modej kobiety (Prz 30,18n, por.
30,15.21n)
Bg raz powiedzia, dwa razy to syszaem: Bg jest potny (Ps 62,12)
W eposie o Aqhacie rwnie spotykamy kilka takich poetyckich form:
Przez siedem lat Baal czyni spustoszenie,
Przez osiem jedziec chmur.
145
(KTU 1.19 I 44n)
Uderz go dwa razy w skro,
Trzy razy nad uszami! (KTU 1.18 IV 23n oraz 34n)
Poza podobiestwami trzeba wskaza te powane rnice jzyka obu literatur.
Najwaniejsza z nich jest ta, e jzyk pism biblijnych, nawet tych poetyckich, jak psalmy czy
Ksiga Hioba, jest bardziej realistyczny i nieporwnywalnie bardziej zbliony do wypowiedzi
historycznej i konkretnie ludzkiej, ni mitologiczny i odrealniony jzyk poematu ugaryckiego.
Co ciekawe, Biblia, gdy mwi o prehistorii (Rdz 1 11), wypowiada si w formie
narracyjnej, prozatorskiej, podczas gdy caa literatura Mezopotamii i Kanaanu czyni to na
sposb poetycki. To podejcie historyczne w sposb zasadniczy rnicuje Bibli Izraela od
biblii mieszkacw Ugarit.

d) Wsplne toposy dla poematu i ST
146

Oprcz jzyka moemy wskaza na wiele wsplnych toposw (motyww, tematw).
1. Imi Danel. W poemacie ugaryckim Danel
147
(lub Daniel) to staroytny patriarcha,
mdrzec i krl Harnamitw. Panuje zgoda co do tego, e imi bohatera biblijnej Ksigi
Daniela oraz imi ma sprawiedliwego wymienionego u Ezechiala (14,14; 28,3) jest tym
samym imieniem, ktre nosi ojciec Aqhata. Ezechiel musia zna ugarycki poemat i bardzo
doceni jego gwnego bohatera: Synu czowieczy, gdyby jaki kraj zgrzeszy przeciwko Mnie
niewiernoci i gdybym wwczas wycign rk przeciwko niemu, i zama mu podpor
chleba, zesa gd, wyniszczy ludzi i zwierzta i gdyby tam byli owi trzej mowie: Noe,
Danel i Hiob, to tylko oni, dziki, sprawiedliwoci swej, ocaliliby ycie swoje wyrocznia
Pana Boga (Ez 14,13n). O paraleli Danel Hiob wspomnaiem wyej (przypis 36). Imi
Daniel powiadczone jest ju w tekstach pochodzcych z Mari (XVIII w przed Chr.) oraz
wanie w eposie o Aqhacie pochodzcym z Ugarit
148
.

145
Bardzo czsty w Ugarit epitet Baala jedziec chmur czy dosiadajcy chmur (rkb rpt) ma sw
analogi w okreleniu JHWH w Biblii: zasiadajcy na cherubach (jb hakk
e
rbm), np. 1 Sm 4,4; 2 Sm 6,2;
22,11; 1 Krl 19,5; 2 Krl 19,15; 1 Krn 13,6; Iz 37,16; Ps 18,11; 80,2; 99,1.
146
M. Majewski, Ugarycki epos o Aqhacie a Stary Testament (Midzy Bibli a kultur 1), w: Biblia w
kulturze wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 41-63.
147
Jego stay epitet, mt rpu, moe oznacza ma/czowieka z Raphon, miejsca pooonego o 30 mil na
wschd o Jeziora Genezaret (Tyberiadzkiego); w tej interpretacji Danel pochodziby z Galilei. Jednak inni
tumacz ten epitet jako czowiek opiekun/protektor i wtedy dotyczyby jego funkcji religijnych i krlewskich.
148
Hebrajska i aramejska wersja imienia Daniel dnjl w tekcie masoreckim brzmi Dnijjl.
Wokalizacja dokonana przez masoretw przynosi pewn trudno, bo skoro imi znaczy: moim sdzi jest Bg
Dnl, to cz badaczy uwaa, e prawidowa wokalizacja powinna brzmie raczej Dnijjl. U proroka
64
Warto jeszcze zwrci uwag, e Danel jako krl, swe pierwsze i najwaniejsze
zadanie wypenia roztaczajc opiek nad sierotami i wdowami (a wic pozbawionymi opieki i
zdanymi na wadc), co byo charakterystycznym zadaniem krla rwnie w Biblii (Ez
22,6n), a take Boga Krla (Pwt 10,18; Ps 10,16-18; 146,9n). Formua ta pojawia si take w
poemacie o Kircie (KTU 1.16 VI 46-47), a na staroytnym Wschodzie znana ju bya w
czasach Hammurabiego (XVIII w. przed Chr.).
2. Siedmiodniowy rytua Danela. Ju sam pocztek poematu (ten, ktry si
zachowa), zawierajcy opis rytuau Danela, przypomina w pewnych elementach opis
stworzenia wiata w Rdz 1 i inne tego typu teksty w Biblii. Mamy tu siedmiodniowy rytua,
gdzie w ostatnim dniu nastpuje zmiana (schemat 6+1); co wicej, wyliczany jest na kocu
kadej zwrotki dzie (w eposie po dwa naraz: dzie jeden i drugi, dzie trzeci i czwarty
itd.), tworzc jakby refreny dla tej czci narracji, podobnie jak w Rdz 1: i by wieczr i by
poranek, dzie jeden, (...) drugi, itd. jako refren i podsumowanie kadego dnia stwarzania.
Poza tym podobny jest schemat rozkaz wypenienie bardzo charakterystyczny dla literatury
kapaskiej (P) w Picioksigu
149
. Pouczenie-rozkaz boga (Ela lub raczej Baala), aby Danel
spoywa pokarm bogw i pi pokarm witych zostaje dokadnie powtrzony w formie
wypenienia trzy razy (w kadej parze dwch dni), a pouczenie, by zdj szaty, wszed do
oa i spocz, podane w paralelizmie, zostaje w takim samym paralelizmie powtrzone
przed kulminacyjnym dniem sidmym
150
.
Siedem jako liczba rytuau, to co staego w Biblii: siedem dni trwa wywicenie
kapana, siedem dni trwaj Przaniki (Maccot) oraz wito Namiotw (Sukkot), siedem dni
trwa stwarzania wiata itd.
3. Okres siedmiu lat. Czas siedmiu lat aoby Danela (KTU 1.19 IV 15-18), a z
drugiej strony siedmiu lat suszy i godu sprawdzonych przez Baala (KTU 1.19 I 44) pojawia
si w Biblii w m.in. historii Jzefa Egipskiego: siedem lat tustych i siedem lat chudych dla
Egiptu (Rdz 41) oraz w sowach proroka Gada do Dawida (siedem lat godu, 2 Sm 24,13).
Tak jak Danel odprawia aob przez siedem lat, tak Egipcjanie opakiwali Jakuba przez
siedemdziesit dni (Rdz 50,3). Sidmy rok by w Bibli rokiem szabatowym (reguluje go Kp
25); Bg wyda Izraleitw w rce Madianitw na siedem lat (Sdz 6,1) itp.

Ezechiela imi wystpuje zawsze bez spgoski j w formie Dnil. Mona je odczytywa zarwno jako
Daniel jak i jako Danel. Przekady greckie Biblii nie zachowuj Ezechielowej lekcji imienia, zawsze dajc
Danil. Niezalenie od wymowy jest to jednak to samo imi, oznaczajce moim sdzi jest Bg. Imi moe
brzmie zreszt jeszcze inaczej: w ugaryckim eposie o Aqhat wystpuje mdry krl Dnil, ktrego imi oznacza
moim sdzi jest El (od Dan(i)-ilu). Natomiast w literaturze akadyjskiej wystpuje rwnie imi: Dnlu.
Wprawdzie podobne, ale o zupenie innym rdosowie i znaczeniu, oznacza bowiem: Bg mj jest potny;
por. M. PARCHEM, Ksiga Daniela. Wstp. Przekad z oryginau. Komentarz (Nowy Komentarz Biblijny 26),
Czstochowa: Edycja witego Pawa 2008, s. 30.
149
Wedug tego schematu rozkaz wypenienie Bg stwarza wiat (Rdz 1,1 2,3), Noe buduje ark
(6,13-22), Jakub buduje otarz w Betel (Rdz 35,1-15), a Mojesz buduje Mieszkanie na pustyni (Wj 25 31 i 35
40).
150
Poemat mwi te o siedmiu dniach, w ktrych Danel z on goszcz boginki podnoci (sze dni
gociny, sidmego dnia boginki odchodz). To kolejny w utworze schemat 6+1.
Marcin Majewski
65
4. Topos cudownych narodzin z bezdzietnych rodzicw. Brak dziecka, a zwaszcza
potomka mskiego, i bl z tego powodu, uzupenione o drugi element: wyproszenie potomka
od bogw to w miar stay topos w literaturze bliskowschodniej. Wydaje si, e naley on
do wsplnego dziedzictwa staroytnych. W Ugarit zarwno legenda o Aqhacie, jak i legenda
o Kircie
151
wykorzystuj ten wdziczny motyw literacki. Oczekiwanym i wyproszonym u
bogw dzieckiem jest rwnie akadyjski krl Sargon czy heros antycznej Grecji Tezeusz. W
Biblii spotkamy si z t koncepcj narodzin w wielu opowiadaniach, m.in. takim wyproszony
dzieckiem jest Gedeon, Samuel, Izaak, Jan Chrzciciel. W niezwykych czy cudownych
okolicznociach rodz si rwnie Mojesz i Jezus. Ten powrt autora opowiadania do
narodzin czy dziecistwa jakiego wanego bohatera, bardzo wanej postaci, jest w jakiej
mierze charakterystyczny dla staroytnej literatury. Dziecko, ktre si urodzi w takich
okolicznociach, na pewno nie bdzie kim zwyczajnym, zapomnianym przez religi i
histori.
W naszym poemacie Danel byby jak biblijny Abraham tym sprawiedliwym
patriarch, ktry jest niestety bezdzietny i wraz z on Danataj bardzo bolej z tego powodu.
To porwnanie Danela z Abrahamem jest tu nieprzypadkowe. W eposie zwraca szczegln
uwag podobiestwo wizyty boskiego Koszara w domu Danela (KTU 1.17 V 7-33) z biblijn
histori zwiastowania opowiedzian w Rdz 18, gdy Bg przybywa w gocin do Abrahama,
by oznajmi mu, e bdzie mia syna. Zwrci na to uwag R. Alter w swym komentarzu do
Ksigi Rodzaju
152
. Ot Daniel, tak jak Abraham, siedzi u wejcia i jest ocieniony przez
drzewo, take podnosi wzrok, aby ujrze boskiego odwiedzajcego oraz prosi sw on, by
przygotowaa posiek dla przybysza z wybranego piknego zwierzcia ze stada.
Czy te podobiestwa midzy Rdz 18 a pit kolumn drugiej tablicy eposu o Aqhacie
s na tyle due, by wnioskowa zapoyczenie lub wspln tradycj? Trudno jednoznacznie
rozstrzygn. Tym niemniej podobiestwa historii Abrahama i Izaaka oraz historii Daniela i
Aqhata id gbiej, wskazuje na nie E.M. Good
153
: Abraham, tak jak Daniel, narzeka na brak
syna, a w wizji otrzymuje zapewnienie, e bdzie mia dziedzica z wasnego ona (Rdz 15,1-
4); tak jak Danel, skada na rozkaz Boy ofiary, ktre maj potwierdzi t obietnic (Rdz
15,7-16), cho porzdek zdarze jest rny. Danel na wie o synu reaguje miechem radoci,
a Sara w Rdz 18,12 miechem niedowierzania.
W kontekcie analizy koncepcji narodzin warto podkreli jeszcze jeden wany topos.
El pobogosawi Danela Opiekuna, a wtedy dopiero ten sta si podny. W Biblii

151
Kirta jest krlem Chabur, ktry cierpi z powodu braku potomka. Posuszny nakazom bogw w
kocu doczeka si upragnionego potomstwa.
152
Autor pisze tam: The whole scene seems to be a montheistic adaptation to the seminomadic early
Hebrew setting from the Ugaritic Tale of Aqhat (tabet V:6-7) in which the childless Dan'el is visited by the
craftsman-God Kothar. As Moshe Weinfeld has observed there are several links between the two texts: Dan'el
also is sitting by an entrance, overshadowed by a tree; he also "lifts up his eyes" to behold the divine visitor and
similarly enjoins his wife to prepare a meal from the choice of the flock. R. ALTER, Genesis: Translation and
Commentary, New York: W.W. Norton & Company, Inc., 1997, s. 196.
153
E.M. GOOD, Two Notes on Aqhat, Journal of Biblical Literature 77 (1958), s. 72-74.
66
bogosawiestwo udzielone przez Boga bardzo mocno wie si z podnoci i
przekazywaniem ycia: Bg pobogosawi je tymi sowami: Bdcie podne i mncie si,
abycie zapeniay wody morskie, a ptactwo niechaj si rozmnaa na ziemi (Rdz 1,22); Po
czym Bg im bogosawi, mwic do nich: Bdcie podni i rozmnaajcie si, abycie
zaludnili ziemi i uczynili j sobie poddan (Rdz 1,28).
5. Cudowna bro. Aqhat zostaje wyposaony przez Koszara, boskiego kowala, w
magiczn bro, dajc mu wielk przewag. Mody ksi staje si niezwycionym,
najmocniejszym z ludzi herosem. Motyw magicznej broni, otrzymania boskiej siy znw
wydaje si by uniwersalnym toposem literackim. Achilles otrzymuje niemiertelno ciaa
(poza pit) i cudown tarcz od Hefajstosa, a krl Artur dostaje legendarny miecz Excalibur.
W Biblii tak postaci obdarowan nadzwyczajn si jest sdzia Gedeon, ktrego bro tkwi
w zachowywaniu lubu nazireatu, czyli w niecinaniu wosw
154
. Gedeon to posta pikna,
ale i tragiczna zarazem, w kilku wanych elementach przypomina nam ksicia Aqhata:
cudownie narodzony z bezpodnych lecz bogobojnych rodzicw; mody wadca, obdarzony
niezwyk si i misj, ginie jednak zwiedziony kobiecym podstpem
155
.
R.J. Clifford jest przekonany, e autor dziewitego rozdziau Ksigi Przysw, malujc
obraz Pani Mdroci i Pani Gupoty, inspiruje si miedzy innymi znan mu legend o
Aqhacie. Bogini Anat jest t Pani, ktra udaje Pani Mdro (obiecujc m.in.
niemiertelno), ale okazuje si w kocu Pani Gupot, sprowadzajc, jak w Prz 9, na
bohatera mier
156
.
6. mier Aqhata. W opisie mierci Aqhata czytamy: Usza jak tchnienie jego dusza,
jak lina jego oddech, jak obok z jego nozdrzy (KTU 1.18 IV 36-38; por. KTU 1.18 IV 25n).
Dusza ulatnia si przez nozdrza Aqhata, jak oddech; gdyby wrci oddech, wrcioby ycie.
To koncepcja ycia pochodzcego z oddechu spotykana jest w rwnie w Biblii.
Aqhata opuszczaj dusza i oddech (ug. np) przez nozdrza (ug. ap ktre okrela
rwnie gniew). Hebrajskie terminy s tu analogiczne (np tchnienie, oddech, dusza,
ywe stworzenie; ap nos, nozdrza, gniew). Ju opis stworzenia czowieka wskazuje na
ten sam obraz: Wtedy to Pan Bg ulepi czowieka z prochu ziemi i tchn (nPaH) w jego
nozdrza (ap) tchnienie ycia (nimat Hayym), wskutek czego sta si czowiek istot yw
(nepe Hajjh) (Rdz 2,7). Ta sama idea powraca np. w bardzo plastycznej wizji ezechielowej
o wysuszonych kociach (Ez 37).

154
Szczegowe unormowania prawne lubu nazireatu zawiera Lb 6.
155
Zauwaa to np. K.M. CRAIG, Judges in Recent Research, Currents in Biblical Research 1 (2003), s.
159-185.
156
R.J. CLIFFORD, Proverbs IX. A Suggested Ugaritic Parallel, Vetus Testamentum 25 (1975), s. 298-
306. Pewne podobiestwa miedzy eposem Aqhata a Ksig Przysw dostrzega te J. RUFFLE, The Teaching of
Amenemope and Its will Connection with the Book of Proverbs, Tyndale Bulletin 28 (1977), s. 29-68 (zw. 41).
Marcin Majewski
67
7. Lamentacja Anat. H.L. Ginsberg
157
wskazuje na blisk paralel pomidzy
lamentacj (pieni aobn) Dawida nad mierci Saula i Jonatana oraz lamentacj bogini
Anat po mierci Aqhata. Chodzi zwaszcza o jeden werset, ktry w paralelnym zestawieniu
ujawnia nie tylko wspln koncepcj, ale i to samo sownictwo:
Gry Gilboa!
Ani rosy, ani deszczu niech na was nie bdzie, ani pl yznych!
Tu bowiem zostaa skalana tarcza mocarzy (2 Sm 1,21)
A jednak nie zdobyam jego uku,
I z powodu jego mierci widn pierwsze owoce lata,
Usychaj ziarna zboa w kosach (KTU 1.19 I 17-19)
W obu przypadkach poeta jest kierowany alem, smutkiem, a nawet rozpacz nad
strat tego jednego ukochanego, a strata ta pociga za sob plag nieszcz, zwaszcza
kltw suszy
158
. Paralelna frazeologia znw pozwala lepiej zrozumie tekst biblijny
159
.
8. Zemsta Pughat. Siostra Aqhata stroi si, maluje, przebiera, w zanadrzu chowajc
sztylet. Wchodzi do obozu przeciwnika, zwodzi, upija, a nastpnie zabija jego wodza, przez
co wypenia sw misj. Ten czyn dzielnej Pughat posiada przynajmniej jedn blisk paralel
w Pimie witym. Mianowicie, w ten sam sposb opowiedziany jest bohaterski czyn Judyty
w obozie Holofernesa (Jud 10 13). Nawet poszczeglne elementy tej paraleli s doskonale
zgrane. Oglny schemat wyania si nastpujcy: kobieta, powziwszy plan zemsty czy
rozprawienia si z przeciwnikiem, przerywa lub koczy okres aoby po stracie najbliszej
osoby. Zmienia radykalnie swj wygld: z poszczcej, lamentujcej osoby (co wizao si ze
strojem pokutnym, nieuczesanymi wosami itp.) zmienia si w prawdziw ksiniczk: kpie
si, piknie ubiera, maluje, ukada wosy i stroi si w najlepsze kobiece ozdoby (Jud 10
wymienia: acuszki, bransolety, piercienie, kolczyki i inne ozdoby)
160
, a w zanadrzu ukrywa
bro. Po otrzymaniu bogosawiestwa od swoich, udaje si do obozu przeciwnika i tam
dziki swemu piknu szybko trafia przed oblicze samego wodza. Uwodzi go swymi
wdzikami, upija winem (wino w obu przypadkach proponuje sam wdz) i wtedy zabija.
Ostatni element, zaginiony jeli chodzi o poemat Aqhata, to powrt do swoich z dowodem
zwycistwa w radoci i chwale. Kobieta staje si bohaterk narodow.

157
H.L. GINSBERG, A Ugaritic Parallel to II Sam. 1:21, Journal of Biblical Literature 57 (1938), s. 209-
13.
158
Niektrzy badacze klucz interpretacyjny poematu o Aqhacie widz wanie w zwizku z cykliczn
coroczn letni susz wystpujc na terenach wschodnich od Morza rdziemnego. W Enciclopedia Britannica
Online czytamy: The legend appears to have been a seasonal myth designed to account for the lands barrenness
during the dry summer months. Presumably the rest of the text related how fertility returned to the earth, either
through the resurrection of Aqhat or through the fathering of a new family by Danel.
(http://www.britannica.com/ z 25.02.2010).
159
Za spostrzeeniem Ginsberga idzie E.A. SPEISER w: An Analogue to 2 Sam 1:21, AQHT 1 44-45,
Journal of Biblical Literature 69 (1950), s. 377-378, wzmacniajc konkluzje poprzednika.
160
W legendzie o Aqhacie zy stan tekstu w tym miejscu nie pozwala na odtworzenie caego rytuau
strojenia si Pughat (jest mowa o kpieli, o ubarwieniu si purpur a po ramiona i o wyperfumowaniu si),
jednak moemy z du pewnoci przypuszcza, e jest on podobny do tego opisanego w Jud 10.
68
Dalsz paralel biblijn dzielnej Pughat jest take przebiega i bohaterska Jael, ktra
zabija wodza wrogiej armii (Sdz 4 5). Podobny motyw zemsty za mier najbliszej osoby
pojawia si w mitologii greckiej w historii Elektry, mykeskiej ksiniczki.

Bardziej szczegowa analiza eposu o Aqhacie pokazaaby zapewne wicej zbienoci
i wsplnych zalenoci. Celem wykadu nie jest jednak analiza wszystkich moliwych
elementw wsplnych, lecz prba podkrelenia na przekadzie analizy tego poematu wagi
bada literatury ugaryckiej dla lepszego poznania ta Biblii hebrajskiej oraz specyfiki jej
przesania.

C) Poemat o Kircie

M.C. Astour, A North Mesopotamian Locale of the Keret Epic?, UF 5 (1973) 29-39; M. Dietrich, O.
Loretz, Keret Die Umklammerung vonTraum und Leben. Ein Hinweis, UF 5 (1973) 271-72; R. Follet, Le
pome de Keret mythe social?, Bib 37 (1956) 341-48; J.C.L. Gibson, Myth, Legend and Folklore in the Ugaritic
Keret and Aqhat Texts (Supplements to VT 28), Leiden: Brill 1974, 60-75; B. Margalit, KRT Studies, UF 27
(1995) 215-315; S.B. Parker, The Historical Composition of KRT and the Cult of El, ZAW 89 (1977) 161-75;
S.B. Parker, The Pre-Biblical Narrative Tradition: Essays on the Ugaritic Poems Keret and Aqhat, Atlanta:
Scholars Press 1989; E. Verreet, Der KRT-Prolog, UF 19 (1987) 317-35; W.G.E. Watson, An Unrecognized
Hyperbole in Krt, Or 48 (1979) 112-17; N. Wyatt, A Suggested Historical Context for the Keret Story, UF 15
(1983) 316-18.

a) Dane o eposie
Tekst Poematu o Kircie, jakim obecnie dysponujemy, odnaleziono w ugaryckiej
bibliotece, ktra miecia si w wielkim budynku, nalecym przypuszczanie do najwyszego
kapana (rb khn)
161
. Powsta on w wyniku zebrania i zoenia razem wikszych i mniejszych
fragmentw tablic odkrytych w latach 1930-31. Fragmenty te publikowa Charles Virolleaud
partiami w okresie pomidzy rokiem 1934 1945
162
. Poemat zapisany by na trzech tablicach,
oznaczanych jako KTU 1.14-16, ktrych kolejno ustalono tylko na podstawie treci. Dzi
przechowywane s w pastwowym muzeum w Aleppo (Syria). Tabliczki maj zblione
wymiary (21,3 cm x 17 cm; 15 cm x 17,5 cm i 23 cm x 17,5 cm) i zapisane s po obu
stronach. Na kadej spisano tekst w szeciu kolumnach, po trzy po kadej stronie.
Stosunkowo najlepiej zachowaa si tabliczka pierwsza. Z szeciu kolumn drugiej tabliczki
zachowao si tylko kilkanacie linijek tekstu na dwch fragmentach, a trzeci tabliczk
odnaleziono w trzech fragmentach, na ktrych prawie kompletne s kolumny I i VI, pozostae
s do powanie uszkodzone. Ilo zachowanego tekstu pozwala jednak (jak w przypadku
eposu Aqhata) na odtworzenie treci mniej wicej w sposb cigy i rekonstrukcj wielu
szczegw. Pismo jest wyrane i staranne, wskazuje na rk Ilumilku znanego ju nam
jako skryby eposu Aqhata. Dwie tabliczki nosz tytu lkrt O Kircie lub nalecy do

161
Tu odnaleziono take epos Aqhata.
162
Por. Ch. Virroleaud, La lgende de Keret, roi des Sidoniens, Paris: Paul Geuthner 1936.
Marcin Majewski
69
cyklu Kirty
163
. Niektrzy uwaaj, e mogy istnie jeszcze inna czy inne tabliczki z
nieznan czci poematu.

b) Tre poematu
Opowie zaczyna si od ukazania cierpienia Kirty, krla Chabur (Hbr)
164
.
Sprawiedliwego krla dotkny rne plagi, ktre zniszczyy jego dom i rodzin. Jaki
posaniec przynis mu t dramatyczn wiadomo. Jednak tu tekst przynosi nam pierwszy
powany problem pojawia si przysowie liczbowe, ale trudno jednoznacznie ustali czy
chodzi o jedn on i siedmiu synw
165
, czy siedem on, ktre umieraj bezpotomnie
166
. Oto
pocztkowe wersety poematu:

Rd Kirty zosta spustoszony,
Zniszczony dom krlewski,
Ktry liczy siedmiu braci,
Omiu synw jednej matki.
Wadca nasz, Kirta, dozna klski,
Potomstwo Kirty zostao zrujnowane.
Otrzyma on on praw,
Prawowita maonk,
on polubi, lecz ona odesza (umara)
Nad drug (drugim) odprawi aob;
Trzecia (trzeci) z nich zmar przy porodzie (w peni zdrowia);
Czwarta (czwarty) podczas zarazy;
Pit (pitego) zabra Raszef (Raszap);
Szst (szstego) pochono Morze (Jam);
Sidma (sidmy) z nich pad(a) z rki Szalicha.

Kirta wic opakuje strat ony (on) i potomstwa. Paczc udaje si do swej komnaty,
gdzie rzuciwszy si na oe, zasypia gbokim snem. Podczas snu otrzymuje objawienie.
Ukaza mu si El, ojciec bogw i ludzi, zbliy si do Kirty i zapyta o przyczyn jego blu.

163
Por. przypis 121.
164
Virroleaud wskutek bdnej rekonstrukcji uwaa pocztkowo, e Kirta by krlem Sydonu, std w
jego editio princeps tytu: La lgende de Keret, roi des Sidoniens.
165
Tak interpretuj m.in. G.R. Driver, C.H. Gordon, A. Herdner, a w Polsce W. Tyloch.
166
Tak interpretuj m.in. U. Cassuto, A. van Selms, J. Aistleitner, J. Tropper, a w Polsce A. Tronina.
Zob. np. J. Tropper, Die sieben Frauen des Knigs Keret, UF 27 (1995) 529-532. Obie interpretacje maj swe
umocowania w argumentach filologicznych oraz paralelach poza ugaryckich. W Biblii argumentem za pierwsz
tez (7 synw) byaby paralela Kirta Hiob (7 synw, posaniec, utrata potomstwa, na koniec odzyskanie
potomstwa), natomiast argumentem za druga tez byaby paralela z Ksigi Tobiasza, gdzie moda Sara traci
kolejno siedmiu mw (Tb 3,8n), zanim maestwo z Tobiaszem zapewni jej upragnione potomstwo. Do
toposu siedmiu maonkw (on, mw) nawizuj te w Nowym Testamencie saduceusze zapytujc Pana
Jezusa, o kobiet polubion kolejno siedmiu braciom (zob. Mt 22,25nn i par.).
70
Chcc pocieszy krla, El proponuje mu rne kosztowne podarki, jednak Kirta mwi mu o
blu z powodu braku potomstwa. Wtedy El nakazuje mu zoenie ofiary dla Ela, swego
ojca i dla Baala, syna Dagona, a nastpnie poleca mu, aby zgromadzi wielk armi i z ni
wyruszy przeciw miastu Udum. Wyprawa dotrze do miasta po siedmiu dniach. Tam krl ma
otoczy miasto i uniemoliwi ludziom dostp do wody. Wtedy ma oczekiwa spokojnie, nie
atakujc miasta, przez sze dni. Sidmego dnia Pabil, krl Udum, przeraony takim
obleniem, wyle do niego posw i zaproponuje zoto, srebro, konie, niewolnice i inne
skarby, by Kirta odstpi od miasta. Ale ten ma odrzuci te propozycje i zada rki
najstarszej, piknej crki krlewskiej, Churaji (hrj), by poj j za on. Ona zapewni
upragnione potomstwo krlowi.
Krl po przebudzeniu uczyni wszystko, tak jak mu poleci El. Opis wykonania
polecenia dokadnie odwzorowuje opis nakazu, np.
Obmyj si i nabierz rumiecw,
Umyj rce a po okcie,
Od palcw a po ramiona.
Wejd w cie (witego) namiotu,
We baranka do rki,
Baranka ofiarnego w prawic... (KTU 1.14 II 9-14)

Obmy si i nabra rumiecw,
Umy rce a po okcie,
Od palcw a po ramiona.
Wszed w cie (witego) namiotu,
Wzi baranka ofiarnego do rki,
Kozioka do drugiej... (KTU 1.14 III 52-57)
A wic zoy Kirta ofiar i ruszy z nieprzeliczonym wojskiem na wypraw.
Trzeciego dnia drogi dotar do sanktuarium Aszirat (Aszery), bogini Tyru i Sydonu, gdzie
zoy dodatkowe lubowanie, e jeli uda mu si wyprawa, to ofiaruje kosztowne dary tej
bogini. Po dotarciu do Udum, otoczy miasto, jak mu poleci El, i zamkn mieszkacom
dostp do wody. Tak czeka przez sze dni. Sidmego dnia krl Udum wysa posacw do
Kirty ze znanym ju poselstwem. Brakujcy w tym miejscu tekst mona z pewnoci
uzupeni w oparciu o paralelne fragmenty. Kirta zada nie kosztownoci i podarkw, ale to
czego nie ma w swym domu, czyli Churaj za on. Druga tabliczka rozpoczyna si
znacznym brakiem tekstu (przynajmniej 40 linii), jednak mona si domyli, e Pabil zgadza
si na postawiony warunek, oddaje crk Kircie, chwalc jej przymioty i ubolewajc z
powodu jej odejcia. Z nim ubolewa cae Udum, o czym mwi ostatnie linie I kolumny.
Zaginiony pocztek kolejnej kolumny (ok. 20 linii) opowiada zapewne o powrocie Kirty z
wyprawy. Po powrocie odbywa si uroczysto zalubin i uczta, na ktrej s wszyscy
bogowie, cae zgromadzenie bogw. Baal wzywa Ela do pobogosawienia mode parze. El
Marcin Majewski
71
udzielajc bogosawiestwa yczy krlowi siedmiu synw
167
. Charakteryzuje kadego z
synw (brak ok. 15 linijek), nastpnie wymienia osiem crek Kirty, z ktrych najmodsz,
Oktawi, uczyni pierworodn. Inni bogowie take pobogosawili Kirte i wrcili do swoich
siedzib. Po upywie siedmiu lat Kirta ma takie dokadnie potomstwo, jakie zapowiedzia El.
Nastpnie para krlewska wyprawia uczt, na ktrej dowiadujemy si, e Kirta jest
chory, a maonka Churraja kae go opakiwa, gdy obawia si, e krl nie doyje jutra. Na
og przyjmuje si, e choroba jest nastpstwem niespenienia zoonego lubu przez Kirt
168
.
Nastpc krla ma by jego najstarszy syn, Jasib. Kolejny fragment zawiera lamentacj, jak
wygasza Ilchu, jeden z synw Kirty, nad umierajcym ojcem. Kirta pociesza syna i kae mu
wezwa najmodsza crk, jednak nie wyjawia jej prawdy. Ilchu z wczni uda si do
siostry. Ta na jego widok domylia si, z czym przychodzi, i zalaa si zami, ale Ilchu
uspokoi j mwic, e ojciec zaprasza ja na uczt. Ilchu w kocu wyjawia zaniepokojonej
Oktawii, e Kirta od trzech miesicy jest chory, od czterech jest saby! i kae jej
przygotowa dla niego grb. Z kolei, ona, jak jej brat, wyraa swj al przez lamentacj.
Ilchu skada ofiar w intencji sprowadzenia deszczu, gdy duga susza, spowodowana
zapewne chorob krla, wyczerpaa ju zapasy poywienia. El, widzc przykre nastpstwa
suszy, zwoa wszystkich bogw i boginie. Zapyta zebranych: kto spord bogw wypdzi
chorob Kirty? Lecz nikt spord bogw mu nie odpowiedzia. El pyta siedem razy i za
kadym razem nie otrzymuje odpowiedzi. Nabiera wic do rki glin i sam stwarza lepi
bstwo leczce Szatiqat i poleca jej uleczy Kirt. W tych samych sowach, co nakaz Ela jest
powtrzona scena uzdrowienia Kirty. Krlowi wraca apetyt
169
i nastpnego dnia znw
obejmuje rzdy w kraju. Jasib jednak nie chce odda wadzy, ktr sprawowa w czasie
choroby krla: przysuchuje si wewntrznym podszeptom, ktre potem dosownie powtrzy
swemu ojcu
170
. M.in. zarzuca krlowi, e nie sdzi sprawy wdowy i nie rozstrzyga
przypadku ucinionego
171
. Poemat koczy si przeklestwem rzuconym przez Kirt na
swego syna, jako reakcja na jego sowa:
Niech Choron roztrzaska, o synu,
Niech Choron roztrzaska ci gow,
(...)
Oby rycho zakoczy swe ycie,
Oby za sw bezbono zosta poniony!
Skryba: Ilumilku Ofiarnik.

167
To przemawiaoby za uznaniem na pocztku poematu siedmiu synw Kirty, ktrych straci.
168
Rekonstruuje si poemat w ten sposb, e szczliwy wadca po spenieniu swych marze (ona i
potomstwo) zapomnia o lubach zoonych Aszirat, co sprowadzio na niego zemst bogini w postaci choroby.
169
Co niechybnie jest oznak uleczenia; podobnie ewangelie mwic o wskrzeszeniu crki Jaira,
przypominaj polecenie Jezusa, eby j nakarmi (Mk 5,35-43; k 8,49-56).
170
w monolog wewntrzny przypomina nieco pokus Kaina przed zabiciem brata (Rdz 4,5-7).
171
Na te wane funkcje krla i ich biblijne paralele wskazywalimy przy okazji opisu rzdw krla
Danela z poematu o Aqhacie.
72
c) Jzyk poematu
Zwracaj nasz uwag podobne cechy jzyka, na jakie zwrcilimy uwag w eposie o
Aqhacie. A wic przede wszystkim paralelizmy, na ktrych zbudowany jest cay poemat. To
najwaniejszy wyznacznik poetyki zarwno w tej literaturze, jak i w Biblii. Spotykamy te
same oraz nowe stereotypowe, stae pary wyrazw paralelnych, ktre maj swe odpowiedniki
w parach wyrazw w Biblii.
Analiza i porwnywanie paralelizmw pozwala lepiej zrozumie niejasne zwroty
biblne. Na przykad w Psalmie 16,9 pojawia si taki zwrot: Dlatego raduje si [lb-j] moje
serce, cieszy si [kbd-j] moja dusza (BT). W tekcie hebrajskim cytowanego wersetu
pojawiaj si dwie stereotypowe pary sw: lb-j/kbd-j moje serce/ moja kbd?, oraz
mh/gll cieszy/radowa. Polskie tumaczenie w Biblii Tysiclecia oddaje hebrajskie
termin kbd-j jako moja dusza. To tumaczenie nie jest zbyt udane. Masoreci, czyli uczeni,
ktrzy do biblnego tekstu spgoskowego dodali samogoski (w okresie midzy VI a VII w.
po Chr.) odczytali kbd-j jako moja chwaa. Tymczasem w jednym z tekstw ugaryckich
czytamy: Wezbrao jej wntrze-wtroba [kbd-h] radoci Napenio si jej serce [lb-h]
wesooci Wntrze-wtroba [kbd] Anat zwycistwem (KTU 1.3 II 25-27). Podobiestwo obu
tekstw jest wyrane i trzeba przyzna, e tekst ugarycki rozjania werset biblny. Jest to
tylko jeden z przykadw, a porwnywanie poezji biblnej z tekstami ugaryckimi zaskakuje
uyciem identycznych wyrae, podobnych metafor i obrazw, oraz podobiestwem
frazeologicznym
172
.
Podobnie, jak w poemacie o Aqhacie, take tu spotykamy przysowia liczbowe, jak
zacytowane wyej czy: Niech ci urodzi siedmioro dzieci, I niech ci obdarzy omioma!
Wreszcie bardzo wanym elementem literackim, o ktrym przy okazji omawiani
eposu Aqhata tylko wspomniaem, jest schemat rozkaz wypenienie. Jest on wyranie
obecny na pocztku poematu w opisie snu Kirty (rozkaz Ela) i wyprawy krla na Udum
(dosowne wypenienie rozkazu Ela). Ten zabieg literacki polega wanie na dosownym
niemal powtrzeniu szczegowego nakazu otrzymanego od boga w opisie jego wykonania
przez bohatera. W Biblii najbardziej charakterystycznym tego przykadem jest opis budowy
Mieszkania, sanktuarium pustyni w Wj 25 31 i 35 40. Upraszczajc, rozdziay 25 31
opisuj Boy nakaz zbudowania Namiotu Spotkania, a rozdziay 35 39 opisuj wykonanie
tego nakazu. Rozdzia 40. stanowi podsumowanie take zbudowane wedug tego schematu.
Rozdziay 25nn (+ 40,1-16) przekazuj rozkaz Jahwe, wyraony czasownikami w perfectum z
waw inversivum
173
, 2. os. sing., typu: i uczynisz, i zbudujesz, i ustawisz, natomiast

172
A. Mrozek, Midzy Ugaritem a Starym Testamentem, Przegld Powszechny 7-8 (1019-1020) (2006),
s. 84.
173
Waw inversivum (tzw. inwersyjne, zwrotne) lub rzadziej waw consecutivum (waw nastpstwa),
czsto pojawia si w Biblii w narracyjnych formach wypowiedzi. Zmienia ono znaczenie czasownika z
dokonanego na niedokonany (przeszego na przyszy) i odwrotnie. Pierwotnie oznaczao nastpstwo czasowe
(czynnoci nastpujce po sobie w czasie jedna po drugiej), a potem zwizek logiczny (stosunek cznoci)
midzy zdaniami (czynnociami). To waw odsya do tego, co byo wczeniej w tekcie, pokazuje, e punktem
wyjcia jest poprzednie zdanie/zdania (nastpstwo logiczne); wyjtkiem jest tu Ksiga Rut, ktra rozpoczyna si
Marcin Majewski
73
rozdziay 35nn (+ 40,17-33) opisuj jego wykonanie za pomoc czasownikw w imperfectum
z waw inversivum
174
, 3. os. sing. i plur., typu: i zbudowa, i uczynili. Znaczne partie tekstu
Wj 35 39 s niemal dosownym (w formie czasu dokonanego) powieleniem analogicznych
fragmentw z rozdziaw 25-31, np.:
I zbudujesz otarz z drzewa akacjowego, majcy pi okci dugoci i pi okci
szerokoci. Otarz bdzie kwadratowy, na trzy okcie wysoki (Wj 27,1)
I zbudowa otarz z drzewa akacjowego, majcy pi okci dugoci i pi okci
szerokoci. Otarz by kwadratowy, na trzy okcie wysoki (Wj 38,1).
Rzeczywicie Mojesz uczyni wszystko tak, jak mu nakaza Jahwe, tak uczyni (Wj
40,16). Tekst hebrajski pokazuje, e analogiczne fragmenty nie s przypadkowe czy
swobodne, ale odzwierciedlaj rzemielniczo-artystyczn prac autora natchnionego
polegajc na odwzorowaniu formu zdaniowych
175
.
Podobnie Kirta czyni wszystko, jak mu El nakaza. Opis wykonani jest analogiczny,
cho zwraca uwag, e w obu przypadkach (Wj 25 40 i poemat o Kircie) nie jest on
rzeczywicie stuprocentowo dosowny. Mamy wraenie, e autor bdc w wielu wypadkach
dosownym, mg si lepiej postara w innych, gdzie nie ma tej dosownoci, lecz jest pewna
dowolno. To kolejna wsplna cecha obu utworw.
Analiza dostpnej literatury staroytnego Wschodu pokazuje, e jest to w miar stay
schemat literacki. Kompozycja rozkaz wypenienie przypomina znane od gbokiej
staroytnoci utwory schematyczne, w ktrych opis wykonania jest niemal dosownym
powtrzeniem uprzednio opisanego polecenia boskiego. Typowym przykadem s najdusze
inskrypcje, jakie istniej w jzyku sumeryjskim, a wrd nich Hymn o krlu Gudea
176
.
Krl-kapan Gudea z Lagasz (jedno z centrw kultowych Sumerw) otrzymuje we nie nakaz
zbudowania wityni dla Ningirsu, boga wegetacji
177
, przywdcy lokalnego panteonu z
Lagasz. Po otrzymaniu dokadnych instrukcji (bstwo ukazuje mu szczegowy plan) i
skrupulatnym przygotowaniu Gudea buduje wityni. Dwa grube walce z wypalonej gliny

waw inwersyjnym (z czasem tak si przyzwyczajono do tej formy narracji, e stosowano j ju stale). Na temat
waw inversivum zob. P. Joon, Grammaire de lhbreu biblique, Roma: Institut Biblique Pontifical 1923
(Rome
2
1947), 117, s. 319; W.J. Tyloch, Gramatyka jzyka hebrajskiego, Warszawa: Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego 1985, s. 179-181; G. Deiana, A. Spreafico, Wprowadzenie do hebrajszczyzny
biblijnej, opr. wersji pol. S. Bazyliski, Warszawa: Towarzystwo Biblijne w Polsce 2001, s. 129-130.
174
W Biblii rzadko wystpuje forma czasownika perfectum w narracji, natomiast czciej uywa si
konstrukcji imperfectum z waw inversivum.
175
Zob. szerzej nt. literackiego schematu rozkaz wypenienie w Wj 25 40 w: M. Majewski,
Mieszkanie Chway. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni, Krakw: WN PAT 2008, s. 85-88 i 320n.
176
Zob. H. Frankfort, Kingship and the Gods. A Study of Ancient Near Eastern Religion as the
Integration of Society and Nature, Chicago: University of Chicago Press (
1
1948),
2
1955, s. 255-256 (wybrane
fragmenty); A. Falkenstein, W. von Soden, Sumerische und akkadische Hymnen und Gebete, Zrich Stuttgart
1953, s. 154; G.A. Barton, The Royal Inscriptions of Summer and Akkad, New Haven 1929, s. 205-207.
177
P. Amiet, Religia Sumerw, w: wiat Biblii, red. A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw Warszawa
Krakw: Ossolineum 2001, s. 52-60.
74
zawieraj szczegowy opis budowy Eninnu, wityni Ningirsu wedug schematu rozkaz
wypenienie
178
. Zachowany posg krla, zwany Architekt z planem (ok. 2000 przed Chr.)
179

przedstawia Gude trzymajcego na kolanach du tablic, na ktrej narysowany jest boski
plan wityni. Kiedy witynia jest ukoczona, jak czytamy dalej w hymnie, Ningirsu i inni
bogowie wkraczaj do niej bogosawic krla. Ten sam wzr opisu erekcji wityni
zauwaamy w ugaryckim poemacie o krlu Kircie.

d) Wsplne toposy dla poematu i ST
1. Siedem dni, schemat 6 + 1. O tym schemacie literackim i tej symbolicznej liczbie
mwilimy przy okazji omawiania eposu o Aqhacie. Tu np. siedem dni drogi do Udum; sze
dni oblenia, a sidmego poddanie si miasta; El siedmiokrotnie pyta, kto uzdrowi Kirt i
siedmiokrotnie pozostaje to bez odpowiedzi itp.
2. Bezdzietny sprawiedliwy m, ktry uprosi u bogw potomstwo. Ten
charakterystyczny topos w literaturze starowschodniej rwnie omwilimy wyej.
3. Oblenie miasta Udum przez Kirt przypomina obleenie Jerycha przez Jozuego i
Izraelitw. Oba wydarzenia zbudowane s na schemacie 6 + 1: szec dni oblenia, sidmego
zdobycie miasta; w obu przypadkach zwycistwo nad warownym miastem nie odbywa si
przez militarn akcj, lecz z pomoc nadprzyrodzon.
4. Potwierdzanie przymierza, paktu zawartego miedzy dwoma macrstwami,
krlestwami, miastami przez branie crki krlewskiej za on jest spotykane w praktyce
politycznej staroytnego Wschodu. W ten sposb postpowa Salomon, biorc za on crk
faraona egipskiego; tak postapi i Kirta.
5. Siedmiu synw (crek/on). W Biblii ten obraz pojawia si nie tylko w historii
Hioba, ale take np. w opowiadaniu o matce machabejskiej, ktra traci siedmiu synw i sama
ginie (2 Mch 7), o Sarze, ktra traci kolejno siedmiu mw (Tb 3,8n), a w Nowym
Testamencie czytamy o kobiecie i jej siedmiu kolejnych mach, ktrzy po kolei umieraj
(zob. Mt 22,25nn i par.).
6. Analogia Kirta Hiob. Opowie o Kircie ma ramy narracyjne zblione do
nakrelonych proz ram Ksigi Hioba. Oto na sprawiedliwego i pobonego czowieka, krla
Kirt, spadaj klski, dotyczce jego rodziny i majtku. Krl oglda ruin swego paacu, traci
on i dzieci. Zostaje mu to ogoszone przez posaca. Bez tego wszystkiego, bez paacu,
ony, dziedzica, nie jest ju wielkim panem, ale praktycznie nikim. Jednak bg El przychodzi
z pomoc i zapowiada radykaln zmian sytuacji. Po wysuchaniu nakazw Ela sytuacja Kirty
rzeczywicie powraca do pierwotnego stanu, a nawet wydaje si lepsza. Wany jest tu motyw
siedmiu synw. To wszystko czyni postacie Kirty i Hioba analogicznymi, a epos o Kircie

178
Opis budowy wityni zob. ANET, s. 268-269.
179
W paryskim Luwrze; zdjcie i opis posgu zob. F. Tallon, Pocztki historii: Sumerowie z Lagasz, w:
wiat Biblii, red. A. Lemaire, tum. B. Panek, Wrocaw Warszawa Krakw: Ossolineum 2001, s. 43-51; te
Sumeryjska religia, w: G.J. Bellinger, Leksykon religii wiata, tum. T. Kochlak, T. Pszczkowski, Warszawa:
Wiedza Powszechna 1999, s. 373-377.
Marcin Majewski
75
pierwowzorem dla ram narracyjnych (prologu i epilogu), w ktre woony zosta waciwy
poemat o sprawiedliwym Hiobie.
W poemacie o Kircie czytamy, e potem spada na krla cika choroba, ktr prbuje
wykorzysta jego syn, Jasib, chcc dokona zamachu stanu. To z kolei przypomina nam
histori krla Dawida i jego syna Absaloma, ktry zdradziwszy ojca, obwoa si krlem,
jednak w kocu haniebnie zgina. Koniec poematu o Kircie taki sam los zapowiada Jasibowi.
7. Schemat rozkaz wypenienie. Sen (nakaz Ela) wyprawa (realizacja nakazu) oraz
kilka innych kompozycji w utworze zbudowane s wok tego literackiego schematu.
8. Wane znaczenie maj w literaturze ugaryckiej sny, jako moliwo komunikacji z
bstwem. Przez sen bstwo moe przekaza co wanego, za czym czowiek powinien
pody. Tak czyni Kirta, gdy El we nie objawia mu sw wol. Podobne przekonanie, co do
snw, odnajdujemy w Biblii. Sen Abrahama, drabina Jakuba, sny faraona wyjaniane przez
Jzefa Egipskiego, sny Nabuchodonozora wyjaniane przez Daniela, czy w Nowym
Testamencie sny Jzefa, ma Maryi, sen mdrcw, by inn drog wraca do ojczyzny, sen
Pawa i zmiana trasy podry misyjnej pod jego wpywem to tylko przykady wiadczce,
e rzeczywicie sen doceniany jest w Biblii, jako forma przekazu Boej woli i jako taki moe
suy. Nie zapominajmy jednak, e ju Stary Testament odnosi si do snw bardzo
krytycznie
180
.
9. Bogosawiestwo Ela zwizane jest wyranie z prokreacj, podnoci (o tym
rwnie ju mwilimy):
El (...) pobogosawi Kirt Ofiarnika:
We on, Kirto,
We on do swego domu,
Wprowad oblubienic do swego paacu!
Niech ci urodzi siedmioro dzieci
I niech ci obdarzy omioma!
Niech ci urodzi Jasiba, dziedzica,
Ktry bdzie si karmi mlekiem Aszirat
10. Krla Kirt poemat ukazuje jako syna Ela (np. KTU 1.14 II 6.24; 1.14 IV 6; 1.15
I 41) oraz jego dziedzica (np. KTU 1.14 II 8; 1.15 I 40). W Biblii znajdziemy ten sam
topos: Bg mwi przez Natana do krla Dawida: Ja bd mu ojcem, a on bdzie Mi synem (2
Sm 7,14; por. 1 Krn 28,6; Ps 2,6n
181
). Stwierdzenie synostwa Boego izraelskiego krla byo
punktem kulminacyjnym jego intronizacji (por. Ps 89,27n i jw.). Podobnie okrelenie Kirty
jako sugi Ela (np. KTU 1.14 III 49.51; 1.14 VI 35) znajduje sw analogi w Starym
Testamencie, gdzie krl Izraela by sug JHWH (np. Dawid w 2 Sm 7,5).

180
Szerzej na ten temat zob. np. R. Pindel, Magia czy Ewangelia? Konfrontacja gosicieli Ewangelii ze
wiatem magicznym w ujciu Dziejw Apostolskich, Krakw: Rafael 2003 (szczeg. rodzia VIII: Sen i jego
tumaczenie).
181
Tradycja chrzecijaska odnosi ten psalm mesjaski do osoby Jezusa, Syna Boego.
76
11. El stwarza bstwo leczce poprzez ulepienie go z gliny. Ten sam obraz stwarzania
zawiera Rdz 2, gdzie Bg-Garncarz stwarza czowieka przez ulepienie go z prochu ziemi.
12. Kolejnym motywem wsplnym dla literatury biblijnej i ugaryckiej jest motyw
witej gry. W Biblii jest ni Synaj, potem Syjon, a w ich przedstawieniu nie brak
elementw nawizujcych do gry pnocy, do Safonu, witej gry Baala: Zel wiato
swoj i wierno swoj: niech one mnie wiod i niech mnie przywiod na Twoj wit gr i
do Twych przybytkw! (Ps 48,3).
13. Moliwa jest te aluzja w poemacie do ofiar z ludzi: moda Oktawia miaaby by
zoona w ofierze dla zaegnania kryzysu dynastii. Moe w tym sensie najmodsza spord
dzieci Kirty przyjmuje funkcj pierworodnej ofiara pierworodnego bya niezmiernie
wana wrd pnocno-zachodnich Semitw, o czym mwiem, omawiajc religi Ugarit.
To tylko niektre, wyrane analogie midzy literatur ugaryck i biblijn.

Interpretacja poematw o Kircie i Aqhacie
Wydaje si, e poematy o Kircie, jak i o Aqhacie, modym ksiciu, stanowiy
manifest krlewskiej wadzy w Ugarit. Powstay prawdopodobnie na dworze krla
Niqmaddu II
182
i mog by byy manifestem jego pogldw czy reformy zamierzonej przez
tego wadc.
Oba poematy opowiadaj dzieje dwch krlw, Kirty i Danela. Chc oni godnie
przygotowa si na spotkanie ze mierci przez wyznaczenie dziedzica tronu, obaj jednak s
bezdzietni, czemu w kocu zaradzaj bogowie. Oba poematy zdaj si ka nacisk na gwne
obowizki krla (zwaszcza wymierzanie sprawiedliwoci, czyli opieka nad sierot i wdow
czsty motyw w Biblii) oraz na jego pobono i szczegln relacj z bogami (zwaszcza z
bstwem opiekuczym rodu). Obydwa poematy pokazuj te, jak powanym zagroeniem dla
rwnowagi ekonomicznej i przyrodniczej kraju moe by choroba i mier krla (lub jego
dziedzica, jak w przypadku Aqhata). Mimo uprzywilejowanej pozycji krla wobec bstwa,
wadza krlewska nie wie si w Ugarit z adn form ubstwienia; krl by zwykym
miertelnikiem. W tej dziedzinie wadca ugarycki nie ma adnych zudze, choby sami
bogowie proponowali mu niemiertelno (Aqhat)
183
.

D) Cykl Baala

S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy staroytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy Habilitacyjne
321), Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 1997; . Toboa, Cykl Baala z Ugarit (Teksty
staroytnej Palestyny i Syrii 1), Krakw Mogilany: The Enigma Press 2008; S.B.Parker (red.), Ugaritic
Narrative Poetry, Atlanta: Society of Biblical Literature 1997; M.S. Smith, W.T. Pitard, The Ugaritic Baal
Cycle:
tom 1: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU 1.1-1.2 (SVT 55), Leiden: Brill 1994.
tom 2: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4 (SVT 114), Leiden: Brill 2009.

182
Niektrzy jednak sdz, e chodzi o pniejszego krla, Niqmaddu III.
183
Tronina, s. 567.
Marcin Majewski
77

Cykl Baala to najwaniejsze i najdusze zachowane utwory mityczne z Ugarit. Dzieli
si je najczciej na trzy sekcje lub poematy. Centralnym tematem cyklu jest walka o
panowanie i krlewsk wadz Baala. Autor lub redaktor dziea to znany nam ju Ilumilku
(ilmlk), a swemu dzieu nada tytu lbl dla Baala, Baalowi
184
.
Ju sam fakt, e formaty tabliczek s rne, wiadczy, e teksty mitologiczne, ktrych
naczeln postaci jest Baal, nie stanowi jednego poematu lecz s rnymi mitami
powizanymi postaci gwnego bohatera. Take kolofony koczce niektre z nich oraz
liczne wewntrzne sprzecznoci pomidzy poszczeglnymi tekstami dowodz tego samego. Z
drugiej strony wzajemne podobiestwa filologiczne, narracyjne i stylistyczne, a take
bliniacza struktura konfliktw Baala z Jamem i Motem ka traktowa te mity jako nalece
do jednego cyklu.
Pierwszy wydawca mitw o Baalu, Ch. Virolleaud, oznaczy je symbolem AB od
pierwszych liter czstego w tych tekstach tytuu alijn bl, wokalizowanego Alijan Baal, czyli:
Wszechpotny Baal oraz symbolem BH, nawizujcym do imion gwnej postaci: Baal
Hadad (Haddu). Poczatkowo wyszczeglniano tu siedem zespow tabliczek. Po kolejnych
znaleziskach, klasyfikacji i poczeniu niektrych z nich ostateczna ich liczba to sze tablic
(KTU 1.1 1.6), ktre dzi otwieraj korpus mitologicznych i literacjich tekstw z Ugarit.
Tablice odnaleziono w latach 1930 1933 w domu najwyszego kapana, nieopodal wity
Baala i Ela (lub Dagona)
185
.
Zwykle wyrnia si dwa lub trzy gwne i autonomiczne wtki narracji w
nastpujcej kolejnoci:
1. walka Baala z Jamem, bogiem morza (III AB; KTU 1.1 1.2)
2. budowa paacu dla Baala (V AB i II AB; KTU 1.3 1.4)
3. walka Baala z Motem, bogiem mierci (I AB; KTU 1.5 1.6)
Kolejno tak za C.H. Gordonem zastosowao wielu wybitnych badaczy Ugarit
186
,
jednak cigle pozostaje ona w sferze hipotez. Np. J. Aisleitner ustala inn logiczn i
chronologiczn kolejno wydarze opowiedzianych w mitach: 1. walka z Motem, 2. walka z
Jamem, 3. budowa paacu
187
.
Nie wiadomo, czy wspczesna rekonstrukcja odzwierciedla pierwotn zawarto mitu
o Baalu. Poza fragmentami szeciu tabliczek, ktre wyszy spod rki Ilumilku, zachowao si
kilka innych tekstw nawizujcych do treci cyklu (KTU 1.7 1.11; KTU 1.110; KTU
1.133). Utwory te s cenn pomoc w rekonstrukcji niektrych fragmentw cyklu Baala,
jednak zy ich stan i brak jednoznacznego czy prawdopodobnego powizania z cyklem, kae
je traktowa osobno.

184
Por. przypis 121.
185
A.R. Petersen, Where did Schaeffer find the clay tablets of the Ugaritic Baal-cycle?, Scandinavian
Journal of the Old Testament 8 (1994) 45 60.
186
M.in. G.R. Driver, A.S. Kapelrud, J. Gray, A. Caquot, M. Sznycer, J.C.L. Gibson.
187
J. Aisleitner, Die Mythologischen und kultischen Texte aus Ras Schamra (Bibliotheca Orientalis
Hungarica 8), Budapest
2
1964, s. 11-12.
78

a) Mit o walce Baala z Jamem, bogiem morza
Mit o walce ze smokiem siga w pradawn epok chaosu
188
. Opowiada o walce na
mier i ycie, ktr stoczy Baal z potworem praoceanu Jamem. Jak zaznaczylimy wyej, w
jzyku hebrajskim sowo to oznacza po prostu morze. Lecz morze, z ktrym musia
walczy Baal, jest istot z pradawnego chaosu, straszliwym smokiem o siedmiu bach. Ten
budzcy groz potwr, ktry nazywa si rwnie Lewiatan, smok starodawny, zraniony
smok o siedmiu bach (por. Iz 27,1; Ps 74,13n; Hi 26,13) symbolizuje owe potgi chaosu,
ktre musiay zosta pokonane, aby wiat w ogle mg zaistnie.
Wedug przyjtej rekonstrukcji cykl rozpoczyna si zorzeczeniem Jama na bliej
nieokrelone krzywdy doznane od Baala. Bg morza domaga si pomsty u swego ojca, Ela. El
podczas uczty przychyla si do skarg Jama i zapowiada uwizienie Baala. Obaskawia
przychyln Baalowi Anat i jednoczenie wydaje rozkaz nadwornemu, boskiemu
rzemielnikowi Koszarowi, aby wybudowa paac dla Jama. Dokonuje si uroczysta
intronizacja boga mrz. Ten, po objciu wadzy krlewskiej, zaczyna realizowa swj plan
zemsty na Baalu. da od boskiego zgromadzenia wydania mu boga burzy. El w imieniu
wsplnoty spenia jego prob. Baal w napadzie szau uderza na posw, ale zostaje
powstrzymany przez Anat i Asztarte. Zniewolony, planuje zemst.
Do uwizionego Baala zstpuje Koszar (zwany tutaj przez metonimi Hasis,
zrczny) i proponuje mu sw pomoc. Boski inynier wrcza mu dwie czarodziejskie
maczugi z brzu, przy pomocy ktrych Baal ostatecznie obezwadnia Jama. Bogini Asztarte
ogasza zwycistwo Baala. W obliczu groby unicestwienia wtruje jej sam pokonany bg
mrz. Siostra Baala Anat wspiera brata w walce. Zbiera wszystkie swe siy i rozcignitego
na piasku, nieprzytomnego potwora Jama stacza do morza.
Zwycistwo Baala oznacza triumf modego, powstajcego stworzenia nad wrogim
stworzeniu elementem. Z biblijnego pogosu mona wnioskowa, e Baal stoczy walk nie
tylko przeciw mskiemu potworowi Jamowi, ale rwnie przeciw eskiemu smokowi
Rahabowi (Ps 89; Hi 26,12). Odpowiadao to podwjnoci prapotworw w babiloskim
eposie o powstaniu wiata: Enuma elisz
189
.

b) Mit o budowie paacu dla Baala na grze Safon
Zaraz po triumfalnej uczcie Baal zaczyna zbiega o wasny paac. Przywouje do
siebie krwaw bogini Anat i narzeka, e jako jedyny bg nie ma jeszcze adnej wityni
(paacu). Anat wstawia si do ojca bogw, Ela, ktry nie daje si zastraszy i zrcznie unika
jednoznacznej odpowiedzi. Baal i Anat prbuj wic zyska przychylno maonki Ela,

188
ANET 129-142; C.H. Gordon, Ugaritic Textbook, (Analecta Orientalia 38), Rome: PIB 41965, 68,1-
25. Mit omawia E. Jacobs, Ras Shamra et lAncien Testament, Paris: Delachaux et Niestl 1960, 43-47.
189
Apsu (istniejca od zawsze sodkowodna Otcha) i Tiamat (Ocean), ktre symbolizoway
pierwiastki: eski i mski; zob. J. Bromski, Enuma elisz, czyli opowie babiloska o stworzeniu wiata,
Warszawa 1925.
Marcin Majewski
79
Aszirat. W tym celu przynosz jej drogocenne dary zrobione przez Koszara i ta ostatecznie
daje si przekona. Udaje si na dwr Ela i skania go do akceptacji planw boga burzy.
Przy pomocy Koszara wzniesiono budowl. Wtedy ksi Baal, czyli Baal zabul
190

wysa posacw do bogw, zapraszajc ich na powicenie. Wydano przy tej okazji
wspania uczt, w ktrej wzio udzia siedemdziesiciu synw Aszery, a sam ksi pi
z kosztownego kielicha. Nie zabrako rwnie chru piewakw i piewaczek.

Zachoway si dwa opowiadania dotyczce budowy paacu Baala. Przede wszystkim
opowiada o tym najobszerniejszy, a zarazem jeden z najlepiej zachowanych poematw, ktry
pocztkowo oznaczona jako II AB (KTU 1.4). Obejmujc osiem kolumn tabliczk zoono z
szeciu fragmentw znalezionych w latach 1930 i 1933 w sumie ok. 530 linii, z ktrych
zachowao si prawie trzy czwarte.
O przygotowaniach za do budowy paacu Baala mwi inny poemat, ktry Ch.
Virolleaud oznaczy jako V AB. Znajduje si on na mniejszej tabliczce odkrytej w 1931 roku.
Zachowaa si ok. poowa pierwotnego tekstu, ktry wydawcy podzielili na sze czci,
niezupenie odpowiadajce szeciu kolumnom tabliczki.
Oto streszczenie tego drugiego, krtszego poematu (V AB), ktry szerzej przedstawia
wczeniejsze w micie wydarzenia. Poemat rozpoczyna si od opisu uczty przygotowanej
chyba przez Anat dla uczczenia zwycistwa nad potworami morskimi
191
. Ze szczegln
uwag obsugiwany jest Baal, dla ktrego Radmanu, jego suga, jakby podczaszy czy
podstoli, kroi lnicym noem tuste ksy. Miesza on tysic dzbanw wina, ktre mu podaje
w powiconych pucharach. Na kocu wszyscy przy wtrze cymbaw piewaj. Nastpna
kolumna mwi o do dziwnej rzezi, ktrej dokonuje porywcza Anat na wrogach Baala. Po
wyciciu w pie dwch miejscowoci w dolinie, rzuca si na biesiadnikw, jakich zastaa w
paacu, po czym paac oczyszcza si z krwi, Anat za obmywa si i namaszcza wonnociami.
Przeraony Baal prbuje umierzy rzdz krwi swej siostry, przesyajc jej w darze korale.
Spodziewa si, e ujta tym darem wemie w rce lir i bdzie piewa na jego cz. Potem
posacy (Gapan [Gupan] i Ugar) maj j zaprosi na gr Safon, gdzie Baal wyjawi jej
zamiar budowy paacu.
Anat przyja zaproszenie i udaa si do odlegej siedziby Baala:
Zaraz tedy skierowaa swe oblicze
Ku Baalowi na wysokociach Safonu
O tysic pl stad, dziesi tysicy miar.
Ujrza Baal sw siostr jak poda,
Jak nadchodzi ta, ktr zrodzi jego ojciec.

190
W Biblii Baal-Zebul (hebr. :: :r : ; sem. pan podziemia lub pan podziemnych wd). Od tego
imienia pochodzi prawdopodobnie imi demona Belzebub (Baal-Zebub): gr. P..,.eu, np. Mt 10,25; 12,24.27;
k 11,15.18.19. Imi oznacza wadc much.
191
Uczta przypomina opisane przez Homera biesiady bogw.
80
Tu brakuje ok. 15 kolejnych linii
192
. Dalsza cze opowiada, jak Anat, wtajemniczona
w plany Baala, stara si przez wstawiennictwo Aszirat, a take grob uzyska od Ela zgod
na budow paacu. El jest mocno przestraszony audiencj porywczej bogini:
Wiem, crko, e ty jeste jako mowie,
e nie ma wrd bogi jak ty wyniosej.
Czego pragniesz, o dziewico Anat?
Odpowiedziaa dziewica Anat:
Twoja decyzja, o Elu, jest mdra,
Twa mdro trwa na wieki,
ycie udziaem jest postanowie twych:
Krlem naszym Alijan Baal!
Sdzi naszym! Nie ma nikogo ponad nim!
My obie dar ode przynosimy,
Obydwie darowujemy puchar od niego.
Nieche westchnie i zawoa Byk El, ojciec jego,
El, krl, ktry go zrodzi.
Nieche zawoa Aszirat i synowie jej,
Elat i grono jej krewnych:
Niestety niema Baal domu, jak (inni) bogowie!
Dziedzica, jak synowie Aszirat
193
.
Z resztek ostatniej, szstej kolumny mona si zorientowa, e przedsibiorcze
boginie niezwocznie wysyaj Qodesz Armura do Kaftor (Kreta), po Koszara-Hasisa.

Nastpna tablica II AB nie jest dalszym cigiem opowiadania, ale jest nowym
poematem. W pierwszych czterech kolumnach (I IV) powtarza on szerzej tre kolumn IV i
V z poprzedniej tabliczki ale tu gwn rol odgrywa Aszirat. Dopiero pita kolumna
podejmuje wtek wezwania Koszara-Hasisa z ostatniej kolumny poprzedniego omawianego
tekstu. O samej budowie paacu mwi kolumna VI koczca si ju uczt w nowym paacu.
Nastpna kolumna (VII) wspomina o zdobyciu przez Baala przylegego terytorium, nad
ktrym ma panowa i opisuje wprawienie okna (czyli wyrwy w chmurach), z ktrej rozlega
si gos Baala grzmot (por. Ps 29). Poemat koczy si poselstwem do Mota, oznajmiajcym
mu objcie rzdw przez Baala
194
.

192
Uszkodzony pocztkowy fragment tablicy zawiera ale Baala z powodu braku paacu powtrzone
pniej przy kocu kolumny V.
193
Za: S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy staroytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy
Habilitacyjne 321), Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego 1997, s. 42.
194
Szerzej zob. S. Cinal, Baal z Ugarit, s. 44n.
Marcin Majewski
81
c) Mit o walce Baala z Motem, bogiem mierci
Baal jest bogiem burzy i urodzaju, a jego panowanie to okres deszczu, kiedy w
przyrodzie wszystko staje si zielone, kwitnie i dojrzewa. Mot w tym czasie czyha ju na jego
upadek. Mot jest przeciwnym biegunem Baala. Jest on bogiem obumierania i mierci. Za jego
panowania rda wysychaj, pola pustoszej, wegetacja zanika i ycie ustaje.
Baal po wyeliminowaniu Jama (mit 1) i zdobyciu, wybudowaniu paacu (mit 2),
zamierza teraz wykluczy z wali o wadz ostatniego prawowitego nastpc tronu Mota.
Posya do niego swe sugi z wieci o swym zwycistwie. Mot zaprzysiga pomci swego
brata Jama. Podstpnie zaprasza Baala, aby zstpi do krainy umarych, by ucztowa z jego
brami. Przeraony wczeniejszymi grobami Baal ogasza si jego wasalem i wyrusza w
podr. Bg burzy zstpuje do podziemia.
Wkrtce posacy Gapan i Ugar przybywaj na dwr Ela z wieci, i natknli si na
ciao Baala zabitego przez Mota. Na t wie El i Anat dokonuj aobnego rytuau.
Osierocony tron Baala ofiarowali bogowie najpierw jednemu z synw Aszirat,
Asztarowi. Lecz tron Baala jest dla niego zbyt wielki. Jego gowa nie wystawaa poza oparcie,
a jego nogi bujay w powietrzu, nie sigajc podnka. Asztar sam czuje, e tron Baala jest
nie dla niego i zrzeka si regencji. Tak wic Mot przez reszt roku, tzn. przez okres pory
suchej, zajmuje tron Baala. Tymczasem Anat wyruszya na poszukiwanie zabjcy swego
brata. Po wielu dniach spotkaa Mota i chwytajc go za kraj szaty zawoaa: O, mierci,
oddaj mi mego brata! Zdziwiony tym daniem Mot opowiada jej o spotkaniu z Baalem i o
poarciu go. Wtedy Anat dokonuje rytualnej zemsty: chwycia boskiego Mota, mieczem go
posiekaa, wialni go przewiaa, w ogniu go upieka, w arnach go roztarta, po polach go
rozwiaa, aby ptaki rozdziobay jego ciao, aby wrble nasyciy si jego czonkami. Wtedy
moc Mota na biecy rok zaamaa si cakowicie. Baal zmartwychwstaje i znw moe obj
wadz. Czyni to przez uroczyste wstpienie na tron pord radoci bogw oddajcych mu
pokon. Bogowie ci ponadto wznieli okrzyk: Naszym krlem jest Alijan Baal, on jest
naszym sdzi, i ponad nim nie ma nikogo! I w ten sposb rozpocz si nowy cykl ycia i
wegetacji.
Po siedmiu latach jednak Mot ponownie podnosi bunt przeciwko Panu ycia,
wyrzucajc mu, e z jego powodu dozna tylu upokorze, a wreszcie mierci z rki Anat.
da wic satysfakcji: daj mi jednego z twych braci, bym si nim poywi! Dalej Mot zdaje
si grozi, e jeli jego danie nie zostanie spenione, spowoduje wyniszczenie i smier
wszystkich ludzi. Odtd tekst staje si janiejszy. Znajdujemy w nim opis morderczego
pojedynku, jaki stoczyli Baal i Mot: Zwarli si jak zapanicy. Mot jest mocny i Baal jest
mocny. Ksaj si jak we. Mot jest mocny i Baal jest mocny; skacz ku sobie jak biegacze
(?). Mot upad i Baal upad.
Walka jest nierozstrzygnita. Dopiero solarna bogini Szapasz (Szapsz),
przypuszczalnie z rozkazu Ela, nakazuje Motowi zaprzesta dalszego oporu i uzna wadz
Baala nad ziemi. Zwycizc zosta wic ogoszony Baal, ale nie oznacza to bynajmniej
ostatecznej klski Mota. Ostatnia tabliczka cyklu koczy si hymnem ku czci Szapasz, ktra
82
schodzi do krlestwa mierci w otoczeniu bogw i duchw zmarych, a Koszar ma j chroni
przed morskimi potworami.
Poemat o walce Baala z Motem zdaje si najwyraniej podkrela agrarny charakter
mitu o Baalu. Dziwne dla naszej mentalnoci epizody staj si bardziej zrozumiae, jeli
przyj, e Baal jest tu uosobieniem oywczej wody, ktra opuszcza niebo w postaci deszczu,
by zosta wchonit przez spragnion ziemi. Nieoczekiwane poddanie si Baala
roszczeniom mierci, a nastpnie jego zabranie na gr Safon przez Anat i Szapasz, tumacz
roczny cykl opadw i odzyskania wody przez rda (anat) i soce (szapasz), ktre w
procesie parowania zwraca wod deszczowym chmurom (sapanu).

d) Interpretacja cyklu Baala
Od momentu odkrycia tabliczek podejmowane s prby caociowej interpretacji mitu.
Mona je uj w trzy gwne nurty:
a) rytualno-naturalistyczny
b) kosmogoniczny
c) polityczny (walka o wadz boga, patrona danej dynastii panujcej)
Nurt pierwszy (rytualno-naturalistyczny) widzi w cyklu celebracj przemian pr roku,
mitologiczny opis cyklu natury. Kontekst mitu jest rytualny, zwizany z kultyczn
interpretacj procesw natury
195
. Baal w tej interpretacji jest osobow si deszczu, burzy i
urodzaju, Jam ucielenia morza, rzeki, jeziora zczone w si podziemnego (pra)oceanu, a
Mot symbolizuje mier i por, gdy nic nie ronie.
Druga cieka interpretacji (kosmogoniczna), widzi w micie zmagania Baala z siami
chaosu i tworzenie nowego porzdku kosmicznego
196
oraz opis walki ycia ze mierci
197
.
Baal jest tu symbolem, rdem ycia, a Jam i Mot ucieleniaj pierwotny chaos i mier.
Trzeci nurt interpretacyjny (polityczny) podkrela walk o wadz boga, patrona danej
dynastii panujcej
198
. Cykl byby odbiciem historycznego konfliktu, wadcw, krajw, czy
dynastii i stanowiby instrument ideologii krlewskiej. Interpretacja ta jednak nie zostaa
wspczenie podtrzymana
199
.

10. Literatura Ugarit a literatura Starego Testamentu wnioski

Powysza pobiena analiza literatury ugaryckiej pozwala zauway, e odnajdujemy
tu wiele tradycji narracyjnych i poetyckich, ktre w nowej formie i odmiennym przesaniu
religijnym znajd si w historycznej, prorockiej czy mdrociowej literaturze biblijnej. Take

195
Tak np. Virolleaud, Dussaud, Gordon, Hvidberg, Gray.
196
Tak np. Fischer, Wakeman, Clifford, Wyatt.
197
Tak np. Cassuto, Cross, Margalit, del Olmo Lete.
198
Tak np. Obermann.
199
Zob. szerzej . Toboa, Cykl Baala z Ugarit (Teksty staroytnej Palestyny i Syrii 1), Krakw
Mogilany: The Enigma Press 2008, 61-62.
Marcin Majewski
83
bogaty ugarycki wiat bogw (El, Baal, Aszera, Jam, Mot, Dagon i inni) pojawia si w Biblii
wielokrotnie.
Literatura Starego Testamentu korzysta z wsplnego Semitom i staroytnym
dziedzictwa kulturowego. Jednoczenie, opisujc wiele wiadectw synkretyzmu religijnego,
sprzeciwia si takiej koncepcji religii, jak Izrael zasta w Kanaanie. Sprzeciw ten, zwaszcza
w literaturze deuteronomistycznej i u prorokw dotyczy takich zjawisk jak bawochwalstwo
(szczeglnie baalizm i aszeryzm), synkretyzm religijny, mylenie magiczne i mitologiczne,
brak powizania religii z moralnoci i wiele innych kwestii. Mwilismy o tym przy okazji
omawiania panteonu ugaryckiego na tle Starego Testamentu
200
.
Najwaniejsza konkluzja tych bada sprowadza si do wniosku, e przejmowanie
motyww, toposw, form i osigni ugaryckiej literatury (a szerzej: kananejskiej czy
bliskowschodniej kultury, czego dowodz inne tego typu badania) nie wizao si w Biblii, u
autorw natchnionych, z przejciem jednoczenie ich religijnej treci. Te same motywy i
formy funkcjonuj w Starym Testamencie w innych okolicznociach i jako same w sobie
neutralne su tu wyraeniu monoteistycznej i personalistycznej wiary Izraela. Stary
Testament nie ogranicza si do zapoycze, ale bardzo czsto, wanie poprzez nie,
polemizuje z ich pierwotnym rodowiskiem. Mona przyj tez o pewnej jednoci
kulturowej obejmujcej cae terytorium syryjsko-palestyskie. Jednoczenie trzeba pamita,
e przecie Biblia jest wiadectwem religii monoteistycznej, a Ugarit i kultura kananejska to
politeizm.
Badania, jak te przeprowadzone wyej, wykazuj w stopniu coraz bardziej
przekonujcym, e Izrael potrafi przyswoi wiele aspektw religijnych swego rodowiska,
przeksztaciwszy je jednoczenie w rodki wyrazu swojej wasnej wiary.

Postawa Izraela nie
ograniczaa si do przejmowania pewnych form i elementw religii Semitw, ale rwnie
czsto, a moe czciej, wyraaa si w sprzeciwie wobec takich form religii jak politeizm,
nierzd sakralny, ofiary z dzieci itp. oraz w formuowaniu niezalenych, wzniosych
koncepcji religijnych
201
. Stary Testament nawizuje do literatury Ugarit nie tylko poprzez
zaczerpnicie motyww i toposw, ale rwnie przez wyrany sprzeciw wobec
politeistycznej i mitologicznej religii kananejskiej oraz oryginalny na skale wczesnego
wiata religijny przekaz. Trzeba widzie w Biblii nie tylko wielo toposw zapoyczonych
przez Bibli z literatury starowschodniej ale te oryginalny i uniwersalny wkad pism
Izraela w kultur i literatur staroytnego wiata.
Relacje midzy tekstami z Ugarit a tekstami Starego Testamentu maj charakter
zoony. Nie mona bowiem jednoznacznie okreli ich bezporedniej zalenoci i wskaza
zwizkw pochodzenia. Mona jednak wskaza na dziedziny, w ktrych jest moliwe ich
porwnywanie. Punktem wyjcia do porwna tekstw biblnych i ugaryckich jest
stwierdzenie, e Ugarit i Izrael czya, jeli nie ta sama, to przynajmniej podobna kultura w

200
Zob. punkt 8. Panteon Ugarit, a zwaszcza ostatni podpunkt K Panteon Ugarit a Stary Testament.
201
Por. podobny wniosek Giovanniego Odasso w: Biblia i religie (Myl Teologiczna 52), Krakw:
Wydawnictwo WAM 2005, s. 215.
84
pierwszym okresie istnienia Izraela (XIII-IX w.). Co niewtpliwie zblia te dwa wiaty to
jzyk. W Ugaricie uywano jzyka nalecego do tej samej grupy jzykowej co hebrajski
(podzia tradycyjny j. semickich)
202
, nawet jeli nie zaliczymy go do rodziny kananejskiej.
Ponadto wierzenia religne Ugaritu, chocia byy specyficzne, waciwe dla tego miasta, to
jednak zawieray elementy wsplne wszystkim Semitom yjcym w Kanaanie. Do tego trzeba
jeszcze doda fenomen literatury, a w szczeglnoci blisko struktur poetyckich w Ugarit i
Izraelu. I wreszcie zaskakujce podobiestwo motyww literackich, obecnych w obu
literaturach
203
.
Naley jeszcze doda, e teksty ugaryckie s fragmentaryczne, a konkluzje nierzadko
opieraj si na hipotetycznej rekonstrukcji i interpretacji. O tym naley pamita chcc
porwnywa ugaryckie mity i legendy z tekstami biblnymi.

11. Wkad odkry w Ugarit w badania Starego Testamentu

Ugarit wywaro wielki wpyw na badania biblijne, nie tyle bezporednio w zakresie
archeologii i docieka historycznych, lecz na skutek znaczenia tekstw z jednej strony dla
jzyka hebrajskiego i tradycji poetyckiej ST, a z drugiej strony dla studiw nad religiami i
zwyczajami Kannanu i szerzej Bliskiego Wschodu. Teksty i inne znaleziska z Ugarit
dostarczaj nam cennej, jedynej w swoim rodzaju informacji nt. jzyka, poezji i religii
staroytnego Kanaanu.

A) Jzykowe rozjanienie trudnych miejsc ST
Ju pierwsze badania doprowadziy do rozpoznania cilej wizi jzykowej
ugaryckiego z hebrajskim. Jeli zachodz trudnoci w podtrzymaniu tego cisego
powizania, tumaczy si je diachronicznie, tzn. rnice mona wyjani na tej podstawie, e
jzyk ugarycki jest kilkaset lat starszy od znanego nam hebrajskiego. Wynikiem tego cisego
zwizku stao si uywanie ugaryckiego do rozwizania problemw Biblii hebrajskiej. Jest to
bez wtpienia z zasady jak najbardziej suszne i owocne w praktyce
204
. Zaufanie do innych
jzykw semickich zawsze byo i jest czym nieuniknionym w badaniach nad raczej
ograniczonym korpusem biblijnej hebrajszczyzny, obejmujcym setki sw, ktre wystpuj
tylko raz w Biblii (hapax legomena). Jednoczenie wane jest, by nie ulega zanadto euforii
ugarycki to nie hebrajski
205
i nawet tam, gdzie znaczenie sowa czy formy gramatycznej jest

202
Szerzej zob. M. Majewski, Klasyfikacja jzykw semickich, w: Studia Leopoliensia 4 (2011), red. J.
Jzyk Uliasz, Materiay z midzynarodowego sympozjum w Lwowie-Brzuchowicach, s. 137-155; M. Majewski,
fenicki brat bliniak hebrajskiego? w: Sowo jego pono jak ogie (Syr 48,1). Ksiga Pamitkowa ku czci
Ksidza Profesora Tadeusza Brzegowego, Tarnw: Biblos 2011, s. 189-207.
203
A. Mrozek, Midzy Ugaritem, s. 81.
204
Zob. np. M. Dahood, Ugaritic-Hebrew philology: marginal notes on recent publications (Biblica et
Orientalia 17), Rome: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1965.
205
Nowsza klasyfikacja jzykow semickich nie zalicza ich cile do tej samej grupy, choby ze wzgldu
na rnice czasow ich funkcjonowania.
Marcin Majewski
85
w ugaryckim pewne, nie ma absolutnej gwarancji, e etymologicznie pokrewna forma w
hebrajskim ma tu identyczne znaczenie. Pod uwag trzeba wzi kontekst. Sam ugarycki te
nie zawsze jest jasny. Chocia ugarytologia stoi dzi w znacznym stopniu na wasnych
nogach i jest niezalen dyscyplin naukow, wiele tekstw zalicza si wci do niejasnych i
trzeba w ich interpretacji polega na rdach pozaugaryckich.
Jest jednak wiele sprawdzonych i potwierdzonych przypadkw, kiedy ST zawdzicza
tekstom z Ugarit sownikow i gramatyczn jasno. Np.
- w Prz 26,23 niejasno tekstu hebrajskiego eliminuje si, stwierdzajc, e hebrajski
kopista na pewnym etapie znieksztaci sowo odpowiadajce ugaryckiemu spsg, ktre znaczy
biaa emalia. Czonem porwnania jest na garnku glinianym srebrna polewa
tumaczenie, ktrego domyla si ju RSV. Istnienie tego sowa pozostawao nieznane do
czasu odkrycia go w Ugarit.
- ugaryckie sowo tpt odpowiada etymologicznie hebrajskiemu spt (:e: p),
tumaczonemu tradycyjnie jako sdzia (jak w tytule Ksigi Sdziw pm). Jednake
czste uycie tego terminu w ugaryckim w znaczeniu wadca potwierdza przypuszczenie,
e sdzia jest nie zawsze dobrym odpowiednikiem sowa hebrajskiego i oznacza znacznie
wikszy zakres autorytetu i wadzy ni tylko sdowniczy.
- w Am 1,1 zawd proroka Amosa jest okrelony jako noqed i tumacze maj
trudnoci z wyjanieniem tego terminu. Rwnowany termin w ugaryckim jak si okazuje
dotyczy sprzedawcy owiec lub weny, czowieka cieszcego si pewn pozycj spoeczn,
czasem za urzdowego pasterza witynnego.
Takie przykady mona mnoy.
Oba jzyki czy alfabet spgoskowy, bardzo wiele sw o wsplnym pochodzeniu,
co ujawnia si w identycznych czy bardzo podobnych rdzeniach wielu sw; gramatyka, czyli
morfologia i skadnia, wykazuje wiele cech wsplnych jzykom semickim pnocno-
zachodnim; wreszcie poetyk i narracj cechuj takie same figury, jak paralelizmy, typowe
wyraenia i okrelenia (wprowadzenie mowy bezporedniej, przybycie lub opuszczenie
danego miejsca, okrelenia czasowe, dat itp.), typowe pary wyrazw lub frazy stosowane w
paralelnych wersach czy wreszcie sowo w sowo powtarzane dusze partie tekstu. Znany
jest wkad ugarytologii do zrewidowania i zrekonstruowania na nowo wielu hebrajskich
terminw, zwrotw czy idiomw.

B) Objanienia rzeczowe trudnych miejsc ST
- Zakazany w Wj 23,19 zwyczaj ofiarny (bawochwalstwo) by obyczajem w Ugarit
- Bogowie w Ugarit tworzyli zbiorowo zwan w tekstach zgromadzeniem bogw
(phr ilm) lub zgromadzenie synw Ela. Instytucja zgromadzenia bogw ma swe analogie
w Biblii: Bg powstaje w zgromadzeniu bogw, porodku bogw sd odbywa (Ps 82,1).
86
Podobnie biblijni synowie Boy czy wici znajduje swj odpowiednik (pierwowzr?)
w anonimowych bogach, ktrzy zajmowali najnisze miejsca w zgromadzeniu panteonu
ugaryckiego i zwani byli bn ilm synami bogw czy istotami boskimi (por. hebr. b
e
n
hlhm synowie Boy) lub bn qd synami witymi (por. hebr. q
e
dm). W Hi 1,6
rozmowa JHWH z szatanem odbywa si w obecnoci b
e
n hlhm. Te same istoty w
dalszym cigu opowiadania zwane s q
e
dm wici (Hi 5,1). W Psalmie 89 jest mowa o
zgromadzeniu witych q
e
hal q
e
dm (w. 6) lub radzie witych sd q
e
dm (w.8), w
ktrej uczestnicz b
e
n lm (w. 7). W wizji Zachariasza q
e
dm wysani do proroka nosz
miano malk anio i przeciwstawieni s szatanowi (Zach 3,1).
Tych analogii i objanie rzeczowych szukalimy w trakcie analizy religii i literatury
ugaryckiej. Jest ich bardzo, bardzo wiele. Szczegowa egzegeza fragmentw biblijnych, np.
psalmw, nie moe si dzi obej bez bogactwa danych ugarytologii, co ukaza chociaby
may eksperyment statystyczny przywoany we wprowadzeniu.

Marcin Majewski
87

ROZDZIA III
Jzyk ugarycki na tle jzykw semickich

12. Jzyki semickie w rodzinie afroazjatyckiej

Z. Gob, A. Heinz, K. Polaski, Sownik terminologii jzykoznawczej, Warszawa: PWN 1976; S.
Piaszewicz, E. Lipinski, Jzyki semickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys oglny, Pozna: UAM 2001; E.
Rzewuski, Wstp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2004.
V.E. Orel, O.V. Stolbova, Hamito-Semitic Etymological Dictionary. Materials for a Reconstruction
(Handbuch der Orientalistik Abt. 1, Bd. 18), Leiden - New York - Kln 1995; I.M. Diakonoff, Semito-Hamitic
Languages: An Essay in Classification, Moscow: Nauka 1965; I.M. Diakonoff, Afrasian Languages, Moscow:
Nauka 1988; O. Durand, Precedents chamito-semitiques en hebreu: etudes d'histoire Linguistique, Roma:
Universita degli Studi "La Sapienza" 1991; Ch. Ehret, Reconstructing Proto-Afro-Asiatic (Proto-Afrasian):
vowels, tone, consonants, and vocabulary, Berkeley: University of California Press 1995.

Rodzina afroazjatycka to olbrzymia rodzina jzykowa, obejmujca swym zasigiem
niemal ca Afryk pnocn i Bliski Wschd, dawniej zwana semito-chamick (lub chamito-
semick) od imion synw Noego, Sema i Chama (zob. Rdz 10). Przymiotnik semicki
zosta nadany przez Augusta Ludwika Schlzera w XVIII w. Okrela najczciej (i w
przyblieniu) ludy, ktre wedug tekstu biblijnego wywodz si wanie od Sema, jednego z
synw Noego (Rdz 10,21-31).

Jzyki afroazjatyckie (chamito-semickie) dziel si na kilka gazi:
jzyk egipski z koptyjskim
jzyki berberyjskie (berberyjsko-libijskie)
jzyki omockie
jzyki czadyjskie
jzyki kuszyckie
jzyki semickie
Wzajemne zwizki midzy szecioma
206
gaziami afroazjatyckich jzykw nie s
jednakowe. Jzyki czadyjskie, na tyle na ile s nam one obecnie znane, stanowi grup
najbardziej wyizolowan. Prawdopodobnie protoczadyjski, a nastpnie egipski najwczeniej
oderway si od wsplnego pnia.

206
Czasem grup jzykw omockich traktuje si jako jzyki zachodniokuszyckie i wcza do gazi
kuszyckiej; wtedy wyrnia si pi gazi.
88
Protosemicki (przodek jzykw semickich) pozostawa jeszcze w bliskich zwizkach z
berberyjsko-libijskim i kuszyckim. Z grup semick najbardziej zwizana jest wanie ga
berberyjsko-libijska, za czym przemawiaj wzgldy g. morfologiczne i
leksykalnostatysytczne. Owa blisko moe by najlepiej wyjaniona w ramach caej rodziny
afroazjatyckiej podobiestwa w jzyku ludw yjcych tak daleko jedne od drugiego
(Semici i Berbero-Libijczycy) nie s skutkiem kontaktw kulturowych i zapoycze, ale
wsplnej jzykowej tradycji, wsplnego pnia.

a) Jzyk egipski

W.V. Davies, Egipskie hieroglify, tum. M.G. Witkowski, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998; J.
Lipiska (red.), Tajemnice Papirusw (Strefa Arche), Wrocaw: Ossolineum 2005; B. McDermott,
Odczytywanie hieroglifw egipskich, Warszawa: Muza 2002; K. Myliwiec, wite znaki Egiptu, Warszawa
1989; J.E.M. White, Staroytny Egipt, jego kultura i historia, Wrocaw 1976.
Sowniki
Sir E. A. Budge Wallis, An Egyptian hieroglyphic dictionary. With an index of English words, king list
and geographical list with indexes, list ofhieroglyphic characters, Coptic and Semite alphabets, etc., I-II, New
York: F. Ungar Pub. Co. 1960; A. Erman, Worterbuch der aegyptischen Sprache. Unveranderter Neudruck,
Berlin : Akademie-Verlag 1971 (t. I-VII + Suppl. t. I-V); R.O. Faulkner, A concise dictionary of Middle
Egyptian, Oxford: Printed for the Griffith Institute at the University Press 1962; P. Wilson, A Ptolemaic lexikon:
a lexicographical study of the texts in the Temple of Edfu (Orientalia Lovaniensia analecta 78), Leuven:
Uitgeverij Peeters en Department Oosterse Studies 1997; R.O. Faulkner, Concise Dictionary of Middle Egyptian,
The Griffith Institute1962.
Gramatyki
E. Edel, Altgyptische Grammatik, t. I (Analecta Orientalia 34), Roma: Editrice Pontificio Istituto
Biblico 1955; t. II (Analecta Orientalia 39), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1964; Gardiner A.H.,
Egyptian Grammar, The Griffith Institute 1973.
Opracowania
A. Loprieno, Ancient Egyptian. A Linguistic Introduction, Cambbridge 1995.
Czasopismo powicone badaniu jzyka egipskiego: Lingua Aegyptia. Journal of Egyptian Language
Studies (1991-).

Jzykiem egipskim mwiono nad Nilem od najdawniejszych czasw a do pierwszych
stuleci II tysiclecia przed Chr. Morfologia jzyka semickiego i egipskiego charakteryzoway
rdzenie spgoskowe z waciwymi dla nich samogoskami i afiksami
207
. Obie gazie maj
dwa rodzaje (mski i eski zatem brak rodzaju nijakiego) i trzy liczby (obok liczby
pojedynczej i mnogiej, liczba podwjna dualis
208
). Obserwujemy take pokrewiestwo w

207
Afiksy to: 1. prefiksy (przedrostki, prepozycje), 2. sufiksy (przyrostki, postpozycje) i 3. infiksy
(wrostki).
208
Liczb podwjn rzeczownika stosuje si przede wszystkim w odniesieniu do par naturalnych, jak
oczy, uszy, rce, nogi itp. lub dla wskazania pary przedmiotw. Obecna bya w wielu jzykach, take w
staroytnej grece (cho w LXX i NT wysza ju z uycia). Jednak wikszo wspczesnych jzykw
indoeuropejskich utracia liczb podwjn (zachowana w j. arabskim, soweskim). Historyczne jej lady
obserwujemy take w j. polskim (por. np. dwie sowie i dwa sowa, w powiedzeniu mdrej gowie do dwie
sowie sowie to wanie podwjna liczba wyrazu sowo).
Marcin Majewski
89
sownictwie. Trudno w analizie morfologiczno-syntaktycznej jzyka egipskiego wynika
m.in. z hieroglificznego systemu pisma, w ktrym nie ma adnych wskaza na samogoski i
podwojenia, przy czym w brak nie zosta zrekompensowany w jakikolwiek inny znany nam
sposb (ktr to rol w j. hebrajskim spenia masora, punktacja masorecka).
W historycznym rozwoju jzyka egipskiego wyrniamy pi etapw:
1. Jzyk staroegipski jzyk Starego Pastwa egipskiego (ok. 2680-2040 r. przed
Chr.), zawiera bardzo archaiczne elementy jzykowe.
2. Jzyk rednioegipski jzyk okresu redniego Pastwa (ok. 2040 1550 r. przed
Chr.), jest uwaany za klasyczny etap w rozwoju jzyka staroytnych Egipcjan.
3. Jzyk nowoegipski jzyk okresu Nowego Pastwa (1570-1070 przed Chr.) i
czasw pniejszych. W porwnaniu ze staro- i rednioegipskim wykazuje do powane
rnice: nowe formy czasownikowe, liczne zmiany fonetyczne, wiele obcych wyrazw itp.
4. Jzyk demotyczny (od. gr. demotika ludowy, pospolity) jzyk
codzienny, uywany w oficjalnych dokumentach od VIII w. przed Chr. a do V w. po Chr.
Teksty demotyczne pisano od prawej do lewej strony tak jak we wspczesnych alfabetach
semickich przede wszystkim na papirusach i ostrakonach
209
.
5. Jzyk koptyjski
210
(od. gr. (Ai)gyptos Egipt) ostatnia faza rozwoju j. egipskiego,
do jego zapisu uywano pisma alfabetycznego zapoyczonego od Grekw. Od XVI wieku jest
jzykiem martwym, cho znane s osoby, ktre jeszcze w 1936 r. potrafiy zrozumie proste
liturgiczne teksty koptyjskie. Dla wiernych ortodoksyjnego kocioa koptyjskiego jzyk ten
pozostaje jzykiem liturgicznym.

b) Jzyki berberyjskie (lub berberyjsko-libijskie)
A. Basset, La langue berbre (Handbook of African languages 1), London
2
1952 (z obszern
bibliografi do 1954 r.); S. Chaker, Linguistique berbre. tudes de syntaxe et de diachronie, Paris-Louvain
1995.

209
Skorupa naczynia ceramicznego lub odamek kamienny, suce jako materia pimienniczy,
gwnie w staroytnym Egipcie i Grecji.
210
Sowniki koptyjskiego:
Bulus M.M., Mufradat al-lughah al-Qibtiyah, [al-Qahirah] Maktabat al-Karuz 1973; Cerny J., Coptic
etymological dictionary, Cambridge - New York : Cambridge University Press 1976; Crum W. E., A Coptic
dictionary, compiled with the help of many scholars, Oxford: The Clarendon Press 1939; Smith R., A concise
Coptic-English lexicon, Grand Rapids, Mich.: W.B. Eerdmans 1982 i 1983. Westendorf W., Koptisches
Handworterbuch. Bearb. auf Grund des Koptischen Handworterbuchs, Heidelberg: C. Winter Universitatsverlag
1965-1977.
Gramatyki koptyjskiego:
Bauer G., Athanasius von Qus: Qiladat at-tahrir fi ilm at-tafsir; eine koptische Grammatik in
arabischer Sprache aus dem 13./14. Jahrhundert, Freiburg im Breisgau: K. Schwarz 1972; Elanskaia, A. I.,
Koptskii iazyk, Moskva: Nauka 1964; al-Marji fi qawaid al-lughah al-Qibtiyah / Jamiyat Mar Mina al- Ajaybi,
al-Iskandariyah: Jamiyat Mar Mina al-Ajaybi 1969; Shisha-Halevy A., Coptic Grammatical Categories.
Structural Studies in the Syntax of Shenoutean Sahidic (Analecta Orientalia 53), Roma: Editrice Pontificio
Istituto Biblico 1986; Stern L., Koptische Grammatik, Osnabruck: Biblio Verlag 1971.
90
Dialektami
211
tymi mwiono, wyjwszy Egipt, w niemal caej pnocnej Afryce.
Obecnie posuguje si nimi ok. 20 mln ludzi od oazy Siwa w Egipcie a do Atlantyku oraz od
Morza rdziemnego na pnocy do Sahary na poudniu, innymi sowy na terenach gr Atlas
w Maroku (ga pnocna) oraz w Libii, Algierii i Nigrze (ga poudniowa). Dialekty
berberyjskie
212
wykazuj wiele podobiestw fonetycznych, morfologicznych, syntaktycznych
i leksykalnych z jzykami semickimi. Analogie te mog by wyjanione wspln struktur
jzykw afroazjatyckich.

c) Jzyki omockie
C. i R.M. Voigt (red.), Cushitic and Omotic Languages, Kln 1996.

Posuguje si nimi w ludno rejonie rzeki Omo (std nazwa); czasem identyfikowane
s jako jzyki zachodniokuszyckie. Tworz grup blisko czterdziestu pokrewnych jzykw,
ktrych uywa ok. 2 mln mieszkacw poudniowo-zachodniej Etiopii. Wrd nich najlepiej
znana jest grupa dialektu walamo, ktrym posuguje si ok. milion ludzi. Jzyki omockie
zapisywane s pismem etiopskim.

d) Jzyki czadyjskie
P. Newman, The Classification of Chadic within Afroasiatic, Leiden 1980; N. Skinner, Hausa
Comparative Dictionary, Kln 1996.

Nazwa grupy wywodzi si od Jeziora Czad (take od Republiki Czad); mwi si nimi
w zachodniej i rodkowej Afryce, czyli w pnocnej Nigerii, w pnocnym Kamerunie i w
Republice Czadu na poudnie i poudniowy wschd od jeziora Czad. Zrnicowan ga
jzykw czadyjskich tworzy ok. 125 (inni ok. 150) rnych jzykw. Najwaniejszym
przedstawicielem tej rodziny jest wany zachodnioafrykaski jzyk hausa. Hausa jest
pierwszym jzykiem przeszo 30 mln mieszkacw pnocnej Nigerii i poudniowego Nigru.
W pnocnej Nigerii jzyk ten sta si lingua franca. Teksty w tym jzyku zapisywane s
tradycyjnie alfabetem bazujcym na alfabecie arabskim.
Cech charakterystyczn jzykw rodziny czadyjskiej jest ich tonalno. Rodzaje i
liczba tonw s jednak zrnicowane w zalenoci od jzyka. Poniewa jzyki czadyjskie s
poza jzykiem hausa bardzo sabo poznane, a w wikszoci nawet nie opisane, adna z
klasyfikacji wewntrznych nie moe by uznana za ostateczn.

211
Dialekt nie bdzie w skrypcie synonimem sowa jzyk, lecz bdzie okrela odrbne (regionalne)
formy jednego jzyka, kiedy rnice s stosunkowo niewielkie. Dialektem moe by nie tylko geograficznie
odrbna forma jzyka, ale te okrelony historyczny jego etap, jak staroasyryjski, rednioasyryjski i
nowoasyryjski. Jednak granica midzy dialektem a jzykiem w przypadku jzykw afroazjatyckich czasem jest
bardzo nieostra, trudno czasem okreli, czy mamy do czynienia jeszcze z dialektem czy ju z innym jzykiem.
212
Berberowie to rdzenna ludno pnocnej Afryki i Sahary pochodzenia chamito-semickiego.
Marcin Majewski
91
e) Jzyki kuszyckie
C. i R.M. Voigt (red.), Cushitic and Omotic Languages, Kln 1996.

Ga ta obejmuje ok. siedemdziesiciu w wikszoci sabo zbadanych jzykw.
Mwi si nimi wzdu sudaskich i poudniowoegipskich wybrzey Morza Czerwonego (w
historycznej krainie Kusz) i we wschodniej Afryce. Najwaniejszym jej przedstawicielem jest
jzyk oromo (ok. 25 mln mwicych). Du rol odgrywaj te jzyk afar i jzyk somalijski
ze wzgldu na swj status jzyka urzdowego odpowiednio w Dibuti oraz Somalii i
Somalilandzie.
Jzyki kuszyckie zachowuj pewne archaiczne afroazjatyckie cechy morfologiczne i
skadniowe, jak aspekty czasownikowe, sprawcze, bierne i zwrotne tematy czasownikowe,
ktre s zaznaczone za pomoc przyrostkw. Elementy zaimkowe i podstawowy zasb
sownictwa wskazuj czsto na bliskie zwizki z jzykami semickimi.
Jzyki kuszyckie rozpadaj si na trzy (wg innych pi) gwne grupy. Niektrzy
specjalici zaliczaj do jzykw kuszyckich rwnie wany jzyk beda.

f) Jzyki semickie te omwi szczegowo poniej
M. Majewski, Klasyfikacja jzykw semickich, w: Studia Leopoliensia 4 (2011), red. J. Uliasz,
G. Bergstrsser, P.T. Materiay z midzynarodowego sympozjum w Lwowie-Brzuchowicach, s. 137-155;
Daniels, Introduction to the Semitic languages: text specimens and grammatical sketches, tum. P.T. Daniels,
Winona Lake, Ind.: Eisenbrauns 1995; M.M. Bravmann, Studies in Semitic philology; G.R. Driver, Semitic
Writing: From Pictograph to Alphabet, London
3
1976; G. Garbini, Le lingue semitiche: studi di storia
linguistica, Napoli: Istituto Orientale 1984; G. Garbini, O. Durand, Introduzione alle lingue semitiche, Brescia:
Paideia 1995; S. Moscati (red.), An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages:
Phonology and Morphology (Porta Linguarum Orientalium 6), Wiesbaden: Otto Harrassowitz 1969; F. Taylor,
The Semitic languages, Cambridge: Cambridge University Press 1997; E. Ullendorff, The Semitic languages of
Ethiopia: a comparative phonology, London: Taylor's Press 1955; W. Wright i W.R. Smith, Lectures on the
comparative grammar of the Semitic languages, Cambridge: Cambridge University Press 1890 (wznowienie:
2002).

13. Protosemicki

P.R. Bennet, Comparative Semitic Linguistics, Winona Lake: Eisenbrauns 1998; A. Dolgopolsky, From
Proto-Semitic to Hebrew, Milan: Centro Studi Camito-Semitici di Milano 1999; J. Huehnergard, Proto-Semitic
Language and Culture, The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, 2000.

Jzyki semickie, chocia ich liczba siga siedemdziesiciu, maj znacznie wicej
wsplnych elementw fonetycznych, morfologicznych, syntaktycznych i leksykalnych ni
caa grupa afroazjatycka. Te wsplne elementy i podobny rozwj wspieraj powanie teori
wsplnego pnia jzykw semickich, wewntrz ktrego dokonywa si proces podziau. w
pie, jednorodny jzyk, z ktrego historycznie wyaniay si jzyki semickie, okrela si jako
protosemicki. Jzyk protosemicki jest wic czym wicej ni tylko umown nazw dla
wsplnych elementw w ramach omawianej rodziny jzykowej. Nie mona wyjani
92
wsplnych cech jzykw semickich bez zaoenia, e istnia jzyk protosemicki. Ze wzgldu
na stosunkowo ograniczony obszar, ktry moe by uznany za centrum rozprzestrzeniania si
jzykw semickich, mona porwna koncepcj protosemckiego do roli jzyka aciskiego w
powstaniu jzykw romaskich (takich jak woski, hiszpaski).
Jzyki semickie wywodz si z jednego pnia, std zasadne jest pytanie o ich
praojczyzn ojczyzn protosemickiego. Brano pod uwag rne regiony: Syri, Arabi i
Afryk. Wiele skomplikowanych nici (ktrymi tu nie bdziemy si zajmowa) prowadzi do
Afryki, gdzie ludno posugujca si protosemickim mieszkaa jeszcze w V tysicleciu przed
Chr. Prawdopodobnie pogorszenie si warunkw klimatycznych spowodowao proces
stopniowego przemieszczania si ludnoci protosemickiej z zachodu na wschd poprzez
dolin Nilu na obszary Bliskiego Wschodu. Semici przemieszczali si z pnocnej Afryki na
wschd falami; najwczeniej wskazuje si migracj Akadw. Przemiecili si oni
pokrgym szlakiem tzw. yznego Pksiyca, przez Palestyn i Syri do Mezopotamii,
gdzie osiedlili si ok. 3000 r. przed Chr. i zaoyli pierwsze semickie krlestwo w Kisz.
Amoryci pojawili si w Syrii ok. 2500 r. Rozprzestrzenienie si ludnoci afroazjatyckiej na
obszary Bliskiego Wschodu oznacza rwnoczenie rodzaj ekspansji jzykowej.

14. Klasyfikacja jzykw semickich

Hoftijzer J., Jongeling K., Dictionary of the North-West Semitic inscriptions, t. I-II, Leiden - New York:
Brill 1995; Ginsberg H.L., The Northwest Semitic Languages, w: The World History of the Jewish People, t. 1/2,
Tel Aviv: Patriarches 1970; Huehnergard J., Remarks on the Classification of the Northwest Semitic Languages,
w: The Balaam Text from Deir Alla Re-evaluated: proceedings of the international symposium held at Leiden,
21-24 August 1989, Leiden: Brill 1990, 282-93; Kaufman S.A., The Classification of North West Semitic
Dialects of the Biblical Period and Some Implications Thereof, w: Proceedings of the Ninth World Congress of
Jewish Studies (Panel Sessions: Hebrew and Aramaic Languages), Jerusalem: World Union of Jewish Studies
1988, 41-57; M. Majewski, Klasyfikacja jzykw semickich, w: Studia Leopoliensia 4 (2011), red. J. Uliasz,
van der Merwe C.H.J., Materiay z midzynarodowego sympozjum w Lwowie-Brzuchowicach, s. 137-155;
Review of Dictionary of the North-west Semitic inscriptions, Journal of Northwest Semitic Languages; Moran
W.L., The Hebrew language in its Northwest Semitic background, w: The Bible and the Ancient Near East.
Essays in Honor of William Foxwell Albright, red. G. Ernest Wright, New York: Garden City 1961, 53-72
(reprint - New York: Anchor Book Edition 1965); Naveh J. Early History of the Alphabet: An Introduction to
West Semitic Epigraphy and Palaeography, Jerusalem: Magnes
2
1987 (specjalna sekcja powicona j.
zachodniosemickim); Obermann J., The archaic inscriptions from Lachish, a non-Phoenician system of the
North Semitic alphabet, Baltimore, Maryland, American Oriental Society 1938; Parker S.B., Stories in Scripture
and Inscriptions: Comparative Studies on Narratives in Northwest Semitic Inscriptions and the Hebrew Bible,
Oxford: Oxford University Press 1997; Smith M.S., The origins and development of the waw-consecutive:
Northwest Semitic evidence from Ugarit to Qumran, Atlanta: Scholars Press 1991.

Omawiajc jzyki semickie, zaczniemy od ich klasyfikacji. Tradycyjnie przyjmowany
podzia jzykw semickich wyglda nastpujco:

Jzyki semickie (podzia I)
Marcin Majewski
93

(1) jzyki wschodniosemickie (Mezopotamia)
tu m.in. j. akadyjski, asyryjski, babiloski (dialekty akadyjskiego), eblaicki
(2) jzyki zachodniosemickie (w przyblieniu kraje Lewantu)
(a) semickie pnocno-zachodnie (Syria, Palestyna, Transjordania)
tu m.in. j. ugarycki, fenicki, hebrajski (j. kananejskie), aramejski
(b) semickie poudniowo-zachodnie (Arabia, Etiopia)
tu m.in. j. arabski, etiopski

Podzia ten opiera si na pogldzie, e pierwszy rozam w obrbie j. semickich
dokona si przed 3000 r. przed Chr. i oznacza podzia na wschodniosemicki
(reprezentowany przez j. akadyjski) i zachodniosemicki. Przed 2000 r. zachodniosemicki
podzieli si na ga pnocn i poudniow. W gazi pnocnej nastpi podzia na
kananejski i aramejski, a w gazi poudniowej na arabski z jednej strony i na
poudniowoarabski i etiopski z drugiej.
Jednak koncepcja takiego podziau jzykw semickich wymaga modyfikacji lub
zastpienia, odkd odkryto nowe jzyki (m.in. dialekty paleosyryjskie z Ebla i Mari), ktre
nie przystaj do adnej z tych grup oraz istniej wtpliwoci odnonie do zakwalifikowania
ugaryckiego, amoryckiego i arabskiego.
Obraz, jaki si wyania z analizy porwnawczej tych jzykw, pokazuje, e nie
istniaa wyrana granica midzy jzykami wschodnio- i zachodniosemickimi w III tysicleciu
przed Chr., podobnie, jak nie byo wyranej rnicy pomidzy pnocno-zachodnimi i
poudnowo-zachodnimi jzykami semickimi w I tysicleciu przed Chr. Klasyfikacja
przedstawiona powyej opieraa si na wielkich literackich jzykach (takich jak arabski,
hebrajski, syryjski) i interpretowaa inne formy mowy jako dialekty tych literackich jzykw.
Jednak przez pewien czas, zalenie od okolicznoci, wszystkie dialekty miay podobny
presti, a powikszajca si epigraficzna dokumentacja dostarcza nam coraz peniejszych
danych o rnych dialektach.
W staroytnoci jzykami semickimi mwiono w Mezopotamii, Syrii, Palestynie,
Arabii i Etiopii. Podzia jzykw semickich powinien uwzgldnia to szerokie ich
geograficzne rozprzestrzenienie, ale gdy to jest tylko moliwe, take historycznie zachowan
dokumentacj.
Za prof. Edwardem Lipiskim
213
, znakomitym specjalist od jzykw semickich,
przyjmuj podzia j. semickich na: grup pnocnosemick, do ktrej nale pisane jzyki z
III i II tysiclecia przed Chr. (paleosyryjski, amorycki, ugarycki), wschodniosemick ze
staroakadyjskim, asyryjsko-babiloskim i pnobabiloskim
214
, zachodniosemick z
kananejskim, aramejskim, pnocnoarabskim (jzyki tamudyjski, lihjanicki, safaicki,

213
E. Lipinski, Jzyki semickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys oglny, Pozna: UAM 2001; orygina:
Semitic Languages: Outline of a Comparative Grammar, Leuven 1997;
2
2001.
214
Ktrego nie mona wyprowadzi wprost z poprzednich etapw jzyka babiloskiego.
94
standardowy arabski, nowoarabski) i poudniowosemick z jzykami poudniowoarabskimi i
etiopskimi
215
(zarwno staroytnymi, jak i wspczesnymi).

Jzyki semickie (podzia II)

(1) jzyki pnocnosemickie
tu m.in. paleosyryjski, amorycki, ugarycki
(2) jzyki wschodnionosemickie
tu m.in. staroakadyjski, asyryjsko-babiloski i pnobabiloski
(3) jzyki zachodniosemickie
tu m.in. kananejski (hebrajski i inne), aramejski, pnocnoarabski
(4) jzyki poudniowosemickie
tu m.in. j. poudniowoarabskie i etiopskie

Poniej omwi tylko dwie z czterech grup pnocnosemck oraz zachodniosemick
ze wzgldu na wystpowanie w pierwszej j. ugaryckiego, a w drugiej, pokrewnej, j.
hebrajskiego i aramejskiego (jzykw biblijnych).

A) Jzyki pnocnosemickie
Jzykami pnocnosemickimi, wrd ktrych mamy paleosyryjski, amorycki i
ugarycki, mwiono i pisano w pnocnej Mezopotamii i pnocnej Syrii w III i II tysicleciu
przed Chr. Znamy je tylko dziki rdom pisanym i dlatego nie mog by poddane
szczegowej analizie filologicznej. Jednake liczba tych tekstw dziki nowym odkryciom
systematycznie ronie, co moe doprowadzi do wyodrbnienia nowych dialektw, a nawet
nowych pokrewnych jzykw, jak to miao miejsce w przypadku odkry w Tell Mardich
(staroytne Ebla) i w Tell Beydar (staroytne Nabada) obie w Syrii.

a) Paleosyryjski
L. Cagni (red.), La lingua di Ebla, Napoli 1981; M. Krebernik, Die Beschwrungen aus Fara und Ebla:
Untersuchungen zur ltesten keilschriftlichen Beschwrungsliteratur (Texte und Studien zur Orientalistik 2),
Hildesheim Zurich - New York 1984; J.-M. Durand, Archives pistolaires de Mari 1/1 (Archives royales de
Mari 26), Paris: Le Cerf 1988; tene, Les documents pistolaires du palais de Mari, t. I-III (Littratures
anciennes du Proche-Orient 16 - 18), Paris: Le Cerf 1997-2000.

Mianem tym okrelamy jzyk tekstw znalezionych w Syrii z III tysiclecia przed
Chr. S to eblaickie tabliczki z Tell Mardich (pochodzce z XXIV-XXIII w. przed Chr.),
teksty klinowe z Tell Beydar (datowane na XXIV wiek przed Chr.) oraz tabliczki z Tell el-

215
W. Tyloch, Writing and Literature in Classical Ethiopic (Giiz), w: Literatures in African Languages.
Theoretical Issues and Sample Surveys, red. B.W. Andrzejewski, S. Piaszewicz, W. Tyloch, Cambridge
University Press - Warszawa: Wiedza Powszechna 1985, 255-300; E. Ullendorff, The Semitic languages of
Ethiopia; a comparative phonology, Michigan: University of Michigan Library 2005.
Marcin Majewski
95
Hariri (staroytne krlestwo Mari), ktre pochodz z przeomu XIX i XVIII w. przed Chr.
Dokumenty te potwierdzaj wsplno tradycji pisarskiej i innych elementw kulturowych,
jednak wydaje si przedwczesnym przeciwstawianie tej kultury kulturze sumeryskiej,
zwaszcza pisanej. Paleosyryjskie pismo ma sumeryjskie pochodzenie i stosuje obok znakw
sylabicznych i pomocniczych take sumeryjskie logogramy, czyli znaki odpowiadajce
okrelonym sowom. Tym niemniej dwujzyczny sownik z Ebli i imiona wasne wskazuj
ju na wspistnienie dwch tradycji jzykowych. Mwione jzyki byy z pewnoci
liczniejsze od jzyka pisanego (koin). Istnieje konieczno dalszych bada i nowych odkry
dla ustalenia, jak wiele semickich jzykw lub dialektw mona wyodrbni na omawianym
tu obszarze.

b) Amorycki (amorytycki)
J.C. Greenfield, Amurrite, Ugaritic and Canaanite, w: Proceedings of the International Conference of
Semitic Studies, Jerusalem 1969, 92-101; H.B. Huffmon, Amorite Personal Names in the Mari Texts, Baltimore
1965; M.P. Streck, Das ammuritische Onomastikon der altbabylonischen Zeit I (AOAT 271/1), Mnster 2000.

Dialektami okrelonymi jako jzyk amorycki mwiono w pnocnej Syrii i pnocnej
Mezopotamii w drugiej poowie III tysiclecia i pierwszej poowie II tysiclecia przed Chr.
Nazwa wywodzi si od akadyjskiego Amurru, ktrym okrelani byli semiccy koczownicy w
Syrii i Palestynie oraz Mezopotamii ok. 2300 r. przed Chr. std wspczesna nazwa
Amoryci
216
. Zrnicowane formy j. amoryckiego znane s g. dziki licznym imionom
wasnym, ktre pojawiaj si w tekstach klinowych w Mari lub z zapoycze sw
amoryckich przez pisarzy z tego staroytnego krlestwa. Wedug tradycyjnego podziau
amorycki funkcjonuje jako semicki pnocno-zachodni (grupa ugaryckiego i hebrajskiego).
Jednak obszar geograficzny zamieszkiwania Amorytw i pokrewiestwo z paleosyryjskim
sugeruje zaliczenie go do jzykw pnocnosemickich wedug podziau II.

c) Ugarycki
Bibliografi jzyka ugaryckiego zamieciem na pocztku skryptu oraz znacznie szerzej na
www.biblia-orygenes.org

216
Amurru (akad. ludzie z Zachodu) to nasi Amoryci staroytny zachodniosemicki lud
koczowniczy, pokrewny Kananejczykom, odnotowany ju w tekstach sumeryjskich i akadyjskich w III
tysicleciu p.n.e., jako lud "Amurru". Zawadn on Mezopotami i uzyska przewag na caym Bliskim
Wschodzie w II tysicleciu p.n.e.
Amoryci wielokrotnie wspominani s w Biblii (g. w tzw. dziele deuteronomistycznym Joz 2 Krl), np.
Joz 24,11: Przeprawilicie si nastpnie przez Jordan i przyszlicie do Jerycha. Mieszkacy Jerycha walczyli z
wami, a rwnie Amoryci, Peryzzyci, Kananejczycy, Chetyci, Girgaszyci, Chiwwici i Jebusyci, lecz wydaem ich
w wasze rce (czsto wanie w takiej sekwencji z innymi ludami tych terenw) lub Joz 10,5: Poczyo si wic
piciu krlw amoryckich: krl Jerozolimy, krl Hebronu, krl Jarmutu, krl Lakisz i krl Eglonu - oni i cae
ich wojsko oblegli Gibeon i uderzyli na nie. Niektrzy badacze wasnie wrd Amorytw szukaj protoplastw
Hebrajczykw
96
Do gazi pnocnosemickiej zaliczamy rwnie jzyk ugarycki, jzyk tabliczek
odkrytych w Ras Szamra od 1929 r. Teksty klinowe tam odkryte datowane s na XIV XII
w. przed Chr. Ugarycki zapisywano klinowym pismem alfabetycznym o 30 prostych znakach,
ktre przekazuj pojedyncze spgoski. Nowy alfabet odczytano ju po roku, wanie dziki
wstpnemu zakwalifikowaniu ugaryckiego do grupy jzykw semickich. Alfabet ten nie jest
samodzielnym wynalazkiem, ale wzoruje si na alfabecie fenickim (kananejskim), z tym, e
dostosowany jest do pisma klinowego. Ju na samym pocztku bada zwrcono uwag, e
jzyk Ugarit wykazuje wiele podobiestw do jzyka hebrajskiego. Jednak wedug tego
podziau nie naley on do grupy kananejskiej (grupy j. hebrajskiego) gdy jego system
czasownikowy jest zbliony do akadyjskiego i posiada te inne cechy nie spotykane w grupie
kananejskiej. Na zasadzie pewnych podobnych waciwoci umieszczamy go w tej samej
grupie, co paleosyryjski i amorycki.

B) Jzyki zachodniosemickie
Jzyki zachodniosemickie dzieli si tradycyjnie na dwie grupy: kananejsk i
aramejsk, z hebrajskim i syryjskim jako gwnymi jzykami literackimi. Take jzyki
ugarycki i amorycki czsto uznawane s za starsze formy kananejskiego, jednak rnice w
morfologii i skadni (obok podobiestw), a take rnica czasowa ich funkcjonowania
skaniaj do sklasyfikowania ich jak wyej.

a) Kananejski
Donner H., Rollig W., Kanaanische und aramische Inschriften, t. I-III, Wiesbaden
5
1962-64;
Greenfield J.C., Amurrite, Ugaritic and Canaanite, w: Proceedings of the International Conference of Semitic
Studies, Jerusalem 1969, 92-101; Halpern B., Dialect Distribution in Canaan and the Deir Alla Inscriptions, w:
"Working with No Data: Semitic and Egyptian Studies Presented to Thomas O. Lambdin, red. D.M. Golomb,
Winona Lake, IN: Eisenbrauns 1987, 119-39; Harris Z.S., Development of the Canaanite dialects; an
investigation in linguistic history (American Oriental Society 16), New Haven: American Oriental Society 1939;
New York: Kraus Reprint Corp. 1967; Izreel S., Canaano-Akkadian (Languages of the World/Materials 82)
Munchen: LINCOM Europa 1998; second printing, with minor corrections 2005.

Nazwa pochodzi od terminu Kanaan, staroytnego okrelenia (nie tylko biblijnego)
terytorium Palestyny i poudniowej Syrii. Okrela zwaszcza starsz faz jzykw
kananejskich, ktre znamy ze rde z II tysiclecia przed Chr. Std czasem mowa o
starokananejskim.
Jzyki Kanaanu I tysiclecia to: hebrajski, fenicki (wraz z wywodzcym si z niego
punickim), ammonicki, moabicki i edomicki. Hebrajski jest jedynym jzykiem tej grupy,
ktry przetrwa poza okres staroytny.

1. Starokananejski
Blau J., Some Difficulties in the Reconstruction of 'Proto-Hebrew' and 'Proto-Canaanite', w: In
Memoriam Paul Kahle, BZAW 103 (1968) 29-43; Rainey A.F., Canaanite in the Amarna tablets: a linguistic
analysis of the mixed dialect used by scribes from Canaan (Handbuch der Orientalistik. Erste Abteilung, Der
Marcin Majewski
97
Nahe und Mittlere Osten Handbook of Oriental studies. The Near and Middle East 25), Leiden: E.J. Brill 1996;
Rainey A.F., The Ancient Hebrew Prefix Conjugation in the Light of Amarnah Canaanite, Hebrew Studies 27
(1986) 1-19.

Starokananejski to jzyk zachowany m.in. w licznych kananejskich glosach listw
akadyjskich (babiloskich) z Tell el-Amarna, gdzie mona rozpozna kilka specyficznych
cech jzykowych. Starokananejskie formy jzyka z II tysiclecia przed Ch. przechoway si
rwnie do pewnego stopnia w tekstach tabliczek starobabiloskich z Hazor.

2. Hebrajski
Sowniki, gramatyki i kursy oraz opracowania i szerok bibliografi j. hebrajskiego
zamieciem na www.biblia-orygenes.org

Hebrajski jest form mwionego jzyka kananejskiego na wschodnim wybrzeu
Morza rdziemnego od ok. 1000 r. przed Chr. Obejmuje on dwa gwne dialekty: izraelski
na pnocy i judejski na poudniu, ale w literaturze biblijnej lady tych dialektw s nieliczne
i podstaw ich identyfikacji stanowi materiay epigraficzne.
W historycznym rozwoju jzyka hebrajskiego moemy wyrni cztery etapy: biblijny
jzyk Starego Testamentu, misznaicki jzyk Miszny, redniowieczny jzyk tekstw
rabinicznych (istnia jedynie w formie pisanej) oraz nowoytny od 1881 roku, dzi jzyk
pastwa Izrael. W kilku zdaniach omwi kady etap, ze szczeglnym uwzgldnieniem
hebrajskiego biblijnego.

Hebrajski biblijny (ok. 1200 200 r. przed Chr.)
217

Trzeba tu zacz od wdrwki Abrahama (Aramejczyka z pochodzenia, por. Pwt 26,5)
ojca narodu wybranego do ziemi Kanaan. Jak wiadomo Abram wyruszy z Ur, miasta
lecego w poudniowej czci Babilonii nad Eufratem. Jzykiem, jakim si tam wtedy
posugiwano by staroaramejski, bliski jzykom kananejskim. Wnuk Abrahama, Jakub,
przenis si wraz z synami do Egiptu. W okresie pobytu w Egipcie pojawio si wiele
chamickich naleciaoci (do dzi w hebrajskim funkcjonuje ok. 50 egipskich sw), jednak
jzyk przetrwa w semickiej formie do czasu powrotu do Kanaanu przybycia do Ziemi
Obiecanej.
Jzyk, ktrym wtedy posugiwali si Hebrajczycy zespoli si z miejscowym
jzykiem kananejskim, zblionym do fenickiego. Gramatyka jzyka Hebrajczykw w tym
najwczeniejszym okresie istnienia bya bardzo uboga, a przez to niejednoznaczna. Mao byo
partyku i jedynie dwa aspekty czasu: dokonany i niedokonany (czasy zwrotne i inwersyjne
by moe przejli z jzyka autochtonw). Hebrajski powsta wiec na podou jzyka

217
M. Majewski, Hebrajski biblijny dla pocztkujcych (cz. 1 i 2), UPJP II, Krakw 2012 (skrypty,
stron 104 i 94, publikacja elektorniczna).
98
kananejskiego, ale by to jzyk nowy. Ten archaiczny, wczesny hebrajski biblijny spotykamy
w Picioksigu i pismach wczesnych prorokw.
Najstarszym by moe tekstem zapisanym w Starym Testamencie i jednym z
najstarszych pomnikw jzyka hebrajskiego jest Pie Debory z Ksigi Sdziw 5, datowana
na XII w przed Chr
218
. Jest to zarazem jedna z najstarszych pieni w literaturze wiatowej.
Jzyk pieni jest bardzo archaiczny, zawiera liczne kananeizmy, charakteryzuje si
surowoci stylu i obrazu oraz naleciaociami jzyka ugaryckiego.
Czasy monarchii izraelskiej to najwietniejszy okres hebrajskiego biblijnego. Za
Dawida i Salomona jzyk uksztatowa si i odtd wykazywa pewn stao, ulegajc
niewielkim tylko zmianom, gdy by jzykiem administracji, literatury i nauki. Wyksztaci
si tzw. klasyczny hebrajski biblijny (ang. Classical Hebrew CBH lub Biblical Hebrew
BH), na ktry skada si biblijna proza i poezja, powstaa za czasw Pierwszej wityni.
Posugiwano si nim w staroytnym Izraelu do ok. V-IV w. przed Chr. (czasw niewoli
babiloskiej).
Trzeba pamita, e z tego okresu znamy jedynie oficjalny jzyk hebrajski
jzyk Pism witych oraz jzyk rnych odnalezionych inskrypcji hebrajskich. Nie znamy
natomiast jzyka mwionego, jzyka ludu ani jego form innych od oficjalnych, ani
brzmienia.
Czas po niewoli to ju etap pnego hebrajskiego biblijnego (ang. Late Biblical
Hebrew LBH) etap jzyka reprezentowany najlepiej w ksigach Koheleta, Kronik,
Ezdrasza, Nechemiasza, Estery i Daniela. Po niewoli babiloskiej jzyk ulega zmianom,
czciowo pod wpywem aramejskiego. Jzyk tego okresu jest ju bardziej ni klasyczny
zbliony do hebrajskiego wspczesnego. Aramejski stopniowo zaczyna wypiera jzyk
hebrajski mwiony. Ezdrasz czyta ludowi ksig Prawa Boego z wyjanieniem (m
e
pr),
aby lud rozumia czytanie (Neh 8,8) co moe wiadczy o pewnym ju zaniku znajomoci
rodzimego jzyka ydw w powygnaczej wsplnocie. Nehemiasz z kolei ju wyranie
narzeka na brak w narodzie znajomoci jzyka ydowskiego (Neh 13,23-24). Hebrajski
zacz wychodzi z powszechnego uycia na korzy aramejskiego.
Ostatnia faza rozwoju biblijnego hebrajskiego zachowana jest w Ksidze
Syracha/Syracydesa
219
(wczesny II w. przed Chr.). O owej kontynuacji w rozwoju jzyka

218
Pie Debory stanowi wane wiadectwo jzyka wczesnych Izraelitw, ale take wane
wiadectwo historii i religii Izraela na przeomie XII i XI w. przed Chr. Emanuje niezwyk gwatownoci
uczu, jak upojenie zwycistwem, uwielbienie i wdziczno dla Jahwe Zastpw, ale te pogarda i nienawi
dla nieprzyjaci, czy sarkazm wobec zwycionych. Przedstawia etap historyczny Izraela sprzed czasw
Dawida, gdy pokolenia nie s jeszcze zjednoczone.
219
Wersja hebrajska Syracha odkryta zostaa w XiX i XX w. Zob. np. P.C. Beenties (red.), The Book of
Ben Sira in Hebrew. A Text Edition of All Extant Hebrew Manuscripts and a Synopsis of All Paralell Hebrew
Ben Sira Texts (Vetus Testamentum Supplement 68), Leiden - New York - Koln 1997 (jest to prezentacja
wszystkich dostpnych manuskryptw hebrajskich Ben Syracha) lub Vattioni F. (red.), Ecclesiastico. Testo
ebraico con apparato critico e versioni greca, latina e siriaca (Pubblicazioni del Seminario di Semitistica. Testi
1), Neapoli 1968 (tekst hebrajski zczony z kilku manuskryptw z Qumran i Masady).
Marcin Majewski
99
wiadcz o take hebrajskie teksty odkryte w Qumran i innych miejscach nad Morzem
Martwym.
W kilku przedchrecijaskich wiekach hebrajski nie by jzykiem martwym
uywanym tylko w modlitwie, podczas ceremonii oraz do zapisu tekstw religijnych jak si
powszechnie pisze. wiadczy o tym mog dokumenty odkryte np. w Wadi Murabba'at czy
Nachal Chewer, gdzie obok licznych tekstw administracyjno-gospodarczych znaleziono
rwnie hebrajskie listy Szymona Bar Kochby. Jednak faktem jest, e aramejski dominowa
niepodzielnie: sumeryjski oraz jzyki Kanaanu byy ju martwe, akadyjski wymiera,
hebrajski pozosta jzykiem religijnym i literackim judaizmu, mwiono nim gdzieniegdzie, a
greki i perskiego uyway tylko elity. Od Iranu a po Egipt w mowie i pimie wikszo
ludnoci uywaa aramejskiego.
Ukazaem pokrtce zmiany jzyka w czasie i wyrniem cztery fazy rozwoju
hebrajskiego biblijnego: hebrajski archaiczny (paleohebrajski), klasyczny hebrajski,
pnobiblijny hebrajski, jzyk Ksigi Syracha i zwojw znad Morza Martwego. W szerszym
omwieniu naleaoby take uwzgldni na ile to moliwe dialektyczne rnice
zachodzce w rnych regionach posugiwania si biblijnym hebrajskim (np. krlestwo pn. i
krlestwo pd.) oraz rnice midzy hebrajsk poezj i proz.

Hebrajski misznaicki (200 przed Chr. 500 r. po Chr.)
W czasach po Chrystusie ydzi potrafili czyta i modli si po hebrajsku, ale w yciu
codziennym posugiwali si innymi jzykami. Pocztkowo by to aramejski, pniej jzyki
krajw, ktre zamieszkiwali. Hebrajski w III w. po Chr. zupenie wyszed z potocznego
uycia.
Okres hebrajskiego misznaickiego bierze nazw od jzyka Miszny, gdzie spotykamy
jzyk o zmienionej skadni w stosunku do tej biblijnej i nowe sownictwo. Do czasu
powstania Miszny (ok. 200 r. po Chr.) mwi si o tannaickim
220
hebrajskim, a potem o
hebrajskim amoraickim
221
.
Wyrazy uywane wczeniej w jzyku biblijnym w okresie tym zmieniy swoje
znaczenie lub ich znaczenie zostao poszerzone. Poza tym wiele sw zapoyczano z jzykw:
aramejskiego, greckiego, aciny, perskiego. Wprowadzono rwnie zmiany w konstrukcji
skadniowej jzyka pod wpywem aramejskiego oraz sprecyzowano i uatwiono zasady
posugiwania si czasami.

Hebrajski redniowieczny (500 1880 r.)

220
Tannaici uczeni ydowscy zajmujcy si komentowaniem i wyjanianiem Biblii hebrajskiej,
przede wszystkim Tory, oraz dostosowywaniem jej zasad do zmieniajcej si sytuacji i warunkw ycia. Dziaali
w okresie od ok. 20 r. po Chr. (czsto rwnie cezura 70 roku) roku do 220 roku. Ich komentarze zostay zawarte
w Misznie.
221
Amoraici uczeni ydowscy kontynuujcy prace Tannaitw dotyczce komentowania i wyjaniania
Biblii hebrajskiej, przede wszystkim Tory i Miszny. Owocem ich pracy byy Talmud Babiloski (ukoczony w
VI wieku) i Jerozolimski (ukoczony w V wieku).
100
Jest to czas, gdy jzyk hebrajski zanika w twrczoci literackiej ydw, a pozostaje
jedynie jzykiem liturgicznym. Od XIV w. wraz z upadkiem, jaki zaznaczy si wwczas w
judaizmie, hebrajski sta si jednym z najbardziej zaniedbanych jzykw. Zamiast niego
rozwiny si w redniowieczu w spoecznociach ydowskich takie jzyki jak jidysz w
Europie rodkowo-Wschodniej (aszkenazyjczycy) oraz ladino-dudezmo w basenie Morza
rdziemnego (sefardyjczycy). Te dwa samodzielne jzyki powstay z dialektw i jzykw
uywanych przez diaspor ydowsk z wczeniem sw i elementw jzykw narodw
ssiadujcych ze skupiskami ydw.
Jednake ani dudezmo ani jidysz nie byy nowoczesnym jzykiem hebrajskim.
Popularny jidysz moe by traktowany raczej jako jzyk germaski, powstay przez
poczenie j. hebrajskiego i rednio-wysoko-niemieckiego z elementami polskiego,
ukraiskiego i jzykw romaskich.
Z XV wiek naszej ery pochodzi wiadectwo pielgrzymw o istnieniu sporej grupy
ydw w Jerozolimie mwicej midzy sob po hebrajsku. W 1577 roku w Cfat powstaje
ydowska drukarnia pierwsza drukarnia nie tylko w ziemi Izraela, ale w ogle w Azji, a w
1728 roku w Amsterdamie wychodzi pierwsza gazeta hebrajskojzyczna.

Hebrajski nowoytny (od 1881 aktualnie)
Podobnie jak esperanto, nowoczesny jzyk hebrajski nie jest jzykowym tworem
narodu, lecz pomysem i tworem w duej mierze jednej osoby. ydzi bowiem nie chcieli
wraca do hebrajskiego, mwic, e jest to jzyk wity i dlatego nie wolno rozmawia po
hebrajsku, mona jedynie modli si w tym jzyku. Uwaali, i hebrajski jest jzykiem
martwym, i nie ma w nim do sw, aby uywa go na co dzie.
Osob, ktra zacza mwi po hebrajsku w yciu codziennym we wasnym
rodowisku, by rabin Eliezer Perelmann (znany pod nazwiskiem Ben Jehuda). Ju w 1879
roku w wydawanym w Wiedniu po hebrajsku czasopimie adresowanym do rosyjskich ydw
wit () s publikowane artykuy Eleazara Ben-Jehudy Palce pytanie. Staj si
one manifestem przywrcenia hebrajskiego do mowy potocznej jako warunku narodowego
odrodzenia. Data 1881 oczywicie umowna wskazuje na rok, w ktrym Ben Jehuda
przyjecha do Palestyny i tam zacz swoje dzieo. Rabin wraz z innymi ydami,
podzielajcymi jego pogld, naucza hebrajskiego w szkoach, mwic na lekcjach wycznie
po hebrajsku. Napisa te Wielki Sownik Jzyka Hebrajskiego, gdzie umieci sowa
pochodzce z Biblii, a take wiele nowych sw, czy to szukajc inspiracji w starej literaturze
lub po prostu wymylajc nowe sowa (jak pocig, gazeta, moda, biuro, lody i inne; w sumie
stworzy ich ok. 4000).
Znaczny wpyw na wskrzeszenie jzyka hebrajskiego wywary idee syjonistyczne. Pod
ich wpywem rozpoczto prace kontynuujce dzieo Ben Jehudy, a jego samego okrzyknito
wskrzesicielem hebrajszczyzny. W 1913 roku j. hebrajski staje si oficjalnie gwnym
Marcin Majewski
101
jzykiem ydowskich szk w Palestynie, a w 1918 w Jerozolimie powstaje Uniwersytet
Hebrajski ( ).
Sownictwo nowo-hebrajskiego oparto na jzyku biblijnym, skadni za zaczerpnito
z pism rabinackich. Fonetyka zostaa oparta na historycznej wymowie aszkenazyjskiej.
Wymowa ta cechuje si zanikiem (pod wpywem jzykw indoeuropejskich) typowo
semickich spgosek gardowych i emfatycznych. We wspczesnym hebrajskim wyksztaci
si system czasw (przeszy, teraniejszy, przyszy).
Dzi jzyk hebrajski to ywy jzyk, stale si rozwijajcy. Od chwili powstania
pastwa Izrael w 1948 jest oficjalnie jzykiem urzdowym tego kraju. Mimo e arabski
przetrwa u ydw orientalnych, a jidysz u czci ydw aszkenazyjskich (pochodzcych z
Europy rodkowo-Wschodniej), 88% mieszkacw Izraela mwi biegle po hebrajsku.

3. Fenicki
M. Majewski, Fenicki - jzyk Byblos, Tyru i Sydonu w czasach biblijnych, w: Biblia w kulturze wiata,
red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 119-141; M. Majewski, Jzyk
fenicki brat bliniak hebrajskiego? w: Sowo jego pono jak ogie (Syr 48,1). Ksiga Pamitkowa ku czci
Ksidza Profesora Tadeusza Brzegowego, Tarnw: Biblos 2011, s. 189-207.
Sowniki
C.R. Krahmalkov, Phoenician-Punic Dictionary, Leuven 2000; R.S. Tomback, A Comparative Semitic
Lexicon of the Phoenician and Punic Languages, Missoula, Mont.: Scholars Press for the Society of Biblical
Literature 1978.
Gramatyki
A. van den Branden, Grammaire phenicienne, Beyrouth: Librairie du Liban 1969; Friedrich J.,
Phnizisch-punische Grammatik (Analecta Orientalia 32), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1951;
Friedrich J., Rolling W., Phnizisch-Punische Grammatik. 3. Auflage, neu bearbeitet von Maria Giulia Amadasi
Guzzo - unter Mitarbeit von Werner R. Mayer (Analecta Orientalia 55), Roma: Editrice Pontificio Istituto
Biblico 1999; Harris Z.S., A Grammar of the Phoenician Language, New Haven, Conn.: American Oriental
Society 1936; Krahmalkov C.R., A Phoenician-Punic Grammar, Leiden - Boston: E.J. Brill 2001; Rosenberg J.,
Phonikische sprachlehre und epigraphic, Wein Leipzig: A. Hartleben 1907; Schroeder P., Die phonizische
sprache, Halle: Buchhandlung des Waisenhauses 1869; Segert S., A Grammar of Phoenician and Punic,
Munchen: Beck 1976.
Opracowania
Benz F.L., Personal Names in the Phoenician and Punic Inscriptions. A catalog, grammatical study and
glossary of elements, Rome: Biblical Institute Press 1972; Dictionnaire de la civilisation phnicienne et punique,
(b.m.w.), Brepols 1992; Jongeling K., Kerr R.M., Late Punic epigraphy: an introduction to the study of Neo-
Punic and Latino; Lipiski E., Dieux et desses de l'univers phnicien et punique; Peckham B., The development
of the late Phoenician scripts, Cambridge: Harvard University Press 1968.

Jzyk fenicki jest form kananejskiego jzyka, jakim mwiono w I tysicleciu przed
Chr. w pooonych na wybrzeu Morza rdziemnego miastach fenickich, takich jak Byblos,
Sydon i Tyr, w osadach i koloniach zaoonych na terytorium Anatolii oraz na atlantyckim
wybrzeu Hiszpanii i Maroka. Materia epigraficzny powiadcza istnienie wielu dialektw
zarwno na obszarze Fenicji, jak i na terytoriach zamorskich. Na Bliskim Wschodzie jzyka
fenickiego uywano najpniej do III lub IV w. po Chr.
102
W Kartaginie zaoonej przez osadnikw z Tyru rozwina si odrbna forma jzyka
fenickiego, znana pod nazw jzyka punickiego. Najlepiej znany urywek w jzyku punickim
znajduje si w komedii Plauta Poenulus.

4. Ammonicki
K.P. Jackson, The Ammonite Language of the Iron Age, Chico 1983.

Jzyk ammonicki by kananejskim jzykiem mwionym na obszarze na wschd od
doliny Jordanu, wok Rabbath-Ammon (dzi Amman). Reprezentowany jest przez kilka
zaledwie inskrypcji, m.in. inskrypcj na Cytadeli w Ammanie. Rnica midzy nim a
hebrajskim bya prawdopodobnie wiksza, ni mona przypuszcza na podstawnie
niewokalizowanego aramejskiego pisma tych inskrypcji.

5. Moabicki
F.I. Andersen, Moabite Syntax, Or 35 (1966) 81-120; K.P. Jackson, The Language of the Mesha
Inscription, w: A. Dearman (red.), Studies in the mesha Inscription and Moab, Atlanta 1989.

Jzykiem moabickim mwiono na obszarze na wschd od Morza Martwego. Jzyk ten
znany jest przede wszystkim z inskrypcji zawartej na sawnej steli Meszy z IX w. przed Chr.
Stela Meszy
222
, inaczej kamie moabicki (Moabite Stone), to nazwa bazaltowej pyty (124 cm
wysokoci) ze staroytn inskrypcj, z ktrej zachoway si 34 linie, niektre
fragmentarycznie. Stela opisuje punkt widzenia krla Meszy na dzieje jego buntu przeciw
Izraelowi. Tu po raz pierwszy (poza Bibli) powiadczone jest Imi Boe, tetragram JHWH,
zapisany pismem paleohebrajskim, ktry by oparty na znakach fenickich. Cay dokument
zosta spisany w jzyku moabickim przy pomocy alfabetu paleohebrajskiego (hebrajsko-
fenickiego, ketaw iwri).

Poza stel Meszy jzyk moabicki widnieje na innej inskrypcji oraz kilku pieczciach
datowanych na okres od IX do VI w. przed Chr. Cho w inskrypcjach uyto
wczesnohebrajskich (paleohebrajskich) znakw alfabetu, to moabicki nie moe by uznany za
dialekt jzyka hebrajskiego.

222
Stela zostaa odkryta w sierpniu 1868 roku przez niemieckiego misjonarza F.A. Kleina w
miejscowoci Dibon (Diban) w dzisiejszej Jordanii. Zrobiono odbitk zapisanej powierzchni, ale sam pyt
porozbijali na kawaki Beduini, zanim zdoano j zabra. Wikszo fragmentw udao si jednak odzyska i
obecnie stela jest przechowywana w paryskim Luwrze, za w Muzeum Brytyjskim w Londynie znajduje si jej
kopia.
Marcin Majewski
103
6. Edomicki
Do pewnego czasu traktowano jzyk edomicki jako przypuszczalnie istniejcy, gdy
twierdzono, e nie zachoway si adne zabytki spisane w tym jzyku. W rzeczywistoci jest
on powiadczony przez kilka zaledwie inskrypcji. Mimo bardzo sabej wiedzy o tym jzyku
paleografia i morfologia ujawniaj nieco charakterystycznych dla niego cech. Jeli chodzi o
obszar, by on jzykiem kananejskim poudniowej Transjordanii i wschodniego Negewu.

b) Aramejski
Sowniki (sowniki aramejskiego biblijnego zob. w: sowniki j. hebrajskiego)
Bergstrasser G., Glossar des neuaramaischen Dialekts von Ma'lula, Nendeln, Liechtenstein: Kraus
Reprint 1966.
Gramatyki
Epstein J.N., Dikduk Aramit Bavlit, Yerushalayim: Hotsaat sefarim Y.L. Magnes 1960; Golomb D.M.,
A Grammar of Targum Neofiti, Chico, Calif.: Scholars Press 1985; Johns A.F., A short grammar of Biblical
Aramaic, Berrien Springs, MI: Andrews University 1963; Marcus David, A manual of Babylonian Jewish
Aramaic, Washington, D.C.: University Press of America 1981; Segert S., Altaramaische Grammatik mit
Bibliographie, Chrestomathie und Glossar, Leipzig: VEB Verlag Enzyklopadie 1975; Steinberg J., Sefat ha-
Talmud ve-dikdukah, Varshah: Hotsaat "ha-Or" 670 1909; Stevenson W.B., Grammar of Palestinian Jewish
Aramaic. With an appendix on the numerals, Oxford: Clarendon Press 1962; Rosenthal F., A grammar of
Biblical Aramaic (Porta Linguarum Orientalium Neue Serie 5), Wiesbaden: O. Harrassowitz 1961 i
2
1963
(gramatyka dla pocztkujcych, nawet nie znajcych j. hebrajskiego); tene, An Aramaic Handbook (Porta
Liguarum Orientalium Neue Serie 10), Wiesbaden: Otto Harrassowitz 1967 (w czterech czciach, aramejski
staroytny, nie tylko biblijny).
Opracowania
K. Beyer, The Aramaic language, its distribution and subdivisions, Gttingen 1986; A. Carmell, Aids to
Talmud study, Jerusalem - New York: Feldheim 5735 [1975]; E. Lipiski, Studies in Aramaic Inscriptions and
Onomastics, t. I-II, Leuven 1974-1994.

Poza jzykami kananejskimi wyksztacia si w gazi zachodniosemickiej grupa
jzyka aramejskiego. Aramejski tworzy bardzo szerok i terytorialnie rozleg grup.
Najwczeniejsze wiadectwo pisane pochodzi z IX w. przed Chr., a kilka jego dialektw
przetrwao do naszych czasw. W rozwoju aramejskiego wyrnia si wiele etapw i
wspczesnych sobie dialektw.

1. Staroaramejski
Staroaramejski reprezentowany jest przez cigle rosnc liczb inskrypcji z okresu od
IX do VII w. przed Chr. S one odkrywane przede wszystkim na terenie Syrii, ale te
poudniowo-wschodniej Turcji, zachodniego Iranu, pnocnego Izraela i pnocnej
Transjordanii. Nie ma istotnych rnic w ksztacie liter i pisowni poszczeglnych tekstw,
jednak morfologiczne rnice uwydatniaj fakt istnienia szeregu dialektw. W pobliu
Aleppo odkryto synn inskrypcj ku czci boga Melkarta, wzniesion przez Bar-Hadada, krla
Arpadu. W staroytnym miecie Damaszku stolicy oraz najwikszym miecie syryjskim
104
nie odnaleziono adnych inskrypcji aramejskich, poniewa staroytne ruiny le gboko pod
miastem wspczesnym, co uniemoliwia prowadzenie prac wykopaliskowych.

2. Aramejski urzdowy (imperialny)
Aramejski urzdowy to jzyk aramejski dokumentw Imperium Achemenidw, cho
niektrzy uczeni rozszerzaj to okrelenie take na wczeniejsze teksty. Od VIII w. przed
Chr. aramejski sta si atwym rodkiem porozumiewania listowego, a z czasem sta si
szeroko uywanym jzykiem potocznym, ktrym posugiwano si w najrniejszych
sprawach. Nie oznaczao to zaniku innych jzykw, ale dwujzyczno mieszkacw
Bliskiego Wschodu. Aramejski sta si lingua franca na caym tamtym terenie, a nastpnie
jzykiem administracji Imperium Achemenidw a do koca IV w. przed Chr.
Tym jzykiem spisane s listy i dokumenty cytowane w Ksidze Ezdrasza.

3. Aramejski jzyk literacki
H. Bauer, P. Leander, Grammatik des Biblisch-Aramischen, Halle 1927 (reprint 1969); B. Grossfeld, A
bibliography of Targum literature, t. I-II; New York: Ktav Publishing Hause 1972-1977; A. Sperber, The
Targum and the Hebrew Bible, Leiden: E.J. Brill 1973.

Standardowa aramejszczyzna literacka pojawia si w VII w. przed Chr. i bya
uywana rwnolegle z jzykiem urzdowym Imperium Achemenidw. Najwczeniejsze
przykady tej formy jzyka to opowie o Achikarze i narracja w aramejskiej czci Ksigi
Ezdrasza. Potem spotykamy go w Ksidze Daniela, a take w literackich kompozycjach
odkrytych w Qumran (Genesis Apokryphon, Targum
223
do Ksigi Hioba). Spotykamy go
take w targumach do Picioksigu i do prorokw, znanych odpowiednio jako Targum
Onkelos
224
oraz Targum Jonatan
225
. Duo pniej jzyk obecny jest take w tzw. Zwoju
Antiocha.

223
Targum (aram./hebr. tumaczenie) to stosunkowo swobodny przekad hebrajskiego tekstu
Starego Testamentu na jzyk aramejski. Sam termin pierwotnie odnosi si do ustnych wyjanie Biblii
hebrajskiej na synagogalnych naboestwach. Z czasem zaczli je spisywa tumacze zwani meturgemanim.
Targumy tworzono po powrocie z niewoli babiloskiej, gdy aramejski sta si powszechnie uywanym jzykiem
potocznym na Bliskim Wschodzie. Targumy palestyskie i babiloskie rniy si jzykowo. Ponadto targumy
powstajce w Palestynie byy o wiele mniej dosownymi tumaczeniami, czsto staway si faktycznie
parafrazami oryginalnego tekstu.
224
Targum Onkelosa zawiera przekad Picioksigu Mojesza. Zyska on wielk powag wrd ydw
od IV w. po Chr. Opracowania: Frank Y., Grammar for Gemara and Targum Onkelos: An Introduction to
Aramaic, Jerusalem: Ariel, United Israel Institutes 1995; Klein M.L., The Fragment-Targums of the Pentateuch
According to Their Extant Sources (Analecta Biblica 76), Rome: Biblical Institute Press 1980; Maori M.,
Targum Ha-Peshi'teta La-Torah 'Veha-Parshanut Ha-Yehudit Ha-Kedumah, Jerusalem: Magnes 1995; Tal A.,
Ha-Targum Ha-Shomroni La-Torah: Mahadurah Bi'kortit, Me'korot U-Me'h'karim Ba-Lashon Ha-'Ivrit Uva-
Te'humim Ha-Semukhim Lah; Sefer 4.-6. Tel-Aviv: Universi'tat Tel-Aviv Bet ha-sefer le-mada'e ha-Yahadut
1980.
225
Targum Jonatan zawiera przekad ksig historycznych i prorockich, jego jzyk jest zbliony do
jzyka Targumu Onkelosa. Opracowania: W. Chrostowski, Literatura targumiczna a Septuaginta, CT 63 (1993)
Marcin Majewski
105

4. rednioaramejski
Nazw rednioaramejski stosuje si do dialektw aramejskich na przestrzeni
czasowej od III w. przed Chr. do III w. po Chr. Aramejski palestyski reprezentowany jest
przez dokumenty i listy Bar Kochby (132135 r.) odkryte na Pustyni Judzkiej. Tym jzykiem
mwi take Jezus i Uczniowie, gdy by to codzienny jzyk wikszoci mieszkacw Judei
(hebrajski uywany by w modlitwie i do witych tekstw). Aramejski wypiera nie tylko j.
hebrajski, ale take inne jzyki. Do tej grupy naley take jzyk nabatejski, dokumenty w tym
jzyku znaleziono rwnie na Pustyni Judzkiej. Aramejski nabatejski by jzykiem pisanym
arabskiej ludnoci, ktrej gwnym centrum bya Petra.
W grupie tej wyrniamy take inne dialekty i odmiany rednioaramejskiego (jak
palmyreski).

5. Pnoaramejski
Jzyk pnoaramejski poczwszy od III w. po Chr. rozrniamy na dwie odrbne
grupy: zachodni i wschodni. Pierwsza jest reprezentowana przede wszystkim przez teksty z
Palestyny, z ktrych najwaniejsze to Talmud palestyski (jerozolimski)
226
oraz Targum
Neofiti
227
. Natomiast druga, grupa wschodnia, jest reprezentowana przez literacki jzyk
syryjski, mandejski i aramejski judeo-babiloski.

49-68; R. Le Daut, The message of the New Testament and the Aramaic Bible (Targum), Roma: Biblical
Institute Press 1982.
Tekst targumw biblijnych:
A. Dez Macho, Neophyti 1, Targum Palestinense Ms. De La Biblioteca Vaticana, Seminario Filolgico
Cardenal Cisneros Del Instituto Arias Montano (Textos y estudios 7-11, 20), Madrid: Consejo Superior de
Investigaciones Cientficas 1968; A. Sperber (red.), The Bible in Aramaic: based on old manuscripts and printed
texts, t. I-IV, Leiden: E.J. Brill 1959-1967.
226
Talmud jest komentarzem do biblijnej Tory (Picioksigu), w ktrym wyjaniono jak przestrzega
prawa zawartego w Torze w warunkach, jakie zapanoway wrd ydw wypdzonych z Palestyny w II w. po
Chr. Mona powiedzie, e Talmud jest czym w rodzaju katechizmu obowizujcego wyznawcw judaizmu.
Skada si z dwch czci: Miszny i Gemary. Miszna jest komentarzem do Tory. Natomiast Gemara, ktra jest
bardzo obszernym komentarzem do Miszny, powstawaa w dwch najwikszych ydowskich orodkach
teologicznych, std istniej dwa Talmudy: jerozolimski i babiloski. Ten drugi (hebr. Talmud bawli) jest
obszerniejszy i uwaany za waniejszy. Zob. np. A. Cohen, Talmud. Syntetyczny wykad na temat Talmudu i
nauk rabinw dotyczcych religii, etyki i prawodawstwa, Warszawa 1995; M. Poradowski, Talmud czy Biblia,
Warszawa: Fulmen 1993; Pozna: Wers 1998; Wrocaw: Nortom 2003.
227
A. Dez Macho, Neophyti 1, Targum Palestinense Ms. De La Biblioteca Vaticana, Seminario
Filolgico Cardenal Cisneros Del Instituto Arias Montano (Textos y estudios 7-11, 20), Madrid: Consejo
Superior de Investigaciones Cientficas 1968.
106

15. Historia pisma (ze szczeglnym uwzgldnieniem pisma klinowego)

Czowiek znikn, jego zwoki w proch si rozsypay, jego wspczeni zczyli
si z ziemi. I ksiga tylko sprawia, e pami o nim kry z ust do ust. Pismo jest
bowiem bardziej poyteczne nili dom z kamienia, ni grobowiec na Zachodzie,
lepsze jest ni rozkoszny paac, ni pomnik w wityni.

(papirus Cheaster Beatty IV)

Jeli chodzi o histori pisma, polecam dwie dobre strony internetowe, obie
anglojzyczne, opisujce wikszo alfabetw i systemw pisma: www.omniglot.com i
www.ancientscripts.com. Literatura nt. historii pisma i alfabetu: zob. na www.biblia-
orygenes.org w dziale Bibliografia On-line Studiw Biblijnych, kategoria: Pismo alfabet.

Mowa jako przekaz ma 3 fazy:
- mwienie (nadawca)
- zrozumienie (odbiorca)
- tekst (to, co przekazano)
Teksty (faza trzecia), gdy byy wane dla spoecznoci, utrwalano w pamici i
przekazywano kolejnym pokoleniom. Niektre z takich taktw, jak np. niektre pieni
biblijne czy staroindyjskie hymny Rig-Vedy przetrway w pamici ludzkiej w niezmienionej
formie przez setki lat.
Jednak doskonalsz od pamici form utrwalenia i przekazu wanych tekstw sta si
ich zapis czyli utrwalenie przy wykorzystaniu pisma. Opanowanie umiejtnoci
porozumiewania si abstrakcyjnymi znakami pisma otworzyo przed ludzkoci nowe
moliwoci. Wczeniej trzeba byo ufa tylko ludzkiej pamici, ktra jest zawodna. Dziki
pismu mona byo przekazywa informacje na wielkie odlegoci, przechowywa przez setki
lat, dostarcza szerokiemu krgowi odbiorcw. Wraz z wynalazkiem pisma historia, nauka i
literatura stay si faktem.
Najstarsze zachowane w zapisie teksty znad Nilu hieroglify egipskie i znad dolnego
Eufratu teksty w pimie klinowym licz ju sobie ponad 5000 lat! Zawiadczone ich
przykady datuje si bowiem na 3000 lat przed Chr.
Obecnie, w XX w wprowadzono nowe formy utrwalania mowy nagrywanie na
pyty, kasety, filmy video itp. jednak nie wypary i nie wypr one pisma. Moliwe, e zostan
wymylone jeszcze nowsze formy zapisu (np. zapis na ekranie komputera od razu mowy
ludzkiej, jeszcze z moliwymi wariantami, synonimami, tak aby mona byo edytowa wasn
mow ). Jednak my wracamy do historii pisma, gdy chcemy powiedzie wicej o pimie
klinowym, a jak zauwaylimy, znajduje si ono u samych pocztkw historii zapisu ludzkich
myli i sw.
Definicja:
Marcin Majewski
107
Pismo jest systemem umownych znakw, za pomoc ktrych utrwalamy jzyk
mwiony. Jest wiele sposobw sucych do zapisu mowy. Najbardziej popularny podzia
wyrnia zapis znacze oraz zapis dwikw.

A) Malowida
Stan kultury pierwotnego czowieka dokumentowa si w rysunkach wydrapywanych
lub malowanych na kamieniach, cianach jaskini lub przedmiotach uytku codziennego (np.
malowido przedstawiajce polowanie na mamuta). Ten typowy przykad nie jest przytoczony
przypadkowo, gdy genezy pisma i jego podstawy porozumiewania si poszukuje si w
sposb naukowy wanie w potrzebie zdobycia poywienia (J. Cepik). Wszystko wskazuje na
to, e to polowania stay u podstaw mowy i potem pisma (A. Sydor).
Nieforemne lub nieudolne rysunki lub malowida oznaczay pewn myl, ktr autor
od siebie czy w imieniu pewnej grupy ludzi chcia przekaza innym. Pocztkowo byy to
proste, prymitywne rysunki, ryciny czy malowida o jednopoziomowym przekazie. Znaki
przekazywania myli rozwijay si i ksztatoway powoli. Wizao si to z rozwoje mowy, a
take udoskonalaniem narzdzi, jakimi malowida byy wykonane i materiau, na jakim byy
utrwalane.
Czy istnieje moliwo wskazania momentu, w ktrym czowiek w sposb wiadomy
zacz opisywa siebie i otaczajcy go wiat m.in. za pomoc takich malowide? Ostrej
granicy nie ma, ale przyjmuje si, e proces ten rozpoczyna si od ok. 30 000 lat przed Chr.
A teraz drugie, waniejsze pytanie. W ktrym momencie malowida stay si pismem?
Trudno jednoznacznie na nie odpowiedzie. Wydaje si to by dugim procesem, ktry za
pocztek ma proste jednopoziomowe malowido, a za fina pismo piktograficzne.
Dobrze to pokae przykad:

108
Rysunek 1 Zestaw niektrych znakw prehistorycznych (paleolit). Znaki z okresu
25 000 20 000 lat przed Chr. (kultura grawecko-solutrejska)

Mona powiedzie, e za tymi znakami okresu paleolitu kryy si symbole, podobnie
jak za znakami prehistorycznymi Palestyny, Krety czy Egiptu. Byy to czasy poprzedzajce
nage pojawienie si prawdziwego, majcego ju skoczon posta pisma i to w dwch
niezalenych orodkach: hieroglifw egipskich czy sdziwych piktogramw Sumeru.

Rysunek 2 wczesne pismo hetyckie (ok. 4000 lat przed Chr.)

Te pierwsze przykady pisma hetyckiego pokazuj, e mona byo za jego pomoc
przedstawi schematycznie przedmioty, daty, zdarzenia. Pismo to, z pocztku bdce jedynie
zbiorem kilku rysunkw, zaczto porzdkowa, ustawiajc kolejno piktogramy obok siebie
tworzc szeregi znakw. Kolejne powtarzanie tych symboli w przypadku innych historii
spowodowao wytworzenie pewnego uniwersalnego zestawu znakw, ktre mogy by ju
odczytane jako tekst przez osob wtajemniczon w ich znaczenie. Pismo hetyckie jest
przykadem podstawy wszystkich pism, ktre powstay na drodze normalnego rozwoju od
obrazka do postaci bardziej abstrakcyjnej. Nie jest ono jednak prardem wszystkich
rodzajw pisma na ziemi.

Marcin Majewski
109
B) Pismo piktograficzne (piktogramy = obrazki)
Pismo piktograficzne, inaczej obrazkowe
228
znane jest jako najstarszy system
pimienniczy. Pojawio si w drugiej poowie IV tysiclecia przed Chr. Za pomoc
schematycznych rysunkw symbolizujcych osoby, zwierzta, przedmioty oraz czynnoci
przedstawiano elementy rzeczywistoci, ktr prbowano oswoi. Prostota rysunkw w
zrozumiay sposb oddawaa znaczenia sytuacji (np. polowa), jednak nie bya w stanie
odda wszystkiego, co chciano przekaza. Ograniczaa porozumiewanie do podstawowych i
prostych znacze, dlatego pismo to ulegao modyfikacji. Pismo piktograficzne doczekao si
wielu odmian.
Piktogramy mogy by graficznymi elementami takimi jak kwadraty, trjkty, serca,
ptaszki, byskawice, strzaki czy gwiazdki. Mog by rwnie maymi ilustracjami
czegokolwiek, co mona sobie wyobrazi: palca wskazujcego, gowy lub caej sytuacji
pokon zwycionego ludu krlowi.
Zapis skadajcy si wycznie z piktogramw jest niezrozumiay bez kontekstu
opisywanego wydarzenia, zjawiska, czy obiektu, bo ideogramy s wieloznaczeniowe (np.
trjkt: znak ten oznacza co zupenie innego na drzwiach ubikacji, co innego po lekcji
geometrii, a jeszcze co innego po lekcji historii staroytnej czy ekonomii). Dlatego midzy
innymi mamy kopoty z odszyfrowaniem piktogramw wielu prehistorycznych kultur. Np.
trjkt wrd piktogramw mg wskazywa na ca mas znacze: gra, dom, kobieta,
bstwo, podno i wiele innych.
W pismach tego rodzaju mona te byo zapisywa czasowniki, najczciej przez
rysunek bdcy zoeniem dwch lub trzech przedmiotw (np. kubek i gowa, czyli pi).
Niezwykle trudno byo jednak oddawa pojcia abstrakcyjne czy przymiotniki. Pismami
piktograficznymi zapisane s najstarsze teksty Egiptu i Sumeru.

C) Pismo ideograficzne (ideogramy)
Nastpny etap rozwoju piktogramw stanowiy pisma ideograficzne. Znaki piktografii,
bdce nadal najczciej przedstawieniem przedmiotu, nabieray nowych wartoci (np. znak
niebo oznacza rwnie bg; znak soce dzie itd.), a rysunki piktografii ulegay
uproszczeniu. Pismo ideograficzne oparte byo ju nie tylko na prostych obrazkach, ale na
ideogramach tzn. znakach reprezentujcych semantyczne jednostki jzykowe. Innymi sowy
ideogramy to umowne znaki graficzne lub pisemne, wyraajce okrelon tre, ale jeszcze
bez uycia liter.
Do pism tego typu nale hieroglify i wspczenie znaki chiskie. W przeszoci
uywano ich przede wszystkim w staroytnym Egipcie i wrd kultur prekolumbijskich.
Charakter ideograficzny miao te pocztkowo pismo klinowe (2800 przed Chr.).

228
Piktogramy = obrazki. Piktogramami s np. hieroglify, znaki drogowe czy oznaczenia
przeciwpoarowe. Form piktogramu jest rwnie ideogram (zob. poniej).
110
Stopniowo zasb znakw rozbudowywano, by mona byo zapisywa czasowniki,
przymiotniki, pojcia abstrakcyjne. W rezultacie powstaa ogromna liczba znakw. Do
powiedzie, e pod koniec I tysiclecia przed Chr. w Egipcie stosowano ich na co dzie
okoo 5 tys., a w pimie chiskim posugiwano si 50 tys. znakw.
Czasem nie rozrnia si obu tych etapw pisma, traktujc zamiennie nazwy
piktogram i ideogram, jednak oba etapy s powiadczone w odkryciach archeologicznych.

a) Hieroglify
W.V. Davies, Egipskie hieroglify, tum. M.G. Witkowski, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998; B.
McDermott, Odczytywanie hieroglifw egipskich, Warszawa: Muza 2002; K. Myliwiec, wite znaki Egiptu,
Warszawa 1989.
J.P. Allen, Middle Egyptian: an Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs, Cambridge:
Cambridge University Press 2000; M. Collier, B. Manley, How to read Egyptian hieroglyphs: a step-by-step
guide to teach yourself, London: British Museum Press 1998; J. Kamrin, Ancient Egyptian Hieroglyphs; A
Practical Guide, New York: Harry N. Abrams, Inc. 2004.
Transkrypcja i transliteracja:
Scott P., The Ancient Stones Speak, Ancient Egypt Magazine 38 (2006) 36-44 - cz. I
Scott P., The Ancient Stones Speak, Ancient Egypt Magazine 40 (2007) 32-39 - cz. II

Najbardziej znanym rodzajem zapisu piktograficznego (waciwie: ideograficznego) s
hieroglify. Hieroglify wyksztaciy si z pierwotnych piktogramw, przeksztacajc i
wzbogacajc je o znaki wyraajce konkretne pojcia, przedmioty (ideogramy). Rozwijajc
pismo obrazkowe (piktograficzne), zaczto stosowa hieroglify bdce mieszanin
wizerunkw rzeczy i odpowiednikw graficznych dwikw mowy.
Hieroglify s najwczeniejszym rodzajem pisma staroytnego Egiptu, pochodzcym
ju sprzed 3000 r. przed Chr. Nazwa wywodzi si (podobnie jak nazwa wadcy faraon) z
greki ( hieroglyphika) i oznacza dosownie wite znaki. Uywane byy od
IV tysiclecia przed Chr. do nawet IV wieku po Chr. W.V. Davies w swej ksice Egipskie
hieroglify
229
pisze: Jzyk staroytnych Egipcjan zajmuje wrd jzykw wiata zupenie
wyjtkow pozycj. Jest nie tylko jednym z najstarszych jzykw pisanych (ustpujc pod
tym wzgldem miejsca jedynie sumeryjskiemu), ale rwnie ma najdusz spord nich
powiadczon histori. Najstarszy zapis tego jzyka pochodzi z koca IV tysiclecia p.n.e. i
od tej pory pozosta w zawiadczonym dokumentami uyciu a do ok. XI w. n.e. autor
mwi tu o inskrypcji zapisanej w jzyku egipskim przy pomocy pisma koptyjskiego
przypisek MM.
Czy rzeczywicie a do XI wieku? Jest to kwestia problemowa, gdy pismo koptyjskie
to ju zupenie inny rodzaj zapisu, oparty na alfabecie greckim nie majcy ju prawie nic
wsplnego z hieroglifami. Pismo hieroglificzne (wraz z uksztatowanym z niego pismem
hieratycznym i demotycznym) trwao jak powiedziaem i byo pielgnowane jako cigle

229
W.V. Davies, Egipskie hieroglify, tum. M.G. Witkowski, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998, s.
6.
Marcin Majewski
111
ywy jzyk do ok. IIIIV w. po Chr. Ostatni znany nam zapis pisma hieroglificznego zosta
wykuty w 390 r. na cianach wityni na File.
Pismo hieroglificzne, jak zostao wspomniane, byo kompletnym systemem zapisu
informacji. Nie byo ono jednak proste do opanowania i odczytania. Wprost przeciwnie, jest
to niezwykle zoony i rozbudowany system, posiadajcy w szczytowym okresie rozwoju
700800 znakw. System ten zdolny jest przekaza tego samego rodzaju zoone treci, co
alfabet, cho w odmienny, sobie tylko waciwy sposb. Dodatkowo, kapani egipscy jedni
z nielicznych pimiennych w pastwie znajc warto posiadanej umiejtnoci, celowo
komplikowali zapis, aby przypomina rebus.
Pod wzgldem struktury pismo hieroglificzne stanowi mieszany system zapisu, to
znaczy, e jego czci skadowe peni rozmaite funkcje: jedne znaki komunikuj tylko
znaczenie sw (znaki ideograficzne), inne za su wycznie do wyraania dwikw
mowy (znaki fonetyczne). Do tego dochodziy determinatywy znaki wystpujce przed
lub po wyrazach i suce do okrelenia kategorii znaczeniowych, do zaliczenia
przedstawionej w znaku rzeczy do jakiej grupy. Np. w jzyku polskim sowo zamek oznacza
trzy rzeczy: budowl, zamek do drzwi i zamek np. do spodni. Odpowiedni determinant
postawiony przy piktogramie oznaczajcym budynek, zalicza go automatycznie do grupy
budynkw i czytajcy nie myli go z zamkiem do drzwi czy do spodni.
Wic pismo egipskie to:
1. znaki piktorgaficzne
2. znaki fonetyczne
3. determinatywy
Kierunek pisania. Hieroglify byy zapisywane albo w kolumnach od gry do dou albo
w rzdach od prawej do lewej bd te odwrotnie. Kady znak posiada swoje lustrzane
odbicie uywane do zapisu w odwrotn stron. Przy czytaniu musimy spotyka si z
przedstawionymi hieroglifami, tj. czyta od strony, w ktr "patrz" przedstawione w pimie
hieroglificznym zwierzta, ludzie itp.
Znaki te pojawiy si na kamieniach i murach wity i g. w tych miejscach s
szeroko powiadczone. Egipskie pismo hieroglificzne rwnie ewoluowao. Jego uproszczona
forma, powstaa pniej, to pismo hieratyczne (tzw. kapaskie; gr. hiereus kapan),
suce do codziennego uytku. Unikano w nim znakw o skomplikowanej formie.
Upraszczanie form zapisu byo wynikiem rozpowszechniania go i udostpniania wikszej
liczbie ludzi. Naley pamita, e nie wszyscy posugiwali si pismem, nie dla wszystkich
bya rwnie dostpna sztuka pisania. Szczegln rol odgrywao pismo wrd warstw
rzdzcych i kapaskich. Osoby zajmujce si zapiskami byy bardzo szanowane.
Pismo hieratyczne pisane byo tuszem na papirusie lub na skorupach glinianych.
Kolejnym krokiem ku uproszczeniu sposobu zapisu i udostpnieniu pisma szerszemu gronu
ludzi byo pismo demotyczne (ludowe; gr. demotika ludowe). Ta uproszczona
wersja pojawia si od VIII w przed Chr. i zawiadczona jest do V w. po Chr. Pismo
demotyczne ulegao dalszym przeksztaceniom.
112
Okrelenie hieroglify stosowane jest take w stosunku do innych rodzajw pisma
piktograficznego, uywanego przez m.in. Aztekw, Majw.

b) Pismo chiskie
wiatem samym w sobie jest grupa pism chiskich, majcych swoje autonomiczne
pochodzenie. W cigu tysicleci pisma te izoloway si od tradycji zachodniej, cho dzi w
niektrych sytuacjach stosuje si tam alfabet aciski (np. w czasopismach dla
obcokrajowcw). Tradycyjne i niezmienne chiskie pismo obrazkowe byo i jest elementem
spajajcym ten nard, w ktrym istnieje kilkadziesit odmian jzyka, jednak tylko jeden
rodzaj pisma.
Pocztkiem pisma, jak w kadym przypadku, by piktogram. Jednak co ciekawe, ten
pierwotny i kluczowy element wszystkich pism, przetrwa na terytorium Chin do dzi.
Chiskie pismo do dzisiejszych czasw ulego jedynie nielicznym zmianom, do dzi
utrzymao system obrazkowy (waciwiej: ideograficzny). Std wiksza cz mieszkacw
Ziemi posuguje si dzi zapisem nie alfabetycznym jak by si wydawao ale
ideogramowym, a wic pismem obrazkowym (Japonia, Chiny).
Wedug legendy chiskie pismo stworzy w XXVI wieku p.n.e. cesarz Huang-ti. Swj
pocztek miao ono w typowych piktogramach. Znaki, ktrych liczba z czasem urosa do
kilkudziesiciu tysicy, byy symbolem jednosylabowego sowa.
Znaki chiskie (ktre pniej przejli rwnie Japoczycy) zapisywane byy w
kolumnach od gry do dou, a kolumny nastpoway w kolejnoci od prawej do lewej. Ten
stan zachowa si od czasw dzisiejszych (cho np. w japoskim czciej stosuje si dzi
zapis europejski: poziomo i od lewej do prawej ktry rozpowszechni si dopiero w XX
w. g. pod wpywem j. angielskiego i komputera (Windows), ktry niejako wymusza czy
preferuje poziomy ukad pisma).
Pismo chiskie pisane byo na papierze pdzlem maczanym w szybko schncym
czarnym tuszu, wyrabianym z sadzy zebranej po spaleniu drewna oliwki. Ze wzgldu na
charakter pismo to mona nazwa pdzlowym. Nie rni si ono wcale od pisma
drukowanego.
Dotd za najstarszy przykad chiskiego pisma uznawano znak wyryty okoo 4500 lat
temu na kawaku ceramiki znalezionym w Pingliangtai. Jednak chiscy naukowcy twierdz,
e maj dowody wiadczce, e chiskie pismo narodzio si okoo osiem tysicy lat temu
na podstawie rytw skalnych w Damaidi w pnocno-rodkowej czci Chin. Jeli maj racj,
to chiskie pismo byoby najstarszym na wiecie, gdy uznawane powszechnie za najstarsze
pismo klinowe z Mezopotamii ma ponad pi tysicy lat.
Ale to teza bardzo wtpliwa, gdy wysuwa si j na zasadzie podobiestwa
znalezionych znakw do pniejszych znakw pisma a takie zjawisko nie jest obce innym
odnalezionym systemom pimiennictwa. Gdyby orzeka o powstaniu pisma na podstawie
pierwszych pojedynczych odnalezionych jego znakw a nie odnalezionego systemu ju
uporzdkowanych znakw to naleaoby przedatowa take inne systemy.
Marcin Majewski
113
Pisma obrazkowe pozbawione s dokadnej transkrypcji fonetycznej, przez co w
pewien sposb oddzielone s od mowy. Wanie ta cecha uniwersalno wykorzystywana
jest np. w chiskich programach telewizyjnych, w ktrych gos lektora (najczciej w jzyku
mandaryskim) wzbogacony jest znajdujcym si na dole ekranu tekstem. Mimo tego, e
telewidz nie rozumie wypowiadanych przez spikera sw, jest w stanie zrozumie przekaz
wiadomoci odczytujc j z ekranu.
Poniewa nie jest to system opierajcy si choby na sylabariuszu, kady
wypowiadany wyraz musi mie odwzorowanie w odpowiednim znaku. Doprowadzio to do
sytuacji, w ktrej obecnie w najpeniejszym sowniku pisma chiskiego znajduje si ok. 85
tysicy znakw (Chiczycy po opublikowaniu sownika poczuli rozgoryczenie, poniewa
uwaali, e znakw jest ponad 100 tysicy).
Pismo stworzone w granicach dzisiejszych Chin jest systemem niezmiernie
skomplikowanym, std te zapoyczao je bardzo niewiele ludw Azji, wrd ktrych znaleli
si Japoczycy. W jzyku japoskim istniej dzi oprcz znakw kanji (czyt. kandi) owych
logografw bez znaczenia dwikowego, ale ze znaczeniem sowa lub morfemu dwa
alfabety sylabiczne.

D) Pismo sznurkowe
Pismo sznurkowe (inaczej wzekowe) polega na zapisie wyrazowym z
wykorzystaniem sznurka. Najpopularniejszym przykadem takiego zapisu jest kipu system
uywany przez Inkw. Do grubego sznurka przywizywali szereg cieszych od gwnego,
cho rnej gruboci i barwie sznurkw, z ktrych kady mia dodatkowo szereg wzw.
Miay one rne znaczenie, uzalenione od umieszczenia wza i koloru sznurka. Oznaczano
w ten sposb rwnie liczby dla nich przeznaczone byy nie barwione sznurki.
Indiaski lud Kiczua, do ktrego naleeli take Inkowie, zamieszkujcy gry Andy w
poudniowej Ameryce, uywa charakterystycznego pisma wzekowego (sznurkowego),
zwanego kipu. Byo ono pismem wyrazowym. Kipu, by to sznur grubszy, do ktrego
przywizywany by szereg innych sznurkw cieszych, rnej dugoci, barwie i gruboci, a
kady z nich mia szereg zawizanych wzw. Kolor sznurka, jego dugo i kolejno
umieszczenia, a prawdopodobnie take sposb wizania wza, miay umowne znaczenie:
wze umieszczony bliej sznura grubego oznacza spraw waniejsz; kolor czarny oznacza
mier, biay srebro lub pokj, kolor czerwony wojn, ty zoto, zielony chleb.
Wzy umieszczone na sznurkach nie barwionych oznaczay liczby; dziesitki oznaczano
wzem pojedynczym, setki dwoma wzami, a tysice trzema. Zapomniane pismo kipu,
chocia znane byo jeszcze pasterzom Peru w czasie odkrycia Ameryki, nie zostao dokadnie
odczytane. Wnioskowa mona, e uywane byo do celw statycznych i administracyjnych.
Podobnym pismem do kipu byo pismo paciorkowe, wystpujce w postaci
rnokolorowych muszli morskich, nawleczonych na sznury. Pismo paciorkowe byo
uywane przez niektre plemiona indiaskie w Ameryce.

114
E) Pismo sylabiczne
Kolejne zmiany w systemie pisma polegay na wprowadzeniu znakw, ktre oddaway
brzmienie czci wyrazw, najczciej sylab. Tego typu pisma nazywane s sylabicznymi lub
rzadziej analitycznymi, poniewa aby zapisa wyraz sylabami, naley go najpierw rozoy
na czci (sylaby lub goski), czyli podda analizie. Po wprowadzeniu znakw oznaczajcych
sylaby moliwe stao si oznaczanie kocwek gramatycznych, a take nazw miejscowych
czy imion wasnych, ktre nie zawsze musz mie jasne dla ich uytkownika znaczenie.
Najbardziej znane pisma staroytnoci: egipskie, po czci te klinowe (wyjtek to
wanie pismo z Ugarit), take pismo Majw i Aztekw oraz pisma chiskie i japoskie
zatrzymay si na tym etapie rozwoju. Uywano w nich ju wielu znakw sylabicznych, ale
jednoczenie stosowano ogromn liczb znakw ideograficznych i piktograficznych.
Mniej liczne byy pisma, w ktrych uywano wycznie znakw sylabicznych. Mona
do nich zaliczy pismo linearne B (basen Morza Egejskiego), powiadczone rwnie w
Ugarit, cho stosowano w nim rwnie determinatywy, pismo amharskie (Etiopia) czy
dewanagari (Indie).

F) Alfabet
Alfabet stanowi ostatni etap rozwoju pisma analitycznego. Jednak w jego przypadku
wyrazy nie s rozkadane na sylaby, ale na pojedyncze dwiki (goski), ktrym najczciej
odpowiada jeden znak graficzny. Od tej reguy istniej jednak wyjtki, bo na przykad dwik
szcz Polak zapisze czterema literami, Rosjanin uyje tylko jednej, Niemiec natomiast a
siedmiu!
Przyjmuje si tradycyjnie, e wynalazku tego dokonali Fenicjanie, jednak najnowsze
badania wskazuj na jego duo wczeniejsze pochodzenie.
Naley cofn si do najstarszych zapisw pisma hieroglificznego. Przez blisko 4000
lat swojego istnienia nie zmienio si ono niemal zupenie. Powstao w okresie pierwszej
dynastii, tj. pod koniec 4 tysiclecia przed Chr. jako gotowy system. Od samego pocztku
zawiera on elementy zarwno piktograficzne, jak i ideograficzne oraz sylabiczne. To znaczy,
e jeden znak (np. oko) mg oznacza zarwno oko, jak i zdarzenie, np. patrze albo sylab.
Zdarzao si, e sylaba taka bya jednospgoskowa nazywa si je efiksami i w systemie
hieroglificznym byo ich 24. Nigdzie jednak nie zachoway si adne zabytki zapisane tylko
przy uyciu tych 24 znakw, ktry pozwoliby sdzi, e Egipcjanie potrafili posugiwa si
alfabetem.
David Diringer w ksice Alfabet wydanej po raz pierwszy w 1948 roku i
wielokrotnie wznawianej opisuje kontekst historyczny powstania alfabetu:

Prototyp alfabetu, o ktrym mwilimy jako alfabecie protosemickim, zrodzi si
prawdopodobnie w drugiej wierci drugiego tysiclecia p.n.e., to jest w okresie hyksoskim,
datowanym dzisiaj powszechnie na lata 17301580 p.n.e. Sytuacja polityczna panujca na
Bliskim Wschodzie sprzyjaa wwczas stworzeniu rewolucyjnego pisma, ktre moemy
Marcin Majewski
115
chyba nazwa demokratycznym (czy raczej ludowym), w przeciwstawieniu do
teokratycznych pism Egiptu, Mezopotami lub Chin. Podobnie jak inne doniose innowacje
takie jak przyjcie rzymskiego typu pisma w Anglii i w Niemczech, przyjcie
dziesitnego systemu miar i wag, reforma pisowni, reforma systemu monetarnego itp. pismo
alfabetyczne natrafio z pocztku na silny opr ze strony konserwatywnych, politycznie
ustabilizowanych pastw i spoeczestw, ktre podlegay teokratycznym rzdom. Miny
wieki, zanim alfabet przyj si, i to tylko w pastwach nowo powstaych. W starych
pastwach proces ten trwa niewtpliwie bardzo dugo.
230

Nie znamy ani jednego napisu sporzdzonego tym najstarszym alfabetem
(protosemicki zob. wyej punkt 13.). Jednak dziki znajomoci pisma protosynajskiego,
protokananejskiego oraz klinowego alfabetu z Ugarit moemy go z duym
prawdopodobiestwem zrekonstruowa. Niemal na pewno liczy on 27 znakw. Wszystkie
znalazy odzwierciedlenie w alfabecie ugaryckim. W XIV lub XIII wieku przed Chr. doszo
do odrzucenia niektrych znakw. Chodzio tu zapewne o takie przypadki, kiedy dwie goski
o podobnym brzmieniu przestano odrnia w wymowie (jak dzi polskie h i ch, czy
hebrajskie tet i taw). W zwizku z tym do ich zapisu wystarcza tylko jeden ze znakw.
Goski te nie wystpiy ju ani w hebrajskim, ani w fenickim, zachoway si natomiast w
jzyku arabskim. Najstarszy alfabet zapisywany by zawsze od strony prawej do lewej, czyli
odwrotnie ni pismo klinowe (od lewej do prawej) i inaczej ni egipskie hieroglify (w
rnych kierunkach). Graficzna strona znakw moga by zbliona do tych, jakie wystpuj
na przykad w inskrypcjach protosynajskich. W cigu nastpnych kilku wiekw ulega ona
do znacznemu uproszczeniu, tworzc linearne w charakterze pismo fenickie.
Kwestia sposobu, w jaki wybrano rysunki czy znaki stanowice pierwsze litery,
nadal nie jest jasna. Na pewno nie byy one zapoyczone z egipskiego. Ich wartoci
fonetyczne nie maj nic wsplnego ani z wartociami podobnych znakw w pimie
hieroglificznym, ani z egipskimi nazwami przedmiotw, ktre przedstawiaj. Wydaje si, e
przy ich tworzeniu posuono si zasad akrofonii, polegajcej na tym, e np. na oznaczenie
(nazwanie) litery b wybrano wyraz zaczynajcy si od tej spgoski (fen. bt dom) i
zapisywano j znakiem przypominajcym zarys domu. Pniej zapis uleg schematyzacji i
przeksztaci si w liter bet . Akrofonii uywamy i dzi, kiedy literujemy jaki trudny
wyraz. Podajemy wtedy imiona czy wyrazy pospolite zaczynajce si od litery, ktr chcemy
przekaza (np. las: l jak Ludwik, a jak Anna, s jak Stanisaw). Wybrano zatem rysunki
przedmiotw, ktrych nazwa zaczynaa si od tych wanie liter. I tak pierwszy znak alfabetu
to alef (czyli gowa byka), drugi b bet (dom), trzeci g gimel (prawdopodobnie
wielbd). By moe skojarzenie obiektw z literami miao na celu uatwienie zapamitania,

230
D. Diringer, Alfabet, czyli klucz do dziejw ludzkoci, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy
1972, s. 48.
116
jaki znak graficzny odpowiada danej wartoci fonetycznej, a co za tym idzie, nauki czytania i
pisania.
Chocia brakuje nam inskrypcji zapisanych najstarszym alfabetem, jestemy dzi w
stanie zrekonstruowa jego wygld i czciowo odtworzy sposb, w jaki powsta. Trudno
dokadnie ustali czas, kiedy zaczto go uywa, ale musiao to mie miejsce midzy
pocztkiem XVIII wieku a XV wiekiem przed Chr. Do wynalazku doszo na wschodnim
wybrzeu Morza rdziemnego terenie, gdzie od stuleci krzyoway si wpywy wszystkich
kultur Bliskiego Wschodu. Tam najatwiej przenikay si nowe idee i nastpowaa
konfrontacja cywilizacyjnych osigni wielu orodkw. Od tego czasu alfabet zacz robi
niezwyk karier.
Uproszczenie tak rozbudowanego systemu znakw pisarskich pism ideograficvznych i
sylabicznych stanowio wany etap w upowszechnianiu umiejtnoci pisania. Niewielka
liczba znakw, w wikszoci alfabetw nie przekraczajca 30 (tyle byo w Ugarit),
wystarczya teraz do przekazania wszystkich treci zapisywanego jzyka.
Obecnie nie ulega wtpliwoci, e pismo alfabetyczne powstao na terenie Lewantu
231
.
Do jego stworzenia doszo w wyniku oddziaywania ssiednich, znajcych ju pismo
cywilizacji.

a) Pismo alfabetyczne spgoskowe
Alfabet w bardzo krtkim czasie (w stosunku do swoich poprzednikw) osign
doskonao i zosta zredukowany zaledwie do 22 znakw spgoskowych pisowni
fonetycznej jzyka fenickiego. Biorc pod uwag, e pozostae systemy nadal operoway
bardzo bogatymi zestawami znakw (sigajcych nawet kilku tysicy) by on niezwykle
prosty do przyswojenia, pozwala rwnie na bardzo precyzyjne formuowanie wypowiedzi.
W cigu pierwszego tysiclecia przed Chr. sta si midzynarodowym rodkiem
porozumiewania dla caego Bliskiego Wschodu. Rozprzestrzeni si take w pnocnej
Afryce, Maej Azji oraz w Indiach. W tym czasie nastpi rozam w gwnym nurcie tego
pisma, do gosu doszy charakterystyczne cechy narodowe, ktre spowodoway powstanie
gwnych gazi pisma: semicko-arabskie, indyjskie oraz krajw Zachodu, a z nich powstay
uywane obecnie alfabety wiata.
Pierwsz form, jak przybra alfabet bya forma spgoskowa, zwana abdad.
Abdad to oglna nazwa pism alfabetycznych, posiadajcych lub stosujcych tylko znaki na
oznaczenie spgosek. Terminu abdad uy po raz pierwszy Peter T. Daniels w swoim
monumentalnym dziele World's Writing Systems. Najbardziej znanie przykady alfabetu
spgoskowego to j. arabski, aramejski, fenicki, hebrajski, syriacki i ugarycki.

231
Lewant (od w. levante wschd) pochodzce z jzyka woskiego okrelenie krajw lecych na
wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego. Granice Lewantu wyznaczaj: Morze rdziemne, gry Taurus,
Mezopotamia, pustynie Pwyspu Arabskiego i Morze Czerwone. Obszar ten obejmuje takie dzisiejsze pastwa
jak: Syria, Jordania, Liban, Izrael oraz Autonomia Palestyska. W szerszym znaczeniu do Lewantu zalicza si
czasem rwnie Azj Mniejsz (Turcja) i Egipt.
Marcin Majewski
117
Nie ma wtpliwoci, e alfabet ugarycki naley do tej samej rodziny co alfabet fenicki
czy hebrajski. Jednak rnice w wygldzie znakw oraz kierunku zapisu (od strony lewej do
prawej) nie pozwalaj alfabetu ugaryckiego uzna za bezporedniego przodka pisma
fenickiego. Zatem klinowy alfabet z Ugarit nie jest poszukiwanym przez uczonych
protoplast wszystkich alfabetw, ale raczej jego modszym bratem. Jedno nie ulega
wtpliwoci: na pocztku XIV wieku przed Chr., kiedy spisywano najstarsze znane nam
teksty ugaryckie, pismo alfabetyczne musiao by ju w peni uksztatowane.

b) Pismo alfabetyczne goskowe (spgoski i samogoski)
Najstarsze alfabety wiata miay charkter spgoskowy (fenicki, ugarycki w ktrym
nawet trzy znaki na oznaczenie samogoski wskazyway na pewn spgoskowoc,
gardlowo w wymowie). Hebrajczycy (tzw. masoreci) w pierwszych wiekach naszej ery (VI
VIII w.) opracowali opcjonalny system oznaczania samogosek pisma sylabicznego.
Natomiast pierwszy peny goskowy alfabet stworzyli staroytni Grecy, ktrzy przemianowali
niektre litery pisma fenickiego (i hebrajskiego) na samogoski: np. z niemej
(niewymawianej) spgoski alef s uczynili samogosk alfa (), a zamiast literki taw -
(ktra w hebrajskim si powtarza tet : i taw - miay ju wtedy to samo brzmienie)
wstawili do alfabetu samogosk o (omega). Alfabet grecki wywodzi si
najprawdopodobniej wanie z alfabetu protosemickiego (inni: paleohebrajskiego,
protosynajskiego), ktry jest przodkiem take alfabetu fenickiego i alfabetu hebrajskiego.
Powsta w X lub IX w. przed Chr. na skutek kontaktw handlowych Grekw z ludami
Lewantu. wiadczy o tym podobiestwo ksztatu liter, podobiestwo nazw liter i przekazy
mitologiczne (zob. Kadmos). Pismo paleohebrajskie byo pismem spgoskowym, Grecy
zaadaptowali do zapisu samogosek paleohebrajskie znaki oznaczajce nie wystpujce w
jzyku greckim spgoski laryngalne. Mimo dodania znakw oznaczajcych samogoski
alfabet grecki nie by doskonay, brakowao mu bowiem oznacze dwuznakw i rozrnienia
zapisu czci samogosek rnicych si iloczasem (alfy, joty i ipsylonu), ponadto
wystpoway znaki oznaczajce zbitki spgosek. Wedug pewnych teorii wspczesnych
alfabet grecki nie wywodzi si od alfabetu fenickiego, a jedynie ma z nim wsplnego
przodka, jeden z alfabetw anatolijskich bd kananejskich.
Gdzie w kolebce alfabetu, znajduje si wic hebrajskie pismo kwadratowe, ktre z
racji wyjtkowego przywizania ydw do tradycji nie zmienio si niemal zupenie od
prawie 3000 lat. Inne jzyki i rodzaje pisma z tamtego okresu dawno wymary. Do tego pisma
spgoskowego dodano z czasem samogoski.

c) Pismo protosynajskie
Pewna grska dolina przez wieki przycigaa uwag egipskich faraonw i kupcw. Z
jakiego powodu? Pod skaami znajdoway si atwo dostpne zoa turkusw oraz miedzi.
Cenne surowce byy powodem, dla ktrego w ustronnej kotlinie, zwanej dzi Serabit al-
118
Chadim, wzniesiono wityni egipskiej bogini Hathor, a okoliczne skay dosownie
upstrzono inskrypcjami. W 1906 r. William Matthews Flinders Petrie podczas wyprawy na
Synaj, bada staroytne egipskie kopalnie turkusw. Odnalaz on tam szereg inskrypcji
pochodzcych z II okresu przejciowego (1785 1580 przed Chr.). Wikszo z nich
zapisano hieroglifami. Kilka z nich zapisane byo systemem pisma, bdcym mieszanin
pisma egipskiego i innego nieznanego systemu.
System ten zawierajcy okoo 23 znaki (inni 30 znakw), zdaje si by przykadem
pierwszego pisma alfabetycznego. Zosta on nazwany protosynajskim lub protosemickim.
Liczba znakw uywanych w tych zapisach od razu nasuna uczonym myl, e chodzi o
pismo alfabetyczne. Gdy brytyjskiemu egiptologowi, Alanowi Gardinerowi, udao si w 1916
roku odczyta czsto powtarzajc si grup znakw jako b'lt ba'alat, czyli "Pani", semicki
odpowiednik pojawiajcego si w inskrypcjach hieroglificznych imienia bogini Hathor,
naukowcw ogarn zrozumiay entuzjazm. Niestety, przez nastpne lata nie odczytano ani
jednego wyrazu wicej.
Jedne z najstarszych znanych obecnie zabytkw pisma alfabetycznego, nazywanym
obecnie protosynajskim (mwilimy o nim wyej), odkryto na spalonej socem pustyni
pwyspu Synaj. Jaki jest wiek tych, niewtpliwie alfabetycznych, inskrypcji? Wikszo z
nich zostaa wykuta na skale i nie ma sposobu, by to okreli. Tylko dwie wyryto na
zabytkach z kamienia, sfinksie i posku, znalezionych w wityni Hathor. Na podstawie cech
stylistycznych uczeni ustalili, e zabytki te powstay albo w okresie redniego Pastwa (XII
dynastia, 1991-1785 r. p.n.e.), albo za panowania krlowej Hatszepsut (Nowe Pastwo, XVIII
dynastia, 1479-1458 r. p.n.e.). Jednak napis nie musia powsta w tym samym czasie co
posek mg zosta wyryty pniej. Gardiner stwierdzi, e teksty z Serabit al-Chadim
pochodz z okresu redniego Pastwa. W latach pidziesitych jego pogldy zostay
poddane krytyce, obecnie jednak pojawiaj si prby powrotu do tej teorii.

c) Pismo fenickie
Mimo wci dyskutowanej daty powstania, pismo protosynajskie jest uznawane za
przodka alfabetu fenickiego. Stao si tak za spraw francuskiego orientalisty Maurice'a
Sznycera. Zwrci on uwag, e nazwy liter alfabetu fenickiego pasuj do rysunkowych
znakw protosynajskich o tej samej wartoci. Na niektrych stanowiskach archeologicznych
w Palestynie odkryto pojedyncze, krtkie teksty zapisane znakami przypominajcymi alfabet
fenicki. Te inskrypcje, okrelane wsplnym mianem protokananejskich, s z reguy trudne do
odczytania i jeszcze trudniej okreli, kiedy powstay. Entuzjaci uwaaj, e niektre z nich
mog pochodzi nawet z XVIII wieku przed Chr. Jednak ostroniejsze oceny przesuwaj ich
datowanie o niemal p tysica lat: na okres od XIV do X wieku przed Chr.
Jest take inna hipoteza przodka alfabetu fenickiego. Podczas francuskich wykopalisk
w Byblos w Libanie, gdzie od 1863 r. prowadzone s prace wykopaliskowe, znaleziono jedn
z najstarszych inskrypcji spisanych pismem fenickim. Odkryto tu te ok. 10 inskrypcji na
tabliczkach z brzu i kamienia, pokrytych nie znanym wwczas pismem. W inskrypcjach
Marcin Majewski
119
uyto nieco ponad 100 rnych znakw. Na tej podstawie francuski filolog i archeolog
Maurice Dunand uzna, e jest to pismo sylabiczne. Spord tych 100 znakw 25 odpowiada
ksztatem egipskim hieroglifom, a drugie tyle mogo by na nich wzorowane, dlatego Dunand
nazwa je pismem pseudohieroglificznym
232
. Napisy z Byblos pochodz z XVIII-XVI wieku
przed Chr. (1750 1500 przed Chr.), natomiast powstanie pisma Dunand datowa na koniec
III tysiclecia przed Chr. (ok. 2200-2000 r.).
Uczony uzna, e pismo pseudohieroglificzne z Byblos a nie alfabet protosynajski
jest bezporednim przodkiem alfabetu fenickiego. Najwaniejszym argumentem na poparcie
tej tezy by fakt, e niemal wszystkie litery alfabetu fenickiego znajduj swe odpowiedniki w
sylabariuszu z Byblos. Ponadto w obu tych pismach obowizywa ten sam kierunek zapisu,
uywano w nich takich samych znakw oddzielajcych wyrazy i, co nie bez znaczenia, oba
byy stosowane na tym samym terenie. Pismo pseudohieroglificzne do tej pory nie jest jednak
odczytane, nie mona wic porwna wartoci fonetycznych podobnych znakw.
Z kolei jeszcze wedug innych, przodkiem fenickiego alfabetu jest pismo klinowe
(teza najsabiej dzi forsowana). Wedug nich, pismo klinowe przeksztacio si ok. XIV
XIII wieku przed Chr. w alfabet starofenicki najpierw pismo klinowe ulego uproszczeniu
poprzez przyporzdkowanie okoo 30 znakw rnym spgoskom, potem zredukowano
ilo znakw do 22.
Tak czy inaczej, to alfabet fenicki uznawany jest za najstarsze w peni rozpoznane
pismo alfabetyczne. Uywane byo od pocztku I tysiclecia przed Chr. (lub wczeniej,
wedug innych od roku 1300 przed Chr.) na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego.
Alfabet ten by zoony z 22 znakw linearnych zapisywanych w poziomych liniach od
prawej strony do lewej. Charakterystyczn cech pisma fenickiego byo pomijanie
samogosek. Przerwy midzy sowami oznaczano kresk tak, jak jest wanie w ugaryckim.
Fenicjanie byli semickim narodem eglarzy i kupcw. Zamieszkiwali libaskie
wybrzee, a podczas wypraw po Morzu rdziemnym poznali pismo egipskie i klinowe.
Stworzyli alfabet, podobnie jak wynaleli pienidze
233
.

Alfabet fenicki sta si bezporednim lub porednim prawzorem wszystkich alfabetw
wiata, a gwnie alfabetw: aramejskiego, hebrajskiego, syryjskiego, arabskiego i
etiopskiego. Przejli go Grecy i udoskonalili ju 2500 lat temu. Wiernymi uczniami Grekw
byli Rzymianie, ktrzy nie tylko przejli od nich bogw, czy sztuk, ale take alfabet. To w
Rzymie uproszczono jeszcze bardziej greckie litery tworzc zestaw znaczkw identycznych,
jak uywane obecnie przez nas. W Rzymie powstaa take tak zwana kapitaa rzymska, czyli
drukowane litery najczciej na pomnikach lub budynkach uytecznoci publicznej. Z
biegiem czasu wyksztacia si kursywa (szybkie odrczne pismo) oraz tak zwane pismo

232
E. Dhorme take ustali, e jest to pismo sylabiczne i e zapisywano nim dawny jzyk kananejski.
Jednak jego prba odczytania tego pisma nie zostaa uznana przez uczonych za udan i nie zostaa przyjta.
233
M. Majewski, Fenicki - jzyk Byblos, Tyru i Sydonu w czasach biblijnych, w: Biblia w kulturze
wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011, s. 119-141.
120
minuskulne, czyli pismo, gdzie literki s mniejsze i wiksze. Gdy upado Cesarstwo
Rzymskie, nie zniko jego pismo, zachowao si i przeszo pewne modyfikacje w pastwie
Frankw.

G) Pismo klinowe
C.B.F. Walker, Pismo klinowe, Warszawa: Wydawnictwo RTW 1998 i 2008.

Ksika, ktr podaem wyej jako literatur do tego punktu, daje przegld rozwoju
pisma klinowego od najwczeniejszych znakw obrazkowych po ostatnie tabliczki z
obliczeniami astronomicznymi. Pokazuje te sposoby, dziki ktrym pismo klinowe zaczto
uywa do zapisywania wielu rnych jzykw staroytnego Bliskiego Wschodu (m.in. j.
ugaryckiego). Omwiony jest sposb, w jaki odczytano pismo klinowe, a kolekcjonerzy
znajd kilka wskazwek, w jaki sposb rozpozna inskrypcje, bdce falsyfikatami.

Z dwch powodw zostawiem pismo klinowe na koniec. Pierwszy jest oczywisty
nim si zajmiemy w sposb szczeglny, gdy j. ugarycki korzysta wanie z tego systemu
pisma. Drugi powd jest taki, e pismo klinowe w swym historycznym rozwoju naley do a
czterech z powyej nakrelonych grup rozwoju pisma (od pisma piktograficznego a po
pismo alfabetyczne spgoskowe).
W tym samym czasie co w Egipcie hieroglify, a by moe nawet wczeniej w
Mezopotamii rozwijao si pismo klinowe. Nie przesdzam tu definitywnie, ktre z tych
dwch byo starsze. W rnych rdach albo si je zrwnuje po wzgldem czasu powstania
lub funkcjonuj obie wersje zdarze: pierwsze byy hieroglify, inni: pierwsze byy
piktograficzne znaki Sumeru, przeksztacone pniej w znaki klinowe. Szala powiadczonych
tekstw przewaa ku tej drugiej opinii najstarszym powiadczonym systemem
pimienniczym jest system sumeryjski, z ktrego uksztatowao si pismo klinowe.
Pismo klinowe powstao w czwartym tysicleciu przed Chr. w Sumerze. W trzecim
tysicleciu system ten rozpowszechni si w caej Mezopotamii, a w drugim tysicleciu by
uywany na caym Bliskim Wschodzie. Uywano go do zapisu przede wszystkim
sumeryjskiego, akadyjskiego, ale te hetyckiego czy elamickiego. Mezopotamskie pismo
klinowe byo najstarszym, w peni rozwinitym systemem pisania w dziejach caej ludzkoci,
ktre w swym pocztkowym rozwoju miao rwnie charakter obrazkowy. Zostao ono
wynalezione w IV tysicleciu przed Chr. (by moe pod koniec tysiclecia) przez Sumerw
(inni: ok. 3500 lat przed Chr.).
Celowo powiedziaem przez Sumerw, gdy przez szereg lat wynalazek ten
przypisywano wanie im. W ostatnich latach pogld ten zosta podwaony z uwagi na
znaleziska najstarszych zabytkw pisma nie tylko w sumeryjskim Uruk, ale take w Niniwie,
na terenach Syrii, zachodniego Iranu, a nawet we wschodnim Iranie niedaleko obecnego
Afganistanu. Jednak oczywicie odkrycia te nie wykluczaj roli Sumerw w powstaniu pisma,
wskazuj tylko na inne orodki, gdzie mogo ono powsta niekoniecznie z udziaem tego
Marcin Majewski
121
ludu. Jego powstanie zwizane byo z administracyjnymi i gospodarczymi potrzebami
rozwijajcej si cywilizacji. witynie i paace potrzeboway pisma.
Pierwsze lady tego pisma odnajdujemy na terenach midzy Tygrysem a Eufratem, w
staroytnej Mezopotamii podwczas wanie krlestwo Sumerw. Obszar rozcigajcy si
od Zatoki Perskiej do Bagdadu zamieszkiwali od IV do I tysiclecia przed Chr. Sumerowie i
Akadowie. Pierwsze gliniane tabliczki, przedstawiajce rachunki rolnicze, znaleziono w
Sumerze w miejscu, gdzie staa wielka witynia miasta Uruk. Tabliczki zwizane z
wczesnym etapem rozwoju pisma znaleziono w Uruk i Niniwie w pnocnym Iraku, Suzie,
Czoga Misz i Godin Tepe w zachodnim Iranie oraz w Tell Brak i Habuba Kabira w pnocnej
Syrii. Wikszo z tych znalezisk uczeni datuj na czwarte tysiclecie przed Chrystusem.
C.B.F. Walker pisze:
Pismo zostao wynalezione we wczesnych okresach historii staroytnego Bliskiego
Wschodu w celu zapisania dziaalnoci gospodarczej. Wraz ze wzrostem scentralizowanej
gospodarki, urzdnicy w paacach i wityniach potrzebowali narzdzia, ktre dawao by im
moliwo biecej kontroli iloci zboa oraz liczby owiec i byda, przyjmowanych lub
wydawanych z magazynw i gospodarstw. Ze wzgldu na ich skal nie mona byo polega
na ludzkiej pamici odnonie kadego szczegu tych dziaa i potrzebna bya nowa metoda
prowadzenia wiarygodnych rejestrw.
Gliniane tabliczki znajdowane na terenie staroytnej Mezopotamii od poowy XIX w.
po Chr. pozwoliy zyska uczonym wiele cennych informacji dotyczcych dziejw i kultury
ludw, ktre yy na tych terenach od drugiej poowy IV tysiclecia do poowy I w. po Chr.
W celu ustalenia kolejnoci tabliczek literackich, dodawano do kolofonu informacj o
tytule serii, do ktrej dana tabliczka naleaa i jej numer w obrbie tej serii. Opisany w ten
sposb synny epos o Gilgameszu skada si, w najpniejszej wersji z 12 tabliczek. Pierwsza
linijka utworu odpowiadaa rwnoczenie jego tytuowi (jak w Biblii np. Bereszit). Aby pisarz
mia pewno, e prawidowo odnalaz nastpn tabliczk z serii, czsto jej pierwsz linijk
dodawano do kolofonu tabliczki poprzedzajcej.
Na losy tabliczek niebagatelny wpyw miaa wojna, podboje i najazdy. W 2004 r.
p.n.e. mia miejsce upadek pastwa III dynastii z Ur, wywoany najazdem wojsk elamickich,
w rezultacie zupenie przypadkiem w ruinach Ummy, Puzrisz - Dagani, Girsu zostay
pogrzebane ogromne archiwa(). Dotychczas odkryto tylko cz tamtych zbiorw. Z kolei
w Larsie i Sippur w skutek najazdu wojsk hetyckich i zdobycia Babilonu w 1595 r. p.n.e.
pozostay dla archeologw wielkie biblioteki. Jednak najsawniejsz bibliotek s zbiory krla
Asurbanipala w Niniwie. To bezcenne rdo "zawdziczamy" najazdowi Medw i
Babilonczykw, ktrzy w 612 r. p.n.e. zdobyli i spldrowali Niniw. Asurbanipal, jeden z
ostatnich krlw, zatrudni wielu kopistw i dziki ich pracy, a przepisywali stare dokumenty
babiloskie i asyryjskie powstay liczne zbiory tabliczek pochodzcych z rnych lat.
"Biblioteka w Niniwie rozrastaa si wedug planu jej fundatora Asurbanipal, a jej zbiory nie
byy bynajmniej przypadkowe. Znalazy tam swoje miejsce dziea, streszczenia i wycigi z
wikszych i waniejszych prac. "Ksiki" cieszce si najwiksz popularnoci i
122
zainteresowaniem, doczekay si nawet kilku egzemplarzy przepisw. Mona byo tam
znale tysice tabliczek literatury religijnej, mitologicznej i magicznej oraz liczne ksigi
naukowe z zakresu matematyki, prawa, historii, magii, medycyny, astronomii itd. Midzy
innymi dziki tego typu odkryciom uczeni maj moliwo pozna i okreli choby w
oglnym zarysie histori pimiennictwa mezopotamskiego.
Oprcz wyej wymienionych, bardzo istotnych znalezisk dokonano rwnie w Mari i
Ebli, gdzie tabliczki zostay odkopane we waciwy sposb, przez kompetentnych
archeologw (), co pozwolio uczonym odtworzy charakter mezopotamskiej biblioteki.
Kada biblioteka bya wyposaona w katalogi, ktre pomagay w odnalezieniu
poszukiwanego dziea. Co wicej informoway one rwnie z ilu tabliczek skada si dzieo i
podaway liczb wierszy na kadej tabliczce. Cae zbiory grupowano wedug poszczeglnych
gazi wiedzy. W poszczeglnych pomieszczeniach gdzie znajdoway si te "gliniane ksiki"
umieszczano specjalne tabliczki, informujce, do jakiej dziedziny wiedzy zalicza si dana
grupa ksiek. Do identyfikacji poszczeglnych pozycji na krawdziach (szczeglnie duych
tabliczek pochodzcych z Ur) pisano krtkie notki na jednej z krawdzi tabliczek, wygldao
to tak, jak obecnie tytuy na grzbietach ksiek. Jeeli biblioteka nie moga pozwoli sobie na
zainstalowanie drewnianych pek, tabliczki chowano do dzbanw, koszy lub skrzynek. Jedno
dzieo umieszczano w jednej skrzynce, do ktrej przyczepiano objaniajc, glinian
etykietk. Oprcz tabliczek odnaleziono rwnie etykietki nalece niegdy do koszy z
dokumentami gospodarczymi, jak i sumeryjskimi tekstami literackimi. Porwnanie tytuw
zapisanych na etykietkach i znanych nam w chwili obecnej, pozwala odkry, jak wiele z nich
wci pozostaje nieznanych. "O pomyle przechowywania tabliczek w pojemnikach wiadczy
rwnie literatura: oto pocztek starobabiloskiego eposu o krlu Naram - Sinie: "otwrz
pudo z tabliczkami przeczytaj stel". Pisarz chcia tu stworzy iluzj, e opowiada histori,
ktra zachowaa si z dawnych dni i bya zagubiona w jakim zapomnianym kcie lub
pogrzebana w skrzynce, w fundamentach jakiej budowli.

Pismo klinowe byo pocztkowo pomoc mnemotechniczn. Pierwotnie byo zoone
z przedstawie rysunkowych, ktre wyobraay przedmioty albo jeden charakterystyczny ich
element, a przy bardziej abstrakcyjnych pojciach kompozycje symboliczne. Na pocztku
system by cakowicie obrazkowy. Kady znak mia znaczenie podstawowe, do ktrego
dochodziy znaczenia poboczne.
Najstarsze formy pisma Sumeru i Elamu zawieray cigi kropek, oznaczajce
poszczeglne zwierzta w stadzie waciciela. Okoo 3300 r. przed Chr. do kropek doczano,
obok odcisku pieczci cylindrycznej waciciela, krtki opis jego woci. W tym samym
czasie pojawiy si pierwsze liczby opisane za pomoc symboli. Najpierw notowano wic,
przedmioty policzalne, a do okrelenia rodzaju towaru uywano ideogramw obrazkw. Te
z czasem, schematyzowano, a przez powtarzalno uycia, propagowano w zastosowaniach
gospodarczych. Ujednorodnienie symbolu podstawowego, klina, byo ju prost drog do
pisma symbolicznego.
Marcin Majewski
123
Z czasem system ten przeksztaca si w system pisma ideograficzno-zgoskowego. Po
prostu ok. 100 lat po odkryciu ideogramw, Sumerowie stwierdzili, e ideogramy nie
wystarczaj i e sowa da si zapisywa fonetycznie. I ten fonetyczny zapis dooyli do
ideogramw.
Proces odkrycia pisma fonetycznego moe by przedstawiony na podstawie np.
wczesnej tabliczki z Jemdet Nasr, w ktrej sowo ycie przedstawione jest przez strza
(obydwa sowa brzmiay tak samo) w zdaniu ten bg jest moim yciem. W tym samym
momencie w zapisie pojawia si gramatyka i dokonuje si te zdecydowane uproszczenie
formy pisma klinowego, ktre powoli nabiera abstrakcyjnego wygldu (serie kresek
grubszych z jednej strony).
Innym przykadem tego rozwoju moe by sumeryjski wyraz jednozgoskowy
usta. Wyraz ten mia warto fonetyczn ka. Skryba przedstawia to rysunkiem gowy
ludzkiej. Rysunek oznacza sowo ka, ide usta i sam dwik ka. Nie mniej jednak
mimo cigego upraszczania pismo klinowe byo do skomplikowane, ze wzgldu na
wielo symboli, ktre naleao pozna. W kocowej fazie miao ono okoo 570 znakw.
Dlatego pismo klinowe (nazywane czasem wiekowym) przechodzio kilka transformacji
od ideogramu do postaci zupenie abstrakcyjnych odciskw przypominajcych kliny. Ich ilo
i uoenie pozwalao zidentyfikowa znak.

124

Rys. Rozwj pisma gowa

Jak powiedziaem wyej, pocztkowo pismo miao charakter obrazkowy, czyli
piktograficzny. Na etapie pisma ideograficznego znakw byo bardzo duo ok. 2 tysicy. Z
czasem jednak coraz bardziej upraszczano form zapisu, rezygnujc z wielu szczegw
graficznych, zastpujc obrazki kreskami w ukadzie pionowym i poziomym, w efekcie czego
pismo przeksztacio si w system zapisu kreskowego. Okoo roku 2900 przed Chr. zaniky
oryginalne piktogramy i ideogramy i pojawio si pismo klinowe, w ktrym oznaczano ju nie
cae wyrazy, ale sylaby. Liczba znakw ulega redukcji do ok. 500.
Wraz ze stopniowym upraszczaniem si formy zapisu rs stopie komplikacji samego
pisma, jeli chodzi o jego odczytywanie, a tym samym i zapisywanie. Byo to wynikiem
stopniowej ewolucji pisma, ktrej nastpnym etapem byo pismo sylabowe. Jego pierwsze
przykady znajdujemy w tekstach z Ur z ok. 2800 r. przed Chr. zawieraj one elementy
fonetyczne i gramatyczne, a tym samym na ich podstawie mona zidentyfikowa ju jzyk w
jakim s stworzone jzykiem tym jest sumeryjski. Powraca wic tym samym sugestia, e to
wanie ten lud by twrc pisma.
Mniej wicej do koca okresu wczesnodynastycznego II-III (2900-2334 przed Chr.),
ok. 2350 przed Chr. powstaje zjednoczone krlestwo Sargona (pierwsze cesarstwo oparte o
potg militarn w tym momencie Akad zdominowa Sumer). Pismo nie ulegao
zasadniczym przemianom, ale ju pod koniec tego okresu nastpia wana zmiana w kierunku
pisania tekstw.

Nastpny krok w historycznym rozwoju pisma klinowego jest zupenie przypadkowy! Ok.
2800 roku przed Chr. Akadowie pojawiaj si w Sumerii. Od tego momentu mwimy o akulturyzacji
obu narodw (w wyniku czego Sumerowie wymieraj): w sumeryjskim pojawiaj si nowe sowa,
frazy, a akadyjski potrzebuje zapisu. S to jednak dwa zupenie inne jzyki: sumeryjski jest
aglutynacyjny tzn. taki, w ktrym nowe znaczenie tworzone jest przez sklejenie rnych sw a nie
przez infleksj, podczas gdy akadyjski (j. semicki) jest j. alternacyjnym.
Sumeryjskie klejenie sw by tworzy nowe znaczenie, + istniejcy fonetyczny zapis, +
uproszczony do abstrakcji ksztat pisma obrazkowego + potrzeba zkodowania nowego i innego jzyka
= nowy pomys: SYLABOGRAM (1 znak = 1 sylaba).
Gdyby Sumerowie nie mieszkali obok Akadyjczykw to nie wiadomo czy sylabariusz by
kiedykolwiek powsta (w okolicach Chin mieszkali Koreaczycy i ci podzielili ideogramy na
abstrakcyjne znaki graficzne, ktre w rnych kombinacjach skadaj si na poszczeglne ideogramy,
Marcin Majewski
125
alfabet koreaski skada si z niewielu 'liter', ale proces uczenia si pisania i czytania nie jest dziki
temu uatwiony).

System pisma sumeryjskiego przyjli Akadowie jzyk akadyjski ale go
przystosowali do swojego semickiego jzyka. Do ideogramw sumeryjskich dodali oni
wasne znaki fonetyczne, a zwaszcza sylaby dopeniajce, czyli okrelajce wymow. Przez
te innowacje pismo nabrao charakteru rebusowego, na dodatek pozbawione znakw
rozdzielajcych, a ze stosunkowo du liczb znakw polifonicznych i homofonicznych byo
stosunkowo trudne w interpretacji. Dzielio si ono teraz na trzy rodzaje znakw (jak w
pimie egipskim): wyrazowe (ideogramy), zgoskowe (sylaby) i determinatywy znaki
wystpujce przed lub po wyrazach i suce do okrelenia kategorii znaczeniowych. Oglnie
rzecz biorc pismo miao charakter wyrazowo-sylabowy, a to z kolei byo istotnym krokiem
w rozwoju pisma na drodze do jego stricte sylabowej formy.
W wysoko rozwinitej formie sylabariusz funkcjonuje ju ok. 2500 roku przed Chr.
Nie naley jednak sdzi, e ostatnia forma pisma klinowego jest w jakim sensie czystym
sylabariuszem. W pimie klinowym nie ma ostrego alfabetu i czytanie tekstu zawsze wie
si z jego odcyfrowywaniem.
Z kolei na terenach Syrii pismo klinowe zostao przystosowane do jzyka
paleosyryjskiego (eblaickiego, o ktrym wyej mwilimy), gdzie podobnie, jak w
przypadku jzyka akadyjskiego, rwnie dodano szereg nowych znakw odzwierciedlajcych
jzyk paleosyryjski.
W okresie panowania III dynastii z Ur (2112-2004), nastpi tzw. renesans sumeryjski.
Jzyk sumeryjski znowu sta si powszechny w uyciu, jednake po tym okresie znowu
ustpi jzykowi akadyjskiemu, w ktrym byy tworzone teksty klinowe a do podbojw
Aleksandra Wielkiego (IV w.przed Chr.).
Do najwikszego znaczenia pismo klinowe doszo w okresie XIV-XIII w. przed Chr. z
uwagi na wag jzyka akadyjskiego na Bliskim Wschodzie, w ktrym byo zapisywane. W
tym czasie bowiem akadyjski doszed do najwikszego znaczenia midzynarodowego, bdc
jzykiem dyplomatycznym na caym Bliskim Wschodzie, a archiwa tabliczek znaleziono
rwnie w Egipcie.
Pismo klinowe uywane byo a do okresu panowania na Bliskim Wschodzie
hellenistycznej dynastii Seleucydw w II w. przed Chr. Od czasw podbojw przez
Aleksandra Wielkiego, uywanie pisma klinowego byo coraz bardziej sporadyczne, a
stopniowo zaniko. Zwizane to byo z rozpowszechnieniem si pisma aramejskiego na
Bliskim Wschodzie. Ostatni znany przez nas fakt uycia tego pisma jest datowany na 75 r. po
Chr. jest to tekst astronomiczny.

Wynalazek Sumerw mia rang wiksza ni wynalazek Gutenberga. Z tak
opracowanego zapisu korzystao wiele rnych jzykw, take z rnych rodzin jzykowych:
126
z rodziny j. semickich, j. indoeuropejskich czy jzykw izolowanych. Pismem klinowym
posugiway si jzyki:
Sumeryjski
Akadyjski i jego dialekty (asyryjski i babiloski)
Elamicki
234

Eblaicki
Hetycki
235

Hurycki
236

Urartyjski
237

Ugarycki (system alfabetyczny)
Staroperski (w wikszoci system sylabiczny)

W rnych jzykach np. akadyjskim, huryckim, ugaryckim znaki klinowe rni si.
W prawie wszystkich typach nie jest to zapis alfabetyczny, tylko sylabiczny, ewentualnie
sylaboczno-alfabetyczny. Jednym wyjtkiem jest pismo klinowe jzyka ugaryckiego, w
ktrym jednemu klinowi odpowiada zawsze jedna litera a wic jest to zapis alfabetyczny
(alfabet spgoskowy, jak np. w hebrajskim).

Nazwa, materia i technika pisarska
Pismo klinowe wyrnia si tym, e jego znaki zbudowane s z szeregu
zorganizowanych kresek w ksztacie klinw, stokw lub wiekw. Nazwa pismo klinowe
pochodzi od ksztatu znakw odciskanych na glinianych tabliczkach za pomoc kawaka
trzciny. Sumerowie pisali cit trzcin na glinianych tabliczkach, a do potwierdzenia
autentycznoci dokumentw uywali pieczci cylindrycznych. C.B.F. Walker pisze:
Gdy czowiek po raz pierwszy zacz pisa, nie pisa pirem i atramentem na
papierze, ale zaostrzonym patykiem lub trzcin obi znaki w wilgotnej glinie. Surowce te
byy atwo dostpne w rzecznych dolinach Bliskiego Wschodu, a ich przygotowanie
wymagao niewielkiego wysiku. Wilgotn glin atwo mona uformowa w pask, wygodn
do pisania tabliczk, ktra po zapisaniu, pozostawiona na socu do wyschnicia, staje si
wkrtce wystarczajco twarda i wytrzymaa.
Pocztki pisma to rysowanie na wilgotnej glinie piktogramw przy pomocy spiczasto
zakoczonych narzdzi. Pniej zaprzestano ich stosowa, natomiast do uycia weszy
drewniane lub trzcinowe rylce. Tego typu narzdzia pozostawiay w glinie charakterystyczny
odcisk, od niego zreszt przyjto pniejsz nazw dla caej grupy tego typu pisma - pismo

234
Elamici z czasw Achemenidw.
235
Hetyci - staroytny lud indoeuropejski, ktrego pastwo leao w centralnej czci Azji Mniejszej)
(jzyk h. - teksty klinowe archiwum z Bogazky.
236
Huryci staroytny lud zamieszkay pierwotnie na Wyynie Armeskiej. W III tysicleciu p.n.e.
przybyli do Mezopotamii. W XV-VIV w. p.n.e. zaoyli w Azji Zachodniej jedno z najwikszych pastw
Mitanni.
237
Urartu, Urartyjczycy staroytne pastwo w Azji Zachodniej.
Marcin Majewski
127
klinowe. Pocztkowo na tabliczkach wystpoway mieszane znaki narysowane i napisane
klinami.
Na mikkiej glinie rylcem ze citej odygi trzciny, majcej przekrj trjktny, po
dokonaniu zapisu pozostawa lad w postaci klina i to o rnym wygldzie w zalenoci od
sposobu nachylenia i siy nacisku rylca przez pisarza. Determinantami byy materia glina,
oraz rysik o trjktnym przekroju.
Do pisania uywano specjalnych rysikw, tzw. rylcw. Rysik lea na doni,
zwrconej otwart stron do gry, przytrzymywany kciukiem, w drugiej rce trzymana bya
tabliczka. Rylce, cho rzadziej, wykonywane byy take z innych materiaw (ko soniowa,
metal). Na przestrzeni dziejw pisma klinowego w rnych okresach stosowano rne
techniki przycinania rylcw i ksztatowania ich kocwek, co moe by jednym z kryteriw
rozpoznawania okresu, z jakiego pochodzi dany tekst.
Podstawowym materiaem, na ktrym dokonywano zapisw w pimie klinowym bya
glina, ktrej w Mezopotamii byo pod dostatkiem. Oczywicie nie by to jedyny nonik.
Teksty takie mona zauway ryte w kamieniu, koci soniowej i w metalu. Te ostatnie
jednak byy duo rzadsze. Zapisane tabliczki mogy by i byy czsto uywane powtrnie do
zapisu po prostu na nowo ugniatano i formowano tabliczk i na nowo j zapisywano. W
przypadku, gdy chciano, aby zapis by bardziej trway i mia suy duej, tabliczki gliniane
wypalano. Tych jednak byo mniej. Do naszych czasw w wikszoci dochoway si tabliczki
wypalone, ale nie celowo, tylko w toku poarw archiww i bibliotek (Biblioteka
Aszurbanipala w Niniwie), podczas do czstych wojen, jakie toczyy si w Mezopotamii.
Ksztaty tabliczek rwnie byway rne, ale najczciej byy one kwadratowe lub
prostoktne, w zastosowaniach praktycznych: w geodezji, przybieray ksztat nieruchomoci
gruntowej z zaznaczonymi i opisanymi dziakami; w geografii owalny map, znanych ziem,
miast i zamieszkujcych je ludw. Prostoktny ksztat tabliczek wynika z ksztatu odcisku
pieczci cylindrycznych. Kty proste pomagay w przechowywaniu ksiek w drewnianych
skrzyniach we wspomnianej niniwskiej bibliotece, utrudniay ukruszanie w przypadkowych
miejscach, nietrwaego z natury materiau.
Glina nie bya jedynym materiaem do utrwalania myli, nalea do nich take metal
np. srebro, po ktrym pisano rylcem (qantuppi).
Ja od siebie dodam, e bardzo czsto na ksztat pisma, wpyw miao to, na czym si
pisao i jakim narzdziem. Przejcie od pisma obrazkowego do klinowego byo wymuszone
przez tabliczki gliniane. Pisano na nich, kiedy glina bya mikka, a nastpnie wypalano.
Lenistwo piszcych (w kocu lenistwo jest matk wynalazku) wpyneo na upraszczanie si
pisma. Std obrazki coraz bardziej przypominay nic nie przypominajce kreski.
Kierunek pisma pocztkowo by od prawej do lewej strony, jednake w drugiej
poowie III tysiclecia przed Chr. uleg on zmianie. Przyczyna tej zmiany nie jest do koca
jasna. Dawniej badacze wysuwali tezy, e wizao si to z faktem zamazywania tekstu
podczas zapisu z prawej na lew stron. Ostatnio jednak przewaaj inne argumenty. A.
Falkenstein uwaa, e pewne rysunki mog by waciwie przedstawiane i ogldane tylko
128
wtedy, gdy tekst jest czytany z prawej na lew stron. Pomimo wagi tego argumentu, i tak
kwestia zwizana ze zmian kierunku pisania u schyku okresu wczesnodynastycznego II-III,
pozostaje niejasna.
Warto doda, e dokumentw, oraz rnego rodzaju tekstw literackich zachowao si
bardzo duo w przeciwiestwie do tych z pastwa egipskiego. Gwnym tego powodem jest
trwao mezopotamskiego materiau pimienniczego gliny w stosunku do egipskiego jakim
by papirus.
Szkoy pisarzy (tabliczek) w czasach Assurbanipala, posugiway si sownikami i
podrcznikami. Uczono w nich obok jzyka akadyjskiego, rwnie martwego ju
sumeryjskiego, ktry by niezbdny do zrozumienia wczeniejszych pism. Nauka w szkole
pisarzy rozpoczynaa si od uformowania tabliczki i sztuki posugiwania si rylcem. Pocztek
praktyki stanowiy prby wykonywane na dowolnym kawaku gliny, wiczono odciskanie
stosunkowo prostego znaku jakim by pionowy klin, ucze stawia pionowe, poziome i
ukone kliny. Dalsza nauka polega na zapamitaniu tysicy rnych sumeryjskich sw,
wyraonych za pomoc wicej ni jednego znaku. W tym miejscu naley zaznaczy cigo
pisarskiej tradycji, gdy znaki, ktre poznawali pisarze w Uruk, byy nauczane w tej samej
kolejnoci take setki lat pniej np. w Abu Salabik, a starobabiloskie zestawienia znakw
uczeni odnaleli take w bibliotece Asurbanipala,
Aby nauczy si czy znaki, w celu napisania sw, pisano imiona osb. Kolejnym
etapem wtajemniczania byo pisanie na tabliczkach o rnych ksztatach w tym okrgych i
bueczkowatych. Nauka polegaa na tym, e nauczyciel zapisywa po jednej stronie
tabliczki mniej wicej 3 linijki np. imiona bogw, przysowie lub jaki fragment literacki, a
zadaniem ucznia najpierw uwane przestudiowanie, a nastpnie przepisanie - odtworzenie po
drugiej stronie. Kocowy etap nauki stanowio czytanie i przepisywanie literatury
sumeryjskiej. Dziki temu do naszych czasw zachoway si zapiski literatury
starobabiloskiej w postaci szkolnych kopii. Wydaje si, e uczniowie sporzdzali kopie na
podstawie dyktanda, bowiem wielokrotnie okazao si, e w rnych kopiach tego samego
tekstu sowa zapisane s nieco odmiennie. Aby zosta pisarzem nie wystarczao posi
umiejtnoci odciskania znakw na tabliczce. Osobn cz programu stanowia matematyka.
Uczyli jej "pisarze rachunkw", "pisarz miar" i "pisarz pola", czyli geometra. Co obejmowao
wczesny kurs matematyki: Czy znasz mnoenie, odwrotnoci, mnoniki zbilansowanie
rachunkw, zestawienia administracyjne, czy wiesz, jak sporzdzi wszystkie rodzaje wypat
przydziaw, podzieli nieruchomo i wyznaczy granice dziaek pl?. Oprcz matematyki i
jzyka sumeryjskiego, babiloska edukacja pisarzy uczono take zwyczajowych wzorw
pisania kontaktw wzorcowych, czy te listw. Kopiowano take akadyjskie pisma literackie.
Powstaway nawet cae serie sownikowe.

Literatura pisma klinowego
Poza zapisami o treci ekonomicznej i administracyjnej dobrze znanymi zabytkami
pimiennictwa z Mezopotamii s mity i epopeje, rwnie umowy gospodarcze i spoeczne,
Marcin Majewski
129
zbiory prawne (np. kodeks Hammurabiego) oraz kroniki rodzinne. Wiele z tych tekstw
stanowiy rwnie utwory mitologiczne i poematy.
Enuma Elisz to babiloski epos napisany w jzyku akadyjskim, nazywany tak od
pierwszych sw, ktre znacz Kiedy na wysokoci, Kiedy na grze by to pocztek i
jednoczenie tytu ksiki. Pierwotny tekst tego eposu pochodzi z XIV wieku przed Chr., za
zachowana wersja pochodzi z II wieku przed Chr. By recytowany w Babilonie w czasie
wita Nowego Roku. Nazywany jest te eposem o stworzeniu wszechwiata.
Podanie o stworzeniu wiata, na kadej z siedmiu tabliczek jest napis: Ekal
Aszzszurbaniapala, szar mat Aszszur Paac Assurbanipala, krla wiata, krla Asyrii.
Nagwek kadej z nich to: Enuma elisz 1., 2. itd.. W celu zachowania kolejnoci kartek
tabliczk nastpn rozpoczyna ostatni wiersz poprzedniej. Katalog biblioteki Assurbanipala
mia charakter przedmiotowego i byy to etykiety przyczepiane do skrzy, ktre wskazyway
liczb wierszy na tabliczce i wanie ga wiedzy, ktrej dotyczyy treci zawarte w skrzyni.
Biblioteka bya skadnic ksig, ale i archiwum rnych dokumentw. Co ciekawe,
bibliotekarze nie rabowali ksig w ich rdach, lecz je przepisywali i umieszczali w zbiorach
kopie.
(literatura nt. Enuma elisz zob. na www.biblia-orygenes.org)
Epos o Gilgameszu epos pochodzenia sumeryjskiego opisujcy poszukiwanie przez
legendarnego Gilgamesza (wadc Uruk) tajemnicy niemiertelnoci. W poemacie tym
znajduje si midzy innymi opis potopu. Poemat powsta okoo 2000 roku przed Chr.
Najpeniejsza jego wersja zachowaa si w Niniwie w bibliotece asyryjskiego krla
Aszurbanipala yjcego w VII wieku przed Chr., odkrytej w 1853 roku w wersji akadyjskiej.
Innana i Eriszkigal czyli epos o pierwszym mesjaszu, Drzewo Hullupu epos o
pocztku wiata, Potop epos powtrzony w Bibli, gdzie Ziusudra nosi imie Noego, hymny
do Innany, itp.

Zasig pisma hieroglificznego (H) i klinowego (K)
130

Do czego przede wszystkim uywano pisma klinowego?
Sumerowie wymylili pismo dla bardzo prozaicznych i praktycznych potrzeb i do tego
go uywali (m.in. do formalnego rejestru aktu sprzeday/kupna ziemi). Akadyjczycy przejli
sumeryjski jako j. sakralny, funkcjonowa on w tej formie (jak acina w redniowieczu) dugo
po tym kiedy jego mwiona wersja ju nie istniaa jeszcze w 700 r. przed Chr.
Przez wiele lat uczono, e tylko ci ktrzy byli skrybami potrafili pisa i czyta. Dzi
nie jest to ju takie oczywiste. Mamy dostp nie tylko do dokumentw prawnych (rozprawy
sdowe, akty prawne), pastwowych (korespondencja pomidzy krlami, dekrety i
zarzdzenia administracyjne, itp), religijnych (literatura sakralna, lamenty, hymny, itp),
byznesowych (rozliczenia, rejestry, transakcje, itp), ale rwnie prywatnych korespondencji:
ojca do syna, ma (na wojnie) do ony itp. Te ostatnie wielokrotnie s pene bdw,
sugerujce e autorzy nie byli fachowcami w pisaniu. Wiemy te, e wrd uczniw szk
byy rwnie nieliczne kobiety, a wic umiejtno pisania nie bya uwaana za a tak wielk
nobilitacj. Niestety aktualna sytuacja w Iraku nie sprzyja weryfikacji adnych teorii na ten
temat.

Historia odczytania pisma klinowego
Sprawa odczytania systemu pisma klinowego bya nie lada wyzwaniem.
Najwygodniejsze w takim zadaniu byoby odnalezienie tabliczki z bilingw czyli jaki tekst
napisany w dwch jzykach (albo wicej jak Heksapla Orygenesa), z ktrych jeden byby w
pimie klinowym, a drugi paralelny w innym pimie i jzyku ju znanym. Takim odkryciem
w przypadku hieroglifw by np. synny kamie z Rosetty zabytek pimiennictwa
staroegipskiego ktrego odkrycie stao si przeomem na drodze do odczytania egipskich
hieroglifw.
Niestety los nie by tak sprzyjajcy w przypadku pisma klinowego i jeli pojawiay si
jakie teksty dwujzyczne, to obie wersje byy redagowane w rnych systemach pisma
klinowego, tote jedna, jak i druga byy nie do odczytania. Rwnie cay szereg dialektw
zapisanych rnicym si pismem klinowym utrudnia odczytanie wielu tekstw
pochodzcych z Mezopotamii i Fenicji. Nie mona std byo robi adnych zaoe, co do
natury jzyka.
Pierwsze prby odczytania pisma klinowego (j. staroperski) podj Georg F. Grotefend
w 1802 roku. W inskrypcjach z Persopolis (pochodzcych z epoki Achemenidw) spostrzeg
czsto powtarzajce si sowo, ktre sdzc z oficjalnego charakteru pism oznaczao
krl. Po nim regularnie nastpoway dwie grupy znakw, ktre mogy odpowiada
imionom. Udao mu si odczyta imiona Dariusza i Kserksesa. Istniaa jeszcze jedna trudno
jak dopasowa dwiki do znakw pisma klinowego. Z tego powodu sign do jzyka
Awesty. Byo to jednak posunicie bdne, gdy awestyjski nie by identyczny z perskim. Inni
uczeni (Rasmus Christian Rask, Eugene Burnouf i Christian Lassen) ponownie zbadali alfabet
Marcin Majewski
131
perski, poprawili nieprawidowe wartoci znakw przypisane przez Grotefenda i odczytali je
na nowo. Prace wstpnie ukoczono w 1838. W roku 1847 cay alfabet perski by znany.
Odczytanie pisma klinowego uatwi te trjjzyczny napis (staroperski, nowoelamicki
i babiloski) pochodzcy z inskrypcji z Behistun, ktry zawiera imiona krlw i nazwy
wasne. Inskrypcj t odkry w 1836 brytyjski asyrolog Sir H.C. Rawlinson.
Kiedy pismo klinowe ujawnio swoje sekrety, odcyfrowanie innych zapisanych nim
jzykw nie stanowio problemu. W 1853 odczytano pismo nowoelamickie, a w 1857 pismo
babiloskie (cztery niezalene odczytania).
Charakterystycznymi cechami pisma klinowego byo to, e:
- sowo nigdy nie byo dzielone i przenoszone do nastpnej linijki;
- liczba rnych znakw w sposb oczywisty uzmysowia, e nie jest to pismo
alfabetyczne lecz sylabiczne
- niektre znaki pisano fonetycznie albo ideograficznie, co oznacza, e ten sam znak
mg rwnie dobrze wyraa dwik odpowiadajcy sylabie jak i pojcie wyraone sowem

Ugaryckie pismo klinowe
Semiccy mieszkacy Ugarit w ok. XV w. przed Chr. na podstawie znakw pisma
klinowego utworzyli wasne alfabetyczne pismo klinowe.
Po raz pierwszy jzykoznawcy mieli do czynienia nie z izolowanymi, trudnymi do
datowania inskrypcjami, ale z olbrzymim archiwum, w skad ktrego wchodziy teksty
literackie, listy, opisy rytuaw, teksty prawne, sowniki (do dzi odkryto ponad 2 tys.
tabliczek). Niektre z tabliczek zawieray zestawione jeden za drugim wszystkie znaki pisma
z Ugarit. Poniewa na tabliczkach wystpuj one zawsze w tym samym porzdku, nie ma
wtpliwoci, e zawieraj najstarszy spisany alfabet. Kolejno jego znakw odpowiada
kolejnoci liter w pniejszych alfabetach: fenickim, greckim i aciskim.
Oprcz alfabetu zoonego z 30 znakw pisano tzw. skrconym alfabetem klinowym
(22 znaki). Jego uycie, w przeciwiestwie do penego alfabetu, nie ograniczao si do
samego Ugarit. Teksty zapisane skrconym alfabetem pochodz z kilku innych miast
dzisiejszej zachodniej Syrii, Libanu i Cypru, nieraz bardzo od Ugarit odlegych.
Pismo ugaryckie stanowi niepodwaalne wiadectwo, e ju w XIV wieku p.n.e.
alfabetem posugiwano si na caym wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego. Alfabet ten
i dobrze znane wwczas pismo fenickie miay kilka cech wsplnych. Do najwaniejszych z
nich mona zaliczy:
- t sam kolejno liter w alfabecie,
- identyczn liczb znakw (w skrconym alfabecie klinowym)
- oraz zasad pomijania w zapisie samogosek.
Nie ma wtpliwoci, e alfabet ugarycki naley do tej samej rodziny co alfabet fenicki
czy hebrajski. Jednak rnice w wygldzie znakw oraz kierunku zapisu (od strony lewej do
prawej) nie pozwalaj alfabetu ugaryckiego uzna za bezporedniego przodka pisma
fenickiego. Zatem klinowy alfabet z Ugarit nie jest poszukiwanym przez uczonych
132
protoplast wszystkich alfabetw, ale raczej jego modszym bratem. Jedno nie ulega
wtpliwoci: na pocztku XIV wieku p.n.e., kiedy spisywano najstarsze znane nam teksty
ugaryckie, pismo alfabetyczne musiao by ju w peni uksztatowane.

Gliniana tabliczka ze spisanymi znakami najstarszego znanego nam alfabetu; Ugarit,
XIII wiek p.n.e.

16. Alfabet ugarycki
Przyjmuje si, ze w Ugarit uywano dwch alfabetw: duszego, obejmujcego 30
znakw, i krtszego, uywajcego 22 znakw (jak w systemie alfabetu fenickiego i
hebrajskiego).
Kolejno liter: we wspczesnym alfabecie zachowaa si nastpujca kolejno liter
alfabetu z Ugarit: ab-d-h-klmn-pqr-t.

Marcin Majewski
133

17. Podstawy jzyka ugaryckiego

C.D.N.

18. WICZENIA:

1. Dokonaj transliteracji i przetumacz imiona

~

'"

7

T

7

T

#'~
134

"

7

2. Przepisz alfabetem ugaryckim nastpujce wyrazy (lub frazy). Przetumacz je.

dbH

rp

lmm

khn

rb.khnm

mlk

qdm

qdt

Marcin Majewski
135

bn

m

pt

3. Dokonaj transliteracji i przetumacz sowa i zdania

7

7'T

~

"T

T

136

'>

4. Swka (imiona bstw ugaryckich). Przetumacz, rozpoznaj nazwy bstw z Ugarit i naucz
si ich:

Marcin Majewski
137

5. Rzeczownik. Przetumcz (KTU 4.143: 1-5)
[zapis drzew oliwnych i dostaw oliwy]

(1) '"T7~

(2) ""T""`

(3) >#7#

(4) ""T"

(5)7"#

(6) '"T7

138

6. Czasownik. Przetumacz (KTU 2.64: 13-16)
[formua poddastwa]

(13) T*~T
(14) ~##
(15) "7"
(16) T

7. Liczebniki. Przetumacz (4.145: 1-2)
[z wykazu rydwanw]

(1) "~"7#
(2) 7"T

Marcin Majewski
139

Zakoczenie

Odkrycie Ugarit, a przede wszystkim znalezienie tabliczek zapisanych jedynym w
swoim rodzaju alfabetycznym pismem klinowym, pismem ugaryckim, otworzyo nowy nurt
w badaniach dotyczcych staroytnego Bliskiego Wschodu. Okazao si niezwykle wane
zwaszcza do poznania kultury syro-kananejskiej, w obrbie ktrej ksztatowa si take
biblijny Izrael. Poznanie Ugarit stanowi bram do lepszego poznania ycia Syro-Palestyny
z okresu pnego brzu, a jednoczenie pomaga zrozumie do pewnego stopnia kontekst, w
ktrym rodziy si najstarsze teksty biblne. Tabliczki z Ras Szamra to take zbir o
unikatowej wartoci dla poznania religii ludnoci, o ktrej do tej pory niewiele wiedzielimy.
Rwnie tutaj odnaleziono najstarszy zapis muzyczny wiata (nuty wraz ze sowami hymnu)
utwr napisany znacznie ponad 3000 lat temu. Prb jego odtworzenia zob. w GALERII
UGARIT na stronie www.biblia-orygenes.org. Tam te zostay zebrane inne filmy zwizane
z odkryciem Ugarit.
Patrzc z perspektywy badacza biblijnej hebrajszczyzny, mog powiedzie, e teksty z
Ugarit s wielk pomoc w zrozumieniu spoecznego i relignego kontekstu kultury
Kanaanu, w ktrym uksztatoway si teksty biblijne, a take struktur w ramach rozwoju
kananejskch jzykw semickich, a wrd nich hebrajskiego biblijnego. Ugarycki jest
jzykiem starszym od hebrajskiego (z II tysiclecia przed Chr., podczas gdy hebrajski z I-go)
i wykazuje pewne cechy specyficzne odrniajce go od innych jzykw tej grupy, jednak
podobiestwa s uderzajce i oczywiste. Ks. Jerzy Chmiel: Obliczono, e z 1454 sw
uywanych w tekstach z Ugarit do opisu divinum a 711 czyli prawie 50% znajduje cise
odpowiedniki w tekstach Starego Testamentu
238
. Mamy wic dostp do literatury, ktra dla
badacza Biblii jest nie do przecenienia.

238
J. Chmiel, Czy mitologia z Ugarit miaa wpyw na kultur europejsk?, Alma Mater. Miesicznik
Uniwersytetu Jagielloskiego 35 (2001), s. 19; por. te np. H.N. Richardson, Some Literary Parallels Between
Ugaritic and the Old Testament, Journal of the American Academy of Religion 20 (1952) 172-175, gdzie autor
podaje kilka przykadw takich leksykalnych analogii.
140

BIBLIOGRAFIA

Bibliografia oglna wykorzystana w skrypcie zostanie podana w tym punkcie.
Bibliografia szczegowa do poszczeglnych zagadnie bya podawana na pocztku
omawianego tematu.

1. Ugarit

R. Bordreuil (red.), Une bibliothgue au sud de la ville. Les textes de la 34e campagne
(1973) (Ras-Shamra-Ougarit 7), Paris: Editions Recherche sur les Civilisations 1991.
M.D. Coogan, Stories from ancient Canaan, Louisville: Westminster Press 1978.
L.R. Fischer, The Claremont Ras Shamra Tablets (Analecta Orientalia 48), Roma:
Editrice Pontificio Istituto Biblico 1971.
H. Klengel, Historia staroytnej Syrii, Warszawa 1972.
A. Mrozek, Ugarit (Ras Szamra) w 80-lecie odkry, w: . Toboa, Cykl Baala z Ugarit
(Teksty staroytnej Palestyny i Syrii 1), Krakw Mogilany: The Enigma Press 2008, 9-32.
W.M. Schniedewind, J.H. Hunt, A primer on Ugaritic: language, culture, and
literature, Cambridge: University Press 2007.
W.G.E. Watson, N. Wyatt, J.B. Lloyd (red.), Ugarit: Religion and Culture. Essays in
Honor of Prof. J. C.L. Gibson, Mnster: Ugarit Verlag 1996.
W.G.E. Watson, N. Wyatt (red.), Handbook of Ugaritic Studies (Handbuch der
Orientalistik. Erste Abteilung 39), Leiden: E.J. Brill 1999.
M. Yon, The city of Ugarit at Tell Ras Shamra, Winona Lake: Eisenbrauns 2000;
G.D. Young (red.), Ugarit in retrospect: fifty years of Ugarit and Ugaritic, Winona
Lake: Eisenbrauns 1981.
K.L. Younger (red.), Ugarit at Seventy-Five: proceedings of the Symposium "Ugarit at
Seventy-Five, Winona Lake: Eisenbrauns 2007.

2. Ugarit a Stary Testament

F.M. Cross, Canaanite Myth and Hebrew Epic. Essays in the History of the Religion of
Israel, Cambridge: Harvard University Press 1973.
L.R. Fisher, Creation at Ugarit and in the Old Testament, VT 15 (1965) 31324.
L.R. Fischer (red.), Ras Shamra Parallels: The Texts from Ugarit and the Hebrew
Bible, t. I (Analecta Orientalia 49), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1972; t. II
(Analecta Orientalia 50), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1975.
J. Chmiel, Ugarit a Stary Testament, CT 71 (2001) 41- 49.
Marcin Majewski
141
J. Gray, The legacy of Canaan: the Ras Shamra texts and their relevance to the Old
Testament, Leiden: E.J. Brill 1957;
2
1965.
E. Dbrowski, Ras Szamra, w: Podrczna Encyklopedia Biblijna, t. II, Pozna 1959,
431-438.
M. Majewski, Ugarycki epos o Aqhacie a Stary Testament (Midzy Bibli a kultur 1),
w: Biblia w kulturze wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe
UPJP II 2011, s. 41-63.
M. Majewski, Wyrocznia efodu oraz Urim i Tummim w Biblii hebrajskiej, Scripta
Biblica et Orientalia 4 (2012) s. 93-110.
M. Majewski, Mieszkanie Chway. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Wj 25-31
i 35-40), Krakw: Wydawnictwo Naukowe PAT 2008.
H.J. Marsman, Women in Ugarit and Israel: their social and religious position in the
Context of the Ancient NearEast, Leiden: E.J. Brill 2003.
J.C. de Moor (red.), Intertextuality in Ugarit and Israel, Leiden: E.J. Brill 1998.
A. Mrozek, Religia Ugaritu w kontekcie kultury Kanaanu i Starego Testamentu, w:
D. Quirini-Popawska (red.), Religie wiata rdziemnomorskiego, Krakw 2006, 15-24.
C. F. Pfeiffer, Ras Shamra and the Bible, Baker 1962; M. Quesnel, Ph. Gruson (red.),
La Bible et sa culture, t. I: Ancien Testament, Paris 2000.
S. Rummel (red.), Ras Shamra Parallels: The Text from Ugarit and the Hebrew Bible,
t. III (Analecta Orientalia 51), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1981.
W. Tyloch, Ugarit a Stary Testament, w: Rocznik Wolnej Myli, Warszawa 1961,
124-129.
W. Tyloch, Odkrycia w Ugarit a Stary Testament (Prace Orientalistyczne 26),
Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1980.
T. Worden, The Literary Influence of the Ugaritic Fertility Myth on the Old
Testament, VT 3 (1953) 273-297.
P. Xella, La terra di Baal. Ugarit e la sua civilt (Biblioteca di Archeologia), Roma,
1984; E. M. Yamauchi, Tammuz and the Bible, JBL 84 (1965) 283-290.

3. Jzyk ugarycki na tle jzykw semickich

Y. Avishur, Stylistic Studies of Word-Pairs in Biblical and Ancient Semitic Literature
(AOAT 210), Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1984.
M. Dahood, Ugaritic-Hebrew philology: marginal notes on recent publications
(Biblica et Orientalia 17), Rome: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1965.
M. Dietrich, O. Loretz, Zur Ugaritischen Lexikographie (V), UF 4 (1972) 33-35;
M.C.A. Korpel, J.M. Oesch (red.), Layout markers in biblical manuscripts and
Ugaritic tablets, Assen: Van Gorcum 2005.
E. Lipiski, Jzyk ugarycki a hebrajszczyzna ksig biblijnych, Studia Judaica 11
(2008) 301-307.
142
M. Majewski, Klasyfikacja jzykw semickich, w: Studia Leopoliensia 4 (2011), red. J.
Uliasz, Materiay z midzynarodowego sympozjum w Lwowie-Brzuchowicach, s. 137-155.
M. Majewski, Fenicki - jzyk Byblos, Tyru i Sydonu w czasach biblijnych, w: Biblia w
kulturze wiata, red. T. Jelonek, R. Bogacz, Krakw: Wydawnictwo Naukowe UPJP II 2011,
s. 119-141.
M. Majewski, Jzyk fenicki brat bliniak hebrajskiego? w: Sowo jego pono jak
ogie (Syr 48,1). Ksiga Pamitkowa ku czci Ksidza Profesora Tadeusza Brzegowego,
Tarnw: Biblos 2011, s. 189-207.
D. Parde, Ugaritic and Hebrew poetic parallelism (Supplements to VT 39), Leiden:
E.J. Brill 1988.
A. Tronina, Podstawy gramatyki jzyka ugaryckiego. Z dodatkiem wyboru tekstw i
sownikiem (Studia Biblica 13), Kielce: Instytut Teologii Biblijnej Verbum 2006.

4. Bibliografie
J.-L. Cunchillos, La trouvaille pigraphique de lOugarit, 2. Bibliographie, Paris:
Recherche sur les Civilisations 1990;
M. Dietrich i in., Ugarit-Bibliographie 1921-1971 (AOAT 20), Kevelaer: Butzon und
Bercker i Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1973-1987;
Dietrich M., Loretz, O. Analytic Ugaritic bibliography 1972-1988 (AOAT 20/6),
Kevelaer: Butzon & Bercker i Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1996;
Pardee D., Ugaritic Bibliography, Archiv fr Orientforschung 34 (1987) 366-471.

5. Konkordancje
J.-L. Cunchillos, J.P. Vita, J.A. Zamora, A concordance of Ugaritic words, t. I-V,
Piscataway, NJ: Gorgias Press 2003;
Whitaker R.E., A Concordance to the Ugaritic Literature, Cambridge, MA 1972;
Young G.D., Concordance of Ugaritic (Analecta Orientalia 36), Roma: Editrice
Pontificio Istituto Biblico 1956.

6. Czasopisma
Syria (Paris: Paul Geuthner 1920-)
Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch fr die Altertumskunde Syrien-
Palstinas (Kevelaer: Verlag Butzon & Bercker 1969-). Pismo ukazuje si nieregularnie.

7. Serie i periodyki Ugarit Verlag (Mnster)
ALASPM: Abhandlungen zur Literatur Alt-Syrien-Palstinas und Mesopotamiens
AOAT: Alter Orient und Altes Testament
AVO: Altertumskunde des Vorderen Orients
Eikon: Beitrge zur antiken Bildersprache
ELO: Elementa Linguarum Orientis
Marcin Majewski
143

FARG: Forschungen zur Anthropologie und Religionsgeschichte
GMTR: Guides to the Mesopotamian Textual Record
LOS: Lehrbcher orientalischer Sprachen
MARG: Mitteilungen fr Anthropologie und Religionsgeschichte
UBL: Ugaritisch-Biblische Literatur

UGARIT Na Tle Biblii Starego Testamentu - Marcin Majewski

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

UGARIT Na Tle Biblii Starego Testamentu - Marcin Majewski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Krakw: UPJP II 2010

You might also like