Dziennik 1933-1945 wybr dla modych czytelnikw

Victor Klemperer

Spis treci
Waniejsze daty z ycia autora ................................................................................................................ 2 Dziennik ................................................................................................................................................... 6 1933 ..................................................................................................................................................... 6 1934 ................................................................................................................................................... 15 1935 ................................................................................................................................................... 22 1936 ................................................................................................................................................... 31 1937 ................................................................................................................................................... 40 1938 ................................................................................................................................................... 44 1939 ................................................................................................................................................... 55 1940 ................................................................................................................................................... 64 1941 ................................................................................................................................................... 71 1942 ................................................................................................................................................... 83 1943 ................................................................................................................................................. 108 1944 ................................................................................................................................................. 124 1945 ................................................................................................................................................. 136 Do niniejszego wydania ....................................................................................................................... 154

Waniejsze daty z ycia autora

1881 Victor Klemperer urodzi si 9 padziernika w Landsberg-Warthe (dzi. Gorzw Wielkopolski); jego ojcem by rabin dr Wilhelm Klemperer, matk Henrietta Klemperer z domu Franke. 1884 Rodzina przenosi si do Bydgoszczy.

1890 Klempererowie zamieszkuj w Berlinie przy Albrechtstrae 20; ojciec zostaje drugim kaznodziej ydowskiej gminy zreformowanej w Berlinie.

1893

Victor Klemperer wstpuje do Franzsisches Gymnasium w Berlinie.

1896 Przenosi si do Friedrichs-Werdersches Gymnasium. Przeprowadzka rodziny na Winterfeldstrae 26. 1897 Praktyka kupiecka w firmie eksportowej Lwenstein i Hecht, galanteria i towary okciowe, Alexandrinenstrae 2. 1900-1902 Klemperer uczszcza do Krlewskiego Gimnazjum w Landsberg-Warthe, gdzie zdaje egzamin dojrzaoci. 1902 1905 germaska). 1905 Studia w Monachium, Genewie, Paryu i Berlinie (filozofia, filologia francuska i

Pobyt studialny w Rzymie. Praca dziennikarska i literacka w Berlinie.

1905-1912

1906 Maestwo z Ev Schlemmer; mieszka przy Dennewitzstrae, latem w Oranienburgu; przeprowadza si do Berlina-Wilmersdorf, Weimarischestrae 6a. Publikuje: Glck (opowiadanie); Schwesterchen (ksika z ilustracjami); Talmud-Sprche (szkic kulturowy). 1907 1909 Publikuje: Paul Heise (monografia); Adolph Wilbrandt (studium o jego dzieach). Przenosiny do Oranienburga.

1910 Publikuje: Aus hrteren und weicheren Tagen (opowieci i fantazje); Berliner Gelehrtenkpfe; Deutsche Zeitdichtung von den Freiheitskriegen bis Reichsgrndung (cz 1. Przegld literackohistoryczny, cz 2. Antologia poetycka). 1911 Ponowne przenosiny do Berlina-Wilmersdorf, Holsteinischestrae.

1912 Konwersja do Kocioa Ewangelickiego, chrzest. Przenosiny do Monachium, Rmerstrae. Wznowienie studiw. 1913 Doktorat u Franza Munckera i Hermanna Paula na podstawie pracy Die Vorgnger Friedrich Spielhagens. Drugi pobyt w Paryu; studia nad Monteskiuszem do rozprawy habilitacyjnej. 1914 Habilitacja u Karla Vosslera.

1914-1915 Klemperer jest lektorem uniwersytetu w Neapolu (jako Privatdozent uniwersytetu monachijskiego). Publikuje monografi Montesquieu, tom 1 i 2. 1915 Bierze udzia jako ochotnik w wojnie (od 15 listopada do marca 1916 na froncie).

1916-1918 Jest cenzorem w urzdzie kontroli ksiek przy wydziale prasowym Militrgouvernements Litauen w Kownie i w Lipsku. W listopadzie 1918 powrt do Lipska, Reichelstrae 16. 1919 Przeprowadzka do Monachium, pensjonat Michel, Bayerstrae 16; przenosiny do pensjonatu Berg, Schellingstrae 1. Zostaje profesorem nadzwyczajnym na uniwersytecie w Monachium. 1920 Przenosiny do Drezna, pensjonat Blanckego, Bendemannstrae 3. Przeprowadzka na Holbeinstrae 131. 1920-1935 Dresden). Jest profesorem zwyczajnym politechniki w Drenie (Technische Hochschule

1922 1923

Publikuje Einfhrung in das Mittelfranzsische (teksty i objanienia od XIII do XVII w.). Publikuje Die moderne franzsische Prosa 1870-1920 (studia i wybrane teksty).

1924 Publikuje Die romanischen Literaturen von der Renaissance bis zur Franzsischem Revolution (podrcznik wiedzy o literaturze napisany przez Victora Klemperera, Helmuta Hatzfelda i Fritza Neuberta). 1925-1931 Publikuje Geschichte der franzsischen Literatur in 5 Bnden. Tom 5, Die franzsische Literatur von Napoleon bis zur Gegenwart (Nowe wydanie w 1956 pt. Geschichte der franzsischen Literatur im 19. und 20. Jahrhundert). 1926 Publikuje: Romanische Sonderart (studia o historii kultury); Stcke und Studien zur modernen franzsischen Prosa. 1928 Przeprowadzka na Hohenstrae 8. Publikuje: Romanische Literaturen (w trzecim tomie Reallexikons der deutschen Literaturgeschichte wyd. Paul Merker i Wolfgang Stammler). 1929 Publikuje Idealistische Literaturgeschichte. Studium podstawowe i stosowane. Die moderne franzsische Lyrik von 1870 bis zur Gegenwart. Studium i tekst objaniajcy. 1933 1934 Publikuje Pierre Corneille. Przenosiny do domu w Dlzschen, Am Hirschberg 16.

1935 Przeniesienie w stan spoczynku na podstawie ustawy o zmianie zasad zatrudniania urzdnikw. 1940 Wypdzenie z domu w Dlzchen. Przymusowe skierowanie do domu ydowskiego, CasparDavid-Friedrichstrae 15b. 1942 Przymusowe przesiedlenie do domu ydowskiego w Dresden-Blasewitz, Lothringer Weg 2.

1943 Praca przymusowa w firmie Willy Schlter, Wormserstrae 30c, potem w firmie Adolf Bauer (fabryka kartonay), Neue Gasse, wreszcie w firmie Thiemig i Mbius (przerbka papieru), Jagdweg 10; kolejne przymusowe przesiedlenie do domu ydowskiego przy Zeughausstrae 1. 1945 13 lutego: ucieczka po nalocie na Drezno do Piskowitz; 4-6 marca: ucieczka przez Pirn do Falkenstein w Vogtlandzie; 3 kwietnia: dalsza ucieczka przez Schweitenkirchen (6 IV) i Monachium (8 IV) do Unterbersbach (12 IV). 17 maja: powrt przez Monachium (22 V), Ratyzbon (30 V), Falkenstein (5 VI) do Drezna (10 VI); ponowne objcie funkcji profesora zwyczajnego na politechnice drezdeskiej (do 1947); wstpienie do Komunistycznej Partii Niemiec. 1947 Publikuje LTI - Notatnik filologa. Profesor zwyczajny na uniwersytecie w Greifswaldzie. Profesor zwyczajny na uniwersytecie w Halle.

1947-1948 1948-1960 1950 1951

Zostaje deputowanym do Izby Ludowej NRD. 8 lipca umiera Eva Klemperer. Profesor zwyczajny na uniwersytecie w Berlinie.

1951-1954 1951

Doktorat honoris causa politechniki drezdeskiej.

1952 Maestwo z Hadwig Kirchner; nagroda pastwowa NRD III stopnia w dziedzinie sztuki i literatury. 1953 Zostaje czonkiem Niemieckiej Akademii Nauk w Berlinie.

1954 Publikuje: Geschichte der franzsischen Literatur im 18. Jahrhundert, tom I. Das Jahrhundert Voltaires. 1956 Publikuje Vor 33 / Nach 45 (zbir artykuw); otrzymuje Srebrny Order Zasugi dla Ojczyzny (NRD). 1960 Victor Klemperer umiera 11 lutego w Drenie. Pogrzeb na cmentarzu w Dlzschen; pomiertnie otrzymuje nagrod F.C. Weiskopfa Niemieckiej Akademii Sztuki. 1966 Ukazuje si Geschichte der franzsischen Literatur des 18. Jahrhunderts, tom II: Das Jahrhundert Rousseaus. 1989 Ukazuje si Curriculum vitae. Erinnerungen eines Philologen 1881-1918.

1995 Ukazuje si Ich will Zeugnis ablegen bis zum Letzten (dzienniki 1933-1945); pomiertna nagroda miasta Monachium imienia Rodzestwa Scholl. 1996 Ukazuj si: Und so ist alles schwankend (dzienniki od czerwca do grudnia 1945); Leben sammeln, nicht fragen wozu und warum (dzienniki z lat 1918-1932).

Dziennik
1933
10 marca, pitek wieczorem 30 stycznia Hitler zosta kanclerzem. To, co przed sobot wyborcz (5 III) nazywaem terrorem, byo agodnym preludium . Mamy obecnie dokadn powtrk - tylko znak jest inny: swastyka - sytuacji z 1918. Znowu zadziwia zupeny brak oporu, atwo, z jak wszystko si zaamuje. Co si stao z Bawari, gdzie jest Reichsbanner1, itd., itd? W dodatku na osiem dni przed wyborami co tak grubymi nimi szyte jak poar Reichstagu. Nie potrafi sobie wyobrazi, e ktokolwiek naprawd wierzy w komunistycznych sprawcw, a nie, e bya to opacona robota narodowych socjalistw. Pniej dzikie zakazy i gwaty. No i do tego na ulicach, w radiu etc. niczym nieograniczona propaganda. W sobot, 4., syszaem fragment przemwienia, ktre Hitler wygasza w Krlewcu. Byem akurat koo dworca. Owietlony fronton hotelu, przed budynkiem szpaler z pochodniami. Take na balkonach, na supach z gonikami ludzie z pochodniami i flagami ze swastyk. Rozumiaem tylko pojedyncze sowa. Ale ten ton! Peen namaszczenia ryk, naprawd ryk, niczym jakiego klechy. - W niedziel ja gosowaem na demokratw, Eva2 na Centrum. Wieczorem okoo dziewitej z Blumenfeldami u Demberw3. Dla artu, bo liczyem na Bawari, przypiem mj bawarski Krzy Zasugi. A potem: Przytaczajce zwycistwo wyborcze narodowych socjalistw. Podwoili elektorat w Bawarii. I na dokadk: Horst-Wessel-Lied4. - Oburzajce, powtrne zapewnienie, e lojalnym ydom nic zego si nie stanie. Zaraz potem delegalizacja Centralnego Zwizku Obywateli ydowskich w Turyngii, gdy talmudycznie5 krytykowa i zniesawia rzd. Odtd - dzie w dzie - komisarze, deptanie legalnej wadzy, flagi ze swastyk zajmowanie siedzib rozwizanych organizacji, dziwne morderstwa, zakazy druku (dzisiaj po raz pierwszy dla cakiem potulnego Berliner Tageblatt) etc., etc. Wczoraj z polecenia partii narodowosocjalistycznej - wic ju nawet bez zachowywania pozorw i powoywania si na rzd - zwolniono dramaturga Karla Wollfa, dzisiaj cae saksoskie ministerstwo, itd., itd. Kompletna rewolucja i dyktatura partii. A wszelkie siy opozycyjne jakby znikny z powierzchni ziemi. To cakowite zaamanie si istniejcej jeszcze przed chwil wadzy, nie, jej zupene zniknicie (dokadnie jak w 1918), jest dla mnie wstrzsajce. Que sais-je?6 - W poniedziaek wieczorem z Gerstlami u pani Schaps7. Nikt ju nie ma odwagi mwi, wszyscy si boj. Gdy bylimy zupenie sami, Gerstle powiedzia: Podpalacz Reichstagu ubrany by tylko w spodnie i legitymacj partii komunistycznej, a mieszka, jak si okazao, u czonka partii narodowosocjalistycznej. Gerstle

Zwizek czarno-czerwono-zoty zaoony w r. 1924 przez socjaldemokratw postawi sobie za cel obron Republiki weimarskiej i jej organw konstytucyjnych, nie potrafi powstrzyma rozrostu si wrogich demokracji w latach kryzysu po 1930 r.; po 1933 r. zakazany. 2 Eva Klemperer z d. Schlemmer (1882-1951), pianistka pochodzca z Krlewca, bya od 1906 r. on Victora Klemperera. 3 Walter Blumenfeld (1882-1967), psycholog; 1924-1934 profesor pedagogiki na politechnice drezdeskiej; w 1935 emigrowa do Peru wraz on Gret. Harry Dember (1882-1943), fizyk, od 1923 profesor politechniki drezdeskiej, dyrektor instytutu fizyki; wraz z on Agnes emigrowa w 1933 do Istambuu. 4 Horst Wessel (1907-1930) napisa jako student pie, zwan pniej Horst -Wessel-Lied; od 1928 sturmfhrer SA w Berlinie-Friedrichshein; zastrzelony przez sutenera; przez SA i NSDAP kreowany na mczennika. 5 Talmud (hebr.) - zbir religijnych praw i tradycji ydw, powstay w czasach pobiblijnych; od wczesnego redniowiecza szczeglny obiekt atakw antysemickich (np. palenie Talmudu). 6 (fr.) C ja wiem? - ulubiony cytat Klemperera z fr. pisarza Michela Eyquema Montaignea. 7 Gerstlowie zostali przedstawieni Klempererom przez Juliusa Sebb. Hans Gerstle, szwagier Juliusa Sebby, by dyrektorem fabryki dodatkw do kawy. Jenny Schaps bya jego teciow.

kutyka o kulach; zama sobie nog na nartach w Alpach. Samochd prowadzia jego ona; podwieli nas kawaek w drodze powrotnej. Jak dugo jeszcze zachowam stanowisko?

17 marca, pitek rano Klska 1918 nie przybia mnie rwnie mocno jak obecna sytuacja. Doprawdy, wstrzsajce. Dzie w dzie jawny gwat, amanie prawa, najpotworniejsza obuda, barbarzyskie pogldy. Wszystko odbywa si zupenie bez osonek, jakby byo zgodne z prawem. Socjalistyczne pisma nadal nie mog si ukazywa. Liberaowie dr. Niedawno przez dwa dni nie wychodzi Berliner Tageblatt; Dresdener NN8 nie mogoby si co takiego przytrafi - gazeta jest cakowicie prorzdowa, drukuje wiersze o starym sztandarze etc. Wybrane informacje: Na mocy zarzdzenia Kanclerza Rzeszy zwolniono piciu winiw skazanych latem przez sd specjalny w Beuthen za zabicie komunistycznego polskiego powstaca. (Skazano ich na kar mierci!) - Saksoski komisarz nadzorujcy wymiar sprawiedliwoci9 zarzdza, e naley usun z bibliotek wiziennych destrukcyjn trucizn: pisma marksistowskie i pacyfistyczne; e odbywanie kary musi znowu suy karaniu, wychowywaniu, zadouczynieniu; e dugoterminowe umowy na druk formularzy, zawarte z firm Kaden, ktra drukowaa rwnie Volkszeitung, trac swoj moc. Itd., itd. - W afrykaskiej kolonii francuskiej bodaj wicej jest pastwa prawa ni pod takimi jak tutaj rzdami. - Przypomina mi si nowela Ricardy Huch: Pewien pobony czowiek chodzi wszdzie za grzesznikiem i czeka, e Bg go ukarze. Czeka na prno. Czasem obawiam si, e ze mn bdzie jak z tym pobonym czowiekiem. To naprawd nie jest frazes: nie potrafi si pozby uczucia obrzydzenia i wstydu. I nikt nie protestuje. Wszyscy si trzs ze strachu, chowaj po ktach. Thieme10 z radosnym uznaniem opowiada o ekspedycji karnej przeprowadzonej przez czonkw SA w Okrilli, w zakadach Sachsenwerk, przeciwko zbyt bezczelnym komunistom: rycynus i cieka zdrowia - szpaler gumowych paek. Kiedy Wosi robi co takiego - no c, analfabeci, dzieci poudnia, zwierzta... Niemcy to co innego. - Thieme marzy o silnym socjalizmie nazistw. Pokaza mi ich ulotk wzywajc do udziau w wyborach do Rady Zakadowej w Sachsenwerk. Dzie pniej komisarz Killinger zakaza wyborw. Waciwie to strasznie lekkomylne, zapisywa takie rzeczy w dzienniku.

22 marca Suca Blumenfeldw, zacna uyczanka Kthe, wymwia. Kto jej zaoferowa pewny zarobek, no a przecie pan profesor chyba niedugo nie bdzie mg sobie pozwoli na to, eby trzyma dziewczyn. - Bya u nas Wiechmannwna. Opowiadaa, jak w jej szkole, w Mini, wszyscy paszcz si przed swastyk dr o swoje posady, nawzajem si obserwuj i s wobec siebie nieufni. Kiedy pojawi si w szkole jaki mody czowiek ze swastyk. Przyszed, eby co zaatwi. Klasa czternastolatek natychmiast zacza piewa Horst-Wessel-Lied. Ale na korytarzu piewa nie wolno. Wiechmannwna ma dyur. Niech pani im powie, eby przestay wy - naciskaj koleanki. - Niech panie same to zrobi! Jeli ka im przesta, wyjdzie na to, e zabraniam piewania pieni narodowej i wylec! Wic dziewczta dalej si wydzieray. - W aptece pasta do zbw ze swastyk. - Atmosfera
8 9

Dresdener Neueste Nachrichten - czasopismo drezdeskie. Manfred von Killinger osobicie bra udzia w wielu przestpstwach. 10 Johannes Thieme, znajomy Klempererw z czasw lipskich, zosta ich sublokatorem w Drenie, w lecie 1920.

strachu, jaka pewnie panowaa we Francji za jakobinw. Jeszcze nie dry si o ycie - na razie tylko o chleb i wolno.

30 marca, czwartek Wczoraj razem z Demberami u Blumenfeldw na kolacji. Nastrj jak przed pogromem w gbokim redniowieczu lub w samym rodku carskiej Rosji. Narodowi socjalici wydali dzisiaj odezw nawoujc do bojkotu11. Jestemy zakadnikami. Dominuje przekonanie (zwaszcza gdy zainscenizowany cakiem niedawno bunt Stahlhelmu w Brunszwiku12 szybko zatuszowano), e panowanie tego terroru nie potrwa zbyt dugo, ale jego upadek pogrzebie i nas. - Niebywae redniowiecze: my, zagroone ydostwo. Waciwie bardziej si wstydz ni boj. Wstydz si za Niemcy. Ja naprawd zawsze czuem si Niemcem. I zawsze sdziem, e wiek XX i Europa rodkowa to co innego ni wiek XIV i Rumunia. Pomyka. - Dember odmalowa nastpstwa gospodarcze: najpierw zareaguje gieda, pniej konsekwencja w przemyle zarzdzanym przez chrzecijan - a my za to wszystko zapacimy nasz krwi. Natomiast pani Dember opowiadaa - przeciek - o przypadku maltretowania komunistycznego winia: torturowanie rycynusem, bicie, zastraszanie - prba samobjstwa. Pani Blumenfeld szepna mi, e drugi syn dra Salzburga13, student medycyny, zosta aresztowany - jego listy znaleziono u jakiego komunisty. Rozstalimy si (po obfitej, dobrej kolacji), jakby to byo poegnanie przed pjciem na front. Wczoraj Dresdener NN zamieciy aosne wyjanienie we wasnej sprawie. W 92,5 procentach opieraj si na kapitale aryjskim; pan Wollf, waciciel pozostaych 7,5 procent, zrzek si zarzdzania redakcj; ydowskiego redaktora zwolniono (biedny Fentl!), pozostaych dziesiciu to Aryjczycy. Okropne! - W sklepie zabawkowym pika dla dzieci przyozdobiona swastyk.

31 marca, pitek wieczorem Coraz bardziej ponuro. Jutro zaczyna si bojkot. te plakaty, pikiety. Naciski, eby chrzecijaskich pracownikw opaca podwjnie, a ydowskich zwalnia. Brak odpowiedzi na wstrzsajcy list ydw do prezydenta Rzeszy i do rzdu. -Morduj z zimn krwi lub na raty. Nikomu wos z gowy nie spada - mona tylko umrze z godu. Jeli nie drcz moich kotw, ale nie daj im nic do jedzenia, czy jestem kim, kto drczy zwierzta? - Nikt si nie wychyla. Drezdeskie Zrzeszenie Studentw wydao dzisiaj owiadczenie, w ktrym stwierdza, i kontakt z ydami uwacza godnoci studentw niemieckich. Zabronili ydom wstpu do domu studenckiego. A za ile to ydowskich pienidzy zbudowano przed kilkoma laty ten dom! W Monachium ydowscy wykadowcy maj ju kopoty z wchodzeniem na teren uniwersytetu. Odezwa i zalecenie komitetu kierujcego bojkotem. Twierdz e religia jest obojtna, chodzi wycznie o ras. Jeli sklep naley do maestwa, w ktrym m jest ydem, a ona chrzecijank lub odwrotnie, to uwaaj go za ydowski.

11

Ogoszony przez kierownictwo nazistowskie bojkot generalny sklepw i domw towarowych, pozostajcych w rkach wacicieli ydowskich. 12 27 marca 1933 uzbrojone oddziay SS i policji wkroczyy do Bru nszwiku pod pretekstem przypuszczalnego puczu Stahlhelmu. Nastpstwem wkroczenia by zakaz dziaalnoci Stahlhelmu, uchylony nastpnie 1 kwietnia. 13 Dr praw Friedrich Salzburg, adwokat i notariusz.

3 kwietnia, poniedziaek wieczorem W sobot pojawiy si na sklepach czerwone kartki: Anerkannt deutschchristliches Unternehmen (Oficjalnie uznane za wasno niemieckich chrzecijan). Cz sklepw zamknita; przed nimi czonkowie SA z trjktnymi tablicami: Kto kupuje u yda, ten popiera bojkot Niemiec i niszczy niemieck gospodark. - Ludzie tumnie szli przez Prager Strae i przygldali si temu. Tak wyglda bojkot. Na razie tylko sobota - pniej przerwa, do rody. Bankw to nie objo. Ale adwokatw, lekarzy bojkotowano. Dzie pniej - sygna do odwrotu: odniesiono sukces, a Niemcy s wspaniaomylne. Doprawdy, c za bezsensowna hutawka. Wyrany sprzeciw z zewntrz i tutaj, w kraju; no a z drugiej strony naciski narodowosocjalistycznej ulicy. Mam wraenie, e wszystko szybko zmierza ku katastrofie. Nastpi wybuch - ale to my bdziemy prawdopodobnie tymi, ktrzy zapac za to yciem, my, ydzi. Obrzydliwa odezwa drezdeskich studentw. Pisz e utrzymywanie kontaktw z ydami uwacza honorowi niemieckich studentw. - Nie mog pracowa nad moim Obrazem Francji14. Nie wierz ju w psychik narodw. Wszystko, co uwaaem za nieniemieckie: brutalno, niesprawiedliwo, obud, zbiorow histeri - wszystko to kwitnie tutaj.

10 kwietnia, poniedziaek Obrzydliwy nastrj hura, ja yj! Nowa ustawa o urzdnikach15 pozwala mi, jako byemu onierzowi frontowemu, pozosta na stanowisku - przynajmniej tak to na razie wyglda (Dembera i Blumenfelda te zreszt oszczdzono - przynajmniej na to wyglda). Ale wok nagonka, bieda, ludzie trzs si ze strachu. Kuzyna Dembera, berliskiego lekarza, zabrali podczas godzin przyj, w samej koszuli; ciko poturbowanego zawieli do szpitala Humboldta, gdzie zmar; mia 45 lat. Pani Dember opowiadaa nam o tym szeptem, mimo e drzwi byy zamknite. No tak, przecie propaguje wieci o okruciestwach, nieprawdziwe rzecz jasna. Czciej teraz bywamy w Dlzschen. Nasze morgi maj by obecnie ogrodzone; zamwilimy siedem wini i dziesi krzakw agrestu. Zmuszam si do energicznego dziaania, jakbym wierzy, e uda si wybudowa dom16, jakbym chcia metod Cougo17 wymusi na sobie odrobin wiary, e tak si stanie i e te moje starania poprawi samopoczucie Evy. Ale to nie zawsze si udaje. Obecnie z Ev nie jest najlepiej - bardzo si martwi polityczn katastrof. (Niekiedy, przez moment, odnosz wraenie, jakby ta wielka powszechna nienawi wydobywaa j nieco z jej zamknicia w indywidualnym cierpieniu, jakby wlewaa w ni cho na krtko, wol ycia. Jest to co, przed czym nie kapituluje, od czego chciaaby by silniejsza.) Jest si obcym rasowo lub ydem, gdy ma si 25 procent krwi niearyjskiej. Wystarczy, eby ktre z dziadkw byo ydem. Jak w pitnastowiecznej Hiszpanii. Ale wtedy chodzio o wiar. Dzisiaj to zoologia plus interes.

14 15

Das neue Frankreich Bild (1914-1933). Ein historischer berblick. Ksika ta ukazaa si dopiero w 1963 r. 7 kwietnia wesza w ycie Ustawa o odnowieniu zawodowego stanu urzdniczego; jej paragraf 3 stanowi: Urzdnicy pochodzenia niearyjskiego zostaj przeniesieni w stan spoczynku. Uzasadnienie tego paragrafu gosio, e ydzi nie potrafi myle po niemiecku, a wic nie mog rzdzi Niemcami i zarzdza sprawami pastwa. Paragraf aryjski ju w 1933 sta si czci skadow dalszych ustaw, ktrych nastpstwem byo wypdzenie ludzi pochodzenia ydowskiego z uniwersytetw, wyszych uczelni, teatrw, wydawnictw, orkiestr, instytutw medycznych itd. 16 Victor Klemperer w wyniku nalega swej ony naby w Dlzschen parcel przy ul. Am Hirschberg 19. 17 Emile Cou (1857-1926), aptekarz francuski; rozwin terapi autosugestywn (wpyw samokoncentracji przy pomocy zwrotw sformalizowanych, np. kadego dnia mam si coraz lepiej).

12 kwietnia, roda wieczorem A kadego dnia nowe okropnoci. W Chemnitz uprowadzono i zastrzelono ydowskiego adwokata. Prowokatorzy przebrani w mundury SA, pospolici przestpcy. - Wyszy przepisy wykonawcze do ustawy o urzdnikach. Jest si ydem, jeli ktre z dziadkw miao ydowskie pochodzenie. W razie wtpliwoci rozstrzyga rzeczoznawca do spraw rasowych w Ministerstwie Spraw Wewntrznych Rzeszy. - Kadego robotnika i urzdnika, ktry by nie wykazywa narodowych zapatrywa, mona zwolni z pracy; powinno si go zastpi pracownikiem majcym waciwe pogldy. Naley uwzgldnia opini narodowosocjalistycznych organizacji zakadowych. Itd., itd. - W tej chwili jestem jeszcze bezpieczny. Ale tak, jak czowiek pod szubienic, ktremu zakadaj stryczek na szyj. W kadej chwili moe wej w ycie nowa ustawa, ktra wyrwie mi spod ng to, na czym stoj, i bd wisia.

20 kwietnia, czwartek wieczorem Czy to sugestia niesamowitej propagandy - film, radio, gazety, flagi, coraz to nowe wita (dzisiaj te wito narodowe: dzie urodzin Adolfa Fhrera)? Czy moe oddziauje tak na mnie strach przeraonych niewolnikw? Jestem teraz niemal pewien, e nie doyj koca tej tyranii. I ju si niemal przyzwyczaiem do stanu bezprawia. Ju nie jestem Niemcem i Aryjczykiem, lecz ydem i musz by wdziczny, e pozwala mi si y. - Oni genialnie znaj si na reklamie. Przedwczoraj w kinie widzielimy (i syszelimy) Hitlera, ktry prowadzi wielki apel: przed nim zgromadzeni tumnie czonkowie SA, przy mwnicy p tuzina mikrofonw, ktre przekazuj jego sowa 600 tysicom czonkw SA w caej Trzeciej Rzeszy - ludzie widz jego wszechmoc i kul si w sobie. I wci HorstWessel-Lied. No i wszyscy maj sucha.

25 kwietnia, wtorek Poniewa nie ufa si telefonom, a wszyscy maj kopoty i troski, to cigle mamy szarpice nerwy wizyty. Zarwno przed, jak i po poudniu pani Dember, pani Wieghardt18, a dzisiaj - wyleczony, ale poskrcany przez parali - Wengler19. Cigle takie same rozmowy, taka sama rozpacz, takie same rozterki. Ze zblia si katastrofa, e to ju nie potrwa dugo, e nie ma adnego ratunku, e wci takie samo uczucie obrzydzenia. - Eva jest zupenie wykoczona nerwowo. Napawajca wstrtem polityka i jej nieszczsny wpyw na nasze moliwoci kredytowe poczyy si dla niej w jedno. Kadego ranka gwatowny pacz, nie ma dnia bez zaamania nerwowego. Jestem ju niemal otpiay od caego tego nieszczcia. Nie wybiegam mylami poza dzisiejszy dzie. Pruski minister owiaty zarzdzi, e uczniowie, ktrzy nie otrzymali promocji do nastpnej klasy, ale nale do organizacji hitlerowskich, w miar moliwoci - wspaniaomylna decyzja kolektywu klasowego! - mog jednak promocj otrzyma. - Plakat w akademiku (podobne we wszystkich uniwersytetach): Jeli yd pisze po niemiecku, to kamie. Wolno mu pisa jedynie po hebrajsku. ydowskie ksiki napisane po niemiecku musz by oznakowane jako tumaczenia. -Odnotowuj tylko to, co najokropniejsze, tylko drobiny obdu, w ktrym jestemy nieustannie zanurzeni. Dopiero co usyszaem od absolutnie chrzecijaskiego, nieskazitelnego pod wzgldem narodowym

18

Dr August Wieghardt-Lazar (1887-1970), pisarka; w 1920 przeniosa si z Wiednia do Drezna. Od 1939 na wychodstwie w Anglii, od 1949 ponownie w Drenie. 19 Heinrich Wengler, lektor jzyka woskiego.

modego Khlera20: Francuzi nas wyzwol. Ja te jestem przekonany, e oni wkrtce przyjd i przez wielu, take przez Aryjczykw, bd witani jako wyzwoliciele.

15 maja, poniedziaek wieczorem Annemarie21 boi si, e straci prac, bo odmwia udziau w pochodzie pierwszomajowym. Opowiadaa (zdecydowanie sympatyzuje z parti niemiecko-narodow) o pewnym komunicie z Heidenau, ktremu przekopali ogrd, szukajc karabinu maszynowego. On zaprzecza, a oni niczego nie znaleli; chcc, eby si przyzna, zamczyli go na mier. Zwoki przewieli do szpitala. lady butw na brzuchu, na plecach dziury wielkoci pici, zatkane wat. Oficjalny wynik sekcji: mier na skutek dyzenterii, co tumaczy przedwczesne wystpienie plam opadowych. Z haniebnych i obkaczych posuni narodowych socjalistw odnotowuj jedynie to, co dotyczy mnie niejako osobicie. O wszystkim innym mona przecie przeczyta w gazetach. Atmosfer czasu, nastrj oczekiwania, wzajemne odwiedzanie si, liczenie dni, powcigliwo w trakcie rozmw przez telefon i przy pisaniu listw, czytanie midzy wierszami nadzorowanych gazet - wszystko to naleaoby kiedy utrwali w pamitnikach. Ale moje ycie dobiega koca i te pamitniki nigdy nie zostan napisane.

6 wrzenia, roda przed poudniem W sobot, 2 IX, bylimy u Khlerw. Mio i spokojnie jak zawsze. Dobrze, e mona si spotka z Aryjczykami, dla ktrych obecny terror jest rwnie okropny jak dla nas. Modzi Khlerowie po dwunastej odprowadzili nas do domu. Wzilimy ich na szklaneczk whisky do nas na gr, bo zaczo pada. Siedzielimy do wp do trzeciej, o trzeciej poszlimy do ka. Szczegowo opisuj przyjemnoci, ale przyjemnoci zdarzaj si wyjtkowo. Nasze ycie, tak w ogle, toczy si bardzo nieszczliwie - to nie frazes: bardzo nieszczliwie. Eva jest wci cierpica i mocno przygnbiona; ja natomiast mam kopoty z sercem, zadrczam si obawami, myl o mierci. No i wci ta bezsensowna tyrania, niepewno i nikczemno, na jak naraeni jestemy w trzeciej Rzeszy. Moja nadzieja na szybk zmian maleje. Na ulicach peno SA. Wanie odby si z hukiem norymberski zjazd partii. Prasa adoruje Hitlera, jakby by i Bogiem, i wszystkimi jego prorokami.

17 wrzenia, niedziela wieczorem Wczoraj po poudniu bylimy u pani Schaps. Poegnanie z Sebbami22, ktrzy na dobre emigruj do Haify. Ich meble ju pyn oni natomiast jad dzisiaj do Triestu, stamtd dalej statkiem. Zamieniem par bardzo serdecznych zda z Julem Sebb. Unikalimy wszelkiej sentymentalnoci; rozmawialimy mio, przynajmniej jak dugo bylimy wszyscy razem. Ale kry si przecie za tym gboki smutek, gorycz, mio i nienawi. Bardzo si tym przejem, Evie strasznie to dokuczyo. Jule Sebba powiedzia, e zawsze uwaa si za yda ze wschodu, za czowieka wykorzenionego, i w tym sensie niezwizanego z Niemcami. Ale opuszcza przecie Europ i to, do czego si przyzwyczai; jedzie na

20

Mody asystent kontraktowy Johannes Khler, nauczyciel historii i religii, oraz jego ona Ellen naleeli przez dugi czas do cisego grona przyjaci Klempererw. 21 Dr Annemarie Khler, chirurg szpitala joannitw w Heidenau; od 1937 w Pirnie; dugoletnia przyjacika Klempererw od czasw lipskich (1918); zmara 17 wrzenia 1948. 22 Od czasw berliskiej dziaalnoci dziennikarskiej Victor i Eva Klempererowie zaprzyjanili si z Juliusem Sebb, adwokatem pochodzcym z Krlewca. W cigu dziesicioleci przyja ta obja ca rodzin Sebbw.

nowe miejsce osiedlenia, na niepewne, z on i dzieckiem, i musi, pidziesiciolatek, wszystko zaczyna od nowa. Oboje nas, Ev i mnie, niezmiernie to boli, e w Niemczech w taki sposb habi si prawo i wszelk kultur.

9 padziernika, poniedziaek yczenia urodzinowe23: Zobaczy Ev zdrow we wasnym domu, przy jej fisharmonii. Przesta si ba kadego rana i wieczora spazmatycznych atakw paczu. - Doy koca tyranii i wyj cao z jej krwawego upadku. - Upora si z moim XVIII wiekiem i zobaczy go w druku. - adnego blu w boku i adnych myli o mierci. Nie wierz, e speni mi si choby jedno z tych ycze. Atmosfera w domu wyranie si pogorszya i wyranie pogorszy si nasz - Evy i mj - stan zdrowia, gdy rozwiaa si ostatnia nadzieja uzyskania pienidzy na budow; gdy okazao si, e nie ma szans, ebymy mogli kiedykolwiek przeprowadzi si do Dlzschen. Musimy tutaj zosta. Dla Evy oznacza to uwizienie na ca zim, natomiast dla mnie: wicej pracy domowej i zwikszone obcienie dosownie, nie tylko w sensie przenonym - zmczonego serca. No a do tego ta nasilajca si tyrania, coraz wiksza pustka wok nas i malejca nadzieja na rychy koniec. (Jakkolwiek rozmaite rodowiska zgrzytaj zbami coraz goniej.) - Szczeglnie przykre jest dla nas zachowanie niektrych ydw: zaczynaj si wewntrznie przystosowywa i t now sytuacj, sytuacj getta, pojmuj atawistycznie24 - jako stan prawny, ktry naley zaakceptowa. Gerstle, dyrektor przynoszcej due zyski fabryki kawy figowej, a przy tym szwagier emigranta, Julego Sebby, mwi, e Hitler jest geniuszem, i e jak tylko skoczy si midzynarodowy bojkot Niemiec, bdzie mona y; Blumenfeld sdzi, e nie wolno karmi si marzeniami, i e trzeba stan na gruncie faktw; Kaufmann25-ojciec - jego syn jest w Palestynie! - mwi podobne rzeczy, a jego ona, g jak zawsze, osuchana w prasowych i radiowych sloganach plecie jak najta o przezwycionym Systemie, ktrego nietrwao wanie zostaa udowodniona. Niedawno, 25 IX, po kilkuletniej przerwie musielimy pj na okropny podwieczorek do Kaufmannw - musielimy, poniewa przyjechaa do nich siostra z Hamburga, pani Rosenberg, i poniewa nie mona im byo, bo stale o to zabiegali, duej odmawia. U tych tak ugodowo nastawionych dziadkw mieszka obecnie szeciomiesiczna creczka modych Kaufmannw-emigrantw; ponadto pani Rosenberg opowiada, e jej syn, zaatwiony jako adwokat, szuka zarobku i zastanawia si, czy nie wyemigrowa. Tymczasem starzy Kaufmannowie pogodzili si z obecnym stanem! Trzeba by ajdakiem, eby nie czeka w kadej godzinie na bunt! Rozgoryczenie Evy jest jeszcze wiksze ni moje. Mwi, e narodowy socjalizm, a dokadniej: zachowanie si ydw wobec niego, czyni z niej antysemitk. Dember zaatwi ju sobie profesur na uniwersytecie w Konstantynopolu i przeprowadza si w poowie padziernika. Waciwie zazdroszcz mu.

23 24

Victor Klemperer urodzi si 9 padziernika 1881. (ac.) odpowiadajcy wczeniejszym stadiom rozwoju ludzkoci. 25 Karl Kaufmann, drezdeski fabrykant butw.

14 listopada Gosowaem w niedziel. Na pytanie plebiscytowe odpowiedziaem nie, i na karcie wyborczej do Reichstagu26 te napisaem nie. Eva oddaa obie karty czyste. Nieomal akt mstwa, gdy wszyscy liczyli si z moliwoci zamania tajnoci wyborw. Niektrzy, bd dlatego, e chcieli unikn wyborw w ogle, bd eby unikn kontroli wyborczej, brali zawiadczenia uprawniajce do gosowania poza miejscem zamieszkania. Nie wierz, e naprawd doszo do naruszenia tajnoci. To byo przecie niepotrzebne z dwu powodw: 1. wystarczyo, eby kady uwierzy w moliwo zamania tajnoci - wic si ba; 2. istniaa gwarancja, e nikt nie zakwestionuje rzetelnoci podanego wyniku, poniewa partia, niekontrolowana przez opozycj, panowaa nad wszystkim. Trzeba uwzgldni take i to, e trwajca cae tygodnie niepohamowana i niezmiernie zakamana propaganda pokoju, ktrej nikt si w adnej gazecie, w adnym przemwieniu nie przeciwstawi, otumania miliony ludzi. - Mimo wszystko, gdy wczoraj obwiecili z triumfem: 93 procent gosw za Hitlerem! 40,5 miliona na tak, 2 miliony na nie, 39,5 miliona za Reichstagiem, 3,5 miliona gosw niewanych - byem zdruzgotany, i niemal w to uwierzyem, pomylaem, e to prawda. Wci zreszt powtarzaj na wszystkie sposoby: zagranica uznaje te wybory, widzi, e cae Niemcy opowiadaj si za Hitlerem, liczy si z jednoci Niemiec, podziwia j, wyjdzie jej naprzeciw etc., etc. Mnie te to wszystko otumania, ja te zaczynam wierzy w potg i trwao wadzy Hitlera. To okropne. - A w dodatku z Londynu27 mwi: Szczeglnie godne podziwu jest to, i nawet w obozach koncentracyjnych przewanie gosowano na tak. No c, jest to bez wtpienia albo faszerstwo, albo wymuszenie. Ale co tu pomoe racjonalne bez wtpienia? Jeli wszdzie czytam i sysz to samo, to zaczynam w to wierzy. A jeli nawet ja ledwie potrafi si przed czym takim obroni jake mog si przed tym obroni miliony naiwnych ludzi? Wic wierz, a tym samym staj si zwolennikami Hitlera i w ten sposb caa potga i chwaa rzeczywicie naley do niego. Gusti Wieghardt opowiadaa mi niedawno, e przysano jej prospekt reklamujcy jakie urzdzenia elektryczne. W tekst reklamowy wsunito komunistyczny artyku. Z powodu podobnego szmuglu prospekt reklamujcy Chaplina - policja zamkna niedawno na cay dzie kino Capitol. - Ale co dadz takie ukucia szpilk? Mniej ni nic. Niemcy wol Hitlera ni komunistw. A ja nie widz adnej rnicy midzy tymi dwoma ruchami; oba s materialistyczne i prowadz do niewolnictwa.

23 grudnia Od trzech dni nie ma mrozu i w domu powoli wszystko wraca do normy. Ale Eva jest wci przygnbiona i mao jeszcze sprawna. O pracy nie ma na razie co myle, zanadto jestem uwikany w gospodarowanie. Wczoraj z powodu koniecznych zakupw pojechaem z Ev do miasta (takswka tam i z powrotem); bardzo jej to zaszkodzio. Pod wieczr byli Demberowie, eby si poegna. Pienidze za sprzedany dom znajduj si na zablokowanym koncie - 25 procent z tego pjdzie na podatek majtkowy obowizujcy uciekinierw z Rzeszy. Przez kilka dni musieli zgasza si dwa razy dziennie na policji. Potem, na pocztku tygodnia, aresztowano o dziesitej wieczorem Emit. Denuncjacja. Powodem byy nieprzemylane wypowiedzi... Przesuchiwali j do trzeciej w nocy. Dwie noce spdzia w celi prezydium policji. Potem zielonym samochodem przewieli j do aresztu sdowego na Mnchner Platz; tam, w celi, spdzia kilka godzin w niepewnoci, ale potem j zwolnili. Przeycia psychiczne zwizane z uwizieniem, a zwaszcza niepewno, opisaa bardzo szczegowo i sugestywnie.
26

19 padziernika 1933 Niemcy wystpiy z Ligi Narodw. 12 listopada miao miejsce referendum w powyszej sprawie oraz wybory do Reichstagu. Udzia w wyborach wynosi 95,3%, NSDAP otrzymaa 95% gosw. 27 Mowa o rozgoni BBC w Londynie.

Wanie otrzymalimy przez Blumenfeldw wiadomo, e Kafka28, nerwowo wykoczony, zoy podanie o emerytur29. Zaama si w wieku pidziesiciu lat. W poudnie witeczna wizyta modych Khlerw. Ci s wierni i rozgoryczeni. On opowiada o eskim gimnazjum. Jaka dziewczyna pyta go po lekcji religii, jak pogodzi nienawi do ydw z Ewangeli. On, po dugim wahaniu: Z Ewangelii mona wyczyta wszystko... Innemu nauczycielowi religii, czonkowi SS, jakie dziewcz owiadcza, e nie odrobio zadania ze Starego Testamentu. Rodzice jej zabronili. - Ma to przynie na pimie. - Przynosi na pimie... Spraw przekazano do rozstrzygnicia w ministerstwie.

31 grudnia, niedziela W ostatnim roku Gusti wielokrotnie udowadniaa, e potrafi by cakowicie nieobliczalna, zacietrzewiona i e brak jej umiaru w kwestiach politycznych. Ja natomiast zawsze podkrelaem, e w gruncie rzeczy narodowy socjalizm niczym si nie rni od komunizmu: obie ideologie s materialistyczne i tyraskie, obie okazuj pogard i neguj wolno ducha oraz wolno jednostki. Najlepiej charakteryzuje miniony rok fakt, e musiaem rozsta si z dwjk bliskich przyjaci: z Thiemem, bo jest narodowym socjalist i z Gusti Wieghardt, bo zostaa komunistk. To nie znaczy, e oboje wstpili do jakiej partii, lecz e utracili ludzk godno. Wydarzenia roku: Polityczne nieszczcie, ktre zaczo si 30 stycznia i ktre coraz dotkliwiej, osobicie nas dotyka. Bardzo zy stan zdrowia i nastrj psychiczny Evy. Rozpaczliwa walka o dom. Utrata wszelkich moliwoci publikowania. Osamotnienie. W czerwcu skoczyem Obraz Francji, ktry jednak nie zosta wydany. Potem jeszcze par recenzji (najwaniejsza z Naigeona) - nie opublikowane. Od lipca praca nad XVIII wiekiem. Ale nie wierz, e ten mj XVIII30 wiek dojdzie kiedykolwiek do skutku. Nie mam do odwagi, eby napisa co tak duego. Moje wczeniejsze tomy wydaj mi si lekkomylne i powierzchowne. Czy to chwilowy impas, czy znak, e si ju kocz? Naprawd nie wiem. Bardzo, bardzo duo czytaem na gos. Amerykanie, Niemcy, ostatnio take XVIII wiek. Duo rozmylania o mierci i o tak zwanych najoglniejszych kwestiach. Dotychczas wydawao mi si, e sowa Renana Tout est possible, mme Dieu31, to szyderczy art. Obecnie uwaam je za wyraz waciwej, take i mojej, religijnoci. C za brak respektu: wierzy i nie wierzy! Obie postawy s ufundowane na niebywaym zaufaniu do ludzkiego umysu i jego moliwoci.

28 29

Gustav Kafka (1883-1953), filozof; od 1923 profesor filozofii na politechnice drezdeskiej. Zwolnienie z obowizkw pedagogicznych profesora uniwersytetu; odpowiada to przeniesieniu w stan spoczynku innych urzdnikw pastwowych. 30 Historia literatury francuskiej XVIII w. V. Klemperera ukazaa si w dwch tomach w 1954 i 1960. Klemperer pisze o niej czsto w dzienniku jako o 18ime. 31 Ernest Renan (1832-1892), francuski filozof, historyk i filolog, take autor dramatw i historyk literatury Wszystko jest moliwe, nawet Bg.

Bdziemy dzisiaj wieczorem zupenie sami. Troch si tego obawiam. Ale zawsze nas pocieszaj i wspieraj oba nasze kocurki. Wielokrotnie si nad tym zastanawiaem, najzupeniej powanie, jak to jest z ich niemiertelnymi duszami. Pod wzgldem przey historycznych ten rok jest dla nas o wiele bardziej gorzki i wicej w nim rozpaczy ni niosy ze sob lata wojny. Niej upadlimy.

1934
27 stycznia Pismo do pana prof. Klemperera: Ministerstwo postanowio odwoa Pana ze skadu komisji egzaminacyjnej ... ze skutkiem natychmiastowym - 17 I 34. Rezultat bdzie widoczny ju na wiosn. Pytanie, czym si to skoczy. List Teubnera: czy nie zechciabym poszuka jakiego wydawnictwa za granic; on nie moe mnie ju broni. Wczoraj po poudniu, po kilku miesicach, znw w kinie: beztroska, wesoa operetka filmowa Victor und Victoria. Fabua bezpretensjonalna i wesoa; sztuka aktorska, technika filmowa - absolutnie doskonae; dwie godziny miej rozrywki. Ale potem, naturalnie, oboje bylimy bardzo smutni i rozgoryczeni. Jakie to byo niegdy oczywiste, e dwa, trzy razy w tygodniu chodzilimy do kina; jak lekko i satysfakcjonujco upywao nam niegdy ycie! A teraz... Dawniej nie potrafilibymy sobie nawet wyobrazi, jak mona y, majc choby wier trosk i przykroci, jakie nieustannie nam obecnie towarzysz.

7 lutego, roda W sobot bylimy na kolacji u przyzwoitych Khlerw32, na Waltherstrae. Czowiek odczuwa ulg, gdy widzi, jak ci ludzie, Aryjczycy, obracajcy si w zupenie rnych krgach spoecznych - syn jest profesorem gimnazjalnym, ojciec inspektorem kolejowym - wci trwaj w swej namitnej nienawici do reimu i wierz, e musi si on niebawem zaama. W niedziel (jako jedyni gocie) na wieczornej kawie u Blumenfeldw. Rwnie tutaj (nastroje si zmieniaj!) brak ju tej cakowitej pewnoci, e obecny stan bdzie trwa wiecznie. Bo zgrzytaj zbami zbyt liczne warstwy, zawody, wyznania. - Ale ja zupenie upadem na duchu. A moje siy zarwno fizyczne, jak i psychiczne coraz szybciej si zuywaj. Praca cakiem utkna; co tak prostego, jak przygotowanie poniedziakowych wykadw, staje si za kadym razem niemal heroicznym wyczynem. Wic ciesz si, e ju 24 II koczy si semestr. A koczy si, bo studenci musz odby Arbeitsdienst (Sub Pracy), albowiem reim za swoich prawdziwych wrogw wrogw, ktrych zwalcza - uwaa edukacj, nauk, owiat. - Johannes Khler opowiada o zebraniu narodowo-socjalistycznego zwizku nauczycieli. Jedna z przemawiajcych tam osb powiedziaa: Jestemy poddanymi naszego Fhrera.

32

Modzi Khlerowie byli maestwem, w przeciwiestwie do dr Annemarie Khler, ktra ya z lekarzem, drem Friedrichem Dresselem. Klempererowie artobliwie rozrniali Khlerw na przyzwoitych (albo decentes) i nieprzyzwoitych (albo indecentes).

15 lutego, czwartek pod wieczr Dzisiaj byo pierwsze posiedzenie caego wydziau pod przewodnictwem fhrera Beste33. Uniesione prawe ramiona, przedstawiciel studentw, prof. nadzw. Scheffler w mundurze SA, prof. nadzw. Fichtner ze znaczkiem partyjnym - a wszystko tylko formalnie i powierzchownie. Ale mnie od tego podnoszenia rk zrobio si dosownie niedobrze, a e si wci od tego uchylam, przetrc mi kiedy za to kark. - Prawda mwi sama za siebie - ale kamstwo przemawia z prasy i radia. Przynosz teraz ksiki z dwch wypoyczalni. Wypoyczalnie ksiek (bez zastawu) od roku, dwch, wyrosy jak grzyby po deszczu. W czasach mojej modoci byo tego troch, potem instytucja ta znikna niemal cakowicie, funkcjonowaa tylko w uzdrowiskach - a teraz wypoyczalnie ksiek s wszdzie, jest ich tak duo jak sklepw ze sodyczami, rwnie duo jak kiedy maych knajpek, s nawet w najuboszych dzielnicach miasta. A przecie takiej wrogoci wobec ducha jak dzisiaj nie byo w Niemczech nigdy.

16 lutego, pitek wieczorem Rozmawiaem dzisiaj w Bibliotece Krajowej z potuln jak baranek i sdziw bibliotekark, crk pastora, pani Roth. Razem wymylalimy na Gusti Wieghardt. Lecz Roth powiedziaa mi rwnie, e poniekd odpowiada jej, i tyrania z kadym dniem narasta. Bo tym szybciej nadejdzie koniec. Powiedziaa take co, co mnie zastanowio: uwaa mianowicie, e dobr stron obecnej sytuacji jest to, i czciej i w sposb bardziej otwarty ni niegdy powanie mylcy i uczciwie czujcy ludzie serdecznie si do siebie garn. Jest to by moe pogld nadmiernie optymistyczny, gdy wszyscy bardzo si przecie boj szpiegw i donosicieli. Niemniej jednak ucieszyo mnie przecie to, co powiedziaa.

2 marca, pitek wieczorem W rod skoczy si ten fatalny semestr. Przedostatnie wiczenia z Corneillea34 miaem tylko z ydowsk czci - maa Isakowitz, sama; ostatnie - z ni i jakim modziecem, ktry ma zdawa egzamin pastwowy u Wenglera. Na poniedziakowych wiczeniach, a nawet na poniedziakowym wykadzie, nie wygldao to o wiele lepiej: cztery do piciu, dziewi do dziesiciu osb. Atmosfera sprzyjajca subiektywnym dygresjom, intymnoci, nieostronoci, ale takie zajcia maj take swj urok. Mwiem do osb, ktre maj prawie takie same pogldy jak ja; no i uczucie, e kilku modym ludziom funduj co w rodzaju szczepie ochronnych lub e czyni z nich nosicieli bakterii. Nigdy nie unosiem ramienia. - Jak dugo bd musia kontynuowa t gr? Jak dugo bd mg j kontynuowa?

19 marca Stan Evy nieznacznie si poprawi. Gruntowne leczenie zbw zostao po dokonaniu najpilniejszych napraw przesunite o par miesicy, wic wraz z pocztkiem wiosny Eva moe si zaj swoim ogrodem w Dlzschen. Oczywicie, tego rodzaju prace ogrodnicze bardzo duo kosztuj: przejazdy samochodem, robotnicy zatrudniani na cae dnie (70 fenigw za godzin), zamwienia u Haubera, nawz, narzdzia... Bywaj chwile, e z powodu pienidzy niemal dusz si ze strachu; ale czciowo ze zobojtnienia, czciowo dziki dyscyplinie doszedem ju do tego, e gdy podejmuj decyzje w

33 34

Prof. dr Theodor Beste, dziekan wydziau nauk o kulturze. Pierre Corneille, dramaturg francuski (1606-1684).

kwestiach finansowych, to podejmuj je, uwzgldniajc okres nie duszy ni par dni lub w najlepszym razie - miesic. Staram si nie myle o rachunku, ktry mam zapaci w przyszym miesicu. Moe jako wybrn, moe stanie si cud, a moe przyl komornika - ale to wszystko przecie dopiero za dwa miesice. Jeli do tego czasu Eva bdzie miaa kilka atakw paczu mniej, jeli do tego czasu moje serce troch mniej da mi si we znaki, to co przecie w ten sposb zyskalimy. Niemniej jednak to ponure brzemi cigle na mnie ciy. Taka sama postawa, w cisym zwizku z trosk o pienidze, wobec spraw zawodowych. Nowy semestr zaczyna si dopiero 7 maja; do tego czasu jestem wzgldnie bezpieczny. Niewykluczone, e pniej nie bd mia suchaczy i zredukuj mnie, jak Blumenfelda. Mwio si ju przecie, e cay wydzia kulturoznawstwa wyl na emerytur. Ale po co martwi si czym, co nastpi dopiero po 7 maja? A czy to aby takie pewne, e 7 maja bdziemy mieli jeszcze ten sam rzd?

7 maja, poniedziaek Dzisiaj zaczynam mj trzeci semestr pod znakiem swastyki. Bardzo moliwe, e ostatni. Wstrzymano bowiem rekrutacj do PI35 - wic skd mieliby si wzi studenci?

13 czerwca, roda Na zajciach: art potique: panna Heyne i (czasami) panna Kaltofen; wersologia: obie dziewczyny; wykad kursowy, klasyka: one obie i pan Heintzsch. On jest czonkiem SA; mwi z pretensj w gosie: Nie jestem onierzem. Z dziewcztami ostronie-nieostronie politykuj przed i po zajciach. Obie nastawione zdecydowanie antynarodowo-socjalistycznie, obie -przygnbione tyrani. Zwaszcza Heyne, katoliczka, ktra na wiosn napisaa do mnie pikny list z obozu pracy. Powiedziaa mi niedawno: Komendantka odczytaa nam co w rodzaju katechizmu. Wierz w wodza Adolfa Hitlera... Wierz w posannictwo Niemiec... Przecie katolik nie moe czego takiego mwi. Mam sporo do nadrobienia. Tyle e wszystko, co istotne, krci si wok tej jednej rzeczy, ktra dawi. Ale wszdzie, lub prawie wszdzie, dostrzec teraz mona cie nadziei. To ju nie moe trwa dugo. Z kolei 9 VI my bylimy na obiedzie u Khlerw-rodzicw. Rozgoryczenie i pewno, e zblia si koniec. Khlerowie wiedzieli ju o opublikowanym nastpnego dnia zarzdzeniu ministra edukacji Rzeszy, Rusta, zgodnie z ktrym wszyscy nauczyciele przez cztery tygodnie w roku byliby poddawani na specjalistycznych obozach narodowopolitycznemu przegldowi (przegld - znowu mechanistyczna terminologia). Coraz silniejsza tyrania dowodzi coraz wikszej niepewnoci. - Panna Carlo bywa w domu dawnego saksoskiego ministra szkolnictwa, Kaisera. Tam te czekaj i maj nadziej, e koniec jest ju blisko. Stahlhelm - Centrum - Reichswehra. Khler dowiedzia si skd, e czekaj ju tylko na mier gasncego prezydenta Rzeszy. 12 VI u Annemarie w Heidenau, cilej: na werandzie asystenckiego mieszkania dr. Dressela. Podobne rozmowy, podobny nastrj. Ale tak w ogle - przepikny, mocno zakropiony alkoholem wieczr. 8 VI u Haubera. Dugie zwiedzanie. Oprowadza nas szef dziau, Steffens, 56-letni mczyzna (wyglda na wicej). Wywizaa si rozmowa, najpierw bada teren; bardzo narzeka. Ma syna: w poowie dwudziestki, bezrobotny, ale w SA, a zatem bez zapomogi. On, ojciec, zarabia 200 marek (dwiecie marek, fachowiec, 35 lat pracy w zawodzie); musi z tego utrzyma syna, crk i on. Nieczsto
35

Instytut Pedagogiczny w Drenie.

widuj moje dzieci - wci s w tej ich organizacji; musz te uwaa na to, co przy nich mwi; zasiali nieufno w samym rodku rodziny. W zeszym roku ten sam czowiek (Niemiec przecie i drobnomieszczanin) mwi z dum o Hitlerze: nasz kanclerz narodowy. Ten nasz kanclerz narodowy przyjecha niedawno do Drezna na Tydzie Teatru Rzeszy. Na kilka dni. Przepisowo przez cay tydzie na ulicach las flag ze swastykami, a w gazetach artykuy: Wielkie chwile Drezna albo podobnie. I oczywicie: rado setek tysicy ludzi... albo podobnie. Ale SA, o ile akurat nie defilowaa, utrzymywana bya w stanie gotowoci (wiem to od moich studentw: Caymi dniami w Kuglerheim!), natomiast Fhrer pojawia si, znika, przejeda, spa - zawsze w innym miejscu i o innej porze, ni podawano oficjalnie. Jak car, jak jaki sutan, a moe jeszcze bardziej peen obaw. I mno si oznaki zbliajcego si zaamania.

14 lipca Drugim potnym bodcem bya dla nas rewolta Rhma36. (Jak powstaje terminologia historyczna? Dlaczego pucz Kappa37? Ale rewolta Rhma? Ze wzgldw brzmieniowych?) adnego wspczucia dla pokonanych, tylko satysfakcja, a) e poeraj si nawzajem, b) e Hitler jest teraz jak czowiek po pierwszym cikim ataku apopleksji. Gdy przez nastpne dni nic si nie dziao, byem oczywicie przygnbiony. Ale potem powiedzielimy sobie: Po takim ciosie si nie podnios. Zwaszcza teraz, gdy prawdziwa klska nieurodzaju przy cakowitym bankructwie pastwa i niemonoci sprowadzenia ywnoci z zagranicy stoi u drzwi. - Karl Wieghardt, ktrego na par dni cigna do czeskich krewnych jego przeraona, przebywajca w Danii matka (wymiana telegramw: Ciotka ciko zachorowaa, przyjedaj natychmiast.- Odpowied: Odtelegrafujcie, czy stan naprawd powany. - Bardzo powany, przyjeda natychmiast.) przywiz, a grozi za to wizienie, wycinki z gazet. Anglicy: Meksykaskie stosunki. - W nadchodzcych latach trzeba si ba nie Niemiec, lecz o Niemcy... Kaza zamordowa swoich wrogw... Jak w redniowieczu... itd., itd. Ktra z praskich gazet opublikowaa zdjcie, przedstawiajce Hitlera i Rhma w poufaej rozmowie oraz przedrukowaa list, jaki Hitler, jeszcze w styczniu, napisa do swojego drogiego, bliskiego przyjaciela i najwierniejszego pomocnika. Straszliwe pomieszanie poj w narodzie. Zarwno pewien bardzo spokojny i miy listonosz, jak i nie majcy jakichkolwiek zwizkw z narodowym socjalizmem stary Prtorius, powiedzieli mi dokadnie to samo: No popatrz pan, ale ich skaza. Kanclerz skazuje i rozstrzeliwuje udzi swojej prywatnej armii!

27 lipca, pitek Wczoraj zakoczyem semestr, tak jak zaczem: tzn. na prno czekaem na suchaczy (znowu jakie dodatkowe obowizki). W tym semestrze na wiczenia przychodzia zwykle jedna lub dwie osoby, podobnie byo na wykadzie. A w ogle miaem dwie studentki, pann Heyne i pann Kaltofen, oraz jednego studenta, czonka SA (usposobienie wybitnie niemilitarystyczne), Heintzscha. Co dalej?
36

Ernst Rhm (1887-1934); od 1931 szef sztabu SA; przeciwstawia si hitlerowskiej koncepcji rewolucji pezajcej (allmhliche Revolution) prowadzonej pod paszczykiem legalnoci. Wobec planowanej prawdopodobnie rewolty SA, ich szef sztabu i inni wysocy dowdcy 30 czerwca i 1 lipca zostali zastrzeleni na rozkaz Hitlera; wymordowano take innych jego przeciwnikw politycznych. Bojwki SA zostay pozbawione wadzy, Hitler opar si na bojwkach SS i Reichswerze. 37 Prba puczu prawicowo-radykalnego przeciwko rzdowi Rzeszy 13 -17 marca 1920.

Czekam jak jaki podrzdny urzdnik, czy 1 X dostan wymwienie. Ale by moe do tego czasu inni dostan wymwienie.

4 sierpnia, sobota przed poudniem To, co si wydarzyo, napenio nas - Ev bardziej ni mnie - wielk gorycz i niemal rozpacz. 2 VIII o dziewitej umiera Hindenburg; godzin pniej ukazuje si ustawa rzdu Rzeszy datowana na 1 VIII, na mocy ktrej w osobie Hitlera poczono urzd prezydenta i kanclerza; Wehrmacht natychmiast skada mu przysig (o wp do sidmej wieczorem skadaj przysig oddziay w Drenie). I nikogo to nie niepokoi. Nasz rzenik mwi obojtnie: Po co zaraz wybiera? To to kosztuje kup pienidzy. Nard niemal nie zauway dokonujcego si zamachu stanu; wszystko odbywa si po cichu, zaguszone hymnami ku czci zmarego Hindenburga. Mgbym przysic, e miliony ludzi nawet nie przypuszczaj e staa si rzecz naprawd okropna. - Eva powiedziaa: I czowiek naley do takiej bandy niewolnikw. A wieczorem, gdy w pobliu strzelia jaka opona samochodowa, rzucia: To nie wystrza. - Wierzylimy w Reichswehr; Johannes Khler przekaza nam kiedy wiadomo, rzekomo pewn e Reichswehra czeka ju tylko na mier Hindenburga. A teraz spokojnie przysiga nowemu wodzowi naczelnemu Wehrmachtu.

2 wrzenia, niedziela Ja te nie czuj si dobrze: czste kopoty z sercem, ustawiczne ble barkw, karku, gowy, przede wszystkim ble oczu, brak siy do pracy, rozbicie. - Czy jestem bardziej leniwy ni inni? Inni podruj wdruj udzielaj si towarzysko, graj w karty, take yj bezproduktywnie. Ja, przez wicej ni poow dnia, troszcz si o Ev i dwa koty, a przez znaczn cz drugiej poowy - czytam na gos. Gdy skoczymy jak powan lektur, albo gdy Eva jest bardzo rozbita, musz sign po co pasjonujcego, najlepiej sprawdza si krymina. W taki wanie sposb wyldowalimy tym razem przy Der grne Bogenschtze Edgara Wallacea.

27 wrzenia, czwartek Bylimy w minion sobot u przyzwoitych Khlerw; byo mio jak zwykle, ale zamknite pomieszczenie i dym nie wyszy nam na dobre. Khler-ojciec w ktrym momencie powiedzia do nas: Jakie to dla pastwa musi by wane, e dom, do ktrego tak dugo tsknilicie, lada moment bdzie gotowy! -Kontroluj moje uczucia; bardzo s mieszane. Niewtpliwie, Eva jest ogromnie zadowolona, ale jak dugo to potrwa? Czy skargi na kalectwo, ciasnota, ch kontynuowania budowy nie sparaliuj tego zadowolenia? Forse che s forse che no38. A ja? No tak, troch si ciesz. Dominuje jednak wiadomo obcienia finansowego, uzalenienia, tego, e nie bdzie mona podrowa. Ale gdybym nie mia domu, te bym nie mg podrowa, no bo jak, gdyby stan Evy nie uleg poprawie. Najczciej dokucza mi jednak uczucie, e prawdopodobnie zblia si mj koniec. Wic po co to wszystko? Ale wtedy mwi sobie: dla Evy, i eby wypeni czas, ktry mi jeszcze pozosta niewane, czy mam go duo czy mao. A wreszcie: jakie znaczenie maj te rozterki wobec kocowego wyroku. S nieistotne tak samo, jak wszystko inne. Staram si te zapomnie o okropnej przeszoci, wszystkich tych gorzkich chwilach zwizanych z zamiarem budowania domu. Tym bardziej, e Berthold39 nie yje, wic po co wyciga stare sprawy. - Nasi przyjaciele - Karl Wieghardt, Ellen

38 39

(w.) Moe tak, moe nie. Brat Victora Klemperera (1871-1931), adwokat w Berlinie.

Wengler, ostatnio (zob. niej) Truda hlmann40 - fotografowali domek i ogrd na rnych etapach rozwoju. Kupilimy wic album na te zdjcia. Mona go ju oglda: pusta ogrodzona dziaka, potem sama piwnica, potem zatknicie wiechy itd. W niedziel przyjechaa na jeden dzie do Drezna Trude hlmann. Przyjechaa wraz z synem, chopak ma ju szesnacie lat, jest uczniem szstej klasy gimnazjum. Do ubiegego roku by namitnym zwolennikiem nazistw, teraz jest ich zdecydowanym przeciwnikiem i chce wystpi z HJ. Zapytaem, co go odstrcza. Przywdcy - te uczniowie - bior od nas przy okazji wycieczek wicej pienidzy, ni na nas wydaj. Nie daje si tego kontrolowa, par marek zawsze trafia do ich kieszeni. Wiem, jak to si robi, ja te prowadziem wycieczk. Ogasza si, e kady musi wpaci 50 fenigw na jutrzejsz wdrwk... A po wycieczce wpisuje si do ksigi: 2 marki nadwyki, i oddaje si te dwie marki. Ale byy 4 marki nadwyki. Taki jeden, naprawd biedny, jaki czas temu zosta przywdc, teraz jedzi motorowerem... - A czy inni tego nie zauwayli? - Oni s tacy gupi; zreszt, przecie nikt si nie odway powiedzie cokolwiek, porozmawia z drug osob. Jeden boi si drugiego! - Czy morderstwa z ostatniego czerwca nie zostay odebrane jako mord na wasnych ludziach? - Nie, przeciwnie! Wszyscy chwalili jego odwag, bardzo im to zaimponowao. - Jake te dzieci s skorumpowane! Moe zreszt wikszo tych szkolnych przywdcw wcale nie kradnie. Ale posdza si kadego, bo kady mgby to robi, zatem wielu z nich powie sobie: Nawet jeli tego nie robi, to i tak sdz, e to robi, wic czemu nie... Wyhodowano typow niemoralno niewolnikw.

29 wrzenia, sobota wieczorem Od wp do szstej na nogach. Od wp do smej do jakiej czwartej uwijali si pakowacze, wic teraz zrobio si strasznie pusto. W poniedziaek mamy si przeprowadza - ale wczoraj tam, na grze, wci jeszcze panowa chaos. Wprowadzilimy si tutaj w styczniu 1928. Ostatnie lata byy wyjtkowo przykre. Dziak kupiem na urodziny Evy, w 1932; zaorali j i ogrodzili w kwietniu 33; w marcu 34 wybudowalimy piwnic (teraz peni rol magazynu mebli), nie majc nadziei i moliwoci kontynuowania budowy. 29 czerwca, w trzydziest rocznic naszego lubu, zawarem z Ellen Wengler umow na 12 000 marek; budowa zacza si pod koniec lipca. Wczoraj wieczorem byem w tak dobrym humorze, e szoferowi, ktry okaza si instruktorem nauki jazdy, obiecaem, e na wiosn zgosz si u niego na lekcje (to teraz bardzo staniao: 74 marki wraz z egzaminem), a dzisiaj rano znw zaczy si kopoty z sercem i depresja.

6 padziernika, sobota Zamt trwa ju od tygodnia, a cigle jest sporo do zrobienia. Wci jeszcze dookoa haaliwie pracuj ciele, murarz, instalator itd. Ogromne wyczerpanie. Ju od tygodnia adnej moliwoci pracy. Cigle i mocno dokucza mi serce. Przewanie jestem zupenie do niczego. Przychodz ludzie, gratuluj - le to znosz. Rzadko trafiaj si chwile prawdziwej radoci. Ale Eva kwitnie w caym tym rozgardiaszu, pomimo nieustannego zmczenia i opuchnitego nadgarstka, ktry powanie ogranicza jej aktywno. To s pierwsze linijki, na ktre si odwayem. C, bardzo mi ten myn ciy, wszdzie tak wielki nieporzdek i tyle haasu. A ja przewanie nic nie robi - bezczynny i znuony.

40

Oddana przyjacika z czasw pobytu w Lipsku.

W sobot o sidmej przyszli dwaj starzy pakowacze; o czwartej w mieszkaniu zrobio si pusto. W kadym razie mona si byo jeszcze poapa. Kolacj zjedlimy spokojnie u Gusti Wieghardt pierwszy raz po wielkiej sprzeczce w Boe Narodzenie. W niedziel Eva popakowaa i zdemontowaa to, co jeszcze zostao. Straszna robota. Troch pomagaem. Ale i troch poczytaem (Voltaire, Semiramis), a pniej czytaem na gos {Spowied Chinki Buck). Wieczorem u Blumenfeldw. Po kolacji przyszli Salzburgowie. Nie widzielimy ich par lat, bardzo si zestarzeli; przyszli z dorosymi synami; najstarszy studiuje medycyn w Rzymie. Opowiada o wizycie Hitlera w Wenecji, u Mussoliniego. Hitler wygosi dugie przemwienie, ktrego Mussolini wysucha z kamiennym spokojem, a potem powiedzia: No to napijmy si herbaty. Pisay o tym wszystkie gazety; we Woszech zrobio si z tego skrzydlate sowo. Natomiast Salzburg-ojciec opowiada (rzekomo absolutnie pewne), e przed paru tygodniami na przedstawieniu Don Carlosa w Hamburgu, przy sowach Posy: Daj nam wolno myli!, rozlegy si kilkuminutowe brawa. Podobno nastpnego dnia zdjto Don Carlosa ze wszystkich scen, take w Drenie. - W domu jeszcze do pierwszej pakowalimy walizki. W poniedziaek wstaem o wp do szstej. O sidmej zaczo si oprnianie mieszkania. Pracowao bodaj omiu mczyzn. adowali na dwa due auta i samochd z przyczep. O jedenastej byy pene; zostay jeszcze rzeczy na jeden wz. Eva pojechaa z transportem mebli. Ja zostaem ze sprztaczkami. - Gdy jechali na gr, zrobia si burza. Ale jak zaczli rozadowywa, byo ju po wszystkim, i pniej nie padao. -Usiadem na skadanym krzele w pustym pokoju muzycznym. Pomylaem sobie: Od tej daty, 1 X 34, przeprowadzka do wasnego domu - w jakich warunkach, z jakimi uczuciami, jak inaczej, ni czowiek to sobie na og wyobraa, z jak gorzkimi wspomnieniami, z iloma troskami zaczn kiedy moje wspomnienia. Jeli starczy mi na nie ycia. Po drugiej przyjecha wz meblowy zabra reszt rzeczy. Eva, zadowolona, siedziaa z przodu, razem z innymi. Kawa w poyczonych od ssiadw filiankach. Ponownie na gr. Tym razem i ja jechaem w duej ciarwce. Potem znowu musiaem wraca do miasta. Wreszcie na grze skoczyli rozadowywa. Wic z Ev takswk na d. Zaadowalimy koty. Ostatni raz na gr. Tutaj chaos. Instalator zostawi nas na lodzie. Ani wiata, ani moliwoci gotowania.

14 padziernika, niedziela wieczorem Niekoczce si sprztanie, rozpakowywanie, przepakowywanie, porzdkowanie, kurz, kurz, kurz, bezgraniczne zmczenie, cay dzie w domu, skrzynki, skrzynki, skrzynki. Przez cay tydzie tuzin (nie przesadzam!) rzemielnikw krci si po domu - w niedziel zostajemy sami. Smrd farb, nowych urzdze, kurz, kurz, kurz. Wywlec na strych, cign ze strychu, znowu na gr. Do piwnicy, z piwnicy, z powrotem do piwnicy. - Piwnica jest jeszcze wilgotna, z cukru robi si w niej wilgotna brya. - Dzisiaj wieczorem jestem szczeglnie zmczony. Ale myl, e pojutrze dziewi dziesitych biblioteki bdzie ju na swoim miejscu, a pozostae dziesi procent - na strych. Rzeczy, ktre nie przedstawiaj wikszej wartoci... eby tak znowu mona byo troch popracowa, mie troch spokoju. Myl, mam nadziej, e w rod.

20 listopada, wtorek W rod, 14 XI, zaprzysienie: Na wierno Fhrerowi i kanclerzowi Rzeszy Adolfowi Hitlerowi. Okoo 100 ludzi; druga grupa. W czasie pierwszego zaprzysienia, w wakacje, byem nieobecny; miaem nadziej, e moe mnie to zupenie ominie. Nic z tego. Ceremonia, tak zimna i formalna jak to

tylko moliwe, nie trwaa nawet dwch minut. Przysig powtarzano chrem za rektorem, ktry jednak najpierw zagai: Przysigacie pastwo wieczn wierno; jestem zobowizany zwrci pastwu uwag na wito tej przysigi. A pniej: Prosz podpisa formularze przysigi. I: Na zakoczenie trzykrotne Sieg-Heil. Krzykn Sieg - a chr rykn Heil! i zacz si pcha do formularzy.

30 grudnia, niedziela Co przynis rok 1934? Domek z mnstwem radoci i mnstwem trosk. - Eva na og w lepszym nastroju. - Silniejsze poczucie nadchodzcej mierci, wyrane objawy staroci. - Pierwsze 72 strony mojego osiemnastego wieku, wczeniej studium o Delilleu. - Niewypowiedziany ciar i obrzydzenie z powodu wci utrzymujcego si u wadzy reimu spod znaku swastyki. Latem napisaem osiem recenzji (cf. 14 lipca) dla DLZ41, z ktrych odesano mi tylko jedn (Loepelmann, Diderot), powd: autor pracuje w ministerstwie i nie naley go gani. Widz, e w rsum ubiegego roku (ktre, szczerze mwic, jest smutniejsze ni obecne) chwaliem kocurki. Teraz te im si to naley.

1935
16 stycznia, roda Isakowitzowi (ju niemal tradycyjnie po zabiegu podwozi nas swoim samochodem na dworzec, gdzie Eva zjada jak zup; obecnie, po zdjciu mostka, zostaa prawie bez zbw) znowu udao si trafnie wyrazi nastrj ydw, a dzisiaj w zasadzie take i mj: Najgbsza depresja, jeszcze gbsza ni w sierpniu, po mierci Hindenburga. Przecie te 90 procent gosujcych w Saarze42 w rzeczywistoci gosowao nie na Niemcy, lecz cakiem po prostu na Niemcy Hitlera. W tej kwestii Goebbels ma racj. Nie jest to przecie rezultat niedostatecznego uwiadomienia, braku konkurencyjnej propagandy, naruszania wolnoci wyborw. Prawdopodobnie my, ktrzy mwimy o wrzeniu, bierzemy nasze marzenia za rzeczywisto i niemiosiernie przeceniamy istniejc opozycj. Bo i w Rzeszy 90 procent opowiada si za Fhrerem i tyrani wic za mierci nauki, myli, ducha, ydw.

7 lutego, roda Mocno mi dolega ten cigy, coraz bardziej upokarzajcy brak pienidzy. Moje koszule, poczochy, konierzyki s ju na wykoczeniu, mj jedyny garnitur jest wicej ni zniszczony - po prostu brakuje pienidzy, eby temu zaradzi. I tak ze wszystkim, czego si tkn. Codziennie - obowizki sucej, codziennie ostrzeenie - dusznoci i dolegliwoci serca, codziennie obawa, e wyl mnie na emerytur. - A rzd Hitlera z kadym dniem zyskuje coraz lepsz pozycj w polityce zagranicznej i tym samym coraz pewniej poczyna sobie w polityce wewntrznej. To chyba najsmutniejszy okres w moim

41 42

Deutsche Literatur-Zeitung. Od 1920 cz byej nadreskiej prowincji Prus i nalecy do Bawarii land Rhein -Pfalz zostay politycznie oddzielone od Niemiec i na 15 lat poddane zarzdowi powierniczemu Ligi Narodw. Po upywie tego terminu w referendum w 1935 r. 90% ludnoci zagbia Saary wypowiedziao si za przyczeniem do Rzeszy.

yciu. Niegdy, jak mi si co nie ukadao, robiem plany na przyszo. Teraz czsto sobie myl, e jestem u kresu. Wykady dla dwch, trzech osb bardzo mi si duyy (skocz si w przyszym tygodniu). A przy tym, zwaszcza te z Dantego, cigle przysparzay mi trudnoci i zabieray mnstwo czasu. 28 I bylimy wieczorem u Blumenfeldw. On dosta propozycj wyjazdu do Limy - potrzebuj psychotechnika; zapewne j przyjmie. Bdziemy wic tutaj jeszcze bardziej samotni ni do tej pory. Zazdroszcz mu. Ja jestem tak bolenie bezradny. C, jestem neofilologiem, ktry nie mwi adnym obcym jzykiem. Mj francuski zupenie zardzewia, boj si napisa czy powiedzie cokolwiek. Z moj znajomoci woskiego nigdy nie byo najlepiej. A o hiszpaskim w ogle nie ma co mwi. Nie umiem robi nic praktycznego. 26 I spdzilimy miy wieczr u Annemarie w Heidenau. - 24 I bylimy (teraz zdarza si to wyjtkowo rzadko) w kinie. Film z Kiepur (Dla ciebie piewam), pod wzgldem muzyki i treci uboszy ni inne jego filmy, mimo to bardzo adny. Jestem tak ogromnie spragniony muzyki. U Blumenfeldw zawsze teraz suchamy dobrych pyt gramofonowych; a i Eva ostatnio, kiedy przychodz Wieghardtowie, puszcza nasze stare pyty ze szlagierami. Wszystkie te tanga i pieni murzyskie, rozmaite midzynarodowe i egzotyczne kawaki z czasw republiki, maj obecnie ju tylko historyczn warto, ale mnie wprost przepeniaj wzruszeniem i rozgoryczeniem. Jest w nich wolno, wiatowo. Wtedy bylimy wolni i europejscy, i ludzcy. Teraz - [...]

23 marca, sobota Hitler proklamowa powszechny obowizek suby wojskowej; zagranica protestuje sabo - uznaje fait accompli43. Skutek: rzd Hitlera jest stabilniejszy ni kiedykolwiek. C to pomoe, e si powie: rzdzi Reichswehra. Wszystkim - niszczeniem kultury, nagonk na ydw, wewntrzn tyrani - kieruje Hitler, a pomagaj mu coraz gorsze kreatury. Minister kultury w rzdzie Rzeszy, Rust, znowu wygosi dzisiaj mow o wychowaniu atakujc mdy intelektualizm. Od grypy wci nie mog przyj do siebie, serce pracuje z trudem.

3 kwietnia, roda wieczorem Dzisiaj by u nas na kawie dr Baum, wikary, ktry chodzi w zimie na moje wykady z literatury francuskiej (to zasuga Blumenfelda). Baum jest zupenym pesymist. Powiedzia, e Koci bdzie unika sporu, jak dugo bdzie mg; to nie s jako szczeglnie wane sprawy, wszystko to przeminie, a Koci pozostanie - po co wic naraa si na nieprzyjemnoci? Pewien stary proboszcz opowiada niedawno Baumowi, e na zebraniu, w ktrym uczestniczy, piewano jak mieszn pie, nigdy jej wczeniej nie sysza, co z Horstem Wesselem - co to, i kto to waciwie jest? Z kolei na jakim zebraniu duchownych przewodniczcy spokojnie owiadczy, e obecna sytuacja nie ma wikszego znaczenia - przeylimy trzeci Rzesz, wic przeyjemy i czwart. Poniewa jednak rzd wystpuje ostatnio bardzo ostro przeciwko Kocioowi katolickiemu - aresztowania, niekoczce si pertraktacje w sprawie konkordatu - wic niewykluczone, e dojdzie do bardziej zdecydowanego oporu Kocioa. Ale on, Baum, nie wierzy w to. Nie wierzy te, e rzd wkrtce upadnie: rzd ma zbyt du wadz, a lud jest zanadto zniewolony i otumaniony idealistyczno-narodowymi kamstwami - wic jeli nawet

43

(fr.) Fakt dokonany.

nadejdzie koniec, to bardzo krwawy. - Baum, ktry odwiedza wizienia jako osoba duchowna, opowiada, podobnie jak Gusti Wieghardt, e cele s niewyobraalnie przepenione. Tymczasem w poniedziaek, 1 kwietnia, musiaem rozpocz wykady, chocia ludzie w Instytucie Pedagogicznym zaczynaj dopiero 24 IV. Na literatur francusk przyszed jeden student; po omiu semestrach w Lipsku postanowi przed egzaminem pastwowym przenie si na semestr tutaj i mieszka u rodzicw. Cztery pene godziny w poniedziaek - tylko dla niego.

30 kwietnia, wtorek To, e napisaem dzisiaj stron (Lesage/Marivaux) mojego 18ime uwaam za przejaw szczeglnej kokieterii i powd do chway, dzisiaj, gdy nie musz ju niczego wykada, bo otrzymaem poczt decyzj o zwolnieniu.

2 maja, czwartek We wtorek rano, bez jakichkolwiek wczeniejszych zapowiedzi - dwa dorczone poczt pisma: a) Na podstawie par. 6 ustawy o nowych zasadach zatrudniania urzdnikw pastwowych... wniosem o Paskie zwolnienie. Zaczam decyzj o zwolnieniu. Komisaryczny zarzdca Ministerstwa Owiecenia Publicznego; b) W imieniu Rzeszy - decyzja o zwolnieniu, podpisane niewprawn rk dziecka: Martin Mutschmann44. Zadzwoniem na uczelni; na uczelni nic nie wiedzieli. Komisarz Gpfert nie ma zwyczaju pyta o rad w rektoracie. Najpierw - na zmian - czuem si troch otumaniony i troch podekscytowany; teraz odczuwam tylko gorycz i rozpacz. Moja sytuacja staje si niezmiernie cika. Do koca lipca bd jeszcze dostawa pensj, 800 marek, z ktrymi ledwie sobie radz, a pniej emerytur - okoo 400 marek. Poszedem we wtorek po poudniu do Blumenfelda, ktry tymczasem dosta ju decyzj o powoaniu do Limy, i wziem sobie adresy instytucji organizujcych pomoc. W rod, w wito narodowej pracy - troch tego dnia prszyo - par godzin przesiedziaem nad korespondencj. Trzy listy jednakowej treci: do Notgemeinschaft deutscher Wissenschaftler im Ausland w Zurychu, do Academic Assistance Council w Londynie, do Emergency Committee in Aid of German Scholars w Nowym Jorku. A ponadto woanie o pomoc (uyem formuy SOS) skierowane do Dembera w Stambule i do Vosslera45: Spitzer wyjeda z Konstantynopola do USA (ale on, w rozmowie z Demberem, wyraa si o mnie mao przyjanie). Wszdzie podkrelam, e mog wykada take literatur niemieck, take literatur porwnawcz (mj lektorat w Neapolu; to, e zastpowaem Walzela na egzaminach itd.), e mog prowadzi zajcia po francusku i po wosku od zaraz (!), a po hiszpasku w niedugim czasie (!), e czytam po angielsku, a za par miesicy, w razie potrzeby, mgbym take mwi. Ale na co si zdadz wszystkie te zabiegi? Po pierwsze, widoki na jak posad s bardzo nike, bo przecie niemiecki run trwa ju dobre dwa lata i nie jest mile widziany No, a przede wszystkim: jak ja mgbym przyj posad? Eva, ktra ostatnio znowu sporo si nacierpiaa - ponowne leczenie zbw, wywizao si bowiem zapalenie korzeni (towarzyszy temu oglny rozstrj nerwowy) owiadczya, i rzeczywicie tak by byo, e w kadym pensjonacie, w kadym umeblowanym lub wynajtym w
44

Martin Mutschmann, reichsstatthaiter by w latach 1925-1945 gauleiterem Saksonii; 2 czerwca 1945 dzienniki drezdeskie poday wiadomo o jego uwizieniu; zmar w 1945. 45 Prof, dr filozofii Karl Vossler (1872-1949). Klemperer studiowa przed I wojn wiatow u romanisty Vosslera w Monachium, przyjmujc jego sugestie dotyczce pracy naukowej.

miecie mieszkaniu, czuaby si jak w wizieniu; ona potrzebuje domu i ogrodu. I z domu, ktry mamy, za adn cen na duej nie zrezygnuje. Zatem musiaaby to by jaka szczeglnie dobrze patna posada. Tylko tak mgbym przyj. A szansa na co takiego nie jest wiksza, ni na gwn wygran na loterii. Napisaem te, z cikim sercem, do Georga46, ktry w ubiegym roku zaproponowa mi pomoc, a ktry teraz jest prawdopodobnie w Anglii u najstarszego syna. Zoyem mu yczenia z okazji 70 urodzin i zapytaem, czy zechciaby mi poyczy 6000 marek na drug hipotek bez moliwoci wypowiedzenia do 1 I 42; jako zabezpieczenie zaproponowaem mu odpowiedni cz mojego patnego wanie wtedy - ubezpieczenia na ycie. Jestem pewien, e odmwi, a ja bd bogatszy o nowe upokorzenie. No, ale jeli si zgodzi - jaki z tego poytek? Mgbym spaci Prtoriusa i podwyszy ubezpieczenie na ycie - czciowo dziki spacie dugw, czciowo drog przedpaty tak, eby za mniej wicej dwa lata osigno wysoko jakich 12 000 marek, i eby pniej, gdybym nie mg kontynuowa wpat, wci miao jeszcze warto 6000-7000 marek. Georg miaby pewno, e zwrc mu pienidze, a ja siedziabym sobie tutaj przez nikogo nienagabywany i mgbym y z emerytury Tylko e wtedy zniknyby wszelkie moliwoci spacenia pierwszej hipoteki. Czyli e siedzielibymy tutaj niczym drobnomieszczanie w tarapatach, nie majc jakiejkolwiek moliwoci, eby znowu stan na nogi.

4 maja, sobota przed poudniem Zmienne nastroje. Przedwczoraj wieczorem, artujc, snulimy plany dotyczce Konstantynopola, nastpnego dnia wszystko znowu wygldao beznadziejnie. Niemal nic innego nie robi, tylko pisz listy. Do USA, do Tillicha i Ulicha; dzisiaj do Weibergera do Oksfordu. Dostaem jego adres od pani Aron (jego ojciec ju nie yje). - Za godzin mam by u Stepuna. - Na niczym innym nie mog si skupi. Eva cigle w zej kondycji. Znowu kopoty z zbami, tym razem szczeglnie przykre: kauteryzacja arsenem. Dzi wieczorem, niestety, wielu goci. Niestety - z powodu pienidzy.

Popoudnie Stepun poinformowa mnie, e moja katedra bdzie na nowo obsadzona. Zatem nie wyrzucono mnie ze wzgldw oszczdnociowych. Lecz jako yda. Chocia walczyem na froncie itd., itd. Da mi dwa szwajcarskie adresy - do wydawnictwa i w sprawie odczytw: wydawnictwo Vita Nova w Lucernie i dr Liefschitz w Bernie.

7 maja, wtorek Na razie, w odpowiedzi na moje liczne listy, dostaem z Anglii formularz do wypenienia - jest przeznaczony dla wszystkich bezrobotnych i nie daje mi absolutnie adnej szansy...

46

Najstarszy brat V. Klemperera, prof. dr nauk med. Georg Klemperer (1872-1947), wybitny lekarz; od 1906 w szpitalu dzielnicy Berlin-Moabit; 4 maja 1933 zosta pozbawiony wszystkich funkcji pastwowych.

20 czerwca, czwartek Georg przysa mi 6000 marek. Nie chce procentw. Zwrc wedug uznania. List - dwa listy doczam. Bardzo to mie - i troch z jego strony lekcewace. Nie jestem w stanie si cieszy, chocia odczuwam jednak pewn ulg. Spacimy majstra budowlanego, by moe jeszcze troch rozbudujemy, cz zwrcimy Idunie. Potem moe si zacz mizeria. W licie do Georga broniem mojej decyzji o pozostaniu w kraju. Jestem cakowicie zwizany Tymczasem Blumenfeld szykuje si do wyjazdu; za dwa, trzy tygodnie jedzie do Limy. Przygldam si temu z gorzk zazdroci i z powodu tej zazdroci czuj si tak, jakbym zdradza Ev. Ona dosownie zakopuje si w swoim ogrodzie. Dzie w dzie. Ogromny sukces polityki zagranicznej; podpisanie ukadu morskiego z Angli47 niebywale umacnia pozycj Hitlera. Ju ostatnio miaem wraenie, jeszcze zanim to nastpio, e wielu ludzi - na og rozsdnych, nieco zobojtniaych na otaczajc ich niesprawiedliwo, a zwaszcza nie bardzo rozumiejcych, na czym polega nieszczcie ydw - e ci ludzie s od pewnego czasu poniekd zadowoleni z Hitlera. Myl sobie: Jeli za cen reakcyjnej polityki wewntrznej Hitler przywrci zewntrzn potg Niemiec, to t cen warto zapaci. Powstae w polityce wewntrznej straty bdzie przecie mona jako pniej naprawi. C, polityka nie jest czyst spraw.

21 lipca, niedziela Nagonka na ydw i atmosfera pogromu nasila si z kadym dniem. Strmer, przemwienia Goebbelsa (wytpi jak pchy i pluskwy!), akty przemocy w Berlinie, Wrocawiu, wczoraj take tu, na Prager Strae. Nasila si te walka przeciwko katolikom oraz wrogom pastwa o reakcyjnym i komunistycznym nastawieniu. Jest tak, jakby nazici zostali zmuszeni do ostatecznoci i przygotowywali si na nadchodzc katastrof. Prtorius, z ktrym mielimy zatarg z powodu przeciekajcego dachu, i ktry ma nam teraz powikszy przedsionek i oszkli werand - 1300 marek z tych 6000 od Georga, Bg jeden wie, czy susznie czyni, ale c jest pewne? - ot Prtorius opowiada, e naczelnik gminy jest le do mnie usposobiony, e kwestionowa konieczno nowego pokrycia dachu i pogardliwie wyraa si o mnie i moim pobycie na froncie48. Uwaa, e ten naczelnik to szczeglny nazista. O tym, e niedawno andarm chcia si ode mnie dowiedzie, od kiedy jestem naturalizowany, ju bodaj pisaem; mieli obowizek zebra informacje o nie-Aryjczykach mieszkajcych na terenie gminy. Cakiem powanie licz si z moliwoci e kiedy podpal mi domek i zatuk mnie na mier. 11 VII poegnalimy si z Blumenfeldami, pord skrzy, w opustoszaym mieszkaniu. Pojechali 13. do Parya, wczoraj ich statek wypyn z La Rochelle. Zostawili nam mnstwo rzeczy: kube z brzu, kwiaty i pk na kwiaty, cygara... Jemu daem pierwsze wydanie Fenomenologii Hegla (ze spucizny po ojcu, moja najcenniejsza ksika), jej: Vida del Buscn. Grete49 bya miertelnie chora; ley w berliskim szpitalu katolickim (w. Norberta). Napisaem do niej, obszernie (ale z wewntrznym chodem i obcoci). Moje zwolnienie nie robi na niej, na
47

Niemcy i Wielka Brytania zawary 18 czerwca 1935 ukad, ustalajcy dla niemieckiej i brytyjskiej marynarki limity w stosunku odpowiednio 30:100. Budowa odzi podwodnych nie miaa podlega adnym ograniczeniom. Tym samym Anglia przyzwolia oficjalnie na naruszenie wersalskiego traktatu rozbrojenio wego. 48 Victor Klemperer jako ochotnik w czasie I wojny suy najpierw w artylerii polowej na froncie francuskim, pniej w wojskowym urzdzie cenzury w dowdztwie armii Wschd na Litwie, a w kocu jako cenzor w Lipsku. 49 Margarete Riesenfeld (1867-1942), najstarsza siostra V. Klemperera, wdowa.

Marcie50 etc. absolutnie adnego wraenia. Nigdy nie udao mi si zrobi wraenia na mojej rodzinie. Jake wituje si gdzie indziej matur, doktorat, docentur etc.! Kiedy przysza kolej na mnie, wszystko to w mojej rodzinie byo ju czym zwyczajnym. Teraz, gdy mnie zwolnili -tak samo: mont devanc mes neveux51. Rzekem (formua Monteskiusza52, ktr opatrywa w prywatnych notatkach dowcipne pomysy): Niech sobie Blumenfeld szczliwie jedzie do Limy, my bdziemy tutaj siedzie jak w oblonej twierdzy, w ktrej szaleje zaraza. - Jeli kiedy dojdzie do buntu przeciwko temu rzdowi, to trzeba bdzie utworzy specjalny oddzia szturmowy profesorw. - Moje pogldy dotyczce Niemcw i rnych narodowoci rozchwiay si, jak zby starego czowieka.

11 sierpnia, niedziela Nagonka na ydw nasilia si niepomiernie, jest o wiele gorsza ni w czasie pierwszego bojkotu; gdzieniegdzie zaczynaj si pogromy, liczymy si wic z ewentualnoci, e zatuk nas tutaj niebawem na mier. Nie ssiedzi, ale nettoyeurs53, ktrych tu i wdzie obsadza si w roli wyrazicieli duszy narodu. Na tabliczkach przystankw tramwajowych na Prager Strae: Kto kupuje u yda jest zdrajc narodu; w oknach wystawowych sklepikw w Plauen54 sentencje i wiersze z rnych epok, autorw i kontekstw (Maria Teresa, Goethe! etc.) pene obelg, a do tego: Wir wollen keine Juden schauen / in unserer schnen Vorstadt Plauen (Z adnym ydem, duym czy maym / nie chcemy mieszka w licznym Plauen); wszdzie Strmer z najobrzydliwszymi historiami o habicielach rasy i dzikie przemwienia Goebbelsa -iw najrniejszych miejscach jawne akty przemocy.

17 wrzenia, wtorek Ja sobie wczoraj pisaem, a tymczasem Reichstag w Norymberdze przyj ustawy o niemieckiej krwi i niemieckim honorze: wizienie za maestwo i stosunki pozamaeskie pomidzy ydami i Niemcami, zakaz zatrudniania niemieckich sucych poniej 45 roku ycia, zezwolenie na wywieszanie ydowskiej flagi, pozbawienie praw obywatelskich. A z jakim uzasadnieniem i z jakimi pogrkami! Mona si rozchorowa z obrzydzenia. Wieczorem przysza do nas Gusti Wieghardt, eby si wyali. Powiedziaa: Nic, tylko sziwe siedzie55. Ale nie chodzio jej o ydw. Hitler zagrozi Litwie; Niemcy w sojuszu z Angli mog pokona Rosjan, zniszczy komunizm.

29 wrzenia, niedziela Economistes gotowi, literaci w przygotowaniu. Powoli i mczco. Czasem myl, e to bdzie moja najlepsza ksika, a czasem, e niepotrzebna kompilacja56 i odpisywactwo. Taka maksymalna koncentracja bardzo mnie na dusz met mczy; ale to jedyna odtrutka na rozpaczliw sytuacj. Mam wraenie, e niedugo nastpi jaka eksplozja. Licz si z pogromem, gettem, z tym, e zabior

50 51

Marta Jelski (1873-1954), siostra V. Klemperera. (fr.) Moi siostrzecy przecignli mnie. 52 Montesquieu (1689-1755), francuski pisarz i teoretyk pastwa. Jako przeciwnik absolutyzmu rozwin nauk o podziale wadzy, ktra wywara istotny wpyw na wyksztacenie si nowoczesnego pastwa konstytucyjnego. 53 (fr.) Czyciochy. 54 Dzielnica Drezna, w pobliu Dlzschen. 55 (jid.) Sziwe zycn, odprawia aob. Po mierci bliskiego krewnego rodzina na znak aoby przez tydzie siedzi w domu na ziemi lub na niskich zydlach. 56 (ac.) Zestawienie fragmentw tekstw innych prac (najczciej pozbawione wartoci naukowej).

pienidze i dom, e wszystko si moe zdarzy. Nie, odwrotnie: na nic nie licz. Czekam przygnbiony i bezradny.

5 padziernika, sobota Bg w historii: Gusti Wieghardt powiedziaa: Hitler przyspieszy procesy o co najmniej trzydzieci lat, on pracuje na rzecz zwycistwa komunizmu. - Isakowitz powiedzia: Za pidziesit lat moe si okaza, e on musia przyj, eby ydzi znowu stali si jednym narodem (Syjon!). Tak si zoyo, e w ostatnich tygodniach dwukrotnie spotkalimy si z Isakowitzami dwa razy w cigu jednego dnia. Eva pilnie potrzebowaa drobnych, dodatkowych napraw. W oba te wieczory spotkalimy si z ca trjk: najpierw byli u nas na podwieczorku, potem oni nas podejmowali niestety, wymagajcym rewanu souper - i to w ydowski Nowy Rok. Okazao si, e Isakowitzowie s bardziej ortodoksyjni, ni sdzilimy. On wrci z bonicy (od trzydziestu lat nie syszaem tego sowa), odczyta z przykryt gow fragment Tory, mnie te woyli kapelusz na gow, paliy si wiece. Bardzo to byo dla mnie bolesne. Gdzie jest moje miejsce? Pord narodu ydowskiego dekretuje Hitler. A mnie ten zaakceptowany przez Isakowitza nard ydowski wydaje si komedi, ja nie jestem nikim innym tylko Niemcem lub niemieckim Europejczykiem. - Nastrj w oba wieczory jak najbardziej przygnbiajcy. Isakowitz obawia si, e w kadej chwili moe straci prawo do praktyki w Kasie Chorych, a tym samym - rdo utrzymania. Od dawna rozwaa moliwo emigracji do Palestyny. Pewien Aryjczyk proponowa mu ju dawno, e odkupi jego praktyk za 15 000 marek. W kocu si na t sprzeda zdecydowa (z cikim sercem, bo podobno w Palestynie w kadym domu mieszka co najmniej jeden lekarz), a tu tymczasem w ostatniej chwili zakazano ydom sprzedawania praktyk. Dlaczego? - jeszcze nie wiadomo. Isakowitz obawia si najgorszego i yje w niepewnoci. Jego ona bya w Berlinie, w ydowskim Ratuszu na Meinekestrae, tzn. w punkcie informacyjnym syjonistw, ktry teraz reprezentuje wszystkie niemiecko-ydowskie interesy. Atmosfera paniki, tum ludzi, powybijane w ostatnich burdach ulicznych szyby, ktre pozostawiono ostentacyjnie nieoszklone. Radz eby jak najszybciej wyemigrowa - coraz wicej ludzi ucieka. - W czasie naboestwa (w wito Nowego Roku, radosne!) rabin przemawia gboko przygnbiony, odmwi modlitw za zmarych, popyno wiele ez. A jednak po paromiesicznej przerwie znowu zaprenumerowaem gazet (Dresdener NN). Za kadym razem, gdy j czytam, robi mi si niedobrze; ale napicie jest obecnie zbyt due - trzeba przynajmniej wiedzie, o czym kami.

19 padziernika, sobota Georg napisa - list zaczam - e emigruje. Bdzie go to kosztowa trzy czwarte posiadanego majtku, ale nie chce, po Norymberdze, y w cieniu gilotyny. Pyta, co zamierzam? - C, on jest w lepszym pooeniu. Bo co ja mgbym praktykowa w USA? Ot, urodzinowy list od Georga. smego mielimy na kolacji Wieghardtw i Isakowitzw. Isakowitz prbuje znale jak prac w Anglii. Jego ona wanie tam wyjechaa, eby zasign informacji. My nie mamy szans na ratunek jestemy uwizieni. 10 X aresztowano biskupa Mini. Z powodu nielegalnego handlu dewizami. czyem z biskupami pewne nadzieje. Ale ten rzd moe sobie pozwoli na wszystko. Uwzgldni now kwesti w jzyku III Rzeszy: oto wprowadzono obecnie wymg opiniowania uczniw pod ktem ich przydatnoci do wsplnoty narodowej. Jaki nauczyciel napisa podobno o

siedmioletnim ydowskim chopcu - tak przynajmniej opowiadaa Gusti - e wykazuje wszystkie cechy swojej rasy. Natomiast w gimnazjum w. Benona katolicki nauczyciel wystawiajc opini jakiemu maemu ydowi stwierdzi, e szczeglnie nadaje si do wsplnoty.

2 grudnia Przyszo mi dzi do gowy, e nigdy dysproporcja midzy si a bezsilnoci czowieka, midzy ludzk wiedz a ludzk gupot nie bya tak ogromna jak obecnie. Radio, samolot -a z drugiej strony: Fhrer i kanclerz Rzeszy, ustawy rasowe, Strmer itd. Bezsilno polega take na tym, e nie moemy pomc naszemu maemu czarnemu Nickelchen, ktry powoli umiera. Zrobio si z niego apatyczne chucherko.

31 grudnia, wtorek po poudniu, Sylwester 29 grudnia, o sidmej wieczorem, skoczyem pierwszy tom mojego XVIII wieku: Du ct de Voltaire lub Od Woltera do Diderota. Zaczem go pisa 11 VIII 34, ale siedziaem nad nim od wiosny 33. W ostatnich tygodniach pracowaem z ogromnym zapaem, powicaem pisaniu kad woln godzin i odpychaem od siebie wszystko inne. Stan optania i wycieczenia; obd, ktry nie opuszcza mnie nawet wwczas, gdy z koniecznoci zajmowaem si czym innym. Przepisywanie na maszynie i szlifowanie potrwa do marca. Ale ksika jest gotowa i chyba dobra. Tylko - kto j wydrukuje? To moe by 500 stron druku. Drug wan spraw o ktrej chc tutaj napisa, jest mier naszego Nickelchen: poruszya mnie, jakby szo o mier jakiego bardzo ubianego czowieka i sprawia, e pojawiy si wszystkie dotyczce tego tematu gorzkie pytania, ktre i dzisiaj jeszcze wci mnie przeladuj. Zwierztko, przyjazne wobec mnie i kadego innego, byo z jak wzruszajc namitn czuoci przywizane do Evy. Gas przez ostatnie dziesi, dwanacie dni, pprzytomny, czasem zupenie nieprzytomny; kiedy Eva go podnosia i kada przed sob na stole, odzyskiwa na chwil wiadomo i asi si do niej. Przez ostatnie tygodnie bardzo brudzi; pokj muzyczny, w ktrym go trzymalimy, mierdzia okropnie i okropnie wyglda; ale wci mylelimy, e si kocisko wygrzebie. Kiedy zanielimy go 9 XII do dra Groa, lea ju zupenie cicho w swojej skrzynce. Zosta jeszcze raz zbadany, potem dosta zastrzyk cyjanowodoru. - Sentymentalne? Ale czym si to rni od mierci czowieka? - Nickelchen przyplta si do nas - bardzo by wtedy modziutki - 31 lipca 32 (dziennik - 7 VIII 32). Bardzo przykre okazao si rozstrzygnicie w sprawie moich poborw w stanie spoczynku. Pokazowego paragrafu, nakazujcego wypaca pen pensj zwalnianym ydowskim onierzom frontowym, nie zastosowano - jest obliczony na zagranic, jest kamstwem, jak wszystko, co robi ten rzd; nie zostaem nawet emerytowany, lecz na podstawie paragrafu 6 zwolniony jako osoba zbdna. Wyliczyli, e bd dostawa 61 procent i do tymczasowych 480 marek miesicznie dopac mi wyrwnanie za 6 miesicy: 59 marek. Musz wic sobie radzi, dysponujc kwot okoo 490 marek. Inni maj mniej i yj jako to bdzie, ale przykro jest o tyle wiksza, e przez kilka tygodni udzilimy si nadziej na ca pensj. Ta historia z pienidzmi w adnym razie nie moe nas wpdzi w rozpacz. Ta zudna nadzieja miaa bardzo realne nastpstwa. - Czste rozmowy o jedeniu samochodem, trudnoci Evy z chodzeniem, a do tego za sytuacja finansowa, ktra zmusza nas do oszczdzania na takswkach i nie pozwala myle o podrach, a take liczne samochody dookoa (zwykli ludzie w naszej okolicy - prawie kady, s to oczywicie ludzie interesu - maj swoje garae) - ot, krtko mwic, wszystko to razem sprawio, e zapisaem si u Strobacha na nauk jazdy, zapaciem 60

marek za 12 godzin i 22 XI, po dwch godzinach teorii, zaczem jedzi. Najpierw szo rozpaczliwie le, przychodziem do domu zupenie roztrzsiony i mokry od potu. Potem byo o wiele lepiej - szczyt osigni: jazda przez cae miasto (bez uczucia strachu!) a pod Pillnitz i z powrotem (Luthe, kierowca, mechanik od 40 lat, poczciwy czowiek: No, bdzie jeszcze z pana kierowca wycigowy, panie profesorze!), i maa przejadka tu, na grze, z Ev w samochodzie (par minut). Ale ostatnio znowu fatalnie (Jak to jest, panie profesorze, pan zawsze dodaje gazu, kiedy trzeba redukowa, wjeda pan w kad przeszkod, pan nie umie prowadzi... etc., etc.). Win za ten regres przypisuj a) bdowi Luthego, ktry przez ca godzin gna mnie przez gmatwanin ulic w centrum miasta cigle trzeba byo skrca, co mnie strasznie wymczyo, b) przygnbieniu z powodu tej sprawy z pienidzmi. - Kurs skoczy si tu przed Boym Narodzeniem, ale nie mogem i na egzamin. Postanowiem jednak nie rezygnowa. Syszaem te z najrniejszych stron, e egzamin nie jest szczeglnie ciki i e na pocztku nikt nie jedzi po miecie bez obaw, e po zrobieniu prawa jazdy kady sporo jeszcze wiczy - najrniejsze strony, id est57: Isakowitzowie, ciela Lange, furman, dostawca ulu etc., Fischer, kupiec Vogel... Poza tym czuj - wewntrzna samoocena - e ju si nie boj, tak jak poprzednio. Poszedem wic w tych dniach do Strobacha (sklep DKW na Sidonienstrae; duy warsztat, skd rozpoczynalimy jazdy, znajduje si na Polierstrae) i zgosiem si na drugi kurs, tym razem za 40 marek. Powinien si zacz najpniej w przyszym miesicu, a po tym drugim kursie chc chc i musz! - i na egzamin. Jak dostan prawo jazdy, wezm pienidze z ubezpieczenia na ycie i za kilkaset marek kupi jaki uywany samochd - obejd si bez garau: bdzie sta pod plandek w ogrodzie. Auto powinno nam zwrci kawaek ycia i wiata. Dostaj 490 marek; zakadam, e wystarczy 400, wic co miesic mog wyda na samochd 90 marek. Obcienie polisy nie powinno mnie martwi. I tak w tym roku musz z niej poyczy na roczn skadk, zatem poycz kilkaset marek wicej. Czy jest sens myle w takich czasach o przyszym roku? Moe mnie zamorduj moe znowu bd mia posad, moe ubezpieczenie z powodu inflacji znowu straci warto jak niegdy, moe - wic chc by lekkomylny, chc tego cakiem wiadomie. Jeli umr, Eva bdzie dostawaa niewielk rent, a ponadto dostanie przecie take kilka tysicy z ubezpieczenia. 12 000 na hipotece? Dom w wyniku rozbudowy zyska na wartoci. Jeli Wenglerowie wypowiedz umow po omiu latach, by moe kto inny zechce poyczy na hipotek. 6000, ktre trzeba zwrci Georgowi lub jego spadkobiercom? Poczekaj do terminu patnoci polisy i nie bd grozi nakazem zajcia. Chc by lekkomylny, i to maksymalnie - sdz, e dziaam zgodnie z intencj Evy. To co w rodzaju gosu wewntrznego, ktry popycha mnie naprzd. Emerytura, auto, Nickelchen - wane sprawy ostatniego miesica, dwch, kiedy niewiele pisaem w dzienniku. A do tego rozmaite drobiazgi i rzeczy bardziej codzienne: ludzie, lektura, kino, Wujek postaram si to jutro pobienie naszkicowa. Dzisiaj ju tylko rsum tego, co w 1935 roku najwaniejsze. Zwolniony 1 maja 35. Nadzieje na zagranic spezy na niczym. Rozbudowa domu. - XVIII wiek, tom I gotowy (pisaem to, tylko to, cay rok). Nauka jazdy. - mier kocurka. - Wyjazd Blumenfeldw do Limy. Praca przy korekcie jego ksiki o psychologii dojrzewania. (Dzisiaj strza ostrzegawczy: sygnalizuj, e wysana 19 XII rewizja nie dosza. Natychmiast reklamowaem na poczcie.) Wci jeszcze Trzecia Rzesza i bardzo nika nadzieja, e doyj czwartej. - W ogle mao nadziei, e dugo poyj: nieustanne dolegliwoci sercowe, droga przez park moim codziennym memento58. Nie ograniczam palenia i zrezygnowaem z innych precautions59 - take w tym chc by lekkomylny.
57 58

(ac.) To jest, to znaczy. (ac.) Napomnienie. 59 (fr.) Ostronoci.

Coraz mniej zaley mi na dugim yciu. Czsto mam wraenie, e chyba niewiele mi ju zostao. To by nasz najbardziej osiad rok; najdusza podr: Heidenau. - To, co naprawd najwaniejsze: nauczyem si pisa na maszynie!

1936
31 stycznia, pitek wieczorem Historia z autem na razie tylko denerwuje. Gmina szykanuje mnie z powodu planowanej budowy garau. Szopa z paskim dachem zeszpeci okolic. A przecie dookoa garae maj paskie dachy! Ale jest okazja, eby podenerwowa yda. Wic dach o nachyleniu 45 stopni. Buda dla psa, jak mwi Eva. Pertraktacje w urzdzie gminy okropnie mnie wzburzyy. Uwiadomiy mi sytuacj, w jakiej si znajduj: ca moj bezradno i wyjcie spod prawa. - Odpowiedni samochd - nowy kosztuje zbyt duo - te si jeszcze nie pojawi. I wci wtpi w sens i suszno caej tej sprawy. Jestemy biedni, nasza przyszo jest mocno niepewna, coraz czciej myl, e mam przed sob tylko may, bardzo may kawaek ycia, a tymczasem na ten luksus zamierzam przeznaczy 2000 marek mojego ubezpieczenia na ycie. Ale moe nie jest to jednak tak cakiem bezsensowne, jak mi si wydaje. Sytuacja polityczna przygnbia mnie coraz bardziej. Ju prawie nie mam nadziei, e doczekam si jakiej zmiany. Wszyscy przycupnli - powszechny triumf podoci. Wczoraj szumnie witowali 30 stycznia. Trzy lata! Moe by i sto. Kopiuj powoli i szlifuj Woltera. Niektre fragmenty podobaj mi si, sporo - nie. Take jeli chodzi o moj ksik, nadziei z kadym dniem mniej.

11 lutego, wtorek Po wiosennie agodnej pogodzie, nagle, od jakich dwch dni, straszny zib: rano 10 stopni mrozu. Sytuacja coraz bardziej ponura. W Davos ydowski student60 zastrzeli niemieckiego przedstawiciela NSDAP. Obecnie, poniewa wanie odbywa si olimpiada, nie robi haasu. Zakadnikami, niemieckimi ydami, zajm si pniej. Tyle, jeli chodzi o sytuacj ogln. A co do mnie: jestem jedynym ydem w gminie Dlzschen, przynajmniej jedynym prominentem. Burmistrz Kalix robi mi ju trudnoci i wymyla na mnie, gdy rozmawia z Prtoriusem - latem, podczas rozbudowy. Zeszpeciem okolic, budujc drewniany dom i kryjc dach pap. A teraz, gdy chodzi o gara, jest jeszcze gorzej. Tu, na Winiowym Wzgrzu, ledwie par tygodni temu te kto wybudowa gara: zwyk szop z paskim dachem. Ale mnie odmwili. W tym roku nie pozwol ju szpeci; to ma by ostry ozdobny dach (taki dach zabierze nam przestrze i zepsuje widok). Powiedziaem pisarzowi w gminie: Nie bd szpeci. No, ale wtedy budowy i miejsc pracy te nie bdzie. On: Mgby pan ewentualnie porozmawia z burmistrzem, lecz nie sdz... Ja: Nie bd prosi o co, co wydaje mi si oczywiste. Do widzenia. - Nastpnego dnia mistrz murarski i ciela poszli do burmistrza, tumaczyli mu, e chodzi o ich prac. Kaza mi powiedzie, e ja chyba nie wiem, co si dzieje, e jestem tutaj gociem, i e on miaby ochot wsadzi mnie na noc do aresztu. Tak to przynajmniej zrelacjonowa ciela Lange (ktry par tygodni temu mia w domu rewizj, a pniej jeszcze grozili mu na policji: kto donis, e widzia u niego ksik naukow ktr zostawi mu zbiegy yd Blumenfeld - bodaj czy nie za to, e mu pomaga przy pakowaniu). - Zdaj sobie spraw, e moje
60

Dawid Frankfurter, student, dokonujc zamachu 4 lutego 1936 na kierownika zarzdu krajowego NSDAP (landesgruppenleitera), Wilhelma Gustloffa, chcia pomci pomordowanych ydowskich ziomkw.

ycie jest w niebezpieczestwie. - Caa ta historia z samochodem wydaje mi si coraz bardziej wariacka.

6 marca W padzierniku Georg napisa, e emigruje, ale e wczeniej si jeszcze ze mn zobaczy. Odpisaem, wysaem yczenia noworoczne, czternacie dni temu napisaem do Fryburga. adnej odpowiedzi. 3 III, po kilkumiesicznej przerwie, byy u nas na kawie Susi Hildebrandt i Ursula Winkler (moje ostatnie studentki). Susi Hildebrandt powiedziaa - a wie to od swojej ciotki - e Georg jest w USA. Wczoraj, na dworcu, rozmawiaem z Mart; jechaa do syna, do Pragi; chopak wci czeka na pozwolenie wjazdu do Rosji. Opowiadaa, e Georg przeprowadzi si do Bostonu, gdzie jego syn, lekarz, pracuje w szpitalu. Zanim wyjecha, spotka si z Sumannami61, w Kolonii; do Marty napisa przynajmniej list poegnalny. A mnie przekaza latem jamun - 6000 marek (bo obieca to ojcu!), po czym odstawi na boczny tor. Najwidoczniej uwaa mnie za czowieka bez honoru, zapewne dlatego, e zostaj w Niemczech. Pewnie go ju nie zobacz. Przekroczy siedemdziesitk, a ja mam sfatygowane serce. - Marta powiedziaa mi rwnie, e najstarszy syn Felixa62 wyjecha do Brazylii, e Betty Klemperer63 wybiera si do USA, e Sumannowie, a nawet oni, Jelscy64, te chc std wyjecha - jeszcze przed olimpiad. Zostan tutaj jako jedyny z naszej rodziny, no i tutaj zgin. Nic innego nie mog uczyni. Dosownie si zakopujemy. To szalestwo, ale by moe to szalestwo zwyciy i okae si najlepsz lokat kapitau. Obecnie robi wykop pod gara. Po nieskoczenie wielu kopotach zgodzili si w gminie, ebymy go wybudowali z przodu, jako podpiwniczenie tarasu. Bdzie nas to kosztowao super gi65 900 do 1000 marek. Auto kupilimy 2 marca. 850 marek - ale do tego 19 marek podatku miesicznie. Opel, 32 KM, 6 cylindrw, wyprodukowany w 1932, zupenie odkryty. Waciciel sklepu kolonialnego poleci nam godnego zaufania mechanika, Michaela, ktry wozi nas od handlarza do handlarza. Zobaczylimy nasz samochd najpierw przez szyb zamknitych drzwi (u Meyera na Friedrichstrae). Uj nas swoim wygldem. Po poudniu mielimy go tutaj, a wieczorem by ju kupiony. Od tego czasu jeszcze go nie widziaem. Stoi w wynajtym garau u Michaela, ktry ma dokona przegldu. Bd mg nim jedzi, gdy dostarcz z Brandenburgii dokumenty wozu. Ale czy bd umia jedzi? A co z moimi nerwami, co z pienidzmi? 19 marek podatku, 33 marki ubezpieczenia miesicznie! Wszystko razem: przygoda desperata.

8 marca Wczoraj na Bismarckplatz wpadem w sam rodek przemwienia, ktre Hitler wygasza w Reichstagu. adnego pojcia o Reichstagu, prawdziwa Krolloper66. Przez godzin nie mogem si uwolni. Dobiegao z otwartych drzwi sklepw, syszaem je w banku, syszaem je w sklepie. Mwi zupenie zdrowym gosem, a wikszo tego, co mwi, bya dobrze sformuowana, odczytana, nie za
61

Najmodsza siostra V. Klemperera Valeska (Wally) (1877-1936) wysza za m za lekarza, dra Martina Sumanna. 62 Kurt, syn Felixa Klemperera (1866-1932), nie mia adnych moliwoci dostania si w Niemczech do adwokatury i emigrowa w 1934 do Brazylii. 63 Elisabeth Klemperer, wdowa po Felixie Klempererze, emigrowaa do Cleveland (USA). 64 Walter Jelski (ur. 1904) by siostrzecem Klemperera, synem jego siostry Marty. 65 (w.) Mniej wicej. 66 Po poarze Reichstagu parlament obradowa w gmachu opery.

bardzo patetyczna. Przemawia na temat zajcia Nadrenii67 (zamanie traktatu lokarneskiego). Trzy miesice temu bybym przekonany, e jeszcze tego samego wieczora bdziemy mieli wojn. A dzisiaj - vox populi68 (mj rzenik): Oni nic nie ryzykuj. Powszechne przekonanie, a i nasze, e nikt nie bdzie protestowa. Nowy wyzwolicielski czyn Hitlera, wic nard si raduje - co znacz swobody wewntrzne, co nas obchodz ydzi? Moe teraz rzdzi nie wiadomo jak dugo. Rozwiza te Reichstag - nikt nie zna nazwisk wybranych - i prosi nard, eby mu przez ponowny wybr w dniu 29 III itd. Jestem ogromnie przygnbiony: nie doczekam si zmian.

23 marca To bdzie ogromny triumf rzdu69. Dostanie wiele milionw gosw za wolnoci i pokojem. Nie potrzebuje faszowa ani jednego gosu. Nie musi si przejmowa polityk wewntrzn. - Przykad: Martha Wiechmann - bya u nas niedawno - do tej pory szczera demokratka. Teraz: Nic mi tak nie imponuje jak zbrojenia i wkroczenie do Nadrenii. A pniej: Wysuchaam wykadu o Rosji - to przecie zbyt okropne, w takim razie my mamy lepiej. - a) Ludzie wierz w straszne historie o Rosji; b) myl wycznie alternatyw: bolszewizm - narodowy socjalizm, jakby nie znali form porednich; c) w amoku wywoanym polityk zagraniczn zapominaj o wszystkim innym. - Zagranicy to imponuje. A dla Hitlera, mimo potpienia przez Lig Narodw i propozycji utworzenia ponadnarodowej policji dla strefy Nadrenii, jest dowodem ogromnego zwycistwa. Lata wic od jednej miejscowoci do drugiej i wygasza triumfalne przemwienia. Nazywa to walk wyborcz. Krolloper nazywa Reichstagiem. Charakterystyczne. Wybrani s chrem, statystami, klakierami, chrami recytacyjnymi. - Hitler powiedzia niedawno: Nie jestem dyktatorem, ja tylko uprociem demokracj.

28 kwietnia, wtorek Stopniowo jedenie staje si nieco bardziej przyjemne. Wprawdzie cigle mam jeszcze kopot z bram do ogrodu, ale rozrusznik dziaa, a ja jed coraz lepiej, wic sporo korzystamy z samochodu Eva rzeczywicie o wiele wicej si rusza. Bylimy ju cztery razy na wystawie kwiatw; dla niej to bardzo wane, a mnie cieszy gwnie ze wzgldu na ni. Przy okazji zaatwiamy inne sprawy. Jedzimy do dentysty. Dzisiaj bylimy na dworcu, gdzie spotkalimy si z goszczc tu tylko przejazdem Mari Strindberg. Ktrego popoudnia bylimy u Wenglerw - wczeniej na wystawie - a potem jeszcze, razem z nimi, w Radebergu. Niewiele ogldam podczas jazdy, ale jazda, sama w sobie, staje si przyjemnoci i rozrywk, a Eva nie jest ju tak unieruchomiona i zniewolona jak niegdy. -Daltra parte70: zmczenie, dolegliwoci sercowe, wydatki. I beznadziejno sytuacji. Rozporzdzenie adresowane do urzdnikw pastwowych: nie wolno im si zadawa z ydami, rwnie z tak zwanymi przyzwoitymi ydami, oraz elementami majcymi z
67

5-16 padziernika 1925 w Locarno toczyy si rokowania z Niemcami gwnych zwyciskich pastw I wojny. Ustalono, e wytyczona w traktacie Wersalskim w 1919 zachodnia granica Niemiec pozostaje w mocy, a Nadreni ogoszono stref zdemilitaryzowan. W 1936 Hitler potraktowa ukad zawarty pomidzy Francj a Zwizkiem Radzieckim jako okazj, aby owiadczy w Reichstagu, e pakt zawarty w Locarno utraci sens i praktycznie ju nie istnieje. Rwnoczenie niemieckie wojska wkroczyy do Nadrenii. Towarzyszyy temu sabe protesty zagranicy. 68 (ac.) Gos ludu, opinia publiczna. 69 Przeprowadzone 29 marca 1936 referendum, dotyczce remilitaryzacji Nadrenii, przynioso 99% gosw tak. 70 (w.) Z drugiej strony.

opini. Jestemy cakowicie izolowani. Od tygodni nie mamy adnej wiadomoci od Annemarie, adnej wiadomoci od Johannesa Khlera.

3 maja, niedziela wieczorem Wczoraj, 2 maja, ostatecznie zakoczyem prac nad pierwszym tomem XVIII wieku; zupenie gotowy do druku manuskrypt zapakowaem i odoyem - nie mam wielkiej nadziei na jego zmartwychwstanie. Zaczem dzisiaj czyta, z du niechci Contrat social71.

16 maja, sobota po poudniu Zmotoryzowana rocznica lubu. Wczoraj wieczorem, po bardzo dugiej przerwie, bylimy w kinie: wyjechalimy pitnacie po smej, o wp do dziewitej zaparkowalimy na Freiberger Platz; kwadrans po zakoczeniu seansu, o wp do dwunastej, bylimy w domu. Spora przyjemno. Tutaj auto dao nam to, czego od niego oczekiwalimy. A dzisiaj rano sam zaatwiaem sprawunki w miecie - w city poruszam si ju cakiem swobodnie; potem, o wp do dwunastej, pojechaem z Ev do Wilsdruff, do szkki drzewek; bylimy tam prawie dwie godziny, po czym osiem iglakw (3 cetnary 34 marki) zapakowalimy do samochodu - i z powrotem, niekiedy ju pidziesitk. Wszystko to mie i pocieszajce, ale ostatnio zapaciem Harlanowi 75 marek za przegld i drobne naprawy; zuycie paliwa nadal niesamowite; nie bardzo uwierz, e samochd nie bdzie si ju psu tak jak dotychczas. Moje wtpliwoci, czy wytrzymamy finansowo, s coraz wiksze. Tym wiksze, e nie wida koca pracy przy garau i - przede wszystkim - przy wjedzie do garau. Wci jeszcze trzeba zwozi gruz budowlany, Lange i jego ona nadal pracuj tylko wieczorami, w dzie robotami ziemnymi zajmuje si obecnie stary wujek pani Lange. To wszystko kosztuje, wic te i druga, ostatnia rezerwa z Iduny wkrtce zostanie zuyta. Nastrj towarzyszcy rocznicy lubu? Czuj si stary; nie ufam mojemu sercu; nie bardzo wierz, e mam przed sob jeszcze sporo czasu; nie wierz, e doyj koca trzeciej Rzeszy; pozwalam si nie zdarzeniom i nie odczuwam szczeglnej rozpaczy, ale nie potrafi wzbudzi w sobie nadziei. Upr Evy, postanowienie, eby rozbudowywa dom, to moja podpora. Nie umiem sobie wyobrazi, jak mgbym znie ten ucisk, t hab, t niepewno, to opuszczenie, gdyby nie Eva. - Dzieje si naprawd coraz gorzej. Wczoraj dostalimy poegnalne pozdrowienia od Betty Klemperer z Bremy (a przecie Felix by jednym z pierwszych lekarzy, ktrzy dostali EK I, uczestniczy w rosyjskiej ofensywie Hindenburga, opatrywa w okopach); wic teraz take kobiety z naszej rodziny wyjedaj z Niemiec. Czasem wydaje mi si, e to, i tutaj pozostaj, dowodzi braku honoru. Ale co ja miabym robi za granic ja, ktry nie mgbym by nawet nauczycielem jzyka? Isakowitz - znowu ma sporo roboty z Ev (dalsze pogorszenie sytuacji finansowej) - przenosi si za par tygodni do Londynu; Khlerowie, decentes et indecentes, nie odzywaj si wcale: urzdnikowi pastwowemu nie wolno zadawa si z ydami oraz elementami majcymi z opini. - Sytuacja polityczna za granic bardzo niewyrana. Jest to okoliczno, ktra niewtpliwie stwarza rzdowi Hitlera najwiksze szanse. Olbrzymiej niemieckiej armii bd si obawia wszystkie strony i wszystkie bd jej potrzebowa. Moe bdzie si robi niemieckie interesy z Angli moe z Wochami, ale bdzie si je robi na pewno i to z korzyci dla obecnego rzdu. I wcale nie wierz, e rzd ma wewntrznych przeciwnikw. Wikszo narodu jest zadowolona; jaka niewielka grupa godzi si na Hitlera, uwaajc go za najmniejsze zo; nie ma nikogo, kto chciaby si go naprawd pozby; jego polityka zagraniczna sprawia, e wszyscy
71

Umowa spoeczna (1762), gwne dzieo francuskiego filozofa Jana Jakuba Rousseau (1712-1778). Pastwo wedug niego - jest organizacj polityczn, opierajc si na umowie spoecznej, zawieranej przez obywateli na podstawie przyrodzonych im praw do wolnoci i rwnoci, majtku, jako samostanowienie.

widz w nim wybawc; wszyscy boj si rosyjskich stosunkw, jak dziecko boi si czarnego luda; uwaaj - o ile nie s szczerze zachwyceni - e majc na wzgldzie realne cele polityczne, nie naley oburza si z powodu takich drobnostek jak tumienie swobd obywatelskich, przeladowanie ydw, faszowanie prawdy naukowej, systematyczne niszczenie wszelkiej moralnoci. I wszyscy boj si o swj chleb, swoje ycie, wszyscy s tak strasznie tchrzliwi. (Czy mam prawo stawia im takie zarzuty? Podczas ostatniego roku urzdowania zoyem Hitlerowi przysig, pozostaem w kraju - nie jestem lepszy od moich aryjskich blinich.)

16 lipca, czwartek Podatek gruntowy naliczany wedug nowych stawek podatkowych, obowizujcy wstecznie od kwietnia 1934, opiewa na 41 marek 95 fenigw; opata za luz wynosi 10 marek 80 fenigw. S to w gruncie rzeczy niewielkie kwoty, ale dla nas oznaczaj niemal katastrof. Gdy pani Lehmann wyjechaa na wakacje, nie zatrudnilimy innej pomocy domowej i sami zmywamy naczynia, oszczdzamy kady grosz i kady litr benzyny. Moe i byoby to tragikomiczne - czowiek z wasnym domem i samochodem! - gdyby nie byo tak beznadziejnie przygnbiajce, a tym samym przecie tragiczne. I gdyby z miesica na miesic nie byo coraz gorzej. Ogarn mnie swoisty stoicyzm, po niemiecku otpienie. Moe nastpi jednak jaki zwrot; a jeli nie, no to zginiemy Oboje mamy po 54 lata i bardzo bogate ycie za sob czy skoczy si ono troch wczeniej czy pniej, to przecie wszystko jedno. Ilu ludzi przekracza pidziesitk? A mieszno lub haba? To s przecie pojcia minionego czasu. Bylimy szanowanymi ludmi. Czym jestemy teraz? A czym bdziemy za dwa miesice, kiedy skoczy si wraz z olimpiad okres ochronny dla ydw i kiedy dogadaj si w sprawie szwajcarskiego procesu zabjcy Gustloffa?

7 sierpnia, pitek Wczoraj otrzymaem najciszy cios od czasu zwolnienia mnie z pracy. Markus z Wrocawia, z ktrym prowadziem obiecujce pertraktacje, teraz jednak odrzuci tom o Wolterze z powodw i to jest w tej sprawie najbardziej przygnbiajce czysto ksigarskich, niewtpliwie zasadnych, z ktrymi musi si liczy kady wydawca: w lepszych czasach na pokupny XIX wiek nie znalazo si w cigu jedenastu lat do chtnych, eby wyczerpa pierwszy nakad - kto teraz zechce zainteresowa si grub naukow ksik o XVIII wieku? Rzecz nie dojdzie wic do skutku ze wzgldw ekonomicznych. Vanitas vanitatum72 tak czy siak. Ale przecie to kawaek mojego dziea ycia, ktre zostao pozbawione moliwoci oddziaywania i waciwego istnienia. Mam wraenie, jakby mnie pogrzebali ywcem. Zarazem drczy mnie te finansowa strona tej historii. Miaem nadziej na przynajmniej kilkaset marek; a tymczasem nic, ba, nawet mniej ni nic: pewno, e jestem odcity od wszelkich moliwoci zarobkowania. Nie mamy 50 marek, eby wybetonowa werand nad garaem, brakuje nam pienidzy niemal na wszystko, a nie jestemy ju wystarczajco modzi, eby lekko traktowa tego typu trudnoci. Zgodnie z zasad bezwadnoci nadal jednak rozmylam nad Contrat social.

13 sierpnia, czwartek Olimpiada koczy si w najblisz niedziel, zapowiadaj zjazd NSDAP - eksplozja tu tu. I jest oczywiste, e najpierw skieruj sw niech przeciwko ydom. Tyle si nazbierao. Proces Gustloffa
72

(ac.) marno nad marnociami.

odbdzie si we wrzeniu, sprawa Gdaska jest tylko odroczona73, sprzymierzeni Polacy zrobili francuskiego generaa Gamelina marszakiem, Mussolini bezkarnie zgarn Abisyni - a w Hiszpanii od paru tygodni trwa wojna domowa74. Oto w Barcelonie czterej Niemcy, mczennicy narodowego socjalizmu, zostali zamordowani przez sd rewolucyjny; ju wczeniej mona byo usysze, e emigrujcy ydzi niemieccy szczuj tam przeciwko Niemcom. Bg jeden wie, co z tego wszystkiego wyniknie, zapewne jednak, jak zwykle, podejm kolejne nowe dziaania wymierzone przeciwko ydom. Nie wierz, e zachowamy nasz dom. Marta po powrocie z Pragi mwia, e zarwno tam, jak i w Anglii bior pod uwag moliwo, e wojna wybuchnie jeszcze tej jesieni - ale w Pradze przepowiadali j ju wiele razy. Sytuacja polityczna zmienia si niemal z dnia na dzie; byoby to ogromnie interesujce, gdyby nie byo tak beznadziejne. Trzeci Napoleon rozpocz swoj rozpaczliw wojn o Hiszpani - lecz jak daleko siga analogia? Cigle teraz sysz, ostatnio od Forbriga, nauczyciela: Hitler naprawd chce pokoju; potrzebny nam jeszcze rok lub dwa, gdy nie zdoamy si uzbroi w krtszym czasie. Ale z kolei to, o czym wie w Niemczech kade dziecko, nie jest zapewne tajemnic dla pana Leona Bluma75. Czy Francuzi s tak gupi, eby czeka, a zostan zarnici? No dobrze, ale dlaczego do tej pory na wszystko si godzono? We Francji ze strony Niemiec, w Anglii ze strony Woch? Wszystko to zupenie nieprzejrzyste i ciemne. Prawdopodobnie nikt si nie orientuje, take nikt z rzdzcych, w faktycznym rozkadzie si, oporw i nastrojw. Olimpiada, ktra wanie dobiega koca, przejmuje mnie wstrtem z dwu powodw. Po pierwsze dlatego, e obecnie w sposb irracjonalny przecenia si sport. Honor jakiego narodu zaley od tego, czy jego reprezentant skoczy dziesi centymetrw wyej ni reprezentanci innych narodw. Nawiasem mwic, najwyej skoczy Murzyn z USA, a srebrny medal dla Niemiec zdobya w szermierce ydwka, Helen Meyer (nie wiem, co jest wikszym bezwstydem: to, e wystpia jako Niemka reprezentujca Trzeci Rzesz czy to, e jej osignicie przypisano Trzeciej Rzeszy). W Berliner Illustrierte z 6 VIII ukaza si artyku jakiego dra Kurta Zentnera, zupenie powany i, e tak powiem, pedagogiczny: Kto si przyglda, nie ma szans. (Tylko twardy trening prowadzi do celu). Napisa, e wielu bohaterw sportu zaczynao z aosnymi rezultatami pocztkowymi, ale potem, dziki intensywnemu treningowi, osigali to, co najwaniejsze - tak jak m.in. najgenialniejszy tenisista wiata, Borotra; a zakoczy ten swj artyku uwag (w stylu czasopisma moralnego Spectator), e kiedy pewien nieznany mody Korsykanin, siedzc w szkole wojennej w Brienne, codziennie sobie powtarza, e chce zosta marszakiem, i w kocu zosta cesarzem Napoleonem. Zapewne, w Anglii i w USA zawsze, niezmiernie, moe nawet nadmiernie, ceniono sport, no ale chyba nigdy a tak jednostronnie, i nigdy te nie dyskredytowano duchowoci tak, jak robi si to obecnie u nas (ocenianie osigni szkolnych obelywym sowem intelektualistyczny); trzeba te uwzgldni i to, e w tych usportowionych krajach nie obowizuje powszechna suba wojskowa. A po drugie: nienawidz olimpiady, bo nie chodzi w niej o sport. Przynajmniej nie u nas. To jest impreza wycznie polityczna. Przeczytaem niedawno: Dziki Hitlerowi nastpi renesans Niemiec. Nieustannie wbija si do gowy narodowi i przyjezdnym, e oto patrzcie: rozmach, rozkwit, nowy duch, jedno, moc i
73

Pretensje Niemiec do Wolnego Miasta Gdaska, wyczonego na mocy Traktatu Wersa lskiego z Rzeszy Niemieckiej, propagowano coraz bardziej otwarcie, od kiedy w 1933 NSDAP uzyskaa wikszo w gdaskim Volkstagu (Zgromadzeniu Ludowym). 74 Po puczu gen. Franco w 1936 Niemcy, Wochy i Portugalia udzieliy puczystom pomocy wojskowej. 18 listopada 1936 rzd frankistowski zosta uznany przez Niemcy i Wochy. 75 Leon Blum (1872-1950), premier Francji w latach 1936-1937, socjalista. Przeprowadzi daleko idce reformy spoeczne; zakaza dziaalnoci faszystowskim stowarzyszeniom paramilitarnym. W 1 942 aresztowany przez rzd Vichy; 1943-1945 wizie hitlerowskich obozw koncentracyjnych. W latach 1946-1947 ponownie premier Francji.

wspaniao; i e to oczywicie pokojowy, obejmujcy sw mioci cay wiat, duch Trzeciej Rzeszy. Recytacji chralnych (na czas trwania olimpiady) zabroniono. W gazetach nie ma nagonki na ydw; wojenne tony i wszystkie draliwe sprawy - znikny. Do 16 sierpnia. I przez cay ten czas, wszdzie, dzie i noc, wisz flagi ze swastyk. Pisane po angielsku artykuy cigle zwracaj uwag naszym Gociom na pokojowy i radosny charakter tego, co u nas si dzieje, podczas gdy w Hiszpanii komunistyczne hordy rabuj i zabijaj. No i wszystkiego mamy w brd. Ale tutaj, w Drenie, rzenik i sprzedawca jarzyn narzekaj na brak towaru i droyzn, bo wszystko trzeba wysya do Berlina. W dodatku te setki tysicy obecne w Berlinie zostay tam cignite przez Kraft und Freunde76; obcokrajowcy, dla ktrych Niemcy maj by niczym otwarta ksiga - lecz kt wybra i przygotowa te otwarte miejsca? - nie przyjechali zbyt licznie, wic Berliczycy wynajmujcy pokoje narzekaj.

29 sierpnia, sobota W rod bylimy na kolacji u pani Schaps i spotkalimy tam Gerstlw. On wanie wybiera si w interesach do Parya. Przykre, e Gerstlom z alternatywy narodowy socjalizm - bolszewizm bardziej odpowiada narodowy socjalizm. Mnie przejmuje wstrtem i jedno i drugie, widz ich bliskie pokrewiestwo (Gerstle zreszt te), ale idea rasy w narodowym socjalizmie wydaje mi si dowodem wyjtkowego zezwierzcenia (w literalnym tego sowa znaczeniu). - Gerstlowie opowiadali, e pani Salzburg zderzya si niegronie z innym autem na jakim zakrcie w Grnej Bawarii. Obie poszkodowane strony miay wgniecione botniki. Obwiniay si wzajemnie, wymylay sobie gwatownie i trwoliwie, dopki si nie zorientoway, e s nie-Aryjczykami: natychmiast odetchny z ulg i byskawicznie zawary pokj... Odczytano list lotniczy od Blumenfeldw z Limy - s do zadowoleni. Opowiadano o znanej nam przyjacice Grety Blumenfeld: otwara w Johannesburgu salon de beaut. Erika Ballin-Dreyfu rwnie znalaza ju sobie w Afryce Poudniowej zajcie; jej m przygotowuje si w Londynie do uzupeniajcych egzaminw lekarskich. Tylu ludzi buduje sobie gdzie tam now egzystencj, a my czekamy tu ze zwizanymi rkami. - Dzisiaj w Drenie przemawia Streicher77. Od wielu dni, posugujc si rodkami waciwymi dla kampanii wyborczej, przygotowywali t wielk manifestacj: plakaty, transparenty rozwieszone nad ulicami, pochody, dobosze i recytacje chralne. Ogosili w gazecie, e na Knigsufer wybuduj las z setek chorgwi, a przed nim stanie wiea wysoka na jedenacie metrw. To z niej, w wietle reflektorw, przemawia bdzie fhrer Frankonii i szef Strmera. W gazecie publikuj dzisiaj jego autograf: Kto walczy z ydem, ten zmaga si z diabem. - Czsto, coraz czciej wtpi, czy przetrwamy ywi trzeci Rzesz. A jednak yjemy dalej po staremu. Pomimo okropnego braku pienidzy, ktry doskwiera nam coraz bardziej, zlecilimy Langemu wybetonowanie tarasu nad garaem. To bdzie kosztowa kolejne 50 marek. Mj strach, jak sobie dalej poradz, jest wprawdzie coraz wikszy, ale budowy nie mona zostawi na zim w takim niedokoczonym stanie. W najgorszym razie dentysta bdzie musia poczeka. Poniewa nie mamy pienidzy, jedzimy ju tylko od czasu do czasu. Kade najmniejsze uszkodzenie samochodu przyprawia nas o rozpacz. Niedawno gwd wbi si w opon, dzisiaj odmwi posuszestwa akumulator i trzeba go byo na nowo adowa.

76

Ironicznie o Kraft durch Freude (Sia przez rado); bya to organizacja naleca do Arbeitsfront (Front Pracy), korzystajca z majtku skonfiskowanego zwizkom zawodowym, powoana do organizowania turystyki i wypoczynku. 77 Julius Streicher (1885-1946); od 1919 dziaa w Norymberdze na rzecz organizacji nacjonalistycznych; wstpi w 1922 do NSDAP. Od 1923 wydawca gazety Der Strmer. W 1940 pozbawiony wszystkich funkcji partyjnych. W 1946 skazany przez Midzynarodowy Trybuna Wojskowy (trybuna norymberski) na mier.

9 wrzenia, roda, pod wieczr Cay dzie przesiedziaem bezowocnie nad pierwszym rozdziaem Rousseau. Rozpalona gowa i kompletna depresja. Tym wiksza, gdy cigle musz stwierdza, e cay ten trud jest bezcelowy. Jakie to ma znaczenie, czy bd mia w biurku o jeden manuskrypt wicej czy mniej. Reim narodowosocjalistyczny jest mocniejszy ni kiedykolwiek. Wanie wituje si w Norymberdze Partyjny Dzie Honoru i snuje plany na wieczno. A wszyscy - w kraju i za granic - chowaj gow w piasek.

14 wrzenia, poniedziaek Nie bylimy w kinie; przez cay tydzie samochd zrobi 29 km, wczorajsz niedzieln przejadk ograniczylimy do 52 km. 100 km = 12 l benzyny + 3/4 l oleju = ca 5 marek 20 fenigw. Zuboelimy tak bardzo i tak bardzo dolegliwe s dla nas due patnoci (najgorsze casco - 108 marek, do tego irytujce podatki kocielne78, dentysta itd.), e musimy si liczy z kadym fenigiem i to liczy si coraz bardziej skrupulatnie. Zamierzam sprbowa znale kogo, kto poyczyby jeszcze na hipotek 1000 - 2000 marek. To by uratowao ubezpieczenie na ycie, pozwolio dokoczy budow tarasu i rozwizao najwiksze kopoty i trudnoci. Tylko: na jak dugo? - I kto uzna, e ten domek jest tyle wart? Do finansowej mizerii dokada si nieustannie i wci zaostrzajca si (nieobojtna) okropno politycznego pooenia. To, co przynis Partyjny Dzie Honoru - paroksyzmy i obdne kamstwa podburzajce przeciw ydom w przemwieniach Hitlera, Goebbelsa i Rosenberga - przechodzi wszelkie pojcie. Czowiek sobie myli, e musz si przecie w Niemczech podnie gosy wstydu i strachu, e musi zaprotestowa zagranica, gdzie przecie wszdzie (take we Woszech, sprzymierzonych Woszech!) na najwyszych stanowiskach siedz ydzi - i nic! Podziw dla trzeciej Rzeszy, dla jej kultury - drenie i strach przed jej wojskiem i jej grobami. Pomimo wszystko, take pomimo naszego strasznego opuszczenia przez wszystkich przyjaci, wczorajsza niedziela przyniosa jednak troch pociechy. Przed poudniem uporaem si bowiem z bardzo trudnym akapitem gwnych zarysw mojego Rousseau, czyli z budzcym obawy przedtaktem do drugiego tomu. Oczywicie, zaraz pojawia si gorycz wywoana wiadomoci beznadziejnoci tej pracy. Ale co przecie zrobiem, co jest gotowe i czeka; by moe zdarzy si cud - ja ze swej strony przynajmniej staram si by na tak ewentualno gotowy, wypracowaem okolicznoci, by mg si zdarzy. A poza wszystkim: jest to przecie kolejny dowd, e potrafi by jeszcze produktywny. Wic kolejny raz poprzysigem sobie, w sposb jak najbardziej solenny, e pomimo wszelkich przeciwnoci bd kontynuowa t prac.

9 padziernika, pitek To bodaj najgorsze urodziny w moim yciu. Marta powiadomia mnie rano, e Wally, ktra pomylnie przesza cik operacj - rzekomo wycili jej woreczek ciowy, ale prawdopodobnie by to jednak rak - nie ma szans. Przewieli j z kliniki do domu. Lotte, ktra jest lekark- cignli j ze Szwajcarii - bdzie si ni opiekowa do koca.

78

Victor Klemperer w 1912 ochrzci si i przystpi do Kocioa Ewangelickiego, traktujc to jako osobi sty akces do narodowoci niemieckiej.

Przed poudniem w bibliotece poinformowano mnie delikatnie, e jako nie-Aryjczyk nie mog ju korzysta z czytelni. Chc mi dawa wszystko do domu albo do katalogw, bo jeli chodzi o czytelnie obowizuje oficjalny zakaz.

13 grudnia, niedziela wieczorem W czwartek bylimy w kinie: Bettelstudent. Dzisiaj w poudnie maa zimowa przejadka do Kipsdorfu. Pod Schmiedebergiem zarzucio mnie na oblodzonej jezdni. Pierwszy raz. Okropne uczucie. W toczcym si w Chur procesie o zabjstwo Gustloffa Frankfurter powiedzia, e zawaha si, gdy otworzya mu pani Gustloff. Dopiero wtedy pomyla, e to onaty mczyzna, czowiek... Ale potem usysza, jak Gustloff mwi do telefonu: Te ydowskie winie!, i wtedy strzeli. To to najdokadniejsza transpozycja Ponsardowskiej Charlotte Corday79: Grand Dieu! sa femme! on laime!80, oraz: Va toujours, cest pour la guillotine...81 Jzyk III Rzeszy: Ubiegego lata: Erzeugerschlacht (bitwa producentw). - Obecnie, w tekstach na temat Boego Narodzenia: Kuferschlacht (bitwa o klienta). - Cygaretki nazywaj si: Sportnixe (rusaka sportu), Sportstudent (student sportu), Sportbanner (sztandar sportowy). (Chyba powrt do Olimpii.) W kupionej niedawno gazecie filmowej niesamowite paszczenie si przed rzdem. Jaka aktorka zwile przedstawia swoj drog yciow Nie mogo zabrakn zdania: Miaam szczcie, widziaam Fhrera, jak jecha na stadion.

Sylwester 1936, czwartek Boe Narodzenie spdzilimy bardzo spokojnie. Pojechalimy do Wilsdruff i kupilimy w tamtejszym gospodarstwie ogrodniczym jod, ktr dostarcz na wiosn, a do samochodu wzilimy drzewko witeczne z korzeniami i ziemi. Dzisiaj po raz ostatni rozbynie w pokoju, a potem je przesadzimy. Niestety, kozio znowu ostatnio sprawia wicej kopotw ni przyjemnoci. Caa bieda w tym, e jestemy ubodzy; kupilimy stary samochd, wic wci wymaga napraw. Pomoc finansowa Georga nie na dugo wystarczya. (Nie wiadomo, czy uda nam si w styczniu opaci Idun.) W tym tygodniu duo uciliwej pracy w kuchni - z wyran szkod dla mojego XVIII wieku. Chciaem do Boego Narodzenia upora si z czwartym rozdziaem Rousseau, ale dopiero wczoraj, z duym mozoem, ukoczyem Contrat social. W takim tempie praca przy Rousseau bdzie si cign a do marca. Odprawienie pani Lehmann mocno we mnie uderza. Przyszy listy z okazji wit, od Isakowitzw, ktrym niele si powodzi. Od najstarszego syna Georga, ktry czeka na naturalizacj w Anglii; ma dwch synw, siedmio- i dziewicioletniego - chodz do angielskich szk. Od Hatzfelda, ktry podobnie jak ja bezskutecznie stara si o jak zagraniczn posad -kto przyjmie romanist z Niemiec?

79

Franois A. Ponsard (1814-1867) napisa w 1850 tragedi Charlotte Corday; tytuowa bohaterka bya morderczyni przywdcy rewolucji francuskiej, Marata. 80 (fr.) Wielki Boe! Jego wasna ona! I kocha go! 81 (fr.) W znaczeniu: obojtne, i tak na gilotyn.

Pitnastoletnia crka Langego (on jest ciel, komunist) przyjechaa z obozu pracy Pozyskana dla narodowego socjalizmu. Odsuna si od rodzicw. Fhrerin wygosia do zgromadzonej na peronie grupy dziewczt bagaln mow poegnaln: Jestecie samodzielnymi ludmi, postpujcie tak, jak wam mwiam, nie dajcie si omami swoim rodzicom! Gdy matka, pani Lange, chciaa przemwi crce do sumienia, usyszaa w odpowiedzi: Obraasz moj fhrerin! Wyobraam sobie tego rodzaju przypadki powielone setki tysicy razy i jestem bardzo przygnbiony. Podsumowanie roku daje si zamkn w paru zdaniach. Radoci z powodu auta i przykroci z powodu auta; w styczniu egzamin, w marcu samochd; przejechane 6000 km. Narastajca pauperyzacja i coraz wikszy brak pienidzy. W padzierniku, dziki Georgowi, uratowani z najwikszej opresji. Ale tylko chwilowo uratowani. Cige osamotnienie. Absolutnie adnej nadziei na posad za granic i bardzo nika - nie chc powiedzie, e adna, bo to si zmienia z godziny na godzin - bardzo nika nadzieja na koniec trzeciej Rzeszy. Pierwszy tom XVIII wieku cakowicie gotowy (ale nie zosta przyjty przez wrocawskie wydawnictwo); od maja - Rousseau (i wci niegotowy). W padzierniku par godzin w Berlinie: kremacja Wally82.

1937
27 marca, sobota - jutro Wielkanoc, prawdopodobnie na biao. Wczoraj cakowicie zakoczyem Rousseau. Gotowy do druku wraz z wszystkimi przypisami. Wszystkie 104 strony zostay raz jeszcze sprawdzone, poprawione, skorelowane. Teraz mona to zapakowa i niech plenieje. Ponura historia: moja najlepsza ksika i cakowicie bezuyteczna. Zupena donkiszoteria. Jak wielka, zademonstrowano mi wanie wczoraj raz jeszcze i to tak ad oculos83. Ju w 1919 zaczo si bezsensowne wypieranie francuskiego ze szk. A teraz wyniszczajcy kulturowo program szkolny, reforma trzeciej Rzeszy, wprowadzana w trybie natychmiastowym. We wszystkich szkoach rednich obcili najwysz klas. Francuskiego uczy si bodaj ju tylko w nielicznych szkoach dla dziewczt. Nawet gdybym kiedy znalaz jakiego wydawc (nierealne gdybanie!) - kto w Niemczech mgby przeczyta t moj ksik? Roi si w niej od francuskich cytatw. Przeoy je na niemiecki, to wszelkie wywody stylistyczne zawisn w powietrzu. Wszystko jedno, czy myl o Rousseau jako o monografii, czy jako o czci mojej o wiele za dugiej historii literatury: w obu przypadkach nie ma adnych szans, eby ten tekst kiedykolwiek ujrza wiato dzienne. A gdyby chcie skraca - Rousseau lub cay XVIII wiek - powstaoby kompendium, jakich napisano ju setki, i odpadoby akurat to, co w nim moje. Beznadziejna sytuacja. A jednak nie pozostaje mi nic innego, jak kontynuowa t moj prac. To ju pity rok, bo siedz nad tym przecie ju od 33. Do beznadziejnoci caej tej sprawy docza si rozpaczliwy, coraz bardziej odczuwalny, brak pienidzy. Przy wymianie czopw za 20 marek okazao si, e koniecznie trzeba wymieni wszystkie sze korbowodw i przeczyci zawory. W warsztacie musiabym zapaci okoo 300 marek; przez Vogla znalazem montera, na ktrym mona polega i ktry przychodzi do domu. Pracowa tu trzy i
82 83

Siostra V. Klemperera Wally Sumann zmara 14 padziernika 1936. (ac.) Naocznie.

p dnia - wyszo tylko 140 marek, z czego 110 zapaciem zaraz, a reszt przesunem na kwiecie. Ale jeden botnik od dawna jest do wymiany, kadego dnia moe wysi arcystara pneumatyka84, a jeszcze wymiana oleju, i jeszcze to, i jeszcze tamto. Do tego rachunek u dentysty na ponad 74 marki jedna z tych jeszcze nie zapaconych plomb ju znowu wypada. Z tygodnia na tydzie popadamy w coraz wiksze tarapaty: moje ubranie si drze, mieszkanie brudne, w domu i w ogrodzie nic nie zrobione do koca, a ja licz kadego feniga. Jestemy tak sproletaryzowani i tak si musimy ogranicza, e czsto myl, e moe lepiej by si ju byo nie obudzi. Ale boj si mierci. I bynajmniej nie zamierzam kapitulowa. Tyle e nie wiem, gdzie szuka wyjcia. Rezygnacja z auta oznacza uwizienie Evy. A przy tym poytki z samochodu nijak si maj do ponoszonych kosztw. Mielimy wielk ochot pojecha na Wielkanoc do Berlina -parnacie razy obiecywalimy to Grecie i Marcie, ktre wci nas zapraszaj i nie rozumiej dlaczego odmawiamy. Jestemy rodzin i przeywamy takie same kopoty - nie da rady. Mam will i auto, mam 492 marki emerytury miesicznie, ale jestemy biedniejsi, bardziej zablokowani, sproletaryzowani ni w naszych najmarniejszych latach bohemy i biedy. Jadamy tak kiepsko i prosto, jak to tylko moliwe, eby oszczdza pienidze i czas. Cigle to zmywanie, gotowanie, czyszczenie - p dnia spdzam w kuchni, Eva wykonuje tylko najprostsze prace - nie dajca si opisa ohyda tego wszystkiego. I na nic si zdaje oszczdzanie fenigw. Kozio, dom, dentysta, jaki podatek w okamgnieniu pochaniaj kwot stanowic krotno, i to w markach, tego, co z takim trudem uda nam si zaoszczdzi w fenigach. Pal najtasze cygaretki, za 4 fenigi. Czasami, eby byo jeszcze taniej, pal fajk, jakkolwiek wcale mi nie smakuje, a oszczdno adna. Dokona heroicznego wyczynu i rzuci palenie? Ale i tak moje nerwy i nastrj pod psem, a jeli bdzie ze mn jeszcze gorzej, to Eva zupenie si zaamie - ju nieraz tego dowiadczyem. Naprawd nie widz adnego wyjcia, i zdaj si na los. Albo si jako odmieni na lepsze, albo wycigniemy kopyta. Z naszego ubezpieczenia na ycie niemal nic nie zostao. Jak sobie Eva poradzi, gdy wszystko wydam, nie wiem. W ostatnich miesicach mocno schuda, zmarniaa, postarzaa si, i e tak powiem, zbiedniaa. Ja natomiast jestem gruby i tusty. Tylko to wieczne memento: dolegliwoci garda i serca, gdy podchodz pod gr albo zapuszczam korb motor, albo przy jakim wysiku fizycznym lub przy najmniejszym nawet zdenerwowaniu. No i te moje 59 lat - po Bertholdzie i Wally bardzo to we mnie siedzi. In politicis stopniowo trac nadziej; wyglda na to, e Hitler jest jednak wybracem narodu. Nie wierz, eby jego pozycja bya choby w najmniejszym stopniu zagroona i naprawd zaczynam myle, e ten reim utrzyma si jeszcze przez dziesiciolecia. Niemiecki nard jest pogrony w gbokim letargu. I tyle w nim nieprzyzwoitoci. A przede wszystkim tyle gupoty.

28 czerwca, poniedziaek W poniedziaek rano, 21 czerwca, koczylimy ostatnie przygotowania do podry do Strausbergu i nad Morze Pnocne. O smej zjawi si ogrodnik gminny: kontrola - czy ogrd zosta doprowadzony do porzdku. Pokazuj, e wszystko zostao skoszone. Ale on pilnie si rozglda. Tutaj jest jeszcze chwast - i tu, i tu. Musz to zgosi, bdzie trzeba koniecznie przysa panu tutaj robotnika - ustawa o lasach etc. Ja: Czego pan waciwie chce? - Za kilkaset marek ogrodnicy fachowo urzdz ogrd. - Ja: Skd mam wzi pienidze? Przecie wyrzucono mnie z pracy. - On, dobroduszny, prosty czowiek, ktremu dopiero teraz otwary si oczy: Ach, pan pewnie nie jest Aryjczykiem? Teraz dopiero kontekst i niemono uniknicia szykany stay si dla niego jasne. Jest mu przykro, ale jeli nie zoy doniesienia, e nadal rosn tu chwasty, to przyl nadinspektora, a on straci prac. - Nie
84

(gr.) Opony cinieniowe (pompowane).

miaem odwagi wyjecha w takich okolicznociach. Telegram do Grety. Do Wellera. Zjawi si tutaj w poudnie, a wieczorem podpisaem z nim umow. Zupenie przerobi ogrd i obsiej traw. Cena: 400, maksymalnie 500 marek. W ratach miesicznych po 50 marek. Dla nas oznacza to wiele miesicy powanych wyrzecze. Oznacza te, e nie bdziemy mogli wpaci do Iduny ani grosza, czyli e ostatecznie rezygnujemy z ubezpieczenia na ycie, tracimy tysice marek i pokrycie hipoteczne (poyczka hipoteczna Wenglerw jest aktualna jeszcze cztery lata). I wcale to nie znaczy, e dadz mi spokj i nie bdzie kolejnych szykan. Jak bd chcieli, zawsze si co znajdzie. A bd chcieli. Nastpnym razem moe chodzi o dach. Niedawno wysza ustawa budowlana zwalczajca niepohamowany liberalizm - domy musz by dopasowane do ulicy i krajobrazu. Wic zadaj ebym zamiast papy dachowej mia upek na dachu. Itd., itd. Dziwne, e tak obojtnie to wszystko znosz. Ale moe nas szlag do tego czasu trafi, moe innych szlag trafi, a moe znajdzie si jakie wyjcie, jak ju par razy si znalazo. Nic si nie da zrobi, nie mona y normalnie w nienormalnych czasach. Nie zamierzam si ju martwi o to, co bdzie pniej, bo to i tak nie ma sensu. A zatem zostalimy w domu. Od czwartku w ogrodzie pracuje dwch mczyzn. Z odoonych dla Iduny pienidzy zapaciem ogrodnikowi dwie pierwsze raty. Czy to tpota umysu, filozofia, staro, a moe tylko wraenie, e yjemy w epoce absolutnie pozbawionej regu? - Czasem bywam przygnbiony, ale na og staram si nie przejmowa i caymi godzinami miewam zupenie pogodny nastrj. A zatem bdziemy teraz mieli wspaniay ogrd. Kto by si lka o to, co bdzie za cztery lata?

17 sierpnia, wtorek W Strmerze (wywieszaj go na kadym rogu) zobaczyem niedawno zdjcie: dwie dziewczyny kpi si w morzu, w kostiumach kpielowych. U gry: Zabronione dla ydw, a pod zdjciem: Jak to mio, e teraz znowu jestemy wrd swoich! Przypomnia mi si w zwizku z tym dawno zapomniany szczeg. Wrzesie 1900 lub 1901 w Gorzowie. W przedostatniej gimnazjalnej byo 4 ydw na 16 uczniw, w ostatniej - 3 na 8. Jako nie wyczuwao si antysemityzmu. Ani ze strony nauczycieli, ani ze strony uczniw. Dokadniej: nie byo nawet cienia antysemityzmu. Wystpienia Ahlwardta85 i Stoeckera86 to dla mnie wycznie fakty historyczne. Wiedziaem tylko, e yd nie moe by ani czonkiem korporacji studenckiej, ani oficerem. A obu braci Boasw, ktrzy te byli uczniami prymy, nie uwaaem za ydw, chocia ich protestantyzm by bardzo, bardzo wieej daty, bo zacz si dopiero od nich (nie od ich rodzicw). - Ot w Dzie Pojednania ydzi nie uczestniczyli w lekcjach. Nastpnego dnia koledzy opowiadali, miejc si, bez cienia zoliwoci (pewnie w podobnym tonie, jakim posuy si, artujc, bardzo zreszt zacny nauczyciel), e Kuhfahl, matematyk, powiedzia do uszczuplonej klasy: Dzisiaj jestemy wrd swoich. - Wypowiedziane niegdy sowa nabray teraz wrcz przeraajcego znaczenia: s one dla mnie potwierdzeniem roszcze NSDAP, tego mianowicie, e NSDAP jest wyrazicielk prawdziwych pogldw niemieckiego narodu. Coraz bardziej wierz, e Hitler rzeczywicie ucielenia dusz niemieckiego narodu, e rzeczywicie on i Niemcy stanowi jedno, i e dlatego utrzyma si u wadzy, i to utrzyma si zgodnie z prawem. Ale to znaczy zarazem, e utraciem co wicej ni tylko zewntrzn ojczyzn. I nawet gdyby kiedy mia si zmieni rzd - moje wewntrzne poczucie przynalenoci znikno.
85

Hermann Ahlwardt (1846-1914) reprezentant nacjonalistycznego wiatopogldu; po niepowodzeniu na stanowisku dyrektora szkoy pisywa liczne publikacje antysemickie. By wielokrotnie skazywany przez sdy za zniesawienia. 86 Berliski kaznodzieja nadworny i katedralny Adolf Stoecker (1835 -1909) reprezentowa najskrajniejsze prawe skrzydo niemieckiej Partii Konserwatywnej i bojowy antysemityzm, kadc w Niemczech podwaliny dla politycznych kampanii przeciwko ydom.

Od Marty (ktra jest obraona, e jedziemy do Grety) dowiedziaem si, e Georg jest w Szwajcarii. Nie okazuje mi szczeglnego przywizania. Przypuszczam, e daje mi duo pienidzy, bo 25 lat temu obieca ojcu, e bdzie mi pomaga. Jestem przekonany, e nie powoduje nim ani braterska mio, ani tym bardziej szacunek dla mojej pracy; jestem przekonany, e nie czuje do mnie sympatii i poniekd mn gardzi... Ale staem si nieco gruboskrny i cyniczny, i potrafi, w obecnych okolicznociach, lepiej spoytkowa wsparcie gotwk ni szacunek i mio brata. Oglnie rzecz biorc, co zreszt stwierdzaem ju wielokrotnie, niewiele ju we mnie zostao ciepych uczu w stosunku do ludzi. Eva - a potem kot Mujel.

12 wrzenia, niedziela I wstrt wywoany polityk. Wszdzie pojawiy si tablice: ydzi niepodani! Teraz, podczas pitego zjazdu partii, ponownie rozptano kampani nienawici. ydzi morduj w Hiszpanii, ydzi s narodem zbrodniarzy, wszyscy przestpcy maja ydowski rodowd (urzdowy Strmer i minister Goebbels). A nard jest tak gupi, e w to wszystko wierzy. Owszem, ona piekarza Gntzela w ataku wciekoci, podtykajc mi pod nos buk, mwi: I my to musimy piec, taki gniot! Owszem, kady przeklina, ale po ktach. Masy i tak w kocu wierz we wszystko. Bardzo zacna, bystra i wcale niepotulna pani Kemlein ze Strausbergu powiedziaa do mnie: Lepszy gd ni komunizm! Kiedy si tutaj budowalimy, przed trzeci Rzesz jeden taki zawoa przez pot: Wy zbudujecie - ale mieszka bdziemy my!... I w Rosji tak bardzo goduj i tylu pomordowanych - u nas przynajmniej nie ma takiego rozlewu krwi... Tak myli z pewnoci 99 osb na 100. A inteligencja i nauka prostytuuj si.

28 grudnia, wtorek Mocno si obawiaem tych dni, bo powodzi nam si przecie bardzo marnie. Kopoty finansowe znowu stay si niezwykle uciliwe, liczymy si z kadym fenigiem, nie uda nam si zachowa ubezpieczenia na ycie. A nadzieja na polityczn zmian jest ju prawie adna. To by dla nas powany cios: okazuje si, e emigruj rwnie Gerstle-Salzburgowie. Fabryk Webers Kaffeegewrz kupi Kathreiner. Gerstle odziedziczy j po swoim ojcu i kierowa ni przez 28 lat. Walczy na wojnie, by oficerem. Z likwidowanego gospodarstwa dostalimy sporo kwiatw (jak od Blumenfeldw i Isakowitzw), wrd nich niesamowite drzewo gumowe. Mogem mie setki ksiek, ale wziem niewiele -u mnie i tak sporo plenieje i pokrywa si kurzem: zarwno te w skrzyniach, jak i te na regaach, bo przecie nie ma warunkw do gruntownego sprztania. adnego, starego charta, ktrego Gerstlowie dostali kiedy od jakich emigrantw, trzeba byo upi. Zdaje si, e nawet po ogromnej stracie spowodowanej likwidacj, podatkiem od uciekinierw etc. Gerstlowie nadal pozostali ludmi majtnymi. Wyjedajc do Anglii po drodze robi podr dookoa wiata. W tej podry towarzyszy im pani Schaps. Ona ma ju siedemdziesit lat, ale zamierza tu pniej wrci. Zostanie wic zupenie sama. Gerstle da mi adres londyskiego bankiera, Bacharacha. Podobno si mn interesuje. Napisaem do niego list - kopi doczam. Ale nie zamierzam si wynie. Myl te, e wyjazd std byby z pewnoci sprzeczny z najgbszymi yczeniami Evy - zasadzona choinka, nowe okno, wymalowany pokj muzyczny... - okopiemy si tutaj i tutaj zginiemy.

Samotno staje si coraz bardziej dokuczliwa. Berthold Meyerhof87 musi wyjecha z Berlina. Johannes Khler nie zoy mi ycze ani na urodziny, ani na wita (o czym nie zapomina od lat). Wszystko to razem sprawia, e praca wlecze si coraz wolniej. Oczywicie, dokada si do tego take i wiek: brakuje dawnej beztroski - studiuj, czsto miesicami, eby pniej napisa raptem kilkanacie stron. W cigu caego tego roku powstao dokadnie 95 stron maszynopisu: Rousseau, rozdzia V Wpywy antyku. Ale to nie tylko kwestia wieku. Brakuje inspiracji z zewntrz, a pisanie wycznie dla samego siebie bardzo jest deprymujce. Podsumowanie 37 roku jest chyba zbdne. Sawetne 95 stron russowskiego tomu; letnia podr do Berlina, nad morze i w Karkonosze; straszliwy bezruch, beznadziejne wegetowanie.

1938
18 stycznia, wtorek W pitek by u nas Berthold Meyerhof. Przyjecha si rozliczy z jakim fabrykantem, ktrego poprzednio reprezentowa, oraz eby si z nami poegna. Na pocztku marca wyjeda z on do USA. Ucieka od beznadziejnoci w nieznane. Powiedzia, e wszdzie, gdzie bywa, wyczuwa to samo co w 1918, t sam co wtedy, atmosfer. Ale nie moe i nie chce czeka; jego niegdysiejszy, szczery, odziedziczony po ojcu patriotyzm ju nie istnieje; tskni do tego, eby zosta Amerykaninem. - Ja czuj dokadnie to samo. Cokolwiek si zdarzy, nigdy ju nie bd czowiekiem ufnym, nigdy nie odzyskam poczucia przynalenoci. Zostao to ze mnie, e tak powiem, retrospektywnie wyeliminowane. Zbyt wiele z tego, co w przeszoci traktowaem pobaliwie, uznajc, e jest to przykre, ale marginalne, obecnie uwaam za oglnogermaskie i typowe. Superlatywizm, tak charakterystyczny dla jzyka trzeciej Rzeszy, rni si od amerykaskiego. Ludzie w USA przechwalaj si w sposb dziecinny i oywczy, nazici czyni to po czci z manii wielkoci, po czci z powodu zakleszczenia si w autosugestii. Jednym z ich ulubionych sw jest ewig [wieczny/ie]. Znalelimy, jak si wczoraj wyrazi Ley podczas uroczystego otwarcia kilku szk Hitlera, drog do wiecznoci.

31 stycznia, poniedziaek wieczorem Z dwu stron, od Bertholda Meyerhofa z Berlina oraz od pani Lehmann z Drezna, usyszaem to samo, i to jako potwierdzon wiadomo, a nie dowcip. Ot podczas egzaminw w szkoach czy egzaminw czeladniczych zadaj wiatopogldowe pytanie-puapk: Co nastpi po trzeciej Rzeszy? Naley odpowiedzie: Nic, bo Niemcy zostan ju takie na wieczno. Ale w obu przypadkach, o ktrych mi opowiadano, biedni chopcy odpowiedzieli z ca prostot: Czwarta Rzesza. Obu oblano, nie ogldajc si na ich faktyczne umiejtnoci. I kadego dnia na nowo, i kadego dnia coraz mocniej porusza mnie taka oto trywialna antyteza: stworzono nadzwyczajne rzeczy, radio, samolot, film dwikowy, a najdurniejszej gupoty, prymitywizmu i bestialstwa nie udao si wyeliminowa - caa wynalazczo prowadzi do zbrodni i wojny. - Strasznie mao pienidzy, dosowne schodzimy na dziady (moja kurtka si rozazi, rkawiczki to ju tylko same dziury, skarpety tak samo). Wicej ni poowa pienidzy, ktre maj nam starczy

87

Przyja Victora Klemperera z Meyerhofami wywodzia si jeszcze z czasw szkolnych w Berlinie. Klemperer zaprzyjani si z Hansem Meyerhofem i odtd pozostawa w staym kontakcie z jego rodzicami i rodzestwem.

na cay miesic, idzie, i to zaraz, pierwszego, na biece rachunki. Ostatnio jednak, po bardzo dugiej przerwie, dwa razy bylimy w kinie.

23 lutego, roda Okropna, beznadziejna sytuacja. Przemwienie Hitlera w Reichstagu brzmiao jak zapowied wojny (wzmocnienie armii); o swoim wojskowym zamachu stanu nie powiedzia ani sowa. W Austrii panuje narodowy socjalizm. I nie tylko nikt nie protestuje, ale, co wicej, gwatownie zmienia si angielska polityka: Eden88 odchodzi, Chamberlain pertraktuje89 z triumfujcymi Wochami, zapowiada pertraktacje z Niemcami, daje kopniaka Lidze Narodw i za t prouesse90 dostaje w Izbie Gmin 330 gosw przeciwko 168. - Czasem zapytuj sam siebie: Czy w czwartej Rzeszy, jakakolwiek by nie bya, czeka mnie co innego? Moe dopiero wtedy zaczaby si prawdziwie wielka samotno. Bo przecie nigdy ju nie bd mg nikomu w Niemczech zaufa, nigdy wicej nie bd si mg czu naprawd Niemcem. Z wielk ochot ruszybym za granic, najchtniej do USA, gdzie oczywicie bybym obcy. Ale to niemoliwe. Na reszt ycia jestem zwizany z tym krajem i z tym domem.

20 marca, niedziela Ostatnie tygodnie s, przynajmniej na razie, najgorszymi w naszym yciu. Potworny akt przemocy, jakim jest aneksja Austrii91; ogromny wzrost potgi na zewntrz i wewntrz; bezbronne, drce ze strachu pastwa - Anglia, Francja itd. Nie doyjemy upadku trzeciej Rzeszy. Od omiu dni nieustannie powiewaj flagi. Wczoraj, na kadym supku naszego potu naklejono szeroki, ty afisz z gwiazd Dawida i napisem: yd. Ostrzegaj przed nieoflagowanym, zadumionym barakiem. Der Strmer, swoim zwyczajem, wygrzeba mord rytualny; naprawd nie bybym zdziwiony, gdybym wkrtce znalaz w ogrodzie zwoki dziecka.

30 marca, roda wieczorem Powstawanie legend w rodku XX wieku. Kupiec Vogel opowiedzia mi - by zupenie powany i naprawd przeraony - prawdziw i potwierdzon histori, przekazywan potajemnie, bo za jej rozpowszechnianie grozi kara wizienia: W Berlinie pewien czowiek przywiz do kliniki on, ktra miaa rodzi. Nad jej kiem wisia wizerunek Chrystusa. Mczyzna: Siostro, obraz musi znikn, moje dziecko nie powinno zaraz po otwarciu oczu zobaczy ydowskiego chopca. Siostra na to, e sama nie moe tego zrobi, ale e zgosi spraw. Mczyzna odszed. Wieczorem dosta od lekarza telegram: Ma Pan syna. Obrazu nie trzeba byo ciga, dziecko jest niewidome.

88

Robert Anthony Eden (1897-1977); 1935-1938 angielski minister spraw zagranicznych; w 1940 minister wojny; w latach 1940-1945 i 1951-1955 ponownie minister spraw zagranicznych. 89 Arthur Neville Chamberlain (1869-1940), konserwatysta, premier brytyjski w latach 1937-1940; usiowa polityk agodzenia wobec Niemiec i Woch zapobiega wybuchowi wojny (ukad monachijski); w 1939 zacz przeciwstawia si polityce wojennej Hitlera (deklaracje gwarancji dla Polski, wypowiedzenie wojny Niemcom 3 wrzenia 1939). W wyniku swej niekonsekwentnej polityki wojennej, w maju 1940 zastpiony na stanowisku premiera przez Winstona Churchilla. 90 (fr.) Czyn bohaterski. 91 Po ultimatum Hitlera Seyss-Inquart zosta 11 marca 1938 austriackim kanclerzem i umoliwi Niemcom dokonanie anszlusu Austrii do Rzeszy Niemieckiej.

Pani Lehmann, posugaczka, pokazaa mi wiadectwo ukoczenia szkoy zawodowej, jakie otrzymaa jej pitnastoletnia crka: Sprawowanie bardzo dobre. Einsatzbereit (gotowa do dziaania, do akcji, do powicenia). Nie mino osiem dni od wkroczeniu do Austrii, a w oknie wystawowym na Altmarkt pojawia si mapa nowych Wielkich Niemiec. Musieli j wydrukowa duo wczeniej.

3 maja, wtorek Przyszo mi niedawno do gowy, e nawet najlepsze stosunki midzy rodzicami i dziemi nigdy nie s cakiem szczere. Zawsze pozostaje obco. Czowiek mody jest yczliwie wyrozumiay wobec zwrconego w przeszo czowieka starego, czowiek stary yczliwie wyrozumiay wzgldem niedojrzaej modoci - a zatem wzajemnie si oszukuj, zatajaj przed sob co istotnego. Naprawd rozumiem mojego ojca dopiero teraz, gdy sam jestem stary i oceniam go historycznie, z dzisiejszej perspektywy. Wczeniej nie byo to moliwe. Bo czas danego czowieka jest czasem jego rozwoju. Wic nie rozumiem, to oczywiste, dzisiejszych modych ludzi.

23 maja, poniedziaek W czwartek wieczorem zjawia si pani Lehmann. Dostaa wezwanie do urzdu: wiadomo im, e jest posugaczk u pewnego ydowskiego profesora i pewnego ydowskiego adwokata. - Powiedziaa, e ma 46 lat, wic jest w porzdku. - Zapewne, ale syna pomin przy awansie w Subie Pracy, a crka pani podobno zabieraa ze sob t mod dziewczyn do Dlzschen! - straci posad, jeli pani nie zrezygnuje z tej pracy. - Wic pani Lehmann, ktra sprztaa w trzech domach, zrezygnowaa z dwch miejsc pracy, a my zostalimy sami. W pitek zmywalimy przez prawie trzy godziny. No i nasze plany wyjazdowe legy w gruzach: nie moemy przecie zostawi domu i kota bez opieki. Pani Lehmann suya u nas jedenacie lat - wszystko opierao si wycznie na zaufaniu. Eva uparta jak zawsze. Nadal sadzi, planuje, ma nadziej. Tymczasem take wielka historia posuwa si powoli dalej. Sprawa czeska eksploduje lada moment92. Niemcy wkrocz, to wydaje si niemal pewne, i prawdopodobnie powtrzy si austriacki sukces.

25 maja, roda Konflikt z Czechami w penym toku: codziennie jestemy prowokowani, a przecie my kochamy pokj - cay wiat judzi i kamie przeciwko nam, zwaszcza Anglia. Czekam od piciu lat, ale poniewa niemiecki bluff jak na razie okaza si bardzo skuteczny, to pewnie i tym razem si powiedzie. Ogrodnik Heckmann powiedzia mi niedawno, a dzisiaj dokadnie to samo usyszaem od kupca Vogla: Zupenie nie mam pojcia, co si dzieje, nie czytam gazet. Ludzie stali si zobojtniali i jest im wszystko jedno. Vogel powiedzia jeszcze: Przygldam si temu wszystkiemu, jakbym by w kinie. Ludzie traktuj to, co si dzieje, jak teatr, nie traktuj niczego powanie i bd bardzo zdziwieni, gdy kiedy teatr zmieni si w krwaw rzeczywisto.

92

Po aneksji Austrii Hitler skoncentrowa si na rozbiciu Czechosowacji. W tajnej naradzie z dowdcami wojskowymi i dyplomatami 28 maja 1938 Hitler owiadczy: Mam niewzruszon wol wymaza Czechosowacj z mapy.

12 lipca, wtorek, urodziny Evy Trudno o naleyty, witeczny nastrj. Ten dzie zbyt mocno mi przypomina o ndzy naszej sytuacji, a trzyma si uporczywie nadziei, co zalecaem Blumenfeldom we wczorajszym licie urodzinowym, nie bardzo potrafi. Lissy Meyerhof pisze, e Berthold znalaz w USA prac; pani Schaps pisze o osiedleniu si jej dzieci w Londynie i nawizaniu kontaktw z dentyst Isakowitzem. Wszyscy ci ludzie urzdzili sobie ycie na nowo - a mnie si nie poszczcio. Pozostalimy tutaj, upokorzeni i biedni, w pewnym sensie pogrzebani ywcem, zakopani, e tak powiem, po szyj i oczekujcy z dnia na dzie na ostatnie ruchy opat.

27 lipca, roda Przygnbienie. Myl, e jestem mieszny - wci ywi nadziej na zmian. Przecie oni siedz w siodle niezwykle mocno, ludzie w Niemczech s zadowoleni, zagranica chowa gow w piasek. Obecnie Anglia interweniuje w Czechach w sprawie Niemcw sudeckich. W dzisiejszym Strmerze duy tytu: Synagogi s jaskiniami zbjcw. Niej: Haba Norymbergi i zdjcie tamtejszej synagogi. Rok 1938, rodkowa Europa. - Od kilku dni take we Woszech, i to oficjalnie, przejawy rasizmu i antysemityzmu.

10 sierpnia, roda Na 15 lipca, na pitkowy wieczr, zapowiedziaa si pani Lehmann. Chciaa zoy Evie yczenia urodzinowe. Przysza pnym wieczorem, echauffiert93. Czekaa, a si zrobi cakiem ciemno i bdzie moga przyj niezauwaona przez nikogo, a tymczasem na ulicy wci spotykaa kogo, kogo si obawiaa. Nie zdawaa sobie nawet sprawy, jak bardzo nas to przygnbio. Jej lk niczym si pewnie nie rni od lku wszystkich innych czonkw wsplnoty narodowej. Teraz znowu przypomniaem sobie t wizyt Lehmannowej. Bardzo to przykre. Rzecz w tym, e Grete zamierza wybra si w przysz niedziel do Kudowy. Zaproponowaa, ebymy przyjechali po ni do Strausbergu i zawieli j do Kudowy, a po czterech tygodniach z powrotem przywieli do Strausbergu. Bardzo by si nam obojgu taka podr przydaa. Tyle e to niemoliwe: nie ma komu powierzy opieki nad domem i kotem, jestemy zupenie izolowani. Kupiec Vogel radzi, eby skorzysta z usug spki zajmujcej si ochron mienia. No, a jeli ci ludzie przejrz sobie moje zapiski? Szpiegowanie jest przecie powszechne. W swoich ogoszeniach reklamowych spka chwali si m.in. kilkoma wykrytymi przypadkami zhabienia rasy. To, i zmuszeni bylimy Grecie odmwi, dotkno nas tym bardziej, e jestemy, z rozmaitych powodw, najzupeniej down. Bodaj od trzech tygodni, bez przerwy, dokuczliwy upa i wilgo. Od tygodni - i nie wiadomo, jak si to skoczy - brak pienidzy, ktry wszystko utrudnia. Od jakiego czasu znowu ostrzejsza nagonka na ydw i nowe represje. 1 X wszyscy ydowscy lekarze zostaj pozbawieni prawa do wykonywania zawodu94, nie bd wic mogli praktykowa jako leczcy; zapewne maj wymrze z godu. Od 1 X wprowadzaj rwnie dowody osobiste dla ydw. Z czym takim na pewno nie przyjm czowieka w adnym hotelu. Jestemy wic uwizieni. Od pewnego czasu rasowe i antyydowskie hece, dokadnie wedug niemieckiego wzoru, organizuje si rwnie we Woszech. - W polityce zagranicznej adnych zmian. Wszdzie maksymalne napicie i wszdzie strach przed wojn.

93 94

(fr.) Zdenerwowana, podniecona. Pastwowy akt dopuszczajcy do wykonywania zawodu lekarza lub aptekarza.

24 sierpnia, roda W ostatnich tygodniach jedzilimy, zreszt rzadko, przewanie w niedziel, przede wszystkim do Budziszyna. Przynajmniej ze cztery razy taki wanie, troch tylko zmieniajc tras, obieralimy sobie cel. - Potem dwa, pod wzgldem krajobrazowym po prostu wspaniae, wyjazdy do Hinterhermsdorfu: 14 i 22 sierpnia. Hinterhermsdorf, letnisko Vogla, 20 km za Schandau, tu przy czeskiej granicy, pooone wysoko ponad dolin Kirnitzsch. Odcinek Knigstein-Schandau, sama dolina Kirnitzsch i imponujca, rozlega panorama ogldana z wysokoci Hinterhermsdorfu - s niezrwnanie pikne. Nowo oddan szos Pirna-Knigstein jedzie si znakomicie. Ju sam widok na twierdz, ktr mona podziwia z szerokiego skrzyowania w lesie, wart jest tego, eby tam jecha. Jake pikne byyby Niemcy, gdyby czowiek mg czu si Niemcem, gdyby mg by dumnym, e jest Niemcem. (Pi minut temu przeczytaem opublikowan wanie ustaw o ydowskich imionach. Mona by si z tego pomia, gdyby to nie byo tak straszne. Te nowe imiona, wikszo, to nie imiona starotestamentowe, lecz miesznie brzmice imiona wzite z jidysz lub z getta - w typie Franzosa, Komperta. Co do mnie: mam zgosi w urzdzie stanu cywilnego w Gorzowie Wielkopolskim i w Berlinie, jak rwnie w gminie Dlzschen, e jestem Victor-Israel. Mam si w ten sposb podpisywa na wszystkich oficjalnych dokumentach. Czy Eva, to Eva-Sara, bd musia wyjani.)

2 padziernika, niedziela Jeszcze raz maksymalnie rozbudzone nadzieje, e si to skoczy. Spotkanie w Godesbergu okazao si bezowocne, ultimatum dla Czech do 1 padziernika, we Francji i Anglii z napiciem oczekuj wojny. 30 IX jechalimy w poudnie do dentysty. Na mocie karabiny maszynowe. Pomylaem: No to dzi wieczorem zacznie si wojna. By moe zginiemy w jakim pogromie - ale to koniec. Wysadziem Ev u Eichlera i pojechaem po sprawunki na Bismarcka, gdzie zwykle parkuj. Woa mnie jaki mczyzna. Aron. Widzielimy pana niedawno w samochodzie. Sdzilimy, e pastwo dawno wyjechalicie -nie ma pastwa ani w ksice telefonicznej, ani w adresowej. Moja ona i pani Neumann chciayby pastwa kiedy odwiedzi. (???) Potem oczywicie polityka. Ja: Teraz chyba przestaniemy si ba - i my, i oni. On: Czyby nie mia pan radia? - ? - Po drugim, ostrzegawczym telegramie od Roosevelta95, wobec penej mobilizacji Anglii i Francji - on ustpi. Dzisiaj o trzeciej spotykaj si we czwrk w Monachium96. Czechy bd istnie, Niemcy dostan Sudety i prawdopodobnie jak koloni. - O wszystkim innym bdzie mona przeczyta w ksikach historycznych. Dla mojego dziennika interesujce jest wycznie to, e nard, w ujciu prasy niemieckiej, obecne wydarzenia uwaa oczywicie za absolutny sukces ksicia pokoju i genialnego dyplomaty: Hitlera. - I rzeczywicie jest to niewyobraalny, niesamowity sukces. Nie pad ani jeden strza, chocia od wczoraj wojsko przekracza granic. Trwa wzajemna wymiana depesz zapewniajcych o pokoju i przyjani z Angli i Francj; Rosja, upokorzona i zmarginalizowana, nie protestuje. Fetuje si Hitlera jeszcze bardziej ni po sprawie austriackiej. We wczorajszych Dresdener NN ogromny tytu: Osiemdziesiciomilionowy nard pozdrawia swego wielkiego Fhrera. Rzeczywicie osignli co niesamowitego. Ale my bdziemy niewtpliwie niewolnikami,

95

26 wrzenia do Berlina i Pragi dotar apel amerykaskiego prezydenta Roosevelta, w ktrym wzywa Hitlera i Benesza do pokojowego zaegnania sporu. Rzd angielski owiadczy na to, e wsplnie z Francj nakania usilnie prezydenta Benesza do niezwocznego odstpienia terenw, danych przez Hitlera. 96 29 wrzenia 1938 w Monachium spotkali si Hitler, Mussolini, Chamberlain i Daladier, bez przedstawiciela Czechosowacji. Ustalono, e Czechosowacja przekae nie tylko Sudety, lecz take tereny lece przy dawnej granicy austriackiej, gdzie mwi si po niemiecku. Czechosowacja ma odda Niemcom wszystkie swoje instalacje wojskowe w stanie nienaruszonym.

bdziemy, cakiem dosownie, pariasami97 do koca naszych dni. Przez p dnia mylaem, eby si zebra na odwag i popeni samobjstwo. A potem wrcio to, co znam od dawna: otpienie, ch przeczekania. Przypomniaem sobie opini Krgerowej : Tak duo jeszcze przed panem, tyle w panu chci ycia, a i nadziei te przecie. Kada godzina moe przynie odmian, kada godzina naszego ycia. Ale kiedy Muschelchen obudzi mnie w nocy i nie uda mi si tak od razu zasn, o, wtedy jest strasznie. A mimo to: do przodu, nie mylc o dniu jutrzejszym. Chodzi mi po gowie zdanie, bardzo od paru lat popularne: Nie wiadomo, co jest grane. Polityka staa si obecnie, o wiele bardziej ni bya kiedy, tajn gr prowadzon przez kilku ludzi, ktrzy decyduj o losach milionw i twierdz, e uosabiaj nard. A zatem jzykowy wykadnik rozpaczy, bezwiedna rozpacz. Ale, jak powiada Bernardin de Saint-Pierre: Jeli rzd jest przekupny, to winien temu jest skorumpowany nard.

9 padziernika, niedziela Bez wzgldu na to, jak rozwinie si sytuacja polityczna, wewntrznie staem si zupenie kim innym. Tego, e jestem Niemcem, nikt mi nie odbierze, ale mj nacjonalizm i patriotyzm znikny na zawsze. Obecnie myl na wskro po wolterowsku kosmopolitycznie. Jakiekolwiek narodowe ograniczenia wydaj mi si barbarzystwem. Stany Zjednoczone wiata, zjednoczona gospodarka wiatowa. To nie ma nic wsplnego z homogenizacj kultury ani tym bardziej z komunizmem. Wolter i Monteskiusz s mi blisi ni kiedykolwiek.

22 listopada Wprawdzie najpierw mylaem, eby, zanim znowu zabior si do dziennika, pchn robot kawaek do przodu, ale potem nastpia seria nieszcz, rzec by mona: katastrofa. Najpierw choroba, potem wypadek samochodowy, potem, w zwizku z parysk strzelanin Grynszpana98, przeladowania. Od tego czasu zabiegi, eby wyemigrowa. - Najpierw, w poowie padziernika, zwyka grypa. Doczyy si do tego nieznane mi przedtem dolegliwoci pcherza, miaem coraz wiksze kopoty z oddawaniem moczu. Rzecz w tym, e nie ma tutaj lekarza, do ktrego mgbym si zwrci. Wic gdy stao si to zupenie nie do zniesienia, napisaem - 26 X - dwie krtkie kartki: do Marty i do Sumanna, i 27 znowu pojechalimy do Berlina.

27 listopada Przed poudniem 11. przyszli dwaj andarmi i jeden mieszkaniec Dlzschen. Czy mam bro? - Na pewno mam szabl, by moe take bagnet. Pamitka z wojny. Ale nie wiem, gdzie. -Musimy panu pomc poszuka. Wielogodzinna rewizja. Zaraz na pocztku Eva popenia bd: do niefrasobliwie powiedziaa jednemu z andarmw, eby nie grzeba nieumytymi rkami w szafie z czyst bielizn. Ciko si obrazi, ledwie dao si go udobrucha. Drugi andarm, modszy, zachowywa si
97

Paria (pariasowie), zwani take nietykalnymi; nazwa najniszej kasty indyjskiej; okrelenie wprowadzone do socjologii dla pogardzanych i wyzutych z praw grup spoecznych. 98 7 listopada 1938 mody polski yd, Herszel Grynszpan, zastrzeli w ambasadzie niemieckiej w Paryu radc ambasady vom Ratha, aby zwrci w ten sposb uwag na opresj, w jakiej znajduje si ludno ydowska w Niemczech. W wyniku akcji Nacht und Nebel (noc i mga) 27 padziernika 1938 wysadzono na polskiej granicy w pasie ziemi niczyjej 18 000 ydw uznanych przez nazistw za obywateli polskich, w tym krewnych Grynszpana. Nazici potraktowali zamach Grynszpana jako okazj do rozpoczcia 9 i 10 listopada pogro mu, tzw. Reichskristallnacht - nocy krysztaowej.

uprzejmiej. Najgorszy by cywil. Chlew itd. Powiedzielimy, e ju od paru miesicy nie mamy pomocy, wic wiele rzeczy stoi zakurzonych i zapakowanych. Przekopali wszystko. Skrzynie i wybudowane przez Ev drewniane konstrukcje otwierali siekier Szabla znalaza si w walizce na strychu, bagnet - nie. Pomidzy ksikami znaleli egzemplarz Sozialistische Monatshefte, a w nim, na szczcie podkrelony, artyku jakiego profesora gimnazjalnego z Berlina: Francuski musi by pierwszym jzykiem obcym!. Ten zeszyt te zarekwirowali. W pewnym momencie Eva chciaa przynie jakie narzdzia; pobieg za ni mody andarm, a starszy zawoa: pani wzbudza nasz podejrzliwo, pani pogarsza pastwa pooenie. Koo pierwszej cywil i starszy andarm wyszli, modszy zosta i spisywa protok. Dobroduszny i grzeczny. Miaem wraenie, e ta sprawa take i dla niego bya przykra. Nawiasem mwic, skary si na dolegliwoci odkowe; zaproponowalimy mu kieliszek wdki, ale odmwi. Potem - przynajmniej tak to wygldao - odbya si w ogrodzie jaka konferencja caej trjki. Znowu zjawi si ten mody: Musi si pan ubra i i ze mn do sdu na Mnchner Platz. Niech si pan nie martwi, prawdopodobnie (!) wieczorem bdzie pan z powrotem. Spytaem, czy jestem aresztowany. Powiedzia agodnie i wymijajco, e to przecie tylko pamitka z wojny, e prawdopodobnie zaraz mnie zwolni. Pozwoli mi si ogoli (drzwi byy uchylone), ukradkiem daem Evie pienidze, i poszlimy na d do tramwaju. Przez park szedem sam; andarm poda w pewnej odlegoci za mn, prowadzi swj rower. Jechalimy na platformie szesnastki. Wysiedlimy przy Mnchner Platz; andarm nadal zachowywa si dyskretnie. W gmachu sdu - do skrzyda prokuratorskiego. W pokoju urzdnicy i policjanci. Niech pan siada. andarmowi kazali przepisa protok. Zabra mnie do pokoju, gdzie bya maszyna do pisania. Pniej wrcilimy do pierwszego pomieszczenia. Siedziaem otpiay. andarm powiedzia do mnie: By moe na podwieczorek bdzie pan ju w domu. Odezwa si ktry z urzdnikw: Prokuratura zadecyduje. andarm znikn. Siedziaem tam nadal otpiay. Potem usyszaem: Zaprowadcie tego czowieka za potrzeb. Kto zaprowadzi mnie do klozetu. Potem: Do pokoju x. Tam: Nowo doprowadzony, tutaj! Znowu czekanie. Po chwili zjawi si jaki mody czowiek ze znaczkiem partyjnym w klapie, zapewne sdzia ledczy. Profesor doktor Klemperer to pan? Moe pan i. Ale trzeba wystawi zawiadczenie o zwolnieniu, bo w przeciwnym razie andarmeria we Freital uzna, e pan uciek i znw pana aresztuj. Zaraz potem wrci i powiedzia, e zatelefonowa, e mog i. Przy wyjciu ze skrzyda budynku, gdy przechodziem obok pierwszego pokoju, do ktrego mnie zaprowadzono, jaki urzdnik rzuci w moj stron: A pan dokd? Odpowiedziaem: Do domu. Zatrzymaem si i spokojnie czekam. Kto zatelefonowa, pytajc, czy rzeczywicie mnie zwalniaj. Sdzia ledczy, gdy go o to pytaem, powiedzia, e sprawa nie bdzie miaa w prokuraturze dalszego cigu. O czwartej znowu staem na ulicy. Czuem si dziwnie. Wolny - ale jak dugo? Od tego czasu nieustannie drczy nas oboje pytanie: wyjecha czy zosta? Za wczenie na wyjazd czy zbyt dugo zwlekalimy? Wyjecha na niewiadome czy zosta na zatracenie? Staramy si usilnie eliminowa wszelkie subiektywne uczucia - obrzydzenie, zranion dum, wszystko to, co si wie z nastrojem - a rozwaajc sytuacj, analizowa wycznie konkrety. Pewnie skoczy si na tym, e w sprawie pro et contra zaczniemy, cakiem dosownie, rzuca kostk. Pod wpywem pierwszego impulsu uznalimy, e trzeba absolutnie i koniecznie wyjecha. Zaczlimy si wic przygotowywa i dowiadywa. Dzie po aresztowaniu, w sobot, 12 XI, napisaem spiesznie, w trybie SOS, listy do pani Schaps i Georga. Krtki list do Georga zaczyna si nastpujco: Z bardzo cikim sercem, w zupenie odmienionej sytuacji, przycinity do muru, nie wdajc si w szczegy: Czy mgby porczy za moj on i za mnie, czy mgby nam obojgu pomaga przez par miesicy po tamtej stronie? Gdy osobicie podejm starania, znajd z pewnoci jak posad czy to nauczyciela, czy w biurze. - Zadzwoniem do Aronw - ten czowiek zagadn mnie na Bismarcku w dzie podpisania ukadu monachijskiego. Pana Arona nie ma, pani Aronowa przyjmie mnie wieczorem koo smej. Pojechaem. Obszerna willa na Bernhardstrae.

Dowiedziaem si, e jego, a wraz nim wielu innych, aresztowali i wywieli. Nie wiadomo, czy s w obozie w Weimarze99, czy moe pracuj jako winiowie i zakadnicy przy zachodnich umocnieniach.

28 listopada Pani Aron radzia pilnie, natychmiast zabra si do zaatwiania spraw zwizanych z emigracj i sprzeda domu; tutaj nie ma ratunku; niemieckie pienidze za granic s niemal bez wartoci: marka to tyle co sze i p feniga. Za namow pani Aron nastpnego dnia udaem si na Prager Strae do oglnie dostpnego biura porad dla emigrantw (kierownik, major Stbel, to pono bardzo godny czowiek). W przedpokoju blondynka o bujnych ksztatach, ydwka ze wschodu, mwia do jakiej dziewczyny: Odesali nas do prezydium policji, nie wiedz, dokd zabrali mczyzn... Stary major powita mnie sowami: W tych czterech cianach moe si pan spokojnie wygada. Wysuchuj ostatnio tyle wstrzsajcych opowieci, e jak tylko mam woln chwil, id na spacer do Groer Garten, eby si uspokoi. Wyoyem swoj sytuacj. Powiedziaem, e rzd, ktry tak otwarcie przyznaje si do bandytyzmu, musi by w rozpaczliwym pooeniu. On: Tak myli kady przyzwoity Niemiec. Co by mi radzi? - Nie moe radzi. Zmieni si jutro sytuacja (w co nie wierz), bdzie pan aowa, e pan wyjecha. Z jego wyjanie wynikao, e rzeczywicie wypuszcz nas nago i boso, z szedziesicioma markami na osob i rwnowartoci siedmiu i p procent dochodu uzyskanego ze sprzeday domu.

2 grudnia W niedziel, 13 XI, pojechalimy do Lipska, do Trudy hlmann. Czy mogaby wzi naszego Mujela? Nie, na pewno nie bdzie si mg przyzwyczai do nowego miejsca, bardziej bdzie humanitarnie, jeli damy go upi. - Opowiadaa o poczynaniach SA w Lipsku. e wlali benzyn do synagogi i ydowskiego domu towarowego, e stra poarna moga tylko ochrania ssiednie budynki, ale poaru nie wolno byo gasi, e potem aresztowano waciciela domu towarowego jako podpalacza i oszusta asekuracyjnego. W Lipsku dowiedzielimy si te o miliardowej nawizce100, na jak nard niemiecki skaza ydw... Trud pokazaa nam otwarte okno w wykuszu, w mieszkaniu naprzeciwko. Jest tak otwarte od wielu dni; tamci ludzie zostali zabrani. Pakaa, gdy odjedalimy. W drodze Evie zaczy puszcza nerwy. Kolacja w Mini niewiele pomoga, w domu dostaa spazmw. Przyszy te listy z Londynu, od pani Schaps i od Salzburga, ktry, wygnany z Woch, kieruje si przez Angli do USA. Chtnie by pomogli, ale nie mog. Ludzie wci zwracaj si do Demutha, ale on od trzech lat nic jednak dla mnie nie zrobi. Salzburg napisa, e tylko mj brat w USA moe mi pomc.

3 grudnia, sobota Dzisiaj jest dzie niemieckiej solidarnoci. ydw obowizuje zakaz wychodzenia od dwunastej do dwudziestej. Gdy o wp do dwunastej poszedem do skrzynki i do sklepikarza, gdzie musiaem czeka, naprawd strach ciska mi serce. Duej tego nie znios. Wczoraj wieczorem ukazao si
99

Obz koncentracyjny Buchenwald koo Weimaru istnia od 16 lipca 1937. Zarzdzenie o czynieniu pokuty przez ydw z niemieckim obywatelstwem z 12 listopada 1938: Wroga postawa ydostwa wobec narodu niemieckiego i Rzeszy niemieckiej, ktre nie lkao si dokonania tchrzliwych morderstw, wymaga zdecydowanego oporu i surowego ukarania. Dlatego, na podstawie Zarzdzenia o przeprowadzeniu planu czteroletniego z 18 padziernika 1936 (Dziennik Ustaw Rzeszy I. S. 887), zarzdzam, co nastpuje: paragraf 1. Na wszystkich ydw z niemieckim obywatelstwem nakadam zapat kontrybucji w wys. 1 000 000 000 marek na rzecz Rzeszy niemieckiej.
100

rozporzdzenie ministra spraw wewntrznych, zezwalajce lokalnym wadzom na samodzielne podejmowanie decyzji ograniczajcych czas i obszar poruszania si ydw. Wczoraj po poudniu w Bibliotece podszed do mnie pracownik wypoyczalni, Striege albo Striegel - redni personel, czowiek w rednim wieku, ten sam, ktremu Gerstlowie przekazali za moim porednictwem ksiki - i powiedzia, ebym poszed z nim na zaplecze. Przed rokiem w taki sposb zawiadomi mnie o zakazie korzystania z czytelni, obecnie powiadomi mnie o cakowitym zakazie korzystania z Biblioteki. Czyli dostaem mata. Ale tym razem odbyo si to inaczej ni przed rokiem. Ten czowiek by wytrcony z rwnowagi i wzburzony, musiaem go uspokaja. Nieustannie gaska mnie po rce, nie mg powstrzyma ez, bekota: Gotuje si we mnie... Jeli jutro si co stanie... - Dlaczego jutro? - Jest przecie dzie solidarnoci... Zbieraj si... Mona by si do nich zbliy... Ale nie, eby zwyczajnie zabi - torturowa, torturowa, torturowa... Niechby najpierw zobaczyli, do czego doprowadzili... Czy nie mgbym swoich manuskryptw przechowa w jakim konsulacie... Czy nie mgbym wyjecha... Czy aby na pewno napisz do niego par sw. - Ju wczeniej (nie wiedziaem jeszcze nic o zakazie), gdy byem w katalogu, bardzo blada pani Roth ciskaa mi rk, pytajc czy nie mgbym jednak wyjecha, bo tu si wszystko koczy, take dla nas - jeszcze zanim spalili synagog, podpalili Markuskirche i grozili, e podpal Zionskirche [koci Syjonu], jeli nazwa nie zostanie zmieniona... Mwia do mnie, jakbym umiera i poegnaa si ze mn jakbymy si egnali na zawsze... Ale ci wspczujcy i zrozpaczeni ludzie to przecie tylko jednostki, i te si boj. Wydarzenia ostatnich dni uwolniy nas przynajmniej od wewntrznej niepewnoci. Ju nie ma co wybiera: musimy wyjecha. Lecz w tej mojej relacji wybiegem zanadto do przodu. Bo najwaniejszym wydarzeniem bya depesza Georga z 26. Porcz Pomog List w drodze Georg. List przyjdzie pewnie okoo 10 grudnia i o wszystkim zdecyduje. Ale poniewa sytuacja zaostrza si coraz bardziej, postanowiem, e ju w poniedziaek (pojutrze) wybior si z tym jego telegramem do konsulatu amerykaskiego. Okropno tych ostatnich tygodni polega na tym, e s puste i nazbyt pene zarazem. adnej moliwoci skoncentrowania si na jakiej pracy. Oczekiwanie na kolejn porcj przeraajcych informacji, ktrych nigdy nie brak. Zaatwianie rozmaitych rzeczy. Pisma do urzdw, mj Israel (trzy urzdy), mj dowd tosamoci ze zdjciem przestpcy, udowadnianie aryjskoci Evy (x pism do urzdw stanu cywilnego i kociow w Prusach Wschodnich), narada ze spedytorem, kolejna narada z Annemarie - ktra kilkakrotnie przyjechaa do nas (heroizm!) i ktra by moe kupi nasz dom - spis publikacji w omiu egzemplarzach dla p. Gnzburger. Niekoczce si czytanie na gos, i w dzie i w nocy, bo Eva le sypia - jej wysiadaj nerwy, a mnie serce - a take dlatego, e musi oszczdza oko, no i poniewa gone czytanie jest jeszcze stosunkowo najlepsz rozrywk (oczywicie zawsze dotrzymuj nam towarzystwa skazane na mier koty, i to jest okropne). Myl, e tak le jak teraz nigdy jeszcze nie byo, nawet w czasie wojny.

6 grudnia, wtorek Zdrowe poczucie prawne niemieckiego czowieka ujawnio si wczoraj w zarzdzeniu ministra policji Himmlera, ktre wchodzi w ycie w trybie natychmiastowym. Oto pozbawia si wszystkich ydw prawa jazdy. Uzasadnienie: Morderstwo dokonane przez Grynszpana dowodzi, e ydzi s niepewni, nie powinni wic siedzie za kierownic co wicej: to, e jed obraa spoeczno niemieckich kierowcw, tym bardziej e jedcy ydzi bezczelnie korzystaj z autostrad Rzeszy budowanych rkami niemieckich robotnikw. - Ten zakaz dotkn nas niezwykle mocno. Wanie mijaj trzy lata, jak nauczyem si jedzi. Moje prawo jazdy wystawiono 26 I 36. O zakazie dowiedziaem si ju przedwczoraj po poudniu od Aronw, a ci z kolei o tym, e zostanie lada moment wprowadzony, dowiedzieli si ze szwajcarskiego radia. Byem u nich drugi raz, eby zasign informacji co do moliwoci emigracji i daniny majtkowej, jak musz zoy (w urzdzie

finansowym nie potrafili mi tego wyjani). Bo niby 15 XII mam bez wezwania zapaci pierwsz rat, ale nikt nie umie mi powiedzie, jak wielki jest mj majtek - purtroppo!101 Aron, ktry par tygodni przetrzymywany by w Buchenwaldzie (11 000 winiw), wrci stamtd chory. Emigracj do Palestyny w ostatniej chwili wstrzymali: celnicy opiecztowali ju meble, a on nie moe zdoby wymaganego 1000 funtw angielskich, mimo e oferuje w zamian 175 000 niemieckich marek. Strasznie zrobi si nerwowy i pesymistyczny. Mwi, e porczenie Georga nic mi nie pomoe, e tysice ludzi ubiega si o wyjazd, e dawno s zapisani, e moe bd musia czeka trzy lata. Przed konsulatem amerykaskim w Berlinie koczuj gromady chtnych; stoj codziennie od szstej rano do wieczora, tylko po to, eby si dosta do rodka. - Musimy i tak czeka na list Georga, ale nasz nastrj uleg dalszemu pogorszeniu, a poniewa niemal codziennie, nie, nie niemal codziennie, naprawd kadego dnia wychodz nowe ustawy dotyczce ydw, trudno si dziwi, e nerwy mamy zupenie do niczego. - Natomiast jeli chodzi o danin majtkow to nasze ubstwo ma, jak si zdaje, swoje dobre strony. Bo na podstawie tego, co mwi mi Aron i co dzisiaj powiedzia mi Rummel z Iduny, mona sdzi, e prawdopodobnie znajd si poniej granicy 5000 marek. Warto odkupu ubezpieczenia na ycie wyniesie bowiem tylko kilkaset marek, a aktualna warto domu - ledwie 17 000, z czego 12 000 na hipotece. Lkliwe napomknienia i fragmentaryczna relacja dotyczca Buchenwaldu - obowizek milczenia, oraz: drugi raz si stamtd nie wraca, umiera jakie dziesi do dwudziestu osb dziennie - s przeraajce. Z powodu zakazu korzystania z Biblioteki staem si teraz naprawd czowiekiem bezrobotnym. Postanowiem sobie, e w takim razie zbior si na odwag i rzeczywicie zajm si autobiografi102. Bo cay dzie wkuwa tylko Little Yankee te przecie nie sposb. Ale na razie zupenie brakuje spokoju: sprawunki, korespondencja, czytanie na gos, rozmylania, i znowu czytanie na gos.

15 grudnia, czwartek Beresin poleci nam (bo oczy Evy nadal s osabione, teraz i jedno i drugie oko) pani Bonheim, ktra bdzie nam pomaga w pracach domowych. otewska ydwka, moda rozwiedziona kobieta; m by Niemcem i Aryjczykiem, chcia by wolny; z zawodu nauczycielka gimnastyki, wyksztacenie gimnazjalne, prawdziwa dama. Osoba delikatna i na swj sposb dzielna. Potraktowalimy j jak przyjacik. Wypija z nami kaw, a pniej zabiera si do najgrubszych robt; pracuje porzdnie i nie ma z ni kopotw; dostaje 50 fenigw za godzin. Opowiedziaem jej o Rodezji i Sydney Ona na to: W Rodezji mam krewn w Sydney przyjacik. Piccolo mondo moderno103. - Dziwne, e obecnie, kiedy nowoczesna technika znosi wszelkie granice i skraca odlegoci (samolot, radio, telewizja, czenie si organizmw gospodarczych), szaleje tak straszliwy nacjonalizm. Niewykluczone, e to ostatnie, spazmatyczne podrygi czego, co jest ju przeytkiem. I jeszcze jedna osobliwo: narodowi socjalici cigle mwili o wiatowym ydostwie; to bya ich ide fixe, co w rodzaju fantomu. Tak dugo o tym mwili, a stao si to rzeczywistoci. Traktuj teraz powaniej, nawet bardzo powanie, nauk angielskiego. Raz rozdzia z Little Yankee, raz porcja gramatyki. Wanie dzisiaj, od wp do czwartej do pitej, miaem pierwsz, wyczerpujc, ale niezupenie bezowocn lekcj z Mrs. Meyer. Poleci mi j Natscheff104. Jest zaprzyjaniona z jego
101 102

(w.) Niestety! Pamitniki Klemperera, pisane od 1939, ukazay si pod tytuem Curriculum vitae, wydane z jego spucizny przez Waltera Nowojskiego w dwch tomach w wydawnictwie Rtten i Loening, Berlin. 103 (w.) May wspczesny wiatek. 104 Jordan Natscheff, Bugar, student politechniki, ksigarz i waciciel wypoyczalni; zaopatrywa Klemperera w nowoci wydawnicze w czasach zakazu korzystania z biblioteki.

on, Amerykank. Ma pidziesit siedem lat. Waciwie to ona jest muzykiem i graa na organach w kociele amerykaskim. Ale koci jest niemieck fundacj, a Meyer pochodzi z ydowskiej rodziny, wic stracia prac i nawet nie ma prawa udziela lekcji Aryjczykom. Ona jest Angielk, jej m niewiarygodnie czerstwy osiemdziesiciodwuletni pan, ktry wyglda jakby mia najwyej szedziesit pi - Niemcem, spensjonowanym chrzyst operowym. Byem u nich. Mieszkaj na czwartym pitrze w porzdnej kamienicy na Feldherrenstrae. Przyjli mnie serdecznie w kuchni, ktra peni zarazem rol pokoju. Spore klatki dla ptakw, w nich - mae papugi. S wobec nich bardzo czuli: wyjmuj je, cauj. zy, gdy rozmawiamy o obecnej sytuacji, o emigracji. I strach o emerytur, i strach przed dawaniem lekcji u siebie w domu. Tak wic przyjechaa dzi do nas. 3 marki za ptorej godziny i dodatkowo 30 fenigw na bilet. Zamierzam si do tego solidnie przykada. Wstrzsajce listy - cilej i uczciwiej: listy, ktre byyby wstrzsajce, gdyby nie otpienie i gdyby nie ten sam, wsplny los - od Sumanna i Jelskich. W obu listach mniej wicej to samo: wyjedamy jak ebracy, zdani na pomoc naszych dzieci. Sumann do Sztokholmu, do swojej najmodszej crki, ktra wysza tam za m. Jelscy do Lilly, do Montevideo. Rozwizano zreformowan gmin, emerytura odpada, wypacone odszkodowanie wystarczy na pokrycie kosztw podry.

23 grudnia Wszystko nadal toczy si tpo i beznadziejnie. Wraenie zmarnowanych dni. Do czsto miewam lekcje z Mrs. Meyer, troch ucz si angielskiego sam, ale niewiele z tego poytku, czasu te mam na to niezbyt duo. Gospodarowanie, wci bezskuteczna korespondencja SOS, sprawunki without the car, sporo czytania na gos w cigu dnia. Z oczami Evy nic lepiej, a jej oglne samopoczucie pogarsza si coraz bardziej.

25 grudnia, niedziela Eva obcia par gazek z jody w naszym ogrodzie i zrobia z nich - uywajc stojaka od lampy stoowej - drzewko; wypilimy butelk graves, zjedlimy ozr, i wieczr wigilijny, ktrego si baem, upyn przyjemniej, ni miaem przypuszcza. Wczorajsze, opublikowane w gazecie rozwaania witeczne, po raz pierwszy w trzeciej Rzeszy zostay cakowicie odchrystianizowane. Mamy oto Wielkoniemieckie wita - ponowne narodziny wiata dla niemieckiej duszy, symbol wskrzeszenia niemieckiej Rzeszy. yd Jezus i wszystko co duchowe i oglnoludzkie - wykluczone. Rozkaz, ktry niewtpliwie dotyczy wszystkich gazet.

Sylwester 38, sobota Przeczytaem wczoraj pobienie dziennik z 1938. W rsum z 37 twierdziem, e osignlimy szczyt beznadziejnoci i sytuacja robi si nie do zniesienia. A przecie w cigu biecego roku, jeli porwna z obecnym stanem, zdarzyo si jeszcze tyle dobrego i byo jeszcze tyle (wszystko jest wzgldne!) wolnoci. Do pocztku grudnia korzystaem z Biblioteki - do tego czasu napisaem sto kilkanacie udanych stron Dix-huitime105 (od retour lantique po Rstifa). Mniej wicej do grudnia miaem do dyspozycji samochd, moglimy si wic rusza. Piskowitz, Lipsk, okolice Schwartenbergu, Rochlitz, Augustusburg, Budziszyn, Hinterhermsdorf; Strausberg i Frankfurt n. Odr w kwietniu. Pikny
105

(fr.) XVIII wiek.

Wrocaw 16 maja, jeszcze raz Strausberg 6 padziernika na 70. urodziny Grety, wyjazd do Berlina z powodu choroby i wypadek, jeszcze raz Lipsk. I sporo przejadek, i swoboda przy zaatwianiu sprawunkw. - A do tego od czasu do czasu kino i kolacja poza domem. Zapewne, odrobina wolnoci i ycia - nawet jeli wydawao nam si to marne i susznie uwaalimy, e jestemy zniewoleni. Niewtpliwie, w cigu roku sytuacja coraz wyraniej si pogarszaa. Najpierw sukces w Austrii. Potem, od koca maja, brak pani Lehmann. (Bardziej dla nas dolegliwy ni cay ten wielkoniemiecki zgiek.) We wrzeniu ponne nadzieje na zbawienn wojn. A potem nastpio decydujce uderzenie. Od czasu sprawy Grynszpana - inferno. Ale nie zamierzam si upiera, e dotarlimy ju do ostatniego krgu pieka. Dopki niepewno nie jest tym, co najgorsze. A na pewno nie jest, bo wci jeszcze tkwi w niej nadzieja. Mamy jeszcze emerytur i dom. Ale ju si dobieraj do emerytur (adnych szczeglnych umw, tzn. wycofali si z obiecanej - mnie nigdy tak nie pacili - penej nalenoci). Musiaem take w celu uregulowania kwestii majtkw ydowskich przedstawi w urzdzie wszystkie dane dotyczce domu. Wprawdzie w cigu ostatnich tygodni panuje wzgldny spokj, ale nie ma si co udzi: za par miesicy nastpi koniec - albo nasz, albo tamtych. Ostatnio robiem naprawd wszystko, co w ludzkiej mocy, eby si std wydosta. Spis moich publikacji i moje wezwania SOS rozesaem na wszystkie strony: do Limy, do Jerozolimy, do Sydney, do kwakrw w Livingstone106. Affidavit107, przysane przez najmodszego syna Georga, przekazaem do berliskiego konsulatu USA; ustaliem przez telefon, e polecony mi przez Georga Mr. Geist nadal tam pracuje, i e bdzie osigalny po Nowym Roku, poprosiem wic na pimie o prywatn audiencj. Ale eby cokolwiek z tego wszystkiego okazao si pomocne, jest wicej ni wtpliwe.

1939
10 stycznia, wtorek Marta przysaa mi Jdisches Nachrichtenblatt, naszy mnie wic nowe myli oraz utwierdziem si w paru, dawno ju wyrobionych w tej kwestii, pogldach. Nie istnieje nic takiego jak niemiecka czy zachodnioeuropejska kwestia ydowska. Kto myli inaczej, przejmuje lub potwierdza faszyw tez NSDAP i dziaa na jej rzecz. Do 1933, i to przynajmniej przez cay poprzedni wiek, niemieccy ydzi czuli si Niemcami i nikim innym. Dowd: tysice p-, wier etc. ydw i osb pochodzenia ydowskiego, co wiadczy o zupenie bezkonfliktowej egzystencji i wsppracy we wszystkich sferach ycia niemieckiej spoecznoci. Istniejcy od zawsze antysemityzm niczego nie dowodzi. Gdy rnice midzy ydami a Aryjczykami, tarcia midzy nimi, nigdy nie byy ani w poowie tak silne jak na przykad midzy protestantami a katolikami, lub midzy pracodawcami a pracobiorcami, czy powiedzmy midzy mieszkacami Prus Wschodnich a Bawarczykami z poudnia, albo midzy mieszkacami Nadrenii a Berliczykami. Niemieccy ydzi byli czci niemieckiego narodu, tak jak francuscy ydzi byli czci narodu francuskiego etc. Zajmowali okrelone miejsce w yciu niemieckiej spoecznoci i w adnym razie nie stanowili dla niej ciaru. Bardzo rzadko byli robotnikami, i nigdy robotnikami rolnymi. Byli i s (nawet jeli teraz ju tego nie chc) Niemcami, w wikszoci niemieckimi inteligentami i ludmi wyksztaconymi. Jeli chciano by ich teraz masowo

106 107

Mowa o pani Livingstone, Angielce, nalecej do wsplnoty religijnej kwakrw. (ac.) Owiadczenie pod przysig. Zgoszenie porki przez krewnego lub znajomego, w ktrej zobowizuje si do wiadczenia na utrzymanie emigranta w kraju docelowym.

ekspatriowa108 i nakoni do pracy na roli, to takie przedsiwzicie nie moe si uda i wszdzie spowoduje perturbacje. Gdy wszdzie pozostan Niemcami i inteligentami. Istnieje wic tylko jedno rozwizanie niemieckiej lub zachodnioeuropejskiej kwestii ydowskiej, a mianowicie: zastopowanie dziaa jej wynalazcw. - ydzi ze Wschodu to osobna sprawa, ale i tutaj nie dostrzegam jakiej specyficznie ydowskiej kwestii. Bo przecie od dawna napywa ze Wschodu to, co ubosze albo bardziej dne kultury, albo jedno i drugie. Ci ludzie, osiedlajc si w pastwach zachodnich, stanowi tam doln warstw, ktra zasila grn. adnemu narodowi to nie szkodzi. Volkistowska interpretacja, rozpatrywanie tego problemu w kategoriach krwi, to czysta zoologia, co, czemu od dawna nie odpowiada adna rzeczywisto, a w kadym razie mniej w tym rzeczywistoci ni w starym, wyranym rozgraniczaniu na sfer mczyzny i niewiasty. - Czysty syjonizm lub syjonizm z pobudek religijnych to sekciarstwo. Nie ma adnego znaczenia dla ogu. Co bardzo prywatnego i zacofanego, jak zreszt wszystko, co si wie z sekciarstwem; rodzaj skansenu, co, jak stara holenderska wioska pod Amsterdamem. - To, e w Rodezji czy gdzie indziej miayby powsta teraz pastwa ydowskie, wydaje mi si cakiem zwyczajnie jakim szalestwem. Pozwala si nazistom, eby cofnli nas o tysiclecia. Niemieccy ydzi popeniaj przestpstwo - oczywicie, naley uwzgldni okolicznoci agodzce - podejmujc t gr. - To przecie naley do lingua tertii imperii109, e w Jdische Nachrichten nieustannie powraca okrelenie jdische Menschen (ydowscy ludzie), e wci si tam mwi o zakadanych pastwach ydowskich czy ydowskich koloniach jako o wikszych dependencjach idealnej Palestyny. To to przecie bezsens, a i zbrodnia przeciwko naturze tudzie kulturze, gdy si liczy, e zachodnioeuropejscy emigranci zdoaj si przedzierzgn w robotnikw rolnych. Powrt do natury okaza si - wielokrotnie - przeciwiestwem natury, gdy istot natury jest rozwj, natomiast denie wstecz jest z natur sprzeczne. Rozwizanie kwestii ydowskiej jest moliwe tylko poprzez uwolnienie si od tych, ktrzy t kwesti wymylili. I wiat - bo teraz dotyczy to przecie naprawd caego wiata - bdzie do tego zmuszony.

5 lutego, niedziela W cigu minionych dwch tygodni najmniejszej nawet zmiany, jeli chodzi o sytuacj i nastrj. Codziennie ta sama okropna pustka, te same jaowe zabiegi wok angielskiego: lekcje, lektura, gramatyka - adnych wyranych postpw. Z nerwami Evy bardzo kiepsko, wic czytam na gos caymi godzinami, tak w nocy jak i w dzie. Kopoty z oczami, kopoty z sercem. Chodz mi po gowie fragmenty autobiografii - niczego nie zapisuj. - Tyle poda o prac i adnej odpowiedzi. - Pod wzgldem politycznym wci to samo. Niemcy s wszechwadne, w Hiszpanii wszystko zmierza ku kocowi. Nagonka na ydw coraz silniejsza: 30 stycznia wystpujc na forum Reichstagu Hitler za swoich gwnych przeciwnikw znowu uzna ydw i zagrozi zagad ydw w Europie, jeli oni, ydzi, wywoaj wojn przeciwko Niemcom. Podawa si za czowieka pokoju, ale ju w par dni pniej poinformowali oficjalnie o zwikszeniu liczby odzi podwodnych i rozbudowie floty powietrznej. Prof. Best uzna, e oczy Evy s ju w porzdku, ale dolegliwoci niezupenie ustpiy. adnych emocji! - Wyjazdy do miasta, do lekarza, na zakupy: bardzo to zawsze deprymujce, uciliwe i drogie. Par razy jedlimy na dworcu. Ale raz dotarlimy do restauracji przy hali targowej, ktra tak

108 109

(ac.) Ekspatriacja, wydalenie z ojczyzny, pozbawienie obywatelstwa. (ac.) Jzyk III Rzeszy. Victor Klemperer bada od samego pocztku jzyk uywany przez nazistw. Intensywna praca pozwolia mu zgromadzi materia do napisania podstawowego dziea LTI- Notizbuch eines Philologen, ktre ukazao si w 1947 w Aufbau-Verlag (wyd. polskie: LTI. Notatnik filologa, Krakw 1989).

nam si podobaa w ubiegym roku. Gdymy tam wreszcie przyszli, zmczeni i godni, zobaczylimy now wywieszk: ydzi niepodani. Pojechalimy wic z powrotem na dworzec.

14 marca, wtorek Ostatnio pokadaem pewn nadziej w wydarzeniach, do jakich doszo na Sowacji110. Byy to dziaania cakiem wyranie inscenizowane przez Berlin; miay na celu zniszczenie Czech i otwarcie drogi na Ukrain. Mwiem sobie, e nawet gdyby Anglia i Francja znowu przyglday si temu bezczynnie, to przecie i tak jest to kolejny krok w niemieckiej polityce przemocy, a co za tym idzie, kolejny krok w kierunku katastrofy. Teraz jednak, po lekturze wieczornego wydania dzisiejszej gazety, gdy, jak si zdaje, t ukartowan gr przeprowadzono niezwykle szybko, gadko i z penym sukcesem Niemiec - Anglia i Francja podkuliy tymczasem ogony - znowu jestem w wyjtkowo parszywym nastroju. 10. odebraem z landratsamtu - tak si teraz nazywa starostwo - moj kenkart: due J na pierwszej stronie, odciski obu palcw wskazujcych, Victor Israel.

3 maja, roda, pod wieczr Wanie bya u nas Gusti Wieghardt. Zupenie nieoczekiwanie i nagle udao jej si zaatwi wyjazd; jutro jedzie do Londynu, gdzie obejmuje (fikcyjn czy pfikcyjn) posad salonowej kucharki. Dziwnym trafem potraktowali j nie jak emigrantk, lecz jak wdow po niemieckim profesorze, ktra wyjeda na rok za granic; przez cay ten czas wdowia renta bdzie odkadana na specjalne konto moe nim dysponowa na terenie Niemiec. - Godna zapamitania, ale w istocie do przecie banalna refleksja psychologiczna: Do tej pory Gusti namitnie interesowaa si rozwojem sytuacji politycznej, gorczkowaa si, czy rzeczywicie wybuchnie wojna, znaa wszystkie informacje radiowe etc. Dzisiaj wszystko to przestao by wane. Ju nie sucha radia, nie interesuje jej aktualna sytuacja. Niech si dzieje z Niemcami, co chce; wszystko jedno, co si stanie z uwizionymi tutaj ludmi. To ju jest poza mn jest mi to obojtne, wyjedam! - Oczywicie, nie formuowaa tego w ten sposb, ale tak to zabrzmiao, i cae jej zachowanie wyranie to potwierdzao. Na koniec powiedziaa: Wreszcie nie bd si ju musiaa zoci, przechodzc koo kina! W Londynie po prostu sobie wejd! (Nawiasem mwic, nie bdzie mieszka w Londynie, lecz w maej miecinie niedaleko Bristolu, u jakich starych dam prowadzcych dziaalno dobroczynn ktre ju wczeniej angaoway rne emigrantki.) - W jambach pisanych przez Andr Chniera w wizieniu jest pewien poruszajcy fragment: Los kadego z nas, za ktrym zamkny si drzwi szlachtuza, staje si obojtny reszcie stada pozostaego na wolnoci. Tu mamy odwrcenie sytuacji: Ledwie wypuszcz kogo ze szlachtuza, a ju zapomina o tych, co zostali. Zacisn zby i dalej pisa 3 rozdzia Curriculum. Moe jutro znowu uda si napisa kawaek. Dzisiaj przerwaem w p sowa.

7 czerwca, roda wieczorem Od tygodni nie mog si zdecydowa na jaki zapis w dzienniku. Wci siedz w trzecim rozdziale.

110

14 marca 1939 w wyniku wojskowej presji Hitlera doszo do utworzenia samodzielnej Sowacji pod wodz prezydenta Tiso. 15 marca wojska niemieckie obsadziy tereny czeskie. Nastpio utworzenie tzw. Reichsprotektoratu Czech i Moraw. 16 marca Konstantin baron von Neurath zosta Reichsprotekt orem Czech i Moraw.

Nie wiem, czy czas si zatrzyma, czy biegnie, jak bieg. Niekiedy, waciwie niemal codziennie, wydaje mi si, e on tym razem zmierza ku wasnej zgubie: sprawa polska111 rozwija si podobnie jak czeska, okrenie staje si coraz wyraniejsze. Ale ju tyle razy si rozczarowaem. Nard uwaa go za czowieka perfidnego: mwi si przecie powszechnie, e podzieli Polsk midzy siebie i Rosj. I jak mao mu zaley na tuszowaniu wasnych kamstw: Nigdy nie wspieralimy Hiszpanii (Franco). A teraz, od kilku dni, cae strony gazet powicone fetowaniu hiszpaskiego Legionu Condor112, jego dzia i samolotw. Kadego dnia przemwienia, parady albo wiczenia bojowe: dowd, e jestemy nie do pokonania i dowd naszej woli zachowania pokoju. Lecz w tramwajach zatrudniaj konduktorki. A w sklepach misnych i na straganach z jarzynami pustki, bo wszystko idzie do magazynw wojskowych. - Ale nard naprawd wierzy w pokj: On wemie Polsk (albo j podzieli), demokracje nie odwa si interweniowa. Trzykrotnie w ostatnich tygodniach odwiedzi nas Moral. Ten czowiek jest cakowicie zaamany, zupenie straci gow; ma zamiar popeni samobjstwo; szuka u nas pociechy jak dziecko. Zawsze ba si, e odbior mu mieszkanie. Teraz chce si przezornie przeprowadzi do domu ydowskiego. Zdecydowanie mu to odradzilimy.

14 sierpnia, poniedziaek Narastajce od tygodni i dotyczce wci tego samego napicie. Vox populi: On zaatakuje we wrzeniu, podzieli si Polsk z Rosj Anglia-Francja bezsilne. Natscheff i kilku innych: On si nie zdecyduje na atak, bdzie prowadzi polityk pokoju i utrzyma si cae lata. Opinia ydw: Krwawy pogrom w pierwszy dzie wojny. Bez wzgldu na to, ktra z tych trzech rzeczy si zdarzy: Nasza sytuacja jest rozpaczliwa. Nadal yjemy, czytamy, pracujemy, ale jestemy coraz bardziej przygnbieni.

29 sierpnia, wtorek Strasznie trudno mi byo skoczy fragment dotyczcy mojego pobytu w Paryu w 1903. Te ostatnie dni za bardzo szarpay i szarpi mi nerwy. Ewidentna mobilizacja bez ogoszenia mobilizacji (ludzie, samochody, konie); pakt z Rosjanami113 i straszliwy zamt, zamieszanie, nieprzewidywalno sytuacji, nieprzewidywalno ukadu si po tak nagym zwrocie. (W czym si przejawia? jak oddziauje? jaki jest nastrj ludnoci? etc., etc. Niekoczce si, drczce rozmowy.) Nieprzewidywalno

111

21 marca 1939 dania, postawione Polsce przez Hitlera, zrzeczenia si pozostajcego pod ochron Ligi Narodw Wolnego Miasta Gdaska i wczenia go do Rzeszy oraz ustanowienia eksterytorialnego korytarza, czcego Prusy Wschodnie z Rzesz zostay przez Polsk odrzucone. 23 marca 1939 Hitler wymusi oddanie Niemcom rejonu Kajpedy, pozostajcego pod zwierzchnoci Litwy. Po ogoszeniu deklaracji o gwarancjach francusko-angielskich dla Polski (31 marca 1939) Niemcy 28 kwietnia 1939 wypowiedziay niemiecko-polski pakt o nieagresji jak i niemiecko-brytyjski ukad o marynarce. 112 Legion Condor skada si w caoci z niemieckich si zbrojnych, zoonych z Luftwaffe, wojsk pancernych, wywiadu i oddziaw transportowych oraz sztabw szkoleniowych, uczestniczcych po stronie Franco w hiszpaskiej wojnie domowej. Po zwycistwie Franco 1 kwietnia 1939 Hitler odebra parad zwycistwa Legionu Condor. 113 23 sierpnia 1939 doszo do zawarcia paktu niemiecko-radzieckiego o nieagresji wraz z tajnym protokoem dodatkowym o ustanowieniu wzajemnych sfer interesw w Europie Wschodniej. 18 wrzenia, po napadzie Niemiec hitlerowskich na Polsk i po ataku Zwizku Radzieckiego na Polsk 17 wrzenia, ministrowie spraw zagranicznych Ribbentrop i Mootow podpisali ukad o granicach i przyjani ze Zwizkiem Radzieckim, w ktrym przyznano ZSRR Litw, a roszczenia niemieckie rozszerzono na tereny polskie a po rzek Bug.

niebezpieczestw grocych wszystkim tutejszym ydom. Od pitku do poniedziaku narastajce coraz bardziej napicie. Ludzi masowo wcielano w nocy do wojska, rekwirowano konie pod hal targow. W niedziel przed poudniem przyszed niespodziewanie Moral: Chce znikn w Berlinie, zaszy si u jakiego aryjskiego przyjaciela; liczy si z wybuchem wojny, a w takim przypadku z moliwoci rozstrzeliwa - moe nie dziki pogrom, lecz zorganizowana akcja: spdz ludzi do koszar i postawi pod cian. Po poudniu zaczli wydawa kartki ywnociowe; w ten sposb powstrzymali wyjazdy i prby ukrycia si. Wieczorem pojechaem na dworzec. Publika wygldaa na do przygnbion (gdy wrciem, Eva opowiadaa, e i tutaj wracajcy do siebie spacerowicze zachowywali si inaczej ni zwykle: rozmawiali po cichu, nie miali si i nie dokazywali). Ludzie przede wszystkim toczyli si wok ogoszenia informujcego o zmniejszeniu liczby pocze kolejowych. Dziesiciodniowy zakaz korespondencji dla wszystkich oddziaw znajdujcych si poza staym miejscem stacjonowania ogosili ju w sobot wieczorem. - Ale najwicej przykroci sprawia nam w niedziel myl, e bdziemy musieli naszemu kocurkowi przy pomocy zastrzyku pomc agodnie zej z tego wiata, bo on je tylko miso i waciwie codziennie potrzebujemy dla niego 25 dkg, tylko dla niego, a teraz tygodniowo bdziemy dostawa 1 kg dla caej trjki. Na razie przestawilimy go na ryb, a siebie przyzwyczajamy do dugotrwaego kryzysu. Sytuacja zdaje si zmienia z godziny na godzin: raz bliej wojny, raz bliej pokoju; perspektywy i konfiguracje w ewentualnej wojnie nie s jasne. Kady zgaduje, kady czeka; ale zbyt due napicie znowu przeradza si w otpienie. W tej chwili wydaje mi si najbardziej prawdopodobne, e Hitler jeszcze raz wygra t gr - przez sam tylko presj, bez walki. Ale jak dugo bdzie mg pniej, jako sprzymierzeniec bolszewikw... itd., itd.?

3 wrzenia, niedziela przed poudniem Tortury psychiczne coraz trudniejsze do zniesienia. W pitek rano zarzdzili stae zaciemnienie. Siedzimy w piwnicy. Ciasno, potwornie wilgotno, duszno, nieustannie si pocimy i mamy dreszcze, wo pleni, niedostatek ywnoci - wszystko to razem przyczynia si jeszcze do pogbienia udrki. (Maso i miso przeznaczam przede wszystkim dla Evy i Muschela, ja odywiam si chlebem i ryb, ktre mona jeszcze dosta w wolnej sprzeday.) Ale to wszystko, samo w sobie, byoby bez znaczenia; rzecz w tym, e s to tylko uboczne skutki. Co dalej? Niemal co godzin powtarzamy sobie, e teraz ostatecznie si rozstrzygnie, czy Hitler jest wszechwadny, a jego rzdy bd trwa nie wiadomo jak dugo, czy moe teraz, wanie teraz nastpi kres jego panowania. W pitek rano, 1 IX, przyszed mody czeladnik rzeniczy i powiedzia: W radiu mwili, e zajlimy ju Gdask i mamy korytarz, trwa wojna z Polsk Anglia i Francja zachowuj si neutralnie. Powiedziaem do Evy, e wobec tego najlepszy byby dla nas zastrzyk morfiny albo co podobnego, bo to ju pewnie nasz koniec. Ale potem uznalimy, e to niemoliwe, eby tak si sprawy miay, chopak ju wiele razy opowiada gupstwa (mgby suy za typowy wzr ludowego stosunku do informacji). Nieco pniej usyszelimy dobiegajcy skde podjudzajcy gos Hitlera, po czym rozleg si zwyky ryk, ale nic nie mona byo zrozumie. Powiedzielimy sobie, e pojawiyby si ju flagi, gdyby wiadomo bya cho w poowie prawdziwa. Potem, na dole, zobaczyem depesz o rozpoczciu wojny. Prbowaem si dowiedzie, czy ogoszono ju neutralno Anglii. Tylko jaka inteligentna sprzedawczyni w sklepie z cygarami na Chemnitzer Platz powiedziaa: Nie - to by dopiero by dowcip! U piekarza, u Vogla: Zachowuj si jakby ogosili; za par dni bdzie koniec! Jaki mody czowiek przed wywieszon gazet: Anglicy s za bardzo tchrzliwi, nic nie zrobi! Wszyscy myl mniej wicej tak samo, vox populi (handlarz masem, gazeciarz, inkasent z gazowni etc., etc.). Po poudniu przeczytaem przemwienie Fhrera. Wydao mi si na wskro pesymistyczne, zarwno jeli chodzi o sprawy zagraniczne, jak i wewntrzne. Wszystkie podjte dziaania take wskazyway i wskazuj e chodzi o co wicej ni tylko ekspedycj karn przeciwko Polsce. - Dopiero trzeci dzie, a ma si wraenie,

jakby to trwao ju trzy lata: oczekiwanie, rozpacz, nadzieja, rozmylanie, niewiedza. Wczorajsza gazeta, z soboty, niewyranie, ale jednak liczy si z moliwoci wojny na wiksz skal: Anglia agresorem; mobilizacja w Anglii, mobilizacja we Francji; wykrwawi si! etc., etc. Ale z tamtej strony nikt jeszcze nie wypowiedzia wojny. Ogosz j czy zrezygnuj z oporu i ogranicz si do demonstracji? A i komunikaty wojskowe nie s jasne. Niby wszdzie odnosz sukcesy, nigdzie nie natrafili na powany opr, ale zarazem twierdz e oddziay niemieckie jeszcze nie weszy w gb kraju. Jak pogodzi jedno z drugim? - Podsumowujc: Wiadomoci i przedsiwzite rodki niewtpliwie powane; nard absolutnie pewny zwycistwa, o wiele bardziej zarozumiay ni w [19]14. W rezultacie wic albo przytaczajce, osignite niemal bez walki, zwycistwo, ktre uczyni z Anglii i Francji kraje bez znaczenia, albo katastrofa, bez porwnania gorsza ni w 1918. No i my w tym wszystkim, bezbronni i prawdopodobnie w obu przypadkach zgubieni... A jednak staramy si, i przez par godzin nawet nam si udaje, y naszym zwykym, codziennym rytmem: czytanie na gos, jedzenie (tak dobrze jak tylko si da), pisanie, ogrd. Ale gdy kad si do ka, zastanawiam si: Przyjd po mnie tej nocy? Zastrzel mnie? Wsadz do obozu koncentracyjnego? Takie czekanie w spokojnym, lecym zupenie na uboczu Dlzschen jest szczeglnie uciliwe. Czowiek zwraca uwag na kady dwik, na kad min, na wszystko. Nic si nie wie. Czeka si na gazet i niczego z niej czowiek nie moe wyczyta. W tym momencie skonny jestem uzna, e jednak dojdzie do wojny z wielkimi mocarstwami. Jaka starowina u rzenika kadzie mi rk na ramieniu i, wzruszona do ez, mwi: On powiedzia, e znowu chce by onierzem i walczy, a jeli padnie, to Gring powinien... - Jaka moda kobieta, ktra przyniosa mi kartki na ywno, przyglda mi si przyjanie: Poznaje mnie pan? Studiowaam u pana; wyszam za m i mieszkam tutaj. - Jaki starszy pan, bardzo uprzejmy, ktry przynis nakaz zobowizujcy do przestrzegania zaciemnienia: To straszne, e znowu jest wojna - ale czowiek jest tak patriotycznie usposobiony. Gdy wczoraj zobaczyem wymarsz baterii, pomylaem sobie, e najchtniej bym z nimi poszed! - Pakt z Rosj nikogo nie oburza. Dla jednych to genialne pocignicie, dla innych znakomity dowcip. - Korzystamy z optymizmu kupca Vogla (wczoraj: Z Polsk ju si prawie rozprawilimy, a inni si nie rusz!): mamy kaw, kiebas, herbat, mydo etc. - Czy to powszechny nastrj w Niemczech? Czy ma on realne podstawy, czy jego rdem jest pycha? Pismo z Izraelickiej Gminy Drezdeskiej: pytaj, czy chc by ich czonkiem, reprezentuj na tym terenie Reichsvereinigung der Juden. Pismo od Bekenntnischristen: pytaj, czy u nich pozostan. Ludziom Grubera114 odpowiedziaem, e jestem i pozostan protestantem; Gminie ydowskiej w ogle nie odpowiem.

29 wrzenia, pitek Kupiec Vogel: Nie wierz, e to potrwa trzy lata; albo Anglicy ustpi, albo zostan zniszczeni. Vox populi communis opinio115. Mieli racj, kiedy chodzio o przymierze z Rosjanami i o rozbir Polski, wic moe i teraz maj racj. Wszyscy s pewni zwycistwa, upajaj si nim. Mona by pomyle, e nie ma ju wojny. Na zachodzie nic si nie dzieje. Na wschodzie poddali take Modlin i Warszaw;
114

Heinrich Grber (1891-1975), teolog ewangelicki; w 1937 zaoy w swej parafii Berlin-Kaulsdorf koncesjonowan przez pastwo Stacj pomocy dla ydw -chrzecijan, ktra m.in. wskazywaa drog emigracji do Holandii; w 1940 internowany w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen, w latach 1941-1943 w Dachau. Od 1945 by proboszczem w Marienkirche (Berlin); 1949-1958 penomocnik Kocioa Ewangelickiego przy rzdzie NRD. 115 (ac.) Gos ludu, opinia powszechna.

wzito do niewoli ju 600 000 onierzy. W Moskwie Ribbentrop116 i Mootow117 pertraktuj z Batami i Turkami. Zwycistwo jest tak due, e przytumio wszelkie niezadowolenie z polityki wewntrznej: Niemcy rzdz wiatem - jakie wic znaczenie ma tych par defektw urody. Ale kto prowadzi t gr, i kto kogo ogra? Hitler? Stalin?

9 padziernika, poniedziaek Moral - Samobjstwo, w nocy z 1 na 2 X. Rano 2 padziernika wysalimy do niego kartk, czekalimy na odpowied. Wczoraj przyszed list od jego Emmy (zachowuj). Wczoraj przed poudniem - byem nieogolony i bez konierzyka - odwiedzili nas pastwo Federowie (radca sdu krajowego, patron). Feder o sprawie Morala wiedzia ju od kilku dni. Powiedzia, e chocia Moral by protestantem, to jednak nie zosta pochowany na cmentarzu ewangelickim, poniewa by penym ydem. Cf118. list Emmy. - No, a tak w ogle, to mam dzi urodziny. Staramy si by weseli. Staramy si wierzy, e doyjemy kolejnych urodzin.

12 listopada, niedziela 8 listopada w piwiarni Brgerbrau w Monachium mia miejsce zamach bombowy na Hitlera119. W nocy po ogoszeniu wiadomoci o zamachu (Znamy sprawcw: Anglia i stojcy za ni ydzi) liczyem si z moliwoci aresztowania, obozem koncentracyjnym, a nawet z kul. Gdy 9. przed poudniem po raz pierwszy usyszaem od sprzedawcy papierosw o tym, co si stao, mocno rozbolao mnie -mimo caego mojego filozoficznego nastawienia - serce i miaem ble klatki piersiowej. Na razie nikt si nie zjawi. Co oczywicie jeszcze o niczym nie wiadczy. Oklnik Gminy ydowskiej: Do nowej ksiki telefonicznej natychmiast zgosi niepodporzdkowanie si grozi kar - dodatkowe imi (Israel). - Od dawna, dziki Bogu, nie mam ju telefonu. ydowsk danin majtkow podnieli z 20 na 25 procent (ale tylko dla tych, ktrych majtek przekracza 10 000 marek). Mnie to, podobnie jak w przypadku telefonu, nie dotyczy. Rwnie bieda ma swoje zalety. Nawiasem mwic, ta podwyka wesza w ycie par tygodni przed zamachem.

9 grudnia, sobota Zaraz po pierwszej wyprawie do dentysty Evie zrobi si brzydki ropie na uchwie. Najwikszy bl do szybko min, ale bardzo j ta dolegliwo wymczya i nadal mczy. Jeszcze dzisiaj ma spore

116

Joachim von Ribbentrop (1893-1946); 1938-1945 minister spraw zagranicznych Rzeszy. W 1946 skazany przez trybuna norymberski dla zbrodniarzy wojennych na mier i stracony. 117 Wac. Wiaczesaw Michajowicz Skriabin (1890-1986); w latach 1939-1946 Ludowy Komisarz Spraw zagranicznych. W latach 1946-1949 i 1953-56 minister spraw zagranicznych ZSRR; w 1957 wykluczony ze wszystkich gremiw kierowniczych. 118 Skrt od ac. confer: porwnaj. 119 8 listopada 1939 stolarz, Georg Johann Elser (1903-1945), wywoa eksplozj sporzdzonej przez siebie bomby w Piwiarni obywatelskiej w Monachium, zamierzajc zabi Hitlera, ktry bra udzia w tradycyjnym spotkaniu nazistw dla upamitnienia prby puczu 8 i 9 listopada 1923. Elser zosta aresztowany podczas prby nielegalnego przekroczenia granicy szwajcarskiej i osadzony w KZ Sachsenhausen; w 1945 przeniesiono go do Dachau i 9 kwietnia 1945 zamordowano na rozkaz Himmlera.

trudnoci z jedzeniem. Fizycznie te j to guaio120 osabio. W tej niedoli dosign nas, spodziewany wprawdzie od dawna, a mimo to okropny przecie cios. W poniedziaek byem w ydowskim domu gminnym, Zeugstrae 3, tu obok spalonej i zburzonej synagogi. Poszedem zapaci podatek i skadk na Winterhilfe. Wielki ruch. Z kartek na ywno wycinaj odcinki na pierniki i czekolad121: na rzecz tych, ktrych bliscy walcz na froncie. Trzeba te byo odda kartki na ubranie: ydzi otrzymaj ubranie wycznie po zoeniu specjalnego podania w Gminie. Drobne nieprzyjemnoci, nie majce ju znaczenia. Ale pniej zayczy sobie rozmowy ze mn obecny tam urzdnik partyjny. I tak mielimy pana o tym w najbliszym czasie poinformowa: do 1 kwietnia musi pan opuci swj dom. Moe go pan sprzeda, wynaj, moe zosta pusty wszystko jedno, bye go pan opuci. Przysuguje panu jeden pokj. No, ale poniewa paska ona jest Aryjk wic przydzieli si pastwu, jeli bdzie taka moliwo, dwa pokoje. Wcale nie by nieuprzejmy. Doskonale rozumia, jakie to dla nas nieszczcie, i e nikt z tego nie odniesie korzyci ot, znalelimy si na drodze sadystycznej maszyny. - By tutaj w czwartek. Przyszed na ogldziny wraz z Estreicherem, urzdnikiem Gminy, ktremu podlegaj tego rodzaju sprawy. Znowu by niezwykle uprzejmy. Przekonywa mnie do przeprowadzki: Nie wytrzyma pan tutaj, wszystko trzeba bdzie przywozi, od 1 stycznia bdzie si pan musia zaopatrywa w jednym okrelonym miejscu w miecie122. - Estreicher powiedzia, ebym si do niego zgosi, omwimy szczegy. - Eva jest bez porwnania bardziej opanowana ni ja, jakkolwiek j dotknie to przecie o wiele mocniej. Jej dom, jej ogrd, jej praca. Bdzie jak uwiziona. Tracimy ten dom nieodwoalnie. Wynajcie naraa nas na szykany, natomiast jeli go sprzedamy, to po potrceniu hipoteki zostan z tego jakie marne pienidze, ktre i tak pjd na zabezpieczone konto, a stamtd nigdy nie trafi z powrotem do naszych rk. I co zrobi z meblami etc.? Trzeba te bdzie upi kocurka. Ale Eva trzyma si dzielnie i ju snuje plany na przyszo. Drewniana chatka w Lebbinie! - Wczoraj w domu gminnym konferencja z Estreicherem. Zachowywa si wobec mnie bardzo uprzejmie. Wyszedem od niego pokrzepiony, ale nie trwao to, rzecz jasna, dugo. Powiedzia, eby w sprawie domu nawet palcem nie kiwn. Odczeka. Trzyma spraw w swoich rkach. Bdzie j odwleka tak dugo, jak tylko si da. Niemal na pewno do maja, by moe do czerwca. Dwa pokoje moe nam zaatwi w kadej chwili. A do maja jest jeszcze duo czasu. Wszyscy mamy nadziej... Panujca w domu gminnym atmosfera dodaje mi otuchy. Wszyscy, ktrzy tam pracuj wycierpieli ju znacznie wicej ni my. Wikszo ma za sob obz koncentracyjny. Wszyscy spokojnie, rzetelnie pracuj i wszyscy s dobrej myli. Kiedy napisz o tych ludziach nieco wicej, teraz jestem zbyt zmczony. Dzisiaj, jak zreszt czsto w ostatnich dniach, dwukrotnie byem na zakupach. Gospodarowanie staje si coraz trudniejsze, wypenia coraz wiksz cz dnia. Poor Curriculum.

120 121

(w.) Nieszczcie; w znaczeniu, jakim posuguje si Klemperer najczciej: mae niepowodzenie. Rozkaz do landratw (starostw): Pan minister Rzeszy do spraw wyywienia i rolnictwa 2 grudnia 1939 dalekopisem zakaza sprzeday ydom wyrobw czekoladowych (tj. czekolady w tabliczkach, pralinek i innych wyrobw, z kakao, oraz wszelkiego rodzaju piernikw), z rygorem natychmiastowego wykonania. - Jestecie, panowie, zobowizani do niezwocznego przesania dyspozycji wadzom gminnym i jednostkom handlu detalicznego. Naley odstpi od publicznego obwieszczenia. 122 13 wrzenia 1939 przewidywano rzeczywicie utworzenie specjalnych sklepw spoywczych dla ydw. W poleceniu podano m.in.: okazao si po wprowadzeniu talonw na podstawowe produkty ywnociowe, e rwnie ydzi ustawiaj si w kolejkach do sklepw spoywczych. ydzi sam sw obecnoci dziaaj prowokujco. aden Niemiec nie moe by naraony na ustawianie si w kolejce wraz z ydem.

16 grudnia, sobota W ubieg sobot przyszed do nas wieczorem Berger, ktry ma sklepik za rogiem. Bardzo zacny czowiek, aden nazista; walczy na wojnie, by podoficerem. Powiedziaem jego onie, e bdziemy musieli zrezygnowa z domu. On chciaby go wynaj, za 100 marek. Tyle wynosi nasz miesiczny koszt i jego podatek lokalowy. Zrobiby z pokoju muzycznego sklep. Powiedziaem in nuce123, e si zgadzam, o ile do 1 kwietnia nic si nie zmieni, o ile zechce wynaj wycznie na okres rzdw obecnego reimu (on: Mog upa nawet jutro, jest due niezadowolenie - ale mog si utrzyma i 20 lat) i pod warunkiem, e bdzie dba o ogrd. No i na tym stano. Z nowych kartek ywnociowych wycili nam wszystkie dodatkowe odcinki. Rzecz w tym, e te dodatkowe odcinki - na miso, tuszcz etc. - w zasadzie miay kompensowa obcicie innych racji. (Np. wicej masa = mniej margaryny.) Tak wic sporo na tym stracilimy. Skutek: Vogel wtyka mi po kryjomu jedn tabliczk czekolady za drug a rzenik napisa na odwrocie rachunku: Na Boe Narodzenie odoylimy dla pastwa ozr.

24 grudnia, niedziela po poudniu Eva ubiera drzewko, ktre z wielkim trudem - trzykrotnie wyprawiaem si dzisiaj po sprawunki! przytaszczyem na gr. Jest jednak jeszcze bardziej przygnbiona ni ja. Obecnie jestemy, e tak powiem, in extremis. Jeli nie dojdzie do jakiej zmiany, nim wypchn nas z tego mieszkania, bdziemy w gruncie rzeczy zgubieni. A czy dojdzie do tego przed 1 kwietnia...? Jednak tegoroczne Boe Narodzenie nie jest tak beznadziejne jak poprzednie. Wtedy panowa pokj; wydawao si, e Zachd ostatecznie skapitulowa; e Hitler w najbliszym czasie niczego nie musi si obawia. Teraz inaczej. Dziej si rzeczy, ktre musz si obrci przeciwko Hitlerowi. Pytanie tylko: kiedy. Ostatnie tygodnie, mimo e gazety stale donosiy o zwycistwach, byy dla Hitlera wyranie niekorzystne. Ogosili zwycistwo na morzu i zaraz pniej musieli poinformowa, e Admira Spee uleg samozniszczeniu, a jeszcze pniej, e doszo do samozatopienia Columbusa, o co obwiniono Lloyda. Ale przede wszystkim nieustanne ostrzeenia, eby nie sucha zagranicznych rozgoni oraz ich demoralizujcego jadu kamstw, poparte odstraszajcymi wyrokami: dwa i p roku wizienia dla caej rodziny z Gdaska, rok i trzy miesice dla jakich ludzi w Wirtemberdze i w Nadrenii. I straszliwa haba - telegram, jaki Hitler wysa na 60 urodziny Stalina. A take inwektywy i pretensje, zgaszane pod adresem neutralnych pastw, ktre niegdy byy nam przyjazne i ktrych mielimy broni przed Angli.

Sylwester 39, niedziela wieczorem Tegoroczne Boe Narodzenie i sylwester... C, jestemy w zdecydowanie gorszym pooeniu ni w roku ubiegym. Gro e odbior nam dom. Czuj si jednak lepiej ni przed rokiem. Teraz co si dzieje, wtedy wszdzie panowaa stagnacja. Jestem obecnie przekonany, e narodowy socjalizm zaamie si w przyszym roku. Moe przy tym zginiemy - ale narodowy socjalizm skoczy si na pewno, a wraz z nim, tak czy inaczej, skoczy si rwnie strach. Czy jednak uda si uratowa dom i kota? - Co wieczr zapalamy wieczki na naszej adnej choince. Dzi te to zrobimy. Jeli chodzi o sprawy pisarskie, to w zasadzie z 1939 mog by zadowolony: blisko 200 gsto zapisanych na maszynie stron Curriculum, 6 rozdziaw i 3/4 kolejnego.

123

(ac.) Krtko i wzowato.

Przymuszam si do czego, co jest mieszanin nadziei i niemylenia. Dzie w dzie te same drobne sprawy: gospodarstwo, jedzenie dla nas i dla kota, czytanie na gos i troch pisania. Pogromy z listopada 38 wywary, jak sdz, mniejsze wraenie na spoeczestwie ni obcicie tabliczki czekolady na Boe Narodzenie.

1940
10 kwietnia, roda Sytuacja staje si coraz bardziej ponura. Nie byo rady: wynajlimy dom od 1 czerwca. Bergerowi. Urzdza sobie sklep w naszym pokoju muzycznym. Gdzie my bdziemy mieszka, jeszcze nie wiadomo. - Konferowaem w Gminie ydowskiej z doradc do spraw emigracji, wynik poniej zera: Powinien by pan wyjecha - my nie mamy adnej moliwoci. Komitety amerykasko-ydowskie interesuj si tylko religijnymi ydami. W pana przypadku waciw instytucj byby pastor Grber, tyle e jemu brak rodkw. Wczoraj, 9 IV, zajcie Danii i Norwegii. Estreicher: Nie sdzi pan, e oni za cztery tygodnie wylduj w Anglii? Dawaem do zrozumienia, e nie bardzo w to wierz; ale, szczerze mwic, to co dotychczas uwaaem za nieprawdopodobne, a mianowicie ostateczne zwycistwo Niemiec, teraz zaczyna mi si wydawa prawdopodobne.

19 kwietnia Umwiem si z Bergerem na krtki okres wynajmu. Ale gmina Dlzschen, posugujc si komitetem powiatowym NSDAP, narzucia mi inn umow. Warunki: mam wynaj dom na dwa lata, nie mam prawa wstpu bez zezwolenia gminy, nie wolno mi bez jej zezwolenia stawia adnych da pod adresem najemcy, najemca dysponuje prawem pierwokupu za ustalon z gry cen 16 600 marek ten warunek ma by wpisany do ksigi wieczystej. Umowa jest tak ewidentnym wymuszeniem i daje takie moliwoci dalszych szykan, e w pierwszej chwili chcielimy sprzeda dom Bergerowi. Ale w ten sposb wszystko bymy stracili: 4600 marek poszoby przecie na zabezpieczone konto, i nawet gdybymy te pienidze kiedykolwiek zobaczyli, to co bymy z tego mieli - marka warta jest 3 fenigi, jak mi powiedzia Estreicher. Tak wic podpisaem (reservatio ju nie tylko mentalis, ale i oralis: powiedziaem Bergerowi, e to wymuszenie i zastrzegam sobie prawo zaskarenia), zoyem wniosek o wpis do ksigi wieczystej, pogodziem si z moliwoci szykan. Ostatnia, niewielka nadzieja, e uratuj troch pienidzy. Eva powiedziaa, e jej teraz take Dlzschen obrzydo; snuje plany na przyszo - mielibymy zacz od nowa gdzie nad Morzem Batyckim. W tej chwili cakowita niepewno. Estreicher obieca zaatwi nam co porzdnego, by moe dwa pokoje z kuchni; ale na razie nic nie ma, a my musimy tutaj wszystko oprni do 25 maja. Niepokoj nas take koszty: przeprowadzka, wynajcie magazynu, ba, umowa zobowizuje mnie nawet do pomalowania potu. Wszystko z tych 400 marek mojej obecnej emerytury, bez adnej rezerwy. Ale strach ogarnia mnie tylko od czasu do czasu: w kocu wicej ni dom i ostatniego feniga straci nie mog; a jako ebrak - jak wielu innych, ktrzy stali si ebrakami - bd mg korzysta z pomocy spoecznej, tzn. z pomocy Gminy ydowskiej. Dziwny czowiek z tego Estreichera. yd, a prowadzi biuro porednictwa mieszkaniowego. Feder, Neumann itd. ostrzegali mnie przed nim: szpieg, donosiciel, bierze apwki. Lecz wobec mnie zachowywa si na razie niezwykle uprzejmie, a jego rada, eby nie sprzedawa domu, z ca

pewnoci jest sprzeczna z instrukcj, jak otrzyma od nazistw; oni woleliby, eby ydzi sprzedawali swoje domy dobrowolnie, bo uniknliby odium wywaszcze. Moliwe, e i Estreicher mnie oszuka; ale jakie to teraz ma znaczenie? Czy tak, czy siak: nic na to nie poradz, nie mam adnych praw. Jeli chodzi o polityk, sytuacja nie wydaje mi si ju tak tragiczna jak w dzie zajcia Norwegii. Izrael bodaj rzeczywicie powsta, a Norwegia okazaa si chyba zbyt wielkim i cikostrawnym ksem. Siedzimy walki o Narwik z najwysz uwag. W komunikatach mwi o wielkich niemieckich zwycistwach, lecz porednio, nie wprost przyznaj, e sytuacja jest trudna, a straty due; ponadto informacje via Natscheff. (Wczoraj znowu par wyrokw wizienia za suchanie zagranicznych rozgoni!) Najbardziej intryguje nas rola niemieckiej Luftwaffe; wiele wskazuje na jej du skuteczno i przewag, ale s te sygnay dowodzce czego przeciwnego. Trudno si w tym zorientowa. Komunikaty wojskowe informuj tylko o zatopionych angielskich krownikach, nigdy o stratach wasnych. Trzy krowniki jednego dnia: to zdumiewajce. Lecz jeli niemieckie bombowce s tak niezwykle skuteczne, to dlaczego jaka flota wci jeszcze blokuje Narwik, w jaki sposb angielskie oddziay dostay si do Norwegii, i dlaczego w Scapa Flow124 stoi choby jeden nieuszkodzony okrt??? Pytania mona by mnoy.

29 kwietnia Sprawa z mieszkaniem okazaa si wyjtkowo nieprzyjemna. Estreicher, dotd cakiem w porzdku, pokaza nam w sobot dwa pokoje w willi na Caspar-David-Friedrich-Strae (gi125 Josephstrae). Bardzo adne, ale oczywicie maj te sporo niedogodnoci. Umwilimy si, e w poniedziaek spotkam si w jego biurze ze wsplokatork, pani Vo, a potem jeszcze porozmawiamy. Obejrzaem te pokoje razem z Ev (takswka; jej pierwsza od kilku miesicy wyprawa do miasta; cia te okropne wosy). Rozumiao si samo przez si, e poniedziakowe spotkanie z pani Vo miao na celu wyjanienie rozmaitych kwestii etc. No, ale nie zaproponowa nam nic innego prcz tych pokoi. Ledwie go o to zagadnem, zacz si zachowywa niezwykle arogancko. Powiedzia, e jestem niewdzicznikiem, e powinienem mu si rzuci na szyj, e mam si natychmiast zdecydowa etc., etc. A do tego zacz krzycze i grozi mi swoj wszechwadz: jeli zechce, to przydzieli mi jeden pokj, i to taki, e na pewno mi si nie spodoba. Ogarna mnie wcieko. Wstaem gwatownie, walnem pici w biurko i wrzasnem na niego, eby si zachowywa jak naley. Okropna scena. Przypaciem j prawdziwym atakiem serca, jeszcze dzi jestem rozbity. Wrzeszczelimy na siebie i trwao to do dugo, ale w kocu wziem te pokoje, o dwunastej ma przyj tutaj pani Vo, bdziemy kontynuowa rozmow.

3 maja, pitek Bardzo smutne dni. Serce tak mi si daje we znaki, e pewnie dugo ju nie poyj. Jestem przekonany, e to pocztki anginy pectoris. Uspokoia nas nieco przedwczorajsza wizyta pani Vo, z ktr odtd bdziemy musieli wsplnie mieszka. Ani ladu w niej afektacji, jest raczej, jak susznie zauwaya Eva, po berlisku gburowata. Sprawia wraenie osoby rozsdnej i nie prostackiej. Vedremo126 - bdzie jeszcze niejedna okazja, eby o niej pisa. Powiedziaa, e lubi zwierzta i nie ma nic przeciwko Muschelowi. Racje misa s jednak obecnie tak niskie, e pewnie nie uda nam si go

124 125

Gwna baza brytyjskiej marynarki wojennej. (w.) Niegdy. 126 (w.) Zobaczymy.

uratowa. Jest to obecnie nasza gwna troska. Ogromna klska Anglikw pod Andalsnes. Co si stanie ze wiatem, jeli Niemcy zwyci?

11 maja, sobota wczenie rano Wczoraj, 10 maja (75. urodziny Georga) o wicie zacza si ofensywa. Nacieraj przez Holandi i Belgi127. Jest to rzecz jasna przeciwuderzenie, odparcie nieprzyjacielskiego ataku, jaki mia miejsce w ostatnich godzinach. Towarzyszca temu oprawa, odezwa Hitlera nawizujca do sawetnego tysica lat, przejcie przez niego dowodzenia operacj (!) - c, tego typu sygnay wskazuj e wanie teraz wszystko ma si rozstrzygn. Jeli nie zwyciy (lub uzyska tylko remis), upadnie. - Pod wzgldem historiozoficznym Montesquieu ma racj: Nawet gdyby Cezar nie przekroczy Rubikonu, Republika i tak by upada. Zapewne - ale kiedy by upada? Proces historyczny wymaga wicej czasu, ni ma do swojej dyspozycji pojedynczy czowiek. Boj si te, e do Hitlera przylgnie nimb niezwycionego.

16 maja, czwartek wieczorem By moe jest to najsmutniejsza rocznica lubu, jak kiedykolwiek obchodzilimy. Zacz si chaos przeprowadzki. Znakomit wikszo mebli musimy odda do magazynu. Niszczymy sporo zapisanego i zadrukowanego papieru: zbdny, gromadzony od dawna balast. W ogrodzie Berger buduje schody do sklepu; niszczy to, co Eva urzdzaa przez lata. A do tego wszystkiego przygnbiajce poczucie, e nie ma co liczy na korzystn dla nas zmian sytuacji. Sukcesy na zachodzie s ogromne, zupenie oszoomiy nard. Zajcie caej Holandii, zajcie poowy Belgii, przewaga w powietrzu itd. Berger (dzisiaj): W hali targowej mwi e 26 maja Hitler bdzie przemawia w Londynie. I doda: A potem padnie Gibraltar i Suez. - W sferze etycznej rwnie panuje zamt: Przecie Hitler chce tylko tego, co naley do Niemiec, a co do reszty - zawsze obiecywa, e zachowa pokj. No a Polska? Wikszo przypadnie Rosji. My wemiemy tylko to, co i tak byo niemieckie, no moe jeszcze Warszaw. A Czechy? - One przecie nie s zdolne do samodzielnego istnienia. O nagym zwrocie Hitlera, ktry od antybolszewizmu przeszed do przyjani z Rosj i o wszystkim innym nikt ju dzisiaj nie pamita: On chce tylko pokoju, zawsze to obiecywa. - Bardzo trudno, niemal nie sposb oprze si tak powszechnej sugestii i nie liczy si ani z moliwoci byskawicznego zwycistwa (Blitzsieg zwycistwo byskawiczne i Gegenschlag - przeciwuderzenie nale do jzyka tertii imperii!), ani z wygldajcym na jak fantazj ldowaniem w Anglii. A jednak zupenie, zupenie nie moemy uwierzy, e Anglia i Francja pozwol si zniszczy. - Dzisiaj pojawi si pierwszy skromny punkt oporu, pierwszy niewielki wyom w triumfalnej tonacji komunikatw nadawanych od 10 maja: Midzy Namurem a Antwerpi wrg stan do walki. Hitler jest jak bokser, ktry chce i musi wygra w pierwszej rundzie; na drug rund brakuje mu si. Czy Anglia i Francja oka si wystarczajco twarde w tym pojedynku?

22 maja, roda wieczorem Gwne zajcie dzisiejszego dnia: palenie, palenie, palenie. Caymi godzinami. Sterty listw, manuskryptw. Mczce dla oczu. I trzeba wci w tym grzeba, bo w przeciwnym razie ciasno przylegajce do siebie kartki manuskryptw pal si tylko po brzegach.
127

Naruszajc neutralno Holandii, Belgii i Luksemburga i wykorzystujc moment zaskoczenia, Hitler dy do osignicia celu strategicznego, tj. przeniknicia w gb Francji szybkimi jednostkami pancernymi p rzez najsabsze miejsca w nieprzyjacielskim systemie obronnym.

Dom ydowski, Caspar-David-Friedrich-Strae 15b

26 maja, niedziela rano adna willa, ale za ciasna, zbyt nowoczenie zbudowana, zapchana ludmi, ktrych spotka taki sam los jak nas. Pooona przepiknie, wrd zieleni. Rozparcelowany stary park. Za pasem drzew i ogrodw - ka i ziemia uprawna. Balkon jest z tyu, nie od strony ulicy. Po prawej wida z niego cian wirowni, po lewej jak klinik. Ulica jest do wska. Po drugiej stronie take wille, ogrody, sanatoria, domki. Najwiksz strat czasu jest nieustanne krcenie si postronnych humanitas. Pani Vo, lat pidziesit, bardzo zamona niearyjska wdowa po aryjskim dyrektorze OVA128 (niegdy by katolickim duchownym). Jest troch dziecinna, niemal bez wyksztacenia, nieco drobnomieszczaska w obejciu, dobrotliwa, uczynna, bardzo towarzyska, niesamowicie gadatliwa. Ma zwyczaj zjawia si u nas, gdy Eva ley jeszcze w ku. niadanie je na balkonie. W dniu, w ktrym si wprowadzalimy, dwukrotnie zaprosia nas na prawdziw herbat; wczoraj przyrzdzia nasze fldry - my natomiast umylimy nasze i jej naczynia. Panuje zatem wielkie Promiskuitt129, ktre - mam nadziej - nie doprowadzi do spi, ale ktre i tak dziaa na nerwy. Cieszymy si, e pani Vo bardzo przyjani si z Muschelem. On te natychmiast j polubi. To wiele uatwia. Trudno przecie biednemu zwierzciu przyzwyczai si do niewielkiej przestrzeni, a dla nas sprawa skrzynek jest, rzecz jasna, duym problemem. - Ale nie chodzi tylko o pani Vo. Ten dom jest naprawd wsplnot doli i niedoli, bdziemy wic musieli zoy par wizyt. Nad nami mieszka waciciel willi, Kreidl - pocztek szedziesitki, przedtem prokurent bankowy; pod nami jego owdowiaa bratowa, ktra te musiaa opuci swj dom - mieszka tutaj razem z jakimi innymi ludmi. Na razie byy tylko rozmowy na schodach. Temat oczywicie zawsze ten sam: kim byem i co miaem przedtem; do tego: wojna i jej konsekwencje. Pierwsze pismo, jakie tu do mnie dotaro, przysaa Gmina ydowska: ycz sobie danych osobowych dla Arbeitsdienstu; rzecz dotyczy wszystkich ydw midzy szesnastym a szedziesitym rokiem ycia. Jeli zagnaj mnie do opaty, umr na serce.

30 maja, czwartek Zamiast porzdku, coraz bardziej denerwujcy chaos. A do tego coraz bardziej rozpaczliwe pooenie ententy: niemal pewne kocowe zwycistwo tertii imperii. Sto razy dziennie zazdroszcz Moralowi. Straciem ju tydzie na rzeczy bez znaczenia. Pracowita bezczynno. Dwie nieudane prby ruszenia z Curriculum do przodu. Kolejki, zakupy z przesiadk na Chemnitzer Platz - tutaj, gdy czowiek chce kupi pudeko zapaek, pytaj: Jest pan moim zarejestrowanym klientem? - nieustannie zmywanie naczy, ktrych jest za mao i ktrych nie ma gdzie odstawia. No i kot. Z t swoj skrzyneczk z tym swoim uwizieniem. I pani Vo. Od rana do pnocy pani Vo. Siada przy ku Evy, jest tutaj w czasie wszystkich posikw, bez przerwy gada.

128 129

Publiczny Zakad Ubezpieczeniowy Saksoskiej kasy Oszczdnoci. (ac.) Tu w pierwotnym znaczeniu: zamieszanie, baagan.

31 maja, pitek Dom ydowski. Nad nami mieszka waciciel willi, Kreidl. Jest obywatelem Protektoratu, wic traktuj go nieco lepiej. Jego ona jest od niego o jakie pitnacie lat modsza, pocztek czterdziestki, Aryjka. Na dole mieszka jego owdowiaa bratowa. M tej kobiety mia duy sklep sportowy, ktry nastpnie prowadzi ich syn (trzydzieci pi lat). Uprawia szermierk, zdobywa nagrody we florecie. Przesiedzia trzy tygodnie w obozie, a matka tydzie w areszcie ledczym, bo znaleli u nich za piecem floret bez kocwki. Dopiero prokurator rozstrzygn, e to przyrzd sportowy, nie bro. Permit130 na Angli. ona Kreidla jun. wyjechaa za granic na pi dni przed wybuchem wojny. Aresztowanie Kreidla jun. odbyo si tutaj. - Wszyscy mieszkacy domu s absolutnie pewni ostatecznego zwycistwa Niemiec. - Na dole mieszka te spokrewniony jako z Kreidlami gruby, wygldajcy na brutala pan Katz. Z zawodu kupiec, niegdy oficer frontowy. Facet ma bzika na punkcie niemieckiej armii, jest wikszym nacjonalist ni jakikolwiek nazista, cieszy si z niemieckich zwycistw i peen jest pogardy dla ententy: Zagodzimy Angli; nas nikt nie pokona, my jestemy niezwycieni. Angielska blokada? Nebbich131 blokada! Oczywicie, wszyscy pozostali, mimo pesymizmu, wci yj nadziej pogoskami, potajemnie przekazywanymi wiadomociami. (Udzia Ameryki wydaje si obecnie coraz bardziej prawdopodobny; par dni temu na niemieckiej giedzie papierw wartociowych doszo do gwatownego zaamania.)

7 lipca, niedziela Wczoraj okoo poudnia przysza pani Haeselbarth. W czerni. M zgin pod St. Quentin. Mia 35 lat, ona ma 33, pi lat byli maestwem - waciwie cztery i p, potem by na froncie - trjka dzieci. Przyniosa mi skarpety, koszule i kalesony. Pan potrzebuje, mnie si to na nic nie przyda. Naprawd przyjlimy te rzeczy. Wspczucie? Ogromne. Ale w tle to okropne Hurra, yjemy! No i to wspczucie ograniczone jedynie do niej. Nie znaem jej ma. Najpierw by adwokatem, potem zosta radc prawnym krajowego zwizku chopskiego, zatem bezporednio suy partii. Straszne: przypadek pani Haeselbarth doda nam otuchy. Gdy wysza, objlimy si: ja wrciem z frontu, my jak na razie wyszlimy cao z wszystkich opresji, i w tej chwili wci jeszcze mamy rebus sic stantibus132 rozmaite moliwoci doznawania szczcia. Nawet jeli jest to tylko krtki wieczorny spacer do granicznej dziewitej. I to, e nasz kot yje. I e wieczorami czytam po par kropel Groer Regen. Ze yjemy w zgodzie z Voow. e pisz Curriculum.

18 lipca, czwartek Gdy Kreidl sen. opowiada nam o pocigach jadcych na wschd - wci jeszcze mwi si o tym w Drenie, nikt jednak dokadnie nie wie, co si za tym kryje, tymczasem czytajc gazet mona by sdzi, e ldowanie w bezbronnej i pogronej w rozpaczy Anglii nastpi lada moment - na dole, na parterze, umieraa po ataku apopleksji stara kobieta, matka pani Katz. Umara, gdy my tutaj w najlepsze rozmawialimy. Gestapo robio trudnoci - nie chcieli si zgodzi na nocny dyur ydowskiej pielgniarki. Odniosem wraenie, jakby jej mier dla wszystkich mieszkacw domu, wcznie z krewnymi, ktrzy zreszt sporo odziedziczyli, bya mniej wana ni sytuacja polityczna. We wtorek po poudniu pojechalimy w trjk na uroczystoci pogrzebowe. Pierwszy raz byem na tutejszym cmentarzu ydowskim (Fiedlerstrae), bodaj pierwszy raz w yciu uczestniczyem w ortodoksyjnym
130 131

(ang.) Wiza wjazdowa. (jid.) Tu w znaczeniu: nie warta wzmianki. 132 (ac.) Tu: w danych okolicznociach.

pochwku ydowskim. Krtkie przemwienie jakiego nauczyciela w dugiej szacie. Potem przeniesienie trumny z hali do pomieszczenia obok. Mczyni wystpili naprzd. Rebbe czyta dug hebrajsk modlitw, ktr mczyni przerywali czstymi omein; kobiety stay w swoich awkach. Wczeniej ci, ktrzy przenosili trumn, myli rce. adnej muzyki. Zmara - nawiasem mwic kremacja odbdzie si w Berlinie - bya podobno bardzo bogata. Niemniej jednak mska cz do licznie zgromadzonych uczestnikw ubrana bya raczej ndznie. Ale i moje niedostatki ubraniowe czyni ze mnie posta coraz bardziej groteskow. Poniewa dobry garnitur musz oszczdza, wic chodz - nie przesadzam - w wystrzpionym. Nic na to nie poradz, najwyej mog prbowa kupi co uywanego w punkcie odzieowym Gminy ydowskiej. Feder opowiada niedawno, e zmary nie zdy nawet porzdnie ostygn, a Gmina ju prosi o jego rzeczy. Pani Vo zastanawia si, jakby tu zdoby dla mnie ktry z garniturw Morala. On jednak by ode mnie o wiele szczuplejszy. Skarpety polegego Haeselbartha, garnitur by moe po samobjcy Moralu - strj ydowski w III Rzeszy.

30 sierpnia, sobota Waciwie jako pobona dusza powinienem podzikowa Bogu take za ostatni, najnowsz szykan Hitlera, czyli ograniczenie czasu zakupw. Wprawdzie wolno mi teraz robi zakupy wycznie od trzeciej do czwartej (w sobot od jedenastej do dwunastej), musz wic w cigu tej godziny solidnie si uwija, lecz dziki temu zyskaem przedpoudnie dla Curriculum. Ale Eutritzmhle, szklanka pszennego piwa po drodze, p strony Curriculum dziennie i od czasu do czasu minuta nadziei niewiele znacz wobec coraz wikszego ucisku, zniewolenia i codziennej mizerii. Dwa gsto zapisane arkusze od Sumanna. Opisuje, jak cay dzie karczuje las. Jego zi kupi pod Sztokholmem domek letniskowy z kawakiem lasu - ma to by teraz ziemia uprawna. Lotte Sumann jest lekarzem w Szwajcarii; pracuje w tym samym domu wariatw, w ktrym przez ponad rok bya pacjentk i to pacjentk niemal nierokujc nadziei. Kate, ktra chorowaa na grulic, jest ju wyleczona; awansowaa ze szwaczki na upinaczk; zaprasza ojca do siebie, jej pensja wystarczy dla dwch osb (sdz, e chodzi o Nowy Jork). Wyglda na to, e Georg zerwa wszelkie kontakty z Europ bo i Sumann od stycznia nie mia od niego adnej wiadomoci. Natomiast Betty Klemperer napisaa do Anny Klemperer, e Georg czuje si po operacji znacznie lepiej ni niegdy. O Marcie ani sowa. Jestem o wiele bardziej izolowany ni pozostali mieszkacy domu ydowskiego i czonkowie Gminy ydowskiej. Kady ma jak podpor, jaki kontakt, jak nadziej za granic - my jestemy sami, absolutnie sami. Codziennie pojawiaj si pogoski o nowych szykanach. Jak na razie, wikszo okazaa si prawdziwa. Mwi si teraz, e zamierzaj wprowadzi te opaski dla oznakowania ydw (w fabrykach ju je wprowadzili) i e bd konfiskowa ydom maszyny do szycia i do pisania. Wci te pojawia si plotka, ktra wyglda na wielce prawdopodobn: e mianowicie nie powioda si prba ldowania i utono wielu onierzy. - Jak na razie, mimo rozmaitych podatkw, pienidzy mi nie brakuje; rezerwa u Annemarie Khler ledwie co naruszona, i to tylko z powodu rat za przeprowadzk. Ale kopot z ubraniem. Nosz teraz niemodne, wskie, czarne spodnie od garnituru, bodaj z 1922 roku. Moje buty filcowe te si kocz. Ze skarpetami bardzo le. Dostaem kilka par od pani Vo po jej zmarym mu, ona natomiast korzysta z aryjskiej kartki ubraniowej Evy, ktr wreszcie jej przyznali. Zupenie nie wiem, jak sobie pniej poradz z tym ubraniowym problemem. Staramy si jednak nie myle, co bdzie jutro. A take nie przejmowa spekulacjami, ktre wci obiegaj dom ydowski: e wyrn nas w przypadku klski Niemiec.

5 padziernika, sobota Rozmowy polityczne z dyrektorem Voem (koloczyk, dzisiaj wyjecha) zawsze koczyy si tak samo: Ja dochodziem do wniosku, e Niemcy musz wszystko zacz od pocztku i na nowo musz si uczy abecada moralnoci, kultury i humanitaryzmu. On, chocia nienawidzi reimu tak samo jak ja, sdzi jednak, e do zaamania dojdzie od wewntrz, e bdzie to efekt wygranej wojny; zwycistwo wojenne uwaa za konieczne, przegrana bowiem oznaczaaby zniszczenie Niemiec na zawsze. (W jego przypadku pewn rol odgrywa rwnie niech do Anglii, jeszcze z okresu zajcia Nadrenii.) Miliony ludzi myli tak samo jak on, i wanie dlatego Hitler jest u wadzy, tylko dlatego.

14 padziernika, poniedziaek Straciem cay dzie z powodu propozycji Reichenbacha, prawnika z ydowskiego punktu pomocy gospodarczej. Poznaem go bliej u pani Breit. Zaproponowa, e napisze w mojej sprawie do Chile, e moe uda si zaatwi jak posad. Oczywicie, nigdy nie dostan tej posady, oboje z Ev jej nie chcemy, a jednak czuj si zobowizany zrobi, co do mnie naley. Musiaem wic napisa po hiszpasku mj yciorys. Bez znajomoci jzyka i bez materiaw pomocniczych, dysponujc tylko hiszpasko-niemieckim tomem Tolhausena. Mordga. No i musiaem si jeszcze sfotografowa. Wci sobie powtarzam: Albo przeyj wojn, wic nie bd musia wyjeda; albo jej nie przeyj, wic te nie bd musia wyjeda; w czasie wojny wyjecha nie mog. Zatem - po co si mczy? Ale z drugiej strony: Czy nie oszukuj sam siebie, wbijajc sobie do gowy, e Hitler przegra t parti? Nie uporam si z Curriculum, nie skoczyem Dix-huitime, a robi notatki do Jzyka tertii imperii, czego, czego pewnie nigdy nie napisz. Dzie i noc (dosownie) przeladuj mnie myli o mierci i nicoci, i to tak skutecznie, e zaniedbuj wszystkie moje umiejtnoci jzykowe, wszystkie (dosownie). W kocu okae si, jak to waciwie jest: czy zostan uznany za czowieka nieodpowiedzialnego, gnunego i pozbawionego sumienia, czy za wytrwaego, dziaajcego wiadomie i celowo. A moe pies z kulaw nog o to nie zapyta, moe nawet ja sam nie zapytam o dorobek ostatniego okresu ycia. I pewnie - na 99 procent - tak wanie bdzie. 9. uwiadomi mi nie tylko mj wiek, ale take moj ogromn samotno. Chodne yczenia od Annemarie Khler, ktra nie przyjeda ju do nas przynajmniej od ptora roku. Johannes Khler, Carlo, moi niegdysiejsi koledzy - gdzie oni s? Wenn alle untreu werden - c, trzeba by umie wierzy w bon Dieu. Georg od kwietnia 39 zagadkowo milczy. Grete jest umysowo chora. Tylko Sumann napisa miy list. yczy mi wolnoci.

21 padziernika Zuywanie si superlatywu. Codziennie: Londyn zosta zburzony, londyczycy coraz duej siedz w piwnicach. Ale doba nie ma wicej ni dwadziecia cztery godziny; miasto nie moe by bardziej ni zburzone. Trzy dni temu dokonano najwikszego bombardowania w historii wiata, dwa dni temu miaa miejsce londyska noc witego Bartomieja. Teraz trzeba spauzowa: nieustajce naloty odwetowe zajmuj secundo loco w doniesieniach, na czowki gazet wrciy sukcesy U-Bootw. Tymczasem Anglicy codziennie s nad Niemcami. Co drugi, co trzeci dzie bombarduj Berlin. Wczoraj, ju o wp do jedenastej, mielimy tutaj trzeci raz alarm. Par razy syszelimy nawet dziaa przeciwlotnicze. Ale zanim jeszcze znalelimy si w piwnicy, alarm zosta odwoany. O Drenie w Anglii nie chc (na razie) nic wiedzie. Nowe rodki przymusu in judaeos: zabrania si rwnie korzystania z wypoyczalni ksiek. Dwa lata po wprowadzeniu zakazu korzystania z bibliotek publicznych. Waciwie dlaczego? Przypuszczam, e

ze strachu; nie chc, eby ludno kontaktowaa si z krytycznymi umysami. Teraz wic Eva, Aryjka, musi chodzi do Natscheffa.

26 grudnia, czwartek pod wieczr Boe Narodzenie, przynajmniej 24., przebiego znoniej ni si obawiaem. Drzewko za 60 fenigw z Leubnitz (ulubiona miejscowo Evy), towarzystwo pani Vo, sporo alkoholu, a wczeniej na dworcu prawdziwy - i nie trzeba byo oddawa kartek - gulasz z jelenia (moje pierwsze od miesicy kawaki misa). W paczce od Lissy Meyerhof nieoczekiwane skarby: kawa, herbata, kakao. (Dzie pniej jeszcze jedna, skromna paczuszka - od pani Haeselbarth. Troch piernikw i jabek, troch kaszy, torebka budyniu. Na doczonej kartce: Boonarodzeniowe pozdrowienia z Winiowego Wzgrza. Bez podpisu!) U Vogla dostaem bez kartek funt biaego sera, u Janika wyprosiem troch kiebasy. Bylimy bogaci. Ucieszyo mnie take i to, e z firmy Seidel & Naumann przyjechali przed poudniem po maszyn do pisania. Mamy tylko jeden samochd dostawczy i mao benzyny, a od 1 stycznia bdzie jeszcze mniej. Wic jeli nie jutro, 24., a tak si moe zoy, to nie wiem, kiedy potem niczego nie obiecujemy. No wic udao si. Ucieszyo mnie to tym bardziej, e w midzyczasie mody Kreidl, chtny i chepliwy - Ja to potrafi! - prbowa j naprawi i tylko bardziej j popsu. - Zatem 24 min do znonie. Ale 25. nastroje siady. Eva przemczya si w drodze do Moreauschnke mrz zela, jednak na dworze nieg i lisko, w domu wprawdzie cieplej, lecz cigle marzniemy - i bardzo oklapa. Take dzisiaj, na o wiele krtszym odcinku, gdymy szli do parafialnego cmentarza w Leubnitz, Eva znowu opada z si. Pod wzgldem zdrowotnym jest zupenie do niczego. Zbyt dugo w takim stanie nie poyje.

31 grudnia, wtorek po poudniu Rsum 1940. Krtko: 24 maja wygnali nas do domu ydowskiego. Jedyny pozytywny efekt: e Eva po latach znowu nauczya si chodzi, a nawet polubia piesze wycieczki. Latem, kiedy upada Francja, bylimy zrozpaczeni. Potem znowu zacza wstpowa w nas otucha. Staram si codziennie choby troch popracowa przy Curriculum. Drugi tom udao si doprowadzi niemal do 15 lipca, do wstpienia do wojska; okoo 175 stron druku w formacie mojej historii literatury. Mao, ale rebus sic stantibus zawsze to co. - Rok letnich wdrwek. Jzyk tertii imperii: W noworocznym rozkazie, ktry Hitler skierowa do wojska, znowu Zwycistwa einmaliger Gre (jednorazowej unikalnej wielkoci); znowu amerykaski superlatyw: Rok 1941 bdzie rokiem najwikszych zwycistw w naszej historii.

1941
12 lutego, roda po poudniu Rocznica mierci ojca133. Dokadnie dwa lata temu zaczem pisa Curriculum. Wczoraj w nocy skoczyem czytanie materiaw do rozdziau o froncie. Dzisiaj pierwsze na ten temat linijki. Od wczoraj pogoda jak na przedwioniu. Cieszymy si kad minut wyduajc dzie, kadym stopniem ciepa wicej, kadym metrem ziemi nadajcej si do spaceru (to zwaszcza ze wzgldu na
133

Dr Wilhelm Klemperer (1839-1912); rabin Gorzowa i Bydgoszczy, od 1890 drugi kaznodzieja ydowskiej gminy zreformowanej w Berlinie.

Ev). Eva tak bardzo zmarniaa, wychuda, postarzaa si - a przy tym kocham j w miar jak moja fizys popada w ruin, coraz namitniej. Damour, jak mwi Francuzi. - Wczoraj pierwszy od duszego czasu solidny spacer: Sdhohe, Einnehmerhuschen, a stamtd lini E na dworcowe arcie. Dzisiaj chcemy si wybra do Lockwitz. Radoni i peni nadziei, jakkolwiek by moe grozi nam katastrofa. Z powodu doniesienia o niezaciemnieniu pokoju. Moe nas to kosztowa tyle setek marek, e bd musia sprzeda dom; ale moe si te skoczy na 20 markach. Nie brak przykadw, e moe by i tak, i tak. Najpierw zakadaem najgorszy wariant, teraz jestem spokojniejszy. To by rzeczywicie nieszczliwy wypadek, wynikajcy z braku przezornoci (kady, kto jedzi autem, wie co na ten temat). Oboje jestemy zazwyczaj niezwykle ostroni, jeli chodzi o zaciemnienie. Czsto podczas wieczornych spacerw, widzc rozwietlone okna, wygadywalimy na innych i uwaalimy, e policja powinna z tym zrobi porzdek. A teraz sami popenilimy ten grzech. Rzecz w tym, e w poniedziaek (10 II) zdarzyo si par rzeczy, ktre wybiy mnie z rytmu. Zwykle wracam z zakupw koo wp do pitej. Wypakowuj sprawunki, przynosz wgiel, zagldam do gazety, zaciemniam, wychodzimy na kolacj. Ale w poniedziaek, gdy wrciem, zastaem u nas mao sympatyczn on Ernsta Kreidla. Potrzebowaa pociechy. Gestapo wszyo po caym domu. Dokwateruj nowych lokatorw? Zabior dom? (U nas te pootwierali szafy. - Co za duo tytoniu w domu! - Znaleli tylko pi paczek, cztery pozostae trzymamy z ostronoci u pani Vo.) Zrobio si pno. Zatem zaciemnienie po kolacji. W Monopolu tak ze arcie, e Eva wszystko zostawia. Chciaem jej to zrekompensowa na dworcu. Te nic z tego. Wrciem wic z tego powodu mocno poirytowany i nieskupiony, od razu poszedem do kuchni robi herbat. Gdy jest ciemno i zapali si wiato, nie sposb si zorientowa, czy okiennice s zamknite. Kiedy o dziewitej do drzwi zadzwoni policjant, niczego nie podejrzewalimy i zaprowadzilimy go do okna, eby sam si przekona, e wszystko w porzdku. By uprzejmy, wspczu nam; musi zoy doniesienie, bo ssiedzi zawiadomili, e wida wiato. Trzeba mu byo poda wysoko dochodw i stan majtkowy: na tej podstawie prezydent policji ustala wysoko kary. Do wczorajszego wieczora braem pod uwag wycznie najgorsze moliwoci. Wczoraj pani Vo opowiedziaa o podobnym przypadku oraz e ten kto zapaci tylko 12 marek. No, ale ten kto, to wdowa po generale, Aryjka, a ja mam J w dowodzie. Nie pozostao mi nic innego, jak martwi si, mie nadziej i czeka.

20 lutego, niedziela Od pitku rano jestem wzburzony i o niczym innym nie mog myle: dostaem pismo z urzdu gminnego w Dlzschen. Ka mi w cigu omiu dni sprzeda auto. Byem w Gminie ydowskiej - nie znaj takiego zarzdzenia. Policja drogowa na Sachsenplatz: nie nasza sprawa. Dwukrotnie byem w starostwie na Schiegasse, gdzie w 38 oddaem moje prawo jazdy. Przymus sprzeday istnieje od roku, nie maj obowizku pokazywa mi rozporzdzenia. Po dugich poszukiwaniach odnaleli wreszcie dokumenty samochodu, ktre wtedy im oddaem. Poszedem z nimi do Glcka, tutejszego przedstawiciela opla, na Prager Strae. Dobrze wygldajcy, budzcy zaufanie mczyzna. Pocztek czterdziestki. Okazao si, e jest siostrzecem mojego niegdysiejszego kolegi, Barkhausena (specjalista od niskich napi i gi demokrata, nadal na Politechnice). Myl, e dobrze mi poradzi. Byem zreszt zanadto down, eby podejmowa jakie kolejne starania. Rezultat: podatki s tego rodzaju, e samochd nie znajdzie nabywcy, ktry zaoferowaby wicej ni cmentarzysko samochodw. On, Barkhausen, zna handlarza, ktry kupuje stare samochody. To jego przyjaciel, czowiek godny zaufania, przyzwoity. Nie wykorzysta mojej przymusowej sytuacji i tego, e nie jestem Aryjczykiem. Reszt zaatwiem telefonicznie. Meincke, handlarz z Schandauer Strae, wemie

naszego koza za 170 marek. Jutro przed poudniem jedziemy do Dlzschen - Meincke zajmie si odholowaniem. - Ile bieganiny i zaatwiania, ile gbokiej goryczy zawiera ta notatka. To to grabie i strata nie do powetowania. Bo niby kiedy miabym sobie znowu sprawi samochd? A wszystko zatrua dodatkowo rozgrzebujca minione sprawy rozmowa z Ev. Stare pretensje: e jej nie posuchaem i zaczem budowa zbyt pno, e zgotowaem jej lata pene udrki, e w por nie przepisaem domu na ni i nas w ten sposb nie zabezpieczyem. Boli mnie niesamowicie, e a tak mnie obwinia. Ma jednak chyba troch racji. Budowanie domu byo zupenie sprzeczne z moj natur, wychowaniem, tradycj rodzinn, opini otoczenia. Nie wierzyem, e sobie z tym poradz. Nie wiem, czy miaem przez wszystkie te lata mniej trosk ni Eva. Zawsze mylaem, e jej interesy stawiam wyej ni swoje i e robi dla niej wszystko co w ludzkiej mocy. Ona, zdaje si, wcale tak nie uwaa. - Dyskusje do niczego nie prowadz, sprawiaj tylko, e Eva czuje si jeszcze marniej, a i ja take. Czsto wic sobie teraz powtarzam: Po co nam te wszystkie urazy z przeszoci? Tak nam niewiele przecie zostao do koca. - Z tego wszystkiego, a choby z powodu samych tylko wypraw przed i po poudniu oraz mnstwa spraw gospodarskich, wojenny rozdzia Curriculum, ktre i przedtem ju utykao, ley zupenie nietknity. Nastpny cios, ktry moe mnie spotka, to konfiskata maszyny do pisania. Ale mona by si przed tym zabezpieczy. Trzeba by to tak urzdzi, eby wygldao, e poyczy mi j jaki aryjski waciciel. Bralimy pod uwag pani Paul, do osobliw przyjacik pani Vo. Jej drugie maestwo - z jakim ydowskim radc handlowym - byo niezwykle udane. Teraz jest w trakcie bardzo nieprzyjemnego procesu rozwodowego z trzecim mem, aryjskim nauczycielem. Chtnie by mi pomoga, ale obawia si ze wzgldu na proces. Wszyscy si obawiaj. Obawiaj si nawet podejrzenia, e s przyjanie nastawieni do ydw. Ten strach, zdaje si, wci narasta. Strzpy rozmw podchwycone w czasie kolacji w Monopolu: Dziewczyna pracujca od roku w jakim urzdzie w Polsce (spdza tutaj urlop) do swoich przyjaciek: wci rozstrzeliwuj, ale w gazetach rzadko o tym pisz. Nie zaciemnia si z powodu duej iloci napadw. - Inna dziewczyna o jakiej koleance: Posza w odstawk, za dobrze odnosia si do ydw. Wczoraj byli u nas na herbacie Reichenbachowie. On (62 lata) pokaza mi blizn na gowie. lad po uderzeniu drewnian pak. Gdy wysiadalimy w Buchenwaldzie. Dopiero po pewnym czasie sanitariusz da mu jaki brudny rcznik. By tam sze tygodni. Dziesi tysicy niesamowicie stoczonych ludzi. adnego zajcia. Legowiska: drewniane prycze bez adnego przykrycia, tak ciasno jedna nad drug e nie dao si siedzie, mona byo tylko lee. Niedostatek wody do picia, brak wody do mycia. Pniej pojawia si woda sodowa, butelka za 1 mark. Ludzie zbierali deszczwk, eby byo co pi. adnej pomocy lekarskiej. Par osb wymagao cewnikowania - nie robili tego.

14 marca, wieczorem Z powodu niezaciemnienia 15 II dugo obawiaem si wysokiej kary pieninej. Poniewa nic si w tej sprawie nie dziao, pomylaem, e policjant nie zoy doniesienia. Dzisiaj rano dorczono mi zawiadomienie: kara aresztu. Osiem dni. W cigu czternastu dni mam si zgosi na prezydium policji. Strasznie si tego boj, i jest mi bardzo, bardzo ciko na sercu, e zostawi Ev sam. Musz si jednak wzi w gar, choby tylko ze wzgldu na ni. Myl o tym, co mnie czeka w najbliszych dniach. Mniej si boj ciasnoty, brudu, zego jedzenia itd. ni - jak zakadam - cakowitej bezczynnoci i pustki tych 192 godzin.

27 maja, wtorek Przegldam zapiski z Wilna, z listopada 18 roku. Jak wiele rzeczy zapomniaem, jak niezwykle wane s szczegy charakteryzujce epok! Ze wzgldu na Curriculum powinienem je i teraz notowa, musz, jakkolwiek to niebezpieczne. Ryzyko zawodowe. Oczywicie, naraam wiele osb na niebezpieczestwo. Ale nic na to nie poradz.

14 czerwca, sobota Wbrew wszelkim oczekiwaniom przedwczoraj, po prawie trzech miesicach, odrzucili moj prob z 18 III. Musz wic odsiedzie w areszcie penych osiem dni. Mam zacz 23 VI. Czytanie i pisanie owkiem podobno dozwolone. Keep smiling - staram si.

22 czerwca, niedziela po poudniu To, co najgorsze - oczekiwanie na to, co ma nadej - ju prawie za mn. Jutro. Dzisiaj gwatowny zwrot. Rosja. Rano przyszed Kreidl sen. Zaczo si z Rosj134. Pani Ludwig (gosposia Friedheima) syszaa w radiu Goebbelsa, mwi o zdradzie Rosji, ydowsko-bolszewickiej Rosji. Zszedem potem do dra Friedheima, ktry poyczy mi do wizienia Zmylenie i prawd i na pocieszenie podarowa paczuszk drogiego tytoniu fajkowego. Gadatliwy, zarozumiay. Dyrektor banku, dumny ze swoich sukcesw, ma ponad 60 lat. W 90 procentach narodowy socjalista (pozostae 10 procent wszystko psuje: antydemokrata, monarchista), ale poza tym bardzo miy czowiek. Wierzy w upadek Hitlera. Tymczasem obok, w klinice, mieli wczone radio. Eva usyszaa, e o wp do pierwszej powtrz przemwienie Goebbelsa. Pojechalimy do miasta. Jedlimy danie dnia u Pschorra i suchalimy radia, tyle na ile si dao - do tam gwarno. Roznosili ju zreszt dodatek nadzwyczajny z wydrukowanym przemwieniem. Jaka przygarbiona, na wp lepa, stara kobieta podaa nam gazet, mwic: Nasz Fhrer! Sam musi to wszystko dwiga, eby nie niepokoi swego narodu!. Natomiast nasz bardzo dobry, porzdny kelner powiedzia: W czasie wojny byem jecem na Syberii. Zapytaem: No to co pan teraz myli? Odpowiedzia z penym przekonaniem: Wojna prdzej si skoczy. Co to jest nastrj spoeczny? Moje wci ponawiane, stare pytanie. Ilu ludzi myli tak jak ta stara kobieta, ilu jak ten kelner? Dla ilu jest to klska? Ilu powie, e po dwch latach przerwy, znowu uruchomili ydowsko-bolszewicki walec? Ilu uzna ukad o przyjani zawarty z Turkami przed trzema czy czterema dniami za wtpliwy?

Cela 89, 23 czerwca - 1 lipca 1941 W czerwcu doszo do wykonania kary, jak naoya na mnie policja; dugo nie byo wiadomo, czym si ta caa sprawa dla mnie skoczy. Sdziem, e jak zwykle znowu mi si upiecze. Ale los tym razem nie oszczdzi mnie ani troch. Przez chwil mylaem: kino. Ogromna, prostoktna hala; szklany dach; sze szklanych galerii ze stalowymi porczami; druciane siatki pomidzy poszczeglnymi pitrami przypominajce zabezpieczenie dla spadajcych z trapezu artystw cyrkowych; ale za ca t jasn przezroczystoci rzd jednakowych, ciemnych nisz - pozbawione klamek drzwi do cel. Siedziaem na awce obok kilku mczyzn w wiziennych achach. Jeden z nich szepn co do mnie w obcym jzyku. (Potem dowiedziaem si, e osadzili tutaj wielu Polakw.) Na rodku hali urzdowa jaki funkcjonariusz; pisa co, nieustannie przeklina i krzycza. Z gry dochodziy jakie gone woania, mieszay si z
134

22 czerwca 1941 Hitler napad na Zwizek Radziecki.

odgosami krokw winiw i stranikw, ktrzy krcili si po korytarzach i po schodach, zewszd dobiega nieprzyjemny haas. Naprzeciwko mnie znajdoway si drzwi z napisem Lekarz policyjny. Obok nich siedziay trzy porzdnie wygldajce mode kobiety. Z tyu, za mn bya, zdaje si, szatnia. Wszystko to dotaro do mnie w pierwszych paru sekundach. Byem niewtpliwie nieco oszoomiony oskotem, jaki towarzyszy zamykaniu potnych, elaznych drzwi zewntrznych i rozbrzmiewajcym wok haasem, ale przynajmniej na razie - nie przeraony. Moe dlatego, e wci jeszcze miaem wraenie, e jestem tylko widzem, i chocia haas by wcale niemay, to przecie niewiele si rni od koszarowego zgieku, a tego nie zapomniaem. Po jakim czasie, w szatni, stanem przed modym policjantem. Czy chc si wykpa? Chyba nie ma potrzeby. Niech pan rozwie krawat, odepnie szelki. Szybciej. To rozebrabym si cay, nim pan krawat zdj. Nie brzmiao to jako szczeglnie brutalnie. Raczej szorstko, rozkazujco. Teraz dopiero dotaro do mnie, e nie jestem widzem, e to nie film. Co ze spodniami? - Przytrzymywa rkami. W celi jako pan sobie poradzi. Pana teczka. Koszul nocn i szczoteczk do zbw moe pan zatrzyma, szczotka do wosw jest niepotrzebna, ksiki i okulary zostaj tutaj. - Ale powiedziano mi... - Tutaj my decydujemy. - Ale... - Trzeba napisa podanie. Niech pan spyta przy okienku. Mczyzna przy okienku, niemal na mnie nie patrzc, wykona okciem ruch, jakby chcia mnie odepchn i wrzasn: Ju ci tu nie ma. Kto wcisn mi w do kart z napisem cela 89 i powiedzia: Trzy pitra - ruszaj! Gdy dotarem na gr, otwary si jedne z tych ciemnych drzwi, po chwili usyszaem za sob odgos dwukrotnie przekrcanego klucza i opuszczanej ciko zasuwy. Byem sam. Haaliwe gosy z zewntrz zlay si w jeden, niedajcy si ju rozrni, szum. Ponownie odniosem wraenie, e jestem w kinie, a przy tym przypomniay mi si niezliczone obrazy, komiczne i tragiczne, winia w celi. Dopiero po jakim czasie zacza mnie przygniata ponura nowo tego wszystkiego. Trywialne doznanie - wszystkie najgbsze doznania s trywialne, co najwyej mona znale oryginalniejszy sposb ich wyraenia - e waciwie nic nie wiemy o czym, czego sami bezporednio nie przeylimy. Wspczucie to jednak do poda rzecz. Chobym si nie wiem jak stara wspczu - nic z tego nie wychodzi. Jak to byo, Ev, kiedy bya chora, kiedy wiedziaem, e leysz tu obok na stole operacyjnym? Chciaem cierpie razem z tob ale nie mogem si skupi; wprawdzie najchtniej sam bym siebie pobi za t moj nieczuo, a jednak myli czepiay si tego czy tamtego, jakich nieistotnych rzeczy, bd czego, co dotyczyo mnie - w istocie wic nie wspcierpiaem. Jak mogem wiedzie wczeniej, co to wizienie, co to cela? Dopie ro w chwili zatrzaskiwania drzwi, opadania zasuwy zacza wnika we mnie ta wiedza i porazia jakim trudnym do nazwania niepokojem. W tym momencie osiem dni zamienio si w 192 godziny, puste godziny w klatce. I ju mnie odtd nie opucio poczucie, e czas niemiosiernie si wlecze. Przytaczajce godziny stay si prawdziw udrk tych dni. I nad stoem, na tekturze, regulamin wizienia policyjnego - bez okularw nie zdoam go odcyfrowa. A moe jednak. Przecie mona go zdj, mona przej z t kartk w dogodniejsze miejsce, mam czas. Ze bdzie dugo trwao - tym lepiej. Rozbol mnie oczy od wpatrywania si w rozpywajce si litery - oczy bd mogy wystarczajco dugo odpoczywa. Odcyfrowywanie zajo mi kilka godzin. Chodziem z t kartk po celi, cigle robiem przerwy, cigle szukaem moliwie najlepszego owietlenia, zastanawiaem si nad kadym zdaniem dugo i dokadnie. Pierwsze z nich brzmiao nastpujco: Winiom zabrania si uywania niemieckiego pozdrowienia. Potem nastpowa porzdek dnia. O godzinie szstej pobudka. Do sidmej cela ma by posprztana. niadanie. O 11.30 obiad, o 5.30 kolacja. Z ka wolno korzysta wycznie midzy dziewitnast a szst. Nastpnie: Podczas spaceru na wieym powietrzu zabrania si jakichkolwiek rozmw. Znakomicie, bd mg spacerowa na wieym powietrzu - atrakcja, yk wieego powietrza. Dalej: Podania do naczelnika wizienia naley skada za porednictwem stranikw. Znakomicie, bd wic mg zoy podanie, eby oddali mi okulary i ksik; byem przecie tylko w areszcie, nie w wizieniu, to przecie pomyka podrzdnych urzdnikw. Obie nadzieje okazay si ponne, ale yem nimi przez jaki czas, dziki

czemu pomogy mi przetrwa pocztek. Nie byem na spacerze w cigu tych 192 godzin ani raz, zoenie podania przez stranika te okazao si niemoliwe. Stranicy - zmieniajcy si dwa, trzy razy policyjni wachmistrzowie; starzy i modzi; mrukliwi, prostaccy, obojtni, nieomal uprzejmi; oczywicie kady z nich by w gruncie rzeczy i przede wszystkim dozorc. aden z nich nie by brutalny ani szczeglnie nieludzki, ale kady by nieprzystpny, kady stara si jak najmniej zadawa z winiem, w adnym razie nie uczyni nic wicej ponad przewidziane regulaminem niezbdne minimum. Drzwi do celi nigdy nie byy szeroko otwarte - uchylay si, po czym natychmiast je zatrzaskiwano. Wic tylko par razy udao mi si w por zawoa: Panie wachmistrzu. A odpowiedzi na moj prob? Za pierwszym razem: To trzeba zrobi na pimie, niech pan spyta o to jutro rano, teraz jest za pno. Za drugim razem: Podania pisze si w poniedziaek. Za trzecim razem: Skoro odebrali panu na dole, to ja nie mog panu niczego odda. Za czwartym razem (mczyzna z bardzo agodn i inteligentn twarz): Musz si nad tym zastanowi. Po chwili wrci, przynis Freiheitskampf: Chce pan przeczyta? - Bez okularw nie dam rady, panie wachmistrzu. Zabra wic gazet i zamkn drzwi. Za pitym razem (to by jaki szczeglny zrzda): Zamiast pozamiata cel, zgasza pan yczenia; wizienie to nie miejsce na yczenia. - Ale panie wachmistrzu, ja przecie jestem w areszcie. - To wszystko jedno. Jest pan w wizieniu, wic nie s panu potrzebne okulary. Obudziem si z jeszcze wikszym ciarem na duszy ni poprzedniego dnia. Nie bd si dzisiaj broni przed nicoci bd zadowolony, jeli uda mi si spdzi dzie zupenie bezmylnie, w letargu. Ale potem cakiem nieoczekiwanie nastpia zasadnicza zmiana. Zmienia si cakowicie moja sytuacja, zmieni si mj nastrj. Za czowiekiem, ktry roznosi kaw, sta stranik. To on otwiera i zamyka cel. By to ten sam funkcjonariusz, ktry par dni temu wrzasn przez okienko, ebym si wynosi. Jedyny, ktry w minionych dniach potraktowa mnie brutalnie. Chce pan, eby pana ogolili? spyta. Tak, chtnie. Ju na sam myl, e pozbd si brody, poczuem rado. Dziao si jednak co dziwnego. Stranik bowiem, zamiast zatrzasn drzwi, przyglda mi si bacznie przez par sekund. Pan jest... pan by profesorem Politechniki - za co pan tu waciwie siedzi? - Zaciemnienie. To pewnie jako roztargniony profesor musia pan wczeniej par razy zapaci kar? - Nie, nigdy, to byo jedyne niedopatrzenie w cigu ptora roku. - Niemoliwe. Przerwa. Ach, pan pewnie nie jest Aryjczykiem? Sprawia wraenie niemal zakopotanego. Spontanicznie wykorzystaem szans: Panie wachmistrzu, profesorowi strasznie ciko chodzi tutaj tak w kko bez jakiegokolwiek zajcia. Trwa to ju cztery dni. Zabrali mi ksik i okulary. Ale gdybym mia chocia owek i troch papieru... - Ma pan przecie rozmyla o swoich grzechach. mia si, gdy to mwi. Potem wycign z kieszeni krciutki owek i obejrza go. Zastrugam go i przynios kartk papieru. Rzeczywicie przynis obie te rzeczy. Mj wiat zmieni si w okamgnieniu. Zmieni si rwnie mocno jak wtedy, gdy zatrzasny si za mn drzwi wizienia. Wszystko znowu pojaniao, ba, zrobio si niemal jasno. Uwiadomiem sobie nagle, e dzisiaj, w pitek w poudnie, osign pmetek. Caa pierwsza poowa odsiadki za mn. Jeszcze tylko cztery dni, wic nic strasznego, skoro mog robi niemal to samo, co w domu. Par hase zdoam zanotowa i bez okularw. Mona w ten sposb odwali spory kawa roboty. A jeli nic mi nie przyjdzie do gowy - no przecie pamitam jeszcze zabawy z lipskich czasw: ukadanie sw z jednego wyrazu podstawowego, gr w nazwy geograficzne. Przez cae przedpoudnie nie potrzebowaem uywa owka; wystarczyo mi samo snucie planw, sama wiadomo, e go posiadam. Wyrzuty sumienia z poprzedniego dnia wyranie osaby, ba, waciwie zupenie znikny. Za cztery dni znowu bdziemy razem - sporo da si jednak naprawi. Okolicznoci agodzce i przebaczenie te przecie co znacz wic moe jednak wczoraj zbyt czarno wszystko sobie przedstawiem. Rwnie po obiedzie nie od razu signem po owek. Golenie byo bowiem duym wydarzeniem, atrakcyjnym i zajmujcym. Cieszyem si nie tylko z tego powodu, e pozbd si dokuczliwej szczeciny, cieszyem si, bo cae to zdarzenie byo kolejn okazj do wzbogacenia dowiadcze. Najpierw musiaem zej na d, do hali wejciowej, eby mi wydali 15 fenigw z mojej

zdeponowanej portmonetki. Na fryzjera. Potem trzeba byo wej na czwarte pitro, gdzie na galerii pracowali mistrz i pomocnik. Dawno si tyle nie nachodziem. Nigdy te jeszcze nie ogldaem wizienia tak dokadnie. My, klienci i zarazem winiowie (nieliczni w strojach wiziennych, wszyscy bez szelek i konierzykw - tylko ja miaem konierzyk, uparem si, eby go nosi), stalimy jeden od drugiego w dwumetrowych odstpach, oparci o cian. Nie wolno byo rozmawia midzy sob nie wolno byo podchodzi do porczy, ale mona byo obserwowa nieustanny ruch w budynku. Najwysze pitro przeznaczone byo dla kobiet; przechadzay si po nim krzepkie straniczki; to tam kierowaa si wikszo spojrze. Mona te byo przyjrze si stojcym najbliej wspwiniom (nie zauwayem fizjonomii zbrodniarza, nie miaem wraenia, e jestem w zym towarzystwie). Tak, niewtpliwie, wszystko to byo spor odmian byo yciem. I nic nie miabym przeciwko temu, gdyby kolejka stojcych przede mn mczyzn bya dusza. Znowu, jak przed paru dniami, pomylaem: kino. Przypomniaa mi si teoria Addisona. e przyjemno z ogldania dramatu polega na przeywaniu czego strasznego, samemu czujc si bezpiecznym. Niegdy wydawao mi si to komiczno-trywialnym wypaczeniem katharsis, ktra - przeciwnie - zakada utosamienie si, prawdziwe wspprzeywanie. Teraz uznaem, e Addison mia chyba jednak troch racji. Dopiero pnym popoudniem signem po owek. Moja pierwsza notatka bya bardziej patetyczna i dusza ni wszystkie nastpne. Dziki owkowi wydobywam si z pieka minionych czterech dni z powrotem na ziemi. Potem poprzestawaem na notowaniu pojedynczych sw. Ale podarowana przez wachmistrza biaa kartka wystarczya tylko na pitek. Signem wic po papier, ktry lea przy klozecie. By cienki, ty i wchania owek do tego stopnia, e pismo stawao si (przynajmniej miejscami) nieczytelne. To oznaczao powane ograniczenie moliwoci skracania sobie czasu. Ale i tak, i to ju wkrtce, straciem t moj niezachwian pewno, e dziki owkowi czas naprawd bdzie mi szybciej upywa. I nawet dzisiaj, kiedy wracam myl do tamtych dni, nie potrafi z ca pewnoci powiedzie, czy druga poowa pobytu w areszcie mina mi szybciej ni pierwsza. Niewtpliwie, w pitek, a i jeszcze przez par godzin w sobot, uczucie swoistego wybawienia wci byo we mnie jako tako obecne. Notowaem. Tak oszczdnie i tak zwile, jak tylko potrafiem. Coraz staranniej dobieraem hasa, szukajc moliwie najtrafniejszych i najpojemniejszych, nim zdecydowaem si przyoy drogocenny ogryzek do papieru. Nie byem pewien, czy stranik zechce zastruga owek. Rwnie dobrze moe mi go chcie odebra, nie mam pozwolenia na przybory do pisania. Notowaem zdarzenia minionych dni. Ale nie potrafiem ju sobie wszystkiego dokadnie odtworzy. To, co miaem za sob przypominao nie rozczonkowan pen udrki wieczno.

27 lipca, niedziela Marsz w gb Rosji zosta zdaje si zatrzymany. Wszyscy co wiedz albo plotkuj na temat cikich strat niemieckich. Komunikat Wehrmachtu (LTI) jest oszczdny i nietriumfalny. Nowe zarzdzenia dotyczce emigracji do USA135. Nasz affidavit (ju drugi!) traci wic wano. Nowa procedura oznacza, e w zasadzie nie bdzie mona, w jakim dajcym si przewidzie czasie, wyjecha. Nam to na rk. Koniec rozterek i waha. Los o wszystkim zadecyduje. Podczas wojny nie bdziemy mogli wyjecha, a po wojnie nie bdziemy potrzebowali, wszystko jedno, czy j przeyjemy czy nie.

135

Oprcz staych ogranicze moliwoci emigracyjnych dla ydw, 28 sierpnia 1941 RSHA (Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy) wyda zarzdzenie, w ktrym m.in. stwierdzono: Reichsfhrer SS i szef niemieckiej policji zarzdzili, e naley natychmiast przeszkodzi emigracji ydw.

Obwieszczenie o konfiskacie maszyn do pisania. Zdaje si, e dotyczy, przynajmniej na razie, firm, nie osb prywatnych. Ale ydowska wasno prywatna... Bdzie tak jak ze witej pamici samochodem. Kto zobaczy u mnie maszyn i nastpnego dnia ju jej nie bdzie. To byaby, to bdzie dua strata. Kto odczyta moje pismo?

15 sierpnia, pitek Od tygodni taka sama sytuacja. Wedug komunikatw wojskowych ogromne sukcesy na wschodzie, milion jecw etc., bitwa pod Smoleskiem, teraz Ukraina, Odessa - Rosjanie ponosz klsk za klsk. Jeli jednak wzi pod uwag to, co mwi ludzie - ydzi, ale i Aryjczycy (na przykad dentysta Eichler) - trzeba by uzna, e sytuacja Niemiec jest krytyczna, totalne zwycistwo nad Rosj przed zim nierealne, przetrwanie zimy przy braku surowcw praktycznie niemoliwe. Kto ma racj? Jeli o mnie chodzi, nie ywi zbyt wielkich nadziei. Pewnie dzieje si tak z powodu do marnego samopoczucia. Zmczenie i dokuczajce serce. Rwnie dolegliwoci spowodowane wiekiem i stanem pcherza. Oraz kopoty finansowe. - Poprawiam w limaczym tempie, adnych innych prac.

22 sierpnia, pitek LTI. Blitzkrieg - wojna byskawiczna, Vernichtungsschlacht - bitwa wyniszczajca - sowa o waciwociach superlatywu: wojna i bitwa to ju za mao. Do tego mania wielkoci na punkcie liczb. Pani Paul, ktrej drugi czy trzeci m by ydem, teraz rozwodzi si z trzecim czy czwartym, opowiada zrozpaczona, e jej matka - 89 lat - wykazuje objawy starczego obdu. Nie mog jej odda do szpitala, bo j tam zabij. Czsto si teraz syszy o zabijaniu udzi umysowo chorych w zakadach leczniczych.

2 wrzenia, wtorek przed poudniem Natomiast my jestemy w do ponurym pooeniu. Dodatkowe pienidze, ktre przychodz z banku (bardzo si przydaj, uzupeniaj limit), bd przychodzi tylko do 1 listopada. Co potem? Martwi si tym dzie w dzie. - Posiki w restauracjach coraz skromniejsze i coraz drosze; gotowanie w domu moliwe ledwie raz, dwa razy w tygodniu. - Prbuj tumi strach. Nastrj, mj i w domu ydowskim, zmienia si z dnia na dzie, niemal co godzin. Anglia zaja Iran. Rado. Turcja opowiada si po stronie Niemiec? Przygnbienie. Prowadzi si statystyk, ile osb mwi w sklepach Heil Hitler, a ile Dzie dobry. Podobno Dzie dobry sycha czciej. U piekarza Zscheischlera pi kobiet powiedziao Dzie dobry, dwie Heil Hitler. Rado. U lsnera wszyscy mwili Heil Hitler. Przygnbienie. Wczoraj Ktchen Sara bardzo uradowana. Pielgniarka z NSV136 powiedziaa jej na przystanku tramwajowym: Rosjanie wysadzili elektrowni na Dnieprze, poudniowa Ukraina stoi pod wod, utono tysice Niemcw. Nie pisz o tym w gazetach, pisz tylko o rosyjskich jecach... Wojna jest przegrana... Znam nastroje, spotykam przecie sporo ludzi. Do widzenia, askawa pani. Powiedziaa Do widzenia, nie Heil Hitler - pielgniarka NSV! Rado. Ale pniej czytam w gazecie: ofensywa na kierunku leningradzkim. Przygnbienie. Itd., itd.

136

NSV - Nationalsozialistische Volkswohlfarth (Narodowo-socjalistyczna Opieka Spoeczna). Na podstawie ideologii nazistowskiej jedynie osoby politycznie, rasowo i genetycznie waciwe maj prawo do poda o uzyskanie wiadcze opiekuczych. Wskutek dziaalnoci NSV inne (niekontrolowane przez nazistw) stowarzyszenia opiekucze (Czerwony Krzy, Caritas, Misja Wewntrzna) stopniowo utraciy samodzielno.

15 wrzenia, poniedziaek Opaska dla ydw, czyli, jak si okazuje, gwiazda Dawida, bdzie obowizywa od 19 IX. A do tego zakaz opuszczania terenu miasta. Starsza pani Kreidl pakaa, pani Vo dostaa ataku serca. Friedheim uwaa, e jest to, jak na razie, najciszy cios, ciszy ni przymusowa danina majtkowa. Czuj si zdruzgotany, nie mog odzyska rwnowagi. Eva, ktra obecnie lepiej si porusza, chce przej ode mnie zaatwianie wszystkich sprawunkw. Ja miabym wychodzi z domu tylko o zmroku, na par minut. (A gdy spadnie nieg i bdzie lisko? Moe do tego czasu publiczno zobojtnieje albo che so io?137) -Uzasadnienie w gazecie: Wojsko dowiadcza, jak okrutny etc. jest yd i jego bolszewizm, trzeba wic pozbawi tutejszych ydw jakiejkolwiek moliwoci kamuflowania si i oszczdzi czonkom wsplnoty narodowej wszelkich z nimi kontaktw. -Uwaa si, e prawdziwym powodem jest strach przed krytyk ze strony rodowisk ydowskich, poniewa sprawy na wschodzie ukadaj si le, albo co najmniej utkny w miejscu. Oraz: e rzdz zwolennicy terroru, ludzie Himmlera, poniewa na wschodzie sprawy ukadaj si le.

18 wrzenia, czwartek wieczorem Dostarczyli nam wczoraj, po 10 fenigw za sztuk, gwiazd ydowsk. Czarna na tym materiale, w rodku Jude literami przypominajcymi hebrajskie. Wielkoci doni. Mamy j nosi od jutra, 19 IX, na lewej piersi. Z omnibusu korzysta ju nie wolno, tramwajami moemy jedzi wycznie na przednim pomocie. - Wszystkie sprawunki, przynajmniej na razie, bdzie zaatwiaa Eva. Zamierzam wychodzi, ale tylko po to, eby zaczerpn troch powietrza, i wycznie pod oson ciemnoci. Dzisiaj ostatni raz wyszlimy wsplnie za dnia. Najpierw polowanie na papierosy, potem tramwajem (miejsce siedzce!) do Loschwitz przez wiszcy most, a stamtd prawym brzegiem, nad sam rzek, w kierunku miasta, a do lenego zameczku. Nigdy, przez cae 21 lat, nie szlimy t drog. aba bardzo wezbraa. Pynie szeroko, cicho i wartko. Tu i wdzie opary mgy. W parkowych ogrodach, za wysokimi murami, opadaj licie, kwitn jesienne kwiaty. Pierwszy kasztan spad - i pk - tu obok naszych stp. Czuem si tak, jakby to by mj ostatni spacer, ostatnia chwila wolnoci przed dugim (jak dugim?) uwizieniem. I to samo uczucie pniej, gdy jedlimy w Lwenbru na Moritzstrae. Kiedy mieszkacy domu wzajemnie si odwiedzaj, dzwoni do drzwi trzy razy. Specjalnie, eby nie trzeba si byo ba. Zwyky dzwonek moe przecie oznacza policj.

20 wrzenia, sobota Wczoraj, gdy Eva przyszywaa ydowsk gwiazd, ogarna mnie szalona rozpacz. Eva te jest nerwowo wykoczona. Jest blada, ma zapadnite policzki. (Zwaylimy si przedwczoraj, pierwszy raz od paru lat. W lekkim ubraniu Eva way obecnie 56 kilogramw, o trzy mniej ni w brukwian zim 1917 - a waya ju kiedy 70 kilogramw. Ja wci jeszcze 67 kilo - przedtem 75.) Powiedziaem sobie, e musz si zachowywa jak kierowca po wypadku samochodowym: natychmiast znowu za kierownic! Wczoraj tylko krtki spacer z Ev, i to dopiero gdy zrobio si zupenie ciemno, po kolacji. Dzisiaj jednak koo poudnia poszedem do kupca lsnera na Wasaplatz i przyniosem wod sodow. Kosztowao mnie to sporo wysiku. No, a tymczasem Eva nieustannie albo robi zakupy, albo stoi przy garnkach. Cae nasze ycie ulego zmianie, i wszystko spado na Ev. Jak dugo wytrzymaj t zmian jej nogi? - Odwiedzia pani Kronheim. Ta jechaa gdzie wczoraj tramwajem - na przednim pomocie. Motorniczy spyta j, czemu nie siedzi w wagonie. Pani Kronheim jest maa, szczupa, przygarbiona,

137

(w.) Czy ja wiem?

zupenie siwa. Powiedziaa, e jej nie wolno, e jest ydwk. Motorniczy uderzy pici w tablic rozdzielcz: Co za podo! Marna pociecha.

9 padziernika, czwartek, pod wieczr 60 lat. Vieillard138. Nigdy tak naprawd nie wierzyem, e doyj tego dnia, zwaszcza e Berthold i Wally zmarli majc tylko 59. Przeywam te urodziny w marnym nastroju. W normalnych czasach czczono by mnie i honorowano, a teraz nosz gwiazd Dawida. I w dodatku, akurat dzisiaj, caa gazeta to jeden wielki krzyk triumfu: Przeamanie rosyjskiej obrony na kierunku moskiewskim jest istotnym, faktycznym i zupenym zniszczeniem Rosji sowieckiej.

13 padziernika Szewc na Habsburger, nie, na Planettastrae: Prosz pana, nieche teraz przychodzi paska maonka. Cech nam surowo zabroni pracowa dla pastwa - powinien si pan zwrci do ydowskiego szewca. Ale pan jest przecie moim starym klientem. Odmroenie doni, ktre dokuczao mi poprzedniej zimy, znowu ju teraz wrcio, i to w bardziej dolegliwej formie.

25 padziernika, sobota Coraz bardziej wstrzsajce informacje na temat wywzki ydw do Polski. Niemal niczego nie wolno im byo zabra. Tysice wywiezionych z Berlina do odzi (Litzmannstadt). Czy i kiedy zaczn deportowa z Drezna? Cigle wisi to nad nami. - W Rosji wci trwa niemiecka ofensywa, mimo e zacza si ju zima. Najnowsza wersja: Po ostatecznym pokonaniu Sowietw, mniej wicej na wiosn, dojdzie u nas do puczu militarno-prawicowego; nowy rzd wypracuje dobry, kompromisowy pokj z Angli. Nie potrafi w to uwierzy. Ani ze strony Niemiec, ani ze strony Anglii nie wida do tego powodu. (Z niemieckiego punktu widzenia: komunici; z angielskiego - c to za gwarancja: silne i autorytarnie rzdzone Niemcy?) Jednym z tych, ktrzy tak myl - serdecznie sobie tego yczy - jest Ludwig Vo, szwagier naszej Ktchen, nadreczyk, emerytowany dyrektor katolickiego gimnazjum (znowu przyjecha). Nie cierpi Hitlera, ale rwnie mocno nie cierpi Anglikw. Oni w 1919 szpicrut przeganiali nas z chodnika. Niewola pod rzdami Churchilla byaby chyba jeszcze gorsza ni pod rzdami Hitlera. No, ale tak zupenie nietknity to jednak pan Ludwig Vo nie jest. Sprawio mu na przykad rado zestawianie swojego Ahnenpa. (Ahnenpa: LTI.) Wci zadaj sobie pytanie: kto spord aryjskich Niemcw rzeczywicie nie jest skaony narodowym socjalizmem? Zaraza szerzy si we wszystkim. A moe to nie zaraza, tylko niemiecka natura.

27 padziernika, poniedziaek Najnowsze ciosy: Kartki na wyroby tytoniowe, wycznie dla mczyzn, ydzi nie dostaj. Tak wic jestemy zupenie zaatwieni. W Ev ugodzi to mocniej ni we mnie. Od tygodni paliem ju herbat z lici jeynowych, przyzwyczaiem si. Cygaretki te, owszem, ale tylko wyjtkowo. Natomiast Eva, przynajmniej dotychczas, wci jeszcze napeniaa papierosy w poowie tytoniem i tylko w poowie
138

(fr.) Starzec.

herbat. Daem jej nawet moje ostatnie porcje tytoniu fajkowego. - A wczoraj, w niedziel - Eva wanie skoczya mi obcina wosy - przyszo pismo z Gminy ydowskiej: w poniedziaek i w czwartek bd odbiera maszyny do pisania. Nerwowa dyskusja, czy maszyna mogaby by wasnoci Evy; co stanowi jej wasno prywatn czy obowizuje podzia majtku czy wsplnota majtkowa.

31 padziernika, pitek Po maszyn do pisania przyszli ju we wtorek. Bardzo to byo dla mnie przykre, bo nie sposb jej przecie zastpi. Postanowiem, e II tom Curriculum bd pisa rcznie w zeszycie - moe uda mi si skoczy do Nowego Roku, albo do 12 II 42 (12 II 39 zaczem) - a potem sprbuj poyczy od kogo maszyn. - Przykre byo dla mnie take i to, e Eva znowu nie bardzo wierzy w moj obrotno: sama posza jeszcze raz do Gminy, eby domaga si zwrotu maszyny - jej prywatnej, aryjskiej wasnoci.

1 listopada Przedwczoraj po raz pierwszy troch mnie zaczepiano. To byo na Chemnitzerplatz, grupa gimnastyczna Pimpfw. yd, yd! Krzyczc, biegn w kierunku mleczarni, do ktrej wchodz. Jeszcze za drzwiami sysz ich okrzyki i miechy. Gdy wychodz, stoj w szeregu. Spokojnie patrz na ich dowdc. Nie pado ani sowo. Dopiero gdy ich minem, usyszaem za sob, ale niegono, jeden, dwa gosy: yd! - Par godzin pniej byem u ogrodnika Langego po piasek dla Muschela. Starszy robotnik: Hej, kolego, znasz Herrschmanna? - Nie? -Te jest ydem, dozorc jak ja. Chciaem ci tylko powiedzie, eby si nie przejmowa gwiazd, wszyscy jestemy ludmi, a ja i dobrych ydw znam. Trudno uzna taki sposb pocieszania za szczeglnie sympatyczny. Ale ktre z tych zachowa lepiej oddaje prawdziwy vox populi? Dzisiaj ponaglajca kartka od Sumanna. Pewnie czyta jakie alarmistyczne doniesienia o deportacjach. Pisze, e powinienem, i to natychmiast, ponownie zacz si stara o wyjazd do USA, e on mgby rozpocz dziaania majce na celu uzyskanie zgody na tymczasowy pobyt w Szwecji, jeli spenione bd wszystkie warunki wymagane przez USA. Odpisaem mu byskawicznie, e nie ma teraz adnej moliwoci wyjazdu. Syszelimy, i to naprawd z rnych stron, e Niemcy wprowadziy wanie cakowity zakaz emigrowania. A zreszt musiaoby upyn mnstwo czasu, nim udaoby nam si speni nowe warunki postawione przez Amerykanw. Nie, musimy tu czeka na nasze przeznaczenie.

24 listopada, poniedziaek wieczorem Pani Reichenbach opowiadaa - Reichenbachowie byli wczoraj gomi naszymi i Ktchen - e jaki pan ukoni si jej w drzwiach sklepu. Czy si aby nie pomyli co do osoby? - Nie, nie znam pani, ale teraz czciej bd si pani kania nieznani ludzie. Stanowimy grup kaniajcych si gwiedzie ydowskiej.

28 listopada, pitek Lissy Meyerhof nieoczekiwanie znalaza si na licie przeznaczonych do wysiedlenia. Meble zajte do zlicytowania, termin transportu (do Polski albo Rosji) wyznaczyli na 27 listopada, w ostatniej chwili przesunli, podobno na stycze. Czowiek yje w niepewnoci. Nie wie si ani kogo bd wywozi, ani kiedy, ani dokd. Codziennie nadchodz wiadomoci z najrozmaitszych miast: odjedaj due transporty, wstrzymali akcj, znowu odjedaj, z szedziesiciolatkami, bez szedziesiciolatkw -

wyglda to na jakie nieskoordynowane dziaania. Monachium, Berlin, Hanower, Nadrenia... Wojsko potrzebuje pocigw, wojsko zwalnia pocigi... Wszystko si cigle zmienia, ludzie czekaj z dnia na dzie. - Dzisiaj pilne pismo z Reichsvereinigung: Kto ma odznaczenie wojenne? Czy to ma chroni przed wysyk? Musz si zgosi do izby odzieowej gminy izraelickiej, zoyem bowiem podanie i przydzielono mi trzy pary uywanych skarpet. Eva traci p dnia na wdrwki po hali targowej i sklepach. Kopot z zakupem artykuw ywnociowych, ziemniakw. Zreszt w ogle niczego nie ma: garnkw (nigdzie, nie do zdobycia), emaliowanych miednic, chromowanych noy, fajansowych kubkw do kawy, gbokich talerzy. Absolutny brak papieru toaletowego. Niepokj za granic z powodu deportacji musi by bardzo duy: Lissy Meyerhof i Caroli Stern otrzymay od krewnych z USA - telegraficznie, wcale o to nie proszc - kubaskie wizy tranzytowe. Ale to na nic; strona niemiecka nie wydaje paszportw. (Wedug innego rda: wydaj osobom powyej szedziesitego roku ycia. adnej pewnoci, codziennie jakie zmiany.) Cf. te kartka Sumanna do mnie. Znowu si nad tym zastanawialimy. Rezultat jak zawsze: zostajemy. Jeli wyjedziemy uratujemy ycie, ale ju do koca bdziemy ebrakami zalenymi od krewnych. Jeli zostaniemy narazimy ycie, ale zachowamy szans, e pniej bdziemy mogli godnie y. Pociech w tym wszystkim jest fakt, e to czy wyjedziemy, czy nie, prawie wcale nie zaley od nas. Wszystko zaley do losu, mona wic, nawet o tym nie wiedzc, dziaa na wasn zgub. Gdybymy np. na wiosn przeprowadzili si do Berlina, prawdopodobnie teraz siedziabym ju gdzie w Polsce.

4 grudnia, czwartek rano Dziennik musi znikn z domu. Wczoraj Paul Kreidl przynis wiadomo, e w drodze jest ju oklnik: Inwentaryzacja sprztw domowych. To oznacza konfiskaty, by moe rwnie wywzk. Zaraz po przekazaniu owiadczenia inwentarzowego naley spodziewa si w mieszkaniu rewizji. A zatem Eva bdzie musiaa przewie moje dzienniki i manuskrypty do Annemarie. Niewykluczone, e trzeba bdzie w ogle zrezygnowa z prowadzenia dziennika.

12 grudnia, pitek przed poudniem Wczoraj, 11 XII 41, Niemcy wypowiedziay wojn USA. Dowiedzielimy si o tym dopiero dzisiaj rano (od pani Ludwig, katolicko-aryjskiej gospodyni dra Friedheima, gdy zeszlimy do piwnicy po wgiel). Ale ju wczoraj bralimy to pod uwag, bo Hitler zwoa Reichstag w celu przyjcia owiadczenia rzdowego, a w wieczornej gazecie pisali o aresztowaniach, i to zarwno Niemcw w USA, jak i obywateli Stanw Zjednoczonych w Niemczech.

31 grudnia, roda Rsum. Praca: wojenna cz Curriculum, od Alphonsschule do koca wojny, poowa wycznie w manuskrypcie (cf. 27 XII) oraz fragment dotyczcy pobytu w wizieniu. -Cay rok niczym w wizieniu; dusze spacery latem nie zawsze byy moliwe; sytuacja stawaa si coraz trudniejsza i niebezpieczna. 3000 marek, prezent od Georga, w znacznej czci stracone. (Raty po 200 marek; dostaem 1400, potem zarekwirowali konta emigrantw; z tych 1400 co najmniej 600 poszo na podatki.)

Najciszy cios, ciszy ni tydzie wizienia latem: gwiazda ydowska, 19 IX 41. Odtd cakowicie wyczony. Eva zaatwia wszystkie sprawunki. W poudnie jada przewanie w miecie, sama, a wieczorem gotuje dla nas. Mnie przypady prace domowe, zmywanie, szorowanie garnkw. Czasem wychodz po zakupy na Chemnitzer Platz. Caymi dniami siedz w domu. - Mniej wicej od miesica wyrana zmiana sytuacji na froncie i rosnca nadzieja. Powiedziaem te, e by to najstraszniejszy dla nas rok. Straszny z powodu naszych przey, straszniejszy z powodu nieustannego zagroenia, najstraszniejszy z powodu cierpie, ktre widzielimy (wysiedlenia, morderstwa), ale e jednak koniec roku przynis nieco otuchy. Cytowaem szeroko: nil inultum remanebit139. A jako adhortatio140: Ostatnie cikie pi minut - gowa do gry!

1942
12 stycznia, poniedziaek (Najnowsza skrytka pocztowa: koperta z napisem Enveloppe, Liryka V. Hugo141). To by taki szok, e dopiero dzisiaj mog o tym napisa; przez par dni pracowaem przy Curriculum, prbowaem si otrzsn i odzyska rwnowag. Czwartek po poudniu, godzina czwarta, 8 stycznia, wracam szesnastk z zakupw na Chemnitzer Platz, stoj na przednim pomocie. Przy Sdzie Krajowym, jak zwykle, co niemiara wsiadajcych. Tu przed dworcem obraca si do mnie stojcy obok mody mczyzna - regularne rysy twarzy, zimne szare oczy - i mwi cicho: Wysiada na nastpnym przystanku. Zupenie mechanicznie, bo przecie tam si wanie przesiadam, odpowiadam: Tak. Dopiero przy wysiadaniu przychodzi mi do gowy, e to jednak dziwne. Ale czekam na 14. A on stoi ju obok mnie: Skd pan jedzie? Dokd pan chce jecha? Prosz i ze mn. Nawet nie zapytaem o legitymacj. Gdy szlimy, powiedzia: Policja pastwowa. Chce pan zobaczy moj legitymacj? - Nie tutaj. Naprzeciwko dworca, od strony HoheStrae, tam gdzie zwykle parkowaem, pomidzy hotelami stoi duy biurowiec. (Wic to jest ta siedziba gestapo, o ktrej opowiadaj takie straszne historie.) Mj hycel powiedzia do jakiego kolegi, ktry akurat nadszed z naprzeciwka: Ten tu pta si po tramwaju w godzinach szczytu, musz si nim zaj. A do mnie, zreszt cakiem spokojnie, nie podnoszc gosu: Niech pan tutaj czeka, za tymi schodami. Staem tak kilka minut. Z trudem oddychaem. Wci ta sama myl: Kiedy ci wypuszcz? Jaki czowiek, ktry przechodzi obok, wrzasn na mnie: Obrci si! (Syszaem ju o tym twarz do ciany!). Po jakim czasie zjawi si ten mj hycel i da znak, ebym wszed po schodach. Znalazem si w bardzo duym pomieszczeniu biurowym, w gbi by jeszcze jeden pokj, co w rodzaju salonu z nakrytym stoem. Przejrza mj portfel, obejrza zawarto teczki. Czym si pan zajmuje? - Pisz ksik. - Przecie nigdy nie bdzie pan jej mg opublikowa. - Jutro idzie pan do pracy. Goehle-Werk (Zeiss-Ikon)142. - Choruje pan na serce? Byem chyba bardzo blady i z trudem mwiem, brakowao mi powietrza. Przynajmniej do tej pory traktowa mnie niemal bez zarzutu. Ale zjawi si jaki inny policjant, moe wyszy rang. redniego wzrostu, brzowe, szydercze oczy. Mwi do mnie per ty. Zabieraj te swoje graty ze stou (chodzio o teczk i kapelusz). Za

139 140

(ac.) Tu w znaczeniu: Nic nie pozostanie bez kary. (ac.) Zachta, podnieta. 141 Klemperer przechowywa nowe strony dziennika ukryte w tomach liryki Victora Hugo, zanim jego ona wywioza je do Pirny w bezpieczne miejsce. 142 Nalece do koncernu zbrojeniowego Zeiss-Ikon AG drezdeskie zakady Goehlego produkoway zapalniki czasowe do granatw i otrzymyway od gestapo ydw jako si robocz.

kapelusz. Taki przecie macie obyczaj. Tam gdzie stoisz, jest uwicona ziemia. - Ja jestem protestantem. - Co takiego? Ochrzczony? No, zwyka maskarada. Ty, jako profesor, musisz przecie zna ksik tego, jak mu tam... Levysohna. Wszystko tam jest opisane. Jeste obrzezany? To nieprawda, e to przepis higieniczny. Wszystko jest w tej ksice. - Ile masz lat? - Co, dopiero szedziesit? Czowieku, musiae niele szale, e tak zdrowie zharata. - Co tam rusza tymi swoimi apskami? Pewnie co zwdzi. Wypakuj teczk. Musiaem jeszcze raz wszystko pokaza. Chleb, p litra mleka w butelce... Pene mleko. - Ale nie, to chude mleko. - Pene mleko! - No jake, przecie chude. Wycigam trzy kawaki ciasta. - Dobrze wyglda! - P funta herbaty jeynowej. (Do palenia!) - Po co tyle za jednym razem, moesz przecie codziennie to kupowa. - Kto wygra wojn? My czy wy? - Co pan przez to rozumie? - No jak to, przecie codziennie modlicie si o nasz klsk - do Jahwe, tak si bodaj nazywa. To jest przecie ydowska wojna. Adolf Hitler tak powiedzia (patetycznie, krzyczc:) a jeli Adolf Hitler tak powiedzia, to tak jest! - Dlaczego kupujesz na Chemnitzer Platz? - Mieszkalimy tam przedtem. - Kupujesz tam, bo tam ci daj wicej. Ale to si skoczy. Jutro zameldujesz si ze swoimi kartkami u najbliszego kupca. eby si tu wicej w tramwaju nie pokazywa. Moesz chodzi pieszo. A jak ci jeszcze raz tutaj spotkamy, to wyldujesz. Dobrze wiesz, gdzie. Zrozumiano? Powiedziaem tylko: Tak. Poszed sobie. Ten mj hycel sta w kcie, cichy i ponury. Czy mog i? Szed ze mn a do schodw, a na koniec powiedzia: Jakby pan nie by taki stary i rozklekotany, posalibymy pana do roboty. Dopiero na ulicy poczuem silny bl w piersiach i w lewym ramieniu. Niemniej jednak byem wolny (tak si to tutaj nazywa; a mogem znikn, i to na dugo, Ernst Kreidl siedzi ju od ponad siedmiu tygodni, albo nawet znikn na zawsze, przy pomocy jakiego zastrzyku). Bardzo powoli wracaem do domu. Do dzisiaj nie udao mi si ochon. Moje oznakowane liter J kartki zarejestrowaem na Wasaplatz. Od tamtego czasu wychodz tylko na krtkie spacery, nie opuszczam tutejszej okolicy i nawet nie zamierzam jej opuszcza. Caa ta historia, przywodzca na myl baniowe okruciestwa, nazbyt mocno mnie dotkna sw brutalnoci i szyderczym upokorzeniem. Od tamtej pory nie mog pozby si myli o mierci. Na podstawie tego, co sysz od Kreidlw i Ktchen Sary, wnosz, e podobne wypadki miay ju miejsce tu i tam. Podobno chodzi o to, eby naapa ludzi do Suby Pracy. Ale przecie mogliby to rwnie zaatwi poprzez Gmin. Myl, e raczej chc nas zastraszy i przepdzi z ulicy; by moe chc te wyledzi kupcw przyjanie nastawionych do ydw. - Jedyna pociecha: poraki w Rosji nie da si ju ukry. Paul Kreidl czyta bardzo powany artyku w Reichu - z dopiero co pokonanych Rosjan zrobi si nagle grony i dysponujcy ogromnymi rezerwami przeciwnik. Z kolei Ktchen Sara opowiadaa o porannych zwierzeniach jakiego tramwajarza. Dodawa jej otuchy, mwi, e ci okrutnicy marnie skocz e zna nastroje onierzy przyjedajcych na urlop - tak wielu jedzi rano obok niego na pomocie - oni ju nie chc dalej walczy etc., etc. Ale kto to wie, kto potrafi oceni, jak silny jest stan napicia wewntrz kraju, jak wielka jest klska na froncie. Ja ju nie mog zbyt dugo czeka. I chyba podobnie czuj wszyscy, ktrzy nosz gwiazd. Zrobio si bardzo zimno, a nasze piece nie daj sobie rady z takim mrozem - podobnie jak ubiegej zimy, tylko e jestemy gorzej odywieni i w gorszej kondycji psychicznej ni ubiegej zimy.

13 stycznia, wtorek Paul Kreidl opowiada - pogoska, ale szeroko kolportowana i uwaana za prawdziw - e pod Ryg rozstrzeliwano wysiedlonych ydw, i to caymi szeregami, tak jak wysiadali z pocigu. Kreidl boi si o swoj zamn siostr, ktra mieszka w Pradze - zostaa wyznaczona do wywzki. Daltra parte jest optymist: Rosjanie przeamali rodkow lini frontu i posuwaj si w kierunku Polski. Nie bardzo w

to wierz. W dzisiejszym komunikacie wojskowym znowu jest mowa o walkach pod Leningradem i na wschd od Charkowa, zatem Grupa Armii rodek nie moga si cofn a tak daleko. Niesamowicie duo szumu z powodu sukcesu zbirki futer. ydom futrzane i weniane rzeczy zostay po prostu zabrane. Aryjczycy musieli je oddawa dobrowolnie - dostarczyli pidziesit kilka milionw sztuk odziey. Rzekomo jest to rwnoznaczne z referendum narodowym, dowd niezachwianej wizi narodu i wojska, narodu i Fhrera etc., etc.

17 stycznia, sobota Od przedwczorajszego poudnia (czwartek, 15 I) silna ekscytacja, a waciwie odrtwienie pomieszane z hura, ja yj na zmian z ciastibe, oraz pytanie, kto na tym lepiej wyjdzie: W przysz rod zaczyna si wysiedlanie tutejszych ydw; deportacja nie dotyczy ludzi, ktrzy ukoczyli szedziesit pi at, posiadaczy EK I oraz mieszanych maestw, take bezdzietnych. Chroni mnie punkt 3 - jak dugo? Curriculum postpuje bardzo powoli. Ale trzymam si go uparcie. A chciabym te, i to bardzo, sta si kulturalno-historycznym kronikarzem obecnej katastrofy. Obserwowa a do koca i notowa, nie zastanawiajc si, czy kiedykolwiek uda si wykorzysta te notatki.

6 lutego, pitek wieczorem Dzisiaj przy odbiorze nowych kartek na mydo (zawsze na cztery miesice) okazao si, e po raz pierwszy ydzi nie dostaj myda do golenia. Czy jest go a tak mao - czy chc zmusi ydw, eby znowu zaczli nosi brody jak w redniowieczu? Mam jeszcze niewielki, zachomikowany zapas. Miejmy nadziej, e nie wpadnie podczas rewizji. I miejmy nadziej, e czowiek nie bdzie podejrzany tylko dlatego, e jest ogolony. Czy zanotowaem, e Lissy Meyerhof w swoim ostatnim licie z Berlina napisaa, i w szpitalach w gettach brakuje szczepionek przeciwko tyfusowi?

8 lutego, niedziela Wci te same rozterki. Obawa, e z powodu mojej pisaniny mog wyldowa w obozie koncentracyjnym. To znowu poczucie obowizku: powinienem pisa, to jest moje yciowe zadanie, mj zawd. I uczucie vanitas vanitatum, bezwartociowoci mojej pisaniny. W kocu nadal jednak pisz - dziennik, Curriculum. Od wczoraj jestem szczeglnie przygnbiony. - Poniewa Ev zmczya przedpoudniowa wyprawa w mrz, nieg i lizgawic, poszedem sam do Neumannw. Przez cay czas rozmawialimy na temat niezwykle brutalnej rewizji, jak u nich przeprowadzili (i u innych te). Zmotoryzowane komando, omiu mczyzn. Siadajcie na ark przymierza (kufer). Najokropniejsze wyzwiska, popychanie, bicie. Pani Neumann spoliczkowali pi razy. Wszystko przekopali. Kradli, co popado: wiece, mydo, grzejnik elektryczny, walizk, ksiki, p funta margaryny (kupiona legalnie na kartki), papier maszynowy, wszystkie rodzaje tytoniu, parasol, ordery wojskowe (Nie bd ci ju przecie potrzebne). - Gdzie pierzesz? - W domu. - eby si nie waya dawa gdzie waszej bielizny do prania! - Dlaczego wy wszyscy tak dugo yjecie? - Powiecie si, odkrcie kurki z gazem. Niestety, zabieraj take listy, adresy, wszelkie zapiski. - Na koniec ka podpisa owiadczenie, e wszystko zostao oddane dobrowolnie na potrzeby Niemieckiego Czerwonego Krzya. - Wystarczajcym

powodem do aresztowania jest stwierdzenie, e utrzymuje si kontakty z Aryjczykiem. - Aresztowali jak siedemdziesicioletni pani.

13 lutego, pitek wieczorem O szstej przyszed goniec z Gminy ydowskiej: jutro rano, o godzinie smej, mam si zgosi w Rcknitz do odnieania. To jest akurat ta praca, przy ktrej moje serce strajkuje ju po piciu minutach. Odnieanie ma trwa do wczesnego popoudnia. Nie mam te porzdnych, wysokich butw. Na jakikolwiek sprzeciw czy prb zaatwienia butw byo za pno. Musz si zgosi. Najwyej szlag mnie trafi, nic gorszego sta si nie moe.

15 lutego, niedziela przed poudniem Wczoraj, 14 II, pierwszy dzie odnieania, od smej do drugiej, ale w przyszym tygodniu od smej lub wp do dziewitej do pitej, no i dodatkowo po godzinie na dojcie i powrt. Wyszedem wczoraj po sidmej razem z drem Friedheimem - byo jeszcze ciemno, ledwie witao. nieg zmieni ulice nie do poznania. Najpierw obok starej cegielni do Zschernitz, potem Moreaustrae do Elysium, duej gospody na samym pocztku Langemarck-, gi Bergstrae w Rcknitz. Dr Friedheim po drodze dwa razy si przewrci, raz bardzo mocno. Na miejscu przedoy wiadectwo lekarskie wystawione przez Rostoskiego: woreczek, wtroba, przepuklina, cukrzyca... poszed do domu. Zgromadzili nas w bramie wjazdowej jakiego budynku. aosna zbieranina. Jeden z przepuklin bez pasa przepuklinowego, drugi kulawy, trzeci garbaty... Miao przyj siedemnastu starszych mczyzn. Dwch w ogle si nie zjawio, trzech odesali z powrotem, z dwunastu pozostaych kilku miao ponad siedemdziesit lat, ja z moimi szedziesicioma byem najmodszy. Zastanawiaem si, czy nie byoby lepiej, gdybym od razu zgosi si do lekarza. Jaki czowiek w uniformie (miejskie suby oczyszczania ulic) przywiz samochodem sprzt do pracy, zrobi nam co w rodzaju apelu. Bardzo uprzejmy. Poradzi mi: Niech pan jednak najpierw sprbuje, w przeciwnym razie moe pan mie nieprzyjemnoci. Wyadowalimy szufle i elazne tuczki, i pomaszerowalimy - najpierw do Einnehmerhuschen. Wanie utkn tam, przy wjedzie na Sdhhe, jaki samochd dostawczy. Uwolnilimy go, po czym poszerzalimy przejazd. Tutaj, w trakcie odgarniania niegu, poczuem serce. Nastpnie pomaszerowalimy Innsbrucker Strae i doszlimy niemal do majtku Nthnitz pod Bannewitz (chopska zagroda z altank w ksztacie grzyba przy parkowym murze). Naprzeciwko majtku stoi szopa, w ktrej mielimy przerw na niadanie - jakie dwiecie metrw bliej Drezna, dokadnie powyej Kaitz. Jak czsto tamtdy jedziem, siedzc za kierownic mojego wasnego samochodu. Teraz... Kontynuowalimy odnieanie drogi; poprzedniego dnia pracowaa tu jaka ekipa. Na jednym z poboczy, po przeciwnej stronie ni Kaitz, by ju cakiem wysoki wa niegu. Naleao go usun, eby auta mogy si wymija. Gdy zbyt wysoko musiaem podnosi opat, gdy byo to dla mnie zbyt mczce, cignem pen szufl na drug woln od niegu stron drogi i zsypywaem jej zawarto ze zbocza. Okropnie wiao, od czasu do czasu przechodzia zamie niena. Ble szybko ustay, znosiem wysiek nadspodziewanie dobrze. Wprawdzie pracowalimy w bardzo umiarkowanym tempie - sporo stalimy, gadajc midzy sob niemniej jednak byo to przecie do mczce. A czy jutro wytrzymam do pitej - wtpliwe.

1 marca, niedziela Ogromne zmczenie, bl w ydkach, poranione stopy, rka niezdolna do prowadzenia pira. Niezdolny do pracy umysowej. A odniealimy w bardzo niepiesznym tempie. Tyle e od wp do smej do wp do szstej nieustannie na powietrzu, w ruchu. Za mao snu. Jeli w niedziel

gruntownie si umyj, posucham troch muzykowania Evy, sporzdz mizern notatk w dzienniku, przeczytam par stron na gos (Meiinger) - o, to znaczy, e zrobiem bardzo duo. Wci walcz z potrzeb snu. Jakie dwa tygodnie temu rozesza si wie, e waciciel fabryki papierosw, Muller, 72 lata, zosta wysany razem z Estreicherem do KZ. Trzy dni temu zgoszono Gminie, e zmar. Wyglda wic na to, e wywzka do obozu jest obecnie rwnoznaczna z wyrokiem mierci. Ledwie minie par dni i przysyaj zawiadomienie, e wizie nie yje. - Profesor Wollf, Julius Ferdinand z Dresdener NN, mj przyjaciel, po kilku rewizjach popeni z on samobjstwo. Podobno by ju prawie niewidomy. Zapytanie urzdu dewizowego w celu ponownego ustalenia Paskiego miesicznego limitu. Chodz suchy, e bd drastycznie obnia. - Cigy strach przed rewizj. Podobno gestapo dokonuje straszliwych spustosze. Na wschodzie dzie w dzie ataki Rosjan.

6 marca, pitek To, co ostatnio najgorsze: nieustanne oczekiwanie na rewizj. Ludzie opowiadaj straszne rzeczy o tych zmotoryzowanych komandach. Dzisiaj wprowadzili zakaz korzystania z tramwajw z uwagi na wielokrotne niezdyscyplinowane zachowanie ydw. Po kolei, na przestrzeni ostatnich miesicy: przejazdy wycznie na przednim pomocie; zakaz korzystania z tramwajw, w ktrych pomost nie jest oddzielony od pozostaej czci wagonu; zakaz korzystania z autobusw. - Jak si syszy, co Ktchen Sara opowiada o motorniczych i ich pogldach, to mona by nabra podejrzenia, e faktycznym motywem tego zakazu jest ch odizolowania i strach. Ale przejazdy do pracy i z pracy do domu nadal s dozwolone. - Wczoraj przynieli oklnik (cile przestrzega): adnej niepotrzebnej korespondencji, zakup i gromadzenie lekarstw... maksymalnie ograniczy, ograniczy rwnie do niezbdnego minimum korzystanie z urzdze elektrycznych. Ponadto: Zakaz kupowania oraz prenumerowania ilustrowanych czasopism i tygodnikw. Zakaz posugiwania si kartkami ywnociowymi nieoznakowanymi liter J.

16 marca, poniedziaek Panna Ludwig przysaa dla Muschela gow ryby - dostaa (jest Aryjk) ryb od przyjaci. Ryba jest prawdziw rzadkoci i dla gospodarstw ydowskich specjaem zupenie zabronionym. Instrukcja: gow natychmiast wygotowa, a oci spali! Strach przed gestapo. 90 procent ydowskich rozmw kry wok rewizji. Kady sysza o kolejnych przejawach okruciestwa i bandytyzmu. - Aresztowany ostatnio Friedmann - podobno znaleli u niego wiksze iloci wina i konserw owocowych - jest teraz w KZ. Wan rol odgrywa pitek. W pitek w poudnie krewni przynosz bielizn dla winiw osadzonych w PPD143. Jak dugo przyjmuj bielizn i wymieniaj na brudn tak dugo wiadomo, e dany czowiek nadal tam siedzi. Jeli zwracaj czyst to znaczy, e aresztant zosta wywieziony do KZ. - Elsa Kreidl przychodzi stamtd niemal podniesiona na duchu: Wci tam siedzi. (Od czterech miesicy - nikt nie wie, dlaczego.) - Najstraszniejszym kacetem - tak przynajmniej ostatnio syszaem - jest

143

Prezydium policji w Drenie.

Auschwitz144 (albo jako podobnie) koo Krlewskiej Huty na Grnym lsku. Praca w kopalni, mier po kilku dniach. Umar tam Kornblum, ojciec pani Seliksohn, jak rwnie - nieznani mi - Stern i Mller, u ktrych znaleziono list pasterski. - Podobno agodniejszy, bo nie zawsze i nie natychmiast umiercaj ale gorszy ni wizienie jest Buchenwald koo Weimaru. To wanie tam wysali Estreichera. Dwanacie godzin pracy pod nadzorem SS - twierdzi Seliksohn. - rdem powszechnej pociechy dla ydw s nekrologi ze swastyk. Ludzie je licz chc wiedzie, ilu zgino. I kady si zastanawia, ilu jeszcze zginie za Fhrera. Brak ywnoci staje si coraz bardziej dokuczliwy. asuj u lepiej zaopatrzonej Ktchen Sary (ona jada mniej i dostaje sporo od swojej matki), gdzie zawsze stoi co otwartego i napocztego. yka miodu, yka marmolady, kawaek cukru albo chleba. Wczoraj leaa na talerzu pozostawiona na stole napoczta gruba parwka. Odkroiem maleki kawaek. Niedugo pniej syszaem, e Eva przegania z kuchni Muschela: te chcia ukra troch tej parwki. Przed kilkoma dniami w gazecie: Siedem tysicy (7000) drezdeskich gospodarstw ogrodniczych przeznaczy poow powierzchni na upraw jarzyn: oddajcie swoje doniczki na rzecz hodowli i kupujcie mniej kwiatw! - Obecnie wszed w ycie zakaz sprzedawania ydom kwiatw. Nie ma dnia bez nowych rozporzdze szykanujcych ydw. Jestemy w powanych tarapatach: brakuje nam chleba, ziemniakw i wgla.

20 marca, pitek wieczorem Dzisiaj w gazecie informacja o zmniejszeniu racji chleba, misa i tuszczu (1/2 funta chleba, 100 gramw misa tygodniowo, 250 gramw tuszczu na cztery tygodnie). I to akurat teraz, gdy najtrudniej o jarzyny i ziemniaki! W dodatku, po paru cieplejszych dniach, znowu zaczyna pada nieg. Nie wiemy, czy powinnimy si cieszy, czy rozpacza. Jestemy w powanych tarapatach: nie mamy do chleba na najblisze dziesi dni, ziemniakw starczy na jakie cztery posiki, wgla na niecay tydzie. - Ale wraenie na narodzie ta informacja musiaa zrobi ogromne. - Eva nerwowo ledwie si trzyma i z trudem chodzi. Doczytuj ostatnie strony Entstehung der Republik Rosenberga. Nadzwyczaj ciekawe, a jednak oczy czsto mi si zamykaj ze zmczenia i niedoywienia. Wprawdzie zdarza si, e wstaj od jakiego posiku najedzony, lecz zdarza si to wyjtkowo rzadko. Brak mi spokoju potrzebnego do czytania. Chtnie kontynuowabym Curriculum. Ale nie mogem wszystkich materiaw pomocniczych trzyma w domu. A trzeba rwnie, ebym t prac troch podbudowa. No i kadego dnia musz si spodziewa nowego przydziau pracy.

24 marca, wtorek Na razie nie dostalimy od Annemarie obiecanych kartek na chleb. Mielimy jeszcze kartki na margaryn, wic Eva wymienia je na wier funta chleba, jak jednak bdziemy sobie radzi przez ptora tygodnia, czyli do czasu wydania nowych kartek, nie wiadomo. A do tego zupeny brak ziemniakw. Eva nauczya mnie dzisiaj przyrzdza brukiew. Idzie mi to cakiem niele. Najtrudniejsze s dla mnie przedpoudnia. Na og marzn (nieopalany pokj), goduj i ze zmczenia zasypiam przy biurku. Czasem szukam w kuchni Ktchen Sary yki marmolady albo kawaka chleba, czego, co
144

Klemperer syszy po raz pierwszy nazw Auschwitz. 20 maja 1940 zosta tam zaoony obz koncentracyjny; 7 marca 1941 po raz pierwszy uyto winiw z Auschwitz jako siy roboczej w zakadach przemysowych.

daoby si ukra - rzecz w tym, e musi by tego tyle, eby na pewno nie zauwaya ubytku. Wci si niepokoj, e kiedy si w tym poapie. Moj aosn tajemnic zachowuj nawet przed Ev. Zwykle obolaa, obadowana, cho bez wikszych zdobyczy, wraca z zakupw koo drugiej.

5 kwietnia, Niedziela Wielkanocna, wieczorem Pierwszy raz wiosenna pogoda. - Popoudnie spdzilimy u Neumannw; by tam te Glaser ze swoimi skrzypcami (pani Glaser nie przysza, musiaa zaj si psychicznie chor crk). Skoro wizyta, to pani profesorowa (Aryjka!) przyniosa ciasto. Bilans witecznych dni: na razie co najmniej cztery przypadki samobjstw wrd tutejszych ydw. Maestwo wezwane po rewizji na gestapo, zayo weronal. Jaki krawiec i jaki kupiec powiesili si w wizieniu, czekaa ich wywzka do KZ. - Z Berlina i kilku innych miast odjechay kolejne transporty deportowanych. - Ale, dla rwnowagi: Od 15 kwietnia amtswalterzy maj nosi rewolwery. Oznaka nastrojw. Sytuacja z kadym dniem staje si coraz bardziej napita, tote - odpowiednio - coraz wiksze okropnoci in judaeos. Najnowsze zarzdzenie: mieszkania ydw maj by oznakowane gwiazd ydowsk. Par tygodni temu Ida Kreidl przyniosa mi potny stos papieru do pisania, ktry znalaza w rzeczach zostawionych przez Paula. Ukrylimy ten papier w piwnicy. Teraz bior stamtd tyle, ile potrzebuj reszta zostaje w bezpiecznych ciemnociach. Nic, naprawd nic nie jest bezpieczne. Wszystko mog zrabowa, wszystko moe sta si pretekstem do drczenia i szykan. - Od tygodni nie mamy ju pasty do zbw. Nigdzie nie mona dosta. Podobnie z papierem toaletowym, na szczcie s jeszcze do dostania papierowe serwetki. Wci nie udaje nam si odda bielizny do prania, trwa to ju bodaj od grudnia. Niedugo zabraknie mi koszul i chustek do nosa. - Eva obcia mi wosy - fryzjerzy tego nie robi (lub tylko w wyebranych, wyjtkowych sytuacjach). - Wiadomoci w wiecie ydowskim rozchodz si bardzo szybko. Gdy wrcilimy do domu, Ktchen Sara o tamtym ju te wiedziaa. Od Idy Kreidl, u ktrej bya jaka krewna.

12 kwietnia, niedziela O czym od miesicy rozmawiamy z Id Kreidl i pani Pick w soboty? (Nawiasem mwic wczoraj znowu na dole, nie u nas: one tam pal w piecach i wci jeszcze czstuj kawakiem ciasta - my ju jestemy tylko ebrakami; a Ktchen w pracy.) O ostatnich rewizjach i samobjstwach. O rewizji u nas - kiedy i jak to wtedy bdzie? O deportowanych. Czy jeszcze yj? Od miesicy nie ma od nich adnej wiadomoci. Czy bdziemy si musieli std wyprowadzi? Jak dugo utrzyma si obecna sytuacja? Czy nas wczeniej wymorduj? - Wczoraj co nowego. Po piciu miesicach znak ycia od Ernsta Kreidla: kartka z Buchenwaldu. Rado i wzruszenie. yje, nie wywieli go do Auschwitz, wolno mu pisa co dwa tygodnie i otrzymywa poczt, wolno mu mie pitnacie marek miesicznie - jest nadzieja, e przeyje! Znamienne i zarazem pocieszajce jest to, co opowiedziaa nam dzisiaj Ktchen o pewnym koledze z pracy: Przesiedzia trzy tygodnie w PPD, poniewa podpisujc jaki list, pomin Israel. Nie narzeka, przeciwnie. Wsplna praca z Aryjczykami, dobrzy stranicy, znone wyywienie. Jeden z tych stranikw dodawa mu otuchy, mwic, e to ju nie potrwa dugo. Przy poegnaniu powiedzia: Jeli bd ci za bardzo drczy, albo nie bdziesz mia co je, to znowu si podpisz bez Israel! U nas bdzie ci dobrze!

19 kwietnia, niedziela Pielgniarka w klinice Annemarie potrzebowaa spinki do umocowania czepka. Way taka klamerka okoo 1 grama. eby j naby, musiaa sobie zaatwi przydzia na elazo. Znienawidzony przez mnie od dawna dywan z pokoju jadalnego - dostalimy go w spadku - pokrywa gruba warstwa brudu; odkurzacz jest od tygodni zepsuty. Zataszczyem go przed Wielkanoc do mechanika niedaleko Wasaplatz, ale musiaem dwiga go z powrotem, bo warsztat jest zawalony robot. Moe po witach. Tymczasem wyszed zakaz, ktry zabrania nam korzysta z usug rzemielnikw dla prywatnych potrzeb. Rozmawiaem na ten temat ze Steinitzami. Mieli podobny problem. Wanie dali do naprawy lamp elektryczn. Uzasadnienie w razie potrzeby: 1) Gospodarstwo domowe jest wprawdzie ydowskie, ale ta rzecz jest wasnoci aryjskiej ony. 2) yd ma obowizek dba o swoje meble (sprzeda mu ich nie wolno!). - A zatem my take musimy mie koniecznie sprawny odkurzacz. Nie mam ani jednej caej pary obuwia. ydowskiego szewca z izby odzieowej deportowali. Teraz jest ju tylko jeden ydowski szewc, na Holbeinstrae. Musz si do niego wybra w ktry z najbliszych dni. - Naszej bielizny nie udao si od grudnia odda do prania. Niektre najpotrzebniejsze rzeczy Eva pierze w azience. Kadego dnia (ju nie tylko noc) nadlatuj nad Niemcy angielskie bombowce. Ale w Drenie ca zim byo spokojnie. Take w Berlinie cicho. Ostatnio bardzo aowaem piknej Lubeki. (Nasza wielka wyprawa samochodowa z Gret!) Wydawao si, e jedynym motywem Anglikw bya ch zemsty zniszczy zabytki. Ale wczoraj dowiedziaem si od Neumannw, e w Lubece znajduj si wielkie piece hutnicze do przerobu szwedzkiego elaza. Lange opowiada Evie - sysza o tym od kolegi - e pod gruzami le jeszcze setki a moe nawet tysice ludzi, e 40 000 nadal pozostaje bez dachu nad gow. Moe niewiele w tym prawdy, ale jaka prawda w tym by musi, a ludzie (bardzo wielu ludzi) znacznie chtniej wierz plotkom i szeptanym informacjom ni gazetom, posugujcym si przemilczeniem i kamstwem. - Co par dni ogaszaj listy osb skazanych na mier lub wizienie za nielegalny handel i spekulacj ywnoci.

3 maja, niedziela po poudniu W Zeiss-Ikon urzdzili na wydziale ydowskim przedszkole. Wykonuje si tam prace, do ktrych potrzebne s bardzo mode oczy uzbrojone w lup. Zatrudniaj pitnasto-, szesnastoletnie dziewczta. Ochrona nieletnich najwyraniej w przypadku ydw nie obowizuje. W ostatnim tygodniu tak zorganizowali tym dzieciom dzienn i nocn zmian, e na 48 godzin przypaday 24 godziny pracy. Pac im po 27 fenigw za godzin.

8 maja, pitek w poudnie Ty ydowska macioro, wydaa pewnie swoje mode tylko po to, eby je wychowywa na podegaczy! W ten sposb gestapo zwracao si do zamwionej siedemdziesicioletniej pani Kronheim - opowiedziaa nam wczoraj o tym jej crka. Zamawianie - kilkugodzinne spacery, z obowizkiem zgaszania si co jaki czas na kolejne wymylania i szturchace; szykana czsto dopeniajca rewizj.) Ale wczoraj rwnie i to: Wasaplatz. Dwie siwowose damy, powiedzmy szedziesicioletnie nauczycielki, w rodzaju tych, jakie czsto widywaem na moich wykadach i odczytach. Zatrzymuj si. Jedna z nich podchodzi do mnie z wycignit rk. Myl: jaka niegdysiejsza suchaczka, wic

uchylam kapelusza. Ale oczywicie jej nie poznaj, a ona te si nie przedstawia. ciska mi z umiechem rk i mwi: Pan ju wie, dlaczego!, po czym odchodzi, zanim udaje mi si znale jakie sowo. - Tego typu demonstracje (niebezpieczne dla obu stron!) zdarzaj si podobno teraz do czsto. Przeciwwaga do niedawnego: Dlaczego jeszcze yjesz, ty kundlu?! A jedno i drugie - w Niemczech, i to w poowie XX wieku. W ostatnich miesicach bardzo czsto pojawiay si w nekrologach polegych onierzy formuy typu: Gboko wstrznici, wci niepogodzeni, otrzymalimy bolesn wiadomo... oraz Jego najgortsze pragnienie, eby raz jeszcze zobaczy swoich bliskich, pozostao niespenione. Przedwczoraj zamiecili list jakiego oficera frontowego (z pierwszej linii): Tym najgortszym pragnieniem wypacza si i upadla ofiar onierza, ktry na polu walki myli przede wszystkim o swoim bohaterskim obowizku. Ojczyzna mogaby si zachowywa rwnie heroicznie. - List zosta niewtpliwie napisany na zamwienie, ukaza si niewtpliwie we wszystkich niemieckich gazetach i niewtpliwie odniesie skutek. Czstsze bd teraz formuy: Za Fhrera i Ojczyzn - w dumnym smutku. Walcz z nieustannym zmczeniem; zwaszcza przed poudniem regularnie zasypiam przy biurku (dzisiaj te). Jakie pragnienia chodz mi po gowie? Nie ba si kadego dzwonka do drzwi! Maszyna do pisania. Mie w domu manuskrypty i dzienniki. Mc korzysta z biblioteki. Jedzenie! Kino. Auto. Poprzednia wojna bya przynajmniej przyzwoita.

11 maja, poniedziaek Najciszy bj o moj niemiecko staczam wanie teraz. Musz si tego mocno trzyma: jestem Niemcem, to inni nie s Niemcami. Musz si tego mocno trzyma: rozstrzyga duch, nie krew. Musz si tego mocno trzyma: syjonizm byby z mojej strony komedi - chrzest nie by komedi.

14 maja, czwartek (Wniebowstpienie, zniesione wito) Wski chodnik. Z naprzeciwka idzie dwch chopcw. Bodaj dwunasto- i szeciolatek, nie z proletariatu. Kiedy si mijamy, starszy, szarpic si z maym bratem, popycha go na mnie i woa: yd! - Coraz trudniej znosi ten wstyd. I coraz trudniej znosi strach przed gestapo, to cige ukrywanie i wywoenie manuskryptw, ukrywanie niezapisanego papieru, pospieszne niszczenie wszelkiej korespondencji... Si z kadym dniem coraz mniej, dolegliwoci sercowe coraz wiksze.

15 maja, pitek, pod wieczr Dzie wczorajszy, no i oczywicie take dzisiejszy, stay pod znakiem niemieckiego zwycistwa w rejonie Kercza. Wojna, Neumark145 te jest tego zdania, moe potrwa jeszcze bardzo dugo; Niemcy niewtpliwie przegray swoj parti, ale wanie dlatego mog si jeszcze dugo trzyma. A my tymczasem - c, wszystkie wczorajsze strapienia wydaj mi si od paru godzin mae i odlege. Oto bowiem pani Ida Kreidl, ktr spotkaem w drodze na zakupy, poinformowaa mnie o najnowszym rozporzdzeniu, a potem przyniosa nam do przeczytania gazet Gminy ydowskiej: ydom noszcym gwiazd oraz osobom, ktre mieszkaj razem z nimi, zabrania si - tryb natychmiastowy - hodowania zwierzt domowych (psw, kotw, ptakw), co wicej: zwierzt tych nie wolno rwnie odda
145

Dr praw Ernst Neumark, adwokat, m zaufania Stowarzyszenia ydw w Niemczech.

nikomu na przechowanie. To wyrok mierci dla Muschela, ktrego mielimy ponad jedenacie lat i do ktrego Eva bardzo si przywizaa. Powinni bymy go zanie jutro do weterynarza, eby oszczdzi mu strachu - zabior go i zabij razem z innymi zwierztami. C za pode i wyrafinowane okruciestwo wobec tych kilku ydw. Bardzo mi przykro, zwaszcza ze wzgldu na Ev. Tak czsto sobie powtarzalimy: Podniesiony do gry ogon kota to nasza flaga, nie poddamy si, nie spucimy nosa na kwint, uratujemy zwierztko, a w dniu, w ktrym bdziemy witowa zwycistwo, Muschel dostanie sznycel od Kamma (najlepszego tutejszego rzenika). Teraz zniknie ta nasza flaga - traktuj to niemal jak zy omen. Zwierzak, cho mia ponad jedenacie lat, by ostatnio bardzo wawy i modzieczy. Dla Evy zawsze stanowi co w rodzaju oparcia i pociechy. Bdzie jeszcze mniej odporna ni dotychczas.

19 maja, wtorek pod wieczr Muschel . Eva ju w ubiegym tygodniu zasigna niezbdnych informacji. Na Grunauer Strae przej kto praktyk dobrego dra Groa, ktry kastrowa nasze koty i upi Nickelchena. Doktor zmar w ubiegym roku na atak serca, mia najwyej pidziesit lat. - Zwlekalimy caymi dniami. Dzisiaj przysza wiadomo, e Gmina rozesaa polecenia nakazujce oddanie zwierzt; jak mi je wrcz nie bd mia prawa sam decydowa o losie kota. Wahalimy si do czwartej - weterynarz przyjmuje do pitej. Reim do jutra na pewno si nie zaamie, wic albo kota wydamy na o wiele bardziej okrutn mier, albo ja bd naraony na powane niebezpieczestwo. (Niebezpieczne jest ju dla mnie nawet to dzisiejsze upienie.) Zostawiem decyzj Evie. Zaniosa zwierztko, tak jak poprzednio, wic ju tradycyjnie, w tekturowym pudeku; bya obecna przy umiercaniu: narkoza, wszystko odbyo si bardzo szybko, zwierz nie cierpiao. Ale ona cierpi. Przywlokem - mocne ble w gardle - 30 funtw ziemniakw od naszego handlarza z Wasaplatz. Mia ju w rce moj kartk, gdy z tyu podeszo jakie mode babsko, farbowana blondynka o niebezpiecznie ograniczonym wyrazie twarzy, pewnie ona jakiego tutejszego kramarza: Ja tu wczeniej byam - yd niech poczeka. Jentzsch posusznie j obsuy, a yd poczeka. Teraz jest mniej wicej sidma, i przez nastpne dwie godziny yd znowu bdzie czeka na (odbywajc si przewanie wieczorem) rewizj.

22 maja, pitek w poudnie Potwierdziy si nasze wczeniejsze przypuszczenia. Elsa Kreidl dostaa telegram od jakiego obersturmbannfhrera: Ernst Kreidl zmar dzisiaj 22 V rano, list w drodze. - Prawdopodobnie nigdy si nie dowiemy, dlaczego i jak ten nieborak tam zmar. P roku temu wezwali go na gestapo i ju nie wrci. Pi miesicy trzymali go w PPD. onie nie pozwolili si z nim zobaczy. Mecenasowi Neumarkowi powiedzieli, e nie chodzi o nic wanego i wkrtce bdzie wolny. Spodziewalimy si, e wypuszcz go na Boe Narodzenie, potem - e na Nowy Rok. Pniej przyszo mi do gowy, e moe chodzi o jakie czeskie sprawy. Jego ona stanowczo zaprzeczaa. Miesic temu nie przyjli od niej dostarczanej co tydzie do wizienia czystej bielizny. Po czternastu dniach dostaa od ma pocztwk z Buchenwaldu: warunki znone, ma prawo pisa co dwa tygodnie i otrzymywa poczt, mona mu przysya 15 marek miesicznie. Potem ju nic, a dzisiaj ten telegram. - Taki los wisi nieustannie take i nade mn. C, kady myli o sobie.

23 maja, sobota po poudniu Wczoraj przed poudniem wiadomo o mierci Ernsta Kreidla, a po poudniu od dawna oczekiwana rewizja. Nie byo mnie wtedy w domu. Za pitnacie pita (bez wikszej ochoty) znowu poszedem do Steinitza. Zwyke rozmowy. Podobno do Torgau codziennie przywo zbuntowanych onierzy i oficerw, ktrych rozstrzeliwuj na mocy wyroku sdu polowego. ona Steinitza, ktrej on si boi, zachowywaa si do znonie. Do domu wrciem o wp do smej. - Lotna brygada zjawia si o pitej i wyniosa si tu przed moim powrotem. - Zobaczyem najpierw przez otwarte drzwi wejciowe nieporzdki na parterze. Friedheim pokaza mi na szyi i na brodzie podbiegnite krwi lady po biciu, skary si, e go kopnli w brzuch, w miejsce, gdzie ma blizn po operacji przepukliny. Pani Kreidl i pani Pick te bili. Poszedem do nas. Eva zupenie opanowana: wszystko przebiegao zgodnie z programem. Jeste Aryjk? - Ty ydowska dziwko, dlaczego wysza za m za yda? W Talmudzie pisze przecie: Kada nieydowska kobieta jest dla nas dziwk... Kazali jej zej na d. Dostaa par razy w twarz. Twierdzi, e bardziej teatralnie ni na serio (natomiast Ida Kreidl narzeka na szum w uszach). Kilka razy napluli Evie w twarz, pluli jej na gow. W naszym mieszkaniu - i tak samo u pani Vo, ktra podobnie jak ja przysza dopiero post festum146 - panowa kompletny baagan, zwierzce zniszczenie, dzieo okrutnych i pijanych map, co, o czym syszaem, co opisywano mi ju wielokrotnie, co jednak, gdy si zetknem z tym osobicie i bezporednio, zrobio na mnie ogromne wraenie. - Nadal zreszt tkwimy w tym baaganie, tylko w czci udao si nam go opanowa. - Caa zawarto szaf, komd, regaw, biurka leaa na pododze. Podarte karty do gry, rozsypany puder, rozsypany cukier, rozsypane lekarstwa, wysypana, wdeptana w to wszystko zawarto pudeka z przyborami do szycia, szpilki, guziki, potuczone ozdoby choinkowe, pastylki, tabletki, gilzy do papierosw, ubranie Evy, czysta bielizna, kapelusze, strzpy papieru - inextricabil147. W sypialni, na pododze midzy kami i szafami, oraz na kach - tak samo. Co ukradli, co zniszczyli, co celowo schowali, a co przeoczyli, nie sposb na razie ustali. Z lekarstw i rodkw chemicznych znikn cay piramidon i znaczna cz sodzika. Wszdzie dookoa wala si brzowa tanalbina i jakie rowe pastylki od kaszlu. Zabrali ca ywno kupion na kartki: maso, boczek, cukier (oprcz tego, ktry rozsypany na pododze i dywanie, trzeszczy pod stopami; ba, na pododze ley take moja herbata z lici jeynowych, ktr paliem zamiast tytoniu); zabrali cay, skpy zapas sosu w proszku; zostao natomiast par jajek; sfermentowana herbata jeynowa znikna. Papier do pisania zostawili (czci nawet nie znaleli), daltra parte znikny wszystkie koperty, wszystkie moje wizytwki (miaem ich jeszcze ze sto; cz bez tytuu, reszta: Privatdozent - profesor - profesor i ona). Natomiast wizytwki Evy leay w sypialni. Grzeba tam kto inny, rozrzuci je po pododze. Butelka musujcego wina, podarowana przez pani Schaps w 1934 z okazji inauguracji domu i przechowywana przez nas na dzie wybawienia - znikna. Nie ma mojego krzya zasugi, brakuje kilku zagranicznych monet (np. jednego guldena). Z ksiek zdaje si nic nie zgino (lubi podobno leksykony). Moich manuskryptw niemal nie ruszyli, przegrzebano tylko listy z wojny. Wyjli z pek par ksiek, leay na biurku. Ale grecki leksykon z ostatnimi zapisami dziennika - nietknity; szafa z nutami Evy, w ktrej byo take kilka moich manuskryptw oraz dua paczka papieru - nietknite. Manuskrypt dziennika niewtpliwie kosztowaby mnie ycie. Na szafce z nutami Evy lea otwarty zeszyt Mendelssohna. Przedarli kart tytuow. - Na dywanie, oprcz herbaty z jeynowych lici, cukru, gilz do papierosw, ley take mnstwo drobnych kawakw papieru znaczkowego; zbieraem te paski papieru pokryte od spodu klejem i trzymaem w pudeku po cygarach - uywaem ich, gdy trzeba byo doczy przypisy albo nanie poprawki na gotowy do druku manuskrypt. Szczcie, e odkurzacz jest naprawiony i dziaa. - Tak wic w sumie tym razem jako nam si jeszcze udao i znowu

146 147

(ac.) Potem, pniej. (ac.) W nieadzie.

sobie przyrzeklimy, e nie damy si wyprowadzi z rwnowagi. Ale jaki niewyobraalny wstyd dla Niemiec.

27 maja, roda w poudnie Stan nerww Evy bardzo zy. Co oczywicie skupia si na mnie: czytam na gos o najbardziej nieprawdopodobnych porach, w nocy i rano, w cigu dnia jestem wic jeszcze bardziej zmczony ni zwykle. W efekcie drug cz Chamberlaina148 kartkowaem w jakim drczcym pnie. By moe jednak, nawet gdybym by zupenie wiey, te bym go tylko przekartkowa w pnie. Filozofia mnie usypia. Zrobi jeszcze tylko troch notatek. - Wyczerpanie (tak Evy, jak i moje) jest spowodowane nie tylko mierci kota i rewizj lecz rwnie autentycznym godem. Chleb i ziemniaki - nic poza tym, a i ziemniaki si kocz. - Wanie by tu Steiniger i znw podarowa mi kartki na 6 funtw chleba. Dzi po poudniu Eva jedzie do Pirny, eby przywie troch pienidzy. Dam jej kartki dziennika z ostatnich tygodni (A-K). - Po rewizji znalazem kilka ksiek na biurku, wyjli je z pek. Gdyby wycignli grecki leksykon, gdyby wypady ukryte w nim kartki i wzbudziy zainteresowanie, byoby ju niewtpliwie po mnie. Morduj z o wiele bardziej bahych powodw. - Fiszka na biurku zapisana szyfrem. KDF. Nie Kraft durch Freude, lecz Kunst der Fingerfertigkeit. Tom nut, w ktry wkadam nastpne kartki dziennika. - Tak wic kolejn cz ekspediuj dzisiaj poza dom. Ale nadal pisz. Na tym polega moje bohaterstwo. Chc da wiadectwo, i to dokadne wiadectwo!

29 maja, pitek przed poudniem Po herbacie, ju w domu, gdy byem w trakcie ziemniakowania, zobaczyem przed budynkiem due i eleganckie auto. Od razu nabraem zych przeczu. Jak godzin pniej natarczywe dzwonienie do drzwi. Otworzyem i natychmiast dostaem w twarz - za dugo si grzebaem. Dwch modych ludzi. Dokadnie tak, jak to okrelia Eva: teatralny policzek; tak samo pniej, na schodach - kopniak w tyek te tylko markowany; ale serce we mnie zamaro, pojawiy si kopoty z oddychaniem i ble, miaem uczucie, e mier jest blisko. Widziaem, jak w pokoju jeden z tych facetw plu na Ev; zachowaa cakowity spokj. Potrzebujemy maej walizki. -Jest w piwnicy, zejd z panem. Eva powiedziaa, e ona pjdzie. Chciaem jej tego oszczdzi. Ale ju na dole przypomniaem sobie, e w jednej z walizek Eva przechowuje jakie rzeczy, a nie wiedziaem, w ktrej. Wic musiaem j jednak zawoa na d. Po jakim czasie wysza z piwnicy z ma wiklinow walizk facet, ktry poszed z ni na d, nie dokucza jej. - Bestie znikny, w zasadzie tylko si o nas otary. - Tym razem oprcz walizki ukradli nam jedynie - ale po raz drugi w cigu kilku dni! - napoczt kostk masa lec na talerzu. (Do poniedziaku nie bdziemy mieli ani grama tuszczu.) Po jakim czasie przyszy do nas na gr Elsa i Ida Kreidl oraz panna Ludwig. Gwn ofiar napadu jest Friedheim. Id Kreidl i pani Pick potraktowali tym razem agodniej (niemniej jednak pani Pick musiaa sta przez dwie godziny i zemdlaa; niemniej jednak z portmonetki Idy Kreidl ukradli kilka marek, cae maso i chleb - chleb! zabrali, mleko wylali.) Ludzie ci, znowu w asycie Khlera, zamknli si na dwie godziny z Friedheimem w jego pokojach. Nie wiadomo, co si tam dziao. Potem go aresztowali, papiery zabrali ze sob pokoje opiecztowali. - Wszyscy jestemy przekonani, e dr Friedheim jest ju w gruncie rzeczy martwy. Ma jeszcze spory majtek, wic pewnie umrze za par tygodni w KZ. - To, co szczeglnie mnie martwi: w jego papierach znajd spraw Vo-Klemperer-Friedheim.

148

Houston Steward Chamberlain (1855-1927), historiozof angielski; od 1916 obywatel niemiecki. W swym dziele Die Grundlagen des 19 Jahrhunderts (1899) da wyraz pogldom narodowo-mistycznym, ktre wywary wielki wpyw na ideologi rasistowsk nazistw.

Od poniedziaku, czyli od nastpnego okresu kartkowego, ydzi nie bd dostawali mleka. - Chleb jest tak mokry i kwany (brukiew? ziemniaki?), e ledwie mog go przekn. Ale pod Charkowem zniszczylimy trzy armie rosyjskie i na razie wzilimy 165 000 jecw.

30 maja, sobota przed poudniem Rozmawialimy dzi przy niadaniu o niewiarygodnej wytrzymaoci i zdolnoci adaptacyjnej czowieka. No bo prosz, okropno naszej egzystencji przywodzca na pami okrutne banie, strach przed kadym dzwonkiem, bicie, upokorzenia, zagroenie ycia, gd (prawdziwy gd), kolejne zakazy, coraz wiksze zniewolenie, przybliajce si z kadym dniem niebezpieczestwo mierci, codzienna porcja informacji o kolejnych ofiarach, kompletna bezbronno - a przecie, mimo wszystko, nadal przeywamy chwile zadowolenia: czy to w czasie gonego czytania, czy podczas pracy, czy przy okazji wicej ni marnych posikw. Nadal wegetujemy i nadal mamy nadziej. Wczoraj po poudniu byem u Marckwalda. Ten sparaliowany czowiek niesamowicie cierpi. Dosta w trakcie naszej rozmowy zastrzyk morfiny. Opowiada, e jego ojciec, rolnik, ochrzci si w 1873 zawd tego wymaga; jego natomiast ochrzcili zaraz po urodzeniu; gdy wybucha wojna, by porucznikiem rezerwy (ale ju chorowa i nie nadawa si do suby frontowej). - Zapytaem o berliskie Spaziergngen jego kuzyna. Odpowiedzia, e ju tego nie ma, e by to zbir impertynenckich felietonw. - Ten czowiek jest teraz w poowie siedemdziesitki. Mutatis mutandis149 problem Arthura Eloessera150, take mj problem. Ku czemu ma si zwrci zasymilowane pokolenie? Cofn si nie mona, do Palestyny nie mona. By moe w naszym przypadku rzecz nie polega na tym, by i, lecz by czeka: Ja jestem Niemcem i czekam, e Niemcy wrc to oni si zagubili.

2 czerwca, wtorek pod wieczr Nowe rozporzdzenia in judaeos. Kleszcze zaciskaj si coraz mocniej, chc nas zniszczy, wprowadzajc kolejne szykany. Sporo si tego przez ostatnie lata nazbierao! Rzeczy i wane, i drobne. A przecie niewielkie ukucie szpilk bywa czasem bardziej dokuczliwe ni cios maczug. Zestawienie rozporzdze: 1) Obowizkowa obecno w domu po 20 zim i po 21 latem. Kontrola! 2) Wypdzenie z wasnego domu. 3) Zakaz posiadania radia i telefonu. 4) Zakaz chodzenia do teatrw, kin, muzew i na koncerty. 5) Zakaz prenumerowania i kupowania czasopism. 6) Zakaz korzystania z komunikacji (trzy fazy: a) zakaz korzystania z autobusu, tramwajem wolno jedzi tylko na przednim pomocie; b) zakaz korzystania z komunikacji z wyczeniem dojazdw do pracy; c) take do pracy na piechot, jedzi mog tylko ci, ktrzy mieszkaj ponad 7 km od miejsca zamieszkania lub s chorzy (ale o zawiadczenie lekarskie trzeba ciko walczy. Oczywicie rwnie zakaz korzystania z takswek). 7) Zakaz kupowania towarw deficytowych. 8) Zakaz kupowania cygar oraz jakichkolwiek wyrobw tytoniowych. 9) Zakaz kupowania kwiatw. 10) Odebranie kartki na mleko. 11) Zakaz chodzenia do fryzjera. 12) Z usug rzemielniczych mona korzysta tylko po uprzednim zoeniu wniosku w Gminie ydowskiej. 13) Przymusowe oddawanie maszyn do pisania; 14) futer i wenianych kocw; 15) rowerw - wolno nimi jedzi do pracy (niedzielne wycieczki i odwiedziny zabronione); 16) leakw; 17) psw, kotw, ptakw. 18) Zakaz opuszczania Drezna; 19) przebywania na terenie dworca; 20) chodzenia po ministerialnym nabrzeu aby i wchodzenia do parkw; 21) chodzenia po Brgerwiese oraz ulicach przylegajcych do Groer Garten (Parkstrae, Lennstrae,

149 150

(ac.) Z koniecznymi zmianami. Arthur Eloesser (1870-1973), historyk teatru i literatury, krytyk; autor ksiki Vom Ghetto nach Europa.

Karcherallee); to ostatnie obostrzenie obowizuje dopiero od wczoraj; od przedwczoraj - zakaz przebywania na terenie hali targowej. 22) Od 19 wrzenia gwiazda ydowska. 23) Zakaz posiadania w domu zapasw ywnoci (gestapo zabiera take produkty zakupione na kartki). 24) Zakaz korzystania z wypoyczalni ksiek. 25) Z powodu gwiazdy niedostpne s dla nas wszystkie restauracje. A w restauracji zawsze przecie mona dosta co do jedzenia, jakie danie dnia, gdy w domu nic ju zupenie nie ma. Eva twierdzi, e restauracje s przepenione. 26) adnej karty odzieowej. 27) adnych kartek rybnych. 28) adnych specjalnych przydziaw, takich jak: kawa, czekolada, owoce, mleko skondensowane. 29) Podatki specjalne. 30) Nieustanne zmniejszanie kwoty limitu; w moim przypadku: najpierw 600, potem 320, teraz 185 marek. 31) Ograniczenie czasu zakupw do jednej godziny (od trzeciej do czwartej, w soboty od dwunastej do pierwszej). - 31 punktw. Myl, e wyliczyem wszystko. Tylko e wszystko to razem i tak jest przecie niczym wobec nieustannego zagroenia - zagroenia rewizj biciem, wizieniem, obozem koncentracyjnym i nag mierci. yjemy teraz dziki dosownie askawym darom. Wczoraj Ida Kreidl podarowaa nam dwa funty ziemniakw, a dzisiaj przyniosa talerz ugotowanych i pen torb surowych od panny Ludwig. Z wypraw zakupowych Eva przywozi przewanie niewiele, czasem nic. Jest tylko szpinak - te tylko w niewielkich ilociach - a ona tego nie moe je; eby go przyrzdzi brakuje nam zreszt odpowiedniego tasaka do siekania. (A poza tym nie lubi, jak co zjawia si na stole wycznie dla mnie.) Chleb i ziemniaki - przynajmniej pi szstych domowych zasobw - zjadam przede wszystkim ja; talerz jarzyn, ktry Eva przy okazji zakupw poyka w jakiej restauracji, nie stanowi wystarczajcej rekompensaty. Tote nieporwnanie bardziej wychuda ni ja.

11 czerwca, czwartek po poudniu Po wyjtkowo okropnym dniu sytuacja nie tylko nie ulega poprawie, ale nadal si pogarsza. Wczoraj w porze obiadowej, okoo wp do drugiej - akurat miaem ziemniaki na ogniu - znowu wpado gestapo. Czwarty raz w cigu dwch tygodni. Najpierw wydawao si, e tutaj, na pitrze, wszystko skrupi si na Ktchen, ktra wanie si kpaa, i gdy przyszli, zjawia si w szlafroku niczym Monna Vanna. Rano dostaa od szwagra dugi, napisany na maszynie list, w ktrym informowa j o nalocie bombowym na Koloni i ogromnych zniszczeniach. Oczywicie, taki list to adne przestpstwo, tym bardziej, e o nalocie mona byo przeczyta w gazetach, a Ludwik Vo pisa w patriotycznym duchu. Ale do ydwki. Cieszycie si z tego! Szczujecie tym! W dodatku na stole Ktchen, obok koperty, leaa pocztwka od matki, ktra obiecaa jej olej ze swojej kartki (to te przestpstwo). No a list, przymity, znaleli w zagbieniu fotela (ukryty!). Wszystko dokadnie przetrzsnli. Kazali Ktchen zwin dywan, dostaa przy tym par kopniakw. Lamentowaa. Grozili jej. Musiaa im zapisa adres szwagra. W jej pokojach powsta taki sam baagan jak za pierwszym razem. Repertuar wyzwisk mieli raczej skpy. winia, ydowska winia, ydowska dziwka, maciora, kupa gnoju - nic wicej nie przychodzio im do gowy. Mnie kazali siedzie na krzele w przedpokoju, miaem wszystko sysze i widzie. Cay czas draem o mj dziennik. Pniej musiaem pomaga przy zdejmowaniu cikich obrazw. Ale na razie nic zego mnie nie spotkao. Dlaczego twoja stara ma tyle weny i materiau? Co to, nie wie, e trwa zbirka surowcw przdzalniczych? Wie, wanie powyjmowaa wszystko na t zbirk. I gdy mylaem, e niebezpieczestwo ju mino, nastpia katastrofa. Zauwayli Der Mythus des 20. Jahrhunderts151 i lec obok kartk z
151

Najwaniejsze, obok Mein Kampf Hitlera, dzieo programowe nazistw ukazao si w 1930. Jego autor, Alfred Rosenberg (1893-1946), od 1923 redaktor gazety partyjnej Vlkischer Beobachter zosta w 1934 penomocnikiem fhrera do nadzoru caoksztatu szkolenia duchowego i wiatopogldowego i wychowania NSDAP; w latach 1941-1945 minister Rzeszy dla okupowanych terenw wschodnich. Skazany podczas procesu norymberskiego na kar mierci i stracony 16 padziernika 1946.

moimi notatkami. Poprzednim razem - a tamci niewtpliwie byli funkcjonariuszami wyszymi rang ani ksika, ani notatki nie wywoay negatywnej reakcji. Ci teraz uznali, e czytanie przeze mnie takiego tekstu to straszliwe przestpstwo. Dostaem ksik po bie, pniej mnie spoliczkowali, a nastpnie wcisnli mi na gow mieszny, somkowy kapelusz Ktchen. Piknie wygldasz! Kiedy im powiedziaem - pytali mnie o to - e do 1935 byem profesorem, dwaj znani mi ju osobnicy152 napluli mi w twarz. Akurat wrcia Eva z zakupw. Natychmiast odebrali jej torb. Take i jej ubliali z powodu ksiki. Gdy prbowaem j broni, wyjania, dostaem po twarzy, po czym kopniakami wepchnli mnie do kuchni. (Policzkowanie i kopniaki take i tym razem nie byy szczeglnie bolesne tylko to moje biedne serce i strach przed dalszym rozwojem wypadkw!) Eva bronia si bardzo spokojnie. To ja poyczyam ksik. Interesuje mnie metoda panw, napisz o tym do mojego kuzyna, nadburmistrza Poczdamu, Arno Rauschera. - Jeden z facetw rykn: Pani nam grozi? Jeszcze pani tego poauje! (Z ty zrobia si pani, i nie bili jej tym razem, a tylko raz troch opluli.) Powiedziaa bardzo spokojnie, e o groeniu nie byo mowy, e nie wie, czy kuzyn nadal peni swj urzd, e jaki czas temu musiaa si do niego zwrci, chodzio o Ahnenpa, a wymienia jego nazwisko, eby uzasadni swoje zainteresowanie dla ksiki dotyczcej trzeciej Rzeszy. - Gdybym mia krewn, ktra zadaje si z ydem, traktowabym j z najgbsz pogard. Zdradza pani swoj ras, kobieto! Pobyli jeszcze przez chwil w mieszkaniu, ale do adnych rkoczynw wzgldem Evy nie doszo. Zadali tylko - poparli swoje danie najostrzejszymi grobami - ebymy zwrcili ksik i nie korzystali wicej z jakiejkolwiek wypoyczalni. (Powiedziaem potem Evie, e jej obrona bya bardzo ryzykowna i moe mie przykre konsekwencje. Odpara: Te bestie s tchrzliwe. - Par lat temu nazwisko i zdjcie tego kuzyna, z ktrym w dziecistwie czsto si spotykaa, zobaczya w Illustrierter Beobachter. Dzisiaj zajrzaa do poczdamskiego spisu adresowego; on jest ju i.R., ale nadal mieszka w Poczdamie, w paacu Sanssouci. Kto wie, moe rzeczywicie ostatnia pomoc.) Bilans tej wczorajszej rewizji: Przepad wszystek chleb (nienapoczty jeszcze, dwufuntowy bochenek), paczka zapaek, cae mydo z azienki, niemal cay cukier oraz banknot piciomarkowy z portfela. aosne! Ale prawdziw, nie do naprawienia szkod jest przecie to, e zabronili nam korzysta z wypoyczalni ksiek. Moje moliwoci pracy ulegy wic dalszemu ograniczeniu. ydowskie rodziny, Annemarie -u wszystkich bd prosi i ebra o ksiki, ale, co przecie oczywiste, jestem jeszcze bardziej, e tak powiem, usadzony ni przedtem. No i obawa, coraz wiksza obawa o manuskrypty. 18ime, Curriculum, LTI - wszystko utkno. Ju nie mog, nie mam moliwoci pracowa, mog sobie co najwyej znale zajcie. I znowu rosnca niepewno. - Jednak to nie my, nie Ktchen i nie ja, bylimy gwnymi poszkodowanymi. - (Zapomniaem: Podoga wygldaa podobnie, cho nie a tak le, jak za pierwszym razem. Notatki z Mythus, praca dwu dni, podarte na kawaki; gilzy papierosowe Evy podeptane i rozrzucone po mieszkaniu, jej karty do pasjansa rwnie.) - Najgorzej potraktowali tym razem pani Pick (ona ma siedemdziesit siedem lat). Znowu j okropnie bili i poszturchiwali. Twj m mia wytwrni sodu? Pijawka! - Twj pomiot jest za granic i szczuje przeciwko nam, ale my mamy ciebie, ty nam ju nie umkniesz. Jutro o sidmej rano stawisz si na gestapo - przyjdziesz sama - jeli kto ci odprowadzi, wylduje w KZ. Pani Pick opowiedziaa nam o wszystkim, gdy zeszlimy po jakim czasie na parter. Jedna rzecz bya dziwna. Drczyo j trzech osobnikw; czwarty, gdy przez moment by z ni sam, szepn do niej konfidencjonalnie: Dobrze pani radz, niech pani tam jutro nie idzie. (O podobnym przypadku syszelimy niedawno od Ktchen: Koleanka z pracy wracaa do domu. Kierowca gestapowskiego auta, ktre stao przed domem, zawoa: Niech si panienka jeszcze chwil przespaceruje - oni s u gry! Wic nawet wrd takich ludzi s zdrajcy). Pani Pick powiedziaa nam, e nie czuje si do silna, eby i taki kawa drogi, a pniej jeszcze naraa si na bicie i poniewieranie, e miaa pikne ycie, ale e wszystko ma swj kres. W przeciwiestwie do Idy Kreidl, pani Pick w adnym razie nie jest osob sentymentaln i mikk,
152

SS-mani: Johannes Clemens, zwany der Schlger (Bandzior) i Weser zwany Spucker (Pluj).

zawsze bya pena radoci i chci ycia. Zaczlimy si wic o ni powanie martwi. O dziewitej przysza do nas na gr. Przyniosa 55 marek, troch biuterii i par drobiazgw - mamy to sobie zatrzyma, gdyby j rano aresztowali. Tu przed dziesit zszedem do niej raz jeszcze. Siedziaa nieruchomo w fotelu, przykryta kocem, bardzo spokojna, ale bardzo blada; na twarzy, pomidzy brwiami pojawio si jakie drenie. Powiedziaem do niej: Pomwmy otwarcie: pani ma zamiar popeni samobjstwo. Prosz pomyle o swoich dzieciach. ywi nie powinni traci nadziei. Przecie pani wie, e sytuacja nazistw jest beznadziejna. Niech pani bdzie dzielna... itd., itd. Staraem si j wszelkimi sposobami wzmocni, przekona. Niech mi pani da sowo, e nic sobie pani nie zrobi. - Nie mog tego obieca, ale jeszcze raz to przemyl. - Niech mi pani przynajmniej da swj weronal. (Skd ci wszyscy ludzie maj weronal?) - Co to zmieni, drogi panie profesorze, mam jeszcze inne rodki. Jestem teraz bardzo zmczona i le si czuj. - Wrciem na gr. Bylimy przekonani, e si zabije. - O szstej, gdy leelimy jeszcze w ku, otwary si drzwi do naszej sypialni - otwara je Ktchen i pobiega do zakadw - za progiem staa przestraszona pani Ida Kreidl. Pani Pick bardzo mocno pi, sabo oddycha, powinnimy j zobaczy. - Miao si wraenie, e spokojnie pi, ale jej oddech by bardzo cichy, bardzo pytki i szybki. Nawet si nie poruszya, chocia rozmawialimy gono przy jej ku, otwieralimy i zamykalimy drzwi. Czekalimy mniej wicej do smej. Potem zadzwoniem od ogrodnika z naprzeciwka (bardzo uprzejmi, wspczujcy, antynazistowsko nastawieni ludzie) do dra Katza: nie jestem lekarzem, ale mam wraenie, e to zatrucie weronalem. Powiedzia, e ma ograniczon swobod ruchu - z auta moe korzysta tylko w nocy i to w najciszych przypadkach - ale zaraz przyle pielgniark. Obieca wpa przed poudniem w trakcie obchodu. Gdy przysza pielgniarka, spokojna, w rednim wieku, pani Pick wci jeszcze bya nieprzytomna, lecz oddech si poprawi i czasem nawet si poruszya. Nie wygldao to na bardzo cikie zatrucie. Obawialimy si, e o smej moe zjawi si gestapo; okazao si pniej, e zostali jednak powiadomieni przez dra Katza. Par razy schodzilimy do pani Pick; z lkiem nasuchiwalimy kadego samochodu. (Nasilajcy si strach i niepewno - to jest najgorsze.) Katz przyszed okoo poudnia. By niemal przeraony, gdy zorientowa si, e to a tak lekki przypadek. Przejrza jej lekarstwa i ustali - potwierdzia to pniej sama pani Pick - e zaya tylko adalin. Gestapo uwaa takie przypadki za kamufla i sabota, uznaje po prostu, e chodzi o uchylanie si od rozkazu stawienia si na Bismarckplatz. On, Katz, przedstawi sytuacj jako powaniejsz ni jest w rzeczywistoci, ju choby tylko po to, eby kry siebie i mnie. Ale za dwa dni pani Pick bdzie zdrowa i za trzy, cztery dni ponownie dostanie wezwanie na gestapo, a wtedy naprawd bd j maltretowa. - Kroi si wic kolejne nieszczcie. Prba samobjstwa pewnie si powtrzy, dom stale bdzie obiektem zainteresowania gestapo. (Wczoraj grzebali i pldrowali take w opiecztowanych pokojach Friedheima; opiecztowali je potem ponownie.) - Przygldaem si i przysuchiwaem co nieco, jak pani Pick stopniowo wraca do siebie. Godne litoci. Ona jest wytworn szczup star dam. Prawdziw dam. Ale kiedy patrzyem, jak bezradn i otumanion sadzaj na nocnik, kiedy goe, te uda ukazay ledwie okryte ciaem koci, kiedy z powodu jakiej niezdarnoci rozbi si nocnik... Potem zacza mwi. Jej ywy, dwiczny gos brzmia teraz aonie, niewyranie, monotonnie. A we mnie wicej byo trwogi ni wspczucia. Wczoraj, take dzisiaj w cigu dnia, byem bardzo rozbity. Silniejszy napr niebezpieczestwa zagraajcego yciu, kolejne ograniczenia, straszliwa niepewno - bardzo to ciy. Teraz, pod wieczr, jestem ju znowu spokojniejszy. Nie ma rady, trzeba si wzi w gar. Jaka poyteczna lektura zawsze si przecie znajdzie, a i z dziennika nie zamierzam rezygnowa. Chc dawa wiadectwo a do koca. - Tragikomiczny epizod: U kupca Hhnego na Wasaplatz zagadna mnie jaka oznakowana gwiazd pani. Bya z dwoma miymi, maymi chopcami. Pan profesor Klemperer, prawda? Po czym zacza wypytywa, jak si czuje pani Pick. Okazao si, e to pani Hirschel. Jej m jest przeoonym Gminy, wiedzia ju o zdarzeniu. Ja opowiadaem, ona sza obok, chopcy tymczasem pobiegli naprzd i zadzwonili do drzwi, zanim zdyem im powiedzie, jaki jest nasz domowy sygna (trzy krtkie dzwonki). W dodatku zablokowa

si przycisk od dzwonka, a nacisnli rodkowy guzik, ten do nas. Oczywicie Eva pomylaa, e to gestapo. Akurat bya zajta malowaniem dwch kart do pasjansa (wczoraj podarli). Miaa obok siebie wszystkie pozostae karty, paczk tytoniu, gilzy do papierosw. Zatem rzeczy szczeglnie zagroone. Wrzucia wszystko pod piec w kuchni, zanim jeszcze wyjrzaa przez okno. - Wic nadal trafiaj si nam okazje do miechu - Ida Kreidl pacze z powodu nocnika - i wszystko jest bardzo interesujce, ale nie zmienia to w niczym faktu, e sytuacja staa si niewyobraalnie grona, e z kadym dniem czujemy si coraz bardziej zaszczuci i blisi mierci. Sdzilimy przedwczoraj, e ju nie moe by gorzej. Od wczoraj jest sto razy gorzej. Jutro bdzie jeszcze gorzej ni dzisiaj.

19 czerwca, pitek przed poudniem W Saint Joan153 Shawa pewien gorliwy owca heretykw, widzc ponc na stosie Joann, zaamuje si i rozpacza. Ja przecie nie wiedziaem...! Nie potrafi sobie wyobrazi takiej okropnoci. Dokadnie tak samo niewyobraalna bya dla mnie, do tej pory, nasza sytuacja: Syszaem wielokrotnie, e bij ludzi, e na nich pluj e s tacy, ktrzy dr ze strachu, kiedy sysz samochd lub dzwonek do drzwi, e nagle czowiek znika i nikt go ju wicej nie widzi - wic wiedziaem, i zarazem jednak nie wiedziaem. Teraz wiem. Teraz lk jest we mnie obecny nieustannie: przytumiony na par godzin lub oswojony lub sparaliowany przez zawsze si dobrze koczyo, lecz potem znowu oywajcy w dawicym ataku. Spieramy si o to z Ev. Ona mwi, e nie ma w tym dla niej nic nowego i zaskakujcego, e setki razy to wszystko syszaa. Ja: e dopiero teraz to naprawd przeywam, e moja wyobrania lub mj altruizm nie byy wystarczajco silne, eby to rzeczywicie przeywa, kiedy chodzio o innych. - Porwnuj obecny strach przed mierci z tamtym na polu walki. Ten jest tysic razy okropniejszy. Tam w najgorszym razie byo pole chway; tam mogem by pewien, e w razie gdybym by ranny, udziel mi wszelkiej pomocy. A obecnie - okropne poczucie, e si znika. Co si stao z Friedheimem? Co si z nim dziao, gdy go std wywlekli? A w wizieniu? Jaki by jego koniec? Zgas; cierpia, a pniej umar. To jest tysic, tysic razy gorsze ni lki z 1915. Wci si boj, wci biegam do okna, eby sprawdzi czy nie ma auta... - Program na reszt przedpoudnia: najpierw, jeszcze przez chwil, notatki z Dubnowa, potem obrywanie kiekw z naszych bardzo ju skromnych zapasw ziemniakw w piwnicy. - Coraz wiksza bieda z jedzeniem. Eva moe sobie pozwoli w miecie wycznie na bezkartkowe danie dnia, do wykupienia pozosta nam ju tylko jeden chleb, a nowe kartki bd dopiero w przyszym tygodniu. Robi sobie wyrzuty, e za duo jem.

23 czerwca, wtorek wczenie rano Najnowsze zarzdzenie: Z dniem 30 czerwca zostan zamknite ydowskie szkoy, nie wolno te uczy dzieci prywatnie. Duchowy wyrok mierci, wymuszony analfabetyzm. To si im nie uda. - Podjechaa pod dom ciarwka zaadowana po brzegi walizkami i tumokami: przyjechali po zarekwirowane surowce przdzalnicze. (Aryjczycy oddawali dobrowolnie i tylko niektre rzeczy; ydom zabieraj niemal wszystko i pod przymusem. Mona sobie zatrzyma wycznie rzeczy niezbdne, zabezpieczajce podstawowe potrzeby. Jak zinterpretuje to gestapo?) ydowskie maestwa maj obowizek odda sprzt elektryczny i gramofony. Nas to - na razie - omino.

153

wita Joanna (1923), dramat G.B. Shawa.

12 lipca, niedziela przed poudniem Eva skoczya szedziesit lat. adnych jej urodzin, take podczas poprzedniej wojny, nie witowalimy w rwnie opakanym pooeniu. Z pustymi rkami, godni i nieustannie naraeni na mier. Nawet nie mog powiedzie, e kiedy to nadrobimy: no bo jaka jest szansa, e doyjemy czasu, gdy nadrabianie bdzie moliwe?

14 lipca, wtorek pod wieczr Ktchen zaatwia sobie urlop policyjny, eby mc spdzi ostatni noc razem z matk. Wczoraj po poudniu mieszkacw Henriettenstift przeniesiono do pobliskiego domu Gminy (Zeughausstrae). Wszyscy ci starzy ludzie nocowali razem na jednej sali i mieli do dyspozycji tylko leaki. O pitej kazano im wsiada do ciarwki (awki, plandeka), bagae zostay zaadowane na przyczep. Ktchen opowiada, e przygldao si temu wiele osb, Aryjczykw, i e ludzie ci gono dawali wyraz niezadowoleniu. Co oni wyprawiaj z tymi ydami! aduj ich jak bydo. Take i tym razem towarzyszy transportowi dr Katz. Nie jest lubiany. Natomiast o (honorowym) przeoonym Gminy, Hirschlu, wszyscy mwi z najwiksz mioci i podziwem. Ten czowiek pracuje ponad siy. Dzisiaj o trzeciej w nocy egna transport odjedajcy do Polski, potem przyszed do tych starych, adowanych na samochd kobiet, a po ich wyjedzie zaraz znowu poszed do swojego biura. Caa praca i wszystkie cierpienia na jego barkach.

19 lipca, niedziela wieczorem Pierwszy dzie prawdziwego godu. Resztka ziemniakw, tak czarnych i mierdzcych, e na sam widok robi si niedobrze, oraz resztka chleba. A i Eva nie bardzo ma co je, bo brakuje jej kartek. Jutro bdzie wic musiaa ebra u pani Fleischer. - Po poudniu bylimy u pa Kronheim, ktre mieszkaj teraz na Altenzeller Strae. Po do dugiej przerwie zobaczylimy je niedawno na pogrzebie Friedheima. Pani Kronheim napisaa na szedziesite urodziny Evy, proszc, bymy je koniecznie odwiedzili. Ta kobieta strasznie wychuda, a e mocno j par razy poturbowali i grozi jej Theresienstadt, wic wci igra z myl o weronalu (powiedziaem, e weronal to teraz ydowskie dropsy). Jej mocno rozhisteryzowana crka pracuje w Zeiss-Ikon; chce wyda matk za jakiego starszego mczyzn, koleg z pracy. (Jeli ktre z maonkw pracuje w zakadach zbrojeniowych, to ich nie deportuj.) Atmosfera bya oczywicie ponura. Ale kilka malekich ciasteczek do osodzonej namiastki kawy bardzo nam na par godzin pomogo. Kolejne ograniczenie dotyczce ydw (II, 5?): zakaz prenumerowania i kupowania gazet; rwnie aryjska ona, jeli m nosi gwiazd, nie ma prawa kupowa ani abonowa dziennika na swoje nazwisko.

20 lipca, poniedziaek po obiedzie Eva miaa wczoraj zaamanie nerwowe; ona uwaa, e to ja jestem winny, ale winna jest jedynie sytuacja i straszliwy gd. Pierwszy wybuch nastpi w poudnie, gdy jej radziem, eby wzia pitk chleba do zupy. Po poudniu nastpio uspokojenie, bylimy u pa Kronheim. Gdy wracalimy - a zrobio si pno - zaproponowaem, eby jednak zjada co w miecie, e jadc tramwajem, nie bdzie w domu pniej ni ja. Przysza dopiero o wp do dziewitej. W omiu lokalach bya na prno, w dziewitym dostaa talerz jakiej zupy, wrcia zupenie wykoczona. Przygotowaem reszt czarnych ziemniakw, wic Eva zrobia jeszcze do nich odrobin jakiego sosu, i nagle dostaa

skurczu przeyku i zacza bardzo mocno kaszle - kaszel, mimo kodeiny, nie ustpi take i dzisiaj. Uwaaa, e to ja kazaem jej si ugania po miecie. Dzi znowu adnej moliwoci zrobienia zakupw i dalszy cig godowania. Na kolacj Elsa Kreidl chce nam da misk starych ziemniakw. Chleb si skoczy - kawaek podarowaa nam wczoraj Elsa. Czego podobnego nigdy jeszcze nie dowiadczyem, nawet podczas poprzedniej wojny. Po raz pierwszy gd - i to dosownie - sprawia mi bl. Kradn Ktchen kawaki cukru z szuflady. Eva przyniosa kilka cukierkw, sama te niewiele zjada w restauracji.

21 lipca, wtorek pod wieczr Wacicielka domu Ida Kreidl pokazaa mi list z NSDAP, w ktrym pisz teraz i o naszym pitrze: mieszkanie ydowskiej lokatorki Vo ma by do dyspozycji od 1 wrzenia. Eva na wiadomo o kolejnej przeprowadzce zareagowaa do obojtnie; odkd dopeni si los kota, jest jej zupenie wszystko jedno, dokd pjdziemy. Mnie natomiast przytacza myl, e gdy w maju 40 r. wprowadzalimy si tutaj, mwilimy sobie, e to tylko prowizorium. A teraz, po dwu latach z okadem, zaczniemy kolejne prowizorium, i to w o wiele gorszych warunkach. Wemy na przykad lato. Latem 40 dugie wycieczki; latem 41 wci jakie spacery i jedzenie do syta; latem 42 zakupy musi robi w miecie Eva, a ja yj jak wizie, i oboje godujemy. Codziennie te teraz zadaj sobie pytanie, czy doyj lata 43. Wszyscy inni mczyni mieszkajcy niegdy w naszym domu ydowskim ju nie yj - wedug zasyszanej wczoraj pogoski rwnie Paul Kreidl.

25 lipca, sobota pod wieczr Ju mamy nastpne morderstwo. P godziny temu dzwonek. Zszedem na d i otwarem jakiej kobiecie. Nie poznaem jej. Powiedziaa, e ona do pani Vo i pobiega na gr. Potem z pokoju Ktchen dobiegay pacze i szlochy na dwa gosy. To bya szwagierka Ktchen, przyniosa wiadomo o mierci aresztowanego jakie dwa tygodnie temu Joachimsthala. - Aresztowanie, wszystko jedno z jakiego powodu, nawet w przypadku bahostki - brat Ktchen, Joachimsthal, wedug jednej wersji zakry gwiazd, wedug innej o niedozwolonej porze siedzia w restauracji, w ktrej pracuje jego ona - aresztowanie jest teraz rwnoznaczne z wyrokiem mierci i to wykonanym od razu, tutaj, na miejscu. Nie potrzeba ju do tego obozw koncentracyjnych.

26 lipca, niedziela rano Wobec wszystkich tych zdarze i scen trzymam na wodzy mj altruizm, prbujc pozosta zimnym jak ld, nikczemnie zimnym. Cay mj wysiek skierowany jest na to, eby unikn dreszczu miertelnego lku. Wci si boj, e przyjd take po mnie. Teraz ju nie chodzi o to, co si ma kadego mog zamordowa. Bo prosz, Joachimsthal: mieszane maestwo, majtku nie posiada, kombatant, robotnik w zakadach zbrojeniowych, umieszczony na licie najbliszego (odchodzcego w poniedziaek) transportu (czemu?) - a tymczasem go zabili. (Czemu?) Jeli mnie zabij zaoszczdz jedn urzdnicz emerytur. - Ilekro id do skrzynki na listy, przeladuje mnie myl, e mog w niej znale wezwanie na gestapo. - Wczoraj wieczorem, gdy si poegnaem z pani Id Kreidl przy drzwiach na korytarzu, syszaem jak mruczaa sama do siebie: Ernsta, profesora, brata pani Vo... Oni wszystkich morduj. Powiedziaa: profesora. Miaa na myli doktora (Friedheima). Zawsze o nas mwia: doktor, profesor. Pomyliy jej si tytuy. Zwyka sprawa, a jednak przeszed mnie okropny dreszcz. - Jake bardzo chciabym poy jeszcze par lat. Przeraa mnie mier, na ktr musiabym czeka caymi dniami, bdc pewnym, e czekam na mier, ktr poprzedzayby by

moe tortury, ktra byaby ganiciem w absolutnej samotnoci. Prbuj si przed tym ratowa, uciekajc w prac, w notatki, w lektury. - Jestem nie tylko zimny przy wszystkich tych okropnociach. Towarzyszy temu rwnie pewien rodzaj przyjemnoci poczonej z ciekawoci i satysfakcj: Wic i o tym moesz osobicie zawiadczy, take i to przeywasz, kolejne dowiadczenie wzbogacajce Curriculum albo LTI! A pniej nachodzi mnie myl, e jednak jestem dzielny, skoro mam odwag to wszystko notowa. I oczywicie gdzie w tle, gboko, tkwi take przewiadczenie: Ju tyle razy mi si udao - dlaczego i teraz nie miaoby mi si poszczci? Niemniej jednak dugie chwile panicznego strachu staj si coraz czstsze.

6 sierpnia, czwartek przed poudniem Marzn mi rce. Zimno i deszcze, dominujca pogoda tego lata. Zbiory nie mog by dobre, tym bardziej e zima bya duga, wiosna przysza pno. Ale czy Aryjczycy goduj tak jak ydzi? Jen doute154. Od jakiego czasu na rynku jest co niemiara kapusty - kto by tam pamita minione tygodnie godu? Tym bardziej, e niemiecka ofensywa posuwa si w kierunku Kaukazu, a Amerykanie i Anglicy bezczynnie si temu przygldaj. - Ju nie wierz w rychy koniec wojny. Nie uwaam nawet, e ostateczne zwycistwo Niemiec - by moe w formie jakiego korzystnego kompromisu - jest cakowicie wykluczone. Niewtpliwie: 1000 lat hitlerowszczyzna na pewno si nie utrzyma - ale nawet 1000 dni moe oznacza dla mnie wieczno. Przyzwyczajenie: Kilka tygodni mino od zamordowania Joachimsthala, kilka miesicy upyno od rewizji w naszym domu. I ju znowu yj w swoistym, tpawym spokoju. Przyzwyczajenie: We wtorek odchodzi kolejny transport do Theresienstadt; i ju mi si to nie wydaje, nie wydaje si to rwnie tutejszym ydom, niczym szczeglnym.

16 sierpnia, niedziela po poudniu Jakie dwadziecia lat temu, gdy mieszka u nas Walter Jelski, Eva widziaa wystp modego tancerza, ktrym interesowa si Walter. Harald Kreutzberg155. Teraz znowu zapowiedzieli jego przyjazd, ma dzi po poudniu wystpi w Theater des Volkes (gi Alberttheater, gdzie widzielimy English Players). Eva o tym wspomniaa, ja j zachcaem, eby posza, no i wanie ma, jak to okrelia, aryjskie wychodne. Wydarzenie, ktre mnie, ktre nas oboje mocno poruszyo. Naprawd. I dugo musiaem j przekonywa. Od prawie czterech lat jestemy zupenie odcici od wszelkich publicznych imprez, teatru, kina itd. yjemy pod tym wzgldem w niezmiernym ubstwie! Co wicej: Eva musi utrzymywa swoj ekskursj w tajemnicy, eby nie wzbudzi niepotrzebnie zbyt wielkiej zazdroci. A czy ja jestem zazdrosny? Na pewno nie. Byoby mi przykro, gdyby nie posza. Eppure... Przypomina mi si wszystko, czego zostaem pozbawiony i czego by moe nigdy ju nie bd mia. Abstynencja wzmaga podanie. Wszystko jedno, czy chodzi o cukier czy kino, tyto czy kobiety, chleb czy auto. Ten odczuwany brak sprawia, e czowiek staje si nieprzyzwoicie podliwy.

20 sierpnia, czwartek w poudnie Pani Pick po raz drugi, tym razem skutecznie, popenia samobjstwo. Weronal. Strach przed poniewieraniem przez gestapo w czasie wywzki, moe te i strach przed Terezinem. W ostatnich dniach bya wyranie oywiona, wieczorami mwia przede wszystkim ona, powtarzaa czsto, e nie

154 155

(fr.) Wtpi w to. Harald Kreutzberg (1902-1968), tancerz i choreograf.

trzeba o tym myle, nie trzeba o tym rozmawia. Bo to, e rozdawaa pamitki - ortoklazowe spinki jej ma, ktre nosi przy mankietach koszuli wkadanej do fraka, przekazaa Gaehde, swojej siostrzenicy; Evie podarowaa czarny akiecik (Eva poyczya go na pogrzeb Joachimsthala, a teraz bdzie go nosi na znak aoby po pani Pick) - nie byo niczym dziwnym w przypadku osoby wyznaczonej do deportacji. - Podobnie jak poprzednio: Ida Kreidl przysza rano na gr. Eva zesza pierwsza, o sidmej. Gdy wrcia, powiedziaa, e tym razem to powaniejsza sprawa, e pani Pick mocno rzzi. Jaki kwadrans pniej zszedem na d. Nie wydawaa ju adnych dwikw. Usta otwarte, jedno oko otwarte, oczywista mier. Znowu zatelefonowaem od ogrodnika Mickleya, ktremu opowiedziaem o caym nieszczciu. Powiedziaem Katzowi, e pani Pick ewidentnie nie yje; on: e przyjdzie okoo jedenastej. Ale potem opady mnie wtpliwoci: Ja przecie nie potrafi z ca pewnoci stwierdzi mierci, by moe da si jeszcze pani Pick uratowa? Zatelefonowaem wic ponownie. Katz odpowiedzia, e jeli natura sama sobie nie poradzi, to i on rwnie nie moe pomc, e na wypompowanie odka jest na pewno za pno. Gdy przyszed, wystpio ju stenie pomiertne. - Znowu stwierdzam u siebie cakowit ozibo serca i odrtwienie. Moja pierwsza myl: odziedziczymy ziemniaki. - Pani Pick znalimy od lutego. Bya, w dobrym znaczeniu tego sowa, wielk dam (mutatis mutandis ksina uwiziona przez rewolucj), osob ktr cechowaa duchowa indywidualno i stoicki charakter. Bya niesamowicie witalna. Ani stan jej umysu, ani ciaa nie wskazywa na 78 lat. -Do kadego transportu wyznaczaj paru ludzi na rezerw: gestapo z gry zakada, e bdzie kilka samobjstw. Niemiecka organizacja. Wiedza nabyta w cigu ostatnich miesicy: Od czasw Ezdrasza istnieje to, co stanowi o istocie religii ydowskiej, Prawo, kilkaset przepisw, ktre przez wszystkie godziny dnia, przy kadej najmniejszej czynnoci wi yda z religi przypominaj mu o Bogu. Gestapo jest jak Ezdrasz. Bo prosz, oto rytm zwykego dnia (bez jakich nadzwyczajnych wydarze, takich jak morderstwo, samobjstwo czy rewizja). Po przebudzeniu: Czy oni dzisiaj przyjd? (S dni niebezpieczne i bezpieczne - pitek np. jest bardzo niebezpieczny, bo oni zakadaj e wanie zostay zrobione zakupy na niedziel.) Kiedy si myj, bior prysznic, gol: Gdzie wsadzi mydo, gdyby teraz przyszli. Potem niadanie: wszystko wyciga si ze schowkw i wszystko do schowkw wraca. Cygara nie ma; pali si wic fajk nabit herbat - ze strachem, bo wprawdzie wizienie za to nie grozi, ale mona oberwa. Gazety nie ma. Potem dzwonek listonoszki. Czy to listonoszka, czy oni? I co przynosi listonoszka? Potem godziny pracy. Dziennik stanowi miertelne niebezpieczestwo; ksika z wypoyczalni moe oznacza bicie; mog ulec zniszczeniu manuskrypty. Co par minut przejeda jakie auto. Czy to oni? Za kadym razem do okna - okno kuchenne jest od ulicy, pokj do pracy od ogrodu. Od czasu do czasu kto dzwoni do drzwi, przynajmniej raz przed poudniem, raz po poudniu. Czy to oni? Potem zakupy. Jedzie auto, jedzie rower, idzie jaki przechodzie - za kadym razem czowiek obawia si, e to moe oni. (Wystarczajco czsto mnie wzywano.) Nagle wpada mi do gowy, e niosem teczk pod lewym ramieniem - moe gwiazda bya zakryta i kto mnie zadenuncjowa. Przynajmniej w czasie zakupw - dobrodziejstwo mieszanego maestwa - nie musz si ba tak jak inni. Gdy pani Kreidl wydadz z duej ydowskiej kartki par maych odcinkw bez J (czego si nie da unikn), to ona te aryjskie chowa pod podszewk torebki, bo takich kartek nie wolno jej mie. A w dodatku pani Kreidl zawsze ma przy sobie jaki deficytowy towar, ktry gdzie tam, jakim sposobem udao jej si dosta. Zatem przynajmniej pod tym wzgldem mog si czu bezpieczniejszy. No ale potem zdarza si jaka wizyta, trzeba kogo odwiedzi. Id i zastanawiam si po drodze, czy przypadkiem nie natkn si u nich na rewizj. Wracam i zadaj sobie pytanie: Byli u nas, gdy mnie nie byo, a moe wanie teraz s? I panika, gdy w pobliu zatrzymuje si jakie auto. Czy to oni? A potem znowu ta historia ze schowkami - tak jak rano i w poudnie. (Oczywicie, w czasie wizyty nie rozmawia si o niczym innym jak tylko i wycznie o jednym: o ostatnich nieszczciach). Okoo dziewitej wieczorem robi si spokojniej. Teraz moe si nam jeszcze przytrafi co najwyej kontrola policyjna. Ale policjant

jest uprzejmy, policjant to nie gestapo. A gdy si idzie do ka, gdy si zasypia, czowiek sobie myli: Przewanie nic mi si nie ni, wic chyba spokj do rana. Niedawno przynio mi si jednak, e maj mnie powiesi w wiziennej celi. - Sny o wykonywanym na mnie wyroku mierci. Owszem, miewaem je kiedy, byem wwczas modym czowiekiem. Ale od tamtego czasu - nie. Pewnie tak si wtedy objawia okres dojrzewania; teraz zawdziczam je gestapo. Pani Pick popenia, zdaje si, samobjstwo z cakowitym spokojem. List poegnalny, ktry zostawia na stole, jest napisany rwnym pismem - to co zupenie innego ni moja drczka - i ma dopracowan stylistycznie form: Dzikuj wszystkim, wszystkim, ktrzy dwa i p roku, jakie spdziam z nimi w Strehlen (ma na myli dom Hirschlw, nas tutaj i Marckwaldw), umilali mi swoj serdeczn uprzejmoci. Serdeczna uprzejmo - jake wywaone!

Wieczorem Wszystko potoczyo si bardzo szybko. Koo dwunastej przyszed Katz. Stwierdzi stenie pomiertne (exitus mniej wicej pi godzin wczeniej). Zarzdzi ca reszt. P godziny pniej zjawia si policja, po kolejnej p godzinie podjecha karawan ze znanymi mi ju z cmentarza ludmi i rwnie znan mi trumn ktrej, jak wida, uywaj i do transportu i w czasie uroczystoci pogrzebowych prawdopodobnie maj tylko ten jeden egzemplarz. Bg jeden wie, w co wkadaj zwoki tych, ktrych nie spopielaj a zatem nie wsypuj ich prochw do malekich urn. Pnym popoudniem przekazaem wiadomo Marckwaldom. Bardzo ich to przerazio.

21 sierpnia, pitek przed poudniem Eva wczoraj przed poudniem w zasadzie zaatwia nasze sprawy mieszkaniowe. Zdecydowaa si - to bya propozycja Reichenbacha (nastpcy zmarego Estreichera) - na dwa pokoje przy Lothringer Weg, w Blasewitz, ktre maj pono przerne zalety i wady.

23 sierpnia, niedziela przed poudniem Rzadko co mi si ni. Ale dzi nad ranem obudziem si przeraony. Byo tak gorco, e na jakim przystanku tramwajowym zdjem paszcz, zwinem go i pooyem na ziemi (paszcz z gwiazd). Staem w marynarce. Zagadno mnie dwch panw: Czsto pana widywalimy z gwiazd ydowsk. Wic jak to...? W tym momencie obudziem si z okropnym uczuciem strachu. Niedawno nio mi si, e mnie wieszaj. Dzisiaj, e jestem bez gwiazdy. Na jedno wychodzi.

24 sierpnia, poniedziaek po poudniu Wczorajsza wizyta poegnalna u pa Kronheim bardzo bya przygnbiajca. Crka histerycznie szlochaa; przeywaa to wszystko gorzej ni jej matka, ktra mnie na koniec obja i ucaowaa. Baga i bielizna przygotowane w pokoju; opakowanie sodzika wszyte w fad rowego gorsetu; co jaki czas matka i crka krzyczay na siebie w wielkim podenerwowaniu. - Przyszed po nas Glaser, ktry zna obie panie od dawna; gdy wyszlimy stamtd, poczulimy ogromn ulg. Wieczorem, gdy wrcilimy do domu, znowu wpadlimy w stref deportacji. Ale Ida Kreidl bya bardzo opanowana, niemal radonie podniecona: w Theresienstadt spodziewa si spotka swoj siostr z Pragi, a w transporcie wraz z ni jedzie szwagierka. W dobrym nastroju (oczywicie w

najwyszym stopniu podniecenia) bya rwnie i dzisiaj przed poudniem. Od samego rana co chwil do nas wpadaa. Odziedziczylimy po niej rne rzeczy: ziemniaki, mk, narzdzia etc. O jedenastej zjawi si komisarz gestapo. Otwarem mu drzwi. Zwraca si do mnie per pan. Czyli niemal ludzki czowiek. Pniej jednak zobaczyem zy w oczach pani Kreidl. Jestem teraz jak bezpaski pies - powiedziaa. Opiecztowali mieszkanie na parterze: dziurka od klucza zaklejona paskiem papieru z czterema czerwonymi pieczciami gestapo. Wszystko, co jest w rodku, naley teraz do pastwa. Wacicielka zostaa z niczym. (Tzn. ma na sobie pi sukienek, jedn na drugiej, oraz, jak sama mwi, sze par majtek i sze par poczoch. No i to, co zmiecio si do walizki i torebki. Gdy zadzwoni komisarz - do wszystkich mieszka naraz - bya w trakcie ubierania si: na prawej nodze miaa brzow, na lewej szar poczoch.) Potem spdzia jeszcze godzin na grze, u swojej szwagierki. Przy poegnaniu z nami trzymaa si dzielnie - ona take mnie obja i ucaowaa. O drugiej te pidziesit wyznaczonych osb ma by ju w budynku Gminy. Przenocuj na leakach, odjazd wczenie rano. Nastpna grupa za czternacie dni. - Wczoraj pnym wieczorem przyszed jeszcze przewodniczcy Hirschel. Najpierw by u Idy Kreidl, potem wstpi na chwilk do nas. Prosi, ebymy przyszli do nich w sobot na herbat. Nowe zarzdzenia (- ktre z kolei?): a) ydom zabrania si kupowania lodw. (Na og koo ciastkarni widuj tylko gromadki dzieci licych lody. Ale niedawno umczona pani Marckwald powiedziaa mi, e teraz bdzie kupowa lody w ciastkarni. Ju jej nie wolno.) b) Wszystkie niepotrzebne klucze, zwaszcza klucze do walizek, naley natychmiast odda.

Drugi dom ydowski: Drezno-Blasewitz, Lothringer Weg 2 3 wrzenia 42

8 wrzenia, wtorek przed poudniem W tym niezwykym domu wci jeszcze pojawiaj si nowe postacie i nowi lokatorzy. Ze wszystkimi mamy miy kontakt. Ale z nikim na razie nie weszlimy w blisz zayo, nawet z pani Ziegler, ktra rzadko bywa w domu. Nawiasem mwic, jest bardzo uczynna, a przy tym bynajmniej nie nachalna czy uciliwa. Dzisiaj pani Ziegler wrcia z Gminy dopiero rano. Spdzia noc przy grupie przeznaczonej do transportu156. Powiedziaa, e najgorszy jest moment, gdy w nabitej ludmi ciarwce opuszczaj i mocuj plandek. Jak bydo, w ciemnoci. Opowiadaa, e do jakiej starszej pani przyszed list i gdy jej go przekazywali, akurat przyszed komisarz gestapo. Zwyky list. Od crki. Doczone zdjcie wnuczki podar, mwic: Nie wolno wam zabiera z sob adnych zdj. W licie byo zdanie: Moe jeszcze si kiedy zobaczymy, mateczko, zdarzaj si przecie cuda. Komisarz, ktry czyta ten list na gos, skomentowa: Wam si nie zdarzy aden cud, nie udcie si.

19 wrzenia, sobota po poudniu Dzisiaj mija rok od przypicia gwiazdy ydowskiej. Ile trudnej do opisania ndzy zaznalimy w cigu tego roku. Wszystko, co byo wczeniej, wydaje si wobec tego nieistotne. - Wanie upad

156

Z pidziesiciu drezdeczykw, ktrych 8 wrzenia 1942 wysano transportem V -6 do Theresienstadt (dotarli tam 11 wrzenia), 39 zmaro w Theresienstadt (wrd nich ju 14 wrzenia Fritz Marckwald). Pozostaych przetransportowano dalej do Auschwitz i tam zamordowano.

Stalingrad157, a w padzierniku ma by wicej chleba. Wic rzd moe si utrzyma przez zim; wic bdzie mia czas na cakowit zagad ydw. Jestem mocno przygnbiony. - A do tego to nieustanne zmczenie. - Wanie wybieram si w dug drog, na Wiener Strae. Poegnalna wizyta u Pinkowitzw, i po wyebrane ziemniaki u Hirschlw. - Dziennik Herzla158.

23 padziernika, pitek wieczorem Wszelkie rozmowy wrd ydw zawsze kocz si tak sam konstatacj: Jeli bd mieli do czasu, to nas wczeniej zabij. Kto powiedzia wczoraj do pani Ziegler, e czuje si jak ciel w rzeni, ktre przygldajc si, jak zabijaj inne cielta, czeka na swoj kolej. Ten czowiek ma racj. Jutro Eva znowu wybiera si do Pirny. Musi przywie pienidze (kocz si) oraz to i owo umieci w bezpiecznym miejscu - (ostatnio, w czasie akcji oddawania metalu, pomoga nam te Elsa Kreidl) przede wszystkim naturalnie moje manuskrypty. - Czy to w porzdku, e obciam tym Ev? Nie ulega wtpliwoci, w razie wpadki przypaci to yciem, tak samo jak ja. Umiera si teraz przecie za rzeczy o wiele niewinniejsze. Wic wci zadaj sobie pytanie, czy postpuj waciwie. Coraz czciej te zadaj sobie pytanie, czy rzeczy przechowywane u Annemarie naprawd s bezpieczne. Par razy ju podpada, ma opini antynazistki. Wystarczy jedna rewizja w jej domu i wszyscy troje umrzemy. Nadal jednak wci sobie powtarzam, e trzeba zda si na los, e speniam mj obowizek. Ale czy to rzeczywicie mj obowizek, i czy wolno mi a tak naraa Ev?

27 padziernika, wtorek przed poudniem W niedziel pani Ziegler przyniosa z Gminy niejasne, ale niosce nadziej wieci: Podobno pomidzy USA i Wochami tocz si rokowania pokojowe; podobno Rosjanie poprosili o zawieszenie broni... O Woszech, o tym, e s znuone wojn, syszelimy ju wczeniej, take i o tym, e Ameryka stara si je pozyska, uwalniajc internowanych podczas wojny Wochw. - Po poudniu byli u nas Hirschlowie, te syszeli o tej woskiej historii i te pokadaj w niej nadziej. Ale niegdysiejszego podziau na ydw optymistw i pesymistw nie da si ju utrzyma. Kady, dosownie kady, mwi teraz niemal to samo, przewanie tak samo to zreszt formuujc: Oni niedugo przegraj, przegraj nieuchronnie, lecz jeli nie nastpi to szybko - a na to si nie zanosi - najpierw, nim padn, rozprawi si z nami. Naprawd jestemy straszliwie zagroeni, jak nigdy dotd. Osiem kobiet w cigu tygodnia, osiem ydowskich kobiet z tak maej gminy jak Drezno, zmaro w cigu jednego tylko, minionego tygodnia. Hirschel potwierdzi t liczb. - Gorsze bodaj od tego zabijania jest godzenie dzieci. Pani Hirschel podaa nam dokadne dane wiadczce o obnieniu kartkowych przydziaw dla ydowskich dzieci; drastycznie obcito racje misa, chleba, cukru, kakao, owocw... Najokropniejsze s dla niej cige skargi obu chopcw, e s godni. Mamo, popatrz, chopiec ma kiebask, i zobacz, on j je! - Mamo, ja przecie te jestem godny! - Mamo, dlaczego daa nam tylko dwie kromki chleba?... Itd., itd., przez cay dzie!

157

We wrzeniu 1942 6 armia niemiecka wdara si na przedmiecia Stalingradu i zdobya prawie 90% miasta; nie bya jednak w stanie zaj go cakowicie. 158 Theodor Herzl (1860-1904), austriacki pisarz i polityk; zaoyciel politycznego syjonizmu, ktrego cele okreli w ksice Der Judenstaat (1896); zwoa do Bazylei w 1897 I wiatowy Kongres Syjonistyczny i zosta wybrany prezydentem wiatowego Ruchu Syjonistycznego, powoanego do utworzenia niepodlegego ydowskiego pastwa narodowego.

13 listopada, pitek pod wieczr Wczoraj dostalimy list od Caroli Stern-Hirschberg. Mieli j deportowa 16 padziernika. Z walizk i plecakiem stawia si w synagodze. Tam, razem z innymi, miaa przebywa trzy dni, a potem wywzka w nieznane, gdzie do Polski. Po trzech nocach oraz dwu i p dniach nagle i nieoczekiwanie zostaa zwolniona: wyreklamowa j (chyba jako fachow robotnic?) zakad zbrojeniowy, w ktrym pracowaa. Cieszy si tym, co nazywa w swoim licie podarowan ponownie wolnoci. (Wszystko jest wzgldne.) Po poudniu Frnkel i pani Ziegler przynieli wiadomo, ktra od jakiego czasu krya w formie pogoski. Ale teraz to ju pewne: ydowscy robotnicy Zeiss-Ikon, okoo trzystu spord szeciuset znajdujcych si jeszcze w Drenie ydw, pjd do barakw. W rzeczywistoci jest to jednak rwnoznaczne z deportacj gdy oni rwnie zostan wywaszczeni - bd mogli wzi tylko rczny baga - a pniej bd traktowani jak winiowie: wsplne legowisko, wsplne wyywienie, do pracy doprowadzani w grupach (w innym celu nie bdzie im wolno opuszcza obozu), adnych ksiek, adnych gazet, adnej komunikacji ze wiatem. - Co si teraz stanie z reszt tutejszych ydw, z mieszanymi maestwami, z nami? Poniewa staraj si nas moliwie jak najdokadniej odizolowa, wic pewnie nie zostawi nas na wolnoci. Mwi si teraz, e wszystkie mieszane maestwa bd musiay mieszka w budynku Gminy i w Henriettenstift. Jestem peen obaw. - Eva bya wczoraj po poudniu u Ktchen Sary, ktra rwnie musi si wyprowadzi do barakw. W pewnym momencie kto zadzwoni do drzwi. Nie otwary. Dugo siedziay po ciemku. To mogo by przecie gestapo, a aryjskie wizyty s zabronione. Eva mwi, e Ktchen Sara zupenie zwariowaa ze strachu. Ale barak, ktry tak dugo wydawa jej si czym strasznym, przyja teraz niemal bez emocji. Tak wanie si obojtnieje i pokornieje. Ju tylko chodzi o to, eby uratowa ycie.

21 listopada, sobota po poudniu Pani Ziegler podarowaa mi wspaniay, niemal nowy szlafrok swojego zmarego ma. Pierwszy szlafrok w moim yciu. Strj dla chorych, starcw, filistrw - co, czego z reguy nie cierpi. Ale gdy czytaem dzisiaj na gos od wp do pitej do szstej rano - wci jeszcze Biaa mapa159 - szlafrok sprawdzi si znakomicie; polubiem go, i to chyba na zawsze. Przyjmowanie tego rodzaju prezentw to obecnie zwyka rzecz. Bo czego wypdzeni nie podaruj, zagrabi gestapo (nawet jeli nominalny ekwiwalent danej rzeczy wpac wacicielowi na zablokowane konto; ja za maszyn do pisania dostaem 40 marek). A noszenie odziedziczonych, uywanych ubra to teraz powszechny nasz los. Niemal caa moja garderoba skada si przecie z takich wanie odziedziczonych rzeczy! Kapelusz od Johna Neumanna (oszczdzam go na lepsz pogod), domowa marynarka tego samego pochodzenia, para butw od Paula Kreidla, skarpety po Erncie Kreidlu i feu160 panu Zieglerze, spodnie po nieznanym mczynie, ktre dostaem w izbie odzieowej, trzy koszule z tego samego rda, koszula po Haeselbarcie z Dlzschen, ktry poleg na froncie. Eva jest nieustannie poza domem, dzisiaj znowu zarwno przed jak i po poudniu. Prcz zakupw rozmaitego rodzaju pomoc dla ludzi z barakw. Szyje im sienniki, przewozi im (import i eksport) to i owo. A do tego jest zagrypiona i przemczona. Egoistycznie zadaj sobie pytanie, co si z nami stanie, jeli bdzie musiaa si pooy. Ja mog przecie robi zakupy tylko przez godzin, nie wolno mi korzysta z tramwaju, a w dodatku nasza kuchnia znajduje si w piwnicy. - Sto razy dziennie zadaj sobie pytanie, komu z nas dwojga jest ciej. Moe to si rwnoway. W kadym razie, gdyby Eva dziki rozwodowi moga unikn Polski lub barakw, to koniecznie powinna wybra rozwd, ktry
159 160

Powie Biaa mapa Johna Galsworthyego, dalszy cig Sagi rodu Forsytw. Pochodzi od ac. fatutus: kto, czyj los (fatum) dopeni si.

pniej, jako wymuszony, atwo bdzie zakwestionowa. Gdy 1) w ten sposb prawdopodobnie mogaby uratowa niektre wartociowe rzeczy, 2) po politycznym zwrocie, jelibym przey, mogaby mi natychmiast przyj z pomoc gdyby j uwizili wraz ze mn pomaga by nie moga, i 3) nie jestem zwolennikiem palenia wdw. No a jeli mnie zastrzel w Polsce albo podczas jakiej prby ucieczki, to zajmie si moimi manuskryptami i, ku radoci kilku kotw, nadal bdzie y. Ale pki co, nie warto sobie tym zawraca gowy.

26 grudnia, sobota przed poudniem Drugi dzie wit, bardzo lekki mrz, poprzednio troch powyej zera. Na og boj si wit Boego Narodzenia. Tym razem jednak, mimo caej ndzy i przygnbienia, upywaj nam do znonie. Eva wystaraa si o bardzo adne drzewko, piknie je ubraa i postawia na fortepianie. Prezentw, dobrego jedzenia, alkoholu, sodyczy nie byo, rzecz jasna, wszystko odbyo si jeszcze skromniej ni w ubiegym roku - ale ile nieszcz przeylimy i widzielimy od tamtego czasu! Nasze myli wci kryy wok tego samego tematu: To bdzie ostatnie Boe Narodzenie w III Rzeszy. - Ale to samo mylelimy w ubiegym roku i mylilimy si. I znowu: Tym razem wyglda to jednak inaczej. - Ale ju tyle razy nie docenilimy siy oporu narodowego socjalizmu. Itd., w t i z powrotem. - Koo dziesitej, gdy zamierzalimy si pooy, przyszed Herbert Eisenmann. Pogadalimy sobie chwil o wojnie, nie dochodzc oczywicie do adnych wnioskw.

31 grudnia, czwartek wieczorem Przed poudniem bardzo mczca droga do banku (czynsz), do Gminy (yczenia noworoczne dla ludzi w obozie; w gazecie nie byo co czyta), do Steinitza. - Steinitz wanie wrci od dentysty. Na Prager Strae dopad go jaki gestapowiec: Nie masz tu nic do szukania; wyno si na boczne ulice! - Po poudniu zupenie rozbity z powodu ostrego blu brzucha i odka: kapusta i ziemniaki, ziemniaki i kapusta. - Wyjtkowo ponury nastrj. Wszyscy, z ktrymi razem spdzilimy poprzedniego sylwestra, zniknli: morderstwo, samobjstwo, deportacja. Ten rok by spord minionych dziesiciu nazistowskich lat, jak dotychczas, najgorszy. Cige upokorzenia, przeladowania, zncanie si nad nami, zniewaanie nas. Osaczeni przez kolejne morderstwa, kadego dnia ylimy w cieniu mierci. I doda do tego mog chyba tylko tyle: Najgorszy jak na razie rok. Ale wszystko wskazuje na to, e terror nadal bdzie si nasila, a koca wojny i koca tego reimu nie wida. Nie zdoaem przez cay ten rok niczego napisa w caoci - wszystko wytrcono mi z rki. Staraem si wic troch doksztaci, sigajc po wszelk dostpn lektur. Przede wszystkim oglne wiadomoci przydatne dla LTI (z odrbnym ydowskim rozdziaem). Ale ostatnio sporo te czytaem najnowszej literatury francuskiej. Tyle e to si ju skoczyo, bo zamknli bibliotek Natscheffa. Tutaj, do drugiego domu ydowskiego, wprowadzilimy si 3 wrzenia. Zmarli modsi ode mnie przyjaciele z czasw modoci: Erich Meyerhof i Hanna Stern-Cristiani. Z mojego rodzestwa - w sierpniu zmara Grete.

1943

1 stycznia, pitek wieczorem Kopoty z papierem. Nigdzie nie udao nam si zdoby zrywanego kalendarza. Herbert Eisenmann poinformowa nas o odezwie, jak Hitler skierowa do onierzy i narodu. Odniesie w tym 1943 roku zdecydowane, ostateczne zwycistwo. Eisenmann-ojciec powtrzy swj pogld, e reim zaamie si w marcu. - Odwiedzia nas pani Eger. Noworoczna wizyta. Ostatnio trzyma si z boku. Na twarzy maska umiechnitej pogody ducha. Ani sowem nie zdradza si, e wie, i jej m jest w kacecie. Wobec niej i Lewinskyego broni zdecydowanie opinii o rychym upadku reimu - tak zdecydowanie, e niemal sam gotw bybym w to uwierzy. Ale w moim sercu nie ma ani krzty nadziei. Zupenie nie potrafi sobie wyobrazi, e mgbym kiedy y jako wolny czowiek, bez gwiazdy i problemw, co woy do garnka.

17 stycznia, niedziela w poudnie W Zeiss-Ikon masowe zwolnienia ydw. Pozbyli si ju poowy. Kiedy zakady walczyy z gestapo, argumentujc, e wydzia ydowski bardzo dobrze pracuje, wic nie naley go likwidowa. W styczniu ubiegego roku, w czasie deportacji, doszo nawet do dramatycznego spicia: gestapo wyznaczyo ludzi do transportu, po czym zakady wyreklamoway gotowych do wywzki ydw. Ale teraz wyszo podobno jakie rozporzdzenie rzdowe, ktre nie pozwala zatrudnia ydw w zakadach zbrojeniowych. (Strach i terror - wykadnik pogarszajcej si sytuacji zewntrznej.) Na razie ci, ktrych zwolnili, pracuj gdzie indziej. Ktchen Vo sprzta wagony na kolei. Ale wywzka do Polski niewykluczona. Mniej wicej w tym samym czasie co Egera aresztowano Kronthala, nauczyciela jzykw. Mieszane maestwo. Nie mia majtku, ale by podobno nieostrony, nie trzyma jzyka za zbami, a udzielajc prywatnych lekcji, wykroczy poza przyznane mu uprawnienia. (Tak byo w przypadku dzieci Hirschla, ktry siedzia z tego powodu.) Teraz przyszo z Auschwitz zawiadomienie o jego mierci - urny nie przysali. Dowiedziaem si o tym wczoraj od Jacobiego, zarzdcy cmentarza. Kiedy z cmentarza id Fiedlerstrae do domu, przechodz obok duej szkoy (moe to jaki zesp szk?). Czsto wysypuj si stamtd gromady uczniw. I, ju si przekonaem, zawsze jest tak samo: starsi chopcy mijaj mnie bez zaczepek, modsi natomiast miej si, woaj za mn yd albo co podobnego. Czyli e modszym wbili to do gowy - a ze starszymi si nie udao. - Eva zwrcia mi uwag, e dzieci w wieku szkolnym prezentuj si pod wzgldem zdrowotnym do marnie. Natomiast modsze i niemowlta wygldaj kwitnco. C, specjalne przydziay ywnoci dla dzieci, a przede wszystkim pene mleko, przysuguj tylko do szstego roku ycia.

18 stycznia, poniedziaek po poudniu W sobot o 20.30 - wanie zamierzalimy usi do stou - rozleg si dwik syreny. Odwoywaa alarm lotniczy. Jeszcze nie skoczylimy si dziwi, gdy usyszelimy j ponownie. Tym razem by to sygna ogaszajcy alarm przeciwlotniczy. Przez tyle miesicy nie byo alarmu, wic widocznie pomyliy si komu przyciski w syrenie. Ale znowu oszczdzili Drezno. (Mwi si od dawna, e to przysza stolica Czech i dlatego nie atakuj.) Gdzie, do daleko, strzelay dziaa przeciwlotnicze. Po ptorej godziny, w czasie ktrej nic si nie dziao, odwoali alarm. - W niedziel po poudniu Herbert Eisenmann powiedzia nam, e oni byli w Berlinie i spowodowali straty. - Wczoraj, dokadnie o tej samej porze co w sobot, znowu alarm. Znowu trwa ptorej godziny i znowu nie zaatakowali Drezna. - Przed chwil bya tu pani Eger (prosia o papierosa, zoylimy jej kondolencje) i mwia, e samoloty znw byy nad Berlinem i wyrzdziy bardzo wiele szkd.

Dzi przed poudniem byem u Richtera. Krtka narada na temat mojej wizyty u burmistrza Christmanna i sposobu dopilnowania remontu. Z tej krtkiej narady zrobia si rozmowa trwajca grubo ponad godzin, w wyniku ktrej wracaem do domu niemal podniesiony na duchu. Richter opowiada mi, e przed przejciem wadzy by zdeklarowanym nazist i mia dobr posad w propagandzie; w kwietniu 33 wystpi z partii, poniewa ju wtedy dostrzeg, e rzeczy nie id jak naley. Obecnie stoimy w obliczu koca. Miejmy nadziej, e wkrtce do niego dojdzie. W wystpieniach propagandowych mowa ju tylko o wytrwaniu, a nie o zwycistwie, w ktre i tak zreszt nikt nie wierzy. Straty s niewyobraalne, tyrania - take wobec Aryjczykw - nie do zniesienia. Pytanie, co stanie si z narodem, schodzi na dalszy plan; kady si zastanawia, czy przeyje. Niewykluczone, e bardzo szybko dojdzie do przewrotu. Wprawdzie podwoili liczebno Waffen-SS, ale ochotnikw wcielaj na si. Sytuacja na frontach, i to mimo cikich strat, jest wszdzie bardzo za. Rosjanie nacieraj nie tylko na poudniu, w kierunku Ukrainy, ale i na pnocy, w kierunku krajw batyckich - do Rygi maj ju cakiem niedaleko. Opowiada mi te, e jego syn chodzi do pierwszej klasy gimnazjalnej (w Kreuzgymnasium). Maj teraz nowe wypisy do historii - id od wspczesnoci wstecz. Historia rozpisana na opowiadania. Tytuy poszczeglnych tekstw (a si czowiekowi niedobrze robi!): Hitler, Gring, Horst Wessel, Herbert Norkus161, Bismarck, Fryderyk Wielki. - Uznaem wypowied Richtera za vox populi, podobnie jak to, co mwi mi niedawno Rasch (kowal i odwierny). Wprawdzie inna warstwa spoeczna, ale rwnie degoutiert162. Sowa, ktre wielokrotnie miaem ju okazj teraz sysze: Niech si to jak najszybciej skoczy! Tylko to nas moe uratowa. Tyle e Richter doda jeszcze: Oni bd usiowali uciec, ale nie ujd z yciem. Tylko, czy ich zwyka mier jest wystarczajcym zadouczynieniem za miliony ludzi, ktrzy przez nich nie yj? Powiedziaem mu, e ma wiksze szanse na przeycie ni my, ktrzy nosimy gwiazd. On: e, owszem, o par procent, ale by moe wszystko potoczy si tak szybko, e nie bd mieli czasu, eby nas wymordowa. I uwaa, tak samo jak Rasch, e zmiany musz zosta zapocztkowane przez wojsko.

5 lutego, pitek po poudniu Dugi, miy, utrzymany w plotkarskim tonie list ze Sztokholmu. Oni nie maj o niczym pojcia. Znowu pytanie o mj dzie powszedni. Jakby mi wolno byo informowa o zwykym dniu czowieka, ktry nosi gwiazd. I jak szyderstwo brzmi pytanie: O jakiej porze chodzisz na spacery? Ostatnio zatrzymuj ydw na ulicy, rewiduj ich torby z zakupami. -Lotte Sumann staa si arliw katoliczk. Chodzi na porann msz!

14 lutego, niedziela w poudnie Wczorajszy dzie - sobota, 13 II 43 - wypada uzna za szczeglnie wany. Przynis pierwsze oznaki, ba, da mi niemal pewno, e rewolucja wewntrzna, ktr uwaaem dotd za niemoliw, rzeczywicie si zblia. Byem w kancelarii Richtera (Schrapel-Richter). Oficjalnie z powodu deklaracji podatkowej, ale w rzeczywistoci chciaem usysze od Richtera, jakie s nastroje i jak oceniaj sytuacj po, e tak powiem, aryjskiej stronie. Drzwi otworzy mi sam Richter. Rozmawialimy w prywatnej czci jego biura ponad godzin (mniej wicej od dwunastej do pierwszej z minutami). By jeszcze bardziej serdeczny ni podczas poprzednich spotka. Niemal ostentacyjnie serdeczny. W czym mgby mi pomc - wystarczy, ebym mu tylko powiedzia. Wmusi mi yletki - nowe,
161

Berliski czonek Hitlerjugend, ktry 24 stycznia 1932 w czasie bjek na tle politycznym straci ycie i zosta kreowany na mczennika. 162 (fr.) Przejty wstrtem, zbrzydzony.

nieprawdopodobnie cienkie, co za rado! - i zatelefonowa do ony, eby spyta o nadwyk ziemniakw. Umwilimy si na kolejne spotkanie w nastpn sobot. Obieca, e dostan od niego pienidze, ziemniaki, kartki na chleb i, prawdopodobnie, t zasran ksik, dziki ktrej sta si milionerem i ktr pozwolili mu pisa w wizieniu. Widziaem t jego cel. Pokj tak duy i wygodnie urzdzony, jak ten tutaj. Z ogrodem, eby mg sobie spacerowa. A przecie on siedzia za zdrad stanu! - Ona bya za saba, ta nasza demokracja. To by bd, ktry nie moe si ju powtrzy... Wic, kto wie, moe zaatwi mi take Mein Kampf Hitlera. Ale waniejsze, o wiele waniejsze ni to wszystko, byo co innego. Richter wci do tego wraca: Gdzie si pan podzieje, jak zaczn si zamieszki? Bo wtedy musi si pan natychmiast wynosi (sic), najlepiej gdzie na wie... Moe doj do rzezi. Powiedziaem mu, e w moim przypadku opuszczenie Drezna nie wchodzi w rachub. W takim razie tutaj musz gdzie znikn. Jakie puste pomieszczenie, jaki tymczasowy schowek byby w stanie mi zaatwi. Spytaem go wic wprost, czego si spodziewa. Powiedzia, e w cigu najbliszych dwunastu miesicy - co bynajmniej nie znaczy, e dopiero za dwanacie miesicy na pewno dojdzie do przewrotu. Prawica? - Nie, lewica. - Ale mieszczastwo obawia si przecie komunizmu! - Chodzi o star socjaldemokracj, jest tego pewien. - Ale teraz tylko dziki wojsku da si cokolwiek osign. - Zapewne, do przewrotu jednak dojdzie, wicej nie moe powiedzie. Natomiast jeli sprawy nie potocz si szybko, to oczywicie ydom bdzie grozio powane niebezpieczestwo, i wtedy bd si musia naprawd wynosi. Mog przyj do jego biura, co dla mnie znajdzie. Wszystkim nie moe pomc, ma obowizki wobec rodziny, w razie koniecznoci bdzie si musia mnie wyprze - przez chwil rozmawia z kim przez telefon, do kogo kilkanacie razy zwraca si per kolego kapitanie i przywita go zwrotem Heil Hitler - ale przecie dobrze mnie pozna w cigu tych paru miesicy i bardzo chtnie mi pomoe... Powiedziaem, e przy moim odizolowaniu nie zdoam si nawet dowiedzie, kiedy mog mnie napa i podern mi gardo. Oczywicie, moe si tak zdarzy. Ale moe uda si panu w por dowiedzie, e co si wici, e musi pan ucieka, a ja ju znajd jakie lokum dla pana.... - Powiedziaem mu, e ostatnio sporo dzieci zaczepia mnie na ulicy. Na to on, e jego najstarszy syn, jedenastolatek, jest teraz w Jungvolk. Bywa, e kiedy maszeruj po miecie, nagle pada komenda: Na prawo patrz. A potem: Widzielicie wanie yda. Wiecie, o co chodzi z ydami? Po czym nastpuj odpowiednie pouczenia... Wspomniaem o szeciu ydach z Protektoratu, ktrych zwoki przekazano niedawno na cmentarz ydowski. On: e jego znajomy zosta wanie przeniesiony do sdu krajowego na Mnchner Platz; z urzdu konfiskuje wartociowe przedmioty nalece do osb skazanych na mier. Wanie od tego czowieka, czyli niewtpliwie kogo dobrze poinformowanego, on, Richter, wie jak intensywnie eksploatuj tu gilotyn. Niedawno jednego dnia spado 21 (dwadziecia jeden) gw, i to bynajmniej nie tylko ydowskich. Eva niedugo znowu zawiezie dziennik do Annemarie. Gilotyn na Mnchner Platz uruchamiaj z bardziej bahych powodw.

18 lutego, czwartek pnym popoudniem Kilka godzin na dole: zrobiem kaw, sprztaem, pomagaem przy duym praniu. Eva, wymczona, pojechaa teraz do miasta (rozpaczliwa prba zrobienia zakupw). Ja - o ile pozwoli mi na to zmczenie - mog popracowa od szstej do sidmej tutaj na grze. Potem trzeba bdzie poszatkowa czerwon kapust. - Historia czerwonej kapusty warta jest odnotowania. Odywiamy si niemal wycznie ziemniakami, wic nasze zapasy byskawicznie znikaj a z kolei tych jarzyn, ktrych nie uwaa si za towar deficytowy, prawie wcale nie mona dosta. Ot rzecz miaa miejsce wczoraj w sklepie na Gerokstrae. Wacicielk, czterdziestoparoletni kobiet, ju znaem - mia osoba. W sklepie stao kilka klientek, midzy innymi siwowosa kobieta z ludu, zdaje si, e matka

jakiego onatego konduktora tramwaju. Bardzo czule traktowaa swojego brzowego boksera. Opowiadaa wszystkim, e kiedy powinien dosta w skr, ucieka do babci, cigle go gaskaa, itd. Ujem j chyba tym, e powiedziaem par miych sw na temat bokserw w ogle. Gdy przysza moja kolej, wacicielka sklepu powiedziaa do mnie: Kiszon kapust mam niestety tylko na kartki; zapaki - nie, sl - nie. W celu captatio benevolentiae163 zaczem od brukwi. Nikt jej nie chce - skutki brukwianej zimy 17 roku. Zreszt cakiem niesusznie. Kobieta wspczuje mi, mwi z wahaniem, e ewentualnie moe mi da gwk czerwonej kapusty. Way j kadzie obok brukwi, po czym wyjmuje jeszcze torebk soli (to wicej ni askawo!). 75 fenigw. Kiedy wycigam portfel, ta babcia, ktra staa obok mnie, mwi: Niech pan zostawi, ja za to zapac. Zrobio mi si naprawd gorco. Podzikowaem jej i podaj banknot nad lad. Ona: ,Ale niech mi pan pozwoli zapaci. Ja: To bardzo mie z pani strony, serdecznie pani dzikuj - ale nie pienidze s problemem, tylko kartki. Teraz z kolei wacicielka: Niech pan przyjdzie kiedy pod wieczr, bd moga da wicej. W cigu dnia zaopatruje si u mnie SA, musz by ostrona. - Ja, e wolno mi kupowa tylko od trzeciej do czwartej. Na co ona, e nie przestrzega tego zbyt rygorystycznie. Ja: Pani nie - ale jeli kto inny zobaczy i doniesie, przypac to yciem. Wacicielka: Wobec tego niech pan zaglda w porze dla pana dozwolonej. Dam panu znak, jeli wszystko bdzie jak naley. Wyszedem niemal wzruszony. A potem ogarn mnie strach. Przecie w obecnoci klientek powiedziaem, e przypac to yciem, jeli itd. Szerzenie nieprawdziwych wiadomoci o okruciestwach! Wystarczy na kacet i prb ucieczki.

24 lutego, roda przed poudniem Dzisiaj po poudniu Eva wybiera si do Pirny. Zawiezie manuskrypty - zarwno te, ktre zapomniaa zostawi, gdy bya tam poprzednim razem, jak i te, ktre tymczasem doszy. Chciabym, eby ju bya z powrotem. - Pienidzy nie potrzebuje poycza. Przekazaem dzisiaj Richterowi 360 marek opaty maklerskiej tytuem konwersji dugu hipotecznego. rodki spoza limitu. Waciwie dlaczego nie domaga si od razu ode mnie tych pienidzy? Sympatia od samego pocztku? - Kady boi si teraz kadego. Richter ma mi, mod sekretark. Gdy byem u niego ostatnio i zapakowaem w przylegym pomieszczeniu ziemniaki, powiedzia: Niech pan bdzie askawy wyj przez korytarz. Ta moda kobieta w moim biurze jest wprawdzie godna zaufania, ale nie musi wszystkiego wiedzie. Gilotyna na Mnchner Platz. Myl czasem przesdnie: w latach wczesnej modoci, bodaj w okresie dojrzewania, czsto miewaem lkowy sen, w ktrym nio mi si, e wykonuj na mnie wyrok mierci - czyby to by jaki znak? Gilotyna grozi nie tylko mnie, grozi take Richterowi. Czy jego napomknienia si potwierdz?

28 lutego, niedziela przed poudniem Napisany owkiem list od Lewinskyego (cf. wczoraj: alarm). ebym si nie martwi, obecna akcja nie dotyczy mieszanych maestw. Zwieziono do obozu ydw z innych miejscowoci164; obz bdzie cakowicie zamknity; deportacja nastpi lada moment165. Poszedem do Eisenmannw. Stary
163 164

(ac.) Jako wyraz dobrej woli. Podczas procesu przeciwko komisarzowi gestapo Schmidtowi, wiadek Justin Sonder poinformowa sd, e pod koniec lutego 1943 zosta w Chemnitz aresztowany w biay dzie na ulicy i po czterech doba ch przetrzymywania przetransportowany wraz z 40 innymi ydami z Chemnitz do drezdeskiego obozu Hellerberg. 165 Komisarz gestapo Schmidt pod koniec lutego otrzyma bezporednio od Adolfa Eichmanna rozkaz likwidacji obozu Hellerberg. Obz ogoszono wizieniem policyjnym i oddano pod nadzr Schutzpolizei. W nocy z 2 na 3 marca stoczonych w barakach obozu winiw odtransportowano na dworzec towarowy Dresden -Hellerberg, gdzie zaadowano ich do wagonw bydlcych i deportowano do KZ Auschwitz. W godzinach wieczor nych 3 marca transport, liczcy ju wtedy 30 wagonw z ponad 1000 osobami, dotar na ramp Auschwitz -Birkenau.

Eisenmann lea jeszcze w ku (byo okoo jedenastej). Od Herberta dowiedziaem si, e wczoraj rano zarzdzono blokad obozu. Wszyscy z niemieszanych maestw, ktrzy do tej pory mieszkali poza obozem (na przykad pani Judenkowitz i sekretarz Eisner mieszkali i pracowali w budynku Gminy) - wszyscy bez wyjtku - przebywaj od wczoraj w obozie. Do zaatwiania biecych spraw zostawili tylko Hirschla i Kahlenberga. Wszyscy inni zostan deportowani. - Nikogo z nich ju nie zobaczymy. Pani Vo, Seliksohnowie, Reichenbachowie, pani Ziegler - zaliczam ich wszystkich do zmarych. A nam, jak dugo pozwol nam tu y? I jak bdziemy yli? - Eva pojechaa wanie do Simonw. Zwykle, via pani Simon i Ktzschenbroda, mona si tam sporo dowiedzie, cho na og tylko cz z tego okazuje si pniej prawdziwa. W kadym razie w nastrojach mona si zorientowa. - Zamierzam do samego koca przymusza si do pracy. - Eva syszaa niedawno w restauracji, jak jaka kobieta opowiadaa, e dostaa z frontu wschodniego kartk od syna; napisa w niej tylko: Ja jeszcze yj, ja jeszcze yj, ja jeszcze yj! Do tego samego ograniczaj si rwnie moje odczucia. W zalenoci od nastroju, ktry zmienia si z godziny na godzin, akcent pada na yj lub na jeszcze.

29 marca, poniedziaek w poudnie Czuj si cigle rozbity, mam kopoty z sercem, jestem stale zmczony i bardzo przygnbiony. Zreszt, nie tylko ja - wszyscy ydzi pogreni s w depresji. Rwnie Richter, od ktrego przyniosem w sobot pienidze i kartki na chleb. Powiedzia, e sytuacja bardzo si obecnie skomplikowaa. Gdyby Niemcy podpisay dzisiaj bezwarunkow kapitulacj, uratowayby dziewidziesit procent swego stanu posiadania. Zamiast tego nadal si wykrwawiaj, a kady dzie zwoki oznacza gorsze warunki zawarcia pokoju. Bo klska jest absolutnie pewna. Ale rwnie pewne jest i to, e zanim do niej dojdzie, ruszy letnia ofensywa na wschodzie. Prawdopodobnie bd odnosi zwycistwa, w wyniku czego poprawi si nastroje, a to z kolei pozwoli im przetrwa przysz zim. Jego, Richtera, oburza tpa cierpliwo i gupota narodu, ktry bez szemrania znosi ogromn brutalno totalnej mobilizacji, spokojnie znosi ogromne straty na froncie, nieustann prac guljotine (to przecie Richter jest wyksztaconym czowiekiem; no, ale francuskiego nikt si ju nie uczy) - wszystko to znosi i pozwala si wyrzyna. S wprawdzie cae rzesze niezadowolonych, s lokalne organizacje - czy jednak istnieje jaka organizacja centralna, tego niestety nie wie.

8 kwietnia, czwartek pod wieczr W ubiegym roku, podczas odnieania, sporo pisaem o uprzywilejowanym Johannesie Mllerze (mia fabryk wyrobw skrzanych, prowadzia j nadal jego ona). Ten poczciwy czowiek wspomaga mnie czasem kartkami na chleb, niekiedy czstowa cukierkiem; troch mu zazdrociem, bo pracowa w zmniejszonym wymiarze godzin. Potem nie miaem o nim adnej wiadomoci. Dowiedziaem si teraz, e aresztowali go w ubiegym tygodniu - nie wiadomo, dlaczego; ludzie mwi, ale pewnoci nie ma, e nowe rozporzdzenie nakada obowizek noszenia gwiazdy na tych spord uprzywilejowanych, ktrych aryjskie dzieci mieszkaj za granic, a on si o tym w por nie dowiedzia - dwa dni po aresztowaniu powiesi si w wizieniu Prezydium Policji (albo zosta uduszony). Zwoki dostarczono Jacobiemu nagie; na ciele, oprcz ladw po ptli, nie byo adnych skalecze. Ten przypadek znowu okropnie mn wstrzsn.

Wikszo ludzi natychmiast po przybyciu poddano selekcji, po ktrej ofiary piechot musiay pokona drog do komr gazowych.

16 kwietnia, pitek w poudnie i pniej Za miastem wiosna w penej krasie - zieleni si brzozy, kwitn drzewa owocowe. Tym wic dotkliwiej odczuwam moje uwizienie. A z kadym rokiem mam coraz mniej swobody. Tymczasem moje marzenia wci kr wok auta. Sprawiao mi ono tyle radoci, wizaem z nim tak wiele nadziei, planowaem tyle podry. Dzisiaj nie wolno mi jedzi nawet tramwajem, nie wolno mi opuszcza granic miasta, nie mog si pokazywa razem z Ev na ulicy, samemu zreszt - wniosek z ostatnich aresztowa - te nie powinienem si po nich za wiele szwenda. (Przynajmniej staram si unika eleganckiego rdmiecia, jak zreszt wszyscy noszcy gwiazd.) - Spdziem cae przedpoudnie na szorowaniu kuchni, a teraz ponownie musz zej na d, eby zrobi herbat i pozmywa naczynia, wic jestem oczywicie w kiepskim humorze. Ale przecie: Jeszcze mnie nie aresztowali, jeszcze ani nam nie wymwili mieszkania, ani nie wcielili mnie do Arbeitsdienstu. Jeszcze mog caymi godzinami czyta na gos, jeszcze mog siedzie przy biurku. I w Tunezji sprawy Osi ukadaj si bardzo niepomylnie.

18 kwietnia, niedziela przed poudniem Wczoraj porann poczt dostaem nakaz stawienia si do pracy w poniedziaek, 19 IV. Musiaem i do Gminy. Poinformowali mnie, e bd pracowa w firmie Willyego Schltera na Wormser Strae 30c. Codziennie od czternastej do dwudziestej drugiej. Chodzi o bardzo lekk prac, waenie i paczkowanie herbaty. Nie w tym rzecz, czy lekka, czy cika. Dla mnie oznacza to przecie niepowetowan strat czasu i mierteln nud przez osiem godzin. Gdy skierowali mnie do odnieania, miaem przynajmniej nadziej, e na wiosn bd wolny. Teraz bd mnie okrada z moich dni do koca wojny. Nie ma szans na kontynuowanie jakiejkolwiek powanej pracy. Ten nowy cios, cho si go spodziewaem, bardzo mnie zmartwi. Moje ycie staje si jeszcze marniejsze. I co wicej, ten cios wcale nie musi by ostatnim. - Wanie wrciem z pogrzebu Johannesa Mllera. (Kiedy w taki sam sposb zakopi urn z moimi prochami?) Tym razem byo wyjtkowo okropnie. Wdowa - tga, wysoka, stara kobieta, twarz zakryta gst woalk - zanosia si szlochem i zawodzia bez ustanku. Podczas skadania kondolencji przy miniaturowym grobie, wci powtarzaa: Biedaczysko, biedaczysko! Jacobi powiedzia mi kiedy, e nie wierzy w szczero tych bekw. Przemawia take i tym razem. Mao dorzeczna kompilacja fragmentw modlitw i formu uywanych w kazaniach. O rzeczywistym losie i kocu tego czowieka oczywicie nie wspomnia. Byy tym razem kwiaty i grupa Aryjczykw, no i do tego kilku ydw. W niewielkim pomieszczeniu zastpczym zrobio si toczno. - ydzi sprawiali wraenie zrezygnowanych i obojtnych. Jakby ju zupenie przywykli do niewoli. Mona byo odnie wraenie, e mier tego czowieka wydawaa im si rzecz niemal zasadn i sprawiedliw: Powinien by wiedzie, e uprzywilejowani, ktrych dzieci mieszkaj za granic, te teraz musz nosi gwiazd. By wic winny! - Czsto sysz obecnie podobne opinie.

25 kwietnia, Niedziela Wielkanocna, przed poudniem Z jakiej (jakiej?) znanej francuskiej powieci zostaa mi w pamici katolicka fraza: Le leurre ternel du printemps166. Czsto powtarzaem sobie te sowa, ale nigdy jeszcze nie przeladoway mnie tak jak teraz. Mamy rwnie pikn, wczesn, zaawansowan wiosn jak w 1920, gdy 16 kwietnia167 wjedalimy do Drezna (wszdzie kwity drzewa owocowe). I na tle tej bujnej wspaniaoci - w drodze do fabryki podziwiam kwiaty w przydomowych ogrdkach; na Wormser Strae, przy pewnej posesji stojcej poniej poziomu ulicy, korony drzew owocowych znajduj si na wysokoci wzroku; a
166 167

(fr.) Wieczne powaby wiosny. 16 kwietnia 1920 Klempererowie przeprowadzili si z Monachium do Drezna.

tu, przy Lothringer Weg, na skraju parku ponie czerwony, delikatny krzew narastajcy lk przed mierci, coraz wyraniejszy i dawicy. Juliusburger, nieco moe zbyt wielkopaski i dostojny (Lewinsky mwi Oberchochem), ale peen ycia, wcale dobry czowiek, ktry przez dwa dni pracowa obok mnie u Schltera, zosta aresztowany w rod, w pitek ju nie y. Meinhard, z ktrym zetknem si tylko przelotnie - aresztowany i nie yje. A wczoraj wieczorem przysza wiadomo o aresztowaniu Conradiego. Pad wic ostatni szaniec istniejcy do tej pory w mojej wiadomoci, ktry oddziela mnie od mierci. Bo Conradi te jest profesorem. Emerytowany urzdnik pastwowy, uczestnik wojny (kapitan, lekarz), pogldy polityczne bardziej prawicowe ni lewicowe, ona Aryjka, powaany jako naukowiec, ostrony i spokojny. Poznaem go dopiero w poniedziaek; byem do niego uprzedzony, bo zawsze syszaem o nim tylko ze rzeczy, ale jego sposb bycia przypad mi jednak do gustu. - W kadej chwili moe i mnie to spotka. A potem bd siedzia w celi i czeka, minuta za minut na kata. Moe dzie, moe cae tygodnie. A moe nikt mnie tutaj nie udusi (sam si nie powiesz). Moe umr dopiero w drodze do kacetu (zastrzelony podczas prby ucieczki) albo w samym Auschwitz, na niewydolno minia sercowego. Jakie to okropne, gdy si o tym myli. Ze szczegami, konkretnie. O sobie, o Evie. Prbuj to tumi. Chc wykorzysta kady dzie, kad godzin. By moe uda mi si jednak przey. Firma Willy Schlter produkuje, jak gosi szyld umieszczony na budynku, mieszanki do kpieli leczniczych oraz herbaty zioowe. Dom w ogrodzie. Co poredniego midzy mieszkaniem, biurem i fabryk. Na parterze w gruncie rzeczy dwie ssiadujce ze sob ciana w cian dugie sale z kamienn posadzk. W jednej z nich znajduj si, ustawione prostopadle do okien, stoy. Przy wewntrznej cianie, od drzwi zewntrznych do wewntrznych - szeroka, korytarzowa przestrze. Przy duszej cianie i w przylegajcym, znajdujcym si na zapleczu sali nieduym pokoju stoj puda z towarem. W wyduonym korytarzu na pustych pakach ustawiono otwarte kartony pene herbaty. Wsypuje si j blaszan szufelk do stugramowych torebek; wszystko odbywa si na stojco. Na stoach znajduj si wagi: to na nich odwaa si dokadnie zawarto torebek. Przy nastpnym stanowisku torebki si zamyka. Na kolejnych stanowiskach pakuje si je do kartonw, po sze kilogramw kady. W tym tygodniu trzeba byo nakleja dodatkowo banderole na paczuszki. Ale to tylko chwilowo - wojenne opakowania zastpcze. Kupili torebki kawowe Trmera i naklejali na nie banderole z napisem Herbata domowa Schltera. Nadeszy ju - pomagaem je nawet wyadowa firmowe torebeczki z celofanu, 200 000 sztuk. Wikszo czasu spdziem przy napenianiu torebek, czasem zaklejaem, troch wayem. Niekiedy, eby wnie i wynie puda, robio si acuch: jeden podawa pudo drugiemu. (Banderolowanie i zaklejanie gotowych szeciokilowych kartonw odbywa si na oddziale kobiecym, na pitrze. Nie byem tam jeszcze.) Zmczenie, miertelne znuenie prac bierze si oczywicie z jej potwornej monotonii i trywialnoci; dziesicioletnie dziecko wykonywaoby j szybciej i lepiej. Nawiasem mwic, czas nie duy si a tak bardzo, jak si obawiaem. Pozosta tylko we mnie przygnbiajcy al z powodu traconych nieodwracalnie dni. Nie jestem w stanie niczego przemyle, popadem w stan umysowego zamroczenia. Dla moich kolegw ta praca nie jest nawet w poowie tak dokuczliwa jak dla mnie. Mam siedzie w domu i muchy apa? - powiedzia mi rzeki siedemdziesiciolatek, quidam168 Witkowsky, gi kupiec. Tu si nie nudzi, umysowo nigdy duo nie pracowa, zarabia troch pienidzy. - Stawka godzinowa wynosi 60 fenigw. Kto uprzywilejowany, a co za tym idzie, zwolniony z podatku socjalnego i niepaccy najwyszej stawki podatkowej, dostanie jakie 50 fenigw; w moim przypadku - 35 do 40 Pf. O czwartej mamy piciominutow przerw. Kady dostaje kubek cienkiej namiastki kawy. T kaw zaoga przynosi sobie sama, przygotowuj j na miejscu. Od wp do szstej do szstej jest duga przerwa na posiek. W aluminiowej puszce nosz zimne ziemniaki, a w soiku kiszon kapust. Znowu dostajemy kaw.

168

(ac.) Niejaki.

Mona te da swoje jedzenie do podgrzania. Nawiasem mwic, posiki w kantynie (punkt zaopatrzeniowy NSV) s przewidziane rwnie dla ydw, ale na razie zoono tylko w tej sprawie stosowny wniosek i std to przewidziane. O smej znowu piciominutowa przerwa, tym razem z herbat mitow od firmy. O wp do dziesitej zaczyna si sprztanie. Wychodzimy punktualnie o dziesitej. - Dugie pomieszczenie przylegajce do naszej sali (sala pakowaczy) bardziej przypomina hal fabryczn. Stoj tam, jedna przy drugiej, due kadzie z rnymi rodzajami zi, ktre maj zosta ze sob zmieszane, oraz, po przeciwnej stronie, bben mieszalniczy, wygldem niewiele rnicy si od betoniarek uywanych na budowie. W dzie pracuje tu niemal w zupenoci kobiecy, aryjski personel nadzorowany przez aryjskiego brygadzist (to s chyba te same kobiety, ktre gotuj dla nas w pomieszczeniu kuchennym), natomiast w nocy - brygada ydowska. To, czy naley si zgasza na nocn zmian czy nie, jest tematem niekoczcych si dyskusji. Jedni twierdz, e warto o to zabiega: dusze przerwy, 80 fenigw za godzin, dodatek za wyduony czas pracy (chleb i miso) przewidziany rwnie dla ydw (zoono taki wniosek); inni: e w adnym razie nie naley tego czyni: straszliwie si kurzy, okropnie wyczerpujca praca. Zgosiem si. Z powodw poznawczych, i poniewa wydaje mi si to troch bardziej romantyczne, wic moe nocna zmiana mniej mi si bdzie duy ni dzienna, a take dlatego, e by moe bd mia wicej czasu dla siebie, ni gdybym pracowa w dzie. - Poniewa przed poudniem, od szstej do drugiej, pracuj w naszej sali rwnie Aryjki, i poniewa goniki obsuguj take mieszalni (a i dlatego, e traktuj nas po ludzku), wic radio jest wczone. Niekiedy chodzi przez cae popoudnie, czasem tylko w godzinach wieczornych, bywa, e ustawione jest zbyt cicho i zagusza je haas pracy (sycha je tylko jako nieustanny szmer), a zdarza si i tak, e poowa zaogi nie chce sucha radia i wtedy brygadzista je wycza -ale w sumie dziki radiu czas mniej si przecie duy. Sporo muzyki z Wiednia, z Berlina, z tej czy innej rozgoni. Kilka woskich pieni, kawaek Zemsty nietoperza, kawaek Rycerskoci sprawiy mi prawdziw przyjemno. Komunikaty wojskowe. Przemwienie Goebbelsa z okazji urodzin Fhrera (bardzo ciko, ale zaufanie do Fhrera jest gwarantem ostatecznego zwycistwa). Fragmenty wystpienia Reichsgesundheitsfhrera (woa przetrwania, nard itd. - wyczyli radio; troch dlatego, e byo nudne, troch z obawy, e chodzi o suchanie narodowosocjalistycznego wystpienia: w kadej chwili mogo przecie wej gestapo). Tak wic przy radiu, chocia bardzo szybko przestaj na nie zwraca uwag i w zasadzie go nie sucham, czas pynie nieco raniej ni wtedy, gdy jest wyczone, a w dodatku udaje si niekiedy pochwyci jak wiadomo.

10 maja, poniedziaek rano, przed sidm Sprawa do rozstrzygnicia: Elsa Kreidl. Za ycia jej ma uwaalimy, e to kobieta bez uczu, antysemitka, nazistka. Potem, po mierci Kreidla, wydaa nam si bardziej sympatyczna. Umiaa si znale wobec Idy Kreidl, wobec nas. Wytworzyy si niemal przyjacielskie stosunki, wywiadczaa nam rozmaite przysugi. Nie odwaya si odwiedzi nas tutaj (czego nie mona jej bra za ze), ale Eva bya u niej par razy na herbacie. Nadal si spotykaj, jedz razem obiad w miecie, przewanie w sobot. Elsa poycza nam ksiki, obdarowuje kartkami na ziemniaki, kartkami na kaw. Wszystko niby w porzdku. No ale teraz - obie panie nie widziay si trzy tygodnie - sysz od Evy, e Elsa Kreidl w uniesieniu opowiadaa jej o dobroci swojego lokatora, radcy kryminalnego pracujcego na gestapo. e to naprawd dobry czowiek, e wprawdzie zajmuje si sprawami ydowskimi, ale nie pozwala swoim urzdnikom na adne naduycia! - Czy pani Kreidl naprawd nie wie, e na takim stanowisku pracowa moe tylko sprawdzony czowiek? Czy nie wie, jakie straszne rzeczy si dziej? Czy nie wie, e wesza w ukad z mordercami jej ma? Z opowiadania Evy wynika, e ta kobieta yje sobie wygodnie w swoim wdowiestwie, wida wyranie, e nie musi si specjalnie liczy z pienidzmi. Czyby w tym swoim aosnym niby-dobrobycie o wszystkim zapomniaa? Czy jest osob bezmyln, gupi, z? Eva mwi, e nadal jest mia i uczynna, i e ona sama, Eva, w kwestii ludzie, staa si

bardziej wyrozumiaa i ju si tak atwo jak niegdy nie dziwi. A i ja myl o tym cakiem niesentymentalnie: Jeli dziki tej znajomoci mamy ziemniaki i kaw... Niemniej jednak sprawa jest nikczemna. I problematyczna.

11 maja, wtorek rano W zakadzie wprowadzili wczoraj dla pracujcych na nocnej zmianie dodatek za wyduony czas pracy. Dostaje si 200 gramw misa na tydzie; majc tak kartk mona si przez cztery tygodnie stoowa w kantynie. Niemay to dla mnie dylemat! Powinienem powici noce? aosna alternatywa. Ale co to wszystko znaczy wobec wiecznego uczucia strachu - strachu przed skradajcym si ku mnie morderstwem. Wanie to uczucie, ten miertelny strach, e udusz mnie w ciemnoci, przede wszystkim to musz sprbowa uchwyci w Curriculum. Jest to zreszt specyfika biecego roku. Czowiek nie liczy si ju nawet z wizieniem czy biciem, lecz cakiem po prostu, zawsze i bez wyjtku, ze mierci. Eva chce zawie dzisiaj te kartki do Pirny. Odkd dostajemy pienidze od Richtera, jedzi tam ju tylko bardzo rzadko. Za kadym razem oznacza to dla mnie dodatkowy lk i szczeglne wyrzuty sumienia. Po c ja naraam tak Ev? Vanitas!

20 maja, czwartek przed poudniem Vox populi: Panna Hulda (agodna, szczupa Aryjka mieszkajca tutaj wraz z nami, gi pomoc pani Jacoby, myje teraz butelki w jakiej fabryce) powiedziaa: Wojna nie moe ju dugo trwa, nic ju przecie nie mamy - Afryka stracona i racje misa obcite o 100 gramw tygodniowo. Charakterystyczne zestawienie. Przy czym te 100 gramw silniej oddziauje ni Afryka. W nocy z 15 na 16 krtki alarm lotniczy, drugi w ostatnim czasie. We wci oszczdzanym Drenie zupenie nikt si tym nie przejmuje. Lewin, dobroduszny Niemiec z poudnia, opowiada, e jaki facet z wyszych sfer, dobrze ubrany, naplu mu rano pod nogi, a potem ostentacyjnie wymin go szerokim ukiem. Mnie te dzieci czsto zaczepiaj. W zakadzie cigle trwa dyskusja, do jakiego stopnia nard jest antysemicki. Lazarus i Jacobowicz (sic) uwaaj e wszystkie klasy spoeczne w Niemczech s cakowicie skaone antysemityzmem, e to antysemityzm wrodzony, powszechny i nie do wykorzenienia. Ja przeciw temu oponuj - bardziej stanowczo ni sam w to wierz. Od czasu do czasu kto mnie poprze. Konrad: Gdyby nard rzeczywicie by wrogo nastawiony do ydw, to przy takiej nagonce od dawna aden z nas by ju nie y. Frank: e robotnicy nie - tylko akademicy.

21 maja, pitek rano Konrad, grupowy, ustali w Gminie oficjalnie, e ydom zabroniono tylko posiadania radia - zakaz nie dotyczy suchania. Tak wic aparat u Schltera znowu chodzi na okrgo. Czsto ledwie co sycha, w sumie jednak radio pomaga. W porze nadawania wiadomoci, o siedemnastej - spokj, adnych haasw. Ostatnio nieustannie wakowali spraw zapr wodnych. Najpierw poinformowali, e Anglicy bandycko zbombardowali dwie zapory (miejscowoci nie podali); jest bardzo duo ofiar wrd miejscowej ludnoci. Potem: Jak si okazuje - mona o tym przeczyta w angielskich gazetach - ten bandycki plan zosta uknuty przez pewnego yda. Jest to zatem kolejna ydowska niegodziwo i

doczeka si, jak wszystkie pozostae zbrodnie ydw, nalenej zapaty. Taka sama kampania przetoczya si przez gazety; ptla wok ydowskich szyi zacisna si jeszcze silniej. Spraw zapr wodnych, ktra zastpia poprzedni temat: 10 000 pomordowanych oficerw pod Katyniem169, uzupeniaj doniesienia o mordowaniu dzieci we Woszech: Amerykanie zrzucili zabawki wypenione materiaem wybuchowym (i podobnie spreparowane damskie torebki). Jaka serbska gazeta napisaa, e takie mordowanie dzieci to ydowski wynalazek. Nie ma serwisu informacyjnego, eby nie podawali tego rodzaju wiadomoci. Przedwczoraj, 19 maja, min miesic, odkd zostaem pakowaczem. Troch si przyzwyczaiem, troch pomaga radio. Ale te osiem godzin wci jeszcze niesamowicie mi si duy i zatruwa cay dzie, a poczucia, e marnuj ycie, nigdy si chyba nie pozbd. Czy moi koledzy s skromniejsi ni ja, czy tylko bardziej otpiali? Czy moe otpienie i skromno to synonimy? - W pewnym sensie dobrze mi robi przebywanie w towarzystwie ludzi w moim wieku bd starszych i bardziej schorowanych. Mwi sobie czsto: Skoro wszyscy oni bior ycie takim, jakie jest - nie patrz przed siebie, ku mierci; nie ogldaj si za siebie, na swoj modo - dlaczego ja nie miabym sobie z tym poradzi? Maa dziewczynka, blondyneczka, biegnie przez sal. Kademu przymilnie podaje rczk, wszyscy j znaj: picioletnia, nielubna crka pewnej panny pracujcej na grze, w kantorze. Gdzie si podziaa ta instynktowna wrogo rasowa? Nigdzie, w caym zakadzie - czy chodzi o mczyzn, czy o kobiety, o ludzi pracujcych w biurze, czy w fabryce - nie wyczuwa si antysemityzmu.

4 czerwca, pitek przed poudniem Wci obserwuj najzupeniej koleeskie, niewymuszone, czsto wrcz serdeczne zachowania robotnikw i robotnic wobec ydw; gdzie pord nich musi by te jaki szpicel czy zdrajca. Ale to nie zmienia faktu, e og na pewno nie paa nienawici do ydw. A jednak niektrzy spord nas wci twierdz e wszyscy Niemcy, take ci robotnicy, s bez wyjtku antysemitami. Teza tym bardziej bzdurna, e ci, ktrzy j gosz yj przecie w mieszanych maestwach. - Wczoraj zabawa jak rzadko: kobiety (w wikszoci starsze) z ssiedniej sali i nasi ludzie. Co by si stao, gdyby pord wygupw, pokrzykiwa i uciesznej bijatyki, ktr mona by wzi take za przejaw czuoci, w drzwiach stano gestapo albo pojawi si jaki szpicel. - Tonerti, jedna z robotnic, walna w stert pude. Co takiego, wszystkie nada puste. Blef, moi panowie, blef! Na to druga robotnica: A co dzi nie jest blefem? Sukienka wisi na wystawie. Wejd no pani do sklepu i zadaj tej sukienki. Albo czego innego! Niczego nie ma. Blef, wszystko blef! Ktry z ydw, wesoo: Mecze nie wolno! Pierwsza robotnica: A gdzie tu jaka koza? Nie widz. Druga robotnica: A jeli to pani jest t star koz? Obie zaczy si przyjanie mocowa. Chemik Frank, wymachujc ma szufelk do herbaty jak jakim sztyletem, rzuca si midzy walczce kobiety... Niewiele trzeba wyobrani, eby zobaczy, jak taka scena zamienia si w katastrof.

169

W lesie koo Katynia, 20 km na zachd od Smoleska, w kocu lutego 1943 niemieccy onierze odkryli w masowych grobach ponad 4000 zwok oficerw polskich, ktrzy we wrzeniu 1939 dostali si do sowieckiej niewoli i zostali osadzeni w obozie w Kozielsku. Po tym odkryciu rozpocza si ofensywa propagandowa Goebbelsa przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Odnalezione dokumenty dowodz, e rozstrzelania dokona no na rozkaz Stalina.

22 czerwca, wtorek przed poudniem Beznadziejna nuda dziennej zmiany; nawet radio jej nie zagodzio. Doszed nowy czowiek: Jacobi, zarzdca cmentarza. - Aris opowiada, e sam uczy dwjk swoich dzieci (starsze ma dziewi lat). Sdzi, e dziki temu potem bd mogy od razu pj do redniej szkoy. To samo powiedzia mi Eisenmann sen., on te uczy swoj dziewicioletni Lisel. - Zakaz uczszczania do szkoy jest straszliw hab. ydzi mieliby si sta analfabetami. To si jednak nazistom nie uda.

23 czerwca, roda w poudnie Eva zacza uczy Lisel Eisenmann i Hildegard Rasch (crka odwiernego, cf. 14 VI) gry na fortepianie. Od podstaw. Jeli aryjskie dziewcz bdzie si tym chwali, jeli ta historia przecieknie, Eva i odwierni przypac to wizieniem, ja - via kacet - yciem. Chyba e zrobi z tego strczycielstwo i uwiedzenie nieletniej. W takim przypadku Eva skoczy w obozie, a mnie skrc o gow. Nie s to, bynajmniej, jakie szalecze fantazje, lecz ewentualnoci najzupeniej realne. - Podczas wycieczki przez cay czas wiczyam palcwki, powiedziaa Raschwna. Zwrciem na to uwag jej matce. Na pewno bdzie trzyma jzyk za zbami, cigle jej to tuk. - Inne niebezpieczestwo: Pani Hirschel przekazaa Evie swoj kartk na ziemniaki; sprzedawczyni o tym wie, ale si zgadza. Chodzi o 140 funtw. Wczoraj wieczorem na Wormser Strae jaki starszy robotnik - pewnoci nie mam, byo ciemno przejedajc obok mnie na rowerze powiedzia agodnym, ojcowskim gosem: Jeszcze nastan inne czasy, no nie kolego?... Miejmy nadziej, e ju niedugo - po czym zawrci szerokim ukiem i skrci w ktr z bocznych uliczek... Natomiast przedwczoraj w poudnie, gdy mijaa mnie jaka rodzina - szli z naprzeciwka: ojciec, matka, nieduy chopiec, wyranie ludzie z wyszych sfer - usyszaem, jak ojciec pouczajcym tonem (gono) mwi do maego, odpowiadajc chyba na jego pytanie: Teraz ju bdziesz wiedzia, jak wyglda yd. Ktry z tych gosw jest prawdziwym vox populi? Jeli kierowa si atmosfer w zakadzie Schltera, to ten sympatyczniejszy. - Przedwczoraj jaka szczupa, wygldajca mizernie robotnica wyja mi z rk skrzynk, ktr zamierzaem wanie podnie. Zostaw pan, zrobi to lepiej, mam swoje sposoby.

24 czerwca, czwartek w poudnie Vox populi: Grupka chopcw na rowerach, po czternacie, moe pitnacie lat. Dziesita wieczr, Wormser Strae. Mijaj mnie, woaj co obracajc si za siebie, zatrzymuj si. Przechodz obok nich. Ten dostanie kulk w ty gowy... strzelam... - Nie, zawinie na szubienicy, to oszust giedowy... Co tam jeszcze szwargotali. Rozgoryczenie gbsze, trwalsze, bardziej poruszajce ni rado, jakiej doznaem poprzedniego wieczora z powodu sw starego robotnika.

12 lipca, poniedziaek w poudnie Urodziny Evy. Nie mam dla niej prezentu. Ale przed poudniem wyszorowaem kuchni (jeszcze do teraz dr mi rce) i dostanie 200 gramw misa, ktre uzyskam dziki nocnej zmianie (150 w kartkach, reszt in natura).

26 lipca, poniedziaek po poudniu Mniej wicej o dziesitej zjawi si Stern. e przyszed, bo musi si tym z nami natychmiast podzieli: Niemieckie radio podao dzisiaj rano wiadomo o ustpieniu Mussoliniego170 i wezwao onierzy wracajcych z urlopu do Woch, eby natychmiast stawili si w swoich garnizonach. Dziwne, ale ju po paru chwilach od usyszenia tej niesamowitej wiadomoci byem zupenie opanowany. Informacja rzeczywicie jest nadzwyczajna i prawdopodobnie brzemienna w skutki - ale ile takich wiadomoci przez wszystkie lata udrki, poczynajc od Rhma, uznalimy za decydujce, za pocztek koca, i potem zawsze spotyka nas zawd. A teraz? Dlaczego Niemcy nie miayby si utrzyma jaki czas nawet bez wsparcia Woch? No a jeli teraz zacznie si pogrom? A jeli... moemy mie jeszcze wiele okazji do rozczarowa, wic wcale si nie ciesz. Do dugo rozwaalimy wszystko ze Sternem. Ledwie zamkny si za nim drzwi, z t sam wiadomoci przyszed Herbert Eisenmann. I znowu przeuwalimy te same myli, ale prawdziwa rado i ufno nie pojawiy si.

2 sierpnia, poniedziaek przed poudniem, godzina 11 Wszystko przebiego najzupeniej niegronie: Masz meble u Thamma? Co tam jest? - Posag mojej aryjskiej ony, organy mojej ony, literatura fachowa. - Nie moesz tych rzeczy ulokowa gdzie indziej? Musimy oprni pomieszczenia magazynowe, ile si da. - Jeli pan wyda takie polecenie, to oczywicie sprbuj - tylko gdzie to wywie? Na Lothringer Weg miejsca byoby dosy, ale nie wiem, jak dugo tam zostan. - No dobra, zaatwione. Znasz pani Huberti z Pirny? - Nie. -Znasz... wymieni dwa nazwiska, jedno z nich zauwayem kiedy wrd grobw samobjcw. - Nie. Ja nigdy nie naleaem do ydowskiej Gminy Wyznaniowej, nie znam tych ludzi. - Zaatwione. - Mog odej? Tak. Przesuchanie trwao pi minut, czekaem dobry kwadrans. Gdy wyszedem, zegar dworcowy pokazywa 7.40. Wracaem do ycia, ktre w sobot - tak to czuem - mocno si ode mnie oddalio. Teraz ycie znowu naleao do mnie, znowu wszystko mnie interesowao, wprost cieszyem si, e po poudniu pjd do Schltera, gdzie czeka na mnie radio i posiek. Dzielnie si tym razem trzymaem, cho niewykluczone, e zawdziczam to tylko otpieniu. Nie miaem tym razem powaniejszego koatania serca, nie miaem prawdziwych stanw lkowych. Ale baem si wiziennej celi, trwajcego cae tygodnie aresztu i tego, e mnie zamorduj. Wszystko to znalazo si niesamowicie blisko mnie. Traktowali mnie na Bismarckstrae podobnie jak dwa lata temu. Portier, zupenie rzeczowo: Czeka tam za schodami. Gestapowski typ obok okienka: Wyno si std, do tyu, ty winio! Na grze, w agodniejszym pokoju 68, dwaj funkcjonariusze: jeden, wyszy, siedzia przy biurku - niszy rang, raczej rzeczowy i nieagresywny; drugi facet, niszy, sta w drzwiach - by szyderczy i grubiaski. Chyba nigdy tu jeszcze nie bye, zapomnieli o tobie? Trzeba powiedzie gono i wyranie: Jestem ydem, nazywam si Victor Israel Klemperer. Wejdziesz jeszcze raz i powiesz co trzeba... Zrobiem, jak kaza. Czym bye przedtem? - Profesorem? Studiowae przez dwadziecia semestrw! - Jak si bdziesz na mnie gupio gapi, to tak ci zamaluj, e Zielonych wit od Wielkanocy nie odrnisz. Bye na wojnie? - Ochotnik? Odznaczony? - Bawarski Krzy Zasugi z mieczami - Poszede na wojn jako ochotnik i nie masz elaznego Krzya? - Stoj tu przy drzwiach. Tamten chce wyj, szturcha mnie w bok swoim notatnikiem, wic si usuwam i uderzam lekko o zasuwk. Szturcha mnie jeszcze raz, tym razem w krzy, popychajc w kierunku biurka funkcjonariusza, ktry mnie

170

Na prob Wielkiej Rady Faszystowskiej krl Woch, Emanuel III (1869 -1947) obj naczelne dowdztwo. 25 lipca 1943 Mussolini zosta usunity i aresztowany; 28 lipca rozwizano parti faszystowsk 12 wrzenia 1943 specjalna jednostka niemiecka zaskakujcym atakiem uwolnia Mussoliniego, ktry stan potem na czele antyrzdu, utworzonego 9 wrzenia 1943.

przesuchiwa. Ale wiem, e te kuksace maj raczej artobliwy charakter, e tak artuje gestapo. Kiedy okoo dziewitej, jak obiecaem, zdaj Jacobiemu krtk relacj, mwi: To by nadsekretarz Mller, ten ktry z pana szydzi. To dobry znak. Wida chodzio tylko o przesuchanie. Bo jeli sprawa jest powana, to i oni s miertelnie powani. - Niech pan nic nie opowiada, zwaszcza prosz nie wymienia nazwiska kobiety z Pirny. Prawdopodobnie wezwali pana z jej powodu. Jak si rozejdzie, e pan o tym rozpowiada, to jeszcze raz pana wezw, a wtedy bdzie gorzej.

17 sierpnia, wtorek pod wieczr Kiedy wracaem do domu, zaczepi mnie dobrze ubrany, inteligentnie wygldajcy chopak, mniej wicej jedenasto-, dwunastoletni. Zabi go! - Stary yd, stary yd! Pewnie chopak ma rodzicw, ktrzy popieraj to, czego ucz go w szkole i w organizacji pimpfowskiej. Take tutaj, w Drenie, zapanowa strach przed angielskimi atakami lotniczymi. Hamburg, uciekinierzy z Hamburga, ktrzy licznie tu przybywaj - kobiety w koszuli nocnej i narzuconym na ni paszczu - we wszystkich budz niepokj. Widz, jak boi si nasz odwierny. Opinia ydw: Teraz take i Aryjczycy wiedz, jak si czujemy, gdy niemal nago wyganiaj nas z domw! - Frank podsun mi kilkanacie papierowych toreb na piasek; u Schltera jest ich cae mnstwo, a w sklepach nie maj. Piasek jest podobno tu w ogrodzie.

29 wrzenia, roda w poudnie Czy zanotowaem, e Schlter ostatecznie zamyka zakad 31 padziernika? To powane zagroenie dla ydowskich robotnikw. Zostan przeniesieni do osawionej fabryki kartonu Schwarzego. Strasznie daleko (Leipziger Strae), le traktuj ludzi, nie daj kartek za wyduony czas pracy, zmiana trwa dziesi godzin. Wiem to od Lewinskyego, ktry tam pracuje; to zreszt communis opinio171. Teraz zamierzam wreszcie wzi si do Mein Kampf Hitlera, ksika ley tu od tygodni. Pierwsze strony - dawno ju - przeczytaem na balkonie u Glaserw.

1 padziernika, pitek Dzisiaj rano dostalimy od dawna spodziewan, a mimo wszystko zaskakujc wiadomo o zarzdzeniu przesiedlenia. Chc nas umieci razem z Eisenmannami w dawnym mieszkaniu Hirschlw, Zeughausstrae 3. Za ciasne dla siedmiu osb. Trzy i p pokoju - beczka na ledzie. Mieszkanie ma zreszt i inne, powane wady. Eva zamierza porozmawia jutro z Neumarkiem, mem zaufania drezdeskiej resztwki ydowskiej. Wicej na ten przykry temat innym razem.

9 padziernika, sobota przed poudniem Od 9 X 34 powtarzam w kade urodziny: W przyszym roku bdziemy wolni! Nigdy si nie sprawdzio. Tym razem tak to jednak wyglda, jakby koniec mia by tu, tu. Ale oni, poczynajc od sprawy Rhma, czsto utrzymywali si u wadzy wbrew logice i naturze. Dlaczego nie mieliby jeszcze dwa lata prowadzi wojny i mordowa? Niczego ju nie jestem pewien. Tymczasem czeka nas przeprowadzka do trzeciego domu ydowskiego, z czym czy si tym razem powane

171

(ac.) Powszechna opinia.

niebezpieczestwo. Na Zeughausstrae bd mogli rozprawi si ze stoczon reszt ydowsk w cigu paru minut. Wystarczy, e gestapo zechce. Po ostatniej wywzce ydw izba odzieowa przesza na wasno pastwa, a znajdujce si w niej rzeczy zostay zarekwirowane. Teraz jednak Neumark, m zaufania, poinformowa nas, e Pan pierwszy prezes wydziau finansowego Drezna, ktry przej zasoby tutejszej izby odzieowej, owiadczy, i przed ich zagospodarowaniem gotw jest jednorazowo umoliwi ydom nieposiadajcym karty odzieowej dokonanie najniezbdniejszych zakupw... Moje podanie, napisane wedug wymaga zawartych w oklniku, brzmiao nastpujco (przytaczam dosownie): Zgodnie z pismem oklnym z dn. 6 X 43 uprzejmie prosz o umoliwienie nabycia nastpujcych rzeczy z izby odzieowej: 1) Jednej pary spodni roboczych (te, ktre posiadam, s zupenie zniszczone i nie nadaj si do naprawy); 2) swetra (posiadam: jeden, cakowicie znoszony i dziurawy); 3) czterech par cienkich skarpet (posiadam: trzy pary, wielokrotnie cerowane, nie nadaj si do naprawy); 4) szelek (mam niekompletne, uzupenione sznurkiem). Owiadczam, e niniejsze informacje s prawdziwe, oraz e nie posiadam karty odzieowej.

14 padziernika, czwartek przed poudniem i pniej Od niedzieli Eva walczy z chorob duo ley. Powiedziaem o tym onie odwiernego (to rozsdna kobieta) - jak dobrze, e Hildegard Rasch jest Evy uczennic! - od razu zrozumiaa, w czym rzecz. Nie mog wezwa do Evy ydowskiego lekarza; aryjski, poniewa nosz gwiazd, moe nie chcie mnie wysucha i odmwi leczenia Evy; wszyscy lekarze s przecieni; Fetscher mieszka daleko; wolabym, eby to nie by nazista... Pani Rasch posza zatelefonowa. Efekt: przyjdzie dr Poetzsch, leczy pana Alexandra (Jacobyego, zmarego syna wacicielki domu). Przyszed koo dwunastej. Stary Saksoczyk, poczciwy i dobroduszny, typowy wujaszek-doktor w starym stylu.

16 padziernika, sobota, dziesita wieczorem Jakie pi godzin temu poegnaem si z Ev. Karetka zabraa j do szpitala miejskiego na Frstenstrae. Ja nie mam tam wstpu. Bya wzgldnie rzeka i szorstko pogodna, ale nie mog si pozby tej okropnej myli, e by moe widziaem j po raz ostatni. Bardzo mi to ciy. Ponadto gd, nuda, egoistyczne wyobraanie sobie mojej deportacji, skoro umiera aryjska ona; pewno, e jestem zbyt wielkim tchrzem, eby popeni samobjstwo; rozmylanie, co ja potem poczn zapytaem j, gdzie przechowuje moje manuskrypty (pomidzy stronami Schule der Fingerfertigkeit) uczucie absolutnej pustki a, oprcz tego, zawsze, podczas jedzenia, czytania, podczas kadego zajcia, uczucie niemal czysto fizycznego ciaru. Bez Evy jestem niczym. Jeli j strac, moje ycie podtrzymywane absurdalnym strachem przed mierci stanie si bezsensown wegetacj. Wczoraj wieczorem pani Eisenmann powiedziaa, e nie ma co czeka, e powinienem jeszcze raz skontaktowa si z drem Poetzschem. Dzisiaj rano znowu 39,7 stopni. Poprosiem pani Rasch, eby do niego zadzwonia. Zaraz potem temperatura podniosa si do 40,2. Doktor przyszed w poudnie. Radz niezwocznie jecha do szpitala, przyl po pani karetk.

31 padziernika, niedziela wieczorem W sobot, 24 X, Eva podpisaa owiadczenie, e opuszcza szpital na wasn odpowiedzialno i kazaa si odwie karetk do domu. Przywieli j tutaj koo szstej. Byem w zakadzie (zmiana od 18 do 24), mieszkanie zamknite. Eisenmannowie pocielili jej u siebie, a pan Rasch przyszed po mnie

do Schltera (jeszcze nie zaczlimy pracy, siedzielimy w jadalni). Eva, wniesiona na gr na krzele, bya bardzo saba, bardzo agodna i bardzo szczliwa, e ucieka ze szpitala. Przez tydzie trwaa walka Schltera - walka na mier i ycie - o utrzymanie zakadu. Wczoraj, w sobot, wspaniaa mowa poegnalna do Aryjczykw: Nasi ydowscy koledzy - mog tak chyba powiedzie, wszyscy przecie jestemy ludmi! - zostan tu jeszcze miesic lub dwa. Rado i uspokojenie. Dzisiaj w poudnie zjawi si Strelzyn, przynis mi nakaz urzdu zatrudnienia przekazany do Gminy. Okazuje si, e zakad Schltera zosta cakowicie unieruchomiony, ydowsk grup rozproszyli, a ja mam si jutro stawi u Bauera na Neue Gasse. Czyli pracowaem u Schltera od 19 IV do 30 X 43. Silne przygnbienie.

12 grudnia, niedziela po poudniu Chaos przeprowadzki. Eva duo pracuje, zbyt duo. Ja, przynajmniej na razie, spakowaem moje ksiki i wyszorowaem kuchni. Jestem bardzo zmczony i bardzo przygnbiony. Wprawdzie i tak musielibymy si std wyprowadzi, nawet nie przymuszeni przez Khlera172, ydowskiego papiea: skoczy si wgiel dla pustego domu i marzniemy niesamowicie. Ale na Zeughausstrae przeprowadzam si z poczuciem rozpaczy. Dom, w ktrym bylimy kiedy na winiobiciu u Fleischmannw, jest obecnie jednym z budynkw Gminy (Zeughausstrae 3 i 1). Odtd bdziemy wic cakowicie w rkach gestapo, cakowicie zydzeni. Co wicej, jeli dojdzie do spodziewanego ataku lotniczego, bdziemy w samym centrum, w city. - Tak wic jutro zaczyna si trzeci etap naszej drogi pasyjnej przez III Rzesz. Zeughausstrae 1 i 3 s, e si tak wyra, domami ydowskimi do potgi: s kwintesencj domu ydowskiego.

Trzeci dom ydowski: Zeutghausstrae 1, III pitro

20 grudnia, poniedziaek wieczorem Sthlerowie, bawarscy ssiedzi, maj miego syna. Nie skoczy jeszcze czternastu lat. Ojciec zarejestrowa urodzone w 1930 roku dziecko w ydowskiej Gminie Wyznaniowej, wic teraz chopiec, mimo e matka jest Aryjk i katoliczk, musi nosi gwiazd. W szkole Gminy ydowskiej otrzyma podstawowe wyksztacenie, a waciwie tylko podstawy, poniewa szko zamknli. Uczy si pniej prywatnie: pocztki francuskiego, angielskiego i hiszpaskiego (nauczyciela wywieli do kacetu, ju nie yje). Pracuje teraz u Bauera. Chodzi o to, eby mia zatrudnienie. Codziennie na sm, koczy o dwunastej. Jest robotnikiem, gdy nie wolno go zatrudni jako terminatora. Postanowiem dawa temu dziarskiemu i wesoemu chopcu troch lekcji francuskiego. Zamierzam nadal prowadzi dziennik, chocia bardzo to mao prawdopodobne, e bd mia kiedykolwiek okazj wykorzysta te moje notatki.

31 grudnia, pitek, godzina dziewitnasta Przedwczoraj wieczorem, 29 XII, midzy 20.00 a 20.45 krtki alarm. Siedzielimy - byo niemal mio w przebudowanej specjalnie piwnicy. Stemple podpierajce strop niczym w kopalni, ogrzewanie, apteczka i nosze zawieszone na cianie, st. W trakcie pogawdki pani Eisenmann powiedziaa mi, e m ley w berliskim szpitalu razem z jakim profesorem Heinemannem z Lipska, ktry twierdzi, e
172

Penomocnik do spraw ydowskich kreisleitera NSDAP, Wagnera.

mnie zna. (Piro wci si zelizguje, prawie zasypiam.) Zosta wprawdzie ranny w Lipsku, ale ydowsk nog trzeba byo amputowa w Berlinie. - U nas alarm przebieg spokojnie, Berlin tymczasem znowu powanie ucierpia. - W Drenie panuje nieopisany strach. Na pewno nie ma tu dzi czowieka, ktry nie czuby si jedn nog w grobie. A przecie Drezno wci oszczdzaj (to si robi coraz bardziej zagadkowe). - Wanie znowu ogosili pogotowie. Przed poudniem byo ju podobno pogotowie 15 (odlego 15 minut lotu). - Goebbels owiadczy w Reichu (12 XII), e angielski terror bombowy coraz bardziej wzmacnia niemieck jedno oraz niemieck nienawi i wol walki. - Wanie przynieli oklnik obrony przeciwlotniczej: drogi ewakuacyjne dla osb przebywajcych w piwnicy, rozmieszczenie pomocnikw etc. Wszystko przygotowane na wypadek katastrofy. - Eva zgosia si jako niefachowa pomoc, Katz ma przeprowadzi kurs.

Rsum 43: Od kwietnia praca w fabryce - wasna praca ustaje niemal cakowicie; 1 listopada przechodz od Schltera do Mbiusa - koniec wszelkich studiw i lektury. W padzierniku choroba Evy. 13 grudnia przeprowadzka na Zeughausstrae. Przed paroma dniami wyrok mierci: Katz potwierdza, e mam prawdziw angin. Oboje jestemy kompletnie wyczerpani. Z fabryki wyszedem o trzeciej. Potem wyszorowaem tu jeszcze schody. A Eva wrcia rozbita z zakupw i dziadowania. Jeszcze tylko ugotuj dla nas par ziemniakw w mundurkach. Dopiero co wypilimy kaw i chcemy moliwie szybko znale si w ku. Sylwester 43!

1944
17 stycznia, poniedziaek rano, przed szst wiczenia obrony przeciwlotniczej nie trway dugo. Wydostawalimy si przez wskazane okno na zewntrz. Tym na zewntrz jest dziedziniec przed barakami dla Rosjan (jakby co, bd pon niczym pochodnia). Bya te jedna - jedna - maska przeciwgazowa, ale nikt nie wiedzia, jak si j zakada. Zanim przewiczylimy ewakuacj, modsi z nas wprawiali si przez par minut w podawaniu wiader systemem acuchowym... Mnie si to wszystko wydaje mao przydatn zabaw gdy sytuacja zrobi si powana, jak zwykle zdam si na los. Ale i nam powoli udziela si powszechny niepokj; tyle czowiek syszy okropnych rzeczy na temat Berlina i Lipska. Eva uszya sobie nawet specjalny plecak z materiau zasonowego, tak e wczoraj przystpilimy do wicze z dwoma plecakami. Bylimy u Steinitzw. Gocinni i serdeczni jak zawsze. Pani Steinitz straszliwie boi si nalotu (dom, w ktrym mieszkaa w Lipsku jej siostra, zosta zbombardowany). - Ja lkam si tylko gestapo. - Steinitzowie dali mi Reich z 9 stycznia. Wstpniak Goebbelsa zatytuowany Problemy wojny powietrznej powtarza, pedantycznie omawia i wbija do gw treci zawarte w ordziu noworocznym Hitlera: Ze zbombardowani musz kontynuowa walk i zwyciy, jeli chc dosta odszkodowanie. - Ze zniszczenia siej tylko nienawi i wzmacniaj wojenne morale, cho miay je ama. (Czy to prawda? Do jakiego stopnia? Zawsze ten sam problem.) - Ze mamy do czynienia z typowo angielskim sposobem prowadzenia wojny i typowym angielskim okruciestwem - agodny Niemiec takich rzeczy nie robi. (A ataki na Londyn? A zbrodnie w Kijowie? A, a, a...)

23 stycznia, niedziela przed poudniem, koo jedenastej Przyszed wreszcie list od Sumanna. Pierwszy od padziernika. (Jeden zagin.) Jego crka Kate wysza za amerykaskiego buchaltera. Georg jeszcze yje. Wszyscy jego synowie maj dzieci; matki tych, ktre urodziy si w USA, s Amerykankami. Rozmylaem o losach naszej rodziny i naszej krwi. Ojciec pochodzi z praskiego getta. Jego synowie byli w Niemczech znanymi ludmi. Jego wnuki mieszkaj w Anglii, Ameryce, Szwecji. Jego prawnuki maj szwedzk i amerykask krew, i nic o nim nie bd wiedzie. Nie bd mg ju korespondowa z Sumannem. Od 15 stycznia obowizuj nowe przepisy pocztowe. eby korespondowa z zagranic trzeba mie kart kontroln wystawion przez policj, ydom jej nie wydaj. Podstawienie Evy wydaje mi si zbyt niebezpieczne.

29 stycznia, sobota, godzina dziewitnasta Na jutro - 30 stycznia, dzie przejcia wadzy - zapowiedziano maswki. Bd si odbywa pod hasem: Ku niemieckiemu zwycistwu! Najwyszej klasy bezczelno. Ale skd bra pewno, e siedemdziesit, osiemdziesit, dziewidziesit procent ludnoci rzeczywicie w to nie wierzy? Kto mi powie, jakie s prawdziwe nastroje spoeczne? lusarz Liebscher (przyzwoity, bynajmniej nie nazista, cakiem niegupi trzydziestolatek, zwolniony z wojska z powodu jakiej choroby odka) powiedzia mi niedawno w fabryce, e wojna na pewno wkrtce si skoczy. A skoczy si, bo i tamci maj jej ju dosy, tym bardziej e u nich nie wszystko jest tak prima zorganizowane, tak porzdnie zarzdzane jak u nas. - Daltra parte: Pani Sthler usyszaa dzisiaj (pierwszy raz), jak jaka kobieta powiedziaa gono w kolejce, e ydw potraktowano jednak zbyt ostro, e oni przecie te s ludmi, a naloty na Berlin i zburzenie Lipska s odpat za tamto...

30 stycznia, niedziela pod wieczr Rano przez Carolabrcke przemaszeroway hucznie i z muzyk kolumny Pimpfw i HJ; pochd, jaki do tej pory widziaem tylko na filmie. Pomylaem sobie przy okazji: Miejmy nadziej, e ju ostatni raz wituj 30 stycznia! A take: Ile trzeba bdzie czasu, eby z gw tych dzieci ulotnio si to narodowo-socjalistyczne plugastwo?

12 marca, niedziela przed poudniem Wanie bya pani Winde: torebka ziemniakw - wszdzie ich brakuje - paczuszka suszonych jarzyn, puszka pomidorw. Pytaa z trosk, nie pierwszy zreszt raz, czy mam gdzie si ukry, jakby zasza taka potrzeba. Jej m - on ma bardzo wielu wrogw, bo znowu stanlimy na nogach! - te postanowi nie pokazywa si w krytycznych dniach. Ja: e nie znam nikogo; zreszt, nie nadaj si do ucieczki; zdaj si na los. Eva na to, e powinienem jecha do Kipsdorfu; dwie, trzy noce spdzi w lesie, je w restauracjach na aryjskie kartki. Pani Winde: Nie moe tego zrobi. Nie wolno mu i midzy ludzi, natychmiast zwrci uwag. Przepraszam, to niewtpliwie przykre. Powiedziaam do mojego ma: Lata przeladowa sprawiy, e pan profesor wyglda jak zbity pies. Powtrzya to dwukrotnie. Poczuem si okropnie. Nigdy za dobrze nie wygldaem, teraz jednak chodz przygarbiony, rce mi si trzs, trac oddech przy najmniejszym zdenerwowaniu. Od wczoraj znowu zaczem to zauwaa.

2 kwietnia, niedziela po poudniu W sobot, osiem dni temu, skierowali do pracy ze mn mod robotnic (jej maszyna si popsua). Od razu bya ufna, nie baa si kontaktu: wiat si jeszcze nie koczy. Bdzie lepiej. Poniewa nie reagowaem, powtrzya to kilka razy. Potem zacza opowiada: Ze m poleg gdzie pod Orem, e by dobrym czowiekiem, murarzem, i e chcieli sobie po wojnie wybudowa wasny dom, w Dlzschen. Ona te ju kiedy siedziaa z powodw politycznych. Nasz los rozdziera jej serce... Do kina przychodzi po kronice - kady zmary jest moim mem. Na odchodnym ucisna mi rk. W fabryce taki gest jest czym zupenie niezwykym, wobec nas to niemal pohabienie rasy. Widuj j czasem, gdy przechodz koo jej stanowiska pracy. Ukradkiem kiwamy sobie gow. Z pani Loewe, ktra pracuje na pierwszym pitrze w drukarni, byo przecie cakiem podobnie. Kady z osobna zapewne dziewidziesit dziewi procent mskiej i kobiecej zaogi - jest w mniejszym lub wikszym stopniu wrogo nastawiony do nazistw, nie ma nic przeciwko ydom, nie chce wojny, ma dosy tyranii..., lecz wszystkich ich paraliuje strach przed jednym procentem zwolennikw rzdu, przed wizieniem, toporem i kul.

8 kwietnia, sobota pod wieczr Rozmowa ze Sthlerem seniorem: Chc dawa wiadectwo. - Wszystko, o czym pan pisze, to s znane rzeczy, a wanych spraw, takich jak Kijw, Misk, etc., nie zna pan przecie. - Nie chodzi o wane sprawy, lecz o codzienno tyranii. O tym atwo si zapomina. A przecie tysice uku komara s gorsze ni cios w gow. Ja obserwuj, odnotowuj ukucia komara... Sthler, chwil pniej: Czytaem kiedy, e strach przed czym, co ma si zdarzy, jest zawsze gorszy ni samo zdarzenie. I rzeczywicie, draem na sam myl o rewizji. A gdy przyszo gestapo, byem zupenie spokojny i hardy. I jak nam potem smakowao jedzenie! Wszystkie te dobre rzeczy, ktre ukrylimy, a ktrych oni nie znaleli. - Widzi pan, wanie takie rzeczy zapisuj! Pani Winde bya bardzo przygnbiona: jutro jej syn koczy urlop i wraca na front.

30 kwietnia, niedziela przed poudniem Od rana piewy, werble, przemarsze, wrzawa. Na Carolabrcke przymaszeroway, ustawiy si i odbyy apel kolumny Pimpfw, HJ i BDM. Jaka uroczysto na Stallhof. - Tego rodzaju odindywidualizowanie i umasowienie napawa mnie wstrtem. Ale ewidentnie jest to znami epoki. W faszystowskim Rzymie, w Rosji sowieckiej, w gi Reichsbanner, a i w demokracjach, w USA, czciowo w Wielkiej Brytanii - wszdzie to samo. Prawda, tego typu kolektywistyczne tendencje istniay ju take przed pierwsz wojn wiatow. Szkoa ludowa, powszechny obowizek obrony, zrzeszenia sportowe, stowarzyszenia studenckie. Ale byy rwnowaone przez to co prywatne, indywidualne, familijne; a ponadto te rne i przeciwstawne grupy zachowyway wzgldem siebie rodzaj monteskiuszowskiej rwnowagi. Teraz natomiast...

1 maja, poniedziaek, wp do drugiej O pitej koczy si mj wolny czas, gdy o szstej zaczynam nocn wart. Kopoty ze wzrokiem wszystko mi pokomplikoway. Uporaem si wprawdzie z Goebbelsem, to znaczy przeczytaem go, ale nie zrobiem jeszcze notatek. Jeli stan moich oczu nie ulegnie poprawie, bd musia z wszystkiego zrezygnowa, a w takim razie ju teraz mona by mnie pogrzeba.

Wczoraj po poudniu by u nas Lewinsky (pozbawione treci, nudne spotkanie). Natomiast dzisiaj przed poudniem - akurat miaem lekcj z Bernhardem Sthlerem - przyszed Steinitz i przedstawi nam swoj rodzon(paryjsk) siostrzenic, ktra przyjechaa na weekend z Berlina. Moda, krzepka dziewczyna, co nieco proletariuszka. Bardzo jasne wosy, germaski typ urody, szminkuje wargi. Ta jej wieo robi sympatyczne wraenie. Opowiadaa o Berlinie. Przeyem prawdziwy wstrzs. Jej relacja potwierdzaa sowa Goebbelsa, ktry wci z naciskiem powtarza, e berliczycy zupenie przyzwyczaili si do atakw powietrznych (w sobot, gdy siedzielimy w piwnicy u Mbiusa, oni tam mieli kolejny powany nalot). Ulice s znacznie zniszczone, straty w ludziach due, ale atmosfera jest na og dobra. Ludzie znosz sytuacj z humorem, koncentrujc si gwnie na przetrwaniu. Specjalne przydziay i strach robi swoje. Wprawdzie syszy si tu czy tam narzekania, w zasadzie jednak, jak wspomniaem, dominuje pomysowa, pewna swego berliska zadzierzysto. Nikt nie liczy na rych klsk. Jedni mwi, e wojna potrwa jeszcze dwa lata, inni z kolei uwaaj, e lada dzie nastpi decydujcy niemiecki odwet. (O odwecie trbili oficjalnie caymi miesicami, potem ludzie zaczli z tego szydzi, a pniej wszystko ucicho. Teraz wida znowu to wraca.) Dziewczyna pracuje w jakim berliskim zakadzie, syszy wic to i owo. Wewntrznego zaamania czy rozruchw reim nie musi si zatem obawia. A i w kwestii oddziaywania nalotw Goebbels ma niewtpliwie racj: zmasowane naloty, ktre miay zasadniczo zmieni nastroje spoeczne, okazay si nieskuteczne.

3 maja, roda wieczorem LTI. Nazistowskie: w nagwkach artykuw czsto pojawia si sowo totalny (cf. 4 V). Totalne wychowanie - Totalne odcicie wroga. - Skuteczno propagandy: Pani Belka pytaa mnie ju kilkakrotnie: Czy pan ma niemieck on? -Czy Jacobi ma niemieck on? Itd. To deutsch porusza mnie znacznie bardziej ni obco brzmice arisch. Pokazuje bowiem, jak bardzo udao si totalne odcicie ydw w wiadomoci narodowej.

19 maja, pitek po poudniu 16 maja upyn nam do smutno, niemal bez nadziei. Eva podarowaa mi dwie koszule nocne, ktre zrobia ze starego materiau na zasony. Ja miaem dla niej jedn cygaretk, ktr - bya przeznaczona dla mnie - sprezentowali mi ostatnio Glaserowie. Ale musi j sobie przynie sama, gdy Glaser nie mia odwagi mi jej da. e niby mog j znale przy mnie i wykry, skd j mam. - Dla mnie ten dzie by podwjnie pospny: z powodu oka i z powodu otrzymanej dzie wczeniej wiadomoci o mierci Sumanna. Martin Sumann 8 IV 44 w Sztokholmie na raka odka i wtroby. Spodziewaem si tej wiadomoci, a jednak ciko j zniosem. Cakiem egoistycznie rzecz biorc: Sumann by moim ostatnim poczeniem ze wiatem zewntrznym; mylaem te, e po wojnie wymieni si z nim dowiadczeniami. A poza tym miaem dla niego duo prawdziwej sympatii. Zawsze okazywa mi przyja i wierno; i zaj si Ev kiedy bylimy w najgorszych tarapatach (nie mielimy jeszcze lubu).

29 maja, poniedziaek Zielonych wit, przed poudniem i pniej Mielimy tu wczoraj, czyli w niedziel Zielonych wit, alarm. Ogosili go kwadrans po drugiej, akurat siadalimy do herbaty. Najpierw wstpny, a zaraz potem waciwy. Ktry z uprzywilejowanych posiadajcy radio przyszed z wiadomoci e wrogie samoloty osigny pnocny skraj Drezna

(czyli s gdzie nad Klotzsche). Przez kilka minut sycha byo gony warkot propellerw i gwatown kanonad dzia przeciwlotniczych. Na chwil zrobio mi si gorco. Ale znowu wszystko przeszo bokiem. - Omijaj Drezno, nie wiedzie czemu. Rzeczywicie obiecali je Beneowi? Najnowszy dowcip: W Drenie jest pochowana babka Churchilla (inna wersja: mieszka tu ciotka Churchilla). - A przy tym rodki terroru coraz ostrzejsze. Opini publiczn informuj tylko, e angielscy i amerykascy lotnicy ostrzeliwuj ludno poruszajc si po drogach, atakuj pocigi i pracujcych w polu rolnikw. Ale z kolei angielskie radio oskara Niemcw o rozstrzelanie wzitych do niewoli pilotw odwet za ucieczk innych. Obecnie (bodaj od soboty) szeroko propaguj oficjalny artyku Goebbelsa: Rzd nie bdzie ju wicej wysya wojska w celu zapewnienia ochrony zestrzelonym angielskim pilotom. Skoczkowie spotkaj si z uzasadnionym gniewem i odwetem spoeczestwa, ktre jest znacznie bardziej radykalne ni przestrzegajcy prawa, agodny rzd. Czyli: Schwytanych lotnikw pozostawiamy na asce wzburzonego sumienia narodu. (A jak to jest z tym wzburzonym sumieniem narodu, Zeughausstrae przypomina nam kadego dnia: Tam, gdzie stoj obecnie baraki Rosjan, staa kiedy synagoga.) Jaka bdzie odpowied Anglikw na zapowiedziane przez Goebbelsa morderstwa?

5 czerwca, poniedziaek wieczorem Dzisiaj rano po niadaniu, jak ju wielokrotnie, najpierw do Katza, a nastpnie na Sternplatz. Tym razem si udao. Uzyskaem bezterminowe zwolnienie lekarskie. Pniej, jak uzgodniem z Katzem, poszedem do Neumarka: uruchomilimy podanie o zwolnienie z obowizku wiadczenia pracy. Z jakim skutkiem i czy wyjdzie mi na dobre, Bg raczy wiedzie. Dzisiaj podali komunikat o ewakuacji Rzymu173, a jednoczenie opublikowali odezw Hitlera zapewniajc, e inwazja przyniesie ostateczn klsk wrogw.

6 czerwca, wtorek przed poudniem No c, by moe sobota 3 czerwca 44 bdzie dat oznaczajc definitywny koniec fabrycznego okresu. Ale bez przerwy drcz mnie wtpliwoci, czy postpiem susznie, skadajc wniosek o przeniesienie w stan spoczynku. Par razy miaem ju dzisiaj zamiar pobiec do Neumarka i wstrzyma podanie. Pod wieczr Podczas lekcji z Bernhardem Sthlerem Eva przyniosa wiadomo, e dzisiaj w nocy (z 5 na 6 czerwca) zacza si pod Cherbourgiem inwazja174. Bardzo bya tym podniecona, dray jej kolana. Ja przyjem to zupenie obojtnie: nie mam ju -albo jeszcze - nadziei.

173

W styczniu 1944 wojska amerykaskie ldoway na tyach niemieckiego frontu pod Nettuno; Niemcy stawiali zacity opr do koca maja, nie byli jednak w stanie duej broni si przed angielskimi i amerykaskimi atakami. 174 6 czerwca 1944 nastpio ldowanie sprzymierzonych wojsk w pnocnej Francji, pomidzy Cherbourgiem i Caen, pod dowdztwem gen. Eisenhowera; w krtkim czasie alianci zajli pwysep Cotentin.

8 czerwca, czwartek pod wieczr Anglicy trzymaj si ju trzy dni, s pod albo w Caen i Bayeux; czyli e ldowanie si udao. Ale czy bd kontynuowa natarcie i w jakim tempie? Nie mam ju adnej nadziei, niemal nie umiem sobie wyobrazi, e mgbym doy koca tej tortury, tych lat zniewolenia. Sia realiw. Do wtorku mwio si: Prawdopodobnie nie wylduj maj czas, nie potrzebuj takiej ofiary. A jeli zaatakuj to pewnie nie od strony Wau Atlantyckiego. Bardziej prawdopodobna jest Dania, Hiszpania, poudnie Francji, Bakany... Od wtorku wszyscy dowodz e oni musieli wyldowa, i nie gdzie indziej, tylko wanie na Wale Atlantyckim. Zawsze w takich razach wynajduje si jak najbardziej przekonujce argumenty, z ktrych wynika, e to, co si stao, musiao si sta. A gdyby urzeczywistnia si jaka inna ewentualno, znaleziono by argumenty rwnie przekonujce. Byem wczoraj u Katza. Oficjalne badanie w zwizku z wnioskiem o zwolnienie. Okazuje si - akurat w takim momencie - e stan mojego serca troch si poprawi. Katz zamierza wic zaproponowa, eby albo skierowali mnie do pracy biurowej (takiej, ktrej mgbym podoa z jednym okiem), albo przenieli w stan spoczynku. Rzecz w tym, e przepis oglny nie pozwala przenie w stan spoczynku nikogo, kto nie ukoczy 65 roku ycia, bez wzgldu na chorob. Z kolei przepisy specjalne nie zezwalaj na zatrudnianie ydw w biurach i przy jakichkolwiek pracach pisarskich. Co na to gestapo? Ktre przepisy atwiej uchyli - pierwsze czy drugie? Mocno si boj, e ten wniosek nie wyjdzie mi na dobre.

24 czerwca, sobota pod wieczr Historyczna data w moim yciu: wczoraj, 23 VI 44, wreszcie i naprawd zostaem zwolniony z obowizku wiadczenia pracy. Nie potrzebowaem i na nocn wart. - Tak wic praca w fabryce, ktr musiaem wykonywa przez ponad czternacie miesicy i ktra kosztowaa mnie kawaek zdrowia i co niemiara zmarnowanego czasu, rzeczywicie si skoczya. Jestem jeszcze zbyt zmczony, eby naprawd si cieszy. - Wiadomo dotara do mnie ju przed poudniem. Gdyby pan Mbius rzeczywicie interesowa si naszym losem, mgbym jeszcze przed poudniem pj do domu. Ale jego nic nie obchodzi. Przyszed do mnie Witkowsky: Wanie spotkaem na schodach Mbiusa. Powiedzia mi: Mam dla pana, panie profesorze, mi wiadomo - zosta pan zwolniony z obowizku pracy! Odpowiedziaem, e niestety nie jestem profesorem. Czekaem wic niecierpliwie, e Mbius wezwie mnie do siebie - nada175. W poudnie pan Hartwig powiedzia do mnie: Chce pan i? Dowiem si, kiedy. Po czym: e on nie wie, zadecyduje firma Bauer. Lang, grupowy, ktry nie bardzo nadaje si na grupowego, uwaa, e powinienem pracowa do koca tygodnia. Owiadczyem, e skontaktuj si z Neumarkiem. Poszedem do niego o pitej; zatelefonowa do Bauera - byem wolny. Przez ostatnie dwa dni maszyn produkujc koperty na akta, przy ktrej liczyem i pakowaem, obsugiwaa pani Wittich. Tga, rezolutna, zamknita w sobie, ale dobroduszna i przyzwoita osoba. Pracuje w tym zakadzie od wielu lat, jej ojciec rwnie. Gdy usyszaa, e odchodz, zrobia si troch bardziej rozmowna. Ta wojna zechciaaby si raz wreszcie skoczy (saksoska forma!). Jedyne dziecko, osiemnastoletni syn, jest marynarzem na U-Boocie. Tyle pracy w fabryce. Wieczorem m te wraca z fabryki i nawet nie moe liczy, e czeka na niego jedzenie... Pan bdzie mg sobie teraz odpoczywa i korzysta z lata! Powiedziaem jej, e z gwiazd lepiej unika spacerw. Na co ona,

175

(hiszp.) Nic.

zupenie beztrosko i z pen niewiadomoci: No to bym jej nie nosia na ulicy! Bya zdumiona i nie moga uwierzy, gdy jej powiedziaem, e paci si za to yciem.

8 lipca, sobota przed poudniem Oklnik Neumarka skierowany do grupowych w zakadach pracy informuje, e strzyeniem wosw zajmie si w przyszoci Br, ogrodnik cmentarny, a napraw obuwia - nieznany mi Saslawski. Zastpiono wic aresztowanego Frischmanna, fryzjera i szewca w jednej osobie - mona o nim zapomnie. Jake czsto przypomina mi si wiersz Andr Chniera o bydle przeznaczonym na rze, ktrego ju nie wlicza si do stada. - Ile przedtem byo oklnikw! Czego zakazywano, co nakazywano. Teraz ju tylko bardzo rzadko. Wszystkiego przecie zabronili, no i ydw prawie ju nie ma. Take etap przeszukiwania mieszka mamy ju od dwch, ponad dwch lat za sob. (Ale mog przyj w kadej chwili.) - Wszystko kieruje moje myli na nasz nieskoczenie dug niewol. Wci myl o a nazbyt dugim szeregu tych, ktrzy zaginli, ktrzy zmarli. Wszyscy oni mieli nadziej, e przeyj. Wic nie umiem opdzi si od myli, e ja te nie przeyj. W gbi duszy jestem odrtwiay i wyzbyty nadziei, nie potrafi sobie nawet wyobrazi ponownej przemiany w wolnego czowieka.

Po poudniu Eva jest w Pirnie. Propter pecuniam nigram176. Musi te wyprosi kartki na chleb - jestemy w bardzo wielkiej biedzie. Powiedziaa wczoraj, e yjemy ju tylko z tego, co uda si wyebra, a dzisiaj narzekaa: Niechby raz wreszcie skoczyy si te ebracze wyprawy! Bardzo mnie to gnbi.

21 lipca, pitek pod wieczr Siedziaem nad dyspozycjami do notatek z Rosenzweiga177 (niezwyke mozolna robota - wci niegotowa i jeszcze dugo nie bdzie), gdy znowu, jak poprzedniego dnia, ogosili o wp do dwunastej alarm. Najpierw may, potem duy. Tym razem siedzielimy w piwnicy nieco krcej i obyo si bez jakichkolwiek sensacji. Tzn. sensacja bya, ale inna: zamach na Hitlera178. - Moe za kilka lat ta sprawa wyda mi si rwnie odlega i mao czytelna, jak odlega wydaje mi si dzisiaj historia z piwiarni w 39. Co to waciwie byo, kim by sprawca, czego chcia, etc., etc.?? Ani Eva, ani ja nie umiemy sobie tego odtworzy. Pewnie dlatego, e sprawa nie miaa adnych nastpstw, zostaa wic przysonita, wyparta z pamici przez pniejsze wydarzenia. Moe w przypadku tego zamachu bdzie tak samo, ale by moe okae si punktem zwrotnym. Ten, ktry dowiadcza, nic nie wie. Zapisuj: Spotkana na schodach pani Witkowsky powiedziaa nam, e wanie podali wiadomo o zamachu na Fhrera, dokonali go w gwnej kwaterze wymienieni z nazwiska i ju rozstrzelani niemieccy oficerowie. W piwnicy, poniewa sdziem, e to informacja z ostatniej chwili, podszedem z t wiadomoci do Neumarka. A on: e Freiheitskampf ju o tym pisze, e to si stao wczoraj, i e Fhrer przemawia dzisiaj w nocy przez radio. Da nam gazet. A w gazecie: zamach, nazwiska obecnych tam i rannych oficerw - ale nic na temat sprawcw, tylko przypuszczenie, e stoi za tym Secret Service. Neumark
176 177

(ac.) Z powodu nielegalnych pienidzy. Klemperer otrzyma od pani Hirschel tom Listw Franza Rosenzweiga. Franz Rosenzweig (1886-1926), filozof, teolog i pedagog; w 1920 razem z Martinem Buberem zaoy we Frankfurcie nad Menem Woln Uczelni ydowsk; w 1920 opublikowa swe gone dzieo Der Stern der Erlsung. 178 20 lipca 1944 pukownik Klaus hrabia Schenk von Stauffenberg dokona zamachu na Hitlera w jego kwaterze gwnej. Hitler odnis jedynie lekkie obraenia. Nie powid si plan odsunicia reimu hitlerowskiego i zakoczenia wojny. Po zamachu nastpiy liczne aresztowania. Liczba znanych z nazwiska straconych wynosi 190 osb.

doda, e mwi po cichu o niemieckich oficerach (lecz ydzi powinni zachowa szczegln ostrono, bo na pewno si ich obserwuje). Pani Witkowsky: Ale przecie wanie ukazay si dodatki nadzwyczajne z nazwiskami rozstrzelanych. Niczego wicej i niczego bardziej konkretnego nie udao mi si do tej pory dowiedzie. Jest sidma wieczorem. Sthlerowie te zgaduj. Sthler: Moe to wszystko kamstwo, moe ON chce otoczy si nimbem nietykalnoci. Ja: Przyzna, e armia zwrcia si przeciwko Fhrerowi - to to samobjstwo. Co takiego nie zdarzyo si nawet w listopadzie 1918. Sthler: Moe wiadomo, e sprawcami s niemieccy oficerowie, jest nieprawdziwa. Bo co to znaczy, e w kwaterze gwnej? I w jaki sposb niemieckie radio mogoby potwierdzi t informacj? - Tak mao wiemy w domu ydowskim o tym, co si dzieje. - Eva jest u Kreislerowej. Moe przyniesie stamtd jakie nowiny. I miejmy nadziej, e takie, ktre dodadz nam otuchy i pomog znie skrajny gd ostatnich dni. - Sycha orkiestr przygrywajc maszerujcym onierzom. Sthlerowie mwi e obwieszczenia na murach zapowiaday wielk manifestacj na cze Hitlera.

Po smej Przerwaem, bo przyszed najpierw Katz (ma tu pacjenta, wic przy okazji czciej do nas wpada), potem Eva. Do tej pory udao si ustali nastpujce rzeczy: Hitler powiedzia dzisiaj w nocy (pisz o tym w gazecie), e maa klika gupich oficerw chciaa si go pozby, zostaa ju jednak unieszkodliwiona; on sam ocala dziki Opatrznoci. I potem - to by jednak zaprzeczao wersji o unieszkodliwieniu - e rozkazuje armii, eby nie przyjmowaa jakichkolwiek instrukcji od uzurpatorw. Wyraz uzurpatorzy powtarza si kilka razy. (Sprawdziem w leksykonie = usu raperes179). A ponadto, e przekazuje Himmlerowi naczelne dowdztwo nad jednostkami stacjonujcymi w ojczynie. Tyle, jeli chodzi o fakty. A teraz pogoski: Doszo do rozruchw (gdzie - nie wiadomo), przeciwko rebeliantom uyto samolotw. Angielskie radio podao, e w Niemczech toczy si wojna domowa. Dowcip profesora Winde (wasny?): Cae Niemcy stoj pogrone w aobie przy pustym katafalku Hitlera. - Katz opowiada, e Neumark i kilku innych co bardziej nerwowych ydw spakowao ju dzisiaj w nocy walizki. Ja na to (Katz jest podobnego zdania): Po co pakowa walizki? Przecie jeli nas teraz wezm to nie po to, eby posa do Theresienstadt, tylko pod cian albo na szubienic. Rozmawialimy te o Kownie. Podobno rzeczywicie jest ju w rosyjskich rkach i niemieckie pogranicze znajduje si w zasigu ognia artylerii. Chc do ostatniej chwili kontynuowa obserwacje, notowa, studiowa. Strach w niczym nie pomaga, wszystko zaley od losu. (Ale oczywicie mimo tej caej filozofii od czasu do czasu ogarnia mnie strach. Tak jak wczoraj w piwnicy, gdy huczay nad nami amerykaskie samoloty.)

24 sierpnia, czwartek przed poudniem Wczoraj po poudniu na przejciu przez torowisko przed naszym domem mijaem si z dziwnie wygldajcym robotnikiem; gdy by tu obok mnie, powiedzia gono: Gowa do gry! Ju si draniom ziemia pali pod nogami! - Sthlerowi te si co takiego przydarzyo. S to jednak sytuacje, ktre przytrafiaj nam si od lat, co par dni, i rwnie od lat, co par dni, spotykamy si z zachowaniami, ktre s ich cakowitym przeciwiestwem. Z takich zdarze nie daje si wycign oglnych wnioskw. Podobnie jak z sytuacji na frontach, tak przecie rozpaczliwej dla Niemiec zarwno na zachodzie jak i na wschodzie.

179

(ac.) Dosownie: wyrwiesz mu przemoc.

14 wrzenia, czwartek przed poudniem Eva dostarczya mi wieczorem (chocia ani nie suchaa radia, ani nie czytaa gazet) najwieszy biuletyn: Niemiecki komunikat wojskowy informuje o angielskim ataku na Akwizgran; angielski: e nacierajc na Trewir, przekroczyli niemieck granic na odcinku dugoci 35 km. A i na wschodzie ruszya podobno kolejna ofensywa.

15 wrzenia, pitek przed poudniem Uwid albo przytpienie wyobrani! Tak przywykem do informacji o zniszczonych przez bombardowania miastach, e ju nie robi to na mnie adnego wraenia. Lecz wczoraj u Steinitza wybraem si do zegarmistrza (na czas naprawy mojego poyczy mi nieforemny budzik) przeczytaem list od jego przyjaciela z Krlewca: Rodzinne miasto Evy jest w 75 procentach zniszczone; wedug urzdowych komunikatw 5000 osb zgino, a 20 000 jest rannych. Autorowi listu i jego onie nie udao si nic uratowa; zostao im tylko to, co mieli na sobie; troje krewnych tego mczyzny (bodaj dawny sdzia okrgowy) nie yje. To by dla mnie wstrzs. Dzisiaj rano, gdy zmywaem naczynia i spogldaem przez okno na mocno purpurow jarzc si ciemno jutrzenk nad Carolabrcke i cigiem domw po drugiej stronie rzeki, wci wyobraaem sobie, e nagle cay ten kwarta budynkw na moich oczach zapada si w sobie - wanie tak, jak to si moe w kadej chwili zdarzy i jak to si faktycznie dzieje kadego dnia gdzie w Niemczech. Ale jeli w najbliszych godzinach nie ogosz alarmu, wyobraenie oczywicie zniknie, a ja nadal bd wierzy w ciotk Churchilla. Bo przynajmniej na razie Drezno rzeczywicie oszczdzaj. Grone i donone wybuchy, ktre syszelimy niedawno, nie byy odgosem eksplodujcych bomb - to strzelay nasze zenitwki. Waldmann opowiada wczoraj, powoywa si przy tym na zagraniczne radio, e kiedy Rosjanie zajmowali miejscowo Laruscha (front warszawski), oddziay SS zajte byy rozstrzeliwaniem 1000 ydw (mczyzn, kobiet i dzieci). Rosjanie uwolnili ydw i postawili pod cian esesmanw. Wierz w ten komunikat bez zastrzee. Nikt z nas nie wtpi w jego prawdziwo. I kady zadaje sobie pytanie, czy kto z wywiezionych do Polski ydw jeszcze yje. - Gdy wieczorem przekazywaem t informacj Cohnowi, znowu mia nawrt tego swojego straszliwego lku. Dosownie cay si trzs. Powiedzia, e nie chce nic wiedzie o zagranicznych rozgoniach, e gestapo etc., etc. Takie samo przeraenie jak w przypadku Glasera, jak w przypadku Sthlera. Nie ma nic okropniejszego ni strach ydw przed gestapo. Artyku wstpny Goebbelsa w Reichu z 3 wrzenia: Trwae podstawy naszych nadziei. Jest to w rwnej mierze bezwstydne, zbrodnicze i godne podziwu, e wci, wbrew wszelkim faktom, wbijaj ludziom do gowy te same frazesy o pewnym i ostatecznym zwycistwie, o pracujcym dla nas czasie, o nowej broni, ktr niedugo zastosuj. Podobnie jak to, e wci uywaj tych samych sw: Przyznaj si do odwrotw, ale - nasze morale wojenne jest wysze, stanowimy zaprzysion wsplnot, bdziemy niezmordowanie przypomina naszemu narodowi, e wszystkie szanse na ostateczne zwycistwo s w naszych rkach. Dzisiaj nie jest wane, gdzie walczymy. Wane jest, e walczymy, i jak walczymy... I nie braknie nam tchu, gdy zacznie si finisz?. - Frazes spord wszystkich najbardziej bodaj szalony: obojtne, gdzie walczymy! Wiedz, e wojna jest przegrana, a mimo to pozwalaj burzy miasto za miastem, eby zyska dla siebie jeszcze par tygodni lub miesicy. - Tpa monotonia i jednostajno stylistyczna LTI do samego koca.

27 wrzenia, roda rano Dzi po poudniu Eva wybiera si do Pirny. Ostatni raz bya tam 8 lipca. Niecae trzy miesice temu, w czasie ktrych doszo do zaamania na zachodzie, nastpi zamach na Hitlera (wieszanie sprawcw), utracono Bakany i Finlandi. Strasznie duo, jak na tak krtki czas. Ale na co dzie odczuwamy to zupenie inaczej: wydaje nam si, e wszystko toczy si zbyt wolno, e panuje straszliwy zastj. - W zasadzie wywoenie manuskryptw przypomina raczej poczynania mieszkacw Schildburga: Na bomby zapalajce w przemysowej Pirnie (w bezporednim ssiedztwie zakadw Kttnera produkujcych spadochrony!) s przecie naraone co najmniej tak samo jak tutaj. A czy przed gestapo bardziej s bezpieczne? Annemarie nie ma dobrej opinii, wielokrotnie im podpada. Zapewne, z czasem zrobia si ostroniejsza (od wrzenia 41 nosz gwiazd, ostatni raz bya u nas 9 padziernika 41). Niemniej jednak! Co, oczywicie, nie znaczy, i nie doceniam tego, e tak bardzo si dla nas naraa. Ona przecie wie, e przechowuje nie tylko moje manuskrypty, lecz rwnie dzienniki. I od dawna wie, e za takie rzeczy paci si nie tyle wizieniem, co gow. Moje dzienniki i zapiski! Wci o tym myl: Nie tylko ja zapac yciem, jeli je znajd, lecz rwnie Eva i kilka innych osb, ktre wymieniem z nazwiska - musiaem je wymieni, jeli zapisy maj mie warto dokumentu. Czy mam do tego prawo (moe to mj obowizek?), czy raczej jest to karygodna prno? - Inna, powracajca wci rozterka: Od dwunastu lat niczego nie opublikowaem, niczego nie zdoaem doprowadzi do koca, zawsze tylko gromadz i gromadz. Czy ma to jakikolwiek sens? Czy uda si cokolwiek z tego wszystkiego dokoczy? Anglicy, gestapo, angina, szedziesit trzy lata. A jeli nawet dokocz, i jeli odnios sukces, i jeli bd y w moim dziele - jaki to wszystko ma sens we mnie i dla mnie? Mam tak mao, ba, zupenie nie mam talentu do wiary. Z wszystkich ewentualnoci nico wydaje mi si - w odniesieniu do osobowoci, a przecie jedynie o ni chodzi, bo c mi wszechwiat, nard, czy cokolwiek innego, co nie jest mn? - nico wydaje mi si najprawdopodobniejsza. I tylko ona, nie odwieczny sdzia, bez wzgldu na to, jak go przedstawiaj, napawa mnie lkiem. - Ale wszystko, co tu napisaem (codziennie si nad tym zastanawiam, kilka razy w cigu dnia), napisaem wycznie po to, eby nie wysya z domu pustej strony. Zaraz zreszt znowu bd kontynuowa prac, tzn. czyta i notowa. Nie dlatego, e jest we mnie jaka szczeglna energia, lecz po prostu dlatego, e nic lepszego z moim czasem zrobi nie mog.

8 padziernika, niedziela przed poudniem Notuj sobie to wszystko, prbujc zapanowa nad zupenie zmienionym nastrojem. Wczoraj po raz pierwszy otarli si o nas. Niedawny atak na Freital nie by jeszcze atakiem na Drezno. Ale tym razem rzeczywicie chodzio o nas. O 11.45 ogosili alarm. Byem w trakcie notatek z Gringa; nie przerwaem pracy, pisaem dalej. Evy nie byo w domu, posza do pani Winde (rg Bamberger i Chemnitzer Strae). O dwunastej duy alarm. Wziem Tonia Krgera180 (mae wydanie, od Steinitza) i zszedem do pustawej piwnicy. Czytaem przez chwil. Ale potem zacza strzela artyleria przeciwlotnicza. Po jakim czasie usyszelimy gone, silne detonacje. Nie byo wtpliwoci: bomby. Zgaso wiato. Powietrze wibrowao - jeden wielki grzmot i huk (eksplodujce bomby, cakiem blisko). Lecz tym razem nie byem w stanie opanowa gwatownego bicia serca, jednak zachowywaem spokj. Gdy troch przycicho, podszedem do drzwi piwnicy. Na niebie wida byo biae, faliste i krte smugi (smugi kondensacyjne). Kto powiedzia, e w okolicy Wettiner Bahnhof pojawiy si supy dymu (prawdopodobnie zbiorniki Shella). Wyy syreny stray poarnej. Po jakim czasie znowu usyszelimy buczenie nadlatujcych samolotw. Kolejne wybuchy. Jaka starsza kobieta dostaa ataku serca - zanieli j do jej mieszkania, W ktrym momencie rozarzyy si

180

Nowela Tomasza Manna.

arwki, wczyli prd. A potem ponownie zaczy strzela zenitwki... Dopiero okoo wp do drugiej odwoali alarm. Nikt nie wiedzia, co si stao. Ludzie mwili, e bomby spady w okolicy Wettiner Strae i Postplatz. Zaczem si martwi o Ev. Moga by wtedy na Postplatz. (Pniej si okazao, e, istotnie, niewiele brakowao: jechaa jeszcze szstk, gdy ogosili may alarm.) Ludzie wracajcy z fabryk przynosili coraz wicej wiadomoci. Zostaa przerwana komunikacja tramwajowa. Przy Annenkirche ulegy zniszczeniu tory, jest duy lej... Na Ev trzeba byo czeka do siedemnastej. Dwie cikie torby od Windw dowioza do Gertrud Schmidt (Winckelmannstrae) i tam je zostawia dalej wracaa ju na piechot. Obiad jada z pani Winde na schodach do piwnicy Z dachu domu Windw widziaa supy dymu. Okazao si, e do blisko Windw, na teren nalecy do Dremy (gdy byem kierowc zawsze z zazdroci patrzyem na szeroki wjazd, jaki tam mieli), spada bomba, ale nie wybucha. Oczywicie, w drodze syszaa rne pogoski. Jaki robotnik opowiada gono, e teatr znikn i Zwinger jest uszkodzony. Pani Ahrens przywitaa j pytaniem, czy naprawd caa Chemnitzer Strae ley w gruzach. (Na Chemnitzer nie spada nawet najmniejsza bomba. Pani Ahrens pracuje jako urzdniczka w obronie przeciwlotniczej.) - Co zostao zniszczone i czy s zabici, tego jeszcze nie wiemy. W kadym razie: pierwszy raz zbombardowali Drezno. I w kadej chwili moe si to powtrzy. Gazety pisz e lada moment zacznie si zasadnicze natarcie na Lini Zygfryda, wic w ramach przygotowa, eby utrudni mobilizacj rezerw, bombarduj cae Niemcy - oni wczoraj i przedwczoraj znowu byli wszdzie: na wybrzeu, w Monachium, w Berlinie. - Zdaje si, e nici z ciotki Churchilla i obietnicy danej Beneowi. Wczoraj wieczorem odwiedzi nas Katz. Boi si, e jeli dojdzie do ewakuacji Drezna, to mczyzn z mieszanych maestw i mieszacw pol do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie; tak postpili z ydami z innych ewakuowanych miast. Katz nazwa to wskim gardem. Jeli niemiecki front si zaamie, wtedy my, ydzi, bdziemy musieli upora si z tym wskim gardem.

24 padziernika, wtorek rano W sobot wieczorem by u nas Konrad, przyszed na par minut. Nader pesymistycznie wypowiada si (a jego przypuszczenia i obliczenia bardzo s prawdopodobne) na temat losu ydw, ktrzy wpadli w rce Hitlera - ydw polskich, wgierskich, bakaskich oraz deportowanych na wschd z Niemiec i innych krajw zachodniej Europy. Uwaa (sdzi tak na podstawie relacji onierzy), e przed odwrotem wszyscy oni zostali wymordowani i nikogo z nich ju nie zobaczymy. Jest zdania, e wymordowano (cilej: zastrzelono i zagazowano) sze do siedmiu milionw ydw (z pitnastu milionw yjcych przed wojn). A szanse przeycia, nasze szanse, maej reszty ydw w szponach zrozpaczonych bestii, rwnie i jemu wydaj si niewielkie - rwnie, bo w tej kwestii jego ocena jest zbiena z ocen pozostaych drezdeskich ydw. Obecnie coraz czciej syszymy take narzekania ze strony Aryjczykw; skar si na zaostrzajcy si gd i narastajce zagroenie ycia. Myl sobie w takich razach, e nam, ydom, przydzielono tak jednego jak i drugiego podwjn porcj: dostajemy przeraliwie mae przydziay ywnoci, a naszemu yciu zagraaj nie tylko bomby, lecz rwnie, i to bardziej, gestapo. - Mno si pogoski o rozdzielaniu mieszanych maestw.

18 grudnia, poniedziaek rano (i pniej - chyba przez cay dzie bd robi notatki) W sobot przed poudniem Hesse sprzeda mi tylko cetnar brykietw. Powiedzia, e przed styczniem nie bdzie mia ju dostaw i e zanosi si na wglow katastrof. Tymczasem zaczy si silne mrozy. Mnie niemal - nie niemal - naprawd mnie to cieszy. Bo dziki temu rusz si Rosjanie.

Rano, gdy zmywaem naczynia, pani Sthler opowiadaa mi o licie, jaki dostaa z Heidelbergu. Ludzie yj tam jak w piekle, chocia oficjalnie nie jest to jeszcze teren objty dziaaniami wojennymi. Par dni w tygodniu zupenie bez gazu, stale w piwnicy - my tu nawet pojcia nie mamy o wojnie. A potem, e wczoraj podczas dyuru w obronie przeciwlotniczej (dom mody Bhmego na Waisenhausstrae) znowu miaa okazj przekona si, jak bardzo nard potrafi by ograniczony (nard - nieustanny znak zapytania). Spotkaa tam par osb, i to bynajmniej nie takich, co nigdy nie chodziy do szk, ktre wci jeszcze mocno wierz w zwycistwo Niemiec: skoro Niemcy przetrway cikie miesice w okresie lata, to teraz znowu rusz do przodu. - Czyli e nadal jest skuteczna propaganda prasowa etc.? Ale jaki to jest procent ludnoci? Jak dalece Saksonia, jak dalece oszczdzane Drezno, w jakim stopniu ta grupka trzech, czterech osb jest reprezentatywna dla caego spoeczestwa? Wci ta sama wielka niewiadoma.

31 grudnia, niedziela wieczorem, wp do smej Wanie mielimy alarm (akurat czytaem na gos). Bardzo krtki, od 18.50 do 19.10, ale zaraz trzeba byo i po liskim niegu i w ciemnoci do piwnicy. Troch mi jednak kady z tych alarmw szarpie nerwy. Dwa razy w tym roku to oszczdzane niby Drezno stracio ju przecie po kilkuset ludzi. W dodatku dzisiaj (podobnie byo rano przy wnoszeniu wgla) szo mi si z bagaem po schodach wyjtkowo ciko. Wida moje serce te chce mie udzia w sylwestrowym podsumowaniu. - Jedyn istotn dat w tym roku by dla mnie 24 czerwca. Dzie mojego zwolnienia z obowizku wiadczenia pracy. Odkd pozbyem si niewoli fabrycznej, mog - najpierw przychodzio mi to z trudem, teraz ju wrciem do dawnego rytmu - znacznie wicej pracowa dla siebie, tzn.: czyta na chybi trafi sub specie181 LTI. Ale od 24 czerwca yj take z wyran wiadomoci, e ciy na mnie niejako podwjny wyrok mierci. Bo przecie gdybym nie by powanie chory na serce, Katz nie zoyby wniosku o zwolnienie i nie udaoby mu si tego zaatwi. (Co prawda pomogo te chyba troch poraenie oczu, ktre tymczasem nieco si cofno.) Po drugie: w razie ewakuacji Drezna osoby zdolne do pracy pol do kopania umocnie, natomiast mnie jako nieprzydatnego ydowskiego starca zechc niewtpliwie sprztn. Z niewielk nadziej i do obojtnie spogldam w przyszo. Termin zakoczenia wojny nadal jest wielk niewiadom (chocia obecnie, wobec zatrzymania ofensywy na zachodzie i utraty Budapesztu, niemieckie szanse znowu malej). Lecz jeszcze wiksz niewiadom jest to, czy uda mi si dotrwa i skorzysta co nieco z pokoju, bo e stoj u kresu mego ycia, to przecie oczywiste. Nie jestem w stanie w jakikolwiek sposb pogodzi si z myl o mierci; religijne i filozoficzne pociechy w moim przypadku zupenie zawodz. Chodzi tylko o to, eby do koca zachowa spokj. Najlepszym na to sposobem jest pogrenie si w pracy, musz wic podtrzymywa w sobie przekonanie, e zbieranie materiaw naprawd ma sens. Niejasna i przygnbiajca jest rwnie moja sytuacja finansowa. Pienidzy na koncie bankowym starczy do kwietnia - z ca pewnoci nie duej. Ale niespecjalnie si tym przejmuj. Bo co to za problem, skoro nieustannie, i to z dwu, z trzech powodw, yj w cieniu mierci. Bardzo rozczarowujco koczy si ten rok. A do jesieni wcznie byem zdania - chyba wszyscy tak sdzili - e z ca pewnoci przed kocem roku bdzie po wojnie. Teraz uwaa si do powszechnie, i ja te tak myl, e moe dojdzie do tego dopiero za par miesicy, by moe nawet za dwa lata.

181

(ac.) Pod postaci, tu: z punktu widzenia.

Drugi sylwestrowy alarm (nie trzeba byo schodzi do piwnicy), od 22.15 do 22.30. A wanie zamierzalimy i spa.

1945
15 stycznia, poniedziaek przed poudniem Wczoraj po poudniu przyszed Lewinsky; zjawi si te i zosta na duej Witkowsky, niespoyty moriturus182. Lewinsky znowu sysza od jakich Aryjczykw - my rwnie, i to od bardzo rozmaitych ludzi (wszyscy opowiadaj mniej wicej to samo, wic to nie moe by wymys) - e Niemcy dopuszczali si w Polsce najokropniejszych mordw na ludnoci ydowskiej. Ze pewien onierz opowiada, jak brano mae dzieci za nogi i rozbijano im gowy o cian domu. Ale zaraz potem tene Lewinsky z aktorskim patosem i gbokim oburzeniem odczyta mi z DAZ-u tekst na temat haniebnych spustosze w kulturze, jakich dokonali Anglicy w czasie ostatniego nalotu terrorystycznego na Norymberg; ile to zburzono patrycjuszowskich kamienic, kociow etc. Wic zapytaem go, czy wie, kto zburzy synagog w Norymberdze i Tower w Londynie, oraz czy wie, ile fabryk w Norymberdze pracowao na potrzeby wojny. Powiedziaem mu, e zaczynam si denerwowa, kiedy sysz sowa niemiecka kultura.

25 stycznia, czwartek wieczorem, 19.30 Pani Sthler czsto narzeka na koleanki ze sklepu konfekcyjnego Bhmego na Georgsplatz. Ze s narodowo-socjalistycznie zacietrzewione, e wicie wierz w zwycistwo. Dzisiaj powiedziaa mi jednak, e kobiety s przestraszone, licz si z ewentualnoci wkroczenia Rosjan. Sprzeczay si, czy lepiej zosta, czy ucieka - wikszo opowiedziaa si za ucieczk (Rosjan przedstawia si jako wyjtkowych i okrutnych mordercw). - Wanie byem na dole u Waldmanna, eby zapyta o komunikat wojskowy i zorientowa si w nastrojach. Zastaem tam u niego Bergera i Wernera Langa. (Uderzajca wprost elegancja foteli klubowych w piwnicznym pomieszczeniu za sieni, ktra okazaa si niedawno tak niegocinna.) Rosjanie sforsowali Odr pod Brzegiem, s (niemiecki komunikat!) niedaleko Wrocawia, w Bydgoszczy walki uliczne, dotarli zdaje si do Elblga, zajli Opole. Nasi ludzie te spodziewaj si rosyjskiego uderzenia na Drezno. Podobno w miecie jest peno uciekinierw ze lska. Wyglda wic na to, e tym razem koniec jest ju rzeczywicie bliski i nieodwoalny. Zdumiewa nas i nieomal trwoy, e od wielu dni nie mielimy alarmu lotniczego. I to teraz, kiedy Rosjanie stoj pod Wrocawiem! Co si szykuje?

8 lutego, czwartek wieczorem, godzina dziewitnasta Eva dzisiaj w poudnie zemdlaa - stanie w kolejce po ros, ponowne stanie w kolejce w Maxe (jadodajnia berliskiej proweniencji). Wrcia do domu w bardzo kiepskim stanie. Jest zbyt zagoniona, le si odywia, nie potrafi, jak ja, zastpi jakoci iloci. Nie umiem jej pomc. Jestem tym bardzo zmartwiony i zaspokajam wasny gd z nieczystym sumieniem. Na temat wojny od 48 godzin adnych nowych wiadomoci. Dla nas toczy si ona za wolno. - Wszyscy s wystraszeni. ydzi boj si gestapo, ktre moe ich wymordowa przed nadejciem Rosjan;

182

(ac.) Majcy umrze.

Aryjczycy - Rosjan; ydzi i Aryjczycy - ewakuacji, godu. W szybki koniec nie wierzy nikt, a bombardowa lka si zarwno yd, jak i chrzecijanin.

13 lutego, wtorek po poudniu, pogoda zupenie wiosenna Odyseusz u Polifema183. - Wczoraj po poudniu Neumark poleci wezwa mnie do siebie. Okazao si, e mam pomaga dzisiaj przed poudniem przy roznoszeniu listw. Przyjem to, niczego nie podejrzewajc. Wieczorem przyszed na chwil Berger. Powiedziaem mu, e mam roznosi listy, na co on, zdenerwowany, e pewnie chodzi o kopanie okopw. Nadal nie pojmowaem powagi sytuacji. O smej stawiem si dzisiaj u Neumarka. Pani Jhrig wysza z jego pokoju zapakana. Do mnie Neumark powiedzia: Ewakuacja wszystkich nadajcych si do pracy, nazywaj to przydziaem pracy poza miejscem zamieszkania. Ja, poniewa mam zwolnienie, zostaj tutaj. Stwierdziem, e w takim razie mj koniec pewniejszy ni tych, ktrzy wyjd z miasta. On na to, e tego by nie powiedzia, przeciwnie, pozostanie tutaj uchodzi za przywilej. Zostaje mczyzna, ktry straci dwch synw podczas pierwszej wojny wiatowej, zostaje on, zostaje Katz (chyba jako odznaczony EK I, a nie jako lekarz, bo Simona bior), take Waldmann oraz paru ciko chorych i zwolnionych z obowizku wiadczenia pracy. (Przez pierwszy kwadrans serce kompletnie strajkowao, potem popadem w zupen obojtno, tzn. obserwowaem, majc na wzgldzie dziennik.) Oklnik, z ktrym mnie posali, informowa, e w pitek rano naley si stawi na Zeughausstrae 3 w roboczym ubraniu, z rcznym bagaem (ktry trzeba bdzie do dugo nie) i z prowiantem na dwa, trzy dni podry. Nie bdzie adnego rekwirowania dobytku, mebli, etc., tym razem chodzi tylko i wycznie o prac poza miejscem zamieszkania. Niemniej jednak wszyscy uznali, e to marsz mierci. A w dodatku wyjtkowo okrutnie rozrywa si rodziny: Pani Eisenmann i Schorschi zostaj tutaj, natomiast Lisi (jedenacie lat, nosi gwiazd) bdzie musiaa i z ojcem i z Herbertem. Nie uznaj ani grnej, ani dolnej granicy wieku; adnych wzgldw czy chodzi o siedemdziesiciolatkw, czy o siedmiolatkw. Nie sposb poj, co rozumiej przez zdolny do pracy. - Najpierw musiaem zawiadomi pani Sthler; przerazio j to bardziej ni mier ma; z rozszerzonymi strachem oczami wybiega z domu, eby zaalarmowa przyjaci i zorganizowa pomoc dla Bernharda. Pniej pojechaem - wolno mi byo jedzi - z list dziewiciu nazwisk w rejon gwnego dworca i Strehlen. Simon (dopiero si ubiera) zachowa zimn krew, natomiast jego ona, zawsze dzielna, tym razem prawie si zaamaa. Pani Gaehde z Sedanstrae, bardzo postarzaa, oczy niesamowicie wytrzeszczone, otwieraa usta tak szeroko, e zakrywajca je chusteczka do nosa niemal zupenie w nich znikaa. Chaotyczne protesty, spazmatyczna mimika, emfatyczne zapewnienia: Do ostatka bdzie walczy przeciwko temu zarzdzeniu; ona nie moe odej od swojego dziesicioletniego wnuka, od siedemdziesicioletniego ma; jej zi zosta wzity za granic do niewoli z powodu niemieckiej, tak jest, niemieckiej sprawy; ona bdzie walczy itd. Pani Kreisler-Weidlich, do ktrej szedem ze strachem, obawiajc si jej histerii, nie byo w domu; z ulg wrzuciem kartk do skrzynki na listy Na tej samej Franklinstrae miaem odszuka jak pani Prckhauer. Zastaem j w domu, by te jej aryjski, guchy m. Biedni ludzie. Zareagowali spokojnie, najspokojniej spord wszystkich, ktrych miaem na licie. Znacznie gorzej, mimo jej powcigliwoci, byo u pani Grosse na Renkstrae (adny willowy dom przy Lukaskirche). Kobieta w rednim wieku, typ damy. Chciaa zatelefonowa do ma, staa bezradna przy telefonie. Wszystko zapomniaam. On pracuje w jakiej wytwrni konfitur... Mj biedny m, on jest chory... Ja te jestem bardzo chora na serce... Dodawaem jej otuchy, mwic, e moe nie bdzie tak le, e to nie moe trwa dugo; Rosjanie stoj pod Zgorzelcem, mosty tutaj s zaminowane; nie powinna myle o mierci, nie powinna mwi o samobjstwie... Uzyskaem
183

W czasie swej tuaczki Odyseusz i jego towarzysze dostali si w rce okrutnego cyklopa Polifema. Dziki swej chytroci Odyseusz potrafi si uwolni z niewoli.

wreszcie podpis potwierdzajcy odbir i wyszedem. Ledwie zamknem drzwi na korytarz, usyszaem jej gony pacz. - Przypadek nieporwnanie bardziej aosny: pani Bitterwolf na Struvestrae. Lichy budynek. Akurat bezskutecznie studiowaem list lokatorw w sieni domu, gdy wesza moda kobieta (blondynka, zadarty nos) ze liczn zadban mniej wicej czteroletni dziewczynk. Czy tutaj mieszka pani Bitterwolf? Tak, to wanie ona. Powiedziaem, e musz jej przekaza z wiadomo. Przeczytaa pismo, kilka razy powtrzya bezradnie: Co bdzie z dzieckiem?, po czym podpisaa si w milczeniu owkiem. Dziewczynka tymczasem podesza do mnie, podaa mi swojego pluszowego niedwiadka i wyjania rozpromieniona: To mj misiek, zobacz, mj misiek! Kobieta wzia ma za rk i bez sowa posza schodami na gr. Po chwili usyszaem jej gony pacz. Pacz nie ustawa.

Zniszczenie Drezna 13 i 14 lutego (wtorek, roda) 1945

Piskowitz, 22-24 lutego We wtorek wieczorem, okoo wp do dziesitej, siedlimy do kawy - byem bardzo wyczerpany i przygnbiony, bo przez cay dzie biegaem po miecie z hiobow wieci, a gdy wrciem, Waldmann przekonywa mnie (powoa si na swoje dowiadczenie i zasyszane niedawno wypowiedzi), e tych, ktrych w pitek maj deportowa, wysyaj na mier (zepchn ich na bocznic), i e nas, ktrzy tu zostajemy, osiem dni pniej rwnie si pozbd-wtedy wanie ogosili peny alarm. eby tak wszystko rozwalili!, powiedziaa poirytowana pani Sthler, ktra przez cay dzie uganiaa si po znajomych, starajc si, najwyraniej na prno, zaatwi zwolnienie dla syna. - Gdyby skoczyo si na tym pierwszym nalocie, wbiby mi si w pami kadym szczegem, by bowiem najciszy z dotychczasowych, teraz jednak, gdy naoya si na niego caa pniejsza katastrofa, niewiele ju z niego, poza oglnym zarysem, potrafi sobie przypomnie. Bardzo szybko usyszelimy coraz gbszy i coraz goniejszy warkot nadlatujcych samolotw. Zgaso wiato, hukno gdzie blisko... Przerwa na zapanie oddechu. Ludzie klcz skuleni midzy krzesami. Kto jczy, kto pacze. Znowu nadlatuj, znowu mier ciska za gardo, kolejna eksplozja. Nie wiem, ile razy si to powtarzao. Nagle otwaro si okienko piwniczne (tylna ciana budynku, naprzeciwko wejcia) - na zewntrz byo jasno jak w dzie. Kto woa: Bomba zapalajca, musimy gasi! Dwch ludzi przycigno pomp poarnicz, sycha byo, jak pracuj. Nastpiy kolejne eksplozje, ale ju nie na dziedzicu, gdzie dalej. A potem zrobio si spokojniej, po jakim czasie odwoali alarm. Straciem poczucie czasu. Na zewntrz byo jasno jak w dzie. Na Pirnaischen Platz, na Marschallstrae i gdzie nad sam ab lub za ni palio si jasnym pomieniem. Ziemia usana bya odamkami stuczonego szka. D silny wiatr. Naturalny czy wywoany przez poary? Pewnie jedno i drugie. Na klatce schodowej Zeughausstrae 1 wyrwao futryny okienne; leay na schodach, utrudniajc przejcie. U nas na grze odamki szka. Okna w przedsionku i od strony aby rozbite, w sypialni tylko jedno; w kuchni te stuczona szyba, zaciemnienie podarte. wiata brak, nie ma wody. W okolicy aby i na MarschallstraBe wida byo ogromne poary. Pani Cohn powiedziaa, e w jej pokoju fala powietrza poprzesuwaa meble. Postawilimy wieczk na stole, wypilimy troch zimnej kawy, zjedlimy par ksw. Poruszalimy si ostronie, wszdzie rozbite szko. Wreszcie pooylimy si do ka. Byo po pnocy -do mieszkania wrcilimy o jedenastej. Pomylaem: Spa, ycie uratowalimy, dzi w nocy bdziemy mieli spokj, teraz tylko uspokoi nerwy! Eva, ju lec, powiedziaa: Ale w moim ku s okruchy szka! Syszaem, e wstaje, sprzta, ale potem zasnem. Po jakiej chwili, musiao by po pierwszej, Eva mwi: Alarm. - Nic nie syszaem. - Na pewno by. Cichy, jed z rczn syren nie ma prdu. Wstalimy. Pani Sthler krzykna przy naszych drzwiach Alarm!, Eva zapukaa do pani

Cohn - o adnej nic wicej nie syszelimy - i popiesznie zeszlimy na d. Na ulicy byo jasno jak w dzie i prawie pusto, palio si, wicher jak przedtem. Przed murem pomidzy obydwoma domami ydowskimi (mur niegdysiejszego dziedzica synagogi, z tyu znajduj si baraki) sta jak zwykle wartownik w stalowym hemie. Spytaem go, przechodzc, czy ogosili alarm. - Tak. - Eva bya dwa kroki przede mn. Wchodzilimy do klatki domu nr 3. W tym momencie walno potnie i blisko. Pochylony przywarem do ciany tu obok bramy prowadzcej na dziedziniec. Gdy si rozejrzaem, Evy nie byo; uznaem, e jest w naszym schronie. Byo spokojnie, pobiegem przez podwrze do ydowskiej piwnicy. Drzwi si nie zamykay. Grupa ludzi kulia si po prawej stronie od drzwi, lamentowali. Przykucnem po lewej, tu przy oknie. Woaem par razy Ev. adnej odpowiedzi. Seria silnych eksplozji. Znowu otwaro si gwatownie okienko naprzeciwko drzwi, znowu byo jasno jak w dzie, znowu gasili. A potem gruchno przy oknie obok mnie. Poczuem mocne i gorce uderzenie w praw stron twarzy. Dotknem policzka - na rce peno krwi; obmacaem oko, byo na swoim miejscu. Grupa Rosjan - skd oni si wzili? - pchaa si do wyjcia. Skoczyem za nimi. Plecak miaem na plecach, szar torb z naszymi manuskryptami i biuteri Evy w rce, kapelusz ju zgubiem. W pewnym momencie potknem si i upadem. Ktry z Rosjan pomg mi wsta. Z boku zobaczyem jakie sklepienie, Bg jeden wie, co to za piwnica. Czciowo zburzona. Ludzie cisnli si do rodka. Byo gorco. Rosjanie biegli w nieznanym mi kierunku, ja z nimi. Zatrzymalimy si w jakim otwartym przejciu; stalimy skuleni, cinici. Miaem przed sob rozlegy, pusty plac - nie rozpoznaem go - jego rodek wypenia ogromny lej. Huk, jasno jak w dzie, wybuchy. Nie mylaem o niczym, nawet si nie baem, czuem tylko ogromne napicie. Przypuszczam, e spodziewaem si najgorszego. Po chwili wspiem si na jakie podwyszenie, moe mur lub stopie, i wydostaem si na woln przestrze. Rzuciem si w lej. Przez moment leaem plackiem na dnie, potem zaczem wdrapywa si mozolnie pod gr. Na brzegu leja staa budka telefoniczna. Usyszaem, e kto woa: Tutaj, panie Klemperer! Obok, w zdemolowanym szalecie sta Eisenmann sen. z Schorschim na rkach. Nie wiem, gdzie moja ona. -Nie wiem, gdzie moja ona i reszta dzieci. - Robi si za gorco, odeskowanie si pali... Na drug stron, do holu Reichsbanku! Popdzilimy do otoczonego pomieniami, ale pewnie wygldajcego holu. Tu ju, zdaje si, nie bombardowali. Wszdzie dokoa si palio. Nie rozpoznawaem poszczeglnych miejsc i obiektw. Pomienie, szum ognia i wiatru, straszliwe napicie wewntrzne. Po jakiej chwili Eisenmann powiedzia: Musimy zej nad ab, damy rad. Wzi dziecko na ramiona i pobieg w d. Po piciu krokach straciem oddech, nie nadaem. Jaka grupa ludzi wspinaa si plantami na Brhlterrasse. Trzeba byo przej tu obok poncych budynkw, ale wiedziaem, e wyej musi by chodniej i swobodniej si bdzie oddychao. Staem tam pniej, na grze, w bardzo silnym wietrze i w deszczu iskier. Po prawej i lewej pony budynki, Belweder i - prawdopodobnie - Akademia Sztuk Piknych. Ilekro deszcz iskier po jednej ze stron stawa si zbyt silny, przesuwaem si na drug. Jak okiem sign nic tylko poary. Z tej strony aby wyrniaa si wygldajca jak pochodnia wysoka budowla przy Pirnaischer Platz; na tamtym brzegu -arzcy si biao, widoczny jak za dnia, dach Ministerstwa Finansw. Z wolna zaczynaem zbiera myli. Czy Eva zgina? A moe zdoaa si uratowa? Czy nie za mao o niej mylaem? Weniany koc - jeden, drugi zgubiem chyba razem z kapeluszem - narzuciem na gow i ramiona. Zakrywa mi rwnie gwiazd. W rce przez cay czas niosem drogocenn torb i - racja - take skrzany kuferek z wenianymi ubraniami Evy; jak sobie z nim poradziem przy tych wszystkich moich wspinaczkach, pozostaje dla mnie zagadk. Wiatr wci szarpa kocem. Bolaa mnie gowa. Zacz pada deszcz. Ziemia bya mokra i mikka, nie chciaem niczego na niej stawia. Kosztowao mnie to wprawdzie sporo wysiku, lecz chyba te znieczulao i odwracao uwag. Ale co jaki czas wracao jednak jako niewyrane brzemi i wyrzut sumienia: co z Ev dlaczego si o ni niewystarczajco zatroszczyem? Czasem mylaem: Ona jest sprawniejsza i odwaniejsza ni ja, na pewno jest bezpieczna. Czasem: Mam nadziej, e przynajmniej nie cierpiaa! A potem znowu ju tylko: Niechby ta noc wreszcie si skoczya! Raz poprosiem jakich ludzi, eby pozwolili mi na chwil postawi

moje rzeczy na ich skrzyni, bo chciaem poprawi koc na sobie. Raz zagadn mnie nieznany mi mczyzna: Pan chyba te jest ydem? Od wczoraj mieszkam w tym samym domu, co pan. Lwenstamm. Jego ona daa mi serwetk, ebym sobie ni obwiza twarz. Ale opatrunek cigle si zsuwa (uywaem potem tej serwetki jako chustki do nosa). W ktrym momencie min mnie mody mczyzna. Przytrzymywa rk spodnie. aman niemczyzn powiedzia, e jest Holendrem, i e wizili go (dlatego bez szelek) w PPD. Uciekem - inni si spalili. Pada deszcz, szalaa wichura. Wdrapaem si nieco wyej i podszedem do zniszczonej czciowo balustrady tarasu, a potem znowu zlazem na d, do wiatrochronu. Wci padao, ziemia bya liska. Grupy ludzi. Stali, siedzieli. Pali si Belweder, palia si Akademia Sztuk Piknych. Wszdzie jak okiem sign ogie. Byem zupenie przybity. W ogle nie mylaem, o niczym; pojawiay si tylko jakie strzpy myli. Eva - dlaczego si o ni nie martwi? Dlaczego nie mog si skupi na czym konkretnym? Dlaczego wci pochania moj uwag morze ognia po prawej i po lewej stronie i wci mam przed oczami ponce belki, szmaty, krokwie dachw, drewnian konstrukcj kamiennych murw? Przez dusz chwil przygldaem si ze zdziwieniem mczynie spokojnie stojcemu na pomniku - zastanawiaem si, kto to? Wikszo jednak czasu przestaem jak w pnie, czekajc na wit. Bardzo pno wpadem na pomys, eby wcisn mj baga midzy gazie jakiego krzewu. Byem dziki temu swobodniejszy i nieco lepiej radziem sobie z przytrzymywaniem koca, ktry na siebie zarzuciem. (Nawiasem mwic skrzany kuferek miaa jednak Eva; ale torba i plecak byy, jak dla mnie, i tak za cikie.) Zakrzepnita rana w okolicy oka, podraniajcy t ran koc, wilgo - to te dziaao otumaniajco. Straciem poczucie czasu. Wydawao mi si, e trwa to ju wieczno, cho oczywicie nie mogo trwa bardzo dugo. Zaczo wita. Poar coraz bardziej si rozszerza. Drog, zarwno z prawej jak i z lewej, nadal miaem zablokowan. Pomylaem: Teraz ulec nieszczliwemu wypadkowi, doprawdy, to byoby aosne. Jaka wiea arzya si ciemnoczerwono; wysoki budynek z wieyczk na Pirnaischer Platz wyglda, jakby zaraz mia run (ale nie wiem, czy run); Ministerstwo po tamtej stronie pono olepiajcym, srebrzystym ogniem. Gdy zrobio si janiej, zobaczyem rzek ludzi przemieszczajcych si ulic wzdu aby. Wci jednak nie miaem odwagi zej na d. W kocu, chyba okoo sidmej, kiedy na tarasach - ydzi nie mieli na nie wstpu - zrobio si pustawo, przeszedem obok nadal palcego si korpusu Belwederu i wszedem na platform widokow tarasw. Siedziao tam rzdem mnstwo ludzi. Po chwili kto mnie zawoa. To bya Eva. Caa i zdrowa siedziaa w swoim futrze na walizce. Przywitalimy si bardzo serdecznie. Tym, e stracilimy cae mienie, kompletnie si nie przejmowalimy (a i dzisiaj nic sobie z tego nie robimy). Okazao si, e wtedy, gdy weszlimy do sieni domu przy Zeughausstrae 3 i spady bomby, kto najdosowniej wcign Ev do aryjskiego schronu. Po jakim czasie wydostaa si przez okienko piwniczne na ulic. Pony oba domy. Przez chwil bya w schronie pod Albertinum, a potem przez gsty dym dotara nad ab. Szukaa mnie idc w gr rzeki. Widziaa zniszczone magazyny Thamma (czyli przepady wszystkie nasze meble). Reszt nocy przesiedziaa w jakim schronie poniej Belwederu. Opowiadaa, e w czasie poszukiwa nasza j ochota zapali papierosa, ale nie miaa zapaek; na ziemi co si arzyo; pomylaa, e od tego odpali - to byy dopalajce si zwoki. W ogle Eva trzymaa si o wiele lepiej ni ja. Bya spokojniejsza, obserwowaa i kierowaa sama sob chocia podczas wychodzenia z piwnicy spady jej na gow fragmenty jakiej okiennicy. (Na szczcie ma tward gow i nic si nie stao.) Spora rnica: ona dziaaa i obserwowaa, ja natomiast kierowaem si instynktem, podaem za innymi i nic nie widziaem. - Tak wic bya roda rano, 14 II. Uratowalimy ycie i bylimy razem. Stalimy jeszcze obok siebie po pierwszym powitaniu, gdy zjawi si Eisenmann z Schorschim. Nie znalaz reszty rodziny. By tak roztrzsiony, e a si rozpaka. Dziecko zaraz zacznie domaga si niadania - co mu dam? Potem jednak si pozbiera. Przekonywa, e trzeba prbowa odnale naszych ludzi. I e musz pozby si gwiazdy, tak jak on - on swoj ju oderwa. Wic Eva odprua malekim scyzorykiem gwiazd z mojego paszcza. A potem zaproponowa, ebymy poszli na

cmentarz ydowski. Pewnie jest nietknity i stanowi punkt zbiorczy. Poszed przodem, wkrtce stracilimy go z oczu. Wicej ju go nie spotkalimy. Szlimy powoli, bo niosem teraz obie torby, a w dodatku byem cay obolay. Nabrzeem doszlimy powyej Vogelwiese. U gry, dom przy domu, nadpalone ruiny. Tu, nad rzek, gdzie szo albo koczowao wielu ludzi, tkwio w zrytej ziemi mnstwo pustych, kanciastych usek po bombach zapalajcych. Z wielu mijanych budynkw wci jeszcze buchay pomienie. Czasem napotykalimy wydaway si mae i przypominay tumoki z ubraniami - lece na drodze zwoki. Jedno z cia miao zmiadon czaszk, gowa wygldaa jak ciemnoczerwona skorupa. Gdzie indziej natomiast leao samo tylko rami z blad, do adn doni (widuje si takie - woskowe - w oknach wystawowych zakadw fryzjerskich). Tu i wdzie metalowe kaduby zniszczonych samochodw, wypalone garae. Ludzie mieszkajcy dalej od centrum zdoali chyba uratowa cz swego dobytku: wieli na wzkach pociel i temu podobne rzeczy albo siedzieli na kufrach i pakach. Pord takich wysp, obok zwok i pokiereszowanych aut, poda nieustannie w gr i w d aby milczcy, zdenerwowany tum. Skrcilimy - zdaem si na przewodnictwo Evy, wic nie wiem, gdzie to dokadnie byo - w prawo, w kierunku miasta. Domy wypalone, zburzone, ale sporo ludzi - stali obok uratowanych sprztw. W wielu miejscach wci jeszcze si palio. Nigdzie nawet ladu straakw. Od czasu do czasu Eva rzucaa nazwy: Lmmchen, Frstenplatz. Dopiero gdy doszlimy do zabudowa szpitalnych, zaczem si orientowa. Brger Hospital wyglda jak teatralna dekoracja, natomiast Johannstdter Krankenhaus tylko czciowo by zniszczony. Weszlimy na cmentarz ydowski. Z budynku, w ktrym miecia si kostnica i mae mieszkanie Jacobiego, zostay tylko zewntrzne ciany. Dachu nie byo. W rodku - gboka dziura w goej ziemi. Nic nie ocalao, wszystko byo kompletnie zniszczone. Przestrze w obrbie murw wydaa mi si dziwnie maa, a przecie - zastanawiajce - bya tu kiedy kostnica, mieszkanie i kilka dodatkowych pomieszcze. Poszedem alejk w d, w kierunku szopy ogrodowej, w ktrej Steinitz, Schein i Magnus czsto grywali w skata. Sporo nagrobkw i pyt grobowych byo poprzewracanych albo przesunitych, wiele drzew poamanych, niektre groby wyglday jak rozkopane. (Pniej, na ulicy, ju do daleko od cmentarza zobaczylimy kawaek nagrobka: Sara...) Szopa staa niemal nieuszkodzona - ale nigdzie ani ladu czowieka. Na cmentarzu nie mieli piwnicy - co mogo si sta z Jacobim i jego rodzin? Postanowilimy pj na Borsbergstrae, do Katza. Troch dlatego, e chcielimy zapa jaki kontakt, troch z powodu mojego oka. Wszdzie jednak na ulicach leay zway gruzu i unosi si py, wszdzie paliy si jeszcze pojedyncze domy. Gdy jeden z nich zawali si par krokw przed nami, wzniecajc rzecz jasna niesamowite tumany kurzu, zrezygnowalimy z powzitego zamiaru. Powoli, z licznymi przystankami, bardzo wyczerpani, wracalimy t sam drog, ktr przyszlimy. Nad rzek wci takie samo korso jak poprzednio. Odszukalimy plac przy Zeughausstrae; liczylimy, e moe spotkamy tam kogo z naszych. Zeughausstrae 3 bya jednym wielkim rumowiskiem; z Zeughausstrae 1 zosta tylko, zwrcony w kierunku miasta, przedni filar z wiszcym na nim, jak na szubienicy, kawakiem muru. Stercza upiornie i niebezpiecznie, potgujc tylko wraenie totalnego zniszczenia. Znowu nigdzie nikogo. Odpoczlimy dopiero przy zewntrznym murze Tarasw Brhlowskich (wsza strona). To tam wanie spotkalimy Waldmannw i Witkowskych, a take Fleischnerw, par maesk ludzi do ju starych. Waldmann chwali si, e uratowa czterdzieci par osb, ydw i Aryjczykw z Zeughausstrae 1, e, jak mwi, nikt tam nie zgin. Wiedzia te skd, e mnages184 Steinitzowie i Magnusowie rwnie ocaleli - o innych nie mia adnych wiadomoci. Dziwne, ale bardzo mnie poruszyo, e Witkowsky, uwaany za straconego, znajduje si - uparty i wawy - pord tych, ktrzy przeyli.

184

(fr.) Maestwa.

Na placu, na skraju ktrego obozowalimy, zatrzyma si ambulans sanitarny. Otoczyli go ludzie. Pojawiy si nosze z rannymi - stawiano je nieopodal na ziemi. Na aweczce przy drzwiach karetki sanitariusz zakrapia oczy; bardzo wielu udzi doznao mniejszych lub wikszych urazw oczu. Szybko przysza kolej i na mnie. No, ojczulku, nie sprawi panu blu! Brzegiem kawaka papieru usun jakie brudy ze skaleczonego oka, a potem zakropli czym piekcym jedno i drugie oko. Wracaem powoli, pieko coraz mniej. Po paru krokach usyszaem nad sob zowieszczy warkot samolotu zblia si szybko, znia lot. Pobiegem piesznie w kierunku muru. Leao tam ju sporo ludzi. Rzuciem si na ziemi. Gowa tu przy murze, twarz wtulona w ramiona. Hukno. Posypay si na mnie spore kawaki wiru. Leaem jeszcze chwil, pomylaem: Bomby mog si rozprysn z opnieniem! Ale usyszaem jeszcze tylko kilka odlegych eksplozji, potem zrobio si cicho. Wstaem. Evy nie byo, znikna. Fleischnerowie przed chwil j jeszcze widzieli. Niewiele si tu dziao, nie byem wic jako szczeglnie zaniepokojony. Niemniej jednak miny chyba ze dwie godziny, nim znowu si spotkalimy. Jeszcze podczas pierwszego zrzutu bomb Eva leaa, podobnie jak ja, pod oson muru; potem posza do jakiego schronu nad ab. Szukaem jej najpierw sam wzdu muru. Pniej, razem z Waldmannem, w Albertinum. Nim tam poszlimy, zostawiem koo muru mj, powiedzmy, adres, siwowosemu czowiekowi, ktry przyjacielsko rozmawia z Waldmannem, gdy wrciem z tych moich bezskutecznych poszukiwa. Szwagier Leuschnera. - W takim razie on wie, e pan i ja nosilimy gwiazd. - Przecie to teraz nie ma znaczenia! Wykazy s zniszczone, gestapo ma co innego do roboty, a za dwa tygodnie i tak wszystko si skoczy! Waldmann by o tym mocno przekonany i stae to powtarza w cigu nastpnych dni; Lwenstamm i Witkowsky podzielali jego opini. Szwagier Leuschnera zachowywa si w kadym razie porzdnie; rozmawiaem z nim w nocy jeszcze kilka razy; nastpnego ranka podalimy sobie rk na poegnanie. Bardzo pno w nocy albo ju nad ranem podszed do mnie podniecony Witkowsky: Wszystkich nas wywo. Do Mini, do Klotzsche. Obudziem Ev. Zgodzia si jecha, ale troch to trwao, nim bya gotowa. Gdy przyszlimy, okazao si, e samochd jest ju peny. Niedugo mieli podstawi nastpne. Zostalimy na zewntrz, na awce - w podziemiach byo gorce, cikie powietrze. Wysuchalimy przy okazji historii jakiego modego mczyzny, ktrego przenieli wraz z caym urzdem z Czstochowy do Drezna, a teraz, tutaj, straci i miejsce pracy, i reszt swego dobytku. Siedzielimy do dugo, zaczynao wita. Wreszcie jednak podstawili samochd. Zaadowali kilkoro chorych na noszach, a potem nas, zdrowych, wcisnli pomidzy nosze i do tyu. Jechalimy wyboist drog pord ruin i poarw. Z miejsca, gdzie siedziaem, nie za wiele mogem zobaczy, odniosem jednak wraenie, e gdy znalelimy si na drugim brzegu i minlimy Albertplatz, zniszczenia byy mniejsze. - Na lotnisko wojskowe przyjechalimy do wczesnym ranem. By czwartek.

Klotzsche. 15 lutego, czwartek rano -17 lutego, sobota wieczorem W Klotzsche po raz pierwszy pomylaem o naszych stratach. Wszystkie moje ksiki, leksykony, wasne prace, jeden egzemplarz maszynopisu XVIIIime i Curriculum. Jeli zdarzy si jakie nieszczcie w Pirnie, caa moja praca od 1933 pjdzie na marne. - W biurku leaa przygotowana trzecia ksika: artykuy zebrane. Jak ja je odnajd? U Thamma przepady wszystkie moje nadbitki... Ale jako specjalnie si tym wszystkim nie martwiem. Ostatecznie Curriculum w bardziej zwizej i, kto wie, moe lepszej wersji zdoam przecie odtworzy z pamici. (U Buck185 zaimponowao mi kiedy zdanie: Ju nie potrzebowaa modela, zniszczya wic wszystkie rysunki, eby mc wreszcie swobodnie tworzy.) Tylko materiaw do LTI byoby naprawd szkoda. - Ilekro mylaem i myl o
185

Pearl S. Buck (1892-1973), pisarka pn.-amerykaska.

kupie gruzu, w jak zmienia si Zeughausstrae 1 i 3, tylekro odzywao si we mnie i odzywa atawistyczne uczucie: Jahwe! To przecie wanie tam w Drenie spalono synagog.

Piskowitz, 19 lutego, poniedziaek po poudniu Wci grozi mi niebezpieczestwo. Podwjne. Bomby i Rosjanie s dla mnie rwnie groni jak dla innych; natomiast gwiazda jest moim wasnym ryzykiem, i to o znacznie powaniejszych konsekwencjach. Zaczo si w noc terroru. Najpierw ukryem gwiazd, narzucajc na siebie koc. Rano Eisenmann powiedzia: Musi j pan zdj, ja ju to zrobiem. Pozbyem si jej z paszcza. Waldmann troch mnie uspokaja: Baagan, zniszczone urzdy i spisy... Nawiasem mwic, nie miaem innego wyboru; z gwiazd zaraz by mnie zapali i zabili. Pierwszy krok, ktry wymusi nastpne. W Klotzsche na licie przyjtych figuruje Victor Klemperer senzaltro186. Zaczem ostronie, tylko podyktowaem. Pniej, odbierajc bony na posiki, w taki sam sposb ju si podpisaem. Potem przysza kolej na kart aprowizacyjn. Tym razem w dwu urzdach miasta Klotzsche trzeba byo poda dokadne dane i podpisa. Eva wzia dla mnie nawet kartk na wyroby tytoniowe. Podpisywaem si dwukrotnie inaczej ni powinienem, siedziaem w restauracjach, jedziem kolej i tramwajem - w III Rzeszy grozi mi za to wszystko mier. Wci sobie powtarzaem, e przecie nikt mnie nie rozpozna. Tym bardziej teraz, gdy opucilimy dystrykt drezdeski. Kamenz to ju inne starostwo. A gdy dotarlimy tutaj, spytalimy najpierw Agnes187, czy kiedykolwiek opowiadaa we wsi, e... Nie, nikomu. Mody wjt by ciekaw, dlaczego wybralimy Piskowitz. Ja: Agnes dugo u nas pracowaa. ,A, to pan jest... - Klemperer. - Czy przedtem nie mieszka pan gdzie indziej? - Tak, na Hohe Strae. - Tam bya jednak u pastwa Anna Drlich. Spokojnie wszystko potwierdzalimy, spytalimy o Ann (wysza za m w Wiedniu). Przy spisywaniu danych osobowych pytanie, jakiego w Klotzsche nie postawili: Wyznanie? - Ewangelickie. Nie jest pan pochodzenia ydowskiego lub mieszacem? - Nie. Na poegnanie przyjazny ucisk doni. Musimy tam pj jeszcze raz po odbir kartek ywnociowych i asygnaty, a cilej ksieczki gospodarczej z adnotacj o zbombardowaniu. - mier jest rwnie blisko jak tamtej nocy pod bombami. [Pod faszywymi nazwiskami maestwo Klempererw przepyno w strumieniu ludzi z terenw zbombardowanych, uciekinierw ze Wschodu, wracajcych z powrotem onierzy pobitej armii. W bawarskiej wsi Unterbernbach przeyli 28 kwietnia 1945 roku uwolnienie przez oddziay amerykaskie.]

5 maja, sobota przed poudniem, budynek urzdu gminy Dokadnie nad naszym oknem, na elewacji, przytwierdzona bya - bya - swastyka; spaem, ja!, na poduszce klinowej z nadrukiem Waffen-SS; a w naszym piecu spon portret Hitlera. Mimo wszystkich chwilowych trudnoci i guai (do ktrych mocno przyczyniaj si zimno, deszcz i rozmike drogi) cieszymy si, e yjemy.

9 maja, roda przed poudniem wiata, a z nim i radia, naley spodziewa si lada godzina. Pki co, czekamy daremnie. Heckenstaller, waciciel tutejszego myna, ma swj prd. Powiedzia wczoraj - pono pewna, podana przez radio wiadomo - e 8 V o trzeciej nad ranem podpisano bezwarunkow kapitulacj

186 187

Tu: bez dodatkw. Dugoletnia suca Klempererw, Serbouyczanka.

wraz ze zobowizaniem wydania wszystkich rodzajw U-Bootw; ze strony niemieckiej podpisa j admira Dnitz188. Ale to o Rosjanach si nie potwierdzio, o tym nic nie mwili - doda Asam. Czyli e i on troch wierzy w t wojn USA :/:189 Sowieci. Te liczne samoloty, ktre przelatyway wczoraj nad nami, nisko i powoli, w szyku po trzy, to byy podobno transportowce. Subiektywne, lecz znamienne: nie szukalimy ju ukrycia, ju si nie balimy, niemniej jednak kady nadlatujcy samolot przypomina nam tamten miniony strach.

10 maja, czwartek przed poudniem Dzisiejszy dzie zaczem od solidnego rbania drewna. Flamensbeck poyczy mi siekier, a na strychu leao sporo krokwi. Jest tam te ogromna, cika tablica, cilej: gablota ogoszeniowa Strmera. - ydzi s naszym nieszczciem! Chtnie bym j porba na kawaki (Polyeucte!190), obawiam si jednak, e nie starczy mi na to si. [Po wyczerpujcych marszach piechot Eva i Victor Klempererowie powrcili w czerwcu 1945 r. do zniszczonego Drezna.]

188

Karl Dnitz (1981-1980), wielki admira Rzeszy; od 1943 gwnodowodzcy marynarki wojennej (Kriegsmarine); wedug testamentu Hitlera prezydent Rzeszy; wzity do niewoli 23 maja 1945, skazany przez Trybuna Norymberski na 10 lat wizienia. 189 :/: znak przeciwko. 190 Bohater tragedii Corneillea, Polyeuktos, po przyjciu chrzecijastwa, rozbija posgi bokw w swoim miecie.

Wskazwki do sposobu nauczania

Dzienniki s najdokadniejszym znanym nam zapisem dnia powszedniego zagroonych i przeladowanych. Dlatego wanie posiadaj wyjtkowe znaczenie, wykraczajce poza funkcj dokumentu. S kamieniem wgielnym wiadectwa zagroenia czowieka przez dyktatur - ktra dy do poddania sobie pastwa, spoeczestwa i jednostki. Peter Steinbach

Niniejsze wskazwki skierowane s przede wszystkim do uczniw i uczennic wyszych klas szkoy podstawowej i wyszych klas gimnazjum i liceum, jak rwnie do nauczycieli szk oglnoksztaccych. Bez wtpienia przydatne bd w pozaszkolnej dziaalnoci ksztaceniowej, w warunkach wolnych od ogranicze czasowych. Wskazwki te mog przyblia cao dziea Victora Klemperera jako propozycje do lekcji przedmiotowych z historii, ksztacenia politycznego, jzyka niemieckiego, religii, etyki i francuskiego. Analiza pod ktem przedmiotw niesie z sob wiele korzyci dydaktycznych, co nie zawsze jest wykonalne w warunkach szkolnych w ramach planowanych zaj. Wykorzystanie podczas kompleksowych zaj z kilku przedmiotw pozwala powici wicej czasu, wic moliwy jest bardziej intensywny wgld w temat oraz moliwo rozszerzenia go o sugestie lekturowe, dotyczce najczciej tanich wydawnictw kieszonkowych. W wyszych klasach liceum, zwaszcza podczas zaj fakultatywnych, mona realizowa zrnicowane podejcie do dziea Klemperera w zalenoci od kontekstu historycznego. Wane, aby inicjatorzy procesu dydaktycznego, a wic z reguy pedagodzy, przedstawiali od razu w sposb przejrzysty swoje intencje. W adnym wypadku nauczyciele nie powinni wystpowa jako bardziej wtajemniczeni przekaziciele faktw: na wiele pyta - mimo swego przygotowania - nie bd zna odpowiedzi. Jak mona w praktyce zrealizowa zamys, pokazuj ponisze szkice. wiadomie zaniechano uwag dotyczcych czasu, poniewa koniecznie naley uwzgldni konkretn sytuacj szkoln tj. wiek uczniw i uczennic, poziom indywidualny, wielko grupy nauczania itd.

Wprowadzenie Pierwsze spotkanie z Victorem Klempererem Referat nauczyciela i wsplne czytanie: Wybrane ustpy z dziennikw z lat 1933-1945 (fragmenty obszernego dziea) Informacje o osobie i dziele Victora Klemperera Zainteresowania uczniw / oczekiwania nauczyciela: Dlaczego akurat Klemperer?

Organizacja pracy w grupie nauczania Prezentacja krgw tematycznych Wyjanienie opracowanych propozycji (ew. na przykadzie wybranego krgu tematycznego)

Cele podziau pracy w grupie Ustalenie planu i czasu pracy Tworzenie grup roboczych

Lektura zapiskw dziennika (praca domowa) Indywidualne czytanie (uczniowie i uczennice zwracaj uwag na specjalne polecenia) Zaznaczanie (podkrelanie) miejsc w tekcie, odnoszcych si do krgw tematycznych

Praca w grupie Rozmowa o wraeniach z lektury Uczcy udziela pomocy, jeli wystpuj trudnoci w zrozumieniu tekstu i w razie potrzeby daje do dyspozycji podrczniki lub materiay dodatkowe Strukturalizacja i utrwalenie wynikw

Prezentacja wynikw Caej grupie nauczania przedstawia si wyniki pracy w poszczeglnych grupach roboczych Mona pomyle o rnych formach prezentacji: - referat - gazetka cienna - odczyt - udramatyzowanie pojedynczych epizodw - dziennik osobisty z lektury - broszura

Ocena / wynik Ankieta (ocena subiektywna) i dyskusja: Wydarzenia (obrazy), ktrych si nie zapomina Listy do Victora Klemperera / do Evy / do ... Czego dowiedziaem si o: - yciu ydw podczas dyktatury nazistw - nastawieniu i zachowaniu ludnoci nieydowskiej (widzowie i sprawcy) - cechach dyktatury nazistowskiej - formach przetrwania w warunkach ekstremalnych - zoonoci (istocie) czowieka - sobie samym?

Rozwinicie / doczone projekty Wyniki pracy dydaktycznej mona rwnie zaprezentowa na szerszym forum (szkoa, dom kultury, koci, gmina wyznaniowa). Analiza krytyczna wasnej historii rodzinnej

Poszukiwanie ladw na miejscu (lokalnych) Odwiedzanie miejsc pamici Zycie ydowskie dzisiaj

1 krg tematyczny Kto mwi mi o rzeczywistych nastrojach narodu? In politicis stopniowo trac nadziej; wyglda na to, e Hitler jest jednak wybracem narodu. Nie wierz, eby jego pozycja bya choby w najmniejszym stopniu zagroona i naprawd zaczynam myle, e ten reim utrzyma si jeszcze przez dziesiciolecia. Niemiecki nard jest pogrony w gbokim letargu. I tyle w nim nieprzyzwoitoci. A przede wszystkim tyle gupoty. (27 marca 1937)

Propozycje do pracy Jakie wydarzenia wewntrzpolityczne przyczyniy si do rozszerzenia i umocnienia dyktatury? Jak przedstawia si te wydarzenia we wspczesnych mediach? Jak ocenia Klemperer, wzgldnie krg jego przyjaci, sytuacj polityczn? Co sdzi zwyczajny Niemiec (jaki by vox populi)? Dlaczego polityka Hitlera znajdowaa tak szerokie poparcie wrd ludnoci? Jakie siy niosy iskr nadziei? Jakie dziaania podejmoway? Jak reaguj wadze pastwowe? Jak zachowywaa si zagranica? Jakie sukcesy zagraniczne umacniay polityk Hitlera? Prognozy dotyczce stabilnoci i trwaoci panowania nazistw byy oceniane rozmaicie w latach 1933-1945. Dokona przegldu warunkw, ktre prowadz do takich waha. Stworzy barometr nastrojw. Jakie cechy wsplne i jakie rnice mona znale w pogldach Klemperera i opinii publicznej?

Uzupenienie / pogbienie Porwnanie z wynikami bada historycznych (np. poar Reichstagu z dzisiejszej perspektywy).

2 krg tematyczny Tysice uku ig Wci ta bezsensowna tyrania, niepewno i nikczemno, na jak naraeni jestemy w Trzeciej Rzeszy.

(6 wrzenia 1933)

Propozycje do pracy Przedstaw chronologicznie pozbawianie praw i spoeczn izolacj ydw (do 1939 wcznie). Jakie antyydowskie zarzdzenia dotycz V. Klemperera? Wymie psychiczne skutki narastajcych przeladowa. Zbadaj szczegln sytuacj maestw mieszanych. Jakie obszary decyzji i dziaania pozostaway do dyspozycji przeladowanych? Opisz, jak Klempererowie pokonywali trudnoci dnia codziennego. Porwnaj ich pooenie z sytuacj ludnoci aryjskiej. Jakie znaczenie miaa dla Klempererw budowa domu i przejadki samochodem? Skd V. Klemperer czerpa siy, aby przetrwa codzienne represje? Jaki portret ony kreli Klemperer? Jakim cinieniom zostao poddane ich maestwo? Jak im przeciwdziaali?

Uzupenienie / pogbienie - Przeladowania ydw w naszej gminie (studia lokalne i regionalne); rnice midzy miastem i wsi. - Oddzielenie od dzieci ydowskich i modziey (wiadectwa autobiograficzne).

3 krg tematyczny Poczucie obowizku pisania, a zarazem poczucie daremnoci mojej pisaniny. Przegldam zapiski z Wilna, z listopada 18 roku. Jak wiele rzeczy zapomniaem, jak niezwykle wane s szczegy charakteryzujce epok! Ze wzgldu na Curriculum powinienem je i teraz notowa, musz, jakkolwiek to niebezpieczne. Ryzyko zawodowe. Oczywicie, naraam wiele osb na niebezpieczestwo. Ale nic na to nie poradz. (27 maja 1941)

Propozycje do pracy Z jakimi utrudnieniami musia si liczy Victor Klemperer? Kto uczszcza na jego seminaria? Opisz jego stosunek do swoich studentw. Wymie pojedyncze zdarzenia, ktre prowadziy do wydalenia go z katedry. Jakie nastpstwa materialne miao dla niego wydalenie? Jakie plany ksikowe mia V. Klemperer? Jakie zarzdzenia ograniczay powanie jego moliwoci naukowe? Co wpywao na to, e czsto bywa niezdolny do pracy naukowej? Co obciao go w szczeglny sposb? Dlaczego pracowa mimo to? Czemu Klemperer zajmowa si szczeglnie jzykiem III Rzeszy?

Czemu pisanie dziennikw prowadzio go do konfliktu sumienia? Jak usprawiedliwia Klemperer swoje zapiski? Jaki sens widzia w pisaniu? Jak - majc codziennie mier przed oczami - znajdowa siy, aby kontynuowa pisanie dziennika? Co chcia przede wszystkim utrwali w dzienniku? W jaki sposb kronikarz Klemperer prbowa sobie uwiadomi rzeczywisty obraz pastwa nazistowskiego?

Uzupenienie / pogbienie Obnienie prestiu i poziomu szk wyszych (studia uniwersyteckie w poszczeglnych obszarach tematycznych). - Zakazy wykonywania zawodu dla naukowcw ydw (portrety). - Inne dzienniki z czasw przeladowania i zagady europejskich ydw (zapiski dzieci i modziey).

4 krg tematyczny Jestem Niemcem, ci inni nie s Niemcami Czasem zapytuj sam siebie: Czy w czwartej Rzeszy, jakakolwiek by nie bya, czeka mnie co innego? Moe dopiero wtedy zaczaby si prawdziwie wielka samotno. Bo przecie nigdy ju nie bd mg nikomu w Niemczech zaufa, nigdy wicej nie bd si mg czu naprawd Niemcem. (23 luty 1938)

Propozycje do pracy Zbadaj stosunek Klemperera do niemieckoci. Niemieccy ydzi czy ydzi w Niemczech? Jakie stanowisko reprezentowa Klemperer? Jak osdza postawy niektrych ydw wobec panowania nazistowskiego? Jak oddziaywa nazizm na samowiadomo zasymilowanych ydw? Jak rozprzestrzenia si wrd Niemcw antysemityzm? Co charakteryzowao antysemityzm dnia powszedniego? Wytumacz nastpujc wypowied: Zadaj sobie zawsze pytanie: kto z aryjskich Niemcw rzeczywicie nie zosta dotknity nazizmem? Zaraza pustoszy nas wszystkich, a moe to nie zaraza, lecz istota niemieckiej natury? (25 padziernik 1941) Jakiej odpowiedzi udziela Klemperer? Dlaczego Klemperer odrzuca syjonizm?

Uzupenienie I pogbienie - Tradycje antysemityzmu - Odporno wobec uprzedze: antysemityzm dzisiaj. - Historyczne spojrzenie wstecz: ycie ydowskie w Niemczech. - Wkad ydw w niemieck / europejsk kultur.

5 krg tematyczny Odej czy zosta Lissy Meyerhof pisze, e Bertold znalaz w USA prac, pani Schnaps pisze o osiedleniu si jej dzieci w Londynie... Ci wszyscy ludzie urzdzili sobie ycie na nowo, a mnie si nie poszczcio. Pozostalimy tutaj, upokorzeni i biedni, w pewnym sensie pogrzebani ywcem, zakopani, e tak powiem, po szyj i oczekujcy z dnia na dzie na ostatnie ruchy opat. (12 lipca 1938)

Propozycje do pracy Jakie osoby z otoczenia V. Klemperera opuciy Niemcy? Dokd si uday? Jak uzasadniali swe odejcie? Jakie dowiadczenia zdobyli? Czy udao si im y na obczynie? Jak komentuje V. Klemperer ich plany emigracyjne, wzgldnie wiadomoci z zagranicy? Dlaczego V. Klemperer zdecydowa si na pozostanie? Jakie mia moliwoci pracy za granic? Jakie kroki poczyni, aby opuci nazistowskie Niemcy? Kiedy? Jak przygotowywa si do ycia za granic? Dlaczego w kocu zaamay si jego plany emigracyjne?

Uzupenienie / pogbienie - Preferowanie miejsca ucieczki w Europie i za morzami (szczeglna rola Palestyny). -Warunki ycia na emigracji przymusowej (trudnoci adaptacyjne: ekonomiczne, jzykowe i problemy psychiczne). - Dowiadczenia prominentnych emigrantw (artystw, pisarzy, uczonych) i zwykych ludzi. - Sytuacja uchodcw w pastwach Europy prowadzcych wojn - wycig midzy yciem a mierci. - Powrt emigrantw po 1945.

6 krg tematyczny Kto bdzie nastpny? Wczoraj, gdy Eva przyszywaa mi ydowsk gwiazd, ogarna mnie szalona rozpacz. Eva te jest nerwowo wykoczona. (20 wrzenia 1941)

Propozycje do pracy Zestaw chronologi posuni antyydowskich (od 1940). Opisz warunki ycia w domach ydowskich.

Jak udao si Klempererowi i jego onie upora z problemami ycia codziennego w przymusowej wsplnocie? Jakie nastpstwa psychiczne miay napady, akty przemocy i deportacje? Jak udao si Klempererom przey mimo ustawicznego braku towarw spoywczych? Jak dalece pogorszyo si pooenie Klemperera przez przymus podjcia pracy? Opisz warunki pracy przymusowej. Zbadaj stosunek Klemperera do przeoonych i kolegw. Jakie pogoski kryy o ewakuowanych ydach?

Uzupenienie / pogbienie - Transporty na wschd - getta i obozy przejciowe - obozy pracy i obozy zagady - marsz mierci (autobiograficzne notatki osb, ktre przeyy). - Zbrodnie nazistowskie: O niczym nie wiedzielimy! - Czy chciano o niczym nie wiedzie?

7 krg tematyczny A wok pono wszystko, jak w biay dzie Pani Steinitz straszliwie boi si nalotu (dom, w ktrym mieszkaa w Lipsku jej siostra, zosta zbombardowany). Ja lkam si tylko gestapo. (17 stycznia 1944)

Propozycje do pracy Zbadaj przedstawienie dziaa wojennych w nazistowskiej propagandzie. Jak nard ocenia sytuacj militarn w poszczeglnych fazach wojny? Jak opini reprezentowa Klemperer? Jak komentowa kontrofensyw aliantw? Czy cikie zniszczenia niemieckich miast powodoway zniechcenie do wojny, czy wzmacniaa si wola przetrwania? Wyjanij komentarze V. Klemperera wobec terroru bombowego Anglikw i Amerykanw. Jakie odczucia maj niedobitki drezdeskich ydw podczas atakw z powietrza? Jak oceniaj postpy Armii Czerwonej? Porwnaj to z ocenami ludnoci nieydowskiej.

Uzupenienie / pogbienie - Wielkie naloty niemieckiej Luftwaffe na miasta angielskie; - wojna powietrzna aliantw - zniszczenie Drezna (opisy naukowe i relacje tych, ktrzy przeyli). - Koniec II wojny w naszej gminie (studia lokalne). - Ucieczka do Bawarii, wyzwolenie przez Amerykanw, powrt do Drezna - reakcja Klemperera w ksice Ich will Zeugnis ablegen bis zum letzten, tom II. - Pierwsze procze po kocu nazistowskiego panowania (dowiadczenia V. Klemperera: Und so ist alles schwankend, dzienniki od czerwca do grudnia 1945).

8 krg tematyczny Gowa do gry! Wnet koniec z achmanami! Pani Reichenbach opowiadaa e jaki pan ukoni si jej w drzwiach sklepu. Czy si aby nie pomyli co do osoby? - Nie, nie znam pani, ale teraz czciej bd si pani kania nieznani ludzie. Stanowimy grup kaniajcych si gwiedzie ydowskiej. (24 listopada 1941)

Propozycje do pracy Opisz stosunek Klemperera do swoich krewnych. Kto nalea do najbliszego krgu przyjaci? Jak rozwijay si stosunki w cigu 12 lat dyktatury nazistowskiej? Czemu pozryway si wizy przyjani? W jakich sytuacjach dowiadywa si Klemperer o wspczuciu i poparciu? Jak wygldaa konkretna pomoc? Czego dowiedzia si o pochodzeniu spoecznym nioscych pomoc? Czemu pomagali? Z jakimi konsekwencjami musieli si liczy? Zanalizuj przypuszczalne nastpstwa takich zachowa. Uka na przykadach, jak aryjczycy dodawali odwagi Klempererowi prostymi ludzkimi odruchami.

Uzupenienie / pogbienie - Rnorodne formy pomocy przeladowanym w Niemczech nazistowskich i na terenach okupowanych (np. wiadectwa autobiograficzne o ratowaniu ukrywajcych si ydw). - Portrety cichych bohaterw.

9 krg tematyczny Stawisz si jutro rano o 7 w gestapo Dostaem ksik po bie, pniej mnie spoliczkowali, a nastpnie wcisnli mi na eb mieszny somkowy kapelusz Ktchen. Piknie wygldasz!... (11 czerwca 1942)

Propozycje do pracy Jaki obraz sprawcw kreli Klemperer? Jakie maj oni wyobraenia o ydach? Jak zachowuj si wobec ofiar? Jak z nimi rozmawiaj? Przebadaj, na czym polegaa rola sprawcy zza biurka. Opisz, jak traktowano Klemperera. Jak reagowa? Co sprawiao mu najwiksz przykro? Wska, jakie pole manewru i decyzji mieli sprawcy, biorcy bezporedni udzia w przeladowaniu ydw? Czy aryjscy Niemcy akceptowali rodki przymusu, uywane wobec ydw?

Uzupenienie / pogbienie - Funkcje uczestniczcych w procesie zagady organw (ministerstwa, wadze lokalne, Wehrmacht, SS, policja, wymiar sprawiedliwoci itd.). - Motywy sprawcw. - Odpowiedzialno prawna wspdziaajcych w holokaucie (procesy przeciw nazistom w okresie powojennym). - Nastawienie i zachowanie wikszoci ludnoci, obserwatorw zdarze.

10 krg tematyczny Zabawa dziecica pod swastyk w sklepie z zabawkami Ile trzeba bdzie czasu, eby z gw tych dzieci ulotnio si to narodowo-socjalistyczne plugastwo? (30 stycznia 1944)

Propozycje do pracy Jakie zarzdzenia wpyny na upadek poziomu lekcji szkolnych? Czego dowiaduje si V. Klemperer o atmosferze w klasach? Podaj sposoby niestosownego zachowania uczniw. Nie wszyscy nauczyciele dostosowali si do systemu z atwoci. Podaj stosowne przykady Dlaczego dochodzio do konfliktw midzy szko a domem rodzicielskim? Jak rozwizywano te konflikty? Jak dalece wychowanie nazistowskie zaburza stosunki pomidzy dziemi a rodzicami? Jak reagoway nieydowskie dzieci i modzie, gdy widzieli czowieka z t gwiazd? Wyjanij to zachowanie. Opisz sytuacj ydowskich dzieci i modziey.

Uzupenienie I pogbienie - Szkoa pod znakiem swastyki. - Szkolnictwo ydowskie w latach 1933-1942. - Likwidacja organizacji modzieowych - Hitlerjugend. - Wychowanie dziewczt - rola kobiety w ideologii nazistowskiej. - Zachowania nonkonformistyczne i opozycyjne - opr modziey.

Do niniejszego wydania
Podstaw niniejszego wyboru stanowi edycja Victor Klemperer, Chc zoy wiadectwo a do samego koca. Dzienniki z lat 1933-1945; wydane przez Waltera Nowojskiego przy wsppracy Hadwig Klemperer. Aubau-Verlag, 8 wyd. Berlin 1996. Komentarze opracowujcych umieszczone s w nawiasach prostoktnych. Opuszczenia i skrty, spowodowane sposobem wyboru, nie s zaznaczone. O ile odsyacze sowne i objanienia tekstu nie zostay napisane przez opracowujcych specjalnie do tego wyboru, to przyjto je z odpowiednich przypisw w caoci lub w formie skrconej. H.R.

przeoyli Anna i Antoni Klubowie Krakw Tytu oryginau: Das Tagebuch 1933-1945 Eine Auswahl fr junge Leser Aufbau Taschenbuch Verlag GmbH, Berlin 1997 for the Polish edition by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS Krakw 1999, wyd. I for the Polish translation by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS Krakw 1999, wyd. I ISBN 83-7052-717-5 TAiWPN UNIVERSITAS Tumaczenie Anna i Antoni Klubowie - tekst Dziennikw Jan Gntner - przypisy i pozostay tekst Okadka i strony tytuowe Ewa Gray Na okadce fotografia Ruth Gross (Bildarchiv Abraham Pisarek)