technologie

Waciwoci i zastosowania wkien wglowych i szklanych

n PAULINA MAYER, JACEK W. KACZMAR

W ostatnich latach kompozyty polimerowe wzmacniane wknami stay si samodzieln grup tworzyw konstrukcyjnych stosowanych szczeglnie w budowie rodkw transportu naziemnego i powietrznego. Szczeglnie wana jest ich wytrzymao mechaniczna, co w poczeniu z relatywnie ma gstoci pozwala osiga bardzo wysokie wytrzymaoci wzgldne wyraone w [km], rozumiane jako stosunek wytrzymaoci mechanicznej (MN m2) i ciaru waciwego (kN m3). Ponadto relatywnie dobra udarno, wytrzymao zmczeniowa i dua odporno na korozj powoduj, e materiay te s coraz szerzej stosowane. Obecnie najczciej stosowane do wzmacniania polimerw s wkna wglowe i szklane.

Tabela 2. Dopuszczalne temperatury pracy wkien [5]

Zakres temperatur niskie temperatury (do 100 C)
o

Rodzaj wkna wszystkie dostpne wkna: szklane, wglowe, boru, organiczne, metalowe, ceramiczne, naturalne szklane, wglowe, boru, niektre organiczne, metalowe, ceramiczne wglowe, metalowe, ceramiczne
o

podwyszone temperatury (100400oC) rednie temperatury (400700oC) wysokie temperatury (powyej 700 C)

wglowe, ceramiczne

Wkna wglowe wytwarzane mog by take z innych surowcw, takich jak celuloza, asfalty, paki mezofazo-

we (pozostao po destylacji sm wglowych) czy ywice fenolowe [4, 5].

Wytrzymao waciwa 180 160 140 120 [km] 100 80

Waciwoci wkien wglowych Wkna wglowe produkowane s w wyniku pirolizy gwnie poliakrylonitrylu i na ich waciwoci wpyw maj przede wszystkim zastosowane parametry wytwarzania [1, 2]. W tabeli 1 przedstawiono podstawowe wasnoci wkien wglowych.

60 40 20 0 stal Cr-Mo wysokiej jakoci stopy aluminium stopy tytanu wkna wglowe wkna szklane

Rys. 1. Wytrzymaoci waciwe wybranych materiaw [8]

Tabela 1. Rodzaje i wasnoci stosowanych wkien wglowych [3]

Rodzaj wkien Zawarto wgla, % Modu Younga, GPa Wytrzymao na rozciganie Rm, MPa 900 Struktura krystaliczna sabo rozwinita, mao zorientowana struktura heksagonalna dobrze wyksztacona i zorientowana struktura heksagonalna

wglowe

8098

90

grafitowe

ok. 99

420

2500

Wkna wglowe charakteryzuj si dobr odpornoci ciepln i chemiczn, a temperatura pracy jest jednym z najwaniejszych kryteriw wyboru danego rodzaju wkien do wzmacniania materiau kompozytowego. Na przykad waciwoci wkien wglowych nie zmieniaj si w atmosferze nieutleniajcej do temperatury 2000oC, w odrnieniu od w-

52

Tworzywa Sztuczne i Chemia 6/2008 Sztuczne i Chemia Nr 6/2008 52 NrTworzywa

technologie

kien szklanych czy aramidowych [6, 7]. W tabeli 2 przedstawione zostay orientacyjne dopuszczalne temperatury pracy wkien, przy zaoeniu, e wkna s chronione przez osnow przed dziaaniem rodowiska zewntrznego [5]. Gwnymi zaletami wkien wglowych stosowanych do wzmacniania osnw polimerowych s maa gsto, dobra przewodno cieplna i elektryczna, a w przypadku zastosowania na materiay cierne may wspczynnik tarcia, ponadto wkna te posiadaj zdolno tumienia drga oraz nisk absorpcj promieniowania rentgenowskiego. Po rozpatrzeniu wytrzymaoci waciwych rnych materiaw okazuje si, e parametr ten dla wkien wglowych jest najlepszy, co graficznie przedstawiono na rys. 1. Do wad wkien wglowych zaliczy naley brak moliwoci ich powtrnego stosowania ze wzgldu na ich krucho oraz relatywnie wysok cen.

Polimerowe elementy kompozytowe na bazie wkien wglowych znalazy ponadto zastosowanie w budownictwie i wykorzystywane s jako wewntrzne wkadki zbrojeniowe lub zewntrzne zbrojenia [4, 1]. Dziki ich elastycznoci i doskonaym waciwociom mechanicznym zastosowanie materiaw kompozytowych na osnowach polimerowych pozwolio na stosowanie nowych rozwiza technicznych w konstrukcji budowli. W brany medycznej wkna wglowe znajduj zastosowanie do wzmacniania polimerowych szyn ortopedycznych, majcych zastosowanie w ortezach. Umoliwia to znaczne zmniejszenie ich ciaru, ktry jest kilkakrotnie mniejszy anieli ciar ortez tradycyjnych, a ponadto posiadaj zdolno do wymienitego tumienia drga i jednoczenie charakteryzuj si najlepsz odpornoci na dziaanie si udarowych i skrcajcych. Kompozyty polimerowe wzmacniane wknami wglowymi zostay wy-

korzystane w budownictwie jako liny none mostw wiszcych i ju w latach osiemdziesitych XX w. powsta pomys wykorzystania materiaw kompozytowych w budowie mostu nad Cienin Gibraltarsk, gdy zastosowanie konstrukcji stalowej nie pozwolioby uzyska zaoonej nonoci mostu [1]. Materiay kompozytowe na osnowach polimerowych wzmacniane wknami wglowymi stay si niezastpione w konstrukcji nadwozi bolidw Formuy 1 i wykorzystuje si je obecnie w konstrukcji panelu gwnego, skrzyde i wikszoci korpusu. Wytwarza si z nich elementy pracujce pod duymi obcieniami w konstrukcjach lotniczych i kosmicznych [6]. Z kompozytw zawierajcych wkna wglowe produkuje si wic opaty wirnikw migowcw, zbiorniki cinieniowe, elementy podwozi oraz silnikw [11]. W kabinach statkw kosmicznych stosuje si powoki ablacyjne wykonane z ywic epoksydowych umacnianych

Zastosowania wkien wglowych Wkna wglowe znane s od wielu lat i ju w 1880 roku Thomas Edison wykorzystywa wkna wglowe wytworzone z wkien celulozowych jako arniki arwek elektrycznych [3, 9]. Wkna wglowe jako elementy wzmacniajce materiaw kompozytowych na osnowach polimerowych w ostatnich latach znajduj coraz szersze zastosowanie. Polimery wzmacniane wknami wglowymi zastpuj tradycyjne materiay i obecnie stosowane s do wytwarzania masztw jachtw i odzi, ram rowerowych czy grotw do strza. Ponadto wkna te stosuje si do produkcji tkanin termoodpornych i niepalnych, jak rwnie tkanin grzejnych zasilanych prdem elektrycznym. Deski surfingowe zbudowane z ywic epoksydowych wzmacnianych wknami wglowymi charakteryzuj si bardzo dobrym stosunkiem wagi do wypornoci, du wytrzymaoci i odpornoci na uderzenia oraz sztywnoci. Polimerowe materiay kompozytowe wzmacniane wknami wglowymi stosowane s take do produkcji nart, kijw golfowych oraz rakiet tenisowych [4, 10]. Zastosowanie lekkich wkien wglowych w konstrukcji kaskw ochronnych spowodowao obnienie ich masy (1,25 kg) i sprawio, e s przy tym bardzo wytrzymae.

900

Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa]

Rys. 2. Wytrzymao na rozciganie elementarnego wkna szklanego [4]

700

500

300

100 0 10 20 30 rednica wkna, m 40 50

Tabela 3. Waciwoci fizyczne i mechaniczne rnych typw wkien szklanych [4]

Rodzaj wkna szklenego Typ E Typ M Typ R Typ S rednica [m] 59 810 10 16 Gsto [g/cm3] 2,54 2,89 2,50 2,49 Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa] 13503500 b.d. 4750 4900 Modu sprystoci E [GPa] 6070 124 83 87

Tworzywa Sztuczne i Chemia Nr 6/2008

53

technologie

Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa]

wknem wglowym. Dysze silnikw rakietowych konstruowane s z aroodpornych stopw metali zawierajcych wkna wglowe [12].

4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 0 100 200 300 400 500 600 700

Rys. 3. Wpyw temperatury na wytrzymao na rozciganie wkien szklanych typu E [7]

Waciwoci wkien szklanych Obecnie okoo 60% produkowanych wkien szklanych stosuje si do wytwarzania kompozytw na osnowach polimerowych, chocia charakteryzuj si one nieco gorszymi waciwociami fizycznymi i mechanicznymi od wkien wglowych [13]. Wkna szklane charakteryzuj si maym wydueniem i wysokimi wartociami moduu sprystoci. Naley zwrci uwag na dobre waciwoci dielektryczne, a mianowicie wkna te posiadaj niskie wartoci przenikalnoci elektrycznej wzgldnej i wspczynnika strat dielektrycznych. Cenn zalet wkien szklanych jest bardzo dobra zwilalno przez polimery, a co za tym idzie, moliwo powstawania mocnego poczenia na granicach midzyfazowych polimer/szko. Wasnoci mechaniczne kompozytw wzmacnianych wknami polepszaj si wraz ze zwikszaniem dugoci wkien wzmacniajcych, natomiast wytrzymao pojedynczego wkna szklanego zaley od jego rednicy (rys. 2). Jeeli rednica wkna jest wiksza, to wystpuje w nim wiksze prawdopodobiestwo wystpienia wad materiaowych i defektw oraz tzw. mikrokarbw i mikropkni [4]. Najczciej do wzmacniania kompozytw na osnowie polimerowej stosuje si wkna szklane typu E, wytwarzane ze szka glinowo-borowo-krzemowego, poniewa charakteryzuj si one lepszymi waciwociami elektrycznymi i wytrzymaoci mechaniczn od wkien typu A. Take umiarkowany koszt produkcji wpywa na powszechno ich zastosowa [5]. W tabeli 3 przedstawione s podstawowe wasnoci fizyczne i mechaniczne poszczeglnych typw wkien szklanych. Ze szka typu M (wysokomoduowe) otrzymuje si wkna przeznaczone do wzmacniania elementw polimerowych o bardzo duej wytrzymaoci mechanicznej. Ponadto cechuje je podwyszona odporno termiczna oraz duy modu sprystoci. Wkna szklane ze szka typu M zawieraj w swoim skadzie tlenki berylu i cyrko-

Temperatura [oC]

nu, ktre wpywaj na polepszenie ich waciwoci [11]. Niestety wkna szklane charakteryzuj si nisz temperatura miknie-

czasu skadowania wkien szklanych typu E (wilgotno wzgldna 100%) na spadek ich wytrzymaoci na rozciganie.

Zmniejszenie wytrzymaoci na rozciganie [%]

100

80

60 0 20 40 60 Czas [dni] 80 100 120

Rys. 4. Spadek wytrzymaoci na rozciganie wkien szklanych E w czasie skadowania (niebieski w atmosferze suchej; czerwony przy wilgotnoci wzgldnej 100%) [11]

nia od wkien wglowych. Na przykad wkna typu E maj temperatur miknienia 740oC. Na rys. 3 przedstawiono zaleno wytrzymaoci na rozciganie wkien szklanych typu E od temperatury. Kolejn niekorzystn cech tych wkien jest ich wraliwo na dziaanie wody, poniewa wypukuje ona sole metali alkalicznych, tworzc szczeliny w warstwach wierzchnich [12]. Aby temu zapobiec, wkna szklane pokrywane s warstwami zabezpieczajcymi, ktre zapewniaj ochron przez negatywnym dziaaniem wilgoci ze rodowiska. Zwizkami chemicznymi stosowanymi do tzw. preparacji s rnego rodzaju ksylany oraz chlorometakrylan chromu. Na rys. 4 przedstawiono wpyw

Zastosowania wkien szklanych Ju w staroytnoci znano wkna pochodzce ze szka, natomiast ich produkcja na skal przemysow rozpocza si w 1912 roku. Pocztkowo wkna szklane byy uywane jako izolacja cieplna, nastpnie zaczto wytwarza z nich tkaniny dekoracyjne i filtracyjne [11]. Dopiero pod koniec drugiej wojny wiatowej wkna szklane zastosowano do wzmacniana polimerw syntetycznych. Polimerowe kompozyty wzmacniane wknami szklanymi znalazy szerokie zastosowanie w wielu gaziach przemysu, gwnie ze wzgldu na konkurencyjn cen w stosunku do lekkich stopw metali oraz relatywnie dobre waciwoci mecha-

54

Tworzywa Sztuczne i Chemia 6/2008 Sztuczne i Chemia Nr 6/2008 54 NrTworzywa

technologie

Rys. 5. Wkna szklane cite o rednicy 1315 m [19]

Rys. 6. Rozkad wkien wglowych i szklanych w rnych typach tyczek sportowych [15]
Wkna wglowe Tkanina szklana

Wkna wglowe

Tkanina szklana

Rys. 7. Struktura wiatowodu [20]

niczne [10, 14]. Wkna szklane wystpowa mog jako maty i tkaniny szklane, jedwab szklany, a take roving, tj. pasma elementarnych wkien, poczone ze sob bez skrtu [5]. Na rys. 5 pokazano wygld citych wkien szklanych stosowanych do wzmacniania materiaw polimerowych. Odporno wkien szklanych na dziaanie ognia i czynnikw chemicznych sprawia, e z polimerw wzmacnianych takimi wknami wykonywane s pojemniki magazynowe, wanny galwaniczne, rnego rodzaju rury, pompy i filtry czy zbiorniki na paliwo [12]. Jeeli mowa o transporcie samochodowym, to naley podkreli, e z ywic poliestrowych lub epoksydowych z wknem szklanym wytwarzane s takie elementy, jak nadwozia ciarwek, autobusw oraz samochodw osobowych, zderzaki, drki skrtne czy kontenery chodniowe. Rwnie przyczepy kempingowe oraz cysterny samochodowe i kolejowe do przewozu cieczy wykonywane s coraz czciej z tego materiau. Materiay kompozytowe wzmacniane wkami szklanymi znalazy rwnie zastosowanie w sporcie i rekreacji i na szczegln uwag zasuguj tyczki sportowe, ktrych zadaniem jest zakumulowanie energii kinetycznej sportowca, a nastpnie jej wyzwolenie w odpowiednim momencie. Na rysunku 6 przedstawiono struktury dwch rodzajw tyczek, charakteryzujcych si rnym rozkadem i rodzajami wkien wzmacniajcych [15]. Kolejnymi produktami polimerowymi stosowanymi w sporcie, do wzmacniania ktrych stosuje si wkna szkla-

Rys. 8. Europejski rynek kompozytw tworzywo polimerowe wkna szklane [21].

Tworzywa Sztuczne i Chemia Nr 6/2008

55

technologie

ne s deski windsurfingowe, narty oraz rakiety tenisowe [12, 15]. W telekomunikacji, technice przemysowej i komputerowej, a take telewizji cyfrowej coraz czciej transmisja danych odbywa si za pomoc wiatowodw i na rys. 7 przedstawiono struktur wiatowodu, w skad ktrego wchodz cylindryczne wkna szklane, ktre s otoczone powok izolacyjn. Kompozyty typu polimery wkna szklane s coraz czciej stosowane w rnych rodzajach przemysu i ich wykorzystanie obrazuje rys. 8.

Porwnanie wasnoci fizycznych i wytrzymaoci mechanicznej wkien wglowych i szklanych Porwnanie wasnoci fizycznych i mechanicznych wkien wglowych i szklanych przedstawiono w tabeli 4. Warto moduu Younga wkien wglowych jest znacznie wysza ani-

Literatura [1] J.F. NOISTERING: Carbon fibre composites as stay cables for bridges. Applied composites materials, 7, 2000, 139-150. [2] K.E. PEREPELKIN: Polymeric fibre composite, basic types, principles of manufacture and properties. Part 2. Fabrication and properties of polymer composite materials. Fibre Chemistry, vol. 37, no. 5, 2005, 381400. [3] W. PRZYGOCKI, A. WOCHOWICZ: Fulereny i nanorurki. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2001. [4 D. UCHOWSKA: Polimery konstrukcyjne. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1995. [5] A. BOCZKOWSKA, J. KAPUCISKI, Z. LINDEMANN, D. WITEMBERG-PERZYK, S. WOJCIECHOWSKI: Kompozyty. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003. [6] L.P. KOBETS, I.S. DEEV: Carbon fibres: structure and mechanical

tych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2002. [13] YU.A. KADYKOVA, S.E. ARTMENKO, O.V. VASILEVA, A.N. LEONTEV: Physicomechanical reaction in polymer composite materials made from carbon, glass, and basalt fibres. Fibre Chemistry, Vol. 35, No. 6, 2003, 455457. [14] G. JANNERFELDT, R. TORNQVIST, N. RAMBERT, L. BOOGH, J.E. MANSON: Matrix Modification for Improved Reinforcement Effectiveness in Polypropylene/Glass Fibre Composites. Applied Composite Materials, 8, 2001, 327341. [15] H. LEDA: Kompozyty polimerowe z wknami cigymi. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 2006. [16] J. JANG, C. LEE: Fabrication and mechanical properties of glass fibre-carbon fibre polypropylene functionally gradient materials. Journal of Materials Science, 33, 1998, 54455450.

Tabela 4. Waciwoci fizyczne i mechaniczne wkien szklanych i wglowych [13, 17].

Wkna Gsto [g/cm3] 1,62,0 2,52,6 rednica, [m] Porowato [cm3/g] 0,050,1 0,005-0,01 Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa] 28005000 15002700 Modu Younga, [GPa] 230 8090 Temperatura topnienia, [oC] 3600 700900 Cena [z/kg]

Wglowe Szklane

8 1015

100 10

eli wkien szklanych, co wpywa na wysze wartoci tego parametru materiaw kompozytowych wzmacnianych wknami wglowymi. Ponadto gwn zalet wkien wglowych jest ich nisza gsto oraz mniejszy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, co ma znaczenie dla trwaoci pocze adhezyjnych na granicach midzyfazowych [16]. Jeeli chodzi o cen wkien to ma ona istotny wpyw na ich powszechne stosowanie. Kilogram wkien szklanych kosztuje obecnie 10 z, natomiast wkna wglowe s dziesiciokrotnie drosze [7, 10]. Wan rol w wyborze wkien, wzmacniajcych spenia ich gsto, dlatego do wyrobw, ktrych zalet bdzie may ciar stosowa naley wkna wglowe. Natomiast wkna szklane dominuj w materiaach kompozytowych, od ktrych wymaga si mniejszych moduw sprystoci przy relatywnie niskiej cenie [8, 18].

properties. Composites Science and Technology, 57, 1997, 1571 1580. [7] H. LEDA: Szklane czy wglowe wkna w kompozytach polimerowych. Kompozyty, 3, 2003, 7. [8] K. PRZYBYOWICZ: Metaloznawstwo. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2007. [9] M. PETER, A. SHERWOOD: Surface analysis of carbon and carbon fibres for composites. Journal of Electron Spectroscopy and Related Phenomena, 81, 1996, 319342. [10] P. WAMBUA, J. IVENS, I. VERPOEST: Natural fibres: can they replace glass in fibre reinforced plastic. Composite Science and Technology, 63, 2003, 12591264. [11] W. KRLIKOWSKI: Tworzywa wzmocnione i wkna wzmacniajce. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1988. [12] H. DBROWSKI: Wytrzymao polimerowych kompozytw wknis-

[17] S. E. ARTEMENKO: Polymer composite materials made from carbon, basalt and glass fibres. Fibre Chemistry, vol. 35, no.3, 2003, 226229. [18] R. SOBCZAK, Z. NITKIEWICZ, J. KOSZKUL: Waciwoci dynamiczne i struktura kompozytw polipropylenu z wknem szklanym. Kompozyty, 4, 2004, 12, 369373. [19] http://www.krosglass.pl [20] www.wiatowody.net [21] http://tworzywa.com.pl/statystyki_zestawienia/statystyki_zestawienia.asp?ID=4638. n dr hab. in. J.W. Kaczmar prof. PWr, Kierownik Laboratorium Tworzyw Sztucznych Instytutu Technologii Maszyn i Automatyzacji Politechniki Wrocawskiej n mgr P. Mayer doktorantka w Laboratorium Tworzyw Sztucznych

56

Tworzywa Sztuczne i Chemia 6/2008 Sztuczne i Chemia Nr 6/2008 56 NrTworzywa