NAFTA-GAZ

listopad 2010

ROK LXVI

Krzysztof uawiski
Instytut Nafty i Gazu, Krakw

Detekcja i rozdzielczo czasowa, a zdolno rozdzielcza waveletu sejsmicznego w cienkich warstwach

Zagadnienie wydzielenia uwarstwienia orodka dotyczy gwnie utworw miocenu na terenie przedgrza Karpat; obszaru wystpowania z wglowodorw szczeglnie gazu wraz z wynikajca std potrzeb wydzielenia warstw upkw i piaskowcw z moliwie wysok rozdzielczoci, stanowi zatem powane wyzwanie z punktu widzenia praktyki i teorii, i wie si zarwno z projektowaniem bada sejsmicznych, jak i z przetwarzaniem uzyskanych danych. Kanoniczna dla tego zagadnienia (a waciwie dla problemu cienkich warstw w sejsmice) praca Widessa[6], wprowadzajca do rozwaa klasyczny model klina, pomija kwesti ksztatu waveletu i jego wpywu na rozdzielczo pionow sekcji sejsmicznej. Charakterystyczne jest jednak, e zarwno Widess jak Puryear iCastagna [5] czy Liu i Schmitt [2] posuguj si waveletami o zblionym ksztacie. Z reguy stosuj oni wavelet Rickera oczstotliwoci dominujcej 30 Hz lub inny, o podobnym ksztacie, a Widess prowadzi rozwaania przybliajc stosowany przez siebie wavelet kosinusoid wygaszan z odlegoci od centralnej czci funkcji. Wybr nie jest przypadkowy inie wynika jedynie z popularnoci weveletu Rickera wbadaniach modelowych, czy w przypadku Widessa zmoliwoci oblicze analitycznych. Wydaje si, e powd takiego postpowania mona wyjani ledzc rozwaania Berkhouta [1] na temat zdolnoci rozdzielczej waveletu. Rozwamy nastpujce aspekty mogce mie wpyw na wybr ksztatu sygnau: szeroko globalnego maksimum i oscylacje boczne stosowane sygnay maj relatywnie ma szeroko centralnego ekstremum, due ekstrema boczne i szybko zanikaj, ksztat widma sygnau wybierane wavelety maj gadkie, kosinusoidalne widmo, czstotliwo maksimum widma relatywnie niska. Berkhout w swojej pracy uywa okrelenia moc/sia rozdzielcza waveletu (wavelet resolving power), jednak sowo zdolno wydaje si lepszym tumaczeniem, pomimo popularnoci sowa power w jzyku polskim. W terminie rozdzielczo, w odniesieniu do cienkich warstw, tkwi pewien dualizm. Mona go rozumie jako wykrywanie, detekcj cienkich warstw, czyli stwierdzenie, e mamy do czynienia z warstw, ktra ze wzgldu na miszo oraz impedancj orodka pozostaje na granicy moliwoci wydzielenia. Termin rozdzielczo mona te rozumie jako zdolno dokadnego okrelenia gruboci warstwy na zapisie sejsmicznym. W pierwszym przypadku w literaturze powiconej cienkim warstwom uywa si terminu detectability, a w drugim resolvability. Rozdzielczo czasowa waveletu (sygnau) definiowana jest jako interwa midzy punktami przegicia jego centralnej czci, co odpowiada podwjnemu czasowi przejcia fali sejsmicznej przez cienk warstw (zmierzonemu na trasie sejsmicznej). Punkt przegicia wyznaczony jest przez zerowanie drugiej pochodnej sygnau d2s(t)/ dt2 = 0, a wszystko to przy zaoeniu zerofazowoci sygnau (tylko o takich waveletach jest tu mowa) niezerofazowo sygnau znaczco komplikuje analiz. Ucilajc, samo stwierdzenie wystpowania cienkiej warstwy nie oznacza waciwego okrelenia jej miszoci, bowiem interwa zmierzony na trasie sejsmicznej niekoniecznie odpowiada prawdziwemu podwjnemu czasowi przejcia przez cienk warstw. Itak Widess uwaa warstw za cienk, gdy jej miszo

987

NAFTA-GAZ
Parametry sygnau Rickera: czstotliwo maksimum widma: 30 Hz, dominujcy okres b: 0,026 s, czstotliwo dominujca: 38,6 Hz, rozdzielczo czasowa b: 0,011 s, szeroko sygnau (wavelet breadth) tosama zdominujcym okresem, pokres dominujcy, czyli odlego maksimum-minimum (peak-to-trough) b/2: 0,013 s, b = b Vb (nie wystpuje na rysunku) skaluje sygna wobec analizowanej cienkiej warstwy; gdzie Vb prdko fali sejsmicznej w warstwie.

Rys. 1. Przykad sygnau Rickera z podstawowymi parametrami wykres w domenie czasu i widmo. O odcitych wyskalowana odpowiednio w [sek] i [Hz]

wczasie wynosi okoo /8, ale mierzalny interwa na trasie sejsmicznej dla sygnau Rickera wynosi /4,6. Wprawdzie J. Farr wswojej pracy twierdzi, e moliwa jest detekcja cienkiej warstwy o miszoci /40, jednak mierzalny interwa czyli czas midzy maksimum a minimum pochodnej sygnau pozostaje taki sam. Wielko to dominujca dugo fali (predominant wavelegth), czyli iloczyn prdkoci fali wcienkiej warstwie i dominujcego okresu (predominant period) interwau midzy najbliszymi centralnego maksimum minimami sygnau. Czstotliwo otrzymana jako odwrotno dominujcego okresu jest dla sygnau Rickera @1,28 wiksza ni czstotliwo maksimum widma. Widmo waveletu Rickera 30 Hz zanika przy 100 Hz, aodpowiadajca mu czstotliwo dominujca wynosi 38,6Hz. Dla innych sygnaw zalenoci mog by znaczco inne i na rnice te naley zwraca uwag. Rysunek 1 przedstawia sygna Rickera oraz jego podstawowe parametry. Przegld literatury powiconej cienkim warstwom moe prowadzi do pewnej konfuzji, bowiem autorzy stosuj do swobodnie trzy rne oznaczenia na dominujcy okres: b, b i 2b (gdzie b jest miszoci warstwy). Maj one take rne miana uPuryeara iCastagny [5] (na przykad znajdziemy tam rysunek, gdzie na osi odcitych mianowanej w milisekundach oznaczono

dugo fali mierzon zwykle w metrach). Warstwie omiszoci i prdkoci przemnoonej przez wspczynnik z punktu widzenia rozdzielczoci wczasie odpowiada ten sam interwa 2b/Vb, rwny b. Dugo fali b rozumiana jest dwojako: albo jako b=bVb (iwtedy rni si oczynnik ), albo utosamiana jest z b.

Rys. 2. Dublety spolaryzowane zgodnie (jednakowo) i przeciwnie odpowiadaj dwm kolejnym wspczynnikom odbicia o impedancji akustycznej rwnej pod wzgldem moduu, i odpowiednio; o takich samych i przeciwnych znakach

Rozwamy rozdzielczo waveletu dla dubletu jednakowo spolaryzowanego dodatnio, wedug stosowanych w tym przypadku kryteriw. Na rysunku 3 pokazano wynik splotu sygnau Rickera z takim dubletem dla trzech przypadkw; kryterium Rickera wyznacza kres

988

nr 11/2010

artykuy

t1 t2 = b

Kryterium Rayleigha t1 t2 = b/2

Kryterium Rickera t1 t2 = r/2 granica rozdzielczoci czasowej

Rys. 3. Splot sygnau Rickera 30 Hz z dubletem spolaryzowanym dodatnio; wedug kryterium Rickera kresem moliwoci rozdzielenia takich refleksw jest zanik lokalnego minimum midzy waveletami (c), w przypadku tradycyjnego kryterium Rayleigha (b) rozdzielenie nie stanowi problemu podobnie jak dla wzorcowego interwau rwnego okresowi dominujcemu (a) t1 = 0 czas maksimum pierwszego waveletu, t2 czas drugiego refleksu, amplitudy zachowane, o odcitych wyskalowana w sekundach

rozdzielczoci czasowej. Dla porwnania pokazano te klasyczne kryterium Rayleigha. Dla dubletu spolaryzowanego przeciwnie rozdzielczo tego samego waveletu wzrasta, kryterium Rickera stanowi kres rozdzielczoci czasowej, akryterium Widessa mona przyj jako kres detekcji cienkiej warstwy jak pokazano na rysunku 4. Zastosowanie obwiednie sygnau nie umoliwia (poza granic jak wyznacza kryterium Rickera) zmierzenia miszoci cienkiej warstwy obrazy rni si praktycznie tylko amplitud. Sygna Rickera zwyczajowo stosowany w badaniach teoretycznych dobrze spenia wymagania Berkhouta

wstosunku do zdolnoci rozdzielczej waveletu, jednak jego (Berkhouta) wnioski mona streci jednym zdaniem nie istnieje jedyne (jedynie dobre) rozwizanie problemu zdolnoci rozdzielczej waveletu. Z widma o danym zakresie moemy stworzy dwa skrajne rodzaje waveletw zerofazowych: pierwszy o maej szerokoci centralnego maksimum i o duej energii bocznych oscylacji oraz drugi, o duej szerokoci centrum i maych oscylacjach bocznych. W przypadku cienkich warstw pierwsza wersja jest lepszym wyborem; rozdzieleniu ssiadujcych w domenie czasu czy przestrzeni refleksw o podobnej wielkoci lepiej suy maa szeroko gwnego maksimum, osi-

nr 11/2010

989

NAFTA-GAZ

t1 t2 = b

Kryterium Rickera t1 t2 = b/4,6

Kryterium Widessa t1 t2 = b/8

Rys. 4. Splot sygnau Rickera 30 Hz z dubletem spolaryzowanym przeciwnie (pierwszy refleks dodatni), kryterium Widessa stanowi granic detekcji takiego dubletu (c) za kryterium Rickera kres rozdzielczoci czasowej (b), wynikowy sygna w tych przypadkach rni si praktycznie tylko amplitud, ktra dla pojedynczego refleksu znormalizowana jest do1, jak w (a) t1 = 0 czas maksimum pierwszego waveletu, t2 czas drugiego refleksu, amplitudy zachowane, o odcitych wyskalowana w sekundach

gnita kosztem zwikszonych oscylacji bocznych. Drugie rozwizanie pozwala wykry sabe refleksy w obecnoci silnych. Dodatkowym czynnikiem jest dugo waveletu; krtki sygna redukuje ewentualne interferencje wytwarzane przez oscylacje boczne obraz od sabych odbi moe by istotnie zakcony lub stumiony, przez interferencje od refleksw o duej impedancji. Kolejnym problemem jest ksztat widma waveletu, gdzie naturalnym deniem jest poszerzenie jego paskiej czci; poniewa dymy do wskiego sygnau oniskich oscylacjach bocznych widmo sygnau musi zawiera czstotliwoci niskie i wysokie. Z widm o zawartoci

czstotliwociowej (fmin, fmax), o rnym ksztacie, moemy uzyska zerofazowe sygnay rnice si szerokoci globalnego maksimum i wielkoci bocznych ekstremw. Denie do jak najwikszej czci paskiej prowadzi wprawdzie do zmniejszenia szerokoci centralnego maksimum, ale odbywa si to kosztem powikszonych oscylacji bocznych ekstremw i wyduenia sygnau (interferencje). W przypadku ekstremalnym, a wic prostoktnego ksztatu widma, otrzymamy znany wzr s(t)= cos2t sin2(fmax fmin)t/t o najwszym maksimum centralnym i wolno zanikajcych oscylacjach. Ze wzgldw praktycznych i teoretycznych nie stosuje si

990

nr 11/2010

artykuy

Rys. 5. Wpyw wyboru czstotliwoci waveletu na rozdzielczo dubletw nie jest oczywisty. Optymalna czstotliwo sygnau nie istnieje; powinna ona by dobrana pod ktem celu. Obwiednia waveletu splecionego z dubletem silnie wpywa na moliwo rozdzielenia skadowych dubletu, wavelet 33 Hz skutecznie ukrywa skadowe dubletu spolaryzowanego jednakowo przeciwnie do spolaryzowanego przeciwnie, vice versa dla sygnau 50 Hz [1]

takiego widma, ale nikt te nie dy do widma o ksztacie dzielenie refleksw o takiej samej impedancji. Wpraktyce, kosinusoidalnym, z ktrego otrzymamy szersze maksimum w obecnoci szumu, wybr waveletu moe by warunglobalne, z bardzo szybko zanikajcymi oscylacjami kowany potrzeb detekcji co pozostaje w sprzecznoci podobnie jak w widmie sygnau Rickera. Jeeli jednak zpotrzeb zwikszenia rozdzielczoci pionowej wobszarze chcemy wykry refleks (szczeglnie w obecnoci szumu) uwarstwienia o niskiej miszoci. Rozsdnie przyjmu prostoktny ksztat widma jest najkorzystniejszy. W wyjc, e sumarycznie mamy raczej do czynienia z dubletapadku blisko pooonych refleksw o podobnej impedancji mi przeciwnie spolaryzowanymi (jak pokazuj pomiary ksztat taki jest mao uyteczny. otworowe), wybr waveletu wutworach miocenu moe interpretacj utrudnia lub wrcz uniemoliwia. Sdzc Zestawiajc ledzenie laminowania orodka (w przyjednak z zakresu czstotliwociowego analizowanych padku, gdy z pomiarw otworowych znamy jego refleksyjno) z modelem klina, poszukiwania moemy ograobecnie profili sejsmicznych (rysunek 6), wiele jeszcze niczy do wykrywania dubletw model klina bdzie w tej dziedzinie pozostaje do zrobienia. jego abstrakcyjn reprezentacj. Bez wzgldu na spolaryzowanie refleksw w dublecie, obwiednia sygnau generowana przez taki dublet moe by uyta do rozdzielenia uwarstwienia. W interpretacji do tego celu wykorzystuje si take obwiedni sygnau (jako atrybut sejsmiczny) lub jej pochodne. Jak pokazuje Berkhout [1], czstotliwo maksimum widma moe mie decydujcy wpyw na moliwo rozdzielenia dubletu. Jeli wic ledzimy uwarstwienie w interesujcym nas zakresie, czstotliwo moe mie istotne znaczenie. Nie jest wic przypadkiem, e w teoretycznych rozwaaniach rozdzielczoci cienkich warstw stosoRys. 6. Znormalizowane widmo z profilu sejsmicznego wane s sygnay krtkie, o szerokim widmie, ksztatu wykonanego i przetworzonego w ostatnich latach w interwale kosinusoidalnego i relatywnie niskiej czstotliwoci miocenu. Poprzez waciwy dobr czstotliwoci i ksztatu dominujcej. Model klina Widessa wymusza taki waveletu, szeroki zakres czstotliwociowy spektrum pozwala wybr sygna jest optymalny; z punktu widzenia poszerzy moliwoci wydzielenia cienkich warstw w tym dubletu o przeciwnej polaryzacji icelu, jakim jest rozinterwale. O odcitych wyskalowana w Hz

nr 11/2010

991

NAFTA-GAZ
Artyku nadesano do Redakcji 20.09.2010 r. Przyjto do druku 11.10.2010 r.
Recenzent: prof. dr hab. in. Andrzej Kostecki

Literatura
[1] Berkhout A.J.: Seismic Resolution. Geophysical Press, 1984. [2] Liu Y., Schmitt D.R.: Amplitude and AVO responses of asingle thin bed. Geophysics, 68, 11611168, 2003. [3] Marfurt K.J., Karlin R.L.: Narrow band spectral analysis and thin bed tuning. Geophysics, 66, 12741283, 2001. [4] Partyka G.A., Gridley J.A., Lopez J.A.: Interpretational aspects of spectral decomposition in reservoir characterization. The Leading Edge, 18, 353360, 1999. [5] Puryear C.I., Castagna J.P.: Layer-thickness determination and stratigraphic interpretation using spectral inversion: Theory and application. Geophysics, 73, No. 2, 3748, 2008. [6] Widess M.: How thin is a thin bed? Geophysics, 38, 1176 1180, 1973.
Mgr in. Krzysztof uawiski absolwent Wydziau Elektrotechniki, Elektroniki i Automatyki AGH, specjalno: Fizyka Stosowana. Pracownik Zakadu Geofizyki w Instytucie Nafty iGazu. Zajmuje si teori pola falowego, rozdzielczoci i przetwarzaniem sejsmicznym oraz programowaniem. Zainteresowania: eglarstwo, windsurfing, kongniwistyka.

992

nr 11/2010