PSYCHOTERAPIA 2 (125) 2003

Alfried Lngle*

ANaLIZa EGZYSTENCJaLNa POSZUKIWaNIE zgody na ycie EXISTeNTIAL ANALYSIS THe SeARCH FOR AN APPROVAL OF LIFe
Autor prezentuje niektre osignicia analizy egzystencjalnej stworzonej przez Wiktora Frankla. Jej pocztek bierze si z filozofii egzystencjalnej i batalii przeciwko antropologicznemu i technicznemu redukcjonizmowi. Wedug analizy egzystencjalnej czowiek jest skierowany na dialog ze swoim wewntrznym wiatem, a potrzeba sensu jest jego gwn si motywacyjn. Artyku opisuje praktyczne zastosowania metody: w procesie psychoterapeutycznym dociera si do emocji, traktowanych tu jako centrum dowiadczenia. W toku terapii pacjent, analizujc swe postawy wobec ycia i dokonywane rozstrzygnicia, staje si zdolny do kierowania si w swym yciu treciami, celami i wartociami naprawd dla niego wanymi.

Existential Analysis Frankl fundamental existential movitations, existence, and meaning

Summary: This paper presents some modern developments of Existential Analysis amain school within the range of existential-phenomenological psychotherapies founded by Viktor Frankl. Its history starts with existential philosophy and the battle against anthropological and technical reductionism. It follows an outline of the existential-analytical anthropology with apicture of the forces operating in the individual. This concept describes the human being as being basically directed towards adialogical exchange with his or her outer and inner world. Existential Analysis has been further developed in the last 15 years mainly by an enlargement of its theory of motivation. Frankl has seen the will to meaning as the central motivational power in the person. Three more motivational forces have been found phenomenologically to be in vigour preceding the search for meaning: 1. to overcome in the world with its facts; 2. to relate with ones own life by experiencing its quality and feelings; 3. to find ones own self with identity and authenticity. Together with the search for meaning they form the four fundamental existential motivations

* Dr Alfried Lngle jest austriackim psychiatr i psychologiem, zaoycielem i przewodniczcym International Society for Logotherapy and Existential Analysis. Od wielu lat regularnie prowadzi wykady na uniwersytetach w Wiedniu, Innsbrucku, Grazu, a od 2000 roku w Moskwie i Buenos Aires. Stworzy system szkolenia w egzystencjalno-analitycznej psychoterapii, ktry jest obecnie uznawany przez instytucje pastwowe w Austrii, Szwajcarii, Czechach i Rumunii. W 2000 roku otrzyma honorowy doktorat Wydziau Medycznego Uniwersytetu w Temesvar. Dr Lngle napisa ponad 100 prac naukowych, w tym 10 ksiek. Warto podkreli jego wieloletni wspprac z twrc logoterapii, Viktorem Franklem, oraz sformuowanie przez dr. Lngle wasnych oryginalnych koncepcji psychoterapeutycznych.

34

Alfried Lngle and give anew understanding of both the existence and the background for psychopathology. The connection between adynamic anthropological concept and atheory of psychopathology has been found to be of great importance for the psychotherapeutic practice. Psychodynamic reactions as well as cognitive and social behaviour can be treated by this new approach. Its practical application and evaluation is discussed as well as its training procedure. Kto znalaz wyciu dlaczego, zniesie prawie kade jak (F. Nietzsche wtrawestacji Wiktora Frankla)

Wprowadzenie Analiza egzystencjalna (i jej cz logoterapia) jest metod psychoterapeutyczn, realizowan poprzez werbalnie indukowane procesy. Opierajc si na jej metodyce i lecym u jej podstaw obrazie czowieka, mona j zdefiniowa jako fenomenologicznopersonaln psychoterapi, ktrej celem jest pomaganie jednostce w osigniciu (duchowo i emocjonalnie) wolnego przeywania, dokonywania autentycznych wyborw i samodzielnego, odpowiedzialnego podejcia do wasnego ycia i wiata. Jako taka znajduje zastosowanie w psychosocjalnych, psychosomatycznych i psychicznie uwarunkowanych zaburzeniach przeywania i zachowania. W centrum analizy egzystencjalnej znajduje si pojcie egzystencji. Oznacza ono sensowne, w wolnoci i odpowiedzialnoci uksztatowane ycie w cznoci ze wiatem, z ktrym pozostaje we wzajemnych relacjach. Celem analizy egzystencjalnej jest uwolnienie pacjenta od wpywajcych na jego ycie i zachowanie fiksacji, zafaszowa, jednostronnoci i traum. W procesie psychoterapeutycznym na drodze analizy fenomenologicznej dociera si do emocji, traktowanych tu jako centrum dowiadczenia. Terapia bazujc na biograficznym i empatycznym uczestnictwie terapeuty, przyczynia si do zrozumienia i lepszego dostpu pacjenta do emocji. W jej toku pacjent, analizujc swe postawy wobec ycia i dokonywane rozstrzygnicia, staje si stopniowo zdolny do kierowania si w swym yciu treciami, celami i wartociami, ktre s dla niego autentycznie wane. To historyczne Analiza egzystencjalna, i jej cz logoterapia, zostaa stworzona na przeomie dwudziestych i trzydziestych lat przez wiedeskiego neurologa i psychiatr Viktora Frankla (19051997) [1, 2] i bya tak zwan trzeci wiedesk szko psychoterapii [3, 4]. Wczesne zainteresowania Frankla psychoanaliz doprowadziy do bezporedniego kontaktu z Zygmuntem Freudem, swe psychoterapeutyczne wyksztacenie zdobywa jednak w szkole Alfreda Adlera, twrcy tzw. indywidualnej psychologii. Tam te odnalaz swoich waciwych nauczycieli, Oswalda Schwarza i Rudolfa Allersa. Pod ich wpywem sformuowa swj podstawowy cel, ktry mia mu nastpnie towarzyszy przez cae lata dziaalnoci psychoterapeutycznej, a mianowicie zwalczanie psychologizmu w psychoterapii. W centrum zainteresowa Frankla stao to, co okrela jako specyficznie ludzkie: duchowo czowieka, ktra wyraa si szczeglnie w poszukiwaniu sensu. Duchowo

Analiza egzystencjalna

35

ta nie powinna pa ofiar psychologicznego redukcjonizmu. Tak mylc, Frankl szybko popad w konflikt z Alfredem Adlerem, ktry wykluczy go ze zwizku w 1927 r., po odejciu Schwarza i Allersa [5, 6]. W rezultacie Frankl tym gorliwiej zaj si filozofi egzystencjaln i fenomenologi Maksa Schelera. Krtko przed deportacj do obozu koncentracyjnego, na przeomie lat 1941/42 napisa prac, kadc podwaliny pod analiz egzystencjaln i logoterapi, ktra, niestety, zagina. Frankl spdzi w obozie dwa i p roku i straci w tym czasie niemal ca rodzin. W przetrwaniu tego cikiego czasu pomogy mu trzy treci ycia: duchowy stosunek do rodziny, powizany z nadziej na powtrne spotkanie; bezwarunkowa ch powtrnego napisania i pozostawienia dla potomnoci utraconej pracy o logoterapii oraz gboka religijno. W powstaym ju po wojnie dokumencie Frankl, odwoujc si do wasnych obozowych przey, opisuje duchowe przemiany, ktre zachodziy w ludziach w warunkach obozu koncentracyjnego. Podkrela si, jak da moe czowiekowi nawet w najtrudniejszych sytuacjach yciowych sens, rozumiany jako duchowa orientacja, i tre ycia [7]. Rozwj logoterapii Frankl traktowa pocztkowo jako dopenienie psychoterapii lat trzydziestych, a nie jako samodzieln metod. Logoterapia sdzi wwczas powinna bya znale zastosowanie w kadej psychoterapii penic funkcj niejako korekty psychologizmu [5]. Koncentrowa si wic na rozwijaniu antropologii psychoterapeutycznej i zajmowa przede wszystkim ludzkim cierpieniem wynikajcym z utraty sensu ycia. W latach dwudziestych Frankl opracowa technik intencji paradoksalnej, ktr zastosowa w leczeniu zaburze lkowych. Technika ta staa si wkrtce potem znana na caym wiecie. Poza tym logoterapia, stosowana pocztkowo prawie wycznie przez psychiatrw i z tego wzgldu korzystajca z ich dowiadcze, przyczynia si do usystematyzowania wiedzy psychiatrycznej i nadania jej dziki egzystencjalnej antropologii specyficznego pitna [2, 8, 9]. Rwnoczenie Frankl rozwin yw dziaalno popularyzatorsk, by zapraszany na gocinne wykady do ponad 200 uniwersytetw na wszystkich kontynentach i zosta uhonorowany 28 tytuami doktora honoris causa. W cigu ostatnich 15 lat Towarzystwo Logoterapii i Analizy Egzystencjalnej w Wiedniu (Gesellschaft fr Logotherapie und Existenzanalyse, GLE) rozwino analiz egzystencjaln, przede wszystkim pod wzgldem metodologicznym, tak e dzi moe by ona traktowana jako samodzielny kierunek psychoterapii. w proces przechodzenia od logoterapii jako dopenienia konwencjonalnej psychoterapii w stron samodzielnej metody psychoterapeutycznej streci mona w stwierdzeniu: psychoterapi mona nazwa tylko metod analizy egzystencjalnej [10, 11]. Cel analizy egzystencjalnej Egzystencja, jako termin fachowy, okrela naprawd spenione, pene ycie. W analizie egzystencjalnej czowiek nie jest czowiekiem penym sam z siebie. Czowiekiem w peni jest czowiek w zasadzie tylko wtedy, gdy si czemu oddaje, gdy powica si cay innej osobie [12, s. 160]. To odrnia obraz czowieka w analizie egzystencjalnej od wszystkich innych psychoterapeutycznych wizji czowieka, ktre zaniedbuj jego egzystencjalny wymiar. Ze specyficznego rozumienia egzystencjalnej rzeczywistoci czowieka wynika praktyczne zadanie analizy egzystencjalnej: jest ona analiz lepiej rozjanieniem, wyja-

36

Alfried Lngle

nieniem sytuacji yciowych jako wanych i wartociowych moliwoci. Realizacj tych moliwoci nazywa si egzystencj. Celem analizy egzystencjalnej jest pomoc czowiekowi w znalezieniu wewntrznej zgody na ycie (afirmacja ycia). Teoretyczne wywody Frankla zostay w jego wasnej biografii poddane w tragiczny sposb prbie, podczas pobytu w obozie koncentracyjnym, gdzie wielokrotnie cudem tylko unika mierci [7]. Obraz czowieka Czowiek jako cao jest okrelony jako punkt skrzyowania trzech rnych rodzajw bytu. Czowiek jest cielesny, psychiczny i duchowy zarazem: Duch (osoba) Psychika (popdy, cechy osobowoci, nastroje)

Ciao Czowiek
Rys.1 Czowiek istnieje wtrzech wymiarach, tworzcych nierozerwaln cao, ale przedstawiajcych rne formy bytu: ciao, psychika iduchowo

Te trzy wymiary tworz midzy sob specyficzne zalenoci, tak e nie mona powiedzie, e czowiek jest ich sum. Czowiek jest jednoci, caoci, wewntrz ktrej wzajemnie ukadaj si ciao, psychika i duch [13, s. 176]. Poza tym, kady z trzech wymiarw podlega wasnej dynamice, ktra wyraa si w specyficznym dla niego napiciu motywacyjnym. Gra si w czowieku Oparcie/warto/sprawiedliwo/sens (odpowiada to czterem podstawowym motywom egzystencjalnym)

Przyjemno Potrzeby cielesne

Rys. 2 Dynamika czowieka wrnych obszarach model ukazujcy moliwe przeciwstawne denia, mogce prowadzi do napi ikonfliktw motywacyjnych

Analiza egzystencjalna

37

Jako istota fizyczna czowiek dy do zachowania zdrowia, co jest regulowane poprzez potrzeby biologiczne (np. sen, jedzenie, picie, seksualno, ruch). Jako istocie psychicznej czowiekowi s potrzebne do ycia siy witalne i dobre samopoczucie we wasnym ciele. Dy on do przyjemnych uczu i wolnoci od napi, zgodnie ze swoimi osobowociowymi skonnociami. Pomylny wynik tych de jest przeywany jako przyjemno, poraka jako nieprzyjemno, napicie, frustracja. Jako istota duchowa czowiek szuka w yciu sensu i wartoci, oparcia, wiary, mioci, sprawiedliwoci, wolnoci, odpowiedzialnoci itd. Wane w tej antropologii jest to, e czowiek pojmuje sam siebie jako sternika na odzi psychofizycznoci, z ktr jest nierozerwalnie zwizany. Inaczej mwic: osobowoegzystencjalny wymiar czowieka ma zdolno do cierania si z tym, co w nim cielesnoduchowe. Oznacza to, e czowiek moe zachowa wobec siebie dystans (samodystansowanie si) [13, s. 234 i nast.]. Dziki temu moe rozporzdza sob i ustosunkowywa si wzgldem siebie. Ta wewntrzna otwarto czowieka w stosunku do samego siebie jest jedn stron tego, co specyficznie ludzkie. Drug, jest otwarcie na wiat (Scheler). Czowiek dowiadcza w wiecie wartoci i je rozpoznaje. Dowiadcza sensu sytuacji, w jakich si znajduje i moe si mu powici. Tym samym przekracza samego siebie, tzn. swe zamknicie w wewntrznym wiecie potrzeb, popdw i napi (Frankl [12, s. 160] mwi o samotranscendencji), staje si otwarty na prowadzenie dialogu ze wiatem [14, s. 10 i nast.]. Antropologiczne podoe psychopatologii Wzajemne relacje pomidzy antropologicznymi wymiarami pocigaj za sob praktyczne implikacje. Ot, poniewa dymensje te rni si midzy sob, nie mona adnej z nich redukowa do pozostaych. Kady z wymiarw rozwija wasn, w e w n t r z n dynamik niezalenie od pozostaych. Co, co na paszczynie psychicznej jest przyjemne i wesoe, nie jest automatycznie na paszczynie duchowej sensowne, waciwe i dobre. sensowne/suszne/dobre

x (b) przyjemne x (a) bezsensowne/bdne/ze

Rys. 3 Przeywania psychiczne iosobowe (duchowe) tworz rne wymiary. Ich zawartoci nie mog si przez to wymiesza to, co jest przyjemne, nie musi by waciwe (a); to, co sensowne, nie zawsze musi by przyjemne (b) (wg Frankla [w: 16])

nieprzyjemne

Psychiczne i duchowe przeycia znajduj si w rnych wymiarach. Zatem ich treci nie mog by ze sob mylone: to, co jest przyjemne, nie musi by waciwe (a); to, co sensowne, nie zawsze musi by przyjemne (b) (wg Frankla [w: 16]).

38

Alfried Lngle

Chory psychicznie orientuje si bardziej na to, co przyjemne (np. pozbycie si lku, odprenie), niezalenie od tego, czy jest to w danym momencie sensowne czy nie [8, 9]. Zdrowy psychicznie opowiada si po stronie sensownoci. Co moe by waciwe i sensowne, chocia rwnoczenie nieprzyjemne (np. rozwizywanie konfliktw). Ten schemat mona okreli jako zasad przyjemnoci i zasad rzeczywistoci analizy egzystencjalnej Egzystencjalna teoria motywacji Niezalenie od cielesnych i psychicznych si motywacyjnych, czowieka jako osob dotykaj cztery osobowo-egzystencjalne motywy podstawowe. Podczas gdy Frankl uwaa denie do odnalezienia sensu za najgbsz motywacj czowieka, wspczesna analiza egzystencjalna zwraca uwag dodatkowo na jeszcze trzy podstawowe siy motywy poprzedzajce motywacj sensu i najgbiej poruszajce czowieka. 1. Czowieka nurtuje podstawowe pytanie dotyczce egzystencji: Jestem tu ale czy mog (jako cay czowiek) tu by, czy mam tu swoje miejsce, ochron, oparcie? Odpowied na to pytanie przynosi dowiadczenie bycia (lub nie) akceptowanym przez innych. Dowiadczajc akceptacji, czowiek moe akceptowa innych. Akceptacja innych zakada pewno wasnej egzystencji. Gdy tej zabraknie musi zosta dopiero wywalczona. Zakcenia tej egzystencjalnej podstawy prowadz do powstania lkw oraz konstytuuj psychiczn cz schizofrenii. 2. Czowieka nurtuje podstawowe pytanie dotyczce ycia: yj ale czy ja lubi y, czy dowiadczam peni, zjednoczenia z innymi? Czy dany mi czas przeywam jako warto? Czowiek dowiadcza wartoci ycia przede wszystkim dziki wsparciu, bliskoci, mioci. Dowiadczajc tego, otwiera si na innych, staje si zdolnym do wychodzenia ku nim i wspierania ich. Moliwo wspierania kogo lub czego sprawia, e wasne ycie postrzegane jest jako warto. Ta podstawowa warto dana jest czowiekowi w wewntrznym dowiadczeniu w postaci przewiadczenia, e dobrze jest y. Poczucie podstawowej wartoci ycia jest warunkiem odczuwania wartoci w ogle. Braki w tym poczuciu prowadz psychopatologicznie do depresji. 3. Czowieka nurtuje podstawowe pytanie dotyczce jego samego: Jestem ale czy mam prawo by takim, jakim jestem, czy dowiadczam szacunku, uwagi, respektu, poczucia wasnej wartoci? Odpowied na te pytania wypywa z wczeniejszych dowiadcze bycia (lub nie) akceptowanym, uznawanym i traktowanym serio. Ponadto bierze si z sytuacji, w ktrych czowiek podejmuje odpowiedzialno za samego siebie. Takie dowiadczenia uatwiaj zwrotne uznawanie innych ludzi jako odrbnych. Braki na tej paszczynie mog wie do zaburze histrionicznych, oraz do najwaniejszych zaburze osobowoci. 4. Czowieka nurtuje pytanie o sens egzystencji [15, 16, 17, 18]. Jestem tutaj ale co powinno z tego wynika? Co mam dzi do zrobienia, eby moje ycie stanowio sensown cao? Czy uczestnicz w yciu wikszych wsplnot (a po religijne), w ktrych nie tylko o mnie chodzi? Po co yj? Czowiek dowiadcza sensu realizujc zadania i wartoci, przynalec do wikszych struktur, rozwijajc samego siebie, a take poprzez religi [19]. Te dowiadczenia uatwiaj mu bycie w zgodzie z wasnym wiatem i odnajdywanie w nim w kadej chwili ycia, indywidualnego sensu, moliwego do realizacji. Niedostatek

Analiza egzystencjalna

39

takich dowiadcze, jak opisane wyej, moe prowadzi do uzalenie. Dla egzystencjalnego procesu poszukiwania sensu, te trzy przedstawione powyej motywacje s podstawowe, podczas gdy danie chwili stanowi ich nastpstwo. Analiza egzystencjalna w praktyce Poniewa ycie zawsze toczy si w teraniejszoci, punktem wyjcia analizy egzystencjalnej jest aktualno. Jednak w centrum znajduje si przyszo, przyszy ksztat ycia. No future to znaczy: nie widzie adnej moliwoci dalszego ycia. Egzystencja zostaa zachwiana jak do tego doszo? Nierzadko wynika to z tego, e ciar przeszoci przesania teraniejszo. W takich przypadkach analiza egzystencjalna posuguje si metod biograficzn analiz fenomenologiczn oraz przepracowaniem nieprzezwycionych dotychczas bolesnych dowiadcze [20]. W przeciwiestwie do psychoanalizy nie jest to jednak archeologia (Freud) czy historycyzm, tylko analiza projekcyjna, czyli rozjanienie (zamiast systematycznego i pochaniajcego czas drenia przeszoci) tych obszarw, ktre w aktualnym okazuj si przeszkod. Przesze cierpienie jest przedmiotem zainteresowania analizy egzystencjalnej tylko w tym stopniu, w jakim wpywa ograniczajco na jako ycia. Cierpienie to nie jest jednak pojmowane tylko w kategoriach traumatycznych przey, dajcych si rozjani, ale take w kategoriach zakorzenionych od lat nastawie, prowadzcych do bolesnych zaniedba. Przeycia traumatyczne i znieksztacone nastawienia nie stanowi jednak jedynych przyczyn niespenionego ycia. Prawie zawsze okazuje si, e kto, kto szuka pomocy u innych liczc na to, e pokieruj jego yciem, nie do koca zdaje sobie spraw z wasnych zdolnoci i kompetencji. W tym wypadku w analizie egzystencjalnej chodzi o wspieranie osobistych zdolnoci czowieka, o jego uczucia (Czy mog si zda na uczucia), jego pragnienia (Jak mam rozpozna, czego chc), jego samoakceptacj i podejcie do siebie samego. Niektrym ludziom brakuje czego zupenie innego. Nie cierpi oni z powodu swojej przeszoci ani nieznajomoci swoich moliwoci. To, czego im brak, to odpowied na pytanie: po co?. Brak im celu wyyciu i w brak czyni ich chorymi. Wszystko staje si puste, wszystko jest dla nich bezsensowne. Oni maj wszystko, z czego mog y, ale nie maj niczego, dla czego mogliby y [por. 18, str. 34]. Spoeczestwo dobrobytu cierpi z powodu egzystencjalnej pustki [8, str. 10]. Ale take due utraty i kryzysy mog prowadzi do takiego momentu ycia. Tam, gdzie egzystencja jest upoledzona, na drodze analizy egzystencjalnej poszukuje si osobistej drogi ycia, dokada si stara o przezwycienie upoledzajcych przey traumatycznych oraz o odsonicie autentycznych odczu. O poszukiwanie nowych moliwoci sensownego ksztatowania ycia analiza egzystencjalna zabiega za pomoc logoterapii leczenia zaburze poprzez pomoc w odszukiwaniu sensu i jego realizacji. Logos oznacza w zwizku z logoterapi po prostu sens logoterapia jest zatem psychoterapi zorientowan na sens (Frankl). Logoterapi mona wic dzi pojmowa jako specjalny wycinek analizy egzystencjalnej, ktry szczeglnie przypad do serca Viktorowi Franklowi (po wojnie mwi on o koniecznoci lekarskiej troski o dusz) i ktry nastpnie

40

Alfried Lngle

szczeglnie rozwija. Sia logoterapii ley w udzielaniu pomocy w procesie przezwyciania cikich sytuacji yciowych, ktrych nie da si unikn (nieuleczalne choroby, utraty) [12, 16]. Oprcz tego logoterapia ma szczeglne znaczenie w profilaktyce, wychowaniu i pracy socjalnej. Krtko mwic, w analizie egzystencjalnej chodzi o odnalezienie ycia, w logoterapii o sensowne uksztatowanie ycia. Psychopatogeneza Analiza egzystencjalna ujmuje czowieka jako osob nierozerwalnie zwizan z naturaln sytuacj yciow, w jakiej si znajduje. Czowiek jest zrozumiay tylko poprzez swoje zalenoci i mona go w oglnoludzkim sensie wyleczy tylko w nawizaniu do jego midzyludzkich stosunkw i odniesie do wiata. W rozumieniu analizy egzystencjalnej choroba duszy powstaje w wyniku czciowej izolacji (zaburzenia dialogu i wymiany). Do tej izolacji dochodzi na skutek rozdrobnienia i przecenienia niektrych de czowieka (np. fiksacja na pragnieniu posiadania partnera bd dziecka). Sztuczne wic uwolnienie czowieka poprzez psychoterapi z jego yciowych powiza (np. poprzez jednostronn koncentracj na popdach, uczuciach, wyobraeniach, yczeniach, mylach) prowadzi, wedug analizy egzystencjalnej, do wypaczenia ludzkiej istoty. Przeciwko tego rodzaju redukcjonizmowi w psychoterapii [por. 12, str. 26] wystpia logoterapia. Frankl dy do rehumanizacji psychoterapii [por. 7, str. 242], czyli do ponownego wprowadzenia wymiaru egzystencjalnego. To oznacza, e w czowieku mona zobaczy wicej ni jego ciao i jego psychiczne (popdowe) siy. Jest on przede wszystkim osob, a wic kim zdolnym do decyzji, mioci i odpowiedzialnoci, i powinien odnosi si do swojego ycia jak do swego partnera. Dziki swojemu duchowemu wymiarowi jest w stanie wie dialog z tym, co w nim cielesne i co psychiczne (moe dystansowa si wobec siebie samego, zdolno ta nierzadko wyraana jest poprzez technik intencji paradoksalnej. A zatem, czowiek jako osoba moe wdawa si w rozmow ze swoim wiatem i odcisn na nim swj lad. Czowiek moe sta si egzystencj . Bycie osob i stawanie si egzystencj stanowi centraln tematyk analizy egzystencjalnej [2, 10, 11, 13, 21]. Patrzc z punktu widzenia teorii motywacji, czowiekowi nie chodzi tylko o seksualno, wadz, rwno, redukcj napicia. Pod tym wszystkim kryje si jego wasne denie. Czowiek najgbiej pragnie egzystencji: oparcia, zwizku, bycia sob, sensu [21] (por. egzystencjalne pojmowanie motywacji). Jeeli te denia s niezaspokojone, ycie staje si nudne, puste i pene rozczarowa. Poprzez takie ujmowanie teorii motywacji analiza egzystencjalna (logoterapia) wyrnia si wrd innych szk terapeutycznych jako ich przeduenie i pogbienie. Jej teoretyczne podstawy sigaj filozofii egzystencjalnej [3, 4, 13, 22, 23], przede wszystkim Maksa Schelera, zbliaj si take do pogldw Karla Jaspersa i dialogicznej antropologii Martina Bubera. Analiza egzystencjalna w praktyce: opis przypadku Czterdziestoletnia, samotna kobieta cierpi od lat na depresj. Pewnego dnia z pewnoci si zabij. Ten dzie jest ju niedaleki. Wszystko na nic. Rozmawiamy dugo o jej zwtpieniu. Uwag zwraca wszystko na nic. Kobieta jest przekonana, e tylko to ma sens, co jest poyteczne. Poyteczne dla kogo? Dla niej poyteczne jest to, co odpowiada jej wasnym wyobraeniom. Czy to oznacza ycie jako

Analiza egzystencjalna

41

usug? Ta myl trzyma i wspiera jej postaw yciow: ycie musi zechcie by takie, jakie ja je chc mie: w przeciwnym razie nie uczyni z nim nic. W swej zoci i uporze dotara w kocu do myli samobjczych. Czy taka postawa przedstawia gwat na yciu, niemono spotkania z yciem? Kt bowiem kocha to, co niszczy? Rozmawiamy o tym, e ycie nie nagina si do naszych wymaga, nie jest do naszych usug. W zasadzie to my jestemy dla ycia jestemy tu, aby wyj yciu naprzeciw, a nie po to, aby na nie czeka (przewrt egzystencjalny). Tkwi we mnie straszliwa zo, e ycie takie jest. Przecie ja si sama na ten wiat nie prosiam. To niebywae: jestem tutaj niepytana i nie mog nawet niczego oczekiwa. Walczymy o nowe nastawienie do ycia. Od dwudziestu lat kobieta stawia yciu warunki, aby moga je przyj: chce mie partnera. Wci czeka. I, oczywicie, chce mie dzieci. W tym czasie zapieka si we wasnej zoci. Po wielu latach rozczarowa poszukuje ukojenia w alkoholu i lekach uspokajajcych, a poniewa one take nie daj spokoju tskni do mierci. Analiza egzystencjalna stara si w wypadkach tak potnych umocnie najpierw o zrozumienie historii ycia i dowiadcze, ktre doprowadziy do takiej postawy yciowej. Korzystne jest zrozumienie przez t kobiet, dlaczego si taka staa. W jaki sposb mogaby zrezygnowa z tej postawy, z ktr tak cile jest powizana wiksza cz jej ycia i jej poraek? Wane w pracy biograficznej jest wydobycie jej prawdziwych de do sensownego ycia. To, e jej si nie do koca udao, nie jest spowodowane jej zawodnoci, moe by te rozumiane jako nieszczcie przyniesione przez los. Aby pacjentka zdobya si na konieczny yciowo dystans w stosunku do wasnych da, czsto pracuje si za pomoc paradoksu. Co by Pani zrobia, gdyby Pani od tej chwili wiedziaa, e Pani dania nigdy nie zostan spenione?. Czsto przychodzia mi do gowy dziwna myl: gdybym wiedziaa, e przez cae ycie mam by sama, mogabym wtedy lepiej y. Czasem zoszcz si na to, e ta ch jest we mnie tak silna. Z ociganiem i niepewnie pacjentka pozwala si naprowadzi na nowy sposb patrzenia na swj problem: bra swoje ycie takie, jakie jest. Dopiero potem mona si z nim sensownie obchodzi. Wyprbowujemy egzystencjalny sens ycia: wykorzysta jak najlepiej to, co jest nam dane. Czy chciaaby Pani dzi sprbowa swemu yciu powiedzie tak yciu wanie takiemu, jakie jest, i tym swoim tak niejako rozprawi si z tsknot za partnerem?. Wczeniej odwlekana decyzja, aby tylko na jeden dzie zrezygnowa z wszelkich mczyzn i wiadomie y sama dla siebie, pozwolia jej odetchn. Z jednego dnia wkrtce zrobiy si kolejne. Kobieta zacza odczuwa ten spokj, do ktrego dawno tsknia. Spokj ten nie zosta osignity poprzez wyparcie, ale poprzez ochron przed zagroeniem jej bezwarunkowymi yczeniami. Przez tak postaw udao jej si zwyciy ycie. W ten sposb, nowo osignity spokj ducha pozwoli jej na nowo y. Taki proces moe trwa miesicami, czasem w przypadku bardzo mocno zakorzenionych postaw nawet latami. Metoda i jej zastosowanie Postpowanie w analizie egzystencjalnej jest fenomenologiczne (tzn. kierowane wypowiedziami pacjenta, polegajce na zrozumieniu, nie wyjanianiu) i dialogowe (wprowadzanie pacjenta w aktywny kontakt z jego wiatem). Oprcz analizy egzystencjalnej, w

42

Alfried Lngle

psychoterapii znajduje zastosowanie take logoterapia; wana jest ona gwnie w poradnictwie i profilaktyce. Obie formy s uywane w indywidualnych rozmowach oraz (rzadziej) w grupach. Najczciej spotkania odbywaj si raz w tygodniu przez godzin. Terapeuci s tylko czasami pasywni. S partnerami w dialogu przekazuj celowo take wasne pojmowanie, wasne idee (na podstawie egzystencjalnego obrazu czowieka) i wasne wraenia. Do dyspozycji jest okoo tuzina specyficznych technik i metod, przy czym wana jest take otwarto na wykorzystywanie technik innych szk terapeutycznych. Sens i wartoci Jak mona znale sens? Zgodnie z pogldami wspczesnej analizy egzystencjalnej, czowiek moe naprawd swobodnie odnale sens sytuacji dopiero wtedy, gdy zostan spenione cztery podstawowe warunki egzystencjalne (patrz niej): kiedy czowiek moe przyj sytuacj kiedy jest poruszony jak wartoci: kiedy czego pragnie kiedy odczuwa wasne zachowanie jako swoje (sumienie) kiedy rozpoznaje zadaniowy charakter sytuacji (ten moment po to wanie jest).

Jeli te podstawowe warunki egzystencjalne nie s spenione, sens sytuacji polega na tym, aby najpierw popracowa nad warunkami penej egzystencji (przyjcie, dowiadczenie wartoci, pewno siebie). Sensem jest wtedy np.: poddanie si poczuciu zagroenia, czy niemonoci przyjcia danej sytuacji, lub widocznemu brakowi wartoci, ktry wci wysuwa si na pierwszy plan naszego ycia. Mona take rozway, dlaczego wci na nowo powstaje poczucie samotnoci i obcoci. Czowiek nie moe odczuwa swojego zachowania lub uczu jako sensowne, jeli nie s zaspokojone podstawowe egzystencjalne motywacje (co nie wyklucza, e dla innych lub w innej sytuacji dane zachowanie bd uczucie jest sensowne). Podsumowujc: czowiek odczuwa subiektywny bezsens, gdy przeywa bd czyni co, czego (1) nie moe przyj (np. rodki wychowawcze), (2) nie czuje si z tym zwizany (np. jakie zadanie), (3) czyni co, przy czym odczuwa, e nie jest to jego lub e nie moe za to odpowiada. Zachowanie bd odczuwanie moe by przy tym przyjemne, nie jest jednak przez jednostk przeywane jako sensowne. Frankl [9, str. 322] podkrela szczeglnie znaczenie wartoci odpowiadajcej 2. podstawowej motywacji dla znajdowania sensu: Speniamy sens bytu nasz byt wypeniamy sensem tylko wtedy, gdy urzeczywistniamy wartoci. To, co jest bezwartociowe, jest przez czowieka przeywane jako bezsensowne. Praktycznie mona powiedzie, e gwny ciar w odnajdywaniu sensu ley w odnalezieniu wartoci. Najnowsze pojmowanie motywacji jest takie samo jak stanowisko Frankla. Mona zatem pragmatycznie uj odnajdywanie sensu: y sensownie to znaczy czyni to, co jest odczuwane i znane jako wartociowe [12, str. 58 i nast., 2]. Co jest wartoci? W analizie egzystencjalnej warto [25, str. 22 i nast.] jest definiowana zgodnie z tradycj filozoficzn jako podstawa do wyrniania okrelonych zachowa spord innych. W dowiadczeniu wewntrznym wartoci dane s czowiekowi w postaci przeycia, o ktrym pisa Buber: do tego tskni serce. Wartoci maj apelujcy charakter, wzywajcy do tego, aby pj za nimi, ochrania je i realizowa. Sens danej sytuacji zasadza si w szczeglnym obchodzeniu si z wartociami. Powinno

Analiza egzystencjalna

43

powsta co nowego, wartociowego, a przynajmniej powinna zosta zachowana dotychczasowa warto. Frankl uj to w krtkiej formule: Sensem jest to make the best of it. Sens egzystencjalny daje si zdefiniowa jako najbardziej wartociowa moliwo w danej sytuacji. Tak wic to, czy ycie danego czowieka ma egzystencjalny sens, zaley tylko od niego samego. Oprcz sensu egzystencjalnego, mona take opisa sens ontologiczny, jako sens, ktry jest dany przez stwrc (religijny) bd istnieje sam w sobie (filozoficzno-ontologicznie). Sens ontologiczny nie wypywa z dziaa czowieka (jak to jest w przypadku sensu egzystencjalnego), lecz przynaley do danej rzeczy czy sytuacji. Logoterapia wyrnia wartoci (np.: wartoci oglne, wartoci indywidualne, wartoci osobowe) i dzieli je na trzy kategorie [12, str. 39 i nast.]. Kada sytuacja daje moliwo realizacji przynajmniej jednej kategorii wartoci, a przez to i znalezienia sensu: 1. Wartoci przeyciowe: poprzez przeywanie czego piknego, dobrego, przyjemnego, prawdziwego czowiek zyskuje to, co pene wartoci i znajduje dziki temu sens (np.: przeywanie muzyki, krajobrazu, spotkania drugiego czowieka, mioci). 2. Wartoci twrcze: poprzez stworzenie czego wartociowego, czowiek przekazuje wiatu warto i dziki temu przeywa swoje ycie jako majce sens (np.: praca zawodowa, prowadzenie domu, oddanie, powicenie wasnym przekonaniom). 3. Wartoci postawy zaangaowania: jeli np. przez chorob lub inne cierpienie stao si niemoliwe tworzenie bd przeywanie czego sensownego, pozostaje czowiekowi jeszcze ostatnia warto, mianowicie utrzymywanie podstawowego zaangaowania w ycie. Urzeczywistnia si ono w sposobie (jak) znoszenia i obchodzenia si z cierpieniem lub losem (np.: niemoliwy do zoperowania guz, utrata partnera). W stosunku do takiego losu najlepiej wida, jak czowiek podchodzi do wasnego ycia i do swojego wiata. W tym stosunku manifestuje si (niewiadoma) wiara czowieka, czy i jaki sens ma to wszystko. Tutaj pojawia si take problem odnajdywania sensu w religii. Psychologicznie rzecz ujmujc, kada warto pozostaje w zwizku z podstawow wartoci czowieka [25, str. 33 i nast.], ta za powstaje w czsto niewiadomym gbokim odczuciu, ktre czowiek ma wobec swojej egzystencji: Czy w zasadzie jest dobrze, e jestem? Czy lubi y? Kto na te pytania nie nosi w sobie pozytywnej odpowiedzi, jest ograniczony w odnajdywaniu wartoci, a przez to i sensu, yje wic tylko prowizorycznie. Przewrt egzystencjalny Aby znale egzystencjalny sens, naley przyj okrelon postaw wobec siebie samego i wobec wiata. Ta za zakada pewien dystans w stosunku do samego siebie, aby wiat mg wej wraz ze swoj wyjtkowoci w pole percepcji (otwarto na wiat). Sens, wedug Frankla, ley na zewntrz, w wiecie i nie moe by odnaleziony tylko za pomoc fantazji czy przyjemnoci, potrzebne jest powoywanie si na ten wiat [12, str. 72]. Odnajdywanie sensu wymaga przede wszystkim oddalenia si od swoich ycze i idei, aby dziki temu mc dostroi si lepiej do zewntrznej sytuacji. Sensem egzystencjalnym jest zatem ycie polegajce na otwarciu si na wiat, zamiast (bezwzgldnego) samourzeczywistniania si. Frankl [12, str. 72] tak to formuuje: [trzeba] ...nada pytaniu o sens ycia przewrt kopernikaski: to ycie stawia czowiekowi pytania. Czowiek sam nie ma adnych pyta, jest on raczej przez ycie zagadywanym, pytanym, jest kim, kto

44

Alfried Lngle

powinien yciu odpowiada, kto powinien by wzgldem ycia odpowiedzialnym. Jednak odpowiedzi dawane przez czowieka mog by tylko konkretnymi odpowiedziami dawanymi na konkretne pytania ycia. Odpowiedzialno istnienia polega na odpowiadaniu, poprzez sam egzystencj czowiek odpowiada na jej pytania. W takim zwrocie ku wiatu, w otwartoci na jego urzeczywistnianie si powstaje dialogowy charakter ludzkiej egzystencji. ycie egzystencjalne Taka egzystencjalna pozycja wyjciowa prowadzi take do rozrnienia pomidzy chcie a yczy sobie, wzgldnie pomidzy dziaaniem a reagowaniem. zapytywanie osoba x odpowiadanie
Rys. 4 Czowiek wchodzi wegzystencjalnie sensown wymian ze wiatem, jeli komunikuje si znim za pomoc dialogu

y sytuacja

Wskazania i przeciwwskazania Obszar, w ktrym mona wykorzysta analiz egzystencjaln, to, jak ju wczeniej wspomniano, nerwice, a take: poczucie zahamowania yciowego, poczucie saboci bd niepewnoci, psychozy, zaburzenia psychosomatyczne, zaburzenia seksualne, uzalenienia, zaburzenia osobowoci, poczucie bezsensu, kryzysy [8, 9, 10]. Wanym punktem logoterapii jest take profilaktyka i pedagogika. Przeciwwskazania odnosz si do metod analizy egzystencjalnej. Naley take zwrci uwag na niebezpieczestwo uycia danych metod bez dostosowania ich do diagnozy. I tak np. intencja paradoksalna jest niewskazana w przypadku myli samobjczych lub psychoz; praca biograficzna w przypadku duego obcienia sytuacyjnego moe prowadzi do przecienia pacjenta i moe nawet wywoa niebezpieczestwo popenienia samobjstwa. Ewaluacja terapii Istnieje okoo dziesiciu metod testowych dla specyficznej ewaluacji logoterapii i analizy egzystencjalnej. Niektre z tych narzdzi s nakierowane na teori [np. w: 26], inne powstay na podstawie danych empirycznych. Klasycznym sposobem badania skutecznoci metod fenomenologicznych jest studium przypadku. Do roku 1993 zostao zebranych 126 takich przypadkw. Oprcz tego w literaturze moemy znale 9 jakociowych studiw grupy, 16 studiw pojedynczej grupy i 7 analiz midzygrupowych, przy czym obecnie s prowadzone bardzo rozszerzone badania na ten temat. Okazao si, e rednio w trzech czwartych przypadkw osignito zadowalajc popraw przy rnym czasie trwania terapii (proste, relatywnie krtko trwajce

Analiza egzystencjalna

45

zaburzenia ok. 10 spotka, chroniczne neurozy ok. 30 spotka; cikie zaburzenia, jak zaburzenia osobowoci bd psychozy, wymagaj wieloletniej terapii). Oprcz tego istnieje okoo 100 publikacji na temat skutecznoci intencji paradoksalnej, obejmujcych zarwno studia przypadku, jak i badania grupowe, pokazujcych cay potencja tego rodzaju terapii [5]. Jej efektywno jest widoczna zwaszcza w porwnaniu z technikami terapii behawioralnej, w przypadkach specyficznych diagnoz. W prawie poowie przypadkw kombinacja technik terapii behawioralnej z intencj paradoksaln okazaa si bardziej skuteczna ni stosowanie tylko jednej techniki. Stan dzisiejszy i rozwj w przyszoci Frankl pozostawi ponad 400 artykuw i 31 ksiek, ktre zostay przetumaczone na 24 jzyki. Do roku 1995 przez Instytut W. Frankla zostao zebranych 131 ksiek innych autorw na temat logoterapii i analizy egzystencjalnej, zarejestrowanych zostao 151 dysertacji i prac dyplomowych oraz ponad 1300 artykuw [5]. Najwczeniejsze, jeszcze bardzo filozoficzne myli Frankla, zostay rozwinite w ostatnich 15 latach przede wszystkim przez Towarzystwo Wiedeskie (GLE-Wien). Na pierwszym miejscu naley tu wspomnie rozwj osobowej analizy egzystencjalnej. Dziki niej zosta w znaczcy sposb rozszerzony zasb metod psychoterapii opartej na analizie egzystencjalnej. Gboka, odkrywcza praca analizy egzystencjalnej jest dzi prowadzona w powizaniu z egzystencjaln motywacj, co przedstawia si jako bardzo efektywny sposb terapii. Obecnie prowadzone s badania nad terapi zaburze osobowoci, empiryczne badania nad jakoci, efektywnoci praktyki psychoterapeutycznej oraz ksztacenia, wydajnoci w placwkach stacjonarnych, jak rwnie nad stanem poziomu utraty sensu w spoeczestwie. Analiza egzystencjalna i logoterapia rozpowszechniy si ju na wszystkich kontynentach. S one wykadane zarwno na uniwersytetach, jak i w prywatnych instytucjach. Analiza egzystencjalna jest rozpowszechniona zwaszcza w Austrii i w kantonie Berno, i w obu krajach zostaa przez pastwo uznana za gwn metod psychoterapii. Niedawno zostaa powoana take midzynarodowa centralna organizacja psychoterapii opartej na analizie egzystencjalnej (ISEAP). Ksztacenie i centra ksztaceniowe Cakowity czas ksztacenia psychoterapeutycznego wynosi okoo szeciu lat i obejmuje teori, praktyk, dowiadczenie wasne oraz superwizj. Szczegowy plan wraz z wykazem omawianych tematw mona uzyska w sekretariacie Instytutu w Wiedniu. Centra ksztaceniowe znajduj si w: Berlinie, Hanowerze, Monachium, Bernie, Zurychu, Wiedniu, Innsbrucku oraz w Pradze, Temswarze i Moskwie. W niemieckim obszarze jzykowym funkcjonuj take centra skrconej formy ksztacenia (ok. 2-3 lat, ksztacenie poradniowe). Pimiennictwo
1. Frankl V. Zur geistigen Problematik der Psychoterapie. Zentralblatt der Psychoterapie 1938; 10: 33-45. 2. Frankl V. Logotherapie und Existenzanalyse. Texte aus sechs Jahrzehnten. Mchen: Quintessenz; 1994.

46

Alfried Lngle

3. Soucek W. Die Existenzanalyse Frankls, die drite Richtung der Wiener Psychotherapeutischenschule. Deutsche Medizinische Wochenschrift 1948; 73: 594. 4. Hofsttter PR. Psychologie. Frankfurt a. M. Fischer; 1957. 5. Lngle A. Viktor Frankl ein Portrt. Mnchen: Piper; 1998. 6. Titze M. Frankl und die Individualpsychologie. Anmerkungen zur Konvergenz zweier Wiener Schulen der Psychotherapie. W: Lngle A, red. Wege zum Sinn. Mnchen: Piper; 1985, s. 34-54. 7. Frankl V. ...trotzdem Ja zum Leben sagen. Frankfurt: dtv TB 10023; 1982. 8. Frankl V. Theorie und Therapie der Neurosen. Mnchen: Reinhardt; 1997. 9. Frankl V. Die Psychotherapie in der Praxis. Mnchen Piper; 1997. 10. Lngle A, Grtz A. Antrag fr die Anerkennung der Existenzanalyse als methodenspezifische Ausbildungsrichtung fr Psychotherapie. Niepublikowany skrypt dla Ministerstwa Zdrowia. Wien; 1993. 11. Stumm G, Wirth B, red. Psychotherapie. Schulen und Methoden. Eine Orientierungshilfe fr Theorie und Praxis. Wien: Falter Verlag; 1994. 12. Frankl V. rztliche Seelsorge. Frankfurt: Fischer; 1987. 13. Frankl V. Der leidende Mensch. Antropologische Grundlagen der Psychotherapie. Mnchen: Piper; 1990. 14. Lngle A, red. Entscheidung zum Sein. Viktor E. Frankls Logotherapie in der Praxis. Mnchen: Piper; 1988. 15. Frankl V. Der Mensch vor der Frage nach dem Sinn. Eine Auswahl aus dem Gesamtwerk. Mnchen: Piper; 1979.. 16. Frankl V. Das Leiden am sinnlosen Leben. Freiburg: Herder; 1983. 17. Frankl V. Der Wille zum Sinn. Ausgewhlte Vortrge ber Logotherapie. Mnchen: Piper; 1996. 18. Frankl V. Die Sinnfrage in der Psychotherapie. Mnchen: Piper; 1997. 19. Frankl V. Der unbewute Gott. Psychoterapie und Religion. Mnchen: Ksel; 1979. 20. Kolbe Ch, red. Biografie. Verstndnis und Methodik biografischer Arbeit in der Existenzanalyse. Wien: GLEVerlag; 1992. 21. Lngle A, Probst Ch, red. Schtig sein. Entestehung, Formen und Behandlung von Abhngigkeiten. Wien: Facultas Universitts Verlag; 1997. 22. Frankl V. Psychotherapy and existentialism. Selected papers on logotherapy. New York: Simon & Schuster; 1967. 23. Yalom ID. Existential psychotherapy. New York: Basic Books; 1980. 24. Lngle A. Sinnvoll leben. St. Plten: N Pressehaus; 1994. 25. Lngle A. Personale Existenzanalyse. W: Lngle A, red. Wertbegegnung. Phnomene und methodische Zugnge. Wien: GLE-Verlag; 1993, s. 133-160. 26. Lngle A, Orgler CH, Kundi M. Existenzskala. Gttingen: Hogrefe; [w druku]. Adres: Alfried Lngle M.D., Ph.D.International Association for Logotherapy and Existential Analysis (GLE-International, Vienna), A-1150 Vienna, Eduard Suess-Gasse 10, Austria, tel.: (+43-1-) 985 95 66 Fax: (+43-1-) 982 48 45, e-mail: gle@existenzanalyse.org, homepage: www.existential-analysis.org