( Zbigniew Staniek Uwarunkowania i wyznaczniki efektywnoci systemu instytucjonalnego Wspczesne gospodarowanie w coraz wikszym stopniu determinowane jest czynnikami

instytucjonalnymi. Czynniki te warunkuj zac owania spoecze!stwa jako cao"ci i poszczeglnyc jego cz"ci skadowyc . #ospodarka to strumie! transakcji przejawiajcyc si w r$nyc gospodarujcym rodzajac dziaalno"ci %produkcja& mamy do andel& konsumpcja'.(W ka$dym z odmiennym systemem spoecze!stwie czynienia

instytucjonalnym& w ktrym decydujce znaczenie maj wystpujce reguy gry i zac owa! oraz struktura wystpujcyc kosztw transakcyjnyc organizacji. )onieczno"* kontraktowania i wystpowanie s dwoma podstawowymi czynnikami tworzenia instytucji

ekonomicznyc .+ ,nstytucje te przyjmuj na og c arakter organizacji& regu i regulacji dziaalno"ci spoeczno-gospodarczej../owy$sze elementy stanowi trwae uwarunkowania dla powtarzalno"ci ludzkic zac owa! i wzajemnyc relacji midzy podmiotami& jednostkami i grupami spoecznymi.0 1eguy i regulacje ukierunkowuj zac owania podmiotw. 2aj one nie3ormalne %nakazy moralne& sposoby postpowania& religie& zwyczaje& sieci spoecznego wspdziaania itd.' i 3ormalne %normy prawne- w tym zwaszcza konstytucja& prawa wasno"ci& umowy& wysoko"* i c arakter podatkw itd.' odniesienia. 1eguy istniej niejako niezale$nie od konkretnego ksztatu struktury podmiotowej gospodarki& za" podmioty-organizacje powoywane s dla realizacji okre"lonyc interesw i obni$ania kosztw transakcyjnyc . ,c podstawowym zadaniem jest wspieranie rozwoju rynkw produktw jak i rynkw czynnikw produkcji oraz dookre"lenie 3unkcji pa!stwa. Skutecznie 3unkcjonujce rynki wymagaj okre"lonego adu gospodarczego. 4ak pisze 5. 6ogowski78Spontaniczny porzdek& czyli proces rynkowy rozwijajcy si w ramac danyc instytucji& w"rd ktryc podstawow rol odgrywa wolno"* oraz normy moralne& ma w sobie co" z twrczej ewolucji determinowanej przez indywidualn wiedz i indywidualne wybory jednostek..9: 6okonuje si to jednak zawsze w ramac konkretnyc i istorycznie zmiennyc
( +

; /or. 4.1.Commons7 Institutional Economics& 2acmillan& <ew =ork& (>.0. ; /or.2. ?aldassari& @./aganetto&A.S./ elps7 Institutions andEconomic Organizations inAdvanced Economies, The Governance Perspetive, SerBisio(>>C. . ; <ie nale$y uto$samia* z sob poj* 8instytucja9 i 8organizacja9. 6. <ort de3iniuje instytucje jako reguy gry& za" organizacje jako graczy D por. 2. ,wanek& 4. Wilkin7 Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Eniwersytet
Warszawski- Wydzia nauk Akonomicznyc & Warszawa (>>F& s. .+-.0.
0 :

; /or. S. /ejoBic 7 Economic Analysis o Institutions and !ystems, )luwer G./.& 6ordrec t& (>>:. ;/or. 5. 6ogowski7 "onkurencyjno#$ instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki glo%alnej& Implikacje dla sektora us'ug& 2onogra3ie i Hpracowania nr :I:& Warszawa& S#J& +II+& s.FF.

+ instytucji a nie w ramac 8abstrakcyjnyc i ponad czasowyc czy ponad terytorialnyc

rozwiza! modelowyc 9. Skuteczno"* porzdku rynkowego zale$y od ogranicze! zac owa!& ktre w pewnej cz"ci przyjmuj posta* endogenicznyc zasad moralnyc a w pewnej cz"ci mog by* odgrnie tworzone& np. poprzez normy konstytucyjne. K Ezyskane do"wiadczenia wskazuj& i$ proste kopiowanie rozwiza! instytucjonalnyc z krajw wy$ej rozwinityc nie przynosi po$danyc rezultatw& niekiedy sprzyja wrcz 8niee3ektywno"ci9. W praktyce trudno o uniwersalne instytucje gospodarki rynkowej. W gospodarce tej mamy do czynienia z r$nymi wariantami gospodarki rynkowej %np. wariant skandynawski& japo!ski& anglosaski itd.'. Warianty te gwnie r$nicuje system instytucjonalny. F /orwnawcze badania systemw ekonomicznyc wskazuj na niezbdne rozwizania instytucjonalne& zawsze dostosowane do kultury i do"wiadcze! danego spoecze!stwa. Wikszo"* nurtw ekonomii instytucjonalnej zakada brak czy ograniczono"* koncepcji uniwersalizacji instytucji gospodarki rynkowej. /roblemami instytucji zajmuje si wiele kierunkw teorii ekonomii. W tym opracowaniu siga si gwnie do dorobku nowej ekonomii instytucjonalnej . <owa ekonomia instytucjonalna w swym rozwoju wyodrbnia dwa oglne kierunki bada!& jeden rozwijajcy tradycyjny instytucjonalizm D nowy instytucjonalizm& drugi czcy podej"cie instytucjonalne z ekonomi neoklasyczn D neoklasyczna ekonomia instytucjonalna. C Gnaliza instytucjonalna wymaga zarwno uj* modelowyc jak i opisowo- istorycznyc . 2odele uzupeniane o czynniki instytucjonalne staj si mniej abstrakcyjne. Zac owania jednostek s wypadkow optymalizacyjnyc kalkulacji dotyczcyc realizacji 3unkcji celu %w warunkac ograniczonej racjonalno"ci' oraz postpowania opartego o przyswojone wzorce kulturowe i nabyte do"wiadczenia. /odej"cie optymalizacyjne nie jest jedynym czy rozstrzygajcym wyznacznikiem analiz. Hgraniczona racjonalno"* podmiotw i zac owania zwyczajowe maj decydujcy wpyw na podejmowane wybory i reguy wsppracy %zawieranie kontraktw' w kierunku 8lepszyc 9 rozwiza!. Za zale$no"ciami 3unkcjonalno-modelowymi 8kryj si9 r$nego rodzaju interesy ekonomiczne& podmioty uwikane w spoeczne zale$no"ci.

;/or. /or. 4. 2. ?uc anan& #. 5ullock7 The (alculus o (onsent& )ogical *oundations o (onstitutional +emocracy& 5 e EniBersity o3 2ic igan /ress& Gnn Grbor& (>>F F ;5worzy si dziedzina tzw. porwnawczej analizy instytucjonalnej %majca genez w pracac 1. CoaseLa' wykorzystujca metody analizy istorycznej i teorii gier D por. 2. Goki7 Toward a (omparative Institutional Analysis& 5 e 2,5 /ress& Cambridge& 2ass.& +II(. C ; /odzia ten nie aspiruje do jedynie mo$liwego. 2a on c arakter dyskusyjny z uwagi na brak jednoznaczno"ci w przyjmowanyc zao$eniac & braku precyzji w stosowanej metodologii jak i nieostro"ci w okre"laniu gwnego przedmiotu zainteresowa! poszczeglnyc nurtw nowej ekonomii instytucjonalnej. Szerzej na ten temat pisz w opracowaniu7 Instytucjonalne uwarunkowania spo'ecznego procesu gospodarowania,w./sp0'czesna ekonomia jako narz1dzie opisu polskiej gospodarki2, %adania statutowe nr345!53367534, S#J& Warszawa& +II0.

. 1elacje midzy ludMmi w spoecznym procesie gospodarowania przyjmuj c arakter wsppracy i kon3liktu jednocze"nie. Wi$e si z tym niezbdno"* istnienia instytucji dla rozwizywania problemw wsplnyc dla podmiotw gospodarczyc & grup spoecznyc i jednostek. 5u za" pojawia si problem koordynacji. Zbiorowe dziaanie wymaga pewnego konstruktywizmu instytucjonalnego ze strony pa!stwa. Z tego punktu widzenia ocenia si przydatno"* r$nyc instytucji& w tym zwaszcza pa!stwa jako instytucji-organizacji c ronicej spoecze!stwo przed zawodno"ciami i negatywnymi skutkami 3unkcjonowania rynku ,.market ailures2-. Z dziaalno"ci pa!stwa wi$ si jednak zjawiska .goverment ailures2. Wystpowanie tyc zjawisk sprzyja rozwojowi innyc instytucji typu sektor organizacji spoecznyc & sektor samorzdowy& organizacje ierarc iczne jak np. korporacje i inne du$e przedsibiorstwa& rozwj jednostek o mieszanyc 3ormac wasno"ci itp. /omidzy r$nymi instytucjami tworz si sieci zale$no"ci i wsppracy cec ujce si swoistego rodzaju wzgldn trwao"ci& co mo$na okre"li* terminem 8rwnowagi instytucjonalnej9. 1. wnowaga instytucjonalna 1ozwizania instytucjonalne cec uj dwie sprzeczne tendencje7 dynamika zmian i d!"enie do zac#owania istniej!cego status$%uo . )a$d instytucj c arakteryzuje jednocze"nie swoistego rodzaju 8cykl $ycia9& na og nie zsync ronizowany z cyklami $ycia innyc instytucji. /rzekroczenie 3azy dojrzao"ci podstawowyc instytucji sprzyja zmianom instytucjonalnym. 6odatkowo musz zaistnie* motywacje czy bodMce do zmian. 6oc odzi do tego zarwno pod wpywem d$e! jednostek jak i konkurencji zac odzcej midzy grupami i jednostkami na rynkac ekonomicznyc . W sytuacjac przeomowyc np. trans3ormacji ustrojowo-systemowej zmiany instytucjonalne wynikaj z woli politycznej opartej o przyzwolenie spoeczne %niezale$nie od sposobu jego rozumienia'. Zmianom tym przy"wieca d$enie do wzrostu skuteczno"ci i e3ektywno"ci podejmowanyc dziaa!& tak prywatnyc jak i wsplnyc . 5empo zmian tec niczno-tec nologicznyc jest w zasadniczym stopniu 3unkcj praw wasno"ci okre"lajcyc bodMce ekonomiczne. Z drugiej strony pewne instytucje c arakteryzuje wzgldna stabilno"* i c * trwania niezale$nie od zmian "rodowiska spoeczno-ekonomicznego i politycznego. 6aj o sobie zna* mec anizmy samoutrwalania instytucji %o pewnej inercji' skutecznie blokujce niezbdne zmiany. Ze stabilno"ci instytucji wi$e si wzajemne uwarunkowanie instytucji i umiejtno"ci dziaa! podmiotw. Struktury instytucjonalne okre"lane s zarwno decyzjami podjtymi w przeszo"ci jak i decyzjami dotyczcymi przyszo"ci przy istnieniu pewnyc mec anizmw oddolnej selekcji eliminujcyc instytucje trwale niee3ektywne. wnowaga instytucjonalna oznacza wzajemne dopasowywanie mec#anizmw selekcyjnyc# i procesw tworzenia nowyc#

0 instytucji. 2a tu tez znaczenie zjawisko zale$no"ci od "cie$ki rozwojowej % path dependencetj. uzale$nienia obecnyc instytucji od rozwiza! wcze"niejszyc . A3ektywny system instytucjonalny wymaga spjnego ukadu instytucji zwikszajcyc stopie! adaptacji systemu ekonomicznego jako cao"ci. Spjno"* ta stanowi podstawowy wyr$nik rwnowagi instytucjonalnej. /rzykadem braku tej rwnowagi mo$e by* asymetria siy oddziaywania organizacji pracodawcw i zwizkw zawodowyc w negocjacjac pacowo-cenowyc . proporcji midzy &stot! rwnowagi instytucjonalnej jest zac owanie wa"ciwyc

systemowym konstruktywizmem a oddolnymi zmianami o c arakterze spontanicznym& midzy adem instytucji 3ormalnyc i nie3ormalnyc & midzy s3er publiczn i prywatn w gospodarce i okre"leniem relacji pa!stwo - rynek& midzy sektorem publicznym i prywatnym& midzy s3er polityki i s3er gospodarki& midzy interesem publicznym a interesami czstkowymi jak te$ midzy wymogami skutecznego i sprawnego zarzdzania a systemem konsultacji spoecznyc . /rzejawem rwnowagi instytucjonalnej jest tak$e stabilno"* 3inansowa. 1elacje te np. wystpuj na zarwno w skali makroekonomicznej dziaajcego w jak i mikroekonomicznej instytucjonalnym. powi!zaniom' szczeblu przedsibiorstwa otoczeniu systemu

wnowaga instytucjonalna wyra"a si w takim zbiorze instytucji i ic# ktre pozwalaj! realizowa( podstawowe funkcje

instytucjonalnego' zapewniaj!c jego wzgldn! trwao(. 1wnowaga instytucjonalna sprzyja 3unkcjonowaniu systemu ekonomicznego niejako niezale$nie od jego oglnej e3ektywno"ci i poziomu rwnowagi gospodarczej. 1wnowaga instytucjonalna mo$e& zatem by* czynnikiem utrzymujcym wzgldn stabilno"* rozwiza! systemowyc & pomimo przejaww ic niee3ektywno"ci. /rzykadem mo$e by* 3unkcjonowanie gospodarki centralnie planowanej w warunkac niee3ektywnyc systemw narastajcego niedoboru. ,nnym przykadem mo$e by* tzw. instytucjonalnyc %mierzonyc np. wysokimi kosztami 8gospodarka wirtualna9 w 1osji okresu trans3ormacji. > ,stnienie przez du$szy czas transakcyjnymi' mo$e by* 3unkcjonalne wzgldem np. rwnowagi grup interesu& stanu "wiadomo"ci spoecznej czy braku znajomo"ci innowacji instytucjonalnyc . 4ednocze"nie rwnowaga instytucjonalna wyra$a si w stabilizacji dziaa! zrutynizowanyc i dziedziczeniu zac owa! sprawdzonyc w przeszo"ci.(I W ujciu modelowym wystpuje pojcie 8rwna! instytucjonalnyc 9& rozumianyc jako zale$no"ci wynikajce z tytuu istnienia instytucji 3ormalnyc %np. zapisy konstytucyjne' czy instytucji nie3ormalnyc
>

%np. zwyczaje'. Wyrazem tego mo$e by* mo$liwo"* pokrycia

(I

; /or. 2.Goki7 Toward a (omparative Institutional Analysis& 5 e 2,5 /ress& Cambridge-2ass.& @ondon&+II(. ; /or. 2. @issowska7 Instytucjonalne wymiary procesu trans ormacji w Polsce& Warszawa& S#J& +II0& s.(>.

: przyrostu wydatkw rzdowyc jedynie poprzez wzrost podatkw lub;i przyrost dugu

publicznego z jednoczesnym wykluczeniem mo$liwo"ci powikszania bazy monetarnej.(( Etrzymywanie dotyc czasowyc jak i tworzenie nowyc instytucji tworzy sie* powiza! midzy jednostkami i podmiotami powodujcyc zmiany w ruc u strumieni rzeczowyc i pieni$nyc . &nstytucje tworzone s! oddolnie w interesie grup i jednostek& c o* cz"* z nic jest wiadomie kreowana& zwaszcza w krajac modernizacji wdro$onyc odgrnej'. )onstruktywizm o ni$szym poziomie rozwoju %procesy tzw. instytucjonalny c arakteryzuje te$ kraje %gwnie regulacji prawnyc ' zostao

trans3ormacji& gdzie wiele instytucji 3ormalnyc

przez decyzje wadz centralnyc . Sam trans3ormacj mo$na okre"li* jako

odgrnie wdra$an zmian instytucjonaln& ktrej nie w peni odpowiaday oddolne potrzeby zmian instytucjonalnyc . /ojawiy si tak$e nowe potrzeby rozwiza! instytucjonalnyc zwizane z realizacj procesw trans3ormacji. 1wnowaga instytucjonalna wyra$a si wtedy w zac owaniu proporcji zmian narzucanyc odgrnie i zmian wyc odzcyc naprzeciw oczekiwaniom podmiotw gospodarczyc . )a$da re3orma czy istotna zmiana systemowa wymagaj nie tylko konsekwencji w jej wdra$aniu i siy politycznej podmiotw je wdra$ajcyc & co poparcia okre"lonyc grup i podmiotw %zgodno"* interesw czstkowyc z celami re3orm'. 1wnowaga instytucjonalna nie oznacza braku jakic kolwiek zmian w ukadzie interesw. Zmiany te wynikaj zarwno z oddolnej mobilizacji jednostek jak i odgrnym kreowaniem instytucji oraz bilansowaniem r$nyc interesw przez pa!stwo. (+ Hddolne zmiany kreowane s przez zmieniajc si struktur spoeczno-gospodarcz. Wynikaj tak$e ze zmian zac odzcyc na rynkac & tak po stronie popytu jak i poda$y %instytucje rynkowe'.(. 5u te$ nale$y postrzega* rol instytucji pozarzdowyc wspierajcyc rynki. Spontaniczne tworzenie instytucji wynika zarwno z realizacji interesw prywatnyc jak i c ci zaatwienia spraw publicznyc %instytucje spoeczne& pa!stwowe'. Wybory ekonomiczne dokonywane s w ramac istniejcyc instytucji& ktre same podlegaj staej ewolucji. 6otyczy to tak regu gry jak i zmian organizacyjnyc . 1wnowaga instytucjonalna zakada mo$liwo"* oddolnego %inicjatywy jednostek i podmiotw' jak i odgrnego %decyzje organw pa!stwa' tworzenia instytucji.
((

;/or. <.Gcocella7 8asady polityki gospodarczej. /arto#ci i metody analizy& Wydawnictwo <aukowe /W<& Warszawa& +II+& s.++0. (+ ;W. 2orawski pisze o tworzeniu rwnowagi midzy tymi dwoma sposobami tworzenia adu instytucjonalnego D por. W. 2orawski7 8miana instytucjonalna& !po'ecze9stwo& Gospodarka& Polityka & Wydaw. <aukowe /W<& Warszawa& (>>C& s.F:-FC. (. ; 5rudno mwi* o e3ektywnym dziaaniu rynku 3inansowego bez rozbudowanego systemu po"rednictwa 3inansowego i r$nego rodzaju instytucji %3undusze inwestycyjne& 3undusze emerytalne& banki itd.'. <iedorozwj tyc instytucji powoduje obni$anie e3ektywno"ci trans3erw praw wasno"ci poprzez prywatyzacj.

K 1wnowag instytucjonaln c arakteryzuj okrelone relacje i proces staego dopasowywania instytucji formalnyc# i nieformalnyc#. Wizi spoeczne tworzone s w ramac struktury systemu instytucjonalnego& gdzie przeplataj si instytucje 3ormalne i nie3ormalne. 5o przeplatanie si przybiera r$ne postacie np. s3ormalizowane instytucje ksztatuj wasne organizacje& a organizacje stopniowo tworz wasne instytucje. (0 /owstaje zo$ona sie* powiza! zarwno w postaci 3ormalnej %np. sieci stowarzysze!' i nie3ormalnej %np.sieci kontaktw towarzyskic '.Sieci stowarzysze! %w r$nyc 3ormac organizacyjnyc np. spdzielnie& ruc y konsumenckie& zwizki lokalne' tworz poziome struktury organizacji spoecznej. W ic ramac realizowane s cele wsplne danej spoeczno"ci w ramac oddolnej wsppracy i kooperacji jednostek w warunkac wzajemnego zau3ania. Sieci 3ormalnyc powiza! uatwiaj komunikacj spoeczn i wyrabiaj skonno"* do kompromisu& co stanowi przesank dla wypracowywania tre"ci interesu publicznego. 2og te$ temu su$y* sieci nie3ormalne. 4ak pisze C.?arnard7.. 8Hrganizacja nie3ormalna uatwia komunikacj& umacnia spoisto"* i su$y oc ronie godno"ci i poczucia wasnej warto"ci jednostki wobec dezintegrujcyc skutkw organizacji 3ormalnej..9(: Hrganizacje i normy nie3ormalne %kapita spoeczny' mo$e przybiera* nowe 3ormy& ktre s warunkiem zmian 3ormalnyc instytucji ekonomicznyc . )miany instytucji nieformalnyc# dokonuj si jednak wolniej ni" formalnyc#& co osabia skuteczno"* zmian instytucjonalnyc . 5o raczej instytucje nie3ormalne dostosowuj si do zmian w instytucjac oddziaywania tyc ostatnic 3ormalnyc & c o* skuteczno"* zgodno"ci z istniejcymi zale$y w du$ym stopniu od ic

wzorcami indywidualnymi i grupowymi. 5o c arakter struktur regulacyjnyc %np. rynki czy organizacje ierarc iczne' ksztatuje zwyczaje podmiotw gospodarczyc . Zwyczaje %zale$ne tak$e od tradycji kulturowyc ' i niepisane reguy postpowania jednostek mog by* stosowane w praktyce w mniej zr$nicowanyc spoecze!stwac . ,m silniejsza polaryzacja tym wiksze znaczenie norm i regu w postaci 3ormalnej. /odobnie skutkuje zwikszanie sporadycznyc kontaktw. <iekiedy te$ zwyczaje dominujce w praktyce spoecznogospodarczej ulegaj instytucjonalizacji 3ormalnej w postaci sankcji prawnyc . <iezbdnym warunkiem rwnowagi instytucjonalnej jest wewntrzna zgodno"* przepisw prawnyc & brak tej zgodno"ci stwarza pole dla praktyk typu rent seeking. Z drugiej strony& aby normy zewntrzne dobrze speniay 3unkcje regulacyjne powinny by* subiektywnie internalizowane przez jednostki i grupy. 4edynie wtedy przepisy prawa mog przeistoczy* si w bodMce i
(0

;/or. A.Hko!-Jorody!ska7 Instytucjonalne podej#cie w analizie proces0w spo'eczno:gospodarczych i politycznych w Polsce& Gkademia Akonomiczna im. )arola Gdamieckiego& )atowice& (>>K.s. .>+->0. (: ; /or. C.?arnard7 The *unctions o the E;ecutive & JarBard EniBersity /ress& (>.C& wyd. (:& Cambridge& (>K+& s.(++.

F motywacje dziaania poszczeglnyc podmiotw. Hbiektywne reguy 3unkcjonowania i

subiektywna percepcja praktyki gospodarczej nawzajem si warunkuj& co wymaga tworzenia wa"ciwej in3rastruktury instytucjonalnej np. rozwoju grup czy stowarzysze! o wysokim etosie zawodowym. 6la rwnowagi instytucjonalnej istotna jest sia powiza! instytucji 3ormalnyc . Zmiana jednej instytucji wymaga odpowiednic dostosowa! innyc & co wymaga czasu i ponoszenia okre"lonyc kosztw %gwnie kosztw przestrzegania norm 3ormalnyc i karania za ic pomijanie'. 2onitorowanie i karanie to domena instytucji pa!stwowyc jak i samorzdowyc . <ormy nie3ormalne %kierunkowo zgodne z 3ormalnymi' mog istotnie te koszty zmniejsza*. Warunkiem e3ektywnego 3unkcjonowania rynkw jest spjno"* systemu norm 3ormalnyc & kierunkowej zgodno"ci z nimi norm nie3ormalnyc wzgldna stabilno"* otoczenia instytucjonalnego. ,nnym wymiarem rwnowagi instytucjonalnej s sposoby czy metody rozwizywania sprzecznoci grup interesw w warunkac asymetrii in3ormacji& sytuacji monopolistycznyc czy c arakteru strategii postpowania podmiotw wyra$ajcyc dane interesy. (KSia oddziaywania grup interesu ksztatuje system instytucjonalny odbiegajcy od modelowyc warunkw e3ektywnego rynku. <owe instytucje mog by*& bowiem ksztatowane dla realizacji odcinkowyc interesw %w tym pozyskiwania doc odw rentowyc ' lub te$ grup i interesu publicznego. Wystpi* wtedy mo$e interesw grup sprzyjajcyc wzrostowi. W krtkim czasie silniejsze grupy interesu mog uzyskiwa* korzy"ci kosztem innyc zjawisko blokady grup interesu. Zjawisko to uwidacznia si w c ci uzyskania kontroli nad polityk rzdu przez liczne i odpowiednio zorganizowane grupy interesw w danym obszarze gospodarowania& w tym koalicje grup interesu. (F Sia dziaania tyc grup przejawia si w praktykac typu rent:seeking tj. osiganiu korzy"ci ekonomicznyc na rynku politycznym. /artycypacj w rencie zainteresowani s tak politycy jak i urzdnicy& za" konsumenci natra3iaj na wysokie koszty ic zorganizowania dla dziaa! przeciw aktywnemu poszukiwaniu renty. Szerzenie si zjawisk pogoni za rent oznacza brak rwnowagi midzy instytucjami wyra$ajcymi r$ne grupy interesw. 4ednostka uczestniczc w wielu instytucjac i podmiotac systemu organizacyjnego staje wobec kon3liktu interesw tyc instytucjiN wtedy te$ nabiera do"wiadcze! w uzyskiwaniu
(K

i skuteczne oraz

szybkie egzekwowanie prawa przez instytucje pa!stwowe. 1wnowaga instytucjonalna to

;Wedug 2. Gokiego rodzaj uzyskiwanej rwnowagi zale$y gwnie od7 ukadu interesw& stosowanyc gier strategicznyc i uwarunkowa! strukturalnyc D por. 2. Goki7 Toward a (omparative Institutional Analysis, op.cit. (F ;/or. G.S. 2cOarland7 Grupy interes0w i proces kszta'towania polityki< =r0d'a przeciwwagi si' w Ameryce, %w'& /'adza i spo'ecze9stwo< antologia tekst0w z zakresu socjologii polityki, %opr. 4. Szczupaczy!ski'& Warszawa& Wydaw. <aukowe Sc olar&(>>:&. s.(CF.

C korzy"ci dziki zawieranym kompromisom. Zdaniem 2. Hlsona przynale$no"* jednostek do danej grupy ma miejsce wtedy& gdy uzyskiwane korzy"ci osobiste s wiksze ni$ ponoszone nakady.(C 2a to zwaszcza miejsce w mniejszyc grupac . W wikszyc grupac istnieje wiksze pole dla wystpowania sytuacji 8jeMdMcw na gap9 % ree riders'. ,m wiksze s grupy& tym mniejszy jest udzia jednostek w korzy"ciac skupionyc & ni$ w grupac zorganizowania ic czstkowyc du$yc osiganyc przez zbiorowe dziaanie. 1ealizacja interesw grupowyc i jednostkowyc jest wiksza w grupac mayc i i rozproszonyc . Wa$ny jest tak$e sposb i stopie! dziaalno"ci gospodarczej. dziaalno"ci. 5ym te$ nale$y tumaczy* dominacj interesw

nad interesem publicznym w wielu obszarac

Zo$ono"* relacji dziaa! jednostkowyc i grupowyc uwidacznia si zwaszcza w kontek"cie de3iniowania tre"ci interesu publicznego. ,m wiksza nieokre"lono"* tego pojcia tym trudniej o rwnowag instytucjonaln. &nteres publiczny jest pojciem zo$onym& wielopaszczyznowym i obejmuje wiele aspektw wykraczajcyc poza aspekty czysto ekonomiczne. W ka$dym spoecze!stwie istnieje okre"lony stopie! zgodno"ci dotyczcy celw spoecznyc & co" w rodzaju 8zgody spoecznej9 czy 8idei regulatywnej9. /. 6asgupta okre"la to terminem 8dobrego spoecznego samopoczucia9 jednostekN to jednostki powinny odczuwa* korzy"ci z dziaa! zbiorowyc . (> Sposb rozumienia interesu publicznego ulega cigym zmianom na skutek wzajemnego oddziaywania grup spoecznyc & ktre wnosz odmienne warto"ci w sposobie okre"lania tego$ interesu. /rzydatna mo$e tu by* koncepcja powszec nej zgody ). Wicksella %odnoszona do decyzji 3iskalnyc '.+IZ interesem publicznym wi$e si wsplnota przekona! spoecznyc . /ojawia si tak$e zagadnienie identy3ikacji pre3erencji spoecznyc & jakie powinny by* w zwizku z 8interesem wsplnym9. /re3erencje te su$ 8oszacowaniu optymalno"ci %lub jej braku' alternatywnyc instytucji9 +( ,nteres publiczny "ci"le wi$e si z decyzjami politycznymiN jego realizacji sprzyja* te$ mog korzy"ci osigane dziki okre"lonym rozwizaniom instytucjonalnym& jak np. stabilno"* systemu negocjacji spoecznyc .. *re( pojciu +interes publiczny, nadaje pa-stwo w swym ukadzie instytucjonalnym. 5rzeba jednak pamita*& i$ ka$de dziaanie pa!stwa %instytucji tworzonej

(C

; /or. 2. Hlson7 The >ise and +ecline o ?ations< Economic Growth, !tag lation and !ocial >igidities, <ew JaBen& =ale EniBersity /ress& (>C+
(>

;/or. /. 6asgupta7 Economic Progress and the Idea o !ocial (apital, %in'7 !ocial (apital< A @ulti aceted Perspective,%red. /. 6asgupta& ,. Serageldin'& Was ington& 6.C.& World ?ank& (>>>& s.>-(I. +I ; /or. A ?ew Principle o Aust Ta;ation %in'7 (lassics in the Theory o Pu%lic *inance %red.7 1.G. 2usgraBe& G.5. /eacock'& @ondon& 2acmillan& (>:C. +( ; /or. <. Gcocella7 8asady polityki gospodarczej& op.cit.& s. +..

> przez spoecze!stwo' wywiera zr$nicowany wpyw na poszczeglne grupy spoeczne. ,m mniej zr$nicowana struktura spoeczna& tym wiksze szanse wsplnoty celw. Alementem rwnowagi instytucjonalnej jest rwnowaga r"nyc# grup interesu.++ 4edne grupy pragn zmian instytucjonalnyc %nie zawsze zgodnyc z interesem publicznym'& inne za" podtrzymuj dotyc czasowe rozwizania %niekoniecznie rozwizania przestarzae'. Padna z tyc grup nie jest w stanie w dugim okresie opanowa* na trwae o"rodkw wadzy grup mo$e su$y* grup o przeciwstawnej sile oddziaywania do grup dotyc czas pa!stwowej.+. /ewnemu zrwnowa$eniu siy oddziaywania jednyc wystpowanie innyc

uprzywilejowanyc . 2og te$ zosta* zorganizowane tzw. interesy potencjalne. +0 6la rwnowagi instytucjonalnej okresu trans3ormacji istotne jest wspieranie grup interesu& ktre postrzegaj rozwj gospodarki rynkowej jako drog realizacji wasnyc aspiracji. 4ednocze"nie istotna jest rwnowaga midzy wadz ustawodawcz& wykonawcz i sdownicz. Z niektryc bada! wynika& i$ mec anizmy tej rwnowagi mog prowadzi* do zbytniej stabilno"ci instytucji.+: Stabilno"* ta mo$e nie sprzyja* zac owaniu wa"ciwyc relacji i wielko"ci sektora publicznego oraz sektora prywatnego. 1elacje te w wikszo"ci krajw "wiata uksztatoway si w dugim procesie istorycznym& z uwzgldnieniem konkretnyc warunkw i tradycji. Sektor publiczny %w skali caej gospodarki' peni przy tym rol uzupeniajc i wspomagajc 3unkcjonowanie sektora prywatnego - nie s to sektory o c arakterze substytucyjnym& lecz raczej o c arakterze komplementarnym. W ka$dej gospodarce jest wzgldnie trwae miejsce dla sektora publicznego i inwestycji rzdowyc . ,nwestycje te mog wywoywa* zjawiska przycigania kapitau prywatnego np. inwestycje w dobra publiczne& in3rastruktur czy usugi zbli$one do monopolu naturalnego. ,nwestycje tego rodzaju zmniejszaj koszty dziaalno"ci gospodarczej dla 3irm sektora prywatnego. Zdaniem S.4.Arenburg wyco3anie pa!stwa z gospodarki w niektryc przypadkac mo$e przynie"* skutki odwrotne do oczekiwanyc . Hbni$ajc& bowiem e3ektywno"* inwestowania podmiotw sektora prywatnego przyczynia si do spadku dugookresowej stopy wzrostu gospodarczego.+K Z drugiej strony na styku sektora publicznego i prywatnego czsto maj
++ +.

; /or. 4.).#albrait 7 Ekonomia w perspektywie& "rytyka historyczna& /WA& Warszawa& (>>(& s. +>C-.(+. ; Szerzej pisz na ten temat 1. 6owse& 4. Jug es7 Pluralistyczny model polityki, %w'7 /'adza i polityka< wy%0r tekst0w ze wsp0'czesnej politologii zachodniej ,red . 2. Gnkwicz'& Warszawa7 Wydaw. 8,n /lus9&(>CC. +0 ; W socjologii polityki trwa spr midzy teori grup interesu a teori przeciwwagi si o mo$liwo"* wystpienia procesw spoecznyc obrazujcyc praktyk politycznej i ekonomicznej blokady grup interesu. Spr ten dotyczy tak$e skuteczno"ci wzajemnego rwnowa$enia si grup interesu. +: ; /or. 1.,slam&C.A.2ontenegro7 /hat +etermines the Buality o InstitutionsC, /olicy 1esearc & Working /aper+FK0& World ?ank& +II+. +K ; /or. S. 4.Arenburg7 )inking Pu%lic (apital to Economic Per ormance, Pu%lic (apital< The @issing )ink Detween Investment and Economic Growth& /ublic /olicy ?rie3 nr (0& 4erome @eBy Aconomic ,nstitute ?ard Colledge& Gnnandale-on-Jundson& (>>0.& cyt. za 5 )owalik7 /sp0'czesne systemy ekonomiczne& Powstawanie, ewolucja, kryzys,Wydaw. Wy$szej Szkoy /rzedsibiorczo"ci i Zarzdzania im. @eona )ami!skiego& Warszawa& +III

(I miejsce r$nego rodzaju przejawy przestpczo"ci gospodarczej. Wzrost tego rodzaju praktyk oznacza brak rwnowagi instytucjonalnej. 6la rwnowagi instytucjonalnej istotne jest tak$e dostosowanie typw i 3orm wasno"ci do rodzaju dziaalno"ci gospodarczej np. dobra prywatne i publiczne& sektory sieciowe i niesieciowe. 4ednym z wymiarw rwnowagi instytucjonalnej jest odpowiedM na pytanie7 ile rynku i ile pa-stwa w gospodarce. /a!stwo - traktowane jako system instytucji - wprowadza okre"lony ad czy porzdek spoeczno-gospodarczy i polityczny - stanowicy swoistego rodzaju 8dobro publiczne9. Szczegln rol ma pa!stwo w uruc amianiu tzw. 8pocztkowego pakietu9 instytucji 3ormalnyc & tworzenia pola dla dalszej ewolucji oddolnej instytucji. Zadaniami pa!stwa jest jednocze"nie kreowanie nowyc instytucji %tyc & ktre nie powstan samorzutnie' jak i stabilizowanie relacji midzy niektrymi instytucjami ju$ istniejcymi. .odstawowe znaczenie ma tu jako( rz!dzenia /governance0& w tym jako"* stanowionego i przestrzeganego prawa zgodnego z oglnymi zasadami legislacji. Wa$ne s rwnie$ skutki 3inansowe aktw prawnyc . 6obra legislacja wymaga silnego& %co nie znaczy du$ego' pa!stwa. <ale$y dostrzega* tak$e 3akt& i$ czstkowe 8nieracjonalno"ci ekonomiczne9%np. pomoc pa!stwa dla niektryc przedsibiorstw' stanowi niekiedy niezbdn cen zac owania spoeczno-politycznej rwnowagi w spoecze!stwie. 1ol pa!stwa jest tak$e przeciwdziaanie powstawaniu 8luk instytucjonalnyc 9& ktre mog zagospodarowywa* struktury gospodarki nie3ormalnej czy struktury przestpcze. 4ednym z warunkw napywu kapitau zagranicznego jest utrzymanie spokoju spoecznego. &stotnym elementem rwnowagi instytucjonalnej jest spoeczna akceptacja nierwnoci maj!tkowo$doc#odowyc#. 1znacza to' i" zr"nicowanie maj!tkowo$ doc#odowe jest nie tylko efektem dziaania mec#anizmw rynkowyc#' lecz rwnie" instrumentem polityki gospodarczej pa-stwa. /a!stwo wykorzystujc narzdzia polityki 3iskalnej i doc odowej mo$e przyczynia* si do racjonalizacji r$nic majtkowodoc odowyc . Zdaniem 5.)owalika78pa!stwowe wydatki na cele spoeczne do pewnej granicy sprzyjay wzrostowi gospodarczemu.Q +F /o przekroczeniu tej granicy wydatki na te cele staj si zbytnim obci$eniem gospodarki& co spowalnia procesy wzrostowe i zmusza do zmian w polityce podziau i dokonywaniu przewarto"ciowa! w polityce spoecznej. /ojawia si potrzeba zmian w strukturze wydatkw rzdowyc . <astpuje zjawisko reorientacji pa!stwa opieku!czego. 6aje o sobie zna* kryzys zau3ania do pa!stwa i jego instytucji opieku!czyc & wsparty lobbingiem grup zainteresowanyc
+F

powszec n deregulacj.

; /or. 5.)owalik7 /sp0'czesne systemy ekonomiczne& Powstawanie, ewolucja, kryzys & Wydawnictwo Wy$szej Szkoy /rzedsibiorczo"ci i Zarzdzania im. @eona )oMmi!skiego& Warszawa& +III& s.++.

(( /rzewarto"ciowania te dodatkowo uzasadniay zmiany zac odzce w strukturze spoecznej. /odobnie jest z proporcjami w zakresie regulacja 2 deregulacja. /rzeregulowana gospodarka jest mniej e3ektywna i podatna na zjawiska korupcyjne. Wpyw na zakres regulacji i deregulacji wywiera rynek usug regulacyjnyc
+C

1ynek usug regulacyjnyc powstaje jako

wyraz oczekiwa! r$nyc grup interesu& szczeglnie producentw& nie jest za" wynikiem niedoskonao"ci rynku %niedoskonao"ci te zwikszaj jedynie mo$liwo"* regulacji'. /roducenci w zamian za poparcie wyborcze $daj od politykw regulacji jako rekompensaty poniesionyc wydatkw. Z uwagi na asymetri in3ormacji du$ rol odgrywaj tak$e urzdnicy pa!stwowi& majcy wasne interesy na tym rynku. Hgraniczaniu siy oddziaywania grup interesu mo$e su$y* rozwj korpusu pracownikw su$by cywilnej. Cec naturaln systemw gospodarczyc jest ic zmienno"*. /odkre"la si tu rol czynnikw politycznyc i zwi!zkw gospodarka 2 polityka. Zwizki te wyznaczaj zakres wolno"ci gospodarczej i mo$liwo"ci realnego wpywu wyborcw na polityk gospodarcz. Zgodnie z teori wyboru publicznego politycy raczej dbaj o szans reelekcji i bycia u wadzy& ni$ o promowanie interesu publicznego. Zaburzenia w gospodarce stale s wywoywane przez oportunistyczne zac owania politykw %zwaszcza aktualnie rzdzcyc ' oraz sprzeczno"ci interesw r$nyc grup i organizacji wystpujcyc w spoecze!stwie. W. <ord aus podkre"la 3akt oportunistycznyc zac owa! politykw niezale$nie od opcji politycznej oraz ic zo$onyc relacji z urzdnikami. /olityczny cykl koniunkturalny %wedug W. <ord ausa' wynika z c ci realizacji wasnyc pre3erencji politykw tj. maksymalizacji gosw wyborczyc . #osy te w przybli$eniu ujawniaj pre3erencje spoeczne. Wyniki gosowa! zale$ w du$ym stopniu od sytuacji gospodarczej. /olitycy d$c do reelekcji podejmuj decyzje& ktre sprzyjaj wa aniom cyklicznym. +> Z kolei G. Glesina.I zwraca uwag na rol r$nic programowyc partii politycznyc walczcyc o wadz w ramac systemu demokracji parlamentarnej np. partii lewicowyc optujcyc za walk z bezrobociem i partii prawicowyc za ograniczaniem in3lacji. 2a to wiksze uzasadnienie w krajac o trwale uksztatowanym systemie politycznym i przy wzgldnej trwao"ci ekip rzdowyc . ,stnienie rzdw koalicyjnyc %przy proporcjonalnej ordynacji wyborczej'& c o* zmniejsza
+C

; W ramac ekonomicznej teorii regulacji wyr$ni* nale$y tzw. dwie szkoy7 szko z C icago %#. ?ecker& 1. /osner& #. Stigler i inni' oraz szko z Rirginii %4. ?uc anan& #. 5ullock& 1. 5ollison'. /ierwsza ze szk opisuje mec anizmy regulacji& druga za" zwraca uwag gwnie na korzy"ci i koszty regulacji. Szkoa z Rirginii jest te$ uwa$ana za kontynuatorw teorii pogoni za rent D por. 4. 1czka7 +laczego pa9stwo reguluje rynki:pozytywne teorie regulacji ekonomicznej& Akonomista& +II+& nr ..
+> .I

; /or. <. Gcocella7 8asady polityki gospodarczej& op. cit.& s.+0:-+0C. ; /or. G. Glesina7 Politics and Dusiness (ycles in Industrial +emocracies & QAconomic /olicy9& Gpril&(>C>N G. Glesina& <. 1oubini& #.J.Co en7 Political (ycles and the @acroeconomy< Theory and Evidence, 2,5 /ress& Cambridge& 2G& (>>F.

(+ r$nice w pogldac politycznyc & mo$e ogranicza* wyrazisto"* polityki gospodarczej D

zwaszcza polityki 3iskalnej. .odkrela si jednoczenie znaczenie niezale"noci banku centralnego oraz spoecznej kontroli polityki fiskalnej' %co zostao zaakceptowane przez ekonomi gwnego nurtu'. Eniezale$nienie bankw centralnyc od presji politycznej mo$e zmniejszy* skal wa a! wielko"ci realnyc i pieni$nyc . W wielu krajac wprowadzono konstytucyjn gwarancj niezale$no"ci banku centralnego. <ie niweluje to wpywu politykw na polityk monetarn& co odbywa si np. poprzez system wyboru wadz monetarnyc . 4eszcze trudniej o to w polityce 3iskalnej D propozycje powoania np. odpowiednic rad polityki 3iskalnej pozostaj teoretycznym postulatem. Skuteczno"* polityki 3iskalnej i monetarnej zale$y w du$ym stopniu od instytucjonalnyc# uwarunkowa- stabilnoci finansowej & bdcej wyrazem rwnowagi instytucjonalnej..( Stabilno"ci tej mo$e su$y* wiksze wykorzystanie w praktyce stayc regu w polityce 3iskalnej i monetarnej %jak np. regua 5aylora czy konstytucyjny puap zadu$enia publicznego'. 1eguy te& o c arakterze innowacji instytucjonalnej& ograniczaj uznaniowo"* i polityczn zmienno"* celw. 2og te$ jednak ogranicza* elastyczno"* reagowania na nieoczekiwane szoki poda$owe i popytowe. Zakres ic stosowania zale$y od zgodno"ci c arakteru regu z dominujcym w spoecze!stwie systemem warto"ci. Zarwno niezale$no"* banku centralnego %instytucja 3ormalna' jak i oportunistyczne zac owania podmiotw %instytucja nie3ormalna' sprzyjaj odc odzeniu od polityki dyskrecjonalnej w s3erze 3iskalnej& monetarnej czy doc odowej. Stosowanie regu ogranicza oportunizm zac owa! podmiotw& ogranicza praktyki typu rent seeking, zmniejsza uznaniowo"* w decyzjac & ogranicza krtkookresowe wpywy politykw i zapewnia wiksz przejrzysto"* prowadzonej polityki..+ /olityka dyskrecjonalna skraca oryzont czasowy podejmowanyc decyzji i niejako z natury pre3eruje walk z bezrobociem kosztem wikszej in3lacji. Z kolei sztywne stosowanie regu prowadzi do braku niezbdnej elastyczno"ci w polityce& co mo$e mie* negatywne konsekwencje. Warunkiem utrzymywania rwnowagi instytucjonalnej jest 3unkcjonowanie systemu negocjacji spoecznyc#...<egocjacje spoeczne polegaj na wsplnym uzgodnieniu decyzji. /artnerzy - strony negocjacji przed przystpieniem do wa"ciwyc negocjacji 3ormuuj swoje oczekiwania zwizane z poziomem oczekiwanyc korzy"ci. /oziomy te przyjmuj warto"ci

.(

;/or. H.Szczepa!ska& /.Sotomska-)rzyszto3ik& 2. /awliszyn& G. /awlikowski7 Instytucjonalne uwarunkowania sta%ilno#ci inansowej na przyk'adzie wy%ranych kraj0w& 2ateriay i Studia <?/& nr (F.& +II0. .+ ; W teorii ekonomii najbardziej znane s dwie reguy7 regua Oriedmana i regua 5aylora. .. ; /or. 1. ?. Oreeman7 The )arge /el are !tate as a !ystem& Gmerican Aconomic 1eBiew& t.C:& (>>:.

(. najwy$sze %poziom aspiracji' i warto"ci najni$sze %poziom rezerwacji'. .0 5worzy to pole mo$liwyc przetargw midzy stronami negocjacji. <egocjacje przy zao$eniu rwno"ci oraz braku asymetrii in3ormacyjnej podmiotw w nic uczestniczcyc prowadz do osigania kompromisw pomidzy poziomami aspiracji i rezerwacji. /rzeamywanie asymetrii in3ormacyjnej le$y w interesie publicznym. 6ostp do in3ormacji jest warunkiem sprawnego przebiegu negocjacji i uczestnictwa w nic wikszej liczby podmiotw& pozwala tak$e na rzeczywist kontrol obywateli nad r$nego rodzaju instytucjami& w tym instytucjami rzdowymi. Szczeglnie istotne jest& aby ka$dy z podmiotw negocjacji mia zapewniony zbli$ony dostp do in3ormacji. 5o za" wymaga ponoszenia kosztw transakcyjnyc %kosztw negocjacji spoecznyc '. )oszty negocjacji spoecznyc mog okaza* si wysokie& niekiedy niewspmierne do uzyskiwanyc korzy"ci. Stworzenie e3ektywnyc mec anizmw i instytucji systemu negocjacji spoecznyc nale$y do jednyc z podstawowyc zada! pa!stwa. <iedostatek mec anizmw negocjacji interesw grupowyc powoduje to& i$ interesy grupowe s czsto realizowane obok struktur instytucjonalnyc pa!stwa. wnowaga instytucjonalna ma r$ne wymiary i poziomy. <a poziomie mikroekonomicznym dotyczy rwnowagi midzy interesami wszystkic podmiotw zwizanyc z dziaalno"ci danego przedsibiorstwa& tak akcjonariuszy jak i interesariuszy. Su$ temu systemy corporate governance. W szerszym wymiarze instytucje systemu nadzoru korporacyjnego zapewniaj spjno"* tzw. instytucji po"redniczcyc na rynkac produktw& rynkac czynnikw produkcji oraz rynku po"rednictwa 3inansowego. Spjno"* rozwiza! wymaga komplementarno"ci instytucji. (orporate governance to system powiza! danego podmiotu z jednostkami otoczenia zewntrznego %na rynku jak i poza rynkiem' oraz spoeczna organizacja przedsibiorstwa. )onkretny system corporate governance zale$y od7 rozwiza! prawno-regulacyjnyc & struktur praw wasno"ci& rodzaju i zasad nadzoru wa"cicielskiego oraz presji spoecznej..: wnowaga instytucjonalna generalnie mo"e' /c#o( nie musi0 su"y( zwikszaniu efektywnoci systemu instytucjonalnego. A3ektywno"* rozwiza! instytucjonalnyc zale$y przy tym nie tylko od jako"ci poszczeglnyc instytucji& lecz rwnie$ od ic wzajemnego dopasowania i wspdziaania& D czyli gwnyc przejaww rwnowagi instytucjonalnej. instytucji w 4ednocze"nie c odzi o relatywnie wy$sz konkurencyjno"* istniejcyc

porwnaniu z instytucjami potencjalnymi D mo$liwymi do wprowadzenia w danym miejscu i

.0

; /or. 5. Szapiro7 +ecyzje& Proces decyzyjny, %w'7 Encyklopedia Diznesu&t.(& Warszawa& Oundacja 8,nnowacja9 (>>:& s.(C.-(CF. .: ; /or. 5. Cannon7 (orporate >esponsi%ility& A Te;t%ook on Dusiness Ethics, Governance, Environment< >olesand >esposi%ilities& /itman /ublis ing& @ondon& (>>0.

(0 czasie. )onkurencyjno"* instytucjonalna gospodarki %mierzona w sposb relatywny' jest wynikiem wzajemnyc sprz$e! zwrotnyc zac odzcyc midzy rzdami& przedsibiorstwami& instytucjami %w tym instytucjonalizacji rynkw' i ogln sprawno"ci organizacyjn %np. tworzenie sieci wspzale$nyc instytucji'. .KSprz$enia te i sieci stanowi za" elementy rwnowagi instytucjonalnej. 1wnowaga ta pozwala na procesy adaptacyjnego uczenia podmiotw& ktre poszukuj rozwiza! instytucjonalnyc lepszyc ni$ istniejce. 2a to szczeglne znaczenie dla e3ektywnego przepywu czynnikw produkcji i ukierunkowywania ic alokacji. 1ozwizania instytucjonalne maj du$y wpyw na lokaty kapitaowe& tworzenie miejsc pracy czy poziom uzyskiwanyc doc odw. /oszczeglne rzdy promujc okre"lone rozwizania instytucjonalne 8rywalizuj midzy sob9 dbajc o wy$sz e3ektywno"* gospodarowania w skali mikro& mezo i makro. Syntetycznie znajduje to wyraz w zdolno"ci gospodarki do wzrostu i rozwoju gospodarczego. @epsze instytucje zwikszaj tak$e skuteczno"* podmiotw gospodarczyc w realizacji celw gospodarowania& pozwalaj na szybsz i peniejsz adaptacj do zmiennyc warunkw gospodarowania. 1wnowaga instytucjonalna mo$e by* te$ wyra$ona w postaci 83unkcji porzdku instytucjonalnego jako strukturalnej granicy mo$liwo"ci produkcyjnyc 9 .F& ktra mo$e& lecz nie musi pokrywa* si z krzyw trans3ormacji. 5. Aggertsson odlego"* midzy tymi krzywymi opisuje jako modelowy sposb wyra$enia niee3ektywno"ci struktur instytucjonalnyc ..C ,m bli$ej siebie znajduj si te krzywe& tym bardziej istniejce powizania w ramac systemu instytucjonalnego su$ lepszemu wykorzystaniu czynnikw produkcji. Sprzyja temu dookre"lanie praw wasno"ci. /rawa te %w sensie ic alokacji' z jednej strony stanowi przejaw rwnowagi instytucjonalnej w postaci zac owania optymalnyc proporcji sektorw wasno"ci& z drugiej za" s warunkiem koniecznym& %c o* niewystarczajcym' e3ektywno"ci caego systemu instytucji D poprzez bodMce i motywacje podmiotw wasno"ci. Zbyt du$y udzia sektora publicznego& %co zmienia c arakter rwnowagi instytucjonalnej' wpywa na relacje cen wzgldnyc i rzutuje na e3ektywno"* alokacji zasobw. Z udziaem tym wi$e si wzrost podatkw wpywajcy na dalsze zmiany wzgldnyc cen& ksztatowanie poda$y czy zmiany w poziomie stp procentowyc . Wzrost podatkw sprzyja tak$e rozwojowi gospodarki nie3ormalnej& bdcej z kolei wyrazem
.K .F

; /or. 5. 6ogowski7 "onkurencyjno#$ instytucjonalna i systemowa, op.cit.& s.C+-C:. ; /or. Z. Jockuba7 ?owa ekonomia instytucjonalna E czy zdominuje nasze my#lenie o rozpoczynajFcym si1 stuleciuC, ,w-< (zy ekonomia nadFGa za wyja#nianiem rzeczywisto#ciC %red. G.Wojtyna'& R,, )ongres ekonomistw /olskic & 6om Wydawniczy ?ellona& Warszawa& +II(& s.0:. Gutor omawiajc koncepcj 8porzdku ekonomicznego9 porwnuje j do koncepcji uporzdkowanego zbioru instytucji& czyli 8matrycy instytucjonalnej9 6. <ort a. 2atryca ta elastycznie dostosowuje si do zmian tec nologicznyc & demogra3icznyc & kulturowyc i szokw systemowyc . .C ; /or. 5. Aggertsson7 Economic Dehavior and Institutions& Cambridge& Cambridge EniBersity /ress& (>>I.

(: niedostosowa! instytucjonalnyc w gospodarce. ,nstytucje gospodarki nie3ormalnej s jednak 3unkcjonalne wzgldem niektryc grup interesu. 6ziaalno"* w gospodarce ukrytej pociga za sob wzrost kosztw transakcyjnyc & ktre to koszty stanowi gwny wyznacznik e3ektywno"ci systemu instytucjonalnego. Zac owanie wszystkic przejaww rwnowagi instytucjonalnej pozwala na uzyskanie optymalnej relacji sektora publicznego i prywatnego. A3ektywno"* instytucji bdzie si wtedy np. wyra$aa w uzyskaniu wikszyc korzy"ci %lub;i mniejszyc niekorzy"ci' z danego sektora publicznego D mierzonego udziaem wydatkw w /)? lub udziaem inwestycji publicznyc ..> 3. .odstawy efektywnoci systemu instytucjonalnego W ekonomii gwnego nurtu odc odzi si stopniowo od zao$enia o neutralno"ci alokacyjnej sytemu instytucji %w tym praw wasno"ci' i decydujcej roli mec anizmu cenowo-pacowego. Zac owania podmiotw nie s takie same w r$nyc rwnie istotna jak kwestia optymalnej alokacji zasobw. W teorii ekonomii wystpuj tak$e r$ne okre"lenia 8e3ektywno"ci9 jak np. e3ektywno"* alokacyjna /areto& e3ektywno"* S %@eibenstein'& e3ektywno"* innowacyjna %Sc umpeter' czy e3ektywno"* adaptacyjna.0I A3ektywno"* alokacyjna uzyskaa dominujc pozycj w teorii ekonomii& co z kolei wi$e si z dominacj problemw alokacji i racjonalno"ci wyborw ekonomicznyc . /omijano przy tym wpyw struktur instytucjonalnyc i spoecznyc na wybory alokacyjne. )westie wymiany i koordynacji stanowiy swoistego rodzaju 8reszt9 rozwa$a! ekonomicznyc .0( W praktyce gospodarczej tymczasem coraz wikszego znaczenia nabieray zagadnienia wpywu 3ormalnyc i nie3ormalnyc regu gospodarowania na osigane przez gospodark rezultaty. W ekonomii instytucjonalnej to adaptacja staje si podstawowym mec anizmem ekonomicznym %nie za" optymalna alokacja zasobw w ujciu neoklasycznym'& bdc jednocze"nie wyrazem d$enia przedsibiorstw do e3ektywno"ci rozumianej jako unikanie strat. Gdaptacja rozpatrywana jest gwnie w kontek"cie e3ektywnej realizacji zawieranyc transakcji. 4fektywno( adaptacyjna oznacza zdolno"* systemow instytucji do dostosowywania si do zmieniajcego si otoczenia i rozwizywania problemw.0+ Zdolno"* ta zale$y od trwayc cec struktury rzeczowej i instytucjonalnej.
.>

ukadac

instytucjonalno-organizacyjnyc . )westia 3unkcjonowania podmiotw gospodarki staje si

; 6o korzy"ci zaliczy* np. mo$na7 zmniejszenie niepewno"ci& sprzyjanie dodatnim e3ektom zewntrznym postpu tec nicznego& zmniejszanie nadmiernyc r$nic doc odowyc & zwikszanie zasobw kapitau ludzkiego i spoecznego& stabilizowanie gospodarki. <iekorzy"ci za" to7 obni$anie prywatnyc oszczdno"ci& zwikszenie kosztw administracji& ograniczanie swobody wyboru konsumenta& rozwj sektora nie3ormalnego itd. 0I ;Wedug <. Gcocelli e3ektywno"* innowacyjna i adaptacyjna stanowi cz"* skadow szerszej e3ektywno"ci dynamicznej D por. <.Gcocella7 8asady polityki gospodarczej, op.cit.& s.((F. 0( ; )westie te szeroko omawia Z. Jockuba7 ?owa ekonomia instytucjonalna&& op. cit.& s..>-:K. 0+ ; /or. G. Glc ian7 Hncertainty, Evolution and Economic Theory& 84ournal o3 /olitical Aconomy9& t.KC& (>:I.

(K /olega ona na szybkim reagowaniu na wszelkie zakcenia i zmiany& komparatywnyc ocenac instytucjonalnyc & ekonomizowaniu kontraktw itp. /odstawowym wyznacznikiem e3ektywno"ci adaptacyjnej jest wdra$anie instytucji zmniejszajcyc koszty transakcyjne przy spenieniu szeregu warunkw ograniczajcyc jak np. potrzeba niezbdnyc in3ormacji& poziom kapitau spoecznego czy tworzenie instytucji dla koordynacji dziaa! gospodarczyc itd. 2iar e3ektywno"ci stosowanyc rozwiza! instytucjonalnyc jest zdolno"* do adaptacji nowyc zjawisk np. postpu tec nicznego czy rozpowszec niania wiedzy. Skonno"* do innowacji wynika z bodMcw kreowanyc przez okre"lone podmiotw gospodarczyc

rozwizania instytucjonalne. A3ektywno"ci adaptacyjnej su$y wdra$anie zasad selekcji niee3ektywnyc organizacji jak i systemw motywacyjnyc dla innowacji instytucjonalnyc %np. reguy polityki monetarnej'. Gdaptacja rynkowa mo$e by* mniej e3ektywna od adaptacji administracyjnej w sytuacji jednoczesnego wystpienia7 wyspecjalizowanyc aktyww i ograniczonej racjonalno"ci zac owa! podmiotw.0. Hgraniczono"* zdolno"ci racjonalnego gospodarowania wynika z takic kwestii jak ograniczono"* i asymetryczno"* in3ormacji& niekompletno"* wiedzy& oportunizm zac owa! podmiotw& 3unkcjonowanie w warunkac niepewno"ci i ryzyka& presj czasu %pre3erencje dla 8dzi"9 kosztem 8jutra9' czy uwzgldnianie czynnikw psyc ologiczno-emocjonalnyc w decyzjac gospodarczyc . A3ektywno"* systemu instytucjonalnego zale$y od kompleksowo"ci rozwiza!& wielo"ci i u$yteczno"ci instytucji. System instytucjonalny zawiera takie elementy jak7 prawa wasno"ci& swoboda dziaalno"ci gospodarczej& prawna oc rona zawieranyc kontraktw& twarde ograniczenia bud$etowe& polityka antymonopolowa czy rozwizania 3iskalne i monetarne. 5epszym instytucjom sprzyjaj! korzyci skali & std kraje rozwinite w rozwoju s w sytuacji korzystniejszej ni$ kraje mniej rozwinite. 5worzenie instytucji ma c arakter endogeniczny i "ci"le wi$e si ze stopniem rozwoju danego kraju. /omidzy jako"ci instytucji i stopniem rozwoju wystpuj sprz$enia zwrotneN z jednej strony w krajac bogatszyc atwiej o lepsze instytucje& z drugiej za" rodzaj i c arakter stosowanyc rozwiza! instytucjonalnyc wpywa na tempo wzrostu i stopie! rozwoju. &m bogatsza infrastruktura instytucjonalna tym wy"sza efektywno( gospodarowania. Z uwagi na komplementarny c arakter instytucji powielanie rozwiza! prawno-instytucjonalnyc z innyc krajw przy niskim poziomie kapitau spoecznego nie mo$e przynie"* spodziewanyc instytucji.
0.

rezultatw. ona

6omplementarno( instytucji ma przy tym dla e3ektywno"ci wiksze znaczenie ni$ rodzaj 4ak zauwa$a 2. @issowska7..8W stabilnym systemie powoduje

; /or. 2. ,wanek& 4. Wilkin7 Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Eniwersytet Warszawski- Wydzia <auk

Akonomicznyc & Warszawa& (>>F& s.K:-FI.

(F %komplementarno"* Duw.w. Z.S.' wzmacnianie si poszczeglnyc instytucji i nasila ic

inercyjno"*. W przypadku potrzeby gbokic zmian instytucji ic komplementarno"* mo$e by* utrudnieniemT/oszczeglne grupy instytucji nie mog by* mody3ikowane w oderwaniu od siebie& gdy$ brak instytucji komplementarnyc urzeczywistnienie z ic zamierzonyc zmian..900 mo$e uniemo$liwia* lub utrudni* instytucji pozwala )omplementarno"*

wykorzystywa* korzy"ci zakresu& gdy$ np. instytucje po"rednictwa pozwalaj na korzystanie usug podmiotw z r$nyc dziedzin i obszarw gospodarowania& podmiotw o zmian zr$nicowanym c arakterze. 4ednocze"nie procesy substytucji instytucji %lepsze zastpuj gorsze' mog przez powy$sz komplementarno"* prowadzi* do nieoczekiwanyc instytucjonalnyc . Htwartym pozostaje sposb mierzenia e3ektywno"ci instytucji np. wielko"ci kosztw transakcyjnyc & zdolno"ci sytemu do adaptacji nowyc spoecznyc zjawisk& generowaniem korzy"ci w skali spoecznej. 6o czy lepsz koordynacj procesw gospodarczyc

miernikw jako"ci instytucji zalicza si tak$e stopie! przestrzegania prawa& wskaMniki ryzyka inwestycyjnego& indeksy wolno"ci ekonomicznej& rozmiary korupcji czy dostp obywateli do instytucji pa!stwowyc itd. Struktura instytucjonalna tworzy te$ podstawy trwaego rozwoju i wzrostu gospodarczego.0: Wybr okre"lonyc instytucji jest przedmiotem wyboru publicznego i regu nimi rzdzcyc . /omocne w tym jest siganie do dorobku analizy korzyci i kosztw z wykorzystaniem np. koncepcji cen ipotetycznyc i spoecznej stopy dyskontowej. 2a tu te$ zastosowanie spowodowanyc rac unek kosztw i e3ektw ipotetycznyc np. okre"lania strat odroczeniem w czasie okre"lonej decyzji czy te$ dla porwnania

rzeczywi"cie uzyskiwanyc i mo$liwyc do uzyskania e3ektw w r$nyc przedsiwziciac . Gnaliza korzy"ci i kosztw mo$e by* zastosowana rwnie$ dla wyboru wariantowyc instytucji. 7la efektywnoci systemu instytucjonalnego decyduj!ce znaczenie maj! takie instytucje jak8 prawa wasnoci 2 transfery tyc# praw i ic# oc#rona' reguy nadzoru korporacyjnego' sposoby internalizacji efektw zewntrznyc# oraz rozwi!zania ograniczaj!ce przejawy zawodnoci pa-stwa. Zmiany instytucjonalne wynikaj z aktywno"ci tzw. politycznyc przedsibiorcw. 0K 1amy instytucjonalne przynosz tym wiksze korzy"ci& im bardziej rwne s prawa dla
00 0:

; /or. 2. @issowska7 Instytucjonalne wymiary procesu trans ormacji w Polsce& op. cit. s..>. ; /or. S.)nack& /.)ee3er7 Institutions and Economic Per ormance<(ross:(ountry Tests Hsing Alternative Institutional @easures& Aconomics and /olitics& Rol.F& (>>:. 0K ; /or. 6. <ort 7 Institutions,Institutional (hange and Economic Per ormance &Cambridge EniBersity /ress& new =ork& (>>I.

(C podmiotw.0F W ka$dym systemie gospodarczym podstawow instytucj pozostaj prawa wasnoci' gwarantowane przez zapisy konstytucyjne i inne regulacje prawne. /rawa te s niezbdne dla rozwijania konkurencji rynkowej. Hne& bowiem warunkuj osiganie e3ektywno"ci ekonomicznej i one te$ wpywaj na podzia doc odw. Stanowi osnow regu gry ekonomicznej. Struktura uprawnie! wasno"ciowyc determinuje zac owanie ekonomiczne podmiotw gospodarczyc . Wskazuje na bezpo"redni zwizek e3ektywno"ci gospodarowania z przypisaniem wizki praw wasno"ci danemu podmiotowi-gwnie osobie 3izycznej dysponujcej przedmiotem wasno"ci. /oniewa$ prawa wasno"ci wyznaczaj pozycj jednostek i grup w spoecze!stwie& to wyznaczaj te$ system motywacji. <ajwiksz motywacj dla e3ektywnego gospodarowania w du$szym czasie wykazuje tzw. wierzyciel nadwy$ki tj. podmiot anga$ujcy wasny kapita& ponoszcy ryzyko i otrzymujcy wynagrodzenie w postaci nadwy$ki.0C 1ol t speniaj najlepiej prywatni wa"ciciele& dysponujcy peni uprawnie! wasno"ciowyc .0> /eno"* uprawnie! wasno"ciowyc ma z kolei dwa wymiary7 ic wyczno"* %ekskluzywno"*' i ic przeno"no"* %trans3erowalno"*'. :I 6o tego mo$na jeszcze doda* konstytucyjn gwarancj wasno"ci zapobiegajc ingerencji pa!stwa w prawa wasno"ci %ingerencja ta jest dopuszczalna w wyjtkowyc sytuacjac i za penym odszkodowaniem'.:( 5rans3erowalno"* praw wasno"ci stwarza warunki e3ektywnej alokacji zasobw. ?rak praw wasno"ci do zasobu powoduje jego marnotrawstwo& niewa"ciwe za" przypisanie praw wasno"ci wpywa na uomno"ci rynku i osiganie rezultatw gorszyc od potencjalnie mo$liwyc . Warunkiem e3ektywno"ci systemu instytucjonalnego jest zapewnienie przez pa!stwo oc#rony praw wasnoci. Hc rona tyc praw ma na celu obni$enie realnyc kosztw dziaania gospodarczego. Zadaniem pa!stwa jest stworzenie wzgldnie mao kosztownego systemu instytucjonalnego zabezpieczenia istniejcyc
0F

uprawnie! wasno"ciowyc . /a!stwo jest w stanie okre"li* prawa wasno"ci

;?adania empiryczne potwierdzaj zwizki e3ektywno"ci gospodarczej z c arakterem systemu instytucjonalnego& w tym rozwiza! konstytucyjnyc D por. #.W.Scully7 (onstitutional Environments and Economic Growth& /rinceton E/& (>>+.
0C

; 4ak pisze G. <oga7..8W systemie walrasowskiej rwnowagi wszystkie podmioty s rwne pod wzgldem praw wasno"ci& tzn. nie s w niczym ograniczone w ic u$ytkowaniu%iusus'& otrzymywaniu doc odw %3ructus' oraz mo$liwo"ci zmiany ic %abusus'..9 D por. G. <oga7 5 eoretyczne podstawy przekszta'ce9 w'asno#ciowych, ,w-< Przekszta'cenia w'asno#ciowe w Polsce ,6II3:6IIJ-& +ostosowanie do struktur w'asno#ciowych Hnii Europejskiej . %red. naukowa G. <oga'& 2inisterstwo Skarbu /a!stwa& Warszawa& (>>>& s. (+. 0> ; 6la ekonomii neoklasycznej i w "lad za tym ekonomi gwnego nurtu penia uprawnie! wasno"ciowyc jest powszec nie przyjmowanym zao$eniem& bez badania wpywu zmian tyc uprawnie! na gospodark. :I ; /or. 2. ,wanek& 4. Wilkin7 Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, op. cit.& s. C:->I. :( ; )orzystanie z praw wasno"ci nie mo$e jednak szkodzi* innym osobom& swoboda w dysponowaniu przedmiotem wasno"ci jest ograniczana przez prawo w interesie wsp$ycia grup i jednostek. S to naturalne ograniczenia uprawnie! wasno"ciowyc . Wi$e si z tym koncepcja rezydualnyc uprawnie! wasno"ciowyc bdcyc skutkiem niekompletno"ci zawieranyc kontraktw %ograniczenia in3ormacyjne& koszty transakcyjne'. Zawierane umowy nie s w stanie obj* wszystkic decyzji i podziau korzy"ci z tytuu posiadanyc przedmiotw wasno"ci D por. H. Jart& 4. 2oore7 Property >ights and Theory o the *irm & 4ournal o3 /olitical Aconomy& (>>I&(+& cyt. za 2. ,wanek& 4. Wilkin7 ,nstytucje...& op. cit. s.CK.

(> mniejszym kosztem& ni$ gdyby miay to czyni* inne podmioty& np. du$e grupy spoeczne tworzce r$nego rodzaju organizacje. 5rans3ery praw wasno"ci maj miejsce zarwno na rynku kapitaowym jak i w ramac prowadzonej przez organy pa!stwa prywatyzacji. 4ednym z kryteriw skutecznej prywatyzacji jest e3ektywny system nadzoru wa"cicielskiego& czy szerzej nadzoru korporacyjnego. W zale$no"ci od stopnia rozwoju rynkw7 kapitaowego& mened$erskiego segmentu rynku pracy i rynku produktw wewntrzne mec anizmy kontroli wa"cicielskiej mog by* bardziej lub mniej wspierane przez zewntrzne mec anizmy tej kontroli. &m mniejsza presja konkurencyjnoci tyc# rynkw tym wiksze znaczenie ma uksztatowanie prawidowyc# relacji pomidzy instytucjami nadzoru wacicielskiego. 5eza /. 6ruckera:+& i$ wadza okre"lona jest przez wasno"* nie jest jednoznaczne w sytuacji rozproszenia praw wasno"ci i oddzielenia wasno"ci od zarzdzania. Sprzyja temu cigy rozwj tec nik i tec nologii produkcji& rozwj rynkw czy wprowadzanie na rynek nowyc produktw. /rzy rozproszonym akcjonariacie nakady zwizane z nadzorem wewntrznym przewy$szaj korzy"ci z posiadania maego pakietu akcji. Czst praktyk staje si postawa . ree riders9 %jeMdMcw na gap' tj. korzystania z nadzoru innyc akcjonariuszy. 1ozszerzanie si tego rodzaju praktyk osabia efektywno( nadzoru wacicielskiego i korporacyjnego. 1o"nie wtedy rola rynku 3inansowego i mened$erskiego rynku pracy we wpywie akcjonariuszy na kierownictwo spek. W sytuacji& gdy wa"ciciel jako pryncypa nie jest wyraMnie zidenty3ikowany& nie ma on wyrazistej strategii realizacji praw wasno"ci. W takiej sytuacji z praw tyc korzystaj agenci. W przypadku przedsibiorstw dotyczy to gwnie mened$erw. /ojawia si problem zwizania mened$erw z wasno"ci zarzdzanyc przez nic przedsibiorstw. )orzystanie z praw wasno"ci przez mened$erw ulega wzmocnieniu w sytuacji uniezale$nienia si od zewntrznyc Mrde kapitau i 3inansowania inwestycji ze "rodkw wasnyc . W warunkac rozproszenia praw wasno"ci istnieje wiksze pole swobody dziaania kierownictw 3irmy& wzrasta rola instytucji wewntrznyc 3irmy %np. rady nadzorczej'. 9ystem wadania korporacyjnego pozwala uwzgldnia( nie tylko interesy akcjonariuszy' lecz rwnie" interesariuszy. ,nteresariusze to podmioty& ktre c o* nie posiadaj praw wasno"ci i nie ponosz zwizanego z tym ryzyka to pozostaj zainteresowani dziaalno"ci konkretnej 3irmy i oczekuj okre"lonyc dziaa! przez jej kierownictwo. :. 5akimi podmiotami mog by* przykadowo7 wierzyciele& dostawcy& klienci czy spoeczno"ci
:+ :.

; /or. /.6rucker7 8arzFdzanie w czasach %urzliwych& Czytelnik- <owoczesno"*& )rakw& (>>:.

; /or. 1. 2itc ell& ?. Glei& 6. Wood7 Toward a Theory o !takeholder& Identi ication and !alience< +e iningthe Principleo /ho and /hat >eally (ounts, Academy o @anagement >eview, 6IIJ, vol&KK,no4&

+I lokalne ,nteresariusze czsto monitoruj dziaalno"* przedsibiorstwa.:0 /odmiotami monitorujcymi wyniki 3irm mog by* instytucje po"rednictwa 3inansowego& w tym7 banki& 3undusze inwestycyjne czy emerytalne. Edzia tyc przedstawicieli sprzyja obni$aniu kosztw kontroli wa"cicielskiej& bdcyc istotnym elementem kosztw transakcyjnyc . /rawa wasno"ci odgrywaj szczeglnie du$ rol w rozwizywaniu problemw efektw zewntrznyc#:: z jednoczesnym uwzgldnieniem 3aktu wystpowania kosztw transakcyjnyc . W teorii ekonomii znane s dwa instytucjonalne sposoby rozwizania tej kwestii& ktre mo$na okre"li* jako rozwizania typu podatek /igou czy te$ teoremat CoaseLa. /ierwsze z rozwiza! wymaga interwencji pa!stwa& gdzie rozpatruje si korzy"ci i koszty takic metod internalizacji e3ektw zewntrznyc jak7 podatki& subsydia& limity& kary sdowe. W ujciu /igou nakadanie podatkw w celu 8urealnienia9 cen pozwala na przypisanie niekorzy"ci zewntrznyc podmiotowi& ktre je spowodowa. 2a to tym wiksze znaczenie& im wy$szy jest poziom kosztw transakcyjnyc . Wedug 1. CoaseLa indywidualne przetargi midzy stronami kon3liktu lepiej rozwi$ problem e3ektw zewntrznyc ni$ interwencja pa!stwa. Wynika to z mniejszej asymetrii in3ormacji. Zgodnie z twierdzeniami CoaseLa :K w sytuacji zerowyc kosztw transakcyjnyc porozumienie zawierane midzy stronami dobrowolnie zawieranego kontraktu odno"nie wyboru rozwizania e3ektywnego %np. maksymalizacja ic doc odw netto z uwzgldnieniem e3ektw zewntrznyc ' ma miejsce niezale$nie od rozkadu praw wasno"ci. /rzy zde3iniowaniu uprawnie! wasno"ciowyc nie jest potrzebna interwencja pa!stwa. W sytuacji jednak wystpowania kosztw transakcyjnyc mo$liwo"* zawarcia optymalnego porozumienia zale$y od pierwotnego rozkadu tyc uprawnie!. Zadaniem pa!stwa pozostaje promowanie rozwiza! instytucjonalnyc sprzyjajcyc osiganiu e3ektywnyc porozumie!. 6otyczy to np. rozwijania rynku obrotu zezwoleniami na emisj zanieczyszcze! %ujemne e3ekty zewntrzne' czy organizowaniu trans3erw praw wasno"ci D w tym prywatyzacji. 6sztatowanie efektywnego systemu praw wasnoci& stabilnyc i skutecznyc norm prawnyc i innyc akceptowanyc spoecznie instytucji wymaga silnego pa-stwa' /co nie musi oznacza( pa-stwa du"ego0. 4ednym z istotnyc zada! pa!stwa jako instytucji jest
:0 ::

; Szerzej na ten temat pisze 2. 5rocki7 Analiza interesariuszy& Warszawa& S#J& +II0. ; 5eoria e3ektw zewntrznyc wywodzca si od G. 2ars alla& pMniej rozwijana w ramac ekonomii dobrobytu& wskazuje na wzajemne uzale$nienie podmiotw gospodarczyc poza stosunkami rynkowymi. W centrum jej zainteresowa! znajduje si wyja"nianie r$nic midzy spoecznymi korzy"ciami i kosztami a korzy"ciami i kosztami prywatnymi. /raktyczne problemy z e3ektami zewntrznymi pojawiaj si w sytuacji braku wyraMnie zde3iniowanyc praw wasno"ci. :K ;1.Coase s3ormuowa dwa twierdzenia odno"nie e3ektywnego rozwizywania problemw e3ektw zewntrznyc z uwzgldnieniem praw wasno"ci i kosztw transakcyjnyc Dpor. <. Gcocella7 8asady polityki gospodarczej, op&cit&& s. (+..

+( ograniczanie zjawisk market ailures i wspomo$enie skuteczno"ci oddziaywania

mec anizmw rynkowyc . 4ednocze"nie pojawiaj si obszary gospodarowania& gdzie 8widzialna rka pa!stwa9 stanowi jedyny mec anizm alokacji zasobw jak np. czyste dobra publiczne czy dobra po$dane spoecznie. W gospodarce rynkowej wystpuj te$ obszary dziaalno"ci gdzie rynek i pa!stwo wzajemnie si uzupeniaj jak np. strategiczne dziedziny gospodarowania& monopole naturalne czy mieszane dobra publiczne. /odstawow kwesti jest znalezienie rozwizania pomidzy wizj! +pa-stwa zbyt du"ego, a +pa-stwa sabego' z niedostatecznymi uprawnieniami,.:F ,nnego rodzaju decyzje podejmowane s w warunkac pa!stwa-@ewiatana& innego za" pa!stwa demokracji /latona. W tym pierwszym ujciu pa!stwo wprowadza ierarc iczne zasady podporzdkowania i posusze!stwa w zamian za usugi porzdku i poczucia bezpiecze!stwa obywateli. 2a tu miejsce silna pozycja biurokracji i praktyki nadu$ywania wadzy pa!stwowej dla realizacji interesw grupowyc . W tradycji pa!stwa /latona zakres prawa i wadzy pa!stwowej jest dostosowywany do korzy"ci jednostek i grup z tego tytuu uzyskiwanyc %i porwnywanyc do stanu anarc ii'. ,stnieje tu niebezpiecze!stwo zbyt niskiego udziau sektora publicznego& ktry poprzez dostarczanie dbr publicznyc oraz zapewnienie adu prawnego zwiksza e3ektywno"* sektora prywatnego. /a!stwo& zatem w r$ny sposb mo$e sprzyja* e3ektywno"ci systemu instytucjonalnegoN tym bardziej& i$ samo c arakteryzuje si pewnymi uomno"ciami. Zjawiska zawodnoci pa-stwa %goverment failures' przejawiaj si w takiej postaci jak np.7 wielorako"* i sprzeczno"* r$nyc celw D trudno"ci w ic mierzeniu& ograniczenia in3ormacyjne& opMnienia czasowe decyzji kolektywnyc & dominacja grup interesw %brak precyzji w okre"laniu tre"ci interesu publicznego'& wykorzystywanie instytucji pa!stwa dla realizacji interesw czstkowyc & nieadekwatno"* pre3erencji spoecznyc wzgldem pre3erencji indywidualnyc & trudno"ci w okre"laniu pre3erencji przyszyc pokole!& wpyw oczekiwa! podmiotw prywatnyc na decyzje pa!stwa:C& koszty przeregulowania gospodarki& niespjno"* przepisw prawnyc & nadmierne upolitycznienie gospodarki - czego skutkiem jest polityczny cykl koniunkturalny& uzale$nienie od "wiadcze! spoecznyc %przerosty pa!stwa opieku!czego'& wady gosowania w uporzdkowaniu stanw spoecznyc %w tym
:F

; Wi$e si z tym problem du$ego bdM maego bud$etu speniajcego 3unkcje regulacyjne i majcego wymiar realny. 6u$y bud$et to wiksza rola pa!stwa& mniejszy bud$et oznacza mniej pa!stwa w gospodarce. 6o"wiadczenia istoryczne wielu krajw nie daj jednoznacznej odpowiedzi& co do skutkw tej sytuacji dla gospodarki - por. Z. 2adej7 @a'y %udGet versus duGy %udGet& 8Akonomista9& (>>C& nr:;K. :C ;5eoria racjonalnyc oczekiwa! 1.@ucasa podwa$a w ogle skuteczno"* polityki gospodarczej pa!stwa. /a!stwo& w my"l tyc koncepcji& powinno spenia* jedynie 3unkcje rezydualne wzgldem rynku. /ojawia si jednak problem teoretyczny i praktyczny o realno"ci zao$e! racjonalnyc oczekiwa! i ic zwizkw z oczekiwaniami adaptacyjnymi. 5o za" szerzej wi$e si z metodologicznymi kwestiami ogranicze! racjonalno"ci zac owa! podmiotw gospodarczyc . 1.@ucas dowodzi tez istnienia sprz$e! zwrotnyc midzy zac owaniami pa!stwa a zac owaniami przedsibiorstw i gospodarstw domowyc .

++ paradoks gosowania'& nadmierny 3iskalizm& nierwnomierny rozkad korzy"ci i kosztw w dostarczaniu dbr publicznyc & koszty agencji w ramac pa!stwa %rola tzw.instytucji dopeniajcyc i kwestia tzw. cznego penomocnictwa'& groMba 8rozmikczania9 ogranicze! bud$etowyc & niee3ektywno"* monopolu pa!stwowego itd. /rzejawami zawodno"ci pa!stwa s rwnie$ zjawiska korupcji %gwnie w 3ormie kupowania decyzji i wymianie przysug' i rozwj gospodarki nieformalnej.:><iekiedy wprost pisze si o systemie 8pa!stwa korupcyjnego9& gdzie ma miejsce prywatne wzbogacanie tzw. elit poprzez wykorzystywanie 3unkcji pa!stwowyc . W obszarze tej gospodarki wystpuje swoistego rodzaju adaptacja podmiotw gospodarczyc do warunkw gospodarowania. Gdaptacja ta ma czsto c arakter korupcyjny& zwaszcza na styku sektora publicznego i prywatnego. <iedostatek kapitau spoecznego sprzyja tworzeniu instytucji w ramac sektora gospodarki ukrytej. /owstawanie podmiotw gospodarczyc poza obiegiem rejestrowanym wynika gwnie z powodu %i innyc obci$e! 3iskalnyc ' w warunkac uc ylania si od zobowiza! podatkowyc

nadmiernej restrykcyjno"ci systemu podatkowego %w ujciu subiektywnym'. /rowadzi to rwnocze"nie do spadku przyc odw pa!stwa %utracone przyc ody podatkowe mog stanowi* miar spadku poziomu kapitau spoecznego'. <iekiedy do 8uomno"ci9 pa!stwa zalicza si rwnie$ nieumiejtno"* poradzenia sobie ze zjawiskami in3lacji i bezrobocia. Zjawiska te wymagaj rozwiza! instytucjonalnyc minimalizujcyc ic negatywny wpyw na ogln e3ektywno"* gospodarowania. 4est to kwestia wyboru wa"ciwej struktury instytucji publicznyc np. rozwj instytucji regionalnyc czy samorzdowyc . /rowadzone liczne badania empiryczne wskazuj! na du$o wikszy wpyw na wzrost gospodarczy jakoci instytucji ni$ typu polityki gospodarczej.KI /odobnie uwa$a 2. Hlson zwracajc uwag& i$ podstawowe r$nice w poziomie rozwoju midzy krajami da si wyja"ni* poprzez r$nice w c arakterze i jako"ci instytucji oraz w typie prowadzonej polityki gospodarczej.K( 4ak pisz ?. Snowdon& J.1. Rane78Czynnikiem& ktry w ewidentny sposb amuje swobodny przepyw kapitau z krajw bogatyc do krajw biednyc jest wiksze ryzyko zwizane z inwestowaniem w krajac makroekonomiczn& sabo rozwinit c arakteryzujcyc niskim si niestabilno"ci poziomem edukacji& in3rastruktur&

zr$nicowaniem etnicznym& szerzc si korupcj& niestabilno"ci polityczn oraz czstymi

:>

; /or. /. )ozowski7 Gospodarka nie ormalna w Polsce& +ynamika i unkcje instytucji & ,nstytut <auk Akonomicznyc /olska Gkademia <auk& Warszawa& +II0. KI ; /or. G. 5opan7 The European Integration Process& A Listorical and (omparative Institutional Analysis & 2nster& +II(N 6. 1odrik +evelopment !trategies or the K6st (entury,,w-< Annual /orld Dank (on erence on +evelopment Economics K333 red. ?. /leskoBic& <. Stern& 5 e World ?ank& Was ington&6.C.& +II( K( ; /or. 2. Hlson 4r7 +istinguished )ecture on Economics in Goverment< Dig Dills )e t on the !idewalk< /hy !ome ?ations Are >ich, And Others Poor, Q4ournal o3 Aconomic /erspectiBes9& Spring& (>>K.

+. zmianami dominujcej opcji politycznejT9 K+ ,mport tec nik i tec nologii produkcji z krajw rozwinityc wymaga odpowiedniego kapitau ludzkiego i spoecznego. /otrzebna jest rwnie$ polityka redystrybucji doc odw w celu tworzenia materialnyc warunkw %wzrost konsumpcji' dla inicjowania wzrostu gospodarczego. Wzrost gospodarczy bez dbania o spoecznie akceptowane nierwno"ci mo$e ulec zaamaniu np. z tytuu luki popytowej. :. ;wne wyznaczniki efektywnoci systemu instytucji 6obrze dookre"lone prawa wasno"ci wraz z ic oc ron& skuteczny nadzr korporacyjny i wa"cicielski& internalizacja e3ektw zewntrznyc oraz ograniczanie przejaww zawodno"ci pa!stwa stanowi baz dla zwikszenia e3ektywno"ci adaptacyjnej systemu instytucjonalnego. 4ego za" podstawowym wyznacznikiem jest obni$anie kosztw transakcyjnyc . Hbni$aniu tyc kosztw powinny towarzyszy* warunki ograniczajce w postaci7 eliminowania renty in3ormacyjnej %wynikajcej z asymetrii in3ormacji'& osigniciu poziomu kapitau spoecznego sprzyjajcego wzrostowi gospodarczemu oraz spoecznej akceptacji nierwno"ci spoecznej. )westie te mogyby stanowi* podstaw podej"cia instytucjonalnego w polityce gospodarczej. :.1. 6oszty transakcyjne 1$ne rozwizania instytucjonalne c arakteryzuje inny poziom kosztw transakcyjnyc . 6otyczy to zarwno np. skali specjalizacji produkcji& 3orm organizacyjnyc %poziom mikro' czy rozwiza! sytemu gospodarki rynkowej& modeli pa!stwa opieku!czego& wariantw prywatyzacji itd. %poziom makro'. )oszty transakcyjne dotycz zarwno obrotu przedmiotami 3izycznymi %dobra& czynniki produkcji' jak i zmian praw wasno"ci.K. <a koszty te wpyw wywiera sposb zawierania i przestrzegania kontraktw oraz jako"* otoczenia instytucjonalnego. 5ransakcje obejmuj swym zakresem7 poszukiwanie przedmiotu i partnerw transakcji& sprawdzanie warunkw transakcji& zawieranie kontraktw i umw& realizacja umw& nadzr i doc odzenie swoic praw. 2o$na do tego doda* znajdowanie najlepszyc okazji. )oszty transakcyjne bdce 8kosztami tarcia9 caego sytemu ekonomicznego przenikaj wszystkie procesy i zjawiska ekonomiczne. ,c wystpowanie wi$e si z zakresem ryzyka i niepewno"ci. <ie znajdowao to i nadal nie znajduje odpowiedniego miejsca w modelac zerowyc kosztac transakcyjnyc .K0
K+

ekonomii gwnego nurtu& ktre s modelami o

; /or. ?. Snowdon& J. 1. Rane7 >ozmowy z wy%itnymi ekonomistami& 6om Wyd. ?ellona& /5A& Warszawa& +II.& s. ((C. K. ; /or. 4. 2aysz7 Instytucje a koszty transakcyjne w #wietle neoinstytucjonalnej ekonomii & 8 Akonomista9& +II.& nr .& s..+0. K0 ; /roblemy te porusza teoria kosztw transakcyjnyc & ktra ma swoje Mrda w pracac 1. CoaseLa Dpor. 1.J.Coase7 The Pro%lem o !ocial (ost& 84ournal o3 @aw and Aconomics9&(>KI&Bol. .& <o (.N The ?ature o the

+0 )oszty transakcyjne wystpuj zarwno przed %koszty transakcyjne ex ante' jak i po zawarciu danej transakcji %koszty transakcyjne ex post'. )oszty e; ante to koszty zwizane z przygotowaniem transakcji. Zaliczamy do nic 7 koszty projektowania& negocjowania i zabezpieczania zawieranyc umw. 4edn z 3orm zabezpieczania jest wspwasno"*. kontraktw sprzyja zastpowaniu rynku decyzji np. /rzewidywanie trudno"ci w realizacji zawartyc negocjacji spoecznyc zwizanyc

przez organizacj wewntrzn. /rzykadem kosztw eUante mog by* koszty systemu z procesami podejmowania zbiorowyc odno"nie rodzaju i wielko"ci wytwarzanyc dbr publicznyc . )oszty e; post obejmuj

koszty tworzenia struktur zarzdzania i zwizanego z 3unkcjonowaniem struktur procesu monitorowania. 5o tak$e koszty adaptacyjne i koszty np. zobowiza! gwarancyjnyc . )oszty transakcyjne e; post przybieraj wiele innyc 3orm& w"rd ktryc mo$na wyodrbni* koszty7 niedostosowania i usuwania niewa"ciwyc decyzji czy skadowania zabezpieczajcego wykonanie zobowiza! D w tym kaucji.K: )oszty e; post dotycz rwnie$ renegocjacji zawartyc umw oraz tworzenia i utrzymania instytucji o c arakterze rozjemczym w razie pojawienia si sporw stron transakcji. #eneralnie koszty o c arakterze eUpost to koszty nadzorowania i realizacji umw. Wynikaj one z ograniczonej in3ormacji i oportunizmu zac owa! stron umw. 6oszty transakcyjne gwnie zwizane s z realizacj umw gospodarczyc niepeno"ci zawieranyc kontraktw. )oszty te okrelaj! proporcje i zakresu

oddziaywania pa-stwa' rynku i przedsibiorstw jako mec anizmw alokacji zasobw. 1ozwj rynkw wynika z obni$ania kosztw transakcyjnyc do granic wystpienia uomno"ci rynku. )oszty transakcyjne zwizane z tymi uomno"ciami stanowi argument za koordynacj organizacyjn wielu transakcji w granicac przedsibiorstwa a nie bezpo"rednio na rynku. 2a to zwaszcza miejsce w sytuacji wystpowania zasobw wyspecjalizowanyc i kosztw ic adaptacji w 3ormie polece! administracyjnyc %adaptacja administracyjna'. Hszczdno"ci w kosztac adaptacji powinny jednak przewy$sza* koszty 3unkcjonowania biurokracji i koszty agencji. /ojawia si tu problem regulacji pa!stwa. )oszty transakcyjne rosn& gdy jest wikszy zasig korupcji i biurokracji& a te i inne zjawiska s przejawem 8zawodno"ci pa!stwa9. Wysoko"* kosztw transakcyjnyc wpywa tak$e na konkurencyjno"* przedsibiorstw. 2aj na to np. wpyw7 bezpiecze!stwo obrotu gospodarczego& sprawno"* egzekucji dugw& zakres praw wierzycieli& 3unkcjonowanie sytemu ksig wieczystyc itd.
*irm< Origins, Evolution and +evelopment & %red. H.A. Williamson& S.#. Winter'& <ew =ork& HU3ord EniBersity /ress& (>>(. 5eori t rozwin nastpnie w wielu pracac H. A Williamson. 4edynie przykadowo nale$y wspomnie* o pracy tumaczonej na jzyk polski D por. H. A Williamson < Ekonomiczne instytucje kapitalizmu< irmy, rynki, relacje kontraktowe, Warszawa& /W<& (>>C. K: ; /or. H. A. Williamson7 Ekonomiczne instytucje kapitalizmu& op. cit.& s..:.

+: 6$enie do minimalizacji kosztw transakcyjnyc powstawania przedsibiorstw o optymalnyc jest jednym z wielu czynnikw %w tym czsto o pionowej prawac wasno"ci np.

rozmiarac

integracji'. 6$enie to wyra$a si tak$e w lepiej zde3iniowanyc

rozproszony akcjonariat powoduje wzrost kosztw agencji. /rzy rozproszonym akcjonariacie nakady zwizane z nadzorem wewntrznym przewy$szaj korzy"ci z posiadania maego pakietu akcji. 1. 1ic ter i A.#. Ourubotn wydzielaj trzy podstawowe grupy kosztw transakcyjnyc 7 rynkowe koszty transakcyjne& mened$erskie koszty transakcyjne i publiczne %polityczne' koszty transakcyjne.KK ynkowe koszty transakcyjne to gwnie koszty pozyskiwania in3ormacji dotyczcyc warunkw produkcji i sprzeda$y np. jako"ci produktu& wysoko"ci cen w sytuacji ic r$nicowania& znajdowania potencjalnyc partnerw transakcji rynkowyc %w tym koszty reklamy' czy okre"lania warunkw umw %wzajemne in3ormacje o sobie dostawcw i odbiorcw'. )oszty zawierania umw uwzgldniaj czas i sposb prowadzenia pertraktacji z uwzgldnieniem kosztw doradztwa i porad. 6o rynkowyc kosztw zaliczy* te$ nale$y monitorowanie realizacji umowy oraz egzekwowanie jej zapisw. ,m bardziej specy3iczna transakcja tym wy$sze koszty transakcyjne. <ened"erskie koszty transakcyjne to koszty powstae wewntrz danego podmiotu gospodarczego. KF Zwizane s one z realizacj np. umw o prac czy kontraktw mened$erskic . 5o tak$e koszty stworzenia i utrzymania systemu organizacyjnego przedsibiorstwa. 6o kosztw tyc zaliczy* te$ mo$na7 koszty in3ormacji %koszty procesu podejmowania decyzji& koszty nadzoru nad realizacj decyzji& koszty przetwarzania in3ormacji& koszty pomiaru produktywno"ci pracownikw czy generalnie koszty prowadzenia biznesu' oraz koszty przemieszczania dbr i usug wewntrz przedsibiorstwa %np. koszty logistyczne i transportowe'.KC2ened$erskie koszty transakcyjne to rwnie$ koszty agencji %koszty przedstawicielstwa'& dotyczce gwnie kosztw nadzoru wa"cicieli nad kadr zarzdzajc& opaty kaucji przez agenta i utraconego zysku. K> 2o$na tu doda* koszty agenta w celu uwiarygodnienia si przed pryncypaem. 6o publicznyc# kosztw transakcyjnyc# zalicza si koszty zwizane z dostarczaniem dbr publicznyc i koszty podejmowania decyzji politycznyc D w tym zwaszcza koszty stworzenia otoczenia instytucjonalnego podmiotw gospodarczyc . )oszty dostarczania dbr publicznyc
KK

to np. koszty zapewnienia porzdku i bezpiecze!stwa wewntrznego i

; /or. A. #. Ourubotn& 1. 1ic ter7 Institutions and Economic Theory& TLE (ontri%ution o the ?ew Institutional Economics, 5 e EniBersity o3 2ic igan /ress& +III KF ; )oszty te w ujciu rac unkowo"ci stanowi istotn cz"* kosztw oglnyc przedsibiorstwa. KC ; /or. 4. 2aysz7 Instytucje a koszty transakcyjne& op. cit. S..+F. K> ; /or. 2. C. 4ensen& W. J. 2eckling7 Theory o the *irm @anagerial Dehavior, Agency (osts and Ownership !tructure, 84ournal o3 Oinancial Aconomics9& (IFK& nr..

+K zewntrznego& koszty powszec nej edukacji na poziomie podstawowym i "rednim& koszty dostpu do usug medycznyc czy dostarczanie dbr nierynkowyc %typu usugi latarni morskiej'.#rupy nacisku zainteresowane okre"lonymi wydatkami bud$etowymi mog doprowadzi* do ograniczenia wydatkw na dobra publiczne& ktre czsto nie posiadaj wyraMnej instytucjonalnej reprezentacji& bdM sia tyc instytucji jest niedu$a. ,nstytucje polityczne podporzdkowywane s w coraz wikszym stopniu kapitaowi prywatnemu& co powoduje ograniczenie wpywu wyborcw na ksztat przyszej polityki makroekonomicznej i tym samym wybory w s3erze dbr publicznyc .. FI6odatkowo pojawia si kwestia podatkw i rozo$enia ic ci$arw midzy patnikw. )oszty tworzenia otoczenia instytucjonalnego to koszty7 stanowienia prawa %cznie z kosztami lobbingu'& rozwoju sdownictwa& tworzenia instytucji wspomagajcyc 3unkcjonowanie rynkw& instytucji zwizanyc z ksztatowaniem kapitau ludzkiego i spoecznego oraz 3unkcjonowania aparatu pa!stwowego. 6oszty transakcyjne nale$y rozwa$a* w skali mikro i makro. W skali mikro nie sposb je rozpatrywa* w oderwaniu od kosztw produkcji. 6$enie do minimalizacji cznej sumy kosztw produkcji i kosztw transakcyjnyc stanowi jeden z podstawowyc miernikw e3ektywno"ci rozwiza! instytucjonalnyc . /odstawowa trudno"* wi$e si z mierzalno"ci cz"ci kosztw transakcyjnyc np. kosztw pozyskania in3ormacji& kosztw straty czasu na poszukiwanie najlepszej okazji czy kosztw korupcji. )oszty transakcyjne dotycz w istocie wszystkic innyc wyznacznikw lepszego systemu instytucjonalnego. Zmniejszenie kosztw transakcyjnyc mo$liwe jest poprzez wybr sprawnego sytemu nadzoru i egzekucji zawieranyc transakcji. )oszty te obni$a tak$e dobra legislacja. /roblematyk kosztw transakcyjnyc# mo$na przedstawi* w ujciu modelowym' poprzez pewn adaptacj modeli neoklasycznyc . Gdaptacja ta polega na przyjciu zao$e!& co do braku penej in3ormacji obu stron transakcji %dostawca-odbiorca' oraz ic ograniczonej racjonalno"ci postpowania. 2o$na tu wykorzysta* np. koncepcj funkcji transakcji o zbli$onyc wa"ciwo"ciac do 3unkcji produkcji. 4ednocze"nie mo$na wprowadzi* do rozwa$a! wystpowanie przedsibiorstwa penicego rol po"rednika w dokonywanyc transakcjac . )westie te przedstawiaj rysunki ( i +.F( ysunek nr 1 =unkcja transakcji i koszty transakcyjne

FI F(

; Zwraca na to uwag np. C . @indblom7 Politics and @arkets& <ew =ork& (>FF& cyt za5.)owalik7 op.cit. s.+(:. ; /or. A. #. Ourubotn& 1. 1ic ter7 Institutions and Economic Theory, op. cit.& s. ::-:>.

+F Sb

C> C ?

?>

SbW3%Sa'

0:V

G>

Sa jako przyczyn

<a rysunku ( przedstawia si wielko"* kosztw transakcyjnyc

rozbie$no"ci midzy planowan %obiecan' wielko"ci produkcji producenta-dostawcy - S a a wielko"ci rzeczywi"cie zrealizowan& akceptowan przez nabywc D S b. @inia 0:V pokazuje sytuacj braku wystpowania kosztw transakcyjnyc i idealnej zgodno"ci midzy r$nymi wielko"ciami produkcji planowanej i 3aktycznie zrealizowanej. Hdcinek HG przedstawia planowan wielko"* produkcji& ktrej odpowiada odcinek G? mierzcy wielko"* nabywanej produkcji przez odbiorc %konsumenta'. )rzywa rosnca w tempie malejcym to 3unkcja transakcji Sb W3%Sa'. Spaszczanie si 3unkcji transakcji w miar wzrostu ilo"ci dokonywanyc transakcji "wiadczy o malejcym produkcie kra!cowym transakcji D dS b;dSa. 4ednocze"nie rosn koszty transakcyjne mierzone odlego"ci midzy lini 0: a 3unkcj transakcji D odcinek ?LCL jest wikszy od odcinka ?C.. Wzrost kosztw transakcyjnyc wynika np. z potrzeby zwikszenia zakresu monitoringu czy kontroli jako"ci w celu wyeliminowania oportunistycznyc zac owa! dostawcy. ysunek nr 3 1ptimum transakcyjne 2 ujcie mikro

+C Sb

SbW3%Sa' C ?

6 I

0:V

Sa

<a rysunku nr + wprowadza si do rozwa$a! przedsibiorstwo porednicz!ce w transakcjac# midzy dostawcami i odbiorcami. /rzedsibiorstwo to maksymalizuje zyski zgodnie z 3ormu W/bXSb D /aXSa& gdzie poszczeglne symbole oznaczaj7 - cakowity zysk transakcyjny& /b D cena sprzeda$y przedmiotu transakcji nabywcy& S b D wielko"* sprzeda$y& /a D cena zakupu przedmiotu transakcji od dostawcy& S a D wielko"* zakupu. @inia prosta wyprowadzona z punktu 6 to linia jednakowyc zyskw zgodnie z 3ormu7 S bW ;/bY /a;/bXSa. <ac ylenie tej linii to tgW /a;/b. /rzedsibiorstwo transakcyjne kupuje od dostawcy przedmiot transakcji po cenie /a a sprzedaje odbiorcy po cenie /b. 5ransakcja nastpuje jedynie dla warunku /b> /a. <abywcy pac wicej ni$ sprzedawca dostaje od po"rednika z uwagi na potrzeb opacenia kosztw transakcyjnyc w wysoko"ci odpowiadajcej odcinkowi ?C oraz realizacji zysku transakcyjnego. Ounkcja transakcji S b W3%Sa' zac owuje wa"ciwo"ci z rysunku nr(. /unktem optymalnym jest punkt ?& w ktrym zac odzi warunek styczno"ci %nac ylenie prostej i krzywej jest takie samo'& co oznacza dS b;dSaW /a;/b. Hznacza to& i$ relacja cen odpowiada relacji produkcyjno"ci kra!cowej transakcji. 6la punktu ? przedsibiorstwo po"redniczce zakupuje od dostawcy G jednostek przedmiotu transakcji. Zmiany produkcyjno"ci kra!cowej w s3erze 8transakcje9 i zmiany cen powoduj odpowiednie przesuwania oraz zmiany kta nac ylenia 3unkcji transakcji i linii jednakowego zysku. W powy$szym ujciu modelowym pomija si wystpowanie kosztw transakcyjnyc wewntrz dwc podmiotw tj. dostawcy-producenta i odbiorcy-konsumenta. F+ <ale$y tak$e zauwa$y*& i$ du$e koszty transakcyjne mog spowodowa* ograniczenia w wymianie& a nawet mog
F+

; )oszty transakcyjne producentw zale$ w du$ym stopniu od sposobu realizacji wcze"niej omawianyc wizek praw wasno"ci i ic wpywie na produkcj. )oszty transakcyjne gospodarstw domowyc stanowi swoistego rodzaju 3unkcj aktywno"ci konsumenta %np. zbieranie in3ormacji o przedmiocie transakcji'. Hd strony teoretycznej koszty te mo$na analizowa* we wzajemnym zwizku z nadwy$k konsumenta.

+> uniemo$liwi* zgaszanie popytu ze strony konsumentw. /owy$sze dwa rysunki dotycz rynkowyc kosztw transakcyjnyc . )oszty te pojawiaj si jednak rwnie$ na poziomie danego podmiotu gospodarczego D gospodarstwa domowego czy przedsibiorstwa. /roblem zmian instytucjonalnyc i kosztw transakcyjnyc mo$na przedstawi* w ujciu modelowym poprzez nawizanie do koncepcji 3unkcji produkcji w przedsibiorstwie. ysunek nr : =unkcja produkcji a zmiany instytucjonalne i koszty transakcyjne

3+

3. 3( I

)& "
<a rysunku nr . przedstawiono trzy 3unkcje produkcji 3 (& 3 + i 3. c arakteryzujce r$ne

sytuacje w jednym okresie. Ounkcje te wyra$aj zale$no"* produkcji = od nakadw pracy @ przy staym kapitale ). Ounkcja 3( pokazuje zale$no"ci produkcji i nakadw czynnikw produkcji przy wyj"ciowym& niepenym przypisaniu praw wasno"ci danemu podmiotowi. <ac ylenie tej krzywej wyznacza produkt kra!cowy pracy %2/@'. W miar posuwania si po krzywej w gr kra!cowa produktywno"* pracy maleje. Ounkcja 3 + przedstawia przesunicie 3unkcji 3( pod wpywem lepszyc ni$ dotyc czas rozwiza! instytucjonalnyc np. penego dookre"lenia praw wasno"ci zgodnego z zaleceniami teorii praw wasno"ci. 6ookre"lenie to powoduje np. zastosowanie sprawniejszej tec niki produkcji o wikszyc przyrostac produkcji dla tyc samyc nakadw pracy. 4ednocze"nie ro"nie produkt kra!cowy pracy& co wyra$a nierwnolege przesunicie 3unkcji produkcji i rosncy dystans midzy 3unkcjami 3 ( i 3+ w miar wzrostu wykorzystania czynnika pracy. )rzywa 3 + jest bardziej stroma ni$ krzywa 3(.F. Wielko"* i trwao"* tego przesunicia zale$y od pojawienia si kosztw transakcyjnyc 7 kosztw dotyczcyc 7 przeniesienia praw wasno"ci& oc rony tyc
F.

praw i zawaszczania

; 1wnolege %pionowe' przesunicie 3unkcji produkcji w gr oznaczaoby brak zmiany produktu kra!cowego przy danyc rozmiarac nakadw pracy. 4ak wskazuj jednak badania empiryczne postp tec niczny powoduje wzrost kra!cowego produktu pracy.

.I korzy"ci z obiektu wasno"ci. Wzrost tyc kosztw oznacza wzrost nakadw przy danej wielko"ci produkcji& co powoduje przesunicie 3unkcji produkcji 3 + w d na pozycj 3unkcji 3.. /odobny wpyw wywiera& np. niewa"ciwe ustawodawstwo gospodarcze& 8ze9 ustawodawstwo podnosi koszty transakcyjne. /oprawa jako"ci prawa oznacza zbli$anie si 3unkcji 3. do 3unkcji 3+. Wzajemne poo$enie 3unkcji 3( i 3. zale$y od siy oddziaywania pozytywnyc bodMcw wynikajcyc z trans3eru praw wasno"ci oraz wielko"ci kosztw transakcyjnyc . )oszty te na rysunku pokazane s jako odlego"ci w poziomie midzy 3unkcjami 3+ a 3. dla r$nyc wielko"ci produkcji = <ac ylenie 3unkcji 3+ w punkcie stanowi kra!cowy produkt pracy& za" nac ylenie 3unkcji 3 . kra!cowy produkt netto %kra!cowy produkt pracy minus kra!cowe koszty transakcyjne'. Skala przesuni* 3unkcji produkcji jest zr$nicowana w zale$no"ci od wzajemnego dopasowania sytuacji danego przedsibiorstwa do przyjtego rozwizania instytucjonalnego np. nowego sytemu organizacji pracy& trans3eru praw wasno"ci czy nowego kontraktu.. W sytuacji skrajnej& o ile przesunicie 3unkcji 3 + w d byoby wiksze ni$ 3unkcji 3( w gr niecelowe jest dokonywanie jakic kolwiek zmian instytucjonalnyc . 5raktujc przedsibiorstwo jako instytucj D organizacj mo$na wyznaczy* optymalne jego rozmiary kierujc si kryterium wielko"ci kosztw transakcyjnyc w nawizaniu do kosztw produkcji. A3ektywne organizacje to organizacje o mniejszyc kosztac oglnyc gospodarowania& cznyc przedstawia rysunek nr 0.F0 ysunek nr ? 6oszty transakcyjne a optimum specjalizacji kosztac produkcji i kosztac transakcyjnyc . Zagadnienie to

F0

; /or R. ?eckman75ransaktionskosten und institutionele Wa l ,n der @andwirtsc a3t& ?erlin& +III& s.0( cyt. za 4. 2aysz7 Instytucje a koszty transakcyjne w #wietle, op& cit&, s. ..I..

.( )oszty

1osnca specjalizacja produkcji sprzyja obni$eniu kosztw produkcji. 4ednocze"nie jednak rosn koszty transakcyjne. /rzy wikszej specjalizacji wystpuje wy$sza specy3ika nakadw& ktra zwiksza ryzyko kosztw utopionyc . /rzeciwdziaanie temu ryzyku zwiksza koszty transakcyjne. )oszty oglne osigaj minimum w punkcie G& gdzie cznie koszty transakcyjne i koszty produkcji s najmniejsze. /unkt ten wyznacza optymalne rozmiary specjalizacji produkcji %punkt ?' przy zao$eniu stao"ci instytucji. )ryterium lepszej instytucji to kryterium ni$szyc kosztw transakcyjnyc & co oznacza na rysunku nr 0 przesunicie 3unkcji tyc kosztw w d& w prawo. /owoduje to obni$enie kosztw produkcji& przesunicie 3unkcji kosztw oglnyc w d i wzrost optimum specjalizacji %punkty G( i ?( przesunite s w prawo'. /odobnie problem ten mo$na odnie"* do okre"lania rozmiarw przedsibiorstwa w obszarze rosncyc korzy"ci skali produkcji. ,m wiksze przedsibiorstwo& tym ni$sze koszty

.+ produkcji D przy zao$eniu istnienia tec nik produkcji o rosncyc produkcji. Wzrost rozmiarw przedsibiorstwa powoduje jednak korzy"ciac wzrost skali

kosztw

transakcyjnyc %kosztw mened$erskic '.F: Wzajemne porwnywanie kosztw produkcji i kosztw transakcyjnyc pozwala okre"li* wa"ciwe rozmiary podmiotu gospodarczego. System instytucjonalny powodujcy zmniejszanie kosztw transakcyjnyc jest systemem lepszym od systemw o wy$szyc kosztac transakcyjnyc . 2inimalizacja tyc kosztw ma jednak warunki ograniczajce w postaci konieczno"ci ponoszenia racjonalnie uzasadnionyc kosztw in3ormacyjnyc & %co wymaga ograniczania zjawisk renty in3ormacyjnej'& zapewnienie odpowiedniego poziomu kapitau spoecznego&%co wymaga ponoszenia pewnyc kosztw transakcyjnyc ' oraz d$enia do ograniczania spoecznie odrzucanyc nierwno"ci spoecznyc . :.3. enta informacyjna. Warunkiem gospodarowania jest dostp do in3ormacji& traktowanej jako dobro%usuga'& ktre mo$na naby*. /ozyskiwanie in3ormacji kosztuje D std d$enie do mniejszyc kosztw transakcyjnyc nie mo$e oznacza* 8oszczdno"ci9 w wydatkac na uzyskanie niezbdnej in3ormacji. )oszty transakcyjne dotyczce zbierania& przetwarzania i wykorzystywania niezbdnej in3ormacji s warunkiem dobrego gospodarowania. 4ednocze"nie w praktyce wystpuj! ograniczenia in3ormacyjne i zjawiska asymetrii informacji& ktre maj c arakter obiektywny i subiektywny. /owstawanie instytucji jest w du$ym stopniu odpowiedzi na wystpowanie ogranicze! in3ormacyjnyc & za" ic e3ektywno"* wyrazi* mo$na poprzez in3ormacji& rac unku korzy"ci i eliminowanie tyc ogranicze!. Zasadnicze znaczenie ma tu c arakter kanaw przekazywania in3ormacji szczeglnie odno"nie jako"ci uzyskiwanyc kosztw obiegu in3ormacji. ,m mniejsze ograniczenia in3ormacyjne tym ni$sze koszty transakcyjne. 2o$e temu sprzyja* pa!stwo poprzez nakadanie na spki obowizku publikowania sprawozda! 3inansowyc & okre"lenie standardw rac unkowo"ci oraz zapewnienia dostpu do in3ormacji inwestorw zewntrznyc . 2o$liwe jest tak$e powoanie specjalnyc instytucji rzdowyc . /rzepisy prawne i zwyczaje udzielania in3ormacji nie wynikajcyc z oportunistycznyc likwiduj jednak w peni ogranicze! in3ormacyjnyc zac owa! oportunistycznyc

zac owa!. Szereg instytucji mo$e te$ przyczynia* si do przeciwdziaania ujemnym skutkom np. rozbudowany& tani i dostpny system arbitra$u w z realizacji umw. 4ak pisze C.)limkowski7T rozstrzyganiu sporw wynikajcyc
F:

; <ale$y pamita*& i$ tworzenie przedsibiorstw ma na celu m.in. zmniejszenie rynkowyc kosztw transakcyjnyc . 6zieje si tak tylko do pewnyc rozmiarw przedsibiorstw& nastpnie koszty transakcyjne rosn z uwagi np. na wiksz zo$ono"* zarzdzania i koszty agencji.

.. 8oportunizm jest jednym z e3ektw wystpowania asymetrii in3ormacji midzy uczestnikami $ycia gospodarczego.9FK Wspczesne przedsibiorstwa o du$ym znaczeniu dla gospodarki zorganizowane s w 3ormie spek akcyjnyc . W spkac tyc wystpuj problemy agencji& w relacji pryncypa D agent.FF 1elacje agencji dotycz prawie ka$dej transakcji oraz szczeglnie daj o sobie zna* przy zwizkac zac odzcyc midzy wasno"ci a systemem decyzyjnym& gdzie wa$ne s interakcje wasno"ci i kontroli. /roblemy agencji wynikaj ze specjalizacji i delegowania zada!. W relacjac agencji pojawiaj si dwie grupy problemw. /ierwsza dotyczy sprzeczno"ci interesw pryncypaa i agenta oraz trudno"ci w kontrolowaniu zawartego kontraktu. /owstaje tak$e asymetria in3ormacyjna midzy podmiotami D stronami instytucji agencji %agent wie wicej ni$ zwierzc nik'. Wi$e si z tym okre"lenie tzw. 8stanw natury&9 tj. okre"lenia czynnikw zale$nyc i niezale$nyc od agenta.FC 6ruga wi$e si ze skonno"ci do ryzyka D mniejsz u agenta. /ojawiaj si te$ koszty agencji. Wa"ciciele jako pryncypaowie staraj si poprzez system bodMcw oddziaywa* na mened$erw-agentw na podejmowanie decyzji zgodnyc z interesami wa"cicieli i ograniczenia realizacji interesw wasnyc mened$erw.F> 6o tyc bodMcw zaliczy* mo$na7 systemy wynagrodze!& kontrakty mened$erskie& opcje nabywania akcji zarzdzanej spki& ryzyko utraty stanowiska& reputacja na mened$erskim rynku pracy itd. ,stotne jest okre"lanie oryzontu czasowego dziaalno"ci mened$erw i wzgldnej stabilizacji warunkw pracy. Wydu$anie oryzontu czasowego decyzji mened$erskic wi$e si z warto"ci rynkow akcji odzwierciedlajcyc przysz rentowno"* spki. )ierownictwa spek dysponujcy wiksz wiedz o sytuacji wewntrznej spki nie zawsze c c t wiedz podzieli* si z wa"cicielami& ktrzy 3aktycznie peni rol .outsider0w2CIWa"ciciele nie maj bezpo"redniego wpywu na zarzdzanie spk i maj ograniczony dostp do in3ormacji. 4ednocze"nie mened$erowie dla sprawno"ci kierowania 3irmami powinni mie* okre"lone pole swobody w podejmowaniu decyzji.

FK FF

; /or. C. )limkowski7 8naczenie za'oGe9 %ehawioralnych w ekonomii& 8Akonomista9& +II+& nr K& s.C0K. ; )westie te s przedmiotem zainteresowania teorii agencji. 6o klasycznej pracy z zakresu teorii agencji nale$y

artyku77 2. 4ensen& W. 2eckling7 The Theory o the *irm @anagerial Dehavior, Agency (osts, and Ownership !tructure, 84ournal o3 Oinancial Aconomics9 (>FK& nr .. 6o innyc autorw tej teorii zaliczy* mo$na7 2. Spenca& 1. Zeck ausera&& S. 1ossa& A. Oam i innyc . FC ; /or. 2. ,wanek& 4. Wilkin7 Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, op. cit.& s. (I0-(I:.
F>

;/odobne problemy dotycz np. relacji midzy przedsibiorstwami& gdzie przedsibiorstwo odbiorca %pryncypa' zleca wykonanie zada! przedsibiorstwom-dostawcom %agenci'. 2o$na to tak$e odnie"* do np. zwizkw pa!stwowego urzdu regulacyjnego a regulowanymi przedsibiorstwami na danym rynku. W analizie modelowej agencji i renty in3ormacyjnej jest mowa jedynie o pryncypale i agencie%czy agentac ' jako takic & bez praktycznego przypisania. CI ; /or. ). Zalega7 !ystemy corporate governance a e ektywno#$ zarzFdzania sp0'kF kapita'owF, Warszawa& S#J& Warszawa& +II.& s. (I:.

.0 Zjawiska asymetrii in3ormacji w poczeniu z problemami agencji wskazuj na potrzeb zr$nicowania instytucji w gospodarce. 1ozwizania instytucjonalne i organizacyjne w gospodarce powinny zmierza* w kierunku zmniejszenia kosztw agencji& przy jednoczesnym d$eniu do wikszej zgodno"ci celw agenta i zwierzc nika. /odstawowym problemem jest c arakter zawieranyc kontraktw oraz przeciwdziaanie praktykom tzw. selekcji negatywnej %adverse selection' oraz pokusy nadu"ycia %moral hazard-.. Zjawiska ukrywania in3ormacji s tym atwiejsze im wy$sze s potencjalne koszty przezwyci$enia tego typu sytuacji %rosnce koszty kra!cowe pozyskiwania in3ormacji'. 5eoria agencji przedstawia te$ zjawiska okre"lane terminem 8sygnalizacji9& kiedy agent "wiadomie ujawnia in3ormacj trudn inaczej do zdobycia przez zwierzc nika.C( /roblemy agencji badane s rwnie$ w ujciu analityczno-modelowym. /odstaw analiz s kontrakty zawierane midzy pryncypaami a agentami .C+Z kontraktw wynikaj kwestie penomocnictwa i podziau ryzyka midzy stronami kontraktu. 4ednocze"nie przyjmuje si zao$enie rozbie$no"ci interesw pryncypaw i agentw oraz r$nego ic stosunku do ryzyka. Gnalizy zawieranyc kontraktw w ujciu modelowym mog by* prowadzone przy zao$eniu penej in3ormacji %warunki . irst:%est2' i asymetrii in3ormacji %warunki .second:%est2'. /rzedmiotem kontraktu mo$e by* np. okre"lona wielko"* dostaw zamwionej produkcji. /ryncypa pragnie realizacji kontraktu przy mo$liwie niskic trans3erac "rodkw dla agentw& ktryc na og jest wicej ni$ jeden. Ggenci z kolei d$ do uzyskania mo$liwie du$yc trans3erw dla realizacji danego zadania przewidzianego kontraktem. )ontrakty zawierane s w czasie& kiedy nastpuje z jednej strony ujawnianie kosztw produkcji u agentw i nastpnie o3erowanie kontraktu przez pryncypaa. Ggenci odrzucaj lub przyjmuj o3ert pryncypaa. Warunkiem przyjcia o3erty s korzy"ci agentw& wiksze ni$ z tytuu samodzielnyc dziaa! agenta na rynku lub przyjcia o3ert innyc kontraktw W modelu +pryncypa$agent, okre"la si to terminem 8partycypacyjnego przymuszania agenta9.C. /ryncypa o3eruje kontrakt w sytuacji uzyskania przez niego wikszyc korzy"ci ni$ samorealizacja zada! kontraktowyc . W warunkac penej in3ormacji istnieje mo$liwo"* rozr$nienia przez pryncypaa agenta lepszego i gorszego. @epszy agent cec uje si ni$szymi kosztami produkcji. /ryncypa uzyskuje wiksze korzy"ci z kontraktu

C(

; H przykadac negatywnej selekcji i pokusy nadu$ycia w instytucjac 3inansowyc szeroko pisze O. S. 2is kin7 Ekonomika pieniFdza, %ankowo#ci i rynk0w inansowych & Wydawnictwo <aukowe /W<& Warszawa& +II+& s. +:(-+F.. C+ ; /or. ). 2. Aisen ardt7 Agency Theory< An Assessment and >eview, 8Gcademy on 2anagement 1eBiew9& (>C>& BoN.(0& <o (. C. ; /or. 4. 4. @a33ont& 6. 2artimort7 The Theory o Incentives&.& op. cit.& s. .0 i dalej.

.: zawartego z lepszym& ni$ gorszym agentem. Warunkiem zawarcia i realizacji kontraktu jest jednocze"nie warunek wy$szyc trans3erw ni$ kosztw u agentw. #ra3icznie cele pryncypaa i agentw w kontraktac mo$na przedstawi* na rysunkac nr : i K.C0 ysunek nr @ =unkcje u"ytecznoci agentw ysunek nr A =unkcje u"ytecznoci pryncypaa

<a rysunku nr : pokazano 3unkcje u$yteczno"ci agenta lepszego okre"lone symbolami E(& E+ i E. oraz 3unkcje u$yteczno"ci agenta gorszego EL(& EL+ i EL.. E$yteczno"* agentw wyra$ona jest jako r$nica midzy otrzymywanymi trans3erami a ponoszonymi kosztami %5 2CX ['. Ounkcje te rosn w kierunku pnocno-zac odnim& co oznacza otrzymanie wikszyc trans3erw dla tego samego zadania kontraktowego. Zac odzi& zatem E. >E+>E( oraz EL.>EL+> EL(. Ggenci staraj si znaleM* na wy$ej poo$onej 3unkcji u$yteczno"ci. <ac ylenie 3unkcji u$yteczno"ci agentw okre"lone jest wielko"ci kosztw kra!cowyc %2C'. Wiksze nac ylenie 3unkcji u$yteczno"ci EL ni$ E oznacza wy$sze koszty kra!cowe agenta gorszego ni$ lepszego %2Cb>2Ca'. 6la pryncypaa wy$ej poo$one 3unkcje u$yteczno"ci agenta gorszego ni$ lepszego oznacza wydatkowanie wikszyc patno"ci trans3erowyc dla uzyskania tyc samyc wielko"ci produkcji. Stae nac ylenie wszystkic 3unkcji u$yteczno"ci oznacza przyjcie zao$enia braku zmian kosztw kra!cowyc oraz sta produkcyjno"* czynnika pracy %2CWGRC'. <a rysunku nr K pokazano z kolei 3unkcje u$yteczno"ci pryncypaa okre"lone symbolami R(&R+ i R.& ktre rosn w kierunku poudniowo-wsc odnim %R.>R+>R(' 6la tej samej wielko"ci trans3erw pryncypa uzyskuje
C0

; ,bidem& s. .0-.:. )olejne rysunki %Fi C' s rwnie$ oparte o prezentacje zawarte w tym opracowaniu.

.K wiksz produkcj od agenta. E$yteczno"* wyra$ona jest jako r$nica warto"ci otrzymywanej od agenta produkcji a wielko"ci wypacanyc trans3erw. <ac ylenie 3unkcji u$yteczno"ci pryncypaa pokazuje malejc e3ektywno"* kra!cow trans3erw. /orwnanie poo$enia i nac ylenia 3unkcji u$yteczno"ci pryncypaa i agentw wskazuje& i$ r$nica midzy wielko"ci otrzymywanej produkcji od agenta lepszego [a i gorszego [b jest wiksza ni$ r$nica midzy trans3erami dla agenta dobrego 5a i gorszego 5b. Wiksze zadania produkcyjne wymagaj wikszyc trans3erw& lecz przyrosty tyc wielko"ci nie s proporcjonalne. Zac odzi& zatem sytuacja [a [b > 5a 5b& co oznacza wiksze korzy"ci z produkcji ni$ wydatkowanyc trans3erw. /ryncypa woli& zatem kontrakty a agentami lepszymi ni$ gorszymi& c o* produkcja otrzymywana od agentw gorszyc jest pryncypaowi potrzebna. W warunkac penej in3ormacji /warunki first best0 optymalne kontrakty oznaczaj adekwatno"* trans3erw do planowanyc dostaw produkcyjnyc przy rozeznaniu& co do wysoko"ci kosztw produkcji poszczeglnyc agentw. Hznacza to pakiet %[a& 5a& 2Ca' w kontrakcie pryncypaa z agentem lepszym i pakiet %[b& 5b& 2Cb' z agentem gorszym. Hptymalne kontrakty mo$na przedstawi* gra3icznie jak na rysunku nr F. ysunek nr B 1ptymalne kontrakty (first best)

.F

<a rysunku tym przedstawiono jednocze"nie 3unkcje u$yteczno"ci pryncypaa i 3unkcje u$yteczno"ci agentw zgodnie z warunkami przedstawionymi dla rysunkw : i K. Hptymalne kontrakty okre"laj punkty G i ?. /unkt startu zale$y od siy transakcyjnej pryncypaa i agentw& pryncypa pragnie dla danego trans3eru uzyska* wiksz produkcj a agent dan produkcj przy wikszym trans3erze. W punkcie G 3unkcja u$yteczno"ci R. jest styczna do 3unkcji u$yteczno"ci - E(& co oznacza rwno"* kra!cowej warto"ci produkcji dla pryncypaa z kra!cow warto"ci trans3erw dla agenta lepszego. /odobnie zac odzi w punkcie ? w kontrakcie pryncypaa z agentem gorszym %3unkcja u$yteczno"ci R+ jest styczna do 3unkcji u$yteczno"ci EL('. /unkty te wyznaczaj optymalne rozmiary produkcji i trans3erw pryncypaa z dwoma typami agentw. /rodukcja od agenta lepszego przewy$sza produkcj od agenta gorszego %[a>[b'. Wiksza produkcja wymaga wikszyc trans3erw %5a >5b'. Zac odzi jednak warunek %[a[b'>%5a5b'. /ryncypa odnosi wiksze korzy"ci z kontraktw zawieranyc z agentami lepszymi. /unkt C na rysunku obrazuje ipotetyczn sytuacj braku warunkw penej in3ormacji i uzyskiwanie przez agenta lepszego renty in3ormacyjnej w wysoko"ci 5c5a.

.C W warunkac asymetrii in3ormacji /warunki second best0 pryncypa nie jest w stanie rozr$ni* agentw.. H3eruje on kontrakty oczekujc wyboru o3ert przez agentw adekwatnie do kosztw produkcji. 5ymczasem w interesie agenta lepszego jest 8udawanie9 agenta gorszego& czyli in3ormowanie pryncypaa o wy$szyc kosztac produkcji ni$ koszty rzeczywiste realizacji kontraktu. Hczekuje on w ten sposb relatywnie wy$szyc trans3erw w porwnaniu z zadaniami produkcyjnymi. W warunkac o3erowanyc asymetrii in3ormacji zestaw kontraktw nie jest bodMcowo zgodny. /ojawia si e3ekt redystrybucyjny

asymetrii in3ormacji& czyli renta in3ormacyjna. Wielko"* renty in3ormacyjnej& ktr przywaszcza agent lepszy& zale$y od wielko"ci produkcji agenta gorszego. <iee3ektywny agent nie realizuje renty. Wystpowanie renty powoduje powstanie warunkw .second %est2 w zawieranyc produkcji kontraktac . 5rans3ery dla agenta gorszego zawieraj pokrycie kosztw za" dla agenta lepszego kosztw i renty %5bsbW2CbX[bsb'&

%5asbW2CaX[asb+2CX[bsb'. Symbol sb oznacza second %est. Wielko"* renty oznaczono symbolem 2CX[bsb. /o zawarciu kontraktu pryncypa& ponoszc okre"lone koszty transakcyjne& uzyskuje in3ormacj o 3akcie wystpowania renty in3ormacyjnej. Stara si temu przeciwdziaa* poprzez ograniczenie do minimum zamwie! produkcyjnyc u agentw gorszyc /ryncypa przestaje redukowa* produkcje niee3ektywnyc agentw& gdy korzy"ci z tego tytuu %redukcja renty' oka$ si mniejsze od kosztw %utrata produkcji'. 2amy tu do czynienia ze swoistego rodzaju gr toczon midzy pryncypaem a agentem zainteresowanym w dezin3ormowaniu pryncypaa. /ryncypa d$y do wej"cia na wy$sz wasn 3unkcj u$yteczno"ci i zepc nicia agenta 8dezin3ormujcego9 na jego ni$sz 3unkcj u$yteczno"ci. Wynik gier zale$y od ic siy. #ra3icznie mo$na to pokaza* na rysunku nr C. /unktem wyj"cia rozpatrywanej sytuacji s punkty G& ? i C. /unkty G i ? odpowiadaj warunkom . irst %est2. /unkt C oznacza sytuacj maej siy pryncypaa i du$yc kosztw transakcyjnyc w przeamywaniu asymetrii in3ormacji. /unkt C poo$ony jest nad punktem G %ni$sza 3unkcja u$yteczno"ci pryncypaa'& co oznacza realizacj tej samej produkcji przy wikszyc trans3erac . Hdlego"* midzy 5c a 5a mierzy wielko"* renty in3ormacyjnej. /unkty ? i C le$ na tyc samyc 3unkcjac u$yteczno"ci& wystpuje& wic bodMcowa zgodno"*. 6la agenta jest obojtne czy znajdzie si w punkcie ? czy C. )ontrakt C jest jednak lepszy ni$ G& daje& bowiem rent in3ormacyjn. W celu jej zniwelowania pryncypa ogranicza kontrakt z agentem gorszym D przej"cie z ? do ?sb. /rodukcja maleje z [b do [bsb& za" trans3ery z 5b do 5bsb. /unkt ?sb znajduje si na tej samej 3unkcji u$yteczno"ci& co punkt Gsb %3unkcja u$yteczno"ci E(&+'. 6aje to podstaw do

.> 8udawania9 przez agenta lepszego sytuacji agenta gorszego& co oznacza przy tej samej produkcji [aW[cW[sb wiksze trans3ery 5asb>5a& c o* 5c>5asb. W wyniku zmniejszenia produkcji agenta gorszego spady trans3ery dla agenta lepszego. ysunek nr C 1ptymalne kontrakty (second best)

Aliminowanie gorszyc agentw nie pozwala agentom lepszym na sztuczne zawy$anie kosztw. 6rog do zmniejszania renty in3ormacyjnej jest rwnie$ rozwj rynkw aukcyjnyc#' gdzie kontrakty realizowane s w r$nyc 3ormac jak np. licytacje& przetarg w 3ormie pisemnej czy aukcje olenderskie.C: Gukcje su$ tez przejmowaniu zyskw monopolowyc w sytuacji ic organizowania przez instytucje pa!stwowe. 2a to miejsce przy sprzeda$y praw do 3unkcjonowania na danym rynku& co zwaszcza dotyczy rynkw w warunkac korzy"ci skali produkcji. Wszelkie regulacje rynkowe np. kontrola kosztw i cen wymagaj przeamywania wystpujcej asymetrii in3ormacyjnej. /eniejsza in3ormacja mo$e mie* te$ miejsce na wikszyc ni$ mniejszyc rynkac z uwagi na instytucje rynku usug doradczo-analitycznyc . /odmioty o c arakterze analityczno-usugowym peni rol
C:

; Szerzej na ten temat pisz W.O.Samuelson& S.#.2arks7 Ekonomia menedGerska, /WA& Warszawa& (>>C.

0I po"rednika midzy pryncypaem a agentami . 1dpowiedni popyt sprzyja obni$ce kosztw pozyskiwania usug tyc instytucji. Zmniejsza si ryzyko i koszty transakcyjne zdobywania niezbdnyc in3ormacji. Zjawisk renty nie da si wyeliminowa* cakowicie& gdy$ zawsze istniej r$nice midzy producentami& ktryc :.:. 6apita spoeczny. 6$enie do minimalizacji kosztw transakcyjnyc nie powinno si dokonywa* kosztem zmniejszania kapitau spoecznego. /ewien jego poziom jest warunkiem procesw wzrostu gospodarczego i e3ektywnego 3unkcjonowania podmiotw gospodarczyc . CK )apita spoeczny stanowi swoistego rodzaju czynnik komplementarny wzgldem kapitau ludzkiego& gdy$ np. kontakty grupowo-zawodowe pozwalaj na trans3ery wiedzy w grupie. CF Wizi nie3ormalne staj si instytucj wysoce u$yteczn w powstawaniu pozytywnyc zewntrznyc gospodarstw domowyc wasnego i publicznego. W literaturze przedmiotu brak jednoznacznoci w precyzyjnym okreleniu& a zwaszcza zmierzeniu kapitau spoecznego. 4est on te$ zr$nicowany dla poszczeglnyc krajw.CC 5rudno go sprowadzi* do jednej syntetycznej wielko"ci& skada si na! wiele elementw& czsto niemierzalnyc . \atwiej niekiedy wyrazi* mierzalne konsekwencje kapitau spoecznego w postaci np.7 ilo"ci przestpstw& wzrostu udziau prawnikw w oglnym zatrudnieniu& praktyk unikania pacenia podatkw& aktywnym udziale w sporcie i rekreacji czy kontroli stanu zdrowia.C> H poziomie kapitau spoecznego mog "wiadczy* takie zjawiska jak7 skala przestpczo"ci& nat$enie korupcji& brak stabilizacji uregulowa! prawnyc & zamykanie si wewntrz wasnego gospodarstwa domowego& zjawiska ekskluzji itd. 1. /utnam w"rd elementw kapitau spoecznego wyr$nia7 zau3anie wzajemne obywateli %np. po$yczki& pomoc doraMna' jak i zau3anie do wadz& 3rekwencje w wyborac & czonkostwo w
CK

ujawnienie wymaga ponoszenia pewnyc

kosztw. C odzi jednak o okre"lony poziom in3ormacyjnyc kosztw transakcyjnyc .

e3ektw

upowszec niania wiedzy. )apita spoeczny ksztatowany jest w ramac %kontakty rodzicw z dzie*mi' jak i wewntrz wsppracujcej

spoeczno"ci& z czym wi$ si postawy kooperacji w imi jednoczesnej realizacji interesu

; W teorii istniej dwa e3ekty wpywu organizacji i stowarzysze! obywatelskic na wzrost gospodarczy7 tzw. e3ekt Hlsona %ujemny wpyw praktyk rent seeking' i e3ekt /utnama %dodatni wpyw wzrostu zau3ania'- por. S. )nack& /. )ee3er& +oes !ocial (apital Lave an Economy Payo C A (ross:(ountry Investigation, ]uarterly 4ournal o3 Aconomics& Rol. ((+& <o. 0& (>>F. CF ; 6la 4.S. Colemana kapita spoeczny jest 3orm kapitau ludzkiego i posiada cec y dobra publicznego D por. 4. Coleman7 !ocial (apital in the (reation o Luman (apital& 8Gmerican 4ournal o3 Sociology9& Rol. >0 CC ; /or. O.Oukuyama7 8au anie,kapita' spo'eczny a droga do do%ro%ytu & /W<& Warszawa-Wrocaw& (>>F. Wyniki bada! empirycznyc kapitau spoecznego w krajac trans3ormacji zawiera publikacja7 2.1aiser& C.Jaerp3er& 5.<owotny& C.Wallace7 !ocial (apital In Transition< A *irst )ook at the Evidence & A?16 Working /aper& +II(& nr K(. Z bada! tyc wynika ni$szy poziom wskaMnikw c arakteryzujcyc kapita spoeczny w krajac trans3ormacji w porwnaniu z krajami HAC6. C> ; /or. 1. /utnam7 !ocial (apital< @easurement and (onseNuences& 8,suma9& +II(& nr +.

0( obywatelskic organizacjac i spotkaniac klubowyc & stopie! odwiedzin w domac & udzia w spotkaniac z politykami i uczestnictwo w partiac politycznyc & ilo"* wolontariuszy i czas po"wicony wolontariatowi i inne mierniki.>I Gutor ten podkre"la te$ rol norm spoecznyc i sieci stowarzysze! publicznyc & ktre mog zwikszy* sprawno"* wsplnoty regionalnej i lokalnej. )apita spoeczny rozumiany jest jako umiejtno"* czenia si jednostek w grupy dla realizacji wsplnyc celw przy okre"lonym zau3aniu spoecznym. >( )apita spoeczny to zmiany w relacjac midzy ludMmi uatwiajce dziaania D w tym dziaania produkcyjne. 4. Coleman wyr$nia trzy podstawowe 3ormy kapitau spoecznego7 sieci zobowiza! w ramac struktur spoecznyc %pewno"* realizacji zobowiza!'& relacje spoeczne jako kanay pozyskiwania in3ormacji& normy i e3ektywne sankcje.>+ 6apita spoeczny to zesp norm' zasad' zwyczajw' tradycji' powi!za- /sieci0' relacji spoecznyc#' cec# kulturowyc# i idei' ktre okrelaj! sposb organizacji i funkcjonowania danyc# podmiotw jak i caego systemu spoeczno$gospodarczego. Zdolno"* ludzi do wsppracy i wspdziaania umiejtno"* samoorganizowania to podstawowe cec y tego kapitau. /ozwala to zwikszy* sprawno"* organizacyjn spoecze!stwa i lepiej koordynowa* dziaania. >.)apita spoeczny %instytucja spoeczna' jest te$ przedstawiany jako 8wzgldnie trway ukad spoecznie ustanowionyc sposobw i regu zac owania& usankcjonowanyc przez normy spoeczneTto pewna regularno"* w spoecznym zac owaniu& na ktr wyra$aj zgod wszyscy czonkowie spoecze!stwaT9>0 /owy$sze elementy kapitau spoecznego nawzajem si na siebie nakadaj i okre"laj skuteczno"* zac owa! podmiotw w gospodarce& tak na poziomie mikro jak i makro. <ale$y podkre"li*& i$ kapita spoeczny w skali caego systemu nie stanowi prostej sumy kapitaw poszczeglnyc jednostek& lecz na jego poziom wpyw wywieraj r$ne instytucje i ic wspdziaanie. Wy$szy poziom kapitau spoecznego pozwala na atwiejsz adaptacj jednostek i podmiotw do nowyc warunkw gospodarowania i bytowania. >: Gktywny udzia obywateli i grup spoecznyc w $yciu politycznym i gospodarczym warunkuje skuteczno"* polityki. Wsppraca i kontrola grup i jednostek zastpuje konieczno"* stosowania odgrnie narzucanyc regu czy norm. 6apita spoeczny jest substytucyjny wzgldem wielu instytucji formalnyc#. ,m wiksza skonno"* do przestrzegania prawa tym mniejsza potrzeba
>I >(

; /or. 1. /utnam7 !ocial (apital Initiative& Working /aper& 5 e World ?ank& (>>C& <o (. ; /or. 4. S. Coleman7 7 *oundations o !ocial Theory, @ondon& 5 e ?elknap /ress& (>>0. >+ ; /or. 4. S. Coleman7 !ocial (apital in the (reation o Luman (apital, op. cit. & s... >. ;/or. G. 2atysiak7 Or0d'a kapita'u spo'ecznego& GA Wrocaw& (>>>. >0 ;/or.G.Jorodecka7 Instytucjonalizm i podej#cie instytucjonalne do polityki gospodarczej & 8/olityka #ospodarcza9 nr :-K& +III-+II(& s.(+>. >: ; /or. 2.1aiser7 In ormal Institutions, !ocial (apital and Economic Transition< >e lections on a ?eglected +imension& A?16 Working /aper& (>>F& nr +:.

0+ uregulowa! prawnyc wielu obszarw aktywno"ci ludzkiej. 5o za" zmniejsza publiczne

koszty transakcyjne. /rzy silnyc wiziac spoecznyc nie ma potrzeby rozbudowywania kontraktw i sdowyc rozstrzygni*. )apita spoeczny mo$na analizowa* poprzez r$ne 3ormy wspdziaania lub poprzez sieci powiza! danyc podmiotw z otoczeniem. /odstaw kapitau spoecznego jest akceptacja norm spoecznej wsppracy i zau3ania. Wiele podmiotw i jednostek przestrzega przyjte normy moralne czy zasady etyczne & gdy przestrzeganie to jest powszec ne i stanowi dobrowolnie akceptowane ograniczenia. /rzestrzeganie etycznyc zasad postpowania obni$a koszty transakcyjne.>K Hbowizujce normy moralne nie pozwalaj na praktyki szukania nielegalnyc sposobw uzyskiwania korzy"ci czy praktyk typu rent: szczeglne znaczenie ma dla 1. /utnama regua seeking& Wybory ekonomiczne podporzdkowane s akceptowanemu oglnie zbiorowi zasad moralnyc . Spo"rd norm spoecznyc uoglnionej wzajemno"ci.>F 2o$na wyr$ni* dwie podstawowe 3ormy kapitau spoecznego7 nastawionego na konkurencyjno"* i na wspprac. 6ominacja jednej z tyc 3orm zale$y od cec elementw skadajcyc si na kapita spoeczny& zwaszcza systemu norm. Szczeglne znaczenie odgrywaj normy aktywno"ci na rzecz interesu wsplnego danej zbiorowo"ci& interesu publicznego w skali caej gospodarki. Wyrazem troski o dobro wsplne jest np. c * podmiotw do ponoszenia wydatkw %pacenia podatkw' na rzecz dostarczania okre"lonyc dbr publicznyc . /owszec no"* tego rodzaju postaw eliminuje czy ogranicza zjawiska . ree riders2 i 8moral hazard9. ,stotna jest tu rola konsultacji i konsensusu midzy jednostkami i grupami. <ormom zwizanym z interesem publicznym odpowiadaj postawy altruizmu i 3ilantropii& ktre zale$ od c arakteru i siy powiza! spoecznyc . >C H skali altruizmu "wiadczy np. cz"* doc odw przeznaczona na cele c arytatywne. Zwikszeniu tego typu praktyk su$y* mo$e polityka ulg i zmian podatkowyc . &m silniejsze wizi spoeczne tym mniejsza te" skonno( obywateli do uc#ylania si od pacenia podatkw. Wpyw na kapita spoeczny wywieraj te$ normy rzdzenia okre"lajce 3ormy komunikowania si wadzy politycznej ze spoecze!stwem. Systemy wyborcze uniemo$liwiajce np. wymian elit politycznyc powoduj brak wizi wadzy z licznymi grupami spoecznymi i zniec caj do aktywno"ci spoecznej.
>K

; /or. H.A.Williamson7 Transaction E(ost Economic<Governing Economic E;changes & 84ournal o3 @aw and Aconomics9(>F>& nr++. >F ; /or. 1. /utnam7 !ocial (apital&.& op. cit. >C ; Gltruistycznie nastawione jednostki traktuj swoj u$yteczno"* jako zale$n nie tylko od wasnyc doc odw& lecz rwnie$ od rozkadu doc odw w spoecze!stwie. ,m ten rozkad bardziej odpowiada spoecznym wyobra$eniom o suszno"ci istniejcyc rozpito"ci doc odowyc & tym wiksza szansa na wzrost spoecznego zau3ania i aktywno"* obywatelsk.

0. Skuteczno"* mec anizmu rynkowego uwarunkowana jest stopniem wzajemnego zau3ania stron kontraktw i umw rynkowyc . Wzajemne zaufanie ro"nie w miar wikszego posiadanego poziomu kapitau spoecznego D ju$ istniejcego zau3ania.>> ?ez tego zau3ania ka$dy z osobna osiga gorsze rezultaty. H to zau3anie trudno w sytuacji wystpowania7 nierwnomiernego i rosncego podziau majtkowego i doc odowego& rosncego poczucia braku rwno"ci wobec prawa& szerzcyc si zjawisk korupcji czy dominacji gwnie personalnego c arakteru wszelkic stosunkw spoecznyc %gdzie bardziej licz si ludzie a nie instytucje'. 9ubstytutem braku zaufania staje si du"a ilo( przepisw prawnyc# & co zwiksza koszty transakcyjne. Zau3anie to ro"nie w miar postpw w tworzeniu spoecze!stwa obywatelskiego& decydujcego o $yciu publicznym i bdcego jednym z wymiarw sposobu rzdzenia %governance'.(II Zau3aniu sprzyja rozbudowa r$nego rodzaju sieci 3ormalnyc i nie3ormalnyc . Sieci te tworz relacje spoeczne& ktre mog by* przydatne rwnie$ w tworzeniu kanaw in3ormacyjnyc znajomyc ograniczajcyc asymetri in3ormacji np. pozyskiwanie in3ormacji o wolnyc miejscac pracy od innyc czonkw stowarzysze!& bdM z krgw towarzyskic . C odzi przy tym o sieci kontaktw bezpo"rednic & interpersonalnyc .(I( Zau3anie spoeczne jest bezpo"redni konsekwencj kapitau spoecznego.(I+ )aufanie to jest niezbdnym skadnikiem skutecznej koordynacji i kooperacji gospodarczej. Oormowanie kapitau spoecznego wymaga koordynacji& a koordynacja jest tym trudniejsza im wiksze zr$nicowanie podmiotw i jednostek. Warunkiem kooperacji jest umiejtno"* adaptacji do zmiennyc warunkw gospodarowania i wa"ciwy system motywacji. )jawiska defektu koordynacji mog! by( agodzone przez aktywno( organizacji obywatelskic# %np.poprzez 3orm presji na wadze lokalne'na rzecz uruc omienia dziaa! po stronie poda$y produktw%usug' dla zaistnienia odpowiednio du$ego popytu jako warunku uruc omienia mec anizmw 8niewidzialnej rki rynku9. /amita* nale$y& i$ popyt zale$y nie tylko od odpowiedniej poda$y& lecz rwnie$ zamo$no"ci spoecze!stwa. ,m bogatsze spoecze!stwa tym mniej de3ektw koordynacji. Zau3anie spoeczne %do instytucji publicznyc i innyc podmiotw' ro"nie w sytuacji prowadzenia polityki zmniejszajcej nierwno"ci spoeczne. (I.
>>

;/or. G. Oazlagic7 "apita' spo'eczny i zau anie w Polsce& 82odern 2arketing9 nr (& +II0.

(II

; ,nstytucjonalne wymiary rzdzenia to7 rozliczanie rzdu z dziaa!& spoeczna aprobata 3unkcjonowania administracji pa!stwowej& akceptacja systemu prawnego& wpyw jednostek i grup na polityk oraz rozwj spoecze!stwa obywatelskiego. (I( ; 4ak zauwa$a 5. #rosse 8/rzesuwanie ci$aru interakcji spoecznyc do "rodowiska internetowego buduje pozorn wiM spoeczn. Wedug wikszo"ci psyc ologw sprzyja raczej narastaniu izolacji spoecznej.9 D por. "apita' jak katalizator& ,6#./@;CSH& paMdziernik +II+& s.:. (I+ ; /or. 1. /utnam7 !ocial (apital< @easurement and (onseNuences& op. cit.& s... (I. ; Wskazuj na to badania empiryczne w wielu krajac - por. 2.1aiser& C.Jaerp3er& 5.<owotny& C.Wallace7 !ocial (apital In Transition& op.cit.

00 Z bada! empirycznyc nie wynika jednoznacznie zale$no"* przyczynowo-skutkowa midzy zaufaniem a wspdziaaniem . A. @. #laeser wykazuje brak wikszyc r$nic w poziomie zau3ania midzy wsplnotami aktywnie wspdziaajcymi i wsplnotami o niskiej aktywno"ci spoeczno-gospodarczej.(I0 4ak pisze G.#ralczyk7T8#laeser pomija trudne do wery3ikacji ujcie 3unkcjonalne /utnama& nie bierze tak$e za punkt wyj"cia pogldu socjologw& $e kapita spoeczny jest wa"ciwo"ci spoeczno"ci. Ewa$a& $e kapita spoeczny jest zasobem jednostki& a skada si na! og zwizkw z otoczeniem spoecznym. T9 (I: 4. Coleman podkre"la z kolei znaczenie stosunkw spoecznyc %jako kapitau spoecznego' umo$liwiajcym jednostkom e3ektywne wykorzystanie swyc zasobw. 6ziki tym stosunkom mo$liwy jest rozwj indywidualnej przedsibiorczo"ci i spoeczno"ci lokalnyc . 6apita spoeczny mo$e by* traktowany jako dobro publiczne. 4ego istnienie umo"liwia realizacj celw jednostek przy ni"szyc# kosztac# realizacji. 6ziaania w interesie ogu obywateli mog by* korzystne dla interesu wasnego. 4ak pisze 5. #rosse..8<ale$y przyzna* racj 4&.Colemanowi& gdy twierdzi& i$ e3ektywne normy tworzce kapita spoeczny z jednej strony uatwiaj pewne dziaania& ale z drugiej ograniczaj inne. 6latego sdz& $e nie wszystkie 3ormy kapitau spoecznego mog sprzyja* rozwojowi gospodarczemu. <iektre mog tworzy* zaanga$owanie na rzecz dobra publicznego i wsplnoty miejscowej& ale ogranicza* aktywno"* ekonomicznT9(IK Wsppraca spoeczna nie zawsze prowadzi do e3ektywnej dziaalno"ci gospodarczej. /owstaje te$ problem na ile kapita spoeczny jest substytucyjny a na ile komplementarny w stosunku do organizacji. )apita ten ma szczeglne znaczenie' gdy organizacje s! sabe.(IF W warunkac istnienia ierarc icznyc struktur spoecznyc udzia jednostek w $yciu publicznym podporzdkowany jest c ci uzyskania wadzy i czerpania osobistyc korzy"ci z tego tytuu. /ojawia si korupcja& a zau3anie ogranicza si do krgu rodziny i ukadw kole$e!sko-zawodowyc . 1eguy wzajemno"ci 1. /utnama ograniczone s do rodziny. (IC W warunkac zale$no"ci poziomego braku zau3ania midzy jednostkami i jednocze"nie pionowyc organizacyjno-strukturalnyc istnieje miejsce dla r$nyc instytucji

zorganizowanej przestpczo"ci typu ma3ijnego i zjawisk korupcji. Wzrost przestpczo"ci "wiadczy o spadku kapitau spoecznego. ,nstytucje o c arakterze przestpczym staj si
(I0

; /or. A.#laeser& 6.@aibson& 4.Sc einkman& C. Soutter& @easuring Trust& ]uarterly 4ournal o3 Aconomics& Rol. ((:& no. .& +III. (I: ; /or. G.#ralczyk7 Tw0rcza sie$ powiFza9, ,6#./@;CSH& paMdziernik +II+& s.0. (IK ;/or. 5. #rosse7 "apita' jak katalizator& op. cit.& s.+. (IF ;/or. G.Wojtyna7 ?owe kierunki %ada9 nad rolF instytucji we wzro#cie i trans ormacji & 8#ospodarka <arodowa9& +II+& nr (I& s.>. (IC ; /or. 5. #rosse7 "apita' spo'eczny& op. cit.& s..

0: jednak 3unkcjonalne& gdy$ w warunkac# braku zaufania korzystanie z jej usug jest racjonalne z punktu widzenia izolowanej jednostki. ,stnieje te$ 8ma3ijna9 gwarancja realizacji umw gospodarczyc . Struktury ma3ijne 3unkcjonuj w oparciu o mec anizm wewntrznego zau3aniaN zau3anie staje si te$ swoistego rodzaju o3ert usugow. /rzy braku oglnego zau3ania instytucje zorganizowanej przestpczo"ci staraj si uzyska* pozycje monopolistyczne w s3erze kontraktw rynkowyc . Struktury te uzyskuj renty& kosztem podmiotw-jednostek niemajcyc monopolu struktur ma3ijnyc zau3ania do innyc jednostek. #rupy zorganizowanej przestpczo"ci przec wytuj kapita spoeczny. Zadaniem pa!stwa staje si& wic przeamanie na zau3anie. Warunkiem skutecznej walki ze strukturami ma3ijnymi i korupcj jest zaufanie do instytucji pa-stwowyc# i funkcjonariuszy publicznyc#' co wymaga przejrzystoci i spoecznej kontroli. /rzejrzysto"* mo$e by* okre"lona przez tzw. wspczynnik przejrzysto"ci(I>Szczeglnie istotne jest to przy prywatyzacji& gdzie brak przejrzysto"ci prowadzi do zawaszczenia majtku przez oligarc iczne struktury typu ma3ijnego %przykad 1osji'. ?rak przejrzysto"ci ogranicza tak$e mo$liwo"ci pozyskania kapitau. 2usi wtedy rosn* premia za ryzyko& co podnosi oprocentowanie emitowanyc 3ormalnyc przez pa!stwo obligacji. W sytuacji 8sabyc 9 instytucji ro"nie znaczenie nie3ormalnego kapitau spoecznego. 4ak susznie pisze

G.Wojtyna7..8/oleganie na nie3ormalnym kapitale spoecznym %np.na 8koneksjac 9'& szczeglnie w relacjac z urzdnikami& mo$e podwa$y* zau3anie w bezstronno"* instytucji publicznyc i osabi* ic 3unkcje poprzez korupcj& klientelizm i wykorzystywanie publicznyc zasobw dla celw prywatnyc ...9 ((I/rzejrzysto"ci nie su$y te$ ugruntowanie w zwyczajac 8kultury korporacyjnej9 tj. uzyskiwania korzy"ci przez podmioty gospodarcze poprzez 3ormalne i nie3ormalne powizania z administracj samorzdow i pa!stwow. )apita spoeczny wi$e si tak$e z ksztatowaniem zwyczajw % ha%its'. )wyczaje stanowi! podstaw instytucji nieformalnyc#. Zwyczaje ksztatowane s poprzez aktywny udzia w procesie gospodarowania i powtarzajce si sytuacje. 5worz si one w du$szym czasie zarwno pod wpywem 8spontanicznego porzdku9 jak i do"wiadcze! produkcyjnyc . 2a tu te$ znaczenie system edukacji. Zwyczaje stanowi w wikszym stopniu czynnik wyborw ekonomicznyc & ni$ s ic rezultatem. Zwyczaje wywieraj wpyw na utrwalanie i ujednolicanie wystpujcyc pre3erencji. 5o za" wpywa na zac owania jednostek i grup. )apitaowi spoecznemu nie sprzyja za" sytuacja wdra$ania regu i organizacji sprzecznyc z
(I>

; Wspczynnik ten oparty na metodzie punktowej uwzgldnia takie elementy jak7 korupcja& przepisy dotyczce praw wasno"ci i kontraktw& przewidywalno"* zmian polityki& standardy rac unkowo"ci i regulacje prowadzenia biznesu. ((I ; /or. G.Wojtyna7 ?owe kierunki %ada9 nad rolF instytucjiP,op.cit.& s.>-(I.

0K powszec nie wystpujcymi zwyczajami. W ekonomii gwnego nurtu zwyczaje s dodatkiem racjonalnyc wyborw& c o* wystpuj tak$e zac owania 8irracjonalne9 Zwyczaje ksztatuj etyczne wzorce zac owa! np. przedsibiorczo"ci& pracowito"ci i uczciwo"ci lub te$ roszczeniowo"ci& praktyk 8obijania si9 w pracy& oportunistycznyc spoeczny ro"nie& gdy dominuj pierwsze z wymienionyc cec . )apita spoeczny odnosi si rwnie$ do okre"lonej wsplnoty idei. ,m spoecze!stwo jest bardziej podzielone tym trudniej o tak wsplnot. #rupy interesu& ktryc podstaw wydzielenia s wsplnie wyznawane pogldy czonkw tyc grup& pragn wywrze* wpyw na dominacj okre"lonyc idei np. idei korporacjonizmu.((( 6otyczy to zwaszcza wpywu na dobr personalny decydentw w ukadzie parlamentarno-rzdowym. ,stotny jest tak$e wpyw na opinie "rodkw masowej in3ormacji i ludzi nauki z krgw opiniotwrczyc analitykw r$nyc %np. instytutw badawczyc & roli doradcw'. /ogldy osb kierujcyc zac owa!. )apita

polityk gospodarcz wywieraj niewtpliwy wpyw na c arakter i ksztat rozwiza! systemowyc & w tym na rozwizania instytucjonalne. 4ak pisze #.W. )oodko78...Czsto pod szyldem sporu intelektualnego o koncepcje& o idee& pod szyldem "cierania si szk ekonomicznyc & toczy si walka o interesy.9 ((+ 6yskusje teoretyczne maj swoje odniesienia do r$nyc interesw ekonomicznyc . Gprobata powszec nie akceptowanyc idei ksztatuje "wiadomo"* ekonomiczn producentw i konsumentw i wpywa na kultur danego spoecze!stwa.((. Wyznawane wartoci jednostek zale"! od kultury & do ktrej te jednostki si zaliczaj. Cec y %warto"ci' kulturowe przesdzaj czsto o wyborze wariantu gospodarki rynkowej& o dopasowaniu regu 3ormalnyc do tyc cec . 6. ?ell uzasadnia przyczyny niezgodno"ci kultury i struktur spoecznyc .((0Hbecne w kulturze normy u$ywania i wydawania& konsumpcji nie s zbie$ne z motywami oszczdzania& przezorno"ci i inicjatywno"ci. )ultura wpywa na zmian systemu motywacyjnego& mo$e przyczynia* si do zaniku 3unkcji przedsibiorczo"ci %zgodnie z ekonomi sc umpeterowsk'. )ultura podlega jednak stopniowej ewolucji. Awolucja ta mo$e ulec przyspieszeniu w sytuacji du$ego napywu zagranicznyc inwestycji bezpo"rednic i 8importu9 cec kulturowyc z tym

(((

; /od pojciem korporacjonizmu nale$y rozumie* procesy spoeczno-polityczne polegajce na politycznej wymianie midzy organizacjami reprezentujcymi interesy grupowe a instytucjami pa!stwa w celu podjcia okre"lonyc decyzji kolektywnyc oraz zac owanie podwjnej roli organizacji D jako reprezentantw interesw i podmiotw realizujcyc decyzje. /orozumienia typu korporacyjnego zawierane s przez r$ne organizacje interesw grupowyc & gwnie organizacje pracodawcw i organizacje pracobiorcw. ((+ ; /or. #.W. )oodko7 /sp0'czesny #wiat a polska droga do rynku, 8<owe Pycie #ospodarcze9& (>>F& nr 0>& s.+:. ((. ;/or. C.Jampden-5urner& G.5rompenaars7 !iedem kultur kapitalizmu H!A,?iemcy,*rancja,/&Drytania, !zwecja, Lolandia& 6om Wydawniczy G?C& Warszawa& (>>C. ((0 ;/or. 6.?ell7 The (ultural (ontradictions o (apitalism& ?asic ?ooks ,nc. /ublis ers& <ew =ork& (>FK.

0F kapitaem zwizanyc . )ultury te cec uje r$ny stopie! 8indywidualizmu9 i

8wsplnotowo"ci9& rywalizacji i wsppracy i szeregu innyc wyznacznikw. Akonomiczna warto"* uczestnictwa we wsplnotac spada przy zbyt du$ej jej intensywno"ci. 6apita spoeczny przedsibiorstwa ro"nie& gdy ro"nie sie* jego powiza! i wpyw na otoczenie. 1eputacja przedsibiorstwa zale$y od sposobu traktowania instytucji otoczenia zewntrznego. ,stotnie na wzrost tego kapitau wpywa aktywno"* interesariuszy. Wpyw na kapita spoeczny w skali mikro wywiera c arakter praw wasno"ci i partycypacja pracownicza w zarzdzaniu. 6o"wiadczenia ASH/ jak i spek pracowniczyc wskazuj na rol kapitau spoecznego w postaci wzajemnego zau3ania i podmiotowego traktowania pracownikw. )sztatowanie nawykw pracy zespoowej& wpyw na decyzje ekonomiczne oraz integracja r$nyc grup pracowniczyc stwarza warunki przewagi konkurencyjnej na rynku na rwni z jako"ci produkcji czy poziomem kosztw. 1. 1eic porwnuje postawy lojalno"ci wobec wasnej 3irmy %4aponia& <iemcy' a realizacj indywidualnyc interesw poprzez postawy osobistej przedsibiorczo"ci i utylitarnej kooperacji %ESG'. @ojalno"* jest niekiedy traktowana jako wyraz braku umiejtno"ci mened$era lub jego sabej przedsibiorczo"ci.((:)apitaowi spoecznemu nie sprzyjaj tez czste zmiany na stanowiskac kierowniczyc & ktre redukuj poczucie przywizania i odpowiedzialno"ci za rozwj przedsibiorstwa w du$szym oryzoncie czasowym. 6sztatowanie kapitau spoecznego mo$e wymaga* wsparcia instytucjonalnoorganizacyjnego. Zwikszanie integracji spoecznej mo$liwe jest w warunkac "wiadczenia przez pa!stwo takic usug jak7 o"wiata i edukacja& oc rona zdrowia czy system ubezpiecze! spoecznyc . ,ntegracji tej su"y( mog! niektre instytucje pa-stwa opieku-czego. :.?. Dierwnoci spoeczne <ierwno"ci spoeczne mieszcz si w istocie gospodarki rynkowej. ((K 1ynek wynagradza nieliczne jednostki& ktre uzyskuj sukces rynkowy. Wynagradza je przy tym w sposb nieproporcjonalnie wysoki w stosunku do posiadanyc jednostkami. 2ec anizm rynkowy prowadzi do umiejtno"ci i r$nic z innymi wzrostu rozpito"ci majtkowo-

((:

;/or. 1. ?.1eic 7 Praca narod0w< przygotowanie si1 do kapitalizmu QQI wieku %prze. G.Zyblikiewicz'& 5oru!& (>>K. ((K ; Wielce zo$onym problemem jest mierzenie nierwno"ci %indeks Gtkinsona& indeks 5 eila& wspczynnik zmienno"ci czy wspczynnik #iniego z wykorzystaniem krzywej @orenza'. )westie te podejmuje 2. ?rzezi!ski7 /p'yw nier0wno#ci dochodowej na do%ro%yt spo'eczny w Polsce w latach 6IRJ:6IIJ & #ospodarka <arodowa& nr >;+II+. Gutor ten wykorzystujc r$ne badania empiryczne dowodzi wzrostu nierwno"ci doc odowej w spoecze!stwie polskim& co wyra$a si we wzro"cie wspczynnika #iniego. Z innyc bada! wynika& i$ wspczynnik #iniego w granicac +:-.I punktw jest uznawany za wskaMnik odzwierciedlajcy spoeczn akceptacj nierwno"ci i speniajcy wymogi ekonomicznej e3ektywno"ciD por. 2. Sulmicka7 ?ier0wno#ci dochodowe a rozw0j spo'eczno:gospodarczy& 8/olityka #ospodarcza9& +III& nr 0.

0C doc odowyc .((F1ozpito"ci te sprzyjaj wzrostowi gospodarczemu do pewnego poziomu. 4ego przekroczenie powoduje narastanie napi* i kon3liktw spoecznyc & co podnosi ryzyko inwestowania i nierwnoci amuje inwestycje. /rzekroczenie akceptowanego spoecznie poziomu w spoecze!stwie narusza rwnowag maj!tkowo$doc#odowyc#

instytucjonaln! jak i prowadzi zarwno do wzrostu kosztw transakcyjnyc# oraz zmniejszenia kapitau spoecznego. Wzrost nierwno"ci powoduje wzrost kosztw zewntrznyc w postaci& np. niepokojw spoecznyc czy braku c ci spoecznego wspdziaania. 2o$e to tak$e obni$a* produktywno"* pracy. 6otyczy to szczeglnie krajw trans3ormacji& gdzie zdaniem 4. Stiglitza nale$y dba* o tzw. wzgldn rwno"* majtkow. ((C Wzrost nierwno"ci powoduje zjawiska ekskluzji spoecznej tj. wyczenia ze spoecznego wsp$ycia. /odejmowanie kolektywnyc decyzji wymaga wtedy wikszyc kosztw zorganizowania jednostek. 6obra publiczne nie znajduj odpowiedniej skonno"ci do ic s3inansowania. 1osn publiczne koszty transakcyjne. Zmniejszenie kapitau spoecznego ma miejsce wtedy& gdy 8przegrani w trans3ormacji9 nie korzystaj z mo$liwo"ci pa!stwa demokratycznego %wybory& samorzdno"* itd.' w celu poprawy swego poo$enia. W warunkac pogbiajcyc si nierwno"ci brak jest c ci i mo$liwo"ci wsppracy oraz kooperowania midzy grupami i jednostkami. 2a to tym wiksze znaczenie& im bardziej w "wiadomo"ci wielu grup i jednostek dominuje przekonanie o wikszej wadze rwno"ci ni$ zr$nicowania dla rozwoju.((> Samowystarczalno"* nielicznyc jednostek i podmiotw redukuje wielko"* kapitau spoecznego. 2niejszy kapita spoeczny nie sprzyja wyrwnywaniu szans osigania wy$szego poziomu $yciowego dla upo"ledzonyc materialnie grup ludno"ci. 2a to zwaszcza miejsce w krajac 8zakltego krgu ubstwa9. /ostpujce rozwarstwienie majtkowo-doc odowe powoduje nierwny dostp do udziau w $yciu spoeczno-politycznym. mniej zamo$nyc <ajbogatsze grupy obywateli poprzez 3inansowanie partii politycznyc wpywaj na podejmowane decyzje& co na og nie jest zgodne z interesami grup spoecznyc %np. propozycje powszec nej prywatyzacji w opiece spoecznej'. ,m wiksza jest kontrola rynku przez system polityczny& tym wiksze znaczenie posiada rywalizacja elit politycznyc i wysuwane programy zmniejszania nierwno"ci. 4ak pisze W. 2orawski7..86la nowyc
((F

elit byo jasne& $e nale$y zredukowa* mobilizacj

;Z bada! empirycznyc krajw trans3ormacji wynika& i$ 8kraje o najwikszej skali ubstwa wykazuj z reguy tak$e najwikszy stopie! nierwno"ci podziau9 Dpor. Z.2atkowski7 !ytuacja gospodarcza kraj0w posocjalistycznych E ekonomiczne i spo'eczne e ekty trans ormacji, 8Akonomista9& +II.& nr K. ((C ;/or. 4. Stiglitz& /hither socialism&(>>0 cyt. za 2. ,wanek& 4. Wilkin7 Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii & Warszawa& Eniwersytet Warszawski& (>>F& s. >C. ((> ; /or. 2.2arody7 !po'eczne warunki konsolidacji re orm ekonomicznych w Polsce %w'7 Ekonomia polityczna konsolidacji re orm %red. 4.)oc anowicz'& raport nr +> CGSA& Warszawa& (>>>.

0> spoeczn i wzmc odgrn instytucjonalizacj.9 (+I/owoduje to ograniczanie pola spoecznej inicjatywno"ci i aktywizacji jednostek czy grup. 2aleje spoeczne zau3anie. 4ednocze"nie nastpuje rozrost administracji pa-stwowej& bdcy swoistego rodzaju substytutem braku aktywnoci spoecznej. Wszystkie te grupy pozostaj w stosunku do siebie w okre"lonej rwnowadze& ktra mo$e utrwala* istniejce nierwno"ci. W tym ujciu nierwno"ci s wypadkow stymulacji rozwoju i spoecznej akceptacji %zwizanej z poczuciem sprawiedliwo"ci'.4ak pisze 2.Sulmicka7.. 8Wzrost nierwno"ci mo$na zaakceptowa*& je"li nierwno"ci doc odowe rosn& ale rwnocze"nie ubstwo spada lub przynajmniej nie ro"nie& a wic o ile tylko doc ody najbiedniejszej cz"ci spoecze!stwa przynajmniej nie spadaj..9(+(Gkceptacja nierwno"ci wynika tak$e ze skali deprywacji wzgldnej %tj. porwnywanie wasnej pozycji do innyc '. ;ospodarka rynkowa mo"e dostosowa( si zarwno do egalitarnej jak i nieegalitarnej dystrybucji maj!tkowo$doc#odowej.(++ Hptimum /areto jest osigalne w jednym i drugim przypadku. 8Hptymalno"* paretowska9 ma przy tym wymiar krtkookresowy& gdy$ w du$szym oryzoncie czasu pogbiajce si nierwno"ci spoeczne mog negatywnie rzutowa* na e3ektywno"* alokacji zasobw i wpywa* na obni$enie tempa wzrostu gospodarczego. #ospodarka nieoptymalna w sensie paretowskim jest rwnie$ nieoptymalna spoecznie& gdy$ oznacza to mo$liwo"* poprawy sytuacji wielu grup i jednostek. 4ednocze"nie jednak gospodarka optymalna w sensie paretowskim nie musi by( optymalna spoecznie& bo to mo$e oznacza* utrwalenie lub nawet pogbienie si nierwno"ci spoecznyc oraz usztywnienie gospodarki. Hsignicie stanu optimum /areto mo$e dotyczy* r$nyc sytuacji docelowyc poszczeglnyc grup spoecznyc & jednostek i podmiotw gospodarczyc Hbszar czy powierzc nia /areto zawiera niesko!czenie du$ ilo"* punktw& ktre to punkty wyznaczaj r$ne poo$enia podmiotw i grup spoecznyc . 1$ne rozwizania instytucjonalne su$ osiganiu jednego z wielu mo$liwyc punktw optimum& w zale$no"ci od poo$enia wyj"ciowego %majtku wyj"ciowego' podmiotw uczestniczcyc w zmianac instytucji oraz od c arakteru rozwiza! systemowyc . Warunkiem osignicia stanu optymalnego jest zaistnienie sytuacji tworzenia /areto. /rzez tworzenie .areto rozumiemy sytuacj ksztatowania instytucji mec anizmu rynkowego& w tym zwaszcza7 oc rony i rozwoju wasno"ci prywatnej& bankw& instytucji ubezpieczeniowyc & giedy itd. Warunkiem podstawowym tworzenia /areto jest przyjcie odpowiednic rozwiza! prawnyc . 5worzenie
(+I (+(

; /or. W. 2orawski7 8miana instytucjonalna&&, op. cit..& s.FK. ;Szerzej o tym pisze 2.Sulmicka7 ?ier0wno#ci dochodowe a rozw0j spo'eczno:gospodarczy& op. cit.& s. (>.. (++ ; /or.7 @.5 urow.7 .+emokracja w starciu z rynkiem2N 8#azeta ?ankowa9& (>>K& nr .F

:I /areto to proces budowy mec anizmu rynkowego& ktrego podstaw jest wasno"* prywatna. 5worzenie /areto zakada rwnie$ celowo"* ponoszenia pewnyc kosztw spoecznyc tworzenia rynku& jak np. wzrostu bezrobocia& czy wzrostu zr$nicowa! majtkowodoc odowyc spoecze!stwa. ,nnym problemem jest rozkad tyc kosztw midzy jednostki i grupy spoeczne. /roblemy te przedstawia rysunek nr >. ys nr E 1ptimum .areto )onsument G

CG 6G A

C D

AG OG I C? (D +D 6? A? B

E F J J )onsument ?

O?

ED *D

<a rysunku tym podano przykad dwc konsumentw % A,D' korzystajcyc z okre"lonego dobra %w'. Hsignicie dowolnego punktu na krzywej dostpu do dobra ;krzywa G : L; oznacza stan optimum - mo$liwa konsumpcja dobra % w' przez obydwu konsumentw. 2o$na to zapisa* warunkiem QA Y QD ^ w. @inia czca punkty G:L to zbir punktw e3ektywnyc w sensie /areto& c o* w poszczeglnyc punktac korzy"ci przypadajce

:( podmiotom A i D s r$ne. 6la punktw ( i + wiksze korzy"ci osiga podmiot AN dla punktw E i * za" podmiot D. /rzej"cie z punktu ( do * nie zmienia stanu optimum /areto& powoduje jednak inny rozkad uzyskiwanyc korzy"ci midzy oboma podmiotami. 4ednak osignicie tyc punktw zale$y od poo$enia wyj"ciowego np. A czy ?. ,m bli$ej krzywej GEL tym korzystniejsze jest poo$enie danego podmiotu. W sytuacji A poprawa sytuacji& czyli polepszenie /areto ogranicza punkty mo$liwego wyboru do odcinka (:+N za" w sytuacji D do odcinka E:*. /rzej"cie poza te odcinki narusza podstawow zasad /areto tj. poprawa sytuacji jednego podmiotu nie powinna si dokonywa* kosztem pogorszenia sytuacji innyc podmiotw. Wyc odzc& zatem z dowolnego punktu pod krzyw G:L mo$na wyznaczy* cztery pola %obszary' mo$liwyc zmian sytuacji& co przedstawia rysunek nr (I.. S to cztery mo$liwe pola zwizane z sytuacjami pogorszenia /areto i polepszenia /areto oraz pola& ktre nie daj si jednoznacznie zakwali3ikowa* do stanw pogorszenia czy polepszenia. /unkt A to punkt wyj"cia przedstawiajcy dostp konsumentw do dobra w ilo"ciac QA i QD. /ole , %OQAAQD' to zbir punktw pogarszajcyc sytuacj obydwu konsumentw lub jednego z nic . 4est to& wic obszar teoretycznie okre"lony terminem pogorszenia /areto. /ole ,, %A(+' przedstawia obszar zwizany z polepszeniem /areto.(+. ysunek nr 1F .olepszenie .areto. )onsument A G QSG E

,,, QG )onsument G A

C ,, D

I QSSA I QSD
Q2D

,R

F H QSSD )onsument D

QD

Hbydwa pola w kategoriac optimum /areto s wyraMnie okre"lone. Cay problem& trudny do jednoznacznego okre"lenia& wi$e si przy przej"ciu z punktu A do krzywej GL na odcinkac G( i +L, np. doj"cie do punktu E czy punktu * %obszar pl ,,, i ,R'. /rzej"cie z A
(+.

;/od pojciem polepszenia /areto nale$y za" rozumie* kierunek zmian gospodarczyc zwizany z przybli$aniem si do stanu optimum /areto. )a$da zmiana w gospodarce przyczyniajca si do wzrostu e3ektywno"ci alokacji zasobw i zapewniajca wzrost dobrobytu spoecznego mo$e by* okre"lana jako polepszenie /areto.

:+ do E oznacza& i$ konsument A zyskuje dobra %w' w ilo"ci %QSA : QA' za" konsument D traci dobra w ilo"ci %QD : QTD'. 4ednocze"nie przyrost ilo"ci dobra w dla konsumenta A przewy$sza ubytek konsumpcji tego dobra przez konsumenta D& co oznacza& i$ w sumie obydwaj konsumenci w punkcie E posiadaj wicej dobra %w' ni$ w punkcie wyj"ciowym A. Znalezienie si obydwu konsumentw w punkcie E to osigniecie stanu optimum& lecz osignicie drog polepszenia sytuacji konsumenta A i jednoczesnym pogorszeniu sytuacji konsumenta D. W sumie jednak 8spoeczno"* dwc konsumentw9 zyskaa& gdy$ w punkcie A mieli"my do czynienia z sytuacj QA Y QD ^ %wU'& za" w punkcie E nastpuje rwno"* QA Y QD W %wU'. wU oznacza potencjalnie maksymaln produkcj tego dobra. /odobny sposb rozumowania dotyczy przej"cia z punktu A do punktu *. 1$nica w porwnaniu z przej"ciem A:E polega jedynie na odwrceniu korzy"ci i stratN teraz zyskuje konsument D& traci za" konsument A %odpowiednio w ilo"ci QTTD:QD oraz QA:QTTA'. /rzy przej"ciu z punktu A do punktu E i * %i wszystkic innyc punktac krzywej GL na odcinkac G( i +L' poprawa sytuacji jednego konsumenta dokonaa si kosztem pogorszenia sytuacji drugiego konsumenta. Hsignicie jednak punktu na krzywej GL poprawia sytuacj obu konsumentw cznie. /roblem ten w teorii ekonomii znany jest pod pojciem zasady kompensacji ?arone.(+0 Gnalizujc aspekty tworzenia i polepszenia /areto %rysunki > i (I.' zwrcono uwag na istotn kwesti punktu startu& czyli poo$enia pocztkowego podmiotw gospodarczyc . /oo$enie to wyznacza mo$liwy obszar osigania punktw optimum /areto. 1odzi to wzrost zr$nicowa! majtkowyc spoecze!stwa i to zr$nicowa! o wiele silniejszyc ni$ zr$nicowania doc odowe. Znajduje to odzwierciedlenie w praktyce i w teorii. W podrczniku 8Akonomia +9 czytamy7..8Hglnie biorc rozkad maj!tku jest znacznie bardziej nierwnomierny ni" rozkad doc#oduG .4ednym ze sposobw redukcji zr$nicowania doc odw stosowanym od lat przez propagatorw idei rwno"ci byo zmniejszanie zr$nicowania majtkowego przez opodatkowanie doc odw z kapitau& samego majtku& spadkw& a przy podej"ciu bardziej radykalnym D wywaszczanie lub zakaz posiadania kapitauT9(+: Z bada! ludzi bogatyc & tzw. klasy wy$szej wynika& i$ gwnym sposobem wzbogacenia byo prowadzenie wasnyc przedsibiorstw& przejtyc w wyniku przeksztace! w pierwszym okresie trans3ormacji. 4ednostki o wysokim statusie majtkowodoc odowym maj mo$no"* przekazywania osignitego bogactwa swym dzieciom %prawo
(+0

; W my"l tej zasady przej"cie z punktu pod krzyw np. G do punktu A mo$e by* spoecznie po$dane i akceptowane przez wszystkie podmioty& o ile poprawa poo$enia jednego podmiotu jest wiksza ni$ pogorszenie drugiego oraz nastpuje kompensacja strat przez podzielenie si zyskami podmiotu& ktremu sytuacja si poprawia. (+: ; /or. /.G. Samuelson& W.6. <ord aus7 8Akonomia +9 Wyd. <aukowe /W<& Warszawa&(>>K& s.+I

:. spadkowe'& co w e3ekcie ko!cowym narusza zasad 8rwno"ci szansQ.(+K 4ak pisz /.Samuelson i W. <ord aus7T8C odzi o to& do jakiego stopnia majtek zakumulowany w gospodarce jest wynikiem oszczdzania tyc & ktrzy pracujc odkadaj pienidze na staro"* %tzw. teoria 8cyklu $ycia9'.G mo$e majtek jest gwnie wynikiem gromadzenia i przekazywania z pokolenia na pokolenie_..9(+F Z wielu bada! wynika& i$ spadki i darowizny w rozwinitej gospodarce rynkowej maj wiksze znaczenie ni$ w gospodarce okresu trans3ormacji. ,nne teorie gosz& $e dzisiejszy majtek jest nagrod za podejmowane wcze"niej ryzyko %tzw. e3ekt 8poszukiwania skarbu9'. Hgraniczaniu nierwno"ci majtkowyc mo$e sprzyja* wizja 8demokracji wa"cicielskiejQ opartej o powszec ne udziay w wasno"ci. <a tym tle wzrastaa akceptacja r$nego rodzaju pomysw uwaszczeniowyc & z wikszym lub mniejszym rozumieniem wynikajcyc std ogranicze!.(+C W ko!cu pojawia si problem wyboru punktu Dwybranego stanu optimum /areto. 5o za" wi$e si nie tyle z kryterium /areto jako takim& ale wyborem w kategoriac u$yteczno"ci. W koncepcji optimum /areto nie dokonuje si interpersonalnyc porwna! u$yteczno"ci. <ie jest istotny problem wyboru okrelonego optimum spoecznego' uwzgldniajcego zmieniajc si struktur spoeczn. W rozumieniu 8paretowskim9 to& co e3ektywne ekonomicznie& jest e3ektywne spoecznie. W takim ujciu optimw spoecznyc jest niesko!czenie du$o& co oznacza& i$ procesy alokacji zasobw wi$ si z kwestiami e3ektywno"ci& nie za" 8sprawiedliwo"ci9.(+> 4ednoczesne uwzgldnienie tyc dwc kryteriw wi$e si z przyjciem okre"lonego kryterium warto"ciujcego stany ekonomicznej e3ektywno"ci. )ryterium to ma jednocze"nie wyra$a* spoeczn akceptacj stosunkw podziau. Wybieranie pomidzy r$nymi punktami optimum /areto wymaga porwnania poziomw dobrobytu osi!ganyc# przez r"ne jednostki i grupy w spoecze-stwie . /rzy tym porwnaniu nale$y te$ uwzgldnia* zamiany korzy"ci jednyc na straty drugic & i odwrotnie. /ojcie dobrobytu spoecznego jest wielowymiarowe i zo$oneN obejmuje ono zarwno materialne warunki $ycia jak i warunki spoeczno-polityczne np. wolno"*
(+K

; /or. 4. 1awls7 A Theory o Austice HU3ord& Clarendon /ress&(>F+.N ?. G. Gckerman7 !ocial Austice in the )i%eral !tate& <ew JaBen& =ale EniBersity /ress&(>CI. W literaturze problem ten wi$e si z wzajemnymi relacjami 8e3ektywno"ci9 i 8sprawiedliwo"ci podziau9& zajmuje si tym szczegowo ekonomia dobrobytu. (+F ; /or. /.G. Samuelson& W.6. <ord aus7 op. cit. s.+F. (+C ; Zagadnienie to wi$e si z wyborem okre"lonego wariantu prywatyzacji i skutkw spoecznyc takiego wyboru. /re3erowanie wariantu kapitaowo-rynkowego sprzyja wzrostowi zr$nicowa! majtkowodoc odowyc . Szerzej na ten temat patrz D Z. Staniek7 Polski model przekszta'ce9 w'asno#ciowych& Warszawa& )olegium Zarzdzania i Oinansw S#JN +III& 8Studia i /race9& zeszyt nr (.. (+> ; /or. 2. ?laug7 Teoria ekonomii< uj1cie retrospektywne, Warszawa& W< /W<& (>>0. s.:>.. Gutor zwraca uwag& i$ koncepcja e3ektywnej alokacji zasobw w ujciu paretowskim opiera si rwnie$ na sdac warto"ciujcyc 7 ka$da jednostka sama ocenia najlepiej dobrobyt wasny& dobrobyt spoeczny okre"la si w kategoriac dobrobytu jednostek& za" dobrobytu r$nyc jednostek nie mo$na porwnywa*.

:0 polityczna& miejsce jednostek w spoecze!stwie czy poziom demokracji itd. 6obrobyt spoeczny w r$ny sposb nawizuje do dobrobytu indywidualnego jednostek& te$ rozmaicie interpretowanego %np. teoria list obiektywnyc -w tym doc ody& ickowska zmiana ekwiwalentno"ci pre3erencji& stany psyc iczne'. Sam dobrobyt spoeczny jest wyra$any za pomoc wielu wskaMnikw jak np. indeks poziomu rozwoju spoecznego J6, D zawierajcy wskaMnik nierwno"ci. Sposobem czenia dobrobytu spoecznego z indywidualnym s konstrukcje funkcji dobrobytu spoecznego' gdzie jednym z argumentw bywa wskaMnik nierwno"ci doc odowej.(.I )onstrukcje te oparte s na daleko idcyc zao$eniac & z wszystkimi zastrze$eniami jak i ograniczeniami jej praktycznego zastosowania.(.(E podstaw tyc konstrukcji znajduje si zasada produktywno"ci <ozicka& w my"l& ktrej ka$dy ma prawo do przyswajania e3ektw swej pracy i zastosowania kapitau. 1edystrybucja doc odw powinna mie* dobrowolny c arakter lub by* przymusowa przy uzyskaniu spoecznej aprobaty oraz tworzenia warunkw rwnyc szans i mo$liwo"ci 3unkcjonowania w spoecze!stwie. <ie zawsze te$ r$nice mo$liwo"ciac . majtkowo-doc odowe odzwierciedlaj r$nice w realnie istniejcyc

<iektre dobra czy usugi powinny by* dostpne dla wszystkic . E podstaw spoecznej funkcji dobrobytu znajduje si system warto"ci ksztatowany w procesie politycznego wyboru publicznego. W teorii i w praktyce nie ma idealnej metody dla dokonywania obiektywnyc porwna! midzyjednostkowyc poziomw dobrobytu %przesuni* w tym poziomie'.(.+ 4edynym sensownym rozwizaniem wydaje si by* mec#anizm spoecznyc# negocjacji i uzgodnie-& system staego dialogu spoecznego. 4ednym ze szczeglnie wa$nyc tematw tyc negocjacji i dialogu powinny si sta* niezbdne re3ormy pa!stwa opieku!czego. 5rzeba te$ pamita*& i$ prawie ka$da decyzja polityki gospodarczej %stosowane reguy czy instrumenty' wywiera wpyw na redystrybucj doc odw. 1edystrybucja ta na og zakca e3ektywno"* alokacyjn gospodarki& co niekoniecznie oznacza to samo odno"nie e3ektywno"ci adaptacyjnej.

(.I

;5ak 3unkcj jest np. skrcona 3unkcja dobrobytu spoecznego %SWO' D por. 2. ?rzezi!ski7 /p'yw nier0wno#ci dochodowej na do%ro%yt spo'eczny w PolsceP, op.cit& s.00-0C.W zale$no"ci od konstrukcji SWO przy staym "rednim doc odzie wzrost nierwno"ci powoduje wikszy lub mniejszy spadek dobrobytu spoecznego. (.( ; 6o podstawowyc 3unkcji zaliczy* mo$na7 3unkcj <ozicka& 3unkcj <ietsc ego& 3unkcj ?ent ama& 3unkcj ?ergsona-Samuelsona& 3unkcj <as a& 3unkcj 1awlsa& 3unkcj Sena i 3unkcj egalitarnego pa!stwa opieku!czego i inne D szerzej na ten temat pisze <. Gcocella7 8asady polityki gospodarczej& op.cit.& s.FI-CC. /rzyjcie danej 3unkcji dobrobytu spoecznego jako jednej z podstaw polityki gospodarczej mo$e mie* konsekwencje dla nierwno"ci spoecznyc . (.+ ; Akonomia gwnego nurtu nie uwzgldnia& lub oddziela przyjmujc za dane kwestie dotyczce podziau. /odzia doc odw sprowadzany jest do podziau wytworzonyc produktw z pominiciem kwestii dostpu do czynnikw produkcji i ic pierwotnej alokacji midzy grupami spoecznymi.

:: Wyrazem lepszego sytemu instytucjonalnego jest racjonalno( dystrybucyjna pa-stwa ze wzgldu na potrzeby socjalne. /olityka redystrybucyjna pa!stwa za pomoc progresywnego systemu podatkowego i systemu trans3erw %pieni$nyc i niepieni$nyc ' nie musi automatycznie prowadzi* do zmniejszania nierwno"ci majtkowo-doc odowyc . /odobnie dotyczy to wyboru sposobu trans3erw socjalnyc %programy socjalne i programy wymagajce podjcia pracy'. ,stnieje te$ problem wa"ciwego opodatkowania doc odw& zwaszcza doc odw z kapitau. 5rudno"ci tec niczne i instytucjonalne poboru podatkw od doc odw z kapitau s niejako rekompensowane progresywnym opodatkowaniem doc odw z pracy. Z kolei wysokie opodatkowanie tyc doc odw nie sprzyja kumulacji kapitau ludzkiego& co zuba$a czynniki wzrostu. /roblemy optymalnego opodatkowania wymagaj rwnie$ odpowiedniego rozkadu podatkw& tj.uwzgldnienia mo$liwo"ci przerzucania podatkw od patnika 3ormalnego na rzecz patnika 3aktycznego. Wpywa na to wiele czynnikw& w tym elastyczno"* popytu i poda$y oraz sia przetargowa stron transakcji. Stae rozszerzanie 3unkcji socjalnyc na nowe obszary oznacza wzrost wydatkw publicznyc %poprzedzony wzrostem potrzeb 3inansowyc '& co w teorii znane jest pod pojciem prawa Wagnera. Wzrost wydatkw wiza si tak$e z realizowan w wielu krajac koncepcj pa!stwa opieku!czego %wel are state'. )oncepcja ta ewoluowaa w czasie i w poszczeglnyc krajac . Z dzisiejszej perspektywy mo$na wyr$ni* tradycyjne rozumienie pa-stwa opieku-czego(.. i jego wersj dostosowan do wspczesnyc gospodarowania& %co w uproszczeniu mo$na okre"li* zre3ormowanym wymogw pa!stwem

opieku!czym'.(.0 W tradycyjnym rozumieniu pa!stwo opieku!cze w ograniczonym stopniu sprzyjao e3ektywno"ci ekonomicznej%dotyczyo to gwnie dostarczania jednostkom usug ubezpieczania si od niektryc ryzyk $yciowyc ' i wywierao negatywny wpyw na przejawy oddolnej zaradno"ci $yciowej. Zale$no"* od systemu opieki spoecznej ulegaa swoistemu przeksztaceniu w oczekiwane zac owania. /rzejawiao si to w ubieganiu si o pomoc socjaln& zwikszon absencj w pracy czy mniejsz aktywno"ci w poszukiwaniu pracy. 2o$na mwi* o tworzeniu si specy3icznyc
(..

grup interesu zwi!zanyc# ze

; Za pocztki rozwiza! pa!stwa opieku!czego uzna* nale$y re3ormy ?ismarcka& za" w 3ormie systemowyc rozwiza! opublikowanie 1aportu ?eBeridgeLa w W. ?rytanii %elementy polityki spoecznej'. Systemy warto"ci& cec y kulturowe i istniejce tradycje w poszczeglnyc spoecze!stwac tumacz r$ne modele pa!stwa opieku!czego. /oziom nierwno"ci spoecznyc jest najmniejszy w skandynawskim modelu pa!stwa opieku!czego& jednocze"nie kraje te nale$ do czowki gospodarczej "wiata. (.0 ; 1ozwizanie tej kwestii wymaga udzielenia odpowiedzi na szerszy problem kierunku zmian instytucjonalnyc w gospodarce "wiatowej7 dalszego rozwoju turbokapitalizmu lub zde3iniowania na nowo roli pa!stwa %w tym pa!stwa opieku!czego'.Emacnianie siy zglobalizowanego kapitau 3inansowego osabia rol pa!stwa narodowego. Wi$e si z tym pytanie o trwao"* r$nyc modeli gospodarki rynkowej& czy te$ ic upodabnianie %w domy"le wedug recept neoliberalnyc ' D por. A @uttwak7 Tur%okapitalizm& 8wyci1zcy i przegrani #wiatowej gospodarki & Wyd. 6olno"lskie& Wrocaw& +III.

:K wiadczeniami spoecznymi i innymi instytucjami pa!stwa opieku!czego. Sia tyc grup& wsparta rywalizacj partii politycznyc o gosy wyborcw& przewy$sza w wikszo"ci krajw rozwinityc siy administracji pa!stwowej czy sektora militarnego. 2a to konsekwencje bud$etowe.(.:/owstawaniu 8socjalnyc 9 grup interesu sprzyja wystpowanie asymetrii midzy korzy"ciami i kosztami polityki redystrybucji pa!stwa. <a polityce tej korzystaj mniejsze grupy typu niepenosprawni& za" koszty ponosz wszyscy w stopniu mao odczuwalnym.(.K Z tyc powodw wydatki socjalne nie s postrzegane jako nadmierne& co powoduje ic dalszy wzrost D nierzadko ponad mo$liwo"ci 3inansowe pa!stwa. Wydatki te nie zawsze tra3iaj te$ do tyc & co ic najbardziej potrzebuj. /a!stwo opieku!cze to nie tylko i nie tyle sie* bezpiecze!stwa socjalnego& co dostarczanie usug& ktryc mec anizm rynkowy nie byby w stanie dostarczy* lub czyniby to mniej e3ektywnie. W tym sensie pa!stwo opieku!cze jest 8niezale$ne9 od problemw redystrybucji.(.F W redystrybucji za" stale aktualne pozostaje zwalczanie zjawisk ubstwa. Walka z ubstwem nie musi oznacza* ograniczania nierwno"ci np. w sytuacji trans3erw dla wszystkic jednostek. Walk z ubstwem %jego korzeniami' mo$na traktowa* jak inwestycje w ludzi. Walka ta przybiera dwie postacie7 8podciganie9 wszystkic do granicy ubstwa lub skupienie pomocy dla najbiedniejszyc . (.C /a!stwo opieku!cze - w szerszym wymiarze - opiera si nie tyle o dziaania osonowe& co zapobiegajce zagro$eniom spoecznym. /ozwala to rozszerza* zasoby kapitau ludzkiego i spoecznego.(.>6obry system edukacji i wiksza demokratyzacja $ycia sprzyjaj zmniejszaniu nierwno"ci spoecznyc . #.Soros agodzenie ubstwa wprost nazywa dobrem publicznym. <ie mo$na te$ zapomina*& i$ ludzie biedni s bardziej zainteresowani utrzymaniem wy$szyc i progresywnyc stawek podatkowyc z uwagi na "wiadczenia socjalne uzyskiwane z bud$etu pa!stwa. 5o za" ogranicza wydatki na inwestycje. /a!stwo opieku!cze jako rozwizanie instytucjonalne mo$e zarwno stymulowa* podejmowanie ryzyka %np. rozwj ubezpiecze!' jak i zniec ca* do ryzyka %zmniejszenie motywacji dziaania na wasny rac unek'. Zbyt du$e nierwno"ci spoeczne sprzyjaj pre3erencjom egalitarystycznym i mog amowa* wzrost gospodarczy. (0I
(.: (.K

; /or. Z.2adej7 @a'y %udGet versus duGy %udGet& op. cit& s.:C+-:C.. ; /or. <. Gcocella7 8asady polityki gospodarczej& op. cit.& s..(>. (.F ; /or. <.?arr7 The Economics o the /el are !tate& HU3ord EniBersity /ress and Stan3ord EniBersity /ress& HU3ord and Stan3ord& (>>C& s. 0I>. (.C ; /or. <.?arr7 >e orma pa9stwa opieku9czego w krajach trans ormacji ,w- Po dziesi1ciu latach:trans ormacja i rozw0j w krajach postkomunistycznych %red.4.<eneman'& CGSA& Warszawa +III& s.(>K. Gutor ten wyr$nia 8instytucjonalne9 i 8szcztkowe9 pa!stwo opieku!cze. (.> ; 2a to coraz wiksze znaczenie dla procesw wzrostu gospodarczego& o czym np. interesujco pisze G. Wojtyna7 ?owe kierunki %ada9 nad rolF instytucji we wzro#cie i trans ormacji & 8#ospodarka <arodowa9 +III& nr > (0I ; H zo$onyc relacjac wydatkw %ic struktury' na pa!stwo opieku!cze %w tym na zmniejszanie nierwno"ci' i wzrostem "wiadcz badania G.?.Gtkinsona D por.G.?.Gtkinson7 Incomes and the /el are !tate<Essays on Dritain and Europe& Cambridge EniBersity /ress& (>>:.

:F 6latego te$ redystrybucja powinna mie( ograniczony zasig & jednak nie kosztem utraty pewnego poziomu bezpiecze-stwa socjalnego . <ale$y tez mie* na wzgldzie sytuacj& i$ w rywalizacji grup interesu o redystrybuowane "rodki bogatsze grupy mog wykorzystywa* wadz pa!stwow dla powikszania istniejcyc nierwno"ci. (0( Zadaniem pa!stwa pozostaje wtedy zmiana ukadu si midzy grupami na rzecz grup ekonomicznie sabszyc . ````` Wy$ej wymienione wyznaczniki e3ektywnego systemu instytucjonalnego nie wyczerpuj wszystkic jego wymiarw. 6u$e znaczenie dla tej e3ektywno"ci maj takie instytucje& ktre sprzyjaj7 dostarczaniu odpowiedniej ilo"ci dbr publicznyc & ograniczaniu zakresu zjawisk de3ektu koordynacji i kooperacji dla osigania wsplnyc korzy"ci& zapewnieniu wolno"ci zawieranyc umw i bezpiecze!stwa obrotu gospodarczego %realizacji kontraktw'& i rynku pracy'& przeamywaniu zmniejszaniu niepewno"ci w gospodarowaniu oraz racjonalizacji ryzyka& zwikszaniu elastyczno"ci rynkw %zwaszcza rynkw 3inansowyc niekompletno"ci wiedzy& zwikszaniu kapitau ludzkiego. )westie te wymagaj te$ odpowiedniego zsync ronizowania z elementami podstaw e3ektywno"ci D gwnie prawami wasno"ci i rol pa!stwa oraz gwnym wyznacznikiem e3ektywnego systemu instytucjonalnego tj. obni$aniem kosztw transakcyjnyc . /rzykadowo jedynie mo$na tu wspomnie* o systemie instytucjonalnym rynku pracy. W danym segmencie rynku pracy syntetyczn! miar! efektywnoci istniej!cyc# instytucji mo"e by( przesunicie krzywej HeIeridge>a bli"ej pocz!tku ukadu wsprzdnyc# & co oznacza zwikszenie skali e3ektywnyc kojarze! zatrudnienia. Hznacza to lepsze dopasowanie wolnyc miejsc pracy do zbioru bezrobotnyc . 6ecydujca jest tu rola instytucji takic jak7 organizacje 3unkcjonujce na rynku pracy np. agencje po"rednictwa pracy& prawo pracy D w tym nowe 3ormy zatrudniania pracownikw& rola zwizkw zawodowyc & system negocjacji pacowyc & polityka pa!stwa wobec rynku pracy& system edukacji permanentnej czy instytucje nie3ormalne jak np. postawy bezrobotnyc & motywacje pracodawcw& istniejce zwyczaje& stosunek pracujcyc do bezrobotnyc itp.

(0(

; /or. 4. A. Stiglitz7 The Economic >ole o the !tate& ?lackwell& HU3ord& (>C>.