1 Zbigniew Staniek

Rwnowaga instytucjonalna i jej wymiary

Dowiadczenia z ostatniego kryzysu finansowo-gospodarczego w gospodarce globalnej pozwalaj niejako na nowo spojrze na dorobek i stan teorii ekonomii oraz miejsce w tej teorii ekonomii instytucjonalnej. Ekonomiczne prawid owoci s !istorycznie zmienne wraz z zaistnieniem nowyc! fakt"w spo ecznyc!. #owinno to znale$ odpowiednie miejsce w teorii% kt"ra rzdzi si& jednak w asnymi regu ami rozwoju. 'ie zawsze te( teoria wykazuje zwizki z praktyk% niekiedy pozostaje jedynie w )zamkni&tym kr&gu modelowo-abstrakcyjnyc! rozwa(a*+. ,najduje to wyraz w dominujcym nadal w ekonomii g "wnego nurtu podejciu neoklasycznym% kt"re adaptujc wsp" czesne osigni&cia teoretyczne pozostaje na niezmienionyc! g "wnyc! podstawac! metodologicznyc!.1 -yznaczone s one. koncepcj reprezentatywnego podmiotu% ide jedynej r"wnowagi jako g "wnego punktu odniesienia% za o(eniem zerowyc! koszt"w transakcyjnyc! czy siln wersj !ipotezy racjonalnyc! oczekiwa* podmiot"w gospodarczyc!. -iedza ekonomiczna ulega sta ym przeobra(eniom pod wp ywem zmian tec!niczno-tec!nologicznyc! /jak np. funkcja produkcji 0remera% tec!niki rosncyc! korzyci skali produkcji czy komplementarnoci wysokokwalifikowanego czynnika pracy i czynnika kapita owego1 oraz przeobra(e* instytucjonalnyc!. 2e ostatnie w coraz wi&kszym stopniu dotycz proces"w globalizacji. 0ryzys finansowy to tak(e w jakim stopniu kryzys systemu instytucjonalnego% kt"ry wymaga zmian z zac!owaniem wi&zi i powiza* pomi&dzy r"(nego rodzaju instytucjami /formalnymi% nieformalnymi i instytucjamiorganizacjami1. -i&zi te i powizania sk adaj si& na poj&cie r"wnowagi instytucjonalnej. 3"wnowaga instytucjonalna sprzyja funkcjonowaniu systemu ekonomicznego niejako niezale(nie od jego og"lnej efektywnoci i poziomu r"wnowagi4nier"wnowagi gospodarczej. 3"wnowaga instytucjonalna dotyczy r"(nyc! stan"w r"wnowagi gospodarczej wynikajcyc! np. z funkcjonowania przedsi&biorstw w obszarac! rosncyc! korzyci skali produkcji. 5tanowi tak(e warunek realizacji niekompletnyc! kontrakt"w zawieranyc! mi&dzy
1

4 - ekonomii tej obserwuje si& tak(e zjawiska powrotu do )staryc! teorii+ w nowej formie jak np. keynesizmu czy neokeynesizmu% czego wyrazem mo(e np. by polityka pomocy i stabilizacji zastosowana przez prezydenta 6bam& w 758. #omimo trwajcyc! proces"w consensusu we wsp" czesnej teorii nadal trwa sp"r mi&dzy podejciem neoklasycznym uzupe nionym dorobkiem teorii realnego cyklu koniunkturalnego oraz podejciem neokeynesowskim wraz z dorobkiem mikroekonomicznyc! podstaw makroekonomii jak i makroekonomicznym uwarunkowaniem proces"w mikroekonomicznyc!. - sporac! tyc! coraz wi&cej ma do powiedzenia ekonomia instytucjonalna w swej wewn&trznej r"(norodnoci. .

9 podmiotami systemu ekonomicznego. 3"wnowaga instytucjonalna mo(e zatem by czynnikiem utrzymujcym wzgl&dn stabilno rozwiza* systemowyc!% pomimo przejaw"w ic! nieefektywnoci. #rzyk adem mo(e by funkcjonowanie gospodarki centralnie planowanej w warunkac! narastajcego niedoboru% o czym pisa m.in. :. 0ornai. Istota rwnowagi instytucjonalnej ;stot r"wnowagi instytucjonalnej jest zac!owanie w aciwyc! proporcji mi&dzy systemowym konstruktywizmem a oddolnymi zmianami o c!arakterze spontanicznym% mi&dzy adem instytucji formalnyc! i nieformalnyc!% mi&dzy sfer publiczn i prywatn w gospodarce i okreleniem relacji pa*stwo - rynek% mi&dzy sektorem publicznym i prywatnym% mi&dzy sfer polityki i sfer gospodarki% mi&dzy interesem publicznym a interesami czstkowymi jak te( mi&dzy wymogami skutecznego i sprawnego zarzdzania a systemem konsultacji spo ecznyc!. 'a danym poziomie instytucji mamy do czynienia z wsp" istnieniem instytucji )nowopowstajcyc!+ i )zastanyc!+. 3"wnowaga instytucjonalna oznacza wzajemne dopasowywanie mec!anizm"w selekcyjnyc! i proces"w tworzenia nowyc! instytucji. 3"wnowaga ta wyra(a si& w takim zbiorze instytucji i ic! powizaniom% kt"re pozwalaj realizowa podstawowe funkcje systemu instytucjonalnego. -iele instytucji c!arakteryzuje wzgl&dna stabilno i c!& trwania niezale(nie od zmian rodowiska spo eczno-ekonomicznego i politycznego. Dotyczy to zw aszcza instytucji bazowyc!% podstawowyc! dla systemu instytucjonalnego. ;nstytucje bazowe reguluj funkcjonowanie i rozw"j ca ego systemu ekonomicznego i spo eczno-politycznego /5tankiewicz -.% 9<<=% s.><->11. 3"wnowaga instytucjonalna zak ada mo(liwo oddolnego /inicjatywy jednostek i podmiot"w1 jak i odg"rnego /decyzje organ"w pa*stwa1 tworzenia instytucji. , r"wnowag instytucjonaln wi( si& mec!anizmy samoutrwalania instytucji /o pewnej inercji1 skutecznie blokujce niezb&dne zmiany% w tym zmiany o c!arakterze konstruktywistycznym. 0onstruktywizm instytucjonalny c!arakteryzuje bardziej kraje o ni(szym poziomie rozwoju /w tym kraje transformacji1% gdzie wiele instytucji formalnyc! - g "wnie regulacji prawnyc! zosta o wdro(onyc! przez decyzje w adz centralnyc!. 5am transformacj& mo(na okreli jako odg"rnie wdra(an zmian& instytucjonaln% kt"rej nie w pe ni odpowiada y oddolne potrzeby zmian instytucjonalnyc!.9 #ojawi y si& tak(e nowe potrzeby rozwiza*
9

40onstruktywizm pocztkowyc! lat transformacji to powstawanie wielu nowyc! instytucji% co oznacza tworzenie sektora transakcyjnego w gospodarce i nieunikniony z tego tytu u wzrost koszt"w transakcyjnyc!. ?romadzone w tym okresie dowiadczenia oraz potrzeby podmiot"w gospodarczyc! funkcjonujcyc! na poszczeg"lnyc! rynkac! wskazuj na dalsz ewolucj& instytucji% gdzie dokonywane wybory w coraz wi&kszym stopniu maj c!arakter oddolny i opieraj si& o kryteria ekonomicznej efektywnoci @ w tym na oszcz&dzaniu sumy koszt"w produkcji i koszt"w transakcyjnyc!.

A instytucjonalnyc! zwizane z realizacj proces"w transformacji. 3"wnowaga instytucjonalna wyra(a si& wtedy w zac!owaniu proporcji zmian narzucanyc! odg"rnie i zmian wyc!odzcyc! naprzeciw oczekiwaniom podmiot"w gospodarczyc!. 6d pewnego poziomu rozwoju instytucje tworzone s g "wnie w spos"b endogeniczny. #odmioty gospodarcze czy poszczeg"lne jednostki poszukuj lepszyc! rozwiza*% co wymaga zmian instytucjonalnyc!. #oszukiwania te s tym intensywniejsze im bardziej zaczyna dominowa przekonanie o wadac! istniejcyc! rozwiza* instytucjonalnyc!. #oszukiwania maj c!arakter !eurystyczny% kt"ry ko*czy sie w momencie znalezienia satysfakcjonujcego wyniku. Brodkiem do osigni&cia takiego wyniku s zrutynizowane sposoby post&powania% stanowice odbicie nagromadzonej wiedzy% oraz elementy przypadkowe% na zasadzie metody pr"b i b &d"w /Cissowska D. 9<<E% s.9A1. 2worzy si& swoistego rodzaju matryca instytucjonalna o r"(nego rodzaju wi&ziac! i wsp" zale(nociac! oraz przep ywac! d"br% pienidza i informacji. Datryca ta to zbi"r bazowyc! instytucji ukszta towanyc! w procesie !istorycznym. #owstawanie nowyc! instytucji nie zmienia istoty matrycy% wzbogacajc jej sp"jno. ,. Fockuba omawiajc koncepcj& )porzdku ekonomicznego+ por"wnuje j do koncepcji uporzdkowanego zbioru instytucji% czyli )matrycy instytucjonalnej+ D. 'ort!a. Datryca ta elastycznie dostosowuje si& do zmian tec!nologicznyc!% demograficznyc!% kulturowyc! i szok"w systemowyc! /Fockuba ,.%9<<1% s. >=1. 'owe instytucje po przekroczeniu )masy krytycznej+ tworz trwa e elementy danego modelu systemu instytucjonalnego. Da to cis y zwizek z petryfikacj interes"w ekonomicznyc!. -ed ug D. 8okiego rodzaj uzyskiwanej r"wnowagi zale(y g "wnie od. uk adu interes"w% stosowanyc! gier strategicznyc! i uwarunkowa* strukturalnyc! /8oki D.% 9<<11. :ednym z podstawowyc! wyznacznik"w r"wnowagi instytucjonalnej jest wzgl&dna stabilno otoczenia instytucjonalnego podmiot"w gospodarczyc! w warunkac! zmiennyc! uwarunkowa*. ;stot r"wnowagi instytucjonalnej jest r"wnowaga koordynacyjna w uj&ciu ?.D. Fodgsona /Fodgson ?.D.%9<<>1. 3"wnowaga ta to stan braku c!&ci zmiany zak ada brak c!&ci zmiany preferencji ?.-. 0o odko. G) ,r"wnowa(enie istniejcyc! strategii post&powania danego podmiotu i oczekiwania podobnej tendencji u innyc! podmiot"w. 3"wnowaga koordynacyjna dotyc!czas niewyst&pujcyc!. :ak pisze z kolei jednostek lub ic! zmian w sytuacji oczekiwa* korzyci z zac!owa* kooperacyjnyc! @ instytucjonalne prowadzi do takiego stanu regulacji ekonomicznyc! i organizacyjnej struktury rynku% przy kt"rym system jest skierowany do rodka% funkcjonuje p ynnie. 8 nie rozpada si&G i dalej musi /musz uw. wl. ,.5.1 by wbudowane stosowne bezpiecznikiG+ /0o odko

> ?.-.% 9<<E%s.9HI1. #rzejawami r"wnowagi instytucjonalnej jest mi&dzy innymi. zac!owanie w aciwyc! proporcji mi&dzy systemowym konstruktywizmem a oddolnymi zmianami o c!arakterze spontanicznym% mi&dzy adem instytucji formalnyc! i nieformalnyc!% mi&dzy sfer publiczn i prywatn w gospodarce i okreleniem relacji pa*stwo - rynek% mi&dzy sektorem publicznym i prywatnym% mi&dzy sfer polityki i sfer gospodarki% mi&dzy interesem publicznym a interesami czstkowymi jak te( mi&dzy wymogami skutecznego i sprawnego zarzdzania a systemem konsultacji spo ecznyc!. 3"wnowaga instytucjonalna zak ada wzgl&dn trwa o istniejcyc! instytucji /zar"wno efektywnyc! jak i nieefektywnyc!1% co wynika g "wnie z. trudnoci w koordynacji zmian oczekiwa* podmiot"w gospodarczyc! przy okrelonyc! stanac! wiadomoci spo ecznej% zgodnoci i niezgodnoci instytucji formalnyc! i nieformalnyc! /r"wnie( instytucjiutrzymywanie si& r"wnowagi koordynacyjnej grup interesu w odniesieniu do zjawisk zale(noci od cie(ki /path dependence1.A organizacji1 w tym problemu proporcji w relacji regulacja-deregulacja% precyzowania treci interesu publicznego% Jzynniki te mog sprzyja swoistego rodzaju inercji instytucjonalnej% zbli(onej w swej treci do inercji inflacyjnej. ;nercja ta za nie sprzyja procesom rozwoju i wzrostu gospodarczego. 5tabilno systemu instytucjonalnego z jednej strony s u(y zmniejszaniu ryzyka i niepewnoci w gospodarowaniu% z drugiej za mo(e by wyrazem oddzia ywania si przeciwnyc! niezb&dnym reformom i zmianom. Do(na zatem formu owa tezy o nadmiernej stabilnoci% co jednak wymaga bardziej precyzyjnego ucilenia. ,naczenie ma tu tak(e poziom rozwoju. Cepsze instytucje s u( rozwojowi% c!o jednoczenie wy(szy poziom rozwoju sprzyja lepszym instytucjom. ?ie da w '. :orku ma przewag& nad gie d warszawsk% c!oby z powodu iloci notowanyc! sp" ek i stopnia kapitalizacji. 0raje wy(ej rozwini&te maj z regu y efektywniejsze systemy instytucjonalne @ przy za o(eniu ceteris paribus. -ynika to zar"wno z wykorzystania efekt"w skali jak i niezb&dnej komplementarnoci rozwiza* instytucjonalnyc!. 0orzyci skali dotycz tak(e systemu instytucjonalnego% gdy( o efektywnoci wielu instytucji przesdza wielko zawieranyc! transakcji. 0orzyci skali w postaci obni(enia koszt"w regulacji pozwalaj na obni(anie koszt"w transakcyjnyc!% co z kolei jest przejawem efektywnoci systemu instytucjonalnego.

4 #rezentowany tekst stanowi kolejn wersj& cz&ci opracowania mego autorstwa pt. Problemy wzgldnej trwaoci systemu instytucji w badaniac! statutowyc! )Czynniki sprawcze, mechanizmy i granice rozwoju gospodarczego+/pod kier. D. ?arbicz1% -arszawa% 5?F% 9<1<.

= - warunkac! p ytkic! rynk"w koszty regulacji s wysokie i rynki funkcjonuj w spos"b mniej efektywny. wiadomo spoec na a oc ekiwania #odmioty gospodarcze funkcjonuj w otoczeniu instytucjonalnym realizujc w asne interesy. 3ealizacji tyc! interes"w mog s u(y zar"wno )efektywne+ jak i )nieefektywne+ instytucje. ;nstytucje korzystne dla realizacji interes"w czstkowyc! danyc! podmiot"w nie musz by jednoczenie )instytucjami efektywnymi+ dla ca ego systemu gospodarczego. ,a kryterium wartociowania przyjmuje si& teoretyczn koncepcj& efektywnoci systemu instytucjonalnego @ efektywnoci adaptacyjnej wi(cej )efektywno ekonomiczn+ z )efektywnoci c!arakteryzuj spo eczn+ trzy i )efektywnoci og"lny polityczn+. c!arakter% Efektywne pewno i instytucje otwarto w aciwoci.

/?roenewegen:.%5pit!oKen8.%Lan Den Merg8.%9<1<%s.9H1. 6g"lny c!arakter oznacza jednakowe traktowanie wszystkic!% brak dyskryminacji% zalecane regu y zgodne z rozwizaniami prawnymi. #ewno wi(e si& z transparentnoci i zaufaniem do regu oraz znajomoci skutk"w ic! przestrzegania i nieprzestrzegania. 6twarto dotyczy elastycznoci rozwiza* i modyfikacji wraz ze zmiana warunk"w gospodarowania i pojawienia si& nowyc! podmiot"w. #omi&dzy pewnoci i otwartoci mog pojawi si& pewne sprzecznoci% kt"re wymagaj odpowiednic! rozwiza*. #od poj&ciem )efektywnyc! instytucji+ nale(y rozumie instytucje c!ronice prawa w asnoci @ zw aszcza w asnoci prywatnej oraz upowszec!niajce te prawa w spo ecze*stwie% co pozwala na efektywne lokaty oszcz&dnoci i nak ady inwestycyjne /8cemoglu D.%:o!nson 5.% 3obinson :.% 9<<9% s.AA1. ;nstytucje s efektywne w sytuacji% gdy wi&kszo spo ecze*stwa /decydujce si y1 aprobuj preferowane wartoci% normy i zwyczaje i jednoczenie przestrzegaj obowizujce regu y prawne. 8probuj tak(e obowizujce mec!anizmy ekonomiczne np. podatki. :ednoczenie istniej rozwizania skutecznie c!ronice powy(sze instytucje formalne i nieformalne przed oddzia ywaniem jednostek i grup przeciwnyc! tym wartociom% normom i prawu. :ednoczenie otoczenie instytucjonalne /w tym podstawowe instytucje-organizacje1 pozwalaj na kszta towanie oczekiwa* gospodarczyc! godzcyc! )interesy czstkowe z interesem publicznym+. Da miejsce proces pewnej racjonalizacji dominujcyc! oczekiwa* o c!arakterze adaptacyjnym. , oczekiwaniami cile wi(e si& stan wiadomoci spo ecznej i kapita u spo ecznego. 8probata pewnyc! wartoci i norm ma wp yw na kszta towanie wiadomoci spo ecznej zwizanej z kapita em spo ecznym. 0apita spo eczny odnosi si& do okrelonej wsp"lnoty idei. ;m spo ecze*stwo jest bardziej podzielone tym trudniej o tak wsp"lnot&. ?rupy

N interesu% kt"ryc! podstaw wydzielenia s wsp"lnie wyznawane pogldy cz onk"w tyc! grup% pragn wywrze wp yw na dominacj& okrelonyc! idei. 'iezb&dnym tworzywem kapita u spo ecznego w ramac! danej struktury spo ecznej s podzielane przez jej cz onk"w normy% wytworzone zaufanie a tak(e powszec!nie uznawane wartoci. Dzi&ki powtarzalnym interakcjom w rodowisku opartym na tyc! normac!% zaufaniu i wartociac! mo(liwe jest wytworzenie okrelonyc! zasob"w danej struktury spo ecznej% z kt"rej jej cz onkowie mog korzysta. Do(liwociom tym dodatkowo sprzyja budowanie postaw altruistycznyc!. 0apita spo eczny jest wpleciony w struktur& relacji mi&dzy podmiotami i generuje korzyci dla ca ej grupy a nie dla poszczeg"lnyc! cz onk"w /jest wartoci kolektywn% a nie indywidualn1. 0orzyci te przejawiaj si& np. we wzrocie og"lnego zaufania. :ak zauwa(a 3. Morowski. G ),aufanie mo(e by rozumiane jako postawy optymistycznyc! oczekiwa* w stosunku do zac!owania innyc! agent"w. ,aufanie specyficzne powstaje na drodze powtarzalnyc! interakcji pomi&dzy agentami. 'atomiast zaufanie og"lne ma swoje $r"d o w wiedzy og"lnej dotyczcej ca ej populacji agent"wO mo(e by r"wnie( warunkowane przez wyc!owanieG+ /Morowski 3.% 9<<H% s.IN1. 3.D. #utnam rozr"(nia wi(cy i czcy kapita spo eczny. 0apita wi(cy zorientowany jest na cz onk"w jednej grupy% za kapita czcy dotyczy relacji mi&dzy jednostkami czy podmiotami nale(cymi do r"(nyc! grup spo ecznyc! /#utnam 3.D. 9<<<1. -i(cemu kapita owi spo ecznemu odpowiada zaufanie szczeg"lne% co sprzyja ograniczaniu postaw gapowicza w ramac! grupy przy nasileniu tyc! postaw w kontaktac! mi&dzygrupowyc!. 0apita czcy tworzy zaufanie og"lne i sprzyja zwi&kszeniu stopnia wsp" pracy mi&dzy !eterogenicznymi podmiotami. ,aufanie og"lne oznacza przekonanie o mo(liwoci wsp" pracy z innymi podmiotami w spo ecze*stwie dla dobra og" u i jednostek /7slaner E.D.% 9<<<1. ,aufaniu sprzyja tak(e rozbudowa r"(nego rodzaju sieci formalnyc! i nieformalnyc!. 5ieci te tworz relacje spo eczne% kt"re mog by przydatne r"wnie( w tworzeniu kana "w informacyjnyc! ograniczajcyc! asymetri& informacji np. pozyskiwanie informacji o wolnyc! miejscac! pracy od innyc! cz onk"w stowarzysze*% bd$ znajomyc! z kr&g"w towarzyskic!. J!odzi przy tym o sieci kontakt"w bezporednic!% interpersonalnyc!. ,aufanie i wsp" praca s tym wi&ksze% im lepsze s instytucje formalne i nieformalne. #opyt na nowe% )efektywne+ instytucje wynika z kszta towania si& oczekiwa* podmiot"w na popraw& ic! po o(enia w wyniku wdra(ania nowyc! instytucji przy jednoczesnym osiganiu wy(szego poziomu tzw. )r"wnowagi oczekiwa*+. #rzy d(eniu do realizacji w asnyc! cel"w ka(dy podmiot wp ywa na oczekiwania innyc! podmiot"w kszta tujc formalne i nieformalne ograniczenia. ;nstytucje zmieniaj si& na skutek zmiany

I oczekiwa*O te za zmieniaj si& w pewnej autonomii wzgl&dem zmian r"(nyc! uwarunkowa* i parametr"w /?reif 8.% 9<<N1. - kr"tkim okresie r"wnowagi oczekiwa* s wzgl&dnie trwa e i mog mie zac!owawczy c!arakter. , uwagi na r"(nice w posiadanyc! zasobac! informacji oczekiwania poszczeg"lnyc! graczy mog by r"(ne i mamy do czynienia z odmiennym i czstkowym postrzeganiem r"wnowagi. - warunkac! braku pe nej informacji i wyst&powaniu zjawisk asymetrii informacyjnej musi si& pojawi niepewno be!awioralna i rozgrywanie gier o c!arakterze strategicznym mi&dzy podmiotami zawierajcymi r"(nego rodzaju kontrakty gospodarcze. 7trudnia to racjonalizacj& oczekiwa* gospodarczyc! i wp ywa na spos"b postrzegania r"wnowagi oczekiwa*. 'a to postrzeganie wp ywaj tak(e procesy stabilnoci i zmian instytucjonalnyc!. Dla D. 8okiego instytucje to wsp"lna wiedza odnonie cec! r"wnowagi utrzymywanej przez wsp"lne oczekiwania graczy odnonie sposobu rozgrywania gier /8oki D.% 9<<N% s.I1. Dacierze wyp at w grac! ekonomicznyc! zale( od konkretnyc! instytucji /g "wnie obowizujcyc! regu gry1 systemu instytucjonalnego. #odmioty gospodarcze rozgrywaj gry kooperacyjne i niekooperacyjne w ramac! istniejcyc! rozwiza* instytucjonalnyc!. :ednym z wyraz"w efektywnoci tyc! rozwiza* jest% tam gdzie to mo(liwe% zamienianie gier niekooperacyjnyc! na gry kooperacyjne. ?ry kooperacyjne nie stawiaj graczy naprzeciw siebie jako li tylko konkurent"w @ nie s to gry o sumie zerowej. ,aufanie i oczekiwania s kluczowym elementem decydujcym o tym% w kt"rej r"wnowadze znajdzie si& system ekonomiczny. - grac! tyc! mamy do czynienia z wieloci stan"w r"wnowagi 'as!aO ka(da zmiana instytucji wp ywa na wyb"r tej r"wnowagi. - zac!owaniac! strategicznyc! podmiot"w gospodarczyc! mamy do czynienia z tzw. defektem koordynacji i kooperacji oraz zagadnieniami strategicznej komplementarnoci. 2a ostatnia wymaga kooperacji wszystkic! podmiot"w wyst&pujcyc! na danym rynku. 0ooperacja staje si& niezb&dna w ramac! toczonej konkurencji rynkowej% co jednak nie zawsze musi by efektywne. > Efektywno kooperacji jest funkcj systemu instytucji. 5k onno do wzajemnej wsp" pracy zale(y tak(e od indywidualnej sk onnoci graczy do kooperacji% kt"rej dystrybucja w danej spo ecznoci okrelana jest jako zaufanie spo eczne. Da to miejsce zar"wno w przypadku pojedynczej gry z pe n i niepe n informacj% jak r"wnie( w grze powtarzalnej% gdzie efekt zaufania spo ecznego wzmacniany jest przez wp yw budowania reputacji. 3eputacji i zaufaniu nie sprzyjaj instytucje zwizane z interesami grup !amujcyc! niezb&dne zmiany i przeciwnyc! reformom.
>

4 - ekonomii g "wnego nurtu nadal dominuje kwestia optymalizacji zac!owa* indywidualnyc! podmiot"w tj. maksymalizacja ic! funkcji u(ytecznoci. Ekonomia instytucjonalna zwraca uwag& na czynniki wsp" pracy i kooperacji grup i jednostek% gdzie s potrzebne odpowiednie rozwizania instytucjonalne.

E 'iesprawne )nieefektywne+ instytucje mog powodowa narastanie zjawisk niepo(danyc!% stanowicyc! r"wnoczenie przejaw braku r"wnowagi jak np. wzgl&dnie trwa e bezrobocie na rynku pracy% narastanie koszt"w spo ecznyc! monopolizacji na rynkac! produkt"w% niepo(dane zmiany st"p procentowyc! i )nietrafione kredyty+ na rynku finansowym% brak stabilnoci finansowej itd. Mez odpowiednic! instytucji na tyc! rynkac! trudno o ic! efektywne funkcjonowanie i przyczynianie si& do realizacji cel"w spo ecznogospodarczyc!. #rzy np. wzgl&dnym zacofaniu i niedorozwoju instytucjonalnym firmy czy indywidualni inwestorzy preferuj lokaty oszcz&dnoci i inwestycje w obszary i sfery gospodarki% gdzie relatywnie szybko mo(na wycofa w o(one kapita y i gdzie mamy do czynienia z kr"tkimi okresami zwrotu kapita u. :ak pisz -. Easterly i 3. CeKine )niesprawne instytucje maj du(y wp yw na nisk skuteczno prowadzonej polityki gospodarczej+ /Easterly -.%CeKine 3.% 9<<91. #olityka ta zale(y w du(ym stopniu od dominujcyc! w danym czasie pogld"w% kt"re w rzdzcyc! elitac! politycznyc!. #ogldy os"b kierujcyc! polityk gospodarcz wywieraj niewtpliwy wp yw na c!arakter i kszta t rozwiza* systemowyc!% w tym na rozwizania instytucjonalne. :ak pisze ?.-. 0o odko.)...Jz&sto pod szyldem sporu intelektualnego o koncepcje% o idee% pod szyldem cierania si& szk" ekonomicznyc!% toczy si& walka o interesy.+/0o odko ?.%1HHI% s.9=1. Dyskusje teoretyczne maj swoje odniesienia do r"(nyc! interes"w ekonomicznyc!. -iza to nale(y z )obiektywno-subiektywn+ natur interesu ekonomicznego. ;nteresy te wplecione s w strukturalne powizania. Instytucje !ormalne i nie!ormalne a instytucje"organi acje -i&zi spo eczne tworzone s w ramac! struktury systemu instytucjonalnego% gdzie przeplataj si& instytucje formalne i nieformalne% a tak(e instytucje-organizacje. = 2o przeplatanie si& przybiera r"(ne postacie np. sformalizowane instytucje kszta tuj w asne organizacje% a organizacje stopniowo tworz w asne instytucje /6ko*-Forody*ska E.% 1HHN%s.H9-H>1. 2worzy si& uk ad wzajemnyc! powiza* tyc! trzec! grup instytucji regulujcy spo eczne procesy gospodarowania. Dyskusyjnym zagadnieniem jest mo(liwo importu czy transplantacji instytucji% kt"re wykaza y sw efektywno w innyc! krajac!. -dra(anie system"w prawnyc! wymaga pewnej zgodnoci z obowizujcymi dotyc!czas regu ami nieformalnymi oraz odpowiedniej adaptacji do praktyki istniejcej /np. precedens"w sdowyc!1. 5ystemy prawne nie powinny zagra(a interesom grup d(cyc! do reform.

4 6 tyc! instytucjac! i ic! roli w procesac! wzrostu gospodarczego pisa em szeroko w opracowaniu @ por. 5taniek ,.% -arszawa% 9<<H.

H - systemac! instytucjonalnyc! wyst&puje zjawisko !ierarc!izacji systemu instytucji tj. instytucje jednego poziomu tworz ramy% uwarunkowania dla instytucji innego poziomu np. normy spo eczne poziomu otoczenia spo ecznego dla norm prawnyc! poziomu otoczenia instytucjonalnego. #odobnie prawa w asnoci oddzia ywaj na struktury organizacji i zarzdzania. E. 6strom wprowadza poj&cia poziomu konstytucyjnego i operacyjnego !ierarc!izacji instytucji /6strom E.% 9<<=1. J!arakter rozwiza* konstytucyjnyc! tworzy ramy regulacji zac!owa* podmiot"w w bie(cyc! kontaktac! i kontraktac!. #oziom konstytucyjny reguluje miejsce i si & oddzia ywania podmiot"w na poziomie operacyjnym. ;nstytucje na wy(szym poziomie traktowane s jako sta e. ,miany w instytucjac! wy(szego rz&du wymagaj poniesienia wi&kszyc! wydatk"w @ w tym wy(szyc! koszt"w transakcyjnyc!% co sprzyja utrzymaniu istniejcej r"wnowagi instytucjonalnej% niekoniecznie sprzyjajcej efektywnoci adaptacyjnej. ;nstytucje formalne nie s w stanie regulowa ca okszta tu wi&zi i interakcji spo ecznyc!. 'iezb&dne s r"wnie( instytucje nieformalne w formie powszec!nie przestrzeganyc! norm spo ecznyc!. ; w anie te instytucje% zdaniem D. 'ort!a% spe niaj g "wn rol& w zmianac! instytucjonalnyc!. Di&dzy instytucjami formalnymi i nieformalnymi maj miejsce r"(nego rodzaju sprz&(enia zwrotne. - niekt"ryc! przypadkac! instytucje nieformalne mog uniemo(liwia skuteczne oddzia ywanie instytucji formalnyc!. :ednoczenie wi&kszy zakres swobody rynkowej podmiot"w gospodarczyc! oznacza wzrost znaczenia nieformalnyc! regu gospodarowania. 5p"jnoci wi&zi instytucjonalnyc! mo(e s u(y zjawisko )przyspieszenia zmian wiadomociowyc!+. :ak zauwa(a D. Cissowska. )przyspieszenie !istoryczne /zapominanie !istorii1 Gzmniejsza znaczenie dzia a* rutynowyc! os abia ic! warto dla koordynacji i stabilizacji. , punktu widzenia teoretycznego% dzia a to na korzy !ipotezy skokowoci zmian instytucjonalnyc!+ /Cissowska D.% 9<<E% s.9<E1. Dopuszcza to% zdaniem D. 'ort!a% mo(liwo zmian regu formalnyc! przy braku ic! kierunkowej zgodnoci z regu ami nieformalnymi. ;stotna jest tak(e zgodno norm spo ecznyc! z normami prawnymi. Degradacja norm spo ecznyc! np. w postaci wzrostu przest&pstw kradzie(y prowadzi do wzrostu koszt"w oc!rony praw w asnoci i ogranicza warto przedmiotu w asnoci. 3egu y nieformalne podlegajce procesom stopniowej instytucjonalizacji przekszta caj si& z kolei w instytucje formalne. ,miany instytucji nieformalnyc! dokonuj si& jednak wolniej ni( formalnyc!% co narusza sp"jno wi&zi instytucjonalnyc! i os abia skuteczno zmian. 7trudnia tak(e skuteczno polityki instytucjonalnej pa*stwa. ,wyczaje% normy% wartoci% kultura s z regu y bardziej trwa e i ic! zmiany dokonuj si& w d u(szym czasie /'ort! D.% 1HH<% s. AN-AI1.

1< ;nstytucje nieformalne s jednoczenie komplementarne i substytucyjne wzgl&dem instytucji formalnyc!. ;m wi&ksza sk onno do przestrzegania prawa tym mniejsza potrzeba uregulowa* prawnyc! wielu obszar"w aktywnoci ludzkiej. , drugiej strony odpowiedni poziom instytucji nieformalnyc! /co trudno jest zmierzy1 wzmacnia skuteczno stosowanyc! rozwiza* prawnyc!% sprzyja przestrzeganiu prawa na co dzie* przy mniejszyc! kosztac! transakcyjnyc!. #roces tworzenia instytucji nieformalnyc! przebiega zar"wno w spos"b spontaniczny% oddolny jak i stymulowany odg"rnie poprzez okrelone rozwizania organizacyjne. Du(a jest w tym rola pa*stwa jako podstawowej% obok przedsi&biorstwa% instytucji-organizacji. 5zczeg"ln rol& ma pa*stwo w uruc!amianiu tzw. )pocztkowego pakietu+ instytucji formalnyc!% tworzenia pola dla dalszej ewolucji oddolnej instytucji. wielu sytuacjac! elity polityczne mog by zmuszone do podejmowania decyzji w polityce gospodarczej pod presj wielu r"(nyc! grup interesu. /8cemoglu D.%:o!nson 5.%3obinson :.%2!aic!aroen P.% 9<<A1. 'arz&dziem dobrego /efektywnego1 pa*stwa jest stanowienie prawa i jego respektowanie. Dec!anizm ten jest o tyle niedoskona y% ze sam z siebie nie zapewnia efektywnoci. Jz&sto stanowione prawo nie jest wolne od b &d"w% a sam proces stanowienia prawa stanowi miejsce oddzia ywania r"(nyc! si politycznyc! i wywierania r"(nego rodzaju presji. #resja ta ma wi&ksze szanse urzeczywistnienia w warunkac! dominacji polityki dyskrecjonalnej% tak w polityce fiskalnej jak i monetarnej. Ekonomia instytucjonalna zwraca uwag& na znaczenie stosowania sta yc! regu gospodarowania np. w postaci regu y 2aylora w polityce monetarnej% co stanowi aktualnie jeden z przejaw"w consensusu w ramac! ekonomii g "wnego nurtu. 5tosowanie regu ogranicza oportunizm zac!owa* podmiot"w% zaw&(a praktyki typu rent-seeking, zmniejsza uznaniowo w decyzjac!% ogranicza kr"tkookresowe wp ywy polityk"w i zapewnia wi&ksz przejrzysto i przewidywalno prowadzonej polityki. 3egu y mog jednak )usztywnia+ mo(liwe sposoby reakcji polityki gospodarczej na nieoczekiwane szoki gospodarcze i nie s w stanie uwzgl&dni wszystkic! przysz yc! uwarunkowa* rozwojowyc!. , tyc! te( powod"w pewien zakres dyskrecjonalnej polityki jest potrzebny% zw aszcza przy pojawianiu si& nowyc! zjawisk spo ecznyc! i gospodarczyc! oraz stosowania nowyc! produkt"w4us ug /jak np. innowacji finansowyc!1. #rocesy rozwoju i funkcjonowania c!arakteryzuje wzrost z o(onoci rodowiska gospodarczego. -zrost ten stanowi niejako naturalne pod o(e dla korygujcej roli pa*stwa% kt"re natrafia jednak na r"(nego rodzaju bariery i ograniczenia informacyjne. - odpowiedzi na zjawiska )market failures+ pojawiaj si& zjawiska )go erment failures+. #otrzebny jest rac!unek korzyci i strat z obecnoci i zakresu pa*stwa w danym obszarze gospodarowania. #a*stwo jako organizacja-instytucja czy w sobie cec!y instytucji ekonomicznej i

11 politycznej. :ako instytucji pa*stwowyc! warunkuje pobudzenie proces"w rozwoju. 2o w ic! kompetencji znajduje si& dookrelanie praw w asnoci jak te( prowadzenie polityki gospodarczej i instytucjonalnej. ,adaniem pa*stwa pozostaje wsp" kszta towanie efektywnego systemu instytucjonalnego w ca ej gospodarce i na poszczeg"lnyc! rynkac!. , wyborami instytucjonalnymi wi( si& konflikty interes"w r"(nyc! grup i jednostekO znaczenie ma tu faktyczna i formalna si a polityczna tyc! interes"w @ ulegajca zmianom w czasie. Qormalna si a polityczna zale(y od politycznyc! instytucji% za faktyczna si a polityczna od dystrybucji zasob"w. Dystrybucja faktycznej si y politycznej warunkuje kierunki zmian instytucjonalnyc!. ;nstytucje polityczne jak np. zmiany konstytucyjne czy transformacja systemowa s rezultatem kolektywnyc! wybor"w z zac!owaniem r"(nej si y oddzia ywania poszczeg"lnyc! podmiot"w. 5i a polityczna t umaczy relatywnie d ugie funkcjonowanie instytucji )z yc!+ @ nie s u(cyc! rozwojowi lecz przynoszcyc! korzyci grupom interesu. #ami&ta te( nale(y% i( pa*stwo ma sk onnoci do praktyk paternalistycznyc! i oc!rony podmiot"w @ kt"re w warunkac! )wolnego rynku+ mog yby upa. #a*stwo mo(e !amowa procesy kreatywnej destrukcji /u(ywajc terminologii 5c!umpetera1 i eliminowania przez konkurencj& rynkow przestarza yc!% nieefektywnyc! metod produkcji. ,adaniami pa*stwa jest jednoczenie kreowanie nowyc! instytucji /tyc!% kt"re nie powstan samorzutnie1 jak i stabilizowanie relacji mi&dzy niekt"rymi instytucjami ju( istniejcymi. 3ol pa*stwa jest przeciwdzia anie powstawaniu )luk instytucjonalnyc!+% kt"re mog zagospodarowywa struktury gospodarki nieformalnej czy struktury przest&pcze. 2worzone w ic! ramac! elementy zaufania mi&dzy podmiotami nie s u( budowaniu )pozytywnego kapita u spo ecznego+. -y(szy poziom )pozytywnego+ kapita u spo ecznego sprzyja procesom deregulacji @ traktowanej jako )nowa forma regulacji+. Efektywno deregulacji jest funkcj poziomu kapita u spo ecznego. - wielu obszarac! mo(e ona mie jednak c!arakter ograniczony i wymagajcy zmian instytucji formalnyc!. 5am regulacj&% w r"(nyc! jej formac!% mo(na traktowa jako instytucj& formaln. 5zczeg"lnie wa(ne jest zac!owanie w aciwyc! proporcji w relacji regulacja-deregulacja% co w istocie jest stron zagadnienia )pa*stwo a rynek+. , tym te( zwizane jest zagadnienie optymalnyc! relacji regulacji pa*stwowej i samoregulacji rynkowej. #rzeregulowana gospodarka jest mniej efektywna i podatna na zjawiska korupcyjne. -p yw na zakres regulacji i deregulacji wywiera rynek us ug regulacyjnyc!. 3ynek us ug regulacyjnyc! powstaje jako wyraz oczekiwa* r"(nyc! grup interesu% szczeg"lnie producent"w% nie jest za wynikiem niedoskona oci rynku /niedoskona oci te zwi&kszaj jedynie mo(liwo regulacji1.

19 , kolei c!arakter struktur regulacyjnyc!4samoregulacyjnyc! /np. rynki czy organizacje !ierarc!iczne1 kszta tuje zwyczaje podmiot"w gospodarczyc!. ,wyczaje /zale(ne tak(e od tradycji kulturowyc!1 i niepisane regu y post&powania jednostek mog by stosowane w praktyce w bardziej lub mniej zr"(nicowanyc! spo ecze*stwac!. ,wyczaje i normy wp ywaj z kolei na spos"b funkcjonowania rynk"w i pa*stwowyc! struktur regulacyjnyc!. 3egulacja mo(e r"wnie( przyczynia si& do powstawania nowyc! rynk"w poprzez stworzenie niezb&dnyc! instytucji rynkowyc!% kt"re sprzyjajc konkurencji c!roni jednoczenie interesy konsument"w. Decyzje regulacyjne powinny by zawsze poprzedzone analiz korzyci i koszt"w regulacji /deregulacji1 osiganyc! przez zainteresowane podmioty. 5ytuacja mo(e by zr"(nicowana w zale(noci od rodzaju dzia alnoci gospodarczejO w jednyc! wymagana jest wi&ksza regulacja np. w obszarze funkcjonowania monopoli naturalnyc!. #rawo antymonopolowe nie nale(y np. nakierowywa na ograniczanie mo(liwoci uzyskiwania rent monopolowyc!O bez tyc! rent trudno o motywacje wdra(ania post&pu tec!nicznego /nowe produkty i nowe tec!nologie1. - praktyce c!odzi o niwelowanie nadmiernyc! zysk"w monopolowyc!O takiego rodzaju zyski nie sprzyjaj odpowiedniej motywacji przedsi&biorczoci. ,asadnicza trudno to okrelenie granicy motywacyjnyc! zysk"w monopolowyc!. 5amo wyst&powanie rynk"w regulacyjnyc! rozszerza jednak zakres regulacji. 3ynek us ug regulacyjnyc! powstaje jako wyraz oczekiwa* r"(nyc! grup interesu% polityk"w% urz&dnik"w administracji pa*stwowej% firm zg aszajcyc! popyt na regulacje% urz&d"w regulacyjnyc! i konsument"w. 3egulacja jest tu wynikiem gry interes"w mi&dzy tymi podmiotami% nie jest za wynikiem niedoskona oci rynku /niedoskona oci te zwi&kszaj jedynie mo(liwo regulacji1. Jz&sto maj tu miejsce zjawiska )przej&+% opisywane przez regulacyjn teori& przec!wycenia. 2eoria ta w du(ym stopniu znalaz a praktyczne odzwierciedlenie w dzia aniac! bank"w i ic! presji na urz&dy nadzoru finansowego w ostatnic! latac!% co by o jedn z przyczyn kryzysu finansowego. 3elatywnie nowym elementem relacji instytucji formalnyc!% nieformalnyc! i instytucji @ organizacji jest tworzenie r"(nego rodzaju sieci w gospodarce% w tym np. internetowe sieci relacyjne. -c!odzenie w sieci staje si& wa(nym celem dzia ania podmiot"w gospodarczyc!% zar"wno w skali globalnej jak i lokalnej. 5ieci w istocie stanowi instytucj& o c!arakterze formalno-nieformalnym i organizacyjnym jednoczenie. Jec!ami sieci s. nieformalny c!arakter powiza*% brak sformalizowanyc! plan"w wsp" pracy% trwa e relacje% kolektywny c!arakter decyzji% ograniczona samodzielno decyzyjna firmy. 5ieci formalnyc! powiza* u atwiaj komunikacj& spo eczn i wyrabiaj sk onno do kompromisu% co stanowi przes ank& dla wypracowywania treci interesu publicznego. Dog te( temu s u(y sieci

1A nieformalne np. sieci spo eczne o tzw. s abyc! i silnyc! relacjac! zwizanyc! z zaufaniem. 5ieci maj jednoczenie c!arakter stabilizacyjny jak i b&dcy czynnikiem zmian instytucjonalnyc!. 2rwa o relacji sieciowyc! umacnia istniejce otoczenie instytucjonalne wypierajc jednoczenie z tego otoczenia wi&zi czysto rynkowe z regulacyjn rol cen% kontrakty d ugookresowe o c!arakterze !ybrydowym czy tradycyjnie rozumiane fuzje i koncentracje produkcji z !ierarc!icznymi nakazami. - sieci ma zastosowanie instytucja )infrastruktury kooperacyjnej+ z regulatorami w postaci wsp"lnej wiedzy% wzajemnoci% wiarygodnoci i wsp"lnyc! wartoci /'oga 8.%9<<H% s.H11. ;nfrastruktura ta stanowi swoistego rodzaju potencja umiejscowiony w sieciac! relacji spo ecznyc! podlegajcym procesom stopniowej instytucjonalizacji i formalizacji. ,wizane z tym efekty sieciowe w powizaniu z dodatnimi efektami zewn&trznymi tworz warunki dla funkcjonowania firm w obszarze rosncyc! korzyci skali produkcji i towarzyszcyc! temu wyst&powaniu zjawisk r"wnowagi wielopunktowej. 2o za rodzi problem wdra(ania rozwiza* instytucjonalnyc! godzcyc! interesy firm z interesem og"lnym gospodarki jak np. odpowiednie zmiany w prawac! w asnoci intelektualnej. #rzeciwdzia a temu mog r"(nego rodzaju grupy interesu% zw aszcza zwizane z )tradycyjn% niesieciow gospodark+. Interes public ny a rwnowaga koordynacyjna 5i a oddzia ywania grup interesu kszta tuje system instytucjonalny odbiegajcy od modelowyc! warunk"w efektywnoci adaptacyjnej. 'owe instytucje mog by% bowiem kszta towane dla realizacji odcinkowyc! interes"w /w tym pozyskiwania doc!od"w rentowyc!1 lub te( interes"w grup sprzyjajcyc! wzrostowi. - kr"tkim czasie silniejsze grupy interesu mog uzyskiwa korzyci kosztem innyc! grup i interesu publicznego. :edne grupy pragn zmian instytucjonalnyc! /nie zawsze zgodnyc! z interesem publicznym1% inne za podtrzymuj dotyc!czasowe rozwizania /niekoniecznie rozwizania przestarza e1. interesie w adzy le(y niekiedy wspieranie s abszyc! grup interesu w celu wzajemnego r"wnowa(enia si& si ic! oddzia ywania. J!odzi o uc!wycenie r"wnowagi presji grup interesu /zgodnie z modelem regulacji Meckera1. 0a(da reforma czy istotna zmiana systemowa wymagaj nie tylko konsekwencji w jej wdra(aniu i si y politycznej podmiot"w je wdra(ajcyc!% co poparcia okrelonyc! grup i podmiot"w /zgodno interes"w czstkowyc! wiodcyc! grup spo ecznyc! z celami reform1. - ka(dym spo ecze*stwie mamy te( do czynienia z przetargami politycznymi grup interesu. #rzetargi te nie zawsze s gr o sumie zerowej% gdy( w warunkac! mo(liwego konfliktu interes"w osigni&cie kompromisu mi&dzy grupami przynosi korzyci wszystkim stronom. 3. Joase wskazywa % i( prywatne porozumienia podmiot"w gospodarczyc! zapobiegaj

1> nieefektywnym alokacjom pod warunkiem pomylnego procesu targowania. Dla tego targowania niezb&dne jest stanowienie odpowiednic! regu prawnyc! jak i warunk"w ic! realizacji. Jelem efektywnego targowania jest uzyskiwanie nadwy(ki kooperacyjnej @ kt"r to nadwy(k& mo(na traktowa jako swoistego rodzaju form& interesu publicznego. - grze sprzecznyc! interes"w ekonomicznyc! w r"(ny spos"b nawizuje si& do )interesu publicznego+. - ka(dym spo ecze*stwie istnieje okrelony stopie* zgodnoci dotyczcy cel"w spo ecznyc!% co w rodzaju )zgody spo ecznej% powszec!nej+ /0.-icksella1 czy )idei regulatywnej+. Do(e tu mie tak(e zastosowanie koncepcja ograniczonego bud(etu D. Qriedmana. ;nteres publiczny to swoistego rodzaju wyraz godzenia sprzecznyc! interes"w czstkowyc!. 'ie znajduje on jednak wyra$nego odzwierciedlenia w uk adac! instytucjonalno-organizacyjnyc!O ma on c!arakter procesualny a nie dekretowany /tak jak by o w gospodarce centralnie planowanej1. 3"(ne podmioty tyc! uk ad"w reprezentuj r"(ne punkty widzenia% cz&sto odzwierciedlajce sprzeczne interesy czstkowe. ;nteresy czstkowe maj wyra$n reprezentacj& instytucjonaln% o co trudno w przypadku interesu publicznego /np. r"(ne orodki w adzy pa*stwowej1. 5i a oddzia ywania grup interesu jest tym wi&ksza% im wi&cej r"(nyc! podmiot"w wyst&puje w imieniu interesu publicznego @ zar"wno na szczeblu centralnym jak i samorzdowym. 7zgadnianie interes"w czstkowyc! z interesem publicznym mo(e odbywa si& w ramac! r"(nyc! rozwiza* instytucjonalno-systemowyc!. ,godnie z teori wyboru publicznego politycy raczej dbaj o szans& reelekcji i bycia u w adzy% ni( o promowanie interesu publicznego @ niekiedy promowanie to jest sprzeczne z szansami w grze wyborczej. - ostatecznoci to jednak pa*stwo w swym uk adzie instytucjonalno-organizacyjnym nadaje tre poj&ciu )interes publiczny+. - skali ca ej spo ecznoci mo(liwe s umowy spo eczne zawierana przez podmioty reprezentujce interesy na r"(nyc! szczeblac! i poziomac! gospodarowania. Dotycz one problem"w% kt"ryc! nie jest w stanie rozwizywa mec!anizm rynkowy. 5twarza to jednak pole do mo(liwyc! przetarg"w i c!&ci )zamiany interes"w w asnyc! na interes publiczny+. ;nteres publiczny jest poj&ciem z o(onym% wielop aszczyznowym i obejmuje wiele aspekt"w wykraczajcyc! poza aspekty czysto ekonomiczne. ;nteres ten cile wi(e si& z decyzjami politycznymiO jego realizacji sprzyja te( mog korzyci osigane dzi&ki okrelonym rozwizaniom instytucjonalnym. - gr& wc!odz tu z o(one procedury wyboru publicznego uzupe niajce czstkowe rac!unki ekonomiczne poszczeg"lnyc! podmiot"w.N #rocedury te dotycz tak(e
N

4'ie ma interesu publicznego bez nawizania do preferencji indywidualnyc! podmiot"w gospodarczyc!. Mez tego musia yby istnie jakie zewn&trzne% pozajednostkowe normy jako podstawa podejmowanyc! decyzji. 3zd stara si& okrela interes publiczny w spos"b przybli(ony% gdy( agregacja interes"w czstkowyc! nie jest mo(liwa do pe nego urzeczywistnienia. #roblem komplikuje zjawisko emergentnoci% kt"re w sferze instytucji ma du(e znaczenie.

1= przyj&cia okrelonej funkcji dobrobytu spo ecznego% co w prze o(eniu na decyzje polityki spo eczno-gospodarczej mo(e mie wi&ksze implikacje praktyczne. 5pos"b rozumienia interesu publicznego ulega cig ym zmianom na skutek wzajemnego oddzia ywania grup spo ecznyc!% kt"re wnosz odmienne wartoci w sposobie okrelania tego( interesu. ;nteres publiczny dotyczy tworzenia efektywnego systemu instytucjonalnego% co wymaga jego wzgl&dnej stabilnoci. :ednym z podstawowyc! przejaw"w tej stabilnoci jest stabilno polityczna. 5tabilno ta uwidacznia si& np. w ma ym prawdopodobie*stwie zmiany ekip rzdzcyc! w spos"b niedemokratyczny /zamac!y stanu% rewolty itp.1. pluralistycznej teorii interes"w zak ada si&% i( w d u(szym czasie wyst&puje r"wnowaga r"(nyc! grup interesu. Radna z tyc! grup nie jest w stanie w d ugim okresie opanowa na trwa e orodk"w w adzy pa*stwowej. , interesem publicznym nie jest zgodna trwa a petryfikacja uk adu interes"w czstkowyc!. -zgl&dna !armonizacja i wsp" dzia anie r"(nego rodzaju grup i podmiot"w nie musi te( prowadzi do optimum makroekonomicznego. 3"(nice w rozwoju ca oci oraz cz&ci polegaj mi&dzy innymi na tym% i( w interesie przyspieszenia rozwoju ca oci jest likwidowanie trwale nieefektywnyc! jednostek gospodarczyc!% rozw"j jednostek efektywnyc! oraz tworzenie nowyc! podmiot"w zdolnyc! sprosta wymogom konkurencji rynkowej. Dzia ania takie /podejmowane w imi& interesu publicznego1 wymagaj rozwiza* systemowyc! i decyzji polityki gospodarczej. Decyzje te pozostaj jednak pod presj r"(nyc! interes"w czstkowyc!. 3"wnoczenie nale(y dostrzega fakt% i( czstkowe )nieracjonalnoci ekonomiczne+ stanowi niekiedy niezb&dn cen& zac!owania spo eczno-politycznej r"wnowagi w spo ecze*stwie. 2a r"wnowaga za jest warunkiem niezak "conego funkcjonowania mec!anizmu rynkowego. ,jawisko racjonalnej ignorancji wyborc"w i losowy rozk ad preferencji niezorganizowanyc! wyborc"w powoduje wzrost znaczenia mniejszyc!% ale dobrze zorganizowanyc! grup interesu. ?rupy te mog% bowiem decydowa o wynikac! wybor"w. #olitycy zmuszani s do uwzgl&dniania postulat"w tyc! grup% co nie musi oznacza efektywnoci ekonomicznej. :est to jednak zgodne z efektywnoci polityczn. # Efektywno t mo(na mierzy zdolnoci elit do efektywnej zmiany instytucji ekonomicznyc!. 3ywalizacja o wygran w demokratycznyc! wyborac! nabiera na znaczeniu w sytuacji uzyskiwania dodatkowyc! korzyci z samego faktu sprawowania w adzy politycznej oraz z utraty tyc! korzyci /poniesienie strat1 przez przegrywajce w wyborac! elity polityczne i stojce za nimi grupy spo eczne. 3ealizacja w asnyc! interes"w przez wygranyc! /cz&sto
I

4 5kuteczne ograniczenie si y oddzia ywania koalicji grup interesu to jedna z miar efektywnoci politycznej. ;nn miar tej efektywnoci jest trwa o )proreformatorskiej w adzy+ w warunkac! demokratycznyc! wybor"w. 2a za zale(y od akceptacji danego systemu instytucji bazowyc! i akceptacji istniejcyc! rozwiza*.

1N kosztem dobra publicznego1 wynika np. z braku konstytucyjnyc! ogranicze* dla decyzji ekip rzdowyc! po wygranyc! wyborac!. Decyzje te mog by korzystne jedynie z punktu widzenia grup interesu popierajcyc! nowowybierane w adze polityczne. ?rupy i podmioty tracce z kolei swoje pozycje /tak polityczne jak i ekonomiczne1 i przywileje mog mniej lub bardziej skutecznie przeciwstawia si& pozytywnym zmianom instytucjonalnym sprzyjajcyc! rozwojowi. Efektywno rozwiza* wymaga prze amania tego oporu i mo(liwie szybkiego przejcia do nowej r"wnowagi instytucjonalnej. -r"d tyc! zmian wa(ne miejsce zajmuj ograniczenia nak adane na rzdzce elity polityczne oraz problem ic! wiarygodnoci. Dobre ekonomiczne instytucje wyst&puj wtedy% gdy si a polityczna nale(y do grup i podmiot"w o nastawieniu proinwestycyjnym% grup o wy(szej sk onnoci do ryzyka% do oszcz&dzania i inwestowania. Do(na zatem efektywno polityczn rozumie jako zdolno systemu instytucjonalnego do rozwizywania problem"w powstajcyc! w szeroko rozumianym otoczeniu danyc! podmiot"w /8cemoglu D.%:o!nson 5.%3obinson :.%9<<>1. ,miany instytucjonalne wynikaj z jednoczesnego oddzia ywania szok"w zewn&trznyc! i wewn&trznyc!% s one wypadkow analizy korzyci i koszt"w dokonywanej przez dane podmioty jak i si y oddzia ywania tyc! podmiot"w w sta yc! grac! o c!arakterze przetargowym. Damy tu do czynienia z )wygranymi+ i )przegranymi+. #ojawia si& problem odszkodowa* i rokowa* )wygranyc!+ i )przegranyc!+. 2oczone przetargi spowalniaj dokonywane zmiany instytucjonalne% kt"re maj wtedy c!arakter stopniowyc! dostosowa*. 0oszty tyc! dostosowa* mo(na za zmniejsza w warunkac! tworzenia instytucji dialogu spo ecznego z okrelonym zakresem uprawnie* decyzyjnyc!. , interesem publicznym wi(e si& wsp"lnota przekona* spo ecznyc!% czemu s u(y mo(e system konsultacji i negocjacji spo ecznyc!. E Mrak dialogu spo ecznego oznacza wzrost niepokoj"w spo ecznyc! w postaci strajk"w i protest"w oraz obni(a poziom zaufania do w adzy. 'egocjacje spo eczne polegaj na wsp"lnym uzgodnieniu decyzji. 'egocjacje przy za o(eniu r"wnoci oraz braku asymetrii informacyjnej podmiot"w w nic! uczestniczcyc! prowadz do osigania niezb&dnyc! kompromis"w. #rze amywanie asymetrii informacyjnej le(y w interesie publicznym. Dost&p do informacji jest warunkiem sprawnego przebiegu negocjacji i uczestnictwa w nic! wi&kszej liczby podmiot"w% pozwala tak(e na rzeczywist kontrol& obywateli nad r"(nego rodzaju instytucjami% w tym instytucjami rzdowymi. 5zczeg"lnie istotne jest% aby ka(dy z podmiot"w negocjacji mia zapewniony zbli(ony dost&p
E

4 -zrostowi racjonalnoci systemu negocjacji spo ecznyc! s u(y mo(e koncepcja )interesu publicznego jako interesu teoretycznego+ b&dcego rezultatem rac!unku ekonomicznego w skali ca ej gospodarki narodowej% co powinno by domen specjalist"w s u(cyc! tak stronie rzdowej jak i spo ecznej. 3ac!unek ekonomiczny powinie by wsparty kryteriami efektywnoci politycznej i spo ecznej. .

1I do informacji. 2o za wymaga ponoszenia koszt"w transakcyjnyc! /koszt"w negocjacji spo ecznyc!1. 0oszty negocjacji spo ecznyc! mog okaza si& wysokie% niekiedy niewsp" mierne do uzyskiwanyc! korzyci. 5tworzenie efektywnyc! mec!anizm"w i instytucji systemu negocjacji spo ecznyc! nale(y do jednyc! z podstawowyc! zada* pa*stwa. :ednym z wyraz"w tego systemu jest prowadzenie dialogu spo ecznego np. poprzez funkcjonowanie 0omisji 2r"jstronnej ds. 5po eczno-?ospodarczyc! z zac!owaniem r"wnowagi si pracodawc"w% pracobiorc"w i pa*stwa jako mediatora. 3"wnowaga tyc! si to przejaw r"wnowagi instytucjonalnej. 0omisje tr"jstronne stanowi instytucjonaln form& wsp" pracy pa*stwa z innymi podmiotami% g "wnie partnerami spo ecznymi. -sp" praca ta mo(e przybra formy rutynowe w rodzaju np. ustalania p acy minimalnej czy nierutynowe np. zawarcie umowy spo ecznej dotyczcej r"(nyc! problem"w @ w tym zw aszcza konflikt"w co do podzia u. #rzedmiotem dialogu mo(e te( by kszta towanie stosunk"w zawodowyc!% warunk"w pracy czy wiadcze* socjalnyc!. ?eneralnie c!odzi o godzenie cel"w spo ecznyc! i gospodarczyc!. 'iedostatek mec!anizm"w negocjacji interes"w grupowyc! powoduje z kolei% i( interesy grupowe s cz&sto realizowane obok struktur instytucjonalnyc! pa*stwa. Dog tak(e sprzyja utrzymywaniu nieefektywnyc! instytucji. #rzyczyniaj si& do tego r"wnie( organizacje gospodarcze i polityczne zainteresowane utrzymaniem staryc! struktur instytucjonalnyc!. - obszarze instytucji wyst&puj tzw. niezamierzone skutki dzia a* w wyniku spo ecznyc! wsp" zale(noci funkcjonowania podmiot"w gospodarczyc!. -sp" zale(noci te stanowi istotny przedmiot wielu nurt"w ekonomii instytucjonalnej. #odkrela si& w nic! mo(liwo zawierania szybszyc! porozumie* przy jednoczenie ni(szyc! kosztac! transakcyjnyc! w sytuacji wi&kszej !omogenicznoci jednostek czy podmiot"w d(cyc! do ic! zawarcia. 5zczeg"lnie du(a !eterogeniczno wyst&puje na rynku pracy% gdzie w istocie wyst&puj r"(ne rynki pracy cz&sto o ograniczonyc! przep ywac! zasob"w pracy mi&dzy nimi. Feterogeniczno ta powoduje% i( rynki pracy s szczeg"lnie oddalone od walrasowskic! modeli r"wnowagi og"lnej i wyjanie* proces"w samooczyszczania rynk"w. Dodele uwzgl&dniajce !eterogeniczno podmiot"w s jednak wysoce skomplikowane i wymagaj zaawansowanej aparatury matematycznej. #rzy zr"(nicowaniu grup i podmiot"w trudniej tak(e o wyb"r rozwiza* najlepszyc!% gdy( r"(ne rozwizania przynosz r"(ne korzyci poszczeg"lnym aktorom. , drugiej strony sam fakt !eterogenicznoci mo(e by czynnikiem prorozwojowym. Feterogeniczno ma pewne granice np. nie powinny jej towarzyszy zjawiska wykluczenia spo ecznego. ;m silniejsza polaryzacja podmiot"w tym wi&ksze znaczenie norm i regu w postaci formalnej% tym potrzeba wi&kszego zakresu regulacji w

1E gospodarce. - warunkac! !eterogenicznoci podmiot"w jedn z podstawowyc! funkcji instytucji pozostaje standaryzacja zac!owa* oraz stabilno polityczna i ekonomiczna. 5tabilnoci tego rodzaju mog tak(e wynika z dotyc!czasowyc! dowiadcze* i zale(noci wdra(anyc! rozwiza*. Zale$no od cie$ki -zrost skutecznoci polityki gospodarczej wymaga efektywnyc! zmian instytucjonalnyc!. -ed ug 2.M. Leblena jest to proces naturalnego doboruO w otoczeniu podmiot"w pozostaj instytucje odpowiednie do danyc! warunk"w gospodarowania% wykazujce skuteczno funkcjonowania. :ednoczenie instytucje obarczone s )!istorycznym dziedzictwem+ nawyk"w post&powania. ;nstytucje nie mog by zatem w pe ni efektywne /Leblen 2.M. 1HI1% s.1E=1. -zgl&dna trwa o instytucji wynika w du(ym stopniu z wyst&powania zale(noci od stan"w przesz yc! /path dependence1. #rzysz a trajektoria rozwoju zale(y od przesz ej cie(ki rozwoju /DaKid #.% 9<<11. #rzejcia z jednego do drugiego stanu s funkcj stan"w z przesz oci. , koncepcj t wi(e si& zmienno instytucji ekonomicznyc! i politycznyc! w czasie i ic! wp yw na rozw"j. :ak pisze -. 0wanicki. G) ,asadniczym powodem istnienia cie(ek rozwoju na poziomie instytucjonalnym jest istnienie wspomnianyc! efekt"w sieci /efekt"w zewn&trznyc! uw. w . @ ,.5.1% korzyci skali oraz komplementarnoci w obr&bie danej matrycy instytucjonalnejG+ /0wanicki -.% 9<<A% s. 91. Efekty zewn&trzne sieci to przyjmowanie okrelonyc! zac!owa* i wzorc"w post&powania w zale(noci od iloci os"b ju( funkcjonujcyc! wed ug tyc! wzorc"w. 7 atwia to wsp" prac& podmiot"w w systemie gospodarczym i obni(a koszty transakcyjne. Efekty sieci powstaj w zwizku z wp ywem grup i jednostek sprawujcyc! w adz& w danym kraju na ustanawiane regu y i zac!owania. 0orzyci skali wynikaj z zale(noci dobryc! rozwiza* instytucjonalnyc! od wielkoci danej gospodarki i wzajemnyc! relacji popytowo-kosztowyc!. #roblemy path dependence wynikaj tak(e z nieergodycznoci zjawisk spo eczno-gospodarczyc! w praktyce tj. nieprzewidywalnoci zmian w przysz oci. 3zeczywisto zmienia si& w nieznanym kierunku. 3onie wtedy rola oczekiwa* adaptacyjnyc!. 8daptacyjne reagowanie to korygowanie dotyc!czasowyc! modeli pod wp ywem nowyc! informacji. ,ale(noci od cie(ki rozwojowej mog prowadzi do pu apek rozwojowyc!% gdzie ic! unikni&cie wymaga dzia ania si zewn&trznyc! zdolnyc! do naruszenia zac!owawczyc! i stagnacyjnyc! nawyk"w. Dzia aniu tyc! si mog sprzyja szoki gospodarcze. Mrak tego rodzaju dzia a* mo(e skierowa gospodark& na mniej efektywn cie(k& rozwoju i osigni&cie sytuacji dalekiej od optymalnie mo(liwej. 5ytuacjom tym mo(e towarzyszy kszta towanie norm i

1H zwyczaj"w odpowiadajcyc! danej sytuacji% lecz nie sprzyjajcyc! rozwojowi. 2e )gorsze+ standardy mog si& sta standardami powszec!nie obowizujcymi i !amujcymi efektywne wybory instytucjonalne. ,jawiska zale(noci od cie(ki rozwojowej zale(e r"wnie( mog od c!arakteru systemu politycznego. Demokracja nie zawsze sprzyja efektywnym rozwizaniom ekonomicznym% c!o ma ona pewn warto samoistn. 5ystem demokratyczny pozwala na. pokojowe odsuni&cie od w adzy )z yc!+ polityk"w% pe niejsze uwzgl&dnianie preferencji obywateliwyborc"w% lepsz oc!ron& praw w asnoci /kontrola demokratyczna1% ni(sze koszty transakcyjne z tytu u mniejszej niepewnoci przy ograniczaniu zakresu polityki dyskrecjonalnej% lepsze zarzdzanie konfliktami spo ecznymi i tworzenie lepszyc! instytucji /0osior 8. 9<<N% s.I<1. , drugiej jednak strony w warunkac! demokracji mog doj do w adzy grupy interes"w !amujce d ugookresowy wzrost gospodarczy. - niekt"ryc! badaniac! wskazuje si& na wp yw rozwoju dla demokratyzacji (ycia politycznegoO pomi&dzy demokracj a rozwojem wyst&puj r"(nego rodzaju sprz&(enia zwrotne. ,ale(noci te maj przy tym c!arakter nieliniowy /Marro 3.:.% 9<<<1. Demokracja mo(e sprzyja rozwojowi do pewnego pu apu swob"d i wolnoci demokratycznyc!O po ic! przekroczeniu za wywiera wp yw negatywny - g "wnie z uwagi na liczne grupy interesu i r"(nego rodzaju naciski o c!arakterze redystrybucyjnym. 5ystem autorytarny mo(e w pewnyc! warunkac! i kr"tkookresowo sprzyja efektywnoci ekonomicznejO w d u(szym !oryzoncie czasu nie sprzyja on jednak wolnociom obywatelskim jako samoistnej wartoci cenionej w wi&kszoci spo ecze*stw. -olnoci te pozwalaj na ograniczanie w adzy grupom urz&dniczobiurokratycznym. 5zerszy zakres kontroli spo ecznej utrudnia i zwi&ksza koszty zac!owa* korupcyjnyc!. 'iezale(nie jednak od systemu politycznego w ka(dym spo ecze*stwie trwa rywalizacja grup interesu% kt"ra mo(e prowadzi do )pozornej stabilnoci instytucjonalnej+. 2aka pozorna stabilizacja dotyczy a tak(e rynk"w finansowyc! i szerzej finans"w w og"le. 3ynki finansowe wymagaj regulacji z uwagi na nadmiern sk onno do ryzyka podmiot"w rynku finansowego. - regulacji c!odzi g "wnie o zapewnienie w gospodarce odpowiedniej p ynnoci i niedopuszczenie do upad oci wi&kszoci porednik"w finansowyc!. J!odzi jednoczenie o stabilno finansow i realizacj& interes"w podmiot"w rynku finansowego% w tym sprzyjanie odpowiedniej rentownoci /mog by to cele sprzeczne z sob1. 3ynki finansowe cec!uj tak(e r"(nego rodzaju dodatnie sprz&(enia zwrotne% kt"re powoduj wyst&powanie rosncyc! oscylacji r"(nyc! parametr"w np. cen na nieruc!omoci i popytu na kredyty !ipoteczne czy relacji mi&dzy spekulacjami gie dowymi a popytem na akcje itd. Dodatnie sprz&(enia zwrotne mog prowadzi do tworzenia )wirtualnyc! wartoci+

9< oderwanyc! od ic! podstaw fundamentalnyc!. Do(e to mie miejsce w sytuacji b &d"w regulacyjnyc! pozwalajcyc! na realizacj& wsko rozumianyc! interes"w podmiot"w porednictwa finansowego% zainteresowanyc! utrzymaniem korzystnyc! regulacji np. innowacji finansowyc! o du(ym ryzyku systemowym. 2ego rodzaju )stabilno rozwiza*+ nie jest stabilnoci finansow w rozumieniu interesu publicznego /5c!inasi ?.:.% 9<<N1. 5tabilno finansowa to jednoczenie brak zaistnienia kryzysu finansowego% odpowiednia p ynno podmiot"w systemu finansowego i efektywny system porednictwa finansowego pozwalajcy na realizacj& wszystkic! jego funkcji. #odmioty porednictwa finansowego s tak(e w stanie na bie(co wywizywa si& ze swoic! zobowiza*% a transakcje zawierane na rynkac! finansowyc! maj solidne podstawy fundamentalne. 5tabilno finansowa istotnie wp ywa na sfer& realn w gospodarce% sfer& znajdujc si& w dynamicznym powizaniu z rozwojem rynk"w finansowyc!. J!odzi zw aszcza o efektywn transformacj& oszcz&dnoci w inwestycje. 5zybsze tempo rozwoju rynk"w finansowyc! ni( proces"w w sferze realnej wzmacnia znaczenie stabilnoci finansowej. -zrasta jednoczenie znaczenie aktyw"w niemonetarnyc! oraz nast&puje proces skomplikowania instrument"w finansowyc!. 'iezb&dne jest skuteczne zarzdzanie stabilnoci finansow% w tym zw aszcza zarzdzanie ryzykiem systemowym. ,arzdzanie to powinno mie c!arakter mi&dzynarodowy% co wymaga stworzenia ponadnarodowej kooperacji sieci bezpiecze*stwa finansowego. %iteratura& 8cemoglu D.% :o!nson 5.% 3obinson :.. !e ersal of "ortune# $eography and %nstitutions in the &aking of the &odern 'orld %ncome (istributionO Suarterly :ournal of Economics% 11I% 9<<9. 8cemoglu D.%:o!nson 5.%3obinson :.%2!aic!aroen P.. %nstitutional Causes, &acroeconomic )ymptoms# *olatility, Crisis and $rowth% ) :ournal of Donetary Economics+% Kol.=<% 9<<A. 8cemoglu D.%:o!nson 5.%3obinson :.. %nstitutions as the "undamental Cause +ong -!un $rowth, 'ME3 -orking #apers1<>E1% 9<<>. 8oki D.. ,oward a Comparati e %nstitutional -nalysis% 2!e D;2 #ress% Jambridge-Dass.% Condon%9<<1. 8oki D.. &echanisms of .ndogenous %nstitutional ChangeO 5;E#3 Discussion #aper% 'o <=1A% 9<<N. Marro :.3.. !ule of +aw/ (emocracy and .conomic Performance 0w1# 2333 %nde4 of .conomic "reedom/red. 6TDriscoll ?1% Feritage Qoundation% 9<<<. Morowski 3.. 5jawisko gapowicza w spoecznym procesie gospodarowania % 0olegium ,arzdzania i Qinans"w% -arszawa 9<<H /rozprawa doktorska pod kier. ,. 5taniek1. DaKid #. 8.. Path dependence, its critics and the 6uest for 7historical economics8 /w1#. ?arrouste% 5. ;oannides /red.1 . olution and Path (ependence in .conomic %deas. Edward Elgar% J!elten!am% 'ort!ampton% 9<<1. Easterly -.% CeKine 3.. ,ropics, $erms and Crops# 9ow .ndowments %nfluence .conomic (e elopment% 'ME3 -orking #aper% 'o H1<N% 9<<9. ?reif 8.. %nstitutions and the Path to the &odern .conomy% Jambridge 7niKersity #ress% Jambridge% 9<<N.

91 ?roenewegen:.% 5pit!oKen 8. Lan Den Merg 8.. , %nstitutional .conomics/ -n %ntroduction, #algraKe Dacmillan%9<1<. Fockuba ,.. :owa ekonomia instytucjonalna ; czy zdominuje nasze mylenie o rozpoczynaj<cym si stuleciu=, 0w1# Czy ekonomia nad<>a za wyjanianiem rzeczywistoci= /red. 8.-ojtyna1% L;; 0ongres ekonomist"w #olskic!% Dom -ydawniczy Mellona% -arszawa% 9<<1 Fodgson ?.D.. ,he . olution of %nstitutional .conomics# -gency, )tructure and (arwinism in -merican %nstitutionalism, 3outledge% Condon% 9<<>. 0o odko ?.-.. 'sp?czesny wiat a polska droga do rynku, )'owe Rycie ?ospodarcze+% 1HHI% nr >H. 0o odko ?.-.. 'druj<cy wiat,%-ydawnictwo #r"szy*ski i sp" ka% -arszawa%9<<E. 0osior 8.. %nstytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego% 5?F% 9<<N /praca magisterska pod kier. ,. 5taniek1. 0wanicki -.. )kanalizowane cie>ki rozwoju przemysu% UU 5zko a 5ymulacji 5ystem"w ?ospodarczyc! #olanica ,dr"j 9<<A% 7niwersytet -roc awski% adres internetowy !ttp44prawo.uni.wroc.pl40wanicki todownload44J!reody9<<A. pdf @-indows ;nternet. Cissowska D.. %nstytucjonalne ramy polityki gospodarczej 0w1# Polityka $ospodarcza/ ,eoria i realia /red. :. 5tacewicz1% 5?F% -arszawa% 9<<E. 'oga 8.. ,eorie przedsibiorstw% #olskie -ydawnictwo Ekonomiczne% -arszawa% 9<<H. 'ort! D.. %nstitutions, %nstitutional Change and .conomic PerformanceO Jambridge 7niKersity #ress% Jambridge%1HH<. 6ko*-Forody*ska E.. %nstytucjonalne podejcie w analizie proces?w spoecznogospodarczych i politycznych w Polsce% 8kademia Ekonomiczna im. 0arola 8damieckiego% 0atowice% 1HHN. 6strom E.. @nderstanding %nstitutional (i ersity% #rinceton 7niKersity #ress% #rinceton and 6Vford% 9<<=. #utnam 3. D.. Aowling alone# ,he Collapse and !e i al of -merican Community % 5imon and 5c!uster% 'ew Pork% 9<<<. 5c!inasi ?.:.. )afeguarding "inancial )tability% ;nternational Donetary Qund% 9<<N. 5taniek ,.. )ystem instytucjonalny a wzrost i rozw?j gospodarczy 0w1# )zkice z dynamiki i stabilizacji gospodarki /red. -. #ac!o1% 6ficyna -ydawnicza 5?F% -arszawa% 9<<H. 5tankiewicz -.. .konomika instytucjonalna/ 5arys wykadu/% -ydawnictwo #rywatnej -y(szej 5zko y Musinessu i 8dministracji% -arszawa% 9<<=. 7slaner E. D. . Producing and Consuming ,rustB% #olitical 5cience Suarterly% Kol.11=% December 9<<<. Leblen 2. M.. ,eoria klasy pr?>niaczejB% -ydawnictwo #-'% -arszawa% 1HI1.