1

Zbigniew Staniek Zrnicowanie ekonomii instytucjonalnej

Wzrost zainteresowania instytucjami mona traktowa jako swoisty powrt do rde tj. do klasykw teorii ekonomii ( .!mit"# $.%icardo&# 'dzie analizy systemu ekonomiczne'o (yy prowadzone w kontek)cie instytucjonalnym i "istoryczno*ewolucyjnym (+elson %.%.#!ampat ,.+.# -..1&. /westi0 wysoce dyskusyjn0 jest uywanie terminu ekonomia instytucjonalna# ktra wywodzi si1 od ameryka2skie'o instytucjonalizmu pocz0tku 33 wieku (4. 5e(len# 6. %. 7ommons# W. 7. 8itc"ell# 6.8.7lark& (,lau' 8.# 199:# s.;1.*;1-&. <nstytucjonalizm ten# mimo pewnyc" cec" wsplnyc" (jak np. potrze(a "istoryczne'o kontekstu analiz ekonomicznyc"# krytyka nadmiernie s=ormalizowanyc" modeli# dezapro(ata dla podej)cia rwnowa'owe'o itd.&# ujawni rnice podej T. Veblena i J. . !ommonsa (>od'son ?.8.# -..@&. 4. 5e(len podkre)la decyduj0c0 rol1 instytucji nie=ormalnyc" (instynkty i nawyki&A 6.%.7ommons pisa za) o dwc" mec"anizmac"B niewidzialnej r1ce rynku i widzialnej r1ce s0dw. C 6.%. 7ommonsa podstawowe znaczenie maj0 instytucje =ormalne# tworzone (ardziej od'rnie ni wynikaj0ce z oddolnej interakcji podmiotw i jednostek. $la 4. 5e(lena szcze'lnie istotne s0 relacje mi1dzy zmianami tec"niczno*tec"nolo'icznymi a inercj0 systemu instytucjonalne'oA instytucje mo'0 zarwno "amowa rozwj tec"nik produkcji jak i im sprzyja D endo'eniczna zmiana instytucjonalna. 4ak jak 4.5e(len (ardziej si1 zajmuje ewolucj0 (wraz z mec"anizmami naturalnej selekcji& i "istoryczn0 zmienno)ci0 analiz ekonomicznyc"# tak 6.%.7ommons podkre)la znaczenie spoecznyc" ram dziaalno)ci 'ospodarczej (collective action- dziaania kolektywne&. $ziaania te tworz0 przesanki dla tworzenia prawa i norm zwyczajowyc". Ejawiska kolektywnej aktywno)ci dotycz0 =unkcjonowania =irm# administracji pa2stwowej# stowarzysze2# zwi0zkw zawodowyc". Wspdziaanie tyc" podmiotw# np. poprzez kontrakty i transakcje czy powi0zania or'anizacyjne wyma'a przejrzystyc" re'u prawnyc". 6.%. 7ommons duo uwa'i przywi0zuje do pro(lematyki transakcji i kosztw transakcyjnyc"# 'wnie w uj1ciu mikroekonomicznym. 7ay doro(ek ameryka2skie'o instytucjonalizmu nie tworzy spjnej# rozwini1tej koncepcji teoretycznejA da jednak podstawy dla pniejsze'o rozwoju nowej ekonomii instytucjonalnej.1 Fodej)cie

G 8ona postawi tez1# i do doro(ku 4. 5e(lena (ardziej nawi0zuje nowy instytucjonalizm# za) do doro(ku 6.%. 7ommonsa neoinstytucjonalizm D o(a nurty nowej ekonomii instytucjonalnej. W.7. 8itc"ell zwraca szcze'ln0 uwa'1 na znaczenie (ada2 empirycznyc"# statystycznyc"# czemu sprzyja standaryzacja zac"owa2 jednostek w wyniku oddziaywa2 instytucji.

instytucjonalne (yo stopniowo wkomponowywane do doro(ku teorii ekonomii# w tym ekonomii neoklasycznej i postkeynesowskiej. Wspcze)nie mona raczej mwi o rnyc" nurtac" w ramac" ekonomii instytucjonalnej ni o jakiej) jednej# zwartej teorii. 4o# co te nurty 0czy to docenianie wa'i instytucji w spoecznym procesie 'ospodarowania. !amo ju rozumienie instytucji i posu'iwanie si1 metodolo'i0 jest rne. $.+ort" jest autorem znanej powszec"nie de=inicji instytucji jakoB..re'uy 'ry w spoecze2stwie# czy (ardziej =ormalne# skonstruowane przez ludzi o'raniczenia# ktre ksztatuj0 ic" wzajemne interakcje. W konsekwencji okre)laj0 one struktur1 (odcw w procesie wymiany 'ospodarczej# politycznej czy spoecznej. Emiany instytucjonalne ksztatuj0 spos( ewolucji spoecze2stw w czasie i stanowi0 klucz do zrozumienia zmian "istorycznyc"... (+ort" $.# 199:# s.@&. $yskusyjne jest zaliczanie or'anizacji do instytucji. W praktyce or'anizacje stanowi0 raczej =orm1 =unkcjonowania instytucjiA niektre z or'anizacji maj0 tendencj1 do ic" instytucjonalizacji# do cze'o przyczynia si1 z(iorowe dziaanie dla osi0'ania wsplnyc" celw. Frzykadem takiej or'anizacji*instytucji mo'0 (y przedsi1(iorstwa i pa2stwo. "nali#a systemu instytucjonalnego w skali o'lno'ospodarczej jak i w skali dane'o rynku #awiera anali#$ trzec" wzajemnie si1 warunkuj0cyc" elementwB * #bioru instytucji % organi#acji (np. urz1dy pracy# a'encje zatrudnienia na rynku pracy# 'iedy towarowe czy or'anizacje po)rednictwa "andlowe'o na rynku towarowym# instytucje po)rednictwa =inansowe'o czy or'any nadzoru na rynku =inansowym# partie polityczne i wy(orcy na rynku politycznym&# * instytucji &ormalnyc' (prawo re'uluj0ce produkcj1 i sprzeda produktw# prawo pracy# prawo ener'etyczne# prawo wy(orcze# prawo =inansowe# rozwi0zania podatkowe# =ormy zawieranyc" umw czy kontraktw itd.&# * instytucji nie&ormalnyc' (rne przejawy kapitau spoeczne'oB zau=anie# tworzenie sieci kontaktw# normy zac"owa2# wzorce kulturowe# zdolno)ci w rozwi0zywaniu wsplnyc" pro(lemw# sposo(y post1powa2 itp.&. (odejcie instytucjonalne w teorii ekonomii podkre)la potrze(1 0czne'o rozpatrywania za'adnie2 ekonomicznyc" i spoecznyc"# nie za) ic" sztuczne'o przeciwstawianie so(ie. Hznacza to take zac"owanie wa)ciwyc" proporcji mi1dzy modelowaniem a opisem konkretnej rzeczywisto)ci. Wielu przedstawicieli nurtw ekonomii instytucjonalnej krytykuje konstruowanie modeli ekonomicznyc" o uniwersalnyc"# ponadczasowyc" prawidowo)ciac". Frocesy 'ospodarowania nie dokonuj0 si1 poza "istorycznym i spoecznym kontekstemA dokonuj0 si1 one w ramac" konkretnyc" instytucji.

@ <nstytucje te tworz0 rne systemy instytucjonalne# stanowi0ce istotny wyrnik rnyc" modeli 'ospodarowania w ramac" 'ospodarki rynkowej. W 'ospodarce )wiatowej wyst1puj0 rwnocze)nie procesy pewnej uni=ikacji rozwi0za2 jak i ic" rnicowania. %ozwj poszcze'lnyc" podmiotw jak i ic" z(iorowo)ci to wynik kolejnyc" zdarze2 wzajemnie si1 warunkuj0cyc"# zaleno)ci od stanw przeszyc" ( path dependence&. <nstytucje (w tym instytucje*or'anizacje& tworzone s0 w wyniku spoecznyc" interakcjiA jednocze)nie struktury instytucjonalne wpywaj0 na jednostki i ic" pre=erencje. <nstytucje stanowi0 pewien typ struktury spoecznej. <nstytucje s0 jednocze)nie warunkami i o'raniczeniami dziaalno)ci 'ospodarczej podmiotw. !tanowi0 one element uwarunkowa2 zewn1trznyc" 'ospodarowania jak i (ezpo)rednio ksztatuj0 pre=erencje i systemy warto)ci jednostek. <nstytucje uatwiaj0 kooperacj1 i koordynacj1 dziaa2 podmiotw 'ospodarczyc" rwnole'le do warunkw uczciwej konkurencji. Fodkre)la si1 jednocze)nie znaczenie empirycznej =alsy=ikacji dla potwierdzenia suszno)ci 'oszonyc" po'l0dw ekonomicznyc". ?wny nacisk pooony jest na mec"anizmac" adaptacji# a nie na pro(lemac" e=ektywnej alokacji zaso(w i za'adnie2 optymalizacji (%ut"er=ord 8.# 199I&. Fodmioty 'ospodarcze w swym post1powaniu kieruj0 si1 poszukiwaniem rozwi0za2 lepszyc" od dotyc"czasowyc"# co nie znaczy optymalnyc" w sensie modelowyc" zaoe2. Fodmioty opieraj0 si1 o zasady o'raniczonej racjonalno)ci# co wynika zB wyst1powania niepenej i asymetrycznej in=ormacji# oportunistycznyc" zac"owa2 podmiotw 'ospodarczyc"# niepewno)ci (e"awioralnej# znaczeniu emocji czy o'ranicze2 poznawczyc" jednostek. Foszukiwanie lepszyc" rozwi0za2 instytucjonalnyc" jest z'odne z realizacj0 wasnyc" interesw i dokonuje si1 'wnie metod0 pr( i (1dw. !uy temu system (odcw. ,odce te s0 rwnie wane# a moe waniejsze niekiedy ni przepywy czynnikw produkcji do wytwarzania produktw z'odnie z =unkcj0 celu podmiotw 'ospodarczyc". spoeczne'o itd.. Jkonomia instytucjonalna pre=eruje wizj1 czowieka przedsi1(iorcze'o uwikane'o w splot powi0za2 spoeczno*instytucjonalnyc"# zawieraj0ce'o rne'o rodzaju umowy i kontrakty. 4ra=ne wydaje si1 (y okre)lenie homo contractor (Kissowska 8.# -..:# s.-:*-I&. /oncepcja ta oznacza jednostk1 nastawion0 jednocze)nie na rywalizacj1 i kooperacj1 przy zac"owaniu rnorodno)ci postaw i przekona2. Fodej)cie instytucjonalne najpeniej odzwierciedlone jest w ramac" nowej ekonomii instytucjonalnej. )owa ekonomia instytucjonalna w swym rozwoju wyodr1(nia dwa o'lne kierunki (ada2# jeden rozwijaj0cy tradycyjny instytucjonalizm D nowy instytucjonali#m# dru'i !ystem (odcw wynika za) m.in. z c"arakteru praw wasno)ci# struktur or'anizacji i zarz0dzania# rodzaju zawieranyc" kontraktw# kapitau

: 0cz0cy podej)cie instytucjonalne z ekonomi0 neoklasyczn0 D neoklasyczna ekonomia instytucjonalna (neoinstytucjonali#m&. W skad neoinstytucjonali#mu wc"odz0 takie teorie jakB teoria praw w*asnoci i inne teorie wasno)ciowe (np. teoria wsplnyc" zaso(w common pool resources J. Hstrom+ teoria podzielnyc" praw wasno)ci&# teoria kontraktw# instytucjonalne teorie pr#edsi$biorstwa (kontraktualna teoria przedsi1(iorstwa# (e"awioralne i menederskie teorie przedsi1(iorstwa&# teoria kos#tw transakcyjnyc'# teoria agencji (w tym model pryncypaa*a'enta&# teoria corporate governance (w tym koncepcja interesariuszy&. $o nowego instytucjonali#mu zaliczy mona cztery 'rupy teoriiB teorie o c'arakter#e 'istoryc#no,ewolucyjnym (teoria $.+ort"a# ekonomia instytucjonalno* ewolucyjna np. ?.8.>od'son# teorie zmian instytucjonalnyc" np. koncepcja przyspieszone'o uprzemysowienia %. +urkse czy koncepcja re=orm spoecznyc" ?. 8yrdala&A teorie interesw ekonomic#nyc' (teoria interesu pu(liczne'o# teoria po'oni za rent0# teoria demokracji $ownsa# teoria 'rup interesu Hlsona# teoria (iurokracji +iskanena&A teorie podejmowania decy#ji kolektywnyc' (teoria wy(oru spoeczne'o*ekonomia do(ro(ytu# teoria wy(oru pu(liczne'o# nowa makroekonomia polityczna# ekonomia konstytucjonalna&A teorie regulacji (pozytywno*normatywna teoria re'ulacji# ekonomiczna teoria re'ulacji# teoria przec"wycenia# =rancuska szkoa re'ulacyjna&. +adal jednak dyskusyjna jest spjno) teoretyczna w ramac" tyc" nurtw (%atajczak 8.# -..L&. (r#edmiotem bada- o(u kierunkw nowej ekonomii instytucjonalnej jest zaleno) rezultatw 'ospodarczyc" od instytucjonalnyc" warunkw zac"owa2 i otoczenia instytucjonalne'o. W nowym instytucjonalizmie podkre)la si1 ewolucyjny c"arakter rozwoju spoeczno*'ospodarcze'o# w neoinstytucjonalizmie uwypukla si1 potrze(1 modelowania na wzr modeli neoklasycznyc" czy keynesowskic". Wyst1puj0 te dwa uj1cia jednostkiB jedno (dominuj0ce uj1cie& to uj1cie jednostek jako przedsi1(iorcw (ekonomia neoinstytucjonalna&# dru'ie to traktowanie jednostek jako podmiotw 'odz0cyc" interesy indywidualne z interesami wsplnymi z(iorowo)ci (nowy instytucjonalizm&. $la neoinstytucjonalizmu punktem wyj)cia s0 interesy jednostek# dla nowe'o instytucjonalizmu rwnie wane s0 interesy z(iorowo)ci ('rup# spoecze2stwa&. W neoklasycznej ekonomii instytucjonalnej podmioty sytemu ekonomiczne'o kieruj0 si1 interesem wasnym (ez odniesie2 do interesu pu(liczne'o. Eac"owania z'odne z wasnym interesem s0 zac"owaniami racjonalnymi# ktryc" celem jest maksymalizacja uyteczno)ci. W d0eniu do tej maksymalizacji naley take uwz'l1dnia czynniki o'raniczaj0ce tradycyjne rozumienie racjonalno)ci zac"owania (kwestia ta rni neoinstytucjonalizm od podej)cia neoklasyczne'o&. W nowym instytucjonalizmie podkre)la si1 rol1 'rup nacisku. !pr dotyczy take e'zo lu(

L endo'eniczno)ci zmian instytucjonalnyc". W neoklasycznym uj1ciu zmiany te s0 zewn1trzne wo(ec systemu ekonomiczne'o. W instytucjonalnym uj1ciu neoklasycznym szcze'lne znaczenie przywi0zuje si1 do rozwi0za2 prawno*or'anizacyjnyc" w ramac" przedsi1(iorstw# innyc" podmiotw czy pa2stwa# za) w uj1ciu "istoryczno*socjolo'izuj0cym nowe'o instytucjonalizmu do otoczenia instytucjonalne'o podmiotw 'ospodarczyc". W nowej ekonomii instytucjonalnej ('wnie w nowym instytucjonalizmie& podkre)la si1 znaczenie sta(ilno)ci dziaa2 zrutynizowanyc" i adaptacyjno)ci rozwi0za2 instytucjonalnyc" aspektw sprawdzonyc" w przeszo)ci. Wana jest przy tym kwestia komplementarno)ci i su(stytucyjno)ci rozwi0za2 instytucjonalnyc". nalizami wy(ranyc" instytucjonalnyc" zajmuj0 si1 rwnie te nurty ekonomii# ktre nie s0 zaliczane do ekonomii instytucjonalnej jak np. ekonomia sc"umpeterowska# szkoa neoaustiacka# ekonomia marksowska# ekonomia rozwoju# analiza porwnawcza systemw ekonomicznyc"# ekonomia eksperymentalna i =inanse (e"awioralne. .konomia instytucjonalna (w swej rnorodno)ci& w coraz wi1kszym stopniu dopomina si$ o wkomponowanie jej doro(ku do ekonomii g*wnego nurtu# o ostateczne odrzucenie tezy o neutralno)ci i e'zo'eniczno)ci instytucji dla wzrostu 'ospodarcze'o i =unkcjonowania 'ospodarki. 4akie czynniki jak np. or'anizacja produkcji# spos( przypisania praw wasno)ci# sposo(y zawieranyc" transakcji# wzajemne usytuowanie pa2stwa i rynku# motywy kooperacji i koordynacji 'rup i jednostek czy zau=anie mi1dzy podmiotami maj0 coraz wi1ksze znaczenie. %wnie ekonomi)ci 'wne'o nurtu zwracaj0 uwa'1 na instytucjonalne aspekty 'ospodarowania np. postulaty =ormalizacji instytucji w modelac" makroekonomicznyc" (,lanc"ard H.6.# -...# s. @M*@9&.Wyrazem te'o moe (y np. uzupenianie wielu znanyc" z podr1cznikw akademickic" modeli makroekonomicznyc" (np. modele wzrostu 'ospodarcze'o# $* ! czy <!*K8*,F& oraz mikroekonomicznyc" (np. teoremat 7oaseNa# asymetria in=ormacji i modele 'apowicza# rwnowa'a =irmy a korzy)ci skali# model pryncypaa Da'enta& o elementy instytucjonalne. $la zrozumienia rnic w tempie wzrostu 'ospodarcze'o mi1dzy krajami# wyja)nienia pro(lemw konwer'encji (z(ieno) a(solutna i warunkowa& czy dywer'encji nie wystarcza si1'anie po tradycyjne modele w#rostu gospodarc#ego i odwoywanie si1 do (ezpo)rednic" determinant wzrostu (praca# kapita# post1p tec"niczny&. - 7oraz wi1ksze'o znaczenia na(ieraj0 czynniki 'eo'ra=iczne i instytucjonalne (np. wolne rynki# prawa wasno)ci czy przestrze'anie rz0dw prawa&. <nstytucje maj0 wpyw tak na akumulacj1 kapitau rzeczowe'o
-

G Farady'mat neoklasyczny nie wystarcza w penej analizie wzrostu# je'o czynnikw i uwarunkowa2. Wiele do powiedzenia maj0 tu inne nurty ekonomii jakB neokeynesizm# ekonomia sc"umpeterowska# ekonomia instytucjonalna.

I i ludzkie'o jak i produktywno) czynnikw produkcji. $otyczy to takic" instytucji jakB instytucje rynkowe# instytucje pa2stwa# system demokracji politycznej# prawa wasno)ci# koszty transakcyjne# kapita spoeczny czy zjawiska korupcji i inne. Fomi1dzy wzrostem a instytucjami wyst1puj0 sprz1enia zwrotne. E (ada2 empirycznyc" wynika# i kraje (o'atsze dysponuj0 lepszymi instytucjami# co uniemoliwia krajom (iednym odra(ianie dystansu w istniej0cej luce tec"nolo'icznej (,arro %.6.# -...&. Kepszym instytucjom sprzyjaj0 korzy)ci skali# st0d kraje rozwini1te w rozwoju s0 w sytuacji korzystniejszej ni kraje mniej rozwini1te. W krajac" (o'atszyc" atwiej te o zapewnienie niez(1dnej komplementarno)ci systemu instytucjonalne'o. 6ednocze)nie wprowadzanie 'ospodarki na )cieki szy(sze'o wzrostu wyma'a wcze)niejsze'o wdroenia odpowiednic" instytucji. /rytyka modelu !olowa doprowadzia do rozwoju endo'enicznyc" modeli wzrostu z (ezpo)rednim modelowaniem post1pu tec"niczne'o# podkre)laniem roli kapitau ludzkie'o i produkcji wiedzy. W modelac" tyc" zane'owano zaoenie malej0cej produkcyjno)ci kra2cowej kapitau. nalizuje si1 w nic" te takie zjawiska jakB pozytywne e=ekty zewn1trzne# uczenie si1 przez dziaanie# innowacje tec"niczne itp. W (adaniac" wzrostu zaczyna si1 te si1'a do koncepcji kapitau spoeczne'o czy powi0za2 mi1dzy zakresem demokracji politycznej i wolno)ci ekonomicznej a wzrostem. /oszty transakcyjne uwz'l1dniane s0 w tzw. pieni1nyc" modelac" wzrostu. Jndo'eniczne modele wzrostu w po0czeniu z "istori0 'ospodarcz0 pozwol0 na '1(sze analizy wpywu instytucji i polityki na rozwj 'ospodarczy (8eier ?.#-..1#s.-:&. 7zynione s0 pr(y wprowadzenia czynnikw instytucjonalnyc" do =ormalnyc" modeli wzrostuA pro(lemem pozostaje pomiar czynnikw instytucjonalnyc". @ <nnym przykadem moe (y zastosowanie za'adnie2 instytucjonalnyc" do modelu "/, "S (uj1cie $. 7olandera& (8atczuk F.# -..I# s.99&. Fomocne w tym mo'0 (y przy'otowania kompleksowe'o sc"ematu post1powania z pro(lemami instytucjonalnymi (takie jak np. pro'ram Institutional Analysis and Development * IAD& w (adaniac" J. Hstrom. Frzy odpowiedniej mody=ikacji krzywyc" $ (eliminacja e=ektw mnonikowyc"& i ! (odpowiednie zde=iniowanie =unkcji produkcji& mona wyprowadzi ciek koordynac i makroekonomiczne # ktr0 okre)la czynnik instytucjonalny 3. Ocieka ta zawiera moliwe kom(inacje produktu i ceny w trakcie dostosowa2 dynamicznyc". +ac"ylenie tej )cieki wyraa rne sztywno)ci cen okre)lane przez czynniki instytucjonalne. Fokazuje ona oddziaywanie instytucji =ormalnyc" jak i nie=ormalnyc" na zwi0zki zac"odz0ce mi1dzy
@

G 8iary instytucji mona podzieli na opisuj0ce cec"y instytucji i ic" =unkcjonowanie. $o podstawowyc" wskanikw jako)ci instytucji zaliczy monaB wskanik ryzyka ,J%<# wskanik ryzyka <7%?# indeks wolno)ci ekonomicznej >erita'e Poundation# wskaniki ryzyka Juromoney# indeks Praser <nstitute i inne (/osior .# -..I# s.I1*IL&.

; za're'owanym popytem i poda0. Wprowadzenie rnyc" postaci =unkcyjnyc" cieki koordynac i makroekonomiczne # stanowi klucz do rozrnienia c"arakterystyk instytucjonalnyc" poszcze'lnyc" krajw. 7zynniki instytucjonalne w mikroekonomii mona przykadowo rozpatrze poprzez teoremat !oase0a. 4eoremat ten ujmuje wzajemne zaleno)ci zac"odz0ce mi1dzy prawami wasno)ci# kosztami transakcyjnymi i e=ektami zewn1trznymi (7oase %.>.#19I.#s.1*::&. 7"odzi przy tym o wy(r naj(ardziej e=ektywnyc" rozwi0za2 instytucjonalnyc". %ozwi0zanie pro(lemu e=ektw zewn1trznyc" wyma'a dookre)lenia praw wasno)ci jak te zapewnienia swo(ody wymiany tymi prawami mi1dzy zainteresowanymi podmiotami. Frawa wasno)ci powinny tak (y okre)lane (y stosunkowo atwo mona (yo stwierdzi podmiotowo) wi0zek praw wasno)ci. W sytuacji do(rze zde=iniowanyc" praw wasno)ci i zerowyc" (czy niskic"& kosztw transakcyjnyc" (ezpo)rednie kontrakty mi1dzy podmiotami prowadz0 do optymalnyc" rozwi0za2. 4e optymalne rozwi0zania zostan0 uzyskane niezalenie od wyj)ciowe'o rozkadu praw wasno)ci. %ynek kory'uje wadliwo) alokacji praw wasno)ci. Wynika to z mniejszej asymetrii in=ormacji stron rynkowyc" transakcji. W sytuacji wysokic" kosztw transakcyjnyc" moliwo) osi0'ni1cia e=ektywne'o porozumienia rynkowe'o zaley od pierwotne'o przypisania praw wasno)ci# co pozostaje zadaniem pa2stwa. 6ednocze)nie pa2stwo moe (ezpo)rednio o(nia koszty transakcyjne dro'0 np. standardowyc" umw i kontraktw. Warunkiem podstawowym rynkowe'o rozwi0zywania pro(lemw e=ektw zewn1trznyc" s0 do(rowolne ne'ocjacje (przetar'i stron kon=liktu& mi1dzy podmiotami# mi1dzy sprawc0 ne'atywnyc" e=ektw zewn1trznyc" a podmiotem poszkodowanym. +e'ocjacje te mo'0 da lepsze rezultaty ni re'ulacje rz0dowe i zwi0zane z tym zjawiska !overment "ailures#. Frawdopodo(ie2stwo te'o jest tym wi1ksze# im nisze s0 koszty transakcyjne. Eadaniem pa2stwa pozostaje wtedy zapewnienie przestrze'ania zawartyc" kontraktw i umw oraz tworzenia warunkw dla skuteczne'o doc"odzenia praw jednostek w wypadku ic" naruszenia. Fro(lem ten mona przedstawi poprzez porwnanie rozwi0zania 7oaseNa z rozwi0zaniem Fi'ou (interwencja rz0dowa w =ormie podatku&. W analizac" mikroekonomicznyc" podkre)la si1 korzy)ci ze stosowania mec"anizmu rynkowe'o. Ewraca si1 jednak rwnie uwa'1 na zjawiska market "ailures## w tym pro(lem zawodno)ci rynku w dostarczaniu dbr public#nyc'. $o(ra pu(liczne c"arakteryzujeB (rak konkurencyjno)ci tj. moliwo) konsumowania do(ra przez wszystkic" c"1tnyc"A (rak moliwo)ci wykluczenia# co wynika z niedookre)lenia praw wasno)ciA due koszty ewentualne'o wykluczenia (koszty transakcyjne&A wyst1powanie silnyc" e=ektw zewn1trznyc"A due koszty stae i zerowe koszty kra2coweA dominacja postaw 'apowicza i

M niekooperacyjnyc" zac"owa2A trudno)ci z ujawnianiem pre=erencji podmiotwA (rak cen rynkowyc"# =inansowanie z przyc"odw podatkowyc"A dystry(ucja d(r przez (udet pu(licznyA moliwo) dostarczania d(r pu(licznyc" przez =irmy sektora prywatne'o dro'0 kontraktw rz0dowyc" oraz administracyjno*uznaniowy spos( okre)lania poziomu produkcji d(r pu(licznyc" przez wadze pu(liczne. 8ec"anizm rynkowy nie jest w stanie ujawni pre=erencji konsumentw w stosunku do tyc" d(r. Foszcze'lne podmioty nie mo'0 przyczynia si1 do zaopatrzenia w do(ra pu(liczne# 'dy cakowita ic" poda ksztatuje si1 niezalenie od decyzji indywidualnyc" konsumentw. Eawodno) rynku stanowi przesank1 dostarczania d(r pu(licznyc" przez pa2stwo. E dostarczaniem d(r pu(licznyc" wi00 si1 trzy za'adnieniaB okre)lenie spoecznie oczekiwanej ilo)ci do(ra# je'o =inansowania oraz wskazania podmiotw ic" wytwarzania. Hkre)lanie ilo)ci d(r to kwestia mec"anizmw spoecznyc" konsultacji i uz'odnie2# co w sensie modelowym prezentuje uj1cie tzw. rwnowa'i Kinda"la czy rne metody 'osowa2. Frodukowaniem d(r pu(licznyc" mo'0 si1 zajmowa zarwno przedsi1(iorstwa sektora pu(liczne'o jak i prywatne'o. +iektre do(ra (czyste do(ra pu(liczne& jak np. o(rona narodowa s0 (ezpo)rednio dostarczane przez pa2stwoA 'dy sektor prywatny nie jest w stanie ic" dostarcza. Pinansowane to jest poprzez podatki lu( inne =ormy patno)ci. <nne do(ra (tzw. Quasi*do(ra o moliwo)ci wy0czenia# niekiedy utosamiane z usu'ami uyteczno)ci pu(licznej& podle'aj0 wy(orom np. w =ormie zamwie2 pu(licznyc" lu( w =ormie partnerstwa pu(liczno*prywatne'o. Pinansowanie d(r pu(licznyc" to odpowiedni system podatkowy# o moliwie niskic" kosztac" =iskalizmu a jednocze)nie zdolny z'romadzi odpowiednie )rodki dla s=inansowania produkcji d(r pu(licznyc". 6ak wykaza to 6. 8. ,uc"anan .!topy opodatkowania nie mona oszacowa niezalenie od ilo)ci do(ra pu(liczne'o# na jakie jest zapotrze(owanie (,uc"anan 6.8.# 199;#s.:I*IM&. <nnym przykadem uyteczno)ci uj1 instytucjonalnyc" moe (y pro(lem =unkcjonowania 'ospodarki w obs#ar#e rosn1cyc' kor#yci skali produkcji. $la wielu nowyc" dziedzin 'ospodarowania w miar1 wzrostu skali produkcji ro)nie e=ektywno) produkcji# co wyraa si1 w spadku kosztw kra2cowyc" i jednostkowyc" produkcji. $otyczy to dziedzin# 'dzie wyst1puje duy udzia kosztw stayc" z tytuu np. duyc" wydatkw ,R%# 'dzie szeroko wykorzystuje si1 e=ekty uczenia si1 przez praktyk1 oraz 'dzie ma miejsce wzrost uyteczno)ci dla jednyc" podmiotw z tytuu wzrostu ilo)ci innyc" uytkownikw dane'o do(ra. W o(szarac" tyc" tempo malenia kosztw jednostkowyc" i kra2cowyc" moe (y zrnicowane# zwaszcza w relacji do tempa spadku utar'u kra2cowe'o. E'odnie z analiz0 mar'inaln0 przedsi1(iorstwa mamy dwa warunki na maksymalizacj1 zysku =irmyB

9 warunek pierwszy (konieczny& zrwnania kosztw kra2cowyc" z utar'iem kra2cowym

(8%S87& oraz warunek dru'i (dostateczny&# 'dy utar' kra2cowy 8% maleje szy(ciej ni koszt kra2cowy 87 (d8%Gd3Td87Gd3&. Frzy rosn0cyc" korzy)ciac" skali punktw speniaj0cyc" te dwa warunki moe (y wi1cej ni jedenA mamy do czynienia ze stanami wielopunktowej rwnowa'i. Frzedsi1(iorstwa mo'0 uzyskiwa te same zyski cakowite przy rnyc" poziomac" produkcji# cen i kosztw. +ie jest to o(oj1tne z punktu widzenia caej 'ospodarki# spoecze2stwa. Fre=erencje spoeczne dotycz0 wy(oru punktw rwnowa'i =irmy tj. maksymalizacji zysku przy wyszej produkcji i mniejszyc" cenac". $la takie'o rozwi0zania potrze(ne s0 odpowiednio skonstruowane instytucje np. rozwi0zania systemu podatkowe'o. W ramac" nowej ekonomii instytucjonalnej podkre)la si1 rne po#iomy badaprocesw spoeczno*'ospodarczyc"B * anali#$ otoc#enia spo*ec#nego D instytucji nie=ormalnyc" (tradycje# zwyczaje# normy# kultura# reli'ia itd.&# rola kapitau spoeczne'oA * anali#$ otoc#enia instytucjonalnego (re'uy konstytucyjno*prawne# prawa wasno)ci# polityka i (iurokracja# 'rupy interesu&A * anali#$ #ar#1d#ania w ramac" istniej0cyc" stosunkw wasno)ciowyc" (struktury zarz0dzania# kontrakty i umowy&A * anali#$ mec'ani#mw alokacji #asobw (mec"anizmy rynkowe i polityczne& (Williamson H.J.# -...# s.L9L*I1@&. )a po#iomie pierws#ym mamy do czynienia z teoriami o c"arakterze "istoryczno* ewolucyjnym i socjolo'icznym. $ominuje tu podej)cie cao)ciowe# "olistyczne. Fodstawow0 kwesti0 staje si1 analiza procesu ewolucji spoecznej w okre)lonym kontek)cie kulturowymA ewolucja z(liona do ewolucji )rodowiska przyrodnicze'o. <nstytucje c"arakteryzuje zmienno) w ramac" pewnyc" stayc" powi0za2# okre)lanyc" niekiedy jako macierz instytucjonalna. Emiany struktur 'ospodarczyc" dokonuj0 si1 stopniowo i maj0 c"arakter ci0'y# c"o niezdeterminowany. Eanik jednyc" i tworzenie si1 nowyc" instytucji jest wynikiem do(oru naturalne'o# co podkre)la zwaszcza ekonomia instytucjonalno, ewolucyjna. Frzesank0 zmian instytucjonalnyc" jest proces poszukiwa2 rozwi0za2 lepszyc" od dotyc"czasowyc". Foszukiwania te dokonuj0 si1 przy wykorzystaniu na(ytyc" do)wiadcze2# poziomu kapitau spoeczne'o oraz dominuj0ce'o systemu warto)ci. !kuteczne instytucje znajduj0 szersze zastosowanie w 'ospodarce# co znajduje wyraz w zmianie re'u =unkcjonowania jak i w zmianac" panuj0cyc" zwyczajw. Emiany instytucjonalne wi00 si1 z rozpowszec"nianiem innowacji w 'ospodarce. +ie da si1 take wyja)ni zac"owa2 cae'o

1. ukadu spoeczno*'ospodarcze'o jedynie poprzez zac"owania jednostekA 'rupy jednostek ujawniaj0 cec"y nie(1d0ce prost0 sum0 cec" jednostek (>od'son ?.8.# 1999&. $aje o so(ie zna zjawisko emer'entyzmu instytucji. W tym uj1ciu rynek i spoecze2stwo nie s0 omawiane oddzielnie# lecz stanowi0 rodzaj sprz1e2 zwrotnyc". Frzedmiotem analiz teorii jest 'ospodaruj0ce spoecze2stwo rynkowe. W teorii /.)ort'a zmiany instytucji nie=ormalnyc" dokonuj0 si1 wolniej ni =ormalnyc"# co osa(ia skuteczno) (ie0cyc" zmian instytucjonalnyc". Eakres stosowania norm i re'u zaley od z'odno)ci c"arakteru re'u z dominuj0cym w spoecze2stwie systemem warto)ci. 6ednocze)nie normy zewn1trzne# a(y do(rze speniay =unkcje re'ulacyjne powinny (y su(iektywnie zinternalizowane przez jednostki i 'rupy. 6edynie wtedy przepisy prawa mo'0 przeistoczy si1 w (odce i motywacje dziaania poszcze'lnyc" podmiotw. Emiana jednyc" przepisw prawnyc" wyma'a odpowiednic" dostosowa2 innyc"# co wyma'a czasu i ponoszenia okre)lonyc" kosztw ('wnie kosztw przestrze'ania norm =ormalnyc" i karania za ic" pomijanie&. 8onitorowanie i karanie to domena instytucji pa2stwowyc" jak i samorz0dowyc". Warunkiem e=ektywne'o =unkcjonowania rynkw jest spjno) systemu norm =ormalnyc"# kierunkowej z'odno)ci z nimi norm nie=ormalnyc" i skuteczne oraz szy(kie e'zekwowanie prawa przez instytucje pa2stwowe. W niektryc" przypadkac" instytucje nie=ormalne mo'0 uniemoliwia skuteczne oddziaywanie instytucji =ormalnyc". <stotna jest take z'odno) norm spoecznyc" z normami prawnymi. $e'radacja norm spoecznyc" np. w postaci wzrostu przest1pstw kradziey prowadzi do wzrostu kosztw oc"rony praw wasno)ci i o'ranicza warto) przedmiotu wasno)ci. %e'uy nie=ormalne podle'aj0ce procesom stopniowej instytucjonalizacji przeksztacaj0 si1 z kolei w instytucje =ormalne. !yntetycznym wyrazem instytucji nie=ormalnyc" jest kapita* spo*ec#ny (uj1cia Futnama czy 7olemana& W ksztatowaniu kapitau spoeczne'o (wzrostu zau=ania& mona mwi o dwc" e=ektac"B e=ekcie Futnama i e=ekcie Hlsona. 4en pierwszy wyraa si1 we wzro)cie zau=ania w miar1 zwi1kszania si1 udziau jednostek i 'rup w zwi0zkac" =ormalnyc" i nie=ormalnyc" oraz rne'o rodzaju sieciac" wspdziaania. Frowadzi to do przeamywania asymetrii in=ormacji i tworzeniu wzorcw powtarzalnyc" zac"owa2# co uatwia zawieranie kontraktw i o(nia koszty transakcyjne. J=ekt Hlsona to dominacja partykularnyc" interesw w tworzonyc" zwi0zkac" i or'anizacjac"# kapita spoeczny umacniaj0c wi1zi wewn1trzne przyczynia si1 do wzrostu sprzeczno)ci mi1dzy rnymi 'rupami interesu. Wysoki kapita spoeczny to zdolno) do e=ektywnej koordynacji i kooperacji podmiotw oraz o(niania kosztw transakcyjnyc". /apita spoeczny jest su(stytucyjny wz'l1dem wielu instytucji =ormalnyc". <m wi1ksza skonno) do przestrze'ania prawa tym mniejsza potrze(a

11 ure'ulowa2 prawnyc" wielu o(szarw aktywno)ci ludzkiej. +iedostatki koordynacji# o'raniczenia in=ormacyjne# niepewno)# co do zac"owa2 innyc" podmiotw czy oportunistyczne zac"owania jednostek 'ospodarczyc" prowadz0 do zjawisk okre)lanyc" de=ektem koordynacji. <m (o'atsze spoecze2stwa tym mniej de=ektw koordynacji. Wzrostowi znaczenia nie=ormalnyc" re'u 'ospodarowania suy wi1kszy zakres swo(ody rynkowej podmiotw 'ospodarczyc". W miar1 wzrostu poziomu doc"odw per capita system rynkowy staje si1 (ardziej zoony i rnorodny. Fowstaj0 nowe rynki np. dotycz0ce oc"rony przed ryzykiem ne'atywnyc" skutkw ekonomicznyc" (rynki u(ezpiecze2&. <nstytucje rynku =inansowe'o (np. (anki& s0 instytucjami zau=ania pu(liczne'o. Wszystko to jest nawi0zaniem do etycznyc" zasad czy uwarunkowa2 'ospodarowania .# -..L&. W ekonomii tej .!mit"a. W tym te duc"u mona rozpatrywa miejsce ekonomii sc'umpeterowskiej# ktra =ormalnie nie zalicza si1 do ekonomii instytucjonalnej (?lapi2ski dynamik1 'ospodarki# przejawiaj0c0 si1 w innowacyjno)ci# ksztatuje konkurencja przedsi1(iorcw# dla ktrej potrze(ne s0 odpowiednie instytucje w 'ospodarce. 4akimi instytucjami np. mo'y(y (y korporacje pozwalaj0ce 'odzi elementy konkurencji i kooperacji# indywidualnej przedsi1(iorczo)ci i solidaryzmu spoeczne'o. +a tym poziomie analiz mona take wykorzysta doro(ek ekonomii ro#woju 2(4odaro 8.#!mit" !.#-..-&. H rozwoju 'ospodarczym decyduje zdolno) do tworzenia kapitau i post1pu tec"niczne'o# w czym du0 rol1 od'rywaj0 czynniki instytucjonalne. !zcze'lne znaczenie ma zdolno) koordynacji dziaa2 'ospodarczyc". /oordynacj1 t0 uatwia post1powanie podmiotw z'odne z powszec"nymi oczekiwaniami# te za) ksztatuj0 przyj1te normy zac"owa2 Do nie=ormalnym c"arakterze. Warunkiem rozwoju 'ospodarcze'o jest wzrost 'ospodarczy# ktremu towarzyszy zmniejszanie nierwno)ci spoecznyc". $ua wa'a przywi0zywana jest do polityki 'ospodarczej i swoiste'o rodzaju polityki instytucjonalnej# co wyma'a dusze'o czasu. $o teorii podkre)laj0cyc" znaczenie czynnikw instytucjonalnyc" naley take zaliczy anali#$ porwnawc#1 systemw ekonomic#nyc'. W analizie tej porwnuje si1 rne warianty 'ospodarki rynkowej# rni0ce si1 mi1dzy innymi instytucjami D =ormalnymi i nie=ormalnymi. 4worzy si1 dziedzina tzw. porwnawczej analizy instytucjonalnej wykorzystuj0ca metody analizy "istorycznej i teorii 'ier ( oki 8.# -..1&. Forwnawcze (adania systemw ekonomicznyc" wskazuj0 na niez(1dne rozwi0zania instytucjonalne# zawsze dostosowane do kultury i do)wiadcze2 dane'o spoecze2stwa. W 'ospodarce rynkowej nie ma jedne'o# uniwersalne'o wzorca rozwi0za2 instytucjonalnyc". <nstytucje podle'aj0 zmianom pod wpywem rozwoju tec"nik i tec"nolo'ii produkcji oraz zmian kulturowo*spoecznyc".

1/rugi po#iom to 'wnie ekonomia praw wasno)ci i teorie re'ulacji. 4u jest te miejsce na usytuowanie pa2stwa w 'ospodarce# wzajemne relacje pa2stwo*rynek czy relacje sektor pu(liczny*sektor prywatny. $ecyduj0ce znaczenie ma rola norm konstytucyjnyc". $o podstawowyc" instytucji w 'ospodarce zaliczy naley prawa wasno)ci# ktryc" analiz0 i rol0 w 'ospodarowaniu zajmuje si1 teoria praw w*asnoci. W teorii tej (w istocie teorii uprawnie2 wasno)ciowyc"*($heory o" %roperty &i!hts& analizuje si1 uprawnienia wasno)ciowe podmiotw 'ospodarczyc" wynikaj0ce nie tylko z samyc" przepisw prawa. Frawa wasno)ci przynosz0 poszcze'lnym podmiotom rne uprawnienia. Ealey to od typu i =ormy wasno)ci. !pos( przypisania praw wasno)ci ma decyduj0cy wpyw na e=ektywno) =unkcjonowania dane'o podmiotu 'ospodarcze'o.: !pos( po0czenia wi0zek praw wasno)ci powoduje istnienie zrnicowanyc" systemw tyc" praw jako podstawy rnyc" systemw instytucjonalnyc". W praktyce poszcze'lnym wi0zkom mona przypisa zrnicowane wa'i w zaleno)ci od siy (odcowania czy wielko)ci kosztw dookre)lania tyc" praw. Frzedmiotem wymiany s0 nie tyle wytwarzane do(ra# co prawa wasno)ci do nic" i zaso(w# z ktryc" s0 produkowane. Frawa te s0 niez(1dne dla rozwijania konkurencji rynkowej. Frawa wasno)ci nie miay(y takie'o znaczenia 'dy(y moliwe (yo zawieranie penyc" kontraktw# co jest mao moliwe w warunkac" o'ranicze2 in=ormacyjnyc" i zjawisk asymetrii in=ormacji. W sensie ekonomicznym oddziaywuje na nie szere' innyc" instytucji# zwaszcza re'ulacje systemowo*=inansowe pa2stwa. H strukturze praw wasno)ci decyduje zarwno relatywna e=ektywno) ekonomiczna jak i system spoecznyc" pre=erencji. Frawa wasno)ci nie s0 (ezwz'l1dne i spoecze2stwo moe je zmienia# czy odpowiednio mody=ikowa w dostosowaniu do interesu pu(liczne'o. Frawa wasno)ci w sensie ekonomicznym w0czaj0 w so(ie spoeczne normy zac"owa2. Frawa wasno)ci wyma'aj0 ic" okre)lenia# zastosowania w praktyce i oc"rony. L $ookre)lenie praw wasno)ci (powi0zanie przedmiotu wasno)ci z konkretnym podmiotem& zapo(ie'a powstawaniu ujemnyc" e=ektw zewn1trznyc"# typu straty ekolo'iczne. !tanowienie wasno)ci prywatnej dokonuje si1 w drodze tworzenia nowyc" podmiotw sektora prywatne'o od podstaw (tzw. prywatyzacja zaoycielska& oraz poprzez trans=er praw
:

G $o praw wasno)ci zaliczamyB prawa dysponowania przedmiotem wasno)ci (prawo posiadania&# prawa kontroli przedmiotu wasno)ci (prawo wadania# uytkowania&# prawa zarz0dzania przedmiotem wasno)ci# prawa przyswajania korzy)ci z przedmiotu wasno)ci (np. dzierawa# konsumpcja&# prawa sprzeday udziaw wasno)ciowyc" (przeno)no) wasno)ci&# prawa do zmiany cec" lu( przeznaczenia przedmiotu wasno)ci# prawa do przekazywania przedmiotu wasno)ci w spadku (przeno)no) wasno)ci&# prawa do oc"rony przed wywaszczeniem# prawa do (ezterminowe'o uytkowania# prawa zakazuj0ce'o ne'atywne'o uycia przedmiotu wasno)ci wo(ec innyc" podmiotw# prawa uycia przedmiotu wasno)ci jako za(ezpieczenia transakcji# prawa zwrotu udzielonyc" penomocnictw# co do przedmiotu wasno)ci po upywie terminu okre)lone'o w zawartyc" umowac" (!tankiewicz W.# -..L# s.:;&. L G 4e trzy elementy niekiedy okre)lane s0 terminem produkcji praw wasno)ci ( J''ertsson 4# 199.# s.11@&.

1@ wasno)ci z sektora pu(liczne'o (prywatyzacja maj0tku pa2stwowe'o&. 8a tez miejsce staa wymiana praw wasno)ci na rynku kapitaowym. Hc"rona praw wasno)ci oznacza wy0czenie innyc" podmiotw z wykorzystywania przedmiotu wasno)ci. E(yt due koszty oc"rony praw mo'0 powodowa nieopacalno) stanowienia wy0cznyc" praw wasno)ci. Frawa wasno)ci c"arakteryzujeB wy0czno)# trans=erowalno) i konstytucyjna oc"rona. Wy0czno) oznacza wykluczenie innyc" i eliminacja postaw 'apowicza. E wy0czno)ci posiadania wynikaj0 silne (odce zmuszaj0ce wa)cicieli do poszukiwania najwyszyc" warto)ci dla dane'o przedmiotu wasno)ci. Hsi0'ane t0 dro'0 korzy)ci rosn0 w sytuacji o(j1cia wy0cznymi prawami (ardziej warto)ciowyc" aktyww oraz przy wi1kszym prawdopodo(ie2stwie wykluczenia innyc". E wy0czno)ci0 wi00 si1 jednak koszty transakcyjne zapewnienia jedno)ci ekonomicznej i =ormalno*prawnej =ormy wasno)ci. 4rans=erowalno) to przepywy praw do lepszyc" zastosowa2. ,rak praw wasno)ci do zaso(u powoduje je'o marnotrawstwo# niewa)ciwe za) przypisanie praw wasno)ci wpywa na uomno)ci rynku i osi0'anie rezultatw 'orszyc" od potencjalnie moliwyc". <stotne tu jest rozrnienie czasowe'o przenoszenia praw wasno)ci i przenoszenia tyc" praw na zawsze. W o(u przypadkac" mamy do czynienia z odmiennym sposo(em 'ospodarowania przedmiotem wasno)ci i sporz0dzania je'o c"arakterystyki. /onstytucyjna 'warancja wasno)ci c"roni wasno) prywatn0 przed rz0dami wi1kszo)ci i rz0dz0cyc" elit politycznyc". <n'erencja pa2stwa jest moliwa w wyj0tkowyc" sytuacjac" i za penym odszkodowaniem. Easada ta pozwala oddzieli (o'actwo ekonomiczne od siy politycznej. Frawa wasno)ci prywatnej nie znajduj0 zastosowania w kadym o(szarze 'ospodarki np. w s=erze d(r pu(licznyc"# d(r spoecznie po0danyc" czy w sektorac" 'ospodarki uznane za strate'icznie wane. W o(szarac" tyc" koszty stanowienia i oc"rony praw wasno)ci prywatnej mo'0# (owiem przewysza oczekiwane korzy)ci. 4e wysokie koszty usprawiedliwiaj0 pa2stwow0 re'ulacj1 lu(Gi istnienie wz'l1dnie trwayc" przedsi1(iorstw sektora pu(liczne'o# w tym pa2stwowe'o.I Fodstawowa rnica wasno)ci pa2stwowej w porwnaniu z wasno)ci0 prywatn0 pole'a na niemono)ci sprzeday udziaw w tej wasno)ci# co o'ranicza zakres (odcw. Frawa wasno)ci podle'aj0 re'ulacji pa2stwa# co dotyczy wszystkic" typw i =orm wasno)ci. E(yt due re'ulacje mo'0 w sensie ekonomicznym upa2stwowi wasno) prywatn0 (w sensie =ormalno*prawnym&. E kolei (rak precyzji w okre)laniu odpowiedzialno)ci i zakresu kompetencji podmiotw aspiruj0cyc" do wasno)ci pa2stwowej moe prowadzi do jej =aktyczne'o sprywatyzowania.
I

G +ie oznacza to utosamiania d(r pu(licznyc" z sektorem pu(licznym. Frodukcja d(r pu(licznyc" moe (y realizowana przez przedsi1(iorstwa sektora prywatne'o w drodze zawartyc" kontraktw z pa2stwem.

1: $la e=ektywnej alokacji i oc"rony praw wasno)ci due znaczenie ma c"arakter pa2stwa i interwencje czy re'ulacje z nim zwi0zane. W wi1kszo)ci krajw )wiata prawa wasno)ci i ic" oc"rona stanowi0 jedn0 z 'wnyc" norm konstytucyjnyc". Fodstaw0 ekonomii konstytucjonalnej jest analiza kolektywnyc" decyzji dotycz0cyc"B ram (ie0cej polityki (polityka konstytucyjna& i podejmowanie decyzji w (ie0cej polityce. ; Jkonomia konstytucjonalna (ada podstawowe zasady porz0dku spoeczne'o# w ramac"# ktryc" =unkcjonuj0 podmioty 'ospodarcze (,uc"anan 6.8.# 4ullock ?.# 199;&. /onstytucj1 postrze'a si1 jako rodzaj podstawowej umowy spoecznej zapewniaj0cej wszystkim jednostkom i podmiotom rwne traktowanieA podstawowym za) zadaniem pa2stwa pozostaje tworzenie warunkw dla realizacji transakcji w warunkac" moliwie niskic" kosztw transakcyjnyc". Cmowa konstytucyjna jako wyraz wytyczania ram instytucjonalnyc" okre)la prawa i o(owi0zki jednostek oraz wskazuje na rol1 instytucji spoecznyc". +ormy konstytucyjne c"roni0 take jednostki i podmioty 'ospodarcze przed nadmiern0 in'erencj0 ze strony pa2stwa D zwaszcza pa2stwa*Kewiatana. Jkonomia konstytucjonalna stara si1 rwnie wyja)ni przyczyny istnienia rnyc" rozwi0za2 instytucjonalnyc" w 'ospodarce )wiatowej. ,adania empiryczne potwierdzaj0 zwi0zki e=ektywno)ci 'ospodarczej z c"arakterem systemu instytucjonalne'o# w tym rozwi0za2 konstytucyjnyc" (!cully ?.W.# 199-&. W ramac" konstytucji istnieje szerokie pole do rozwi0za2 or'anizacyjno* instytucjonalnyc"# w tym okre)lenia wzajemnyc" relacji re'ulacja*dere'ulacja. W szerokim kontek)cie re'ulacj1 (instytucjonalne dostosowanie& mona traktowa jako wyraz swoiste'o dostrajania systemu ekonomiczne'o i spoeczne'o# czym np. zajmuje si1 3&rancuska s#ko*a regulacyjna4 (?ardawski 6# -..L# s.19L&. <nstytucje ule'aj0 staym przeo(raeniom wraz ze zmianami w tec"nikac" produkcji i strukturac" spoecznyc"A zmiany te s0 'wnie wynikiem pewne'o konstruktywizmu. W systemie instytucjonalnym wi1ksz0 wa'1 przywi0zuje si1 do procesu powstawania instytucji ni ic" utrwalania# co wi0e si1 z elastyczno)ci0 struktur okresu post=ordowskie'o i potrze(0 restrukturyzacji struktur typu =ordowskie'o. 7zysto ekonomicznymi za'adnieniami zajmuj0 si1 rne teorie regulacji (pozytywno* normatywna teoria re'ulacji# teoria przec"wycenia# ekonomiczna teoria re'ulacji&. 4eorie te opieraj0 si1 na potrze(ie komplementarnej wz'l1dem rynku roli pa2stwa w 'ospodarce# ktre'o jednym z podstawowyc" zada2 pozostaje poprawianie =unkcji koordynacyjnej

G Edarzaj0 si1 take przypadki zapisw konstytucyjnyc" (np. w /onstytucji %F art.-. traktuj0cy spoeczn0 'ospodark1 rynkow0 jako podstaw1 ustroju 'ospodarcze'o&# ktre nie znajduj0 odzwierciedlenia w praktyce 'ospodarczej. <nnym pro(lemem jest na ile warunki i moliwo)ci 'ospodarcze pozwalaj0 na realizacj1 dane'o zapisu konstytucyjne'o.

1L rynkw. 8a tu pewne znaczenie polityka antymonopolowa. M W nowoczesnej re'ulacji (ardziej c"odzi o tworzenie warunkw dla dziaania rynkw ni ic" kontrolowanie. $otyczy to tak rynkw s=ery realnej jak i rynku =inansowe'o. %e'ulacja moe rwnie przyczynia si1 do powstawania nowyc" rynkw poprzez stworzenie niez(1dnyc" instytucji rynkowyc"# ktre sprzyjaj0c konkurencji c"roni0 jednocze)nie interesy konsumentw. $ecyzje re'ulacyjne powinny (y zawsze poprzedzone analiz0 korzy)ci i kosztw re'ulacji (dere'ulacji& osi0'anyc" przez zainteresowane podmioty. !ytuacja moe (y zrnicowana w zaleno)ci od rodzaju dziaalno)ci 'ospodarczejA w jednyc" wyma'ana jest wi1ksza re'ulacja (np. w o(szarze =unkcjonowania monopoli naturalnyc"&# w innyc" dere'ulacja (np. dere'ulacja linii lotniczyc"&. Pormy instytucjonalno*or'anizacyjne na poszcze'lnyc" rynkac" zale0 od zmian tec"niczno*tec"nolo'icznyc" np. komplementarny a nie su(stytucyjny c"arakter czynnikw produkcji# rozwj <nternetu# tec"nolo'iczne moliwo)ci dost1pu do sieci ener'etycznej itd. %e'ulacja pa2stwa sprzyja tworzeniu swoiste'o rynku usu' re'ulacyjnyc" ze zjawiskami korupcji i umacniania 'rup interesu. !amo wyst1powanie rynkw re'ulacyjnyc" rozszerza zakres re'ulacji. %ynek usu' re'ulacyjnyc" powstaje jako wyraz oczekiwa2 rnyc" 'rup interesu# politykw# urz1dnikw administracji pa2stwowej# =irm z'aszaj0cyc" popyt na re'ulacje# urz1dw re'ulacyjnyc" i konsumentw. %e'ulacja jest tu wynikiem 'ry interesw mi1dzy tymi podmiotami# nie jest za) wynikiem niedoskonao)ci rynku (niedoskonao)ci te zwi1kszaj0 jedynie moliwo) re'ulacji&. Ea'adnieniami tymi szcze'owo zajmuje si1 ekonomic#na teoria regulacji np. model !.Feltzmana (!zta(a !.# -..I# s.-@9*-:@&. 8odel ten opiera si1 o zaoenie maksymalizacji uyteczno)ci wszystkic" podmiotwA producenci pra'n0 maksymalnyc" zyskw# konsumenci niskic" cen# politycy i urz1dnicy poparcia spoeczne'o (np. 'osw wy(orczyc"&. Foparcie spoeczne wyma'a 'odzenia wielko)ci zyskw z cenami dla konsumentw. W modelu zakada si1 rwne uwz'l1dnianie przez urz1dy re'ulacyjne interesw producentw i konsumentw. Frzyjmuje si1 take zaoenie wolnej 'ry si rynkowyc". Fomija si1 tu kwestie relacji wadzy i podporz0dkowania. Fro(lemu nierwno)ci stron nie mona take o'ranicza do asymetrii in=ormacji. +a rynku usu' re'ulacyjnyc" istnieje przewa'a podmiotw po stronie
M

G Ewalczaniu naduywania pozycji monopolistycznyc" w 'ospodarce suy ustawodawstwo antymonopolowe. Cstawodawstwo to dotyczy zarwno praktyk tworzenia warunkw monopolu (np. zmowy cenowe# limity ilo)ciowe produkcji# =uzje# przej1cia& jak i wykorzystywania tyc" warunkw (rnicowanie cen# zawyanie cen sprzeday# (ariery wej)cia&. 7elem ustawodawstwa jest oc"rona wolno)ci 'ospodarczej# kontrolowanie siy politycznej i ekonomicznej =irm oraz zwi1kszenie e=ektywno)ci ekonomicznej (alokacyjnej i adaptacyjnej&. W warunkac" rozwoju rynkw mi1dzynarodowyc"# coraz wi1kszyc" przepyww czynnikw produkcji i umacniania si1 roli korporacji transnarodowyc" maleje znaczenie krajowyc" polityk antymonopolowyc". /onkurencja mi1dzynarodowa o'ranicza te si1 krajowyc" monopoli. 4rze(a tu pami1ta# i monopole mo'0 sprzyja post1powi tec"nicznemu.

1I podaowej# ktre mo'0 narzuca rne rozwi0zania re'ulacyjne. 5 teorii pr#ec'wycenia analizuje si1 pro(lem przec"wytywania przez rne 'rupy interesw urz1dw re'ulacyjnyc". ?rupy interesu staraj0 si1 wpywa na polityk1 urz1dw oraz d00 do odpowiednie'o ukierunkowania kontroli politycznej. Frzec"wycenie urz1du zapo(ie'a realizacji wasnyc" interesw (iurokratw. W takim uj1ciu polityka re'ulacyjna realizowana jest nie tyle w interesie pu(licznym# co w interesie podmiotw dane'o sektora. Fodmioty te s0 szcze'lnie zainteresowane (arierami wej)cia tworzonymi przez urz1dy re'ulacyjne oraz odpowiednio wyszymi cenami re'ulowanyc" d(r czy usu'. 8a miejsce staa presja na decyzje le'islacyjne. 7i0'le otwartym za'adnieniem pozostaje rola pa-stwa w 'ospodarce. Fodstawow0 kwesti0 jest znalezienie rozwi0zania pomi1dzy wizj0 pa2stwa z(yt due'o a pa2stwa sa(e'o# z niedostatecznymi uprawnieniami. Wi0e si1 z tym pro(lem due'o (0d mae'o (udetu speniaj0ce'o =unkcje re'ulacyjne i maj0ce'o wymiar realny. $uy (udet to wi1ksza rola pa2stwa# mniejszy (udet oznacza mniej pa2stwa w 'ospodarce. $o)wiadczenia "istoryczne wielu krajw nie daj0 jednoznacznej odpowiedzi# co do skutkw tej sytuacji dla 'ospodarki (8adej E.#199M&. Eadaniem pa2stwa pozostaje wspksztatowanie e=ektywne'o systemu instytucjonalne'o w caej 'ospodarce i na poszcze'lnyc" rynkac". 7"odzi o dopasowanie re=orm prorynkowyc" do istniej0ce'o potencjau instytucjonalne'o i jednocze)nie tworzenie nowyc" instytucji. Hd(ywa si1 to jednak w warunkac" sprzeczno)ci interesw ekonomicznyc" rnyc" podmiotw. W sytuacji mi$kkiego pa-stwa 6. 7yrdala (np. niedostatki ustawodawstwa# korupcja# nieprzestrze'anie prawa# dominacja interesw partykularnyc"# nadmierny korporacjonizm itd.& nawet najlepsze pro'ramy i rozwi0zania prowadz0 do instytucjonalnej niespjno)ci. !ilne pa2stwo (co nie znaczy due& to pa2stwo skutecznie realizuj0ce zaoone cele oraz e'zekwuj0ce istniej0ce prawo. Fa2stwo stanowi jednocze)nie podmiot d00cy do realizacji interesu pu(liczne'o i peni0cy rol1 ar(itra w 'rze sprzecznyc" interesw ekonomicznyc". naliza tyc" interesw jest przedmiotem zainteresowania rnyc" teorii jak np. teorii 7. 8lsona. W teorii tej zakada si1 przewa'1 mniejszyc"# lecz do(rze zor'anizowanyc" 'rup interesu w porwnaniu z duym 'rupami o niskiej wewn1trznej inte'racji. W 'rupac" mayc" i skupionyc" jest wi1ksze prawdopodo(ie2stwo realizacji wasnyc" interesw ni w 'rupac" duyc" i rozproszonyc". ?rupy interesu staraj0 si1 rwnie wykorzystywa system instytucjonalny ('wnie instytucje pa2stwa& do osi0'ania korzy)ci z uczestnictwa w yciu spoeczno* politycznym# korzy)ci o c"arakterze renty. $ziaania te przy(ieraj0 nieraz posta praktyk typu rent seekin!#' Foj1cie aktywne'o poszukiwania renty naley odnie) do sytuacji utraty zaso(w w celu osi0'ni1cia renty monopolowej D opisuje to teoria pogoni #a rent1. 4eoria ta

1; uzasadnia post1powanie podmiotw odwrotnie do koncepcji optimum Fareto D tu c"odzi# (owiem o popraw1 swe'o pooenia kosztem po'orszenia sytuacji innyc" podmiotw. Wzrostowi znaczenia mniejszyc"# ale do(rze zor'anizowanyc" 'rup interesu suy zjawisko racjonalnej i'norancji wy(orcw i losowy rozkad pre=erencji niezor'anizowanyc" wy(orcw. ?rupy te mo'0 decydowa o wynikac" wy(orw. Folitycy zmuszani s0 do uwz'l1dniania postulatw powyszyc" 'rup# o czym szerzej traktuje teoria demokracji /ownsa D teoria nakadaj0ca na rynek polityczny a(strakcyjne zaoenia wolnej konkurencji. +a rzeczywistyc" rynkac" politycznyc" mamy do czynienia z dominacj0 mniejszyc"# ale do(rze zor'anizowanyc" 'rup interesu o partykularnym c"arakterze. 4ymi zjawiskami naley tumaczy dominacj1 interesw cz0stkowyc" nad interesem pu(licznym (trudno identy=ikalnym&9 w wielu o(szarac" dziaalno)ci 'ospodarczej. 8. Hlson tworzy jednocze)nie koncepcj1 interesu dominuj0ce'o zwi0zane'o z danym systemem instytucjonalnym (Hlson 8.#19M-&. W analizac" instytucjonalnyc" pomocna moe (y take teoria biurokracji 5. ". )iskanena (+iskanen W. .# 199I&. ,iurokraci zawsze opowiadaj0 si1 za rozrostem instytucji pa2stwa# rne'o rodzaju a'encji# urz1dw i (iur. W interesie (iurokracji znajduje si1 stae zwi1kszanie poday )wiadczonyc" usu'. Wielko) tej poday moe (y powyej spoeczne'o optimum lu( te poda ta moe (y dostarczana po zawyonyc" kosztac". Punkcje uyteczno)ci (iurokratw nie s0 te na o' z'odne z tre)ci0 interesu pu(liczne'o. )a tr#ecim po#iomie mamy do czynienia zwaszcza z teori0 kosztw transakcyjnyc" i teoriami kontraktw. 4u tez jest miejsce dla teorii nadzoru korporacyjne'o. +a pro(lem kompletno)ci lu( niekompletno)ci zawieranyc" umw# transakcji i kontraktw zwraca uwa'1 teoria kontraktw 2H. J. Williamson# 199M#s.:@*9.&. /ontrakty mo'0 (y zawierane (ezpo)rednio na poszcze'lnyc" rynkac" 1.# wewn0trz or'anizacji (przedsi1(iorstw& jak i w =ormie po)redniej np. alianse strate'iczne czy przedsi1wzi1cia typu joint D Uentures. 4eoria kontraktw zajmuje si1 rnymi =ormami zawieranyc" umw i transakcji# w zaleno)ci od takic" kryteriw jakB peno) zo(owi0za2 stron (kontrakty kompletne i niekompletne&# stosunek do ryzyka (kontrakty klasyczne# implikacyjne# relacyjne&#
9

relacje

zwierzc"nik

podwadny

(kontrakty

"andlowo*przetar'owe#

G W ekonomii do(ro(ytu podj1to np. pr(y (teoretyczno*a(strakcyjne& zidenty=ikowania interesu pu(liczne'o w postaci spoecznyc" =unkcji do(ro(ytu. Jkonomia do(ro(ytu =ormuuje rne propozycje spoecznyc" =unkcji do(ro(ytu jak np. =unkcj1 %awlsa# =unkcj1 +ozicka# =unkcj1 +ietsc"e'o# =unkcj1 ,ent"ama# =unkcj1 ,er'sona* !amuelsona# =unkcj1 +as"a# =unkcj1 !ena. 1. GFrzykadowo jedynie mona wspomnie o roli teorii niepisanyc" kontraktw (uj1cia 8. ,ailyNe'o# $.?ordona# 7. zariadisa czy !. ?rossmana i H. >arta& na rynku pracy. <stot0 tyc" kontraktw s0 do(rowolne umowy mi1dzy pracodawcami i pracownikami dotycz0cymi zatrudnienia i pac w cyklu koniunkturalnym. E'oda na sta(ilne (nisze& pace w okresac" do(rej i zej koniunktury oznacza jednocze)nie moliwo) zwolnie2 pracownikw. /ontrakty te wyma'aj0 odpowiednie'o poziomu zau=ania stron kontraktu D elementu kapitau spoeczne'o.

1M menederskie# racjonuj0ce&# miejsca zawieranyc" kontraktw (kontrakty klasyczno*rynkowe# (ilateralne np. mi1dzy monopolem a monopsonem# wewn1trzne& czy wz'l1dem systemu instytucjonalne'o (kontrakty w ranac" istniej0cyc" instytucji i kontrakty zwi0zane z nowymi instytucjami&. 4eoria kontraktw wskazuje na metody przeciwdziaania wzrostowi kosztw transakcyjnyc" z powodu niekompletno)ci kontraktw. Teoria kos#tw transakcyjnyc' wywodz0ca si1 od %. 7oaseVa i H. Williamsona zwraca uwa'1 na instytucjonalne uwarunkowania e=ektywno)ci mec"anizmu rynkowe'o. 11 Frzedmiotem jej analiz s0 koszty transakcyjne# rnie klasy=ikowane i opisywane. /oszty transakcyjne mona podzieli naB eWante i eWpost oraz rynkowe# menederskie jak i pu(liczne (polityczno*prawne& (Puru(otnJ.?.#%ic"ter%.#-...#s.@9*I;&. Foziom kosztw transakcyjnyc" zaley od sze)ciu podstawowyc" czynnikwB ilo)ci uczestnikw zawieranyc" transakcji# struktury rynkowej (konkurencja# monopol&# c"arakterystyki wyst1puj0cyc" w transakcjac" zaso(w i aktyww# rodzaju zawieranyc" kontraktw# zakresu niepewno)ci post1powania partnerw transakcji oraz typu i =ormy wasno)ci. 8ona w duym stopniu utosami koszty transakcyjne z kosztami dotycz0cymi z(ierania i przetwarzania in=ormacji. Warunkiem 'ospodarowania jest dost1p do in=ormacji# traktowanej jako do(ro(usu'a&# ktre mona na(y. Fozyskiwanie in=ormacji kosztuje D st0d d0enie do mniejszyc" kosztw transakcyjnyc" nie moe oznacza oszcz1dno)ci w wydatkac" na uzyskanie niez(1dnej in=ormacji. /oszty transakcyjne dotycz0ce z(ierania# przetwarzania i wykorzystywania niez(1dnej in=ormacji s0 warunkiem do(re'o 'ospodarowania. 6ednocze)nie w praktyce wyst1puj0 o'raniczenia in=ormacyjne i zjawiska asymetrii in=ormacji# ktre maj0 c"arakter o(iektywny i su(iektywny. Fowstawanie instytucji jest w duym stopniu odpowiedzi0 na wyst1powanie o'ranicze2 in=ormacyjnyc"# za) ic" e=ektywno) wyrazi mona poprzez eliminowanie tyc" o'ranicze2. Easadnicze znaczenie ma tu c"arakter kanaw przekazywania in=ormacji szcze'lnie odno)nie jako)ci uzyskiwanyc" in=ormacji# rac"unku korzy)ci i kosztw o(ie'u in=ormacji. <m mniejsze o'raniczenia in=ormacyjne tym nisze koszty transakcyjne. 8oe temu sprzyja pa2stwo poprzez nakadanie na spki o(owi0zku pu(likowania sprawozda2 =inansowyc"# okre)lenie standardw
11

rac"unkowo)ci

oraz

zapewnienia

dost1pu

do

in=ormacji

inwestorw

G W literaturze ekonomii 'wne'o nurtu (podr1cznikac" akademickic"& pro(lematyka kosztw transakcyjnyc" jest rzadko ujmowana. Frzykadowo mona tu wspomnie o rozwaaniac" dotycz0cyc" rynku =inansowe'o np. dotycz0cyc" rwnowa'i rynku pieni1ne'o# 'dzie pooenie krzywej popytu na pieni0dz zaley od wysoko)ci kosztw transakcyjnyc". Wzrost tyc" kosztw oznacza wzrost popytu na pieni0dz i w e=ekcie podniesienie stp procentowyc". /oszty transakcyjne w duym te stopniu tumacz0 rozwj (ankowo)ci internetowej czy rozwj instytucji po)rednictwa =inansowe'o.

19 zewn1trznyc". 8oliwe jest take powoanie specjalnyc" instytucji rz0dowyc". Frzepisy prawne i zwyczaje udzielania in=ormacji nie likwiduj0 jednak w peni o'ranicze2 in=ormacyjnyc" wynikaj0cyc" z oportunistycznyc" zac"owa2. !zere' instytucji moe te przyczynia si1 do przeciwdziaania ujemnym skutkom zac"owa2 oportunistycznyc" np. roz(udowany# tani i dost1pny system ar(itrau w rozstrzy'aniu sporw wynikaj0cyc" z realizacji umw. Fro(lematyk1 kos#tw transakcyjnyc' mona przedstawi w uj$ciu modelowym+ poprzez pewn0 adaptacj1 modeli neoklasycznyc". daptacja ta pole'a na przyj1ciu zaoe2# co do (raku penej in=ormacji o(u stron transakcji (dostawca*od(iorca& oraz ic" o'raniczonej racjonalno)ci post1powania. 8ona tu wykorzysta np. koncepcj1 =unkcji transakcji o z(lionyc" wa)ciwo)ciac" do =unkcji produkcji. 6ednocze)nie mona wprowadzi do rozwaa2 wyst1powanie przedsi1(iorstwa peni0ce'o rol1 po)rednika w dokonywanyc" transakcjac".1- 4raktuj0c przedsi1(iorstwo jako instytucj1 D or'anizacj1 mona wyznaczy optymalne je'o rozmiary kieruj0c si1 kryterium wielko)ci kosztw transakcyjnyc" w nawi0zaniu do kosztw produkcji. J=ektywne or'anizacje to or'anizacje o mniejszyc" kosztac" o'lnyc" 'ospodarowania# 0cznyc" kosztac" produkcji i kosztac" transakcyjnyc". /oszty transakcyjne przyczyniaj0 si1 do okre)lania proporcji zakresu oddziaywania pa2stwa# rynku i przedsi1(iorstw jako mec"anizmw alokacji zaso(w. %ozwj rynkw wynika z o(niania kosztw transakcyjnyc" do 'ranic wyst0pienia uomno)ci rynku. /oszty transakcyjne zwi0zane z tymi uomno)ciami stanowi0 ar'ument za koordynacj0 or'anizacyjn0 wielu transakcji w 'ranicac" przedsi1(iorstwa a nie (ezpo)rednio na rynku. 1@ 8a tu miejsce zjawisko tzw. adaptacji administracyjnej. Hszcz1dno)ci w kosztac" adaptacji powinny jednak przewysza koszty =unkcjonowania (iurokracji i koszty a'encji. Fojawia si1 pro(lem re'ulacji pa2stwa i kosztw tej re'ulacji. /oszty transakcyjne rosn0# 'dy jest wi1kszy zasi1' korupcji i (iurokracji# a te zjawiska s0 przejawem zawodno)ci pa2stwa. Wysoko) kosztw transakcyjnyc" wpywa take na konkurencyjno) przedsi1(iorstw. 8aj0 na to np. wpywB (ezpiecze2stwo o(rotu 'ospodarcze'o# sprawno) e'zekucji du'w# zakres praw wierzycieli# =unkcjonowanie sytemu ksi0' wieczystyc" itd. $0enie do oszcz1dzania kosztw transakcyjnyc" wyraa si1 take w lepiej zde=iniowanyc" prawac" wasno)ci np. rozproszony akcjonariat powoduje wzrost kosztw a'encji. Frzy rozproszonym akcjonariacie nakady

11@

G Frzykady takie'o modelowania mona znale w opracowaniu (!taniek E.# -..L# s.1L1*1LL&. G !amo istnienie przedsi1(iorstw wynika z d0enia do oszcz1dzania kosztw transakcyjnyc". Punkcjonowanie =irm pozwala racjonalizowa ilo) zawieranyc" transakcji i o(nia koszt jednostkowy transakcji. /oszty transakcyjne stanowi0 istotny element rozwaa2 wspczesnyc" teorii =unkcjonowania przedsi1(iorstw.

-. zwi0zane z nadzorem wewn1trznym przewyszaj0 korzy)ci z posiadania mae'o pakietu akcji. +a poziom kosztw transakcyjnyc" wpyw ma te c"arakter rynku. +a niektryc" rynkac" (np. rynki u(ezpiecze2 czy rynki )wiadcze2 zdrowotnyc"& mamy do czynienia z udziaem w procesac" wymiany rynkowej tzw. trzeciej strony(patnika&# po)rednicz0cej w relacjac" sprzedawca*na(ywca. Fodstawow0 =unkcj0 patnika (pa2stwa# =irmy u(ezpieczeniowej& jest zapata za wy(rany(0& przez kupuj0ce'o produkt czy usu'1 lu( te zakup w imieniu i na rzecz kupuj0ce'o te'o produktuGusu'i. 7eny ustalane s0 nie tylko w wyniku relacji popytowo*podaowyc"# lecz take procesw ar(itraowyc" z decyduj0c0 rol0 patnika. %norodno) struktur kontraktowyc" i zarz0dzania (nie tylko klasycznyc"& oznacza rnorodno) metod wyznaczania# kontrolowania i re'ulowania cen. +a te'o typu rynkac" mamy do czynienia z procesem przenoszenia (ie0cej konkurencji z =azy e(ante do =azy e(post. Paza e(ante wyznacza =ormalne i nie=ormalne warunki realizacji transakcji w =azie e(post. Hd tyc" warunkw zaley poziom kosztw transakcyjnyc" zwi0zanyc" z wy(orem odpowiednic" struktur kontraktowania i zarz0dzania. Fojawiaj0 si1 tu za'adnienia inte'racji pionowej i 'ranic or'anizacji. Eac"odz0ce we wspczesnej 'ospodarce zmiany instytucjonalne w duym stopniu staraj0 si1 0czy strate'ie rywalizacji i konkurencji podmiotw z korzy)ciami wsppracy i kooperacji (niemaj0cyc" cec"y zmw oli'opolistycznyc"& D wielowymiarowe sieci powi0za2. 7"odzi o instytucje elastycznie dostosowuj0ce si1 do zmian otoczenia. Fa2stwo powinno wspiera kontrolne =unkcje rnyc" instytucji# tak# a(y wsppraca nie przeksztacaa si1 w nie=ormalne# ma=ijno*oli'arc"iczne powi0zania. Emniejszenie kosztw transakcyjnyc" moliwe jest poprzez wy(r sprawne'o sytemu nadzoru i e'zekucji zawieranyc" transakcji. /oszty te o(nia take do(ra le'islacja. Teoria w*adania korporacyjnego 2corporate governance9 wykracza poza analiz1 zasad nadzoru i zarz0dzania wa)cicielskie'o ustalane przez teori1 praw wasno)ci i teori1 a'encji. Frzedmiotem zainteresowania tej teorii s0 zarwno akcjonariusze jak i interesariusze (an'. stakeholders&. /oncepcje interesariuszy dotycz0 tyc" podmiotw otoczenia zewn1trzne'o dane'o przedsi1(iorstwa# ktre wpywaj0 lu( podle'aj0 wpywowi realizowanyc" przez to przedsi1(iorstwo celw. /oncepcje te s0 szeroko wykorzystywane w zarz0dzaniu przedsi1(iorstwami czy projektami (Preeman %.J.# 19M:&. +adzr korporacyjny# ktre'o skadow0 wewn1trzn0 jest nadzr wa)cicielski# uwz'l1dnia cele interesariuszy i akcjonariuszy oraz oddziaywanie podmiotw otoczenia zewn1trzne'o np. instytucji rynku kapitaowe'o czy zwi0zkw zawodowyc". W szerszym wymiarze instytucje systemu nadzoru korporacyjne'o zapewniaj0 spjno) tzw. instytucji po)rednicz0cyc" na rynkac" produktw#

-1 rynkac" czynnikw produkcji oraz rynku po)rednictwa =inansowe'o. !pjno) rozwi0za2 wyma'a komplementarno)ci instytucji# zarwno w relacji instytucje =ormalne*instytucje nie=ormalne# instytucje rynkowe i pozarynkowe czy pomi1dzy instytucjami na poszcze'lnyc" rynkac". )orporate !overnance to system powi0za2 dane'o podmiotu z jednostkami otoczenia zewn1trzne'o (na rynku jak i poza rynkiem& oraz spoeczna or'anizacja przedsi1(iorstwa. /onkretny system corporate !overnance zaley odB rozwi0za2 prawno*re'ulacyjnyc"# struktur praw wasno)ci# rodzaju i zasad nadzoru wa)cicielskie'o oraz presji spoecznej (7anon 4.# 199:&. !#warty po#iom dotycz0cy wy(orw alokacyjnyc" najsilniej uwidacznia si1 w teorii a'encji. 4u tez jest pole dla takic" kierunkw ekonomii jak np. teoria wy(oru pu(liczne'o czy ekonomia do(ro(ytu. <m niszy poziom rozwaa2# tym wi1ksza potrze(a modelowania (w tradycji ekonomii 'wne'o nurtu& analizowanyc" procesw i zjawisk. Teoria agencji (ada rne'o rodzaju relacje a'encji (zawarte w prawie kadej transakcji&# w tym zwi0zki zac"odz0ce mi1dzy wasno)ci0 a systemem decyzyjnym# 'dzie wane s0 interakcje wasno)ci i kontroli (6ensen 8.# 8ecklin' W.#19;I&. Fro(lem a'encji (1d0cy skutkiem rozdziau wasno)ci i zarz0dzania przejawia si1 w niemono)ci zawarcia pene'o kontraktu. Frzedmiotem (ada2 teorii a'encji jest analiza zoonyc" zwi0zkw mi1dzy stronami okre)lanymi jako zwierzc"nik czy mocodawca a podwadny czy penomocnik (w terminolo'ii an'ielskiej jako principal * a!ent&. W istocie caa 'ospodarka tworzy sie powi0za2 typu przeoony D podwadny. $otyczy to np. relacji inwestorw i wykonawcw# wa)cicieli i menederw# menederw i pracownikw1:# pa2stwa i urz1dnikw# wy(orcw i politykw# lekarzy i pacjentw i wiele innyc". Fro(lemy a'encji o(ecne s0 te w ramac" instytucji po)rednictwa =inansowe'o# co wynika z rnicy perspektywy dziaania i oceny menederw np. zarz0dzaj0cyc" =unduszami emerytalnymi a perspektyw0 samyc" =unduszy tj. ic" czonkw wpacaj0cyc" okre)lone skadki. W warunkac" 'ospodarki polskiej interesy HPJ nie musz0 i nie s0 w peni z(iene z interesami F4J. %oczny system raportowania i wyna'radzania moe (y sprzeczny z e=ektywn0 alokacj0 aktyww w duszej perspektywie. >oryzont pracy menederw =inansowyc" jest krtszy ni "oryzont du'ookresowe'o inwestowania w interesie przyszyc" emerytw. Fro(lemy a'encji wyst1puj0 tu 0cznie ze zjawiskami krtkowzrocznej awersji do strat. Wyja)nia to np.
1:

GFro(lem a'encji i asymetrycznej in=ormacji znajduje wyraz na rynku pracy w modelu pacy e=ektywno)ciowej (/wiatkowski J.# -..-# s.1;9*19I&. Wysze pace maj0 na celu oszcz1dno)ci w kosztac" transakcyjnyc" monitorowania wysiku poszcze'lnyc" pracownikw i zmniejszenie kosztu nadzoru administracyjne'o. wy)ru(owana. Warunkiem te'o rodzaju kontraktu jest# a(y podwyszanie pac skutkowao o(nianiem si1 (pacowyc"& kosztw jednostkowyc" produkcji.

-ksztatowanie si1 wysokiej premii za ryzyko# (1d0cej swoiste'o rodzaju ekwiwalentem z(yt cz1stej wyceny port=eli inwestycyjnyc". Eakada si1 roz(ieno) interesw pryncypaa i a'enta w zawieranyc" kontraktac". W kadym z wGw przypadkw zac"owania a'entw wpywaj0 na sytuacje pryncypaa. 6ednocze)nie asymetria in=ormacji nie pozwala na pen0 o(serwacj1 zac"owa2 a'entw# co powoduje zjawiska okre)lane terminem renty in=ormacyjnej. enta in&ormacyjna# stanowi0ca e=ekt redystry(ucyjny asymetrii in=ormacji# powstaje przy zawieraniu kontraktw mi1dzy pryncypaem a zrnicowanymi a'entami. Fryncypa pra'nie realizacji kontraktu przy moliwie niskic" trans=erac" )rodkw dla rnyc" a'entw. 'enci z kolei d00 do uzyskania moliwie duyc" trans=erw dla realizacji dane'o zadania przewidziane'o kontraktem. /ontrakty zawierane s0 w czasie# kiedy nast1puje z jednej strony ujawnianie kosztw produkcji u a'entw i nast1pnie o=erowanie kontraktu przez pryncypaa. 'enci odrzucaj0 lu( przyjmuj0 o=ert1 pryncypaa. Warunkiem przyj1cia o=erty s0 korzy)ci a'entw# wi1ksze ni z tytuu samodzielnyc" dziaa2 a'enta na rynku lu( przyj1cia o=ert innyc" kontraktw W modelu pryncypa*a'ent okre)la si1 to terminem partycypacyjne'o przymuszania a'enta. W warunkac" penej in=ormacji istnieje moliwo) rozrnienia przez pryncypaa a'enta lepsze'o i 'orsze'o. Kepszy a'ent cec"uje si1 niszymi kosztami produkcji. W sytuacji niepenej i asymetrycznej in=ormacji a'enci lepsi mo'0 (y zainteresowani zawyaniem kosztw produkcji. 'enci lepsi udaj0 a'entw 'orszyc" w celu uzyskania relatywnie wyszyc" trans=erw w porwnaniu z zadaniami produkcyjnymi. W warunkac" asymetrii in=ormacji zestaw o=erowanyc" kontraktw nie jest (odcowo z'odny. Wielko) renty in=ormacyjnej# ktr0 przywaszcza a'ent lepszy# zaley od wielko)ci produkcji a'enta 'orsze'o. H'raniczanie te'o typu zjawisk wyma'a ponoszenia kosztw monitorowania a'entw oraz wyduenia "oryzontu czasowe'o zawieranyc" transakcji. $ro'0 do zmniejszania renty in=ormacyjnej jest rwnie rozwj rynkw aukcyjnyc"# 'dzie kontrakty realizowane s0 w rnyc" =ormac" jak np. licytacje# przetar' w =ormie pisemnej czy aukcje "olenderskie. Emniejszaniu in=ormacyjnyc" kosztw transakcyjnyc" suy take rozwj rnyc" =orm po)rednictwa rynkowe'o. (Ka==ont 6.6. # 8artimort $.# -...&. 4eoria a'encji podkre)la potrze(1 zrnicowania instytucji w 'ospodarce. %ozwi0zania instytucjonalne i or'anizacyjne w 'ospodarce powinny zmierza w kierunku zmniejszenia kosztw a'encji# przy jednoczesnym d0eniu do wi1kszej z'odno)ci celw a'enta i zwierzc"nika. /westie renty in=ormacyjnej i o'lny rac"unek korzy)ci i kosztw relacji pryncypa D a'ent wskazuj0 na jeden z podstawowyc" pro(lemw e=ektywnyc" rozwi0za2 instytucjonalnyc"# jakim jest za'adnienie optymalnej struktury wasno)ciowej i e=ektywne'o nadzoru wa)cicielskie'o.

-@ W 'ospodarce rynkowej zaso(y czynnikw produkcji s0 alokowane 'wnie w oparciu o mec"anizmy rynkowe. 8ec"anizmy te s0 'eneralnie e=ektywniejsze ni mec"anizmy polityczne# 'dzie silnie daj0 o so(ie zna interesy cz0stkowe. Hkre)lona cz1) zaso(w produkcyjnyc" podle'a jednak alokacji pozarynkowej z wykorzystaniem mec'ani#mu polityc#nego o zoonym c"arakterze (,uc"anan 6.8.#199;#s.-1&. Eajmuj0 si1 tym teorie wyboru spo*ec#nego (normatywna teoria wy(oru& i wyboru public#nego. W teoriac" tyc" przyjmuje si1 zaoenie o minimalizacji zakresu nierynkowyc" decyzji politycznyc" oraz wykorzystaniu metod rynkowyc" w podejmowanyc" decyzjac" kolektywnyc". $ecyzje kolektywne maj0 sens wtedy# 'dy rynkowy spos( dostarczania d(r czy usu' jest (ardziej kosztowny lu( w o'le niemoliwy. W praktyce zastosowanie ma mec"anizm spoecznyc" ne'ocjacji i uz'odnie2. !i1'a si1 tu do wy(oru zasad czy metod 'osowa2 (zasada wi1kszo)ci# jednomy)lno)ci# metoda sekwencyjnej eliminacji# metoda ,ordy i inne& oraz towarzysz0cyc" temu rne'o rodzaju paradoksw (np. twierdzenie 7ondorceta i inne&. W ekonomii dobrobytu podj1to pr(y (teoretyczno*a(strakcyjne& zidenty=ikowania interesu pu(liczne'o w postaci spoecznyc" =unkcji do(ro(ytu# o czym (ya mowa wcze)niej. Frzyj1cie tyc" =unkcji do(ro(ytu jako o'lnej wytycznej w polityce 'ospodarczej powoduje rne skutki spoeczne i ekonomiczne ( cocella +.# -..-#s.;9*M;&. !kutki te analizowane s0 w kontek)cie wzajemnyc" relacji e=ektywno)ci i podziau. Jkonomia do(ro(ytu zajmuje si1 okre)laniem kryteriw wy(oru spoeczne'o w dostosowaniu do rnyc" systemw instytucjonalnyc". Wy(r konkretne'o systemu instytucjonalne'o# sposo(y podejmowania decyzji kolektywnyc" (np. odno)nie ilo)ci dostarczanyc" d(r pu(licznyc"&# analiza rynku polityczne'o# ekonomiczne pro(lemy wadzy (np. wzajemne relacje wadzy ustawodawczej# wykonawczej i s0downiczej& czy analiza 'rup interesu to z kolei przykady przedmiotu zainteresowa2 teorii wyboru public#nego. !ilne akcenty instytucjonalne wyst1puj0 w tzw. nowej makroekonomii polityc#nej # stanowi0cej syntez1 makroekonomii# teorii wy(oru spoeczne'o i teorii 'ier (!nowdon ,.#5ane >.%.#-..@#s.;@&. Wyrazem te'o moe np. (y teoria polityczne'o cyklu koniunkturalne'o W.+ord"ausa czy teoria racjonalnyc" rnic pro'ramowyc" . lesiny. Frzedstawiciele te'o nurtu ekonomii podkre)laj0 znaczenie niezaleno)ci (anku centralne'o oraz spoecznej kontroli polityki =iskalnej# (co zostao zaakceptowane przez ekonomi1 'wne'o nurtu&. Wi0za z tym naley take rosn0ce znaczenie stayc" re'u w polityce 'ospodarczej pa2stwa kosztem polityki dyskrecjonalnej. !tosowanie re'u o'ranicza oportunizm zac"owa2 podmiotw# zaw1a praktyki typu rent seekin!+ zmniejsza uznaniowo) w decyzjac"# o'ranicza krtkookresowe wpywy politykw i rrowa o niemoliwo)ci# paradoks

-: zapewnia wi1ksz0 przejrzysto) i przewidywalno) prowadzonej polityki. %e'uy mo'0 jednak usztywnia moliwe sposo(y reakcji polityki 'ospodarczej na nieoczekiwane szoki 'ospodarcze. !kuteczno) polityki =iskalnej i monetarnej zaley w duym stopniu od instytucjonalnyc" uwarunkowa2 stabilnoci &inansowej# (1d0cej z kolei wyrazem rwnowa'i instytucjonalnej.1L !ta(ilno) ta przejawia si1 w odpowiedniej polityce ,anku 7entralne'o# skutecznym systemie nadzoru (ankowe'o i szerzej nadzoru nad rnymi se'mentami rynku =inansowe'o oraz (ezpiecze2stwie depozytw i oszcz1dno)ci podmiotw 'ospodarczyc" w instytucjac" systemu =inansowe'o. Wana jest tu rola po)rednikw =inansowyc" (rynkw i instytucji =inansowyc"& jako instytucji sprzyjaj0cyc" oszcz1dzaj0cym i inwestuj0cym w ic" wzajemnyc" relacjac" i w warunkac" asymetrii in=ormacji. Fotrze(a re'ulacji rynku =inansowe'o (re'ulowane'o silniej ni inne rynki& przez pa2stwo wynika ze skonno)ci po)rednikw =inansowyc" do podejmowania nadmierne'o ryzyka i wykorzystywania przewa'i wynikaj0cej z asymetrii in=ormacji. <stnieje potrze(a oc"rony interesw innyc" podmiotw# zwaszcza oszcz1dzaj0cyc" oraz utrzymanie odpowiedniej pynno)ci =inansowej w caej 'ospodarce. +aley zatem o'ranicza przypadki upado)ci podmiotw systemu =inansowe'o# tak a(y nie c"roni trwale niee=ektywne podmioty i jednocze)nie zapewni (ezpiecze2stwo =unkcjonowania cae'o systemu =inansowe'o. Fro(lemy alokacji w s=erze d(rB rynkowyc"# spoecznyc"# klu(owyc" czy pu(licznyc" prezentowane s0 zarwno w uj1ciu modelowo*a(strakcyjnym jak i opisowo*deskryptywnym. 8odele uzupeniane o czynniki instytucjonalne staj0 si1 mniej a(strakcyjne i posiadaj0 wi1ksz0 uyteczno) praktyczn0. <c" analiza moe suy racjonalnym wy(orom instytucjonalnym# w tym ksztatowaniu rne'o rodzaju re'u i norm. Fro(lem# zatem jest w konstrukcji re'u i ic" przystawalno)ci do moliwyc" zdarze2 np. szokw podaowyc" i popytowyc" (re'ua 4aylora w polityce monetarnej&. 6ednym z kluczowyc" za'adnie2 w ramac" ekonomii instytucjonalnej jest okrelenie e&ektywnoci systemu instytucjonalnego w powi1#aniu # rwnowag1 instytucjonaln1 # co ma suy wzrostowi 'ospodarczemu. Fowysze okre)lenie wyma'a uwz'l1dnienia doro(ku analiz z wszystkic" czterec" wGw poziomw. 8ona to nazwa potrze(0 syntezy osi0'ni1 rnyc" nurtw ekonomii instytucjonalnej. W syntezie tej istotne jest rwnie uwz'l1dnienie specy=iki dane'o systemu instytucjonalne'o. W praktyce 'ospodarki )wiatowej daj0 si1 zao(serwowa zjawiska pr( narzucenia an'losaskie'o systemu instytucjonalne'o innym
1L

G %wnowa'a instytucjonalna wyraa si1 w takim z(iorze instytucji i ic" powi0zaniom# ktre pozwalaj0 realizowa podstawowe =unkcje systemu instytucjonalne'o. %wnowa'a ta oznacza wz'l1dn0 sta(ilno) otoczenia instytucjonalne'o podmiotw 'ospodarczyc" w warunkac" zmiennyc" uwarunkowa2. %wnowa'a ta ma rne wymiary i poziomy jak np. rwnowa'a koordynacyjna rnyc" 'rup interesu.

-L krajom w imi1 o(iektywnyc" procesw 'lo(alizacyjnyc". $o)wiadczenia wielu krajw wskazuj0 na o'raniczone moliwo)ci importu rozwi0za2 instytucjonalnyc". .&ektywny system instytucjonalny wyma'a spjne'o ukadu instytucji zwi1kszaj0cyc" stopie2 adaptacji systemu ekonomiczne'o jako cao)ci. E e=ektywno)ci0 systemu instytucjonalne'o wi0e si1 zoone teoretycznie za'adnienie wzajemnyc" relacji e&ektywnoci ekonomic#nej (np. optimum Fareto&# e&ektywnoci spo*ec#nej(=unkcja do(ro(ytu spoeczne'o& i e&ektywnoci polityc#nej (np. rwnowa'a oddziaywania 'rup interesu# trwao) wadzy w warunkac" demokratycznyc" wy(orw&. Fro(lemami tyc" e=ektywno)ci zajmuj0 si1 poszcze'lne nurty ekonomii instytucjonalnejA (rak jest ci0'le syntezy e=ektywno)ciowej. <m (o'atsza in=rastruktura instytucjonalna tym wysza e=ektywno) 'ospodarowania# w tym e=ektywno) adaptacyjna. H'raniczona racjonalno) podmiotw i dominuj0ce zwyczaje maj0 decyduj0cy wpyw na podejmowane wy(ory i re'uy wsppracy (zawieranie kontraktw& w kierunku lepszyc" rozwi0za2. 4e lepsze rozwi0zania stanowi0 przejaw e=ektywno)ci adaptacyjnej systemu instytucjonalne'o (!taniek E.# -..L#s.1-L*1M.&. J=ektywno) adaptacyjna to zdolno) systemu instytucji do rozwi0zywania pro(lemw spoeczno*'ospodarczyc". $. +ort" do tyc" pro(lemw zaliczaB zdolno) spoecze2stwa do akumulacji wiedzy# zdolno) do 'enerowania innowacji# wyzwalanie skonno)ci do ryzyka# wyzwalanie przedsi1(iorczyc" zac"owa2 czy eliminacji w0skic" 'arde w systemie spoecznym (+ort" $.# 199:# sM.&. Wszystko to ma suy wzrostowi 'ospodarczemu. Fodstawowym wyznacznikiem e=ektywno)ci adaptacyjnej jest wdraanie instytucji zmniejszaj0cyc" koszty transakcyjne przy spenieniu szere'u warunkw o'raniczaj0cyc" jak np. potrze(a niez(1dnyc" in=ormacji# poziom kapitau spoeczne'o czy tworzenie instytucji dla koordynacji dziaa2 'ospodarczyc". J=ektywno) zmian instytucjonalnyc" na wszystkic" rynkac" wyraa si1 'wnie poprzez lepsze relacje mi1dzy stronami transakcji. +iesprawne instytucje mo'0 powodowa narastanie zjawisk niepo0danyc"# stanowi0cyc" rwnocze)nie przejaw (raku rwnowa'i jak np. (ezro(ocie na rynku pracy# nadmiar czy niedo(r produktw# niepo0dane zmiany stp procentowyc" i nietra=ione kredyty itd. ?wnym zadaniem instytucji dziaaj0cyc" jest lepsze kojarzenie popytu z poda0 d(r (usu'& na danym rynku. +a rynku pracy znajduje to np. wyraz w tzw. parametrze e=ektywnyc" dopasowa2 przy krzywej ,eUerid'eNa# 'dzie podstawowe znaczenie maj0 czynniki instytucjonalne takie jak prawo pracy# =unkcjonowanie urz1dw pracy i innyc" podmiotw# stopie2 oc"rony zatrudnienia# system ne'ocjacji# za(ezpieczenie spoeczne czy poziom pacy minimalnej. :ibliogra&ia;

-I cocella +.B ,asady polityki !ospodarcze ' -artoci i metody analiz# Wydawnictwo +aukowe FW+# Warszawa# -..-. oki 8.B $oward a )omparative Institutional Analysis# 4"e 8<4 Fress# 7am(rid'e 8ass.# -..1. ,arro 6.%.B &ule o" .aw' Democracy and /conomic %er"ormance 0w12 3444 Inde( o" /conomic 5reedom(red. HN$riscoll ?&# >erita'e Poundation# -.... ,lanc"ard H. 6.B -hat Do -e 6now a7out 8acroeconomics that 5isher and -icksell Did 9ot: Workin' Faper +o. ;LL.. +ational ,ureau o= Jconomic %esearc"# -.... ,lau' 8.B $eoria ekonomii' ; cie retrospektywne# Warszawa# Wydawnictwo +aukowe FW+# 199:. ,uc"anan 6.8.B 5inanse pu7liczne w warunkach demokrac i2 systemy "iskalne a decyz e indywidualne# Warszawa# Wydawnictwo +aukowe FW+# 199;. ,uc"anan 6.8.# 4ullock ?.B $he )alculus o" )onsent' .o!ical 5oundations o" )onstitutional Democracy# 4"e CniUersity o= 8ic"i'an Fress# nn r(or# 199;. 7annon 4.B )orporate &esponsi7ility' A $e(t7ook on <usiness /thics+ =overnance+ /nvironment2 &olesand &esponsi7ilities# Fitman Fu(lis"in'# Kondon# 199:. J''ertsson 4.B /conomic <ehavior and Institutions# 7am(rid'e CniUersity Fress# 7am(rid'e# 199.. Preeman %.J.B >trate!ic 8ana!ement2 A >takeholder Approach# Fitman# ,oston# 19M:. Puru(otn J.?.# %ic"ter %.B Institutions and /conomic $heory+ $he )ontri7ution o" the 9ew Institutional /conomics# 4"e CniUersity o= 8ic"i'an Fress# nn r(or# -.... ?ardawski 6.B -sp?czesny neokorporatyzm w u ciu soc olo!ii ekonomiczne 0w12 >zkice ze wsp?czesne ekonomii (red. W.Fac"o&# !?># Warszawa# -..L. ?lapi2ski .B 6apitalizm+ demokrac a i kryzys pa@stwa podatk?w' -ok? teorii Aosepha Aloisa >chumpetera# Warszawa# !?># 8ono'ra=ie i Hpracowania# -..@# nr L1M. >od'son ?.8.B /volution and Institutions' Bn /volutionary /conomics and the /volution o" /conomics+Jl'ar# 7"elten"am# 1999. >od'son ?.8.B Aohn &' )ommons and the 5oundations o" Institutional /conomics # 6ournal o= Jconomic <ssues# Uol. @;# nr@# -..@. 6ensen 8.# 8ecklin' W.B $he $heory o" the 5irm 8ana!erial <ehavior+ A!ency )osts+ and Bwnership >tructure+ 6ournal o= Pinancial Jconomics 19;I# nr @. /osior .B Instytuc onalne uwarunkowania wzrostu !ospodarcze!o# !?># -..I (praca ma'isterska&. /wiatkowski J.B <ezro7ocie' %odstawy teoretyczne# Wydawnictwo +aukowe FW+# Warszawa# -..-. Ka==ont 6.6. # 8artimort $.B $he $heory o" Incentives' $he %rincipal-A!ent 8odel # Frinceton CniUersity Fress# -..-. Kissowska 8.B Instytuc onalne wymiary procesu trans"ormac i w %olsceA Warszawa# !?># -..:. 8adej E.B 8ay 7udet versus duy 7udet# Jkonomista# 199M# nrLGI. 8atczuk F.B Instytuc e w modelach dochodowo-wydatkowych' Ilustrac a na przykadzie modelu za!re!owane!o popytu-za!re!owane poday 0w12 >ystem instytuc onalny a "unkc onowanie rynk?w# (adania statutowe nr .:G!G..1@G.I (pod kier. E.!taniek&# /EiP !?># Warszawa# -..I. 8eier ?.B $he Bld =eneration o" Development /conomists and $he 9ew+ 0w12 5rontiers o" development /conomics' $he 5uture in %erspective+ red. ?. 8eier# 6. !ti'litz# World ,ank D HW=ord CniUersity Fress# HW=ord*+ew Xork# -..1. +elson %.%.#!ampat ,.+.B 8akin! >ense o" Institutions as a 5actor >hapin! /conomic %er"ormance# 6ournal o= Jconomic ,e"aUiour and Hr'anization# 6anuary# Uol.::# -..1. +iskanen W. .B <ureaucracy and &epresentative =overment# ldine* t"erton# 199I.

-; +ort" $.B Institutions+ Institutional )han!e and /conomic %er"ormance+ 7am(rid'e CniUersity Fress# 7am(rid'e# 199:. Hlson 8.B $he &ise and Decline o" 9ations2 /conomic =rowth+ >ta!"lation and >ocial &i!idities# +ew >aUen# Xale CniUersity Fress# 19M-. %atajczak 8.B Instytuc onalizm * wz7o!acenie czy alternatywa ekonomii !?wne!o nurtu 0w12 Cad instytuc onalny w !ospodarce (red. Folaszkiewicz ,.#,oe"lke 6.&# Wydaw. Cniwersytetu im. 8./opernika# 4oru2# -..L. %ut"er=ord 8B Institutions in /conomics2 the Bld and the 9ew Institutionalism # 7am(rid'e CniUersity Fress# 7am(rid'e# 199I. !cully ?.W.B )onstitutional /nvironments and /conomic =rowth# Frinceton CF# 199-. !nowdon ,.#5ane >.%.B &ozmowy z wy7itnymi ekonomistami# $om Wydawniczy ,ellona# Warszawa# -..@. !taniek E.B ;warunkowania i wyznaczniki e"ektywnoci systemu instytuc onalne!o 0w12 >zkice ze wsp?czesne teorii ekonomii (red. naukowa W.Fac"o&# !?># Warszawa# -..L. !tankiewicz W.B /konomika instytuc onalna' ,arys wykadu'# Wydawnictwo Frywatnej Wyszej !zkoy ,usinessu i dministracji# Warszawa# -..L. !zta(a !.B /konomiczna teoria re!ulac i w wietle dowiadcze@ polskie trans"ormac i 0w1 Dokonania wsp?czesne myli ekonomiczne ' /konomia instytuc onalna * teoria i praktyka (red. C. Ea'ra*6onszta&# Wyd. J /atowice# /atowice# -..I. 4odaro 8.# !mit" !.B /conomic Development# ddison Wesley# ,oston# -..-. Williamson H.J.B /konomiczne instytuc e kapitalizmu2 "irmy+ rynki+ relac e kontraktowe# Warszawa# FW+# 199M. Williamson H.J.B $he 9ew Institutional /conomics2 $akin! >tock+ .ookin! Ahead # 6ournal o= Jconomic Kiterature# 5ol.@M# -....