RAPORT

GWNE KIERUNKI POLITYKI ZAGRANICZNEJ STANW ZJEDNOCZONYCH. CELE STRATEGICZNE, NARZDZIA ICH REALIZACJI.

Przemysaw Pacua

Amerykask polityk zagraniczn po 1945 r. cechuje zwikszajce si midzynarodowe zaangaowanie. Cho okres ten mona podzieli na okres zimnowojenny i post-zimnowojenny, to strategiczne cele USA, polegajce na zapewnieniu krajowi bezpieczestwa, utworzeniu midzynarodowego adu, opartego na wsplnocie pastw demokratycznych oraz ekspansji amerykaskiej strefy wpyww, nie ulegy znaczcej zmianie. Oczywicie, pocztek XXI w. przynis nowe wyzwania i problemy, wzwizku z czym wikszy nacisk pooono na walk z globalnym terroryzmem, odpowiedzialne podejcie do ekologii czy kwesti bezpieczestwa energetycznego. Naley jednak pamita, e problemy te wystpoway take wczeniej, apoprzednicy G.W. Busha take musieli si z nimi zmaga. Analiz polityki zagranicznej USA naley podzieli na dwie czci. W pierwszej znajd si cele polityki Waszyngtonu nakrelone w dokumencie programowym Departamentu Stanu. W drugiej wybrane kierunki dziaa USA, ich motywacja, a take metody i rodki uyte do realizacji celw.

31

Strategiczny Plan Departamentu Stanu na lata 2007-2012. 9 kwietnia 2007 r. sekretarz stanu USA, Condoleezza Rice ogosia nowy Strategiczny Plan Departamentu Stanu na lata 2007-20121. Dokument ten nosi tytu Dyplomacja Transformacyjna2 i wyznacza strategiczne cele Departamentu Stanu na najblisze 5 lat. Wczeniej, w styczniu 2006r. C.Rice przedstawia zaoenia Dyplomacji Transformacyjnej, ktrej gwne elementy wskazuj przede wszystkim na wiksz intensyfikacj midzynarodowej wsppracy, regionalne dopasowanie rozwiza do globalnych problemw oraz zwikszenie mobilnoci i wszechstronnoci amerykaskiego korpusu dyplomatycznego.3 Plan ten jest prb zmiany podejcia Waszyngtonu do polityki midzynarodowej, ktra w czasie pierwszej kadencji G.W. Busha oskarana bya powszechnie o nadmierny unilateralizm. W Planie nakrelono 7 strategicznych celw amerykaskiej polityki zagranicznej. Cele te oraz ich korelacj z zaoeniami Narodowej Strategii Bezpieczestwa USA z 2006 r.4 przedstawia ponisza tabela:

Tabela 1. Cele Strategiczne Departamentu Stanu USA wobec zaoe Narodowej Strategii Bezpieczestwa. Strategic Plan for Department of State 2007-2012
1. Osignicie Pokoju iStabilnoci przeciwdziaanie terroryzmowi bro masowego raenia wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa zapobieganie, ograniczanie ireakcja na konflikty przestpczo midzynarodowa bezpieczestwo wewntrzne

National Security Strategy 2006

Wzmocnienie sojuszy i zapobie ganie atakom na USA i aliantw Wsppraca midzynarodowa wobec konfliktw lokalnych Zapobieganie moliwoci szantaowania uyciem broni masowego raenia Rozwj forw wsppracy midzynarodowej. Dostosowanie struktur rzdowych USA do wyzwa XXI w. Podjcie szans i wyzwa wynikajcych z globalizacji

32
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

2. Rzdzenie sprawiedliwe idemokratyczne prymat prawa i praw czowieka dobre praktyki rzdzenia pluralizm polityczny spoeczestwo obywatelskie 3. Inwestowanie w ludzi zdrowie edukacja zabezpieczenie socjalne 4. Promowanie wzrostu gospodarczego wolny rynek handel i inwestycje bezpieczestwo energetyczne rolnictwo ochrona rodowiska 5. Zapewnienie wsparcia humanitarnego ochrona, wsparcie i rozwizania przeciwdziaanie i ograniczanie kataklizmw zarzdzanie migracjami

Obrona godnoci czowieka Rozszerzenie krgu demokracji Rozwj forw wsppracy midzynarodowej Podjcie szans i wyzwa wynikajcych z globalizacji Rozwj forw wsppracy midzynarodowej Podjcie szans i wyzwa wynikajcych z globalizacji Rozpoczcie nowej ery rozwoju opartego o wolny rynek i handel Rozszerzenie krgu demokracji Rozwj forw wsppracy midzynarodowej Podjcie szans i wyzwa wynikajcych z globalizacji Obrona godnoci czowieka Wsppraca midzynarodowa wobec konfliktw lokalnych Rozwj forw wsppracy midzynarodowej Podjcie szans i wyzwa wynikajcych z globalizacji

1) http://www.state.gov/s/d/rm/rls/dosstrat/2007/. Zosta on przeredagowany do obowizujcej wersji w dniu 7 maja 2007 r. 2) Transformational Diplomacy. 3) http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/59339.htm 4) http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/

33

6. Dziaanie na rzecz midzynarodowego zrozumienia oferowanie pozytywnego wizerunku marginalizacja ekstremizmw ksztatowanie wsplnych interesw i wartoci 7. Wzmocnienie zdolnoci konsularnych usugi konsularne (wizy, pomoc dla obywateli USA)

Obrona godnoci czowieka Wzmocnienie sojuszy i zapobieganie atakom na USA i aliantw Rozpoczcie nowej ery rozwoju opartego o wolny rynek i handel Rozszerzenie krgu demokracji Rozwj forw wsppracy midzynarodowej - Dostosowanie struktur rzdowych USA do wyzwa XXI w.

rdo: Strategic Plan fiscal year 2007-2012 for Department of State and U.S.Agency for International Development Strategia zawiera take opis celw polityki amerykaskiej w poszczeglnych regionach wiata. Gwne priorytety przedstawiono poniej:

Tabela 2. Gwne regionalne cele USA zapisane w Strategicznym Planie Departamentu Stanu w latach 2007-2012 (kolejno alfabetyczna, taka jak w Strategii) Region Gwne cele polityki zagranicznej USA
Darfur pomoc humanitarna, przywrcenie pokoju, rozwj demokracji Liberia, Demokratyczna Republika Konga, inne kraje dotknite konfliktami pomoc w odbudowie kraju Wsparcie dla demokratycznych instytucji, obrona praw czowieka, pomoc humanitarna, zwalczanie chorb (AIDS), programy ekonomiczne

Afryka

34
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

 Dziaanie na rzecz pokoju, stabilizacji ibezpieczestwa, w tym: a) umacnianie sojuszy z Japoni, Australi, Kore Poudniow, Tajlandi i Filipinami b) dalsze dziaanie na rzecz powstrzymania programu nuklearnego Korei Pnocnej, egzekwowanie rezolucji 1718 RB ONZ c) kontynuowanie dialogu z Chinami w celu skonienia tego kraju do wzicia wikszej odpowiedzialnoci za problemy wiatowe d) wysiki na rzecz pogbienia wsppracy Tajwanu z Chinami i uniknicia konfliktu midzy tymi pastwami Wsparcie i zachta dla demokratyzacji Chin, Mongolii, Wietnamu, Kambody i Birmy. Rozwj kontaktw handlowych, pogbienie wsppracy USA z ASEAN Przekonanie europejskich partnerw do wikszego zaangaowania w realizacj celw nakrelonych w Strategii poza obszarem europejskim Dokoczenie transformacji demokratycznej wkrajach Europy Wschodniej, na Bakanach oraz Poudniowym Kaukazie. W ramach tego celu, Stany Zjednoczone dy bd do integracji Turcji z UE, wzmacnia siy bezpieczestwa i prawa w Kosowie, chroni granic Gruzji oraz rozwija wspprac w dziedzinie bezpieczestwa z Ukrain. Celem USA jest rwnie rozwj demokratycznych instytucji na Ukrainie, wModawii i Gruzji. Wanym obszarem zaangaowania amerykaskiej dyplomacji pozostaj take Bakany. Waszyngton dy bdzie do integracji Serbii, Czarnogry, Albanii, Boni iMacedonii ze strukturami UE

Wschodnia Azja i Pacyfik

Europa iEurazja

35

 Poprawa stosunkw z Rosj. USA uznaje Rosj za wanego partnera w rozwizywaniu problemw globalnych, ale jest jednoczenie zaniepokojone jej wspprac (bro, technologie) z krajami takimi jak Iran, Wenezuela czy Syria. Problemem jest rwnie polityka Moskwy wobec ssiadw, awszczeglnoci wobec byych republik radzieckich, takich jak kraje batyckie, Gruzja czy Modawia. Waszyngton bdzie dziaa na rzecz odbudowy procesw demokratycznych w Rosji oraz wikszej jej integracji ze wiatem zachodnim Odbudowa demokratycznego, bezpiecznego i samodzielnego Iraku jest najwaniejszym priorytetem polityki amerykaskiej Powstrzymanie programu nukleranego Iranu; we wsppracy ze spoecznoci midzynarodow, Waszyngton bdzie dy do pacyfikacji Iranu, ktry w opinii USA jest najwikszym zagroe-niem dla bezpieczestwa regionu Wypracowanie trwaego ukadu pokojowego midzy Izraelem, a wiatem arabskim Wsparcie dla przemian demokratycznych oraz ochrony praw czowieka (szczeglnie praw kobiet) w krajach muzumaskich Wzmocnienie bezpieczestwa regionu poprzez wspprac wojskow z krajami regionu We wsppracy z NATO, denie do stabilizacji i zapewnienie moliwoci rzdzenia dla legalnych wadz w Afganistanie Poparcie dla dziaa rzdu pakistaskiego wcelu zwalczania terrorystw w obszarze granicznym midzy Afganistanem i Pakistanem Zwalczanie terroryzmu, handlu narkotykami oraz ekstremizmw

Bliski Wschd

Poudniowa irodkowa Azja

36
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

 Wsparcie dla demokratycznych si w konfliktach domowych w Nepalu i Sri Lance Popieranie reform demokratycznych i wolnorynkowych w krajach Azji Centralnej (Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Tadykistan, Kirgistan) Wsppraca z krajami regionu w celu wzmacniania demokracji Denie do rozszerzenia strefy wolnego handlu i wolnego rynku na cay obszar Ameryk Zwalczanie handlu narkotykami Dostp do szans rozwoju, zwalczanie chorb, programy edukacyjne Reforma instytucji (ONZ, NATO) w celu dostosowania ich dziaa do wyzwa XXI w. Wspieranie multilateralnych akcji na forum organizacji midzynarodowych w celu zapobiegania proliferacji BMR, terroryzmu, przestpczoci zorganizowanej oraz innym zagroeniom Wspdziaanie w celu promocji demokracji, wolnego rynku, oraz praw czowieka Wsplne akcje humanitarne

Zachodnia Pkula

Organizacje Midzynarodowe

rdo: Strategic Plan fiscal year 2007-2012 for Department of State and U.S. Agency for International Development Strategia przedstawia wic do szeroki zarys celw polityki zagranicznej USA w najbliszych latach. Oczywiste jest, e gwnym jej zadaniem jest zapewnienie bezpieczestwa Stanom Zjednoczonym, warto jednak podkreli ch dalszej aktywnej polityki na rzecz dobra wiatowej wsplnoty. Wydaje si, e mona wydzieli 4 gwne obszary, w ktrych bd koncentroway si wysiki dyplomacji Waszyngtonu. S to: bezpieczestwo midzynarodowe (walka z globalnym terroryzmem i proliferacj BMR),

37

eksport demokracji, walka o utrzymanie wpyww w wiecie oraz bezpieczestwo energetyczne USA. Kluczowy z tego punktu widzenia jest oczywicie region Bliskiego Wschodu. Skupia on w sobie wszystkie 4 gwne cele wymienione wyej. Nic wic dziwnego, e w tym wanie obszarze geopolitycznym koncentruj si wysiki Stanw Zjednoczonych. Wydaje si jednak rozsdne, aby analiz strategicznych celw Ameryki rozpatrywa pod ktem tematycznym, anie regionalnym. Bezpieczestwo midzynarodowe Od czasu II wojny wiatowej Stany Zjednoczone s bardzo zaangaowane w dziaania, ktre maj przyczyni si do pokojowej koegzystencji spoecznoci midzynarodowej. Problemy wieku XX byy jednak zdecydowanie rne ni obecnie. Atak z 11 wrzenia 2001 r. pokaza, e wrogowie wiatowego adu i porzdku nie maj konkretnego adresu. Nie jest to konkretne pastwo, ktre mona byoby pokona potg amerykaskiej armii. Ogoszona przez G.W. Busha wojna z globalnym terroryzmem staa si gwnym filarem walki o bezpieczestwo midzynarodowe, a gwnym wrogiem Al-Kaida. Nowego wymiaru nabray rwnie wysiki majce na celu zapobieganie proliferacji broni masowego raenia (BMR). Stany Zjednoczone obawiaj si, e bro taka mogaby dosta si w rce terrorystw, ktrzy uzyskaliby moliwo szantau wobec supermocarstwa lub jego sojusznikw. Wobec dziaa A.Q. Khana5, obaw co do zabezpieczenia post-radzieckiego arsenau nuklearnego oraz w obliczu rozwijajcego si czarnego rynku atomowego, zagroenia te s bardzo realne. Co gorsze, ewentualny atak z uyciem BMR postawiby problem odpowiedniej reakcji. Jak obrazowo zauwaaj analitycy, brudna bomba, lub pocisk wystrzelony z prywatnego statku pyncego po oceanie, nie miayby adresu zwrotnego, jak miaoby to miejsce w przypadku konwencjonalnego ataku, przeprowadzonego przez konkretne pastwo. W tym stanie rzeczy, posiadanie przez Stany Zjednoczone broni jdrowej, sucej jako potencjalny rodek odwetowy i odstraszajcy, nie jest ju wystarczajcym elementem ochrony kraju przed takim atakiem. Od 2001 r. USA podjy zdecydowane dziaania przeciwko terroryzmowi6 oraz proliferacji BMR. Gwnym orem tej wojny stay si dziaania zbrojne.

38
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

Podstaw merytoryczn bya nowa doktryna wojny prewencyjnej, zawarta w Narodowej Strategii Bezpieczestwa z 2002r.7 Przyznawaa ona Stanom Zjednoczonym prawo do wyprzedzajcego ataku na kraj, ktry zostanie uznaniowo wybrany za majcy intencj imoliwoci8 rozwoju broni masowego raenia.9 Dziaanie tej doktryny najlepiej symbolizuje atak na Irak w marcu 2003 r., ktry rozpocz si przypomnijmy zpowodu podejrze o posiadanie przez reim S. Hussajna BMR. Miar determinacji Waszyngtonu byo unilateralne podejcie do wojny z terroryzmem. USA opary si na koalicji woli, a nie na organizacjach midzynarodowych. Drugim kontrowersyjnym faktem jest nieprzestrzeganie przez Amerykanw zasad powszechnie uznawanych za cywilizowane. Polowanie na terrorystw odbywa si bowiem z naruszeniem praw czowieka, zakazu tortur i innych zasad Konwencji Genewskich, czego symbolem stao si wizienie Guantanamo, czy skandal w irackim Abu Ghraib. Indywidualne dziaania i raca dysproporcja midzy goszon ideologii wolnoci, demokracji i poszanowania praw czowieka, a praktyk wojny zterroryzmem doprowadziy do zachwiania amerykaskimi sojuszami oraz spadku poparcia dla dziaa USA w wiecie.

5) Abdul Quader Khan jest pakistaskim naukowcem, uznawanym za twrc pakistaskiej broni jdrowej. W styczniu 2004 r. wyzna on, e by zamieszany w midzynarodow siatk, majc za cel nielegalny transfer technologii nuklearnej do Iranu, Korei Pnocnej i Libii. 6) Symbolicznym pocztkiem wojny z terroryzmem byo przemwienie G.W. Busha z20 wrzenia 2001 r. skierowane do poczonych izb Kongresu i narodu amerykaskiego. Amerykaski prezydent powiedzia: Nasza wojna z terroryzmem zacznie si od Al-Kaidy, ale nie skoczy si w tym miejscu. Nie zakoczy si, dopki kada organizacja terrorystyczna nie zostanie wytropiona, powstrzymana i zniszczona. 7) Zawieraa ona take zasad prymatu dziaa zbrojnych, ktrej podwaliny zostay wypracowane i przedstawione jeszcze w 1992 r. w Defense Policy Guidance. Autorem tego dokumentu byli Paul Wolfowitz i Lewis Libby, pracujcy dla wczesnego Sekretarza Obrony, Dicka Cheneya. 8) Oryginalnie: intent and ability. 9) http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2002/index.html

39

Gwnym teatrem dziaa jest Irak, Afganistan, Pakistan (Amerykanie zachcaj i wspieraj dziaania rzdu P. Musharrafa), tzw. Rg Afryki (Somalia, Etiopia) oraz Morze rdziemne (NATO-wska operacja morska Active Endeavour). W Iraku (USA + koalicja) i Afganistanie (NATO) prowadzone s regularne dziaania wojenne zmierzajce do fizycznej eliminacji grup terrorystycznych. Oprcz tego, due znaczenie ma take dziaalno wywiadowcza prowadzona przez amerykaskie ieuropejskie suby specjalne. Naley zauway, e kraje UE znacznie zwikszyy swoje zaangaowanie w wojn z terroryzmem, czego dowodem jest udzia NATO wAfganistanie. Jednym z kluczowych powodw byy zapewne krwawe zamachy terrorystyczne w Madrycie (11 marca 2004 r., 191 ofiar) oraz w Londynie (7 lipca 2005 r., 52 ofiary). Wydarzenia te uwiadomiy spoeczestwom europejskim, e globalny terroryzm majcy swe korzenie w islamskim ekstremizmie nie jest tylko wymysem szalonego kowboja zTeksasu, ale realnym problemem dla zachodniej cywilizacji. Rwnie wan kwesti jest powstrzymywanie proliferacji BMR. Dziaania te tocz si na dwch paszczyznach: militarnej i dyplomatycznej. Ta pierwsza odnosi si gwnie do wojny z terroryzmem, ktrej jednym z celw jest zapobieganie proliferacji broni do tych grup. Znacznie waniejsz rol peni jednak w tym przypadku aktywna dyplomacja. Stany Zjednoczone zrozumiay, e dziaajc indywidualnie, nie s w stanie zbrojnie powstrzyma kadego pastwa, ktre rozwija technologi jdrow. Ponadto, konsekwencje unilateralnej polityki (nadwyrone sojusze, zy wizerunek Ameryki w wiecie) zmusiy administracj G.W. Busha do zmiany polityki zagranicznej w kierunku zwikszenia wsppracy multilateralnej. Przynioso to sukces w sprawie Korei Pnocnej. We wsppracy zinnymi czonkami RB ONZ, stosujc metod kija i marchewki (sankcje i oferty pomocy) udao si powstrzyma jej program nuklearny. Wikszym problemem pozostaje Iran, ktry mimo kolejnych rezolucji ONZ, w szybkim tempie rozwija technologi jdrow. Trzeba zauway, e generalne midzynarodowe porozumienie o zwalczaniu proliferacji BMR, oparte na Nuklearnym Traktacie o Nieproliferacji (Nuclear Non-Proloferation Treaty, NPT) przeywa ostatnio pewien kryzys. Coraz wicej krajw zgasza aspiracj do posiadania wasnego arsenau nuklernego. Wedug niektrych ekspertw10, win za taki stan rzeczy ponosz take Stany Zjednoczone. Ich atak zbrojny na Afganistan czy Irak, czyli kraje uznane za wspierajce terroryzm, przy jednoczesnym dyplomatycznym rozwizaniu kwestii Korei Pnocnej

40
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

(bezusunicia dyktatora) stao si sygnaem dla innych reymw, e tylko posiadanie odpowiedniego arsenau BMR moe odstraszy Waszyngton przed siowymi rozwizaniami. Taka (m.in.) motywacja przywiecaa zapewne wadzom w Teheranie, kiedy podejmowano tam decyzj o rozpoczciu programu nuklearnego. Jednym z najwaniejszych celw Waszyngtonu jest take stabilizacja Bliskiego Wschodu, a w szczeglnoci pokojowe rozwizanie konfliktu izraelsko-arabskiego. Mimo wielu prb i wysikw kolejnych administracji prezydenckich, nadal jest to cel nieosignity. Pomijajc kwesti, czy konflikt ten da si w ogle rozwiza (ze wzgldu na nienawi pomidzy stronami), wydaje si, e niektre elementy polityki Waszyngtonu (faworyzowanie Izraela, wojna w Iraku) nie pomagaj w rozwizaniu tego problemu. Elementem polityki bezpieczestwa midzynarodowego jest rwnie prba reformy i wzmocnienia organizacji midzynarodowych, takich jak NATO czy ONZ. Ma to na celu zwikszenie ich efektywnoci w tej dziedzinie. Efektem jest midzy innymi postpujca transformacja Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Szczeglny nacisk pooono na mobilno wojskow oraz moliwo interweniowania poza geograficznymi granicami jego czonkw. Stany Zjednoczone namawiaj rwnie swych sojusznikw do zwikszenia nakadw na zbrojenia, odwracajc tym samym tendencje rozbrojeniowe, ktre miay miejsce po zakoczeniu zimnej wojny w latach 90. Cho wzbudza to kontrowersje, to w obliczu wyzwa XXI w., a take wobec zwikszania nakadw na obronno w krajach takich jak Rosja czy Chiny, polityka taka wydaje si konieczna. Eksport Demokracji Jak czytamy na stronie Departamentu Stanu, Demokracja i szacunek dla praw czowieka, od dugiego czasu s centralnym komponentem polityki zagranicznej USA. Wspieranie demokracji nie tylko promuje podstawowe amerykaskie wartoci (), ale rwnie pomaga w tworzeniu bardziej

10) Porwnaj np.: Ted Galen Carpenter, Rethinking Non-Proliferation, CATO Institute, 1 czerwca 2005 r.

41

bezpiecznego, stabilnego i dobrze prosperujcego midzynarodowego otoczenia, w ktrym Stany Zjednoczone mog rozwija i realizowa swoje narodowe interesy.11 Polityka Waszyngtonu na tym polu jest wyjtkowo aktywna, szczeglnie po 1945 r. Wzbudza jednak jednoczenie wiele kontrowersji natury teoretycznej (czy eksport demokracji jest moliwy?12) oraz moralnej, zwizanej z wielokrotnymi interwencjami porednimi i bezporednimi wobec suwerennych pastw. Trudno jednoznacznie oceni polityk amerykask w tym wzgldzie. Pod wzgldem ideologicznym jest to na pewno polityka nam bliska. Europa rodkowo-Wschodnia w znaczny sposb na niej skorzystaa. Jednoczenie jednak nie brakuje w historii eksportu demokracji momentw dla Stanw Zjednoczonych niezbyt chlubnych, takich jak tajne operacje wymierzone przeciwko demokratycznie wybranym rzdom, ktre z rnych wzgldw nie odpowiaday Waszyngtonowi. Za przykady mog posuy akcje obalenia premiera Mossadeka w Iranie w 1953 r.13 czy prezydenta Guzmana w Gwatemali w 1954 r.14 CIA bya rwnie oskarana o rozmaite akcje, ingerujce w sprawy wewntrzne wielu krajw, midzy innymi Filipin, Nikaragui, Iraku, Chile, Kuby czy Afganistanu. W czasach zimnej wojny gwn motywacj takich akcji bya ch powstrzymania wpyww komunizmu i ZSRR. Mimo tego, jednostronne i ingerujce w interesy suwerennych pastw interwencje nie przysparzay popularnoci USA w wiecie i s jedn z przyczyn zego wizerunku Stanw Zjednoczonych, a szczeglnie na Bliskim Wschodzie czy Ameryce aciskiej. Obecne wspieranie rozwoju demokracji jest sprzone w pewnym stopniu z wojn z terroryzmem. Akcje zbrojne wymierzone w reym talibw w Afganistanie, czy dyktatur Saddama Hussajna miay za cel nie tylko ukaranie tych krajw za wspieranie terroryzmu, ale rwnie zbudowanie w tych pastwach dziaajcej demokracji. Procesy demokratyczne i rozwj wolnego rynku s uznawane za jeden z elementw zwikszenia bezpieczestwa midzynarodowego. Przykady udanych transformacji demokratycznych w Hiszpanii, Portugalii, Tajwanie, Filipinach, Korei Poudniowej, Chile czy RPA s tego dobrym przykadem. Udzia amerykaskiej dyplomacji w tych dokonaniach by do duy, a stosunki tych pastw z USA ulegy znaczcemu pogbieniu. Na szczegln uwag zasuguje rwnie wsparcie Waszyngtonu dla procesw demokratycznych w krajach byego ZSRR. Poparcie dla przemian

42
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

w Gruzji czy na Ukrainie na pewno przyczynio si do sukcesw kolorowych rewolucji. Podobn polityk USA prowadzi wobec pastw regionu Kaukazu (Azerbejdan, Armenia) oraz Azji Centralnej (Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadykistan, Kirgistan) co przynosi na razie umiarkowane sukcesy. Polityka ta jest oczywicie elementem szerszej strategii Stanw Zjednoczonych, w ktrej zawiera si rywalizacja z Rosj owpywy oraz polityka bezpieczestwa energetycznego. Przykady niepowodze amerykaskiej polityki eksportu demokracji ka zastanowi si, czy nie jest to polityka nieco naiwna. Problemy wSomalii, Angoli, na Kubie, w Iranie, czy wreszcie najbardziej znaczce wydarzenia w Afganistanie czy Iraku pokazuj, e demokracja, cho uznawana za ustrj najlepszy, nie jest jednak moliwa do przyjcia na caym wiecie. Dotychczasowe fiasko w Iraku, mimo przeprowadzenia wolnych wyborw, oznacza, e moliwoci narzuconej budowy pastwa s jednak ograniczone, a na pewno nie do udwignicia dla najpotniejszego nawet mocarstwa. Mimo tych niepowodze, promocja demokracji pozostanie z pewnoci jednym z najwaniejszych elementw amerykaskiej polityki zagranicznej. Fiasko irackie bdzie zapewne skutkowao czasowym ograniczeniem uywania rodkw militarnych i bezporednich w tym celu. Wzmocnieniu ulegn za to mikkie narzdzia tej promocji, takie jak programy wspierania

11) http://www.state.gov/g/drl/democ/ 12) Porwnaj np. Francis Fukuyama, Michael McFaul, Should Democracy Be Promoted or Demoted?, The Stanley Foundation, czerwiec 2007 r. 13) Mohhamed Mossadek po objciu funkcji premiera w 1951 r. dokona nacjonalizacji Angielsko-Iraskiej Kompanii Naftowej. Wielkiej Brytanii udao si namwi USA do podjcia akcji przeciwko Mossadekowi, pod pozorem groby (faszywej) znalezienia si Iranu w orbicie wpyww ZSRR. CIA przeprowadzia Operacj Ajax, ktra wyniosa do wadzy szacha Rez Pahlaviego, polityka przychylnego Waszyngtonowi. 14) Pukownik Jacobo Arbenz de Guzman zosta wybrany w pierwszych demokratycznych wyborach w Gwatemali, pod hasami uzyskania niezalenoci ekonomicznej od USA. Niejednoznaczne zarzuty o wspprac w ZSRR doprowadziy do zbrojnego obalenia (Operacja PBSUCCESS) de Guzmana. Dyktatorsk wadz obj pukownik Castillo Armas.

43

demokracji, ktre m.in. oferuj pomoc w budowie instytucji, tworzeniu prawa, monitoruj sytuacj w wiecie oraz prowadz szkolenia, wyjazdy studyjne itp. Rzdowym centrum jest Biuro Demokracji, Praw Czowieka i Pracy (DRL15) w Departamencie Stanu. Jego budet w 2007 r. zawiera midzy innymi16: 71 mln USD na Fundusz Demokracja Prawa Czowieka17 15 mln USD na programy Narodowej Fundacji na rzecz Demokracji 2,7 mln USD na wsparcie dla Birmy/Myanmaru 2 mln USD na rzecz programu Wsparcie dla Demokracji we Wschodniej Europie18 205 mln USD na cele irackie 26 mln USD na inne fundusze19 Ponadto, istniej take organizacje pozarzdowe, ktre zajmuj si promocj demokracji w wiecie. Najbardziej znan organizacj w USA jest Narodowa Fundacja na rzecz Demokracji (NED)20. Utworzona w 1983 r. instytucja odegraa spor rol w Bugarii i Albanii, a przede wszystkim na Ukrainie w 2004 r. Przy okazji wyborw prezydenckich, NED monitorowaa procedury wyborcze, szkolia czonkw komisji wyborczych, a take publikowaa profile kandydatw, ktrzy nie mogli korzysta z reymowych mediw.21 Walka o wpywy w wiecie Utrzymywanie i powikszanie swoich wpyww w wiecie jest normalnym elementem skutecznego prowadzenia polityki zagranicznej kadego wikszego kraju. W przypadku takiego supermocarstwa jak Stany Zjednoczone nie jest to tylko warunek realizacji interesw narodowych w wiecie, ale take kwestia prestiu. Gwne wysiki skierowane s na regiony strategiczne z punktu widzenia Stanw Zjednoczonych. Jest to przede wszystkim Bliski Wschd, Azja oraz Europa. Na Bliskim Wschodzie gwnym partnerem USA jest Izrael, cho z powodu jego izolacji, nie jest on szczeglnie przydatnym sojusznikiem wpolityce bliskowschodniej. Bliskimi sojusznikami Waszyngtonu pozostaj Arabia Saudyjska, Oman, Katar, Bahrajn, Zjednoczone Emiraty

44
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

Arabskie oraz Egipt. Trwa wzmacnianie obecnoci w regionie, o czym wiadczy moe ostatnia inicjatywa uzbrojenia bliskowschodnich partnerw22. Celem G.W. Busha jest stworzenie mocnej przeciwwagi dla Iranu i Syrii, ktre s sponsorami islamskiego terroryzmu, a take zachta do zaangaowania si w kwesti odbudowy Iraku. Jest to take odpowied na zwikszajc si aktywno Rosji, ktra prbuje wygra pogarszajcy si wizerunek USA na Bliskim Wschodzie dla poszerzenia swoich wpyww. Mimo problemw w Iraku, Stany Zjednoczone pozostaj gwnym rozgrywajcym w regionie. Z pewnoci naley spodziewa si kontynuacji tego zaangaowania, szczeglnie e silne wizi polityczne s wsparte wsplnymi interesami gospodarczymi midzy amerykaskimi potentatami naftowymi a arabskimi szejkami. Skala tych zalenoci jest tak wielka, e trudno spodziewa si jakichkolwiek zmian w tym zakresie. Kolejnym kluczowym dla USA regionem jest Azja. Szczeglnie istotny jest rozwj potgi Chin, ktre uznawane s za przyszego gwnego rywala w walce o hegemoni w wiecie. Polityka Waszyngtonu od lat zmierza

15) Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. 16) http://www.state.gov/g/drl/p/ 17) Human Rights Democracy Fund (HRDF) zosta utworzony decyzj Kongresu w 1998 r. i jest flagowym programem Biura. 18) Support for Eastern Europe Democracy (SEED). 19) Midzy innymi Economic Support Fund. 20) National Endowment for Democracy. 21) Nadia Diuk (NED Director), In Ukraine, Homegrown Freedom, Washington Post, 4 grudnia 2004 r. 22) Biay Dom ogosi ostatnio plan pomocy miltarno-finansowej dla regionu. W ramach tej pomocy, Izrael otrzymaby 30 mld USD, a Egipt 13 mld USD. Pozostali sojusznicy dostan 20 mld USD do podziau. Ponadto, USA zamierzaj sprzeda Arabii Saudyskiej bomby sterowane satelitarnie. Jeli taka transakcja doszaby do skutku, AS staaby si pierwszym krajem arabskim dysponujcym takim uzbrojeniem. Plan ten nie zosta jeszcze zaakceptowany przez Kongres.

45

do jak najlepszego uoenia stosunkw z pastwem rodka, ale jednoczenie do stworzenia przeciwwagi dla wzrastajcych wpyww Pekinu. Przejawem tego jest zacienianie sojuszy z Australi, Japoni, Tajwanem i Kore Poudniow. Coraz intensywniej rozwija si te wsppraca ekonomiczna i wojskowa z Indiami. Znakiem tego nowego partnerstwa (Indie przez wiele lat byy sojusznikiem i klientem Zwizku Radzieckiego) jest zawarta w 2006 r. umowa o cywilnej wsppracy w dziedzinie nuklearnej. Mimo tego, e Indie nie przystpiy do NPT, Stany Zjednoczone udostpni temu krajowi technologi i materiay jdrowe.23 Waszyngton podkrela rwnie demokratyczny ustrj pastwa indyjskiego w przeciwiestwie do polityki wewntrznej Pekinu. Wydaje si, e sojusz USA-Indie, jeli bdzie dalej si rozwija, bdzie mia wielkie znaczenie dla wzmacniania wpyww Waszyngtonu w Azji.24 Wida wic wyranie, e Stany Zjednoczone d do utworzenia strategicznego sojuszniczego piercienia wok Chin, susznie traktujc ten kraj jako gwnego rywala w skali globalnej. Europa Zachodnia pozostaje od lat w cisym krgu sojusznikw USA, co przejawia si midzy innymi poprzez wspprac wojskow i polityczn (NATO, wsppraca z UE), a take olbrzymi wymian handlow25 i inne kontakty gospodarcze. Po roku 1989 europejskie interesy Stanw Zjednoczonych nabray nowego wymiaru. Wykorzystujc sw pozycj USA zbudoway bardzo siln pozycj w krajach byego bloku sowieckiego. Twarda postawa wobec ZSRR w latach 80., konsekwentne wspieranie aspiracji tych pastw do UE i NATO, a take szeroka pomoc finansowa spowodoway, e w Europie rodkowo-Wschodniej i Poudniowej powstaa grupa wiernych sojusznikw Waszyngtonu. Jej istnienie byo bardzo widoczne w czasie najwikszego kryzysu pomidzy czci UE a USA zwizanego z planowanym atakiem na Irak (przeom 2002 i 2003 r.). Brak poparcia Niemiec czy Francji zosta zrekompensowany udziaem w koalicji woli krajw takich, jak Polska, Bugaria, Rumunia, kraje batyckie, Wgry, Czechy czy Sowacja. Cho wymierny udzia tych pastw (a take czci krajw zachodnich, np. Holandii, Hiszpanii czy Danii) nie by zbyt wielki, to polityczny wymiar tego poparcia by znaczcy. Obecnie, Stany Zjednoczone odbudowuj swoj pozycj take w krajach Europy Zachodniej. Nowi przywdcy Niemiec i Francji, Angela Merkel iNicolas Sarkozy zdecydowali si na ponowny zwrot w kierunku Waszyngtonu.

46
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

Tradycyjnym sojusznikiem pozostaje te Wielka Brytania, cho premier Gordon Brown moe nieznacznie skorygowa polityk bezwarunkowego poparcia dla dziaa USA, ktr prowadzi jego poprzednik, Tony Blair. Silna pozycja w Europie, a szczeglnie w czci rodkowo-Wschodniej jest take elementem rywalizacji z Rosj. Wsparcie dla demokratycznych przemian w krajach takich jak Ukraina, Gruzja czy Azerbejdan jest de facto kontynuacj polityki prowadzonej przez Waszyngton w latach 90. wobec Polski, Wgier, Czech, Sowacji, Bugarii, Rumunii czy krajw batyckich. Po okresie pewnego kryzysu, pozycja USA w Europie zostaje odbudowana. Coraz agresywniejsza retoryka Moskwy, uzalenienie naszego kontynentu od rosyjskich surowcw, a take zagroenia zwizane z duymi inwestycjami rosyjskiego kapitau w europejskie koncerny sprawiaj, e Stany Zjednoczone na powrt staj si europejskim mem opatrznociowym. Waszyngton bdzie wic kontynuowa obecn polityk, a take zwiksza wysiki zmierzajce do wykorzystania UE w swojej polityce globalnej. Bezpieczestwo energetyczne Kwestia zapewnienia krajowi bezpieczestwa energetycznego jest jednym z najwaniejszych wyzwa stojcych przed wiatem w XXI w. Czasy taniej i powszechnie dostpnej energii skoczyy si bezpowrotnie. Rozwijajce si gospodarki, w tym takie kolosy, jak Stany Zjednoczone, Chiny czy Indie konsumuj coraz wicej surowcw energetycznych. Zabezpieczenie dostpnoci ropy i gazu ziemnego jest jednym z gwnych czynnikw decydujcych o zaangaowaniu Waszyngtonu w regionie Bliskiego Wschodu czy Azji Centralnej.

23) http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2007/89552.htm 24) Porwnaj m.in. USA i Indie najwaniejszy sojusz XXI w., Dziennik Europa, 5 kwietnia 2006 r., opinie Guy Sormana i Roberta Kagana. 25) Wielko wymiany handlowej midzy USA i UE szacowana jest na 1 mld USD dziennie; za: Barroso: gospodarki USA i UE zronite jak nigdy, 5 stycznia 2007r., http://www.money.pl/.

47

Zapewnienie stabilnoci Bliskiego Wschodu jest jednym z warunkw bezpiecznych dostaw surowcw do USA. Naley pamita o wielkich interesach amerykaskich korporacji w tym regionie. Najbardziej zasobne w rop kraje regionu, takie jak Arabia Saudyjska czy mniejsze pastwa (Oman, Kuwejt, ZEA, Bahrajn) s od lat sojusznikiem Stanw Zjednoczonych. Ostatni projekt szeroko zakrojonej pomocy finansowowojskowej, o ktrym pisaem wczeniej, ma na celu dalsze pogbienie stosunkw. Na uwag zasuguje take polityka USA wobec Azji Centralnej. Kraje zasobne w surowce takie, jak Kazachstan, Uzbekistan czy Turkmenistan pozostaj wanym celem polityki zagranicznej Waszyngtonu. Trudno polega na tym, e pastwa te znajduj si w orbicie wpyww Rosji, szczeglnie silnych w przypadku Turkmenistanu i Uzbekistanu. Kontroluje ona eksport gazu i ropy, uniemoliwiajc dostp USA do ich zasobw. Trzeba pamita, e kraje te byy czci Zwizku Radzieckiego, co sprawia, e tzw. infrastruktura krytyczna bya zwizana z Rosj. Do skutecznej rywalizacji w tym regionie wczyy si take Chiny. Problemy geograficzne, polityczne i infrastrukturalne powoduj, e uzyskanie mocnych wpyww w Azji Centralnej, a co za tym idzie dostpu do surowcw nadal pozostaje w sferze niespenionych celw polityki Waszyngtonu. Na pewno wysiki w tym kierunku bd kontynuowane. Z powodu zaangaowania USA w innych regionach wiata, zmniejszya si aktywno w Afryce i Ameryce Poudniowej, ktre mogyby rwnie sta si czciowym zapleczem surowcowym. Obserwujemy jednak stopniowe wypychanie Waszyngtonu z tych regionw kosztem Chin i Rosji. Jednym z problemw s antydemokratyczne tendencje w wielu krajach afrykaskich i latynoamerykaskich. Czynnik ten utrudnia dobr wspprac zUSA, ktre przywizuj wag do demokracji i wolnoci, nie jest natomiast adn przeszkod w gospodarczej i politycznej wsppracy zChinami czy Rosj. Nowa polityka zagraniczna Obserwujemy wic pocztek transformacji polityki zagranicznej USA. Dotyczy ona gwnie nie zmiany jej celw, a raczej sposobw

48
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6

ich osigania. Obszary midzynarodowego zaangaowania Stanw Zjednoczonych pozostaj niezmienne od wielu lat. Dotycz one gwnie dziaa na rzecz bezpieczestwa globalnego, hegemonistycznej pozycji USA w wiecie, promocji demokracji i wolnoci oraz zapewnienia bezpieczestwa energetycznego. Priorytetem na najblisze lata bdzie odbudowa i stabilizacja Iraku oraz zapewnienie pokoju na Bliskim Wschodzie. W tym regionie skupiaj si wszystkie najwaniejsze cele polityki amerykaskiej: walka z terroryzmem, budowa demokracji, presti supermocarstwa oraz kwestia surowcw. Bardzo wan kwesti bdzie pozycja USA w Azji. Chiny staj si coraz groniejszym globalnym rywalem Ameryki, a o znaczeniu tego regionu moe wiadczy fakt, e wiek XXI nazywany jest czasem wiekiem Azji. Wzmocnienie wpyww Waszyngtonu na tym kontynencie, podtrzymanie i rozwj strategicznych sojuszy z Indiami, Japoni, Kore Poudniow, Tajwanem i Australi oraz powstrzymywanie ekspansji Chin bdzie jednym z gwnych celw polityki amerykaskiej. Kwesti otwart pozostaje, czy zaangaowanie na Bliskim Wschodzie pozwoli na skuteczne dziaanie w Azji. Transformacja metod polityki zagranicznej jest koniecznoci, gdy wizerunek USA w wiecie jest bardzo zy. Znaczna cz wiatowej opinii publicznej uwaa, e Stany Zjednoczone nie odgrywaj pozytywnej roli w globalnej polityce, a ich dziaania s raczej zagroeniem dla pokoju, ni jego tworzeniem. Unilateralizm ekipy G.W. Busha, osabianie wizi transatlantyckich, agresywne podejcie do problemw i przedkadanie uycia siy nad dyplomacj (a czasem prawo midzynarodowe) sprawiy, e midzynarodowa pozycja USA osaba. Moemy spodziewa si wic stopniowego powrotu do multilateralizmu w rozwizywaniu problemw wiatowych. Przykadem tej transformacji moe by fakt wczenia krajw regionu w kwesti Iraku (konferencje midzynarodowe, prba zaangaowania ssiadw), aktywizacj na forum ONZ, a take midzynarodow wspprac wobec programw nuklearnych Iranu i Korei Pnocnej. Naley oczekiwa dalszych inicjatyw tego typu. Ponadto, wikszy nacisk zostanie pooony na tzw. eksport dobrobytu, czyli programy pomocowe, inwestycje oraz wsparcie dla rozwoju. Udzia w akcjach humanitarnych i pomoc ekonomiczna spowoduj popraw wizerunku Ameryki w wiecie, a co za tym idzie pomog w realizacji jej celw strategicznych.

49

Mimo krytyki, z jak spotyka si polityka USA, cele jakie realizuje dyplomacja waszyngtoska, s bliskie dla wszystkich cywilizowanych pastw na wiecie. Idee demokracji, wolnoci, swobd ekonomicznych nie powinny wzbudza kontrowersji, gdy ich upowszechnianie w sposb rzeczywisty przyczynia si do poprawy bezpieczestwa midzynarodowego. Naley rwnie pamita, e Stany Zjednoczone s jedynym supermocarstwem, ktre ma moliwoci i ch efektywnego przeciwdziaania wiatowym problemom XXI w. Odnowienie wsppracy multilateralnej powinno sprawi, e dziaania Waszyngtonu bd znacznie skuteczniejsze.

50
BEZPIECZESTWO NARODOWE III-IV - 2007 /5-6