Juliusz E. Lips U rde cywilizacji Dom i ognisko Okrelenie w domu w kadym jzyku ma okrelone i uwicone wiekow tradycj znaczenie.

. Kto jest w domu czuje si znacznie pewniej ni gdziekolwiek indziej. U wszystkich ludw wiata wiadomo posiadania wasnego ogniska domowego, budzi uczucie najgbszego zadowolenia. Im bardziej pierwotny jest lud, tym szersze znaczenie przypisuje pojciu u siebie w domu. Dlatego im niszy szczebel rozwoju kultury przed dom rozumie si nie tyle chwilowe schronisko, ile raczej rozlegy obszar terytorium plemiennego. Obszar ten naley do caego plemienia, a jego czonkowie nale do danego terytorium plemiennego. Jaskinie wcale nie byy warunkiem zakadania tam siedzib ludzkich. Przeciwnie w okolicach gdzie nie byo jaski znajdowano wicej ladw istnienia osiedli ludzkich, ni tam gdzie jaski byo wiele. Aby jaskini lub grot obra na miejsce zamieszkania musiay zaj jakie szczeglne ku temu powody np. nasilenie si okresu lodowcowego, bd specjalne warunki polowania na grub zwierzyn ( np. jak Jaskinia Smocza w Szwajcarii). Wic troglodytyzm (mieszkanie w jaskiniach) byo zazwyczaj tylko zjawiskiem ubocznym wystpujcym rwnolegle do zwyczaju zamieszkiwania w schroniskach budowanych rk czowieka. Przykadami takich budowli s zasony od wiatru (budowane z zaplecionych gazi, lici i patkw kory) oraz wickiupy ze splecionych gazi i traw. W tych budowlach mona zauway dwa podstawowe elementy: 1) Okrge lub ulowate i 2) w ksztacie prostokta. Jednak te typy schronisk sprawdz si tylko tam, gdzie jest ciepo. Domostwa ludw trudnicych si owiectwem musz zapewni dostateczn ochron przed wiatrem i chodem. Tak wic igloo Eskimosa jest chat w ksztacie ula, zbudowan z bry lodu i niegu. Jednak taki dom trzeba opuci z nadejciem wiosny. Z zasony chronicej prze wiatrem zrodzia si jeszcze jedna odmiana schroniska atwego do ustawienia i rozebrania namiot ten typ domostwa wystpuje szczeglnie u plemion koczowniczych, yjcych z owiectwa lub hodowli byda. Gadka o rnych rodzajach namiotw tipi, wigwamy, namiot Lapoczykw, wspczesnych Indian wszystkie dawne typy tymczasowych schronisk maj t wspln cech, e mona je szybko zbudowa z materiau, jaki si znajduje pod rk i rwnie szybko rozebra. jednak jak powsta dom trwalszy? Zaczto je wznosi nie do celw mieszkalnych, lecz do przechowywania zapasw podw rolin dziko rosncych. Zbierali oni plony z dziko rosncych rolin, jednak potrzebowali miejsca na ich przechowywanie nie zjadali wszystkiego od razu, lecz troszczyli si o zapewnienie rodkw utrzymania na przyszo. W pobliu p, z ktrych zbiera si plony, ludy stawiaj solidne skady i spichrze do przechowywania cennych zbiorw, podczas gdy sami ludzie nadal mieszkaj w prymitywnych domostwach. Budowanie trwaych domw staje si celowe, podczas gdy ludzie osiedlaj si na stae, by uprawia ziemi. Wntrze domu, ktry przesta by tymczasow konstrukcj, wypenia si coraz wiksz iloci przedmiotw codziennego uytku. Coraz bardziej si utrwalajcy osiady tryb ycia prowadzi do rozwoju ycia gromadzkiego. Po raz pierwszy wiksze ssiadujce ze sob grupy rozpoczynaj trwae wspycie. najadniejsze domy budowali Maorysi z Nowej Zelandii. Bogactwo ich form architektonicznych wiadczy o ich wysokim poziomie kultury. Ich budowle ukazuj wszelkie moliwe rodzaje stylw i konstrukcji, z tzw. whara, czyli dom zgromadze, dowodzi wielkiego artyzmu i dobrego smaku.

Od chwili kiedy czowiek zacz spisywa swoje wasne dzieje, rozpoczyna si okres dawnych, wysoko rozwinitych kultur. Liczniejsze gromady ludzi cz si w grupy spoeczne, ktre wpywami i znaczeniem wykraczaj poza granice dotychczasowej osady. Paace bogaczy podkrelay rnice midzy kastami i klasami powstawao miasto. Cakowite wykorzystanie nawet najbardziej nowoczesnego domostwa wie si jednak z umiejtnoci posugiwania si ogniem ywioem, ktrym bogowie obdarowali czowieka w zamierzchej przeszoci. Bez bogosawiestwa ognia, tego tajemniczego brata soca, nie do pomylenia byoby istnienie jakiegokolwiek domu, plemienia czy nawet ycia ludzkiego. Znaczenie ognia jest tak due, e nie ma ludu na kuli ziemskiej, ktrego bani nie usiowayby w jaki sposb wyjani jego pochodzenia. Ogie jest czym tak cennym, e wikszo mitw kae czowiekowi wykra do bogom, ktrzy zazdronie go strzeg i nie chc si nim dzieli ze miertelnymi. Gadka o sposobach wzniecania ognia przez rne ludy wieloma spord tych pradawnych sposobw niecenia ognia posugiwano si przez tysiclecia. ycie najdawniejszego czowieka byo w takim samym stopniu zalene od umiejtnoci niecenia ognia, jak u niektrych dzi jeszcze yjcych ludw pierwotnych. Ogie jest tak samo nierozerwalnie zwizany z pojciem domu jak chronicy go dach. Nadaje on zwykemu schronisku charakter zadomowienia. Jest jednym z dowodw wiadczcych o obecnoci czowieka. Dotychczas bowiem adne zwierze nie potrafio rozpali i podtrzyma ognia. W warunkach bytowania ludw pierwotnych posiadanie ognia stanowi o yciu czowieka, wic czyni on wszystko by go podtrzyma (Indianie gdy im grozi wyganicie ognia rozdmuchuj ogie za pomoc dmuchawek lub wachlarzy, w Afryce su do tego rnego rodzaju miechy), a np. Neoze, mieszkacy zachodniej Boliwii zabieraj ze sob ogie nawet w podr zawijaj tlce si patki kwiatu motaku w wilgotne licie roliny pataju. Wiele poudniowo-amerykaskich plemion zakada skady ognia, ktre znajduj si na skrzyowaniach cieek, w specjalnie zbudowanych szaasach chronicych przed deszczem. Dach i ogie s wic dwoma podstawowymi elementami, ktre skadaj si na pojcie domu. Jednak czowiekowi to nie wystarczao o przytulnoci i wygodzie domu wiadczyy rwnie pewne przedmioty codziennego uytku. I tak np. posanie u ludw pierwotnych jest zawsze przystosowane do warunkw klimatycznych. Najdawniejsze ko czowieka skadao si ze wieych gazi, ktre grub warstw zacielay podog. Na Ziemi Ognistej i w pnocnej Ameryce przykrywano si kodrami ze skr zwierzcych, natomiast w ciepym klimacie wystarczay lejsze nakrycia, za w krajach sfery tropikalnej obywao si bez adnego nakrycia. U wielu plemion Afrykaskich przyj si zwyczaj spania w popiele, ktry mia uchroni czowieka przed owadami i przecigami. Najdawniejsz poduszk bya drewniana podprka pod gow. Jednak waciwym kiem jest urzdzenie do spania znajdujce si na pewnym podwyszeniu nad podog awy z gliny lub ziemi, drewniane oa w ksztacie pomostw, zasane niekiedy wygodnymi materacami; poprzednikiem by hamak. Hamak pochodzi z Nowej Gwinei plecione z wkien rolinnych, zawieszone wewntrz domostw. Moskitiery wymylono, aby chroni si przed owadami. Te robione z wkien lici, przymocowane na suficie, w ten sposb, by utwr znajdowa si nad twarz picego. W pierwotnych gospodarstwach domowych stou i stokw nie uwaano za niezbdne przedmioty umeblowania. Domownicy przewanie siedzieli na matach, skrach, kamieniach, pniach lub po prostu na ziemi. Wano stoka czy krzesa pojawia si, gdy w gr wchodzi podkrelenie godnoci i znaczenia osoby zasiadajcej.

Im bardziej osiady tryb ycia wiedzie jaki lud, tym wicej uwagi moe on powici na ozdabianiu wewntrznych i zewntrznych cian domostw malowanymi i rzebionymi ornamentami. Nawet w schroniskach zamieszkiwanych przez czowieka wczesnohistorycznego znajdoway si rne przedmioty zbytku, takie jak artystycznie modelowane yki, iglice, kamienie, noe, widry malowali na cianach figurki zwierzt i ludzi oraz rzebili poski z koci soniowej. Naczynia - cho nie kade plemi opanowao sztuk garncarsk, u wszystkich jednak byy wszelkiego rodzaju gliniane naczynia, ktre suyy do zbierania, przyrzdzania i przechowywania urzdzenia. Oczywicie najwiksze znaczenie miay te do przechowywania wody. Np. wydrony bambus, skorupy orzechw kokosowych, tykwy, wory uszyte ze skr zwierzcych. Wiele w tych ludw wierzyo, e w naczyniach jest jakie ycie. Istnieje nawet jaka przepowiednia Quiche, wg ktrej ju kiedy wydarzyo si, e psy, koguty, patelnie i wszystko inne wytworzone przez czowieka powstao przeciwko ludziom i przerzucili na ich barki brzemi, ktrym obarcza je czowiek. Wtedy arna zmiel na proch tych, ktrzy och wynaleli, garnki ugotuj ludzi, patelnie usma to ju si wydarzyo, ale wydarzy si raz jeszcze!!! W salonie piknoci dzikich Wrd ludnoci ludw pierwotnych, zarwno kobiety jak i mczyni, dobitnie dbaj o ciao i odzie, a oglnemu wygldowi staraj si nada cechy elegancji. Ludy dzikie maj cakowicie jasny pogld na to, co jest adne i pocigajce i przy kadej nadarzajcej si sposobnoci podkrelaj swoje stanowisko w tej sprawie. U ludw pierwotnych wystpuj pewne rozbienoci w kwestii uywania kosmetykw, jednak kady lud z surowoci przestrzega wasnych zasad i nie jest skonny do naladowania swoich ssiadw. i tak np. dla Maorysw kobieta powinna mie adny tyek, ksztatne nogi, a budow ciaa pen harmonii; mczyzna natomiast musi sprawia wraenie siy i dojrzaoci, twarz jego powinna by pocigajca z niezbyt szeroko rozstawionymi oczami, w ktrych maluje si wyraz agodnoci. Niektre pnocnoamerykaskie plemiona indiaskie uwaaj, e dziewczyna jest pikna, gdy ma twarz upudrowan mk z kukurydzy a fryzurze nada ksztat motyka. Niezalenie od kracowo rnicych si pogldw na sposoby posugiwania si rodkami kosmetycznymi, wszystkie ludy zgadzay si co do jednego najdalej posunita schludno jest nieodzownym warunkiem dobrego wygldu zewntrznego. Czonkowie plemion myj si nawet dwa lub trzy razy dziennie. A tych czonkw, ktrzy tego nie przestrzegali odsuwali od stanowisk spoecznych, degradowano, a nawet wyrzucano z gromady. Tam, gdzie nie ma wody np. na Saharze myj si suchym piaskiem pustynnym. Mieszkacy terenw arktycznych, gdzie klimat nie pozwala na mycie si wod wynaleziono anie parow w tym celu buduje si specjalne szopy, w ktrych rozgrzewane s kamienie, a nastpnie polewa si je wod, aby otrzyma par. Po poddaniu si dziaaniu pary, czsto wskakuj do zimnej wody. Tuszcze i olejki nie ma chyba ma wiecie takiego ludu, ktry by si nimi nie posugiwa. Jest to jeden z najniezbdniejszych kosmetykw. Su do oczyszczania i wygadzania skry. Praktyka czenia tuszczw z farbami jest szczeglnie szeroko rozpowszechniona wrd ludw australijskich i afrykaskich, ktre wysoko ceni te preparaty jako kremy do pielgnowania oraz jako rodki upikszajce. Dobr chemikaliw i umiejtno sporzdzenia recepty na odpowiedni mieszanin nale do najdawniejszych osigni pomysowoci ludzkiej. (podobno do wyrobu szminki uywali 17 barwnikw ;o). wykorzystywali te te barwniki do tworzenia masek.

Czasem konkretnym kolorom przypisuje si symboliczne znaczenie u zachodnio-afrykaskiego szczepu Pangwe biay jest barw szatana; czarny symbolizuje noc, wszystko co przykre, przeraajce, budzce lk, czerwie to kolor ycia, fiolet symbolem mierci. Kolory rozrniane przed dane plemi mona czsto pozna ze sownictwem, np. rnorodno okrele na ty i fioletowy, a to samo sowo okrelajcy ziele i niebieski. U niektrych ludw kolory rwnie oznaczay strony wiata. ywioy i inne elementy wiata przyrody maj swoje barwy drzewo zielone, ogie czerwony, ziemia ta, elazo biae, woda bkitna. Nakrycie gowy, czy jakie malunki na ciele zazwyczaj wiadcz o przynalenoci do rodu lub grupy totemicznej, do celw taktyki wojennej i do celw obrzdowych. Czsto obyczaj dyktuje pciom rn mod uywania barw oraz odmienne sposoby posugiwania si nimi. Np. u Indian kobiety upikszaj si deseniami spreparowanymi z czerwonych nasion jakiej tam roliny, natomiast mczyni niezakryte czci ciaa zakrywaj czarn, roztopion gum nawz oraz mocz krowi s gwnymi skadnikami szminki afrykaskich plemion pasterskich moczu krw uywaj jako pynu do oczu oraz myj nim rce najczciej ulubionym kolorem jest czerwie malowane na ciele figury geometryczne wiadczyy o statusie spoecznym, osignitej dojrzaoci, zawodzie, odwadze itp. posiadaczki tatua wynaleziono dlatego, e wszystkie ozdoby ciaa pod wpywem soca i wody zanikay przyozdabianie bliznami zamiast farby blizna rozcina si skr, a nastpnie rany zalewa si rozpalon ywic, co sprawia, e ciao pokrywa si deseniem z blizn. Ale u niektrych plemion zrobienie tego na grnej czci ud uwaa si za bezwstydne! usuwanie owosienia u niektrych ludw w miejscach wytatuowanych, u innych wszdzie poza gow jako psety uywa si drewnianych paeczek, paznokci oraz metalowych szczypiec, ale te za pomoc dwch muszelek; niektre ludy indiaskie uwaaj zarost na twarzy za rzecz odraajc, ale dziki temu, e natura ich praktycznie pozbawia zarostu do pielgnacji twarzy wystarczy wcieranie popiou i depilowanie brwi fryzury czsto s uzalenione od trybu ycia i klimatu. Skomplikowane uczesania wymaga czasu, na jaki pozwoli sobie mog ludy zajmujce si upraw ziemi, gdy ludy wiodce koczowniczy tryb ycia nie mog powici wiele czasu na kunsztowne ukadanie wosw. Najbardziej kunsztowne fryzury mona zauway w zachodnioafrykaskich plemionach rolniczych. Wykonanie u nich fryzury jest dzieem, nad ktrym pracuje si szereg miesicy. Zlepia si j i formuje za pomoc gliny, tuszczw zwierzcych oraz innych skadnikw. Szkielety takich fryzur budowane s z yek lici, rdzenia palmowego lub odyg mchu. W zachodniej Afryce mczyni i kobiety nosz peruki. wyduenie i zwanie potylicy (pnocne Kongo) ciskajc czaszk deszczukami we wczeniej modoci, przy czym fryzury wysunite daleko do tyu podkrelaj jeszcze bardziej wyduony ksztat gowy. czasami to tylko mczyni rywalizuj w kunsztownym ukadaniu wosw kobiety i dzieci maj wosy krtko obstrzyone. wniosek nasza wspczesna cywilizacja naladuje wikszo uczesa ludw pierwotnych. mycie wosw ci, ktrzy mieszkaj nad wod, myj wosy podczas pywania; Indianie uywaj rnych pynw przygotowanych z lilii palmowej; afrykaskie fryzury nie mog by myte w ten sposb, ale chroni si je przed zanieczyszczeniami i insektami poprzez stae oliwienie wosw, wcieranie w nie wapna i skrapianie krowim moczem(!) nakrycia gowy tam gdzie ciepo waciwie si ich nie uywa; w zimnych krajach maj proste ksztaty; w okolicach podzwrotnikowych kapelusz poprzedza koron, byy atrybutem wadzy; u

niektrych plemion kapelusze daje si chopcom wchodzcym w dojrzao; inni nosz je tylko podczas uroczystych obrzdw. afrykaski szczep Nuer uywa popiou drewnianego oraz krowiego nawozu, by utrzyma biel i czysto zbw; inni nosz przy sobie szczotk do polerowania zbw; ale u Dusun z Borneo uwaa si, e najwiksz ozdob ust s zby czarne barwnik robi z lici quava zmieszanych z popioem drzewnym , smaruje si je tym, potem na 40 godzin przykrywa si zby liciem bananowym, a pniej robi si mieszanin z jakiego licia i wapna i wciera si j w zby. u innych spiowuje si zby do korzeni, albo zmienia si ich ksztat. przekuwania nosa; ozdabianie gaki ocznej czterema czarnymi kropkami dookoa tczwki; przekute otwory a w nich drewniane krki w wargach lub uszach; piowanie kamieniem paznokci i malowanie ich na jaskrawoczerwono najbardziej popularne i najbardziej uznane s ozdoby z muszli w kadym zaktku wiata im bardziej podnosi si poziom kultury plemienia, tym droszych surowcw uywaj miejscowi jubilerzy do wyrobu ozdb nie ma w przyrodzie surowca, ktrego czowiek by nie uy do ozdoby swojego ciaa, by wiadczy o jego dobrym smaku i bogactwie. decydujc rol w noszonej odziey odgrywa klimat :D perfumy spotykamy w kulturach pniejszych. Spowodowane jest to gownie tym, e wikszo kwiatw rosncych w strefie tropikalnej pozbawiona jest przyjemnego zapachu, a najstarsze ludy nie znay tajnikw chemii. najstarszym lustrem jest wypolerowana muszla lub metalowa pytka. Pierwsze mechanizmy Czowiek, obdarzony inteligencj, od samego pocztku prbowa przez wynalezienie narzdzi i sprztw stworzy sobie warunki lepsze od tych. W jakich upywao ycie innych istot ywych. Taka umiejtno odrnia czowieka od zwierzt. Samowka pierwszy wynaleziony przez czowieka sprzt, ktrych dla niego pracowa podczas jego nieobecnoci. Dobrze dziaajca samowka przeja funkcje sieci do zarzucania, maczugi, miotanej ptli lub strzay. Dziaaa przy tym znacznie lepiej i dawaa pewniejsze wyniki. Rozporzdzaa take znacznie wiksz si ni rka czowieka. Nauczycielem fizyki dla czowieka pierwotnego bya np. ga, ktra gdy si wygia szybko powracaa do naturalnego pooenia, ciar padajcego drzewa czowiek bacznie to obserwowa i mdrze wykorzysta. Dziki temu wynalaz setki puapek, z ktrych kada bya najdokadniej przystosowana do waciwoci otoczenia. Liczc si ze znakomitym wchem zwierzt, czowiek opala drzewo, stosowa kleje i wizada, przynt nasyca ywic, posok lub bobrowym sadem, ktrych zapach zabija zapach czowieka. By zmyli wzrok zwierzyny puapki umiejtnie maskowa. Wszystkie znalezione samowki miay jedn wspln cech ich mechanizm wprawiao w ruch schwytane zwierz bez jakiegokolwiek udziau myliwego. Wyrnia si 4 typy samowek: 1. Puapka zbudowana na zasadzie wykorzystania siy cienia oparta na wyzyskaniu ciaru schwytanego zwierzcia lub energii spadajcego przedmiotu wyzwolonej przez zwierz.(np. d owiecki) 2. Puapka zbudowana na zasadzie wykorzystania energii spadajcego kamienia, kody drzewa lub Koacznie cikich przedmiotw; Ptlice duszce szamoczce si zwierz, jak lasso; Obrcze w piercie spleciony z rolinnych wkien wtyka si du ilo elastycznych prtw, ktrych zaostrzone koce schodz si do rodka piercienia.

3. Samowki sprynujce wykorzystanie siy prnoci zgitej gazi lub drzewa. (ten mechanizm wykorzystano rwnie do wymylenia narzdzi smyczkowych, uku, kuszy) 4. Klepce skrcony materia wracajc do swojego pierwotnego stanu wyzwala znacz si. Energia pozyskana przy skrcaniu zostaje za porednictwem systemu dwigni przekazana mechanizmowi uderzeniowemu. Ten rodzaj samowek mia ogromne znaczenie dla naszej nowoczesnej techniki. malowida naskalne mona oglda wewntrz jaski, tylko przy sztucznym wietle polowania w okresie lodowcowym byy podstawow form gospodarki i dlatego zwierzta stanowiy przedmiot najwikszego zainteresowania czowieka dzi jeszcze yj plemiona, np. Buszmeni w Afryce poudniowej, u ktrych formy gospodarowania s cakowicie takie same, jak w okresie lodowcowym samowki wynaleziono pomidzy 20 a 8 tysicem lat przed nasz er. (to wywnioskowano z malowide w skaach) Pody Ziemi Ludzko, pomimo walk jakie toczy midzy sob, zespolia si bardziej ni kiedykolwiek w jedn rodzin, ktrej czonkowie s wzajemnie od siebie zaleni. Do wytwarzania niezbdnych do ycia czowieka produktw nadaje si mniej ni sidma cz powierzchni ziemi. W zwizku z katastrofami, posuch, pomr byda wszystkim kontynentom grozi widmo godu. I chocia z biegiem czasu ludzko nauczya si przez racjonaln upraw stwarza warunki materialne dla egzystencji stale rozrastajcych si grup etnicznych, to jednak nasze podstawowe sposoby zdobywanie ywnoci pozostay nadal takie same, co w zamierzchej przeszoci. Jestemy wci zaleni od tych samych produktw co nasi praojcowie. W dalszym cigu podstaw gospodarki czowiek stanowi uprawa ziemi i hodowla byda i wci jestemy uzalenieni od warunkw klimatycznych. Uwarunkowania klimatyczne sprawiy, e czowiek by zmuszony przystosowa swoje nawyki i rodzaj posiadanych dbr materialnych do wymogw klimatu, w ktrym si urodzi, najprawdopodobniej najbardziej naraony na gwatowne zmiany klimatu by czowiek neandertalski. Jednak bardzo dobrze radzi sobie z przystosowywaniem si do panujcych warunkw. Wprawdzie nie znali oni jeszcze uprawy roli i hodowli byda, ale moe dziki temu udao im si zachowa ycie bo yli z dnia na dzie cech charakterystyczn gospodarki wczesnego paleolitu byy polowania zbiorowe. Wynikao to z prymitywnej broni i sprztu myliwskiego, z ktrym jeden czowiek nie upolowaby wielkiej zwierzyny. Ponadto w wyniku takiego polowania pozyskiwano takie iloci misa, e przerastay one zapotrzebowanie jednej rodziny w zwizku z tym wszystkim formowano si we wsplnotowe formy ycia spoecznego. Dokadna znajomo zasad polowania z nagonk doprowadzia te ludy do wynalezienia pierwszej puapki na zwierzyn. gospodarka tych ludw jest dostosowana do warunkw klimatycznych dlatego jest to gospodarka zbieracko-owiecka, koczowniczy tryb ycia. ju na tym wczesnym szczeblu rozwoju spoecznego wytworzy si podzia pracy kobiety zajmoway si gownie zbieraniem rolin, a mczyni polowaniem i rybostwem. ludy te doskonale potrafi rozrni roliny poyteczne od szkodliwych. grupy, w ktrych podrowali skaday si z od jednej do piciu rodzin. Dopiero, gdy warunki gospodarcze si polepsz, zwikszy si rwnie liczebno tych wsplnie gospodarujcych grup. w odrnieniu od zwierzt, ktre przyzwyczaiy si do pokarmu spoywanego na surowo, dawniejsze plemiona ludzi pierwotnych nauczyy si jak przyprawia poywienie, by zaspokajao potrzeby ludzkiego organizmu

 teoria trzech stopni rozwoju gospodarki (gospodarka oparta na uprawie ziemi, hodowcwkoczownikw, oparta na przyswajaniu ludw zbierackich i owieckich) okazaa si nieprawidowa. Okazao si, e ludy te nie miay psychicznej gotowoci do uprawiania roli, a zwaszcza nie umieli wyczekiwa, a roliny dojrzej. (zrobiono eksperyment w na plemieniu Bororo. Rzd zasia im pola i rwnoczenie da ywno, ktra miaa wystarczy do czasu, a plony urosn. A oni co? Wykopali wszystko jak jeszcze nie byo dojrzae, pocinali drzewa, a na plantacjach trzciny cukrowej trzeba byo ustawi stranikw, by uchroni je przed cakowit zagad. No nie kumali, e trzeba czeka, nie widzieli w tym sensu.); ludy te te chciay podrowa, uwaali, e Bg chce, eby oni cigle chodzili, wic nie chcieli nic sadzi, bo i tak zaraz by sobie poszli, nie czekajc a co uronie; zbieracze plonw tak nazywa si ludy, ktre s ogniwem porednim pomidzy ludami zbierackimi i owieckimi a plemionami prowadzcymi gospodark produkcyjn. Nie s oni ani plemionami rolniczymi, ani te nie hoduj byda. Caoksztat ich gospodarki jest oparty na planowo, nie za dorywczo dokonywanych zbiorach jednego lub paru gatunkw dziko rosncych rolin; jest to ich gwne poywienie w cigu caego roku. Zbiory przechowuj oni bd w stanie naturalnym, bd te tak si je przygotowuje, , by w cigu caego roku mogy suy jako gwne poywienie. Czasami si je konserwuje lub zakwasza. Pomimo, e nie osigno oni jeszcze formy gospodarki polegajcej na uprawie ziemi, ich stosunek od dziko rosncych rolin rni si od tego jaki wykazuj plemiona zbieracko-owieckie. Ich sposb mylenia jest raczej pokrewny rolnikom. W zwizku z tym, e zbiory dzikich rolin s dla nich nieodzown koniecznoci yciow, sawi je zarwno w pieniach jak i w obrzdach dc wszelkimi sposobami do ich zwikszania. jedynie forma gospodarki zbieraczy moga stworzy odpowiednie warunki do powstania hodowli byda. Konieczno zmuszajca ludy zbieracko-owieckie do nieustannego poszukiwania ywnoci nie moga w nich zrodzi adnych przyjaznych uczu dla zwierzt, ktre cigle byy ich upem. wic tylko w gospodarce zbieraczy plonw istniay warunki, ktre umoliwiy rozwj rolnictwa i hodowli byda. uprawa roli zacza si okoo 5 tysiclecia przed nasz er trudno ustali jakie roliny byy jako pierwsze uprawiane wg Wertha banany, wg Bruntona pszenica ziemi spulchniano za pomoc motyki i kijw-kopaczek. siew i sadzenie rolin odkryy kobiety! niektre ludy stosoway podozmian, niektre wiedziay o mocy nawozu byda, ale te uyniali gleb rybami, muszlami, nawozem ptasim ale te ludzkimi ekskrementami (Ekskrementy, odchody, zbdne skadniki poywienia lub szkodliwe produkty przemiany materii wydalane z organizmu w postaci moczu lub kau) pies jest najdawniejszym zwierzciem domowym i towarzyszy czowiekowi ju w neolicie. zesp warunkw do gospodarczego opanowania ziemi mg powsta tylko w wyniku ostatecznego zlania si rolnictwa i hodowli byda. Bez wynalezienia puga gospodarcza eksploatacja rozlegych obszarw byaby jednak rzecz niewykonaln, a wobec stale wzrastajcej liczby ludnoci na kuli ziemskiej zapewnienie jej wyywienia te nie byoby moliwe. Jedynie wic wynalezienie puga i zastosowanie siy pocigowej oswojonych zwierzt umoliwio czowiekowi upraw rozlegych p i stworzyo podstaw dla waciwych form produkcji rolnej. Wynalazki i rzemioso W dawniejszych czasach przyroda bya wszechmocn si panujc nad czowiekiem, ktry sw wiedz czerpa z otaczajcych go zjawisk. Ale ju wtedy czynnoci mzgu pozwalay mu na osignicie zdobyczy duchowych i materialnych, ktre byy zupenie niedostpne dla jego

zwierzcych wspbraci. Jednak zwierzta s tylko uytkownikami gotowych przedmiotw, ale nie s wynalazcami nie potrafi ich obrabia, by przybray nowe ksztaty lub miay nowe moliwoci zastosowania. Wszystkie wynalazki s dzieem dziaania ogniw wsplnego acucha, ktry wykuway cae pokolenia przy powolnym doskonaleniu si dowiadcze. Do czynnikw sprzyjajcych lub stojcych na przeszkodzie rozpowszechnieniu si umiejtnoci technicznych, przede wszystkim nale warunki klimatyczne, zdolno psychiczna do przyjcia nowych pomysw, a take przenoszenie elementw rnych kultur i wdrwki ludw. wic powiedzenie potrzeba matk wynalazkw jest bez sensu. rodowisko przyrodnicze nie wszystkim dostarczao surowcw potrzebnych do wyrabiania niektrych produktw, wic si rzeczy nie mogli oni wpa na niektre z nich, na ktre wpadli inni, w innej czci wiata. niektre ludy pierwotne przejy pewne zdobycze cywilizacji nie rozumiejc jednak ich waciwego znaczenia. np. w Afryce agrafk nosz zamiast kolczyka; pyta gramofonowa uwaana jest za zmaterializowany chr duchw. wana jest rnica midzy wynalezieniem czego zupenie nowego, a jego modyfikacj w wyniku zapoyczenia pewnych elementw kulturowych. jeeli odkrycie jest wynalezieniem czego zupenie nowego, modyfikacja oznacza jednie udoskonalenie przedmiotu ju istniejcego. ustalenie gdzie wynaleziono dany przedmiot czsto jest wrcz niemoliwe, ze wzgldu na szerokie rozpowszechnienie na caym wiecie wiele dawnych urzdze technicznych suy czowiekowi obecnie tak samo, jak przed tysicami lat. Indianie wynaleli upraw i umiejtno wykorzystania kukurydzy, manioku, ziemniakw, sonecznika, karczochw i bobu. Hodowali lamy, alpaki, kaczki i indyki. Znali bawen i kokain. Wynaleli hamak, pik gumow i sposb przyrzdzania substancji impregnujcych. Umieli przygotowa trucizn kurar oraz uywali gazw trujcych w postaci pieprzu Cayenne. pnocno-afrykascy lekarze potrafili robi trepanacj czaszki, cesarskie cicie i umieli leczy ki (zaraajc ich leczc ich febr) w Afryce telefony z tykw i szczurzych futerek byy uywane dugo przed er elektrycznoci; Eskimosi do dzisiaj posuguj si takimi telefonami narzdziami obcignitymi skr jakie rodzaje rzemiosa i jakie surowce s w dziejach kultury ludzkiej najdawniejsze? pierwsza bya era drewna byo ono najatwiejsze do obrbki za pomoc posiadanych w owym czasie prymitywnych narzdzi, jednak ze wzgldu na ich niedoskonao czasami obrbka wielkich kawakw drewna bya dosy trudna. Za narzdzie suyy muszle, ky zwierzce, koci i kamienie wiele prymitywnych przedmiotw codziennego uytku niewiele si rni od naszych rnica polega na lepszym wykonaniu i adniejszych ksztatach - dotyczy to gwnie yek, widelcw, talerzy i misek ludy afrykaskie na dugo przed przybyciem Europejczykw znay sposb otrzymywania elaza najatwiejsza do obrbki jest kora z niej by zbudowany najdawniejszy dom czowieka zasona od wiatru; zrobione z niej s rwnie kosze i naczynia suce do przechowywania ywnoci najwaniejszym osigniciem jeli chodzi o obrbk kory jest przeksztacenie jej w produkt, ktry jest doskonaym materiaem na ubranie; taka umiejtno jest oznak bardziej rozwinitej kultury. to tzw. tapa; z niej robi si rwnie papier

koci i muszelki rwnie suyy jako narzdzie i naczynia; ko bobra narzdzie do krojenia; koci szczkowe niedwiedzia bro, ostrza harpunw, skrobaczki do futer, igy wczesny paleolit dawny wiek kamienny dzieli si na okresy rozwojowe: tuk piciowy wir kamienny koci Neolit nowy wiek kamienny rolnicza kultura toporw walcowatych noe, piy, ozdoby, bransolety z czarnego marmuru, maczugi, bera sztuka wyplatania rozwina si w Afryce i Oceanii. Z prostego wyplatania lici palmowych, wkien yka i odyg trawy zrodzia si sztuka tkacka, a wraz z ni wszystkie moliwe rodzaje tkanin, ktre wyrabiano na krosnach. krosna pojawiy si wraz z upraw roli, jako dowd osignicia wyszego stopnia rozwoju kultury. kilka stron o tym jak ludy wyplataj wszystko co si da; uywaj do tego wszelkiego rodzaju lici, gazek, korzeni, cigien, pir, skr, ywicy, sierci, a nawet ludzkich wosw. (w Australii teciowa nie moe odmwi, gdy zi j poprosi o wosy :D); czasami wykorzystuj ramy, niewielkiej deseczki, na ktrej nadaje si ptlom sieci odpowiedni ksztat. wszystkie te przedmioty charakteryzuj si elastycznoci, dokadnym wykonaniem oraz du symetri i s w istocie dzieami artystycznego rzemiosa. Prawdziwe tkactwa mogo powsta dopiero, gdy zaczto posugiwa si cienk i dug nitk, zamiast krtkiego, splecionego wkna lub sznura. Denie do osignicia dugiej nitki o jednakowej dugoci doprowadzio do wynalezienia wrzeciona prawdziwa technika polega na rwnomiernym napiciu rozczesanych wkien oraz skrcaniu ich w jedn cienk lub grub nitk. Wraz z przechodzeniem plemion na osiady tryb ycia, wrzeciono stao si podstawowym narzdziem rzemielniczym; wrzeciona uywane w dzisiejszych czasach s prawie identyczne do tych uywanych tysice lat temu. krosna tkackie byy wykonywane przez kobiet. Dopiero pniej, gdy rozpocza si specjalizacja rkodzielnictwa, mczyni przejli to zajcie. warsztaty tkacie wystpuj na stosunkowo nielicznych obszarach; pojawiy si dopiero w pniejszym okresie rozwoju ludzkoci. wyroby tkackie dawnych ludw byy prawdziwymi arcydzieami sztuki i dokadnego wykonania. jedwab uwaa si za najcenniejszy rodzaj tkaniny; dla niego ludzie naraali siebie, i przez cae tysiclecia zazdrocili Chiczykom ukrywan tajemnic jego wyrobu, dzieje jedwabiu to dzieje wysokich kultur. Dopiero w szstym tysicleciu w Bizancjum zapoznano si ze sztuk wyrabiania jedwabiu. ceramika rwnie wynaleziona przez kobiety, mimo, e produkty inne, to sposoby produkcji podobne do tkactwa. Wystpuje u plemion, ktre ju si zajmuj rolnictwem. Przypuszcza si, e na pomys garncarstwa wpado si podczas oblepiania tkanych naczy glin. Robic to przy ognisku wymylili, eby robi naczynia z samej gliny chocia niektrzy si nie zgadzaj z ta teori. ludy wypracoway wiele sposobw obrbki gliny. 5 sposobw, ktrymi w rnych miejscach wiata posugiwano si garncarstwem: 1. Wykonanie naczynia z jednej bryy gliny, przy czym cianki formuje si przez gadzenie rk 2. Spiralno-wakowy z gliny robi si dugi Walek i zwijajc go spiralnie formuje si dno, nastpnie pionowo, ku grze nawija si na boki, a do osignicia wymaganej wysokoci 3. Wyrabianie naczynia z glinianych piercieni, z ktrych kady nastpny jest szerszy od poprzedniego 4. Formowanie dna ze zwisajcymi bokami, po czym obracajc naczynie podnosi si do gry, czy i formuje boki 5. (charakterystyczny dla ludw o wysokiej kulturze) uycie kola garncarskiego ; wynalezienie koa

jest triumfem rozumu czowieka, bo ani ono ani adna obracajca si tarcza nie Est naladownictwem adnego zjawiska przyrody. technika stemplowania wycina si na drewnianej deseczce wzory geometryczne, nastpnie deseczk przyciska si rwnomiernie na caej powierzchni naczynia; poudniowo-amerykascy Indianie wytwarzaj specyficzny typ naczynia o zagitych brzegach; tam, gdzie jest mao kamieni robi si z gliny kule, ktre po wypaleniu uywa si do gotowania zamiast rozpalonych kamieni; Z gliny robi si rwnie fajki w neolicie garncarstwo znane byo powszechnie i formy wyrobw ceramicznych wykazyway niezmiernie charakterystyczne zrnicowanie. W zwizku z tym, okresy neolitu zostay nazwane od dominujcych wwczas form garncarskich: kultura ceramiki sznurowej kultura pucharw dzwonowatych kultura ceramiki wstgowej w staroegipskich grobowcach znaleziono rne artystyczne wyroby ceramiczne, ktre miay suy zmarym na tamtym wiecie poski, amulety, talerzyki napenione owocami i jarzynami. rozwj sztuki garncarskiej osign punkt szczytowy gdy wynaleziono porcelan. By to jeszcze jeden wkad cywilizacji chiskiej do dorobku kulturowego ludzkoci (7 stulecie naszej ery). wiat zwierzcy rwnie w niemaym stopniu przyczyni si do wzbogacenia dorobku kultury materialnej ludzkoci obrbk skr zwierzcych mona zaliczy do najdawniejszych i wcale nie najatwiejszych umiejtnoci. Najwczeniej nauczyli si tego Australijczycy. Uywanie futer skr byo rozpowszechnione na caym wiecie, ale sposoby ich obrbki byy niejednakowe aby usun wosy wyrywano je, zmikczano w jakich roztworach, zakopywano w popiele lub liciach; zmikczaj futra w moczu; aby zmikczy skr tuczono j, zwijano, wyymano barwienie skr - - zawinicie w jaki worek, i powieszenie nad kubem palcych si trocin skra nabieraa brzowy kolor; Eskimosi barwili skr na czerwono za pomoc ucia wraz ze luzem szkaratnego limaka; bkitn barw uzyskuje si poprzez wymieszanie biaej kory klonu z t ochr. wyrb pilni uywa si do tego wycznie zwierzcego wosia; sier si zwila, a nastpnie foluje, po zbiciu sierci powstaje mocny, nieprzemakalny materia. wic surowca na potrzeby najdawniejszego przemysu dostarczay roliny, zwierzta i mineray. ale czowieka to nie zadowalao i znalaz skarby ukryte w ziemi. Odkry mied i elazo, przez stapianie rnych metali uzyskiwano stopy, stawiano piece hutnicze. To umoliwio wyrabianie metalowych narzdzi pracy, co posuno na przd umiejtnoci rkodzielnicze, stworzyo nowe metody twrczej dziaalnoci i przyczynio si do nowych zdobyczy. elazo podobno znano ju w 2357 r.p.n.e.; jest ono najmodsz gazi metalurgii. Jednak jego pojawienie si poprzedzia epoka brzu, ktrego wytwarzanie byo zwizane ze znajomoci miedzi+ cyny. najdoskonalsze okazy prymitywnej obrbki metalu pochodz z Afryki. Odlewali oni wyroby metalowe za pomoc woskowych modeli. Afryka ldem elaza. kowal w zachodnim Sudanie na rwni z kapanami jest faworyzowany przez krlw, natomiast np. w Afryce traktuje si go jako pariasa budzcego groz i pogard. u wielu ludw afrykaskich wytapianie elaza czsto uwaane jest za proces wielkiej wagi, ktremu towarzysz zabiegi obrzdowe. podzia pracy istnia ju u Pigmejw i afrykaskich Buszmenw - kobieta sprawowaa wadz nad gospodarstwem domowym, a mczyzna zajmowa si sprzte myliwskim i wszystkimi pracami

zwizanymi z owiectwem; rozwj specjalizacji w rkodzielnictwie spowodowa, ze mczyni zaczli przejmowa prace wykonywane dotychczas jedynie przez kobiety. Uciechy ycia towarzyskiego Ludy pierwotne waciwie nie znaj takich problemw jak przygotowywanie si do jakich uroczystoci. Dziki pogodnemu usposobieniu, potrafi oni zachowa rwnowag duchow, zblion do poczucia trwaej szczliwoci. W zwizku z warunkami w jakich yj nauczyli si ze spokojem podchodzi do biedy, choroby czy rozczarowa. Kiedy nadchodz cikie czasu, czowiek pierwotny gboko wierzy w ich szybk popraw, a gdy umiecha si do niego szczcie umiecha si razem z nim pojcie czasu jest mu obce, a w dziewiczej puszczy nigdy nie przybywa si za szybko. W jaki wic sposb uprzyjemniaj sobie spotkania? tyto i alkohol jeszcze nie s znane zbierano si z wasnej ochoty, bez adnego przymusu kiedy miao si na miejscu pod dostatkiem ywnoci a pogoda i warunki komunikacji sprzyjay spotykano si w sposb nieskrpowany adnymi wzgldami zalenoci spoecznej. czasami spotykano si caymi plemionami, do spoycia nadmiaru ywnoci, jak obdarzya je przyroda. urzdzanie wszelkiego rodzaju spotka towarzyskich gownie uzalenione jest od posiadania niezbdnej ywnoci. jadospis wpywa na niego gwnie klimat i warunki geograficzne lasy, morze, wybrzee, step; miso i wszystko inne pieko si w gorcym popiele; jedzono rnego rodzaju misa, ale te jagody, poziomki, selery, szczawie kurde, wymienione prawie wszystkie uywane przez nas warzywa i owoce oprcz tego oczywicie ryby i owoce morza. Ryby jedli na surowo albo suszyli je na powietrzu. Szczeglnym przysmakiem byy cuchnce gowy ososi i tuczykw, ktre uprzednio zakopuje si na kilka dni w ziemi. wyprawiali imprezy z rnych powodw - na cz zbioru orzeszkw cedrowych, wymiany z innym plamieniem orzechw na melony w rzekach Apaczw byo mnstwo pstrgw, ktrych oni nie jedli, bo jakie stare porzekado mwio, e s one trujce. najbogatszy zbir przepisw kuchennych mona znale u plemion rolniczych. Spotka mona te u nich niezwykle cenione przez miejscowych smakoyki ser zakopany w ziemi z korzeniami manioku poddane fermentacji; banany bardzo popularne, przyrzdzaj z nich zupy i sosy, piek, gotuj kluski, no wszystko. w Afryce oczywicie oprcz takiego zwykego miska jedz te robaczki, owady, szczury, krokodyle. Miso strusi i soni jest szczeglnym przysmakiem. Gwny posiek pozywa si wieczorem, u Szillukw jada si tylko po zachodzie soca, w cigu dnia to nieobyczajne. do najdziwniejszych afrykaskich przysmakw naley jadalna ziemia rodzaj tustej gliny. jedzenie ziemi to geofagia jest ona praktykowana na caym wiecie. sl by najbardziej rozpowszechnionym mineraem, ale te nie bya znana u wszystkich. W Afryce jest ona bardzo ceniona, a tam gdzie jej nie ma, organizuje si dalekie wyprawy handlowe. Chocia niektrzy potrafi otrzyma namiastk soli z niektrych rolin botnych. ALE aden lud nie potrafi nie potrafi si obej bez wody. W celu przyrzdzenia z niej smacznego napoju dodaje si do niej rne przyprawy i rodki podniecajce. Najczciej dodawan do wody aromatyczn przypraw jest herbata. Pocztkowo stosowano j jako rodek leczniczy. Dziki swym podniecajcym waciwociom i smakowi staa si najbardziej popularnym napojem na imprezach.

W Azji przyrzdzanie herbaty zwizane jest ze specjalnym ceremoniaem. kawa pochodzi z Afryki; nazw otrzymaa od prowincji, z ktrej pochodzi Kaffy; ceremonia parzenia kawy w Afryce da si jedynie porwna z obrzdkiem parzenia herbaty w Japonii; czekolada otrzymywana z ziaren kakaowych, ktre odkryli Indianie Ameryki rodkowej; jeszcze obecnie w Gwatemalo ziarna kawy s rodkiem patniczym!; nieliczne plemiona pierwotne uywaj ziaren kakaowca do picia, w ogle w ich kulturze kakao nie odegrao wikszej roli; dopiero przedsibiorczo i zmys handlowy Europejczykw zapewniy czekoladzie takie wane miejsce w rynku wiatowym. betel prymitywny poprzednik gumy do ucia; otrzymuje si go z orzechw palmy areca. Narkotyk, orzewiajcy, gorzki, dawany gociom specjalnym. koka w Kolumbii nosili ja przy sobie zawsze; uli gorzkie, wymieszane z wapnem licie koka, znajc ich pobudzajce dziaanie; dopiero pniej nauczono si otrzymywa czyst kokain; opium i haszysz najniebezpieczniejszy narkotyk, ktry rujnowa zdrowie caych ludw. tyto bardzo duo o sposobach palenia, ucia i uprawiania. W Nowej Gwinei pal lub uj wszyscy nawet dzieci; natomiast mieszkacy Ponape nigdy nie zrozumieli przyjemnoci spoywania tytoniu; ludno Afryki skada si z wrcz fanatycznych palaczy; nag w wywouje u nich bezsenno. Fajki ich rnorodno przeraa :D Dosy specyficzn fajk jest kalian. ma ona zbiornik z wod, przez ktr przechodzi woda zanim trafi do ust palacza. Dym przechodzc przez wod oczyszcza si i ochadza. wdka, whisky, wina, szampany - wszystko to, co wspczenie pija si na imprezach, jest tylko udoskonaleniem piwa i wina przyrzdzanego przez pierwotnych rolnikw lub napojw przygotowywanych ze sfermentowanego mleka, ktrymi raczyy si ludy pasterskie. Chcc przygotowa alkohol trzeba byo zna proces fermentacji, ktr ludy pierwotne mogy stale obserwowa. Jeli chodzi o wino ludy pierwotne zazwyczaj przyrzdzaj je z soku palmowego. W krajach podzwrotnikowych pyn zebrany rani w poudnie ju jest sfermentowany; dzieje si tak przez zarodniki drody, ktre zamieniaj cukier w alkohol i kwas wglowy; do przyrzdzania mocnych trunkw ludy pierwotne chtnie uywaj kukurydzy, sodkich kartofli, manioku o trzciny cukrowej. Piwo jest jeszcze popularniejszym trunkiem na wiecie ni wino. Zwaszcza w Afryce pije si znacznie wicej piwa ni wina. Kiedy uwarz wiee piwo ludno caej wioski zbiera si na weso uczt; piwo jest rwnie ulubionym trunkiem Apaczw; aby przyspieszy proces fermentacji, niektre plemiona ugniataj skadniki, u innych znw uje si czstki rolin przed sporzdzeniem zacieru. Ludy po wypiciu alkoholu bardzo si rozpiewyway ale mieli pieni o tym, e wino im uderza do gowy wiadome bestie; nadmierne picie piwa byo do czstym zjawiskiem wrd studentw egipskich; zabawki ju wtedy suyy zarwno celom rozrywkowym jak i wychowawczym. Lalki ludw pierwotnych odznaczaj si niezwykle interesujcymi ksztatami np. boliwijscy Indianie robi lalki, ktrych gwka jest tak maa, e prawie jej nie wida, wic tatua twarzy przeniesiony jest na cae ciao; ponadto ich ciao ma wszystkie anatomiczne szczegy; byy lalki dla lalek, piekarz wyrabiajcy ciasto, krokodyle z ruszajcymi szczkami, jee na sznurku; ale do rozrywki trzymani te w domu mapki i ptaki. Taniec by chyba najbardziej upowszechnionym sposobem gry towarzyskiej, ale byy te amigwki, szachy, gry hazardowe; pretekstem do zabawy bya rwnie mier przeksztacanie aobnych obrzdkw w uczt dla yjcych; sport jedn z najpopularniejszych gier s ptasie zawody. Najbardziej ceniono fregat. Czowieka, ktry ukada ptaka do zawodw uwaano za witego. Najpierw trzeba byo ptaka oswoi i oznaczy (poprzez wycinanie na ogonie i skrzydach znakw) eby go rozpozna w powietrzu. Jak si udao oswoi tak fregat caa wiocha miaa imprez. Waciciele ptakw karmi je ryb, a

wod podaj we wasnych ustach. Gdy fregata jest ju oswojona i nie opuszcza swego waciciela puszcza si ja wolno, by moga uczestniczy w zawodach z innymi ptakami; dzieci oswajaj tam nawet waki bieganie czsto nie jest uwaane przez nich jako sport tylko jako warunek zdobycia ywnoci. A biegaj tak, e SA w stanie dogoni galopujcego konia. Rwnie wdrapywanie si na drzewa mimo zdumiewajcych osigni nie jest uznawane za wyczyn sportowy. Natomiast wyczyny skoku wzwy zawsze przycigaj rzesze widzw. U niektrych plemion osignicia na tym polu uwaa si za wyraz mskoci. Rzuty w dal SA ulubionym sportem wielu plemion, ktre uywaj do tego paskich kamieni. Rwnie popularne byy walki zapanicze i piciarstwo (ze boks). Z tym, e ci piciarze nie maj rkawic, czasami tylko bandae na rekach. Czasami do takich rkawic przywizuje si np. zby rekina. Najwiksza atrakcj zawodw sportowych w Polinezji jest pywanie na falach na specjalnie przyrzdzonych do tego deskach. Najpopularniejsza na wiecie bya i jest gra w pik. Od niepamitnych czasw uprawiano j u Indian, Murzynw, Egipcjan, Europejczykw. Niemal wszystkie uprawiane przez wspczesne cywilizacje gry w pi maj swoje korzenie w sporcie ludw pierwotnych. o uroczystociach zaplanowanych z gry i obchodzonych w cile okrelonym czasie mona mwi dopiero poczwszy od okresu powstania wysokich kultur. Wszelkie narodowe i religijne wita, urodziny, rocznice i wszystko co zwizane z ustalonymi i cile przestrzeganymi datami obchodz dopiero ludy stojce na wyszym szczeblu kultury. Wspaniae pochody, tace, igrzyska i uczty to rne postacie uciech, ktre obecnie sankcjonuje koci, pastwo i spoeczestwo. O drogach, mostach, pojazdach i statkach Umiejtno budowania drg naley do najwczeniejszych osigni ludzkoci. Dziki tej umiejtnoci mona byo skrci olbrzymie odlegoci dzielce kraje i od tysicy lat nawizywa kontakty handlowe i prowadzi wyprawy wojenne. Konieczno torowania coraz to nowych szlakw doprowadzia do powstania dawnych drg. Czynic drog zdatn do przebycia oszczdzano wiele czasu i wysiku. Dziki temu mona byo atwiej dotrze do zapasw ywnoci i do miejsca, z ktrego czerpano wod. Zyskiwano te bezpieczestwo w podry, gdy odpadaa obawa zgubienia si w puszczy. atwiej byo odwiedzi ssiada czy uczestniczy w okolicznych targach. A co najwaniejsze istnienie drg umoliwio wielkie wdrwki ludw oraz wymian osigni kulturalnych. Po szlakach stale poday karawany handlowe lub wojska, wskutek czego spotykali si ze sob ludzie z rnych stron wiata i wymieniali myli i pogldy (ciekawe w jakim jzyku si dogadywali?! ;o) ju w czasach wczesnohistorycznych rozwina si kultura krajw naddunajskich. Dlatego miasta rozrzucone wzdu biegu Dunaju od lat byy orodkami handlu i wymiany dbr kulturalnych. bajki z tysica i jednej nocy stay si pomnikami wanego szlaku handlowego wiodcego z Bagdadu do Basry. Rne ludy od wiekw wdroway z Azji do Europy prastarymi szlakami. O trasach podry Marco Polo decydoway pradawne szlaki jedwabne. szlaki pierwotnych nie suyy raczej za szlaki wojenne, byy to raczej linie kierunkowe dla podrnych; omijaj one przeszkody, prowadz przez grskie przecze, du brzegw rzek, przez lasy czy pustynie, w miejscach najdogodniejszych do przebycia. dzi jeszcze wielkie, nowoczesne drogi biegn wzdu cieek utorowanych niegdy przez tubylcw. ukad szlakw, ktrymi ludzie wdrowali by zawsze uzaleniony od biegu wielkich rzek. Od tysicy lat to na tych wanie drogach spotykay si ludy, co sprzyjao wymianie towarw i powstawaniu wanych orodkw kultury.

 pomimo, tego, e rzeki i szlaki wodne sprzyjay zblianiu ludw, to dla podrnika, ktry chcia si przedosta na ich drug stron stanowiy nie lada problem, przeszkod nie do pokonania. I wtedy czowiek wynalaz most. Nawet lud na najniszym poziomie potrafiy znale sposb na przebycie potokw i przepaci. Mosty budowane przez rne ludy wykazuj ogromne rnice pod wzgldem ksztatu i materiau. mosty linowe, wydranie dziur w skaach (jako takich schodw czy drabiny), mosty pywajce z bambusa, mosty z lian, koda przerzucona poprzek strumienia czowiek wic potrafi pokonywa stawiane przez przyrod przeszkody, by nie zbacza z wytyczonego szlaku nie ma chyba ludu, ktry nie wymyliby sposobu na uatwienie przenoszenia pakunkw i towarw noszenie na gowie, na plecach, szale przewieszone przez rami (wiksze waniaki, jak np. Syngalezi nosz na gowach wielkie grzebienie, by podkreli, e ani oni ani ich przodkowie nie nosili na gowach ciarw, przez co chc podkreli swoj wyszo nad niszymi kastami). najbardziej rozpowszechnionym na wiecie sposobem przenoszenia towarw jest siatka. jednym z najdawniejszych przyrzdw do dwigania towarw jest nosido, zwane rwnie koromysem. przy przenoszeniu z miejsca na miejsce jednostek uprzywilejowanych uywa si lektyk, bo ze wzgldw religijnych lub innych powinni dla ogu pozosta niewidoczni; taka lektyka bya symbolem wysokiego stanowiska w spoeczestwie. Si potrzebn do poruszania tego typu rodkw transportu, by przede wszystkim czowiek. chci utrudnienia rozpoznania zostawianych ladw przyniosy wynalezienie obuwia obuwie pierwotnych byo zaliczane do rodkw transportu. Byy potrzebne zwaszcza tam, gdzie rozpalony piasek pustyni, ostre kamienie i ciernie kaleczyy stopy tragarzy. podczas gdy buty uatwiaj poruszanie si po ziemi, dziki ywom mona szybko i pewnie porusza si po lodzie (pocztkowo robiono je z koci. Narty pochodz od desek-lizgaczy ; uywano ich od najdawniejszych czasw, a ich ksztat by bardzo podobny do wspczesnego. Byy wycite z kory brzozowej i obcigane skr renifera lub foki; kijki rwnie wtedy uwaano za niezbdny sprzt do poruszania si na nartach. Rakiety we wszystkich krajach arktycznych stanowi bardzo donios rol. Ich nieodcznym towarzyszem s mokasyny z mikkiej skry, ktre przywizuje si do rakiet. Przy sporzdzaniu rakiet przestrzega si zasad podziau pracy rzebienie i nadawanie ksztatu drewnianym czciom naley do czynnoci mczyzn, natomiast artystyczne wyplatanie skrzanych rzemykw naley wycznie do kobiet. owca podbiegunowy zaopatrzony w takie narty wynalaz sanie, ktre pozwoliy mu przewozi po niegu bro, ywno i upolowan zwierzyn. Wynalazek ten zrodzi si z pradawnego zwyczaju wleczenia za sob ciarw na zwierzcej skrze. Sanie na pozach s wynalazkiem wzgldnie nowym; prawdopodobnie pochodz ze Starego wiata. Czasami s tak cikie, e czowiek nie ma tyle siy, by je cign. Prawdopodobne jest wic, e ju w czasach zamierzchych czowiek wpad na pomys wykorzystania do tego siy psa. Drugim zwierzciem pocigowym by renifer, ktry zdecydowanie pniej zacz suy jako zwierz mlekodajne. Pniej oswojono jaka tybetaskiego; dziki ko znany by od paleolitu, jednak wykorzystany zosta dopiero w neolicie; wykorzystywano do tego rwnie wielbdy dwugarbne, dromadery, zebu, sonie, owce, osy. najgenialniejszym wynalazkiem z dziedziny transportu jest koo. Ten wynalazek wiadczcy o wysokim stopniu rozwoju kulturalnego nie by znany ludziom pierwotnym. Dziki niemu mona byo powanie zmniejszy wysiek przy przewoeniu ciarw oraz zapewni wygodniejsze i szybkie posuwanie si na przd. Pierwsze dane o wystpowaniu koa nawizuj do kultury miast Mezopotamii. Prawdopodobnie pomys koa zrodzi si ze zwyczaju przesuwania duych ciarw za pomoc podkadania pod nie pni drzew. Koo stao si symbolem soca, boskoci i szczcia. Ryksza wbrew pozorom nie jest wynalazkiem chiskim, tylko amerykaskim. Przejcie od wozu dwukoowego do kolasy i karety i do dziewitnastowiecznego powozu i landa d nowoczesnego

samochodu dokonao si w bardzo krtkim czasie. czowiek, ktry chcia si przedosta przez przyrod szlakw wodnych, czyni to za pomoc odzi i statkw. Najstarszym rodkiem komunikacji wodnej bya koda drzewna, unoszona przez nurt rzeki. Z niego z biegiem czasu powstao czno wydrone z kory drzewa. Rozpowszechnio si i stao si jednym z najpopularniejszych rodkw lokomocji wodnej na caym wiecie. Jednak nie miay steru rybacy sobie takie czno robi cinaj drzewo, wydraj, rzebi, wbijaj do niego dwie poprzeczki, zaopatruj w amulety i jest; przy codziennym uywaniu takie czno suy im z 8 lat. Spuszczenie na wod nowego czna wizao si zazwyczaj z caym ceremoniaem. Rwnie danego pochodzenia s tratwy. Uywaj ich gwnie plemiona afrykaskie. Swoist odmian tratwy jest tzw. Corita spleciony pywajcy kosz, zastpujcy promy jednym z najstarszych rodkw komunikacji wodnej s skry zwierzce wypenione powietrzem lub nacignite na szkielet sporzdzony z drewna lub koci. Charakterystyczna dla pnocnej Azji bya wielka skrzana d z aglami splecionymi z jelit zwierzcych i pywakami ze skr foczych wypenionych powietrzem bya do szeroko rozpowszechniona we wczesnohistorycznej Europie. Du popularno zyska te kajaki Eskimosw oraz umiaki otwarta d zrobiona ze skry nacignitej na szkielet. Ludzie Ci wykazuj si ogromn znajomoci map, nawigacji, przypyww i odpyww oraz orientowania si wedug gwiazd. Nadejcie ery komunikacji lotniczej przekrelio czciowo donioso dawnych szlakw ldowych i morskich. Od pienidzy z muszli do ksieczki czekowej Jeli chodzi o stron uytkow, nie ma waciwie rnicy pomidzy banknotem, a sucym za miernik wartoci domkiem limaka kauri. Kiedy wypisujemy czek, robimy waciwie do samo co Indianin Hupa, wycigajc ze swojej sakiewki gow dzicioa Niezalenie od wielkiej rnorodnoci rodkw patniczych wystpujcych w rnych czciach wiata kopoty zwizane z ich posiadaniem lub brakiem s u wszystkich ludw jednakowe. najbardziej rozpowszechnionym rodkiem patniczym u ludw pierwotnych byy muszle i skorupy limakw. Gadki dom limaka kauri jest najpowszechniejsz walut. owi si je poprzez zanurzenie licia palmy kokosowej i wyciga si go, gdy obsid go limaki. Z biegiem czasu ludy dawnych wysokich kultur wprowadziy inne rodki patnicze w Chinach kauri zastpiono monetami ze srebra i miedzi, w Tybecie za srebrem; za kauri mona kupi wszystko od suszonych konikw polnych (100 kauri) przez mydo europejskie (100 kauri) do kobiety (15 tysicy kauri + krowa). tambu co wicej ni zdrowie i ycie; nowonarodzone dziecko bogosawi si sowami, by mogo uzbiera w yciu wiele tambu; samo sowo tambu oznacza wielki i wity; mona za niego naby nawet niemiertelno; aby wytworzy ten pienidz wciska si musz w otwr wyobiony z skorupie orzecha kokosowego, a jej garb spiowuje si ostrym narzdziem, tak, e powstaje otworek, przez ktry pniej przewleka si sznur. Nastpnie muszl si oczyszcza i poddaje wybielaniu. Pniej nawleka si na pasemko kory, eby usun te plamki i na kocu nawleka si na wici z lian, ktre su za sznury do nawlekania pienidzy. ze wzgldu na bezpieczestwo nigdy nie przechowuje si wicej gotwki, ni wymagaj tego biece wydatki. Gwny majtek znajduje si w skarbcu, czyli w strzeonym domu gromadzkim ukrytym w gstwinie lenej. Podczas wojny sznury tambu zakopuje si w ziemi. Bogacz, ktry posiada najwicej sznurw (diwarra) nazywany jest lulai albo patuan, biedacy za nosz nazw luewan. Za pomoc diwarra mona osign nawet wartoci nieuchwytne i niewymierne. Kade przestpstwo moe by okupione grzywn zapacon diwarra. Niewybaczalnym przestpstwem jest kradzie diwarra, za co wyznacza si bardzo wysok grzywn.

 pewn odmian pienidzy z muszli stanowi malekie krki z muszelek, ktre tysicami nawleka si na sznury majce wiele metrw dugoci. mieszkacy Oceanii i Indianie mierz swe sznury rnymi czciami ciaa np. od okcia po czubki palcw, od jednego sutka do drugiego, od ramienia do ramienia. wampun pienidz Indian pnocno-amerykaskich zrobiony z biaych i fioletowych krkw muszli; w przeciwiestwie do witych monet diwarra, te pienidze byy wykonywane przez kobiety. krki bywaj rnych kolorw (biay, fioletowy, czerwony, czarny). Due muszle rozbija si na niewielkie kawaki, wgniata w desk i poleruje po obydwu stronach kamieniem, w gotowych krkach wywierca si dziurk, a nastpnie nawija si na sznur spleciony z hibiskusa i znw szlifuje si pumeksem, by wszystkie krki byy jednakowej wielkoci. innym, bardzo rozpowszechnionym jest tzw. wiski pienidz kombinacja krkw z muszli z innymi przedmiotami uwaanymi za cenne. Skada si niekiedy nawet z 20 tysicy krkw przedzielonych szklanymi paciorkami, zbami psa. Dolna cz sznura jest zazwyczaj ozdobiona jednym lub kilkoma wiskimi ogonami. Posugiwano si nimi przy zakupie wi i on. inn odmian pienidzy z muszli stanowi cenne bransolety. Za dwadziecia takich mona kupi szaas lub czno, za dwie psa, za 10 wini. jar rodek patniczy na wyspach Karoliskich to pienidz sporzdzony z muszli perowej. Na wyspie Jap ten pienidz suy tylko dla kobiet- kobiecy pienidz. Mczyni natomiast posuguj si inn, kamienn monet. fei synny pienidz kamienny z wyspy Jap ma ksztat wielkich k przypominajcych kamienie myskie. Za duy fei mona kupi kobiet, czno, wini i due iloci owocw. Rozmiary takiej monety utrudniaj jej obieg w codziennym handlu. Tote wystawia si je po prostu przed domem posiadacza. Jeeli si je sprzeda w komu mieszkajcemu do daleko przyjeda on jedynie i dokadnie oglda owo fei oraz miejsce, w ktrym si znajduje. Zostawia go jednak w dawnym miejscy. Zdarza si wic, e kto jest posiadaczem fei porozrzucanych na caej wyspie. Jeeli dany mieszkaniec wyspy Jap musi zapaci grzywn lub podatek urzdnicy na jego pienidzu stawiaj pieczcie lun pocztkowe litery swojego imienia. Gdy pienidz zmienia waciciela, usuwa si dawne znaki lub umieszcza nowe. biali kupcy o podrnicy wprowadzili na caym wiecie jako rodek patniczy paciorki ze szka. W wielu krajach s one uznawane za obowizujc walut. Zmienno mody moga niekiedy spowodowa prawdziwe krachy giedowe. Np. jak czowiek ulokowa swj majtek w niebieskich paciorkach, a nagle modne stay si czerwone stawa si bankrutem. pienidze-zby s bardzo rozpowszechnion walut; robione z zbw rzadkich zwierzt. Zdarza si, e z tego powodu poddaje si zwierzta rnym zabiegom, wpywajcym na porost zbw; 100 psich zbw = kobieta lub modzieniec. w Oceanii powszechne s pienidze z pir w najrniejszych postaciach wplecione we wstki; przekazywane s z pokolenia na pokolenie, trac wano, gdy wplecione czerwone pira ulegn zniszczeniu; najbardziej poszukiwane s pirka kolibrw i gobi, oraz pirka okalajce oczy kogutw; w wielu chiskich prowincjach rozpowszechniony jest pienidz w postaci cegieek herbaty; dokadnie odwaone miarki ryu du za monet w Sumatrze; w wielu czciach Azji wypaca si pensj ryem i tak te uiszcza si podatki; w Tybecie monet obiegow s orzeszki woskie w Nias i Syberii licie tytoniu, gdzie tam rum, suszone skrki banana, wdka ryowa, kauczuk; pienidze metalowe ich najpopularniejszymi formami byy or i narzdzia. niema wymiana Pigmeje afrykascy nabywaj u ssiadw potrzebne towary zostawiaj w umwionym miejscu wymienne przedmioty, w ogle si nie spotykajc osobicie.

 w grze rzeki Binus za pienidze uznawane s gwodzie i igy; u niektrych plemion afrykaskich szczeglnie cenionym rodkiem patniczym jest talar Marii Teresy; zyska tak popularno przez wybujay biust austriackiej cesarzowej, ktry bardzo przypad tubylcom do gustu. gongi, bbny, piercienie, miedziane pyty (u Kwiakiutlw otoczone religijn czci) wszystkie ludy jaray si zotem. Kupowano za nie szczeglnie drogie i luksusowe przedmioty. U niektrych szczeglnie uznawany by zoty piasek u ludw pierwotnych prawo do wyrabiania pienidzy ma tylko okrelona kategoria mczyzn i kobiet. W Afryce jedynym czowiekiem upowanionym do wyrobu pienidzy jest miejscowy kowal i przez to ma on w wielu plemionach bardzo uprzywilejowane stanowisko. pierwowzorem papierowych pienidzy s pienidze z tkaniny lub skry; u Indian Ameryki Pnocnej szczeglnie wielka si nabywcz mia pienidz w postaci koder; w Sudanie i Nowej Gwinei popularnym rodkiem stao si Potno i bawena; w Tybecie tkanina jedwabna stanowi wycznie do regulowania rachunkw ich kurs rwnie si waha i zalea od tego, jaka tkanina aktualnie si podobaa. dalszym krokiem w rozwoju papierowych pienidzy byo stemplowanie przez europejskich urzdnikw plecionych mat sucych za pienidze; Marco Polo ju w XIII stuleciu widzia w pastwie Wielkiego Chana papierowe pienidze, sporzdzone z wkiem drzewa morwowego. pienidze pierwotnego czowieka byy otoczone mitami i wicymi owe mierniki wartoci z bogami, przodkami i duchami przyrody. W zwizku z tym kradziee pienidzy byy rzadkoci, bo takiego zodzieja kara cigaa po wieczyste czasy w ludach pierwotnych rwnie istniej rozrzutnicy i dusigrosze. Kopoty pienine na caym wiecie s takie same. mieszkacy Indonezji nie uznaj wartoci ani srebra ani zota, gdy jedyna uznawan przez nich walut s kolorowe muszle morskie, ktre sprowadza si niebezpiecznymi szlakami grskimi. A, e od czasu do czasu si tuk zachodzi potrzeba uzupeniania zapasu pienidzy. bardzo nieliczne ludy obchodz si jeszcze dzi bez sprecyzowanego pojcia o pienidzu i jego wartoci. Nale do nich przede wszystkim australijskie plemiona zbierackie i owieckie. o tym czy pienidzem ma by muszla, kamie, skora zwierzca czy kawaek materiau gownie decyduj warunki rozwoju i pooenie geograficzne. Od bbna do gazety Plemiona, chocia pismo jest im nieznane, ju dawno wynalazy sposb na bezprzewodowe komunikowane si. Ich sposoby przekazywania wiadomoci s bezbdne i adne krtkie spicie czy zaburzenie atmosferyczne nie mog wpyn na funkcjonowanie ich systemu. Szybko z jak si trzyma lub nada jak wiadomo czsto w puszczy moe zadecydowa o yciu. najprostszym rodkiem komunikowania ludzi jest mowa i to dziki niej wynaleziono kolejne sposoby akustycznego przekazywania wiadomoci przeciwstawieniem porozumiewania si za pomoc dwikw s rodki optyczne szczytowym osigniciem w tym zakresie jest wynalezienie pisma. rodki akustyczne mowa i dwik su plemionom na stosunkowo niewielkich obszarach. Natomiast ludy, ktrych terytoria obejmuj rozlege tereny, chtniej posuguj si optycznymi rodkami cznoci. cise wizy czce ludy rolnicze ze wsi doprowadziy do rozwoju sposobw porozumiewania si opartych gwnie na dwikach. Natomiast ludy pasterskie oddzielone od siebie nieraz ogromnymi

przestrzeniami posugiway si przede wszystkim sygnaami optycznymi. optyczne metody doprowadziy od malowanego obrazka do wynalezienia pisma. dopiero w wysoko rozwinitych kulturach stao si moliwe takie udoskonalenie optycznych i akustycznych rodkw porozumiewania si, e mogy si pniej wytworzy metody przekazywania informacji cywilizowanego wiata sztuka pisania prawdopodobnie zostaa wynaleziona przez kapanw, ktrzy posugiwali si ni, aby przekazywa znane tylko sobie tajemnice. odrnia si dwa, rwnolegle rozwijajce si kierunki sposobu przekazywania informacji, z ktrych jeden ksztatowa si pod wpywem celw racjonalnych, a drugi zwizany by z wyobraeniami religijnymi. duo naszych zachowa ma swoje pocztku i pierwotnych zwoywanie wiejskiej spoecznoci za pomoc jakiego dzwonka, eby wysucha sotysa, znaki na drogach, palenie ognisk witojaskich Australijczycy nosz przy sobie laseczki, na ktrych maj wyryte rne wiadomoci, Tasmaczycy maluj twarze na znak aoby, syberyjskie plemiona przy drogach wbijaj gazki wskazujce drog - takie znaki su przekazywaniu wiadomoci w sposb, ktre dana ludno doskonale pojmuje i waciwie sobie tumaczy. na caej Ziemi nie ma ludu, ktry nie posiada wasnego jzyka; mowa jednak nie ogranicza si do dwikw artykuowanych jak np. monotonne piewanie. czsto przekazuj sobie wane wiadomoci z jednego szczytu grskiego na drugi, a dalej podaja je bardzo starannie zorganizowane stacje porednie okrzyki mog by pytaniem gdzie jeste? Co Ci si stao? Zawoaniem przyjd tu!, informacj ostrzeenie przed zbliajcymi si lwami czowiek stojcy na gwnym posterunku wydaje gone okrzyki, by ostrzec innych. Taka wiadomo z niesychan prdkoci biegnie od wioski do wioski. ale mimo wszystko ludzki gos czasami jest zbyt mao doniosy. Wic kombinowali co zrobi, eby go wzmocni za pomoc specjalnie skonstruowanych przyrzdw. kombinacje fujarek (afrykascy Bantu, Kamerun), rogi sygnaowe i trbki z muszli. najwaniejszy instrument przy akustycznym przekazywaniu wiadomoci to bben - a zwaszcza bben ze szpara lub bben alarmowy. Jest on typowym wytworem kultury pierwotnych rolnikw Afryki zachodniej, Ameryki Poudniowej i Nowej Gwinei. Poprzez stopniowe uderzanie mona stworzy cae systemy sygnaowe. Za pomoc bbnw rozpowszechnia si wszelkiego rodzaju wiadomoci zarwno urzdowe jak i majce charakter obrzdowy. Wielkie bbny ustawia si zazwyczaj na rodku placu targowego, wiadomo powtarza si kilka razy, eby wszyscy mogli j zrozumie. nie tylko ludzie, ale i cae rody maj odrbne sygnay alarmowe, lub motywy, tak, e suchajcy tych sygnaw mog natychmiast odgadn, czy rozmow prowadz dwie prywatne osoby, czy wiadomo dotyczy wszystkich mieszkacw wioski. liczba sygnaw jakimi posuguj si ludy jest wrcz nieograniczona, s jednak stae elementy sygna ostrzegawczy, zwoujcy mczyzn do domu gromadzkiego, sygna orzecha kokosowego, wiski lub psich zbw (tzn. e naley przynie ten rodzaj pienidza, eby zakupi d) zwoywanie ludzi za pomoc bbna jest inne ni zwracanie si za jego pomoc do bstw. Aby je wezwa posugiwano si dwikiem fletu, na ktrym mogli gra tylko mczyni. sygnalizacja optyczna rozpowszechniona bardziej ni akustyczna; podstawa s ruchy ludzkiego ciaa; najprostszym sposobem wyraania myli s gesty; czsto wyraaj one gotowe hasa liczby, przedmioty, nastroje, strony wiata. nawet jak dwa plemiona maj zupenie inne jzyki za pomoc gestw potrafi si dogada bez

adnych pomyek i nieporozumie. wynaleziono metody umoliwiajce rozszerzenie widocznoci ruchw czowieka przez uycie innych rodzajw sygnalizacji przede wszystkim ognia i dymu. Jak np. zblia si do wioski stado bawow, ochroniarz biegnie na jakie wzgrze i kocem, pod ktrym pi, macha w gor i w d. A pniej o udoskonalili i tym samym kocem nakrywa i odsania dym. aby unikn cigego powtarzania pewnych najczciej uywanych sygnaw, plemiona pierwotne wypracoway rne sposoby nadawania im pewnej trwaoci. Tak powstay drogowskazy, znaki ostrzegawcze, znaki wasnoci. Istniej rwnie znaki majce na celu wezwanie pomocy kieruj one spieszcych z pomoc na dokadnie okrelone miejsce. na kade wezwanie o pomoc skierowane do nieznanego wdrowca musi odpowiada kady kto je ujrzy. Uchylanie si od tego obowizku uznawane jest za cikie przestpstwo. Kodeks honorowy dziewiczej puszczy nakazuje przyj z pomoc nawet najwikszemu wrogowi. Przechodzie napotkawszy znak powiadamiajcy i wskazujcy drog do potrzebujcego np. jedzenia jeeli nie ma przy sobie nic, to zostawia znak informujcy innych, e udaje si na poszukiwanie rodkw niezbdnych do udzielenia pomocy lub, e wzywa kolejnego wdrowca, by rwnie przyby na wezwanie i wsplnie z nim nis pomoc. Wszystko to wyraone jest za pomoc ksztatu i gbokoci naci ;o. gdy na palu kto zawiesi podczerniony patyk lub gdy nacicia s zaczernione zwglonym drewnem jest to informacja, e pomoc jest ju zbyteczna, bo wszyscy chorzy powymierali. znaki wasnoci powiadomienie, e dany przedmiot naley do danego czowieka lub grupy ludzi; jednoczenie stanowi ostrzeenie dla ewentualnych zodziei. Okrelonym znakiem wasnoci moe si posugiwa tylko waciciel niezalenie od tego czy jest to jeden czowiek, rodzina czy cay rd. Np. Wypalaj zwierztom znaki, wycinaj je na uszach; jedni znacz nawet ony. paeczki poselskie u Australijczykw; maj uatwiaj zapamitywanie pewnych informacji, lecz wymagaj dodatkowego wyjanienia goca. Wyrzebiony tekst jest pomoc dla pamici goca i moe mie charakter zaproszenia na uczt, uroczystoci inicjacyjne czy zamwienia handlowego. innymi sposobami przekazywania wiadomoci s uatwiajce ich zapamitywanie pudeka do liczenia, supy na sznurach, pasy zwane wampum. Sznury z wzami suyy do zapisywania spraw urzdowych, notowania kwot pieninych wpacanych za podatki, zapisywaniu wierszy wygldao to tak, e by sobie szereg sznurw z wzami, uoonymi w skomplikowany sposb i umocowane byy na drewnianym, rzebionym kiju. Kolory okrelonych sznurw oznaczay zwizek z jakim konkretnym obszarem, plemieniem lub ludzk gromad. Cyfry zaznaczano za pomoc ksztatu wzw. Pasy wampum suyy gwnie do utrwalania treci oficjalnych dokumentw i umw. od optycznych sposobw przekazywania wiadomoci wioda prosta droga do rysowanych obrazkw za pomoc ktrych zapisywano potrzebne teksty. duga droga rozwoju prowadzi do naturalistycznego rysunku, przedstawiajcego jakie pojcie lub wydarzenie, do wypracowania abstrakcyjnego symbolu liniowego, ktry nazywamy liter. Oczywicie dzieje si to w drodze powolnych, stopniowych przemian. O posugiwaniu si pismem mona mwi dopiero wtedy, gdy jednakowo napisane symbole maj niezmienne, ustalone znaczenie, ktre kady umiejcy czyta potrafi natychmiast przedstawi w wersji sownej. Pismo jest jedn z najbardziej charakterystycznych cech ludw o wysokiej kulturze. Szkoa bez ksiek Idea rwnego startu by znany ju ludom pierwotnym. Zdobywanie oraz kultywowanie tradycyjnej wiedzy obowizywao u ludw pierwotnych kadego czonka plemienia. Nie byo u nich analfabetw (w sensie takich bez tej obowizkowej wiedzy) podczas gdy w krajach wspczesnej

cywilizacji obowizkowa nauka szkolna zostaa wprowadzona dopiero w 1642 w Niemczech, 1806 we Francji. W wiecie ludzi pierwotnych zarwno nauczanie, jak i pobieranie nauk nie byo zalene od posiadania przez poszczeglne jednostki odpowiednich rodkw pieninych. Kademu przy sugiwao prawo zdobywania jednakowych wiadomoci. Szkoom ludw pierwotnych obcy by wszelki nadmierny popiech i mechaniczne sposoby nauczania. Czowiek pierwotny w swej niezalenoci umysowej jedno mia wsplne ze zwierztami - nie skrpowany warunkami materialnymi, mg przekazywa swojemu potomstwu wszystkie umiejtnoci niezbdne do zachowania ycia. Nie ma na wiecie ludu, ktry by nie uwaa wychowania swoich dzieci za jeden z najbardziej zaszczytnych obowizkw. w idea wychowawczy ma dwa aspekty jeden polega na przekazywaniu potomstwu koniecznej do ycia wiedzy, drugi natomiast polega na wpajaniu dziecku, modemu mczynie czy kobiecie zasad moralnych oraz umysowych i spoecznych, na ktrych opiera si ycie danej spoecznoci. wiadomo wewntrznej odpowiedzialnoci wobec przyszych pokole jest tym, co odrnia czowieka od zwierzcia. u ludw pierwotnych jako orodek oddziaywania wychowawczego wystpuje sowo mwione, a nie podrcznik; a nauczyciel jest czsto cakowicie nieznany. zazwyczaj starcy dzier swoich doniach ster wychowywania, przekazujc z pokolenia na pokolenie tradycje plemienia. nie istniay wtedy waciwie adne granice oddzielajce wiat zmysowy od pozazmysowego. Kamieniem skay, roliny, zwierzta wszystko to s ywe istoty towarzyszce istnieniu czowieka, reprezentujce wrogie lub przyjazne mu moce. nawet posugiwanie si przedmiotami codziennego uytku jest zwizane z tradycyjn wiar w dziaanie magii i zalene od magicznego tabu. wychowywanie dzieci miao doniose znaczenie dla ycia caego plemienia - bo przecie jak np. kto z jakiego tam plemienia wykopaby korze roliny Jimson bez wypowiedzenia jakiej reguki na cae plemi spadyby klski itd. modzie wychowywano w duchu pokory oraz poczuciu cicej na niej odpowiedzialnoci, ze wzgldu na niebezpieczestwa czyhajce na czowieka oraz otaczajcej go przyrody. ksztaceniu duszy powicano jeszcze baczniejsz uwag anieli rozwojowi ciaa. Powoli, krok po kroku, przekazywano podrastajcemu dziecku mdro dawnych czasw. takie dziecko, noszone w chucie czy na biodrze od maego widzi swoja matk, jak si ona obchodzi z przedmiotami kultu, z duchami, jak si zachowuje w rytualnym tacu takie dziecko przez pierwsze lata naley wycznie do matki. synowie Indian pi na skrze pantery, by przenikna w nich mdro i sia tych zwierzt, natomiast crki na skrach saren by sta si jak one delikatne i zrczne wymierzanie kar cielesnych maym dzieciom jest u nich waciwe w ogle nie znane. Ale maj inne sposoby przywouj ducha, ktry uczy dzieci szacunku; w innych przypadkach kto za domem uderza w ziemi i mruczy tajemniczo zy czowiek przyszed takie sposoby budz w dziecku wyobraenie o wielkiej sile nieznanych ludw. Ale np. dzieci u Cree matka rozdrapuje do krwi nki nieposusznego dziecka szczk morskiej ryby rogatnicy o dwch zbach wierzy si, e taki upust krwi odbija si korzystanie na zdrowiu dziecka. wstyd nie jest uczuciem wrodzonym; u rnych ludw objawia si na rne sposoby np. moda Papuaska z Nowej Gwinei nie wstydzi si swoje nagoci, jednak spali si ze wstydu, gdy kto j

zobaczy bez rka chusteczki, ktry musi obowizkowo zwisa z gowy. Pangwe wstydz si zapyta o to, gdzie jest toaleta, zastpujc do pytaniami o to gdzie ma si uda gdy kto go bdzie goni, albo gdzie mieszka waciciel wsi. obyczaje powitania s jeszcze bardziej skomplikowane. U niektrych ludw na widok nadchodzcego czowieka, tak dugo siedzi si w kucki, a nie podejdzie dostatecznie blisko, by mogo si oceni czy ywi wobec niego pokojowe zamiary; inne ludy w takich przypadkach padaj plackiem na ziemi, na powitanie zdejmuj okrycie gowy, obuwie i inne czci garderoby, a niekiedy szacunek okazywany przybyszowi nakazuje unika jego wzroku i odwraca si do niego plecami. Jedn z najpopularniejszych form powitania jest pocieranie si nosami dwch spotykajcych si ludzi. Kade dziecko przyglda si tym obyczajom od najmodszych lat i przyswaja je, bez szczeglnej nauki. U wielu ludw lata od urodzenia do osignicia dojrzaoci uznawane s za anielski okres, w ktrym nie ponosi si adnej odpowiedzialnoci za swoje czyny. kiedy kocz si zote lata wczesnego dziecistwa, wychodz spod troskliwej opieki matki i odtd towarzysz swym ojcom, ucz si od nich sztuki polowania, zastawiania potrzaskw, rybowstwa oraz rzemiosa wojennego. Cze dla ojca, narastajca od pierwszych lat ycia, budzi w nich ch posiadania zabawek w postaci miniaturowej broni i innych przedmiotw, ktrych uywa ojciec. Sprawia to, e chopiec dorastajcy pod okiem ojca i jego przyjaci szybko zdobywa techniczne sprawnoci, konieczne do utrzymania ycia. To samo mona zaobserwowa u dziewczt, ktre pod okiem matki ucz si szycia mokasyn, zbierania odzi, przdzenia, tkania i poznaj kosmetyczne tajemnice podnoszenia wasnych wdzikw. wychodzc z wieku niewinnoci dzieci wchodz w skomplikowany okres dojrzewania pciowego. Ich zabawy staj si coraz mniej niewinne. Dzieci wielu szczepw afrykaskich czy melanezyjskich bardzo szybko si rozwijaj, podczas gdy z innych plemion wol jak najduej uchodzi za niewinitka. teraz ju nie wybacza im si tak atwo popenianych wykrocze i do chwili, a nie zostan poddani inicjacji traktuje si ich z pewnym zniecierpliwieniem. Czasami wykorzystuje si ten okres przejciowy i obarcza si ich uciliwymi obowizkami. osignicie dojrzaoci pciowej u wikszoci plemion uwaane jest za przyjcie do grona dorosych. u wszystkich plemion w okresie dojrzewania systematycznie naucza si technicznych umiejtnoci dorosych. Wtajemnicza si ich take w przyjte zasady etyki i religii. Jednak za penoprawnego czonka/czonkini spoecznoci uznaje si ich, gdy w peni opanuj tajniki rzemiosa oraz posid znajomo praw i zakazw obowizujcych dorosych. obrzd inicjacji polega w gruncie rzeczy na nadaniu im prawa do podstawowych rodkw ywnoci bdcych wasnoci plemienia. U progu dojrzaoci przestaj by na utrzymaniu rodzicw i sami musza sobie zjedna ask demonw urodzaju. Z tego powodu pomidzy dziecistwem a obrzdkiem inicjacji, modziecowi nie wolno dotyka jedzenia (wg Speisera) jak to si odbywa starcy plemienia po dugotrwaych naradach wyznaczaj termin okresu prbnego. Podczas tego okresu modociani musz pozna najskrytsze tajemnice plemienia. Nie ma tu granic wieku, dopuszcza si tych, ktrzy s dojrzali fizycznie i umysowo umiej zachowa powcigliwo wobec pci piknej, maj siln wol i potrafi dochowa powierzonej im tajemnicy. Nauczanie przypada zazwyczaj ojcu najstarszego z chopcw. Miejsce szkoy musi by cakowicie odosobnione, niedaleko wybrzea morskiego, by mona byo upolowa jedzenie. Modzi egnaj si z rodzinami, przy czym kobiety gono szlochaj i lamentuj. Ich ciaa maluje si na czerwono. Gdy tam przybd pojawia si duch w masce, ktry kadego po kolei wzywa do walki zapaniczej. Gdy wyczerpany modzieniec nie ma ju si, obecni przy tym mczyni wzywaj go, by zdj mask. Wtedy

kandydat z wielkim zdziwieniem odkrywa, e ma przed sob jednego z czonkw plemienia. Wtedy mu si mwi, e ten straszny duch jest takim samym miertelnikiem jak on i pod grob mierci. Rygory codziennych zaj s surowe nawet jest dokadnie okrelona poza, jak ucze musi mie bdc w szaasie. Nie wolno rozmawia, mia si, wzrok musi by cigle opuszczony ku ziemi. Mao jedz, mao pi. Caymi dniami chodz po lasach i grach. Strzelaj z uku. Gwne przedmioty, ktrych si ucz pracowito, obowizkowo, szacunek do starszych, posuszestwo wobec rodzicw i krewnych, uczynno wobec ludzi, gotowo przyjcia im z pomoc, zgodno maeska. Celem nauczanie jest wychowanie prawdziwych mczyzn i wiernych obrocw tradycji plemienia. Gdy opanuje podstawowe zasady etyczne wtajemnicza si go w mitologi plemienia. dowiaduje si, e wszystkie duchy to przebrani faceci; niekiedy upywa kilka miesicy, zanim nauczanie osignie punkt kulminacyjny i nastpi wtajemniczenie w mit pochodzenia plemienia. u niektrych ludw w obrzdach inicjacyjnych najwikszy nacisk kadzie si na motyw mierci i zmartwychwstania. Kandydatw czsto maluje si na biao. Ma to oznacza, e w okresie przejciowym nie nale oni do grona yjcych (ich dziecistwo umaro) oraz, e przed poczeniem z dychami urodzaju nie s ludmi, lecz istotami podobnymi raczej do duchw. niekiedy, oprcz ich umysw, rwnie ich ciaa bywaj wystawione na prawdziwe tortury hutanie na hakach (u Indian Madan) jak chopak zemdleje nie pomaga si mu, zostawia si go, a albo umrze albo sam odzyska przytomno; bo wtedy duch go zabiera i albo pozwala mu y dalej, albo nie; a jeeli przeyje to skada duchowi ofiar z maego palca lewej rki; u Pangwe gryzce mrwki i co w rodzaju pokrzywy; Papuasi przebijanie czonkw ostr traw i smaganie ciernistymi rzgami; obrzezanie gdy ju si danego modzieca uzna za dorosego i przyjmie do plemienia wraca on do domu pomalowany na czerwono, co ma oznacza ycie i rado. jak wida niemoliwe by byo nauczanie obu pci na raz cakowita odmienno przedmiotw, surowe reguy obcowania pciowego, magiczne znaczenie wykadw wszystko to wykluczao wsplne nauczanie. No i tajemnice powierzane kademu z osobna od ktrych przestrzegania zaleao ycie duchowe plemienia. u dziewczt zazwyczaj pierwsz menstruacj uwaa si za dowd osignicia dorosoci. Na caym wiecie rozpowszechni si zwyczaj comiesicznego zamykania kobiet w czasie menstruacji w niewielkich, odizolowanych szaasach. Powrt do ycia plemienia nastpuje po oczyszczajcej kpieli i w nowym odzieniu. Podczas menstruacji wymaga si od kobiet cakowitej izolacji od mczyzn jak nie caemu plemieniu grozi choroba lub mier. na Zotym Wybrzeu i Wybrzeu Niewolniczym kobieta musi zgoli owosienie na caym ciele, dostaje biae szaty i nadaje si jej nowe imi jako oznak mierci jej poprzedniego wcielenia. Nowicjuszka musi si nawet nauczy nowego jzyka znanego tylko czonkiniom stowarzyszenia. powstanie rnorodnych organizacji u ludw o wysokiej kulturze zmniejsza wpyw rnego rodzaju klubw i innych stowarzysze w plemionach. Pastwo przejmuje wadz wykonawcz, a kapani ograniczaj zakres nauczania modych chopcw i dziewczt zwizanych z religi. znajomo pisma i wynalezienie alfabetu przyniosy korzy tylko nielicznym, ktrzy stanowili warstw uprzywilejowan, dla ludu za bynajmniej nie byy dobrodziejstwem. W cigu setek lat wynalezieniem druku wiedza i wyksztacenie byy zazdronie strzeonym przywilejem niewielkiej grupy ludzi. Takie stanowisko jest w oczywistej sprzecznoci z zasad szczerze demokratycznej metody rwnego startu w nauczaniu ludw pierwotnych. Wedug ich przekona, wiedza jednego czowieka stanowi wiedz ogu, a mdroci gromady moe korzysta kady czonek plemienia. T idealn zasad zburzyo tworzenie si klas i kast ludw wysokich kultur. Wychowanie i wyksztacenie

stao si przywilejem bogaczy. trzeba byo wielu stuleci zanim skrystalizowa si idea wyszego wyksztacenia dostpnego dla wszystkich. Dopiero drukowana ksika, szkoy publiczne i powstanie zawodowego nauczycielstwa, wyzwolonego od dominujcej roli kleru, przyczyniaj si stopniowo do wprowadzenia nowoczesnych metod wychowawczych. Pierwsza scena Ju w klasycznej Grecji znano dwa rodzaje przedstawie teatralnych rnicych si zarwno nastrojem jak i treci. Obok uroczystej, pompatycznej tragedii klasycznej wystawiono lekk, satyryczn komedi rozrywkow - tzw. mim. Teatr grecki i staro meksykaski bior pocztek od obrzdw fallicznych, odprawianych przez ludy pierwotne na cz demonw podnoci. Najdawniejsze formy przedstawie nie zawsze byy swawolnymi i wesoymi komediami. Element komiczny wprowadza jedynie wystpujcy bazen lub wesoek. Obrzdy falliczne na cz podnoci uwaano za nieodczn cz uroczystych obchodw corocznego wita odrodzenia przyrody, ktrych zadaniem byo doprowadzi deszcz, a tym samym zapewni urodzaj. Obrzdy te maj zachca bstwa podnoci do przynoszenia nowych plonw. Zadaniem przebranych aktorw byo sprowadzenie urodzajnoci pl, duego przychwku byda i obfitoci zwierzyny w lasach. Ju od dawniejszych czasw grano rwnie Sztuki historyczne. Treci ich byy przewanie przekazywane przez tradycj podania o przybyciu przodkw na obecnym terytorium plemienia. Pomimo do lunej kompozycji kade z przedstawie ma swj starannie wyreyserowany punkt kulminacyjny, a jaskrawo wyszminkowani aktorzy efektownie zjawiaj si i znikaj przy wietle ksiyca. Dugotrwae widowiska o charakterze religijnym w pewnym momencie zaczynaj przygnbiajco oddziaywa na psychik widzw, ktrzy odczuwaj coraz silniejsze pragnienie jakiej odmiany. Std zrodzia si posta dramatyczna, ktrej zadaniem byo przerywa doniosy nastrj widowiska religijnego przez nieoczekiwane, groteskowe pojawienie si na scenie. Wywoywao to wybuchy miechu. Niewyczerpany z wesoych pomysach bohater jest praojcem wszystkich dowcipnych aktorw w mimach greckich, wesokw i klownw. Tematw do parodii dostarczaj take zwierzta z ich charakterystycznymi nawykami. Obok przedstawie o charakterze czysto rozrywkowym wystpuj take niezwykle liczne tace i widowiska kultowe, podczas ktrych posugiwano si powanymi maskami o charakterze religijnym. Zazwyczaj podkrelay one potg demonw urodzaju i przypominay o korzyciach, jakie przynosi plemieniu zjednanie sobie tych nadprzyrodzonych mocy. maski koyemczi i kaczina. Kaczina zwizane z kultem religijnym, wykonuj tylko tace obrzdowe; koyemczi maj charakter wiecki, s waciwymi aktorami, s uznawane za arokw, gdy chtnie przyjmuj wszelkie dary z ywnoci, o wykonywanie tych rl zazwyczaj zabiegaj biedniejsi Indianie bogatsi nigdy si o to nie ubiegaj, gdy koyemczi traktuje si nieco z gry; s cakowicie odrbne aktorsko. Charakterystyczne zamiowanie wesokw do jedzenia ma odbicie nawet w ich wspczesnych nazwach w kulturach wysoko rozwinitych w Anglii Ja Legumina, w Niemczech Jasiek Kiebasa, we Francji Ja Czekolada, we Woszech Kluska, a w Holandii Wdzony led. Maski i akcesoria wesoka s tak bogate jak wyobrania poszczeglnych plemion i narodw. U ludw pierwotnych najwiksze powodzenie maj ci wesokowie, ktrzy naladuj i wymiewaj dzikie

obyczaje europejczykw np. u Hopi karykatura biaego uczonego, ktry spisuje swj materia na biaej kartce, w Nowej Gwinei skakanie z drzew udajc spadochroniarzy Wesokom czsto przypisuje si umiejtno odnajdywania i rozpoznawania zodziei. Z postaci pierwotnego klowna powsta u ludw kultury wysoko rozwinitej mim. Dzieje jego rozwoju sigaj tacw mimicznych ludw zbierackich i owieckich, witowaniem urodzaju i tacw fallicznych. Z biegiem czasu zmienio si pierwotne znaczenie obrzdw zwizanych ze witem urodzaju. Zastpiono je oficjalnie wprowadzonymi misteriami, w ktrych tylko sporadycznie pozwalano na zachowanie dawnych elementw. W zwizku z tym posta klowna staje si uosobieniem caego kompleksu pogaskiego, ktrego kiedy stanowi zaledwie czstk. Jednak w pniejszym okresie posta klowna zacza odzyskiwa swj pierwotny sens wesoka bawicego widowni. Do dzisiaj mdrzy dramaturdzy gdy ich otwr staje si zbyt tragiczny, niezwocznie przeplata go kontrastujc weso scenk. Najdawniejsz scen bya wolna polana wrd dziewiczej puszczy. Ju prymitywne ludy dokadnie obmylay jak najkorzystniejsze uoenie dla sceny np. jaka powinna by odlego midzy scen a widzami. Nauka o sztuce scenicznej jest jedn z najwaniejszych spord tych, ktre przyswaja si modziey podczas obrzdw inicjacyjnych. Jest te co takiego jak nasze prawa autorskie niektre maski mog by wykonywane tylko przez danego czowieka albo jeden jedyny szczep. Maski si karmi w porze jedzenia, nigdy nie mog lee na pododze. Pieni i dialogi rwnie stanowi wyczn wasno pewnych rodw. Pieni i tace mona sprzeda lub przekaza w spadku. Czsto s rdem dochodw, gdy kady, kto pragnie je wypoyczy musi zapaci wacicielowi odpowiednie honorarium. Tace i pieni mona rwnie ofiarowa w darze przy okazji rnych uroczystoci np. zbir dziko rosncego ryu. Publiczno zazwyczaj jest to cae plemi lub zaproszone plemiona ssiednie. Teatr jest spraw yw obchodzc ludno, w zwizku z czym sta si jednym z najbardziej skutecznych rodkw wyraania opinii publicznej. Pobieranie opat za wstp jest tam w ogle nie znane, tak samo jak honoraria dla aktorw. Przedstawienie bez muzyki jest nie do pomylenia. W muzyce ludw pierwotnych gwny nacisk kadziony jest na rytm. Najdawniejszym instrumentem muzycznym jest ludzki gos. W pieniach ludw pierwotnych zawsze spotykamy si z jednogosowoci. Instrumenty pierwotnych dzieli si na wykorzystujce waciwoci cia twardych (klaskanie, paeczki, dzwoneczki) napicie membrany(buczek, bben), napicie strun (uk muzyczny kordofon, pniej harfa, lutnia, cytra, gitara, skrzypce, wiolonczela) i drganie powietrza (fanfary, flet, trby. Dwik wzmacnia si za pomoc tykwy, drzewa z dziupl, koszyka odwrconego do gry dnem. Od plemienia do pastwa

U ludw owiecko-zbierackich Obyczaje i nawyki ludw pierwotnych wyranie wskazuj na to, e ich sposb bycia reguluj uwicone przez tradycj i powszechnie uznane przepisy waciwego zachowania si. Jednak czy znay prawo i przepisy w takim sensie, jak my to rozumiemy? Kto stoi na stray porzdku publicznego? Kto ich karze? Czy istnieje wadza, ktra pilnuje przestrzegania regu? Organizacjom spoecznym ludw pierwotnych chodzio o to samo, co tym w naszych czasach zapewnienie bezpieczestwa i spokoju rodzinie, spoecznoci grupy lokalnej, plemieniu lub caemu rodowi. Pod wzgldem prawnym i spoecznym funkcje organw utrzymywania adu publicznego

polegay tak jak u nas na regulowaniu wewntrznych o zewntrznych warunkw ycia gromadzkiego, na zespalaniu grupy, na zapewnianiu jej rodkw utrzymania oraz na utrzymaniu pokoju wewntrz gromady i w stosunkach z ssiadami. U ludw najbardziej pierwotnych jednostk prawn jest nie rodzina lub pojedynczy czowiek, lecz caa grupa lokalna. Granice obszaru, ktry dana grupa uwaa za swoj ziemi, znane s nie tylko danej grupie, lecz rwnie jej ssiadom. W przypadku naruszenia przez obcych prawa zwizanego z posiadaniem tego terytorium, nastpuje reakcja ze strony caej grupy, nie za ze strony poszczeglnych jej czonkw lub oddzielnych rodzin. Mdro dzikich i silnie rozwinite poszanowanie ludzkiego ycia nie pozwalay na cakowite wyniszczenie wrogiej grupy, nawet w razie pogwacenia granic i wypowiedzianej wojny. Skcone strony umawiay si co do liczebnoci wojownikw majcych reprezentowa wrogie obozy. Przewanie za pojedynek rozstrzyga si pomidzy dwoma mczyznami, z ktrych kady walczy z polecenia swej grupy o jej prawa. Pojedynek nie zawsze koczy si mierci do rozstrzygnicia wystarczao, by jeden z walczcych upad na ziemi. Zdarza si jednak, e taki pojedynek koczy si powszechn bijatyk, w ktrej bior udzia nawet kobiety wyrywajce sobie wosy z gowy. Wkroczenie na teren obcego plemienia byo karane mierci, chyba, e wchodzi czowiek posiadajcy specjalne znaki uprawniajce - mg tam wej w celach prowadzenia wymiany lub pertraktacji handlowych. Zaopatrzenie w ywno jest okrelane przez wzajemne zabezpieczenie oraz sankcjonowane i gwarantowane przez opini publiczn. Podzia owieckiej zdobyczy jest regulowany przez prawo. Cz przyznawana myliwemu, ktremu si nie powiodo nie jest darem, lecz nalenoci wynikajc ze zobowiza ustanowionych przez prawo. Ale skoro ochrona terytorium i zapewnienie ywnoci jest spraw caych ludw to czy istnieje wasno osobista? No w sumie wynika, e nie. Kada rzecz, nawet jak jest czyim dzieem, narzdziem, ubraniem jest obwarowana tyloma zastrzeeniami na korzy osoby trzeciej, e moemy tu mwi tylko o czym, co jest tylko podobne do wasnoci prywatnej. Jednostce nie przysuguj adne niezalene prawa. Najskuteczniejszym rodkiem utrzymania wewntrznego adu jest opinia publiczna. Dziaa ona zarwno w sensie zapobiegawczym, zmuszajc kadego przez sam fakt istnienia, do przestrzegania praw, jak i czynnie wymierzajc kary za zamanie tych praw. aden czowiek nie moe uj przed sdem dlatego, e nie moe opuci swojej grupy i przekroczy granic jej terytorium. Podstawowa zasada, e pokj wewntrz spoecznoci musi by utrzymany, nie dopuszczaa do narodzenia si prawa odwetu; dla wikszoci wykrocze ustanowiono okrelone kary; np. Tasmaczycy za zdrad chosta+ przebicie nogi dzid; u Botokudw zdradzony m mg srodze pobi lub poparzy on. Wadz wykonawcz opinii publicznej wykonuje zazwyczaj starszyzna majc najwiksze dowiadczenia i najlepiej znajc prawa plemienia. Zapoznaj modzie z granicami, przepisami prawa maeskiego, pouczaj o obrzdach inicjacyjnych, prawach regulujcych podzia ywnoci oraz o innych normach. W ich rkach spoczywa rwnie wykonywanie wyrokw i rozstrzyganie spraw, ktrych zainteresowane strony nie potrafiy zaatwi. Stanowisko wodza albo sabo rozwinite, albo wcale nie istnieje. W gruncie rzeczy nawet czowiek silniejszy czy obdarzony bystrzejszym umysem jest uzaleniony od opinii publicznej. u zbieraczy plonw (gospodarka przyswajajca) Ich specyficzna forma gospodarki doprowadzia do wytworzenia si odrbnych form prawa i

rzdzenia. Diametralnie rni si od cech zbieracko-owieckich. Wprawdzie i w tym przypadku grupa lokalna uwaa si za waciciela pewnego cile okrelonego terytorium , niemniej prawo nienaruszalnoci pl zostaje czasem przekraczane. Absolutna warto ziemi sprowadza si do wartoci tej czci obszaru stanowicego wasno grupy, ktra ma najistotniejsze znaczenie dla wyywienia caej grupy lokalnej czyli do pola poronitego dzikimi rolinami jadalnymi. Naley tu podkreli, e chodzi tu o pole uprawiane ludzk rk, a nie o pole, ktre stworzya sama przyroda. Przekroczenie granicy nie jest karalne. Samo pojcie granicy do tego stopnia zatraca swj istotny sens, e waciwie granice w ogle przestaj istnie. Zdarza si nawet, e dwie grupy mog posiada jedno pole by wziy udzia w spoywaniu zebranych w nadmiarze plonw. Te spotkania pocigny za sob rnorodne nastpstwa w dziedzinie zjawisk kulturalnych i polityce zagranicznej; s one rdem wielu nowych instytucji prawnych. Na tego typu spotkaniach donios rol odgrywa handel wymiana wyrobw jednej grupy na wyroby innej. Zbieracze plonw znali te prawo autorskie, ktre byo cile przestrzegane. Neutralne obszary powstay w wyniku :ukadw midzynarodowych zawartych pomidzy ssiadujcymi ze sob plemionami zacztki powstawania prawa midzynarodowego. Taki obszar jest np. miejscem spotka; nie zbiera si na nim jadalnych plonw i nie poluje na zwierzyn dziki temu powstaje tam baza ywnociowa dla spotka pomidzy plemionami; Poywienie rolinne i upolowane zwierzyna nie zawsze s wyczn wasnoci tego, kto je zdoby. Dzieli si j pomidzy wszystkich czonkw gromady, zwaszcza gdy zdobycz jest obfita. Bywa tak, e ten kto zdoby jedzenie w ogle nie ma do niego prawa, e naley ono do grupy totemicznej; jednak gdy jest klska godu ta sama grupa jest odpowiedzialna za dostarczenie ywnoci poszczeglnym czonkom plemienia; Posiadanie produktw, ktre nie s artykuami pierwszej potrzeby jest zalene od decyzji grupy lokalnej, jako jednostki spoecznej. Powstaj przy tym szczegowe przepisy dotyczce indywidualnego posiadania. Na stray osobistej wasnoci stoi caa grupa. Np. istnieje prawo osobistej wasnoci w stosunku do drzew owocowych. Za kradzie jedzenia s surowe kary, natomiast za kradzie przedmiotu nie bdcego artykuem pierwszej potrzeby kary s stosunkowo niewielkie; jeeli si zwrci skradzion rzecz sprawa zaatwiona, ale gdy si ociga z oddaniem poszkodowany moe go jebn bumerangiem. Za zdrad wydalenie z grupy na 2-3 miesice. Organizacja wadzy i jej organw wykonawczych u tych ludw jest sprecyzowana nie istnieje wyranie uksztatowane stanowisko wodza, cho jego zalki s wyraniejsze ni u zbierackoowieckich. Do stanowiska wodza prowadz dwie drogi 1) przez grup totemiczn 2) dziki godnym uwagi zaletom osobistym. Jednak najwysz instancj jest zawsze opinia publiczna reprezentowana przez rad starcw lub rad wodzw poszczeglnych klanw. Prawo azylu i prawo tabu. Do chwili, kiedy dojrzej na nim ziemiopody, pole jest tabu i to tabu moe uchyli jedynie wdz lub rada starcw na okrelony dzie, ktry jest dniem rozpoczcia zbiorw. Takie same tabu wi si z okrelonymi miejscami, ktre s uwaane za siedzib duchw totemu lub su za schowki dla witych rekwizytw totemicznych plemienia. Gdy czowiek znajduje si w miejscu schronienia, nie wolno go schwyta, poniewa znajduje si na terytorium tabu. Tabu chroni te zwierzta i roliny. U tych ludw jednostk spoeczn jest rwnie grupa lokalna. Ta odrbna forma gospodarki spowodowaa dwojakie nastpstwa powstanie wikszych skupisk ludzkich, ktre tworzyy si z kilku grup lokalnych. Wikszego znaczenia nabrao prawo wasnoci w stosunku do przedmiotw, ktre nie maj nic

wsplnego z zaopatrzeniem w ywno caej gromady dotyczy to gownie rozwoju prawa autorskiego. u przedstawicieli tej samej gospodarki jednak w innych czciach wiata (owcy arktyczni) panuj nieco inne zasady zasada nienaruszalnoci terytorium przypomina warunki panujce u zbieraczy plonw. Granice grupy lokalnej s pynne, a przekroczenie granic owieckich w ogle nie jest karane. Jednostka gospodarcza zazwyczaj nie pokrywa si z grup lokaln, jest zazwyczaj mniejsza. Troska o zaopatrzenie w ywno naley przede wszystkim do danej jednostki gospodarczej. Gospodarcze zabezpieczenie kadego czonka spoecznoci stoi w centrum wszystkich pogldw prawnych ludw arktycznych (u Lapoczykw kradzie jedzenia gdy jest ono naprawd zodziejowi potrzebne do przeycia- moe by uznana za legaln); gdzie tam prawo do polowania na obszarach owieckich obcej grupy moe by naruszone przez kogo, komu zagraa gd. Wzajemne pomaganie jest egzekwowane prze opini publiczn, ktra w spoeczestwie pierwotnym dziaa o wiele skuteczniej ni w kapitalistycznym. Dowiadczeni owcy i myliwi dziki osobistym przymiotom ciesz si wielkim powaaniem i przy rozstrzyganiu sporw wewntrz gromady czsto wystpuj w roli porednikw lub rozjemcw. Jednak im rwnie nie przysuguje peny autorytet i wadza. Wdz waciwie nie ma adnej wadzy moe wydawa polecenia, ale nikt nie ma obowizku ich wykonywa. naczelna zasada tych plemion utrzymanie pokoju, dopty jest to tylko moliwe. Pod tym wzgldem opinia publiczna ma podwjne zadanie 1) rodkami biernymi, oddziauje zapobiegawczo przez sam fakt swojego istnienia, tak, e sama obawa przed naraeniem si jej, zmusza jednostk do przestrzegania norm, 2) czynnie interweniuje kiedy normy prawne zostan pogwacone. mamy tu wic do czynienia z prawem ustanawianym prze lud, sucym ludowi i przez lud wprowadzanym w ycie. Prawo jest autorytatywne i niezmienne, dlatego dokonanie zmian wyrokw za pomoc aktw prawnych lub na skutek ingerencji wyszych instancji. Wraz z rozwojem rolnictwa i hodowli byda ulega zmienia struktura prawa.

u ludw rolniczych Wadz decydujc jest rada starcw. Pocztkowo u ludw rolniczych w sprawach rodowych decydowao prawo matki, ale wskutek przemieszania rnych elementw ju si go nigdzie nie respektuje. Wraz z upraw roli pojawiaj si zacztki wasnoci rodu, rodziny i wasnoci osobistej. Wzajemna pomoc przy karczowaniu pl, obserwowana w Melanezji i Ameryce Poudniowej dowodzi, e zaopatrzenie w ywno rwnie nie jest spraw jednostki, lecz odpowiedzialno za ni bierze gromada. Wszelkie ruchomoci stanowi wasno osobist w przeciwiestwie do ziemi. Wadza wykonawcza czsto ley w rkach tajnego stowarzyszenia przysuguje mu prawo decydowania o przyjciu lub anulowaniu przepisw publiczno-prawnych, stanowi najwysz instancj w procesach sdowych; przyjcie do stowarzyszenia uzalenione jest od wpacenia okrelonej kwoty; kady moe z niego wystpi, jednak przywileje wynikajce z przynalenoci s tak due, e waciwie si to nie zdarza. Dopiero w bardziej postpowych formach organizacji spoeczestwa wymiar sprawiedliwoci przechodzi w rce gminy wiejskiej. W takich warunkach interesy szczepu s reprezentowane przez wodza plemienia i rad starcw. Tajne stowarzyszenia odgrywaj donios rol w sprawach karnych i cywilnych. W Starym wiecie, a zwaszcza w Afryce, podzielenie spoeczestwa na stany dokonywao si w wyniku podbicia jednych szczepw przez drugie.

Gwn rnic pomidzy przedpastwowymi formacjami pnocno-amerykaskimi a zachodnioafrykaskimi jest sposb prowadzenia procesu sdowego. W Afryce u plemion lenych obok prawa samoobrony oraz odwoania si do tajnego stowarzyszenia istnieje rwnie cile okrelona procedura przed sdem rady, zoonej z wodza i starszyzny. Metodami prowadzenie ledztwa s tortury, prba wody, prba trucizny, zeznania wiadkw, wizja lokalna, dowody rzeczowe. Wydanie wyroku, ktry zapada wikszoci gosw poprzedza tajna narada sdu. W postpowaniu sdowym dominuje denie do pogodzenia stron. Plemiona amerykaskie nie znaj cile ustalonego postpowania. Poza zeznaniami oraz przysigami skadanymi przez strony, nie znaj innych sposobw prowadzenia ledztwa.

Pasterska gospodarka hodowcw byda Starego wiata nie ma podobnego odpowiednika w Ameryce. Wystpuje ona gownie z elementami gospodarki zbieraczy plonw i rolnikw. Pastwiska zawsze stanowi wasno caego plemienia, nie maj jednak cile okrelonych granic i bezprawne wypasanie na cudzych terenach nie pociga za sob adnej kary. Szczep rzadko wystpuje jako jednostka prawna. Jednostk spoeczn staje si wielka rodzina patriarchalna, w skad ktrej wchodz bracia, bratankowie, synowie oraz wnukowie; roci ona sobie nawet prawo do politycznej samodzielnoci. Na czele plemienia stoi wdz ktry jest albo wybierany albo wadza zostaje mu przekazana na podstawie prawa dziedziczenia. O jego wpywach decyduje opinia publiczna. Wdz sprawuje wadz wsplnie z rad starcw. Bez ich zgody nie wolno wodzowi niczego przedsiwzi - zwaszcza jeeli chodzi o prawa zwizane z uytkowaniem ziemi. Wymiar sprawiedliwoci , a szczeglnie instytucja krwawej wojny jest spraw rozstrzygan przez strony. Polubowne zaatwienie zatargu nie byo w zwyczaju. Typowy dla nich by rozwj wasnoci prywatnej oraz gromadzenie majtku w postaci hodowlanego byda. Rwnoczenie powstaj rnice stanowe i rozwarstwienie spoeczestwa. Dopiero jednak zetknicie z ludami rolniczymi umoliwio peny rozwj zalkw hierarchii istniejcych u hodowcw byda. Ludy pasterskie Starego wiata dziki stworzeniu wielkich pastw przyczyniy si do doniosych politycznych przeobrae, a ich odrodkowe denia i wojownicza postawa i dorodkowe denia odegray ogromn rol w nowoczesnej socjologii. W niedawnej przeszoci mona byo zaobserwowa wszystkie fazy podboju obszarw nalecych do osiadych ludw rolniczych przez ludy hodujce bydo. W prawie duniczym szeroko rozpowszechnione byo oddawanie w niewol za dugi. Zamiast krwawej zemsty za wprowadza si grzywn, ktrej cz przypada na rzecz krla lub pastwa. To wszystko powoli prowadzio do rozwoju konstytucyjnej i prawnej struktury ludw o wysoko rozwinitej kulturze, w ktrych cae postpowanie sdowe byo utrwalone na pimie i dziki temu mogy suy za wskazwki ludziom yjcym wspczenie i przyszym pokoleniom. dla ludw pierwotnych wieczne s: lud, ziemia i prawo, nie za jednostka. Magiczne moce wiat ludw pierwotnych to wiat magii. Wierz, e niewidzialna sia jest wszdzie obecna i wszdzie si j odczuwa. W ich wiadomoci nie jest nadprzyrodzona, a jest wartoci cakowicie realn i konkretn. Ludy pierwotne nieustannie d do tego, by pozna skutki jej dziaania, by z ni wspdziaa i j opanowa. U nich nie ma przypadku wszystko jest ze sob powizane. Przyczyna i

skutek nie ograniczaj si do wiata widzialnego a s uwarunkowane oddziaywaniem mocy i zjawisk wiata niewidzialnego. Jednak ten wiat niewidzialny jest czym naturalnym i realnym, jest konkretn rzeczywistoci. A wic to co u nas jest wiar u czowieka pierwotnego byo wykadni wiedzy. Przez cae ycie prbuje on pozna elementy wice wiat widzialny i niewidzialny. Magia zabiegi prowadzce do podporzdkowania sobie si mistycznych i wykorzystania ich do wasnych celw. Wiara w magi stanowi najstarsz posta yciowej i religijnej filozofii. Dla ludw pierwotnych kada widzialna i niewidzialna rzecz lub swarzenie s obdarzone okrelon si czarodziejsk i wasnociami magicznymi. Dlatego niektre zjawiska powstae bez wyranie widocznych przyczyn np. choroba, mier, wschd soca, deszcz, burza przypisuje si dziaaniu si magicznych. Najstarsze przejawy magii wi si ze zdobywaniem poywienia praktyki takie s odprawiane przez ca grup wyruszajc na owy. Malowida cienne rysunek zwierzcia, na ktre polowano, w wyobrani tych ludzi utosamiany by z sam zwierzyn. Tote gdy si przebio rysunek oszczepem pomylny wynik oww mieli w kieszeni. Ten sam skutek mona osign poprzez symboliczne gesty nie rysowanie, a pantomimiczne naladownictwo tace magiczne. Rwnie kuka wykonana z trawy, szmat przez czarownika wiesza si ja w szaasie czarownika i zabija si j oszczepem lub strza. Magiczne praktyki stosowano rwnie w celu zapewnienia obfitego urodzaju roliny bdcej gwnym poywieniem. Np. pantomimy przedstawiajce zbieranie bulw. Przedmiotem uroczystoci religijno-magicznych s rwnie siy przyrody. Wierz, e deszcz i wschd soca s wywoane obrzdowymi praktykami symbolicznymi. Wierz, e zaniechanie tych czynnoci moe spowodowa odwrcenie dobroczynnych skutkw tych zjawisk. Ogie jest postrzegany jako sia pobudzajca soce. Zwaszcza gdy zblia si zimowe przesilenie soneczne rozpalaj ogniska, eby pobudzi soce Deszcz ma czoo praktyk wysuwa si naladowanie deszczu na ziemi leje si wod albo krew tryskajc z yy; porozrzucany dookoa puch symbolizuje chmury; niekiedy kobiety obsypuje si kawakami kwarcu. Zwizek przedmiotu istnieje (oprcz podobizny) rwnie pomidzy przedmiotem a jego nazw im bardziej pierwotna kultura tym wiksza wiara w nierozerwalno przedmiotu i nazwy. Z tej wiary zrodziy si czarodziejskie formuy i zaklcia magiczne. wykrzykiwanie nazw zwierzt podczas tacw. Magia przeciwko czowiekowi zrodzia si z gestw instynktownych i emocjonalnych. To tak jak my jak kogo nie lubimy, ale panujce obyczaje nie pozwalaj na jebnicie go w ryj my zaciskamy pici a pierwotni wykonywali pewne rytualne gesty wyraajce groby. Gdy zdarzyo si, e wrg przypadkowo zachorowa lub umar uwaano, e to te gesty to spowodoway. Wtedy zwyky gest nabra charakteru wiadomie stosowanej praktyki magicznej. Najbardziej zastanawiajce jest to, e czowiek, ktry uwaa si za ofiar praktyk czarodziejskich, czsto istotnie umiera, gdy jego wiara w skuteczno czarw jest tak wielka jak u tego, ktry czary rzuci. Wywoanie blu dolnej czci brzucha czsto przypisuje si demonom, ktre z podstpny sposb zawizuj w supy jelita. Dlatego Lapoczycy nie zawizuj adnych supw w swoim odzieniu, w obawie by nie zachcio to demonw do uczynienia tego samego z ich jelitami. praktyki magiczne oparte na podobinie w Arabii udowadnianie winy odbywa si tak czarownik zwouje ludno, oni siadaj w okrgu, on wbija gwd w ziemi po czym mwi wstacie wstaj wszyscy oprcz jednego, ktry poczuwa

si do winy i wierzy, e jego ciao zostao przygwodone do ziemi. drzewo ycia losy nowonarodzonego dziecka s powizane z drzewem, ktre sadzi si wkrtce po jego narodzinach cokolwiek stanie si z drzewem stanie si i z czowiekiem w Kairuanie chorzy na reumatyzm przeciskaj si midzy kolumnami meczetu; podczas wit oczyszczenia Japoczycy skacz przez obrcze z trawy, by pozby si rnych chorb Na Pwyspie Malajskim uszkadzanie figurek woskowych przedstawiajcych konkretne osoby przekucie oczu olepnicie, przekucie gowy bl gowy i choroby mzgu a jak si chce spowodowa mier trzeba figurk od stp do gowy przeku i obchodzi si z ni tak, jakby to byy zwoki zmarego; palenie figurek, jak chce si zerwa czyje maestwo to si stawia figurki maonkw tyem do siebie nie tylko u pierwotnych, te np. u Rzymian praktyki magiczne o charakterze profilaktycznym zapobieganie zu lub nawet odegnanie go tam, gdzie uwaa si, e choroby s spowodowane dziaaniem zych duchw (czsto przedstawianych w postaci zwierzt) przebija si ich podobizny lub zgoa niszczy (nawizuje do tego biblijna posta koza ofiarnego) - tam gdzie choroby uwaa si za kar zesan przez bogw skada si im w ofierze figurk przedstawiajc chorego lub podobizn chorej czci ciaa cie jest tym kto go rzuca lub jego dusz; wic np. jak krokodyl pochwyci cie jakiego Murzyna (ale niepoprawny politycznie ten autor) Basuto czowiek ten musi niechybnie umrze. Std u pierwotnych niech do portretw i zdj wierz, e kto majc ich podobizn ma wadz nad nimi. Mahomet zakaza portretowania ludzi, bo moe to przynie szkod dla ich duszy dlatego do dzisiaj w meczetach nie ma adnych wizerunkw ludzkich. imi znajc je, te mona zawadn czowiekiem dlatego Indianie nie uywaj imion, a przezwiska; mona np. zniszczy czowieka poprzez spalenie kartki, na ktrej byo napisane jego imi w staro. Chinach jak lekarz nie mg dosta szybko jakiego lekarstwa pisa jego nazw na kartce, zanurza w wodzie, a atrament si zmy i kaza choremu wypi wod jako namiastk leku.; albo palono recept i chory zjada popi do najmocniej dziaajcych substancji magicznych nale wosy, paznokcie, lina, skrawki odzienia czowieka, na ktrego rzuca si czary. Traktuje si je jako czci czowieka zawierajce jego dusz. std zrodzi si zwyczaj skrztnego niszczenia wszelkich wydzielin ludzkiego organizmu. Poniewa zaczarowanie tych rzeczy uchodzi za przyczyn niedomaga organizmu, chorzy odkupuj je od czarownikw, ktrzy robi niez kas na odsprzedawaniu ich ich byym wacicielom. magia miosna przedmioty nalece do ukochanej osoby zawija si w jakie zawinitka i wypowiada si zaklcie co daje gwarancj rozbudzenia uczucia mioci. we wspczesnej cywilizacji rwnie dochodz do gosu pierwotne wyobraenia o sile magii szczeglnie widoczne jest to w chwilach niebezpieczestwa lub emocjonalnego podniecenia. dusza czowieka sia yciowa, majca swe siedlisko w ywym organizmie i opuszczajca do z nadejciem mierci. Dla rnych ludw jej wyobraenia byy odmienne dla jednych mieszka w oddechu, dla innych w cieple krwi, w wtrobie, sercu, nerkach, a niekiedy nawet w odbiciu lub cieniu czowieka. Sny natomiast s dowodem, e dusza nie jest poczona z ciaem bo jak czowiek pi, to jego dusza wylatuje z niego i samodzielnie wdruje po wiecie Czsto wierzy si, e dusza zmarego przebywa w pobliu jego mogiy tylko przez pewien czas; niekiedy wierzy si, e przebywa ona midzy yjcymi; inni, e udaje si do cile okrelonego dla niej miejsca; kiedy dziecko ma przyj na wiat dusza opuszcza swoje miejsce i wchodzi do ona matki, natomiast gdy umrze dusza wraca na swoje miejsce i moe, jeli zechce, ponownie si narodzi. pocztek wiary w reinkarnacj.

Czowiek, ktry nie zosta pochowany jest skazany na wieczne bkanie si jako duch nie mogcy zazna spokoju i postrach wszystkich yjcych. Wyzwoli go moe jedynie pogrzeb odprawiony wedug obowizujcych zwyczajw. Warianty obrzdw pogrzebowych s zwizane z wyobraeniami o wdrwce jak odbywaj dusze po mierci. W wypadku gdy dusze zdradzaj ze zamiary odstrasza si je krzykiem i pogrkami, a niekiedy ludzie staraj si je udobrucha poczstunkiem i darami; u ludw o wyszym szczeblu lk przed duszami doprowadzi do swoistych obrzdw pogrzebowych wraz ze zmarym grzebano nie tylko obranie, or i kosztownoci lecz dodawano mu rwnie towarzyszy wdrwki - zwierzta, a czasem nawet niewolnikw i ony wszystko po to, by dusza nie chciaa powrci na ziemi. taki obyczaje zrodziy si z chci zadouczynienia zmaremu jego wdrwki w zawiaty. Uprzedza si tu jej zamiary, zanim ona sama sobie wybierze towarzyszy podry. Najblisza rodzina jest najbardziej zagroona, a ponadto moe zarazi tym innych musi przebywa w odosobnieniu, a niekiedy poddaje si ich oczyszczeniu. Innym rodkiem zapobiegawczym jest niewymienianie imienia zmarego, gdy jak wiemy moe spowodowa pojawienie si go. Pomimo strachu przed duszami zmarych, prbowano je obrci na swoj korzy. Wierzono, e mona to zrobi poprzez zachowanie dusz zmarych w bezpiecznej odlegoci za pomoc tzw. figur przodkw. Czaszka zmarego czsto uwaana za siedlisko duszy, przechowuje si ja zazwyczaj jako fetysz obdarzony magiczn moc. Szczegln czci obdarza si j, gdy naleaa do kapana albo wodza plemienia. Kult czaszki nie odnosi si do czaszek tylko bliskich czci si je nawet jeli naleay do wroga. N Kult masek zrodzi si z kultu czaszek i kultu zmarych; dusz zmarego przestaa symbolizowa jego czaszka, a zacza maska. wg animistycznego pogldu na wiat roliny, zwierzta, planety, gry, oboki maj swoje dusze i rwnie rozporzdzaj magiczn moc dziaania std zwyczaje przepraszania zabitej zwierzyny czy wygaszania przemwie do korzonkw. Eskimosi zabitym fokom czy wielorybom wlewaj do garda yk sodkiej wody, w zamian za to, e cae ycie yy w sonej; ale za to biae niedwiedzie li nieg, przez co nigdy nie odczuwaj pragnienia, ale za to odczuwaj ch posiadania sprztu wykonanego przez czowieka i dlatego chc mie noe myliwskie, wider do wiercenia otworw, uk, kociane igy dajc im to udobruchuj dusze zwierzyny. wytwrcw martwych przedmiotw uwaa si za tajemniczych, niekiedy niebezpiecznych i potraficych oddziaywa na ich dusze bo te przedmioty maj dusz najpotniejsi bogowie u staroytnych ludw o wysokiej kulturze zachowuj w swym wygldzie zewntrznym pewne atrybuty zwierzt np. Horus bg soca (staroytny Egipt) o gowie sokoa, wada mij zionc ogniem; Toth bg ksiyca z gow ibisa; Anubis bg zmarych z bem psa taniec jedna z najstarszych praktyk religijnych; przyszed do obrzdw wielu religii wysoko rozwinitych kultur jako przywilej bogw mynki modlitewne za ich pomoc zostao zmechanizowane wypowiadanie sakralnej formuki przymocowanie kartki papieru, na ktrych wypisanej si sowa o znaczeniu sakralnym kade obrcenie mynka jest rwnoznaczne z wypowiedzeniem modlitwy.

Pewnego razu ywe sowo u ludw pierwotnych odgrywao wiksz rol ni w naszej cywilizacji. Gwnie dlatego, e ludy te nie umiay spisywa swoich wierze i przygd w ksigach religijnych czy wieckich. Do

utrzymania prastarych tradycji przyczyniy si zebrania przy ognisku, w szaasach czy domach gromadzkich, ktre byy sposobnoci do wymiany pogldw. Przekazywano je przedstawicielom modego pokolenia. Ludom pierwotnym mity zastpoway Bibli i podrcznik historii, encyklopedie. Ich opowieci s skarbnicami mdroci, znajomoci ludzi a przede wszystkim dowcipu i wesooci. Wszystkie opowiastki s dla nich prawdziwe nawet jeeli jest w niuch mowa i najniezwyklejszych przygodach. nie jest zaznaczona rnica pomidzy czowiekiem a przyrod ludzie, roliny, ciaa niebieskie wszystko to postpuje zgodnie z przyjtymi obyczajami. Wszystko roliny, zwierzta, skay, oboki ma uczucia, myli, umie rozmawia. Drzewo, z ktrego spad czowiek ponoszc mier zostaje cite jako morderca. Za mord tygrysa na czowieku musi ponie mier jakikolwiek inny tygrys. std rozmawianie dzieci z lalkami, meblami etc. najistotniejsze zjawiska w przyrodzie deszcz, dzie, noc, ksiyc, pioruny s dla pierwotnych przejawami istnienia rnych duchw, ktre yj w ich wyobrani pod postaci istot ludzkich wic soce udaje si na owy, ksiyc chwyta si w sida, chmury s dymem ulatujcym z fajek bogw. wg wielu ludw niebo i ziemia na pocztku nie byy od siebie oddzielone. - Indianie Unitoto uwaaj, e wiat stworzy stary ojciec w chwili gbokiej zadumy palc fajk udepta ziemi oddzielajc j od nieba - Indianie Zuni - uwaaj, e ziemia kiedy bya mikka (?) - w Egipcie niemo od ziemi oddzieli bg soca Szu; malowida ukazuj ziemi (Geb) w postaci czowieka, nad ktrym stoi bogini nieba (Nut) - wg wielu mitw ycie na ziemi rozpoczo si w dniu, w ktrym soce po raz pierwszy wyjrzao z mrocznego jak noc brzucha wielkiej ryby, z wntrza ldowego potwora lub ze skrzyni pywajcej po morzu. Wraz ze socem miay si uwolni wszystkie stworzenia, ktre uciekajc przed potopem schoway si do skrzyni. --> opowie o wielkim potopie naley do najdawniejszych mitw. opowie o wielkim potopie spady na ziemi tak wielkie niegi, e zwierzta chciay uciec do nieba, bo tam byo ciepo. Dziurk do nieba wywiercia wiewirka t dziurk byo soce. Wadc nieba by niedwied ktry pewnego razu zebra cae ciepo do worka i powiesi na drzewie, zakazujc innym zwierztom zabranie go. Ale zwierzta si zmwiy, ukrady worek i wyruszyy na ziemi. I wtedy myszce zdary si trzewiki, wic wycia kawaek materiau z tego worka. I wtedy ciepo tak si zaczo rozprzestrzenia, e w kilka sekund stopniay wszystkie niegi i bya powd. Ale stary Indianin (o imieniu Etsie) przewidzia co si stanie i zbudowa wielki statek, na ktry zabra po jednej parze kadego ze zwierzt. Po dugim czasie pywanie dopiero kaczuszka zdoaa dwign do gry ziemi. opowieci ludw pierwotnych zazwyczaj kocz si moraem, zwaszcza gdy maj suy celom wychowawczym, np. przestrzega przed lekcewaeniem obowizkw religijnych czy popenieniem kradziey. W bajkach pierwotnych czsto znajduj wyraz umiejtnoci radzenia sobie w kadej sytuacji oraz powszechna rado ycia, chocia niektre opowiastki s czasem bardzo drastyczne. Powiastki te nigdy nie s nudne i od pocztku do koca przycigaj uwag. Prawo ich opowiadania czsto przypada okrelonej grupie ludzi, a nawet tylko jednostkom. Aby opowie zyskaa uznanie musi by prawdziwa, pikna i mie logiczny bieg wydarze. o pochodzeniu soca opowie australijska pewnego razu uraw i emu poszli na przechadzk i si pokcili. Z nerww uraw rzuci jedno z jaj emu do nieba. Tam rozbio si ono na stosie drzewa, rozlao si tko i zapalio. I si na ziemni zrobio jasno. Wtedy dobry duch pomyla, eby robi tak codziennie i kadego ranka rozpala w niebie ognisko. Tylko zauway, e samo wiato nie budzi ludzi

 dlatego wybra koguta, ktry co rano musi gono si mia o pochodzeniu ksiyca opowie z Nowej Gwinei pewnego dnia pewne rodzestwo zostao samo w domu; gdy zgodnieli zajrzeli do garnka, ktrym mama trzymaa sago, z ktrego gotowaa potrawy. Zobaczyli wtedy tam tylko kawaek okrgy i byszczcy. Zobaczy to bg soca, przyszed na ziemi i im to zabra. Od tego czasu gdy ksiyc ma swj dyur nocny, bg soca moe spa. o tym jak Indianie Creek zdobyli ogie porosili o to krlika, ktry poszed na wschd do plemienia, ktry go posiada; oni go przyjli bardzo serdecznie, wyprawili uczt i tace; krlik na gowie mia czapeczk z 4 pakami ywicy. Podczas tacw, gdy wszyscy skadali pokony przed ogniskiem paeczki si podpaliy; ludzie si zdenerwowali, zaczli goni krlika, ale on by szybszy Kraina zmarych Mylenie o mierci jako o wydarzeniu nieuniknionym s bardzo charakterystyczne dla ludw wysoko rozwinitych i stoj w kracowej sprzecznoci z pogldami ludw pierwotnych. Myl, e bd musieli w pewnym momencie rozsta si z yciem, nie wydaje im si logiczna i nie uwaaj mierci za nieuniknione prawo przyrody. Wikszo ludw pojmuje mier jako nieszczcie spowodowane dziaaniem si nadprzyrodzonych przede wszystkim czarw. Nawet nieszczliwe przypadki przypisuje si dziaaniu wrogich duchw. Wg wielu opowieci mier moe by nastpstwem pomyki, jak popeniy nadprzyrodzone moce. Wiele ludw wierzy, e pomidzy stosunkiem pciowym a mierci istnieje bezporedni zwizek i e wynalezienie cielesnej mioci doprowadzio do powstania mierci. Wielu pierwotnych wierzy w to, e postpujc rozumnie, ostronie i w zgodzie z duchami mona zapobiec nadejciu mierci. Wszystkie yjce na ziemi plemiona maj zupenie zdecydowane wasne zdanie nt. tego, co czeka ludzie po mierci miejsce, gdzie zmarli bd wiedli ywot Wiele jest sposobw pochwku palenie na stosach, chowanie w dziuple drzew, kadzenie na wysokich pomostach, zostawianie w jaskiniach, rzucanie do morza, suszenie nad ogniskiem, balsamowanie te rne sposoby chowania zmarych nie wynikaj z czci i troski o zmarego, a z obawy, e czowiek, ktrego zabraa mier, nie powrci ze swego bezruchu i nie straszy yjcych. Dlatego jest wielka rnorodno sposobw, za pomoc ktrych chciano zmusi zmarych do nieopuszczania mogi. W Australii puste drzewo, w ktrym ley nieboszczyk przebija si dzid, by przygwodzi do szyj nieboszczyka. Tasmaczycy krpowali zwokom rce i nogi. W Hiszpanii przybijano zmarych do desek, na ktrych ich chowano. W ceku zachcenia zmarego, by zosta w miejscu, w ktrym zosta pochowany, dokada si wszelkich stara, by jego nowe domostwo urzdzi moliwie najwygodniej twarz i ciao zabezpiecza si, by nie dotykao ziemi, oddaje si im honory, wygasza si przemwienia, skada obietnice ale po tym wszystkim wszyscy yjcy jak najszybciej oddalaj si od grobu. Chocia czasami jeszcze yjcego czowieka porzuca si gdzie daleko od terenw plemienia i oddala si, zanim wyzionie ostatni oddech w ten sposb usieka si od ducha mierci. Przeraajc pamitk po zmarym jest ciecz wydobywajca si ze zwok przypisuje si jej magiczne waciwoci, ktre yjcy staraj si wykorzysta. W plemieniu Kuinmurburra, zwoki chowa si na pomostach umieszczonych na gaziach drzew a pod drzewem staj modziecy, by te ciecze pyny po ich ciaach. Wierz, e przez to udzieli im si mstwo zmarego. U ludw rolniczych, ze wzgldu na to, e nie mog oni po prostu opuci miejsca, gdzie kto umar utrzymuje si przyjazne stosunki ze zmarymi. U wielu takich ludw wystpuje wiara w kolejno po sobie nastpujce odradzanie si na nowo. Np.. na Borneo wierz, e dusza w zawiatach yje 7 razy duej ni na ziemi, po czym wraca na ziemi, by si odrodzi w postaci grzyba, owocu, trawy lub

kwiatu. Utrzymywanie staego kontaktu ze zmarymi jest zupenie nieznane ludom zbieracko-owieckim, ktre nie skadaj adnych ofiar zmarym. W wietle rnych wierze dusza czowieka znajduje si w rnych czciach ciaa w sercu, wtrobie, mzgu, krwi przewanie jednak za siedlisko duszy uwaa si gow. Tote gowa nabiera szczeglnego znaczenia, jako miejsce, w ktrym skupiaj si wszystkie nadprzyrodzone siy. Wykopane z mogiy czaszki czsto ozdabia si maluje, ale take przy pomocy gliny nadaje si im rysy zmarej osoby, co stanowi dowd najwyszej czci. W miejsce oczu wstawia si muszle. W obecnoci takich relikwii odbywaj si narady wojenne oraz rozprawy sdowe. Dy si do zdobycia jak najwikszej liczby takich czaszek, aby mie jak najwicej korzyci dla gromady. Zdarza si wic, e zabija si osoby z innej gromady tylko po to, by zdoby ich czaszk. Rwnie mikkie czci gowy s mumifikowane. Przywilej preparowania takich trofew przysugiwa wojownikom, ktrzy zabili przeciwnika. Opis preparowania ludzkiej gowy rozczesanie wosw na dwie strony nacicie skry od czoa do tyu gowy cignicie skr, pozostawiajc tylko oczy i jzyk zszycie cignitej skry spicie warg drzazgami bambusa zdjt skr wypenia si gorcym, piaskiem, wsypujc go przez otwr pozostawiony od strony szyi po 48 godzinach skra robi si gadka, twarda i trwaa. Po tych zabiegach gowa robi si niewiksza od redniej pomaraczy. Wyraz twarzy jest podobny do tego za ycia. utrzymujca si u ludw rolniczych wiara w to, e gowa jest siedliskiem magicznych si, doprowadzia do powstania drewnianych masek, majcych wyobraa duchy zmarych, tace z tymi maskami maj na celu wykorzystanie nadprzyrodzonych mocy, jakimi obdarzeni s zmarli. Jest to najbardziej rozwinita posta twrczoci artystycznej plemion rolniczych. dusze yjcych te czasami odbywaj wdrwki i nie zawsze pozostaj tam, gdzie ich siedlisko, tzn. w gowie. Dowodz tego sny. Za pomoc czarw, mona sprawi, eby obca dusza dostaa si do ciaa picego obd. wg wierze ludw rolniczych dusza opuszcza ciao dopiero po drugim pogrzebie gdy ciao ju zgnio. Wczeniej jest przy ciele. Chyba, e wypdzi j z niego jaki zy czarownik. na znak aoby bliscy zmarego wkadaj zamiast zwykego odzienia fartuchy z lici, gol sobie gowy, powstrzymuj si od stosunkw pciowych, nie wychodz ze swych domostw. najstarsze sposoby mumifikacji zwok to suszenie i wdzenie. Byy znane ju plemionom zbieraczy plonw. U Bawende z Kongo Belgijskiego gdy umiera wybitny czowiek przygotowuje si tzw. niombo. Natychmiast po mierci wiesza si zwoki na sznurze w szaasie zmarego i dniem i noc podtrzymuje si ognisko suszenie ciaa trwa wiele miesicy (!). W tym czasie bliscy zbieraj skry i inne szmaty, eby nie musia on przestpowa progu zawiatw jako biedny. Wykonawca niombo przystpuje do owijania zwok tymi wszystkimi szmatami w efekcie otrzymuje si rulon o wielkich rozmiarach gotowy niobom swoimi rozmiarami przewysza domostwo. W dniu pogrzebu wyprawia si wielk uczt. Mczyni bior niombo i z nim tacz a w pewnym momencie staj w cichym pochodzie. Nastpnie w pozycji stojcej spuszcza si go do grobu wtedy te wszyscy podskakuj jak kto tego nie zrobi, wkrtce pody za niombo. Wsplnie zasypuj mogi, a jego domostwo zostaje spalone. Zmary udaje si do krainy wiecznego szczcia. u ludw pasterskich i Polinezyjczykw ycie pozagrobowe zaley od klasy i kasty, Ludom z niszych warstw wrcz odmawia si niemiertelnoci. zwyczaj zabijania ludzi na cz zmarych h wystpuje przede wszystkim u ludw o wysokiej kulturze. Zrodzi si on z wyobraenia, e ycie po mierci jest cakowicie podsobne do tego, ktre si wiodo na ziemi.

 czasami zwoki wystawiano na poarcie jeeli zjaday je ptaki unoszc kawaki misa do gry dusza sza do nieba; a jeeli zjaday je psy lub winie dusz czeka ponowny powrt na ziemi; dobrego czowieka zwierzta zjaday szybko, zego powoli.