Prawo Rzymskie KuBiSHi tuning enjoy.

Prawo Rzymskie
Rozdzia I:
Znaczenie nauki Prawa Rzymskiego Znaczenie terminu Prawo Rzymskie Woski uczony Riccardo Orestano podaje znacze! "Prawa Rzymskiego#$ % Prawo &istoryczne Rzymu % 'radycja romanistyczna w &istorii (ormowania si)* prawodawstw opartyc& na prawie rzymskim % "Prawo powszec&ne# tj. system prawny stworzony w +redniowiecznej ,uropie na gruncie m.in. prawa rzymskiego % "Pandektystyka# traktowana jako wsp-czesne prawo rzymskie % .auka prawa rzymskiego % "romanizm# % idea wykorzystywana raz jako potwierdzenie swoic& racji* /0o prawo rzymskie 0yo niema1 doskonae2* a nieraz w zupenie odwrotnym ce1u*

Rozdzia II: Rzymskie definicje Prawa, systematyzacje prawa i poj cia prawne
Pojcia wstpne
Jus, fas 3 prawo/+wieckie4ko+cie1ne2 Justitia 3 sprawied1iwo+5 Aequitas 3 suszno+5 Jus naturale 3 Prawo natura1ne Jus gentium 3 Prawo narod-w Jus civile 3 Prawo o0ywate1i Negotaia stricti iuris % czynno+ci prawne wywodz6ce si) z poprawa cywi1nego

Elementy definicji prawa w tekstach jurystw rzymskich

Ulpian: Prawo$ "'ermin prawo wywodzi si) od sprawied1iwo+ci# Sprawied1iwo+5$ "sprawied1iwo+5 3 okre+1ona i staa wo1a rozdzie1ania ka7demu* to* co mu si) na1e7y#

Zasadami prawa s68 "7y5 sz1ac&etnie* innym nie szkodzi5* da5 ka7demu to* co mu si) na1e7y# .auka prawa$ "jest znajomo+ci6 spraw 0oskic& i 1udzkic&* wiedz6 o tym* co suszne i nie suszne# Celsus: Prawo to sztuka stosowania tego* co do0re i suszne

Podziay prawa rzymskiego

1) Zasada terytorialnoci i personalnoci prawa % Zasada personalnoci nie za1e7nie gdzie o0ywate1 pa!stwa*w kt-rym o0owi6zuje ta zasada si) znajduje zawsze pod1ega prawu swojego pa!stwa. % Zasada terytor alnoci ! o0ywate1 pa!stwa*w kt-rym o0owi6zuje ta zasada zawsze pod1ega prawu pa!stwa* w* kt-rym si) znajduje. ") #us ci$ile % Byo prawem o0ywate1i rzymskic& nieza1e7nie czy dotyczyo zagadnie! prawa pu01icznego czy prywatnego* stopniowo jednak prawo to zacz)o si) odnosi5 do prawa prywatnego/0yo to prawo 0ardzo (orma1ne i mocno zwi6zane z tradycj629zgromadzenia 1udowe %1eges i zgromadze! p1e0ejskic&: %) #us &entium % O0ejmowao uregu1owania prawne* kt-re wg Rzymian 0yy wsp-1ne d1a wszystkic& narod-w/prawo du7o 0ardziej e1astyczne od ;us ci<i1e2 pocz6tkowo su7yo ty1ko do kontro1i o0rotu gospodarczego i oc&rony stosunk-w maj6tkowyc& mi)dzy peregrynami i mi)dzy peregrynami a rzymianami ') #us (onorarium % Prawo pretorskie* wydawane przez pretor-w d1a zaatania 1uk prawnyc& )) #us $etus #us no$um % =us <etus 3 prawo stare/pozostao+ci praw ius gentium* ius ci<i1e i ius &onorarium po nadaniu o0ywate1stwa wszystkim mieszka!com imperium2 % ;us no<um % prawa wprowadzane przez cesarzy.

#) Podzia* prawa na #us strictum i #us ae+uum % #us strictum Prawo* w kt-rym 0ezwzg1)dnie musiaa 0y5 przestrzegana przez s)dzi-w 1itera prawa/(ormuki procesowej otrzymanej przez s)dziego od pretora2. % #us ae+uum ! Prawo* w kt-rym nie musiao 0y5 przestrzegane przez s)dzi-w po1ecenie pretor-w/(ormuki procesowej2* oraz w6czenie do procesu czynnik-w poza prawnyc& o c&arakterze etycznym ##) Podzia* prawa na pu,liczne i prywatne % Prawo pu,liczne -#us pu,licum) normy odnosz6ce si) do ustroju/organizacja i dziaa1no+5 pa!stwa$ zakres kompetencji* administracja porz6dek wewn)trzny i 0ezpiecze!stwo2 % Prawo prywatne -#us pri$atum) 3 to te* kt-re odnosi si) do interes-w poszczeg-1nyc& jednostek/stosunki mi)dzy oso0ami zar-wno rodzinne jak i maj6tkowe* wasno+5 zo0owi6zania stanowisko prawne os-0 i dziedziczenie2. ###) .ctiones in rem oraz .ctiones in personam % .ctio in rem-erga omnes prawo skuteczne wo,ec wszystkic()/ gdy pow-d zmierza do wykazania* 7e przysuguje mu prawo skuteczne wo0ec wszystkic& wadania rzecz6 materia1n6/nie wa7ne* kto zawini wa7ne* kto jest aktua1nie posiadaczem spornej rzeczy29wasno+5 rzeczy* wadza nad oso0ami wo1nymi np. "ojcowska#* zastaw: % .ctio in personam-inter partes) prawo skuteczne wo,ec okrelonyc( os0,)/ ! w przypadku nie wywi6zywania si) z umowy /dotyczya +ci+1e okre+1onej oso0y2 >&ronia prawa podmiotowe o c&arakterze wzg1)dnym* okre+1ane mianem zo0owi6za!. Podstaw6 stosowania 0yo istnienie stosunku zo0owi6zaniowego* czy1i w)za zo0owi6zaniowego 6cz6cego dwie +ci+1e okre+1one oso0y 3 wierzycie1a i du7nika.

Rzymskie systematyzacje prawa prywatnego

Ustawa 1" 1a,lic 1.23#C4 1!%) Prawo procesowe ' i cz5ciowo )) wewn)trzna organizacja rodziny Rzymskiej )) Prawo spadkowe 6) Stosunki gospodarcze mi)dzy rodzinami Rzymskimi 7) Prawa s6siedzkie 8) Przest)pstwa naruszaj6ce interes o0ywate1a 9 1:) niekt-re normy prawa sakra1nego sakra1nego pu01icznego 11 1") r-7ne normy 4dykt pretorski ?. Zasady dotycz6ce zakresu dziaania pretora i post)powania przed jego urz)dem @. i A. Przypadki udzie1ania przez pretora oc&rony prawnej przez udzie1anie skargi pow-dztwa B. Sposo0y egzekwowania orzecze! s6dowyc& ;ystematyka naukowa 1< #dee Cycerona dotycz=ce sposo,u przedstawiania prawa Wg >ycerona prawo powinno 0y5 spisane* podzie1one na niewie1k6 1icz0) kategorii* kt-re nast)pnie powinny 0y da1ej dzie1one a7 do e1ement-w podstawowyc& atwyc& do opisania i zde(iniowania. "< ;ystematyka instytuc i >aiusa Caius podzie1i prawo na dotycz6ce$

% % %

Rzeczy/materia1ne9res corpora1es: i nie materia1ne9res incorpora1es:2 Os-0 Skarg/in rem in personem2

=FS/prawo2

P,RSO.GH,/oso0owe2

R,S/rzeczy2

G>'=O.,S/skarg2

H=B,R=

S,RI=

>orpora1es

=ncorpora1es

=n rem

=. P,RSO.,E

Dziaania prawne pojcie i klasyfikacja

Po 5cie Dziaanie prawne mog6 0y5 niezgodne z o0owi6zuj6cym prawem. Eog6 0y5 te7 zgodne z o0owi6zuj6cym prawem. .azywane s6 o0ecnie czynnociami prawnymi 1u0 aktami prawnymi. >zynno+5 prawn6 mo7na okre+1i5 jako o+wiadczenie wo1i zmierzaj6ce do wywoania okre+1onyc& skutk-w prawnyc& Czynnoci ?ormalne i nie ?ormalne % Czynnoci ?ormalne to takie* w kt-ryc& o+wiadczenie wo1i musiao 0y5 zo7one w +ci+1e okre+1onej (ormie. Fc&y0ienie tej (ormie powodowao niewa7no+5 czynno+ci. % Czynnoci nie?ormalne to takie* do kt-ryc& zawarcia 0yo wymagane porozumienie o0u stron. O+wiadczenie wo1i mogo 0y5 zo7one w dowo1nej (ormie. Czynnoci edno i dwu stronne % @ednostronne % c&arakteryzoway si) tym* 7e do dokonania danej czynno+ci wystarczy o+wiadczenie Wo1i ty1ko jednej strony/np. testament zawaszczenie itp.2 % Awustronne ! wyma&a = zgodnego o+wiadczenia wo1i dw-c& stron /np. umowy2. Czynnoci mi5dzy By =cymi-inter $i$ios) i na wypadek mierci-mortis causa) % #nter $i$os 3 wywouj6 skutki za 7ycia o0u stron/kupno* sprzeda7 itp.2 % Cortis causa 3 wywouj6 skutki dopiero z c&wi16 +mierci. Czynnoci rozporz=dza =ce i zo,owi=zu =ce % Rozporz=dza =ce powoduj6 natyc&miastow6 zamian) maj6tku % Zo,owi=zu =ce rodz6 zo0owi6zanie do dokonania w przyszo+ci czynno+ci rozporz6dzaj6cyc&. Czynnoci odp*atne i nieodp*atne % Ddp*atne po1egaj6 na tym* 7e o0ie strony uzyskuj6 korzy+ci maj6tkowe. % Eieodp*atne gdy ty1ko jedna ze stron uzyskuje korzy+ci maj6tkowe. Czynnoci przyczynowe i a,strakcy ne

% % Czynnoci ?induc arne %

Przyczynowe ! to takie* kt-ryc& wa7no+5 uza1e7niona jest od istnienia przyczyny ic& dokonania* czy1i ce1u gospodarczego c&ronionego przez prawo. .,strakcy ne to takie* kt-re s6 wa7ne nieza1e7nie od istnienia causa % przyczyny Oparte na zau(aniu czynno+5 taka miaa odpowiedni6 k1auzu1e np.* 7e o0darowana oso0a zac&owa si) w okre+1ony spos-0 w stosunku do na0ytej rzeczy* prawa czy oso0y.

Elementy czynno ci prawnej

4ssentialia ne&otii istotne e1ementy tre+ci czynno+ci prawnej Eaturalia ne&otii postanowienia suszne i poprawne* wynikaj6ce z susznego o0rotu prawnego .ccidentalia ne&otii czynno+ci nietypowe* najcz)+ciej dodawane to$ warunek* termin i po1ecenie$ % Farunek % to zdarzenie przysze i niepewne od* kt-rego za1e7y skuteczno+5 czynno+ci prawnej/wa7na od samego pocz6tku* a1e jej skuteczno+5 jest ograniczona w czasie2 warunki dzie1imy na$ ?. Zawieszaj6ce i rozwi6zuj6ce % Z.F#4;Z.@GC4 ! ;kutki prawne powsta = dopiero po ziszczeniu si5 przysz*e&o niepewne&o zdarzenia % RDZF#GZU@GC4 czynnoH prawna od razu skuteczna i usta e wraz z spe*nieniem warunku @. Potestatywne* kazua1ne i mieszane % PD14;1.1IFE4 3 kiedy spe*nienie warunku zaleBy od warunkowo uprawnione&o< % J.ZU.3E4 kiedy spe*nienie warunku w o&0le nie zaleBy od warunkowo uprawnione&o< % C#4;Z.E4 cz5ciowo zaleBne a cz5ciowo niezaleBne od woli warunkowo uprawnione&o A. dodatnie i ujemne % ADA.1E#4 3 pole&a = na zmianie stanu rzeczy % U@4CE4 pole&a = na utrzymaniu stanu rzeczy % 1ermin ! zdarzenie przysze pewne od* kt-rego za1e7y skuteczno+5 czynno+ci prawnej % Z.F#4;Z.@GCI ! ;kutki prawne powsta = dopiero po ziszczeniu si5 przysz*e&o pewne&o zdarzenia % RDZF#GZU@GCI czynnoH prawna od razu skuteczna i usta e wraz z spe*nieniem terminu % Polecenie nakada o0owi6zek/ty1ko mora1ny2 wykonania jakie+ czynno+ci

! wiadczenie woli
;ymulac a czynno+5 pozorowana gdy strony umawiaj6 si) mi)dzy so06* 7e czynno+5 nie 0)dzie miaa skutk-w prawnyc& 1u0 wa+ciwyc& skutk-w prawnyc&. Reser$atio mentatialis jednostronna niezgodno+5 wo1i z o+wiadczeniem /czynno+5 wa7na2 4rror my1ne wyo0ra7enie o istniej6cej rzeczywisto+ci/czasami po dokadnym z0adaniu anu1owano czynno+ci2 4rror ?acti nieznajomo+5 oko1iczno+ci (aktycznyc&/czasami po dokadnym z0adaniu anu1owano czynno+ci2 Aaulus-podst5p) strona podst)pne zac&owanie (aszywe intencje /nie anu1owano czynno+ci* prawo pretorskie dawao oc&ron) przed negatywnymi skutkami2 Cetys-&roK,a) 3 /nie anu1owano czynno+ci* prawo pretorskie dawao oc&ron) przed negatywnymi skutkami2

"odyfikacja niewa#nej czynno ci prawnej

>zynno+5 prawna powinna odpowiada5 stawianym jej wymog6 inaczej 0ya niewa7na. >zasami na wniosek stron mo7na 0yo udzie1i5 konwers i /poprawi5 czynno+5 przez zamian) na inn6 prawnie poprawn62 1u0 konwalidac i /niewa7na czynno+5 z c&wi16 +mierci darczy!cy na0ieraa mocy) oraz rati&a0itio

$kutki zdarze% prawnych

Skutkiem zdarze! prawnyc&* a zwaszcza czynno+ci prawnyc& jest powstanie* zmiana 1u0 zga+ni)cie stosunku prawnego. Eog6 prowadzi5 do na0ycia praw. .a0ycia praw dzie1imy na$ % P#4RFD1E4 3 Cdy nie wywodzi si) ic& z praw poprzednika % PDCLDAE4 3 Cdy wywodzi si) ic& z praw poprzednika % Pod tytuem szczeg-1nym 3 jedno szczeg-1ne uprawnienie % Pod tytuem og-1nym 3 na0ywa si) og- praw i o0owi6zk-w G tak7e$ % 'rans1atywny% uprawnienia 0ez zmian % Konstytutywny% nowy zestaw praw

&astpstwo

Rozdzia III: r da Prawa

Periodyzacja Prawa Rzymskiego
% % % % Dkres arc(aiczny od zao7enia Rzymu do pierwszej wojny punickiej /@ B p.n.e.2 Dkres przedklasyczny od = wojny punickiej do ko!ca repu01iki /@ B p.n.e. 3 @J P.n.e.2 Dkres klasyczny od pocz6tku pryncypatu do cezara Diok1ecjana/@J p.n.e. 3 @KB n.e.2 Dkres poklasyczny od Diok1ecjana do ;ustyniana = /@KB % L L2

'rda Prawa w okresie w okresie archaicznym

?. Zwycza Pocz6tkowo prawo rzymskie opierao si) na zwyczajac& wywodz6cyc& si) z tradycji* a nie na prawie stanowionym. @. 3e&es re&iae -ustawy kr0lewskie) 3 normy ogaszane przez ko1ejnyc& wadc-w Rzymu A. Ustawa M## ta,lic -leN duodecim ta,ularum) 3 Pierwsza z ustaw zajmuj6cyc& si) prawem prywatnym. Powstaa w 1atac& BL? 3 BLM p.n.e.* kiedy to p1e0ejusze domaga1i si) spisania prawa zwyczajowego* zwyczajowego ce1u jego kody(ikacji i 7e0y 0yo ono znane. B. 3e&es i Ple,iscita 3 zgromadzenia 1udowe Procedura$ % Fprawniony urz)dnik/konsu1* try0un* dyktator2 wyst)powa z wnioskiem o uc&wa1enie ustawy. % Pyta zgromadzonyc& czy przyjmuj6 projekt % Cosowanie pocz6tkowo jawne p-Nniej tajne % Przyj)ta ustawa wymagaa pocz6tkowo zatwierdzenia przez senat

'ekst ustaw$ % Praescripto zawieraa imi) wnioskodawcy* date zgromadzenia i inne dane dot. ;ej uc&wa1enia % Rogatio wa+ciwy tekst % Sanctio sankcja w przypadku jej nie przestrzegania ;anctio ze wz&l5du na kary ustawy dzieli*y si5 na: % Lex perfecta niewano c!"nnoci % Lex minus quam perfecta #ar" !a $o#onanie c!"nnoci % Lex imperfecta %e! #ar" 3eN #ulia Papia wsp-1na nazwa dw-c& ustaw uc&wa1onyc& w r-7nym okresie dotycz6cyc& tej samej kwestii* kt-re w zwi6zku z tym si) po6czyy. Lex posterior $erogat priori ustawa p&'nie(s!a uc)"la wc!enie(s!*+ Lex retro non agit ustawa nie $!ia,a wstec!+ Consilia ple,s zjazdy p1e0ejuszy Ple,iscita uc&way p1e0su

'rda prawa w okresie przedklasycznym

W okresie prawa przedk1asycznego Nr-dami prawa nada1 0yy$ a2 zwycza 02 le&es i zr-wnane urz)dnik-w nimi p1e0iscyty ,dykty urz)dnik-w Magistratus urz)dnicy Edicta edykty Pretorzy ! 0y1i to urz)dnicy sprawuj6cy jurysdykcje/wadzeO2* mie1i prawo wydawania edykt-w/nakaz-w2. W momencie wy0oru ogasza1i sw-j program* czy1i zapowiada1i jak 0)d6 korzysta5 ze swojej wadzy9mie1i oni swoist6 wadze wykonawcz6:. Prawo Pretorskie mogo peni5 (unkcje$ % Fspoma&aH ! -ad u$are) rea1izacje przepis-w % Uzupe*niaH ! -supplere) % PoprawiaH ! -corri&ere) niesuszne wedug pretora normy Wpyw juryst-w na rozw-j i doskona1enie prawa Pretorzy nie zawsze ,yli prawnikami/ wi5c w tworzeniu edykt0w opierali si5 na radac( i wskaz0wkac( os0, ,ie&*yc( w prawie< Prawnicy okresu repu01iki zajmowa1i si)$ % Ca$ere % ukadanie (ormu1arzy akt-w prawnyc& % .&ere 3 udzie1anie pomocy stronom w tocz6cym si) procesie. % Respondere 3 udzie1anie porad prawnyc&

'rda prawa w okresie klasycznym

1< Zaprzestanie uc(walania le&es "< ;enatus cosulta 3 pocz6tkowo ro1e zgromadze! 1udowyc& przej6 senat. Hecz senat* mimo pocz6tkowego wzrostu znaczenia /jego uc&way uzyskay moc ustawy2 te7 stopniowo traci na znaczeniu. W p-Nniejszy okresie senat uc&wa1a wszystko to* co cesarz im da* a jeszcze p-Nniej uc&way cesarskie nie pod1egay gosowaniu. %< Uporz=dkowanie edykt0w 3 na po1ecenie cesarza Hadriana* Sa1<ius =u1ianus skody(ikowa edykty pretorskie* edy1a kuru1nego oraz namiestnik-w. Pretor /tw-rca i wykonawca prawa2 PQPretor/wykonawca2 '< Jonstytuc e cesarskie -constitutiones2 3 w miejsce z1ikwidowanyc& zjazd-w i edykt-w powsta tzw. konstytucje cesarskie*/czy1i og- uprawnie! prawodawczyc& cesarza2 % % % % 4AIJ1I postanowienia prywatno%pu01iczne i kwestie administracyjne. C.EA.1I wskaz-wki d1a urz)dnik-w/uprawnienia2 A4JR41I rozstrzygni)cia spraw spornyc&/wyroki2 R4;JRIP1I pisemna odpowiedN cesarza na zapytania prawne

)< Prawotw0rcza dzia*alnoH prawnik0w % Jus respondenci wy0itni prawnicy otrzyma1i od wadcy prawo udzie1ania wi676cyc& d1a s6du % ;zko*y prawa i na wy,itnie si uryci .a pocz6tku pryncypatu istniay dwie szkoy prawa zao7one przez Marcusa Antistiusa Labeo /p-Nniej zwana Proku1ia!sk62 i Gaiusa Ateiusa Capito /p-Nniej zwana Sa0inia!sk62. .ajwy0itniejsi prawnicy$ >e1sus* =u1ianus* Pomponius* Caius* Papinianus* Pau1usa* F1pian* Eodestinus. 6< #nstytuc e >aiusa 3 Podr)cznik do nauki prawa napisany przez jednego z najwy0itniejszyc& prawnik-w tamtyc& czas-w Caiusa. Podr)cznik mia B ksi)gi$ % # ksi5&a Prawo dotycz6ce os-0 % ## i ### ksi5&a ! Prawo dotycz6ce rzeczy % #O ksi5&a ! Prawo dotycz6ce pow-dztw

'rda prawa w okresie poklasycznym

?. Pierwsze z,iory konstytuc i cesarskic( 3 pod koniec === wieku n.e. powstay dwa prywatne z0iory konstytucji czy1i kodeksy$ % Codex Gregorianus z0i-r konstytucji carskic& od cesarza Hadriana do @RA r./Prawo SS2 % Codex Hermogenianus uzupenienie do poprzedniego z roku @RL. Draz p0Knie sze: % Codex Theodosianus powsta w BAK z inicjatywy cesarza 'eodezjusza == i zawiera konstytucje/g-wnie prawo pu01iczne2 od A?@ 0y to z0i-r o(icja1ny i p-Nniejsze konstytucje 0yy do niego doanczane. % No e!!ae "ostheodosianae # konstytucje wydane w 1atac& BAK % B K @. Pr0,y uporz=dkowania $us % w okresie pok1asycznym opinie wszystkic& juryst-w k1asycznyc& uwa7ano za o0owi6zuj6ce s)dzi-w* a nie ty1ko tyc& co mie1i ius respon$en$i. >z)sto zdarzao si) wi)c* 7e strony daway s)dziom opinie r-7nyc& prawnik-w 0)d6ce z so06 sprzeczne wa+nie temu miay zapo0iec ustawy o cytowaniu. .aj0ardziej znana jest konstytuc a rawePska /o0owi6zuj6ce s6 ty1ko pisma L juryst-w k1asycznyc&$ Caiusa* Papinaiana* Pau1usa* F1piana* Eodestyna2.

1) ") %) ') ))

%< Upadek urysprudenc i i kultury prawne '< Przed ustyniaPskie pr0,y kody?ikac i Leges i $us %ragmenta &aticana 3 koniec =I w. zawieraa wyj6tki z pism Papiniana* F1epiana i Pau1usa oraz konstytucje cesarskie /g-wnie Diok1ecjana2 Co!!atio !egum Mosaicarum et 'omanarum 3 por-wnawcze zestawienie przepis-w prawa Eoj7eszowego i rzymskic& zasad prawnyc&. Leges (aecu!ares 3 ksi)ga syryjsko%rzymska* z I w.* zawieraa (ragmentu -us i leges Consu!atio eteris cuiusdam iurisconsu!ti 3 I w.* z0i-r opinii prawnyc& oparty na Pauli Sententiae i wy0ranyc& konstytucjac& z kodeks-w gregoria!skic&. (cho!ia (inaitica 3 (ragment komentarza zawieraj6cy kr-tkie o0ja+nienia do dziea F1piana Li%ri a$ Sa%inom

Rozdzia IV: Prawo dotycz ce os b

Prawo dotycz(ce os) w systematyce *aiusa
Podzia instytucji Caiusa opiera si) na wyodr)0nieniu trzec& podstawowyc& grup zagadnie!: os0,-personae)/ rzeczy-res)* i skar& pow0dztw -actiones)<

+olni i niewolnicy
UF.># F;1QPE4 W pa!stwie rzymskim tak jak w innyc& krajac& staro7ytnyc& poo7enie prawne oso0y za1e7ao od tego czy 0ya wo1na czy nie PDF;1.E#4 E#4FD3# .iewo1nikiem /servus2 mo7na 0yo zosta5 na skutek$ % Urodzenia si5 w niewoli % Pokonani wro&owie % Eiewyp*acalny d*uBnik % ;kazany na doBywotni= prace w kopalni % Dso,y po manie przez korsarzy ;I1U.C@. PR.FE. E#4FD3E#JRF W prawie prywatnym niewo1nik nie mia 7adnyc& praw/nie m-g posiada5 maj6tku2. "ecu!im maj6tek powierzany przez pan-w niewo1nikom do swo0odnego zarz6dzania/1ecz 0y to nada1 maj6tek wa+cicie1a2 $nstrumen)um oca!e inna nazwa niewo1nika P narz)dzie m-wi6ce. Eimo* 7e wa+cicie1a dawa1i czasami niewo1nikom swo0od) w o0rocie peculium* to nigdy nie odpowiada1i za zadu7enia w wyniku dziaa1no+ci niewo1nika* mog1i czerpa5 ty1ko korzy+ci PQ* 7e niewo1nicy mog1i kupi5 rzecz a1e nie mog1i za ni6 zapaci5 0o wi6zao si) to z ograniczeniem maj6tku wa+cicie1a PQ nikt nie c&cia zawiera5 z nimi um-w. ') wad) zacz)o ogranicza5 prawo pretorskie. Pretor udziela* skar&i-np< roszczeP w*acicielowi zap*at5) przeciw w*acicielowi niewolnika: -str<7") % Actio de pecu!io odpowiada za zo0owi6zania do wysoko+ci pecu1ium* m-g jednak najpierw potr6ci5 swoje wierzyte1no+ci. % Actio tributoria 3 w przypadku* gdy pecu1io 0yo przeznaczone na ce1e &and1owe* dzie1i pecu1io mi)dzy wierzycie1i wprost proporcjona1nie do ic& wierzyte1no+ci.

% % % %

Actio *uo iussu w przypadku* gdy niewo1nik dziaa na po1ecenie panajego wa+cicie1 odpowiada na wysoko+5 caej kwoty. Actio de in rem erso je+1i w wyniku zawartej przez niewo1nika czynno+ci powi)kszy si) maj6tek wa+cicie1a* odpowiada on do wysoko+ci przysporzenia. Actio exercitoria za zo0owi6zania niewo1nika 0)d6cego kapitanem statku odpowiada wa+cicie1 Actio institoria tak samo jak powy7ej ty1ko niewo1nik kierownik przedsi)0iorstwa.

DdpowiedzialnoH noksalna -str< 7%) pod67aa za sprawc6 czynu* czy1i odpowiedzia1no+5 wa+cicie1a niewo1nika 91u0 Pater familias: za de1ikty /przest)pstwa prawa cywi1nego2 niewo1nik-w /1u0 os-0 a1ieni iuris2.PQ W takim przypadku wa+cicie1 a10o sam ponosi konsekwencje /musia zapaci5 okre+1on6 sum) pieni)dzy2 a10o oddawa niewo1nika. Odpowiedzia1no+5 noksa1na 0ya Actio -n rem /O2 Za przest5pstwa prawa pu,liczne&o niewolnik odpowiada* oso,icie< W +wiet1e prawa rzymskiego niewo1nicy nie mo&li ,yH w zwi=zku ma*BePskim* a ic& zwi6zki contu%ernium nie rodziy skutk-w prawnyc&. Dzieci z takic& zwi6zk-w 0yy wasno+ci6 pana matki. Wa+cicie1 mia nad niewo1nikiem prawo Bycia i mierci-ius itae ac necis)< Sormalne i nie?ormalne sposo,y wyzwolenia niewolnik0w -str<7') Sytuacja prawna os-0 wyzwo1onyc& 0ya r-7na w za1e7no+ci od r-7nyc& kwestii /czy urodzi1i si) wo1ni* czy od urodzenia 0y1i niewo1nikami2. Podzia os-0 wyzwo1onyc&$ Folnourodzeni 3 ci co urodzi1i si) wo1ni .li%eri/ FyzwolePcy 3 niewo1nicy otrzymuj6cy wo1no+5 Po wyzwoleniu stawali si5: o0ywate1ami rzymskimi .ci es 'omani/ 3 je+1i niewo1nik zosta wyzwo1ony przez o0ywate1a rzymskiego za pomoc6 jednego z uznawanyc& przez ius civile sposo0-w$ manumissio testamento* censu 1u0 indicta+ Hatynami .Latini/% od Lex -unia wyzwo1e!cy nie(orma1ni 1u0 wyzwo1e!cy nie maj6cy jeszcze AM 1at stawa1i si) Hatynami junia!skimi. Za 7ycia 0y1i uwa7ani za oso0y wo1ne a1e po +mierci ic& maj6tek przypada 0yym wa+cicie1om. .ie mog1i sporz6dza5 testamentu ani na0ywa5 niczego na podstawie testamentu. Hatyn m-g zosta5 o0ywate1em rzymskim je+1i wykona procedur)$ =. po+1u0i o0ywate1k) rzymsk6 1u0 1atynk) i ma z ni6 jednoroczne dziecko9w przypadku je+1i on nie zd67y to o o0ywate1stwo mo7e stara5 si) jego 7ona: otrzymywa wraz z rodzin6 status cives romanis+ ==. od0y5 sze+cio1etni6 su70) wojskow6 /p-Nniej A2 w stra7y miejskiej w Rzymie ===. o i1e w ci6gu 1at dostarczy statkiem o okre+1onej pojemno+ci z0o7e z ,giptu do Rzymu =I. o i1e po+wieci poowe swego maj6tku /1icz6cego co najmniej @MM ty+. sesterc-w2 na wy0udowanie domu w Rzymie I. Prowadzi przez A 1ata myn w Rzymie mie16cy okre+1on6 1icz0) z0o7a "eregrini deditctii 3 oso0y* kt-re przed wyzwo1eniem 0yy kr)powane wi)zami w ce1u ukarania 1u0 kt-rym wypa1ano pi)tno czy do+wiadczono torturami oraz ci kt-rzy wa1czy1i na arenie. .igdy nie mog1i si) sta5 o0ywate1ami rzymskimi* nie mog1i prze0ywa5 w Rzymie 1u0 o0r)0ie setnego kamienia mi1owego inaczej znowu stawa1i si) niewo1nikami. .ie mog1i sporz6dza5 testamentu ani na0ywa5 niczego z testamentu. Sormalne sposo,y wyzwolenia niewolnik0w: Manumissio testamento wyzwo1enie niewo1nika w testamencie* poprzez u7ycie odpowiednic& s-w/0anumissio testamentaria $irecta2* 1u0 poprzez ustanowienie go spadko0ierc6. W o0u przypadkac& niewo1nik stawa si) wo1ny z c&wi16 kiedy zacz6 dziaa5 testament i patronem stawa si) zmary. Wa+cicie1 m-g te7 po1eci5 wyzwo1enie wasnego* 06dN cudzego/w takim przypadku na1e7ao go najpierw

odkupi52 niewo1nika spadko0iercy 1u0 zapiso0iorcy/0anumissio testamentaria in$irecta2 Manumissio censu podczas spis-w o0ywate1i rzymskic& wa+cicie1 prosi cenzora o wpisanie imienia niewo1nik do spisu o0ywate1i. /raz na pi)5 1at 0y spis2 Manumissio indicta pozorowany proces o to* 7e niewo1nik nie jest wo1ny* o0ro!ca wo1no+ci stwierdza* 7e oskar7ony jest wo1ny a wa+cicie1 nie wnosi sprzeciwu. Manumissio in ecc!esia 1 /okres pok1asyczny2wyzwo1enie dokonane w ko+cie1e wo0ec 0iskupa i gminy. Eie?ormalne metody wyzwolenia niewolnik0w w gronie przyjaci- /inter amicos2 przez napisanie 1istu /per epistu!am2 podczas 0iesiadnej uczty zasadza go mi)dzy go+5mi /per mensam2 W takim przypadku wa+cicie1 dawa niewo1nikowi ty1ko praktyczn6 a nie (aktyczn6 wo1no+5. Pocz6tkowo m-g 0y5 on przywr-cony do stanu niewo1i /vin$icato in servitutem 2. .iewo1nik m-g si) jednak zgosi5 z pro+06 o oc&ron) do pretora /w razie kon(1iktu z 0yym panem jego wo1no+5 za1e7aa od do0rej wo1i pretora2* nazywano ic& te7 wyzwo1e!cami pretorskimi. Dzi)ki czemu otrzymywa1i status Latini -uniani2 za 7ycia 0y1i uwa7ani za oso0y wo1ne 1ecz po +mierci ic& maj6tek przec&odzi na rzecz 0yego pana. Ustawodawstwo .u&usta dotycz=ce os0, Lex %u,ia Caninia 3 /odnosia si) do wyzwo1e! w testamencie2 ograniczaa 1icz0) wyzwo1onyc& niewo1nik-w w za1e7no+ci od stanu posiadania wa+cicie1a. Bez ograniczenia mo7na 0yo tyko wyzwo1i5 dw-c& niewo1nik-w* po czym ty1ko uamkow6 cz)+5 og-u* g-rna granic6 0yo stu. Lex Ae!ia (entia 3 niewo1nik nie m-g mie5 mniej ni7 AM 1at 1u0 kiedy wyzwa1aj6cy mia mniej ni7 @M 1at/je+1i jeden z nic& mia mniej to trze0a 0yo powoa5 specja1ne consilium i poda5 specja1ne przyczyny wyzwo1enia29dot. 'y1ko wyzwo1e! (orma1nyc&:

;ytuac a prawna wyzwolePc0w Poza ograniczeniami w prawie pu01icznym oraz zakazowi zawierania zwi6zk-w ma7e!skic& z oso0ami na1e76cymi do stanu senatorskiego. na wyzwo1e!cac& ci67yo PR.FD P.1RDE.1U: Patron ! 0ya to oso0a wyzwa1aj6ca wo0ec kt-rej niewo1nik mia o0owi6zki$ Fsugi .$ona, munera/ 9do* kt-ryc& zo0owi6zywa si) jeszcze przed wyzwo1eniem:* kiedy patron nie mia na wasne utrzymanie musia mu pomaga5/ nie m-g pozywa5 patrona do s6du 0ez zgody pretora* Patron dziedziczy tez po 0ogatym wyzwo1e!cu 9pow. ?MM ty+ sesters-w: jak jego dzieci* 1u0 w przypadku kiedy wyzwo1eniec mia A dzieci nie dziedziczy PG'RO. E=GT OBOW=UZ,K WOB,> WVZWOH,W>G 0roni5 wyzwo1e!ca w s6dzie* Patron mia prawo odwoania wyzwo1enia kiedy niewo1nik okazywa jawn6 niewdzi)czno+5 Dso,y in mancipio i stany podo,ne "ersonae in mancipio 3 oso0y 0)d6ce pod wadz6 pater familias w wyniku mancypacji. Byy to oso0y wo1ne a1e przez swego zwierzc&nika (ami1ijnego odsprzedane w ce1u uzyskania korzy+ci maj6tkowyc&. Sytuacja podo0na 0ya u$

/?X2 Addictus 3 du7nik oddany wierzycie1owi na mocy per manus iniectionem* a7 do odpracowania zas6dzonej kwoty /@X2 'edemptus ab hostibus 3 czowiek wykupiony z cudzej niewo1i a7 do uiszczenia kwoty wykupu /AX2 Liber homo bona %ide ser ines 3 oso0a wo1na kt-ra su7ya jako niewo1nik na wasna zgod) /BX2 "o!onus % oso0a wo1na przywi6zana do ziemi* kt-rej nie wo1no 0yo jej opuszcza5

!)ywatele rzymscy nieo)ywatele

1ylko o,ywatelom rzymskim przys*u&iwa*y: - Fprawnienia po1ityczne - .adzia grunt-w - Fprawnienia w zakresie rzymskiego prawa prywatnego D,ywatelstwo rzymski na,ywa*o si5 przez: - urodzenie /matka musiaa 0y5 rzymiank6 1u0 ma7e!stwo gdzie jedna oso0a 0ya rzymianinem2 - Yorma1nie wyzwo1ony niewo1nik - W drodze nadania /na zgromadzeniu 1udowym nadawano o0ywate1stwo caym grupom narodowym2 - Za 0o&aterskie czyny Lex $u!ia et "!auta "apiria 3 pierwsze masowe nadanie o0ywate1stwa rzymskiego wszystkim o0ywate1om =ta1ii Constituto Anatominia 3 nadanie o0ywate1stwa rzymskiego wszystkim mieszka!com -mperium Romanum przez >esarza Karaka11) w @?@ r. n. e. Podzia* ludnoci: - O0ywate1e - 3ives Romanis - Latini /nieco inne prawa ko1oni+ci zakadaj6cy ko1onie na prawie 1aty!skim* Latini coloniari i od czas-w Gugusta Latini -uniani 9wyzwo1e!cy:2 - Peregrini - .iewo1nicy

!so)y sui iuris i alieni iuris

;ui iuris 3 oso0y niepod1egaj6ce niczyjej wadzy w rodzinie .lieni iuris 3 oso0y pod1egaj6ce wadzy pater (ami1ias Pater ?amilias 3 oso0a stoj6ca na cze1e rodziny rzymskiej/m-g nim 0y5 ty1ko m)7czyzna o0ywate1 rzymski2 Canus 3 wadza rodzicie1ska Pater (ami1ias nad rodzin6 Pater potestas 3 Wadza nad dzie5mi Canus % wadza nad 7on6 Aominica potestas 3 wadza nad niewo1nikami Personae in mancipio 3 oso0y wo1ne* sprzedane nacze1nikowi rodzinny przez innego pater familias PokrewiePstwo .&nacy ne pokrewie!stwo po1egaj6ce no pod1eganiu wadzy wsp-1nego przodka Oso06 sui iuris mo7na 0yo zosta5 w spos-0$ - Eaturalny 3 w wyniku +mierci pater familias - ;ztuczny 3 np. przez emancipatio tako oso0a nie pod1egaa ju7 prawu spadkowemu 9pocz6tkowo:

Pokrewie%stwo kognacyjne
PokrewiePstwo ko&nacy ne 3 pokrewie!stwo krwi 3inea recta 3 spokrewnienie w 1inii prostej /np. ja* ojciec *dziadek* pradziadek itd.2 Pkrewni wst5pni-ascendenci) 3inea trans$era $el o,li+ua pokrewie!stwo w 1ini 0ocznej 3 wsp-1ny przodek P krewni zst5pni-descendenci2 ;topieP pokrewiePstwa T i1e urodze! taki stopie! Powinowactwo stosunek powstay w wyniku ma7e!stwa

&dolno , prawna
ZdolnoH prawna 3 sytuacja kiedy kto+ mo7e 0y5 podmiotem w sprawie. W prawie rzymskim podmiotowo+5 w prawie pu01icznym mie1i wszyscy peno1etni o0ywate1e. W prawie prywatnym zdo1no+5 prawn6 otrzymywao si) z c&wi16 +mierci pater familias /je+1i ojciec umar przed urodzeniem dziecka* dziecko otrzymywao zdo1no+5 prawn6 w c&wi1i urodzenia2 1u0 w przypadku kiedy dziecko wywodzio z nieprawego o7a z c&wi16 urodzenia. Posiadanie zdolnoci prawne zaleBa*o od trzec( rzeczy-status): - 3i,ertatis - Ci$itatis - Samiliae Cia* on wolny o,ywatel/ nie zaleBa*a ani od wieku ani od p*ci< .ienarodzone dziecko/nasciturus2 miao prawo spadkowe o i1e urodzio si) 7ywe wedug proku1ian-w musiao krzykn65* Sa0inianom wystarczy jakiko1wiek znak 7ycia. Curator entris kurator* kt-ry mia 0roni5 praw dziecka /nienarodzone dziecko uwa7ao si) za narodzone je+1i c&odzio o jego korzy+ci2 Captis deminutio 3utrata status /powodowaa utarte zdo1no+ci prawnej2 Captis deminutio maxima 3 najwi)ksze uszczup1enie praw jednostki P kiedy traci o0ywate1stwo i wo1no+5 np. popadni)cie w niewo1) /taki o0ywate1 mia ius post!imini /prawo powrotu2 i ,ictio !egis corne!iae /o0ywate1a rzymskiego kt-ry tra(i do niewo1i uwarzono za zmarego2

!so)y prawne
Dso,a Prawna 3 grupa os-0 posiadaj6ca podmiotowo+5 prawn6 Pa!stwo jako z0iorowo+5 wszystkic& o0ywate1i posiadao maj6tek i mogo nim zarz6dza5 tzn. posiadao zdo1no+5 prawn6 . P-Nniej oso0ami prawnymi 0yy te7$ Cminy Stowarzyszenia/w okresie pryncypatu2zakadane za zgod6 senatu. Byy to zwi6zki os-0$ Wykonuj6cyc& wsp-1ny zaw-d. O podo0nej sytuacji maj6tkowej. Zwi6zane ku1tem re1igijnym Do zao7enia stowarzyszenia prawo wymagao co najmniej trzec& os-0 %iscus % maj6tek pa!stwowy zostawiony do dyspozycji cesarza Areanium % maj6tek pa!stwowy na1e76cy do narodu =nstytucje ko+cie1ne /okres c&rze+cija!stwa2 Yundacje do0roczynne/I%I= w.2 "iae causae -economus 3 zarz6dca maj6tkiem (undacji

Rozdzia V: Rodzina
&arczyny(ponsa!ia zar)czyny Zar)czyny 0yo to uroczyste przyrzeczenie zawarcia ma7e!stwa w przyszo+ci. Byy one zawierane w (ormie kontraktu sownego przez ojc-w os-0 zar)czaj6cyc& si) 1u0 przez samyc& zar)czaj6cyc& si) o i1e 0y1i sui iuris /w przypadku nie dotrzymania mo7na 0yo si) u0iega5 o odszkodowanie2. P-Nniej 0yo te7 nie(orma1ne nudus consensus 3 ic& zerwanie nie powodowao 7adnyc& konsekwencji. W okresie k1asycznym zadatek

zar)czynowy/archa sponsa!icia2* je+1i zerwa mody traci zadatek je+1i narzeczona* zwracaa go poczw-rnie* a p-Nniej potr-jnie.

.ustum matrimonium
Ae?inic e ma*BePstwa $ustum matrimonium ma7e!stwo Ca*BePstwo to zwi6zek mi)dzy m)7czyzn6 i ko0iet6 stanowi6cy wsp-1not) caego 7ycia zar-wno wedug prawa 0oskiego jak i 1udzkiego Zawarcie ma*BePstwa Prawo nie regu1owao sposo0u zawierania ma7e!stwa /czynno+5 prywatna i nie(orma1na2 Warunki zawarcia ma7e!stwa$ - A,ectio marita!is trwaa zgoda o0u stron na pozostanie w zwi6zku ma7e!skim - W przypadku os-0 alieni iuris potrze0na 0ya te7 zgoda zwierzc&nik-w (ami1ijnyc& Fymo&i #ustum matrimonium Ea7e!stwo 0yo uwa7ane za wa7ne wedug Prawa cywi1nego kiedy speniao warunki$ Conubium Eo71iwo+5 zawarcia ma7e!stwa uznanego w prawie rzymskim /posiadanie o0ywate1stwa* 1u0 zgody ius conu0ium P nieo0ywate1e2/p1e0ejusze nie mie1i conu0ium patrycjusze Z== ta01ic2/0rak conu0ium mi)dzy krewnymi w 1inii prostej zawsze w 0ocznej do B stopnia2 Fiek c&opcy ?B 1at* dziewczyny 1at ?@ A,ectio marita!is 3 wo1a pozostawania w zwi6zku ma7e!skim P-Nniej zakaz zawierania ma7e!stw mi)dzy r-7nowiercami Rozwi=zanie ma*BePstwa Ea7e!stwo istniao tak dugo p-ki istniao A,ectio marita!is. Ea7e!stwo przestawao istnie5 gdy$ Doc&odzio do zgodnego porozumienia do rozwi6zania -di ortium) B6dN gdy jedno z ma7onk-w wyra7ao wo1) zerwania zwi6zku .repudium2 w przypadku kiedy 7ona wesza pod wadze m)7a conventio in manum m-g tego dokona5 ty1ko m67 .a skutek +mierci 1u0 utraty o0ywate1stwa Con entio in manum Fe cie Bony do rodziny a&nacy ne m5Ba: Con,arreatio w o0ecno+ci kapan-w i ?M +wiadk-w* przez o(iarowanie jowiszowi c&1e0a orkiszowego /ty1ko patrycjusze2 Co/mptio przez emancypacje w o0ecno+ci L +wiadk-w i 1i0erpensa za pomoc6 sym0o1icznej zapaty d1a pater familias 1u0 7ony je+1i 0ya sui iuris. 0sus roczne nieprzerwane prze0ywanie w domu m)7a Co/mptio ,iduicae causa sztuczne wej+cie pod wadze m)7a 7e0y poz0y5 si) niewygodnego tutora. W takim przypadku 7ona dziedziczya po m)7u tak jak jego dzieci.

$tosunki oso)iste i maj(tkowe midzy ma#onkami

;tosunki oso,iste

'e erentia o%owi6zek wzajemnego szacunku P zakaz wnoszenia przeciw so0ie skarg in(amuj6cyc&. Uona uzyskiwa*a: 'ytu mater familias Dzie1ia status spoeczny m)7a /)onor matrimoni2 Cia*a o,owi=zki i powinnoci Zamieszkiwa5 z m)7em Wyc&owywa5 dzieci zgodnie ze wskaz-wkami m)7a Doc&owywa5 mu wierno+ci /cudzo-stwo P a$ulterium 2 nawet +mier52 Uprawnienia m5Ba w stosunku do Bony .ie mia prawa 7ycia i +mierci W 3onventio in manum sprawowa na 7on6 wadze s6dow6 /tzw. =udicium domesticumP s6d domowy2 Reszta podo0nie jak w wadzy nad dzie5mi ;tosunki ma =tkowe W przypadku kiedy ma7e!stwo nie 0yo 3onventio in manum 0ya rozdzie1no+5 maj6tkowa. W przypadku kiedy 0yo 3onventio in manum 0ya wsp-1nota maj6tkowa. [ona nie dziedziczya w swojej starej rodzinie agnacyjnej ty1ko w nowej* a cay maj6tek na1e7a do m)7a. Posa& % 1os 1os pro,ectcia posag od ojca 1u0 dziadka 7ony. 1os ad enticia inna oso0a np. 7ona* jej du7nik itp.

Posa& ustanawiano w ?ormie: -str< 97) 1otis datio przeniesienie wasno+ci 1otis dictio jednostronne przyrzeczenie posagu 1otis promissio przyrzeczenie posagu w (ormie stypu1acji Zwrot posa&u dos recepticia % Zo0owi6zanie m)7a do zwrotu caego posagu w drodze stypu1acji PQ pretor dawa actio ex stipulatu+ Actio rei uxoriae s#arga pr!eciw m4owi o zwrot majtku po potr6ceniu cz)+ci na wyc&owanie dzieci /retentionis 3 nie wi)cej ni7 poowa posagu2 i niekoniecznie od razu. E67 0y zo0owi6zany zwr-ci5 w trzec& rocznyc& ratac& rzeczy zamienne inne od razu.

Aonatio ante nuptis Zakaz darowizn mi)dzy ma7onkami. 1onatio ante nuptis 3 darowizny przed ma7e!skie 1onatio propter nuptis darowizny podczas ma7e!stwa /ty1ko prawo justy!a!skie2

/stawodawstwo ma#e%ski 0ugusta

Lex $u!ia de adu!teriis coercendis 5wprowadzao# przest)pstwo 6+ adu!torium stosune# ! !am4n* #o%iet* 7+ stuprum stosune# ! w$ow* lu% pann* jako przest)pstwo prawa pu01icznego pod kar6$ ?. /w przypadku ojca maj6cego wadze rodzicie1sk6 nad c-rk62 nawet +mierci c-rki i cudzoo7nika

@. /w przypadku m)7a2 +mierci cudzoo7nika A. po M dniac& mog1i wnie+5 skarg) 9proces karnym accusatio iure extreani: przy strupum od razu wszczynano proces karny/accusatio iure pu%lico2* kar6 0yo wygnanie na wysp) i kon(iskata cz)+ci maj6tku. Lex $u!ia de maritandis ordinibus nakadaa na m)7czyzn w wieku @L 3 M i ko0iety @M 3 LM o0owi6zek pozostawania w zwi6zku ma7e!skim. W przypadku +mierci jednej ze stron m)7czyNni musie1i natyc&miast si) o7eni5* ko0ietom zostawiano pewien okres /vacatio2 przypadku niedotrzymania warunk-w kar6 0yo poz0awienie praw dziedziczenia /cae%lis2 Lex "apia "oppaea o0owi6zek posiadania dzieci* w przypadku nieposiadania dzieci kar6 w przypadku +mierci wsp-ma7onka 0yo otrzymanie ty1ko poowy przysporzenia /or%i2. Oso0y maj6ce wi)cej ni7 jedno dziecko otrzymyway przywi1ej ius trium li%eroum PQ ko0ieta uzyskiwaa pen6 zdo1no+5 czynno+ci prawnyc&8 m)7czyNni mog1i si) uc&y1i5 od piastowania tute1i i kurate1i. Wprowadzono te7 zakaz wyc&odzenia za m67 mi)dzy senatorami i ic& potomstwem i wyzwo1e!cami oraz mi)dzy wo1nourodzonymi a ko0ietami o nagannej reputacji /aktorki* str)czycie1ki cudzoo7nice2

1onku)inat
Concubinatus 3 konku0inat 3 stae po7ycie mi)dzy ko0iet6 i m)7czyzna mi)dzy* kt-rymi nie istniao conu%ium 1u0 Afectio maritalis. Konsekwencjami 0yy$ - Brak dziedziczenia dzieci w przypadku 0raku testamentu - Eo71iwo+5 o0darowywania si) - Dzieci nie 0yy pod wadz6 rodzicie1sk6 Po7ycie m)7czyzny i ko0iety z kt-ryc& c&o50y jedno 0yo niewo1nikiem nazywano contu%erium

P02R.0 P!2E$20$ +ej cie pod patria potestas

Urodzenie z #ustum matrimonium Ojciec na0ywa patria potestas nad dzieckiem ty1ko je+1i 0yo ono zrodzone z iustum matrimonium jego 1u0 jego syna o i1e ten pozostawa pod jego wadz6. Domniemania$ - Dziecko musiao si) urodzi5 nie wcze+niej ni7 w ?K@ dniu ma7e!stwa i nie p-Nniej ni7 w AMM dniu po jego rozwi6zaniu - Ojcem dziecka jest m67 matki Przysposo,ienie: adoptio i adro&atio .doptio adoptowa5 mo7na 0yo ty1ko oso0) alieni iuris. Przez pozorny proces windykacyjny /podo0nie jak w manussimo vin$icta2. W prawie justy!a!skim dokona si) podzia na$ - Adoptio p!ena 3 kiedy adoptuj6cym 0y krewny wst)pny adoptowanego. Gdoptowany zrywa wsze1kie stosunki A$rogatio z dotyc&czasow6 rodzin6. - Adoptio minus p!ena 3 adoptuj6cy 0y oso0a "o0c6#. Gdoptowany nie wc&odzi pod jego wadze rodzicie1sk6* a1e otrzymywa prawo do poza testamentowego dziedziczenia. Adrogatio taka oso0a musiaa 0y5 sui iuris* tracia podmiotowo+5 prawn6* wszystkie oso0y 0)d6ce pod jej wadz6 rodzicie1sk6 wraz z nim przec&odziy do nowej rodziny agnacyjnej. 'akie przysposo0ienie od0ywao si) ty1ko przy udzia1e zgromadzenia 1udowego. P-Nniej w drodze reskryptu.

/prawnienia i o)owi(zki wynikaj(ce z patria potestas

D ciec mia*:

Prawo 7ycia i +mierci nad dzie5mi zakazano za0ija5 dzieci przed A rokiem 7ycia
m-g za0i5 ka1ekiego noworodka /powinien je najpierw pokaza5 s6siadom2 kiedy c&cia za0i5 starsze dziecko* powinien przeprowadzi5 +1edztwo w o0ecno+ci tzw. -u$icium $omesticum /tj. naj01i7szyc& krewnyc&2* kt-re musiao zaapro0owa5 wyrok Eo7no+5 porzucenia 1u0 sprzeda7y dziecka O0owi6zek utrzymania dzieci O0owi6zek wyc&owania dzieci zgodnie z do0rymi o0yczajami /%oni mores2 Wyksztacenie zgodne z jego poc&odzeniem* stanem maj6tkowym* zasadami mora1nymi i prawnymi

+yj cie spod patria potestas

Sposo0y wyj+cia spod patria potestas$ Eaturalne: - Po +mierci ojca - E)7czyNni zajmuj6cy k1uczowe miejsca w pa!stwie - >-rki kiedy zostaway westa1kami - Cdy ojciec traci o0ywate1stwo - W zawieszeniu gdy ojciec dostawa si) do niewo1i ;ztuczne: - 8mancipatio 3 A razy sprzedany syn* ? raz c-rka i wnuki PQ po trzeciej sprzeda7y zau(ana oso0a odsprzedawaa dziecko ojcu /za pomoc6 emancypacji* 1u0 wyzwa1a go za pomoc6 manumissio2 a ten go wyzwa1a otrzymuj6c prawo patronatu. - P-Nniej w prawie pok1asycznym mo7na 0yo dokona5 emancipatio poprzez reskrypt cesarski* w tym przypadku nie dziedziczy.

$ytuacja prawna os) )d(cych pod patria potestas

Pocz6tkowo 0ya 0ardzo podo0na do sytuacji niewo1nik-w. Dzieci nie mogy mie5 maj6tku* a1e ojciec m-g im wydzie1i5 pecu1ium. Za zadu7enia kontraktowe odpowiada tak samo jak w przypadku niewo1nika. Ponosi te7 odpowiedzia1no+5 naska1n6. 'ak6 sam6 jak w przypadku niewo1nika/m-g go wyda59no\ae datio:1u0 zapaci5 zas6dzon6 sum)2. Syn mia te7 tzw. Pecu1ium castrense tj. maj6tek na0yty podczas su70y wojskowej/jego prywatna wasno+5* kt-r6 m-g zarz6dza52. P-Nniej powstao Pecu1ium ]uasi castrense tj. maj6tek kt-ry posiada w zwi6zku z piastowaniem (unkcji pa!stwowyc&. P-Nniej ty1ko to co syn dosta od ojca na1e7ao do zarz6dzania przez ojca. Wsze1ki darowizny spadko0rania nie wc&odziy do maj6tku ojca. W razie +mierci syna i 0raku testamentu ojciec dziedziczy cao+5. 9ilius familias ograniczona zdo1no+5 prawna dotyczya swo0odnego zarz6dzania Pecu1ium castrense i Pecu1ium ]uasi castrense

Powoanie opiekuna
W przypadku* gdy oso0a sui iuris nie 0ya w stanie sama pokierowa5 swymi czynami wyznaczano jej opiekuna 1u0 kuratora. Tute!a opieka dzie1ia si) na$ Tute!a impuberum niedojrzae ko0iety i m)7czyNni Tute!a mu!ierum $o(r!a,e #o%iet"

Powoanie opiekuna mogo nast6pi5 w testamencie /tute!a testamentaria2* 1u0 na mocy ustawy Z== ta01ic naj01i7si krewni agnacyjni /tute!a !egitimia28 1u0 pretor /namiestnik na prowincji* a p-Nniej pretor tutelaris2 kiedy 0rakowao krewnyc& /tute!a dati a2

2utela impu)erum
Tutor impuberis 3 zarz6dza maj6tkiem pupi1a i uczy go jak prowadzi5 sprawy maj6tkowe* w wieku J 1at pupi1 uzyskiwa prawo do podejmowania czynno+ci przysparzaj6cyc& w przypadku czynno+ci rozporz6dzaj6cyc& i zarz6dzaj6cyc& potrze0owa zgody tutora /interpositio auctoritatis2. Opieka gasa* gdy$ - 'utor 1u0 pupi1 umiera /captis $eminutio2 - Pupi1 osi6ga peno1etnio+5 W przypadku niewa+ciwej opieki tutora nad pupi1em m-g on 0y5 poci6gni)ty do odpowiedzia1no+ci np. na mocy$ - Accusatio suspecti tutoris 3 tj. skargi popu1arnej miaa ona za zadanie odsun65 nieuczciwego tutora testamentowego testamentowego na nieuczciwego tutora +ci6gao in(amie. - Actio rationibus distrahendis wytycza pupi1 po doj+ciu do dojrzao+ci przeciw opiekunowi ustawowemu* kt-ry rozmy+1nie sprzeniewie7y jego maj6tek* otrzymywa podw-jn6 warto+5 sprzeniewierzonego maj6tku. - Actio tute!ae w kt-rej zar-wno pupi1 jak i 'utor doc&odzi1i swyc& praw

2utela mulierum
Dojrzaa ko0ieta 0)d6ca pod opiek6 tutora* sama zarz6dzaa swym maj6tkiem a zgody tutora /interpositio auctoritatis tutoris2 potrze0owaa ty1ko w najwa7niejszyc& sprawac&$ wyzwo1enie niewo1nika* testament* emancypacja zaci6gni)cie zo0owi6zania o wie1kiej wadze. /ko0ieta * kt-ra urodzia troje 9wyzwo1enia czworo: dzieci* p-Nniej tak7e ko0ieta* kt-ra dostarczya statek do przewozu z0o7a z ,giptu* otrzymywaa przywi1ej ius trium !iberorum* kt-ry pozwa1a jej poz0y5 si) tutora.2. W p-Nniejszym okresie pretor m-g nawet zmusi5 tutora na wyra7enie zgody /interpositio autortatis tutoris2

1uratela
Cdy na1e7ao zad0a5 nie o oso0) 1ecz o maj6tek* prawo rzymskie posugiwao si) instytucj6 kuratora. .ajstarsz6 (orm6 kurate1i 0yy$ - Cura ,uriosi nad c&orymi psyc&icznie - Cura prodigi nad marnotrawcami .a pocz6tku o podj)ciu krok-w w ce1u powstania kurate1i decydowaa rada rodziny. W okresie ustawy Z== ta01ic pre(ekt* a p-Nniej r-wnie7 pre(ekt Rzymu i namiestnik prowincji przeprowadza1i post)powanie .cognitio/ zako!czone dekretem poz0awiaj6cym c&orego czy marnotrawc) zarz6du maj6tkiem i wyznacza1i mu kuratora. Kuratorami pocz6tkowo 0y1i naj01i7si krewni agnacyjni p-Nniej kognacyjni. P-Nniej opiek6 kuratora 0yy o0ejmowane$ - "uberes minores iginti *uin*ue amnis oso0y dorose kt-re nie uko!czyy @L 1at - curator minorum % minor m-g poprosi5 o udzie1enie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu czynno+ci prawnyc&. W przeciwie!stwie do opiekuna* kurator 0y traktowany jako zast)pca a minor m-g go poci6gn65 do odpowiedzia1no+ci za pomoc6$ actio negotiorum gestoru. W p-Nniejszym okresie pretor wyznacza kuratora w zwi6zku z konkretnymi sprawami$ - Do strze7enia nieo0j)tej masy spadkowej - Do oc&rony interes-w dziecka pocz)tego - Do pomocy starcom - Do pomocy uomnym i c&orym - Do zaatwiania spraw os-0 nie o0ecnyc&

&dolno , do czynno ci prawnychZdolnoH do czynnoci prawnyc( zdo1no+5 do samodzie1nego skadania i przyjmowania o+wiadcze! wo1i wywouj6cyc& skutki prawne* 0ya czym+ zupenie odr)0nym od zdo1no+ci prawnej. D&raniczenie zdolnoci prawnyc( ze wz&l5du na: Fiek $n,antes % Dzieci do J roku 7ycia 0yy poz0awione zdo1no+ci do czynno+ci prawnyc& poza dro0nymi aktami 7ycia codziennego $mpuberes % oso0y w wieku J%?B /c&opcy2 J%?@ dziewcz)ta miay prawo do czynno+ci przysparzaj6cyc&* oraz za zgod6 tutora rozporz6dzaj6cyc& i zarz6dzaj6cyc&. W przypadku czynnoci kule =ce przysparzaj6cej i rozporz6dzaj6cej jednocze+nie* na kt-r6 tutor nie wyrazi zgody* czynno+5 ta 0ya wa7na ty1ko w aspekcie przysporzenia* moga si) sta5 w peni skuteczna po osi6gni)ciu przez pupi1a peno1etnio+ci i jej zatwierdzeniu /nast)powao wtedy rati&i0itio2 "uberes % E)7czyNni powy7ej ?B roku 7ycia penia zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&* 1ecz do @L roku posiada1i kuratoraP doradc)4zast)pc) ;tan umys*owy oso0y c&ore psyc&icznie traciy czasowo zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&* 1ecz podczas "prze0ysk-w#* kiedy oso0a uznawana 0ya za zdrow6 odzyskiwaa t6 zdo1no+5. P*eH ko0iety powy7ej 1at J 0yy pod opiek6 tutora* 1ecz pow. ?@ 0y ty1ko (unkcj6 sym0o1iczn6 patrz tute1a mu1ierum naci+nij prawym przyciskiem myszy i otw-rz &iper6cze Carnotrawstwo -prodigus) pretor pocz6tkowo za pomoc6 .inter$ictio %onorum/ od0iera marnotrawcy pocz6tkowo w og-1e mo7no+5 zarz6du maj6tkiem* w p-Nniejszym za+ czasie ogranicza jego zdo1no+5 do czynno+ci prawnyc&. $n,amia 3 utrata czci o0ywate1skiej. Eoga powsta5 0ezpo+rednio na skutek popenienia czynu &anie0nego 1u0 w spos-0 po+redni na skutek wyroku w procesie karnym 1u0 cywi1nym. Oso0a dotkni)ta in(ami6 nie moga 0y5 +wiadkiem przy czynno+ciac& uroczystyc&* nie moga wyst)powa5 w imieniu innyc& ani ustanawia5 zast)pc-w.

Rozdzia VI Rzeczy i ich podziay

Po#ytki 3fructus4
%ructus 0yy to rzeczy oddzie1one od jakie+ innej rzeczy w drodze norma1nej eksp1oatacji gospodarczej i stanowi6ce przyc&-d z tej rzeczy Rzymianie okre+1a1i jako po7ytki /owoce2 natura1ne .fructus naturales/ %ructus natura!es po7ytki /owoce2 natura1ne %ructus pendentes owoce stanowi6ce cz)+5 rzeczy* np. wena na owcy %ructus separati rzeczy oddzie1one od rzeczy macierzystej %ructus ci i!es doc&ody uzyskiwane z rzeczy w drodze czynno+ci prawnej* np. czynsz z tytuu najmu

Podziay rzeczy 3str5 6674

'es in patrimonio 'es extra patrimonium 'es in patrimonio rzeczy znajduj6ce si) w maj6tku wa+cicie1a. 'es extra patrimonium rzeczy znajduj6ce si) poza maj6tkiem wa+cicie1a. 'es corpora!es 'es incorpora!es

'es corpora!es /rzeczy materia1ne2 rzeczy* kt-re mo7na pozna5 za pomoc6 dotyku /niewo1nik* sza(a* zoto2 'es incorpora!es /rzeczy niemateria1ne2 rzeczy* kt-ryc& nie mo7na dotkn65 /spadko0ranie* u7ytkowanie* zo0owi6zania2

'es mancipi res nec mancipi 'es manipi rzeczy wymagaj6ce mancypacji 'es nec mancipi rzeczy nie wymagaj6ce emancypacji 'uchomo2ci .res mobi!es) nieruchomo2ci .res inmobi!es) Rzeczy oznaczone co od &atunku -negus) rzeczy oznaczone&o co do toBsamoci -species) Oznaczone co do gatunku 3 0yy rzeczami zamiennymi/to co mo7na zwa7y5* po1iczy5* zmierzy52* nie posiadaj6cymi 7adnyc& szczeg-1nyc& cec& wyr-7niaj6cyc& je od reszty Oznaczone co do to7samo+ci 3 inaczej niezamienne* 0yy to rzeczy wyr-7niaj6ce si) jakimi+ szczeg-1nymi cec&ami. Rzeczy zuBywalne rzeczy niezuBywalne Rzeczy zuBywalne to takie kt-ryc& norma1ne u7ywanie prowadzi do ic& zu7ycia /np. .7ywno+5* pieni6dze2 Rzeczy niezuBywalne to takie* kt-re nie u1egaj6 zu7yciu na skutek ic& norma1nego u7ycia Rzeczy podzielne Rzeczy niepodzielne Rzeczy podzielne to takie* kt-re mo7na podzie1i5 na cz)+ci 0ez zmiany ic& wa+ciwo+ci i warto+ci /np. wino o1iwa2 Rzeczy niepodzielne ! to takie* kt-ryc& nie mo7na podzie1i5 na cz)+ci 0ez zmiany ic& wa+ciwo+ci i warto+ci /np. o0raz* rzeN0a* ko!* owca2 Rzeczy po edyncze rzeczy z*oBone rzeczy z,iorowe Rzeczy po edyncze stanowiy cao+5 tak pod wzg1)dem (izycznym jak i prawnym/0e1ka* niewo1nik2 Rzeczy z*oBone to rzeczy na* kt-re skada si) ki1ka pojedynczyc& e1ement-w* po6czonyc& ze so06 w spos-0 trway tak* 7e stanowi6 cao+5 tak pod wzg1)dem ekonomicznym jak i prawnym/np. 0udynek* w-z2 Rzeczy z,iorowe rzeczy (izycznie samodzie1nyc& istniej6cyc& jako cao+5 ty1ko w sensie prawno% ekonomicznym/0i01ioteka* stado zwierz6t2

Rozdzia VII: Wadanie rzeczami

+asno , 3wadztwo prawne4
1ominium V proprietas Wasno+5 'em meam esse ex iure 3uiritium aio rzecz jest moja wedug prawa kwiyt-w Erus V dominus V proprietarius Wa+cicie1 "!ena in re potestas pene wadztwo nad rzecz6

Rodzaje wasno ci
?. F*asnoH kwirytarna przysugiwaa ty1ko o0ywate1om rzymskim. Dotyczya ona tak res mancipi jak i nec mancipi. Przy przeniesieniu wasno+ci res mancipi na1e7ao dokona5 (orma1nyc& akt-w mancipatio 1u0 in iure cessio* za+ wasno+5 res nec mancipi mo7na 0yo przenie+5 za pomoc6 nie(orma1nej tra$itio. 'y1ko wa+cicie1om kwirytarnym przysugiwaa oc&rona wedug prawa cywi1nego$ rei vin$icatio i actio negatoria+

@. F*asnoH ,onitarna powstawaa w wyniku nie(orma1nego przekazania res mancipi /np. przez traditio2 na0ywcy* wed1e prawa wa+cicie1em nada1 0y z0ywca* na0ywca mia ty1ko rzecz w swoim maj6tku* rzecz taka stawaa si) wasno+ci6 na0ywcy dopiero w drodze zasiedzenia /Actio Pu%liciana 3 oc&rona pretorska wasno+ci 0onitarnej przed wa+cicie1em2. Przed zasiedzeniem istniaa tzw. 1up!ex dominium podw-jna wasno+5. A. Eieruc(omoci w Prowinc ac( na1e7ay 06dN do cesarza* 06dN do 1udu rzymskiego. Yaktycznie jednak na1e7ay do os-0 prywatnyc&. =c& wadztwo* c&o5 dziedziczne* z0ywa1ne* 0ezwzg1)dne nie 0yo okre+1ane w Nr-dac& jako ic& wasno+5. B. F*asnoH pere&ryn0w 3 W +wiet1e ius civile nie mog1i 0y5 posiadaczami* a ic& "wasno+5# 0ya c&roniona przez pretora 1u0 namiestnika prowincji. /do @?@r. /Karaka11a22

/prawnienia wa ciciela i ich ograniczenia 3str5 6894

UprawnieniaW $us possidendi 3 prawo posiadania $us utendi u7ywania $us abutendi 3 zu7ycie rzeczy $us ,rutendi po0ierania po7ytk-w $us disponendi rozporz6dzania rzecz6 D&raniczenia: Ograniczenia pu01iczne Sanitarne Budow1ane Komunikacyjne Gdministracyjne Ograniczenia o0yczajowe /zanied0ywanie uprawy ro1i2 Ograniczenia wynikaj6ce z prawa s6siedzkiego >i)7ary pu01iczne Prawa na rzeczy cudzej Prawo elastyczne po odpadni)ciu jakiego+ ograniczenia prawo wasno+ci wracao do swyc& pierwotnyc&* nieograniczonyc& rozmiar-w. Prawo ,ezwz&l5dne wy6czenie ingerencji innyc& os-0* nikomu nie wo1no wkracza5 w s(er) uprawnie! wa+cicie1a

+spwasno ,
Communio pro indi iso /wsp-wasno+5 w cz)+ciac& idea1nyc&2 wsp-wasno+5 kiedy ka7dy z wsp-wa+cicie1i mia sw-j udzia w cz)+ci uamkowej. Powstawaa na skutek dziedziczenia* z tytuu sp-ki* zmieszania rzeczy jednorodnyc&.

Posiadaniem i jego rodzaje 3wadztwo faktyczne4 str56:;

Posiadanie -possessio) wasno+5 (aktyczn6 Przesanki posiadania$ Corpore possidere trzymanie rzeczy swoic& r)kac& Animus rem sibi habendi wo1a zac&owania rzeczy d1a sie0ie 4onae ,idei posiadanie w do0rej wierze Aetenc a corpus /posiadanie rzeczy2 0ez animus /wo1a posiadania rzeczy2 Posiadanie wadliwe 3 posiadanie na0yte od przeciwnika potajemnie* si6* 1u0 prekayjnie

<a)ycie wasno ci 3str56::4

Ea,ycie pierwotne i poc(odne

Sposo0ami na0ycia wasno+ci s6$ Mancipatio Gkt uroczystego kupna sprzeda7y* kt-rego dokona5 mog1i ty1ko o0ywate1e rzymscy w o0ecno+ci L +wiadk-w* li%erpensa /trzymaj6cego wag)2* mancipio accipiens/kupuj6cy2. Eancypacja wysza z u7ycia w okresie prawa pok1asycznego. W kody(ikacji justynia!skiej sowo mancipatio zostao zast6pione przez tra$itio. $n iure cesssio pozorny proces windykacyjny Traditio przeniesienie prawa wasno+ci % /res nec manicpi2 nie(orma1ne wr)czenie rzeczy z r)ki do r)ki. Potrze0ne 0yy jednak przesanki /z0ywca 0y wa+cicie1em* istnienie zgodnej wo1i* a wr)czenie rzeczy nast6pio na zasadzie zgodnego tytuu 9po0udki* ce1u:2

Traditio bre
natura1nym.

i manu doc&odzia do skutku kiedy oso0a na0ywaj6ca rzecz 0ya ju7 jej wa+cicie1em

Constitutum possessorium z0ywca przenosi wasno+5 na na0ywc) 0ez jej wydawania. Traditio !onga manu przekazanie rzeczy 0ez (izycznego kontaktu /poprzez wkazanie2 Traditio s)mbo!ica sym0o1iczne przeniesienie wasno+ci /przekazanie k1uczy do skadu2 0sucapio i !ongi temporis praescriptio 0sucapio -zasiedzenie) ? rok ruc&omo+ci @ 1ata nieruc&omo+ci. /Do ;ustyniana2

0sucapio pro herede miaa zmusi5 )ere$es extranei do szy0kiego wypowiedzenia si) czy przyjmuj6 maj6tek spadkowy. Zasiedzenie testamentu /nie wymagano tytuu i pocz6tkowo do0rej wiary2 zasiedzenie w przypadku nieo0j)ci spadku przez spadko0ierc). 0sureceptio ,induciae causa po1egaa na odzyskaniu przez zasiedzenie wasnej rzeczy* kt-ra zostaa przeniesiona (iducjarnie na inn6 oso0) 1u0 0ya za0ezpieczeniem wierzyte1no+ci /,inducia cum creditore contracta2* 06dN w ce1u przec&owania 1u0 u7yczenia rzeczy /,iducia cum amico contracta2. Cdy rzecz zna1aza si) w jakiko1wiek spos-0 w r)kac& poprzedniego wa+cicie1a* w-wczas 0ez wzg1)du na tytu i do0r6 wiar) odzyskiwa on wasno+5 przez zasiedzenie 1u0 je+1i spaci sw-j dug.

Longi temporis preascriptio pocz6tkowo 0ya ty1ko +rodkiem procesowym* skutecznym tak dugo*
jak dugo pozwany 0y w posiadaniu gruntu. Z czasem staa si) instytucj6 prawa materia1nego 3 spos-0 na0ycia wasno+ci grunt-w prowincjona1nyc&.

Przes*anki zasiedzenia:
'es habi!is to rzecz* kt-ra nadawaa si) do zasiedzenia Titu!us posiadanie musiao si) opiera5 na susznym i prawdziwym tytu1e 4ona ,ides do0ra wiara /przy rozpocz)ciu zasiedzenia2 "ossessio oznaczao* 7e do zasiedzenia prowadzio ty1ko wadanie rzecz6 z wo16 zatrzymania jej d1a sie0ie* sprawowane w spos-0 nie przerwany. Tempus odpowiedni czas zasiedzenia -ccupatio -zaw*aszczenie) na0ycie rzeczy niczyjej /zawadni)cie dzikimi zwierz)tami* zowienie ry0y* zawadni)cie rzeczami wyrzuconymi przez morze* mienie na1e76ce do nieprzyjacie1a znajduj6ce si) na terytorium rzymskim w c&wi1i wy0uc&u wojny* rzeczy +wiadomie porzucone przez wa+cicie1a2 Accessio -po*=czenie) do po6czenia za1iczano$-nieruc(omoH z nieruc(omoci=)/ przymu1isko/rzeka osadzaj6ca piasek2* oderwanie kawaka gruntu* koryto wysc&ni)tej rzeki* starorzecze* wyspa na rzece8 a tak7e -ruc(omoH z nieruc(omoci=) -super,icies so!o cedit 3 rzecz trwa1e zwi6zana z gruntem jest wasno+ci6 wa+cicie1a gruntu2$ postawienie domu* zasadzenie drzewa* zasianie /Ruc(omoci z ruc(omoci=) po po6czeniu rzecz stawaa si) wasno+ci6 wa+cicie1a rzeczy g-wnej. W razie z1ania pyn-w 1u0 cia stayc& powstawaa wsp-wasno+5 w stosunku do warto+ci materia-w. W razie z1ania pieni)dzy wa+cicie1em stawa si) posiadacz. W przypadkuy zej wiary poszkodowany dysponowa skargami$ actio furti* con$ictio furtiva. (peci,icatio -przetworzenie)

;a,inianie: wa+cicie1em jest wa+cicie1 produkt-w

 Prokulianie: rzecz na1e7aa do przetw-rcy P-Nniej zoty +rodek$ je+1i mo7na 0yo przywr-ci5 do stanu pierwotnego* wa+cicie1 materiau*
a je+1i nie* przetw-rca. Thesaurus zna1ezienie skar0u /rzeczy* kt-ra miaa kiedy+ wa+cicie1a a1e 0ya tak dugo ukryta* 7e nie mo7na 0yo go usta1i52* pocz6tkowo wa+cicie1em skar0u 0y wa+cicie1 nieruc&omo+ci* poNniej wasno+5 pa!stwa* p-Nniej po poowie zna1azcy i wa+cicie1owi gruntu. %ructus po7ytki* na1e7ay do wa+cicie1a rzeczy 1u0 w niekt-ryc& przypadkac& innym8 em(iteucie z c&wi16 od6czenia od rzeczy macierzystej a usus(ruktuarjuszowi i dzier7awcy z c&wi16 o0j)cia.

<a)ycie posiadania
Do na0ycia posiadania potrze0ny 0y corpus i animus

!chrona wasno ci 3ochrona petytoryjna4 3str5 6=>4

'ei

indicatio Su7ya d1a oc&rony wasno+ci kwiryta1nej* kiedy jej wa+cicie1 zosta poz0awiony jej posiadania* przeciw posiadaczowi* kt-ry twierdzi* 7e rzecz jest jego/contra$indicatio2. .a czas procesu Pretor powierza rzecz jednej ze stron* kt-ra musiaa za0ezpieczy5 drug6/o0ieca5 oddanie rzeczy* dr)czycie1e odpowiada1i za przekazanie rzeczy powrotem* p-Nniej wytworzya si) inna (orma sponsio praeiudicia1is przyrzeczenie zapaty2. Pozywany musia udowodni5* 7e rzecz jest jego a wi)c musia udowodni5 prawa wszystkic& poprzednik-w do rzeczy* a7 do na0ycia pierwotnego* wi)c najcz)+ciej udowadnia* 7e zasiedzia rzecz. W takim procesie s)dzia m-g ty1ko zas6dzi5 okre+1ona sum) odszkodowania* 7e0y odzyska5 rzecz pozwany musia podczas sprawy zrzec si) rzeczy/klauzula ar,itralna2. Zwrot po7ytk-w$ je+1i posiadacz 0y w zej wierze musia zwr-ci5 r-wnowarto+5 wszystkic& owoc-w* je+1i w do0rej ty1ko od momentu ugruntowania sprawy. Wygrywaj6cy musia zwr-ci5 pozwanemu nakady wo7one w rzecz 1u0 zezwo1i5 na ic& za0ranie. Posiadaczowi w do0rej wierze musia zwr-ci5 nak*ady konieczne -impensae necessariae) i nak*ady uByteczne -impensae utilis)< Eak*ady za,ytkowe-impensae $oluptuariae) zdo0i6ce mogy 0y5 za0rane je+1i 0yo to mo71iwe 0ez uszkodzenia rzeczy.

Actio negatoria wytycza wa+cicie1 kwiryta1ny* kt-ry nie utraci posiadania rzeczy* a naruszaj6cy
twierdzi* 7e ma do niej prawo i w zwi6zku z tym narusza posiadanie tej rzeczy. Pow-d musia udowodni5* 7e jest wa+cicie1em kwiryta1nym a pozwany* 7e ma prawo narusza5 wasno+5 powoda. Pow-d je+1i wygra mia prawo do odszkodowania z zniszczenia spowodowane przez pozwanego oraz do Za0ezpieczenia w (ormie stypu1acji* 7e si) to nie powt-rzy

Actio "ub!iciana Su7ya do oc&rony wasno+ci 0onitarnej/? p. n. e.2 skarga posiadaa (ikcj) upywy
czasu potrze0nego do zasiedzenia a wi)c s)dzia musia traktowa5 powoda jak wa+cicie1a kwiryta1nego. Pow-d musia udowodni5* 7e istniej6 wszystkie przesanki potrze0ne do zasiedzenia opr-cz upywu czasu. Kwesti) po7ytk-w i nakad-w rozwi6zywano podo0nie do rei <indicatio. Bya to oc(rona wz&l5dna tzn. ty1ko w stosunku do gorzej uprawnionyc& d1atego* je+1i pozwanym 0y wa+cicie1 kwiryta1ny prawie zawsze on wygrywa. >&y0a 7e nie c&cia wyda5 rzeczy wa+cicie1 0onitarny kopiowa ekscerpcj)/je+1i kupi rzecz 06dN dosta j6 z innego tytuu2. Dw-c& 0onitarnyc&$ ?2 je+1i na0y1i od jednej oso0y ten* kt-ry na0y pierwszy* mia 1epsze prawo @2 je+1i na0y1i od dw-c& r-7nyc& os-0 nie 0)d6cyc& wa+cicie1ami to wygrywa ten* kt-ry rzecz mia aktua1nie* Gctio pu01iciana m-g wytoczy5 te7 wa+cicie1 kwiryta1ny je+1i wiedzia* 7e nie uda mu si) przeprowadzi5 dowodu wymaganego przy rei<indicatio* a tak7e peregryn /w tym przypadku powstawaa te7 (ikcja 0ycia o0ywate1em2.

?rodki ochrony wynikaj(ce ze stosunkw s(siedzkich 3str5 6@84

Actio a*uae p!u

iae arcendae skarga przeciwko wa+cicie1owi gruntu* kt-ry zmieni natura1ny spyw wody i pogorszy tym stan s6siada

 Actio ,inium regundorum skarga o wytyczenie zatartyc& granic. ;e+1i sp-r dotyczy pasa szerszego
ni7 L st-p na1e7ao wytoczy5 rei vi$icatio. Cautio damni in,ecti za0ezpieczenie przed szkod6 zagra7aj6c6 z s6siedniego gruntu [6danie kaucji zo7onej w (ormie stypu1acji o pokrycie ewentua1nyc& szk-d* je+1i nie pretor wprowadza wa+cicie1a zagro7onego gruntu w czasowe posiadanie tego kawaka gruntu/missio =n possessionem e\ prima decreto2 po roku wc&odzi w 0ezterminowe posiadanie w drodze do zasiedzenia -peris no i nuntiatio zakaz da1szego wznoszenia nowej 0udow1i .opus/ na gruncie s6siada

!chrona posiadania 3interdykty4 3str5 6@=4

#nterdykty retinendae possessionis su76ce do utrzymania naruszanego posiadania

#nterdykt uti possidetis dotyczy nieruc&omo+ci* pretor nakazywa 0y przy posiadaniu
pozosta ten* kt-ry w c&wi1i wydania interdyktu 0y posiadaczem niewad1iwym /tzn. nie na0y przemoc6* podst)pem* prekaryjnie2. #nterdykt utrubi odnosi si) do ruc&omo+ci* g-wnie niewo1nik-w. Pretor nakazywa w nim 0y przy posiadaniu pozosta ten* kt-ry w ci6gu roku 0y du7ej posiadaczem w spos-0 niewad1iwy. #nterdykty recuperandae possessionis su76ce do odzyskania posiadania. #nterdykt unde i przysugiwa niewad1iwemu posiadaczowi* kt-rego wyzuto z posiadania si6 /w ci6gu roku od wyrzucenia z posiadania2 #nterdykt de i armata przysugiwa wad1iwemu posiadaczowi kt-rego wyzuto z posiadania si6 z0rojn6* mo7na go 0yo wnie+5 nawet po upywie roku. #nterdykt de precario 0y skierowany przeciwko prekarzy+cie* kt-ry nie zwraca rzeczy oddanej mu w prekarium #nterdykty adipiscendae possessiois Su7yy do uzyskania posiadania #nterdykt ;alwiaPski dotyczy wej+cia w posiadanie zastawionego przy umowie dzier7awy inwentarza #nterdykt +uorum ,onorum umo71iwia dziedzicom prawa pretorskiego wej+cie w posiadanie rzeczy spadkowyc&

&miany w prawie poklasycznym i Austynia%skim 3str5 6@>4

W prawie pok1asycznym interdykty posesoryjne stay si) pow-dztwami. W prawie justynia!skim interdykt $e vi armata i interdykt un$e vi po6czono w jeden +rodek procesowy. Wyzuty sia m-g ty1ko w ci6gu roku doc&odzi5 zwrotu posiadania nieruc&omo+ci* a 76daniu temu nie mo7na 0yo przeciwstawi5 zarzutu posiadania wad1iwego.

$u#e)no ci gruntowe 3str5 6@74

;*uBe,noci &runtowe -ser itutes praediorum) stanowiy o0ci67enie jednego gruntu na rzecz drugiego /nie 0yy zwi6zane z oso0ami2. Oznaczao to* 7e ka7dorazowy wa+cicie1 jednego gruntu /wadn6cy2 m-g w +ci+1e okre+1ony spos-0 korzysta5 z gruntu s6siada /su7e0ny2. ;*uBe,noci &runt0w wie skic( czy1i te* kt-re miay si) przysu7y5 uprawie iter prawo przec&odzenia pieszo 1u0 konno przez grunt s6siada actus prawo przep)dzenia zwierz6t poci6gowyc& i przejazdu wozem ia iter ^ actus a*uae ductus prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt a*uae haustus su7e0no+5 czerpania wody pecoris ad a*uam adpu!sus dopuszczenia 0yda do wody ius pascendi prawo wypasania ca!cis co*uendae wypa1ania wapna harenae ,odiendae kopania piasku

 ;*uBe,noci &runt0w mie skic( czy1i te* kt-re zwi6zane 0yy z za0udow6 (er itutes oneris ,erendi prawo oparcia wasnego 0udynku o +cian) s6siada. (er itutes tigni immittendi prawo wpuszczenia 0e1ki w 0udynek s6siada (er itutes sti!!icidii prawo +ciek-w i okap-w* czy1i kierowania ic& na grunt s6siada (er itutes a!tius non to!!endi ograniczenia wysoko+ci 0udynku 0y nie zasania so!ca s6siadowi

$u#e)no ci oso)iste 3str5 6@B4

;*uBe,noci oso,iste (er itutes personarum 3 w swej konstrukcji z01i7one 0yy do su7e0no+ci gruntowyc& ty1ko* 7e przysugiway konkretnej oso0ie* a nie 0yy przypisane do gruntu nieza1e7nie od oso0y nim wadaj6cej* przez czas okre+1ony. 0sus,ructus Prawo po0ierania po7ytk-w z rzeczy 0ez naruszania jej su0stancji. Przedmiotem 0yy rzeczy niezu7ywa1ne np. nieruc&omo+ci* niewo1nicy. W ce1u za0ezpieczenia wa+cicie1a usus(ruktuariusz zawiera z nim stypu1acj) gwarancyjn6 /cautio ususfructuaria2. 0sus Prawo po0ierania po7ytk-w z rzeczy* a1e ty1ko na wasne codzienne potrze0y. .ie m-g go odst6pi5 innej oso0ie 3uasi 0sus,ructus kiedy przedmiotem umowy 0yy te7 rzeczy zu7ywa1ne* usus(ruktua(iusz zo0owi6zywa si) zwr-ci5 tak6 sam6 1icz06 i tego samego rodzaju co rzeczy zu7ywa1ne.. Habitatio prawo mieszkania w cudzym 0udynku -perae ser orum et anima!ium prawo korzystania z pracy cudzego niewo1nika

/stanowienie i wyga nicie su#e)no ci 3str5 6>64

Ustanowienie: -n iure cessio 0ancipatio /grunty wiejskie2 Przeniesienie praw 'estament Zasiedzenie Fy&ani5cie Zniszczenie rzeczy Z0ieg z prawem wasno+ci Zrzeczenie si) .iewykonywanie przez dugi okres czasu

!chrona su#e)no ci 3str5 6>64

Wszystkie su7e0no+ci pod1egay oc&ronie za pomoc6 skargi in rem, skutecznej erga omnes, kto naruszy uprawnienie maj6cego dan6 su7e0no+5. Skarga ta* zwana indicatio ser itutis 1u0 actio con,essoria* 0ya kierowana przez maj6cego su7e0no+5 najcz)+ciej przeciw wa+cicie1owi* kt-ry uniemo71iwia wykonanie su7e0no+ci. Byo to pow-dztwo przeciwne do actio negatoria+

&asady dotycz(ce su#e)no ci 3str5 6>84

?. Su7e0no+5 nie po1ega na dziaaniu. Wa+cicie1 ty1ko powstrzymuje si) od dziaania /non facere2 1u0 znosi cudze dziaanie /pati2 @. .ie mo7e istnie5 su7e0no+5 na su7e0no+ci A. Su7e0no+5 na1e7y wykonywa5 og1)dnie /w spos-0 jak najmniej uci671iwy d1a wa+cicie1a2 B. nie mo7na mie5 su7e0no+ci na wasnej rzeczy L. Su7e0no+ci gruntowe powinny 0y5 ustanawiane na gruntac& s6siednic& . powinny przynosi5 gruntowi wadnemu stae korzy+ci

&astaw 3str5 6>84

Zastaw rea1ne za0ezpieczenie wierzyte1no+ci

 %iducia du7nik d1a za0ezpieczenia rea1izacji swojego dugu* przenosi za pomoc6 czynno+ci (iducjarnej na wierzycie1a wasno+5 rzeczy. Wierzycie1 pocz6tkowo nawet po spacie dugu mia ty1ko mora1ny o0owi6zek oddania rzeczy. G0y za0ezpieczy5 interesy du7nika zacz)to dodawa5 nie(orma1ne porozumienie pactum ,iduciae5 na mocy kt-rego* zastawnik 0y ju7 zo0owi6zany do oddania zastawionej rzeczy /actio ,induciae directa 3 in(amuj6ce pow-dztwo o odzyskanie zastawionej rzeczy2 Zastaw r5czny -pignus) powstawa na skutek zawarcia kontraktu rea1nego* w kt-rym zastawca przenosi na zastawnika jedynie detencj)* czy1i possesio naturalis zastawianej rzeczy* zatrzymuj6c prawo wasno+ci. Zastaw umowny -(ipoteka) %

/stanowienie i wyga nicie zastawu 3str5 6>=4

Zastaw ustanawiano najcz)+ciej w drodze nie(orma1nej umowy mi)dzy du7nikiem i wierzycie1em. W pewnyc& typowyc& sytuacjac& nie trze0a 0yo nawet umowy* gdy7 uwa7ano* i7 zastaw zosta ustanowiony mi1cz6co* na podstawie zwyczaju 1u0 przepisu prawa. Zastaw m-g ustanowi5 r-wnie7 s)dzia w ce1ac& egzekucyjnyc&. Zastaw 0)d6c prawem akcesoryjnym gas w c&wi1i wyga+ni)cia zo0owi6zania* kt-rego wykonanie za0ezpiecza. .a mocy konstytucji cesarza Cordiana* ustanowiono prawo wierzycie1a do zatrzymania przedmiotu zastawu* nawet po zapaceniu za0ezpieczonego nim dugu* je+1i wierzycie1 mia wo0ec tego samego du7nika inn6* niezrea1izowan6 jeszcze wierzyte1no+5 /tzw. pignus :or$ianum/

Przedmiot zastawu 3str5 6>@4

Przedmiotem zastawu mogy 0y5 poszczeg-1ne rzeczy materia1ne. W okresie cesarstwa pojawi si) zastaw na caym maj6tku du7nika$ (ipoteka &eneralna< Zacz)to te7 ustanawia5 zastaw na poszczeg-1nyc& rzeczac& niemateria1nyc& 3 prawac&* np. u7ytkowaniu.

Realizacja zastawu 3str5 6>@4

Zastawnik maj6c possesio naturalis m-g rzecz odda5 w podzastaw* a1e nie m-g jej u7ywa5. W przypadku u7ytkowania zastawionej rzeczy popenia ,urtum usus+ E-g je u7ywa5 ty1ko w drodze dodatkowej umowy z zastawc6 pactum antichreticum< W razie niespenienia +wiadczenia w okre+1onym terminie wierzycie1 m-g zaspokoi5 sw6 wierzyte1no+5 z zastawionej rzeczy* na warunkac& okre+1onyc& przez umow) /Zastawnik m-g m-c np. sprzeda5 rzecz* a nie m-g sta5 si) jej wa+cicie1em /pactum de endendo22* nadwy7k) wynik6 ze sprzeda7y musia zwr-ci5 du7nikowi. W przypadku &ipoteki na1e7ao najpierw wej+5 w posiadanie rzeczy. Su7ya do tego actio (er iana skuteczna wo0ec wszystkic&. W przypadku &ipoteki* kiedy 0yo wi)cej ni7 jeden zastaw ustanowionyc& jednocze+nie pocz6tkowo ro1) uprzywi1ejowan6 mia ten* kt-ry mia rzecz* p-Nniej prawa wszystkic& si) zr-wnay. W przypadku r-7nyc& okres-w pierwsze!stwo mia ten u kt-rego du7nik zadu7y si) najwcze+niej.

Emfiteuza 3str5 6>94

Emph)teusis ! wieczysta dzier7awa* istniaa dop-ki dzier7awca i jego spadko0iercy paci1i czynsz % ectiga!. Yorma1nie wyodr)0nia si) dopiero za czas-w cesarza Zenona. Stan prawny ,m(iteuty 0y niema1 taki sam jak wa+cicie1a. Eusia on ty1ko paci5 czynsz i musia powiadomi5 o p1anowanym z0yciu wa+cicie1a* kt-ry m-g skorzysta5 z prawa pierwokupu. ;e+1i tego nie zro0i otrzymywa @_ ceny uzyskanej przez em(iteuzie. .ie m-g te7 pogarsza5 rzeczy. W razie niespenienia powy7szyc& punkt-w wa+cicie1 mia prawo odwoa5 em(iteuz).

$uperficies
Prawo na rzeczy cudzej 3 dziedziczne i z0ywa1ne prawo do odpatnego korzystania z 0udynku wzniesionego na cudzym gruncie. /O2 Budynek na ziemi cudzej* podo0ne do ,m(iteuty ty1ko nie musia powiadamia5 wa+cicie1a o sprzeda7y 0udynku a Wa+cicie1owi nie przysugiwao prawo pierwokupu.

Rozdzia VIII: Spadki

Cereditas 3str569;4
;padko,ranie -hereditas) jest wej+ciem w og- praw* jakie posiada zmary. Wraz z +mierci6 oso0y gasy ty1ko uprawnienia dotycz6ce prawa rodzinnego/np. patria potests* manus* tute1a2. .a spadko0ierc) przec&odziy nie ty1ko rzeczy materia1ne a1e i uprawnienia a tak7e o0owi6zki zmarego. W prawie arc&aicznym na spadko0ierc) przec&odziy te7 o0owi6zki wynikaj6ce z prawa sakra1nego. Eaj6tek spadko,iercy -heres) z1ewa si) z maj6tkiem wraz ze wsze1kimi zwi6zanymi z tym konsekwencjami. Od ustawy Z== ta01ic spadko0ierc6 moga si) sta5 ty1ko oso0a powoana do spadku. Powoanie to -de!atio hereditatis) nast)powao 06dN na podstawie testamentu /e\ testamento2* 06dN na podstawie przepis-w prawa /ad intestato2. Powoana oso0a powinna wyrazi5 wol5 przy 5cia spadku -ac*uisitio hereditatis) przez cay okres prawa rzymskiego /z wyj6tkiem prawa pok1asycznego2 dziedzicem moga 0y5 ty1ko jedna oso0a* z pewnymi wyj6tkami testamencie 7onierskim* oraz dziedziczeniu przeciwtestamentowym.. Seme1 &eres temper &eres 3 kto raz zostanie dziedzicem pozostanie nim na zawsze

*eneza )onorum possessio 3str5 6964

Spadko0ierc6 stawaa si) oso0a powoana do spadku zgodnie z ius civile jednak ju7 w prawie pok1asycznym z dziedziczeniem cywi1nym wsp-istniao dziedziczenie oparte na prawie pretorskim -bonorum possessio)< #< w prawie Z== ta01ic ty1ko jedna oso0a moga sta5 si) &eres* i moga ni6 zosta5 ty1ko oso0a 0)d6ca pod wadz6 spadko0iercy da1si krewni powoani do spadku /poximi aganti* gentiles2* otrzymywa1i ty1ko maj6tek. Heres stawa si) dziedzicem z mocy prawa* a agnaci i wenty1e musie1i prosi5 pretora o wprowadzenie ic& w posiadanie czy1i o %onorum possessio+ ##< powodem powstania dziedziczenia pretorskiego 0yy spory mi)dzy dziedzicami* kt-rzy pretendowa1i do spadku na podstawie ius ci<i1e. .a czas sporu pretor przyznawa 0onorum possessio tej oso0ie* kt-ra jego zdaniem miaa najwi)ksze szanse wygra5 proces. ###< inn6 tez6 powstania %onorum possessio 0ya stosunkowo maa 1icz0a dziedzic-w wedug ius civile i zwi6zane z tym cz)ste przypadki wyst)powania &ereditas iacens tzn spadku 1e76cego czy1i nie o0j)tego przez uprawnionego dziedzica . Z czasem ingerencja pretorska na0raa ksztat uzupeniania 1uk w prawie.

$ytuacja prawna dziedzica prawa pretorskiego

Wedug przewa7aj6cyc& opinii dziedzic prawa pretorskiego /%onorum possessor2 nie 0y sukcesorem uniwersa1nym* jakim 0y dziedzic prawa cywi1nego 3 )eres+ Stawa si) ty1ko posiadaczem niekt-ryc& przedmiot-w wc&odz6cyc& w skad spadku* kt-re m-g dopiero zasiedzie5 /usucapio pro )ere$e2. Pretor dawa mu +rodki oc&rony ana1ogiczne do tyc& kt-re mia )eres* 0yy to$ inter$ictum quorum %onorum 3 o wydanie maj6tku spadkowego* oraz skargi z zastosowaniem (ikcji 06dN z przestawionymi podmiotami /w przypadku oc&rony wasno+ci i doc&odzenia wierzyte1no+ci2.

Pojcie testamentu
1estament to jednostronne rozporz6dzenie ostatniej wo1i na wypadek +mierci* zawieraj6ce ustanowienie dziedzica. ?. ;ako rozporz6dzenie ostatniej wo1i m-g 0y5 a7 do +mierci testatora zmieniany. @. Rodzi skutki dopiero z c&wi16 +mierci spadkodawcy A. Eusia zawiera5 ustanowienie dziedzica 3 )ere$is institutio B. Fstanowienie dziedzica stanowio pocz6tek i podstaw) caego testamentu L. Dziedzic powinien 0y5 ustanowiony do cao+ci spadku W prawie pok1asycznym w przpadku ustanowienia wi)kszej 1icz0y )ere$es* te dodatkowe postanowienia zacz)to traktowa5 jako wskaz-wki przy podzia1e spadku na podstawie actio familiae erciscun$ae.

0rchaiczne formy testamentu

Prawo okresu Z== ta01ic znao dwie pu01icznie* ustne (ormy tworzenia testamentu$ Testamentum ca!atis comitiis m-g 0y5 sporz6dzony w czasie pokoju na zwoywanyc& dwa razy do roku zgromadzeniac& 1udowyc&* do jego wa7no+ci potrze0na 0ya apro0ata zgromadzenia /nie 0yo jednostronnym o+wiadczeniem wo1i2 Testamentum in procinctu po1ega na jednostronnym o+wiadczeniu wo1i testatora wo0ec ki1ku naj01i7ej stoj6cyc& w szyku 0ojowym +wiadk-w.

"ancipio familiae testament mancypacyjny 3str5 69=4

Mancipatio ,ami!iae 0yo (orm6 (inducjarn6. Spadkodawca (ikcyjnie sprzedawa sw-j maj6tek zau(anej oso0ie* aktem emancypacji przy* kt-rym dodawa ustne po1ecenie 0y po jego +mierci przekaza maj6tek wskazanej w ustnym po1eceniu /nuncupatio2 oso0ie. .a0ywca przekazywa po +mierci maj6tek testatora za pomoc6 mancypacji spadko0iercy. 1estament mancypacy ny ! Z 0iegiem czasu decyduj6cego znaczenia na0raa nie sama mancypacja nuncupatio* w zwi6zku z tym familiae emptor nie na0ywa wasno+ci maj6tku ty1ko stawa si) wykonawc6 testamentu. Nuncaptio zacz)to wydawa5 w (ormie pisemnej. Dokument ten natyc&miast po sporz6dzeniu piecz)towano a na sznurku wi676cym ta01iczki z tekstem przykadao swe piecz)ci L +wiadk-w.

2estament pretorski 3str5 69@4

Pod koniec repu01iki dwie pierwsze sposo0y spadku pu01icznego zaniky. W = w. p.n.e. powsta testament pretorski Podstaw6 jego skuteczno+ci 0ya zapowiedN pretora w edykcie* 7e udzie1i %onorum possessio ka7demu kto przedo7y pisemny dokument opatrzony piecz)ciami J +wiadk-w /L +wiadk-w* familiae emptor i li%erpens2 W okresie k1asycznym testamenty sporz6dzano w (ormie testamentu pretorskiego 1u0 testamentu mancypacyjnego.

2estamenty w okresie poklasycznym

Wyoniy si) pu01iczne (ormy testamentu$ testamentum apud acta conditum % wpisaniu ostatniej wo1i testatora do akt s6dowyc& testamentum principi ob!atum % zo7enia ostatniej wo1i w kance1arii cesarza testamentum tripertitum prywatna (orma testamentu pisemnego testament (olo&ra?iczny 3 wasnor)cznie sporz6dzony i podpisany przez testatora

2estament #onierski
'estament 7onierski 0y wa7ny nawet 0ez wyznaczenia dziedzica* poprzez rozporz6dzenie 1egat-w. Eo7na 0yo wyznaczy5 dziedzica do poszczeg-1nyc& rzeczy* mo7na 0yo te7 doda5 termin 1u0 warunek rozwi6zuj6cy* mo7na 0yo ustanowi5 dziedzicem peregryna czy 1atyna* pomini)cie sui )ere$es nie powodowao 7adnyc& reperkusji* traci wa7no+5 w rok po zwo1nieniu ze su70y wojskowej.

Ceredis institutio 3str5 69>4

Fstanowienie dziedzica w okresie prawa przedk1asycznego i k1asycznego musiao nast6pi5 w sowac& imperatywnyc&$ niec& 'ytus 0)dzie 1u0 nakazuje 0y 'ytus zosta8 mniej stanowcze s(ormuowania powodoway niewa7no+5 testamentu. Fstanowienie dziedzica musiao 0y5 na pocz6tku testamentu. Postanowienia poprzedzaj6ce ustanowienie dziedzica uwa7ano za niewa7ne /proku1ianie uwa7a1i* 7e ustanowienie tutora mo7e wyprzedzi5 )ere$is institutio2. Dziedzic powinien 0y5 ustanowiony do cao+ci spadku 1u0 jego uamkowej cz)+ci. 'y1ko dzi)ki interpretacji wo1i testatora mo7na 0yo uzna5 inny zapis ni7 cz)+5 uamkow6 prze1iczaj6c j6 na cz)+5 uamkow6. Wyznaczona oso0a powinna 0y5 indywidua1nie okre+1ona np. m-j najstarszy syn. Oso0y prawne mogy zosta5 dziedzicami dopiero w okresie pok1asycznym.

$u)stitutio 3str5 6974

Fstanowienie dziedzica mogo nast6pi5 pod warunkiem zawieszaj6cym. 'ypowym przykadem 0ya su,stytuc a -subsitutio) czy1i podstawienie testamencie ustanawiano ki1ka stopni spadko0ierc-w na wypadek kiedy pierwszy z nic& nie m-g 1u0 nie c&cia przyj65 maj6tku. ! ;u,stytuc a pospolita u!garis ! ustanowienie ki1ku stopni spadko0rania na wypadek kiedy pierwszy i nast)pni nie mog1i 1u0 nie c&cie1i wzi65 spadku na ko!cu zazwyczaj stawiano niewo1nika* kt-ry stawa si) wo1ny< ! ;u,stytuc a pupilarna pupi!!aris ! ustanawiano j6 d1a niepeno1etniego na wypadek nie doj+cia jego do 1at peno1etnic& ! ;u,stytuc a +uasi pupilarna *uasi pupi!!aris ! 0ya to su0stytucja d1a umysowo c&orego.

.nne postanowienia zawarte w testamencie 3str5 69B4

Farunek potestatywny zawiesza =cy u emny -Cautio Muciana) W tym przypadku dziedzic powinien otrzyma5 spadek dopiero po +mierci* jury+ci rozwi6za1i t6 spraw)$ dziedzic otrzymywa spadek pod warunkiem* 7e przyrzek w drodze stypu1acji zwrot maj6tku je+1i nie dotrzyma warunku.

+ydziedziczenie 3exheredatio4 i tzw5 Dziedziczenie przeciwtestamentowe5 3str5 67;4 DE

W przypadku kiedy testuj6cy nie c&cia* 7e0y kto+ po nim dziedziczy musia go wyraNnie wydziedziczyH -exheredatio) podo0nie kiedy c&cia ty1ko jedno ze swoic& dzieci ustanowi5 dziedzicem pozostae dzieci musia wydziedziczy5 po imieniu 1u0 inny wyraNny spos-0. ;e+1i testator nie wydziedziczy kogo+* doc&odzio do dziedziczenia przeciwtestamentowe&o ?ormalne&o< ;e+1i nie wydziedziczy syna testament uwa7ano za niewa7ny i doc&odzio do dziedziczenia pozatestamentowego. ;e+1i za+ pomin6 inne oso0y testament 0y wa7ny a1e pomini)te oso0y dziedziczyy kosztem wymienionyc& w testamencie. ;e+1i oso0ami uwzg1)dnionymi w testamencie 0yy oso0y sui )ere$es w-wczas pomini)ta oso0a dziedziczya swoj6 cz)+5 testamentow6* je+1i za+ 0yy to oso0y postronne* to pomini)ta oso0a 3y dziedziczyy ` spadku. Pocz6tkowo ojciec powinien wydziedziczy5 ty1ko oso0y 0)d6ce pod jego wadz6 p-Nniej musia wydziedziczy5 wszystkie dzieci i ic& potomstwo w 1inii m)skiej /Pretorskie dziedziczenie pozatestamentowe2. ;ustynian postanowi* 7e wszystkie dzieci i wnuki /po synu2 powinny 0y5 wydziedziczone imiennie a niedokonanie tego powodowao dziedziczenie 0eztestamentowe. P-Nniej pod koniec repu01iki zacz)to uwa7a5* 7e wydziedziczenie naj01i7szyc& zwaszcza sui )ere$es na rzecz os-0 postronnyc& jest sprzeczne z natura1nym porz6dkiem rzeczy. 'acy testatorzy 0y1i traktowani jak oso0y dziaaj6ce w zamroczeniu umysu* a taki testament 0y nazywany testamentum inofficiosum i mo7na go 0yo o0a1i5. Pocz6tkowo dziedzic prawa cywi1nego m-g wnie+5 skarg) przeciw dziedzicom testamentowym o wydanie spadku /)ere$itas petitio2 przeciw dziedzicowi testamentowemu. F sc&yku repu01iki utworzono now6 skarg) *uere!a ino,,iciosi testamenti /w ci6gu L 1at oso0a uprawniona do %onorum possessio a$ intestato2 wytoczenie tej skargi prowadzio do o0a1enia testamentu 9dzieci i da1si krewni zst)pni w 1inii m)skiej8 parentes8 0rat i siostraaje+1i spadko0ierc6 0ya oso0a niegodziwab: wy7ej wymienione oso0y mogy wyst6pi5 z t6 skarg6 wtedy gdy w norma1nyc& warunkac& 0y dziedziczy1i a ze spadku nie otrzyma1i co najmniej minima1nego udziau zwanego zac(owkiem -pars !egit)ma/ portio debita) do ;ustyniana c /od ;ustyniana ?4A * wyj6tkowo?4@2 tego co dana oso0a 0y otrzymaa przy dziedziczeniu 0eztestamentowym* w przypadku 0raku zac&owka oso0a do niego uprawniona moga o0a1i5 testament wnosz6c querela inofficiosi testamenti po czym doc&odzio do dziedziczenia 0eztestamentowego /mo71iwo+5 o0a1enia testamentu z tego powodu dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne2. ;ustynian okre+1i przypadki kiedy mo7na 0yo wydziedziczy5 syna* oraz okre+1i 7e dziedzice cakowicie pomini)ci w testamencie mog1i wnie+5 querela inofficiosi testamenti a ci co dosta1i za may zac&owek skarg) o uzupenienie zac&owka actio a$ supplen$am legitimam+

<iewa#no , i nieskuteczno , testamentu 3str5 6784

Oso0a sporz6dzaj6ca testament powinna 0y5 do tego uprawniona /dojrzaa sui iuris/wyj6tek stanowia oso0a rozporz6dzaj6ca pecu1ium$ castrense* quasi castrense* oraz a$veniticium22. Dziedzicem m-g zosta5 /tzn. mia tzw. testamenti ,actio passi a2 ka7dy o0ywate1 rzymski. 'estament musia te7 zawiera5 dziedzica. 'estament pocz6tkowo wa7ny m-g straci5 swoj6 moc gdy po sporz6dzeniu aktu powi)kszya si) 1icz0a os-0 0)d6cyc& pod wadz6 testuj6cego. 'estament m-g sta5 si) 0ezskuteczny gdy ustanowiony w nim dziedzic nie c&cia 1u0 nie m-g przyj65 spadku. Fniewa7nienie testamentu mogo nast6pi5 ty1ko poprzez ustanowienie nowego testamentu. W prawie

pretorskim zniszczenie testamentu uwa7ano za jego uniewa7nienie. Dopiero w prawie ;ustyunia!skim dozwo1ono uniewa7nienie testamentu 0ez pisania nowego.

1odycyl 3str5 67:4

Od czasu Gugusta przyj)to* 7e pewne postanowienia na wypadek +mierci mo7na 0yo zawrze5* w (ormie pro+0y w nie(orma1nym 1i+cie zwanym kodycylem /codoci!!i2 skierowanym do spadko0ierc-w testamentowyc& /je+1i sporz6dzi testament2 06dN 0eztestamentowyc& /je+1i nie sporz6dzi testamentu2. Rozporz6dzenia te mogy zawiera5 r-7ne nie(orma1ne zapisy /(ideikomisy2 i wszystkie inne dyspozycje testamentowe opr-cz ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. D1atego w testamentac& umieszczano cz)sto k1auzu1e kodycy1arn6* kt-ra w razie o0a1enia go na podstawie nieodpowiedniej (ormy 1u0 tre+ci utrzyma5 go w mocy jako kodycy1. G spadko0iercy w nim ustanowieni 0y1i traktowani jako (ideikomisariusze uniwersa1ni.

Dziedziczenie )eztestamentowe 3ab intestato4 wstp

W przypadku kiedy zmary nie zostawi testamentu 1u0 kiedy jego testament 0y niewa7ny doc&odzio do dziedziczenia 0eztestamentowego* zwanym r-wnie7 dziedziczeniem ustawowym.

Dziedziczenie wedug ustawy F.. ta)lic

Wedug ustawy Z== ta01ic po zmarym dziedziczy1i ty1ko krewni agnacyjni. ;e+1i zmary 0y oso06 wo1no urodzon6 .ingennus/* dziedziczono po nim w nast)puj6cej ko1ejno+ci$ W pierwszej ko1ejno+ci dziedziczyy te oso0y* kt-re z c&wi16 +mierci spadkodawcy staway si) oso0ami sui iuris /sui heredes2 /wszystkie dzieci z iustum matrimonium* adrogowane* adoptowane* nienarodzone i 7ona je+1i 0ya pod manus m)7a2. Ka7de dziecko dostawao ty1e samo wedug g-w /in captia2. W razie +mierci syna maj6cego dzieci* wnuki* itd. jego dzieci dzie1iy si) cz)+ci6 rodzica /in stripes2 W przypadku 0raku sui )ere$es do spadku powoywano naj01i7szyc& krewnyc& agnacyjnyc& proximi agnati czy1i te oso0y* kt-re pozostaway wcze+niej pod wadz6 jednego przodka /rodze!stwo* oraz matka je+1i 0ya pod wadz6 m)7a2 krewni agnacyjni tego samego stopnia dziedziczy1i wedug g-w* 01i7si krewni odsuwa1i od dziedziczenia da1szyc& krewnyc&* w przypadku 0raku rodze!stwa dziedziczy1i synowie zmarego 0rata 3ci wedug in stripes. Cdy 0rakowao poximi agnati* wedug ustawy Z== ta01ic do spadku 0y1i powoywani czonkowie rodu .gentiles/ 3 genty1e. Po zmarym wyzwo1e!cu /a tak7e emancypowanym synu2 dziedziczyy jego dzieci. ;e+1i ic& nie mia dziedziczy patron 1u0 potomstwo patrona. Po 1atynac& dziedziczy1i jego 0y1i wa+cicie1e. ;e+1i naj01i7szy krewny nie przyj6 spadku nie o(erowano go da1szym krewnym ty1ko stawa si) spadkiem 1e76cym /hereditas iacens2 i do czas-w Gugusta ka7dy m-g go zasiedzie5* od czas-w Gugusta przepada na rzecz skar0u pa!stwa.

Dziedziczenie wedug edyktum pretorskiego 3str5 67@4

W pierwszej k1asie 3 unde !iberi 3 powoane do spadku po zmarym 0yy wszystkie jego dzieci* o i1e nie
weszy do nowej (ami1ii oraz da1si zst)pni w 1inii m)skiej. Wewn6trz tej k1asy dziedziczyo si) podo0nie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego. W przypadku kiedy o %onorum possessio u0iega si) emancypowany syn i jego dzieci dzie1i1i si) po poowie. ,mancypowany syn m-g u0iega5 si) o spadek ty1ko pod warunkiem collatio %onorum /za1iczenia na dzia spadkowy2. Od pierwszego wieku emancypowany syn musia si) podzie1i5 z rodze!stwem czystym maj6tkiem* podo0nie o0j)to p-Nniej t6 zasad6 c-rki ze wzg1)du na otrzymany posag /collatio $otis2* czy dziedzica * kt-ry za 7ycia spadkodawcy otrzyma darowizn) .collatio $onationis/ W razie 0raku 1u0 niezgoszenia si) nikogo z pierwszej k1asy do dziedziczenia doc&odzia druga k1asa unde !egitimi 3 krewni agnacyjni* kt-rzy dziedziczy1i wedug ius civile W trzeciej k1asie 3 unde cognati ! do dziedziczenia 0y1i dopuszczeni wszyscy krewni kognacyjni* zar-wno 1inii m)skiej jak i 7e!skiej do stopnia /J w przypadku prawnuk-w rodze!stwa2 W czwartej k1asie 3 unde ir et uxor dziedziczy1i po so0ie ma7onkowie.

(uccessio ordinum et graduum je+1i w okre+1onym czasie do spadku nie zgosi1i si) 01i7si krewni* pretor o(erowa go da1szym krewnym w tej samej k1asie 1u0 dziedzicom z nast)pnej k1asy.

&miany w dziedziczeniu )eztestamentowym w okresie pryncypatu 3str5 6794

>esarz K1audiusz przyzna prawo dziedziczenia matce posiadaj6cej ius trium li%erorum prawo do dziedziczenia po jej dzieciac& je+1i nie wyprzedziy jej* jej wnuki ojciec 1u0 matka m)7a. Postanowienie K1audiusza potwierdzono w senatus consultum ;ertullianum /za Hadriana2. ;ustynian da go ka7dej matce. Od ?JK po zmarej matce dziedziczyy wszystkie jej dzieci* nawet nie+1u0ne.

Dziedziczenie wedug nowel Austynia%skich 3str5 6794

>akowite zniesienie pokrewie!stwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego. Powoano B k1asy krewnyc& kognacyjnyc& Liberii !egitimi 3 dzieci* a zamiast nie7yj6cyc& wnuki itd. /tak7e c-rki2. Zr-wnanie w prawac& do dziedziczenia m)7czyzn i ko0iet. Cdy nie 0yo dzieci z iustum matr"monium ani wnuk-w itp. Do dziedziczenia mogy doj+5 dzieci z konku0inatu /otrzymyway ?4 spadku po ojcu2. Ascendenci % krewni wst)pni i rodzone rodze!stwo ojca a tak7e dzieci po zmaryc& 0raciac& i siostrac&. [yj6cy rodzice wyk1ucza1i dziadk-w je+1i nie 0yo rodzic-w jedn6 poow) otrzymywa1i wst)pni ojca a drug6 wst)pni matki. Rodze!stwo rodzone i przyrodnie* rodzone wyk1uczao przyrodnie /nie wnukowie przyrodnic&2 Wszyscy inni krewni kognacyjni Jwarta u,o&ie Bony je+1i 7ona 0ya u0oga miaa prawo do czwartej cz)+ci spadku* je+1i dziedziczyo wi)cej ni7 troje dzieci 7ona dziedziczya na r-wni z nimi. Zakaza te7 wst)pnym wydziedzicza5 zst)pnyc& 0ez podania odpowiedniej przyczyny.

<a)ycie spadku i $ytuacja spadkodawcy 3str5 67B4

Samo powo*anie do spadku -de!atio hereditatis ) nie powodowao na0ycia spadku. 'y1ko sui )ere$es na0ywa1i spadek z mocy prawa /ipso iure2* cz)sto 0ez swej zgody. St6d ic& nazwa$ dziedzice konieczni -heredes necessarii) dziedzicem koniecznym 0y te7 niewo1nik wyzwo1ony i wyznaczony na spadko0ierc). Wszyscy inni tzw. heredes extranei a0y na,yH spadek -ac*uisitio hereditatis) musie1i wyrazi5 swoj6 wo1)* d1atego nazywani 0y1i heredes o!untarii< Caius wymienia trzy sposo0y wyra7enia wo1i$ ?. Yorma1ne o+wiadczenie dziedzica o przyj)ciu spadku /cretio2* konieczne p-Nniej w wypadku wyznaczenia takiej (ormy w testamencie. /Skoro Z wyznaczy mnie dziedzicem postanawiam przyj65 spadek2 @. Dziaanie za spadko0ierc) /pro herede gestio2 wyst6pienie w ro1i dziedzica A. ;akieko1wiek nie(orma1ne o+wiadczenie wo1i o przyj)ciu maj6tku /nuda o!untate2. Do momentu wyznaczonego przez pretora W prawie pretorskim wszyscy musie1i prosi5 pretora o ic& wprowadzenie w posiadanie maj6tku w ci6gu ?MM dni .parentes i li%erii w ci6gu roku2 1ransmis a -transmissio) % prawo przyj)cia spadku /w okre+1onym terminie2 nie przez powoanego a1e przez jego spadko0ierc-w. Beztestamentowy )eres extraneus m-g jeszcze przed przyj)ciem spadku odst6pi5 przed pretorem powoanie do spadku /in iure cessio hereditatis2. Ka7dy spadko0ierca m-g te7 po przyj)ciu spadku sprzeda5 go / enditio hereditatis2. W takim przypadku jednak doc&odzio ty1ko do sukcesji syngu1arnej. .a0yty spadek m-g 0y5 ode0rany spadko0iercy ty1ko wtedy* kiedy okaza si) on oso06 niegodn6 dziedziczenia. .iegodno+5 stwierdzano w post)powaniu extra or$inem* a ode0rany spadek przypada z reguy (iskusowi. Pod koniec repu01iki sui )ere$es mog1i prosi5 pretora o bene,icium abstinendi czy1i do0rodziejstwo powstrzymania si) od na0ycia spadku. W okresie prawa k1asycznego* niewo1nik kt-ry sta si) dziedzicem m-g prosi5 pretora o separatio bonorum czy1i mo71iwo+5 oddzie1enia maj6tk-w* ograniczaj6c jego odpowiedzia1no+5 za dugi spadkowe jedynie do spadku. 4ene,icium separationis bonorum oddzie1enie maj6tk-w przez pretora. ;ustynian d1a dziedzic-w % bene,icium in entarii dziedzic m-g w odpowiedniej (ormie sporz6dzi5 inwentarz rzeczy spadkowyc& i ty1ko do tej kwoty odpowiada5 za dugi.

+ielo , dziedzicw 3str5 6B64

Fsp0*dziedzice -coheredes) ! ka7dy z dziedzic-w powoywany 0y do caego spadku 1ecz otrzymywa ty1ko cz)+5* poniewa7 jego uprawnienia 0yy ograniczane przez uprawnienia innyc& wsp-dziedzic-w. Wi)c je+1i kto+ z jaki+ powod-w nie przyj6 spadku ani nie przekaza go innej oso0ie* ani nie 0yo su0stytuta* to pozostae cz)+ci automatycznie si) powi)kszay w cz)+ciac& proporcjona1nyc& do ic& udzia-w prawo przyrostu -ius accrescendi)/ . W dawnym prawie sui )ere$es mog1i kontynuowa5 jedno+5 maj6tku tworz6c consortium ercto non cito* kt-re mogo 0y5 zniesione w ka7dej c&wi1i przez skarg) actio ,ami!iae erciscundae<

!chrona spadko)iercy 3str5 6B84

Hereditatis petitio skarga do oc&rony praw dziedzica /dziedzic prawa cywi1nego2* su7ya do wydania spadku jako cao+ci./possessor pro )ere$e 3 ten* kt-ry ro+ci so0ie prawo do maj6tku2 1u0 w okresie procesu (ormukowego przeciw temu kto kwestionowa prawo /possessor pro possessore2. #nterdicum +uorum ,onorum interdykt c&roni6cy posiadanie dziedzica prawa pretorskiego.

&apisy testamentowe 3legaty4 3str5 6B:4

3e&at windykacy ny -per indicationem) Fstanawiano w sowac&$ Aa 5V zapisu e i powodowao to* 7e z c&wi16 przej)cia przez spadko0ierc) spadku 1egatariusz stawa si) wa+cicie1em kwiryta1nym rzeczy. /Przysugiwaa mu rei vin$icatio2. 3e&at damnacy ny -per damnationem) Fstanawiano w sowac& Aa 5V wyda 5 zapis ten w 7aden spos-0 nie powodowa powstania wasno+ci kwiryta1nej* 1ecz powodowa wierzyte1no+5 1egatariusza wo0ec spadko0iercy. /Przysugiwaa mu actio ex testamento2. Eo7na 0yo zapisa5 cudz6 rzecz. Legat sinendi modo ustanawiano w sowac& niec( m0 spadko,ierca ,5dzie zo,owi=zany do zezwolenia/ ,y 1ytus za,ra* i mia*. Podo0nie jak powy7ej powodowao to zo0owi6zanie* w kt-rym wierzycie1 mia sam so0ie za0ra5 rzecz. /Przysugiwaa mu skarga actio ex testamento2. Eo7na 0yo zapisa5 rzecz spadkodawcy 1u0 spadko0iercy. Legat per praeceptionem Fstanawiano w sowac& niec( uprzednio weKmie* i mo71iwy 0y ty1ko pomi)dzy wsp-dziedzicami /przysugiwaa mu actio familiae erciscun$ae* 06dN actio vin$icatio2. Lex %a!cidia % BM p.n.e. ty1ko d "czystego# spadku mogy 0y5 rozporz6dzone za pomoc6 1egat-w

Gideikomisy 3fideicommissa4 3str5 6B>4

Sideikomis nie(orma1na pro+0a do spadko0iercy o wydanie przysporzenia maj6tkowego. Od Gugusta wydanie rzeczy stao si) o0owi6zkiem. Yideikomisem mo7na 0yo o0ci67y5 ka7d6 oso0)* kt-ra co+ dostaa ze spadku. Sideikomis uniwersalny pro+0a do spadko0iercy o przekazanie cao+ci 06dN cz)+ci uamkowej spadku.

Rozdzia IX Zobowi zania

.omina temper sunt di<isa

/wagi wstpne 3str5 6BB4

Zo,owi=zanie -ob!igatio) Stosunek prawny* w kt-rym jedna strona jest zo0owi6zana wo0ec drugiej do +wiadczenia. Stron) uprawnion6 nazywamy wierzycie1em* a zo0owi6zan6 du7nikiem. 4lementy zo,owi=zania: Fz&l5dny c(arakter 6czy ty1ko +ci+1e oznaczone oso0y$ wierzycie1a /creditor2 i du7nika /debitor2 Xwiadczenie 3 o0owi6zek du7nika jego wykonania* mogo po1ega5 na o 1are % zapewnieniu wierzycie1owi wy6czno+ci wadania rzecz6* o %acere % podejmowaniu okre+1onyc& dziaa!, non facere powstrzymanie si) od dziaania

o "raestare % wzg1)dne zapacenie odszkodowania ZaskarBalnoH

2eorie genezy o)ligatio 3str5 8;;4

?. Wedug pierwszej teorii powstania zo0owi6za! jej pocz6tk-w na1e7 dopatrywa5 si) w odpowiedzia1no+ci za czyny niedozwo1one* pocz6tkowo stosowano zemsty rodowe* p-Nniej wadza ograniczaa je do kary ta1ionu* p-Nniej dozwo1ono jednak na do0rowo1nej ugody mi)dzy stronami @. Wedug drugiej teorii o01igatio wyoio si) z arc&aicznyc& akt-w dokonywanyc& za pomoc6 spi7u i wagi* z kt-ryc& dopiero wyonia si) odpowiedzia1no+5 de1iktowa. A. Ko1ejna twierdzi* 7e pocz6tkowo zaci6gni)cie zo0owi6zania stwarzao jedynie o0owi6zek du7nika* zwany dugiem. .ie stwarzao jednak jego wasnej odpowiedzia1no+ci* kt-r6 na1e7ao uwzg1)dni5 ko1ejn6 czynno+ci6* po1egaj6c6 na ustanowieniu dr)czycie1a. G dopiero p-Nniej dozwo1ono 0y du7nik 0y sam swoim dr)czycie1em.

Podziay zo)owi(za% 3str5 8;:4

@ednostronne i dwustronne Zo,owi=zania ednostronne .ob!igatio uni!atera!is) 3 maj6 miejsce wtedy* gdy ty1ko jedna strona jest wierzycie1em* a druga jest ty1ko du7nikiem. Zo,owi=zania dwustronne3 ma miejsce wtedy* gdy o0ie strony stosunku s6/1u0 mog6 0y52 zar-wno wierzycie1ami jak i du7nikami. R0wnoczesne ob!igationes bi!atera!es ae*ua!es -synala&matyczneVwza emne) poprzez sam (akt powstania zo0owi6zania* o0owi6zku spenienia przez strony wzajemnyc& +wiadcze!. Eier0wnoczesne powstaway wtedy gdy w c&wi1i powstania +wiadczenia jedna ze stron 0ya uprawniona a druga zo0owi6zana. Xcis*e&o prawa i do,re wiary Zo,owi=zania stricti iuris pisana d1a s)dziego (ormuka 0ya z0udowana w ten spos-0* 7e s)dzia musia trzyma5 si) +ci+1e tre+ci w niej zawartej. Zo,owi=zania bonae ,idei ! udzie1ano (ormuki procesowej umo71iwiaj6cej s)dziemu zas6dzenie tego co si) na1e7ao poszkodowanemu z uwzg1)dnieniem zasad do0rej wiary. Cywilne i naturalne Zo,owi=zania cywilne zaskar7a1ne Zo,owi=zania naturalne niezaskar7a1ne

Pojcie i rodzaje wiadcze%

Podstawowym e1ementem ka7dego +wiadczenia jest o,owi=zek spe*nienia okrelone&o wiadczenia<

+ymagania dotycz(ce wiadczenia 3str5 8;94

?. @. A. B. +wiadczenie musiao 0y5 prawnie i (aktycznie mo71iwe do wykonania. +wiadczenie musiao mie5 warto+5 maj6tkow6* daj6c6 si) wyrazi5 w pieni6dzac&. +wiadczenie musiao 0y5 wyraNnie okre+1one a10o nadawa5 si) do okre+1enia w przyszo+ci. +wiadczenie nie mogo 0y5 sprzeczne z do0rymi o0yczajami* ani te7 0y5 oparte na zej przyczynie.

?wiadczenie rzeczy oznaczonej co do gatunku i co do to#samo ci 3str5 8;74

ewiadczenie rzeczy co do gatunku 0yo zawsze wa7ne* nawet je+1i rzecz zostaa zniszczona nie z winy du7nika. .atomiast +wiadczenie rzeczy oznaczonej co do to7samo+ci* stawao si) niewa7ne z c&wi16 zniszczenia przedmiotu* c&y0a* 7e zostaa zniszczona z winy du7nika. Wtedy +wiadczenie przemieniao si) w o0owi6zek odszkodowania.

&o)owi(zanie przemienne i upowa#nienie przemienne 3str5 8;74

Zo,owi=zanie przemienne 3 jest to zo0owi6zanie z* kt-rego tre+ci wynika wi)cej ni7 jedno +wiadczenie* spenienie jednego z nic& zwa1niao du7nika z zo0owi6zania. Wy0-r +wiadczenia za1e7a w zasadzie do du7nika* c&y0a 7e

strony um-wiy si) inaczej. .iemo7no+5 spenienia jednego +wiadczenia nie powoduje wyga+ni)cia +wiadczenia ty1ko mo71iwo+ci wy0oru. UpowaBnienie przemienne ;est to przypadek gdy w tre+ci +wiadczenia jest ty1ko jedno +wiadczenie* a1e du7nik mo7e je zast6pi5 innym* kt-rego nie ma w tre+ci. 'akie +wiadczenie zanika kiedy nie jest mo71iwe wykonanie +wiadczenia g-wnego.

Podzielno , wiadczenia i solidarno , 3str5 8;B4

PodzielnoH ;e7e1i przedmiot +wiadczenia 0y rzecz6 podzie1n6 +wiadczenie dzie1ono na i1o+5 du7nik-w 1u0 wierzycie1i. Przy +wiadczeniu niepodzie1nym +wiadczenie wykonywa jeden z du7nik-w na rzecz jednego z wierzycie1i. ;olidarnoH ;olidarnoH czynna wie1o+5 wierzycie1i* ka7dy m-g 76da5 od du7nika co zwa1niao go ze +wiadczenia wo0ec pozostayc&. ;olidarnoH ,ierna wie1o+5 podmiot-w po stronie du7nika. W tym przypadku* m-g 76da5 spenienia +wiadczenia od jednego z du7nik-w* co zwa1niao pozostayc&.

1lasyfikacja Hrde zo)owi(za% przedstawiona przez *aiusa w instytucjach i jej rozwj w Res Iottidianae
Podzia zo0owi6za! w instytucjac& Caiusa* dzie1i je na Jontrakty i Aelikty* a p-Nniej c&o5 nie wprost* dodaje jeszcze trzeci6 kategori) ,ezpodstawne wz,o&acenie. W zamieszczonym w digestac& justynia!skic& (ragmencie innego dziea Caiusa Res >ottidiantae uzupenia dw-j podzia przekazany w instytucjac& trzeci6 grup)$ "R-7ne inne oko1iczno+ci powstania zo0owi6za!#

1lasyfikacja Hrde zo)owi(za% w .nstytucjach Austynia%skich 3str5 86:4

=nstytucje ;ustynia!skie wprowadziy czw0rpodzia* na$ ?2 powstaj6ce z kontrakt-w* @2 jak0y z kontrakt-w /]uasi kontrakt-w2* A2 z de1ikt-w B2 jak0y de1ikt-w /]uasi de1ikt-w2.

.nne klasyfikacje Hrde zo)owi(za% 3str5 86=4

F1pian przeprowadza podzia Nr-de zo0owi6za! na$ ?2 wynikaj6ce kontraktu* @2 ze zdarzenia* A2 na podstawie stanu (aktycznego. Eodestyn wymienia natomiast$ ?2 wr)czenie rzeczy* @2 wypowiedzenie s-w* A2 samo wyra7enie porozumienia* B2 przepis ustawy* L2 prawo pretorskie* 2 konieczno+5 J2 czyn niedozwo1ony.

*eneza i rozwj rzymskiego systemu kontraktowego 3str5 8694

Pocz6tki Rzymskiego systemu kontraktowego zwi6zane 0yy z najstarszymi aktami prawnymi* takimi jak sponsio czy nexum* kt-re daway podstaw) do oc&rony procesowej actio in personam. Wa+ciwy rozw-j rzymskiego systemu o01igacyjnego wi6za si) ze zwyci)stwem systemu (ormukowego* kt-ry da szerokie uprawnienia pretorowi w dziedzinie interpretacji (akt-w i s6downictwie. W rzymskim prawie okresu k1asycznego o0owi6zywaa zasada nominalizmu kontraktowe&o< Oznaczao to* 7e ty1ko +ci+1e okre+1one prawnie rodzaje dziaa! mog6 zawi6za5 taki stosunek.

1lasyfikacja kontraktw 3str5 8674

Fydanie rzeczy /kontrakty rea1ne2 po1egay na wydaniu rzeczy i przeniesieniu wasno+ci 1u0 posiadania. PoByczka -mutuum) str< "19 UByczenie -commodatum) str< ""1 Przec(owanie -depositum) str< """ Zastaw r5czny -pignus) str< """ Fypowiedzenie oznaczonyc( s*0w str< ""% /kontrakty sowne2 (ponsio (tipu!atio %idepromissio %ideiussio Cautio Zawarcie kontrakt0w w ?ormie pisemne str< "") /kontrakty 1itera1ne2 ;krypty d*uBnicze -chirographa5 s)ngraphae) Fpis do ksi5&i rac(unkowe -nomina transcripticia5 expensi!atio) Eie?ormalne wyraBenie z&ody przez strony 3 /kontrakty konsensua1ne2 ic& istot6 0yo uznanie za rodz6cy skutek prawny nie(orma1nyc& porozumie! o tre+ci okre+1onej przez prawo. Jupno sprzedaB -emptio enditio) str< ""6 Ea em -!ocatio conductio) str< ""9 ;p0*k5 -sociates) str< "%1 Zlecenie -mandatum) str< "%% JDE1R.J1I R4.3E4 -str< "19)

Po#yczka 3mutuum4 3str5 86B4

Rzymska po7yczka wywodzi si) z arc&aicznego aktu nexum* dokonywanego za pomoc6 spi7u i wagi w o0ecno+ci L +wiadk-w i li%ripensa. Wierzycie1owi do zwrotu dugu przysugiwao legis actio per manus iniectionem. W rozwini)tym prawie rzymskim po7yczka doc&odzia do skutku za pomoc6 kontraktu rea1nego mutuum. Kontrakt ten po1ega na tym* 7e udzie1aj6cy po7yczki /mutuum dans2 przenosi na wasno+5 0ior6cego /mutuum accipiens2 pewn6 sum) pieni)dzy 1u0 okre+1on6 1icz0) rzeczy zamiennyc&. Du7nik 0y zo0owi6zany do zwrotu takiej samej 1icz0y rzeczy* tego samego gatunku jaki otrzyma. Po7yczka stwarzaa zo0owi6zanie jednostronne stricti iuris. Za Wespazjana zakazano dawania po7yczek pieni)7nyc& synom pod1egaj6cym patria potestas. [e0y m-c po0iera5 odsetki trze0a 0yo zawrze5 oddzie1ny akt /stipu!atio usurarum2. Wierzycie1owi przysugiwaa$ conditio certae creditae pecuniae /pieni6dze2* conditio certae rei /rzeczy2 PoByczka morska zac&odzia wtedy gdy kto+ zawiera po7yczk) na zakup towar-w przewo7onyc& morzem. Wierzycie1 m-g domaga5 si) zwrotu po7yczki ty1ko wtedy* gdy statek szcz)+1iwie dopyn6 do portu* z tego powodu wierzycie1 m-g zastrzec pacenie wysokic& odsetek* mogo 0y5 ono uczynione pod nie(orma1n6 umow) 3 pactum.

/#yczenie 3commodatum4 3str5 8864

F7yczenie podo0nie jak zastaw* wywodzio si) z dokonywanyc& za pomoc6 mancipatio 1u0 in iure cessio akt-w powierniczyc&. Punktem wyj+cia d1a p-Nniejszego u7yczenia 0ya ,iducia cum amico contracta+ W rozwini)tym prawie rzymskim u7yczenie stao si) kontraktem rea1nym po1egaj6cym na oddaniu przez komodanta rzeczy oznaczonej indywidua1nie komodatariuszowi w nieodpatne wadanie (aktyczne na okre+1ony czas. F7ytkownik mia prawo korzysta5 z rzeczy 1ecz nie mia prawa po0iera5 z niej po7ytk-w* 0y te7 zo0owi6zany zwr-ci5 rzecz w stanie nienaruszonym* 0y te7 zo0owi6zany strzec rzeczy ze szczeg-1na staranno+ci6. 'akie zo0owi6zanie 0yo dwustronne nie r-wnoczesne* oparte na do0rej wierze. Komodantowi przysugiwaa actio comodati directa* a komodatariuszowi actio comodati contraria+

Przechowanie 3depositum4 3str5 8884

Przec&owanie wywodzio si) podo0nie jak komodat z ,iducia cum amico contracta.

W rozwini)tym prawie rzymskim przec&owanie stao si) kontraktem rea1nym* po1egaj6cym na oddaniu rzeczy ruc&omej* oznaczonej indywidua1nie przez deponenta w (aktyczne wadztwo depozytariuszowi w ce1u nieodpatnego jej przec&owania. Depozytariusz 0y zo0owi6zany zwr-ci5 rzecz depozytariuszowi na ka7de jego 76danie* nie mia prawa u7ywania rzeczy* a przy jej przec&owywaniu 0y zo0owi6zany do zac&owania zwykej staranno+ci. Byo to zo0owi6zanie dwustronne nie r-wnoczesne* oparte na do0rej wierze. Deponentowi przysugiwao actio depositi directa* a depozytariuszowi actio depositi contraria+ Szczeg-1nymi (ormami depozytu 0yy$ ?. Aepozyt nieprawid*owy /$epositum irregulare/3 przeniesienie na wasno+5 depozytariusza rzeczy oznaczonyc& gatunkowo. @. Aepozyt konieczny .$epositum misera%ile/ 3 0y przyjmowany w sytuacji przymusowej* w jakiej zna1az si) deponent. Powodowa zaostrzon6 odpowiedzia1no+5 depozytariusza* na podw-jna wysoko+ci szkody. A. Aepozyt sekwestrowy .sequestrum/ 3 mia miejsce gdy rzecz zostaa przyjmowana przez oso0) trzeci6* na czas sporu mi)dzy stronami

&astaw rczny 3str5 8884

Zastaw ten wywodzi si) z umowy powierniczej 0ya to ,iducia cum creditore contracta+ W rozwini)tym prawie rzymskim wyksztaci si) zastaw r)czny 3 pignus. By to kontrakt rea1ny. Doc&odzi on do skutku przez przeniesienie posiadania natura1nego rzeczy przez zastawce na zastawnika* w ce1u za0ezpieczenia okre+1onej wierzyte1no+ci. Zastawnik mia o0owi6zek przec&owywa5 rzecz z zac&owaniem szczeg-1nej ostro7no+ci oraz zwr-ci5 j6 po zwr-ceniu przez zastawc) dugu. Zastawcy przysugiwao actio pigneraticia directa* a zastawnikowi actio pigneraticia contraria+ Szczeg-1nym przypadkiem 0y zastaw antyc(retyczny 3 zastawnik po0iera po7ytki na poczet dugu.

JDE1R.J1I ;YDFE4 -str< ""%) Kontrakty wer0a1ne wywodz6 si) ze sponsio /na pytanie przyszego wierzycie1a odpowiada* 7e przyrzeka2. Fdzia +wiadk-w nie 0y tu niez0)dny d1a wa7no+ci aktu* 1ecz m-g mie5 znaczenie jedynie dowodowe. Sponsio 0ya dost)pna ty1ko d1a o0ywate1i rzymskic& i rodzia zo0owi6zania jednostronne stricti iuris+ .azwy poszczeg-1nyc& kontrakt-w poc&odziy od u7ywanyc& przy ic& zawieraniu s-w np.$ stipulatio* fi$eipromissio* fi$eiussio+ Do doc&odzenia na1e7no+ci z tytuu sponsio su7ya w procesie 1egis1acyjnym !egis actio per iudicis postu!ationem8 w procesie (ormukowym 0yy stosowane condictio certae creditae pecuniae* conditio certae rei* oraz actio ex stipu!atu+ W ce1u zapewnienia dowodu zawarcia stypu1acji strony sporz6dzay cz)sto dokument zwany cautio. JDE1R.J1I 3#14R.3E4 -str< "")) W k1asycznym prawie rzymskim (orma pisemna 0ya rzadko spotykana8 w ksi)gac& rac&unkowyc& prowadzonyc& przez zamo7nyc& rzymian wyst)poway dwa rodzaje wpis-w$ nomina arcaria oraz nomina transcripticia+ Pierwsze z nic& nie tworzyy zo0owi6zania* miay one ty1ko znaczenie dowodowe* potwierdzaj6ce istnienie jakiego+ zo0owi6zania. Wa+ciwym kontraktem 1itera1nym* 0y dokonywany w ksi)gac& rac&uJnkowyc& wpis (ikcyjnyc& wpat i wypat /najpierw dostawa* p-Nniej oddawa t6 sam6 kwot)2 expensi!atio, taki wpis powodowa przeksztacenie istniej6cego zo0owi6zania w zo0owi6zanie a0strakcyjne* mogo dotyczy5 tyc& samyc& os-0 1u0 zmieni5 du7nika 1u0 wierzycie1a. W okresie pok1asycznym pojawiy si) w Rzymie skrypty du7nicze* zwane chirographa i s)ngraphae+ JDE1R.J1I JDE;4E;U.3E4 -str< ""6)

1upno sprzeda# 3emptio Jenditio4 3str5 88>4

W czasac& arc&aicznyc& aktu kupna sprzeda7y dokonywano za pomoc6 aktu mancypacji. .atomiast w o0rocie z peregrynami dominowao nie(orma1ne porozumienie stron* kt-re z czasem wyparo mancypacj).

Rzymska sprzedaB konsensualna 0ya czynno+ci6 rodz6c6 zo0owi6zania ty1ko mi)dzy stronami. Sam (akt zawarcia umowy nie przenosi wasno+ci rzeczy. Zo0owi6zanie z kupna sprzeda7y 0yo aktem dwustronnym r-wnoczesnym* po1egaj6cym na do0rej wierze. Sprzedawcy przysugiwaa actio enditi* a na0ywcy actio empti+ >ena wedug Proku1ian-w powinna 0y5 usta1ona w +ci+1e oznaczonej kwocie pieni)7nej /Sa0inianie dopuszcza1i cen) w innym towarze2. 'owarem moga 0y5 ka7da rzecz przeznaczona do o0rotu prawnego ju7 istniej6ca jak i taka* kt-ra ma powsta5 w przyszo+ci /kupno ry0 z poowu2 czy1i kupno szansy /emptio spei2* kt-re doc&odzio do skutku nawet je+1i nie powstaa ta rzecz. Kupno rzeczy przyszej /empatio rei speratae % kupno przyszyc& p1on-w2* ten rodzaj kupna sprzeda7y 0y traktowany jak kontrakt pod warunkiem zawieszaj6cym. W przypadku kiedy rzecz oznaczona indywidua1nie u1ega zniszczeniu 1u0 pogorszeniu skutki ponosi na0ywca. Odpowiedzia1no+5 sprzedawcy za wady rzeczy$ ?. DdpowiedzialnoH za wady prawne 3 wtedy kiedy sprzedawca nie 0y wa+cicie1em rzeczy /a kupuj6cemu j6 ode0rano2* 1u0 sprzeda rzecz o0ci67on6 zastawem a10o innym prawem na rzeczy cudzej. W sprzeda7y mancypacyjnej odpowiedzia1no+5 wynikaa z samego prawa. Eusia on pomaga5 na0ywcy w procesie wydo0ywczym przeciw oso0ie trzeciej* w przypadku nieudzie1ania pomocy 1u0 przegrania procesu paci on podw-jn6 warto+5 rzeczy. Przy sprzeda7y konsensua1nej sprzedawca nie ponosi odpowiedzia1no+ci c&y0a* 7e zostao to zawarte w umowie. Z 0iegiem czasu zacz6 on odpowiada5 nawet 0ez dodatkowej umowy. @. odpowiedzialnoH sprzedawcy za wady ?izyczne 3 za1e7aa od rodzaju wad i jego +wiadomo+ci. .ie 0y odpowiedzia1ny za wady jawne. Za wady ukryte odpowiada je+1i o nic& wiedzia i podst)pnie je zatai. Odpowiedzia1no+5 sprzedawcy za wady ukryte 0ez wzg1)du na jego +wiadomo+5 zostaa wprowadzona w edykcie edy1-w kuria1nyc&.

<ajem 3locatio conductio4 3str5 88B4

Podo0nie jak w kontrakcie kupna sprzeda7y jest to kontrakt patny. ewiadczenie drugiej strony mo7e po1ega5 na np. daniu rzeczy w u7ywanie* wykonaniu usugi* 1u0 wykonaniu +wiadczenia. Bya to czynno+5 dwustronna r-wnoczesna oparta na do0rej wierze. /1okatorowi 3 udost)pnia swoje do0ra przysugiwaa mu actio !ocati 9przy najmie dziea paci za dzieo:* conductor paci odpowiednie wynagrodzenie* przysugiwaa mu actio conductio 9przy najmie dziea wykonywa dzieo:2 ?. na em rzeczy -!ocatio conductio rei) po1egao na wydaniu przez 1okatora conductorowi rzeczy do czasowego u7ywania* w zamian za co konduktor zo0owi6zywa si) paci5 odpowiednie wynagrodzenie w pieni6dzac&. Przedmiotem o0rotu 0yy ty1ko rzeczy niezu7ywa1ne* indywidua1nie oznaczone. Hokator mia o0owi6zek utrzymywa5 rzecz w stanie nadaj6cym si) do u7ytku przez czas najmu. Hokator ponosi tez ryzyko przypadkowej utraty. @. Ea em dzie*a -!ocatio conductio operis) po1egao na zo0owi6zaniu do wykonania dziea /con$uctor2 na zam-wienie /locator2* w zamian za odpowiednie wynagrodzenie /locator2. >onductor zwa1nia si) z +wiadczenia dopiero po wr)czeniu "dziea# 1okatorowi. A. Ea em pracy -!ocatio conductio operarum) po1egao na zo0owi6zaniu +wiadczeniu pracy /locator2 na rzecz pracodawcy /con$uctor2* w zamian za pacone okresowo wynagrodzenie. Hokatorowi przysugiwaa zapata gdy z przyczyn nieza1e7nyc& od sie0ie nie m-g +wiadczy5 czynno+ci* a zgasza tak6 gotowo+5. .ajem transportu morskiego* !ex 'hodia de iactu w przypadku zrzucenia cz)+ci adunku w ce1u uratowania statku* wa+cicie1e adunk-w uratowanyc& paci1i proporcjona1nie odszkodowanie wynagradzaj6ce straty. Wzajemne roz1iczenia actio locati i actio con$ucti+

$pka 3societas4
Rzymska sp-ka wywodzi si) ze wsp-1no+ci maj6tkowej mi)dzy wsp-dziedzicami /consortium ercto non cito2. .a podstawie tego aktu mogy 0y5 tworzone do0rowo1ne wsp-1noty maj6tkowe na podstawie zgodnej wo1i stron. Sp-ki mo7na podzie1i5 na$ ?. Dotycz6ce caego maj6tku 3 societas omnium bonorum @. Dotycz6ce jednej ty1ko transakcji societas unius rei A. 'ransakcji okre+1onego rodzaju 3 (ocietas a!icuius negotionis Sp-ka rodzia zo0owi6zania dwustronne* r-wnoczesne i do0rej wiary. Kontrakt doc&odzi do skutku poprzez nie(orma1ne porozumienie stron* w kt-rym wsp-1nicy zo0owi6zywa1i si) do osi6gni)cia okre+1onyc& ce1-w gospodarczyc& poprzez wniesienie wkad-w rzeczowyc& 1u0 wasnej pracy. emier5 jednej ze stron powodowaa rozwi6zanie sp-ki* tak samo wo1a jednej ze stron. Wsp-1nicy odpowiada1i cu!pa !e is in concreto. Straty przysporzone przez jednego wsp-1nika o0ci67ay ty1ko t) cz)+5 zysku* kt-ra na niego przypadaa. O podzia1e zysku decydowaa umowa* a nie wysoko+5 wkad-w* ani praca. Fmowa okre+1aa te7 prawa i o0owi6zki. .iedopuszcza1na 0ya 1wia sp-ka* w kt-rej jeden z czonk-w uczestniczy ty1ko w stratac&. Do doc&odzenia roz1icze! z tytuu sp-ki su7ya actio pro socio* po zas6dzeniu tworzya rozwi6zanie sp-ki i in(amie oskar7onego. Wo0ec os-0 trzecic& odpowiedzia1no+5 ponosia ty1ko oso0a 0ezpo+rednio z nimi zwi6zana* gdy7 sp-ka rodzia skutki ty1ko pomi)dzy wsp-1nikami. P-Nniej sp-ki tzw. (ocietas pub!icanorum zacz)y tworzy5 oso0owo+5 prawn6 /wsp-1na kasa maj6tek* zarz6dca nie wygasay wraz ze +mierci6 jednego czonka* so1idarno+5 wsp-1nik-w2.

&lecenie 3mandatum4 3str5 8::4

Byo kontraktem* w kt-rym z1ecenio0iorca /mandatarius2 zo0owi6zywa si) na rzecz z1eceniodawcy /mandans2 wykona5 nieodpatnie okre+1on6 czynno+5 prawn6 (aktyczn6. >zynno+5* kt-r6 z1eca musiaa 1e7e5 w interesie z1eceniodawcy 1u0 w interesie innyc& os-0. .ie moga 1e7e5 w interesie ty1ko z1ecenio0iorcy. Eandat tworzy zo0owi6zanie dwustronne nie r-wnoczesne oparte na do0rej wierze. Eandansowi przysugiwao actio mandati directa. Eandatariusz doc&odzi zwrotu koszt-w poniesionyc& przy wykonywaniu z1ecenia oraz zwo1nienia ze zo0owi6za! zaci6gni)tyc& w zwi6zku z wykonywaniem mandatu za pomoc6 actio mandati contraria. Eandatariusz powinien wykona5 z1ecenie w +ci+1e usta1onyc& granicac&. Z1ecenie powodowao skutki ty1ko pomi)dzy jego stronami* d1a innyc& os-0 z1ecenio0iorca wyst)powa we wasnym imieniu. Z1ecenie gaso po +mierci jednej ze stron. Z1ecenio0iorca m-g przyj65 do0rowo1ne &onorarium* 1ecz nie m-g si) go domaga5 /dopiero w okresie pryncypatu m-g 76da5 zapaty2.

Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego 3str5 8:=4

Rzymski system kontraktowy* stopniowo odc&odzi od nomina1izmu kontraktowego* co przejawiao si) w udzie1eniu zaskar7a1no+ci niekt-rym nowym umowom.

1ontrakty realne nienazwane 3contractus reales innominati4 3str5 8:@4

W rzeczywisto+ci stanowiy rozwini)cie rzymskic& syna11agmatycznyc& kontrakt-w konsensua1nyc&. W tyc& kontraktac& odpowiedzia1no+5 opieraa si) na idei* 7e umowa o spenienie +wiadczenia wzajemnego rodzia zo0owi6zanie po spenieniu +wiadczenia jednej ze stron. Pocz6tkowo spenienie +wiadczenia jednej ze stron i nie wypenienie +wiadczenia wzajemnego stwarzao jedynie mo7no+5 stosowania skargi o zwrot 0ezpodstawnego wz0ogacenia* mogy 0y5 te7 stosowane actio do!i i pretorska actio in ,atum. Ostatni6 (orm6 powstania kontrakt-w rea1nyc& nienazwanyc& 0yo wprowadzenie pow-dztwa o wypenienie +wiadczenia wzajemnego actio praescriptis erbis+ W prawie ;ustynia!skim kontrakty rea1ne nienazwane zostay za1iczone do czterec& sc&emat-w$ ?. Przeniesienie wasno+ci rzeczy w zamian za przeniesienie wasno+ci innej rzeczy$ "daj)* a0y+ da#/do ut des2 @. Przeniesienie wasno+ci rzeczy w zamian za wykonanie jakie+ czynno+ci (aktycznej /do ut ?acias2 A. Wykonanie pewnej czynno+ci (aktycznej w zamian za przeniesienie wasno+ci /?actio ut des2 B. Wykonanie pewnej czynno+ci (aktycznej w zamian za wykonanie innej czynno+ci /?actio ut ?acias2 .ajwa7niejszymi kontraktami rea1nymi nienazwanymi s68 ?. zamiana -permutatio)/ za1iczan6 do sc&ematu $o ut $es @. kontrakt estymacy ny -aestimatum)/ kt-ry mo7na za1iczy5 do r-7nyc& sc&emat-w* po1ega na oddaniu innej oso0ie rzeczy oszacowanej w ce1u jej sprzeda7y. Otrzymuj6cy rzecz powinien w razie jej sprzeda7y ui+ci5 um-wion6 kwot)* w przeciwnym razie powinien j6 odda5. A. U&oda -transactio)/ za1iczana jest do sc&ematu factio ut facia. Po1ega na wzajemnym zrezygnowaniu przez strony z roszcze! B. "recarium za czas-w ;ustynia!skic& starano si) j6 podci6gn65 pod kontrakty rea1ne nienazwane.

Pacta 3str5 8:>4

Da1sze rozwini)cie rzymskiego systemu kontraktowego wi6zao si) z przyznaniem zaskar7a1no+ci nie(orma1nym porozumieniom /o i1e nie s6 sprzeczne z zasadami uczciwo+ci i przepisami prawa2. Powodowao to mo7no+5 wykorzystania ic& jako zarzut-w procesowyc&. Pewn6 skuteczno+5 mogy uzyska5 pacta a$iecta czy1i umowy dodawane do kontrakt-w do0rej wiary w c&wi1i ic& zawierania. Prawo pretorskie uznao z 0iegiem czasu zaskar7a1no+5 /przez udzie1enie actio in factum2 niekt-ryc& nie(orma1nyc& porozumie!* wyraNnie przewidzianyc& w edykcie pretorskim. W+r-d tzw. pakt-w pretorskic& /pacta pretoria2 wymienia si) zazwyczaj$ ?. nie(orma1n6 umow) o wypenienie zo0owi6zania ju7 istniej6cego* zwan6 constitutum debiti< Eoga dotyczy5 zapaty swojego wasnego dugu* dzi)ki czemu dodawaa dodatkow6 skarg) actio $e pecunia constituta. Eoga r-wnie7 dotyczy5 zapaty cudzego dugu stanowia wtedy rodzaj zo0owi6zania dodatkowego* z01i7onego w skutkac& do por)czenia. @. receptum argentarii czy1i nie(orma1ne zo0owi6zanie 0ankiera gwarantuj6ce pokrycie dugu jego k1ienta wo0ec os-0 trzecic&. Przysugiwaa przeciw 0ankierowi actio recepticia. A. receptum nautarum5 cauponum5 stabu!ariorum nie(orma1ne o+wiadczenie zo7one przez wa+cicie1i statk-w* zajazd-w i stajen gwarantuj6ce ic& zwi)kszon6 odpowiedzia1no+5 za przedmioty wniesione przez podr-7nyc&* podnosio to odpowiedzia1no+5 za rzeczy nawet o si) wy7sz6. P-Nniej zostaa ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy. B. .ie(orma1na umowa o zo7enie do0rowo1nej przysi)gi w post)powaniu in iure. Konstytucje carskie rozszerzyy /pacta !egitima2$ ?. nie(orma1n6 umow) o usta1enie posagu @. nie(orma1n6 umow) darowizny

A. nie(orma1n6 umow) o powierzenie prywatnemu ar0itrowi rozstrzygni)cia sporu mi)dzy stronami /warunkiem skuteczno+ci 0yo uprzednie mo71iwe usta1enie kar w (ormie wzajemnyc& stypu1acji2.

Rozszerzenie pojcia kontraktw 3str5 8:74

Proces zacierania si) r-7nic pomi)dzy kontraktami nazwanymi a nienazwanymi /przyznanie zaskar7a1no+ci porozumieniom nie(orma1nym* nadanie skuteczno+ci prawnej dokumentom pisanym2 doprowadzio do stworzenia za ;ustyniana zasady* 7e porozumienie zawarte mi)dzy stronami w ce1u zawarcia zo0owi6zania* takie zo0owi6zanie tworzy. Wprost ta zasada zostaa przyj)ta w para(razie kodeksu ;ustynia!skiego* 'eo(i1a. W doktrynie g1osator-w poj)cie kontrakt-w uto7samiono zostao ze wsze1kimi porozumieniami nie(orma1nymi. St6d i z p-Nniejszyc& dzie wynika zasada* 7e porozumie! trze0a dotrzymywa5.

Pojcie jak)y kontraktw 3str5 8:B4

Rzymskie prawo nie wydzie1io "jak0y kontrakt-w# jako wyraNnie okre+1onej kategorii. >ec&y c&arakterystyczne wyr-7niaj6ce "jak0y kontrakty# dotyczyy zawsze okre+1onego stanu (aktycznego. W tekstac& przekazanyc& w kody(ikacji justynia!skiej wymienione s6 nast)puj6ce "jak0y kontrakty#$ negotiorum gestio* tutela, legatum per $amnationem i solutio in$e%iti+

<egotiorum gestio 3str5 8:B4

Prowadzenie cudzyc& spraw 0ez z1ecenia. Okre+1enie negotiorum gestio wyst)powao w Nr-dac& wie1okrotnie jako okre+1enie wsze1kiej dziaa1no+ci po1egaj6cej na prowadzeniu cudzyc& spraw* tak7e wtedy gdy 0ya ona prowadzona na podstawie kontraktu z1ecenia. Przede wszystkim to poj)cie odnosi si) do prowadzenia cudzyc& spraw 0ez z1ecenia* g-wnie w sytuacji nieo0ecno+ci* 1u0 +mierci. Podejmowanie cudzyc& spraw przez negotiorum gestora powinno 0y5 podejmowane w interesie zast6pionego i d1a niego u7yteczne. Podj)cie si) takic& czynno+ci zo0owi6zywao gestora do ic& zako!czenia* powinien te7 stara5 si) zawiadomi5 zast)powanego* w przypadku potwierdzenia nie m-g kwestionowa5 u7yteczno+ci gestora. Byo to zo0owi6zanie dwustronne nier-wnoczesne* do0rej wiary doc&odzone przez dominus negotii /zast)powany2 actio negotiorum gestorum directa* gestor w przypadku poniesienia koszt-w* actio negotiorum gestorum contraria+

2utela 3str5 8=;4

Zo0owi6zanie wynikaj6ce z wykonywania opieki. Opieka taka tworzya* zo0owi6zanie z01i7one do z1ecenia8 0yo to zo0owi6zanie dwustronne* nier-wnoczesne* do0rej wiary. Pupi1owi przysugiwaa skarga actio tute!ae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakad-w m-g stosowa5 actio tute!ae contraria++

Kegatum 3str5 8=;4

Zo0owi6zanie spadko0iercy wo0ec 1egatariusza /ty1ko 1egatum$ per $amnationem i sinnen$i mo$o2. Przeciw dziedzicowi mo7na 0yo stosowa5 !egis actio per manus iniectionem i w procesie (ormukowym actio ex testamento. Byo to zo0owi6zanie jednostronne* +cisego prawa.

$olutio inde)iti 3str5 8=;4

;est to zo0owi6zanie wynikaj6ce z wypenienia niena1e7nego +wiadczenia. W przypadku +wiadomego przyj)cia niena1e7nego +wiadczenia moga wyst)powa5 actio ,urti* w przypadku kiedy nie 0y +wiadomy stosowano skarg) zwan6 condictio indebiti< Byo to zo0owi6zanie jednostronne* +cisego prawa. Eo71iwo+5 76dania zwrotu niena1e7nego +wiadczenia otworzya mo71iwo+5 wnoszenia skarg z tytuu 0ezpodstawnego wz0ogacenia. /condictiones2$ ?. Condictio ob rem dati i condictio ob causa non secuta stosowane przy kontraktac& rea1nyc& nienazwanyc& @. Condictio ob trupem causam stosowana w przypadku przyj)cia przysporzenia w ce1u powstrzymania si) od dziaania &anie0nego 1u0 wykonywania o0owi6zku prawnego A. Condictio ,urti a stosowana przeciwko zodziejowi* kt-rego maj6tek powi)kszy si) o warto+ci uzyskan6 po sprzedaniu rzeczy skradzionej.

B. Condictio sine causa 1u0 condictio ob iniustam causam stosowane w przypadku wypenienia zo0owi6zania* kt-re 0yo poz0awione podstawy prawnej 1u0 opierao si) na niesusznej przyczynie pot)pianej przez prawo pretorskie.

Pojcie czynu niedozwolonego w prawie pretorskim 3str5 8==4

Drugim Nr-dem zo0owi6za! 0yy de1ikty /de!icta2 czy1i przest)pstwa prawa prywatnego. Rodziy one odpowiedzia1no+5 sprawcy w postaci o0owi6zku zapaty kary prywatnej* na rzecz poszkodowanego 1u0 w niekt-ryc& przypadkac& na rzecz ka7dego kto wni-s odpowiedni6 skarg). >e1em skargi 0yo uzyskanie od sprawcy kary pieni)7nej* z kt-r6 mogo si) wi6za5 odszkodowanie. Przest)pstwa je+1i godziy w do0ro og-u pod1egay sankcji pu01icznej rea1izowanej przez wadz) pa!stwow6 /crimen ! z0rodnia2. >zyny przest)pne godz6ce 0ezpo+rednio w interesy oso0iste i maj6tkowe poszczeg-1nyc& os-0 /de!ictum2. Warunkiem koniecznym 0yo powstanie stosunku zo0owi6zaniowego pomi)dzy sprawc6 a poszkodowanym. Zo0owi6zanie to 0yo c&ronione za pomoc6 actio in personam+

Gurtum 3str5 8=@4

Surtum w ustawie M## ta,lic i w prawie przedklasycznym Fstawa Z== przewidywaa dwa g-wne rodzaje kradzie7y8 ?. JradzieB awna % ",urtum mani,estum# 3 wed1e ustawy Z== ta01ic 0ya karana kar6 pu01iczn6. >zowiek wo1ny pod1ega c&o+cie* a nast)pnie 0y oddawany oso0ie poszkodowanej /zostawa niewo1nikiem 1u0 pozostawa w (aktycznej za1e7no+ci2* niewo1nika po wyc&ostaniu karano +mierci6. Szczeg-1nie surowa kara spotykaa zodzieja zapanego na gor6cym uczynku noc6* ustawa dozwa1aa za0icie takiego zodzieja na miejscu pod warunkiem* 7e poszkodowany podni-s krzyk* je+1i zosta zapany w dzie! ty1ko wtedy* kiedy 0roni si) u7ywaj6c nie0ezpiecznego narz)dzia. Prawo pretorskie zagodzio odpowiedzia1no+5 wprowadzaj6c zamiast kary pu01icznej prywatn6 kar) pieni)7n6* pacon6 poszkodowanemu w wysoko+ci czterokrotnej warto+ci rzeczy. Kradzie7 0ya jawna kiedy$ zapano zodzieja na gor6cym uczynku* sc&wytano zodzieja w miejscu gdzie popeni przest)pstwo* sc&wytano go w czasie przenoszenia rzeczy w miejsce gdzie mia j6 dostarczy5. @. JradzieB nie awna % ",urtum nec mani,estum# 3 to co nie 0y kradzie76 jawn6* zas6dzano podw-jn6 warto+5 rzeczy. Skargi $ ?. Actio ,urti concepti et ob!ati 3 skarga przeciwko przec&owuj6cemu skradzion6 rzecz /podw-jna warto+5 rzeczy2. Rewizja taka musiaa 0y5 przeprowadzona przez nagiego czowieka /ty1ko przepaska na 0iodrac&2* kt-ry w r)kac& trzyma mis). @. Actio ,urti prohibiti 3 skarga przeciwko so0ie* kt-ra utrudniaa poszukiwanie rzeczy skradzionej* taka oso0a odpowiadaa na czterokrotn6 warto+5 rzeczy. Surtum w prawie klasycznym Kradzie7 0ya de(iniowana jako " nieuczciwe dotkni)cie cudzej rzeczy w ce1u osi6gni)cia z tego powodu korzy+ci* a10o przez za0-r samej rzeczy* a10o przez jej u7ywanie* a10o posiadanie.# Kradzie76 0yo wi)c nie ty1ko za0ranie rzeczy /,urtum rei2 wa+cicie1owi* a1e te7 0ezprawne u7ywanie rzeczy /,urtum usus 3 np. u7ywanie rzeczy przez depozytariusza2 oraz ,urtum rei suae zwane tak7e ,urtum possessionis /np. za0ranie rzeczy przez zastawc) zastawnikowi2* mie+cio si) w tym te7 +wiadome przyj)cie niena1e7nego +wiadczenia oraz zniszczenie dokumentu dotycz6cego jakiego+ uprawnienia* tak7e przywaszczenie oszustwo* paserstwo* u7ywanie cudzej rzeczy* pr-0a popenienia kradzie7y. 'aka kradzie7 musiaa od0y5 si) w0rew wo1i uprawnionego do wniesienia actio ,urti* do powstania odpowiedzia1no+ci wymagane 0yy tak7e$ zy zamiar* po1egaj6cy na ce1owym nieuczciwym dziaaniu sprawcy* maj6cym na ce1u osi6gni)cie zysku. Fprawnionymi do wniesienia skargi poza wa+cicie1em 0yy oso0y zo0owi6zane do szczeg-1nego strze7enia rzeczy* a opiewao na dwukrotn6 1u0 czterokrotn6 warto+5 rzeczy.

Wysoko+5 kary za1e7aa od sposo0u popenienia przest)pstwa. Kradzie7 zwyczajna 3 podw-jna8 kradzie7 jawna 3 czterokrotna8 popenienie kradzie7y opr-cz odpowiedzia1no+ci pena1nej nie wyk1uczao mo71iwo+ci stosowania skarg odszkodowawczyc&* rei indicatio* i conditio ,urti a. Surtom w prawie poklasycznym Powa7niejsze rodzaje kradzie7y 0yy +cigane w drodze cognitio extra ordinem i zacz)y 0y5 karane jako z0rodnie karane kar6 pu01iczn6.

Rapina 3str5 8=B4

Ra0unek stanowi kwa1i(ikowan6 (orm) popenienia kradzie7y tj. przy u7yciu siy. ?. Fstawa Z== ta01ic nie przewidywaa specja1nej kary @. Pod koniec repu01iki pretor wprowadzi actio i bonorum raptorum* kt-ra przewidywaa kar) prywatn6 poszkodowanemu przez ra0usia* moga 0y5 stosowana ty1ko w ci6gu roku po kradzie7y.

Damnum iniuria datum 3str5 8=B4

DdpowiedzialnoH za wyrz=dzenie szkody w cudzym ma =tku wed*u& ustawy M## ta,lic Przypadkami wymienionymi w ustawie Z== ta01ic 0yy$ ?. actio de arboribus succissis 3 skarga przysuguj6ca wa+cicie1owi nieruc&omo+ci* kt-remu zniszczono rosn6ce na niej drzewo 1u0 krzew. Za co kar6 0yo @L as-w. /w (ormuce trze0a zawsze 0yo skar7y5 o wyci)cie drzewa2 @. Fszkodzenie ciaa cudzego niewo1nika 3 uszkodzicie powinien zapaci5 kar) ?LM as-w. DdpowiedzialnoH za wyrz=dzenie szkody wed*u& !ex a*ui!ia Lex A*ui!ia zostaa uc&wa1ona w @K r. p.n.e. /jeden z pierwszyc& p1e0iscyt-w po !ex Hortensia2. Wprowadzaa specja1n6 skarg)* zwan6 acto damni iniuriae ex !ege A*ui!ia* kt-ra moga 0y5 stosowana w przypadkac& zamieszczonyc& w trzec& rozdziaac& ustawy$ ?. wprowadza odpowiedzia1no+5 oso0y* kt-ra w 0ezpo+rednim kontakcie za0ia cudzego niewo1nika4 zwierze czworono7ne za1iczane do pecus /res mancipi2. Odszkodowanie wynosio najwy7sz6 warto+5 rzeczy w ci6gu ostatniego roku. @. Regu1owa odpowiedzia1no+5 adstypu1atora /wierzycie1a dodatkowego2* kt-ry nieuczciwie umorzy podst)pnie dug du7nika wo0ec wierzycie1a g-wnego. Eusiaa zapaci5 r-wnowa7no+5 strat poniesionyc& przez wierzycie1a g-wnego. A. Regu1owa odpowiedzia1no+ci oso0y* kt-ra w wyniku dziaania okre+1onego w rozdzia1e pierwszym zrania cudzego niewo1nika 1u0 zwierz). Odszkodowanie wynosio najwy7sz6 warto+5 rzeczy w ci6gu ostatnic& trzydziestu dni. Przes*anki: ?. Szkoda musiaa nast6pi5 w wyniku 0ezpo+redniego dziaania oskar7onego na rzecz @. Szkoda musiaa nast6pi5 w wyniku dziaania sprawcy* a nie w wyniku jego zaniec&ania. Dziaanie to musiao 0y5 0ezprawne/oceniana o0iektywnie2 A. Rzecz musiaa 0y5 rzeczywi+cie zniszczona 1u0 uszkodzona B. Wymagaa okre+1enia wysoko+ci poniesionej szkody* wedug rynkowej warto+ci rzeczy L. Fstawa nie odnosia si) do odpowiedzia1no+ci za szkody maj6tkowe wyrz6dzone na cie1e wo1nej oso0y. . do wniesienia skargi 0y 1egitymowany pocz6tkowo ty1ko wa+cicie1 kwirytarny rzeczy. Rozw0 odpowiedzialnoci z !ex a*ui!ia w prawie pretorskim i klasycznym ?. Prawo pretorskie poprzez udzie1enie actio ex lege Aquilia utilis 1u0 actio in fatum umo71iwiao rozci6gni)cie odpowiedzia1no+ci r-wnie7 na przypadki kiedy sprawca oddziaywa na zniszczon6 rzecz jedynie po+rednio* 1u0 przyczyni si) do powstania szkody przez zaniec&anie. Rozszerzenie odpowiedzia1no+ci o0ejmowao te7* przypadki kiedy wa+cicie1 poni-s szkod) nie przez zniszczenie rzeczy a1e przez to* 7e utraci nad ni6 (aktyczne wadztwo.

@. Zostaa wprowadzona przesanka winy tzw. zasada winy* o0ejmowaa wszystkie stopnie winy8 po1egaa ona na niezac&owaniu jakiejko1wiek staranno+ci8 o0ejmuje te7 najdro0niejsz6 win). A. Znacznemu rozszerzeniu u1ego poj)cie warto+ci rzeczy* poprzez wprowadzenie odpowiedzia1no+ci na rzeczywist6 szkod) jak6 poni-s poszkodowany. B. Eoga 0y5 stosowana w przypadku szk-d maj6tkowyc& wynikyc& z uszkodzenia ciaa oso0y wo1nej. L. Pretor rozszerzy r-wnie7 zakres os-0 1egitymowanyc& do wniesienia skargi. O0ok pierwszej opartej na lex Aquilia ty1ko d1a kwirytarnyc&* zostaa dopuszczona pretorska actio in ,actum* d1a 0onitarnyc& i niekt-ryc& os-0 wadaj6cyc& rzecz6 /u7ytkownik* dzier7ycie12

.niuria 3str5 8@=4

Po 5cie iniuria 3 "Wszystko to co jest czynione niezgodnie z prawem* og-1nie nazywa si) 0ezprawiem. W szczeg-1nym znaczeniu iniuria oznacza czasami zniewag)* czasem win)* czasem niesuszno+5 i niesprawied1iwo+5. " P F1pian. "Zniewaga morze dotyczy5 ciaa czowieka a10o jego godno+ci* a10o zniesawienia#. #niuria w ustawie M## ta,lic ?. 1a,lica 8 i " 3 regu1owaa odpowiedzia1no+5 za membrum ruptum.% trwae uszkodzenie ciaa8 kara ta1ionu c&y0a* 7e strony uzgodniy kar) pieni)7n6. @. 1a,lica 8 i % dotyczya przest)pstwa zwanego os ,ractum 3 uszkodzenie ciaa8 czowieka wo1nego 3 AMM as-w niewo1nika ?LM as-w. A. 1a,lica 8 i ' dotyczya naruszenia nietyka1no+ci cie1esnej 0ez wyraNnego uszkodzenia ciaa* @L as-w. B. Fwzg1)dniona 0ya te7 w ustawie Z== ta01ic kara za ukadanie zyc& pie+ni /ma!a carmina2* kt-ryc& ce1em 0yo sprowadzenie +mierci* c&oro0y 1u0 o0ra7enie godno+ci. Dotyczya te7 zauroczenia p1on-w. $niuria w prawie pretorskie i klasycznym Prze0udowy odpowiedzia1no+ci de1iktowej dokona pretor w edykcie de iniuriis. Cdzie zapowiedzia udzie1enie skargi actio iniuriarum aestimatoria* kt-ra odc&odzia od +cisyc& stawek kar* a s)dziowie 0y1i zo0owi6zani udzie1a5 odszkodowa! wed1e zasad suszno+ci i sprawied1iwo+ci* nie moga jednak 0y5 wy7sza od kary wskazanej przez samego poszkodowanego. Ko1ejny edykt Ne *uid in,amandi causa ,iat* wprowadzia odpowiedzia1no+5 przeciwko ka7demu* kto w jakiko1wiek spos-0 o0razi inna oso0). Dodano te7$ ?. ,dykt 1e con icio kto sprzecznie z do0rymi o0yczajami o0razi inn6 oso0) @. ,dykt 1e adtemptata pudicitia 3 o0raza przez zaczepienie* mo1estowanie 1u0 natr)tne c&odzenie za ko0iet6 do0ryc& o0yczaj-w w miejscu pu01icznym. Pretorska skarga moga 0y5 wytyczona nie ty1ko przez poszkodowanego* a1e i pater familias* za zniewagi wo0ec jego potomk-w i 7ony /nieza1e7nie od manus2. W razie nieskuteczno+ci actio iniuriarum uniewinniony m-g wytoczy5 przeciwko oskar7ycie1owi contrario iniuriarum iudicium domagaj6c si) zapaty ?4?M warto+ci 76dania. DdpowiedzialnoH kryminalna za iniuria W okresie niepokoj-w pod koniec repu01iki zostaa wprowadzona konkuruj6ca z pu01iczn6 krymina1na odpowiedzia1no+5 za uderzenie* wyc&ostanie i naj+cie domu.

Przestpstwa prawa pretorskiego uwagi wstpne

Przest)pstwa prawa pretorskiego to$ metus5 do!us5 ,raus creditorum i ser i corruptio

"etus 3groH)a4 3str5 8@74

W dawnym prawie rzymskim po0udki dokonywania czynno+ci nie miay znaczenia* tak wi)c czynno+ci dokonane pod wpywem groN0y 0yy wed1e prawa wa7ne. Dopiero prawo pretorskie wzi)o pod oc&ron) oso0) dziaaj6c6 pod wpywem metus. ">o zostanie zawarte pod wpywem strac&u tego nie uznam# KM p.n.e. Du7nik pozwany w procesie z czynno+ci dokonanej pod wpywem metus m-g si) 0roni5 przez exceptio *uod metus causa* natomiast ten kto poni-s ju7 szkod) na skutek dziaania metus m-g zwr-ci5 si) do pretora o udzie1enie restitutio in integrum 1u0 pretorskie skargi actio *uod metus causa o odzyskanie czterokrotnej warto+ci rzeczy* przed wydaniem wyroku m-g do0rowo1nie zwr-ci5 rzecz co zwa1niao go z pozostayc& +wiadcze! rzeczy* moga 0y5 wniesiona ty1ko w ci6gu roku od ustania zagro7enia* po roku ty1ko actio in ,actum o odzyskanie warto+ci na jak6 pozwany si) wz0ogaci.

Dolus 3podstp4 3str5 8@B4

Podo0nie jak groN0a w prawie cywi1nym nie mia znaczenia* d1a wa7no+ci czynno+ci* d1atego te7 prawo pretorskie 0rao w oc&ron) oso0) zagro7on6 przez do!us* przyznaj6c jej zarzut procesowy exceptio do!i. Pretor m-g w razie 0raku innyc& mo71iwo+ci udzie1i5 specja1nej skargi actio do!i / p.n.e.2* kt-ra 0ya skarg6 pena1n6* przyznawan6 poszkodowanemu 1u0 jego dziedzicom przeciwko sprawcy szkody* zas6dzenie opiewao na wysoko+5 szkody oraz poci6gao za so06 in(ami)* moga 0y5 wniesiona w ci6gu roku od powzi)cia wiadomo+ci o podst)pie drugiej oso0y 1u0 oso0y trzeciej.

$erJi corruptio 3str5 8>;4

Corszenie cudzego niewo1nika* mogo po1ega5 na niekorzystnym wpywie na jego psyc&ik). W takic& przypadkac& pretor m-g udzie1i5 panu niewo1nika pena1nej skargi actio ser i corrupti przesank6 odpowiedzia1no+ci 0y zy zamiar gorszycie1a oraz rzeczywiste zgorszenie niewo1nika. Sprawca 0y zas6dzony na podw-jn6 wysoko+5 zmniejszenia warto+ci zgorszonego niewo1nika.

Graus creditorum 3str5 8>;4

W+r-d przest)pstw prawa pretorskiego wymienione jest podejmowanie przez du7nika akt-w uszczup1aj6cyc& maj6tek w ce1u uniemo71iwienia egzekwowania przez wierzycie1a swyc& na1e7no+ci. Pocz6tkowo wierzycie1e zapo0iega1i temu restitutio in integrum 1u0 specja1nego interdyktu interdictum ,raudatorium/ skierowanego do oso0y* kt-ra +wiadomie na0ya maj6tek du7nika. W prawie ;ustynia!skim zostaa wprowadzona actio Pauliana* kierowana przeciwko oso0om* kt-re osi6gn)y zysk w nieuczciwym o0rocie maj6tkiem du7nika.

Pojcie LAak)y deliktwM 3str5 8>;4

Prawo rzymskie nie wyr-7niao ic& jako oddzie1nej kategorii. 'eksty zamieszczone w digestac& i instytucjac& ;ustynia!skic& zawsze opisuj6 "zo0owi6zywa5 si) jak0y z de1ikt-w#. =c& cec&6 wyr-7niaj6ca jest to* 7e dotyczyy poszczeg-1nego (aktu a nie caej grupy* poza tym odpowiedzia1no+5 z jak0y de1ikt-w opieraa si) na winie a nie na podst)pie % $olus. W tekstac& justynia!skic& wymienione s6 cztery zo0owi6zania jak0y z de1ikt-w$ iudex *ui !item suam ,ecit* e,,usum e! deiectum* positum aut suspensum oraz execitores na is aut cauponae aut tabu!i de damno aut ,urto.

.udeN Oui litem suam fecit 3str5 8>64

>zy1i odpowiedzia1no+5 s)dziego. S)dzia prywatny otrzymywa uposa7enie na podstawie !itis contestatio* kt-rego skutkiem 0yo powstanie zo0owi6zania s)dziego do os6dzenia sprawy oraz stron do 0rania udziau w post)powaniu s6dowym i zastosowania si) do przyszego wyroku. Caius opiera odpowiedzia1no+5 s)dziego na samej niestaranno+ci w wykonywaniu swyc& o0owi6zk-w. F1pian uza1e7nia odpowiedzia1no+5* od jego podst)pnego nieuczciwego dziaania. W razie pomy+1nego przeprowadzenia post)powania !item suam ,acere na miejsce dotyc&czasowego du7nika* wc&odzi nieudo1ny s)dzia. /w takim procesie zas6dzenie zwyk1e r-wne 0yo* warto+ci przedmiotu procesowego pierwotnego.2

Effusum Jel deiectum 3str5 8>84

=nnym rodzajem odpowiedzia1no+ci z01i7onej do de1iktowej 0ya wprowadzona przez pretora actio de e,,usis e! deiectis. ,dykt pretorski przewidywa trzy przypadki odpowiedzia1no+ci oso0y zajmuj6cej pomieszczenie w 0udynku za szkody wyrz6dzone przez wyrzucenie 1u0 wy1anie czego+ na u1ic). ?. wa+cicie1 zniszczonej 1u0 uszkodzonej rzeczy m-g si) domaga5 podw-jnej warto+ci rzeczy wyrz6dzonej szkody* odszkodowania mog1i tez domaga5 si) dziedzice poszkodowanego. @. W przypadku +mierci wo1nego czowieka* zapaty m-g si) domaga5 ka7dy kto pierwszy wni-s skarg)* w ci6gu roku. Kara 0ya r-wna LM MMM sesters-w. A. W przypadku uszkodzenia ciaa wo1nego czowieka kara 0ya przydzie1ana wedug uznania s)dziego. Poszkodowany m-g wyst6pi5 zawsze* ze skarg6* m-g te7 wyst6pi5 ka7dy w ci6gu roku. .ie 0ya 0adana przyczyna* wina* 1ecz skarga opieraa si) na samym (akcie wypadni)cia czego+ z 1oka1u zajmowanego przez oskar7onego.

Positum aut suspensum 3str5 8>:4

Wydany przez pretora edykt de positis aut suspensis m-wi o odpowiedzia1no+ci na wysoko+5 ?M MMM sesterc-w oso0y* kt-ra wywiesia 1u0 wystawia na okapie jaki+ przedmiot* nad miejscem* w kt-rym norma1nie przec&odz6 1udzie* je+1i mogo to spowodowa5 szkod). Actio de positis aut suspensis* 0ya skarg6 pena1n6* gasn6c6 w c&wi1i +mierci odpowiedzia1nego* skarg) wnie+5 m-g ka7dy o0ywate1.

ENercitores naJis aut cauponae aut sta)uli de damno aut furto 3str5 8>=4
Odpowiedzia1no+5 wa+cicie1i statk-w* zajazd-w i stajen za uszkodzenia i kradzie7e przedmiot-w wniesionyc& przez k1ient-w* dokonane przez persone1 tyc& zakad-w. Przeciwko wa+cicie1owi zakadu moga 0y5 stosowana 0ya pena1na skarga in dup!um* podstaw6 odpowiedzia1no+ci 0ya wina wa+cicie1a w zym o0iorze persone1u. ,dykt wprowadzi te7 odpowiedzia1no+5 za oso0y sta1e zamieszkuj6ce w zakadzie.

.nne przypadki zaliczane do Ljak)y deliktwM 3str5 8>=4

?. Odpowiedzia1no+5 noksa1na @. odpowiedzia1no+5 za szkody maj6tkowe wyrz6dzone przez zwierz)ta /wydanie zwierz)cia 1u0 pokrycie szkody2 A. odpowiedzia1no+5 za gorszenie cudzyc& niewo1nik-w

.ntercessio 3str5 8>@4

Fmocnienie zo0owi6za! okre+1ane jest terminem intercessio* kt-re oznacza zar-wno za0ezpieczenie oso0owe jak i rzeczowe* to jest stworzenie dodatkowego zo0owi6zania* w kt-rym oso0a trzecia zwana r)czycie1em zo0owi6zywaa si) speni5 +wiadczenie w miejsce du7nika.

Rzeczowe umocnienie zo)owi(za% 3str5 8>@4

Byy dokonywane poprzez oddanie wierzycie1owi rzeczy na1e76cej do du7nika 1u0 innej oso0y. W najdawniejszym prawie rzymskim przenoszono wasno+5 przedmiotu na wierzycie1a /,iducia cum creditore contracta2. Zastaw r)czny /pignus2 0y pierwszym rodzajem za0ezpieczenia* 0)d6cym ograniczonym prawem na rzeczy cudzej. Ostatni6 (orm6 za0ezpieczenia 0ya &ipoteka.

!so)owe umocnienie zo)owi(za% 3str5 8>>4

Oso0owe (ormy za0ezpieczenia po1egay na tym* 7e opr-cz du7nika za wykonanie zo0owi6zanie odpowiedzia1ne 0yy inne oso0y /por)czycie1e2. .aj0ardziej typow6 (orm6 zawierania tego typu por)czenia dokonywane 0yo za pomoc6 kontraktu wer,alne&o /sponsio5 ,ideipromissio5 ,ideiussio2. Sponsio ty1ko o0ywate1* i podo0nie jak fi$eipromissio nie przec&odzio takie zo0owi6zanie na dziedzic-w. 9i$eiussio su7ya do umocnienia wszystkic& zo0owi6za!* r-wnie7 natura1nyc&* a w p-Nniejszyc& czasac& nawet de1iktowyc&* i 0ya dziedziczna. Zo0owi6zanie por)czycie1a 0yo akcesoryjne /trwao tak dugo jak trwao zo0owi6zanie du7nika2. Odpowiedzia1no+5 por)czycie1a nie moga 0y5 wi)ksza od

odpowiedzia1no+ci du7nika* po wykonaniu +wiadczenia przez por)czycie1a m-g si) on domaga5 zwrotu koszt-w od du7nika g-wnego na podstawie kontraktu z1ecenia.

$kutki niewykonania zo)owi(za% 3str5 8>>4

Podstawowym o0owi6zkiem du7nika 0yo prawidowe wykonanie +wiadczenia* zgodne z jego tre+ci6. .iewykonanie 1u0 niena1e7yte wykonanie +wiadczenia powodowao w zasadzie odpowiedzia1no+5 du7nika. Kiedy niemo7no+5 wykonania +wiadczenia wynikaa z przyczyn* za kt-re du7nik nie odpowiada* uniewa7niao to zo0owi6zanie /sia wy7sza* zdarzenie przypadkowe2.

Podstawy odpowiedzialno ci za niewykonanie zo)owi(zania 3str5 8>94

?. do!us du7nik 0y zawsze odpowiedzia1ny za +wiadome i podst)pne niewykonanie zo0owi6zania. 'ej odpowiedzia1no+ci nie mo7na 0yo wy6czy5. @. cu!pa !ata gru0e nied0a1stwo* czy1i nie doc&owanie jakiejko1wiek staranno+ci* wymaganej od czowieka. Rodzia odpowiedzia1no+5 na r-wni z do1us. A. cu!pa !e is in abstracto niedoc&owanie staranno+ci jakiej mo7na 0yo oczekiwa5* od starannego ojca rodziny. /odpowiada du7nik* gdy czerpa zyski z kontraktu2 B. cu!pa !e is in concreto niedoc&owanie staranno+ci* jak6 przejawiaa w stosunku do wasnyc& rzeczy. W rozwini)tym prawie rzymskim. .iewykonanie 1u0 niena1e7yte wykonanie zo0owi6zania rodzio skutki ty1ko wtedy* kiedy du7nikowi mo7na 0yo zarzuci5 win). W arc&aicznym prawie rzymskim. Odpowiedzia1no+5 za niewykonanie zo0owi6zania oparta 0ya na przesankac& o,iektywnyc( /wina nie miaa znaczenia2. ;u,iektywizac a prawa nast6pia na pocz6tku na gruncie odpowiedzia1no+ci za czyny niedozwo1one. Szczeg-1ne znaczenie miaa tu lex Aquilia. W prawie k1asycznym odpowiedzia1no+5 o0iektywna istniaa ju7 ty1ko w wyj6tkowyc& przypadkac&.

$zkoda maj(tkowa i odszkodowanie 3str5 8>B4

Warunkiem odszkodowania 0yo powstanie rzeczywistej szkody maj6tkowej. Eusiaa si) ona da5 wyrazi5 w pieni6dzac&. Warto+5 rzeczy 0ya usta1ana w oparciu o rynkow6 warto+5 rzeczy zniszczonej 1u0 nie na0ytej rzeczy. Do okre+1enia warto+ci poniesionej szkody mo7na 0yo do1iczy5 zysk jaki wa+cicie1 rzeczy utraci w zwi6zku z jej uszkodzeniem. Wysoko+5 zas6dzanego odszkodowania za1e7aa od s)dziego.

&woka 3str5 8>B4

.a zakres odpowiedzia1no+ci moga te7 wpyn65 zwoka du7nika 1u0 wierzycie1a. Zwoka miaa miejsce w przypadku nie wykonania +wiadczenia w terminie. Eoga poci6ga5 za so06 zmian) +wiadczenia. Zw*oka d*uBnika -mora debitoris) 3 wyst)powaa* gdy du7nik z przyczyn od niego za1e7nyc& i zawinionyc& nie wykona +wiadczenia. Przy zo0owi6zaniac& de1iktowyc& du7nik od powstania zo0owi6zania 0y w zwoce. Zwoka powodowaa zaostrzenie odpowiedzia1no+ci du7nika. Odpowiada on te7 za si) wy7sz6* c&y0a 7e udowodni* i7 szkoda powstaa0y nawet wtedy* gdy0y speni +wiadczenie w terminie. Odsetki za zwok) mogy 0y5 pocz6tkowo zas6dzane ty1ko ze zo0owi6za! do0rej wiary /w justynia!skim nie ty1ko2. Zwoka du7nika powodowaa tzw. perpetuatio ob!igationes /uwiecznienie zo0owi6zania2* co miao skutek* 7e zo0owi6zanie du7nika miao 0y nada1 skutek nawet je+1i stao 0y si) niemo71iwe do wykonania. .iekorzystne skutki ustaway kiedy du7nik zao(iarowa wierzycie1owi +wiadczenie* je+1i wierzycie1 nie c&cia go przyj65 sam popada w zwok).

Zw*oka wierzyciela -mora creditoris) 3 kiedy wierzycie1 0ez uzasadnionyc& przyczyn nie c&cia przyj65 +wiadczenia. Zwoka wierzycie1a zmniejszaa zakres odpowiedzia1no+ci du7nika* stawa si) odpowiedzia1ny ty1ko za $olus* du7nik mia te7 prawo sprzeda5 przedmiot +wiadczenia.

+yga nicie zo)owi(za% 3str5 89;4

Fykonanie wiadczenia Wyga+niecie zo0owi6zania nast)powao najcz)+ciej z c&wi16 wykonania +wiadczenia przez du7nika /so!utio2. W arc&aicznym prawie /kiedy zostao zawarte aktem (orma1nym2 (orma1ne zwo1nienie du7nika z zo0owi6zania nast)powao dopiero pod dokonaniu (orma1nego aktu zwo1nienie du7nika ze +wiadczenia /stanowi odwrotno+5 aktu* kt-ry tworzy zo0owi6zanie 9contrarius actus: np. sponsio <s. Accepti!atio "czy otrzymae+S.O#8 "otrzymaem#2. W przypadku aktu zawartego za pomoc6 spi7u i wagi 1u0 przez wydanie wyroku* zo0owi6zanie umarzaa so!utio per aes et !ibram /Oddawanie przez du7nika przedmiotu +wiadczenia wierzycie1owi za pomoc6 emancypacji i wypowiedzeniu uroczystyc& s-w. EiemoBliwoH wykonania wiadczenia 'y1ko w przypadku w* kiedy nie 0yo to za1e7ne d du7nika. Zwolnienie z d*u&u .ie(orma1ny akt* zwa1niaj6cy z dugu* a tak7e zmieniaj6cy w zakres odpowiedzia1no+ci. No atio przemiana zo0owi6zania w nowe/kontrakty wer0a1ne i 1itera1ny /nomen transcripticium/ o Eo$atio inter easdem personas zmiana przedmiotu +wiadczenia o Eo$atio intern persona ! zmiana os-0 Zmiana stron w stosunku o,li&atory nym o Zmiana d*uBnika ty1ko w no<atio intern no<a personas o Zmiana wierzyciela ! no<atio intern no<a persona i prymy ustanowienie zast)pstwa procesowego* kt-ry otrzyma od poprzedniego wierzycie1a prawa zac&owania dugu. Con,usio z1anie oso0y du7nika i wierzycie1a XmieH os0, w przypadku de1ikt-w* +mier5 du7nika. emier5 wierzycie1a powodowaa wyga+ni)cie zo0owi6zania ty1ko w przypadku zo0owi6za!* z kt-ryc& wynikay tzw. actiones vin$ictam spirantes /zo0owi6zanie z iniuria2. /sociates man$atum te7 wygasay2 Por5czenie Wzajemne za1iczenie dug-w i wierzyte1no+ci /compensatio2. Eogo 0y5 zawarte na podstawie stosownego kontraktu* 1u0 przez s)dziego w procesie* poprzedzonym zarzutem pozwanego. /0ankierzy i 0onorum posesorzy przed procesem musie1i potr6ci5 dugi pozywanyc&2.

Rozdzia X: Ochrona praw prywatnych

Podstawowe pojcia z zakresu procesu prywatnego 3str5 8994

@urysdykc a -iurisdictio) poj)cie jurysdykcji w prawie rzymskim wi6zao si) z dziaa1no+ci6 urz)dnik-w jurysdykcyjnyc& /g-wnie pretora2. W okresie repu01iki i pryncypatu iuris$ictio w zakresie prawa prywatnego* oznaczaa udzie1enie skargif pow-dztwa /dare actionem2* co oznaczao upowa7nienie do rozstrzygni)cia sprawy przez s)dziego 1u0 s)dzi-w prywatnyc&. =naczej miaa si) sprawa w prawie karnym* gdzie urz)dnik rozstrzyga spraw) i zas6dza kar) pu01iczn6. Skargi pow-dztwa* kt-re 0yy przydzie1ane stronom dzie1iy si) na iudica !egitima -w Rzymie i w od1ego+ci ? mi1i od Rzymu* gdy stronami 0y1i o0ywate1e Rzymu i gdy s)dzia 0y jednooso0owy8 sprawa miaa 0y5 rozstrzygni)ta w ci6gu roku i miesi)cy) i iudica *uae imperio continentur -gdy spraw) speniaj6ca warunki iudicium !egitimum s6dzi zesp- s)dziowski* proces poza granicami Rzymu 1u0 c&o5 jedna ze stron 1u0 s)dzia mia o0ywate1stwo rzymskie) Actio skar&a ! pow0dztwo Rzymski termin actio odpowiada dzisiejszemu pow-dztwu. =naczej jednak ni7 wsp-cze+nie rzymskie pow-dztwo nie musiao wynika5 z wyraNnie okre+1onego uprawnienia podmiotowego

znajduj6cego podstawy w przepisac& ius civiles /actio 3 wniosek zgoszony przez powoda do s6du o przeprowadzenie procesu przeciwko wskazanej oso0ie* zwanej pozwanym2. W przypadku kiedy w ius civile nie 0yo odpowiedniego umocowania prawnego* pretor zgodnie z zasadami suszno+ci i sprawied1iwo+ci m-g udzie1i5 oc&rony. ;trony Wyst)puj6ce w procesie strony okre+1ane s6 mianami pozwanego/reus2 i powoda /actor2. Przesanki wyst)powania w c&arakterze strony$ ?. ZdolnoH procesowa ! czy1i mo71iwo+5 wyst)powania w procesie* za1e7aa w Rzymie od posiadania zdo1no+ci do czynno+ci prawnej. Peregryni otrzyma1i zdo1no+5 procesow6 dopiero w procesie (ormukowym. Zdo1no+5 procesowa os-0 Alieni iuris stopniowo u1egaa rozszerzeniu. @. 3e&itymac a procesowa czy1i uprawnienie do wyst)powania w c&arakterze strony w konkretnej sprawie* za1e7aa w Rzymie od tego czy oso0a wyst)powaa jako pozwany /le&itymizac a ,ierna2 czy pow-d /le&itymizac a czynna) moga wyst)powa5 w takim c&arakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego. W arc&aicznym prawie rzymskim nie dozwo1one 0yo zast)pstwo procesowe. Z 0iegiem czasu wyksztaci1i si) zast)pcy jako$ przedstawiany przed s6dem o(icja1nie cognitor/ oraz dziaaj6cy na podstawie nie(orma1nego z1ecenia procurator< Skutki dziaania cognitora spaday 0ezpo+rednio na zast)powanego* za+ czynno+ci prokuratora musiay 0y5 zatwierdzone* d1atego prokurator musia da5 za0ezpieczenie* 7e jego dziaania zostan6 zatwierdzone. Jontradyktory noH 3 strony decydoway samodzie1nie o 1osac& post)powania procesowego i o stawianyc& wnioskac& dowodowyc&. .ie oznaczao to jednak tego* 7e pretor nie m-g si) nie zgodzi5 z nadu7yciem prawa przez powoda* odmawiaj6c mu udzie1enia oc&rony procesowej* 1u0 c&roni6c pozwanego poprzez danie mu zarzutu procesowego. W post)powaniu apu$ iu$icem s)dzia nie m-g wyj+5 poza zakres upowa7nienia zawarty w litis contestatio. Ci5Bar dowodu 3 >i)7ar dowodu zawsze spoczywa na tym kto twierdzi. /pow-d musia udowodni5 (akt zamieszczony w (ormuce8 ewentua1nie pozwany musia udowodni5 exceptio2. Rodzaje dowod-w$ 1< zeznania wiadk0w "< ,ie&li rzeczoznawcy A. dow0d z dokumentu ! na0ra znaczenia dopiero w okresie pok1asycznym '< przysi5&a sk*adana przez powoda lu, pozwane&o<

Przemiany postpowania s(dowego w Rzymie 3str5 8764

W &istorii prawa rzymskiego oc&rona praw prywatnyc& rea1izowana 0ya poprzez trzy post)powania s6dowe$ 1egis1acyjne* (ormukowe i kognicyjne. ?. post5powanie le&islacy ne .ajstarszy rodzaj post)powania s6dowego* mo7na w nim zna1eN5 wie1e e1ement-w pomocy wasnej 0yo to tzw. post)powanie zwyczajne /iudicium !egitimum2* do poowy @ w. p.n.e. pozostao jedynym post)powaniem zwyczajnym. By post)powaniem niezmiernie ?ormalistycznym< Skuteczno+5 dziaa! stron za1e7aa od dokadnego wypowiedzenia +ci+1e oznaczonyc&* wymienionyc& przez ius civile (ormu sownyc&. Dozwo1one 0yo ty1ko mi)dzy o0ywate1ami. @. Post5powanie ?ormu*kowe nazwa wywodzi si) od udzie1anej przez pretora (ormuki /,ormu!a2* stanowi6cej instrukcj) d1a s)dziego. Pocz6tkowo stosowana 0ya mi)dzy o0. peregrynami i o0ywate1ami* p-Nniej zacz)to stosowa5 je tak7e do rozstrzygania spor-w mi)dzy o0ywate1ami. Poprzez !ex Aebutia -== w. p.n.e.) zostaa uznana za post)powanie zwyczajne. W AB@ ostatecznie z1ikwidowane zostao to post)powanie dzi)ki cesarzom. A. Proces ko&nicy ny zacz6 powstawa5 w okresie cesarstwa* jako spos-0 rozstrzygania spor-w przez urz)dnik-w cesarskic&. Zosta on okre+1ony jako post)powanie nadzwyczajne /cognitio extra ordinem2.

!glna charakterystyka postpowania legisakcyjnego i formukowego 3str5 87=4

Podzia* post5powania na dwa stadia:

a. $n iure 3 od0ywao si) przed urz)dnikiem sprawuj6cym jurysdykcj) /pocz6tkowo ty1ko pretor miejski* w p-Nniejszym okresie tak7e pretor d1a peregryn-w a tak7e edy1owie kuru1ni na targowiskac&2. W procesie 1egisakcyjnym po wysuc&aniu (ormu stron i w oparciu o ic& prawn6 poprawno+5 pretor udzie1a 1u0 nie udzie1a skargi. W procesie (ormukowym to pretor w oparciu o postu1aty stron i wasn6 wiedz) o prawie pisa (ormuk)* a skarg) udzie1a w oparciu o ocen) prawn6 zdarzenia a nie (ormuki. 0. $n iudico 6 apud iudicem od0ywao si) przed s)dziom prywatnym* kt-rego zadaniem 0yo merytoryczne rozstrzygni)cie sporu. By to najcz)+ciej s6d jednooso0owy. Do niekt-ryc& spraw 0y1i powoywani s)dziowie ko1egia1ni$ ?. recuperatores sprawy na1e76ce do pretora do spraw peregryn-w i niekt-re sprawy de1ikt-w. @. decem iri st!itibus iudicandis orzekaj6cy w sporac& o wo1no+5 A. centum iri sprawy spadkowe i o nieruc&omo+ci. Pozew prywatny .akonienie pozwanego 0y stawi si) przed s6dem w ce1u przeprowadzenia pierwszej (azy procesu na1e7ao ty1ko do powoda. Yorma1ne wezwanie pozwanego do stawienia si) przed urz)dnikiem w okre+1onym terminie /in ius ocatio2 0yo aktem o c&arakterze prywatnym. Po zastosowaniu takiego wezwania pozwany musia stawi5 si) przed s6dem* pocz6tkowo pozwany mia prawo u7y5 przemocy wo0ec pozwanego* kt-ry nie uczyni zado+5 temu 76daniu. Pozwany m-g te7 da5 powodowi za0ezpieczenie* 7e przyjdzie* po1egao ono na usta1eniu dr)czycie1a. .iekiedy 0yo mo71iwe danie za0ezpieczenia pieni)7nego w (ormie stypu1acji. W procesie (ormukowym przed (orma1nym zo7eniem in ius ocatio pow-d mia o0owi6zek poin(ormowa5 pozwanego o zamiarze wytyczenia mu procesu /editio actionis2. W przypadku nie zgoszenia si) pozwanego pretor m-g udzie1i5 powodowi specja1n6 skarg) o zapacenie kary prywatnej 1u0 te7 zezwo1enie na zaj)cie caego maj6tku pozwanego.

Litis contestatio
Pierwsze stadium post)powania in iure ko!czyo si) (orma1nym ugruntowaniem sporu* zwanym !itis contestatio. Dopiero jej dokonanie dawao s)dziemu prywatnemu 1egitymacj) do dziaanie w procesie. Pretor wyznacza w o0ecno+ci i za zgod6 stron s)dziego. Skutkiem litis contestatio 0yo powstanie o0owi6zku stron do poddania si) wyrokowi* stwarzaa r-wnie7 o0owi6zek po stronie s)dziego do wydania wyroku. Zo0owi6zanie powstae w wyniku litis contestatio 0yo okre+1one zwrotem condemnari oportere. W przypadku gdy przedmiotem sporu 0yo doc&odzenie wierzyte1no+ci opartej na ius civile* doc&odzonej w iu$icium legitimum* dokonanie litis contestatio powodowao wyga+ni)cie pierwotnego zo0owi6zania /z $are, facere, prastare, oportere2 i 9przemian6 go w zo0owi6zanie z con$emnari oportere. W przypadku gdy przedmiotem sporu 0yo zo0owi6zanie oparte na prawie pretorskim 1u0 gdy c&odzio o naruszenie praw wadczyc&* zo0owi6zanie nie gaso 1ecz pozwanemu przysugiwaa w ko1ejnym procesie exeptio+ Litis contestatio stanowia ostateczny moment ugruntowania si) przedmiotu sporu i wsze1kie p-Nniejsze zmiany w przedmiocie sprawy jak np. zwr-cenie rzeczy nie mogy 0y5 przez s)dziego uznawane. Dokonanie litis contestatio 0yo* mo71iwe ty1ko przy udzia1e o0u stron. ?. W przypadku gdy przedmiotem procesu 0yo zo0owi6zanie* pozwany* kt-ry nie c&cia dokona5 litis contestatio 0y traktowany jak inde,ensus -oso0a* kt-ra si) nie 0roni)< W skargac& in personam pretor zezwa1a na za0ranie pozwanego do wi)zienia prywatnego /$uctio2* 06dN wprowadza powoda w maj6tek pozwanego/missio in %ona2* do czasu kiedy zgodzi si) na litis contestatio.

@. W przypadku kiedy przedmiotem sporu 0ya rzecz 1u0 oso0a 0rak litis contestatio m-g powodowa5 udzie1enie powodowi posiadania nad rzecz6 /ty1ko wtedy przedmiot przyni-s pretor2. A. W przypadku gdy pozwany ukry rzecz przed pretorem* miaa miejsce specja1na skarga actio ad exhibendum* stwarzaa o0owi6zek wdania si) w sp-r* ewentua1ny wyrok mia wysoko+5 warto+ci rzeczy. B. W przypadku kiedy przedmiotem sporu 0ya nieruc&omo+5* przeciwko pozwanemu mo7na 0yo stosowa5 interdictum *uem ,undum* kt-ry po+rednio zmusza pozwanego do wdania si) w sp-r. Do !itis contestatio nie doc&odzio gdy$ ?. Pozwany uzna 76dania powoda w trakcie post)powania in iure /con,essio in iure2 @. iusiurandum in iure 3 czy1i przysi)ga skadana przez pozwanego* 7e roszczenie powoda nie istnieje. Roszczenie przysi)gi mogo 0y5 przerzucone na powoda* 7e jego roszczenie istnieje. Zo7enie przysi)gi przez pozwanego mogo zako!czy5 proces 1u0 da5 mu exceptio. Da1ej mogo istnie5 post)powanie z krzywoprzysi)stwa. Fyrok S)dzia musia trzyma5 si) +ci+1e upowa7nienia zawartego w !itis contestatio+ Ocena dowod-w na1e7aa do s)dziego* wyrok 0y ostateczny i nie pod1ega zaskar7eniu. D1a strony przegrywaj6cej wydanie wyroku /iudicatum2 stwarzao o0owi6zek jego wykonania* powstaj6ce z wyroku zo0owi6zanie zast)powao powstaj6ce w wyniku litis contestatio.

Post5powanie e&zekucy ne
W przypadku nie wykonania przez du7nika wyroku wierzycie1 m-g przyst6pi5 do egzekucji przez dokonanie nowej in ius ocatio. Podstaw6 wszcz)cia tego post)powania 0yo przyznanie si) do winy 1u0 wydanie wyroku. W post)powaniu in iure jako podstaw) pozwany podawa istnienie wyroku i (akt jego niewykonania. W przypadku uznania wyroku doc&odzio do e(ektywnej egzekucji /przedmiotem 0yo w 1egisakcyjnym du7nik* w (ormukowym maj6tek du7nika2. Pozwany m-g tez przed pretorem zakwestionowa5 (orma1n6 prawidowo+5 wyroku. W tym przypadku doc&odzio ponownie do !itis contestatio* kt-rego przedmiotem nie moga 0y5 zasadno+5 pierwszego wyroku* mo7na 0yo ty1ko wysnuwa5 argumenty odnosz6ce si) do niewa7no+ci post)powania. >i)7ar udowodnienia niewa7no+ci post)powania na1e7a w tym procesie do pozwanego. Zas6dzenie w tym procesie wi6zao si) z zapaceniem podw-jnej warto+ci przedmiotu sporu. Kiedy wygra pozwany otrzymywa on warto+5 rzeczy.

Postpowanie legisakcyjne oglna charakterystyka 3str5 8B;4

>ec&6 c&arakterystyczn6 post)powania 1egisakcyjnego 0ya niezwyka (orma1istyka* w szczeg-1no+ci przy nawi6zaniu sporu przed pretorem. Post)powanie in iure sprowadzao si) do u7ycia ki1ku (ormu sownyc& /!egis actiones2* kt-re musiay 0y5 wypowiedziane przed pretorem 0ez najmniejszyc& pomyek ani zaj6kni)5* w przeciwnym razie pow-d traci mo71iwo+5 wniesienia skargi. Dzi)ki Caiusowi znamy pi)5 !egis actiones$ 6+ legis actio sacramento 7+ legis actio per manus iniectionem <+ legis actio per iu$icis =+ legis actio postulationem L. legis actio per con$ictionem oraz legis actio per pignoris capionem

Poszczeglne legis actions 3str5 8B64

Legis actio sacramento wedug Caiusa okre+1ana jako skarga og-1na /actio genera!is2. 'o znaczyo* 7e miaa
zastosowanie do wszystkic& nieokre+1onyc& w ustawac& spraw. =stot6 tego post)powania 0yo wypowiedzenie +ci+1e okre+1onyc& (ormu sownyc&* za pomoc6 kt-ryc& strony stwierdzay sp-r do istnienia* 06dN nieistnienia pewnego uprawnienia. .ast)pnie strony wyznaczay zakad przez wyznaczenie okre+1onej o(iary* pocz6tkowo zwierz)ta p-Nniej pieni6dze. Strony zgadzay si)* 7e0y suszno+5 ic& roszcze! os6dzi s)dzia prywatny wyznaczany za ic& zgod6 przez pretora. S)dzia os6dza ty1ko suszno+5 06dN nie pozwu. Rozstrzygni)cie to

tworzyo mi)dzy stronami zo0owi6zanie zwane iudicatum* kt-re powinno 0y5 do0rowo1nie wykonane przez stron) przegrywaj6c6. Pocz6tkowo nie wykonanie tego zo0owi6zanie 0yo zagro7one przymusem wygrywaj6cego p-Nniej now6 skarg6 !egis actio per manus iniectionem. Post)powanie za pomoc6 !egis actio in rem od0ywao si)$ ?. wa+cicie1 rzeczy 1u0 maj6cy prawo wadcze nad oso06* kt-ry zosta poz0awiony (aktycznego wadztwa nad rzecz6 1u0 oso06* wzywa oso0) posiadaj6c6 jego rzecz 1u0 u kt-rej znajdowaa si) oso0a do stawienia si) przed pretorem @. Pozwany musia si) stawi5 przed pretorem wraz z przedmiotem sporu 1u0 jego sym0o1em A. Pow-d wypowiada przed pretorem +ci+1e okre+1one przez ustaw) sowa i dotyka przedmiotu sporu/to dziaanie <indicatio2. B. Pozwany musia post6pi5 ana1ogicznie/inaczej nie doc&odzio do 1itis contestatio2 /contravin$icatio2 L. Pretor zakazywa zaprzestanie wa1ki o przedmiot /"pozostawcie o0ydwaj rzecz4czowieka#2 . ka7da ze stron wypowiadaa da1sze (ormuy* z kt-ryc& miao wynika5* 7e okazaa zgodnie z prawem sw6 wadz) nad przedmiotem J. Wzajemne wezwanie do usta1enia sacramentum i zgadzay si) na jego ustanowienie. K. Po wyznaczeniu s)dziego pretor oddawa rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron* kt-ra wyznaczaa dr)czycie1i. R. W post)powaniu przed s)dziom ka7da ze stron udowadniaa* 7e przysuguje jej prawo do spornej rzeczy. ?M. S)dzia usta1a czy sacramentum jednej ze stron zostao ustanowione susznie* tym samym sacramentum drugiej 0yo ustanawiane niesusznie. ??. Poza o0owi6zkiem zapaty sacramentum* 0y tez o0owi6zek wydania spornej rzeczy ?@. W przypadku kiedy 7adne sacramentum nie zostao uznane za suszne* przepaday one na wasno+5 pa!stwa a rzecz pozostawaa u dotyc&czasowego wa+cicie1a. Legis actio in personam nie mamy szczeg-owyc& re1acji z jej prze0iegu a1e musiaa prze0iega5 ana1ogicznie /0rak 0yo contravin$icatio2* ci)7ar dowodu na1e7a wy6cznie do powoda* niemo71iwe 0yo te7 uznanie o0ydwu sacramentum za niesuszne. /na wykonanie +wiadczenia i zapacenie sacramentum2

Legis actio per manus iniectionem

Bya to skarga in personam. Eoga su7y5 do doc&odzenia zo0owi6za! wynikaj6cyc& z wyrok-w s6dowyc& oraz niekt-ryc& uprzywi1ejowanyc& wierzyte1no+ci /po7yczki dokonywanej spi7em i wag6* z zapisu testamentowego z niekt-ryc& de1ikt-w2* kt-re stwarzay o0owi6zek okre+1any zwrotem $amnas esto .$amnatio2 ?. Pow-d dokonywa /manus iniectio2 przed pretorem* nao7enia r)ki na oso0) du7nika* wypowiadaj6c (ormu) stwierdzaj6c6 i7 pow-d dokonuje nao7enia r)ki na du7nika z powodu nie wywi6zania si) przez niego z o0owi6zku* kt-ry na nim ci67y. @. Pretor zezwa1a na za0ranie du7nika do domu powoda w ce1u wykonania egzekucji. ;e7e1i nikt nie wykona dugu za du7nika* pow-d m-g go sprzeda5 poza o0r)0 Rzymu. Pocz6tkowo m-g tez go nawet za0i5. P-Nniej doszo do zagodzenia post)powania wo0ec du7nik-w. A. ;e7e1i du7nik kwestionowa zasadno+5 dokonania na jego oso0ie manus iniectio* m-g poprosi5 oso0) trzeci6 .vin$ex/ o odtr6cenie r)ki powoda i wdanie si) w sp-r. W niekt-ryc& przypadkac& pozwany m-g sam odtr6ci5 r)k) powoda. W przypadku odtr6cenia r)ki doc&odzio do litis contestatio i procesu gdzie s)dzia mia rozstrzygn65 czy manus iniectio 0ya zasadna. >in$ex i du7nik ryzykowa1i w procesie podw-jn6 warto+ci6 rzeczy a wierzycie1* kt-ry niesprawied1iwie wszcz6 post)powanie* 0y on zo0owi6zany zapaci5 pozwanemu r-wnowarto+5 przedmiotu sporu.

Legis actio per iudicis postu!ationem

Bya skarg6 in personam moga 0y5 doc&odzona do +ci+1e okre+1onyc& wierzyte1no+ci pieni)7nyc&* w +ci+1e okre+1onyc& przez ustaw) przypadkac&. Pow-d wzywa pozwanego do uznania 1u0 zaprzeczenia dugu. W

przypadku kiedy pozwany zaprzeczy prosi on pretora o ustanowienie s)dziego prywatnego. Su7ya do doc&odzenia g-wnie wierzyte1no+ci zawartyc& w (ormie s-w /pyta! i odpowiedzi2 oraz przy roz1iczeniac& wsp-dziedzic-w /w tym przypadku s)dzia P ar0iter2* r-wnie7 z tytuu wsp-wasno+ci

Legis actio per condictionem

Bya skarg6 in personam. Pow-d wzywa pozwanego do uznania 1u0 zaprzeczenia dugu. W przypadku kiedy pozwany zaprzeczy prosi on pretora o ustanowienie s)dziego prywatnego. Powstaa w === w. p.n.e. na mocy dw-c& ustaw Lex Licinia do doc&odzenia +ci+1e oznaczonyc& wierzyte1no+ci pieni)7nyc& oraz Lex 3alpurnia o +wiadczenie +ci+1e oznaczonyc& rzeczy innyc& ni7 pieni6dze. Pow-d przed pretorem wymienia wierzyte1no+ci i m-wi* 7e je+1i w ci6gu AM dni nie zostan6 wyr-wnane to pozwany powinien si) stawi5 przed pretorem w ce1u wyznaczenia s)dziego.

Legis actio per pignoris capionem

Byo to pozas6dowe zaj)cie przedmiot-w na1e76cyc& do du7nika w ce1u zmuszenia go do dokonania 76danego +wiadczenia. Zaj)cia dokonywano przy udzia1e +ci+1e oznaczonyc& s-w. Dotyczyo ty1ko do oznaczonyc& nie1icznyc& przypadk-w doc&odzenia na1e7no+ci. /zapata 7odu* na1e7no+ci podatkowyc&* oraz wynikaj6cyc& z prawa sakra1nego2.

Postpowanie formukoweP oglna charakterystyka 3str5 8B>4

Post)powanie (ormukowe 0yo zdecydowanie mniej (orma1istyczne ni7 1egisakcyjne. Strony ju7 nie musiay d67y5 do tego a0y doszo do litis contestatio wypowiedzie5 okre+1onyc& (ormu sownyc&* strony przedstawiay ty1ko w spos-0 nie(orma1ny pretorowi swoje racje* na tej podstawie pretor decydowa o udzie1eniu 06dN nie skargi. Pretor w oparciu o istniej6cy stan prawny i zasady suszno+ci pisa (ormuk)* wyznacza s)dziego i dawa mu upowa7nienie do osadzenia sprawy. Yormuka 0ya zwyk1e pisemna* po jej napisaniu pretor wr)cza j6 stronom i w tym momencie nast)powao litis contestatio+

Gormuka 3str5 8B>4

#stota ?ormu*ki

! stanowia instrukcj) d1a s)dziego* jakie oko1iczno+ci ma usta1i5 i jaki ma wyda5 wyrok* miaa zazwyczaj (orm) zdania warunkowego. ;ego pierwsza cz)+5 0y to warunek /opis stanu (aktycznego na* kt-rego t1e doszo do sporu2 druga stanowia propozycj) wyroku* kt-ry s)dzia mia o0owi6zek wyda5. Cz5ci zwycza ne ?ormu*ki >z)+ci kt-re musiay zna1eN5 si) w (ormuce$ ?. Nominatio wyznaczenie s)dziego prywatnego* 0yo dokonywane w (ormie imperatywnej na pocz6tku (ormuki. @. $ntentio cz)+5 (ormuki* w kt-rej pow-d zawiera swoje 76dania. W intentio actio in personam wymienieni 0y1i wierzycie1 i du7nik* kwota 1u0 przedmiot +wiadczenia. W intentio actio in rem zawarte 0yo ty1ko nazwisko powoda oraz opis przysuguj6cego mu uprawnienia wadczego nad rzecz6 1u0 oso06* kt-rego naruszenie 0yo powodem wszcz)cia procesu. Zazwyczaj intentio wyst)powao 6cznie z con$emnatio jedynie w skargac& dziaowyc& i tyc&* kt-ryc& ce1em 0yo usta1enie istniej6cego prawa nie 0yo z ni6 po6czona. /'e skargi nazywamy pre udyc alnymi/ 0ez kary ty1ko o istniej6ce mi)dzy stronami uprawnienia2 >z)+ciami zwyczajnymi wyst)puj6cymi tylko w niekt0ryc( ?ormu*kac( 0yy$ ?. 1emonstratio cz)+5 znajduj6ca si) na pocz6tku przedstawiaj6ca sprawc). @. Condemnatio cz)+5 (ormuki* w kt-rej daje si) s)dziemu prawo do zas6dzenia a10o uwo1nienia. Wyrok m-g w zasadzie opiewa5 ty1ko na pieni6dze. >zasami znajdowaa si) klauzula ar,itralna -restytucy na) upowa7niaj6ca s)dziego* a0y przed wydaniem ostatecznego wyroku stwierdzi* czy pow-d ma racj). >o umo71iwiao wykonanie +wiadczenia. A. Adiudicatio 0ya cz)+ci6 (ormuki przyzwa1aj6c6 s)dziemu na przys6dzenie rzeczy* kt-rej+ ze spieraj6cyc& si) stron. Cdzie rozstrzygni)cie sporu mogo si) wi6za5 ze zmian6

istniej6cyc& stosunk-w prawnyc& przez s)dziego /np. zniesienie wsp-wasno+ci* podzia maj6tku spadkowego w sporze o wytyczeniu granic2. Cz5ci nadzwycza ne ?ormu*ki ?. exceptio czy1i zarzut procesowy* dawaa pretorowi mo71iwo+5 przeciwdziaania krzywdz6cym stron) pozwan6 skutkom* kt-re mogy wynika5 z restrykcyjnego stosowania norm ius civile np. a. oso0a* kt-ra wypenia +wiadczenie z tytuu zo0owi6zania powstaego przez akt (orma1ny* 0ya zwo1niona dopiero po wydaniu odpowiedniego aktu* 0ez niego wierzycie1 m-g0y ci6g1e 76da5 procesowo wykonanie +wiadczenia /przeciwdziaa exceptio $oli 9podst)p:2 0. Zo0owi6zanie zawarte przez akt (orma1ny /np. sponsio2 i zawarcie przez wierzycie1a z du7nikiem nie(orma1nej umowy o odroczenie zapaty 1u0 darowanie dugu* co 0yo prawnie niewa7na /exceptio pacti 9porozumienie:2 c. W przypadku czynno+ci zawartyc& pod wpywem $olus 1u0 metus* czynno+5 zgodnie z ius civile rodzia skutki prawne/exceptio $oli 1u0 exceptio quo met"s causa2 d. W przypadku kiedy wa+cicie1 kwirytarny rzeczy na1e76cej do res mancipi sprzeda j6 a nast)pnie wyda przez tra$itio nie traci swego prawa wasno+ci opartego na prawie cywi1nym. = m-g na podstawie ius civile 76da5 wydania rzeczy /exceptio rei ven$itae ac tra$itae2 e. W przypadku kiedy wa+cicie1 po wydaniu wyroku w procesie in rem a nawet po samym litis contestatio* wytoczy proces o zwrot rzeczy przeciwko tej samej oso0ie* z kt-r6 ju7 raz $o#ona, litis contestatio /exceptio rei iu$icatae vel in iu$icium $e$uctae.2 W odpowiedzi na exceptio pow-d m-g prosi5 o umieszczenie w (ormuce replicatio stanowi6cej ustosunkowanie si) do zarzutu procesowego. 'ego rodzaju zarzuty mogy 0y5 ponawiane w postaci dup!icatio /w interesie pozwanego2 trip!icatio /powoda2. Podniesienie w procesie e\ceptio 0yo zwi6zane z o0owi6zkiem udowodnienia @. "raescriptio moga wyst6pi5 w (ormie pro reo/ kt-ra speniaa tak6 sam6 ro1) co exceptio* 1u0 w (ormie pro actore czy1i zastrze7enia na korzy+5 powoda* zastrze7enie to umieszczone przed intentio umo71iwiao powodowi doc&odzi5 cz)+ci wierzyte1no+ci nie uniemo71iwiaj6c doc&odzenia pozostaej cz)+ci.

Przykady formuek 3str5 :;64 EEE 1lasyfikacja skarg 3str5 :;=4

7+ Actiones in rem5 Actiones in personam a. Actiones in rem 3 su7yy do doc&odzenia praw o c&arakterze wadczym nad rzeczami 1u0 oso0ami. 0. Actiones in personam 3 przysugiway wierzycie1owi* mogy 0y5 stosowane ty1ko przeciwko du7nikowi. "< ;kar&i cywilne i ;kar&i pretorskie a. Skargi cywi1ne % 0yy udzie1ane przez pretora na podstawie uprawnie!* kt-ryc& oc&ron) przewidywao ius civile. 0. Skargi pretorskie dzie1iy si) na$ ?. actiones uti!es pretor udzie1a te skargi* gdy 0rakowao jednej przesanki potrze0nej do wytyczenia ius civile+ @. Actiones ,icticiae Fmo71iwiay udzie1enie skargi poprzez przyj)cie (ikcji* i7 zostay spenione wymogi przewidziane w istniej6cyc& ju7 unormowaniac& prawnyc&

A. ;kar&i z przestawieniem podmiot0w w ?ormu*ce kt-re po1egay na przedstawieniu w con$emnatio nazwiska innej oso0y ni7 ta* kt-ra wyst)powaa w intentio jako pow-d 1u0 pozwany. Fmo71iwiaa zmian) du7nika 1u0 wierzycie1a 0ez potrze0y dokonywania odnowy zo0owi6zania. Bya te7 udzie1ona dziedzicowi rektorskiemu 1u0 na0ywcy maj6tku upadego du7nika. Wy6cznie na imperium pretora opieray si) actiones in ,actum skargi za pomoc6* kt-ryc& pretor c&roni jaki+ stan (aktyczny* kt-ry nie znajdowa 7adnego unormowania w ius civile %< ;kar&i cis*e&o prawa i skar&i do,re wiary -str< %:6) a. Stricti iuris 3 s)dzia 0y zo0owi6zany +ci+1e trzyma5 si) tre+ci (ormuki 0. Do0rej wiary 3 w skargac& do0rej wiary s)dzia 0y zo0owi6zany wzi65 pod uwag) wszystkie oko1iczno+ci* nawet je+1i nie znajdoway si) one w (ormuce. '< ;kar&i odszkodowawcze i skar&i penalne a. >e1em skarg odszkodowawczyc& 0yo pokrycie poniesionej szkody 0. >e1em skarg pena1nyc& 0yo wymierzenie kary prywatnej. .ie mogy 0y5 stosowane wo0ec dziedzic-w poszkodowanego )< #nne podzia*y skar& -str< %:7) a. Actiones privatae 3 czy1i skargi* kt-re mogy 0y5 wnoszone jedynie przez oso0y* kt-rym uprawnienie takie przysugiwao ze wzg1)du na stosunek prawny* kt-rego 0yy stronom 1u0 naruszenie przysuguj6cemu im prawa wadczego. Actiones populares* kt-re m-g wnie+5 ka7dy o0ywate1. 0. Actiones perpetuae % czy1i skargi wieczyste* 0ez ograniczenia w czasie i Actiones ;emporales* kt-re mo7na 0yo wnosi5 jedynie w okre+1onym czasie.

Postpowanie egzekucyjne 3str5 :;74

W okresie procesu (ormukowego egzekucja od0ywaa si) w drodze nowego post)powania actio iudicati< ;e7e1i pozwany kwestionowa przed pretorem suszno+5 wszcz)cia post)powania* doc&odzio do litis contestatio i oddania sprawy s)dziemu i w razie przegrania procesu zapat) podw-jnej warto+ci rzeczy. W ponownym procesie* prowadzonym na podstawie actio iudicati* s)dzia mia jedynie mo7no+5 0adania (orma1nej wa7no+ci iu$icatum* a nie zasadno+ci 76dania* kt-re 0yo podstaw6 pierwszego procesu. ;e7e1i pozwany uzna zasadno+5 actio iu$icati doc&odzio do e(ektywnej egzekucji enditio bonorum* ?. Rozpoczynaa si) od wprowadzenia wierzycie1a w cay maj6tek du7nika /missio in ,ona2 @. Podaniem tego do wiadomo+ci pu01icznej /proscriptio bonorum2* co rwao od ?L do AM dni* miao to na ce1u poin(ormowanie pozostayc& du7nik-w i umo71iwienie im przyst6pienia do post)powania. Proscriptio miaa dodatkowy skutek in(amuj6cy. A. Po zako!czeniu proscriptio pozosta1i wierzycie1e wy0iera1i spo+r-d sie0ie magistra %onorum* m-g on w ce1u przywr-cenia umniejszonego maj6tku upadego du7nika prosi5 pretora o udzie1enie restitutio in integrum 1u0 inter$ictum frau$atorium /za0ezpieczenie skuteczno+ci czynno+ci du7nika zmierzaj6cyc& do pokrzywdzenia wierzycie1i2 B. Przeprowadza sprzeda7 caego maj6tku du7nika w drodze pu01icznej 1icytacji. .a0ywca maj6tku 0y traktowany jako uniwersa1ny nast)pca du7nika /bonorum emptor2. Odpowiada przed wierzycie1ami do wysoko+ci sumy usta1onej podczas 1icytacji. L. E-g te7 doc&odzi5 wierzyte1no+ci upadego du7nika stosuj6c actio Rutiliana z przedstawionymi podmiotami w (ormuce. . Du7nik m-g unikn65 skutku in(amuj6cego je+1i do0rowo1nie wyda cay sw-j maj6tek wierzycie1om /cessio bonorum2* w tym przypadku m-g zac&owa5 cz)+5 maj6tku niez0)dn6 do prze7ycia. O0ok tego rodzaju egzekucji pojawia si) egzekucja syngu1arna po1egaj6ca na sprzeda7y poszczeg-1nyc& rzeczy a7 do zaspokojenia wierzyte1no+ci.

Postpowanie kognicyjne oglna charakterystyka 3str5 :;B4

Rozw0

post5powania ko&nicy ne&o 3 Rozw-j trzeciej (ormy post)powania s6dowego w Rzymie 3 zwanego cognitio extra ordinem 1u0 procesem ko&nicy nym % wi6za si) z powstaniem urz)d-w cesarskic&. W okresie pryncypatu 0yo ono traktowane jako nadzwyczajne* wo0ec powszec&nego (ormukowego. Frz)dnicy cesarscy ju7 w pocz6tkowym okresie rozpoznawa1i sprawy* kt-ryc& oc&rona 0ya przewidziana w konstytucjac& cesarskic& i kt-re nie pod1egay oc&ronie w try0ie post)powania zwyczajnego. Pierwszymi sprawami pod1egaj6cymi temu post)powaniu 0yy sprawy o nie(orma1ny zapis powierniczy* ustawionego na wypadek +mierci* nast)pnie niekt-re sprawy opiekun <s. pupi1 i sprawy o &onorarium z mandatu. Z 0iegiem czasu sta si) jedyn6 (orm6 doc&odzenia spraw prywatnyc&. Wyr-7nia si) ki1ka okres-w ksztatowania si) procesu. Pierwszym z nic& jest okres do AB@ kiedy konkurowao ono z post)powaniem (ormukowym* drugie od AB@ kiedy stao si) post)powaniem zwyczajnym. Wie1e zmian wprowadzi te7 ;ustynian Cec(y c(arakterystyczne procesu ko&nicy ne&o ?. Odmienna pozycja s)dziego 3 0y urz)dnikiem reprezentuj6cym cesarza* s)dzia zacz6 dominowa5 nad stronami. @. .ie dzie1io si) ju7 na dwie strony A. Pozew dor)cza pow-d z upowa7nienie s)dziego* a p-Nniej przez urz)dnika s6dowego B. Hitis contestatio staa si) momentem nawi6zania sporu* przedmiot i warto+5 sporu 0y ostatecznie usta1ony w c&wi1i litis contestatio+ L. W razie nieo0ecno+ci pozwanego s)dzia m-g wyda5 wyrok zaoczny. . S)dzia nie 0y zwi6zany tre+ci6 (ormuki* orzeka r-wnie7 na podstawie dowod-w r-wnie7 powoanyc& z urz)du. J. S)dzia 0y coraz 0ardziej zwi6zany (ormu6 przeprowadzenia post)powania K. Z czasem Zwi6zana cena dowod-w R. Wyrok nie musia opiewa5 na pieni6dze a tak7e wydanie rzeczy 1u0 spenienie okre+1onego +wiadczenia ?M. Strona moga si) odwoa5 do wy7szego urz)dnika ??. ,gzekucja traci c&arakter egzekucji prywatnej* pojawiaj6 si) urz)dnicy egzekwuj6cy prawomocne wyroki. Yorm6 dominuj6c6 staj) si) egzekucja na cz)+ci maj6tku dokonywane przez $istractio %onorum a nie genera1na.

Rozpoznawanie spraw w procesie kognicyjnym 3str5 :664

;ystem s=d0w cesarskic( W pocz6tkowym okresie rozstrzyganie okre+1onyc& rodzaj-w spraw

na1e7ao do specja1nyc& urz)dnik-w repu01ika!skic&. Bya to dziaa1no+5 prowadzona zgodnie z procedur6 usta1on6 d1a okre+1onego rodzaju spraw np. praetor fi$eicommissarius. Od czas-w Oktawiana cesarze podejmowa1i si) sami* 1u0 za po+rednictwem pod1egyc& im urz)dnik-w* prowadzenia proces-w w sprawac&* o rozstrzygni)cie kt-ryc& prosiy zainteresowane strony. Z 0iegiem czasu taki spos-0 rozstrzygania spraw sta si) zwyczajny. W okresie dominatu wyksztacia si) &ierarc&ia i kompetencje s6d-w cesarskic&* na gminy* prowincje* diecezje* oraz B pre(ektury. Rozpocz5cie procesu pozew zaczyna si) od dor)czenia pozwanemu pozwu -urz)dniczego 1u0 p- urz)dniczego wezwania do stawienia si) przed odpowiednim s)dziom* ustne 9pow-d: 06dN pisemne 9urz)dnik:)< Kiedy nie wiadomo 0yo gdzie pozwany si) znajduje dokonywano pozwu przez ogoszenie pu01icznie. W okresie dominatu pozwanie dokonywano zwyk1e pisemnie* pismo to 0yo dor)czane pozwanemu przez urz)dnika zwanego exsecutor. W przypadku stawienia si) o0u stron przed s)dziom nast)powao litis contestatio. Zawi6zanie sporu nast)powao po zre(erowaniu sprawy przez powoda i ustosunkowanie si) przez pozwanego. .ie zgoszenie si)* kt-rejko1wiek ze stron do s6du dawao podstaw) do zawi6zania sporu 0ez pozwanego. Rozprawa s)dzia m-g na wasn6 r)k) przeprowadzi5 post)powanie dowodowe. By jednak zwi6zany (orma1n6 ocen6 dowod-w /dokument pu01iczny* dokumenty prywatne sporz6dzone przez notariusza* zeznania +wiadk-w 9od =I w. poni7ej pisemnyc&:*itd.2. Pojawiaj6 si) domniemania* kt-ryc& nie mo7na o0a1i5. >zynno+ci dokonywane przez s)dziego 0yy protokoowane.

 Fyrok Wyrok 0y odczytywany na pu01icznym posiedzeniu s6du. 're+ci6 wyroku nie musiay 0y5
ty1ko pieni6dze* a1e te7 wydanie rzeczy. Strona przegrywaj6ca 0ya zo0owi6zana zwr-ci5 wygrywaj6cemu koszty procesu. .pelac a Od wyroku w procesie kognicyjnym istniaa ape1acja do s6du wy7szej instancji* dokonywano tego poprzez zo7enie 76dania ponownego rozpatrzenia sprawy* s)dziemu do protokou 1u0 na pi+mie* zwanym !ibe!!us appe!!ationis. S)dzia 0y zo0owi6zany przekaza5 akty sprawy* wraz z jej pisemny zre(erowaniem* s)dziemu wy7szej instancji. W post)powaniu przed wy7szym s)dziom strony mogy przedstawia5 nowe dowody i wysnuwa5 nowe 76dania. Zo7enie ape1acji 0yo zwi6zane z du7ym ryzykiem* d1a ape1uj6cego* gdy7 w razie przegranej pocz6tkowo musia on zapaci5 czterokrotn6 warto+5 rzeczy. Konstantyn wprowadzi kar) utraty poowy maj6tku. ;ustynian wprowadzi jedynie zwyke koszta. W zasadzie 0yy dozwo1one dwie instancje czasami jeszcze trzecia do cesarza. 'estitutio in integrum 3 +rodek nadzwyczajny* wywodz6cy si) z prawa pretorskiego* sta si) w procesie kognicyjnym sposo0em zaczepienia wyrok-w niewa7nyc&.

Postpowanie egzekucyjne 3str5 :6=4

Podstawow6 (orm6 0ya egzekucja maj6tkowa* moga 0y5 ona przeprowadzona w o0ecno+ci urz)dnika s6dowego przez zaj)cie caego maj6tku du7nika* a nast)pnie sprzeda7 poszczeg-1nyc& przedmiot-w* a7 do uzyskania zaspokojenia wierzycie1i. W prawie justynia!skim moga 0y5 stosowana actio Pauliana w ce1u za0ezpieczenia skuteczno+ci akt-w prawnyc& du7nika* kt-re umniejszay0y jego maj6tek* uniemo71iwiaj6c tym samym zaspokojenie wierzycie1i. Frz)dnik s6dowy % apparitor* m-g r-wnie7 dokonywa5 zaj)cia poszczeg-1nyc& przedmiot-w na1e76cyc& do du7nika* a nast)pnie dokonywa5 ic& sprzeda7y* m-g te7 dokonywa5 egzekucji przez przymusowe wydanie rzeczy.

$zczeglne rodzaje postpowania 3str5 :6@4

Proces reskryptowy skierowanie przez zainteresowan6 stron) zapytania do cesarza o wydanie oceny prawnej przedstawionego mu stanu (aktycznego. Opinia cesarza 0ya swoistym wyrokiem warunkowym. S)dzia kt-remu strona przedstawia reskrypt cesarski musiaa ty1ko sprawdzi5 (akt. W niekt-ryc& przypadkac& mogo doj+5 do uproszczenia post)powania po1egaj6ce na skr-ceniu post)powania 1u0 odej+ciu od pisemnej (ormy akt-w /summatim cognoscere2. Szczeg-1nym rodzajem post)powania 0yo powierzenie sprawy orzecznictwu 0iskupa /episcopa!is audientia2 9musiay wyrazi5 zgod) o0ie strony:.

!chrona pozaprocesowa znaczenie

1< F okresie post5powania le&isakcy ne&o i ?ormu*kowe&o< @. F okresie post5powania ko&nicy ne&o