PROPOZYCJE OPRACOWANIA LEKTUR OMAWIANYCH W CAOCI

Baniowe cywilizacje J. R. R. Tolkien, Hobbit

Zanim uczniowie rozpoczn czytanie powieci, powinni pozna zagadnienia, ktre bd omawiane na poszczeglnych lekcjach, aby w trakcie lektury mogli zaznacza odpowiednie fragmenty. 1. J. R. R. Tolkien twrca hobbitw. Poznajemy ycie i twrczo pisarza. 2. Od Pagrka do Samotnej Gry porzdkujemy wydarzenia. 3. wiat baniowych postaci, stworw i stworkw w powieci Hobbit J. R. R. Tolkiena przygotowujemy leksykon Tolkienowskich bohaterw. 4. W pewnej norze ziemnej mieszka sobie pewien hobbit. Charakterystyka Bilba Bagginsa. 5. Przestrze magiczna w powieci J. R. R. Tolkiena. 6. Ale ty, mam nadziej, wszystko zrozumiae. Niezwyky narrator niezwykej opowieci.

Temat: J. R. R. Tolkien twrca hobbitw. Poznajemy ycie i twrczo pisarza.

(czas realizacji 1 lekcja) Cele lekcji: umiejtno korzystania z tekstu biogracznego i wydobywania z niego istotnych elementw posugiwanie si form wywiadu prowadzenie uporzdkowanego dialogu uwane suchanie siebie nawzajem umiejtno sporzdzania notatki ze suchu Metody, techniki: wywiad, suchanie ze zrozumieniem Formy pracy: zespoowa Materia: zacznik 6 Przygotowanie: Twrczo J. R. R. Tolkiena staa si ostatnio bardzo popularna dziki ekranizacji dwch pierwszych czci trylogii Wadca piercieni. Proponuj to wykorzysta do przygotowania lekcji powiconej pisarzowi. Sdz, e ciekawym pomysem byoby zorganizowanie tej lekcji w formie konferencji prasowej z pisarzem. W rol

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

93

Tolkiena oraz dziennikarzy wciel si chtni uczniowie. Nauczyciel rozdaje materia biograczny (zacznik 6), z ktrym musz si zapozna uczniowie biorcy udzia w przygotowaniu lekcji. Materiay dla uczniw opracowaam na podstawie nastpujcych publikacji: Micha Baejewski, J. R. R. Tolkien Powiernik Pieni, Gdask 1993 oraz Daniel Grotta, Tolkien twrca rdziemia. Biograa, tum. M. Wawrzyczak, Warszawa 1998. Informacje na temat Tolkiena mona take znale w czasopimie wiat Wiedzy oraz w internecie. Wane jednak jest to, aby uczniowie przygotowujcy t lekcj korzystali z tego samego rda informacji. Ze wzgldw objtociowych i czasowych proponuj uwzgldni tylko cz biograi pisarza do momentu wydania Hobbita. Przebieg lekcji: Uczniowie, ktrzy brali udzia w przygotowaniach do lekcji, wcielaj si w posta Tolkiena i dziennikarzy przeprowadzajcych z nim wywiad. Pozostali uczniowie notuj najwaniejsze informacje. A oto fragment przykadowej konferencji prasowej: Dziennikarz I Gdzie i kiedy si pan urodzi? Tolkien Urodziem si 3 stycznia 1892 w Bloemfontein w Afryce Poudniowej. Dziennikarz II Co sprawio, e przyszed pan na wiat w tak odlegym miejscu? Tolkien Moi rodzice zdecydowali si wyjecha do Afryki Poudniowej w nadziei, e tam bdzie im si lepiej powodzi. Dziennikarz III Jak wspomina pan swoje dziecistwo w Afryce? Tolkien Pamitam kpiele w ciepych wodach Oceanu Indyjskiego, Boe Narodzenie przy drzewku eukaliptusowym. Pamitam take przykre przeycie, ukszenie pajka, ktre na zawsze pozostawio lad w postaci lku przed tymi stworzeniami. Dziennikarz IV Czy pajki z Mrocznej Puszczy maj z tym co wsplnego? Tolkien Owszem, opisujc spotkanie Bilba z pajkami, sigaem do wasnych przey. Dziennikarz V Dlaczego matka postanowia wrci z panem i z paskim bratem do Anglii? Tolkien Matka podja tak decyzj, poniewa nie suy nam afrykaski klimat, cigle chorowalimy. Rozstanie z ojcem, ktry ze wzgldu na prac postanowi zosta w Afryce, byo dla mnie bardzo trudne, cho nie wiedziaem wtedy, e widz go po raz ostatni. . . Dziennikarz VI Jak wpad pan na pomys napisania Hobbita?

94

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

Tolkien Tak jak wielu rodzicw opowiadaem swoim synom banie na dobranoc. Wkrtce zaczem tworzy wasn opowie, a poniewa moi synowie przyjli j z entuzjazmem, zacza si rozwija. Postanowiem wic j spisa. Dziennikarz VII A jak traa do wydawnictwa Allen and Unwin? Tolkien Czytaem fragmenty ksiki na spotkaniach Inklingw. Spodobaa si moim przyjacioom pisarzom. Tekst dotar do pani Dagnall, redaktorki wydawnictwa. Dziennikarz VIII Nad czym pan teraz pracuje? Tolkien Mj wydawca poprosi mnie o kontynuacj przygd hobbitw. Powie, nad ktr pracuj, nosi roboczy tytu Nowy hobbit i zaczyna si opisem przyjcia urodzinowego Bilba Bagginsa. Wicej szczegw jednak nie zdradz i na tym chciabym zakoczy dzisiejsz konferencj. Dzikuj pastwu za uwag. Do zobaczenia.

Temat: Od Pagrka do Samotnej Gry porzdkujemy wydarzenia.

(czas realizacji 1 lekcja) Cele lekcji: ksztatowanie umiejtnoci wsppracy w grupie tworzenie planu ramowego i szczegowego wypowiadanie wasnych sdw i opinii Metody, techniki: porzdkowanie wydarze (plan rozsypanka), prezentacja Formy pracy: grupowa Materia: zacznik 7 Przebieg lekcji: 1. Uczniowie pracuj w grupach nad uporzdkowaniem ramowego planu rozsypanki (zacznik 7). Prawidowo uoony plan:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Odwiedziny Gandalfa. Przybycie krasnoludw do norki hobbita i wtajemniczenie go w plan wyprawy. Spotkanie w gospodzie Pod Zielonym Smokiem i pocztek podry. W rkach trollw. Pomoc Gandalfa zamienienie olbrzymw w kamienie. Odnalezienie w podziemnej siedzibie trollw mieczy: Orkrista i Glamdringa. Dotarcie do doliny Rivendell zamieszkanej przez elfy.

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

95

8. Odczytanie znakw runicznych przez Elronda. 9. Wdrowcy w Grach Mglistych. 10. Schronienie przed burz w jaskini i niemie spotkanie z goblinami. 11. Uratowanie wdrowcw przez Gandalfa i mier wadcy goblinw. 12. Ucieczka przed rozwcieczonymi potworami i zaginicie Bilba w jaskini. 13. Odnalezienie czarodziejskiego piercienia. 14. Spotkanie Bilba z Gollumem i pojedynek na zagadki zakoczony przegran

dziwnego mieszkaca jaskini. 15. Pocig czarnego potwora za niewidzialnym hobbitem. 16. Ucieczka Bilba z jaskini i dotarcie do przyjaci. 17. Dalsza wdrwka i zasadzka wilkw. 18. Pomoc orw. 19. Gocina u Beorna i niezwyka opowie Gandalfa. 20. Pomoc czowieka-niedwiedzia w dalszej wdrwce. 21. Rozstanie wdrowcw z czarodziejem u progu Mrocznej Puszczy. 22. Pechowa dla Bombura przeprawa przez czarn wod. 23. Krasnoludy w pajczej sieci. 24. Pomoc niewidzialnego Bilba. 25. W wizieniu lenych elfw. 26. Uwolnienie krasnoludw przez Bilba i ucieczka w beczkach zrzuconych w nurt Lenej Rzeki. 27. Gocina u ludzi mieszkajcych w Miecie na Jeziorze. 28. Przeprawa przez jezioro i rzek pod Samotn Gr. 2. Dyskusja na temat tego, ktre wydarzenie opisane w planie byo najciekawsze. 3. Przeksztacenie dowolnego fragmentu planu ramowego w plan szczegowy. Uczniowie nadal pracuj w grupach. Zwracamy przy tym uwag na to, eby kada grupa pracowaa nad innym fragmentem. Przykadowe opracowanie przygody z Gollumem:
1. Spostrzeenie Bilba przez Golluma:

2. 3. 4.

5.

6.

strach hobbita przed nieznanym, dziwnym stworzeniem, przygotowanie si do obrony za pomoc mieczyka znalezionego w siedzibie trollw. Propozycja zagrania w zagadki: ustalenie warunkw gry. Zadawanie kolejnych, coraz trudniejszych zagadek. Przypadkowa wygrana Bilba: potraktowanie pytania Bilba jako zagadki, niemono znalezienia odpowiedzi przez Golluma. Niedotrzymanie warunkw umowy: oddalenie si Golluma do jego siedziby, nieznalezienie piercienia, po ktry wrci, odkrycie, e Bilbo znalaz piercie i ma go w kieszeni. Pocig za hobbitem: przypadkowe wsunicie piercienia na palec i niewidzialno hobbita, podsuchanie monologu Golluma i poznanie tajemnicy piercienia, droga do wyjcia.

96

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

7. Desperacki skok hobbita nad gow czarnego potwora:

rozpacz Golluma spowodowana niepowetowan strat. 4. Prezentacja wynikw pracy poszczeglnych grup. 5. Praca domowa (2 propozycje do wyboru). Przedstaw w formie planu ramowego wydarzenia od znalezienia wejcia do Samotnej Gry do odejcia Bilba spod Gry. Przygotuj ustne opowiadanie o jednej z przygd, ktre si wydarzyy po dotarciu do Samotnej Gry.

Temat: wiat baniowych postaci, stworw i stworkw w powieci Hobbit J. R. R. Tolkiena przygotowujemy leksykon Tolkienowskich bohaterw.
(czas realizacji 1 lekcja) Cele lekcji: wdroenie cieki midzyprzedmiotowej (wsppraca z informatykiem) tworzenie minileksykonu szukanie informacji w tekcie korzystanie ze wskazwek Metody, techniki: publikacja, ilustracja Formy pracy: grupowa Powie Tolkiena jest pena przedziwnych postaci. Niektre z nich s charakterystyczne dla wiata baniowego rnych kultur, np. czarodziej, smok, mwice zwierzta; inne s zwizane z okrelonym krgiem kulturowym, np. elfy czy trolle spotykane najczciej w baniach skandynawskich; jeszcze inne, np. hobbity, s wytworem wyobrani samego Tolkiena. Trzeba jednak przyzna, e wszystkie postaci stworzone przez twrc Hobbita maj pewne rysy indywidualne, niespotykane w innych utworach z krgu fantastyki baniowej. W baniach czsto wystpuj krasnoludki, czyli domowe lub lene skrzaty. Natomiast krasnoludy Tolkiena s zupenie odmiennymi postaciami, przedstawianymi jako wojownicze plemi trudnice si zazwyczaj kowalstwem. Przygotowanie: Uczniowie mog realizowa ten temat, pracujc w trzyosobowych grupach. Kadej grupie nauczyciel przydziela postaci do prezentacji uczniowie wyszukuj w domu odpowiednie fragmenty Hobbita dotyczce tych postaci. Poniewa ostatnio pojawio si wiele wydawnictw prasowych i ksikowych prezentujcych wiat Tolkienowskich postaci, dlatego trzeba dzieci uwraliwi na konieczno korzystania przede wszystkim z tekstu omawianego utworu. Inne materiay mog by jedynie dodatkiem wzbogacajcym prezentacje. Naley wzi pod uwag nastpujce postaci:

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci indywidualne Gandalf Gollum Beorn Smaug hobbici krasnoludy elfy (lene i z doliny Rivendell) trolle gobliny wargowie (wilki), ory, pajki

97

zbiorowe

Przebieg lekcji: Na lekcji uczniowie przygotowuj w grupach spjn wypowied charakterystyk postaci wedug przygotowanych przez nauczyciela wskazwek, np.
1. Hobbici (rozdzia 1)

Gdzie mieszkali? Jak wygldali? Jaki tryb ycia prowadzili? Co lubili, a za czym nie przepadali? Jak spdzali czas? Jakie mieli szczeglne waciwoci i umiejtnoci?
2. Krasnoludy (rozdzia 1)

Jaka bya ich przeszo? (dawna wietno, siedziba, zajcia, historia) Jak wygldali i jak si ubierali? Jakimi cechami osobowoci odznaczaa si wikszo z nich? (Jakie cechy krasnoludw ujawniy si w trakcie wyprawy? Jak krasnoludy charakteryzuje narrator, a jak Smaug?)
3. Elfy z doliny Rivendell (rozdzia 3)

Jak wyglday? W czym si przejawiao ich wesoe usposobienie, poczucie humoru? Z czego syny? Kto sta na ich czele? (prezentacja postaci: wygld, osobowo, umiejtnoci)
4. Elfy lene (rozdzia 8, 9)

Gdzie mieszkay? Jak lubiy spdza czas? Jak wyglday? Co je rnio od innych elfw? Czym si zajmoway? Czego nie potray? Z czego wynikaa ich niech do krasnoludw? Jak wyglda ich wadca?
5. Trolle (rozdzia 2)

Jak wyglday? Gdzie mieszkay? Jaki tryb ycia prowadziy? Czym si ywiy?

98

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci Jak si zachowyway i jak mwiy? Czym si odznaczay? (cechy charakteru) Co byo ich saboci?

6. Gobliny (rozdzia 4)

Jak wyglday? Gdzie mieszkay? Czym si ywiy? Czym si zajmoway? Jak si zachowyway? W jaki sposb demonstroway swoj si? Jak byo zorganizowane to plemi? Czego si bay?
7. Wilki (rozdzia 6)

Jak wyglday? Jakie miay cechy charakterystyczne? (umiejtnoci i saboci, powizania z innymi plemionami, organizacja, hierarchia wanoci, obyczaje) Ory (rozdzia 6) Jak wyglday? Jakie miay cechy charakterystyczne? (umiejtnoci i saboci, powizania z innymi plemionami, organizacja, hierarchia wanoci, obyczaje) Pajki (rozdzia 8) Jak wyglday? Jakie miay cechy charakterystyczne? (umiejtnoci i saboci, obyczaje)
8. Gandalf (rozdzia 1)

Kim by? Jakie posiada umiejtnoci? Co lubi? Z kim si przyjani? Jak wyglda i jak si ubiera? Jakie mia cechy charakteru? Jak traktowa wdrowcw? (Kiedy im pomaga? Jak mobilizowa ich do samodzielnoci?) Jak wykorzystywa swoj moc? Jak traktowali go inni bohaterowie powieci? Dlaczego?
9. Gollum (rozdzia 5)

Gdzie y? Jak wyglda? Czym si odywia i w jaki sposb zdobywa poywienie? Co byo charakterystycznego w jego zachowaniu i sposobie mwienia? Z czego mogy wynika dziwactwa Golluma? Co lubi Gollum? Czego by wacicielem? Jak si zachowa po stracie swojej wasnoci? Jeeli kto z grupy przygotowujcej t posta zna Wadc piercieni, moe wykorzysta rwnie informacje o Gollumie pochodzce z tej wanie trylogii.

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

10. Beorn (rozdzia 7)

99

Gdzie mieszka, skd przyby? Co mwiono o jego pochodzeniu? Co byo jego szczegln waciwoci? Jak wyglda? Czym si zajmowa? Co lubi? Co jada? Czego nie naleao przy nim robi? Na co by odporny? Jakimi cechami osobowoci si odznacza?
11. Smaug (rozdzia 12)

Kim byy smoki? W jakich warunkach y Smaug? Jak wyglda? Co byo dla niego najwaniejsze? Jakie mia szczeglne waciwoci? Jakimi cechami si odznacza? Co byo jego saboci? Rozdajemy uczniom karteczki z pytaniami, zastrzegajc, e prezentacja postaci nie ma polega na mechanicznym odpowiadaniu na pytania. Maj one by pomocne w przygotowaniu wypowiedzi uporzdkowanej wedug zasad komponowania charakterystyki, wzbogaconej kilkoma trafnymi i zwizymi cytatami. Podsumowaniem pracy na lekcji ma by minileksykon przygotowany przez uczniw. Jeli uda si namwi do wsppracy nauczyciela informatyki, mona poprosi go o pomoc w przygotowaniu takiego miniwydawnictwa, wzbogaconego ilustracjami (wasnorcznymi lub z wykorzystaniem technik komputerowych) i opatrzonego stron tytuow. Wspaniale byoby, gdyby kady ucze w klasie otrzyma taki leksykon powielony na kserokopiarce. Na wykonanie zadania uczniowie powinni mie co najmniej tydzie. Przykadowa prezentacja Gandalfa: Gandalf wdrowny czarodziej, przyjaciel hobbitw, krasnoludw i elfw. By maym staruszkiem o dugiej siwej brodzie i krzaczastych brwiach. Nosi dugi szary paszcz przepasany srebrn szarf, wysoki spiczasty kapelusz w kolorze niebieskim oraz ogromne czarne buty, odpowiednie dla wdrowca. Czsto bywa daleko za Pagrkiem i po drugiej stronie Wody. By znanym gawdziarzem, zabawiajcym na przyjciach goci opowieciami o smokach, goblinach i wielkoludach. Gdziekolwiek zjawi si Gandalf, opowieci i przygody jakby cudem wyrastay dokoa niego. Wiele wdrowa, uwielbia przygody i potra te namwi innych do wyruszenia w wiat. Jako czarodziej ognia i wiata Gandalf syn z umiejtnoci wyczarowywania wspaniaych fajerwerkw, ktrymi uwietnia przyjcia. Podobnie jak hobbici, lubi pali fajk i puszcza magiczne kka z dymu. Stary czarodziej cieszy si sympati i szacunkiem niemal wszystkich plemion, poniewa by mdry, yczliwy i pomocny. Utrzymywa dobre stosunki z wadcami krasnoludw i elfw, a take seniorami hobbickich rodw. Czuwa nad wdrowcami

100

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

i pojawia si zawsze wtedy, gdy jego pomoc okazywaa si niezbdna, np. podczas przygd z trollami i goblinami. Rzadko jednak ucieka si do magii. Stara si tak kierowa poczynaniami krasnoludw i Bilba, aby w przyszoci sami poradzili sobie w trudnych sytuacjach. Kiedy by ju pewien, e wdrowcy s gotowi do samodzielnych zmaga z przeciwnociami losu, opuci ich, by powrci ponownie dopiero pod koniec ich przygd. Gandalf to wspaniay czarodziej i godny zaufania przyjaciel.

Temat: Przestrze magiczna w powieci J. R. R. Tolkiena.

(czas realizacji 1 lekcja) Cele lekcji: praca z tekstem czytanie ze zrozumieniem umiejtno redagowania opisu uwraliwienie uczniw na pikno natury pobudzenie wyobrani utrwalenie wiadomoci o rodkach stylistycznych Metody, techniki: praca z tekstem, czytanie ze zrozumieniem, dyskusja Formy pracy: grupowa, indywidualna Przygotowanie: Zwracamy uwag uczniw na dokadnie opisan przez Tolkiena przestrze, na jej topogra ukazan nie tylko w tekcie, ale take przedstawion na mapce doczonej do powieci. Uczniowie w parach lub w trjkach (w zalenoci od liczebnoci klasy) przygotowuj si w domu do prezentacji opisanych w powieci miejsc. Kada para (lub trjka) prezentuje inne miejsce. Uczniowie przygotowuj si rwnie do czytania wybranych przez siebie fragmentw powieci. Przebieg lekcji: 1. Przygotowanie listy miejsc zaprezentowanych w powieci i jednoczesne ledzenie mapy. norka hobbita (rozdzia 1) Gry Mgliste (pocztek rozdziau 3, rozdzia 4) dolina Rivendell (rozdzia 3) dom Beorna (rozdzia 7) Mroczna Puszcza (rozdzia 8) siedziba elfw lenych (rozdzia 8, 9) Dugie Jezioro (pocztek rozdziau 10) Lena Rzeka (pocztek rozdziau 10) Bystra Rzeka (koniec rozdziau 13) Samotna Gra (pocztek rozdziau 10, rozdzia 11) Miasto na Jeziorze (rozdzia 10)

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci 2. Czytanie fragmentw opisujcych wymienione miejsca.

101

3. Ustalenie, ktre z miejsc zostao najciekawiej i najdokadniej opisane przez Tolkiena (takim miejscem jest z pewnoci Mroczna Puszcza). 4. Analiza fragmentu opisu Mrocznej Puszczy (rozdzia 8, trzy pocztkowe akapity) przygotowanie uczniw do samodzielnego redagowania opisu: nagromadzenie elementw wiata przedstawionego (cieka, drzewa, gazie, bluszcz, wiato, yjtka, pajczyny, odgosy), zastosowanie wielu rodkw stylistycznych: epitety, np. ciemny tunel, ogromne drzewa, sczerniae licie, animizacje, np. drzewa, schylone nad nimi, przysuchuj si uwanie, wyliczenie: jakie dziwne odgosy, pomruki, stpania, spieszn krztanin, okrelenie nastroju (tajemniczy, ponury, peen grozy, niezwyky), sposb budowania nastroju (narastajca ciemno, bezlistne drzewa, cisza przerywana odgosami niewidocznych stworze, ogromne pajczyny). 5. Praca domowa. Zredaguj opis wymylonego przez ciebie miejsca, ktre mogoby si znale na trasie wdrwki Bilba i jego towarzyszy. Nadaj mu odpowiedni nazw.

Temat: W pewnej norze ziemnej mieszka sobie pewien hobbit. Charakterystyka Bilba Bagginsa.
(czas realizacji 1 lekcja) Cele lekcji: umiejtno charakteryzowania postaci wykorzystywanie informacji z tekstu wnioskowanie odrnianie charakterystyki bezporedniej od poredniej Metody, techniki: praca z tekstem, dyskusja Formy pracy: indywidualna, zespoowa Materia: zacznik 8 Przygotowanie: Uczniowie zaznaczaj w domu fragmenty powieci, w ktrych jest zaprezentowana posta Bilba Bagginsa. Przebieg lekcji: 1. Pochodzenie bohatera, jego rodzina uczniowie wyszukuj informacje w tekcie, podaj odpowiednie cytaty. 2. Wygld bohatera uczniowie wyszukuj informacje w tekcie, podaj odpowiednie cytaty. 3. Uczniowie okrelaj tryb ycia, zainteresowania, zajcia, osobowo, cechy charakteru, umiejtnoci Bilba Bagginsa (zacznik 8).

102 Przykadowe wypenienie zacznika 8:

PRZED WYPRAW

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

W CZASIE WYPRAWY

PO POWROCIE Z WYPRAWY

Tryb ycia

wygoda i dostatek niech do zmian przywizanie do domu i dotychczasowych nawykw palenie fajki przygotowywanie smacznych posikw gromadzenie zapasw jedzenie czytanie przyjmowanie goci spokojne zabawy

nieustanne powrt do dawnych przemieszczanie si nawykw z miejsca na miejsce gotowo do zmian niewygody niedalekie niedojadanie wyprawy (do elfw zburzony spokj z Rivendell) zdobywanie ywnoci czuwanie posugiwanie si broni walka bezszelestne poruszanie si silny gos piew rozmowy ze wsptowarzyszami stawanie si niewidzialnym dziki znalezionemu w grocie piercieniowi odwaga spryt pomysowo lojalno wobec wsptowarzyszy ciekawo wyrozumiao dla czyich wad i saboci czujno ostrono nieufno odporno na trudy ycia wytrwao poczucie solidarnoci z grup odpowiedzialno za przyjaci rozwaga bystro umysu uczciwo optymizm pisanie pamitnika opowiadanie o przeytych przygodach wydawanie pienidzy, zwaszcza na prezenty dla krewnych przyjmowanie goci i odwiedzanie znajomych

Zajcia, umiejtnoci

Cechy osobowoci

lenistwo wygodnictwo wesoe usposobienie gocinno akomstwo poczciwo gapowato ufno przyziemno realizm opanowanie spokj lkliwo tchrzliwo

mdro yciowa dowiadczenie fantazja hojno gocinno przyjacielsko otwarto serdeczno

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

103

4. Zwrcenie uwagi na rol piercienia w ksztatowaniu si osobowoci Bilba. Uczniowie z pewnoci ju wczeniej zauwa znaczenie piercienia. Naleaoby zwrci ich uwag na nastpujce sprawy: w jakich okolicznociach Bilbo zdoby piercie, dlaczego postanowi go zatrzyma, w jakich sytuacjach si nim posugiwa, w jaki sposb posiadanie piercienia wpyno na jego osobowo. Zaznaczmy, e pocztkowo piercie ma na Bilba nie tylko negatywny wpyw. Dziki mocy piercienia Bilbo staje si odwaniejszy, bardziej pomysowy i sprytny. Piercie pozwala mu uwierzy w siebie, przekona si o tym, e on, zasiedziay hobbit domator, jest zdolny do niezwykych czynw.

Temat: Ale ty, mam nadziej, wszystko zrozumiae. Niezwyky narrator niezwykej opowieci.
(czas realizacji 12 lekcje) Cele lekcji: utrwalenie wiadomoci o elementach wiata przedstawionego w utworach epickich ze szczeglnym uwzgldnieniem narratora zwrcenie uwagi na oryginalno powieci i szczeglny charakter narracji dostrzeganie cech bani w powieci J. R. R. Tolkiena interpretowanie wybranych zagadnie wyraanie wasnych opinii dbao o kultur sowa Metody, techniki: praca z tekstem, praca ze sownikiem, dyskusja Formy pracy: indywidualna, zespoowa Przebieg lekcji: 1. Przypomnienie wiadomoci o rodzajach narracji w utworach epickich: narrator trzecioosobowy, obiektywny, wszechwiedzcy, nienalecy do wiata przedstawionego, narrator pierwszoosobowy, subiektywny, uczestnik wydarze. 2. Charakterystyka narratora wystpujcego w powieci Tolkiena. W jaki sposb zaznacza on swoj obecno? wypowiedzi w 1. osobie liczby pojedynczej, np. auj, e z braku czasu nie mog powtrzy kilku opowieci, nie miaem dotd czasu o tym opowiedzie, moecie mi wierzy, z przykroci musz powiedzie; Jak zaznacza obecno odbiorcy? zwroty do adresata w formie 2. osoby liczby pojedynczej i mnogiej, np. wierzcie mi albo nie wierzcie, tymczasem opowiem wam, jeeli jestecie ciekawi, umiaby si na widok; Jaka jest jego wiedza o wiecie przedstawionym? Co o tym wiadczy? narrator jest wszechwiedzcy, zna nie tylko obecn sytuacj bohaterw, ale take ich przeszo, wie, co czuj i myl, doskonale si orientuje

104

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

w przestrzeni, ktr pokonuj, np. [Elrond] mia co prawda to i owo do zarzucenia krasnoludom, bo nie pochwala ich mioci zota, ale smoka i smoczego okruciestwa nienawidzi gorco, wiele cieek prowadzio w gry i wiele przeczy otwierao przez nie przejcie, lecz wikszo tych drg bya tylko zwodnicz puapk. Tam na nizinie myla Bilbo trwa lato; Co zapewnia mu t wszechwiedz? poda ladem bohaterw, np. auj, e z braku czasu nie mog wam powtrzy chocia kilku opowieci; W jaki sposb sugeruje, e opisywany wiat i bohaterowie s mu bliscy? uywa wskazujcych na to okrele, np. nasi podrni; Jak mona nazwa narratora, ktry w taki wanie sposb snuje opowie? gawdziarz, bajarz. Biorc pod uwag zainteresowania Tolkiena literatur redniowieczn, mona przypuszcza, e wykreowa narratora podobnego do dawnych bardw lub rybatw snujcych opowieci o rycerskich przygodach i bohaterskich czynach, dlatego w dalszej czci lekcji mona poszuka innych cech powieci Tolkiena, ktre zbliaj j do redniowiecznej epiki rycerskiej. Nie naley jednak zapomina o baniowym klimacie utworu, tym bardziej, e sam Tolkien bardzo wysoko ceni ten gatunek epicki. Posu si raz jeszcze fragmentem ksiki Michaa Baejewskiego, ktry nastpujco streszcza gwne tezy wykadu Tolkiena, wygoszonego 8 marca 1939 roku w Oksfordzie: Ba jest gatunkiem literackim godnym najwyszego szacunku. Nie mona mwi, i jest to literatura wycznie dla dzieci taka postawa wiadczy bowiem i o degradacji samej bani, i o degradacji sposobw jej badania. Ba jest bliska mitowi, tak jak on wyrasta z najtajniejszych ludzkich pragnie pokonania czasu i przestrzeni [. . .]. Ba dostarcza przey nieporwnanie wzniolejszych ni inne gatunki literackie. Pozwala zobaczy wiat w jego prawdziwym wymiarze nie bawi si w alegorie, nie pseudonimuje otaczajcej nas rzeczywistoci. Mwi o tym, co wieczne, niezmienne, ujawnia podstawowe mechanizmy ycia. Zachca do wyrwania si z krpujcego nas wiata faszu i pozorw i przynosi nam obietnic pomylnego zakoczenia wszelkich trosk1 . 3. Zwrcenie uwagi na charakter przygd, ktre polegaj na nieustannym zmaganiu si z przeciwnociami losu, pokonywaniu przeszkd, walce ze zem (uczniowie podaj przykady) oraz na tym, e bohaterowie w tych zmaganiach posuguj si typowo rycersk broni mieczami, ktre (podobnie jak miecze sawnych rycerzy) maj imiona, np. do (mieczyk Bilba), Orkrist, Glamdring. 4. Rola pieni (niegdy wanie w formie pieni przekazywano opowieci o wielkich czynach i niezwykych przygodach): zachca do dziaania pie krasnoludw, ktrzy gocili u Bilba, obudzia w nim pragnienie wyruszenia w wiat i zdobycia skarbu (Gdy tak piewali, Bilbo poczu, e budzi si w nim mio do piknych rzeczy [. . .]. Co z dziedzictwa Tukw ockno si w hobbicie, zapragn ruszy w wiat [. . .]), charakteryzuje postaci, np. zdradza poczucie humoru elfw (wrd drzew wybuch piew podobny do kaskad miechu), prostactwo i agresywno goblinw (gobliny zaczy straszliw pie),
1

M. Baejewski, op. cit., s. 3435.

Propozycje opracowania lektur omawianych w caoci

105

dodaje otuchy i siy w trudnych chwilach piosenka Bilba o pajkach (zebra ca odwag i zapiewa), towarzyszy pracy elfy lene piewaj, zrzucajc beczki w nurt rzeczny, krasnoludy przy sprztaniu ze stou i myciu naczy w czasie gociny u hobbita, towarzyszy biesiadowaniu pie krasnoludw w czasie wizyty u Beorna, poprawia nastrj pie elfw w czasie oblenia Samotnej Gry rozrzewnia nawet ukrywajace si w jej wntrzu krasnoludy (A gdy melodia dotara do uszu krasnoludw, rzekby, powietrze pocieplao i zapachniao nik woni lenych kwiatw rozkwitajcych o wionie. [. . .] Wobec tego krasnoludy rwnie pocigay harfy i inne instrumenty wyszukane w skarbcu, by muzyk rozchmurzy wodza), wita goci piewy elfw z doliny Rivendell ([. . .] Bilbo usysza elfy piewajce wrd drzew, jak gdyby od poegnania z nimi nie przerway pieni). 5. Przypomnienie cech bani: elementy fantastyczne, motywy wdrowne, walka dobra ze zem zakoczona zwycistwem dobra. 6. Wyodrbnienie fantastycznych elementw wiata przedstawionego. Pokrtce przypominamy elementy, ktre byy szczegowo omawiane na poprzednich lekcjach, a wic przede wszystkim postaci, ale take magiczny piercie, czarodziejska moc zakl ukrytych w znakach runicznych, przemiana trolli w skay pod wpywem wiata dziennego itp. Zastanawiamy si rwnie nad tym, jakie typowe elementy baniowego wiata wprowadza Tolkien do swej opowieci. Z tym zadaniem uczniowie na pewno nie bd mie kopotw i z atwoci wska czarodzieja, elfy, smoki, mwice zwierzta i inne. 7. Podzia wiata przedstawionego na wiat dobra i za. Dyskusja o postawach krasnoludw, a zwaszcza Thorina. Pod wpywem czego Thorin si zmienia? Jakim si staje towarzyszem, wadc? Jak si zachowuje w czasie negocjacji z ludmi? Jak reaguje na czyn Bilba? (ukrycie arcyklejnotu i samowolne przekazanie go ludziom) Jaki los go spotyka? Co jednak w kocu Thorin zrozumie i jak da temu wyraz? Wskazana byaby dyskusja na temat tego, w czym si najpeniej wyraa walka dobra ze zem w powieci Tolkiena. Naley zwrci uwag uczniw na to, e kwestia walki dobra ze zem to nie tylko zmagania z trollami, goblinami czy Smaugiem, nie tylko wielka bitwa piciu armii, ale take wewntrzna walka z samym sob, ze swoimi uomnociami: egoizmem, chciwoci, dz wadzy, tchrzostwem. Naley jednak pamita, e ksika Tolkiena to powie, ktra jest przede wszystkim pochwa przygody. 8. Praca domowa. Zbierz w formie tabeli argumenty potwierdzajce lub obalajce tez, e warto przey w yciu choby jedn prawdziw przygod. To zadanie ma przygotowa uczniw do redagowania pracy stylistycznej na temat Czy warto przey w yciu choby jedn prawdziw przygod?

Zacznik 6 Materia biograczny John Ronald Reuel Tolkien urodzi si 3.01.1892 r. w Bloemfontein w Afryce Poudniowej, gdzie majc nadziej na dostatniejsze ycie postanowili si osiedli jego rodzice, Arthur Tolkien i Mabel Sueld. Dwa lata pniej na wiat przyszed modszy brat Johna Hilary Arthur Reuel. Nadawanie imienia Reuel (z hebrajskiego przyjaciel Boga) byo w rodzinie Tolkienw tradycj, ktr kontynuowa John, a potem jego synowie. Nazwisko pisarza wskazuje na jego niemieckie korzenie. Podobno przodkowie Tolkiena pochodzili z terenw Dolnej Saksonii, cho sam Tolkien twierdzi: Nie jestem Niemcem, cho mam niemieckie nazwisko1 . Wczesne dziecistwo spdzone w Afryce pozostawio w pamici przyszego pisarza niezatarte wspomnienia. Doskonale pamita charakterystyczny afrykaski krajobraz, kpiele w Oceanie Indyjskim, Boe Narodzenie z widncym eukaliptusem zamiast choinki i ukszenie przez jadowitego pajka. To ostatnie przeycie spowodowao ogromny lk przed pajkami, ale zaowocowao take opisami tych stworze w Hobbicie i Wadcy piercieni. Majc cztery lata, John wraz z matk i modszym bratem ze wzgldw zdrowotnych opuci Afryk i przyjecha do Anglii, ktra jawia mu si pocztkowo jako miejsce obce i wrogie. Bardzo przey rozstanie z ojcem, mimo i nie wiedzia, e nigdy go ju nie zobaczy. Arthur Tolkien, ktry ze wzgldu na prac pozosta w Afryce, zmar w 1896 r. na skutek powika po grypie. Chopcy wraz z matk zamieszkali w Sarehole, niedaleko Birmingham. yli skromnie, wspomagay ich rodziny ojca i matki. Stan zdrowia chopcw znacznie si polepszy. Siedmioletni John z wielkim zainteresowaniem obserwowa ycie mieszkacw Sarehole i dostrzega urod agodnych, zielonych wzgrz otaczajcych miasteczko. Wiele lat pniej Sarehole zamienio si w ukochane Shire Tolkiena, a jego mieszkacy w hobbitw2 . Matka pisarza bya kobiet wyksztacon i to wanie ona staa si jego pierwsz nauczycielk. Nauczya go nie tylko czytania i pisania, ale take aciny, greki, matematyki. Okazao si, e chopiec mia nieprzecitne zdolnoci jzykowe i wkrtce sam zacz tworzy przedziwne jzyki. Ta pasja zostaa mu ju do koca ycia i znalaza take odbicie w powieciach Tolkiena (jzyk elfw). Matka wpoia mu take zamiowanie do czytania. Pocztkowo mody Tolkien czyta wybierane przez ni mity i banie, pniej sam dobiera sobie lektury. Fascynoway go zwaszcza staroangielskie legendy i inne opowieci wywodzce si ze redniowiecza, np. legendy arturiaskie, poemat Beowulf, sagi skandynawskie. Wanym momentem w yciu Tolkienw staa si decyzja Mabel o przejciu na katolicyzm. Wwczas odsuna si od niej rodzina, ktra do tej pory wspieraa j materialnie. Ze wzgldu na brak pienidzy John musia po dwch latach przerwa rozpoczt w 1900 r. nauk w prestiowej Szkole Krla Edwarda w Birmingham. Powrci do niej dopiero po roku, gdy udao mu si zdoby stypendium na dalsz nauk.
1 2

M. Baejewski, J. R. R. Tolkien Powiernik Pieni, Gdask 1993, s. 7.

D. Grotta, Tolkien twrca rdziemia. Biograa, tum. M. Wawrzyczak, Warszawa 1998, s. 26.

Zacznik 6 Gdy John mia 12 lat, zmara jego matka, ktra chorowaa na cukrzyc, chorob wtedy nieuleczaln. Jej przedmiertn wol byo, aby opiek prawn nad chopcami przej zaprzyjaniony z rodzin ksidz Francis Xavier Morgan. Pewnego lata zabra on Johna i jego brata na dwutygodniowe wakacje do Walii. Kraina ta zrobia na przyszym autorze Hobbita wielkie wraenie. Zafascynowa go przede wszystkim jzyk walijski, ktry sta si pniej inspiracj przy tworzeniu nazw miejsc opisywanych w jego powieciach (np. Rivendell, Moria). Po pobycie w Walii Tolkien ponownie zacz wymyla jzyki, a take zabra si samodzielnie za nauk jzyka staroangielskiego. Pasja modego Tolkiena wzbudzia zainteresowanie jego wychowawcy Georga Brewtona, ktry zaopiekowa si chopcem i zarazi swoj fascynacj redniowieczem angielskim jego kultur, literatur i wczesnymi jzykami. W wieku szesnastu lat Tolkien wraz z przyjacimi ze szkolnej awy zaoy stowarzyszenie zwane Klubem Herbacianym (gdy chopcy spotykali si w herbaciarni), ktrego pniejsza nazwa zostaa zmieniona na T. C. B. S., gdy w takiej formie brzmiaa bardziej tajemniczo. Czonkowie stowarzyszenia dzielili si wiedz na temat literatury oraz podejmowali pierwsze prby pisarskie. Mniej wicej w tym samym okresie mody Tolkien zakocha si po raz pierwszy i jak si pniej okazao na cae ycie w starszej od siebie o trzy lata Edith Mary Bratt. Poniewa doroli (zwaszcza ksidz Morgan) przeciwni byli temu modzieczemu romansowi (rnica wieku, wyzna), modzi ocjalnie zerwali zwizek, lecz nadal potajemnie si spotykali. Gdy jednak i to si wydao, ksidz Morgan zada, aby John do uzyskania penoletnoci nie spotyka si z Edith. Edith dla dobra ukochanego opucia Birmingham i modzi rozstali si na trzy lata. Rozstanie jednak nie osabio ich uczu, przeciwnie jeszcze bardziej je umocnio. Jesieni 1911 r. Tolkien zacz studiowa w Oksfordzie lologi klasyczn. By stypendyst, ale w dalszym cigu wspiera go nansowo ksidz Morgan. Jzykoznawcze zainteresowania Tolkiena doceni jeden z wykadowcw, wybitny lingwista Joseph Wrighty. Skierowa zainteresowania Tolkiena na jzyk ski oraz zmobilizowa do dalszej pracy nad prywatnymi jzykami. Wkrtce pod wpywem sugestii pracownikw naukowych uczelni, ktrzy dostrzegli jego zdolnoci jzykowo-literackie, Tolkien podj decyzj o przeniesieniu si na lologi angielsk. By rok 1913. Tolkien osign penoletno i postanowi si owiadczy Edith. Dziewczyna przyja jego owiadczyny, a wkrtce pod wpywem nalega Johna przesza na katolicyzm. W czerwcu 1915 r. Tolkien skoczy studia. W Europie trwaa I wojna wiatowa. Wielu modych ludzi wyruszyo na front, w ich szeregach znalaz si take J. R. R. Tolkien. Przydzielono go do Batalionu Strzelcw [. . .]. Wojskowy tryb ycia dziaa na niego przygnbiajco. Dostrzega marnowanie czasu i ludzkiej energii, a sama wojna bya dla niego czym bezsensownym i przeraajcym. [. . .] Zacz si specjalizowa w sygnalizacji wojskowej. Kody Morsea, szyfrowanie, czno telefoniczna wszystko to byo mu mimo wszystko blisze ni dowodzenie oddziaem w bezporedniej walce3 . W 1916 r. odby si lub Johna i Edith. Wkrtce potem oddzia Tolkiena zosta przeniesiony do Francji. Wrd onierzy szerzya si gorczka okopowa.
3

M. Baejewski, op. cit., s. 24.

Zacznik 6 Zachorowa rwnie i Tolkien. [. . .] Nawroty choroby uniemoliwiay mu powrt na front [. . .]4 . Skoczya si wojna. Tolkien mg zacz normalnie y, zatroszczy si o stabilizacj ycia rodzinnego, tym bardziej e w 1917 r. urodzi si jego pierwszy syn. John najpierw otrzyma prac przy redagowaniu sownika jzyka angielskiego. Pniej by wykadowc jzyka angielskiego na uniwersytecie w Leeds (19221925). Rok 1924 przynis mu dwa znaczce wydarzenia otrzyma tytu profesora jzyka angielskiego i urodzi si jego drugi syn. Rok pniej Tolkien obj stanowisko profesora jzyka staroangielskiego na uniwersytecie w Oksfordzie. Na jego wykady przychodziy tumy studentw, mimo e Tolkien mwi bardzo niewyranie i chaotycznie. Jednak ci, ktrych nie zraay chaotyczny sposb wykadania i niedbaa wymowa Tolkiena, byli pod wraeniem posiadanej przez niego wiedzy i jego oddania sprawom jego wiernych studentw5 . W 1929 r. urodzio si trzecie dziecko Tolkienw crka Priscilla, a okoo 1930 r. Tolkien wraz z grup przyjaci, pisarzy i literaturoznawcw przyczy si do stowarzyszenia literackiego The Inklings (Inklingowie) zaoonego przez jednego ze studentw Oksfordu, a rozsawionego wanie za spraw Tolkiena i jego przyjaci (by wrd nich Clive Staples Lewis, znany w Polsce jako autor cyklu ksiek Opowieci z Narni). To wanie na spotkaniach Inklingw po raz pierwszy czyta Tolkien fragmenty Hobbita. [. . .] tu dyskutowano nad tym tekstem i std posza w wiat fama o tej opowieci. Hobbit narodzi si z opowiada na dobranoc w dziecinnym pokoju synw Tolkiena. [. . .] Jakimi drogami wiadomo o Hobbicie dotara do Susan Dagnall, redaktorki z wydawnictwa Allen and Unwin. Zdobycie notatek nie okazao si trudne, a sama historia maego hobbita spodobaa si jej. Pozostawao tylko namwi Tolkiena do napisania zakoczenia (rzecz w tej wersji koczya si mierci Smauga) i do przygotowania rkopisu do druku. Jesieni 1936 roku maszynopis by ukoczony i powdrowa do najbardziej surowego krytyka, jakiego mona sobie wyobrazi. Szef wydawnictwa uzna, i ksik dla dzieci powinno zrecenzowa. . . dziecko. Przekaza j swemu dziesicioletniemu synowi, a kiedy ten wyrazi si o niej pozytywnie, skierowa ksik do druku. Hobbit ukaza si 21 wrzenia 1937 roku6 . Wydawca Tolkiena, Allen and Unwin, prosi o now opowie o hobbicie. W odpowiedzi Tolkien przesa rkopis Silmarilliona, napisany wiele lat wczeniej. W gbi ducha podejrzewa, e Silmarillion raczej nie nadaje si do publikacji. Opinia Stanleya Unwina bya podobna. Dzieo zostao odrzucone, ale Unwin zachca Tolkiena do stworzenia innej powieci, podobnej do Hobbita7 . Ksika, nad ktr zacz pracowa Tolkien, nosia roboczy tytu Nowy hobbit i zaczynaa si opisem przyjcia urodzinowego Bilba Bagginsa. W ten sposb Tolkien rozpocz kilkunastoletni prac nad dzieem, ktre miao mu przynie najwiksz saw. Pierwsza cz Wadcy piercieni ukazaa si w 1954 r., a kolejne wydano w nastpnych latach. Tolkien zmar 2 wrzenia 1973 roku.
4 5 6 7

Ibidem, s. 25. D. Grotta, op. cit., s. 96. M. Baejewski, op. cit., s. 31. D. Grotta, op. cit., s. 123.

Zacznik 7

Przeprawa przez jezioro i rzek pod Samotn Gr.

Pomoc niewidzialnego Bilba.

Spotkanie Bilba z Gollumem i pojedynek na zagadki zakoczony przegran dziwnego mieszkaca jaskini.

Dalsza wdrwka i zasadzka wilkw.

Przybycie krasnoludw do norki hobbita i wtajemniczenie go w plan dalekiej wyprawy.

Odwiedziny Gandalfa.

Dotarcie do doliny Rivendell zamieszkanej przez elfy.

Uratowanie wdrowcw przez Gandalfa i mier wadcy goblinw.

Odczytanie znakw runicznych przez Elronda.

W rkach trollw.

Pomoc Gandalfa zamienienie olbrzymw w kamienie.

Odnalezienie w podziemnej siedzibie trollw mieczy: Orkrista i Glamdringa.

Uwolnienie krasnoludw przez Bilba i ucieczka w beczkach zrzuconych w nurt Lenej Rzeki.

Schronienie przed burz w jaskini i niemie spotkanie z goblinami.

Zacznik 7

Ucieczka przed rozwcieczonymi potworami i zaginicie Bilba w jaskini.

Odnalezienie czarodziejskiego piercienia.

Pocig czarnego potwora za niewidzialnym hobbitem.

Gocina u ludzi mieszkajcych w Miecie na Jeziorze.

Ucieczka Bilba z jaskini i dotarcie do przyjaci.

Pomoc orw.

Gocina u Beorna i niezwyka opowie Gandalfa.

Pomoc czowieka-niedwiedzia w dalszej wdrwce.

Krasnoludy w pajczej sieci.

W wizieniu lenych elfw.

Spotkanie w gospodzie Pod Zielonym Smokiem i pocztek podry.

Wdrowcy w Grach Mglistych.

Pechowa dla Bombura przeprawa przez czarn wod.

Rozstanie wdrowcw z czarodziejem u progu Mrocznej Puszczy.

PRZED WYPRAW

W CZASIE WYPRAWY

PO POWROCIE Z WYPRAWY

Zacznik 8

Tryb ycia

Zajcia, umiejtnoci

Cechy osobowoci