Wejcie w ycie przejciowego porozumienia z Iranem w sprawie programu atomowego.

Zadania dla Unii Europejskiej

24 listopada 2013 r. po wielomiesicznych negocjacjach udao si grupie P5+1 (Chiny, Francja, Rosja, Wielka Brytania, USA plus Niemcy) doprowadzi do zawarcia przejciowego porozumienia z Iranem. Jest ono efektem trwajcych od wielu miesicy negocjacji USA i UE z Iranem. Porozumienie to otwiera drog do ostatecznego uregulowania problemu iraskiego programu atomowego. Umowa zawarta w Genewie obowizuje przez proczny okres przejciowy. ograniczenia Najwaniejsze ustpstwa Teheranu dotycz 5%, wzbogacania uranu powyej poziomu

utlenienia i rozpuszczenia zapasw uranu (okoo 400 kg) wzbogaconego do poziomu 20%, nieinstalowania wirwek (nowej generacji) w orodkach do wzbogacania uranu oraz wyczenia poowy wirwek w Natanzu oraz dwch trzecich w Nr 157/2014 300114 INSTYTUT ZACHODNI im. Zygmunta Wojciechowskiego Instytut Naukowo-Badawczy, Pozna Fordow. W porozumieniu Iran wyrazi rwnie zgod na wstrzymanie prac zwizanych z budow reaktora na cik wod IR-40 w Araku (reaktor ten mia zosta uruchomiony w pierwszym kwartale 2014 r.). Ponadto wadze iraskie w okresie przejciowym zaakceptoway czstsze inspekcje ze strony Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA), a nie jak przedtem jedynie w ramach ustalonych wczeniej okienek czasowych. Porozumienie genewskie weszo w ycie 20 stycznia 2014 r., Iran mia rozpocz demonta wirwek oraz utylizacj zapasw uranu wzbogaconego do poziomu Redakcja: Marta Gtz Radosaw Grodzki Krzysztof Malinowski 20%. W zamian za ograniczenie przez Iran programu atomowego, USA oraz UE rozpoczn agodzenie sankcji wobec Iranu.

Autor:

Radosaw Fiedler

W porwnaniu z wczeniejszymi warunkami, ktre dotyczyy cakowitego zaprzestania wzbogacania uranu przez Iran, w porozumieniu genewskim odstpiono od tego sztywnego wymogu, pozostawiajc stronie iraskiej moliwo wzbogacania uranu do poziomu 5%, sucego jedynie do celw programu cywilnego i to pod cisym nadzorem MAEA. Dziaania wynikajce z ustale genewskich po 24 listopada 2013 r. maj doprowadzi do demilitaryzacji iraskiego programu atomowego. Przekonanie spoecznoci midzynarodowej o tym, e program ten suy jedynie do celw cywilnych zagodzioby wieloletnie napicie w relacjach z Iranem. Problem iraskiego programu atomowego absorbuje uwag opinii midzynarodowej od kilkunastu lat. W 2002 r. iraska grupa opozycyjna Narodowa Rada Oporu ujawnia, e Iran potajemnie rozbudowuje wojskowy program atomowy, m.in. w tajnych obiektach w Natanzu i Araku. Mimo e pastwo to w 1970 r. przystpio do ukadu o Nieproliferacji Broni Jdrowej, a w 1974 r. zwaro umow o wsppracy z MAEA, to niektre elementy programu budziy spore kontrowersje. Dodatkowym czynnikiem byy utrudnienia ze strony Teheranu stawiane inspektorom MAEA. Przez wiele lat Agencja Atomowa nie miaa dostpu do obiektw w Araku, Fordow czy Parchin. Strona iraska nie odpowiadaa rwnie w wyczerpujcy sposb na niektre zapytania MAEA. W rozwizanie kryzysu zwizanego z iraskim programem atomowym od samego pocztku zaangaoway si trzy pastwa Unii Europejskiej: Francja, Niemcy oraz Wielka Brytania (EU-3). Prowadzone przez nie rozmowy z Iranem doprowadziy w 2003 r. do podpisania przez Teheran Protokou Dodatkowego do Ukadu o Nieproliferacji Broni Jdrowej (NPT). Zwiksza on uprawnienia kontrolne inspektorw MAEA. Wypracowane porozumienie z Iranem okazao si nietrwae. Grupa EU-3 oczekiwaa, e strona iraska na trwale zaprzestanie wzbogacania uranu, natomiast dla Teheranu wsplna oferta trzech pastw europejskich bez udziau USA nie dawaa penych gwarancji bezpieczestwa dla Iranu. By to wyrany sygna, e Iraczycy oczekiwali wsplnej amerykasko-unijnej oferty. Dodatkowym, komplikujcym czynnikiem okazao si zwycistwo w wyborach prezydenckich w 2005 r. Mahmuda Ahmadineada. Nowy iraski prezydent zaj stanowisko, e dotychczasowa strategia nie przyniosa wymiernych korzyci Teheranowi. program atomowy by Po 2005 r. w debacie za dowd postpu wewntrziraskiej uznawany

technologicznego oraz odzwierciedla aspiracje Iranu do odgrywania wikszej roli w regionie. Zgoda na jakiekolwiek ograniczenia programu atomowego bya traktowana jako dziaania nie tylko osabiajce, ale take upokarzajce Iran. Nic wic dziwnego, e doszo do usztywnienia iraskiego stanowiska w kwestii nuklearnej, co w konsekwencji uniemoliwio prowadzenie bardziej konstruktywnych rozmw. Teheran

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

powrci do wzbogacania uranu, a Protok Dodatkowy nie zosta ratyfikowany. W 2006 r. problem iraskiego programu atomowego zosta przekazany Radzie Bezpieczestwa ONZ. Istotn zmian w negocjacjach z Iranem byo przeksztacenie grupy EU-3 w P5+1 (USA, Rosja, Chiny, Wielka Brytania, Francja plus Niemcy). Szersza paszczyzna w negocjacjach z Iranem dawaa moliwo z jednej strony wywierania presji na to pastwo w ramach sankcji przyjtych przez RB ONZ (1737,1747,1803 i 1929), a z drugiej moga doprowadzi do przeomu poprzez bardziej znaczce inicjatywy dyplomatyczne staych czonkw RB ONZ oraz Niemiec. Jednak najbardziej dokuczliwe dla gospodarki oraz finansw Iranu byy wprowadzone na pocztku 2012 r. przez Uni Europejsk sankcje oraz embargo na surowce energetyczne. Jeszcze w 2011 r. UE importowaa z Iranu 600 tys. baryek ropy dziennie, co stanowio jedn czwart iraskiego eksportu ropy naftowej. Spord pastw UE najwicej, bo ponad 10% ropy z Iranu importoway Hiszpania, Wochy i Grecja, prawie 4% Francja, natomiast Niemcy i Wielka Brytania okoo 1%. Oprcz unijnego embarga na rop, zablokowano handel zotem, rzadkimi metalami, produktami petrochemicznymi oraz zamroono depozyty iraskiego banku centralnego znajdujce si w bankach na obszarze Unii Europejskiej. Ponadto na wniosek UE, w marcu 2012 r. belgijskie towarzystwo Society for Worldwide International Financial Transfers (SWIFT) podjo decyzj o zablokowaniu transakcji finansowych z bankami iraskimi z tzw. czarnej listy, odmwiono dostpu do systemu SWIFT 14 tamtejszym bankom. W padzierniku 2012 r. wprowadzono jeszcze dodatkowe ograniczenia na transakcje z Iranem, ktre doprowadziy do niemal cakowitego odcicia Iranu od elektronicznego systemu dokonywania transakcji. Wprowadzone przez UE sankcje oraz embargo na zakup wglowodorw z Iranu okazay si znacznie dotkliwsze od tych wprowadzonych wczeniej przez USA. Na pocztku stycznia 2013 r. minister ds. ropy Rostam Qasem potwierdzi przed iraskim parlamentem, e unijne embargo oraz zablokowanie transakcji z iraskim bankiem centralnym doprowadzio w sumie do 40% spadku w eksporcie ropy, ktry jeszcze w 2011 r. wynosi 2,5 mln baryek dziennie. W 2012 r. eksport spad do jednego miliona baryek ropy dziennie. W czerwcu 2013 r. w Iranie odbyy si wybory prezydenckie, w ktrych zwyciy Hasan Rouhani. Od pocztku sprawowania urzdu deklarowa, e jego najwaniejszym priorytetem w polityce zagranicznej jest doprowadzenie do zakoczenia kryzysu wok programu atomowego oraz zniesienie oenzetowskich, amerykaskich oraz unijnych sankcji. Niewtpliwie porozumienie genewskie jest sukcesem dyplomatycznym prezydenta Hasana Rouhaniego i ministra spraw zagranicznych Mohammada

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

Dawada Zarifa. Zniesienie sankcji przyniesie wyran popraw sytuacji gospodarczej i finansowej Iranu, co zaowocuje wzmocnieniem pozycji politycznej prezydenta na scenie wewntrznej, zwaszcza wobec przeciwnikw demilitaryzacji iraskiego programu atomowego. Po zawarciu przejciowego porozumienia z Iranem, grupa EU-3 wdroya wsplny plan dziaa, w ktrym zadeklarowano nienakadanie przez USA i UE sankcji w ramach rezolucji 1929. Ponadto UE zobowizaa si, e zawiesi sankcje dotyczce produktw petrochemicznych, zota i metali szlachetnych, uatwi bankowe transfery finansowe na handel produktami, ktre nie zostay objte sankcjami, takie jak ywno i lekarstwa oraz co najwaniejsze zniesie sankcje i embargo na zakup iraskiej ropy (UE zawiesza zakaz ubezpieczania transportu ropy, ktry wczeniej by ubezpieczony w 90% przez firmy europejskie). Podjta w styczniu 2014 r. decyzja o zagodzeniu sankcji przez UE i USA wobec Iranu jest pierwszym konkretnym krokiem do ostatecznego porozumienia z Teheranem i wynika z pozytywnej oceny dokonanej przez MAEA, dotyczcej realizacji zobowiza przyjtych w porozumieniu genewskim. Po 24 listopada 2013 r. nastpio wyrane ocieplenie w relacjach irasko-unijnych. 21 grudnia 2013 r. w Iranie wizyt zoya Emma Bonino, woska minister spraw zagranicznych. Na marzec br. zaplanowana zostaa wizyta w Iranie szefa polskiej dyplomacji Radosawa Sikorskiego. Wkrtce potem uda si tam ma take minister spraw zagranicznych Szwecji Carl Bildt. W ostatnim czasie wiksz uwag zwraca inicjatywa jeszcze z wrzenia 2013 r. eurodeputowanego Pawa Zalewskiego dotyczca otwarcia staego przedstawicielstwa dyplomatycznego UE w Iranie. Pomys ten popara Tarja Cronberg, przewodniczca delegacji Parlamentu Europejskiego do Iranu. Osignicie ostatecznego porozumienia z Iranem zakoczy wieloletni kryzys i otworzy to pastwo na wspprac z UE i USA w obszarach nie tylko zwizanych z kwestiami nuklearnymi. Istotnym zadaniem dla UE jest wsppraca z USA w osigniciu definitywnego porozumienia z Iranem. Obok stopniowej poprawy relacji unijno-iraskich, take w stosunkach tego pastwa z USA jest jeszcze wiele do zrobienia. Na drodze do porozumienia nadal znajduj si rne przeszkody, ktre mog opni, a nawet uniemoliwi jego ostateczne osignicie. Wnioski Francja, Niemcy oraz Wielka Brytania (EU-3) od lat s zaangaowane w negocjacje z Iranem. Najpierw w ramach krytycznego, a nastpnie wszechstronnego dialogu. EU-3 wystpoway wobec Iranu z innej pozycji anieli USA, ktre od lat wywieray na Teheran presj za pomoc sankcji. Z kolei Francja, Niemcy oraz Wielka

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Brytania uwaay, e poprzez dialog z tym pastwem uda si take rozwiza problem atomowy. Zaostrzenie kryzysu wok iraskiego programu atomowego w latach 20052012 doprowadzio do naoenia na Iran sankcji take przez Rad Bezpieczestwa ONZ. Brak postpw w rozmowach z Iranem skoni UE do naoenia na Iran w 2012 r. embarga na surowce energetyczne i sankcji. Strona unijna przyja stanowisko USA, e jedynie poprzez stale wywieran presj na Iran uda si w kocu nakoni to pastwo do wsppracy. Porozumienie grupy P5+1 z Iranem otwiera nowy rozdzia w stosunkach midzynarodowych. Najwaniejszym wyzwaniem jest utrzymanie terminw oraz zobowiza wynikajcych z umowy. Wci istnieje ryzyko, e dalsza wsppraca w demilitaryzacji iraskiego programu atomowego moe zakoczy si niepowodzeniem. W rozmowach z Teheranem rodki wzajemnego zaufania s budowane stopniowo i niedotrzymanie ktrego z zobowiza albo zatajenie przez Teheran niektrych elementw programu atomowego moe doprowadzi do odnowienia kryzysu. Ju w przeszoci zdarzay si takie sytuacje, jak ujawniony we wrzeniu 2009 r. przez wywiady pastw zachodnich tajny iraski orodek do wzbog acania uranu w Fordow, wczeniej niedostpny dla inspektorw MAEA. Gwne zadania UE na drodze do ostatecznego porozumienia z Iranem obejmuj: rozwijanie dialogu z Iranem i przeniesienie wsppracy z kwestii nuklearnych na inne dziedziny, jak: prawa czowieka, wsppraca gospodarcza, handlowa czy naukowa, inwestycje zagraniczne take w iraski sektor energetyczny; utrzymanie dotychczasowego sprawnego przewodniczenia rozmowom z Iranem przez szefow unijnej dyplomacji Catherine Ashton i jej nastpc w negocjacjach z Teheranem; cisa wsppraca w ramach grupy P5+1 w celu wypracowania jednolitego stanowiska; utrzymanie cigego kontaktu z MAEA oraz uczulenie na najbardziej draliwe kwestie, jak m.in.: zakoczenie prac nad budow reaktora na cik wod w Arak, demonta czci wirwek, przeprowadzenie inspekcji w orodku do testowania detonatorw w Parchin; dopilnowanie agodzenia kolejnych sankcji; koordynowanie dziaa dyplomatycznych z pracami i rozmowami ekspertw ds. programu atomowego i przejcie w maju 2014 r. do rozmw na temat ostatecznego porozumienia z Iranem;

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

utrzymanie wsppracy Iranu z grup P5+1 oraz MAEA, take po zawarciu ostatecznego porozumienia, w ramach staego monitorowania iraskiego programu atomowego. Problem iraskiego programu atomowego w najbliszych miesicach

zdominuje zewntrzne dziaania UE i bdzie angaowa take uwag szefowej unijnej dyplomacji. Wypracowanie ostatecznego porozumienia z Iranem otwiera moliwo wsppracy w innych gorcych kwestiach, jak wojna domowa w Syrii, stabilizacja Afganistanu oraz Iraku. Dostrzeenie takiej perspektywy jest bardzo wane nie tylko ze strony Brukseli, ale take Teheranu i Waszyngtonu. Naley podkreli, e jest to najwiksza prba ocieplenia stosunkw UE i USA z Iranem od czasw rewolucji islamskiej w 1979 r. i nadal nie jest przesdzone czy zakoczy si ona powodzeniem.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Radosaw Fiedler dr hab. na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM. Autor artykuw zwizanych z problematyk badawcz na temat wewntrznych i zewntrznych uwarunkowa bliskowschodniego obszaru niestabilnoci, proliferacji broni jdrowej. Ostatnia ksika: Iran a reim nieproliferacji broni jdrowej. Dylematy i wyzwania (dostpna w repozytorium UAM). Prezes Fundacji Fiedlerw wspierajcej dialog midzykulturowy i dziaania aktywizujce lokalne spoecznoci.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6