Professional Documents
Culture Documents
The Pseudoarchaic character of lateral areas ABSTRACT: In 1974, the Polish linguist Zdzisaw Stieber published an article in which he arrived at the conclusion that in peripheral areas the number of archaisms is more or less equal to innovations. However, until his death in 1980, he dared not contradict Matteo Bartolis principle. This article presents arguments to show that Bartolis norm is false.
W r. 1974 Z. Stieber opublikowa artyku pt. O archaizmach i innowacjach peryferycznych, w ktrym napisa midzy innymi, co nastpuje: Od dawna ju panuje pogld, e archaizmy utrzymuj si gwnie na peryfe riach rnych obszarw jzykowych, za innowacje szerz si z obszarw central nych. Jak wiadomo, pogld ten propaguje szczeglnie silnie woska szkoa neo lingwistyczna. Oczywicie nie mona negowa istnienia archaizmw peryferycznych. Przy kadw zrnych obszarw jzykowych podano ju wystarczajco duo. Dodajmy tu jeszcze jednak par przykadw sowiaskich. Jak wiadomo, centrum sowia skiego obszaru jzykowego obja zmiana zwartego g na szczelinowe h, ktra za sza najprawdopodobniej w XIII w. Obja ona cay obszar czeskosowacki, ob szary grnouycki, ukraiski i biaoruski, wreszcie dialekty poudnioworosyjskie i pnocnozachodnie dialekty soweskie a take cz czakawskich. Zmiana ta nie zasza jednak na trzech wielkich peryferiach: 1) lechickodolnouyckiej, 2) pnocnorosyjskiej, 3)poudniowosowiaskiej (poza wymienionymi wyej dia lektami) Ale czy nie istniej take innowacje peryferyczne? Istniej, a jest ich tak wiele, e przykadami mona sypa jak z rkawa. Typowymi innowacjami peryferycz nymi s przecie bakanizmy, jak zanik infinitivu i fleksji imiennej, powstanie
279
JEZIKO S L OVNI
IZVLEEK: Leta 1974 je poljski jezikoslovec Z. Stieber objavil lanek, v katerem je priel do ugotovitve, da je tevilo arhaizmov na obrobjih bolj ali manj enako tevilu inovacij, toda do svoje smrti leta 1980 si ni drznil povedati, da je Bartolijevo naelo napano. Namen tega lanka je predstaviti dokaze, da je Bartolijevo pravilo napano.
Z A P I S KI 13 2 0 0 7 12
artykuu postpozytywnego, zmiana typu stopniowania przymiotnikw itp. Zajmuj one wschodni cz poudniowej Sowiaszczyzny, a wic obszar w stosunku do caoci terytorium sowiaskiego niewtpliwie peryferyczny Widzimy wic, e innowacje peryferyczne nie s chyba rzadsze od archai zmw peryferycznych. Przyczyny wystpowania na peryferiach zarwno archa izmw, jak iinnowacji s na og jasne. Jednak sformuowanie ich wymagaoby od autora tych sw do znacznego wysiku mylowego, do ktrego w tym czasie nie czuje si zdolny. Artyku Stiebera wymaga nastpujcego komentarza: 1) Pogld, e obszary peryferyczne s bardziej archaiczne od obszarw cen tralnych, sformuowa w r. 1925 woski romanista Bartoli, twrca neolingwistyki, a jego pogld zosta zaaprobowany przez wiele tzw. autorytetw. 2) Stieber zmar w r. 1980. W r. 1974 uwiadomi sobie, e innowacje peryfe ryczne nie s chyba rzadsze od archaizmw peryferycznych, z czego powinien by wycign wniosek, e zasada Bartolego jest bdna. Jednak w mentalnoci Stiebera wiara w nieomylno autorytetw bya tak gboko zakorzeniona, e do mierci nie zdoby si na odwag, eby twierdzenie Bartolego okreli jako nieprawdziwe. Na poparcie sformuowanej przez siebie zasady Bartoli przytacza gar przy kadw tego typu co nastpujcy. St si nazywa po acinie mensa, a romaskie kontynuanty tego wyrazu przetrway w Hiszpanii i Dacji, a wic na peryferii ro maskiego obszaru jzykowego, podczas gdy w Galii i Italii, ktre Bartoli uwaa za centrum tego obszaru, pojawiy si wznaczeniu st kontynuanty ac. tabula deska: Hiszpania hiszp. mesa Galia fr. table Italia w. tavola Dacja rum. mas
280
JEZIKO S L OVNI Z A P I S KI 13 2 0 0 7 12
Mnie osobicie pogld, jakoby innowacje miay powstawa z reguy w centrum obszaru jzykowego, a archaizmy miay si zachowywa przewanie na obszarach peryferycznych, wydawa si rwnie irracjonalny jak pogld (przez nikogo nie wyraony), jakoby obszary pnocne lub zachodnie miay mie charakter bardziej archaiczny od obszarw poudniowych lub wschodnich czy na odwrt. Ponadto kil ka przykadw typu hiszp. mesa, fr. table itd., jakie Bartoli przytacza na poparcie swej tezy, wydawao mi si iloci zbyt ma, abym mg zaakceptowa pogld woskiego romanisty. Z tych powodw w r. 1965 opublikowaem artyku, w ktrym przedstawiem wyniki skonfrontowania normy Bartolego z obfitym materiaem leksykalnym zawartym w sowniku Bucka A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages, ktry to sownik podaje synonimy m.in. w jzyku aciskim, hiszpaskim, francuskim, woskim i rumuskim. Wyekscer powawszy sownik Bucka w caoci, ustaliem, e figurujce w nim sowa aciskie zachoway si w jzykach romaskich w nastpujcych ilociach: Hiszpaski 324 Francuski 260 Woski 380 Rumuski 182
feryczne miay by bardziej archaiczne od jzykw centralnych, jest bdny. Wpraw dzie wperyferycznym jzyku hiszpaskim jest wicej archaizmw ni w centralnej francuszczynie, ale centralna francuszczyzna wykazuje wicej archaizmw od peryferycznego jzyka rumuskiego, a centralny jzyk woski przewysza iloci archaizmw oba jzyki peryferyczne, zarwno hiszpaski jak i rumuski. Zgro madzone przeze mnie dane statystyczne udowodniy, e poparta zaledwie kilkoma przykadami teza Bartolego nie jest niczym innym, jak faszywym uoglnieniem. Jednak przytoczone dane statystyczne nie wywoay wrd jzykoznawcw adne go zainteresowania i dlatego do sprawy tej kilkakrotnie powracaem (por. Maczak 1976 czy 1988). Poniewa za liczenie wyrazw wsownikach nie zawsze prowadzi do tych samych wnioskw co liczenie sw w tekstach, warto zweryfikowa zasad Bartolego na tekstach. W tym celu porwnaem fragment Wulgaty (Mat. 13 i uk. 15) z przekadem woskim, hiszpaskim i rumuskim. Oto pocztkowy fragment sporzdzonego wykazu. W wykazie tym kursyw wydrukowane s wyrazy aciskie oraz sowa romaskie, ktre zawieraj ten sam szkielet spgoskowy pierwiastka co wyraz aciski (liczba po wyrazie wskazuje, e w wyekscerpowanych tekstach by on zawiadczony wicej ni raz): ac. ab, w. da, hiszp. desde, rum. dela; abscondere, nascondere, ocultar, ascunde; abscondere, nascondere, poner, pune; absconditus, occulto, oculto, ascuns; abundare, abbondanza, abundar, prisos; accendere, accendere, encender, aprinde; accipere, ricevere, recibir, primi; accurrere, correre, correr, alerga; ad, a, a, la 2; ad, a, hasta, pn; adducere, menare, traer, aduce; alligare, legare, atar, lega; amica, amica, amiga, prieten; amicus, amico, amigo, prieten 2; apparere, apparire, aparecer, iveal; approprinquare, accostarsi, acercarse, se apropia; appropinquare, vicino, acercarse, se apropia; arbor, albero, rbol, copac; audire, ascoltare, or, auzi; audire, udire, or, asculta; auris, orecchio, odo, ureche 5; beatus, beato, di choso, ferice; cadere, gettarsi, arrojarse, cdea 3; calceamenta, calzari, sandalias, nclminte; centesimus, cento, ciento, sut 2; centum, cento, ciento, sut; chorus, danza, coro, joc; civis, abitante, ciudadano, locuitor; claudere, chiudere, cerrar, nchide; colligere, cogliere, arrancar, smulge 2; colligere, cogliere, tomar, smulge; colligere, raccogliere, recoger, smulge 2; collum, collo, cuello, grumaz; comedere, mangiare, comer, mnca; consummatio, fine, consumacin, sfrit 3; convertere, convertere, convertir, ntoarce; convocare, chiamare, convocar, chema 2; cor, cuore, corazn, inim 3; crescere, nascere, crecer, rsri; dare, portare, dar, da; de, di, de, cu; desertum, deserto, desierto, islaz; devorare, divorare, consumir, mnca; dicere, dire, decir, rspunde; dicere, dire, decir, spune 4; dicere, dire, decir, vesti; dignus, degno, digno, vrednic 2; discipulus, discepolo, discpulo, ucenic 2; dissipare, dissipare, disipar, risipi; dividere, spartire, dividir, mpri; dominus, signore, seor, domn. W wyekscerpowanych fragmentach ewangelii najwicej zbienoci leksykal nych zacin (a wic archaizmw) wykaza tekst woski, a mianowicie 320, mniej hiszpaski, amianowicie 256, a najmniej rumuski, mianowicie 98. Jest to jeszcze jeden dowd na to, e obszary peryferyczne wbrew twierdzeniu Bartolego by najmniej nie s bardziej konserwatywne od centralnych. W mojej ksice (Maczak 1991) zostaa przedstawiona nowa klasyfikacja
281
JEZIKO S L OVNI
Z A P I S KI 13 2 0 0 7 12
jzykw romaskich, oparta na podobiestwach leksykalnych zachodzcych mi dzy tymi jzykami wtekstach. Okazao si przy tym, e sw majcych odpowied niki etymologiczne wpozostaych jzykach romaskich znalazo si we woskim 7498, w hiszpaskim 7114, awrumuskim 3564. A wic i to badanie, jakkolwiek przeprowadzone inn metod, wykazao, e jzyk woski, uywany w centrum obszaru romaskiego, jest bardziej archaiczny od jzykw peryferycznych, jakimi s hiszpaski i rumuski. Sprawdzenie zasady Bartolego jest najatwiejsze na materiale romaskim, gdy 1)Bartoli sam okreli, ktre jzyki naley uwaa za centralne, a ktre za peryfe ryczne, i2)znany jest jzyk praromaski, tzn. acina, dziki czemu rozstrzyganie, ktry wyraz jest archaizmem, aktry innowacj, nie nastrcza adnych trudnoci (skoro np. st si nazywa po acinie mensa, jest oczywiste, e hiszp. mesa jest archaizmem, a w. tavola innowacj). Sprawdzenie zasady Bartolego na materiale germaskim jest trudniejsze, gdy 1) Bartoli, o ile mi wiadomo, nigdy nie okre li, ktre jzyki germaskie naley uwaa za peryferyczne, aktre za centralne, a ponadto 2) jzyk pragermaski nie jest zawiadczony. Pomimo to wydaje mi si, e dialekt dolnoniemiecki mona by uzna za centralny, zwaywszy, e na p noc od obszaru dolnoniemieckiego wystpuj jzyki skandynawskie, na zachd holenderski, fryzyjski i angielski, a na poudnie gwary rodkowo i grnonie mieckie, uywane na obszarze Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Poza tym nie ulega wtpliwoci, e zapisany w IVw. jzyk gocki by bez porwnania bliszy jzyka pragermaskiego anieli dzisiejsze jzyki germaskie. Biorc to wszystko pod uwa g, postanowiem sprawdzi zasad Bartolego porwnujc fragment biblii gockiej (Mat. VII, 1329, i VIII) z przekadem dolnoniemieckim iszwedzkim. Okazao si, e zgodnoci leksykalnych midzy gockim adolnoniemieckim byo 99, a midzy gockim a szwedzkim 49, co jest jednym dowodem wicej wiadczcym przeciw twierdzeniu, jakoby jzyki peryferyczne byy bardziej konserwatywne od central nych (Maczak 1996, 181182). Wrd tysicy jzykoznawcw przekonanych o tym, e obszary peryferyczne s bardziej konserwatywne od obszarw centralnych, jest i H.PopowskaTaborska (1980), ktra uwaa dialekt kaszubski z racji jego pooenia za bardziej archaiczny od polskiego jzyka literackiego, czemu niejednokrotnie dawaa wyraz w swych publikacjach. W tym stanie rzeczy kwesti domniemanej archaicznoci dialektu kaszubskiego postanowiem zbada metod zastosowan ju w odniesieniu do jzykw romaskich i germaskich, a mianowicie porwnujc fragment Kodeksu mariaskiego (Mat. XIIIXVIII), ktry reprezentuje jzyk bliski jzyka praso wiaskiego, z polsk Bibli Tysiclecia i przekadem kaszubskim. Okazao si, e w sumie zgodnoci leksykalnych midzy starocerkiewnosowiaskim apolskim byo 88, a midzy starocerkiewnosowiaskim a kaszubskim 72, co jest jeszcze jednym dowodem obalajcym twierdzenie, jakoby obszary peryferyczne byy bar dziej konserwatywne od centralnych (Maczak 2002, 3739). Poniewa zebrane przykady pokazuj, e norma Bartolego jest bdna, kto mgby zada pytanie, czy obszary centralne nie s bardziej archaiczne od obszarw peryferycznych. Odpowied na to pytanie jest negatywna: ani pooenie peryferyczne, ani pooenie centralne nie ma wpywu na archaiczno jzyka czy
282
JEZIKO S L OVNI Z A P I S KI 13 2 0 0 7 12
Bibliografia Maczak, W., 1965, La nature des aires latrales, Lingua 13, 177184. Maczak, W., 1976, Le cinquantime anniversaire des normes de Bartoli, General Linguistics 16, 18. Maczak, W., 1988, Bartolis second norm, Historical Dialectology. Regional and Social, Berlin, 349355. Maczak, W., 1991, La classification des langues romanes, Krakw. Maczak, W., 1992, De la prhistoire des peuples indo-europens, Krakw. Maczak, W., 1996, Problemy jzykoznawstwa oglnego, Wrocaw. Maczak, W., 2002, O pochodzeniu i dialekcie Kaszubw, Gdask. PopowskaTaborska, H., 1980, Kaszubszczyzna. Zarys dziejw, Warszawa. Stieber, Z., 1974, O archaizmach i innowacjach peryferycznych, Studia indoeuropejskie, Wrocaw, 239241.
Lana arhainost obrobnih obmoij Povzetek Leta 1965 je avtor tega lanka objavil statistine podatke o latinskih, panskih, francoskih, italijanskih in romunskih besedah, ki dokazujejo neveljavnost Bartolijevega naela. Pozneje je avtor z uporabo razlinih metod skual pokazati, da je ve arhaizmov v italijanini kot pa v panini in romunini, ki se govorita na obrobju. Pri germanskih jezikih je pokazal, da je v dolnji nemini, ki zavzema osrednji poloaj, ve etimolokih ustreznic z gotino kot v vedini, ki zavzema obrobni poloaj. In naposled je avtor tudi pri slovanskih jezikih pokazal, da ima poljina, ki zavzema osrednji poloaj, ve etimolokih ustreznic s starocerkvenoslovanino kot kaubina, ki se govori na obrobju.
283
JEZIKO S L OVNI
Z A P I S KI 13 2 0 0 7 12
dialektu. W rzeczywistoci o archaicznoci decyduje chronologia: obszary zasied lone lub jzykowo zasymilowane wczeniej s bardziej konserwatywne od obsza rw zasiedlonych lub jzykowo zasymilowanych pniej. Hiszpaski, francuski i rumuski wykazuj wicej innowacji ni woski, gdy Hiszpania, Galia i Dacja zostay podbite przez Rzymian pniej ni Italia (Maczak 1991, 95). Dolnonie miecki jest bardziej archaiczny od szwedzkiego, gdy indoeuropeizacja obszaru germaskiego dokonywaa si w kierunku z poudnia na pnoc (Maczak 1992, 57 nast.). Polski jzyk literacki jest bardziej archaiczny od dialektu kaszubskiego, gdy polski jzyk literacki powsta w praojczynie Sowian, podczas gdy slawiza cja Pomorza dokonaa si pniej (Maczak 2002, 720).