Mor Jokai - BIEDNI BOGACZE

Indeks: 00148/2014/01
Opracowanie edytorskie: Jawa48

na podstawie egzemplarza ze zbiorw prywatnych Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i publikacji tak w czci jak i w caoci.
Stycze 2014
Prawa autorskie
nale do autora, autorw tumaczenia i ilustracji, Spdzielni Wydawniczej CZYTELNIK, ich spadkobiercw oraz innych osb fizycznych i prawnych majcych lub roszczcych sobie takie p rawa.
Materiay wykorzystane w opracowaniu, stanowi rdo danych o naszej kulturze i historii, stanowi wasno publiczn, a ich rozpowszechnianie suy dobru oglnemu.
Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon z biblioteki, od ssiada, znajomego czy przyjaciela. Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych, modyfikowanie, przedruk i tym podobne bez zgody autora edycji zabronione. Niniejsze opracowanie suy wycznie popularyzacji tej ksiki i przypomnie nia zapomnianych pozycji literatury z lat szkolnych.
Opracowanie edytorskie Jawa48
MR JKAI
BIEDNI BOGACZE
(SZEGNY GAZDAGOK)
Opracowanie edytorskie wg Wydania I Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1959 r. na podstawie anonimowego przekadu z 1889 r.
Fotosy pochodz z filmu BIEDNI BOGACZE (Szegny gazdagok) produkcji Hunnia Film Studio Budapeszt 1959, Wgry
Strona 5
Spis treci
TOM I Nudy Pojedynek Miy czowiek Dziecica fantazja To nie dla ciebie Pani moda w domu ma Jaskinia Lucsia Silny Janek
str. 165 str. 192 str. 206 str. 9 str. 29 str. 47 str. 57 str. 98 str. 120
Targ na dziewczta w Geinie Czarne klejnoty

str. 216
Z dwch bani jedna prawdziwa
str. 245
TOM II Bogacz przygotowuje si na mier Wieczorki w Aradzie

str. 267
str. 283
Strona 6
Zdrada za zdrad Gospoda w Mikali Poznanie Czarnolicego Leander Baberossy Pan Margari Zniknicie damy Drca rka Walka o zoto cigana zwierzyna Straszliwy widok Ugoda Zakoczenie
Nota edytorska
str. 488
str. 298 str. 323 str. 333 str. 370 str. 392 str. 412 str. 435 str. 443 str. 452 str. 473
str. 495
str. 502
Strona 7
Tom I
Strona 8
NUDY
Czy to ty, Klementyno, straszliwie? Nikt nie odpowiedzia. ziewna tak
Pytajcym by blisko osiemdziesicioletni starzec. W przepysznym w kwiaty narzucanym jedwabnym kaftanie w watowanej nocnej czapeczce na gowie, z mnstwem piercieni z brylantami, turkusami i rubinami na palcach, spoczywa on na atasowej otomance. Jego twarz bya pomarszczona i wymacerowana jak u mumii. Cienki, spiczasty orli nos, krzaczaste szaropowe brwi i wyupiaste due czarne oczy z nieustannie drgajcymi powiekami to wszystko nadawao jego twarzy odstrczajcy wyraz. Jak to, nikt nie odpowiada? Kto tak gono ziewn za mymi plecami? zawoa powtrnie starzec nosowym tonem wrd objawu niecierpliwoci. Czy nikt nie odpowie? I tym razem nikt nie odpowiedzia. A przecie w pokoju byo kilka osb. Tam przed kominkiem siedziaa trzydziesto, trzydziestopicioletnia dama z wydatnym orlim nosem i mocno w gr
Opracowanie edytorskie Jawa48 Strona 9
zarysowanymi brwiami podobnie jak u starego jegomoci tylko e jej twarz posiadaa jeszcze rumiece, chocia moe nienaturalne, a jej brwi byy czarne. Zabawiaa si pasja nsem. Przy jednym oknie siedziaa moda, zaledwo szesnastoletnia dziewczyna posta delikatna, za wczenie wybujaa, tak subtelna i filigranowa jak cieniuchna kreseczka; jej usta byy drobne i okrge. Na widok tak drobnych, krgych ust mona sobie atwo wyobrazi, ile by one mogy skarg z siebie wyda, gdyby nie byy stworzone do zachowywania tajemnic! Licuj te z nimi dugie, cieniste rzsy. Dziewczyna bya zajta wyszywaniem perami jakiej robtki. Naprzeciw niej przy tym samym stoliku siedziaa niewiasta o rumianej twarzy, przeraajco jasnych wosach cieszca si nadzwyczajn tusz. Bya ona czym w rodzaju wychowawczyni, i jak sama utrzymywaa, bya rodowit Angielk. W tej chwili czytaa rozoon na stoliku ksik. W gowach jedwabnej otomanki siedziaa wreszcie owa Klementyna, ktra si miaa bya przyzna do grzechu ziewnicia; bya to ju podya stara panna z faszywymi lokami u skroni, z lekkim zarostem na brodzie i tak chuda, i nie mona byo na ni popatrze bez rwnoczesnego poproszenia jej, aby z litoci nad sam sob zechciaa co zje! Nie naleaa ona do rodziny, ale bya na askawym chlebie osiad dam do towarzystwa. Obecnie bya zajta jak oczy niszczc robtk, ktra tej biedaczce zapewne nie sprawiaa wielkiej przyjemnoci. Caodzienn rozrywk spoczywajcego na otomance starego jegomoci stanowio trapienie nieznonymi
pytaniami otoczenia, ktre si w ten sposb mcio na drczycielu, i nikt ani swka nie odpowiada. Tak jest, tak! mwi dalej starzec z przytykiem. O, ja wiem o tym bardzo dobrze, e bawienie przy mnie jest nudn rzecz. Domylam si naleycie, jaki to ze mnie stary niedoga, ktrego nie warto nawet sowem zaszczyci. Wiem o tym bardzo dobrze, e nie dla przyjemnoci siedzicie tutaj okoo mnie! Ba, a kt was do tego zmusza? Ja nie trzymam z pewnoci nikogo za po... I bramy take nie zamknito. Niech si oddali, kto ze mn nie moe wytrzyma! Ale nieprawda, wy tego nie uczynicie? Bo to przecie jest zawsze dobr rzecz, gdy si siedzi cich utko na oczach staremu Lapussy. Mogoby si bowiem przydarzy, iby stary, nieznony Lapussa zapomnia o tym, kogo by okoo siebie nie widzia. A potem nie mona i tego wiedzie, czy przypadkiem starowina niespodzianie nie umrze. Wszak kadej godziny wyczekuje si jego mierci, i to ju od omiu lat. To w istocie jest rzecz bardzo nudn! Tak, tak! Do powstania nie posiada ju si stary orygina a wic nie zdoa nikogo przetrzepa. Jeli krzyczy, to si go nikt nie boi; posiada on atoli jeszcze tyle si y i zdoa pochwyci za sznur od dzwonka, przywoa pokojowca, posa go do adwokata z prob o zwrot zoonego u niego testamentu a potem moe cakiem spokojnie podyktowa notariuszowi nowy testament. I ku zatrwaajcemu potwierdzeniu swych sw pocign starzec szybko za sznur u dzwonka. Mimo to zachowao towarzystwo dawny spokj na obliczach. Jejmo tasowaa karty, moda dziewczyna
nawlekaa na ig pery, Angielka czytaa, a ,,stara panna silia si niewymownie, nawlekajc ig. Wygldao to wszystko tak, jak gdyby nikt nie by swka przemwi. Na gos dzwonka wszed do komnaty pokojowiec starowina w czarnym fraku z bia krawatk na szyi ktry mimo swego uprzywilejowanego stanowiska, przywoany, nigdy nie mia pyta, co by rozkazano. Nie, musia on sta u drzwi tak dugo, a dzwonicy raczy do niego przemwi. Stary jegomo widzia juci w wiszcym przed sob zwierciadle, e sucy sta ju u drzwi, lecz nie odezwa si do niego, dmucha i sapa potnie i bada ukradkiem oblicza reszty osb, chcc si przekona, czy si lkay zapowiedzianego wysania sugi do sdziego. Lecz skoro zauway, e; otaczajce go osoby zupenie na niego nie zwracaj uwagi, zawoa zgryliwym, markotnym gosem: Ludwik! Sucy zbliy si do otomanki i stan tutaj. Mj obiad! Taki by koniec nader doniosej groby... Dama, ktra si zabawiaa kartami, spojrzaa z szyderskim umiechem politowania ku starcowi; co podobnego mona byo wyczyta w ksik zakrytej twarzy Angielki, podczas gdy Klementyna przegryzaa zbami ni zawikan. Widzia to wszystko stary jegomo na otomance.
Miss Kleeri! czy panna nie zauwaasz, i Henrietta znowu oknem wyglda? Czy mam pannie zwraca na to uwag, i to jest czym bardzo nieprzyzwoitym? Albo czy moe w Anglii ludzie jeszcze tego nie wiedz, e modej dziewczynce nie przystoi nieustanne pokazywanie si w oknie? Prosz dziadunia!... bagaa obwiniona drobnymi usteczkami, ktre si tak nadaway do skargi. Cicho! Ja nie mwiem do panny Henrietty; mwi do miss Kleeri. Panna Henrietta jest jeszcze dzieckiem, nie posiada jeszcze rozumu, aby mc oceni, czy co jest rzecz przyzwoit lub nie. Do niej nie mwi; jej nie mog jeszcze wszystkiego wyjania. Lecz w tym celu utrzymuj w domu miss Kleeri, dlatego jej pac tak, jak gdyby
Strona 13
wychowywaa ksiniczk, abym mg komu objawi moje pogldy na spraw wychowania. A moje zasady w tej mierze s dobre, moja panno, mog nawet powiedzie, e bardzo dobre i dlatego prosz, aby ich panna chciaa przestrzega. Wiem, co jest modym dziewcztom dozwolone, a co nie, wiem, dlaczego mwi... Moda dziewczyna zarumienia si bardzo, kiedy na ni spojrza z wyrzutem stary tyran. Angielka za powstaa z krzesa wrd objawu zniecierpliwienia i chcc pofolgowa swemu gniewowi zdoaa w okamgnieniu odkry jak niedokadno w hafcie Henrietty i kazaa jej spru caodzienn robot. Zdawao si, e tutaj posiada tylko jeden czowiek prawo mwienia, podczas gdy otoczeniu przysugiwao prawo niezwaania na jego sowa. Lecz by w domu kto, kto posiada jeszcze wiksze prawo, bo w tej chwili zacz w przedpokoju obrabia piciami drzwi, do ktrych nawet najstarszy wiekiem czonek rodziny tylko niemiao odwaa si zapuka, podczas gdy w kto tak silnie do nich piciami i napitkami szturmowa, e si wszyscy w pokoju polkli. By to Maksio, may wnuczek i rozpieszczony faworyt starego jegomoci. Dlaczeg nie wpuszczacie maego Maksia do pokoju? Otwrzcie mu drzwi czy nie wiecie, e on rk nie dostanie klamki? Dlaczego go nie wpucicie, kiedy si chce dosta do mnie?
Pokojowiec otwar drzwi, ktrymi si wtoczyo do komnaty familijne ksitko. Bya to drobna, blada, w cieplarni wychowana rolinka z zaczerwienionymi oczyma, okrgymi jak u karpia ustami, lecz posiadajca mimo to autentyczny familijny nos. May ulubieniec mia na sobie cakowity uaski uniform, a nawet rogatywk na gowie i blaszan szabl, ktr wywija w powietrzu, kwilc przy tym nieustannie. Piknie si przedstawia uan paczcy! Co ci brakuje? Kto wyrzdzi krzywd Maksiowi? Kto si tkn Maksia? pyta skwapliwie stary jegomo. Z kwilenia pieszczocha dowiedzia si wreszcie dziadek, i Maksio potkn si o sw szabl, ktr mu potem domowy nauczyciel chcia odebra. Lecz chopiec doby jej z pochwy i uderzy ni silnie napastnika po rce, a potem szuka schronienia w pokoju dziadka, dokd nauczycielowi nie wolno byo za nim pody. Dziadek udajc przeraonego pyta: Gdzie si uderzye! Pjd no tutaj! w ktrym miejscu obrazie sobie gow? Ju widz: tutaj... oj! to miejsce napucho i poczerwieniao... Przycie mu tutaj opodeldoku. Klementyno, daj Maksiowi opodeldoku! Chcc nie chcc musiaa Klementyna powsta. Wydobya domow apteczk, ktr jej lube dziecko zaraz z rk wydaro i na ziemi rzucio tak, i si zawarto na kobierzec wylaa.
Nikt go za to nie zaja. Owszem, uwaa dziadek za rzecz stosown usprawiedliwi malca. Nie naley Maksia gniewa, bo nosi ju szabl u boku! Nieprawda, Maksiu! z ciebie bdzie onierz? Tak jest! odrzek chopiec upornie, a przecie znowu bojaliwie bd jeneraem. Maksio bdzie jeneraem! No, to nie ssije palcw! On chce by tylko jeneraem! Angielka skorzystaa ze sposobnoci i dorzucia pedagogiczn uwag: Kto chce by jeneraem, ten musi si wielu rzeczy nauczy. Ja si nie chc uczy chc wszystko od razu wiedzie. Nieprawda, dziadziu! e kto ma pienidze, ten take wie wszystko? Co za geniusz, co za pomys! zawoa dziadek, tulc gow malca do swych piersi z czuoci to jest mj prawdziwy wnuczek, moja krew prawdziwa! Wiedzia o tym dobrze starzec, jak przykro tymi sowami wyrzdza reszcie otaczajcych go osb. Tymczasem przysun pokojowiec ponad otomank nakryty, w ksztacie abdziej szyi wygity st z palisandrowego drzewa. Na tym stole znajdowao si dwanacie talerzykw z zimnymi potrawami, gdy ciepych zakaza uywa lekarz. Stary jegomo, sigajc palcami, kosztowa wszystkiego; lecz mu nic nie smakowao, wic grozi, i kucharza natychmiast z domu napdzi.
To tutaj narzeka jest przesolone, owo przesodzone; ta potrawa przesza dymem, owa jest kwanym zakalcem. Domownicy nie uwaaj ju nawet na jado. Jake ju dugo nie podano mi niejednej potrawy, ktr lubi? A t tutaj na przykad potraw na c mi przyniesiono, kiedy mi ona nie suy? Czy ludzie pragn, abym zachorowa? Czy nie mog si ju doczeka mej mierci? Czy mnie chc koniecznie zatru podobnymi potrawami? Domownicy mogli mu byli wprawdzie odpowiedzie, e on sam wczoraj te wszystkie potrawy zamwi lecz nikt z nich nie chcia przedua w sporach haasu; wic stary jegomo w ten sposb przestawa powoli zrzdzi. To i teraz zwrci si znowu do Maksia i chcia mu narzuci wzgardzone przez siebie jado. Jedz, mj Maksiu, ze mn, ty moja duszyczko! Tego mi jeszcze nie stao odpowiedzia wnuczek mam to je, co dziadzio ju palcami poprzewraca! A ty hultaju! Wyprowadcie Maksia na dwr, aby si troch przejecha. Zaprzc mu kucyka i niech z nim jedzie lokaj, nie nauczyciel. Po tych sowach odsun stary jegomo stolik, ktry si porusza na kkach, i skin na pokojowca, aby potrawy przechowano, gdy ich mia zada nastpnego dnia. Pokojowiec wypeni ten codziennie powtarzajcy si rozkaz i przechowa potrawy pod zamkniciem, wiedzc doskonale o tym, iby go natychmiast napdzono, gdyby
ktrej z nich nie mg pniej panu pokaza. Stary jegomo za wiedzia o tym bardzo dobrze, i aden ze sucych nie byby si dotkn za adn cen potraw z jego stou tak dalece lkao si wszystko tego przekroczenia. Dlatego te rozdawano je pniej ebrakom. Lecz aby i oni za ten dar nie mogli dzikowa, kaza stary jegomo przechowywa potrawy tak dugo pod zamkniciem, a si psu zaczynay i dopiero wtedy wydawa je biedakom. Ju od dziesiciu lat nie jada on z rodzin przy jednym stole. Posiada wprawdzie krewnych, ktrzy caymi latami razem z nim przebywali, lecz latem i zim nie usysza od nich ani swka wicej nad zwyke Dzie dobry!, Dobranoc!. Nie naprzykrzali si mu ani probami, ani zaaleniami i ukrywali przed nim sw rado i smutek. W ten sposb nie mwia z ojcem nieraz cae tygodnie ani swka owa rumiana dama, pani Langai, odkd jej m umar. Z pocztku chcia stary Lapussa, aby jego crka pani Langai przesiadywaa z nim w pokoju codziennie wieczorem a do dziewitej godziny i zabawiaa si kartami albo wedug upodobania w inny sposb si nudzia. Przez cay miesic speniaa to yczenie pani Langai; pewnego atoli dnia ubraa si nagle o godzinie sidmej i owiadczya, i si uda do Teatru Narodowego. Do teatru? zapyta stary jegomo. Zamwiam sobie lo. Tak? A wic przyjemnej rozrywki!
Pani Langai wzruszya ramionami i posza. Wiedziaa ona o tym bardzo dobrze, e od tej chwili odziedziczy miaa po ojcu o milion mniej anieli brat; mimo to udawaa si teraz codziennie wieczorem do teatru i z uderzeniem godziny sidmej wysiadywaa ju w loy i nie ruszaa si z miejsca, dopki kto mia jeszcze sowo przemwi na scenie. Pani Langai nie miaa dzieci. Mioci nie ywia ta dama zapewne jeszcze wzgldem nikogo, nawet wzgldem nieboszczyka ma! Duma, zadufana w pienidzach, bywa tak wybredna! Dla niej nie istnieli wcale ludzie niesalonowi; a ci, ktrzy odwiedzali jej wasny salon, nie pocigali jej bynajmniej do marzycielstwa. W teatrze bdziy jej oczy czsto po loach, w ktrych wida byo wiele eleganckich modych osb, odwiedzajcych si wzajemnie w swych loach; byli to zgrabni oficerowie, przystojni synowie magnatw lecz na ni nie zwracano jako uwagi. Szlachecki dyplom rodziny Lapussw by jeszcze zanadto wiey, aby sobie mg by zjedna wzgldy wielkiego wiata; a jej nieprzyzwoite bogactwo bratao si chtnie z brudnym skpstwem. Ta za okoliczno nie bywa bynajmniej rekomendacj w oczach wiatowych ludzi, zwaszcza wgierskiej arystokracji. Lapussowie nie dorobkiewiczami, dlatego wykwintny strj pani Langai. byli arystokratami, lecz te modzie ignorowaa
Dla niej za nie istniaa wcale publiczno pod loami na parterze i w krzesach. W najlepszym razie przypominaa sobie orzeczenie hrabiny Idy Hahn-Hahnowej, ktra w swej Podry na Wschd mwic o caych
Wgrzech uwaaa za godny zanotowania tylko ten jedyny fakt, e mczyni w Peszcie nosz peny zarost, lecz ona bardzo powtpiewa, czy waciciele tego zarostu take go codziennie przeczesuj uwaga, ktra u nerwowej niemieckiej hrabiny, bd co bd, jest dowodem wzniosych i wytwornych pomysw, jako te pikn prbk jej szlachetnej fantazji. Brat pani Langai pan Jan Lapussa by niezaprzeczenie najnieznoniejszym czowiekiem w obrbie Budapesztu i nikt nie mg go cierpie od suby domowej a do jego znajomych w kawiarniach. Tylko jego ojciec mia o nim lepsze wyobraenie. Mimo bogactwa by pan Jan skpy i chciwy pienidzy. Gdzie chodzio o zysk, tam nie gardzi nawet takimi interesami, ktrych zaatwianie kupcy, posiadajcy znaczniejsze firmy, zwykli porucza swym faktorom. Poycza nawet pienidze na lichw, i to najlepszym znajomym. Mona sobie wyobrazi, jakim si cieszy szacunkiem! Pragn on serdecznie uchodzi za arystokrat, lecz nie chcia si wpisa do ksigi w szlacheckim kasynie, gdy to kosztowao rocznie szedziesit reskich w srebrze! Synem tego Jana Lapussy by w pocieszny Maksio. Owa za smuka posta, w anio, ktry si z nieba na ziemi zabka, aby pokutowa za grzechy caej rodziny owa szesnastoletnia Henrietta bya sierot po trzecim dziecku starego Lapussy, ktra rwnoczenie ojca i matk utracia, i to w nader tragiczny sposb. Jej rodzice przeprawiali si na odzi wraz z ni na Wysp Magorzaty powyej Budapesztu, gdy na nich najecha parowiec, ktry
przewrci czno tak, i ojciec i matka utonli. Tylko dziewczynk zdoano uratowa. Henrietta liczya wwczas ju dwanacie lat i popada wskutek tego okropnego wypadku w tak nerwowo, i j najlejszy szmer przeraa i czsto bez wszelkiej widocznej przyczyny paka poczynaa. Wedug powszechnego mniemania miaa ona bardzo dobr, czu matk; bya to delikatna, wyksztacona istota, ktr w jej oczach fale pochony. Od tego czasu musiaa Henrietta przebywa w domu dziadka, w ktrym adna osoba drugiej nie lubia. Lecz nie! Posiadaa ona jeszcze brata Kalmana, ktry by nieco lekkomylnym, ale zreszt dobrodusznym chopcem. Pokazywa si on rzadko pord rodziny, gdy go zawsze ajano, chocia jego ca win byo to, i regularnie zastawia swe nowe ubranie. Ale czy to byo bdem? Wszak w domu mwiono zawsze tylko o tym, jak bajecznie boga ta bya rodzina Lapussw, a on mimo to nigdy centa do rki nie dostawa! Drugim jego bdem byo to, i si nie chcia uczy aciny. A to sprowadzao na niego niejedn przykro. Ani stary Lapussa, ani jego syn Jan nie mieli wyobraenia o aciskim jzyku. Pierwszy z nich w swej modoci jeszcze nie uczszcza do szkoy, gdy si zajmowa przygotowaniami do pozyskania majtku, drugi za ju nie uczszcza do szkoy, gdy kiedy si urodzi, byli ju Lapussowie bogaci. Dlatego te aden z nich nie mia jasnego pojcia o jakiejkolwiek rzeczy, i tylko w czasie podry ta lub owa widziana rzecz utkwia w ich pamici. Poniewa za domowy nauczyciel by zanadto zajty Maksiem, wic Kalman musia
uczszcza do publicznych szk, aby naby wicej rozumu, anieli go posiadali jego przodkowie. Biedna Henrietta mczya si czsto caymi godzinami, dopomagajc mu w nauce rodzajw, deklinacji, koniugacji itp. nieznonych form gramatycznych. Lecz korzy bya tylko po jej stronie, gdy si dokadniej wyuczya aciskiego jzyka anieli Kalman i tumaczya mu ukradkiem niejedno zdanie z Korneliusza Neposa i Bukolik Wergilego. Gniewao to bardzo Angielk, gdy nie znaa aciskiego jzyka; Henrietta za moga w obecnoci miss Kleeri rozmawia z bratem, a ona ich sw nie rozumiaa. Owszem za porednictwem tego fatalnego aciskiego jzyka mogy si byy dzia o wiele ciekawsze rzeczy, o ktrych si pniej dowiemy. Pierwej atoli przypatrzmy si panu Janowi Lapussy, ktry wanie do domu powrci. Pan Jan Lapussa by typowym przedstawicielem swej rodziny. Jego nadzwyczajny wzrost zyskiwa przez to na okazaoci, i pan Jan i gow nosi zadart do gry, przy czym na ludzi tak spod oka spoglda jak czowiek, ktry z powodu cierpienia oczu nie moe podnie powiek. Olbrzymi familijny nos uwydatnia tym lepiej nadzwyczaj ma brod i mocno zwarte usta. Jego wsy byy rodkiem i po obu kocach wygolone; a pozostae dwa mysie ogonki byy starannie wywoskowane i podkrcone. Pan Jan Lapussa nosi odzie eleganck i wytworn, tylko nadzwyczajnie sztywn. Jego klejnotami byy guziki u koszuli i kamizelki,
jako te piercienie na palcach, ktre rzucay ywe blaski. Podczas rozmowy zwyk by pan Jan poprawia nieustannie krawatk i gadzi ubranie by to dowd, e ceni wysoko swe pikne piercienie i wyborowe sukno swego fraka. Sztywna krawatka podpieraa dumn postaw brody w wybitny sposb; a w tym dopomagaa jej para najstaranniej wygadzonych i nadzwyczajnie sztywnych fatermerderw. Pan Jan Lapussa wszed do pokoju, nie zwracajc oka na nikogo; potem zaoywszy w ty rce przechadza si tam i sam po pokoju, a spostrzeg wreszcie swego ojca, ktremu ucaowa rk a nastpnie znowu si przechadza. Mona byo zauway, i mia co bardzo wanego do powiedzenia, gdyby si tylko kto chcia by o to zapyta lecz ani stary jegomo, ani pani Langai nie pomyleli o tym. Zamiast nich odwaya si panna Klementyna przemwi do modego pana domu sodkim, miluchnym gosikiem: Prosz pana! Za pierwszym razem nie sysza tych sw mody Lapussa. Prosz pana... No, c tam takiego? zapyta teraz, zadzierajc w gr gow z jeszcze wiksz dum. Ukoczyam ju haft do koszuli, ktry pan kazae sporzdzi.
Dobrodziej Lapussa raczy wprawdzie przypatrzy si haftowi; lecz jake mao znajomoci ludzi posiada panna Klementyna! Pan Jan by bardzo niezadowolony z jej roboty. Mona to byo wyczyta w jego twarzy, gdy cign brwi do gry i jeszcze mocniej ni zwykle zacisn usta. To jest zupenie nieprzydatne powiedzia mwiem ju o tym kwiaty s tutaj za due; takie wyszywa si tylko chopom na koszulach. Co sobie panna mylisz? Rzekszy to wzi ze stolika noyczki, poci mudn robot, nad ktr Klementyna cay tydzie si biedzia, na drobne kawaki i porozrzuca je po ziemi w tak zuchway sposb, i Klementyna z wielkim pomieszaniem na to patrzaa. Ale Janie, mj Janie! zawoa teraz stary jegomo na syna. Ej, co tam! Mnie straszliwy gniew unosi: ja szalej, jestem nieprzytomny. Dlaczego si gniewasz i na kogo? Jan Lapussa udawa, jak gdyby nie chcia powiedzie, na kogo si gniewa rzuci si w fotel, zaoy jedn nog na drug i wsun rce w kieszenie. Potem znowu si zerwa i zacz si dalej przechadza po pokoju. Gniewam si szalenie! zawoa. Co ci si stao? spyta zatrwoony starzec.
Strona 24
Jan rzuci si na sof, zwiesi jedn nog przez jej porcz i rzek pogardliwym tonem wicej z lekcewaeniem anieli w gniewie: Ano, w niegodziwy Hatszegi, ten otr, wczga! A c on zawini? Co zawini? krzykn Jan zrywajc si na nogi dowiedz si tedy, mj ojcze, e wczoraj kaza mi przez swego faktora powiedzie, iby chtnie naby nasz dom na placu Szechenyiego, i zapyta si, ile bym za niego da? Ja atoli nie chciaem si wdawa z ajentem i poszedem sam do niego dzisiaj po godzinie dziewitej. Jest to bez wtpienia najodpowiedniejsza pora do odwiedzin! Zdaje mi si, e wiem, co jest rzecz przyzwoit, a co nie. Wchodz do jego przedpokoju i zastaj w nim sucego, ktry mi owiadcza, abym zaczeka. Ja miabym czeka, wysiadywa w przedpokojach ja, Jan Lapussa! I to u kogo? U nikczemnego wczgi Hatszegiego w gospodzie! Zgoda: zaczekaem i poleciem sudze zapowiedzie me przybycie! Tymczasem nie miaem sobie gdzie usi, gdy otr sucy wszystkie krzesa w przedpokoju pozastawia czernidem, szczotkami, a nawet butami. W kocu powrci ten ajdak sucy i oznajmi mi, abym przyszed po poudniu, gdy jego pan chwilowo nie mg ze mn pomwi! A ty psiawiaro, ty nikczemniku, poczekaj no... Tutaj popad i stary jegomo w rozdranienie i rzek: Ale dlaczego nie poczstowae go policzkiem?
Uczyni to, uczyni z pewnoci odrzek Jan Lapussa tej zniewagi nie cierpi, aby kto odprawia z niczym Jana Lapuss! Pjd natychmiast poszuka dwch wiadkw i wyzw go na pojedynek. Nie, Janie, tego nie czy! Poczstuj go policzkiem na ulicy; albo nie i tego nie czy. Daj ktremu z pachokw dziesi reskich, aby go obi, gdy wyjdzie z teatru. To bdzie rzecz najlepsz! Nie! ja mu sam odbior ycie i bi si z nim bd; temu, ktry mnie obrazi jako szlachcica, poka, e jestem szlachcicem. T spraw musz zaatwi pistolety, pistolety! Te przechwaki zatrwoyy starca i niewiasty niezmiernie. Klementyna suszya ju sobie nad tym gow, czyby nie byo stosown rzecz, aby wysza z pokoju wraz z Angielk. Tylko pani Langai ten niezwyky haas nie zatrwoy. Zacza si wybiera do teatru i szukaa odpowiedniej broszki, a si do niej zwrci Jan, ktrego ta jej obojtno gniewaa, mwic: Musz si po takiej obrazie pojedynkowa nieprawda, Matyldo? Jakie jest twoje zdanie w tej mierze? Pani szyderstwem: Langai odpowiedziaa z chodnym
Powiadam ci tylko tyle: jeli ci kto obrazi przed obiadem, natenczas pogniewaj si o to zaraz z rana, gdy jeli gniew odoysz na poobiedzie, to tylko wasnemu zaszkodzisz zdrowiu.
Strona 26
Jan uzna uwag za suszn i milcza. Nastpnie zaoy znowu w ty rce, przechadza si po pokoju, sapa potnie, a w kocu znowu pochwyci kapelusz i wybieg. Stary jegomo zawoa na niego uspokajajco: Janie, co zamylasz uczyni? Dowiecie si o tym pniej! odpowiedzia modszy Lapussa i zatrzasn drzwi za sob. Stary Lapussa rzek teraz z wyrzutem do pani Langai: No, teraz go jeszcze wicej podburzya i powikszya jego gniew. A c by przez to zyskaa, gdyby on ycie utraci? On ma syna, ktry wszystko odziedziczy. Tak, may Maksio otrzyma wszystko! Pani Langai zapinaa rkawiczki na guziki; a stary Lapussa zrzdzi dalej: Znam jego krewko! On zdolny rzuci si na cay zastp zbrojnych ludzi. Gdy si go rozgniewa, wwczas na nic nie zwaa. Naleaoby koniecznie w jaki sposb udaremni ten pojedynek. Jak sdzisz? Wybierasz si i dzisiaj do teatru? Moesz si oddala w tak wanej chwili? Idziesz patrze na komedi? Nasz synny Laszlo bdzie wystpowa dzisiaj w Teatrze Narodowym w tej samej roli, jak tu Jan odgrywa w domu. Rwnie jak si nie lkam, aby si aktorzy w pojedynku na sztuki porbali, nie zwaam na przechwaki Jana. Nie bj si, jemu si nic zego nie stanie.
W tej chwili pojawi si sucy z oznajmieniem, e powz zajecha. Pani Langai przyodziaa zarzutk i pojechaa patrze na bardziej zajmujc komedi.
Strona 28
POJEDYNEK
Stary Lapussa musia mie dniem i noc o kadej godzinie kogo przy sobie, komu by mg dokucza. Do godziny sidmej wieczorem nudzi rodzin; o tym czasie udawaa si pani Langai do teatru. Henrietta zasiadaa ze sw wychowawczyni w wielkim salonie do fortepianu, a dzieci udaway si na spoczynek. Klementyna i suba spoyway wieczerz i nikogo nie byo ju przy starym jegomoci. Teraz rozpoczynao si powoanie nocnego czuwania. Nigdy nie zazdrociem doli nocnym strom: o pnocy wasa si samemu wrd ciemnoci po opustoszaych ulicach, przysuchiwa si odgosowi wasnych krokw i stukaniu halabardy, czeka na uderzenie nowej godziny i wywoywa gono pobone sentencje, na ktre nikt nie zwaa... gdy mrony wicher dmie po wiecie lub nawalny deszcz pada, kry si w bram zagbienia, przedrzema czasami kwadransik w dolegliwej pozycji na progu sklepw lub na kamiennej awie jest to doprawdy bardzo wtpliwa przyjemno! W kadym jednak razie jest to powoanie wicej zajmujce anieli czuwa w nocy przy panu Lapussy. Czyby on znalaz kogo odpowiedniego w razie,
gdyby go dotychczas czuwajca w nocy osoba chciaa odbiec: to rzecz bardzo wtpliwa. I nie mona si temu dziwi, gdy mudnym zadaniem tej ofiary byo wysiadywanie przy ku pana Lapussy i odczytywanie mu przernych ksiek od godziny smej wieczorem a do szstej z rana. Pan Dymitr miewa zgoa lichy sen. W cigu caej nocy zdoa zmruy oczy zaledwo na godzin, i to tylko wtedy, jeli mu odczytywany przedmiot odurzy gow. Lecz skoro si tylko uciszyo, przebudza si i napdza lektora, aby dalej czyta. Tym lektorem by dawniejszy student, liczcy pidziesit lat z okadem, nazwiskiem Margari, ktry od niepamitnych czasw zajmowa si mudnym odpisywaniem rkopisw. By to sobie bogobojny prostaczek... W cigu caego ycia polowa usilnie na publiczn posad. Wnosi podania do wadz miasta, komitatu, z prob o posad kancelisty, dozorcy winiw albo ekspedytora; nachodzi probami redakcje o zajcie ko rektora, reportera lub roznosiciela, dyrekcje teatrw o posad reysera, rekwizytora albo sprzedawcy biletw magnatw o posad sekretarza, portiera lub wychowawcy zarzdy kolei elaznych o miejsce kasjera, konduktora lub kolportera lecz wszdzie otrzymywa odmown odpowied, a go w pidziesitym roku ycia spotkao to szczcie, i znalaz umieszczenie jako lektor u pana Dymitra Lapussy. Zna on juci tylko jzyk wgierski, aciski i sowacki, a i w tych mowach zamienia czsto wyrazy dwch jzykw. Po niemiecku umia tylko czyta, lecz odczytywanego wcale nie rozumia. Prawda, e to byo dla
niego rzecz zbyteczn, gdy odczytywa nie dla wasnej przyjemnoci. Ot zadaniem tego bogobojnego czowieka byo odczytywanie dniem i noc panu Lapussy kolejno wszystkich owych na niemiecki jzyk przetumaczonych powieci, jakie tylko posiadaa wypoyczalnia Roberta Lampela, lubo sam ani sowa z tego wszystkiego nie rozumia. Pan Dymitr naturalnie nie posiada wasnej biblioteki, gdy czytywane rzeczy byy dla niego jedynie lekarstwem, a kt by chcia zakada wasn aptek? Wynagrodzenie lektora stanowiy: wikt, mieszkanie i dziesi reskich miesicznie gotwk; we dnie nie wolno byo Margariemu pokazywa si w pokoju. Z pocztku wzbronione mu byo take ziewanie, gdy i pan Dymitr musia za nim ziewa. Lecz Margari podzikowa za posad, gdy nie mg tego wytrzyma. Zatem wolne ziewanie umieszczono pniej take w kontrakcie. Owej nocy, kiedy pan Jan opuci by dom w tak wielkim gniewie, trapia nadzwyczajna bezsenno pana Dymitra. Nie wiem, czy j sprowadzaa wanie podwczas przez Margariego odczytywana ksika: Monte Christo, czy te obawa zamiarw powzitych przez pana Jana. Kiedy indziej mg biedny Margari nieco odpocz: gdy zauwaa, i pan Dymitr zaczyna gboko oddycha, zwyk by i on ka gow na ksik i spa tak dugo, a go stary tyran po ockniciu si przebudzi dzwonieniem. Lecz dzisiaj nie uyczy mu on wytchnienia ani na jedn minut. Monte Christo siedzia ju od dawna w wizieniu, kiedy powrci wonica pani Langai z teatru. Wic pan
Lapussa zadzwoni na odwiernego i zapyta go, gdy si zjawi, czy te i pan Jan take powrci do domu? Nie! odpowiedzia sucy. Pan Dymitr przypomnia sobie, e Jan uda si by do innego teatru i zapewne dlatego mia dopiero pniej powrci. Lecz wybia ju godzina jedenasta, a on si jeszcze nie pokazywa! Tymczasem ssiad Monte Christa zaznacza kreski na tarcicy... Pan Dymitr zapragn wyjanienia tych sw i zapyta: A to jak si sta mogo, Margari? Prosz unienie pana dobrodzieja: ja tego nie rozumiem! Dobrze; czytaj pan dalej. Za kadym skrzypniciem bramy dzwoni pan Dymitr na portiera i dopytywa si o pana Jana, lecz on si nie pokazywa. Odwierny zrywa si cigle z ka i przychodzi do pokoju pana z rozczochran gow i zadsan min, przeklinajc w duchu odbywajcego nocn stra lektora, i nie umia upi starca; Margari za zazdroci sucemu jego stanowiska, na ktrym si mg przynajmniej czasami zdrzemn. A wic czytaj pan dalej, Margari! powiedzia Dymitr Lapussa. Monte Christo kaza si spuci na morze jako trupa w worku.
Strona 32
Czyby pan mia odwag do czego podobnego? zapyta pan Dymitr lektora. Wtedy, prosz pana dobrodzieja, gdybym posiada wiele pienidzy; lecz taki jak ja chudzina cieszy si, gdy yje! Juci ta odpowied Margariego nie miaa adnego zwizku z tym, co odczytywa. Ju dobrze, mj ograniczony panie, czytaj no dalej. Margari ziewn przeraliwie, chcia si by take wycign, lecz sobie w por przypomnia, e mia surdut podarty pod pachami tak, iby si mg by jeszcze wicej rozedrze. Nie rusza si wic i cign dalej swe jarzmo. Monte Christo ju teraz dosta si by na suchy ld, Margariemu niepowstrzymanie kleiy si powieki, lecz stary jegomo jeszcze cigle nie spa. Naraz zadzwoni na kamerdynera i kaza mu zapyta si mieszkajcego w domu na pitrze lekarza, czy go przypadkiem tej nocy kto nie wzywa do niebezpiecznie rannego czowieka? Wida, e pokojowiec jako nie zrozumia naleycie zlec enia, a i lekarz by picy, gdy go tak nagle przebudzono i mao brakowao, a byby puci krwi pokojowcowi, gdyby ten mu wreszcie nie by wyjani, e chodzio nie o jego zdrowie, ale zapewne jego panu musiao byo co si przyni. Ze snu wystraszony lekarz da panu Lapussy odpowied, ktrej mu pokojowiec zapewne nie mia zakomunikowa.
Strona 33
Objawiona przez pana Jana groba nie dozwolia zasn w cigu nocy staremu Lapussy, a w nastpstwie i biednemu Margariemu. Od czasu do czasu zdoa jaki ciekawy ustp zaj uwag starca, a wtedy zapomina o pojedynku Jana na przykad kiedy Monte Christo na wyspie ujrza nieprzebrane skarby. Tutaj obudzi Margariego i kaza mu przynie map, aby z nim na niej odszuka wysp Monte Christo. Margari szuka jej po wszystkich morzach, a w kocu nawet na staym ldzie, lecz jej jako nie znalaz. Kiedy si mu to odszukiwanie sprzykrzyo, zaproponowa, i zaraz nastpnego dnia po poudniu gotw napisa list do pana Aleksandra Dumasa, aby zechcia uwiadomi janie wielmonego pana, gdzie si znajdowaa ta wyspa i czy jeszcze istnieje. Dobrze! Pan jeste straszliwie ograniczony. Czytajmy dalej. ! Margari westchn potnie, spojrza na cienny zegar, ktry jako jeszcze cige nie chcia wybi godziny szstej. Naraz atoli wrd odczytywania w istocie wybia szsta. Margari nie dokoczy wiersza, podkreli miejsce paznokciem, aby mg wieczorem pozna, odkd dalej czyta, zagi rg kartki i zamkn ksik. No, a koniec? zapyta z wyrzutem zdziwiony pan Dymitr. Prosz unienie odrzek Margari z niewzruszon odwag w ugodzie nie wspomniano nic o czasie po godzinie szstej!
Rzekszy jeszcze na odchodnym Spokojnej nocy! wydali si z pokoju Lapussy. Pan Dymitr unosi si szalonym gniewem, przeklina, postanowi sobie tego niegodziwca natychmiast napdzi z domu i zasn wreszcie, gdy zajaniao dzienne wiato. Spa cae trzy godziny jak zabity i nie byby si przebudzi, chociaby naokoo niego kto dom zburzy! Kiedy si okoo godziny dziesitej przebudzi, zaraz si pyta o syna Jana lecz jego jeszcze i teraz nie byo w domu. Posa wic odwiernego do starostwa z zawiadomieniem, e jego syn Jan Lapussa i pan Hatszegi, zamieszkay w hotelu Pod Angielsk Krlow, powzili zamiar pojedynkowania si niechby tedy starostwo zechciao wywiedzie si, gdzie i kiedy, i na wszelki sposb pojedynek udaremni. Na t denuncjacj wsiad komisarz policji natychmiast do doroki i zabiedzi szybk jazd prawie na mier kilka koni. W p godziny pniej owiadczy w odpowiedzi odwiernemu Lapussy, aby sobie drugi raz drwi z wasnego nieboszczyka ojca, a nie z niego a wic widocznie albo o pojedynku nie byo ani mowy, albo si obaj przeciwnicy ju dawno rozprawili, a obecnie spoczywali ju pogrzebani w ziemi. Na szczcie przyby okoo poudnia sam pan Jan w tak osobliwym stanie, jak gdyby by ju zaraz z rana na czczo kogo zamordowa albo pi przez ca noc. Rodzina siedziaa jak zwykle razem w pokoju pana Dymitra i przysuchiwaa si wybuchom jego gniewu, gdy usyszano o powrocie do domu pana Jana. Stary Lapussa kaza go natychmiast do siebie przywoa. Zrazu odpowiedzia pan Jan, e si zabiera
do spoczynku, gdy jest picy a to przecie nie zdarza si nawet najbogatszym ludziom w obiadow por. Za drugim razem poczstowa odwiernego kilkoma policzkami i dopiero gdy w kocu Klementyna do niego przysza i oznajmia mu, e jeli si nie pojawi, natenczas kae si do niego zanie jego chory ojciec, poszed z ni do niego z gniewem. No, ty rozszalay, krwi chciwy czowieku, czy si ju stao, odbyo? Co si miao byo sta? zapyta Jan, wytrzeszczywszy straszliwie oczy. Aha, tu s niepowoane osoby, przed ktrymi nie chciaby mwi... Klementyno, miss Kleeri, prosz si na chwil uda do przylegego pokoju. No, teraz moesz ju mwi swobodnie. Ale o czym, u licha, mam mwi? Henrietto! wyjd i ty, dzieci nie powinny wszystkiego wiedzie. Henrietta wysza za niewiastami i zostaa tylko sama pani Langai. Biedzia si nad rozwizaniem amigwek. I o czyme chciaby si, ojcze, ode mnie dowiedzie? Ano o tej sprawie, o spotkaniu si z Hatszegim. Czy go odwiedzie, czy si z nim strzelae?
Strona 36
A tak! Naturalnie, e go odwiedziem i teraz wanie powracam od niego; przez ca noc zabawialimy si obaj w hotelu Pod Angielsk Krlow. Jest to jedyny kawaler, prawdziwy szlachcic! Po obiedzie przedstawi go wam. Zobaczysz, Matyldo, e on si i tobie spodoba. Atoli teraz do widzenia! Musz si pooy spa, gdy przez ca noc pilimy niezmiernie wiele szampana. O, to jest bardzo, bardzo dystyngowany czowiek! Pan Dymitr nic na to nie odpowiedzia. Przygryz sobie tylko warg i potrzsn potnie gow. Nikt nie uczyni adnej uwagi. Pan Jan mg si swobodnie uda na spoczynek. Dopiero po chwili, kiedy si on oddali, zapyta stary Lapussa pani Langai: Co ty tam robisz, Matyldo? Staram si rozwiza jedn z amigwek, umieszczonych w Tczy. Czy nie zwrciy twej uwagi sowa Jana? Nie myl sobie nad tym suszy gowy! Hm, ja sobie co pomylaem. Pani zapatrywanie. Langai nie dopytywaa si o jego
Jan zamyla odpaci Hatszegiemu piknym za nadobne, zwabi go tutaj, a gdy przyjdzie po poudniu, dozwoli mu, aby si pierwej przesiedzia jaki czas w przedpokoju, a potem kae sucemu powiedzie mu, aby
przyszed kiedy indziej, gdy chwilowo nie moe go przyj! Taki jest jego pomys z pewnoci! O, Jan jest roztropnym chopcem; a ja odgaduj zawsze, co zamyla uczyni. W tej chwili otwary si na wp drzwi, a w nich ukazaa si rozczochrana gowa, ktra si rozgldna po pokoju i znowu cofna. Byo ju atoli za pno. Pan Dymitr spostrzeg j we drzwiach, gdy zwyk by zawsze tak lee, i mg widzie w zwierciadle kad osob, ktra wesza do pokoju. Aha, Kalman! powiedzia dlaczego nie wejdziesz do pokoju? Czy nie masz oczu, co? Ja szukam nie ciebie, ale Henrietty. Pjd tutaj, kiedy ci nakazuj! Kalman przestpi prg i stara si kilkakrotnie przymkn drzwi plecami, lecz klamka jako nie chciaa chwyci i tak zostay drzwi otwarte. Kalman by wykapanym obrazem Henrietty, tylko e jego czarne oczy bdziy samopas jak u kosa. Pjd tutaj rzek stary Lapussa czego chcesz od Henrietty? Kalman mrugn zamaszycie dzikimi oczyma, zawaha si chwilk, a w kocu odrzek: No, chciaem, aby mi przejrzaa wypracowanie, czy w nim nie ma bdw.
Strona 38
Aj, ty stary leniuchu, i nie wstydzisz si, e ona wicej wie od ciebie? A ty i tyle nie wiesz! Macie chystka, to tak si do mnie mwi? Ty si mnie nie boisz? Dziecko ruszyo ramionami. W szkole i tak nacierpi si dosy godu za kar, gdy si nie naucz lekcji; a tego si nie lkam, aby mnie wydziedziczy, gdy ju nawet teraz zimow por chodz w letnim surducie! Tak jest, bo zastawie, ty nicponiu, zimowe pikne niebieskie palto. O, tak! To byo stare palto, za ktre dostaem tylko dwa srebrne cwancygiery; a nawet mnie yd oszuka, bo jeden z nich by dziurawy. Pan Dymitr zacisn tylko zby na te sowa: a pani Langai zajaa chopca, mwic: Kalmanie! Kalmanie! dziadkowi, to si nie godzi. Nie sprzeciwiaj si
Takie mu dano wychowanie rzek z jadowitym spojrzeniem starzec takie to szanowne byy wychowawcze zasady jego dzielnego ojca. Ten chopiec wda si zupenie w ojca. Chopcu zaszy oczy zami, wic odwrci twarz, aby tego starzec nie spostrzeg, i przygryz sobie warg, aby
nie wybuchn paczem. Bolao go niezmiernie, gdy sysza, e i jego ojciec by taki sam, jak on. No, pokae swoje wypracowanie zawoa stary Lapussa. Chopiec poda mu w milczeniu zabazgrany zeszyt. Starzec zaoy sobie na nos okulary i zacz przeglda ze szyt. To twoje pismo? powiedzia. No, a czyje by by miao? odrzek chopiec. Ja wiem, czyje jest. Tego z pewnoci nie poznasz. Aha, nieprawda, e ci schwytaem? A wic to przecie nie jest twoje pismo, ktre znam dostatecznie. Oddaj mi zeszyt i pozwl mi si std oddali. O, nie! Ja je komu poka, by si dowiedzie, czy ju postpie nieco w naukach, abym na ciebie na prno nie wydawa pienidzy. A jeli sdzisz, e to nie moje pismo? Teraz mi si std wyno twj zeszyt pozostanie tu u mnie. Kalman wyszed upornie nie zamykajc za sob drzwi, za ktrymi zacz zaraz gono gwizda tego nie mg znie pan Dymitr, wic zadzwoni na pokojowca, aby Kalmana oddali, a przywoa natychmiast Margariego.
Strona 40
Ten bogobojny poczciwiec ju si wyspa i obawia si, e bdzie musia znowu co odczytywa; lecz ulego bywa pierwszorzdn cnot w dobrze urzdzonym pastwie. Pan dobrodziej rozkaza... rzek Margari, wszedszy do pokoju pana Lapussy. Prosz bliej, panie Margari odpowiedzia tene pan znasz jzyk aciski; przetumacz mi pan wypracowanie Kalmana na jzyk wgierski. Margari przegldn najpierw zeszyt, chcc si przekona, czy wiele bdzie mia do tumaczenia i czy bdzie mg za to da osobnego wynagrodzenia. Lecz wypracowanie zajmowao tylko jedn stronic. Przetumaczy wic wiernie osnow elaboratu na temat: Beatus ille, qui procul negotiis1, itd. Dobrze, dosy, dosy, czy nie ma tam bdw? Chciaem si tylko dowiedzie. S przecie. Tutaj nad wyrazem poema brakuje dwu kropek; a potem zamiast putabam mona by si pikniej wyrazi: arbitratus sum. Dobrze, zwr pan wypracowanie Kalmanowi. A potem posuchaj no pan: jeli to pan potrafisz w dobry sposb, postaraj si pan o reszt wicze Kalmana i przynie mi je pan tutaj, a dostaniesz za to dobre poczesne. Do usug, natychmiast, prosz unienie! Gdy Margari usysza wyraz: poczesne, natychmiast oywiy si niezmiernie nogi poczciwca. Uwaa
1
Szczliwy, kto daleki od interesw cytat z Horacjusza (ac.)
Strona 41
on za rzecz najstosowniejsz zakomunikowa paniczowi Kalmanowi wprost yczenie dziadka i skoni go w ten sposb do otworzenia swego archiwum. Lecz na to otrzyma od niego niespodzianie tak silny policzek, e mu w uszach zadzwonio, wic zacz za drzwiami krzycze przeraliwie i grozi, e si uda ze skarg do profesorw. I nie odstpi tak dugo od swego niegodziwego postanowienia, a mu Henrietta, dowiedziawszy si o zagraajcym jej bratu niebezpieczestwie, daa w dniu swych imienin otrzymanego mariackiego dukata, byleby tylko milcza i nikomu nie mwi, w jaki go sposb Kalman obrazi. Pan Jan spdzi cay czas po obiedzie w pokoju ojca, nie poszed nawet do kawiarni. Z pewnoci czeka na sposobno pomszczenia si. Z nudw zacz si umizga do siostrzenicy. Przysiad si do niej, gadzi jej rk, zauwaajc przy tym, jak bieluchn pe posiada. Pyta j, dlaczego jeszcze nie nosi wosw angielskim sposobem w loczkach, kiedyby jej z tym byo tak do twarzy. Wcign i Angielk do rozmowy, pytajc j, czy si ju Henrietta wydoskonalia w jzyku angielskim i francuskim i czy jeszcze dugo musiaaby si wiczy, aby zdoaa gra koncertowo na fortepianie. Napomyka niby od niechcenia, iby si naleao z tym w istocie popieszy, gdy Henrietta nie bya ju dzieckiem. Powiada, e si czasami ju zamylaa, no a gdy kto raz zawrze zwizek maeski, nie bdzie mia wiele czasu do nauki. A propos, Henrietto zwrci si do dziewczyny czy ju masz oblubieca, h?
Henrietta lkaa si go zanadto, aby si miaa zarumieni na to pytanie; owszem spojrzaa ku niemu niedowierzajco niemiaym okiem i nic nie odpowiedziaa. Lecz zamiast niej odpowiedzia stary Lapussa i zaja porzdnie Jana, mwic: Ty pgwku, ty gupcze, o czym to mwisz do dziecka? Zawracasz mu gow, ju i tak spaczon. Jej potrzeba szkoy, wychowawczego zakadu, nie maonka... ty stary ole! Za mym zezwoleniem jeszcze przez pi, posuchaj, przez pi lat do Henrietty nie zagldnie aden kawaler ani jakikolwiek wietrznik rozumiesz? Jan mia si z tego jadowitego zagroenia; uwaa to wszystko za art i jak gdyby mia w opiece Henriett, rzek do niej uspokajajco z protektorsk min: Nie trw si, siostrzyczko, sprowadz ci narzeczonego, na ktrego widok dziadek pochwyci kule, aby wybiec naprzeciw niemu. Stary Lapussa odpowiedzia co podniesionym gosem, lecz go przekrzycza miejcy si Jan. Jeli on ciebie za niego nie zechce wyda, natenczas ci uwieziemy. I miejc si jak czowiek nie mogcy pokona nadmiaru gorliwoci swego serca, uciska i ucaowa Henriett. Potem pospieszy do miotajcego si starca i ucaowa go take. Skoro si atoli zbliy do Matyldy, powiedziaa mu:
Ale mnie prosz nie caowa, ja dzikuj! Henrietta wzdrygna si kilkakrotnie na pochlebstwa wuja, jak czowiek, ktry ma zay obrzydliwe lekarstwo i ju przedtem czuje wo jego niemi. Odwierny przerwa te zabawne familijne pieszczoty, zapowiadajc przybycie janie wielmonego pana barona Hatszegiego. Teraz wspar si nagle pan Dymitr na okciach, aby mc zajrze w twarz Janowi. Czy on te pomyla sobie kae sucemu wyrzuci z domu Hatszegiego, czy mu kae powiedzie, aby zaczeka w przedpokoju, rwnie jak on musia czeka u barona? O, z pewnoci Jan to uczyni,
Strona 44
gdy jest bardzo dumnym czowiekiem! Atoli Jan nie uczyni tego wszystkiego, lecz pobieg pdem ku drzwiom naprzeciw przybywajcemu gociowi, woajc: O, prosz unienie kochany, szanowny przyjacielu, na co te ceremonie u nas? Prosz tylko wej, jeli aska, panie baronie, wejd pan wedug upodobania. Dla pana nie jestemy bynajmniej obcymi. Po tych sowach uj dystyngowanego gocia pod rami i z triumfujcym, rozpromienionym obliczem wprowadzi go w uwicone familijne progi, a potem przedstawi rodzinie przytumionym z radoci gosem: Wielmony pan baron Hatszegi, mj najdroszy przyjaciel. I zaraz na wstpie popeni wielki nietakt, e gociowi zaprezentowa najpierw ojca i swoj siostrzenic, a na koniec dopiero zwrci si do Matyldy, chcc j take przedstawi; ale pani Langai skrzywia si na niego, jak narzeczona z marmuru w ,,Zampie i Jan uzna za stosowne zapyta si, o co jej chodzi. Na co daa mu do ucha tak odpowied: Jeste czowiekiem nie umiejcym si znale, wiedz o tym, e gociowi najprzd pani domu przedstawi naley. Jana z pocztku przestraszy ten tytu, potem chcia si gniewa, w kocu uzna za najlepsze zwrci si z
Strona 45
umiechem do pana barona Hatszegiego, ktry go grzecznie z kopotu wybawi rzekszy: Mam ju szczcie zna szanown pani; niejednokrotnie miaem sposobno widzie pani w loy. Niech pan siada.
Strona 46
MIY CZOWIEK
Baron Hatszegi jest nadzwyczaj miym czowiekiem. Zbudowany silnie, odznacza si piknym, mskim, penym dumy obliczem, swobod ruchw i sowa oraz ognistymi oczami; obejcie jego pene jest dystynkcji, sposb wyraania si wyszukany sowem, jest to prawdziwy dentelmen. Pan Dymitr by nim zachwycony, chocia Hatszegi niewiele z nim rozmawia; ju dla samej przyzwoitoci zajmowa si najwicej owdowia dam. O czym rozmawiano, tego zapewne nikt by ju sobie nie przypomnia; zajmowano si rnymi drobnostkami, balami, wieczorami, wycigami. Henrietty do rozmowy nie wcignito; pan Jan do wszystkiego swe sowo wtrci, a chocia nikt nie zwraca uwagi na to, co mwi, to jednak doskonale si bawi. Gdy si Hatszegi ju oddali, zapyta pan Jan z rozpromienion twarz swej siostry, pani Langai: A co, jak ci si podoba ten mody czowiek? Chciaabym wiedzie rzeka zamiast odpowiedzi na pytanie pani Langai z pewnym przyciskiem
co moge mie za powd wprowadza tego czowieka do naszego domu. Albo nie dzielny to modzieniec? Wczoraj powiedziae, e jest niegodziwcem, otrem. nieprawda. Tak, rzeczywicie, powiedziaem, ale to
Nazwae go hoyszem. Kto? Ja? Nie podobna! Tego powiedzie nie mogem! Pan Dymitr interweniowa w tonie pojednawczym: O, powiedziae, powiedziae to, Janie. Lecz bye w gniewie, a czowiek w takim razie mwi wiele. Przeciwnie protestowa Jan starajc si okaza arliwo nie jest on wczg, ale pierwszym dziedzicem w okolicy Hatszegi! Posiada zamek warowny jest familiantem, prawdziwym familiantem i poniekd maym ksiciem w swej okolicy. Musiabym by bez rozumu, abym powiedzia, e on jest wczg... Wczoraj chciae go wyzwa na pojedynek mwia dalej z przymwk pani Langai. A naturalnie; czemu nie z powodu owej drobnostki? A chocia w istocie na niego si gniewaem, bywaj przecie okolicznoci, ktre zmuszaj do pojednania si.
Jeli si jest przemysowcem, nieprawda? Jeli si ma dom do sprzedania? Tutaj nie ma mowy ani o przemysowcu, ani o jakim domu zawoa z uniesieniem Jan. Jeli chcesz koniecznie wiedzie doda agodniejszym gosem jest to rzecz zupenie inna i o wiele waniejsza. Tak? odrzeka z szyderskim umiechem pani Langai i staraa si spojrzeniem penym politowania ochodzi zapa Jana, mylc sobie w duchu: ,,To znowu jaki brukotuk, ktrego mi mj brat Jan potokiem argumentw zechce na ma narzuci, abym tylko opucia dom na tak dugo, jak dugo stary Lapussa y bdzie. Cieszyby si bardzo, gdybym si w jego baronie zakochaa lecz tego nie doczeka si mj przyjaciel Jan, gdy jak dugo ojciec yje, tak dugo nie wyjd drugi raz za m. A wic to jest taki Aleksander Wielki mwia dalej do brata ktry wyruszy po zdobycz, ktry nie przyby tutaj, aby ogldn dom do kupienia, lecz poszuka sobie ony? Tak, co podobnego odgada; ale jednake si omylia. Tutaj wtrci pan Dymitr z szyderczym przeksem: Matylda nie wydaliaby si std za adnym mem; kocha ona ojca zanadto i czuje si u niego zupenie zadowolona. Oho! odrzek miejc si Jan pyszakowato nie ma zgoa mowy o Matyldzie.
Spodziewam si powiedziaa wyniole i z namaszczeniem Matylda. Jeli zechc komu rk odda, to ju go sobie sama poszukam. A nie wystarczy mie pikne oczy do pozyskania sobie moich wzgldw i nie wystarczy, aby kto umia mwi o zeszorocznych balach, dosiada konia lecz mj przyszy musiaby posiada charakter i szacunek ludzi, aby dla mnie by szczciem, a nie ja dla niego. Jan chcia jej ju z dziesi razy przerwa, to gdy mwi przestaa, wybuchn namitnie: Ale prosz ciebie, wszak o tobie tutaj wcale mowy nie ma. Nie mwi si ani swka o tobie! Nie bro si, gdy ciebie nikt porwa nie myli; moesz spokojnie siedzie na sofie i zabawia si pasjansem a do sdnego dnia. Pan baron Hatszegi nie przyby tutaj po to, aby ciebie uprowadzi. W takim razie to jaka twoja intryga; dlaczeg wic uywasz tyle mistyfikacji, jak gdyby on dy do tego owego ukrytego celu? A przecie to by moe... Co takiego by moe? e si tutaj baron myli zaleca! Ale ja go nie potrzebuj. Ha, ha, ha! Pani Langai wyobraa sobie, e tylko jej jednej w domu mona si zaleca.
Strona 50
Pani Langai rozgldna si po pokoju, jak gdyby szukaa jeszcze jakiej osoby, do ktrej by mg by wzdycha baron lecz jako nie moga si nikogo dopatrzy. Naraz atoli spotkay si jej oczy ze spojrzeniem Henrietty. To spojrzenie dziewczyny zastanowio j natychmiast, po chwili wiedziaa ju, czego chcia brat, a niezadugo nawet wicej, anieli on, wiedziaa. Pierwsze spojrzenie zdradzao, e Henrietta odgada prdzej anieli ona znaczenie sw Jana, drugie, e Jan sprowadzi jej narzeczonego, trzecie za, e Henrietta tego narzeczonego nienawidzi.
Strona 51
Prosz, miss Kleeri, rozpocz lekcj fortepianu rzeka pani Langai do Angielki Henrietta zapomni wszystko, czego si ju nauczya. Angielka i Henrietta usuchay i oddaliy si do trzeciego pokoju; lecz tym razem biedzia si nauczycielka z panienk jeszcze wicej ni zwykle. Tymczasem rzeka pani Langai do Jana zwykym swoim spokojnym, smtnym gosem: Wszak nie bdziesz chcia wydawa Henrietty za tego czowieka? A to dlaczego? Poniewa ona jeszcze dzieckiem, poniewa jej potrzeba jeszcze szkoy, zakadu wychowawczego, a nie maonka; pi lat musi czeka kawaler, zanim bdzie si mg pokaza w domu Lapussy. Mwic to spojrzaa pani Langai z ukosa na pana Dymitra, ktry si niewygodnie z jednego boku na drugi na otomanie przewraca, kiedy crka powtrzya jego wasne sowa. E, co tam, Henrietta ma ju szesnacie lat. Ale jest wta i chora na nerwy. Wyzdrowieje, gdy za m wyjdzie. T drastyczn uwag potwierdzi sam pan Dymitr, mwic:
Strona 52
Ty sama bya chorowita, gdymy ci wydali za m. A jake od owego czasu byam szczliwa nieprawda? odrzeka z wyrzutem wdowa. Tak jest; lecz baron to chwacki mczyzna powiedzia stary Lapussa, a w duchu doda: Nie taki kaleka, jakim by twj m. Tak? A wic to jest w meksykaski narzeczony, o ktrym wspomnia Jan, twierdzc, i dziadek na jego widok pochwyci kule i pobiegnie na jego spotkanie? Wwczas chciae go, ojcze, za t uwag wypdzi z pokoju... Obaj Lapussowie przekonali si, e pani Langai przypieraa ich do muru wic zwyczajem pospolitych ludzi szukali ocalenia w tym, e si wsplnie wrzaskiem zakrzycze usiowali. Czego, czego ty chcesz w ogle od nas? Pani Langai patrzya spokojnie na nich, aby okaza, e si ich gardowania nie lka. Czeg ty od nas chcesz? powtrzyli Lapussowie. W kadym razie, abycie tak obaj nie krzyczeli, na c maj ludzie na dole i na drugim pitrze sysze, co tutaj mwimy? I jeli nie macie innego zamiaru, tylko pozby si dziecka mojej nieboszczki siostry Pauliny, wwczas i ja si temu sprzeciwia nie bd. Biedna Paulina mwia zawsze, e gdyby umara, natenczas poruczyaby sw crk mojej
opiece, ja jej zawsze odpowiadaam, e to ja pierwej umr... Ju dobrze, dobrze, Janie! Ale ja ciebie nie pojmuj przerwa Jan, bronic si nie wiem, o co ci chodzi? Gdy si staram o los Henrietty, gdy j zapoznaj z dzielnym, bogatym i miym szlachcicem, natenczas ty protestujesz. Tego nie mog zrozumie. Tak jest potwierdzi pan Dymitr, podnoszc si nieco na otomanie, aby mc mielej walczy c nam moesz istotnie zarzuci? Ja si wam nie sprzeciwiam; tylko si dziwi, e jak dzieci zmieniacie co godzina zdanie. Jan nazwa wczoraj kogo wczg, wyszed wyzwa go na pojedynek, a potem go przyprowadza jako najlepszego przyjaciela i narzeczonego siostrzenicy; ty, ojcze, jeszcze przed godzin chciae dziecko posa do szkoy, a teraz mylisz je za m wyda. Jak to, chciaaby mi dawa nauki? zawoa szorstko stary jegomo. To nie odrzeka pani Langai z niewzruszonym spokojem, wymawiajc z osobna kad zgosk lecz tyle si spodziewam od ciebie, jej dziadka, od Dymitra Lapussy, e jeli si zgosi jaki kawaler do twojej wnuczki, to nie omieszkasz si wywiedzie, co to za czowiek i jakie jego stanowisko? Albowiem nasz przyjaciel Jan moe si myli, gdy sdzi, e Jego druh jest miym, dzielnym i bogatym czowiekiem. Czy on jest miym, dzielnym czowiekiem, to ciebie nie obchodzi, ale przynajmniej o tym musisz wiedzie, jaki posiada majtek. Albowiem niejeden
moe mie zamek, dwr, a przecie mie dugi po same uszy. A jeli on bdzie oraz magnatem, natenczas jeszcze wicej bdzie da od ciebie. Wprowadzony do naszej rodziny zrujnowany baron mgby ci drogo kosztowa. Jan pok ze zoci, nie wiedzia, co na to powiedzie. Lecz jak moesz co podobnego mwi o czowieku, ktrego nie znasz? A ty go moe znasz? Lecz wiem bardzo dobrze... Teraz wtrci si i Dymitr, przyznajc tym razem suszno wywodom Matyldy. Osun si znowu na wznak i zawyrokowa: Ty nic nie wiesz, Janie! To, co wiesz, nie moe by dla mnie dostateczne. W tym ma suszno Mat ylda. Ka przywoa adwokata pana Siposa on si na tym rozumie. On nas o wszystkim pouczy; musimy si dowiedzie o majtkowych stosunkach barona. Jan zerwa si z siedzenia i o mao e si nie rozpaka; to pogldajc w szalonym gniewie na pani Langai przysig, e natychmiast pobiegnie do Hatszegiego i powie mu, aby od tej chwili ju nigdy nie przestpowa progu domu Lapussw. A potem doda, e i on nigdy ju nie pokae si w pokoju ojca. Naturalnie przywid nazajutrz barona, prowadzc go pod rami; i powtarzao si to odtd dwa razy dziennie.
Hatszegi zajmowa si zrazu i wdow, i dziewczyn, a w kocu zwrci swe afekty cakowicie do Henrietty. Atoli chocia teraz bywa codziennym gociem w domu, przecie wezwano potajemnie pana Siposa, aby si jak najdokadniej wywiedzie, czy baron jest w istocie, i to w zupenym sowa znaczeniu, tak znakomitym czowiekiem, jakim si na pozr wydawa, to znaczy, czy z odsetek yje, czy z kapitau?
Strona 56
DZIECICA FANTAZJA
Po upywie dwch tygodni zachwyceni osobistymi zaletami barona. byli wszyscy
Musiano mu przyzna, e by bardzo miym czowiekiem w towarzystwie: zawsze wesoy, ywy, dowcipny i tryskajcy humorem. Rozmiesza te czsto starego Lapuss, ktry si nie mg doczeka jego przybycia. Pan Jan cieszy si bardzo, e si mg z nim publicznie pokazywa; jeli wyjeda do miejskiego lasku, gdzie si zwyk zbiera wiat elegancki, bra nieodzownie z sob i Hatszegiego. W teatrze bywa kadego wieczora w jego loy i rozmawia z nim gono, aby na siebie cign uwag. Udao mu si nawet zapozna za jego porednictwem z kilkoma magnatami, ktrzy si mu od tego czasu na ulicy kaniali czego ju od dawna gorco pragn. O Hatszegim dowiedziano si ju take, e jego majtek mia pod sob grunt pewny i e nikt nie widzia w obiegu jego weksli. Lichwiarze nie stykali si z nim nigdy; paci zawsze gotwk i nigdy nie widziano go w kopotach, jak innych panw, ktrymi, jeli jakiego roku niwo nie dopisze, faktorzy Pogardzaj, i ktrzy sami czuj, jak si im grunt spod ng usuwa. Hatszegi gromadzi w spichrzach
plony swych niezmiernie rozlegych posiadoci, i poniewa nie na nich tylko ograniczaj si jego dochody, sprzedaje zboe, kiedy cena znacznie si podniesie. To najpewniejszy probierz majtkowych stosunkw. Lecz! obok tych dochodw musia on posiada bezdenne kasy. Pewien wiedeski bankier opowiada panu Dymitrowi o wypadku, e baron bawic we Wiedniu artem sprbowa raz gry na giedzie i umwi si z jakim finansist, e wemie u niego w oznaczonym czasie po kursie dnia ugody tysic sztuk akcji kredytowych. W oznaczonym dniu spady te akcje o kilka reskich, na czym baron moe dwa tysice reskich straci. W takiej spekulacji zwyko si tylko rnice wypaca i adna strona nie oglda sprzedanych akcji. Tym razem atoli bankier inn przedsiwzi spekulacj: w oznaczonym dniu przynis on Hatszegiemu wszystkie akcje, tysic sztuk, i zada zapaty w gotwce. Rwnoczenie pojawili si kontrahenci tego samego finansisty u Hatszegiego, zdaniem ich ucinionego, skoro na giedzie szczcia szuka, i ofiarowali mu pienidze na bajeczne procenta, zanimby mg znowu sprzeda swe akcje. Lecz u Hatszegiego si im sztuczka nie udaa. Kiedy mu bowiem przyniesiono akcje, gotwk wypaci natychmiast ca olbrzymi naleyto. Moe faszywymi banknotami? A, nie! prawdziwymi, wanymi krzemnickimi dukatami. Kto miewa tyle pienidzy pod rk, tego fortuna nie moe by zaszargana. A wic majtkiem sprosta Lapussy. Kady si zachwyca Hatszegim; tylko pani Langai jako si go widocznie lkaa. Jeli przy stole wemie do rki n, to takim ruchem, jak gdyby go mia komu w serce
wepchn lecz powiada ona to zapewne tylko dlatego, e si baron do niej nie umizga! A Henrietta, a narzeczona? Jej zwykle o zdanie nie pytaj; ona nie posiada ani rozumu, ani woli, aby moga zabiera gos w tak wanej sprawie, gdzie chodzi o wydanie jej za m. Zreszt nawet jej tego jeszcze nie powiedziano. Moga si tego tylko domyla z pewnych okolicznoci, poznawa po nadzwyczajnej grzecznoci barona dla niej, po szeptach suby, odmiennym zachowaniu si rodziny, ktra j teraz traktowaa jakby przysz baronow. A tyle znowu rozpowiadaa Klementyna, ile to potrzeba dla panienki szy i haftowa; takie nieskoczone mnstwo bielizny, tyle jedwabi i koronek. Sze szwaczek mwia pracuje ze mn we dnie i w nocy, abymy si z tym wszystkim zdoay na czas upora. W ten sposb oswajano j powoli z myl polubienia ma, a j wreszcie pani Langai wzia w swoj opiek i w powanym wykadzie pouczaa o powoaniu kobiety, a osobliwie damy wielkiego wiata i zobowizaniach tej damy wobec rodziny, ktra tyle dooya stara okoo jej przyszego losu, a wic ma prawo do uznania i wdzicznoci. Oznaczono nawet i dzie zarczyn; lecz w poprzedzajc noc Henrietta nagle zachorowaa, i to tak niebezpiecznie, e musiano bezzwocznie posa po domowego lekarza. Tym razem nie spa wcale doktor Lrincz, gdy wanie powrci od chorego mg wic pospieszy zaraz do Henrietty. Zaniepokoiy go wielce objawy choroby; kaza
pacjentce pi wiele oliwy raz po raz, a potem uda si sam do kuchni, poprzewraca w niej wszystkie miedziane naczynia, przyglda si im przy wiecy, skarci kucharza i kobiet do pomywania naczy i przerazi pann Klementyn, zarzucajc jej, e na niej caa wina ciy, chocia sobie tego ta niewinna istota nie umiaa adn miar wytumaczy. Ale na tym nie skoczy: uda si nawet do pokoju pana Dymitra i przeprowadzi tam podobne ledztwo, pytajc si, z jakich naczy panna zwyka je i pi? Musiano mu poprzynosi i pokaza wszystkie naczynia. On za pyta si, co Henrietta jada wczorajszego dnia na wieczerz moe owoce na cukrze; gdzie cukier, gdzie yka? Musia to wszystko obejrze. Ale na mio Bosk, doktorze biada stary Lapussa przecie si dziecko nie otruo? O, tak, z pewnoci, i to jeszcze octanem miedzi. A to w jaki sposb? W taki, e si pozostawia jado w miedzianych i srebrnych naczyniach, np. owoce na cukrze a to potem osadza grynszpan. Stary Lapussa nie by na tyle biegy w chemii, aby mc poj, w jaki sposb moe powsta ze srebra grynszpan. Mimo to przelk si naprawd. Ale to nie bdzie nic niebezpiecznego? zapyta. Lekarz musiaby by posiada wiele abnegacji, aby na to pytanie odpowiedzie: Nie.
Odpowiedzia wic pan Lrincz: Szczcie, e mnie pan jeszcze w por przywoa, do jutra byaby wnuczka umara. Ale umiera teraz, gdy... Lapussa chcia mianowicie powiedzie: Teraz, gdy moe tak wietnie wyj za m! Tak, tak! By ju ostatni czas przywoa mnie. Grynszpan to niebezpieczna trucizna. Przyjd jutro i zbadam przy dziennym wietle wszystkie miedziane naczynia w domu. Przez podobn nieogldno mogaby caa rodzina popa w nieszczcie. Osobliwie pan dobrodziej kaesz zwykle duszy czas przechowywa jado, a przy tym jadasz i pijesz z rnych srebrnych talerzy i kubkw. Te naczynia s niestosowne; najzdrowsze bywaj ordynarna porcelana i szko, gdy na nich trucizna si nie osadza.
Strona 61
Jutro wydam rozkaz, aby wszystkie kuchenne naczynia na nowo pobielono. Naley wszelkie miedziane naczynia powyrzuca proponowa lekarz. Wszak pan dobrodziej nie zechcesz si nieustannie naraa na niebezpieczestwo utraty ycia, jedynie dlatego, aby miedziane naczy nia nie stay w domu od parady? Widzi pan dobrodziej, paski adwokat pan Sipos, chocia sobie jest zwykym urzdnikiem, mimo to kaza powynosi na strych wszystkie miedziane naczynia przy podobnej okazji. Przy podobnej okazji? zapyta stary Lapussa, pochwytujc te sowa. Tak jest, wanie od niego powrciem. Tam zaszed podobny wypadek. Jego pomocnik, chwacki, mody czowiek pan go moe znasz? otru si rwnie grynszpanem. Przed chwil byem u niego. Gdybym si by spni, byby zgin, gdy nieporadni ludzie kazali si mu na dobitek napi octu. A to osobliwsza sprawa! powiedzia Lapussa. Naturalnie; dwa takie otrucia w tym samym czasie, i to dlatego, e nie utrzymywano w czystoci kuchennych naczy! W kadym przecie domu powinni ludzie wiedzie, e w naczyniach miedzianych i srebrnych nie powinno si adnych pokarmw gotowa ani przechowywa, miedzianych modzierzy uywa ani pi, choby tylko wod, z srebrnych, wewntrz nie pozacanych kubkw. Srebrnych yek nie powinno si zostawia w adnym jadle, gdy i one zawieraj w sobie mied.
Naturalnie, naczy oszukuj.
wszyscy
fabrykanci
srebrnych
Oni nie oszukuj, lecz musz dodawa miedzi do srebra, aby je mc obrabia. To nie jest oszustwem. W miar przymieszki mwimy o srebrze 13, 12 prby i tak dalej. To jest ju taki zwyczaj. No, a jake si ma w mody czowiek? zapyta pan Dymitr w adiunkt czy kto on tam jest; czy mu ju nie zagraa niebezpieczestwo? Na szczcie nie! Jego otrucie byo o wiele niepomylniejsze; lecz jemu dopomoga natura, gdy jest silnie zbudowany. Stan panny Henrietty jest osobliwie z powodu jej znanej nerwowoci w istocie zatrwaajcy, obawiam si dugiej choroby. Ale to doprawdy osobliwsze zdarzenie: dwa otrucia na raz! Przynajmniej tyle w tym dobrego, e mnie do obojga chorych przywoano. Jeden z moich kolegw, ktry w kwadrans wczeniej ode mnie by u modego pacjenta, sdzi, e to otrucie grzybami, i dlatego kaza mu pi ocet, ktry jesz cze wzmaga tego rodzaju otrucie. Ja za rozpoznae m od razu naleycie cierpienie, gdy posiadam Wielk biego w tym wzgldzie. Byo to wielkie szczcie dla panny Henrietty, e mnie zastano w domu. O, dzikujemy tysickrotnie! powiedzia pan Dymitr, zasaniajc si szlafrokiem i nasuwajc sobie nocn czapk na zbolae oczy. Zobowizae nas sobie pan doktor nieskoczenie; pan wiesz, e kochamy Henriett jakby renic
wasnego oka. Nie mog tego wypowiedzie, jak si o ni trwo to byoby mi mio, gdyby konsyliarz zechcia dniem i noc by przy niej nie poskpi za to w honorarium. Uczyni, co bdzie w mej mocy, i jeli nie zajdzie co nadzwyczajnego, mog rczy za przebieg pomylny. A przecie bybym spokojniejszy, gdybym wiedzia, e pan czuwa nieustannie przy dziewczynie. I to uczynibym chtnie, gdybym nie mia jeszcze wicej pacjentw w miecie, ktrzy rwnie potrzebuj mojej pomocy. Mgby ich przecie powierzy komu innemu. Tego, niestety, uczyni nie mog, kilku jest niebezpiecznie chorych, a osobliwie adwokat. Ot, jego mgby pan powierzy jakiemu substytutowi, wszak w miecie jest tylu renomowanych lekarzy. O, bardzo prosz! Poniewa ju raz u niego byem, wic nie dopuszcz nikogo do jego ka. Tutaj chodzi o moj reputacj. No, to dobrze, panie konsyliarzu, prosz wic pana tylko o to, aby przywrci zdrowie naszej dziewczynie. Spodziewam si uratowa oboje chorych; teraz do niej zagldn, potem pobiegn do pana Siposa, a za godzin bd znowu tutaj.
Strona 64
Poczciwy doktor nie upatrywa w tym wszystkim nic innego, tylko dwa zgodne przypadki choroby. Zna bardzo dobrze budow ywotnych narzdw ludzkiego ciaa, naczy krwiononych, oddziaywanie i objawy trucizn lecz mniej zna tajemnice ludzkiego serca. Stary Lapussa przeciwnie, nie uczy si chemii ani anatomii i moe wanie dlatego wpad w tych dwch przypadkach choroby na diagnoz, na ktr by lekarze nie trafili. Lecz o tym nie mwi ani sowa; nazajutrz dozwoli prawidowo przeprowadzi lekarskie ledztwo w swym domu nie sprzeciwia si wyniesieniu miedzianych naczy na strych, a srebrnych do zotnika, aby je na nowo wewntrz wyzoci. Odprawi kilkoro sucych, podejrzanych o niedbao; reszcie zagrozi pan Jan, e wszystkich kolejno obije a stary Lapussa nie sprzeciwia si temu, jakkolwiek jego syn zwyk by dotrzymywa wiernie tego rodzaju obietnic. Swych domysw nie wyjawi stary Lapussa nikomu. W cigu choroby Henrietty dopytywa si co godzin o stan zdrowia wnuczki, przy ktrej czuway na przemian Klementyna i stara suca. To i pani Langai spdzaa cae godziny w sypialni chorej tylko Angielka teraz wypoczywaa, gdy pielgnowanie chorej nie byo udzielaniem nauki gry na fortepianie. Nakazano wszystkim, aby ani na chwil nie odstpowano Henrietty, a pan Dymitr nakaza od siebie, aby Kalmana nie przypuszczano do chorej bliej jak na sze
krokw, iby przypadkiem nie wnis do pokoju zimna i nie zaszkodzi dziewczynie, potem, aby swymi zwykymi gupstwami nie rozdrania, w kocu za dlatego, e by skoczonym wietrznikiem. Jeliby Henrietta czego niezdrowego zadaa, on by jej to ukradkiem przynis, na przykad daby jej wbrew zakazowi lekarza wody do picia. Wreszcie po upywie kilku tygodni dobry Bg i silna kompleksja dziewczyny dopomogy doktorowi Lrinczowi do usunicia niebezpieczestwa. Henrietta zacza powraca do zdrowia. Bya jeszcze bardzo osabiona, lecz wedug zapewnie lekarza nie grozio jej ju adne niebezpieczestwo. Bya ju rekonwalescentk, ktrej drobniejsze yczenia zadowolni mona. Pani Langai pytaa j w obecnoci lekarza, czy sobie czego nie yczy, czy nie pragnaby przypadkiem jakiej potrawy, rozrywki? Blada dziewczyna spucia ku ziemi znuone oczy, jak gdyby chciaa odpowiedzie: Pragn spocz w mogile tam, gboko! A potem dodaa z westchnieniem: Nudz si niezmiernie; rada bym co czyta. To nie wolno odpar lekarz bo to sprowadza bl gowy. Ale kto inny moe pannie czyta, moe wesoe powieci, na przykad Klub Pickwicka Boza2 albo Peter Simple Marryata, bo to nie wzburza umysu. To dobrze odpowiedziaa Henrietta. Zaraz potem polecono miss Kleeri wzi ksik do rki i czyta Henrietcie.
2
Pseudonim Karola Dickensa
Strona 66
Klasyczny humorystyczny romans Boza, ktrego czytanie Angielka zacza, nie sprawia jej adnej przyjemnoci, wic ju przy pierwszym rozdziale czsto ziewaa, jeszcze wicej przy drugim, a gdy przyszo do trzeciego, prosia Angielka Henriett o wytchnienie, tumaczc si, e przedmiot bardzo nudny, jakkolwiek Henriett zajmowa. W kocu owiadczya miss Kleeri, e ju cakowicie zachrypa, jako przymkna ksik, obiecujc dalej czyta po obiedzie. Po poudniu alia si Henrietta nieustannie czuwajcej na ni Klementynie, jaka to bieda, gdy si przerywa czytanie zajmujcego dziea w chwili, gdy ciekawo wanie obudzona, co tam dalej nastpi. Moja duszyczko, moja pannuciu, czytaabym z najwiksz chci, alem sobie popsua oczy szyciem. A moe by mg Kalman czyta? Nie, moja gobko! Jemu tutaj przyj nie wolno, bo ma si wiele uczy. Panna wiesz, on student, ktrego kara czeka, jeli si dobrze lekcji nie nauczy. Dopiero dzisiaj kaza profesor powiedzie przez Margariego, e znw nic nie umie i otrzyma dwjk. Poczciwa Klementyna nie chciaa Henrietty zasmuca wyjawieniem, e Kalmanowi po prostu zakazano wchodzi do jej pokoju. A moe by mi mg Margari czyta...
Strona 67
To prawda! Ten moe czyta. Zaraz pjd po niego i tylko przywoam suc, aby panna nie zostaa sama. Klementyna zdoaa jak obietnic pozyska Margariego i powrcia z nim wkrtce, usadowia go przed parawanem i podaa mu ksik. Zaledwie Margari kilka wierszy przeczyta, zacza Henrietta domaga si aoliwie czego dobrego do jedzenia, bo tak dugo nic nie miaa w ustach, ale teraz jako apetyt wrci, lekarz jej pozwoli je, co zechce. Dobroduszna Klementyna pochwycia to yczenie. Henrietta daa jej ustnie recept na jak polewk o wielu skadnikach, na jak si tylko dziwactwo chorobliwe i przebiego zdoby mogy, tak i Klementyna sama musiaa uda si do kuchni, gdy suca byaby z pewnoci zapomniaa poowy przepisu w drodze od pacjentki do kuchni. Ledwo za Klementyn drzwi si przymkny, przerwaa Henrietta Margariemu w czytaniu: Prosz pana, na mio Bosk, przybli si nieco ku mnie! Poczciwego lektora zatrwoya ta niespodziana przemowa i omal e nie wybieg i nie narobi haasu; zdawao si mu, e panienka popada nagle w sza gorczkowy i majaczy. Nie mg sobie inaczej wytumaczy jej yczenia, aby si do niej przybliy. Lecz chora dziewczyna, zoywszy na piersi swe biae, drce rce pogldaa na niego tak bagalnie, e ulec musia i do niej przybliy si
zdeterminowa. Henrietta zakopotanego lektora za rce.
popiechem
wzia
Prosz pana, na Boga, dobry panie Margari, mnie drczy niepokj, nie mog przymkn oczu, a nawet mnie we snach drczy. Pan mnie moesz uwolni od tego niepokoju, tylko do pana mam zaufanie. Wszak pan rwnie jak ja cierpisz w tym domu i nie masz powodu, aby mnie krzywdzi, nieprawda, sodki, dobry Margari, pan spenisz moj prob? Margari wpad na myl, e Henrietta bredzi w gorczce, Przyobieca wic, i wszystko uczyni, czego by sobie yczya. Ja si panu odsu, nie zapomn przez cae ycie moje i bd nieskoczenie wdziczna za to, co dobrego teraz dla mnie uczynisz. O, prosz unienie, wszak panna bya dla mnie zawsze nadzwyczajnie dobra i sama jedna przemawiaa za mn w tym domu, gdy mnie wszyscy inni drczyli. Rozka panna tylko, a ja dla panny w ogie wskocz. Margari by tak wzruszony, e zy mu po twarzy spyway. Patrz pan powiedziaa dziewczyna zdejmujc z szyi may kluczyk na cienkiej, czarnej tasiemce to jest kluczyk od mojej szkatuki. Otwrz j pan, a znajdziesz w niej paczk pism, obwizanych niebiesk wstk; zabierz je pan i schowaj. Dr nieustannie w mojej chorobie, aby moich rzeczy nie przegldano i tych pism nie znaleziono. Ilekro wracaam do przytomnoci, zawsze mnie trapia myl, czy przypadkiem w gorczce nie wspominaam o tych pismach.
Ach, to by byo okropne, gdyby je dostali moi krewni! Wyjmij pan szybko paczk ze szkatuki, zanim Klementyna powrci. I wobec niej take musz zachowa tajemnic. Margari wywiza si jako tako z polecenia, tylko e otwierajc szkatuk stuk zwierciado no, to bya jeszcze nie tak wielka szkoda! Znalaz wskazane pisma, wszystkie piknie obwizane Henrietta pochwycia wic jego rk i ucisna z takim zapaem, tak szczerze, a pogldaa na niego swymi piknymi, rzewnymi oczyma tak bagalnie, e nawet wariata mogo byo to spojrzenie uzdrowi. Wiem, e pan jeste uczciwym czowiekiem; przyrzeknij mi, e nie zagldniesz do tych pism, ale je dorczysz bratu memu Kalmanowi on bdzie wiedzia, co z nimi zrobi. Nieprawda, sodki panie Margari, ty to dla mnie uczynisz? We pan to i zrb tak, jak ja prosz. Uczy pan, jak gdyby nieboszczka prosia dla zapewnienia sobie spokoju w grobie. Margari przyrzek na zbawienie duszy nie zaglda do poruczonych sobie papierw, ale je dorczy Kalmanowi, jakkolwiek si na niego bardzo gniewa, majc go za zoliwego chopaka. Prosz, ukryj pan te papiery bagaa Henrietta. I w sam por schowa je Margari do gbokiej kieszeni swojej kapoty, gdy w ssiednim pokoju day si sysze kroki Klementyny. Lecz zanim wesza do pokoju
Strona 70
Henrietty, siedzia ju Margari przy stoliku i czyta dalej, jak gdyby nic nie zaszo. Wprawdzie zauwaya Klementyna, e Margari odczytywa teraz po raz wtry ten sam ustp, lecz on si tym tumaczy, e podobne powtrzenia mona napotka we wszystkich powieciach, gdy w nich systematycznego adu i kolejnego nastpstwa rzeczy trudno si dopatrzy. Gdy wybia czwarta godzina o ktrym to czasie Kalman zwyk by powraca ze szkoy prosia Henrietta Margariego, aby przesta czyta i zechcia przyby do niej znowu nazajutrz. Margari przyobieca przyby, miao mu to bowiem sprawi najwiksz rado i zaszczyt. Owiadczy dalej, i dla pannuci rad by wszystko uczyni, wskoczy dla niej w ogie lub w wod a nawet chcia czyta w razie potrzeby angielskie ksiki bez nadzwyczajnego wynagrodzenia. Wyrazi w kocu przekonanie, e panienka nie zapomni o nim i wtedy, gdy bdzie janie wielmon pani. Potem poszed szuka Kalmana, ktry atoli przypadkiem jeszcze nie by powrci do domu. Margari pomyla sobie w duchu: Z pewnoci wasa si jeszcze ten nicpo po kawiarniach a przecie mu to tak surowo zakazano! Dobrze by byo, gdyby go tam kiedy przydyba pan Jan. Poczciwy Margari rad by przecie zagldn do poruczonych sobie papierw, jakie to tajemnicze listy moga posiada panna Henrietta, kiedy si z nimi tak ukrywaa przed rodzin! Hm, warto by do nich zagldn!
Strona 71
Paczka naturalnie bya zwizana. Ale mona by j w ten sam sposb zwiza tak, iby nikt nie pozna naruszenia... Dla czowieka uczciwego przewiadczenie, e owe papiery zawieray tajemnic, ktrej dochowanie mu poruczono, byoby ju do silnym zamkiem i bezpieczn pieczci ale zacny Margari pociesza si postanowieniem, i tego nikomu dalej nie powie, co w owych pismach wyczyta a rad by przecie wiedzie, co te panna Henrietta ukrywaa tak skrztnie Przed wszystkimi, a o czym by si stary Lapussa pragn tak gorco dowiedzie. Wszak on nie zamyla zdradzi tajemnicy tak dobrego, miego stworzenia temu staremu smokowi raczej by sobie jzyk pierwej odgryz! Nie, tajemnica bdzie u niego tak bezpiecznie przechowana jak w grobie, lecz musi si o niej koniecznie dowiedzie. Kto wie na co si to przyda moe!... Zamkn wic na klucz swoj izdebk na trzecim pitrze wyj nawet klucz z zamka, aby nie poznano, e jest w domu; nastpnie rozwiza ogldnie paczk, owinit starannie w papier, i zagbi si chciwie w poruczone mu pisma... Lecz jaki go gniew opanowa, gdy zamiast tajemnic mia w rku same aciskie wypracowania, krasomwcze wiczenia z locus communis, ktre uczniowie VI klasy w pocie czoa odrabia musieli: o przyjemnociach zimy, wiosny i lata, o swobodzie wiejskiej gospodarki, o poytecznoci nauk, szkodliwych skutkach namitnoci i o podobnych zajmujcych przedmiotach. Zniecierpliwiony Margari mia paczk znowu zwiza, gdy mu na myl wpado przeczyta ktr z owych nieskoczenie
nudnych aciskich rozpraw dla poznania stylu modego Kalmana. I oto z szstym zaraz wierszem urwa si temat, a cig dalszy, rwnie w jzyku aciskim, mwi o zupenie innych rzeczach, ktre najmniejszego nie miay zwizku z urokami lata i piknem gospodarki a przecie omawia bardzo zajmujce i wane przedmioty. Teraz przeczyta Margari wszystkie wypracowania od deski do deski i przekona si wreszcie, e pan Dymitr mia wane powody do szukania tych rzeczy, a jeszcze waniejsze panna Henrietta do ukrywania ich z najwiksz starannoci. Nastpnie zwiza Margari znowu wszystkie pisma i rozwaa, co by byo korzystniejsze: panna Henrietta powierzya mu te tajemnice do przechowania, pan Dymit r za poleci mu, aby si stara je wesp z nim odkry... Czyjego tu rozkazu posucha? Czy si co godzio, czy nie to inne pytanie! Juci prawda, e si w ogle nie godzi zdradza tajemnicy, ale i to prawda, e jeli odkrycie tajemnicy jest koniecznoci, to si samo przez si tumaczy. Owszem jeli si nie pospieszy z odkryciem tej tajemnicy, natenczas panna Henrietta stanie si nieboszczk, ktra ju na ten wiat nie powrci. A zarazem jest to chrzecijask powinnoci jak najrychlej uwiadomi dziadka, jakimi to nadzwyczajnymi rzeczami panienka sobie gow suszy; a kt moe nadto wiedzie, czyby z tego nie wyniko jakie nieszczcie i czyby caa sprawa nie wysza pniej na jaw? Z tego mogoby w kocu wynikn ledztwo sdowe!
A potem koniec kocw sprawa ta warta pienidzy... wiele pienidzy! Jeli za ni stary Lapussa nie zapaci sumki, i to znacznej no, w takim razie nie dowie si o niczym! Wtedy si przekona, e Margari posiada charakter! Ostatecznie potrzebuje Margari y! Dla biedaka znaczy ta sprawa tyle, co urzd doywotny i trudno poj, jak panna Henrietta da moe, aby Margari to szczcie oknem wyrzuci? Osobliwie za gdy Henrietta panu Margariemu jeszcze nigdy nic nie daa... Tutaj zapuka kto do drzwi i zapyta: A jest tam pan Margari? Margari tak si przelk niesychanie, i w gos odpowiedzia: Nie ma mnie! Zaraz potem musia juci drzwi otworzy, naprzd atoli ukry paczk z papierami w; kieszeni. By to pokojowiec, ktry si pyta, czy Margari nie wie, e ju jest po godzinie sidmej, o ktrej powinien by si uda do pana Lapussy z obowizku lektora. Pan Margari nie mg cierpie, gdy si z nim suba zbyt poufale obchodzia. Co tam, godzina sidma! Czy to jest moim obowizkiem wiedzie, kiedy uderzy sidma? Czy to ja dzwonnik? Wszak jasny pan moe przysa do mnie pokojowca. Albo jeli chce, abym ja sam to wiedzia, natenczas moe mi podarowa jaki pikny cylindrowy zegarek...
Strona 74
Z tymi wyrazami obraonej godnoci osobistej i nieusypiajcej dzy otrzymywania podarunkw, zeszed na d Margari z pokojowcem do pana Dymitra, u ktrego zmian pooenia najpierw przez to zapowiedzia, i sobie usiad nie na swoim skrzanym krzele, ale si osun w elegancki, mikki fotel, a przy tym nie podwin sobie jak zwykle p kapoty. Pan Dymitr zmierzy go od stp do gowy i rzek do niego jeszcze ostrzejszym ni zwykle nosowym gosem: Mj Margari, moe rozpoczniemy czytanie powieci? Owszem, czytajmy, ale nie powieci! A c przecie? Co pan masz na myli? Prosz unienie, niech sobie pan dobrodziej raczy przypomnie, e mi pan dobrodziej poleci postara si o pewne wypracowania, a mianowicie o wypracowania panicza Kalmana... Uwiadamiam wic unienie, e ju mam je w rkach. Tak, tak powiedzia pan Lapussa, przymuszajc si do chodnego umiechu no, to mi je pan moesz da jutro. Ju ja przegldn. Prosz unienie, to acina! No, przecie mi j bdzie mg kto odczyta. Prosz nie wypadaoby dawa tych pism do rk komu obcemu, bo w nich si mieszcz osobliwsze rzeczy...
Co? zawoa z oburzeniem wielmony pan przecie pan ich nie czytae? do koca. Ale ja panu tego nie poleciem...
janie
Owszem, czytaem je wszystkie od pocztku a
Ale nie zakazae mi tego pan dobrodziej. Wiem teraz o wszystkim; wiem, dlaczego panienka choruje wiem i to take, dlaczego nie ma ochoty do polubienia wielmonego pana Hatszegiego. Wiem nawet, co potem nastpi, i kto w tym wszystkim zawini. Wiem o tym wszystkim a dowody mam tutaj w kieszeni. Mwic to wskaza na wypchan kiesze swej kapoty. A, to niegodziwa bezczelno z paskiej strony, e si omielie czyta te listy. Prosz bardzo piknie, nie bya to zuchwao, ale si chciaem dowiedzie, ile wart materia, ktry miaem dorczy panu dobrodziejowi: reskiego, dwa reskie, sto czy tysic reskich, aby pan dobrodziej nie zechcia powiedzie: Oto masz, mj synu Margari, srebrnego cwancygiera na piwo! a potem mi tym w oczy wika. Pan mi zaczynasz prawi grubiastwa; czy moe chcesz, abym zadzwoni na pokojowca? Prosz si nie fatygowa. Gdyby pan chcia mi przemoc odebra te pisma to przecie tam na kominku pali si ogie a ja bym tam rzuci moje papiery, zanimby nadszed pokojowiec, i sprawa byaby zaatwiona! W takim
razie nie dowiedziaby si nikt o tym, co ja wiem, gdy to wiem tylko ja sam i te tutaj papiery. A wic pan dasz pienidzy nieprawda? Ile pan potrzebujesz? Teraz przybra Margari hard min i odrzek: Ile dam? Duo, bardzo duo. Jeszcze sam nie wiem ile. Lecz nagle przybra dawn pokorn, bagaln min i powiedzia: Wie pan dobrodziej co... Prosz mi umieci na jakiej maej posadzie u janie wielmonego pana Hatszegiego, bo przecie mnie bdzie mia do zawdziczenia, gdy w jego dom wejdzie panna Henrietta... Ja odkryem przeszkody, i jak Bg ywy bd dla niego wiernym sug, e wierniejszego nie znajdzie na wiecie... Mam pana umieci na posadzie u Hatszegiego? A jaka to ma by posada? Wszake on nie jest ani agentem, ani naczelnikiem Towarzystwa Parowej eglugi. Dla mnie byaby kada posada dobra, bylebym tylko raz ju otrzyma zapewnione miejsce a do mierci moe bym mg u niego suy za marszaka, bibliotekarza albo sekretarza. Wszak to pana dobrodzieja kosztowa bdzie tylko swko. W gowie pana Dymitra zawitaa jaka myl.
Strona 77
Dobrze, dobrze, Margari, stanie si wedug yczenia. Rcz sowem, e pan zostaniesz sekretarzem u Hatszegiego! Ale a do mierci, prosz unienie, nie do jego, lecz do mojej mierci! Tak, tak a do paskiej mierci. A jeli on nie zechce? Ja bd panu paci; ode mnie bdziesz pan otrzymywa regularnie sw roczn pac; a co pan nadto od niego otrzymasz, to nie bdzie wchodzio w rachunek. Czy pan bdziesz zadowolony, gdy panu wyznacz oprcz wiktu i mieszkania trzysta reskich rocznej pensji? Margariemu tchu zabrako na te sowa. Omal go nie udusio chciwe pytanie: A czy pan dobrodziej zabezpieczy mi to na pimie? bdzie askaw
Natychmiast; prosz przynie przybory do pisania ja podyktuj panu wszystko. W ten sposb zawarli obydwaj tajemn ugod, na mocy ktrej pan Margari mia otrzymywa roczn pensj w kwocie trzystu reskich, patnych kadego kwartau z gry, i to w miejscu jego pobytu, a za to powinien by pracowa jako sekretarz albo te w innym charakterze u boku wielmonego pana Hatszegiego jako przyszego maonka panny Henriet ty, a nadto pana Dymitra Lapuss uwiadamia od czasu do czasu o wszystkim, co by widzia i sysza w domu barona. Po
Strona 78
mierci pana Dymitra miao przej to zobowizanie na jego syna, pana Jana. Czy pan Lapussa wiedzia, co czyni? Gdy ten dokument zaopatrzono podpisami i pieczci, ucaowa Margari rk swego potnego protektora i zacz z najwiksz pochopnoci odczytywa wiadome wypracowania. To odczytywanie wzgldnie tumaczenie szczegw trwao do pnocy. Pan Dymitr by nadzwyczajnie zadowolony, mianowicie z tumaczenia, gdy do radoci z osnowy odczytywanych skryptw nie mia najmniejszego powodu. Kiedy wreszcie po pnocy badanie owych wypracowa ukoczono, poleci pan Dymitr Margariemu, aby si uda do swej izdebki na gr i do jutra na wszelki sposb te aciskie niedorzecznoci spisa w wgierskim jzyku, aeby si za mg utrzyma przy tej pracy na nogach, da mu dziesicioreskwk na poncz. Margari usucha rozkazu z najwiksz chci i po raz pierwszy w yciu pi tyle ponczu, e a do biaego dnia wypiewywa wesoe piosenki, czego kiedy indziej nie czyni. Ale te wypiewujc do rana ukoczy tumaczenie wypracowa Kalmana. Nastpnego dnia mia pan Sipos przedoy urzdowe sprawozdanie o stosunkach Hatszegiego. Pan Sipos by oryginalnym czowiekiem. Jakkolwiek uchodzi za synnego i roztropnego adwokata,
mimo to nie cakiem zadowalnia rodzin Lapussw, od ktrej pobiera roczn pac. Przyobieca on sobie mianowicie stanowczo nie podejmowa procesw, o ktrych uczciwej podstawie nie by mocno przekonany, gdy nie chcia, aby go w oczy lub potajemnie za niegodziwca uwaano. Niechtnie te podejmowa pewnego rodzaju komisje, np. gdy chodzio o egzekucje u podupadych osb, w ktrym to razie wypadao by wiadkiem lamentu niewiast i dzieci. Unika on tego wszystkiego; a prowadzi natomiast chtnie procesy o wielkie majtki, rozporzdzajc wtedy obfitym zasobem dokumentw, dyktowa wietne repliki, ktre obejmoway dziesi do dwudziestu arkuszy pisma, i na opierajcych si stronach egzekwowa za porednictwem komitatu wywalczony wyrok ostateczny. Taki by zakres jego dziaania. Do podrzdnych spraw musiaa rodzina utrzymywa drugiego adwokata, gdy pan Sipos nie pozwala nawet swemu pomocnikowi miesza si do brudnych procesw. O oznaczonej godzinie pojawi si pan Sipos punktualnie w domu Lapussw, naturalnie piechot, gdy by zanadto oszczdny, aby utrzymywa wasny ekwipa , a wynajmowanie powozu uwaa za okpiwanie wiata. Dlatego te jego obuwie nigdy nie nadawao si do salonw co nawet byo powodem osobliwszej antypatii modego Lapussy do adwokata. Zdarzao si te najczciej, e deszcz pada wanie wtedy, kiedy pan Sipos mia u Lapussw co osobicie do zaatwienia. Bogaci ludzie uwaali jego swobodne zachowanie si za niegrzeczno, lecz dla pana Siposa byo to rzecz zupenie obojtn.
Dzisiaj przywdziaa rodzina Lapussw jak najwytworniejszy strj witeczny. Staremu Lapussy dano jedwabny szlafrok, narzucany duymi kwiatami, i powleczono wieymi haftami poduszki na sofie; podog zasano nowymi kobiercami i porozstawiano wszystkie srebrne naczynia po stoach, jak gdyby pan Sipos mia z tego wszystkiego wyprowadzi jakie wnioski osobliwsze. Szanowny adwokat przynis i tym razem, jak zwykle, urzdowe pisma zwizane tasiemk pod pach, a nie w skrzanej tece, jak to czyni nowoczeni adwokaci, ktrzy si wstydz swego powoania. W bawialnym pokoju nie byo nikogo oprcz starego Lapussy, pana Jana i pani Langai. Henrietta bya jeszcze cierpica wic jej dozwolono przejecha si tymczasem do miejskiego lasku, gdzie pan Dymitr posiada przepyszn wili aby odwiedzia swoje ulubione kwiaty albo si z nimi ostatecznie poegnaa. Zreszt chociaby bya nawet zupenie zdrow, nie byaby w domu zaproszona na referaty adwokata. Tylko by jeszcze tego brakowao, aby narzeczona dostaa do rk yciorys narzeczonego przed lubem! Pana Siposa przyjto zreszt mimo jego zaboconych butw bardzo serdecznie: obaj Lapussowie rozmawiali z nim o tysicznych drobnostkach, jak gdyby dla nich nie byo wcale piln rzecz przejcie do waciwego celu a w kocu pani Langai musiaa im przypomnie, e ju czas do odczytywania zasignitych wiadomoci. Adwokat usiad sobie tedy przy stole, rozwiza swoje na ksztat aktw paginowane pisma i rozpocz odczytywanie.
A wic rozpocz spraw adwokat baron Hatszegi jest wedug zasignitej wiadomoci sub litera A. z pochodzenia rumuskim muzumaninem. Jego pradziad by defterdarem w Konstantynopolu... Prosz pana zapyta pan Jan a co to oznacza defterdar hrabiego czy rzemielnika? Wyszego urzdnika odrzek lakonicznie pan Sipos. Kto by si chcia wicej dowiedzie o urzdzie defterdara, ten znajdzie blisze szczegy w Osmanografii Decsyego3 A nie mona by jej dosta w wypoyczalni? Pani Langai nie moga si oprze pokusie i zajaa brata: A nie przerywaje niedorzecznymi uwagami! swymi nieustannymi
Suszne upomnienie potwierdzi pan Dymitr a pan Jan odsun si w rg sofy i w cigu odczytywania ju tylko swym monoklem si zabawia i u ostentacyjnie cukierki. Pan Sipos mg wic swoje sprawozdanie dalej odczytywa. Wiemy bardzo dobrze, z jak si operowa y rosyjskie pienidze podczas wojny rosyjsko-tureckiej, kiedy to wielki wezyr o mao cara Piotra nie zabra do niewoli, a potem mu dozwoli umkn. Na usprawiedliwienie przytaczano midzy innymi t okoliczno, e wojsko byo le zaopatrywane. Zdarza si to zreszt zwykle podczas
3
Samuel Decsy (1742 1816) lekarz i filozof, autor wielu dzie naukowych.
Strona 82
kadej tureckiej wyprawy: poowa pienidzy przeznaczonych na wyywienie armii topnieje w rkach komisarzy. Podwczas ciya wina sprzeniewierzenia przede wszystkim na defterdarze Mustafie, ktry zreszt wcale nie czeka na przybycie baltadyka z jedwabnym sznurkiem, ale uciek z Jassy, gdzie przeczuwa nieszczcie, wraz z synem i swymi skarbami przez siedmiogrodzk granic. Zachodzi nadto bardzo wielkie prawdopodobiestwo, e skarby te to nie tureckie piastry, ale raczej ruble rosyjskie. Ja tego nie rozumiem mrukn pan Jan od kominka. Przecie dobitniej nie mog si wyrazi! Prosz tylko dalej, my to ju rozumiemy powiedziaa pani Langai, dajc znak adwokatowi lornetk oprawion w perow macic. Defterdar Mustafa tutaj si wychrzci i naturalizowa. Jego syna widzimy ju jako szlachcica u dworu, gdzie suy w gwardii wgierskiej, a potem podczas tureckiej wojny w charakterze pukownika po bohatersku swych dawniejszych ziomkw nad Dunajem pobi. Ten pukownik pozyska sobie majtek Hidvar i tytu barona. Jego syn by nieuytym, skpym czowiekiem, ktry nie tylko stroni od dworu, ale si nawet nie da wprowadzi w domy uczciwych ssiadw. Gromadzi nieustannie pienidze, nie przebierajc ku temu w rodkach. W bardzo przebiegy sposb posiad kopalnie zota pod Verespatakiem, ktre umia z niesychanym powodzeniem eksploatowa przy tym drog lichwy i poyczek hipotecznych zagarn
niezmierne majtnoci w komitatach hunyadzkim i feherskim tak, e po jego mierci przewieziono na trzydziestu ciarowych wozach z verespatackiego wwozu samej gotwki w zocie i srebrze dziesi milionw reskich na za mek w Hidvarze, gdzie stale przemieszkiwa jego jedyny syn, Leonard. Te wszystkie szczegy potwierdzaj autentyczne dokumenty pod B., C. i D. jak najzupeniej. W yach barona Leonarda pynie krew wielu narodowoci. Sam defterdar by Turkiem rumuskiego pochodzenia, ktremu indyjska niewolnica zrodzia jedynaka, ten znowu polubi crk akceptowanego przez wiedeski dwr polskiego szlachcica. Maonka Leonardowego ojca bya crk w Rumunii osiadego wgierskiego szlachcica zaciankowego, ktr na to polubi, aby mie w domu gospodyni. Tak wic reprezentuje krew szlachetnego magnata dotychczas przymioty piciorakiej narodowoci a z kadej z nich posiada pewn waciwo jego osoba. Jest rozmiowany w rozkoszach jak Turczyn, lubi przepych jak Indyjczyk, lekkomylny jak Polak, zuchway jak Wgier i uparty jak Rumun. Te s wady jego charakteru. Mwi za dlatego najpierw o jego wadach, poniewa uwaam, e one przewyszaj jego zalety. Albowiem, e baron jest bogatym czowiekiem, to potwierdzaj pod E. w przyblieniu zestawione inwentarze, wykazy dochodw itp. dowody. e baron jest przystojnym mczyzn, mona osdzi z doczonej pod H. fotografii, e jest fizycznie zdrowy, to udowadniaj pod I. i K. zaczone wiadectwa,
Strona 84
jedno wydane przez jego lekarza, drugie od towarzyszw, ktrzy z nim zwykli razem polowa. Kto zatem od mczyzny niczego wicej nie da, moe go uwaa za godnego i zdolnego do uszczliwienia ony. Zwaywszy atoli, e ten mczyzna w sprawach miosnych nie tylko jest niestay, ale take zmienny a do dziwacznoci, a przy tym hodujc hulankom przy kielichu, jest a do miesznoci wielkim smakoszem; po wtre, e jest prny jak indyjski ksi, ktry ony tylko dla ludzkiego oka potrzebuje; po trzecie, e jest nieuyty i okrutny, i wedug dokumentw w swej podliwoci ju kilkoro osb miertelnie zrani, gdy mu weszy w drog w chwili zego humoru; po czwarte, e jest w podziwienia godnym stopniu skonny do awanturniczych wybrykw, ktra to okoliczno bynajmniej zaszczytu mu nie przynosi; i e w kocu wedug tego, co sobie bliej niego znajdujce si osoby na ucho szeptaj, ycie jego ukrywa jak osobist tajemnic posiada on dni i tygodnie mistyczne, stanowice czste luki w jego yciu, tajemnicze zdarzenia, ktrych pocztku ani koca nikt nie zna... zwaywszy na to wszystko razem, widz potrzeb wydania szczerego, ostatecznego orzeczenia, wedug ktrego mody mczyzna, ktry nie zdoa prawdziwie kocha,
bogaty, ktry nie moe by nikomu poyteczny, i znakomity, ktry nie zna wyszej ambicji taki mczyzna nie jest powoany do uszczliwienia tak delikatnej, uczuciowej panienki, jak jest, o ktr tu chodzi, panna Henrietta a ja nazwabym to nieszczciem, ktrego si naley na wszelki wypadek uchroni, chociaby to wiat uwaa za najwiksze szczcie, e jej baron Hatszegi ofiaruje swoj rk. Teraz prosibym o askawe przejrzenie dokumentw, ktre z sob przyniosem dla sprawdzenia stanu rzeczy. Cierpliwo pana Jana wyczerpaa si; byby uciek, gdyby ojciec nie uy swej caej powagi i pozosta mu nakaza, aby nie opuszcza rady familijnej. Tym chciwiej sigaa pani Langlai po papiery, pragnc dokadnie przejrze objaniajce spraw dokumenty. Pan Jan ani do nich zagldn. Pan Sipos uwaa za rzecz stosown owiadczy pani Langai: Niektre z tych dokumentw s tego rodzaju, e damie nie mog posuy za lektur. Jeli na nie odpowiedziaa pani Langai. natrafi, to je pomin
Naturalnie, e wanie tych dokumentw szukaa najpierw wrd pliki papierw. Pan Dymitr tymczasem wydoby spod poduszki paczk papierw i wrczy je panu Siposowi mwic: A wic pan nam nie radzisz wydawa Henrietty za barona Hatszegiego? No, to dobrze; my zbadamy paskie zaczniki, a pan bdziesz tak grzeczny przeczyta sobie te tutaj pisma dla odpdzenia nudw!
Byy to oryginay przez Margari ego zdradziecko wydanych wypracowa Kalmana. Pan Jan przechadza si tam i sam po pokoju w szalonym gniewie; pani Langai czytaa z wielk uwag nikt przeto nie zauway zadziwienia i pomieszania, jakie si wyranie malowao na twarzy adwokata w toku przegldania elaboratw aciskich. Potrzsa gwatownie gow, targa sobie wsy, koysa si niespokojnie na krzele i cigle chusteczk pot z czoa ociera musia. Skoczywszy wreszcie czytanie, zoy papiery na st przed siebie i patrza na nie nieruchomo pogrony w mylach jak czowiek, ktrego rozum nie moe sprosta sprawie. Na pani Langai oddziaaa lektura zupenie inaczej bya ona bardzo wzburzona i zawoaa w cigu czytania kilkakrotnie: O, ten potwr, ten niegodziwiec! Bya to w najwikszym stopniu irytujca lektura. Pan Dymitr upatrywa w tym rozrywk, gdy poglda raz na czytajc pani Langai, drugi raz na czytajcego adwokata i widzia: u niej wzburzenie, a u niego zakopotanie, ktre widocznie coraz wicej si wzmagay. Gdy pani Langai i adwokat przeczytali, rzek stary Lapussa gosem spokojnym i agodnym: No, i jakie twoje zdanie, moja crko? Pani Langai odsuna od oczu lornetk, jak osoba, ktra si przekonaa o susznoci swego zapatrywania, i odrzeka:
Ja baronowi Hatszegiemu nie daabym za on nie tylko panny Henrietty Lapusswny, ale nawet przyzwoitej pokojwki. Ale ty by go chtnie wzia zauway zjadliwie pan Jan. A pan, panie mecenasie? zapyta pan Dymitr, zwracajc si do Siposa. Ja? odrzek poczciwy adwokat niemiaym, stumionym gosem wrd objawu zakopotania ja radz wyda pann Henriett, im wczeniej, tym lepiej, za barona Hatszegiego. Pani Langai wpatrzya si w niego i zapytaa: Wedug tego, co si tutaj w tych papierach mieci?... Nie, ale wedug tego, co te drugie pisma zawieraj. A to co za pisma? zawoaa wyrywajc si pani Langai i bardzo si gniewaa, e w pochwyconych pismach natrafia na sam acin. Poznaa tylko tyle, e to byy wypracowania Kalmana lecz zwizku rzeczy nie rozumiaa. Prosz o zwrot tych pism powiedzia pan Dymitr, wycigajc sw wysch rk ja ich jeszcze potrzebuj teraz. Mam te i tumaczenie tych rzeczy. Wic i pan, panie mecenasie, jeste tego zdania, e powinnimy wyda Henriett za barona? No, w dniu, w ktrym baron Hatszegi powiedzie Henriett do otarza podaruj panu te
gryzmoy. Nim to nastpi, ja bd przechowywa te pisma... Czy pan mnie rozumiesz? Pan Sipos straci wszelki humor, jeszcze adnego procesu nie przegra tak niefortunnie. Pani Langai chciaa go dalej zarzuca pytaniami lecz on nie dotrzyma placu, ale wziwszy kapelusz, ukoni si i umkn. Pani Langai zwrcia si do ojca: I c to sprowadzio tak nag zmian w przekonaniach, co za tajemnice zawieraj owe cudowne pisma? Pan Dymitr spoczywa na nich, lecz ich nie wyda i tylko odpowiedzia: Zawieraj one tajemnice osb, dla ktrych wielkie to nieszczcie i wielkie szczcie, e na jaw wyszy. By moe, e si aka nigdy o nich nie dowiesz. Czy one stoj w zwizku z zampjciem Henrietty? Wprost j do tego zmuszaj. Biedna dziewczyna! westchna pani Langai. Szkoda, e si dla niej nie moesz powici zauway szydersko pan Jan, ktrego przewidywane zwycistwo poechtao. Janie odrzeka pani Langai ze spojrzeniem chodnym, penym wyrzutu, na ktrego dnie byo wicej wzburzenia anieli w rozkoysanym morzu rzucie mi ju niejednokrotnie w oczy ten art niegodziwy jeliby mi go
kiedy jeszcze raz powtrzy, natenczas ju ani swka w yciu z sob mwi nie bdziemy nawet i wtedy, gdyby nas razem zamknito w tym samym wizieniu. Wanie dlatego wypowiem jeszcze raz wybuchn pan Jan nadrabiajc min. Zgoda, nie trud si; przyjmuj ch za uczynek. Od tej chwili umarlimy jedno dla drugiego. Rzekszy to postpia zirytowana ku oknu i usiada na krzele, biorc do rk swoj robtk. Pan Jan mia si w duszy, chodzc szybkim krokiem po pokoju. Pan Dymitr nie miesza si ani swkiem do sporu wiedzia on bardzo dobrze, e ci dwoje nie pojednaj si ju nigdy.

Pan Sipos okry trzy razy swj dom, zanim si w nim znalaz, tak dalece pomieszao go to, o czym si przed chwil dowiedzia. Przechadza si wic dugo po swoim gabinecie, jak gdyby nie mg pochwyci pocztku zawikanej sprawy, chocia ju dotar do jej koca. Wreszcie uspokoi si i kaza jednemu z pisarzw przywoa Szilarda, ktry natychmiast si stawi. Bya to jedna z owych twarzy, o jakich niewiasty nigdy nie zdoaj zapomnie; w kadym rysie ponca namitno, a przy tym due iskrzce si czarne oczy, ktre tak korzystnie odbijay od bladego oblicza i zdradzay odwag i wysze natchnienie. Usta milczce jak u szlachetnego ma. Bujne, czarne wosy nie potrzeboway
oblewa czoa tak ciemn powodzi, bo dosy cienia i bez tego posiadao. No, kochany kuzynie rzek poufale pan Sipos czy ju cakowicie wyzdrowiae? Czy ju dzisiaj nie by u ciebie lekarz? Ja go ju nie potrzebuj, jestem ju zupenie zdrw! No, tylko nie lekcewa stanu swego zdrowia. Widz, znowu ju pracowae; a wiesz przecie e ci lekarz zakaza! Wszak ja pracuj jedynie dla rozrywki. Rozrywk ma by zabawa. Dlaczego nie uczszczasz jak kady inny czowiek do towarzystwa, do
Strona 91
kawiarni, na tace? Dlaczego si wprzgasz w jarzmo jak tragarz? Mody umys potrzebuje rozrywki. Czuj si dosy zdrowy. Dzikuj kochanemu wujowi za troskliwo. Wuj stara si o mnie wicej, anieli na to zasuguj. To moim obowizkiem, kochany kuzynie. Wszak wiesz, e mi ciebie twj biedny, drogi ojciec na miertelnej pocieli w opiek poruczy. Stae przy nim i syszae, jak powiedzia: Tobie poruczam mego biednego syna, bd mu zamiast mnie ojcem! Przy tym wspomnieniu zabysy zy poczciwemu, sdziwemu adwokatowi wic je otar chustk kolorow. Oczy modzieca nie zaszy zami, ale za to tym wicej paay. Czy pamitasz te sowa? Pamitam szepn cicho modzieniec. No, a jeli ja dzisiaj albo jutro przenios si z tego wiata na drugi, gdzie ju nie ma wicej rozki dla dobrych przyjaci, i gdy si tam spotkam z moim dobrym, kochanym Istvanem, a on mnie zapyta: Jake si starae o mego syna, ktrego poruczyem twojej opiece? c mu mam odpowiedzie? No, mw, co mu mam odpowiedzie? Modzieniec pochwyci z uczuciem rk sdziwego opiekuna i ucisn, odpowiadajc zaledwo dosyszalnym gosem: Wuj by dla mnie drugim ojcem!
Strona 92
Pan Sipos usun niecierpliwie sw rk z rki modzieca i rzek ostrzejszym gosem: A gdyby on potem powiedzia: To nieprawda, nie uwaae na mego syna; nie czuwae nad nim jak ojciec. Pozwolie mu lekkomylnej swobody, nie wiedziae, kiedy mu niebezpieczestwo zagraao, przymruye oczy wtedy, kiedy bieg na krawd przepaci, dozwolie mu stan a na progu mierci, i gdyby go Bg nie by ochroni, staby si by samobjc, a ty nawet nie wiedziaby, dlaczego. Modzieniec zadra syszc te sowa, zmiesza si i jeszcze bardziej poblad potem wpatrzy si nieruchomymi oczami w swego opiekuna, ktry mu teraz ogromnie imponowa, podobnie jak nauczyciel, ktry przydybie ucznia na zuchwaej psocie. I zbliy si do niego adwokat, i ucisn mu rk, jak gdyby go chcia pocieszy. Musz ci teraz porzdnie wyaja powiedzia lecz nie trw si zbytecznie; ja ci dobrze ycz. Kochany Szilardzie, przypomnij no sobie lata pacholce! Ilekro co zbroie, czy ci ojciec nie mawia: Jeli uczynie co zego i wstydzisz si wyzna, to milcz zacinij zby, ale nie kam; nie wypieraj si, nie szukaj wymwek, gdy na imi ci Szilard, a to oznacza jak wiesz w jzyku wgierskim czowieka staego, statecznego, ktremu nie przystoi tchrzostwo! I suchae jego upomnie. Teraz i ja ci mwi: przypomnij sobie, e na chrzcie dano ci na imi Szilard posuchaj spokojnie, co ci powiem, nie przerywaj mi, nie chciej si broni. Jeli ci o co zapytam, a nie bdziesz chcia
odpowiada, to potrznij gow, lecz nie staraj si mnie oszuka, bo to tobie nie przystoi. A teraz usid sobie; usid sobie, mj chopcze, bo jeste dopiero rekonwalescentem. Masz jeszcze sab gow, wic mogaby ci si zawrci, gdy usyszysz to, co ci mam powiedzie. Adwokat usadowi modzieca na krzele; siostrzeniec zwiesi gow melancholijnie i trudno byo nie aowa biedaka. Sdziwy adwokat westchn gboko i rzek: Zakochae si w crce bogatej rodziny, a ona w tobie. Poznalicie si podczas tacw i od tego czasu utrzymywalicie stosunek miosny. Rzadko kiedy, i to pod okiem ledzcych was osb, moglicie si widywa; lecz mio obfituje w pomysy i bywa przebieg... umie sobie torowa drog. Bogata dziewczyna posiadaa zaniedbanego brata, ktremu krewni kazali uczszcza do szkoy. Zastae go niejednokrotnie u mnie, gdy ilekro tego wietrznika skarcono w domu, zawsze ucieka do mnie i tak dugo tutaj bawi, a ja, ktry jestem familijnym doradc, z rodzin go pojednaem. Sypia on te z tob w jednej izbie. Ty starae si o niego i dopomagae mu w wypracowaniu trudniejszych zada. Chopiec polubi ciebie niezmiernie. A trudno sobie yczy bardziej wpywowego porednika anieli nim moe by dziecko! Tobie mwi on o swojej ulubionej siostrze, a jej o tobie. Wychwala jedno przed drugim. Dziadek, ciotka, wuj, wychowawczyni, pokojwka, suba, ktrzy nigdy nie wypucili dziewczyny spod oka, nie domylali si bynajmniej, e ona zostaa zbaamucona i w miostki
zawikana. Bo i jake mona si byo tego domyla, czy ona kiedy z jakim mczyzn si widziaa? Nie! Czy otrzymywaa miosne listy? Nie! Ani mowy o tym nie byo! Ale przebiego zakochanych bywa godn podziwienia. Wiedzielicie o tym dobrze, e rodzina nie zna wcale kla sycznego jzyka oratorw, a dziewczyna, ktra pokochaa tak gorco, nie zawahaa si przystpi do nauki jzyka aciskie go. Czynia to rzekomo dla brata, a w rzeczywistoci uczya si aciny dlatego, aby si moga znosi pisemnie z wybracem swoim, nie potrzebujc si obawia odkrycia tajemnicy. Niewiasta-podlotek wyuczya si martwego jzyka, ktry jej nigdy w yciu nie mia przynie adnego poytku, jedynie dlatego, aby moga powiedzie swemu ulubionemu: Ego te in aeternum amabo (Kocha ci bd na wieki)! Naley przyzna, e to pikna i wielka ofiara. Znosilicie si z sob codziennie: przed nauk w szkole dyktowaa dziewczyna bratu zadanie, przyozdobione do poowy zwykymi krasomwczymi zwrotami, a rozbrzmiewajce w dalszym cigu namitnym tonem zakochanych; po ukoczonej nauce w szkole przychodzi jej brat do ciebie, a ty mu dyktowae inne zadanie, ktrego pocztkiem i zakoczeniem byo rwnie wiczenie nieciekawe ale rodkowe ustpy w sodkie zwierzenia opyway. Tego zeszytu z wypracowaniami nie nosi on natu ralnie nigdy do szkoy waciwe wiczenia, ktre byy przedkadane nauczycielom, przechowywae ty u siebie. To cae przemytnictwo odbywao si pod oczyma rodziny i dam respektowych.
Strona 95
I kt by si tego mg domyla? A przecie odkryto. Dzisiaj przed godzin da mi te pisma do rki sam stary Lapussa i owiadczy, e ju je take czyta w tumaczeniu. Modzieniec zapatrzy si przed siebie nieruchomo, jak gdyby sobie suszy nad tym gow, kto tu mg zdradzi tajemnic? Dowiedziaem si z tych papierw o strasznych rzeczach. Najpierw naradzalicie si, jakby dziewczyna moga zosta twoj on wbrew woli rodziny; pocieszalicie si przychylnoci ciotki, ktra kocha sw siostrzenic. Chcielicie czeka, znosi przykroci i dochowa sobie wiary. Lecz te plany udaremnio pojawienie si znakomitego, bogatego kawalera, ktry wedug zdania ludzi jest wanie bardzo stosown parti dla dziewczyny. Rodzina usiowaa przeforsowa to maestwo. Wy, zrozpaczeni, szukalicie ratunku. Zamierzalicie uciec razem lecz wam przeszkodzia zdwojona uwaga, z jak nad dziewczyn czuwano. Kiedy si ucieczka okazaa niemoebn, zawitaa w waszych gowach straszliwa, ponura myl samobjstwa! A pojawia si ona u was obojga na raz, w jednym i tym samym dniu, jakby owoc jednej i tej samej woli. Nad wykonaniem postanowienia naradzalicie si kilka dni i musielicie ju tutaj dobiera wyrazw bardzo ogldnie, aby piszcy je brat nie zmiarkowa waszego zamiaru, gdy i przed nim wypadao go ukrywa. Dziewczyna prosia ciebie o jakie dzieo z zakresu nauk przyrodniczych, ktre jej posae. Dziecinna dziewczyna pocza w nim szuka wska zwki, jakiej trucizny mona by dosta bez wielkich
trudnoci. Przemyliwaa jak badacz przyrody. Przez dwa dni naradzalicie si, w jaki by sposb mona dosta zapaek, ktrych fosfor jest jak najskuteczniejsz trucizn. Ale na prno! w wielkich domach znajduj si zapaki tylko w rkach suby; wic nie mona ich byo dosta. Wreszcie wpada dziewczyna na osobliwszy pomys. Jeli si woy tak rozumowaa miedzian zdawkow monet w szklank napenion tgim, sol napuszczonym octem natenczas wytworzy si grynszpan, ktry jest trucizn. Ot, i gotowa umowa! Dziewczyna przyrzdzia sama dla siebie trucizn i nauczya ciebie, jak i ty miae j sobie sporzdzi... O, ty miy Boe, jaka to fantazja bywa u dzieci!
Strona 97
TO NIE DLA CIEBIE

Modzieniec milcza a do tej chwili; teraz atoli powsta i rzek spokojnym, wyranym gosem: Tak jest, to wszystko prawda! Ale to le, bardzo le powiedzia z uniesieniem adwokat. Jak mog dzieci myle o samobjstwie? Bo wy jestecie jeszcze dziemi! Jak moge o takich rzeczach myle ty, ktry jeszcze nie posiadasz pewnego stanowiska ani zabezpieczonego kawaka chleba? Gdy nie przypuszczam, aby liczy na ask krewnych dziewczyny. A chociaby j osign, jakie by byo twoje pooenie? Jakeby ty z swym upornym charakterem mg y, pozostajc na askawym chlebie, ktry by ci dawali z niechci krewni twojej ony? Ty miaby im nadskakiwa, caowa ich po rkach, by nocnym lektorem kaprynego dziadka, celem dowcipkw reszty rodziny i pomiewiska sug bo wiedz o tym, e nawet suba wyszydza ubogiego maonka. Twarz Szilarda spona na te sowa chcia co odpowiedzie, ale go adwokat zacz mitygowa: Nie, ty nie moge wpa na tak myl, z pewnoci nie chciae si wcisn w koo bogatej rodziny,
lecz sdzie, e si dziewczyna do ciebie zniy i bdzie podzielaa twoje ubstwo... Nieprawda, tak mylae? Wszak bywaj na wiecie biedni mczyni i biedne dziewczta, ktrych caym wzajemnym wianem jest tylko mio serdeczna a przecie bywaj szczliwi, gdy si pobior! Widzisz w tym jedynie pobdzie. Gdyby si by zakocha w ubogiej dziewczynie, natenczas powiedziabym: Wprawdzie masz jeszcze dosy czasu do oenienia si, lecz jeli taka wola Boa bierz j sobie; pracujcie, przebijajcie si przez ycie, bo dosy miejsca na wiecie dla kadego czowieka dziewczyna przestaje na maym, umie szy, bdzie w domu gotowa jado, a nawet pra w razie potrzeby bdzie utrzymywa w domu ad, z grosza dorobi si dwch, w nawale pracy bdzie piewaa dla osodzenia trudw, a skp wieczerz zastpi wesooci, uciskiem serdecznym. Ale, mj luby przyjacielu, jak moe bogata dziewczyna zamieni si w ubog on? Jake moe by gospodyni dziewczyna, ktra nigdy nic sama nie robia, a nawet wiecy objani nie umie? Jakeby ona moga si czu szczliw w ubogiej izdebce w oficynie, gdzieby nawet ty nie mg jej cigle towarzyszy zmuszony szuka kawaka chleba? Ona by si wprawdzie nie ualaa, ale ty by to wi dzia, czu, e jej niedostatek dolega. Nie domagaaby si no wej sukni, lecz ty musiaby patrze, i chodzi w podartej odziey i krajaoby ci si serce w przewiadczeniu, e dol ukochanej dziewczyny przyku do swego macoszego losu i e j w miosnym szale porwae z lekkomylnoci, ktrej dojrzay rozum mczyzny wstydzi si musi. tym Kochany wuju odpowiedzia Szilard e o wszystkim mylaem, niechaj ci udowodni ta
Strona 99
okoliczno, e w cigu roku zaoszczdziem tyle pienidzy, i moglibymy z nich przez rok opdzi nasze potrzeby. Odkadaem miesiczn pac i przyboczne dochody a wydawaem na siebie tak mao, i nawet ebrak nie chciaby y tak ndznie. Utrzymanie kosztowao mnie dziennie tylko dziesi centw tak skromne wiodem ycie, byle tylko mc zaoszczdza dla ukochanej osoby a podobno mimo to nie zauwaye u mnie zego humoru lub niedbalstwa? Nieprawda? Ta za, dla ktrej si godem morzyem, moga mnie pociesza jedynie z dala przywiecajc nadziej! Pan Sipos przerazi si i pomyla sobie: A to straszliwy czowiek! Wic do czego podobnego zdolny pachoek, liczcy dopiero rok dziewitnasty! y codziennie z dziesiciu centw, aby mc zaoszczdzi kapitalik dla ukochanej! Szale stwo tak praktyczne trudno bdzie uleczy . Ale mj kochany synu powiedzia wreszcie adwokat na co si to wszystko przyda? C si teraz stanie, gdy wasza tajemnica na jaw wysza? Co postanowi krewni? Szilard wzruszy obojtnie ramionami i rzek: Przede wszystkim ciga mnie bd sdownie, jako splnika w przyrzdzaniu trucizny. Zasuye na to w istocie, bo wymylony plan pochwal i i przyj; lecz oni tego nie uczyni. Uczyni przecie co innego o, ja znam tych ludzi! Bd grozili dziewczynie wytoczeniem karnego ledztwa przeciw tobie, jeli si ciebie nie wyrzeknie... Ona tego nie uczyni!
Czy to wiesz na pewno? Tak myl. A jeli j znagl przemoc, aby polubia barona? Niechaj sobie baron bdzie takim lub owakim; w kadym razie jako dentelmen nie zmusi biaogowy, ktra mu w oczy owiadczy: ,,Ja pana nie kocham miuj i wiecznie miowa bd innego! aby zost aa jego on... Ale jeli mu ona tego nie powie, jeli dobrowolnie rk mu odda i ciebie si wyrzecze? Chciej mnie naleycie zrozumie. Ja jej nie podaj w podejrzenie. Jeliby si atoli ciebie wyrzeka, aby ci uchroni od przeladowania swych krew nych jeliby powicia swe serce dla twego spokoju? Posuchaj mnie, kochany wuju! Powiedziae sam, e zakochani bywaj podejrzliwi i przebiegli, e wpadaj na pomysy, o ktrych si drugim ani nio. Ot my mylelimy o tym, e moe nadej czas, kiedy uyj przeciw niej sposo bw przymusu, wobec ktrych sabe dziecko okae si bezsilne i zdecydowa si bdzie musiao wbrew uczuciom swego serca. Mog j przymusi, iby mi napisaa, abym o niej zapomnia, gdy mnie ju nie kocha, albo abym jej odesa pamitki, gdy zamierza polubi kogo innego. Lecz ja w to wszystko nie uwierz, dopki nie wymwi albo mi na pimie nie przyle tylko nam dwojgu znanego sowa. Znaczenia tego wyrazu nie zdoa nikt odgadn ani zdradzi, bo oprcz nas obojga nikt nie w ie, czy to jest sowo wgierskie, aciskie, angielskie, greckie lub
arabskie czy to jest nazwa czowie ka, kwiatu albo jakiej gwiazdy. Jak dugo to sowo nie przej dzie do trzeciej osoby, tak dugo bd przekonany, e ona mnie porzuci nie chce, i adna ziemska potga nie oderwie mi jej od mego serca. Tak dugo bd wiedzia, e mi dochowuje i ode mnie da wiernoci, upominajc mnie z daleka skinieniem, abym o jej uczuciach nie wtpi, czy to bdzie milczaa, czy te z nakazu przemwi... Lecz ten milczcy wyraz wypo wie mi, co ona w istocie czuje, a czego aden ludzki domys nie zgadnie! Boe a Panie mj! zawoa pan Sipos, chwytajc si obiema rkami za gow. A gdzie podzielicie rozum? W jakie kajdany okulicie sami siebie? Jeli wuj chcesz, moesz opowiedzie rwnie i to moje zeznanie krewnym Henrietty; bd wtedy drczyli dziewczyn, aby wymienia tajemnicze sowo, ktre skoczy moe te oboplne kajdany. Bdzie ona ju wiedziaa, co na to odpowiedzie. O, zakochane biaogowy s przebiege! Usuni ludzie donios mi to sowo, ktre nie bdzie prawdziwe. Lecz ja mimo to powiem; Ju dobrze! I od tej chwili nie bdzie nikt przeczuwa, czy tajemnica wysza na jaw lub nie. Rozsta niemy si oboje jak i dotychczas nie zblialimy si d o sie bie. By moe, e j daleko std uprowadz. Lecz niechaj wwczas nad ni czuwaj, a jej stre oczu niechaj nie zamykaj; jeli za dadz jej ma, natenczas niechaj si modl o jego ycie, gdy nie wiedz, jaka to fatalna sprawa, gdy si wydaje za m dziewczyn, ktra w swej duszy nosi tajemnic trzeciej osoby...
Ty jeste... nie wypowiem tego, co miaem na myli... Wuj chciae powiedzie, e jestem gupcem. By moe... I to take by moe, e ta namitno stanie si nieszczciem mego przyszego ycia. Niechaj tak! Ja si tej mioci bd silnie trzyma; i chociaby mi tylko same boleci zrodzia, natenczas bd cierpia, bd si lubowa w boleciach. Nie dozwolilicie nam razem umrze, wic teraz bdziecie musieli i to cierpie, i nasze dusze nie opuszcz si w boleciach, ale si pocz w rozpaczy. Tego wszystkiego nikt nie odmieni. Tam do licha! zobaczymy! zawoa tracc cierpliwo sdziwy adwokat ja miabym ci tutaj dozwoli umrze dla mrzonki, dla jakiego niedorzecznego, niep ojtego i nie do uwierzenia konceptu? Prawie w gorczce gdy odzyskasz rozum, sam nie uwierzysz, e mg ple co podobnego. Kochany wuju! Ja sam yczybym sobie, aby ta gorczka mina, dlatego prosz ci bardzo, aby im prdzej, tym lepiej pomwi z owym zagniewanym jegomocia. Prosz o owe sowo, o w jedyny wyraz. Cokolwiek bd stamtd przyniesiesz ja bd spokojny. Nawet czoa nie zmarszcz, aby nikt nie pozna moich myli. Stan si spokojnym, cichym czowiekiem. Nie bd postpowa jak szaleniec, ktrego by wypadao zamkn w domu obkanych ani si pokusz po wtrnie o samobjstwo. Ju dobrze nie mwmy teraz o tobie. Ty krnbrny z usposobienia. Zreszt uczy z sob, co ci si podoba ja jestem dla ciebie tylko ojcem i jako taki nie
mog ci kaza oku w kajdany. Jestem atoli take adwokatem i obroc twoich przeciwnikw. Dziewczyna jest moj klientk. Czy si nad tym zastanowie, e j krewni na mier zadrcz? Lecz co ciebie to obchodzi! Ty moesz patrze na cierpienia biaogowy, ktra kiedy przeklina bdzie wspomnienie swej modoci? Wiem o tym. Jeli ona nie znajdzie przyjemnoci w cier pieniach, jakie dla mnie ponosi, natenczas jednym sowem bdzie si moga od nich uwolni. Lecz jak dugo ona sama tego nie zapragnie, tak dugo bdzie rzecz pewn, i potrafi znie cierpienia. Wic nie masz litoci dla ukochanej osoby? Szilard umiechn si smutnie i rzek: Czy wtedy bya mowa o litoci, kiedymy oboje, pamitajc jedno o drugim, w jednym czasie zayli zabjcz trucizn?... To wyjtkowa sprawa, kochany wuju, ktrej trzewym rozumem poj nie podobna. Kochany Szilardzie, widz ju, e si nie porozumiemy. Ty zdasz do zguby biednej dziewczyny jedynie z mioci i nie chcesz si jej wyrzec, jakkolwiek nie moesz ywi nadziei, e zdoasz doj do upragnionego celu a ja tego po j nie mog. Gdy owa znakomita rodzina zadaa rady co do osoby konkurenta, owiadczyem si stanowczo przeciw nie mu. Skoro mi atoli pniej wrczono wasz korespondencj, powiedziaem, i na wszelki wypadek naley Henriett wyda za barona. Gdybym by inaczej postpi, byliby moe mniemali, e pochlebiam twoim nieopatrznym nadziejom, em w tej sprawie interesowany, poniewa znam wasz stosunek, e podstpnie zagradzam
odpowiedniemu k onkurentowi drog do rki panny, aby zamiast niego narzuci rodzinie mego krew niaka. Pragn stanowczo zapobiec podobnemu mniemaniu, lecz ty tego nie rozumiesz. Teraz wr do swego pokoju; sam los wyjani ju kademu z nas to, czego w tej chwili teraz nie rozumiemy. O tej samej godzinie odegraa si druga scena dramatu na familijnej naradzie Lapussw. Henrietta powrcia bya do domu z willi z miejskiego la sku i przywioza z sob kwiaty. Pan Dymitr kaza jej powiedzie, aby na chwil porzucia kwiaty, a przysza do niego. Rwnoczenie kaza wyj z pokoju pani Langai, Jan za znajdowa si na targowicy zboowej bo to bya jedna z jego gwnych namitnoci. Maleka panienko Henrietto, przystp no nieco bliej do mnie zagadn stary Lapussa, zwracajc si na sofie ku wnuczce i wydobywajc spod poduszki sw potn tabakierk. Prosz ci jak najpikniej, nie gniewaj si na mnie, e ci teraz niepokoj. Niedugo ju poyj, musz wic nieco na siebie uwaa. A jeliby miaa tylko z niechci przy mnie bawi, to masz jeden powd wicej do skorzystania ze sposobnoci i uwolnienia si ode mnie. Henrietta zrozumiaa t ci zaprawion przymwk; przywyka ona ju od dawna do tego rodzaju przykroci, na ktre otoczenie starego Lapussy zwyko byo nie odpowiada. Signij no, prosz ciebie, tutaj pod poduszk, pod ktr znajdziesz paczk papierw; wydobd j i przegldnij te pa piery.
Henrietta usuchaa rozkazu dziadka z bezmyln obojtnoci i wydobya ze wskazanego jej osobliwszego magazynu, ktry by oraz skadem tabakierek, kawakw ciast i pudeek z pigukami grub paczk papierw, ktr na pierwszy rzut oka poznaa. Te nieszczsne pisma, ktre jej w cigu choroby spa ani zdrowia odzyska nie dozwalay, przeszy w posiadanie tego, ktry je najmniej powinien by ujrze! Henrietta bya jakby na mier skazan osob, stojc przed swym sdzi oko w oko naprzeciw nieubaganego starca z tymi niezbitymi, nawet przysig nie dajcymi si usun dowodami, ktre tak na jej duszy, w kadym nerwie ci, e cita w odurzeniu krew przestaje kry w sercu, oczy mg zachodz, a na twarzy osiada miertelna blado wprzd, zanim jej wyrok mierci ogoszono. Tutaj nie ma adnego ratunku! Na chwil migna w jej duszy myl, e przecie owe nieszczsne korespondencje byy pisane w obcym jzyku, od kominka przegradza j tylko jeden krok... Gdyby wic je nagle spalia kt by mg by wtedy przeciw niej wiadczy? Lecz jej si nie starczyo na ten jeden krok; bya tak odurzona, e si poruszy nie moga. Moja malutka rzek stary Lapussa, zapychajc sobie nos tabak z wielkim zadowoleniem nie gniewaj si na mnie, e raczyem zagldn w te gryzmoy, nie myl z nich korzysta. Wiem ju dosy bd tylko tak grzeczn i posuchaj mnie teraz.
Strona 106
Henrietta musiaa patrze w krwi nabiege oczy dziadka; zdawao si jej, e te oczy bd si powoli wbija w jej serce. Nie chcesz zosta on znakomitego ma, ktry jest bogaczem i panem, lecz wolaaby umkn z chopcem bez grosza, ktry jeszcze sam nie wie , po co na wiecie yje! A gdy ci si na to nie pozwala, pragniesz odebra sobie ycie ku sromocie i habie nas wszystkich, byle tylko z nim razem zgin... Twj postpek nie by pikny! Prawda, emy si bardzo le z tob obchodzili, e osobliwie ja nieznonie i niemiosiernie ci dokuczaem, lecz mimo to nie powinna bya tego czyni. Usid sobie, prosz, bo drysz caa. Podabym ci sam krzeso, lecz widzisz, e dwign si nie mog; ta przeklta podagra! Nawet w nocy nie mogem przez ni zasn i myla em cigle o tobie. Henrietta usuchaa i usiada; inaczej byaby upada na ziemi. Wedug tego, o czym si z tych pism dowiedziaem, byoby i tak trudn rzecz zasn, gdy nie wiem, co pocz ze zgryzoty. Nie wiem, czy mam myle o tobie, ktra chciaa sw rodzin okry hab, czy o chopcu, ktry wam suy za porednika, czy w kocu o owym bezmylnym modziecu, ktry si w swym zalepieniu mg by sta trucicielem. Henrietta chciaa co odpowiedzie, lecz nie zdoaa ani sowa wydoby, jak czowiek, ktrego pier we nie zmora przygniata. Dopiero teraz domylia si, jak wielkie niebezpieczestwo jej zagraa.
Strona 107
Widzisz, moja luba, maa dziewczynko, gdybym ja rze czywicie by takim starym tygrysem, za jakiego mnie podob no uwaasz, odesabym ci teraz przede wszystkim do klasz toru i ukrybym ci jako zakonnic na wieczne czasy przed wiatem. Henrietta westchna gboko. Ta groba bya dla niej po niekd pociech. Nastpnie oddabym tego niegodziwego chopca, ktry si mimo swej modoci nie zawaha suy siostrze za strczyciela, do wojskowego zakadu, a ty wiesz, e niektre z tych zakadw syn z surowoci i e do nich oddaje si jedynie niepoprawnych chopcw. Zasugiwaby na to! Biedny Kalman! pomylaa sobie w duchu Henrietta, gd y si oboje bardzo kochali. W kocu wytoczybym karne ledztwo przeciw owemu lekkomylnemu modziecowi, ktry by uczestnikiem zamie rzonego samobjstwa, bo mier, moja ty sodziutka, to nie igraszka, a artowa z trucizn to rzecz zabroniona. Sd skazaby go przynajmniej na pi lub sze lat robt przy oko pach i byaby to dla niego zbawienna nauczka. Dziadku! krzykna drczona moda dziewczyna. Ostatnia uwaga starca rozwizaa jej jzyk i wywabia zy do jej oczu. Upada przed nim na kolana i wylaa tyle niewinnych ez na jego rk, iby mogy z niej zmy wszelkie dawne zmazy. Ju dobrze, moja kochana dzieweczko, widz, e paczesz masz zaufanie do mnie! Ja nie jestem tygrysem, ktry mae dzieci poera: to, co powiedziaem,
jest wprawdzie rzecz moliw lecz niekoniecznie sta si musi. Nie chc by nielitociwy, mciwy. Pragn zapomnie o obrazach, zawar tych w tych tutaj pismach co do mojej osoby lecz ty sama sobie musisz dopomc i pomyle o przyszoci. Wsta i nie pacz, bo znow u zachorujesz. Popatrz, ktra godzina, i zapamitaj to sobie: udasz si w tej chwili do swego pokoju i za stanowisz nad tym, co uczyni. Za dwie godziny przywoam ci znw do siebie, tymczasem musisz co postanowi! Czy chcesz, abymy ci z odpowiednim st anowisku naszej rodziny przepychem polubili godnemu i dzielnemu mowi pod warun kiem, e si wyrzekniesz owego modzieca, ktry si nigdy do ciebie podnie nie zdoa: czy te si zdecydujesz przy wdzia welon zakonny, ktry ci na wieki przed wiatem u kryje, i zechcesz, abym twego brata odesa do domu poprawy, a splnikowi twej zbrodni wytoczy proces kryminalny? Rozstrzygnicie skadam w twoje wasne rce. Moesz si nad nim zastanawia cae dwie godziny. Ja tymczasem przywoa ka mego adwokata i w miar twego postanowienia zredaguje on albo kontrakt lubny, albo skarg kryminaln. Teraz w na powrt owe pisma pod moj poduszk i pamitaj, e ich ode mnie nie otrzymasz inaczej, tylko jako lubne wiano. Wr do swego pokoju; ja postaram si, aby ci nikt nie prze szkadza przez te dwie godziny. Dziewczyna usuchaa mechanicznie rozkazu, pooya nieszczsne pisma na dawne miejsce i oddalia si do swego pokoju; tutaj stana przed kwiatem w
Strona 109
wazoniku i pogldaa ca godzin na jego zielone lic ie nieruchoma zupenie. Bya to pikna cudownych okazw ktrego licie nigdy nie pory roku, ktry tak wieczno. dua orchidea, jeden z owych podzwrotnikowej rolinnoci, opadaj, ktrego nie zmieniaj piknie uzmysawia stao i
Wsadzisz w ziemi jasno poyskujcy listek tej piknej roliny, wnet wypuszcza korzenie, rozgazia si i w ten spo sb powstaje krzew w ty bogaty, ktrego jak wosk poyskujce dzwonki kwiecia wydaj wo czarodziejsk. Przed trzema laty na balu prawnikw otrzymaa Henrietta od Szilarda bukiet z kwiatw, w owym to dniu, w ktrym po raz pierwszy ze sob mwili. Pord owych kwiatw znajdowa si take taki zielony listek, ktry w domu zasadzia w wazoniku. Rolina pucia korzenie, strzelia w gr i wzrastaa z kadym rokiem. Henrietta nazwaa j Szilardem , zatapiaa si w mylach przy niej caymi godzinami, ledzia, jak si listki rozwijaj, jak tw przybywa, i rozmawiaa z ni jakby z czowiekiem lecz o tym nikt nie wiedzia. O, serca dziecice kryj w sobie tyle taj emnic niedocieczonych! Teraz ca godzin staa przed t rolin; o czym te moga z ni rozmawia? Czy si moe pytaa, dlaczego jej ciemno zielone licie s tak silne i o wiele mniej zmienne anieli serca ludzkie? Czy daa od niej siy i wytrwaoci albo przebaczenia i poegnania?
Wreszcie odstpia od niej. Zaoywszy rce na gow przechadzaa si po pokoju i ile razy znowu stana przed rolin, wygldaa jak czowiek, ktremu serce z blu pka. A czas mija... Godzina bywa tak krtka, gdy si pragnie, aby nigdy nie przesza! Lecz znikd nie byo ratunku, pomo cy!... Dziewczyna bya sama sobie pozostawiona, nie miaa nikogo na wiecie oprcz tego jedn ego kwiatu, ktry potajemnie Szilardem nazwaa. Przemijajce szybko chwile domagay si natarczywie postanowienia! Tak by musi powiedziaa sobie w duchu Henrietta i zbliya si jeszcze raz do ulubionego kwiatu. Nie pacze ona ju teraz, rk nie zaamuje, wydaje si spokojn i zdecydowan. Cauje kady listek piknego kwiatu wszak one tak bardzo podobne do ust ludzkich... Zapukano do drzwi nadszed wysannik pana Dymitra. Delikatne ciao dziewczyny ogarn zimny dreszcz zgrozy. Id ju! powiedziaa sucemu. I teraz nie wida na jej twarzy ani zy, ani zgryzoty, ani obawy; krluje na niej tylko lodowaty spokj... W pokoju dziadka zgromadzia si caa rodzina; Henrietcie kazano usi przy tym samym stole, przy ktrym siedziaa reszta czonkw rodziny. Czy si ju zdecydowaa? zapyta stary Lapussa. Tak! odpowiedziaa Henriet ta. Na welon czy czepek? Postanowiam zosta on...
Barona? Jego! Pani Langai ruszya ramionami; pan Jan uderzy si rk w kolano jako zwycizca pan Sipos odetchn z ulg w sercu. A owiadczenie? wic moemy liczy na to twoje
Niezawodnie! odpowiedziaa dziewczyna z przedziw n odwag i spokojem lecz prosz, abym i ja te moga poda moje warunki, od ktrych moje postanowienie bezwzgldnie zalenym robi. Chtnie je wysuchamy. Przede wszystkim musz mie upewnienie, e nikt przeladowa nie bdzie mego brata Kalmana; zapewne nie poz wolicie, aby ze mn wyjecha? Na to jedno nie zezwolimy! A ja nie zezwol na to, aby tutaj pozostawa; wylijcie go do innego miasta. Zwyklicie tyle mwi o swoim stanowisku, bogactwie; zabezpiec zcie wic odpowiednie temu wychowanie. Dziewczyna postarzaa si w tych dwch godzinach o jakie dwadziecia lat; mwia teraz z rodzin jak zupenie dojrzaa osoba. Zgadzamy si na to odrzek pan Dymitr bdzie to dla nas i tak korzystniejsze, gdy nie bdziemy potrzebowali na niego patrze. Po wtre, prosz, abym moga zabra z sob moje sprzty i kwiaty.
Strona 112
No, i na to zezwalamy. To niewinny kaprys. Niech bdzie. Po trzecie, pisma, o ktrych wie mj dziadek, ma otrzyma osoba, ktr one najwicej obchodz. Cakiem suszne danie zauway pan Dymitr przyobiecaem ci, e je zacz do twej lubnej wyprawy. Pan Sipos bdzie tak grzeczny zabra je z sob i dorczy dotyczcej osobie. Pan Sipos ukoni si i przyj na siebie ten smutny obowi zek. A teraz, moje dziecko, ley przed tob kontrakt lubny. Baron ju si na nim podpisa i teraz oczekuje w przylegym pokoju twego postanowienia. Oka, e i ty umiesz piknie pisa. Henrietta dowioda tego w istocie; wypisaa swe nazwisko na kontrak cie tak cienionymi, drobnymi, okrgymi literami, jak gdyby si jaka rusaka podpisaa. Jeszcze jedno, kochana panienko rzek uprzejmie pan Sipos. Poniewa pani masz ju w rku piro, prosz wypisa na opasce zwrconych mi pism pewne sowo, owo w iadome pani nazwisko, czy co tam zreszt, ktre oprcz pani zna jeszcze tylko jedna osoba na dowd, e zrzeczenie si pani byo dobrowolne i szczere. Dziewczyna patrzaa dugo swymi tajemniczymi, niezg bionymi, ciemnymi oczami w oczy adwokata, ktry dobrze wiedzia, e go moga oszuka, wypisujc dowolne nazwisko, gdy druga wtajemniczona osoba nie zdradziaby nigdy, czy to sowo byo prawdziwe, czy zmylone.
Spokojnie nachylia si Henrietta ku paczce papierw i naciskajc pirem silniej ni zwykle wypisaa na niej ow barbarzysko brzmic nazw piknej, wietnej gwiazdy ,,Mesarthim . Nastpnie odoya piro z rwnym spokojem; nie byo wida na jej obliczu adnego wzburzenia, adnego teatralnego objawu uczu drczcych. Narzeczony mg teraz wej do pokoju. Czy wypisaa prawdziwe haso?...
Pan Sipos dokona wszelkich prawniczych przygotowa do aktu lubnego, a potem poegna si i pody do domu. Nis pod pach owe znane wam,
zapomnieniu przekazane pisma, nie przypuszczajc bynajmniej, aby mog y si byy sta w przyszoci powodem jakiego nieszczcia. Panna Henrietta stanie si znakomit dam, bdzie opywaa we wszelkie wygody, ujrzy spenione wszystkie swe yczenia, jakie tylko mona urzeczywistni za pienidze. A ile to ludzi mwioby o szczciu, gdyby nie musieli w pocie czoa walczy o kawaek chleba na jutro! Jake mog by nie szczliwymi znakomite damy? Nad tym mgby sobie niejeden gow suszy. Dlatego wanie, e nie doznaj godu i zimna z samych nudw doznaj one urojonych cierpie i drcz si nimi. I Szilard zapomni o swej dziewczynie, gdy przyjdzie do ro zumu. Peszt, miasto rozlege, w ktrym tyle piknych biaogw! Dla jednej dziewczyny nikt duszy gubi nie powi nien. Adwokat powrciwszy do domu odwiedzi Szilarda w j ego pokoju, ktry si odznacza rzadk u kawalerw schludnoci. Wida byo, e jego mieszkaniec chtnie w domu przebywa. No, kochany Szilardzie rzek Sipos przyniosem ci lekarstwo. Wiesz zapewne, e leki bywaj zwykle gorzkie i wstrtne. Jak ci to przepowiedziaem, zastanowia si panna Henrietta nad swym pooeniem i obraa to, co dla niej jest korzystniejsze: zgodzia si zosta on barona; zwizek maeski ju nawet tak jak zawarty kontrakt lubny pod pisany. To by moe odrzek chodno Szilard.
Mj kochany przyjacielu! Twoja dziewczyna nie oka zywaa bynajmniej takiego smutku jak ty; ona bya bardzo stanowcza i zdecydowaa si ostatecznie. Podziwiaem spokj, z jakim przemawiaa do swej rodziny podyktowaa jej formalne warunki pokoju , jakby komenderujca amazonka poddajcej si twierdzy. O, to bardzo dzielna, roztropna dziewczyna! Nie wylaa nawet jednej zy w naszej obecnoci a domylam si, e j to wiele kosztowao. O, ona posiada wielk moc ducha powiedzia Szilard. Pragn bym, aby jej i ty zasb posiada! Oto masz wa sze pocieszne gryzmoy, ktrych zwrot nalea take do podanych przez Henriett warunkw. Syszaem, e te pisma odkry nasz przyjaciel Margari. No, no, tylko si nie zapalaj! Jego trudno wyzwa na pojedyne k, gdy ci nie stanie. Zreszt jest on teraz sekretarzem Hatszegiego i odjedzie wraz z nim do jego majtku. Dostay si przecie znowu w nasze rce te nieszczsne pisma! Nie susz sobie nimi gowy. Dziewczyna odjeda, a ty zostaniesz na miejscu; do roku zapomnicie jedno o drugim. Szilard umiechn si chodno i zapyta: A owe sowo, ktre nas ma czy albo rozdzieli? I o nim wspomniaem. Henrietta patrzaa mi bardzo dugo w oczy, zanim odpowiedziaa. Ja jej owiadczyem, e pragn ujrze szczere i pr awdziwe sowo, a ona wypisaa tutaj na opasce tych papierw jakie nazwisko, ktremu si chciej przypatrzy.
Szilard sign drc rk po papiery, spojrza na wypisa ne na nich sowo i milcza, nie chwyci si za serce, jak si to przydarza na scenie w teatrze ale tak jak sta, run na podog, uderzajc gow o rg sekretarzyka tak silnie, e z niej krew wytrysna. Ot mamy! zawoa pan Sipos, przeklinajc t ca szalon histori miosn, a potem podnis z ziemi modzieca i obla mu kilkakr otnie gow wod, lecz nie przywoa nikogo do pomocy. Bo i po c mia o tym cay wiat wiedzie? On sam krzta si okoo chorego, okada mu gow zimnymi, mokrymi chustami, dopki nie odzyska przytomnoci a potem przemwi spokojnie i agodnie: N ie bierz sobie tego tak bardzo do serca, mj kochany synu! Przyznaj i nie przecz, e to wielka bole. Lecz bd mczyzn i naucz si j znosi. I ja byem mody i ja przebyem podobn szko. udziem si; a ludzie mnie wymiali. Rozwa, e wiat zwyk szydzi z podobnej boleci, a przede wszystkim z tego, ktry wskutek niej umiera! Taki to ju przebieg wiata! Bogata dziewczyna obiera sobie bogatego ma by moe, e marzy o ubogim chopcu i wzdycha z nim razem... lecz gdy przyjdzie do obliczenia codziennego chleba siga raczej po buk anieli po razowiec. Ty jeszcze mody; rany zadane modemu sercu zabliniaj si z biegiem czasu. Bdziesz jeszcze szczliwy i umiech wystpi na twe usta, gdy sobie przypomnisz dzisiejsze cierpienia. Twoj przysz on ucz ludzie chodu dopiero; ta, ktr kiedy polubisz, nie wyznaje ci swej mioci jedynie dlatego, poniewa j dopiero mowy ucz.
Dla ciebie byoby najlepiej, gdyby wyjecha z Pesztu; zreszt i zawd adwokacki nie dla ciebie. Id za moj rad. Powr do komitatu aradzkiego do mego szwagra, Bencego, ktry tam jest starszym sdzi. Zbliaj si wybory urzdnikw, w komitat jest liberalny i modych ludzi czeka w nim wietna przyszo. Kariera sdziowska odpo wiada bardziej twemu moralnemu charakterowi i to pikny urzd, na ktrym moesz przede wszystkim sta si ojczynie poyteczny. Kady mczyzna posiada ulubion, ktr niezachwianie powinien miowa; Wgrzy nazywaj j ojczyzn. Samobjstwem pogardzaj ludzie w ubogim kraju, jakim jest nasza ziemia, czyli si kto zastrzeli, czy na mier zamartwi bo tutaj kada jednostka jest potrzebna dla wsplnego dobra. y dla ojczyzny jest jak o tym wiesz nasz wspln powinnoci. Swego rozumu, serca i ramienia nie wolno ci to pi w Dunaju, gdy ich potrzebuje ojczyzna. Zastanw si nad tym! Dzisiaj zosta w domu dla mego spokoju okadaj sobie gow zimnymi chustami wicej nie potrzeba niczego. Ju tro atoli uporzdkuj swoje interesa, aby si mg jeszcze tego tygodnia wybra w drog do Aradu. Mj szwagier niezmier nie si ucieszy, gdy i on kocha ci bardzo, jeszcze wicej anieli ja... Szilard nie zdoa si duej opiera, rzuci si wic na szyj poczciwemu starcowi, ucaowa jego rk i ka dugo i gorzko. Pan Sipos przypomnia sobie nieboszczyk ojciec powiedzia o Szilardzie: teraz, co
Strona 118
Ten chopiec nie moe paka, odkd mu matk w grobie pochowano. Od tego czasu, a wtedy by jeszcze dzieciakiem nie widzia nikt, aby kiedy zapaka .

W dwa tygodnie pniej odbyo si wesele b arona Hatszegiego z Henriett Lapusswn z wielkim przepychem i zbyt kiem. Panna moda zachowaa si bardzo mnie; opisano te jeli si nie myl w wczesnym czasopimie dla kobiet jej kosztown sukni i diamenty, ktre janiay w jej wo sach.
Strona 119
PANI MODA W DOMU MA

Wwczas nie byo jeszcze kolei elaznych w naszej wgierskiej ojczynie. Z Pesztu w gb Siedmiogrodu trzeba byo jecha cay tydzie z okadem, i to przeprzgajc konie na kadej stacji. Nazajutrz po weselu udaa si moda pani w podr. Wyprosia sobie tylko, aby wyruszono w drog bardzo wczenie, kiedy jeszcze pusto na ulicach, Sprzyjaa jej yczeniu i pogoda, gdy w dniu owym la deszcz strumieniami, i musiano zacign mocno skrzane fartuchy powozu. Nie widziaa wic moda baronowa wcale; miasta, ktre opuszczaa. Tylko po odmiennym turkocie k poznaa, kiedy opuszczono bruk miejski i skrcono na gociniec. Czowiek moe niejedno przey, co go wedug jego mniemania o mier przyprawi miao. Jechano we dwa powozy; w jednym siedziaa pani moda z Klementyn, ktra zdoaa uprosi rodzin Lapussw, e jej pozwolono towarzyszy Henrietcie. Biedaczka mylaa, e jej lepiej u niej bdzie. Bo nie dla Henrietty wybraa si w drog. W drugim powozie siedzieli baron i Margari, ktry si baronowi bardzo nadawa jako uczony w pimie, a ktrego mona byo zarazem uy za domowego trefnisia. A w naszych czasach
Strona 120
trudno o takie indywiduum gdy uczeni ludzie bywaj teraz dumni! Godzin obiadow spdzono w zajezdnym domu, przy czym wszyscy mao mwili. Ale to szkaradne bocko! to si we wszystkich ustach tego dnia powtarzao. Henrietta bya od dwudziestu czterech godzin on Hatszegiego, a nie znaa jeszcze barwy jego oczu!... Nie miaa si pyta ani o dugo czasu podry, ani dokd na noc zajad, tak j krpowao otoczenie. Maonek zreszt okazywa jej niezwyk grzeczno i usuno i z niczym si nie naprzykrza. Po obiedzie pojechano dalej w dwch osobnych powozach; pod wieczr zatrzymano si w jakiej wsi, aby napoi konie. Tutaj zbliy si Hatszegi do powozu ony i powiedzia przez okienko: Za godzin odpoczniemy. Wysidziemy na noc na zamku mego dawnego przyjaciela. Nazywa si Gerson Satrakovits. Wie ju o naszym przybyciu i oczekuje nas z utsknieniem, jak mi to powiedzia jego masztalerz, ktrego a tutaj naprzeciw nam wysa. Henrietta cieszya si, e miaa wysi u nieznajomego czowieka, a nie w gospodzie. Zamiast zapowiedzianej jednej, zdano do celu cae dwie godziny; drogi byy w ogle liche, koa cikich powozw zapaday si gboko w wilgotnym piasku; a gdzie lotny piasek zasypa t meandryjsk drog, trudno byo obcym zda naprzd bez przewodnika. Jednostajne pagrki, ktre si na ksztat falujcego piaszczystego oceanu a ku dalekiemu widnokrgowi rozcigay, byy poronite skarowaciaymi sosnami, ktre widza takim smtkiem przejmuj! W cigu
caej drogi panowaa nuca jednostajno i nie byo wida nigdzie ani wsi, ani chaty, ni jakiego budynku. Z bliskiego oczeretu podnosiy si w gr dzikie gsi, ktre zachodzce soce tym oblewao blaskiem. chciaabym tu mieszka pomylaa sobie w duchu Henrietta, lecz nie miaa tego komu powiedzie. Klementynie podobao si kade miejsce, gdzie mieszkali ludzie wyszego wiata. Wreszcie gwatowny turkot zapowiedzia siedzcym w powozach, e wjechano na dziedziniec zamku. Henriett wysadzono z powozu. Moda baronowa rozgldaa si dookoa tak, jak zwyk patrze na otoczenie czowiek, na dugie wizienie skazany, kiedy go wprowadzono do odlegego warownego wizienia. Nigdy wiat zewntrzny nie oddziaywa tak silnie na czowieka jak wtedy, gdy dusz trapi troski. Tutaj sta w porodku obszernego, kamiennymi murami otoczonego dziedzica starowiecki dwr paski z werand od frontu, na ktr si wchodzio po kamiennych schodach. Pod werand siedzieli po jednej stronie balustrady gocie, po drugiej hajducy tu i wdzie spoczyway take na werandzie ulubione ogary. Lecz kiedy powozy wjechay na dziedziniec, wszystko ruszyo z oblanej sonecznym wiatem werandy i pospieszyo na powitanie przybyszw; pan domu, gocie, hajducy i ogary. Pierwszy, ktry si pojawi u powozu, by to osobliwszy czowiek; trudno sobie wyobrazi posta bardziej okaleczaa, potworniejsz. Mg mie mniej wicej pidziesit lat lecz nie tak atwo zdoaby to kto wyczyta z jego twarzy, we wszelkich kierunkach
Nie
pokiereszowanej. Brakowao oraz temu jegomoci czstki wargi, a zapewne i kilku zbw, lecz zasania ten brak szpakowatymi wsami, ktrych na pewno wskutek umylnego wyskubania nie stawao na nieuszkodzonej czci grnej wargi. Po tej samej stronie nie mia take oka a caa twarz bya w czarne punkty tatuowana jak u czowieka, kt remu strzelba pka i proch go opali. Nos tego jegomoci by na bok przegity, a u gry spaszczony moe wskutek gwatownego upadku. U prawej rki posiada tylko trzy palce, dwa inne byy straszliwie okaleczae, lewa rka bya z naturalnego pooenia wysadzona, okciem ku doowi zagita i nieruchoma w stawach. Nadto mia ten cudak jedn nog krtsz. Mimo tego wszystkiego by ten kaleka nadzwyczajnie ruchliwy, tak i wszystkich w grzecznoci wyprzedzi i najpierw poda rk wysiadajcej z powozu baronowej, ktr wstrzsn dreszcz, kiedy dotkna jego palcw pokurczonych. Moja ona... mj przyjaciel Gerson! zawoa Hatszegi, zapoznajc oboje. Gospodarz cieszy si niewymownie, uciska owymi trzema palcami rk przyjaciela i ofiarowa nieruchome rami baronowej, ktra si na nim z wielk trwog opara. Gospodarz mia si. Prosz si miao oprze na moim ramieniu; jest w nim tyle siy, jak gdyby byo z elaza. Pfe, Jaskka! zawoa potem na ogara, ktry z radoci wspi si na ramiona baronowej. Ciesz si niezmiernie mwi dalej e mog pani dobrodziejk u siebie powita. Dobrze si stao, e mnie o tym naprzd uwiadomi mj przyjaciel Leonard.
Na cze pastwa urzdzam jutro walne polowanie na lisy. Ci tutaj panowie to s wszyscy myliwi. Spodziewam si, e i pastwo wemiecie udzia w jutrzejszym polowaniu. Niestety, ja nie umiem jedzi na koniu odrzeka dobrodusznie jak dziecko naiwna dama. O, pani si ju tego przyuczysz; posiadam tresowanego, agodnego jak jagnitko wierzchowca. Nie pozwolimy pani std odjecha, a si nauczysz dosiada konia. Jeli si na to zgodzi mj m. Kiedy Henrietta wesza do salonu, przedstawiono jej grono modych i w podeszym wieku panw w wysokich owieckich butach i z metalowymi guzikami u odziey, ktrych nazwiska ona za chwil znowu zapomniaa. Cieszya si bardzo, kiedy j niebawem zaprowadzono do jej pokoi i pozostawiono sam z Klementyn. Zaledwo si przebraa, poproszono j na wieczerz, zastawion w wielkiej sali na duym okrgym stole; byo tam wicej kieliszkw anieli talerzy, widelce i noe oprawione byy w jeleni rg; podano zimne pieczenie z upolowanej dziczyzny, papryk przyprawione, serem zadrobione duszone misiwo, w sonej wodzie odgotowane kluski, synce na Wgrzech pod nazw gauszek. To tylko owiecka wieczerza, moja kochana dobrodziejko rzek wymawiajc si pan Gerson, kiedy prowadzi Henriett do stou, gdzie oprcz niej i Klementyny nie byo adnej innej biaogowy, a to dlatego, e w domu pana Gersona nie przebywaa adna reprezentantka pci eskiej; taki za stary kawaler usuguje tak, jak jemu drudzy usuguj.
Ale dlaczeg si te nie oenisz? zapyta go Hatszegi. Wszake si ju raz o to pokusiem, ale wszystko na niczym spezo. Miaem ju narzeczon i dzie lubu by naznaczony. Moj narzeczon bya bardzo hoa i pikna dziewczyna. Wieczorem w przeddzie lubu kazaem, aby mi hajduk nazajutrz rano postawi nie moje juchtowe, lecz inne, czernidem napuszczone buty. Ot rano nastpnego dnia, kiedy jeszcze w ku leaem, usyszaem gone ujadanie psw na dole w ogrodzie. Krzyknem na sub, pytajc, co si wici, a domownicy odpowiedzieli mi, e psy wyposzyy z zaroli bika. Heje na bika! zawoaem uradowany, bo to rzadka dziczyzna w naszej okolicy. Woyem tedy szybko wyczyszczone buty, zdjem strzelb ze ciany i pospieszam do lasu, gdzie natrafiam na trop bika.
Psy wiody mi coraz dalej w gb lasu ja zapdzam si z coraz wikszym zapaem za zwierzyn lubo mnie kilkakrotnie pewien niepokj opanowywa, jak gdybym czego w domu zapomnia, tak i zaczem siebie obmacywa lecz miaem wszystko przy sobie: roek z prochem, fajk, worek z tytoniem, krzesiwo i hubk. Puciem si wic znowu dalej, nieco uspokojony. bik podrani bardzo moje nerwy: albo si kry w gstwinie, albo mi si wymyka. Nad wieczorem wreszcie zdobyem jego futro i podyem z nim do domu. Teraz ogarn mnie znowu w niepokj, jak gdyby si w wiecie stao co nienaturalnego, czemu ja byem powinien zapobiec. Dopiero wieczorem, zdejmujc moje nowe buty, przypomniaem sobie, em tego dnia powinien by by obecny na moim weselu. W ten sposb moja eniaczka nie dosza do skutku, moim roztargnieniem obraziem narzeczon, ktra natychmiast polubia pewnego sdziego. Uczynia te dobrze, bo dostaa lepszego ode mnie ma lecz ja straciem od owego czasu wszelk ochot do starania si o on. Towarzystwo miao si serdecznie z tej anegdoty, tym bardziej e mona byo wierzy, i si mu w istocie przydarzya. Powoli min wybuch wesooci; panowie zabrali si z ogromnym apetytem do patriarchalnej wieczerzy; to i wina za konierz nie wylewano. Henrietta niczego nawet nie tkna; jadaa zwykle bardzo mao, a w gocinie stracia zupenie apetyt, co przywodzio pana Gersona do rozpaczy. Ale, kochana dobrodziejko, jeli pani jadasz tak mao, to mgbym pani wyywi, chociabym by tylko wyrobnikiem.
Ten dowcip rozmieszy niezmiernie towarzystwo; z takimi rkami i nogami wychodzi na dzienny zarobek! A co ci si stao w lew rk, odkd ciebie nie widziaem? zapyta go Hatszegi. T tutaj? odrzek pan Gerson, podnoszc do gry wykrcon rk niedawno temu chciaem dowiadczy angielskich chartw, o ile ich mona uy na rwninie. Siedziaem na moim arabskim wierzchowcu Abdelkaderze i pdziem cwaem jak wicher. W pewnym miejscu znajdowa si na piaszczystej przestrzeni jeden z owych dow, ktrych z daleka dostrzec nie mona. Mj Abdelkader wpad w ten d przednimi nogami, ja za wyleciaem na dwa okcie do gry w powietrze i wywinwszy koza spadem na d na gow. Szczliwym wypadkiem wysunem t rk przed siebie, inaczej bybym sobie kark skrci a tak tylko moja rka nieco si skrzywia; ale to nic nie szkodzi. Tylko to bieda, e musz lewym okiem celowa, gdy mi brakuje prawego, a poniewa lewej rki nie mog podnie do gry, musz kurek spuszcza praw rk co bardzo miesznie wyglda. Henriett ogarn zimny dreszcz przy tym opowiadaniu, ktremu mczyni wtrowali tak niepomiernym miechem. Ale jutro nie dosidziesz pan przecie konia? zapytaa trwonie Henrietta kalek, sdzc, e on pojedzie powozem na polowanie. O, ja ju czsto jechaem na koniu od owej przygody, gdy mog lew rk bardzo dobrze powodowa koniem a te trzy moje palce znacz tyle, jak gdybym jeszcze wszystkie pi posiada. Prawda, e mam jedn nog
krtsz od drugiej, poniewa wskutek polinicia si konia w trzech miejscach ko zamaem, lecz mam na to rad: podcigam jedno strzemi wyej od drugiego. Jakkolwiek ju nieraz miaem sobie kark skrci, mimo to jestem cigle zdrw i krzepki. Gdybym bya pask crk owiadczya Henrietta nie pozwoliabym panu jedzi na koniu. Te sowa wzruszyy gospodarza. Gdyby ona bya jego crk! Doprawdy moe by wtedy wszystko inaczej wygldao... Widzi kochana pani dobrodziejka, kiedy to wanie moja jedyna namitno! Ju we wczesnej modoci byem dziobaty, moje pierwsze dwa zby wybi mi ko, jedno oko straciem wskutek pknicia strzelby, podczas wycigw ko mnie potratowa, pniej obali mnie na ziemi i poturbowa niedwied, a potem baw rogiem uderzy. Nie mogem si wic bynajmniej spodziewa, abym si mg z tak przeksztacon postaci podoba jakiej niewiecie. O wojnie nie byo mowy, a jako nie miaem ochoty do bawienia si w onierza podczas pokoju. I c innego miaem uczyni, jeli nie polowa? Wic te polowaem, i konie, ogary, las i dziczyzna to byli moi codzienni przyjaciele. A czy nie byo spraw publicznych? Pan Gerson ujrza si zbitym z toru; dzieci zadaj czasami pytania, na ktre starzy ludzie odpowiedzie nie umiej. Do publicznych spraw nie miaem pocigu i nie umiem ani suy, ani rozkazywa. Staem si zupenie zdziczaym czowiekiem. Mnie sen nie suy, jelim od rana do wieczora nie czatowa na zwierzyn albo nie jecha na
koniu cwaem po karkoomnych wertepach. I dopiero sobie w polu hulaem, gdy zaskoczya burza! A najwietniejsze w moim myliwskim yciu byy owe chwile, kiedymy z moim przyjacielem Leonardem w siedmiogrodzkich ostpach polowali na niedwiedzie, gdzie trzeba stacza walki wrd zagraajcych yciu niebezpieczestw, gdzie czowiek musi mie zimn krew i zrczno i skupi wszystkie swe siy. Juci byy to dla ciebie wietne chwile rzek artem Hatszegi bo ci mysio wypisa tak wyran pamitk na czole! A, to bya bardzo adna przygoda, askawa pani dobrodziejko; wic j pani opowiem. Kiedymy przed kilku laty bawili w Hidvarze na zamku naszego przyjaciela Leonarda, przepdzilimy dwa tygodnie w grach pord lodowcw. Dniem i noc? zapytaa zdziwiona Henrietta. No, na noc budowalimy sobie czsto szaasy z jodowych krglakw; a jeli nie byo deszczu, kadlimy si pokotem naokoo rozoonego ognia i przykrywalimy si baranimi kouchami. O, to byy wietne rozrywki! Po wyczerpaniu zapasw ywilimy si przez dwa dni borwkami i pieczonym misem niedwiedzim. To zapewne panom nie bardzo smakowao. Owszem, niedwiedzie apy s doskonaym przysmakiem, tylko nie moglimy ich osoli, gdy nie mielimy soli. A dlaczeg nie powrcilicie panowie do domu? To byo niepodobiestwem! Przez cztery dni z rzdu polowalimy na krwawego niedwiedzia. Czy pani
syszaa o krwawym niedwiedziu? Niedwied bywa z natury agodnym zwierzciem, jemu wystarczy mid, jagody i korzonki. Lecz jeli ten zwierz raz zakosztuje krwi, natenczas szerzy naokoo spustoszenie jakby lew srogi, a poda przede wszystkim krwi ludzkiej. Taki to stary zbrodniarz krci si przez cztery dni przed naszymi oczami, lecz cigle si nam wymyka. Unosi on z sob wprawdzie kilka kul pod skr lecz to byo dla niego rzecz dosy obojtn. le celujcych myliwych poczstowa policzkami, jednemu poganiaczowi podczas obawy cign skr z czoa, a potem wyemigrowa znowu w debry. Mj przyjaciel Leonard i reszta panw mieli ju zaprzesta obawy, bo gd dokucza niemiosiernie. Wskutek niepogody i wspinania si po skaach spadaa nam ju odzie z ciaa lecz ja zniewoliem wszystkich, abymy jeszcze raz sprbowali szczcia. Twierdziem, e si nam niedwied podczas najbliszej obawy na cel dostanie. Lecz Leonard mwi, e daremne byyby wszelkie trudy, gdy niedwied musia si ju dawno wynie do Rumunii. Ja za owiadczyem mu: Zamy si, e on tutaj gdzie w pobliu przebywa i e jutro go spotkamy; w przeciwnym ra zie wylicz ci sto dukatw. Ja za odpowiedzia Leonard stawiam tysic dukatw, e go nie spotkamy. Moesz na to nawet dziesi tysicy dukatw stawia! zawoaa reszta myliwych. Zakad stan. Nastpnego dnia o wicie podczas gstej mgy wysalimy przed sob obaw i zajlimy stanowiska. Ja i Leonard stanlimy w wypukanym deszczami parowie i czekalimy z niecierpliwoci, a si mga podniosa do gry. Okoo poudnia zaczo si wyjania; mimo nas przemykao dosy sarn i lisw, lecz do
nich nie strzelalimy, gdy niedwied by naszym hasem. Obawa ju si koczya; ja i Leonard bylimy od siebie oddaleni tylko o pidziesit krokw, wic zaczlimy rozmawia. Zaczynam aowa twoich dukatw odezwa si Leonard. Mnie al bardziej utraconej niedwiedziej skry odpowiedziaem. Ktr teraz zapewne kto w Modawie wypukuje! zauway Leonard. Poza mymi plecami o jakie dziesi krokw szczerzy si ciasny otwr jaskini, jakich w owej okolicy cae setki napotka mona. Ej! zawoaem gdyby si mj niedwied ukry przypadkiem w tej jaskini! Po tych sowach skierowaem jak swawolny chopiec strzelb ku otworowi jaskini i wystrzeliem oba naboje. W tej samej chwili rozleg si straszliwy ryk. Dziki zwierz przebywa podczas haaliwej obawy w jaskini za mymi plecami i zachowywa si cakiem spokojnie. By to rosy, wspaniay niedwied, przewyszajcy mnie wzrostem o dwie gowy i posiadajcy ky jakby dzik. Niedwied rzuci si wprost na mnie a moje naboje ju wystrzelone... No, teraz ju po mnie! pomylaem sobie w duchu. Taki olbrzym w jednej chwili rozszarpie bezbronnego czowieka! Niedwied zbliy si do mnie na tylnych apach, zama mj kordelas jednym uderzeniem, obj mnie za szyj swymi straszliwymi apami i stara si mi rozszarpa twarz zbami. W tej gronej chwili zawoaem na Leonarda: Przyjacielu, strzelaj, czy mnie, czy niedwiedzia zabijesz! Wolaem
bowiem zgin od kuli, anieli by rozszarpanym a niedwied nie tyka trupw. W okamgnieniu pad strza a ja tylko tyle zauwayem, em si wraz z niedwiedziem potoczy na d w wymulon przez wod wyrw. A kiedy nas tam zatrzymay zarola, przekonaem si, e niedwied by zabity; kula przesza mu przez ucho. By to wic niezaprzeczenie klasyczny strza Leonarda na odlego pidziesiciu krokw w chwili, kiedy moja gowa i eb niedwiedzia zblione byy jakby do pocaunku. Henriett przechodziy zimne dreszcze podczas tego opowiadania; dusza jej lkaa si tych mczyzn, ktrzy podobne niebezpieczestwa nazywali mi rozrywk. A ju najpikniejszym wiadectwem dla Leonarda doda pan Gerson jest to, i powici dla mnie strza, chociaby si mu byo dostao tysic dukatw, gdyby mnie by pozwoli rozszarpa niedwiedziowi. A tak przegra zakad i nie do, e mi ocali ycie, ale w dodatku musia mi jeszcze wyliczy tysic dukatw. To by czyn prawdziwie kawalerski mwili gocie po tym mona pozna ma prawdziwie rycerskiego ducha. Pani dobrodziejka ujrzysz w Hidvarze przepyszn skr tego niedwiedzia: jest to dla myliwego klejnot prawdziwy. Wida na niej dwadziecia sze dawniejszych strzaw, ktrymi Rumuni poczstowali tego zwierza, a ktre mu bynajmniej nie szkodziy. Doprawdy, gdyby mi wolno byo wwczas wybiera, wolabym by wzi ow niedwiedzi skr anieli wygrane tysic dukatw i bybym na tym dobrze wyszed, gdy niedwiedzia skra byaby u mnie zostaa, a tymczasem owe
tysic dukatw odebra mi niezwocznie niegodziwy Fatia Negra pod Dev. A to kto taki? zapytaa rozciekawiona Henrietta. Jest to synny herszt opryszkw w grach naszych, ktrego pochwyci nie podobna. Henrietta obejrzaa si z trwog wokoo siebie. Hatszegi stukn obojtnie widelcem o talerz i powiedzia do Gersona: Nie zechcesz przecie straszy mojej ony opowiadaniem o przygodach rozbjnikw. Suszna uwaga; nie bdziemy ju o tym mwili. Zaczto rozmawia o uszlachetnianiu ras koskich, o tresowaniu myliwskich psw itp. przedmiotach. Panowie zatsknili do fajki. Gdy wic Henrietta zauwaya, e im w tym przeszkadza, powstaa i tumaczc si znueniem po podry, poegnaa towarzystwo i oddalia si do swej sypialni. Teraz mogy si pozostae osoby zabawia a do rana wraz z Hatszegim. Po odejciu pa rozochocili si mczyni na dobre tak, e a w trzecim pokoju sycha byo ich gony miech, ktry wtrowa opowiadanym przygodom wesoym, w jakie obfituje ycie Wgra, gdy losy postaray si dla niego o mie rozrywki, chocia go czsto drogo kosztuj. Henrietta w nocy nie zmruya oka. Przy ku palia si wieca, a ona nasuchiwaa. Czasami dolatywa silny gos Hatszegiego spord oglnej wrzawy. Naiwna baronowa przysuchiwaa si z ciekawoci skali tego gosu. Wreszcie poprosia Klementyn, aby zagasia wiec, gdy pragnie zasn. Lecz teraz znowu oknem zagldaa jej w oczy
jasna gwiazda moe to wanie pikna ,,Mesarthim? Moe take oczy drugiej osoby pogldaj wrd bezsennej nocy ku temu czarodziejskiemu wiatu o godzinie duchw? Moe w migotaniu tej gwiazdy jest wyrzut, i zdradzono jej nazw?.,. Taka bya pierwsza noc Henrietty po lubie... Tyle przynajmniej szczcia, e nie potrzebowaa widzie ma... Nad ranem zasna na chwil; a kiedy wstaa, znajdowao si ju cae towarzystwo w lesie i polowao na lisa. Dopiero pnym wieczorem powrcili myliwi, znueni, przemokli, spoceni. Henrietta natrafia tymczasem w domu na osierociaa bibliotek i znalazszy w niej przypadkiem aciskie ksiki, zabawiaa si nimi, o ile temu nie przeszkadzay tu i wdzie powydzierane na fidybusy kartki. Strudzeni myliwi bywaj, jak powszechnie wiadomo, najnudniejszymi na wiecie ludmi. To Henrietta cieszya si, gdy m da do zrozumienia, e niele by byo uda si wczenie na spoczynek, aby mc nazajutrz rani utko wyruszy w dalsz drog. Bogosawia w duchu kadego lisa, kad szpicrut i k, ktra odwrcia uwag mczyzn od niewiast. Ju dwa dni moga wieczorem zapisa w swoim dzienniczku: Ten dzie nalea do mnie! Nazajutrz rano wybrali si Hatszegowie w drog tak wczenie, e tylko pan gospodarz by ju na nogach. Odprowadzi Henriett do powozu i pokrzywion rk dopomg jej wsi, a baronowa znowu si tak ulka tego okaleczaego ramienia, e zapomniaa zaprosi pana Gersona do Hidvaru, jakkolwiek Hatszegi usilnie go zaprasza do siebie na owy na niedwiedzie, ktre si miay odby jesienn por. Daremnie: ona bya jeszcze dzieckiem.
Strona 134
Podry baronostwa sprzyjaa pikna pogoda, wic pospuszczano okna z obu stron powozu i Henrietta moga si przyglda okolicy, w ktrej jeszcze nigdy w yciu nie bya. Przed jej okiem rozcigaa si rwnina, zasana bujnymi anami zboa, miejscami wida byo gaiki, z ktrych biae chatki wyglday. Na ich widok mylaa sobie w duchu Henrietta: Jaka by to bya przyjemno mieszka samej w takiej chatce, z dala od reszty wiata! Niekiedy przejedano take przez zaludnione miejscowoci; po wsiach stay pord ogrodw pikne dworki z mnstwem kwiatw na oknach. Henrietta rozmylaa o szczciu mieszkacw tych dworkw. Potem dowiedziaa si od narzekajcej Klementyny, e jeszcze trzy dni bd musiay jecha i e najbliszej nocy wysid na zamku hrabiego Kengyelesyego. Powiedzieli to sudzy Margariemu, a on Klementynie. Ten hrabia Kengyelesy mia by wielkim oryginaem i wprost przeciwnego zapatrywania na rzeczy anieli Hatszegi mimo to yli obaj w najlepszej przyjani. Hrabia mia mod, pikn on, ktra nie bardzo go kochaa! o tym rozmawiaa ju suba w swoich kkach. Lecz dla Henrietty byo zupenie obojtn rzecz, co ludzie mwili o hrabim Kengyelesym i o jego maonce. Midzy godzin pit a szst po poudniu przybyli nasi podrni na zamek hrabiego, ktry sta za wsi pord rozlegych pl, zasianych tytoniem i rzepakiem. Zamek otoczony by z trzech stron wspaniaym angielskim parkiem. Cae urzdzenie domu wiadczyo o dobrym smaku a stan gospodarki o dobrym zarzdzie. Hrabia by uwiadomiony o przybyciu Hatszegiego, gdy czekano na goci z obiadem. Hrabia Kengyelesy by to niski, przysadzisty
mczyzna z nadzwyczaj jasnymi wosami, wybitnie ku grze zwrcon doln szczk i spiczast hiszpask brdk. Hrabiemu podobao si bardzo, gdy mu w poufaym kku pochlebiano twierdzeniem, e posiada wybitn twarz Satyra! Jego ona bya to moda, ruchliwa kobieta z miejcymi si modrymi oczyma i pogodn twarz. Hrabia pozna j na balu we Wiedniu, pokocha i uwiz. Ojciec jej, emerytowany jenera byby mu j i tak da chtnie. Lecz uwizienie ulubionej tchno romantycznoci. Hrabina przyja goci z nadzwyczajn serdecznoci; nazywaa Henriett od razu po imieniu i prosia j, aby i ona czynia tak samo i mwia do niej ,,ty. Omielia j natychmiast u siebie i poprowadzia do osobnego pawilonu, tumaczc: Z naszymi panami i tak nie ma co robi, to nudziarze. Ta gono wypowiedziana przymwka odnosia si take i do Hatszegiego, tym bardziej i hrabina wymownie z ukosa spojrzaa na niego. Henrietta oddalajc si zdoaa jeszcze usysze, jak hrabia do Hatszegiego powiedzia: Une jolie petite machin, pour manger de la monnaie. Hatszegi odrzek cicho kilka sw; Kengyelesy mia si jeszcze wicej i zawoa cakiem gono: O, co si tyczy mojej ony, to ona wyrzuca maszyn parow pienidze. Tyle syszay damy, ktre si wnet potem oddaliy. Hrabina oprowadzaa now przyjacik po caym zamku, pokazywaa swoje rzadkie kwiaty, paryskie meble, japoskie
cacka, zagraa jej to i owo na fortepianie, kazaa mwi swej papudze i zatkna baronowej na wieczn pamitk opaowy piercie na palec. Pani jeste bardzo szczliwa? zapytaa j Henrietta. Dlaczego nie mwisz do mnie: ty? Wszak ci o to prosiam. A... to zaley od zapatrywania; jak by chc, tak jestem. Moe bym nie bya szczliwa, gdybym lepo zaufaa losowi i dozwolia mu mn do woli pomiata. Tego Henrietta nie zrozumiaa. Hrabina wzia naiwn przyjacik za rk i zaprowadzia do swej sypialni, gdzie wisia duy pikny obraz, przedstawiajcy bitw klasyczne olejne malowido jednego z wiedeskich artystw. Nieprawda, e to wspaniay obraz? zapytaa hrabina ze szczerym umiechem. Istotnie odpara roztargniona Henrietta. Jak ci si podoba ten w porodku na koniu siedzcy bohater z sztandarem w rku? I on jest adny; lecz zdaje mi si, e jego twarz jest zanadto umiechnita w takiej gronej chwili. Hrabina wybuchna gonym miechem i odpowiedziaa: Jest to portret pewnego modego oficera huzarw, ktry si dugi czas do mnie umizga. Jego portretu nie mogam mie w moim pokoju, gdyby natychmiast wszystko odgadnito. Kazaam wic domalowa do jego postaci bitw, i teraz nikt si niczego nie domyla. O, moja przyjaciko, gdyby nie zmylno kobiety, byybymy nieraz
Strona 137
bardzo nieszczliwe. Ale to tajemnica; pamitaj, aby jej przypadkiem nie zdradzia! Henrietta zamylia si. I ona posiadaa tak tajemnic, lecz nie wyjawiaby jej nikomu, nawet na miertelnej pocieli! I ona przechowuje w sercu niezatarty wizerunek lecz j odgradzaj od niego dwa pojcia: jednym z nich jest zdradzona gwiazda Mesarthim, drugim wyraz, ktrego zdradzi nie wolno: honor niewieci! Le diner est servi! zapowiedzia lokaj. Hrabina uja Henriett pod rami i poprowadzia do jadalni, gdzie ju czekali panowie. Hrabia Kengyelesy zaprosi take kilku panw z okolicy, lecz ci nie przybyli z niewiadomych powodw, a przecie mona by byo po obiedzie zaoy bank niepoledni. Zniecierpliwiony hrabia wpad na ryzykowny pomys i usadzi na prnych miejscach sekretarza Hatszegiego i pokojwk baronowej. Wszak i to s ludzie i moe ju nieraz jadali u tego samego stou hrabia, baron i sekretarz, jeli tylko sekretarz by osob dystyngowan. Wiemy, e sekretarzem Hatszegiego by Margari. Ten poczciwiec bardzo si zmiesza, kiedy go przywoano do stou. Stara si nawet wymwi od tego niesychanego dla zaszczytu lecz Hatszegi zmusi go usi obok Klementyny, nakazujc: Siadaj pan tutaj, panie Margari! Pan si nazywasz Margari? zagadn go niespodzianie hrabia Kengyelesy Franciszek Margari nieprawda? No, w takim razie znam pana ju od dawna. Margari powsta znowu w pokorze z krzesa bo go spotka zaszczyt zbyt wielki.
Czytaem nieskoczenie wiele razy paskie nazwisko w gazetach! mwi dalej Kengyelesy; a Margari przypuszcza ostatecznie w duchu, e w przystpie somnambulizmu pisa wiersze lub co podobnego a teraz sam nie wiedzia, e synnym jest mem! Margari pisuje do dziennikw? zapyta z wielkim zdziwieniem Hatszegi. Nie, nie! tumaczy hrabia Kengyelesy lecz w Peszcie istnieje nader dziwaczny fabrykant banday przepuklinowych, ktry kadego tygodnia w gazetach zachwala swe mistrzowskie wyroby z odnonymi powiadczeniami, w ktrych mu skadaj publiczne podzikowanie osoby przez niego wyleczone a midzy nimi znajduje si take pan Margari. Musiaem wic czyta jego nazwisko, gdy to ogoszenie figuruje co trzeci dzie w kadym czasopimie. Naturalnie, e wszyscy wybuchnli gonym miechem, z wyjtkiem Margariego, ktry nie wiedzia, czy usi, czy umkn z jadalni. I w rzeczy samej, fatalnie to bardzo dla takiego poczciwca, sta si przez to synnym, e niegdy podzikowa bandaycie, ktry potem przez siedem lat w siedmiu krajach we wszystkich czasopismach to podzikowanie ogasza! Hrabina nie moga pohamowa swego miechu; potem poklepaa z wielk naiwnoci Kengyelesyego po ramieniu i rzeka: Wielki z pana dudek; jeste wiewirk! jak gdyby si o to na niego gniewaa, e j miech zbiera, ilekro spojrzaa na Margariego. Wielka to bya przyjemno dla tego poczciwca, ktry i tak musia na to bardzo uwaa, aby
dziwacznie uksztatowanymi hrabskimi sztucami nie wetkn jada za krawatk. Wrd tych dam przedstawia czowieka w tak szalony sposb!... Juci mg hrabia na to liczy, e znajdzie pomieszczenie w Czarnej ksidze Margariego. Tylko Henrietta nie podzielaa oglnej wesooci. Tumia w sercu te zanadto wiele. Jada tak mao jak ptasz; a m usprawiedliwia to jej chorob przed lubem. Smutny to dla ciebie komplement! zauway dowcipny Kengyelesy. Milcz pan, pan jeste wiewirk zajaa go hrabina prawisz same niedorzecznoci. Jeste niepoprawnym dzieckiem. Gdyby nie ja kto wie, co by z tego wyniko. W ten sposb zarzucaa go nieustannie dowodami naiwnej serdecznoci, dokuczaa mu, napeniaa mu jadem talerze jakby matka maemu synkowi. Na, masz i jedz, maa wiewirko, jeli mnie kochasz! mwia i kada mu do ust przemoc owoce, potem odgarniajc mu z czoa pomierzwione wosy dodaa: Tak tobie nie do twarzy; wdziej na gow czapeczk, aby si nie zazibi gocie nie wezm ci tego za ze. Nieprawda, Henrietto, e na to zezwolisz? Lecz on nie chce czapki dlatego, em to ja mu j zrobia. Kiedy go wreszcie namwia, e przywdzia wyszywan zotem czapeczk, zacza mu j na gowi e poprawia, mwic: Nasad j sobie na lewe oko, a nie spuszczaj na czoo; ot, tak nieco po burszowsku... Wszak pan jeste poniekd burszem!
Kengyelesy broni si wszelkimi siami: Daj mi jejmo pokj; nie nazywaj mnie sw wiewirk. Powiedz raczej, e jestem niedwiedziem. Nie pakuj mi jada do ust, wszak nie jestem maym dzieckiem. Prosz, niech mnie jejmo nie atakuje ja nie jestem lalk dla takich jak jejmo dzieci... Wreszcie odwrci si od niej cakowicie i mrukn po cichu do Hatszegiego: A, to mka, gdy wasna ona w czowieku tak szalenie zakochana! Biedny hrabio! odrzek ironicznie Hatszegi. Gdy i to nie pomagao, zacz on powanie strofowa: Niech si te jejmo zachowuje przyzwoicie; czy to przystoi tak letnim jak my maonkom? Prosz pogldn na baronow, jak obyczajnie siedzi przy stole, chocia to miesic miodowy. Kocha te ona ma z pewnoci bardziej anieli jejmo mnie. Nieprawda, Leonardzie? Ja tego nie wiem! odrzek z chodnym umiechem Hatszegi. No, dowiesz si o tym za godzin. Zgoda! odrzek Hatszegi i obaj si rozemiali. Odtd nie mona byo ani sowa doby od Henrietty. Nie zwaaa ju teraz na igraszki hrabiny ani na sarkastyczne uwagi hrabiego nie dostrzegaa ju niezrcznoci Margariego i nie wiedziaa, z czego si inni miali odurzyo j owe zagadkowe sowo. Wstaa mechanicznie wraz z damami i dozwolia si ucaowa hrabinie. Caowa te i wychwala kto jej
pikn, bia, drobn rczk lecz ona nie wiedziaa, czy to hrabia, czy m, czy Margari. Hrabina zauwaya zakopotanie Henrietty i kiedy si mczyni z yczeniem spokojnej nocy oddalili, zapytaa: Dlaczeg tak nagle stracia humor? Henrietta nie moga si duej biedzi z niepokojc j myl i szepna bojaliwie: Jakie jest znaczenie owych sw: Poznasz to za godzin? A, wic to ci niepokoio? odpowiedziaa miejc si hrabina. Miao to znaczy, e zasid do gry w karty a kto z nich bdzie mia najmniej szczcia przy zielonym stoliku ten najwicej ma mie powodzenia w mioci... To ju takie przysowie, moja najdrosza; zapewne i ty o nim syszaa? Henrietta odetchna teraz nieco. Nastpnie dugo jeszcze zabawiaa j lubica arty hrabina sw gawd. Opowiadaa to i owo, co si zwyko mwi tylko najpoufalszym przyjacikom. Moja wiewirka, mj mulek jest bardzo zazdrosny; nie bierze mnie z sob do Wiednia ani do Pesztu, gdy si domyla, e tam jest kto taki, co mnie bliej obchodzi. Lecz ja sama bawi tam nieraz czas dugi. Korespondowa nie mog, gdy roztropna kobieta nigdy nie powierza swych tajemnic pismu. Przeciw wszystkiemu mona si broni, przeciw wiadkom i zdradzie sucych lecz wszystko si koczy, gdy list w niepowoane rce wpadnie. To radz sobie w sposb oryginalny. Gdy si mj m wybiera do Wiednia, daj mu notatk dla tamtejszej modniarki z wypisanymi na niej kapeluszami, czepeczkami,
zarkawkami itd. Mj m odczytuje t notatk z dziesi razy, chcc si przekona, czy tam nie ma jakiego podejrzanego szczegu, juci nadaremnie tylko na to nie zwraca zwykle uwagi, jaki dzie jest u gry wypisa ny, bo on sam nie wie nigdy, jaki kiedy dzie w miesicu. Na mojej notatce za zamiast dnia wysyki zapisuj dzie, do kt rego mj m przebywa ma w Wiedniu. Notatk wr cza on sam modniarce, ta okazuje j dotyczcej osobie a kto posiada magnes w sercu, dla tego Kengyelesyowski zaktek nie ley na kracu wiata. Henrietta dziwia si niezmiernie tej nauce, ktrej nawet zasadniczych prawd poj nie moga. Ju spoczywaa w ku, a jeszcze sobie nad tym suszya gow, jak to, co jednemu czowiekowi serce kraje, moe dla drugiego by wtkiem radoci na cae ycie? Nastpnego dnia powstawali gocie pno, gdy mczyni za dugo w nocy si zabawiali. Wszyscy zebrali si w jadalni na niadanie; Hatszegi z on i sub w podrnej odziey. Baron pyta si modej ony, co si jej nio? Utrzymywa bowiem, e to, co si komu ni w obcym miejscu, zwyko si spenia w rzeczywistoci. Henrietta nie lubia mwi o swych snach bo one si splatay u niej z tym, o czym na jawie marzya. No, a mojej wiewirce czym si ja nia? zapytaa hrabiego wiecznie artujca ona. Tak, moja kochana! nio mi si, e najblisz zim spdzimy w Wiedniu. Prosz ci, nie dawaj mi tyle cukru do herbaty!
Strona 143
A to dlaczego nie, kiedy to przecie sen nader miy? Czy si on te urzeczywistni? Z najwiksz pewnoci, pikna wietrznico; gdy minie pora kpielowa, pojedziemy wprost do Wiednia. Hrabina posiadaa na tyle wadzy nad sob, i zdoaa ukry sw rado. A propos! rzek hrabia Kengyelesy, zwracajc si do Henrietty jak si pani podoba nasz zacianek? Pikny! odrzeka lakonicznie baronowa. A zamek? Take. Jak pani dobrodziejka sdzi: czy to nie rzecz zajmujca, ecie pastwo wczoraj naszymi gomi byli, a my dzisiaj jestemy gomi pani dobrodziejki? A mimo to nikt si z nas z domu nie ruszy. A to jak by moe? zapytaa zdziwiona Henrietta, maczajc w herbacie kawaek andruta. Ot, dzisiaj rano zawarlimy kontrakt, tyczcy si tego tutaj majtku z moim przyjacielem Leonardem, ktry wszystko zakupi z wyjtkiem ciebie, pikna damo doda zwracajc si do ony. Od dnia dzisiejszego jeste pani dobrodziejka tutaj gospodyni. Oczy Henrietty spoczyway przypadkowo na siedzcym naprzeciw Margarim, ktry ze zoliwym umiechem zapycha sobie usta kosztownymi, nie dla odka biedakw sporzdzonymi ciastkami. Serce Henrietty ogarno na ten widok jakie niejasne przeczucie tak, e owego kawaka lekkuchnego andruta przekn nie bya w stanie. M za upomnia j grzecznie;
Nie zapomnij pani zaprosi hrabin do Hidvaru na winobranie. W istocie prosia Henrietta po niadaniu obojga hrabstwa, aby jej swymi odwiedzinami dali sposobno odwzajemnienia si w Hidvarze za ich serdeczn gocinno. Nie omieszkamy przyby odpowiedziaa pikna hrabina m zawiezie mnie do was i spdzimy tam cay miesic. Naucz ci przy tej sposobnoci odwieania pokych koronek a mam tutaj na myli w zym humorze bdcych mczyzn. Zaproszenie przyj take hrabia Kengyelesy z jak najgrzeczniejszym podzikowaniem i objwszy drobn rczk baronowej swymi rkami, tak e mg tylko koce jej palcw ucaowa, powiedzia bagalnym gosem: Ale wtedy, prosz bardzo, nieco wicej anieli teraz kocha mego przyjaciela Leonarda. Na te sowa uczua Henrietta pewne odrtwienie w caym ciele. Powietrze w pokoju tamowao jej oddech i odetchna dopiero w powozie. Ale i tutaj drczyo j niewysowione przeczucie. Z ponurych myli przebudzia j nagle Klementyna: Ten majtek posiada w istocie yzn gleb. Ale, co to mogo Klementyn obchodzi? Dwiecie morgw w jednym kawaku, i to najlepszej gleby! mwia Klementyna. A skde to wiesz, Klementyno? spytaa baronowa. Powiedzia mi to Margari, gdy on redagowa kontrakt kupna i stwierdzi wasnorcznym podpisem, e
Strona 145
widzia wyliczenie i pobranie ceny kupna, jakkolwiek nikt ani grosza nie zapaci. Jak to rozumiesz? Czy pani nie rozumiaa znaczenia sw hrabiego: Ale wtedy kochaj pani ma wicej anieli teraz? A c mnie obchodz podobne niedorzecznoci? Jego myl bya ta, e kto nie ma szczcia w grze, ten ma powodzenie w mioci. Zeszej nocy pan baron grajc w karty z hrabi wygra od niego cay majtek Kengyelesy z caym dobytkiem. Henrietcie zdawao si, e j dusi pooz, ktremu si obroni nie zdoa. Domylaa si tego. Klementyna dalej gawdzia: Bo widzi pani baronowa, pan baron i hrabia rywalizowali ju od dawna ze sob, i kady z nich stara si przeciwnika zniszczy wie pani, ot tak z przyjani. Opowiaday to Margariemu pokojwki. Nie spoczn, przyjacielu! zwyk mawia hrabia do pana barona dopki jeden z nas nie pozbdzie si ostatniej kapoty. Tego za, ktry zostanie ebrakiem, bdzie musia jego przec iwnik utrzymywa gratis w przyzwoity sposb a do mierci. Dziwni s ci panowie nieprawda? Klementyna zauwaya zapewne po zalknionej twarzy Henrietty, e si jej to opowiadanie nie podobao, i staraa si wywoane wraenie w ten sposb zatrze, i dodaa, e hrabiemu pozostaa jeszcze druga posiado, tylko e w niej nie ma tak piknego zamku i e mu wolno wykupi przegrany majtek w cigu trzydziestu dwch lat, jeliby mia na to pienidze.
Strona 146
Prosz ci, Klementyno gowa mnie boli powiedziaa Henrietta, chcc zmusi do milczenia niepowoan plotkark i odda si wasnym mylom. A jakie to byy te myli! Nie pojmowaa ona, jak si mogli w ten sposb niszczy dwaj dobrzy przyjaciele; jak mg jeden z nich przyby do drugiego w gocin i pozbawi go do rana ziemi i domu! Bola j kady nerw, burzya si w niej kada kropla krwi, gdy o tym pomylaa. A przecie musiaa do tego wszystkiego nawykn! Przez cay dzie jechano jednostajn rwnin, ktra adn odmian nie pobudza duszy; podrny jej widokiem wnet si znuy i sam w sobie si zatapia, gdy wiat zewntrzny nie ciga na siebie uwagi. To nasi podrni doznali pewnej ulgi, gdy si nad wieczorem pokazay na niebie chmury, bo ju to sprowadzao odmian w widoku. Lecz chmury zazwyczaj wiod za sob burz, a burza bywa na rwninach wgierskiego niu niemiym towarzyszem W podry. W znacznym oddaleniu ukazywaa si wiea miasta, w ktrym podrni chcieli stan lecz nawet w razie pogody byliby si tam dostali dopiero pn godzin. Spodziewano si, e wzejdzie ksiyc lecz natomiast nadcigaa burza. Ju z daleka sycha byo jej huk, wicher gna tumany pyu. Rozlegao si osobliwsze przerywane dudnienie, jak gdyby niewidoma olbrzymia rka improwizowaa na klawiaturze monstrualnych organw. Kogo w drodze kiedy grad zaskoczy, ten zna to dudnienie, zapowiadajce na pewno nawanic gradow. Wypadao koniecznie szuka gdzie na uboczu schronienia. Henrietta zauwaya, e si powz na chwil zatrzyma, a Hatszegi wysiadszy z kolasy pochwyci konie
za lejce, na swego wonic krzykn: ,,Za mn!, a potem skierowa konie na ki, gdzie ani ladu jakiej drogi nie byo. Pocza si teraz jazda przez rowy i wyboje, czsto mokrawicami, w ktrych si konie po kolana zapaday. Klementyna o mao e nie zemdlaa ze strachu. Lecz niebezpieczestwa nie byo; Hatszegi by zrcznym stangretem i znachodzi nawet tam drog, gdzie jej nie byo. W oddaleniu kwadransa drogi stercza uraw u studni, a opodal biay budynek; tam naleao szuka schronienia przed burz. Co to mg by za budynek? Moe gospoda stepowa albo prna stodoa, albo te tak zwane schronisko chudopachokw? Wjechano na podwrze wanie w chwili, kiedy pierwsze grube jak laskowe orzechy grudki gradu uderzyy w szyby powozu. Prdko, prdko do mieszkania woa baron, ktry osobicie wysadzi z powozu Henriett i Klementyn, starajc si je wprowadzi pod okap, ktry ponad drzwiami kuchni stercza na ksztat ciemnika nad czoem cierpicych na oczy. Na odgos turkotu k wysza z kuchni gosposia, w czerwonej chustce na gowie, ktrej palmami przyozdobione koce byy w tyle zwizane. Bya to kobieta ju niemoda, lecz rumiana, zdrowa, ruchliwa, majca wymowne oczy i jzyk poruszajcy si nieustannie jak koowrotek; jednym sowem, kobieta bya to siarczysta! Ujrzawszy przybyych, chwycia si za gow i zawoaa:
Strona 148
Dla Boga! A wszake to nasz jegomo! Ach, jak dawno ju nie byo tutaj jegomoci. Jegomo oeni si moe, ale zapewne nie z t mwic to wskazaa na Klementyn ta duszyczka jest ju troch za stara, ale tamta druga jeszcze dziecko. Baron przerwa jej niewczesne uwagi: Ale gosposiu, nie rozprawiaj te teraz, kiedy nam ld na kark pada; zaprowad panie do izby i postaraj si naleycie, czego potrzebuj. Henrietto, prosz ba rdzo, schroni si do mieszkania przed deszczem. Gospodyni ucaowaa bardzo poufale rk Henrietty i rzeka wzdychajc nieustannie: Ach, co za delikatne stworzenie! Jake te mona bra za on tak mode dziecko? A pani dodaa, zwracajc si do Klementyny jake mam uczci? Moda
Strona 149
pani czy te panna? Dlaczego pani stoi na dworze? Grad pada na pani, a przez to jej liczko nie zyska na piknoci. Klementyna zwrcia z niepokojem uwag barona na to, e w gospodzie rozlegay si haaliwe gosy mskie. Czy oni s teraz tutaj? zapyta baron gospodyni jakby od niechcenia. A s trzej pachocy i Dzibas, ktry wanie powrci z wizienia w Aradzie. Nie wiem nawet, czy wszystek swj czas w nim odsiedzia. Prosz wej do mieszkania! A moe to s rozbjnicy? zapytaa lkliwie Klementyna. Nie, moja sodka duszyczko; rozbjnikw nie ma w naszej okolicy, tylko chudopachocy. Opryszkw mona napotka jedynie w Puszczy Bakoskiej, to s rozbjnicy z profesji. Lecz nasze chudopachoki nie wyrzdzaj nikomu krzywdy, a ju najmniej damom. Ani Dzibas, ani trzej jego towarzysze nie omiel si do pa przemwi. Ba, gdyby zgoa by tutaj Czarnolicy, on by panie nawet zabawi, bo to kawaler co si zowie. Ot, widzi pani: jego twarz nie jest czarna, ale zawsze zakryta czarn mask aksamitn tak, e nie podobna go pozna, bo mu wida tylko oczy i usta. Tak animujc wprowadzia gosposia Henriett i Klementyn po schodach na ganek, a std musiano przej do wewntrznej izby przez dug gocinn wietlic. Za stoem siedziao trzech czikoszw, to jest pastuchw koni, i jaki stary wczga z dziobat twarz i chytrymi oczyma, ktry popija ze szklanek towarzyszy, za co ich swymi opowiadaniami raczy.
Strona 150
No, Dzibasie rzeka do niego gospodyni mlaskaj jzykiem; ta pani nie jest ydwk, ale on jegomoci Hatszegiego. Wszak si ty znasz na ludziach! Stary wczga powsta z chytr unionoci z awy i podkrcajc siwe wsy zbliy si do Henrietty i ucaowa jej rk, a potem chcia sobie tak samo postpi z Klementyn lecz gospodyni na to nie zezwolia. Daj pokj, to wyglda co na suc. Nastpnie zaprowadzia przybye panie do przylegej izby, gdzie ka byy zasane prawie a pod sam powa pstrokatymi pierzynami i poduszkami. ka, skrzynie, szafy byy malowane w tulipany i re. Na oknach stay w wazonikach krzewy bocianich dzibkw i rozmarynu. Przed jedn skrzyni sta koowrotek, na ktrym gosposia zwyka latem i zim prz pikne nici, a z nich potem sporzdzano owe pstrokate portiery. Nikt nie byby sdzi, e zastanie tyle paskiego zbytku w samotnej gospodzie na stepie. Gospodyni zdja z baronowej zarzutk podrn, posadzia j w krzele porczowym, podcieliwszy mikk poduszk i przysunwszy stoeczek pod nogi. Potem wyliczya z dziesi potraw do wyboru zaraz nakrya st krasnym kilimkiem, a nastpnie jado przyniosa. Baronowa skosztowaa nieco z pstrokatej miski i owiadczya, e jej potrawa bardzo smakuje co ucieszyo niezmiernie gospodyni. Tymczasem wszed i Hatszegi do izby, umieciwszy powozy w bezpiecznym miejscu na podwrzu. Nie dba o chudopachokw, lecz zada suchej odziey, gdy przemk na deszczu; potem dziwi si widzc
Henriett jedzc po raz pierwszy w podry z niezwykym apetytem. Moja Kardosowa! rzek nastpnie do gospodyni prosz po wieczerzy przyrzdzi na noc dla pa ka. Znajdzie si u mnie dosy pierzyn i poduszek odpowiedziaa gospodyni wystarczy ich dla pastwa, a i ek nie braknie. To tutaj bdzie dla jegomoci, a to dla jejmoci, tamto za dla panny. Powoli, powoli; ja tutaj spa nie bd owiadczy baron. Nie tutaj? zapytaa zdziwiona mieszkanka stepu a gdzie, prosz? Znajd ja ju sobie miejsce w wietlicy; tutaj nie zostan. Z ostatnimi sowami zwrci si Hatszegi do ony, jakby dla jej uspokojenia. A wic to taki zwyczaj u wielkich panw? zapytaa Kardosowa, ruszajc ramionami. Zaniepokojona Klementyna szepna cicho: Ale, panie baronie, czy owe tam wczgi nic panu zego nie uczyni? Mnie? odpar c by mi u licha mieli uczyni? Nie s to wic li ludzie? A mnie co do tego, jacy s to ludzie! To rzekszy wyszed obojtnie z pokoju pozostawiwszy nawet jak to Klementyna zauwaya swe pistolety kieszonkowe na stole.
Strona 152
Nie trzeba si niepokoi o pana barona, by mu si co zego wrd podobnych ludzi nie stao uspokajaa gospodyni kobiety, ktre te sowa tak sobie tumaczyy, e Hatszegi jest dosy silny, by sobie z czterema takimi wczgami da rad, w razie gdyby si na niego rzucili. Ale gospodyni sama myl swoj dopenia: On umie rozmawia z nimi ich jzykiem. Henrietta nie moga poj, co to znaczy. Umie mwi jzykiem rozbjnikw! A wic mieliby oni oddzielny swj jzyk jak zodzieje kieszonkowi w Tajemnicach Parya? Bya niezmiernie ciekawa usysze Hatszegiego, jak bdzie z rabusiami ich wasnym rozmawia jzykiem. Gospodyni wiedziaa ju, co do niej naleao. Napenia zaraz winem pkate baki drewniane, zwane kulacz, na rachunek barona i postawia je na stole w izbie karczemnej. Hatszegi pocign z jednej yk porzdny i obtar szyjk po ustach; potem postawi j przed starym wczg, ktry powstawszy z miejsca uchyli czapki i rwnie z butli yknwszy poda j dalej swoim towarzyszom. No c, stary, dobre wino? Wino jest zawsze dobre. A dosy? Wina nie moe by nigdy dosy. Daj wam Boe, czego wam braknie. Czy wiatr cigle jeszcze wiszcz przez szczelin w drzwiach wizienia aradzkiego? Dla kogo wiszcz, to i wiszcz. Kto go nie lubi, to go nie sucha. Dozorcy duo si nowych urodzio dzieci? zapyta baron, a komu ten jzyk nie obcy, ten wie, e pod
nowourodzonymi dziemi rozumie naley wieo do wizienia wtrconych otrw. Narodzio si mu ich dosy, ochrzczono ju je nawet odpar stary, pod wyrazem chrzest przepdzenie przez kije pojmujc. A jak si ma crka stryczka, czy jej w tych czasach znowu wyprawiono wesele? ktre to pytanie w kwiecistym stylu mier na szubienicy wyraao. W tych czasach tylko jeden Marci Csendes poszed w gr. I c ten biedaczysko wypapla? zapyta baron chcc si tylko dowiedzie, co wyzna, nie za jak popeni zbrodni. To by gupiec. Wzi na si grzechy dwch swoich wsplnikw, by im dopomc wygrzeba si na wierzch; mode to jeszcze byy szczenita on za nie mia ju nikogo; lubo waciwie oni celowali do yda nie nabitymi pistoletami. I yd te na nich zezna, ale Marci twierdzi niezachwianie, e on sam yda nastraszy; to samo i przed prokuratorem powtrzy. Ostudzono go wic na zim? Tak jest, ale niewiele sobie z tego robi; gdy go w wizieniu na widok publiczny wystawiono, nie smuci si bynajmniej, owszem, cieszy si, e mg spa na sienniku. Na godzin przedtem przywoa jeszcze do siebie wszystkich swoich kolegw wiziennych, w liczbie ktrych i ja byem; poegna si piknie z nami, prosi, abymy pierwszemu lepszemu zodziejowi nie dali zaj po nim miejsca; worek od chleba przekaza testamentem Jancsi Feketemu, ktry ma najlepsze miejsce, bo nie przy wilgotnej cianie. Mnie
przekaza swj kouch. Wemiesz go sobie, dziobaty, oj, przyda ci si on w zimie, bo leysz w bardzo zym miejscu, gdzie wiatr ode drzwi najdokuczliwiej dojmuje. A bya to prawda, wiatr wciska si przeze drzwi; na prnomy je kamieniami prbowali zawali. Niedugo potem przyszed i ojciec przewielebny, wzywajc go do spowiedzi; Marci jednak nie da si obaamuci; pop grozi mu, e go diabe porwie. Marci nie chcia wierzy w diaba mwic: Tylem si przez cae moje ycie nawczy po lasach i boniach, po dniu i po nocy, a nigdym jednak ani diaba, ani jego syna, ani matki nie widzia nawet owej nocy. Ale pop nalega na tak wymownie i tak dugo, e si w kocu podda i piknie wyspowiada. Na pytanie popa, czy mu co nie ciy na duszy, odpowiedzia: Cay kopot mojej duszy w tym, ibym niezmiernie rad bodaj jeszcze raz w yciu nasyci si gulaszem z papryk, owymi smacznymi skrawkami misa, jakie mi tam na wiecie przyrzdza stary Dzibas. Przychylono si do jego yczenia. Musiaem si tedy uda na gr do kuchni profosa i przyrzdziem mu wymienity gulasz, a wiedziaem, jaki lubi. Mj przyjaciel zajada, a mu si uszy trzsy, mczc i mnie nieustannie zaprosinami, abym i ja wzi si do miski lecz mnie cisno tak w gardle, jak gdyby mi miar z szyi brali. Jeden ksek, to juci niewiele, lecz ja i tego nie bybym przekn. Nadjecha wreszcie wzek, kazano si mu przygotowa. Da profosowi srebrnego cwancygiera i rzek: Ojcze chrzestny polijcie no kogo prdko gdzie w ssiedztwo po troch wina, bo bez napitku nie przekn tego tustego jada. Ci panowie tutaj ju poczekaj z interesem, nie wymkn im si przecie.
I poczekali w istocie, a mu przyniesiono wina, ktre duszkiem przetrci. Dwom odprowadzajcym go hajdukom da po srebrnym cwancygierze i podzikowa profosowi za grzeczno, owiadczajc: Ja ju tutaj nigdy nie wysid! Potem wsiad sam na wzek naprzeciw ksidza i przysuchiwa si jego sowom. Hajducy, ktrzy go w dalszym przebiegu sprawy widzieli, opowi adali, e kiedy wyjecha z wizienia i przyby na miejsce stracenia, wsta i zwrci si do zgromadzonego ludu. A by to chopak rosy, urodziwy, z rumianymi licami i bujnymi czarnymi wosami. Dzikowa grzecznie wszystkim za to, i go odprowadzili i oddali mu ostatni przysug. Marci posiada tak pikny, silny gos jak jaki wikary. Nastpnie zsiad z wzka, zdj z siebie wierzchni odzie, jak naleao, zwrci si do naczelnika poczty, ktry ludzi ywcem na drugi wiat przeprawia, i rzek: No, ojcze Gabrielu, nieprawda, dzisiaj pikny dzie mamy; a przecie ludzie powiadaj, e zawsze zrywa si burza, gdy kogo wiesza maj?! Kat zapomnia gby na te osobliwsze sowa. Ja bym nigdy nie pomyla o czym podobnym, chocia si czsto zastanawiam, co uczyni, gdybym sta tam w grze na rusztowaniu. A ostatnie sowa jego byy: ,,No, teraz i ja pogldam na ten pikny wiat po raz ostatni! Tutaj nasun stary wczga czapk na czoo i sign po kufel z winem. W przylegej izdebce ocieraa sobie zy gospodyni. Moe gospo znaa tego czowieka, o ktrym teraz bya mowa? zapytaa Henrietta, ktrej owo opowiadanie niezwykle dziwne si wydawao.
Strona 156
Jakebym go nie znaa? odpara gospodyni owszem, znaam go bardzo dobrze. By to piewak. Kadego roku, byle tylko wes, pyny z jego ust samorodne piosenki tak, i czowiek nie wiedzia, skd si mu bray. Przed dzie sicioma laty byam i ja modsza, to i mnie urzeky jego oczy. Wwczas uoy on t piosenk:
Gdy zakwitn rozmaryny, Ja zapon do dzie wczyny, Do mej Ry ukochanej...
Mia wtedy zatknit za kapeluszem gazk rozmarynu, ktr mi podarowa. Ja zasadziam j w wazoniku, postawiam na oknie i podlewaam tak, e si przyja. Patrzcie, jejmo, jaki duy krzak z niej wyrs! Ale w piosence chopaka tkwia wielka psota. Jejmo wie zapewne, e rozmaryn nigdy nie kwitnie, lecz tylko ronie i zieleni si w kwiaty za nigdy si nie stroi. Mimo to nie dozwoliabym z tego krzewu uszczkn ani gazki, chociaby na lekarstwo dla chorego... I pacz, kiedy o nim posysz. Co za osobliwsze podobiestwo! pomylaa sobie w duchu Henrietta. W tej tutaj odludnej gospodzie marzy osamotniona crka stepu, ponc tymi samymi uczuciami dla wiejskiego wczgi, co i pani w bogatym paacu, i tak samo pielgnuje i podlewa wiecznie zielony krzew rozmarynu, ten skromny kwiat wiejskich kochanek, jak to ona czynia z egzotyczn orchide... Pan baron przysuchiwa si czsto jego piosenkom mwia dalej gospodyni, ocierajc sobie zy i umiechajc si znowu wesoo. Gdyby mia z sob skrzypce, wziby je pewnie do rki, gdy i Dzibas zna jego
piosenki. Czy jejmo wie, e pan baron gra bardzo dobrze na skrzypcach? To byo w istocie nowin dla Henrietty. A, tak, pan baron gra bardzo piknie i nie ma Cygana, ktry by mu sprosta. No, gdy jejmo t gr posyszy, to czsto i zapacze. Leonard w istocie zacz rozmawia o tym przedmiocie ze starym wczg. Czy Marci nie pozostawi po sobie jakiej nowej piosenki? Owszem, wymyli on now pie w wizieniu, a i sowa jej s adne:
Podaj mi chusteczk, Ro! zy ni dozwl otrze z twarzy, Z oczu ez mi pynie duo, alem serce smutnie gwarzy.
Bandi! zagraj no t piosenk jegomoci na piszczace; wszak ci jej nauczyem. Jeden z modszych chopakw wydoby z rkawa swej guni bzow piszczak, ktra chocia tylko sze dziurek posiada, wyda moe tyle tonw co gardzioek skowronka. Wezwany chopak zagra na niej bez ocigania si ow smutn melodi, ktra si te baronowi niezmiernie spodobaa, tak e kaza Margariemu przynie z powozu swoje skrzypce. Biedny Margari o mao febry nie dosta na ten rozkaz. Przycupn w powozie w niewzruszonym przekonaniu, e zbjcy zabij kadego nocn por w gospodzie wic mia si wymawia, e nie nalea do towarzystwa, ale by tylko biednym wdrowcem. W ten sposb spodziewa si ocali wasne ycie. A teraz udaremni baron cay jego plan, zmuszajc go do opuszczenia powozu.
,,Teraz pomyla sobie w duchu nabior zbjcy niewtpliwie przekonania, e i ja j estem wielkim panem. A, to okropne pooenie, gdy czowiek po raz pierwszy w yciu posiada sto reskich w kieszeni, a potem si dostanie do gospody, w ktrej peno zbjw... Ale c u licha teraz baronowi po skrzypcach? A potem jake ja w trwodze zdoam je pozna? I w istocie przynis baronowi blaszan puszk z sytuacyjnym planem majtku Kengyelesy i zapyta, czy tego baron da. Ale Margari, miej pan rozum, jakeby si tu mogy pomieci skrzypce? Czy pan nigdy nie widziae skrzypiec? Id no ty, Bandi, i poszukaj ich w powozie! Lecz Margari do tego nie dopuci. Ten wczga miaby si zbliy do powozu?! Doprawdy, pan baron straci cakowicie rozum! W powozie znajdowa si nowiuteki paszcz Margariego za dwadziecia dziewi reskich. Byaby to nieza zdobycz dla wczgi. Wola ju wic Margari sam pj szuka skrzypiec i znalaz je w kocu, lecz nie mia wej z nimi do gospody, ale poda baronowi futera przez drzwi na wp rozchylone. Po czym powrci znowu do powozu, chocia tam deszcz la jak z cebra ale przecie ycie bywa tak mie, gdy czowiek posiada trzysta reskich rocznego dochodu!... Baron Leonard wydoby z marokinowego pokrowca swoje przepyszne skrzypce, roboty Stradivariego, ktre naby za drogie pienidze jako relikwi po tym najwikszym mistrzu w wyrabianiu cennych skrzypiec, i za gosem piszczaki wygra na dwicznym instrumencie ow pikn melancholiczn piosenk, ktr za trzecim
powtrzeniem tak hojnymi wariacjami wzbogaci, e si wszyscy dziwili. Nawet sam Dzibas wpad w zapa i wtrowa ponurym, niezbyt przyjemnym, bo cakiem ochrypym gosem. Baron, majc ju w rkach skrzypce, nie poprzesta na jednej piosence, jedna melodia budzia drug w jego pamici wszystkie owe smutne melodie o mikkim brzmieniu, o ktrych ju dawno Cyganie zapomnieli, ktre tylko jeszcze wirtuozi pamitaj, owe rapsodie minionego stulecia, utwory cygaskiego Beethovena Bihariego, panw Czermaka, Lavotty i hrabiego Faya. Budzc jedna drug, ozway si melodie pod jego smyczkiem w klasycznych wariacjach. Ksita nie syszeli podobnego koncertu, jaki teraz rozlega si w odludnej gospodzie stepowej. Henrietta podniosa si na posaniu i przysuchiwaa w zadumie tym
cudownym melodiom. Jeli kiedy, to teraz widziaa swego ma, otoczonego czarodziejskim blaskiem, ktry z nie pohamowan niczym si podbija, ogarnia i usidla. Tylko to byo dla niej rzecz dziwn, niepojt, jak mg m jej, wychowany w atmosferze salonw, znajdowa w tym przyjemno, i w ndznej szynkowni, wobec na wp pijanych wczgw gra na skrzypcach cygaskie melodie. Czy to czciej czyni? A moe i inni; tak samo; postpowali. Czy to; zwyka rozrywka magnatw, czy tylko kaprys Hatszegiego?... Gdy potem chudopachoki zaczy zanadto gono wtrowa muzyce, przesta gra Hatszegi. Schowa skrzypce do pokrowca, wydoby pugilares i nie lka si przelicza wobec wszystkich banknoty po tysic reskich, a potem da kademu z chudopachokw po dziesicioreskwce za to, e go nauczyli owej piknej piosenki. Kaza im atoli opuci szynkowni, gdy haasem mogli pobudzi damy, ktre zapewne ju spay w przylegej izdebce. Poleci im poszuka sobie gdzie indziej miejsca na nocleg. Obdarzeni wypili bez sprzeciwiania si reszt wina, pochowali banknoty, za ktre nawet nie podzikowali, i poegnawszy barona wyszli z gospody. Nastpnie udali si na spoczynek do wozowni. Margari kapa przez ca noc zbami, gdy siedzia blisko nich w powozie i nie mia a do rana wychyli gowy spod paszcza. Hatszegi za, po wydaleniu si z gospody chudopachokw, rozesa na stole swoje futro podrne, pooy si na nim i zasn. Nie zamkn nawet drzwi na klucz ani nie pooy obok siebie pistoletw.
W przylegej izdebce usiada gospodyni przy koowrotku i zacza opowiada baronowej jedn z owych przedziwnych bani, ktre zdaj si nie mie ani pocztku, ani koca... o awanturnikach stepowych, o przykrym yciu chudopachow i nieszczliwej mioci biednych dziewczt. Wrd nieustannego furkotu koowrotka zdawao si Henrietcie, e bya maym dzieckiem, ktremu niaka bajki opowiada. Od kilku tygodni nie spaa tak spokojnie jak tutaj pod strzech gospody stepowej! Nazajutrz zapytaa rozciekawiona Klementyna, ktra si przekonaa, e w nocy w istocie nikomu si nic zego nie stao, w jakim to stosunku pozostaje baron do gospody, skoro w niej zna wszystkich ludzi. Dowiedziaa si potem, ze zarwno ta gospoda, jak i cay step dokoa jest posiadoci Hatszegiego. Pacono mu bardzo mao za dzieraw, gdy baron naby j nie dla zysku, ale dla jezior i oczeretw, gdzie corocznie urzdza polowania na botne ptaki. Std cay obszar a do Hidvaru, co zaledwie w dwch dniach mona przeby piechot, by wasnoci pana Hatszegiego, ktry w podobny sposb mgby przeby cay kraj od Devy a do Pesztu a wszdzie znajdowaby si na wasnym gruncie. Nastpnego dnia koczya si ju rwnina wgierska. Coraz wicej zbliay si siedmiogrodzkie gry a wieczorem wysiedli nasi podrni w maym grskim miasteczku, ktrego kunice byy na cze przybyszw uroczycie owietlone. Henrietta dowiedziaa si, e i one byy wasnoci ma. Nastpnego dnia wczesnym rankiem minli Hatszegowie wgiersk granic. Okolica bya wspaniaa, umiechnita, lecz twarze ludzi ponure, zagadkowe.
Henrietta doznawaa pewnego uczucia trwogi, gdy si musiaa czasami zatrzymywa pord tych ludzi o zasierdzonych obliczach, ktrzy nieznanym jzykiem przemawiali. Po drodze widywaa Henrietta czsto drewniane krzye z wyrytymi na nich niezgrabnie literami rwnie w nieznanym jzyku. Spytaa wic wonic, co to za krzye; lecz potem aowaa, i si daa porwa ciekawoci. Na takich bowiem miejscach zbrodnicza rka pozabijaa nieszczliwych podrnych; a pobono uwiecznia pami tego rodzaju wypadkw, ktrych historia bya wypisana na krzyach. Podrny przebiega tutaj wszdzie widowni smutnych przygd romantycznych. Doliny zway si coraz bardziej, droga wioda na wzgrza, o ktrych wonica opowiada przerne tajemnicze historie, co niejako zrosy si z ow okolic, z owymi gazami i zwaliskami. Tutaj posiadaa kada dolina swoje dzieje okropne, swoje strachy. Podrni mijali niekiedy w milczeniu stojce przy drodze domki o tak mao gocinnej powierzchownoci, i nawet o pnocy zabkany podrny nie rad by tam do drzwi zapuka szukajc noclegu. Byy to okopcone, z okrglakw zbudowane chaty o jednej izbie, w ktrej mieszkaa caa rodzina wraz z domowymi zwierztami. Koci znajdowa si czsto daleko poza osad, jak gdyby do dwch si nalea. Potem wioda droga pord dzikich, nagich grzbietw grskich, gdzie tylko tu i owdzie pojedyncze krzaki czepiay si ciany. Nigdzie tutaj ogrodu tylko miejscami ogrodzone klepiska, gdzie mieszkacy, Rumuni,
zwykli skada siano z zatknitymi w stogi erdziami, aby wiatr siana nie porywa i nie uczepia go na gaziach drzewa jakby ptasie gniazda. Drog przerzynay spadajce z gry mae potoki, ktrymi przejedaj wzki i powozy, gdy mostw na nich nie zbudowano. Od grskich stokw lasem pokrytych jaskrawo odbija una odlegych kunic, jednostajny huk machin przerywa cisz, gubic si powoli wrd szumu grskich potokw. Im duej Henrietta jechaa, tym bardziej czua si osamotniona pord tego obcego wiata, ktrego olbrzymie gry wszelki widok zasaniay, a ktrego mieszkacy nie potrafiliby jej nawet odpowiedzie, gdyby si ich zapytaa: ,,A ktra tutaj droga prowadzi do mego rodzinnego miejsca? Jechano przy ksiycu do pnej nocy. Do Hidvaru, rezydencji barona, byo ju niedaleko. Wreszcie si na skrcie doliny okolica na dwie strony rozchylia pord dwch ciemnymi bukowymi lasami porosych grzbietw grskich i pojawi si nagle na szczycie oddzielnego pagrka jakby obraz w czarnych ramach zamek Hidvar. Pod chwiejnym mostkiem pdzi grski potok szybko jak strzaa. Ksiyc w peni zawis tu nad wie zamkow, jakby przybity na jej szczycie, i rozjania swym uroczym wiatem wszystko dookoa; wie, baszty, potok i dolin z wyjtkiem serca modej maonki!
Strona 164
JASKINIA LUCSIA
Niezbyt jeszcze dawno temu istniaa w Siedmiogrodzie szeroko rozgaziona spka faszerzy monety, ktra, jak to obecnie stwierdzono, swoje niecne rzemioso przeszo p wieku prowadzia. Sekret faszowania monety przechodzi w spadku z ojca na syna; spl nicy zawierali maeskie zwizki w swym kole przybywao im potomstwa. Niecne zatrudnienie zabezpieczao spadek po zmarych czonkach rodziny, ktrym si ona dzielia jakby uczciwym nabytkiem. Zapobiegliwi rodzice wtajemniczali w to rzemioso swych synw. By to rzeczywicie zawd, w ktrym czowiek mg spdzi cae ycie nawet w sposb przyzwoity, jeeli by oszczdny. e tych faszerzy monety przez tak dugi czas nie wyledzono, e si mogli przez pidziesit lat ukrywa przed okiem sdu i gminy, to bardzo atwe do wytumaczenia. Ci ludzie wybijali zote monety: prawdziwe dukaty penej wagi z 23-karatowego zota bez przymieszki innych kruszcw tak, e ich adn miar nie mona byo odrni od dukatw wybitych w mennicach krlewskich. Jeli si kied y dostay w rce zotnika do stopienia, to i ten nie znajdywa w nich ani p grana srebra wicej anieli byo przepisane.
A wic to byli zapewne bardzo ograniczeni faszerze, ktrzy wybijali dukaty penej wagi?... W istocie publiczno nie tracia bynajmniej na ich fabrykacji lecz tym wiksz strat ponosi skarb pastwa. Mianowicie obfituje okolica od Zalatny a do Verespataku w w szlachetny kruszec, ktry kto nierozwanie nazwa by tylko chimer. Dobywaniem jego zajmoway si prywatne osoby; wszdzie wida byo tutaj myny stpakowe: jedne okazae, drugie opuszczone. Jednym z nich nie stawao wody albo kruszcu; drugie wprawiay w ruch wiecznie stukajce stpice. Doliny pokryy si tutaj od wiekw wysypywanym ulem kruszcowym, z ktrego zoto wytopiono. Ju Rzymianie, ktrzy wprawdzie nie prochu strzelniczego, ale niewolnikw do rozsadzania uywali, zaczli otwiera tutejsze sztolnie. Niewolnikom kazali oni silnie rozgrzewa gazy, a potem polewa octem, aby skruszay; reszty dokonyway duta i kilofy. Dzisiaj dostarczaj te kopalnie rocznie do dwunastu cetnarw zota. Prywatni przedsibiorcy, eksploatujcy te kopalnie, s obowizani odstawia wydobyte zoto do mennic w Abrudbanyi i Gyulafehervar a za to dostaj tam w zamian brzczc monet w zocie i srebrze. Atoli przez pidziesit lat dostawao si rocznie regularnie zaledwo sze cetnarw do mennic reszta przepadaa. Lecz nikogo nie podejrzewano o sprzeniewierzenie. Kasa pastwowa wypaca dostawcom za kady funt zotego miau 441 reskich; a wybite pienidze z funta zota reprezentuj warto 720 reskich bez aia.
Strona 166
Owi tedy grnicy postanowili zabra sobie owe zyski i puszcza w obieg wybite przez nich samych ze zota pienidze. Zaczli wic fabrykowa z uzyskanego zota prawdziwe, a przecie podrabiane dukaty, i otrzymywali wskutek tej manipulacji w dobre i ze lata 150 000 reskich czystego zysku. Poniewa za sami wybijali zot monet, wic mieli pord siebie wasnych rytownikw, maszynistw i szmelcerzy, ktrzy hojn pac pobierali. W ten sposb da si wytumaczy, e zdoali tak dugo ukry przed okiem wiata swj przemys niebezpieczny. Nawet o jego istnieniu nie wiedzia nikt wicej nad osoby interesowane, ktre dochowyway tajemnicy w nadziei wielkich zyskw i z obawy zemsty straszliwej. Od strony Abrudbanyi widzimy dwch jedcw pomykajcych ku Bucsumowi brzegiem zacienionego ciemnymi osikami potoku; jednym z nich jest biaowsy snisty Rumun, drugim moda dumna niewiasta. Starzec mia na sobie barani, runem do gry odwrcony kouch, na gowie wysok, spiczast barani czapk, nacignit a po brwi, opasany za by pasem rzemiennym z szerok sprzczk. Jego bujne siwe wosy spyway mu w dugich splotach na szerokie barki. Przed nim na siodle leaa w poprzek rzucona gruba biesaga, ktrej koce byy czym napenione, a na biesadze leaa strzelba. Niewiasta jechaa na maym, szorstkowosym, dzikim wierzchowcu, ktry si nieustannie wyrywa przed swego towarzysza i zaledwo go powciga zdoaa amazonka. Bya to jedna ze synnych rumuskich krasawic: rysy jej twarzy, zakrj jej ust mogy stan jako wzr obok kadego staroytnego posgu. A do tego iskrzce oczy,
tryskajca yciem cera, czarne jak wgiel brwi czyniy j prawdziwym ideaem. Malowniczy za strj rumuski podnosi jeszcze pikno tej postaci. Czarne wosy byy splecione we dwa psowymi wstkami zakoczone warkocze; na gowie za miaa may okrgy kapelusik, obszyty perami, a z przodu obwieszony rzdem zotych monet, ktre zachodziy a na czoo alabastrowe. Miaa za delikatn batystow, w pstre kwiaty wyszywan i zotymi ozdobami obrzucon koszulk, ktrej obcise zakadki uwydatniay jej kibi ksztatn. Szyj zdobio kilka wokoo rzdw monet na przedzie due jak talar szufryny, a dalej drobne bizantyce. Tak Rumunka jechaa na koniu i nadobnie powiewa jej pas pstrokaty z lekkiej materii, poyskiway jej buciki z czerwonego safianu i srebrna gownia tureckiego kindau tudzie gownie ze soniowej koci dwch pistoletw. U stp wielkiej skay z czarnego upku, przy tryskajcym z niej zdroju, zatrzyma starzec swego konia, aby go napoi. Potem zwrci si do towarzyszcej mu dziewczyny i zapyta: Anico, kiedy rozmawiaa po raz ostatni z Czarnolicym? Dzisiaj min wanie miesic; i wtedy by ksiyc w peni jak dzisiaj. Na rozstaniu powiedzia mi, e si w dalek drog wybiera. A przecie bawi od dwch dni znowu w domu; znalazem jego znak u mego okna. To by nie moe, nie to by nie moe! odpara namitnie dziewczyna.
Co by nie moe? Czy sdzisz, e kami albo we nie gadam? Gdyby by tutaj, to byby mnie odwiedzi. Starzec ruszy ramionami. A przecie nie przyszed; mimo to znalazem onegdaj o pnocy jako znak trzy sowie pira. Zanis je na okno wiatr zapewne. Wiatr ich tam nie zanis, byy zatknite w oowian opraw okna a tylko my troje wiemy, co to oznacza. Czarnolicy chce z nami pomwi udamy si wic do niego do Lucsia. To by nie moe, nie to adn miar by nie moe. On od trzech dni w domu, a nie przyby do mnie do mnie? Kt to odgadnie? powiedzia starzec, cigajc z zimn krwi konia mocniej poprgami. Cay miesic to wiele czasu, i ksiyc w nim si cztery razy odmienia. Jest te wiele urodziwych dziewczt po tamtej stronie gr. O, nie! Takiej jak ja nigdzie on nie znajdzie odpowiedziaa z dum dziewczyna, pogldajc w lnice zwierciado wody, ktre odbio jej mne oblicze. Wie te bardzo dobrze Czarnolicy, e bym go zabia, dowiedziawszy si o czym podobnym. O, o! rzek drwico starzec wanie ciebie lka si bardzo Czarnolicy. Dosiadszy za z modziecz szybkoci konia, doda: Czarnolicy nie lka si nikogo; nie boi si nawet komendanta w Fehervar ani naczelnika w Krasznej, chocia
przecie duo maj onierzy i hajdukw. On sobie nawet z diaba nic nie robi. I podpdzi swego buanka, ktry pomkn naprzd, a za nim zara konik dziewczyny. Niechajby si nikogo nie ba odpara dziewczyna ani wielkich panw, ani samego diaba, ale niechaj si lka dziewczyny, w ktrej sercu rozbudzi mio, a chcia j zdradzi. A wic ty mylisz, e on ciebie kocha ognicie? zapyta starzec zwracajc si do niej. Poprzysig. Komu: ksidzu? Ej, co tam ksidzu! Mnie! Starzec si rozemia. Dziwna dziewczyna! A jeli zamie przysig czy go za to diabe porwie? A, nie! Albo czy go zgubi czarownice: moe uschnie, pknie albo si w nim skrc wntrznoci? Nie! Jaka go wic spotka kara, gdyby zama przysig, na ktr ani pop, ani czarownice nic nie maj? W takim razie zabij go! Zapewne... jeliby go pozna moga; ale przecie jeszcze nigdy w yciu nie widziaa jego twarzy. Jeli z niej zrzuci czarn mask aksamitn, nie poznasz go nigdy. Ale on jej nie moe zrzuci, bo w niej jego potga.
Strona 170
No, z ciebie doprawdy dziwaczna dziewczyna; zakochaa si w czowieku, ktrego twarzy jeszcze nigdy nie widziaa! Poznaj go po gosie, po biciu serca jego. Stary Rumun rozemia si a w miechu Rumuna przebija si pewien smutek podobnie jak w jego pieniach, gdy mao on ma powodu do miechu. Wesoo jego jest raczej ironi. Gdybym by kochank jakiego mczyzny rzek starzec albo, jak twierdzisz, wspzwizany przysig... o tak pod grobem... dabym od niego, aby mi przynajmniej swoj twarz pokaza, do mnie by nie mia w masce przychodzi. On maski zdejmowa nie moe, bo go wie przysiga; zdejmie mask z twarzy, to utraci wszelk moc, i ju by go ani czarci, ani dobre duchy nie suchay. To prawda odrzek starzec spokojnie, nie lubic si sprzeciwia, gdy mowa o zych duchach. Potrafi si on, jeli zechce, uczyni niewidzialnym; chocia go tak czsto cigali onierze na koniach, pandurowie i nieraz cay komitat zawsze zdoa umkn. Ju, ju mieli go pochwyci, otoczywszy go ze wszech stron zbrojno, a on w jednej chwili gdzie im z oczu znika, jak gdyby si w ziemi zapad. Mimo to, gdybym by kobiet, nie spoczbym, abym jego twarz ujrza. Powiedzia mi, e gdybym j kiedy ujrzaa, musiaabym umrze z przestrachu. Wolabym umrze ze strachu, a przecie wprzd ogldn jego oblicze. Musi by niezawodnie co si zowie brzydki.
Oczy jego s bardzo pikne, arz si jak wgle. Jak wgle! A moe on diabem? O, on nie jest diabem, zym duchem! Czy mu daa kiedy do pocaowania amulet, na ktrym jest wizerunek w. Jerzego ze smokiem? Caowa go i nic nie czu. Czy prbowaa zbliy jego trzy palce do miedzianego krucyfiksu? Dotkn si i nie sparzy sobie palcw. Czy zdoa bez drgania wymwi: Domne Zeu (Panie Boe)? Mwi kilkaset razy: Panie Boe! gdy mnie tymi sowami zawsze wita. A ja ci mimo to powiadam, e Czarnolicy nie jest miertelnym czowiekiem. Jeliby si zakocha kiedy w innej niewiecie, przysigam, e si stanie czowiekiem miertelnym. Wrd tej rozmowy wjecha starzec z dziewczyn w dolin, a ze potok znowu drog przerzyna, zboczyli z wydeptanej cieki i jechali korytem potoku. To dobra droga dla ludzi przemwi starzec ktrzy nie chc pozostawi po sobie ladu; szybki prd wody zaciera natychmiast lady koskich kopyt liciem i krzemieniem. Parw w dolinie stawa si coraz wszy i gbszy; i potok by tutaj tylko jakby szeregiem wodospadw, ktrymi musiay brn przywyke do tego konie. W kocu u nagego zagbienia spada woda z wysokoci czterech okci na d, a poniewa si tutaj starzec z dziewczyn zatrzyma, wic
atwo byo pozna, e na stoku gry by tutaj zbudowany myn, ktrego koo szybko z gry spadajca woda obracaa. Obcy przybysz ujrzawszy ten myn, powiedziaby niezawodnie: ,,Aj, to czysty wariat ten mynarz, co tutaj myn zbudowa! Wszak w gstwinie osik nie podobna go prawie odkry, chocia si na patrzy; a potem zbudowany jest wanie pod samym wodospadem, ktry koa obraca tak szybko jakby koowrotek to kamie myski musi niechybnie mk spali. Albo i to co za pomys: do myna wiedzie osobliwsza droga korytem grskiego potoku, a gdzie si ona koczy, prowadzi na d dla koni niedostpna, w skale wykuta cieka... No, ten czowiek mao znajdzi e ludzi, ktrzy by mu chcieli sprowadza tutaj swe zboe do myna. Nasi Rumuni pozsiadali tu z koni, wprowadzili je na such, osikami poros kp i przywizali do gazi. Potem zawoa starzec zdejmujcy wr z sioda: Anico, pom no mi go woy na plecy. To wezwanie o pomoc mogo si dziwne wydawa u starca z tak olbrzymi budow ciaa, i wr te nie by tak wielki. Mimo to musia si Rumun podeprze w biodrach rk, aby mc udwign wr, ktry go widocznie ku ziemi przygniata. Dziewczyna wydobya z torby u sioda swoje dwa pistolety, zatkna za pas, zarzucia strzelb na rami i przeskoczywszy miao z kpy na drugi brzeg sza odwanie na d za starcem po owej wskiej, w skale wykutej ciece, ktra wioda do myna. Tutaj sta we drzwiach chopak w zwykej czarnej chopskiej guni, z dubeltwk w rku, wic z narzdziem, ktre nie miao adnej stycznoci z mynarskim rzemiosem.
Stary Rumun zawoa do niego ju z daleka: Cze timpu (Jaka tam pogoda)? Luna plina (Penia)! odpowiedzia zapytany. Byo to osobliwsze powitanie, gdyby nie wygldao na haso umwione. Nastpnie weszli przybysze do myna. Na rodku obracaa si zuyta maszyna do mielenia, ktrej rodkowemu kou kilka zbw nie stawao. Pawle, czy mynarczykw jest dosy? zapyta stary Rumun. Jest ich dosy. Pom no mi zdj ten wr z plecw. Ciki w istocie odrzek modzieniec, uginajc si pod niezwykym brzemieniem ile te w nim by moe? Sto osiemdziesit funtw. A wic to zapewne nie turecka kukurydza! Zastaw koo! nakaza stary Rumun. Modzieniec wypeni zlecenie, Rumun woy swj wr do pytlowej skrzyni, potem sam wsiad do niej i podajc rk dziewczynie powiedzia: No, wyskocz tutaj, Anico! Dziewczyna, zwinna jak sarna, dostaa si i bez jego pomocy do pytlowej skrzyni. Pawle rzek potem starzec do chopaka czy przed nami nie przyby tu Czarnolicy? Nie przechodzi tdy ani wczoraj, ani dzisiaj; peni sub tutaj od dwch dni. Widzisz, e go tutaj nie ma potwierdzia dziewczyna.
A przecie on tutaj jest. Prawda, Onuc zauway Pawe e Czarnolicy moe si uczyni niewidzialnym; a mimo to nie moe tego miejsca przeby bez mojej wiedzy. E, ty tego nie rozumiesz odrzek starzec a teraz zechciej myn puci. Jak to? wic kae siebie samego zemle na mk? Wszak siedzi w pytlowej skrzyni wraz z Anic! lecz to tylko si tak zdawao. Krek zacz si obraca i zatrzymaa si w ruchu maszyna do mielenia, lecz kamie myski i pytlowa skrzynia zaczy si powoli z siedzcymi na nic h osobami w d zapada; a w kilka minut pniej znikn cakiem stary Rumun z dziewczyn w ciemnej otchani. Nagle odezwa si z gbi kilku sni gos starego Rumuna: Ho! a Pawe zaoy elazny acuch stanowicy cz maszyny na inny piercie i znowu w ruch wprowadzona podniosa do gry kamie myski, do ktrego Pawe przytwierdzi krek obrotowy, a ten zacz z opotem wirowa jakby zaczarowany, a si iskry sypay. Niechajby teraz ludzie przybyli ze zboem do mielenia! Onuc za i Anica dostali si do olbrzymiej podziemnej jaskini, ktrej sklepienie w ciemnym gubio si pomroku. Na dnie jaskini pyna cz tego samego grskiego potoku, ktry myn pdzi; tutaj sprowadzony drewnianymi rurami pyn oyskiem regularnym, poyskujc od czasu do czasu odblaskiem dwch lamp olejnych, ktre si na obu kocach maego elaznego pomostu nad potokiem paliy.
Strona 175
W gbi jaskini znajdowao si osobliwsze zabudowanie z kamienia bez wszelkiego nakrycia. Jego dwa okrge okienka wieciy jakby wiecznie czuwajce oczy podziemnego gada czerwonym blaskiem a upkiem pokryty komin, rozsypujc iskry, wypuszcza wszystkimi szczelinami gsty dym w podziemn pomrok. W gbi tego zabudowania rozlega si huk i oskot mielenia, jak gdyby tam maszyny w cigym byy ruchu i od czasu do czasu silnymi uderzeniami wstrzsay ska posad. Na mocie sta znowu uzbrojony czowiek, a drugi u drzwi owej budowy z kamienia. Tutaj zatrzyma si stary Rumun i rzek do dziewczyny: Ja udam si teraz do rodka, a ty, Anico, usid sobie tutaj na kamiennej awce i czekaj na mnie. Dziewczyna zapytaa z pewn niecierpliwoci: Ale dlaczego tylko mnie, a nie innym nie wolno wej do rodka? Dlaczego? A to szalestwo! Dlatego, poniewa jeste dziewczyn! I c std? zapytaa Anica z dumnie roziskrzonym spojrzeniem czy przez to gorsza jestem od innych? Daje mi pokj! Tu nie maj nic do szukania biaogowy, bo s zawsze ciekawe, chc wszystko wiedzie i tajemnic potem niechybnie wyjawiaj. Taka to ju niewiecia natura! Lecz ja nie taka! Zreszt, kto tutaj wchodzi, musi zoy straszliw przysig, e nie wyjawi nic z tego, co tutaj obaczy.
Mnie samego ogarnia dreszcz zimny na to wspomnienie. To nie dla ust biaogowy. Aj, miaabym si te lka przysigi! zawoaa uporczywie dziewczyna wypowiem wszelk przysig, jak tylko czowiek wypowiedzie moe. Miej te rozum, Anico, i nie rb, jakby bya wariatk. Tam do rodka nie moe wej dziewczyna, gdy wchodzcy tutaj musi si wobec stranika rozebra a do ostatniej nitki. No, a teraz co? Ta trudno pokonaa elazn wol dziewczyny, gdy na tego rodzaju prb odway si nie moga. Tupaa wic nog o ziemi z gniewu i wspominaa czsto samego diaba. Nagle rozwary si elazne drzwi zabudowania i Anica krzykna z radoci: Fatia Negra! Onuc i odwierny pozdejmowali natychmiast czapki; w istocie pojawi si Czarnolicy. I jake si on tutaj dosta wobec tak licznych stranikw? Kt to moe wiedzie! Kto by si by odway o to zapyta! Nie miaaby tego uczyni nawet sama Anica. Ona w tej chwili o niczym nie mylaa, tylko przypada do swego tajemniczego kochanka, obja go rkami za szyj i okrywaa pocaunkami jego usta i oczy, ktrych maska nie zasaniaa. Pucie Anic do rodka rzek Czarnolicy ja rcz za m i uwalniam j od obowizku rozbierania si, ktry to przywilej i mnie przysu. Dobrze, panie odrzek odwierny lecz ka jej przynajmniej zoy zwyk przysig. Niechaj i ona przeklnie niebo i ziemi, wasn krew i wasne koci, swoj
trumn i ogie zagrobowego wiata, jeliby wyjawia to, co tutaj obaczy. Jestem do tego gotowa! miao owiadczya dziewczyna. Nie, Anico odrzek Czarnolicy zoysz mi waniejsz przysig na nasz mio wieczyst. Dumna, z radoci drca dziewczyna rzucia si do ng Czarnolicemu i przycisnwszy jego rk do serca, podniosa swoj praw rk do gry: zwrciwszy pikne oczy swoje, w ktrych si odzwierciedla czerwony blask okien wiatem piekielnym ku ciemnemu sklepieniu, poprzysiga na wieczyst mio kochanka, e nigdy, nawet na torturach ani swkiem tego nie zdradzi, co ujrzy w jaskini. Stary Onuc poskroba si w gow. Panie, to i tak czyn nierozwany. Kaza przysiga niewiastom na tak nieprzydatne rzeczy, to tak, jakby si kazao komu przysiga na dwa grosze, ktre w rku trzyma. Taka przysiga nie obowizuje nikogo. Mnie za to wystarcza odrzek zamaskowany a przecie moja gowa tyle warta co i wasza. Kto mi nie ufa, niechaj tu nie przychodzi. I trzymajc dziewczyn w objciach wprowadzi j do tajemniczego zabudowania, podczas gdy stary Onuc musia przywdzia kompletn now odzie po zrzuceniu z siebie wasnej, w ktr za powrotem do domu znowu ubra si musia. W ten sposb zapobiegano wszelkiemu przemytnictwu. Pierwsza komora bya przeznaczona do topienia. Tutaj nie byo wida owego ognia, ktry przebija oknami do
jaskini; tylko w jednym rogu tej komory znajdowa si do walca podobny komin elazny, buchajcy arem naokoo, a na jego szczycie znajdowa si okrgy grafitowy tygiel, zaopatrzony z boku kurkiem. Tutaj topi si zoto powiedzia Czarnolicy do tulcej si do niego dziewczyny. Dawniej potrzeba byo do tego wiele kotw na podmurowaniu i niemao drzewa. Ja sprowadziem ten tutaj piec cylindrowy i odtd mona w dziesi minut stopi dziesi cetnarw zota. A skd tutaj dochodzi ogie? zapytaa ciekawa dziewczyna. . Spod ziemi, moje kochanie! Dziewczyna przelka si; a przecie Czarnolicy nie mia na myli pieka, lecz owe olbrzymie miechy, ktre pdziy ar ognia w piec cylindrowy. Nastpnie spojrza Czarnolicy na zegarek i gwizdn. Zaraz pojawili si dwaj a do pasa obnaeni robotnicy, z podunymi elaznymi formami, z ktrymi stanli naprzeciw siebie przed tyglem. Czarnolicy odkrci u niego kurek za pomoc elaznego prta; w jednej chwili rozla si blady blask po komorze; z tygla wypywao cienkim strumieniem roztopione zoto. Owi dwaj robotnicy chwytali je kolejno w swe elazne formy. Dziewczyna przypatrywaa si z zapartym oddechem. Skoro t robot ukoczyli, zwrci si Czarnolicy znowu do dziewczyny, uciska j i ucaowa, mwic: Widzisz, kochanie, w ten sposb topi si zoto. Dziewczyna umiechna si do niego; szkoda, e si i czarna maska mia nie moga. Potem nadszed stary
Onuc, ktry zoy swj wr tam, gdzie w piecu do czyszczenia kruszcu oddzielano zoto od przymieszek. Ile zawiera twj wr? zapyta Czarnolicy. Sto osiemdziesit funtw odrzek Onuc. No, zobaczymy, ile z tego bdzie czystego zota. Nieprzydatna przymieszka wyniesie kilka funtw. Jakie to zoto? Oczyszczono je bardzo pobienie, a wic jest tylko 22-karatowe. To nic nie szkodzi, wybijemy z niego pruskie zotwki. Ale skd wzi do tego potrzebnej formy? Mam j u siebie; dzisiaj woymy j do maszyny. Na kadym tysicu zyskamy trzysta reskich. Za to uwiadomienie ucaowa Onuc Czarnolicego w rk. Zuch z jegomoci! Od czasu kiedy zostae naszym naczelnikiem, nasze zyski podwoiy si, a naszych dukatw nie mona teraz adn miar odrni od cesarskich. Dziewczyna uczua zawrt gowy w tym miejscu, gdzie mwiono tylko o pienidzach, zocie i zyskach. Pjd no, Onuc, ogldnij nowe maszyny w pracowni powiedzia Czarnolicy do starego Rumuna. A kiedy je tutaj sprowadzie? Ju dawno: wiele ju pienidzy za pomoc nich wybito; teraz odbywa si robota spokojniej i nie potrzeba nam do niej tylu co przedtem ludzi.
Strona 180
Po tych sowach zaprowadzi Czarnolicy Onuca i Anic niskimi drzwiami do przylegej komory, gdzie staa ogromna maszyna, ktrej walcownia sztabki zote przerabiaa w cienkie pyty do wybijania dukatw. Czarnolicy wzi jedn z tych pytek do rki i zapyta Anic: Czy wiesz, kochanie, jak si to nazywa? Nie syszaam tego jeszcze nigdy. To si nazywa ,,wygniotek; i eby to sobie zapamitaa, owin ci go wokoo rki. Po tych sowach zagi pytk zota wokoo rki dziewczyny z tak atwoci, jakby to by tylko skrawek papieru, i wskazujc na t na poczekaniu sporzdzon bransoletk powiedzia: Pamitaj, e to wygniotek i e go ode mnie otrzymaa. Dziewczyna spojrzaa na niego z niedowierzaniem, jak gdyby go chciaa zapyta: Czy wic tobie wolno rozdarowywa tutaj wszystko? Stary Rumun nie zdoa si powstrzyma i rzek: Aj, jegomo wszak postanowie nie dawa nikomu zota, z ktrego by nie wybito monet. Raczej rozrzucaj garciami gotowe dukaty, gdy niezamienione na pienidze pytki mog nas jeszcze zdradzi; s one same przez si wiadkami. Darowana pytka znajduje si w bezpiecznym miejscu, bo u Anicy. Anica w odpowiedzi ucaowaa kochanka jakie dziesi razy.
Stary Onuc mia niejednokrotnie na jzyku zapytanie: Powiedzcie mi te, jegomo, czy moja crka jest wasz on albo te czym innym? Lecz nie mia odwagi zagldn w jego ciemne oczy, ktre sypay iskry spod czarnej maski. Czarnolicy poprowadzi potem Anic do innej maszyny, ktra z wygniotka wykrawaa okrge monety, i tumaczy kochance szczegowo, jak si to dzieje. Anica upatrywaa w tym wszystkim tylko dziaalno owych podziemnych si, ktrych pocztku domyli si nie moga, wierzc jedynie, e Czarnolicy zna te siy, e je wywoywa, e im rozkazywa. Miy Boe westchn stary Onuc jakie tutaj widz ulepszenia, gdy sobie przypomn, emy przed pidziesiciu laty dokonywali tego wszystkiego dutem i motkiem! Pocilimy si cae dwa dni nad robot, ktr te tutaj dziwne przyrzdy zaatwiaj w jednej godzinie. A ile to rk ludzkich byo dawniej potrzeba! Jake si lkaem o moj bryk zota, wac p funta, aby mi nie przepada w piecu do topienia kruszcu! Tyle wniose tutaj na pocztku? zapyta Czarnolicy. Juci, e nie wicej, a do dzisiaj wzrosa ta ilo zota do stu osiemdziesiciu funtw! Rumun wymawia te sowa z dum. Nie pomyla, e si znajduje pod ziemi, gdzie kady czowiek winien by pokorny, bo nie mona wiedzie, czy jeszcze obaczy wiato soneczne. Zreszt musiao go i to pobudza do dumy, i mwi o cetnarach zota.
Nastpnie zeszli nasi znajomi po kamiennych schodkach do przylegej niskiej komory. Na rodku znajdowaa si gwintowa tocznia, sporzdzona wedug modelu Gengembre'a, ktra z okrgych pytek zota wybijaa gotowe monety. Pod maszyn leaa caa sterta dukatw, ktre dwaj robotnicy nogami na bok odsuwali. By to uroczy widok, gdy ci dwaj ubodzy robotnicy, pracujcy moe jedynie na codzienny chleb, w wysokie sterty zsypywali pontny pienidz, w ktrym si kady czowiek kocha, za ktry tylu ludzi oddaje wszystko, co ich moe czeka w niebie... Trzeci robotnik wsypywa do workw owe, dziwnie szorstki dwik wydajce monety, ktre si nie nadaj do odlewania dzwonw, zwoujcych ludzi do modlitwy! A moe sobie wybijemy jedno drugiemu dukata na pamitk? zapyta Czarnolicy dziewczyn. Dziewczynie podobaa si ta propozycja. Robotnicy odeszli od toczni, do ktrej przystpi Czarnolicy z kochank. Czarnolicy upomnia Anic, aby korb toczni dopiero wtedy uchwycia, gdy si cakowicie okrci, inaczej uderzenie toczni mogoby j zabi. Lecz dumna, w swych siach zaufana dziewczyna nie czekaa na to, ale odchyliwszy grn cz ciaa pochwycia w poowie drogi funkcjonujc korb i odkrcia j wstecz a to byo powodem, e zatrzymany za dugo w matrycach dukat nie wylecia z nich zaraz i przez to otrzyma podwjne odciski, to jest dwa wizerunki Matki Boskiej i dwa profile monarchy. Stary Onuc przyskoczy do Anicy i pocign j w gniewie za rami od maszyny.
Ustp, nierozsdna dziewczyno, bo jeszcze popsujesz maszyn; twoje rce nie do takiej roboty! Czarnolicy za podj wyrzucony ju z matryc dukat i pokaza go dziewczynie, mwic z umiechem: Widzisz lecz otrzymalimy podwjny wizerunek na monecie! Dziewczyna przygldaa si z ciekawoci zepsutemu dukatowi i spytaa: I c z nim teraz bdzie? Musz go jeszcze raz przetopi. Ej, nie psuj go, ale podaruj mnie t monet. Na to danie unis si stary Onuc szalonym gniewem. Czy rozum stracia? zawoa jak moesz czego podobnego da? Zachciewa ci si le odbitego dukata, ktry moe sprowadzi na kark cae gubernium! Nie bd te jegomo tak nierozsdny i nie dawaj tego dukata. Jeli ona nie ma rozumu, to ty go mie powinien. Ona by moga nas wszystkich zgubi! No, Anica nie bdzie go nosia ani we wosach, ani na szyi, lecz na sercu, gdzie go oprcz mnie nikt nie znajdzie. Anica ucaowaa z wdzicznoci rk Czarnolicego jakby dziecko, ktre otrzymao podarek lecz nie za dar, ale za jego nieograniczone zaufanie, i wywierciwszy maym noykiem dziurk w dukacie, nawloka go na cienki czarny sznureczek, na ktrym nosia na piersiach may krzyyk, i tam go ukrya.
Strona 184
No, dobrodzieju rzek zasmucony Onuc kiedymy ju nasze gowy wydali w rce tej dziewczyny, wic starajmy si teraz, aby jej nie rozgniewa. W tej chwili wszed do komory probierz i okaza na upkowej tabliczce dokadny rachunek, ile czystego zota Onuc dostarczy mennicy, ile ono warte bdzie po wybiciu z niego monety i ile si mu naleao gotwki po odtrceniu trzech od sta tytuem kosztw za wybicie monety. Przeczytaj to jegomo sam rzek Onuc do Czarnolicego wiesz, e ja pisanych rzeczy nie umiem czyta; podaj mi tylko ilo, a ja sobie wszystko wyrachuj w pamici. Czarnolicy odczyta z tabliczki: 178 funtw czystego zota, posiadajcego czysto 24 karaty i 9 granw trzy od sta tytuem kosztw. Naszego zota warto mennicza wynosi 23 karaty 9 gramw. Ten zawikany rachunek obraca na wszystkie strony w swej gowie stary Onuc, bdzc oczyma po sklepieniu; sprawdzi wic sam Czarnolicy w pamici rachunek, ktry si zgadza zupenie z zaznaczonym wypadkiem na upkowej tabliczce probierza. Onuc i Czarnolicy dobili wic targu na poczekaniu. Teraz id do kasjera po pienidze. Lecz ty bdziesz wiadkiem odrzek Czarnolicemu Onuc. Wystarczy, gdy si sami obrachujecie; wszak mnie nie zechcecie oszuka. Ba, jegomo znasz to przysowie: Dobre s pienidze, gdy policzone, a niewiasta, gdy wygarbowana! Bd wic obecny przy wypacie.
adn miar, mj staruchu, nawet wtedy nie, gdyby mi ofiarowa poow swych pienidzy. Ja na ich dwik nie zwaam, gdy twoja crka ze mn mwi! Bodaj go licho porwao! pomyla sobie w duchu Onuc a to wanie cae nieszczcie! Gdybym si go tylko tak bardzo nie ba! W kocu atoli wola strzec swoich dukatw ani eli oczu crki. Pozosta wic w komorze u kasjera; a tymczasem Czarnolicy i Anica udali si do przylegej izby, gdzie sobie mogli wiele rzeczy opowiedzie, zanim ojciec dziewczyny zdoa zliczy nalece si mu pienidze. A gdzie to przebywae przez cay miesic? zapytaa kochanka dziewczyna czy wiesz, ile to czasu? Widziaam, jak si ksiyc cztery razy zmienia, a ciebie nie mogam w tym czasie ani razu obaczy! I gdzie to si obracae? Byem za granic w sprawie nowych maszyn; trudno porucza takie rzeczy innym. Czy za granic yj adne dziewczta? Czy si tam w ktrej nie zalepi? Ide sobie; o takie rzeczy nie pyta si mczyzn. Dlaczego nie? Bo na podobne pytania zazwyczaj nie odpowiadaj. A przecie jest dziewczyna, ktra si wanie tego chce dowiedzie! Ale nic nie wskra. A potem czego chcesz si ode mnie dowiedzie? Czyli jestem tak nieociosan kod, e na niej oprcz twoich niczyje wicej oczy nie spoczn?
Albo moe by rada usysze, e przebrany za pustelnika przebieaem siedem krajw, spuszczajc wiecznie ku ziemi oczy, ilekro tylko ujrzaem biaogow? A jak kto na mnie popatrzy, to zaraz si egnaem i twarz odwracaem? Mame ci powiedzie: Tutaj uszczypnem w liczko pikn blondynk, tam ulegem zalotnoci modrych oczu, a wdzie przytulaem odurzon gow do ramion brunetki? A czy tak, czy owak, w kocu musiabym wyzna, e w owych siedmiu krajach nie widziaem nigdzie pikniejszej dziewczyny nad moj czarodziejk Anic. Dziewczyna nie moga nic odpowiedzie ani si dsa, gdy zamaskowany zamkn jej usta pocaunkami a w takich razach wol kobiety raczej milcze, ni mwi. Bo, widzisz powiedziaa po chwili Anica ja jestem bardzo zazdrosna. Nie mog o niczym innym myle tylko o tobie jednym i o twojej mioci. Nie znam godu ni pragnienia, tylko jestem zakochana. Cay dzie roboty nie nuy mnie, bo wypiewuj sobie cigle miosne piosenki. Jeli mi si kiedy co przyni, to tylko ty! To nie chc wiedzie, co si dzieje na caym wiecie, bylebym wiedziaa, gdzie i jak ty czas przepdzasz? No, a czy ja tutaj teraz nie myl tylko o tobie? Czy tam w przylegej pracowni nie mgbym teraz straci caych kroci? Tak! Wiem, e mnie kochasz, e jeste moim, kiedy tu bawisz. Lecz ile to czasu spdzasz z dala od nas! Jake czsto nie widuj ciebie caymi tygodniami i miesicami! To wtedy prawie rozum trac, staram si
Strona 187
odgadn, gdzie przebywasz, co robisz, z kim mwisz? A to przyprowadza mnie do szalestwa. A przecie, moje kochanie, nie byoby dla ciebie zbawieniem, gdyby si dowiedziaa, gdzie si wwczas zazwyczaj obracam. Mijam wtedy wicej wycelowanych na mnie luf anieli oczu piknych dziewczt. A wic jeste moe dowdc opryszkw, przemytnikiem w stepach, zawalidrog? Jednym z wymienionych. Dziewczyna zawoaa spiesznie: Przyjmij mnie do swej druyny! Czarnolicy tupn nog o ziemi. Zabierz mnie z sob powtrzya Anica a znajdziesz mnie przy sobie w niebezpieczestwach, w jakich tylko yjesz w nocnej burzy, podczas ktrej szukasz schronienia, w jaskini pord ska, w ktrej spoczywasz na czatach. Bd ciebie bronia, gdy na ciebie napadn; pielgnowaa, gdy bdziesz ranny nawet w piekle znajd si przy tobie. To by nie moe, Anico. Nie myl o tym, nigdy ciebie z sob nie zabior. A to dlaczego? zapytaa dziewczyna, sypic z oczu iskry jak pantera. Bo i ja wtedy bybym zazdrosny a to byoby nieszczciem dla nas obojga. Pozostawaj w domu u ojca... tam jeste bezpieczna... dla siebie samej i dla mnie. Dziewczyna wydobya otrzymany w darze dukat wraz z krzyykiem i odrzeka: Posuchaj, czarny druhu! Mj ojciec powiedzia, e ten zepsuty dukat odda twoje ycie w moje rce... Czy ty
wiesz, em poprzysiga na ukrzyowanego Chrystusa: gdyby mnie kiedykolwiek zawid, nie namylaabym si dugo, alebym ci w przystpie szalestwa zamordowaa? Ty czarnolicy, czarnooki, czy nie czujesz, jak si gono rwie ku tobie serce moje? Niebezpieczne to, abym nosia na nim te dwa grone przedmioty... Ot, widzisz, oddaj obydwa tobie. Dlaczego, Anico? Zabierz no i zachowaj je przy sobie, bo przysigam na mego anioa stra, e dla nich u mnie miejsce niedobrane... Ty mnie jeszcze nie znasz! Po tych sowach wybuchna dziewczyna kaniem. Czarnolicy zaledwo j zdoa ukoi causami, gdy we drzwiach ukazaa si siwa gowa Onuca, ktry powiedzia: Ja ju otrzymaem zapat, a ty take? Czarnolicy gadzi wosy i twarz dziewczyny i szepta jej do ucha, aby si uspokoia. Cierpliwo odbiega wreszcie starego Rumuna, ktry zapyta swego naczelnika: Panie, jelibym ci o to bardzo piknie poprosi, czyby nie pomyla ostatecznie o polubieniu mej crki? Czarnolicy zmiesza si na chwil, potem odrzek spokojnie, gronym gosem: Jeli jeszcze raz odwaysz si mnie o to zapyta, twoja gowa dostanie si do domu o godzin pierwej anieli ty sam. Starzec nic nie odpowiedzia, tylko uj dziewczyn za rk i z ni si oddali. Po drodze dawa kademu spotkanemu robotnikowi dukata na piwo i wydosta si wreszcie z myna wraz z crk.
Potem dosiedli oboje koni, pozostawionych na kpie. Noc bya pikna, jasna. Wz na niebie ju si odwrci. Przodem jechaa Anica; konik jej lubi pospiesza. Kiedy oboje znowu dotarli do owego grskiego grzbietu, ktry nazywaj Tyiatra Kalmanuj, zawoa Onuc na Anic po cichu. Dziewczyna obejrzaa si i spostrzega, e lufa dugiej ojcowskiej strzelby bya skierowana ku jej gowie.
Przeraona Anica zasonia twarz rk i zawoaa: Czego chcesz, ojcze? Nie lkaj si; chc mie tylko w zepsuty dukat, ktry ci da Czarnolicy. Nie dozwol, aby kto igra moj gow. Dziewczyna spodziewaa si o wiele gorszych rzeczy; wic odrzeka z wikszym ju spokojem: Nie troszcz si; ja go ju zwrciam Czarnolicemu, nie zabraam go z sob.
Tak, postpia sobie roztropnie odpar starzec, spuszczajc na d strzelb. Jedmy dalej. Na niebie krasi si ju brzask poranny, kiedy przybyli do domu. Anica, wszedszy do swojej izdebki, zastaa ju pod obrazem nad swoim kiem krzyyk wraz z zepsutym dukatem, ktre Czarnolicemu przed dwiema godzinami oddaa. Ten czowiek musia w istocie by splnikiem diabw, jeli niewidzialny potrafi o tyle wczeniej by w domu Anicy anieli ona sama. Anica nie wspomniaa ani sowem o tej niespodziance ukrya oba amulety na sercu i mylaa teraz z dum o swym Czarnolicym.
Strona 191
SILNY JANEK
Jake to czsto mawiaj ludzie: Ten m i ta ona nie kochaj si. A przecie to dzielni, urodziwi ludzie; jake wic by moe, eby si nie kochali? Jak to by moe, aby powszechnie podziwiany m we wasnym domu nie znachodzi mioci? Gdyby tylko, czytelniku, ktry w ten sposb zapytujesz, y z nimi pod jednym dachem, gdyby na nich codziennie; patrza, sysza, co mwi, gdyby si im mg z bliska przygldn! Mao takich kobiet, ktre by po weselu nie straciy czego ze swych dawnych uud. Czcze umysy przywykaj do podobnej utraty albo zacigaj poyczki; dusza szlachetna w takim razie cierpi i milczy. My mczyni tak mao staramy si ukrywa nasze sabostki, gdy przebrzmi wesele; a przecie stopniowe odkrycie ich bywa cichym mczestwem dla ony! Egoista wystrzega si nieschludnoci ciaa, bo mog tego dopatrzy oczy innych ludzi, a zapomina zbyt czsto o utajeniu brudw wasnego sobkostwa! Niespostrze enie postpujemy i yjemy tak, i nasze ja staje si pierwsz, a bliskie nas ty dopiero drug osob; i nie zastanawiamy si nad tym, jak pikne mogoby by ycie, gdyby kady z nas stara si odwrci ten stosunek osb. Byoby to podobne do
obrotu owych blinich gwiazd, z ktrych jedna nie wiruje okoo drugiej, ale ktre posiadaj wspln w myli pocignion o obrotu. Moe t osi jest mio. Wszak mio zasania owe drobne sabostki ludzkie, gdy bole sprawiaj. Ale gdzie tej mioci braknie, gdzie poprowadzono dziecko paczce do otarza, rozpaczajce w dom polubionego ma, wzdrygajce si wobec serwitutu mensa et thorus; gdzie ono wskutek osobliwszego prawa natury znachodzi tym wiksz, rozgraniczajc przepa w maestwie, im wicej si do wieczystych zobowiza zblia! U Hatszegiego nie mona si byo dopatrzy prawdziwego uczucia jego grzeczno dla ony zasadzaa si jedynie na powtarzaniu komunaw, ktrych czowiek ambitny uywa si wstydzi wobec kobiet, wiedzc, e ju to czsto syszay. Rzadko kiedy przebywa baron Hatszegi w domu; czsto nie widywano go caymi tygodniami w Hidvarze; a jeli powrci z swych wycieczek, to sprowadza z sob zwykle wesoe towarzystwo., ktre Henrietcie nie sprawiao bynajmniej przyjemnoci. Przywozi te wtedy onie suto strojw; a Henriett bolao to niezmiernie, e j mia za jedn z owych pospolitych kobiet, ktrych wszelkie pragnienia zdoa zaspokoi blask i przepych powierzchowny. Nie tkna te nigdy tych strojw, ale chodzia w zwykych, ja k najskromniejszych sukniach jakby uboga mieszczanka, i sama nie wiedziaa, jak zgubn skonno ywia w jej sercu ta abnegacja. W cigu owych dugich dni, kiedy bywaa sama w Hidvarze i moga si do woli oddawa mylom, chodzia
czsto do pnego wieczora po cienistych ciekach parku, przysuchujc si piosenkom dziewczt pracujcych na kach. Na kocu parku wznosi si koci, przed ktrym cieli si plac wykarczowany i oparkaniony, zamieniony w ogrd warzywny. Musiaa to by wasno bardzo ubogiego czowieka! Tym ubogim wacicielem by pop. Henrietta widywaa czsto tego rosego mczyzn z dug siw brod, w czarnej dugiej sutannie, ktry w ogrdku zdejmowa z siebie rewerend i potem a do pnego wieczora kopa w ogrodzie motyk. Baronowa sdzia z pocztku, e czyni to jedynie dla zdrowia; lecz kiedy go tam i nastpnych dni widywaa o kadej porze, jak ociera pot z czoa w upay, jak ustawa w robocie ze znuenia, oparty na motyce przekonaa si, e jego robota nie bya przyjemn zabaw, ale koniecznym zatrudnieniem codziennym. Nowe to dla niej zjawisko, e si i duchowna osoba musiaa trudzi, pracujc rkami, e ten, ktry si stara o dusze swych owieczek, musi si take stara o potrzeby wasnego ciaa. Miaa si go ju nieraz o to spyta, lecz bya tutaj obca i nie rozumiaa jego jzyka. Wreszcie ujrza j pewnego razu pop przez ogrodzenie i powiedzia poprawnym jzykiem wgierskim: Dzie dobry! Henrietta dowiedziaa si wic, e pop zna mow panw kraju. Po przywitaniu prosia go, aby zaniecha na chwil roboty i do niej si pofatygowa.
To by nie moe, pani dobrodziejko; pan baron zakaza mi pojawia si w obrbie dworu. Dlaczego? Poniewa go tam niepokoj. A to jak? Rnymi kwestami; raz wicher zerwie dach z kocioa, innym razem popsuje si co w rusztowaniu pod dzwonami; ju rok min, jak si szkoa spalia i jej mury porosy chwastem, nauczyciel znik ze wsi... nie mamy nikogo, kto by nam uczy dzieci, ktre wyrastaj na nicponiw i opryszkw. A tylko dwr na tym szkoduje. Ale dlaczeg si temu nie zaradzi? Poniewa lud jest leniwy i pijatyce oddany, a pan baron skpy. Henriett zdziwiy niezmiernie sowa starego popa. Tak, pan baron jest skpy powtrzy sdziwy pop nie potrzebuj dobiera sw, bo jestem kapanem i umiem gd znosi. A kto si zna na tej sztuce, ten nie ma obowizku schlebiania drugim. Powiedziaem prawd panu baronowi w oczy, i wanie dlatego zamkn przede mn bramy swego zamku. Henrietta nie moga rozmawia dalej z popem, tak oburzya j myl, e Hatszegi skpy. Ten sam czowiek, ktry krocie bez trudu gromadzi i znowu je lekkomylnie trwoni, mg z niczym odprawia czowieka, ktry kwestowa na koci, na szko! Biada czowiekowi, ktry dozwala kwestowa dobru pospolitemu! Kapan y w Hidvarze z pracy swych rk, a wic lud naturalnie z rozboju!
Strona 195
Baronowa poegnaa nagle popa i powrcia na zamek. Wieczorem udaa si do ma, ktry wanie znuony powrci z polowania, i rzeka: Rada bym pana o co poprosi... Mw pani wszystkie yczenia pani zostan spenione. Pragnabym si nauczy jzyka tego ludu, pord ktrego yj, gdy mi si zdaje tutaj, e jestem guchoniema. Nie bdzie to rzecz trudn; mowa rumuska nie jest ani sowiaskim, ani mongolskim, ale romaskim jzykiem, i jest atw zwaszcza dla osb znajcych jzyk francuski albo aciski. Twarz Henrietty oblay rumiece: nie wiedziaa, czy to przymwka i czy Hatszegi wiedzia, e ona zna jzyk aciski.
Strona 196
Chciaabym do pomocy mie nauczyciela, ktry by mnie poduczy tej mowy; moe by miejscowego popa... Nie chciabym pani psu przyjemnoci. Wprawdzie pop tutejszy jest jedynym czowiekiem na wiecie, ktry mi zwyk mwi bezkarnie w oczy grubiastwa zarwno w moim wasnym domu, jak i poza nim, ktry si niekiedy odwaa wypisywa czerwon kredk po cianach mego zamku cae ustpy z proroka Nehemiasza tak, em mu tutaj wstpu zabroni i poprzysigem w przeciwnym razie wyrzuci go oknem z mego zamku lecz aby pani przekona o mojej powolnoci, pol niezwocznie do popa. Niechaj kady wie, e w moim domu ona jest pani! Baron ucaowa rk Henrietty i oddali si. Henrietta zacza rozmyla, czy moe w Hatszegim jest ostatecznie jakie uczucie i czy ona nie wywiera wpywu na jego serce? Nazajutrz rano uwiadomi Margari popa, e pani baronowa pragnie uczy si rumuskiego jzyka i przeznaczya za to nauczycielowi sto reskich w srebrze miesicznej pacy. Przy tym drczya niezmiernie dusz Margariego cigle odzywajca sie w nim myl: Sto reskich w srebrze za nauk jzyka, ktrym tylko chopi przemawiaj!... Teodor Ruban tak si pop nazywa zabra si natychmiast do dziea. Zaprowadzono go do baronowej, do ktrej po ucaowaniu jej rki tak przemwi: Ucaowaem rk jejmoci nie jako sual ec ulegy, lecz; jako pasterz ludu z nalenej czci dla anioa,
jakiego niekiedy niebo w dowd osobliwszej aski zsya nam na ziemi. Prosz to przyj za komplement nie jestem rozrzutnym w tej mierze; lecz poczucie sprawiedliwoci kazao mi tak przemwi do pani dobrodziejki. Wiem dobrze, e mnie pani zaszczycia obowizkiem, ktry przy tak hojnym wynagrodzeniu wymaga tak mao trudw, nie dlatego, iby potrzebowaa koniecznie uczy si naszego jzyka, bo i bez nauki atwo sobie przyswoi mow ludu, ktr dziedzice pojmuj bez pomocy nauczyciela. Owszem, poznaj w tym zbawienne dobre chci, aby w ten sposb dopomc sprawie dusz opuszczonego ludu. Rcz, e i nadal spoywa bd moje placki kukurydziane, a nie smaczniejsze koacze, daru za pani dobrodziejki uyj na to, co si naley Bogu i ludowi, ktry tutaj jest bardzo ubogi. Od tej chwili uwierzya Henrietta, e j wysze powoanie sprowadzio do Hidvaru, e los dlatego jej rozdar serce, zamrozi w jej duszy uczucia i tutaj wysa, gdzie dla niej nie byo ju adnego ycia, aby si staa opiekuczym duchem, zbawczyni opuszczonego ludu. To z najwiksz przyjemnoci odwiedzaa ona odtd okoliczne sioa, niekiedy w towarzystwie popa, kiedy indziej z masztalerzem, a czsto sama jedna. Odwiedzaa kolejno kocioy, ksiy, jakby wizytujcy dziekan, dopytywaa si o ich niedostatki, dopomagaa, dawaa pienidze na budow szk, rozdzielaa ksiki do naboestwa. Zabieraa te z sob osierociae dzieci i urzdzia w Hidvarze formaln ochronk dla okolicznej dziatwy, odbywajc z popem arliwe narady nad dzieem wychowania ludu, dla ktrego z czasem, cho nie bez trudnoci, odpowiednich nauczycieli pozyskano. Wiele kosztowaa ma ta filantropia Henrietty.
Dozwlmy si jej bawi; to jeszcze dziecko! Tak zwyk by odpowiada Hatszegi, gdy mu Margari albo Klementyna donosili, e Henrietta znowu kazaa zastawi klejnoty w Fehervar na pomoc dla kilku rumuskich nicponiw aby si wyuczyli chodzi w rkawiczkach... Sam baron poleci ajentowi, u ktrego zwyka zastawia swe klejnoty, aby jej na nie dawa cztery razy wicej ni s warte, i w dodatku sprowadza dla ony nowe stroje i klejnoty. W istocie bye to niemiy czowiek? Pewnego dnia pojechaa Henrietta do ssiedniej wsi Ravacselu w odwiedziny do biednej chorej Rumunki, ktrej przed kilku dniami posaa lekarstwa. Chora naturalnie nie zaywaa ich, lecz nacieraa odek dan jej przez bab maci cudown, ktrej skuteczno bya tak energiczna, e chora umara! Henrietta zastaa ju biedaczk konajc. Baronow opanowao ogromne rozdranienie, jakby bya rzeczywistym lekarzem, ktrego zbawienne zabiegi okoo ratowania pacjenta partactwo dyletanta udaremnio. Wprawdzie nie moga ju pomc chorej, ktra wkrtce umara, lecz postaraa si o przyzwoity pogrzeb a to byo przyczyn, e dopiero pn noc do domu wracaa. Na zamek powracaa bez adnego towarzysza, raz, e oddalenie wynosio jeno kilka godzin spaceru, o potem, e wskutek jej zabiegw nie byo ju zego czowieka w caej okolicy. Kogo spotkaa po drodze, kady caowa jej rk. Syszaa ona nieraz od wocian, e do Hidvaru obok zwykej wiedzie droga krtsza, przez gr, ktr mona odby na muach lub wytrwaych gralskich konikach. Lecz
szlachetny angielski wierzchowiec Henrietty, nieprzywyky do podobnej drogi dra ze znuenia, wydostawszy si ze sw pani na grzbiet gry. A wanie dopiero od tego punktu nastrczay si wiksze trudnoci zarwno Henrietcie, jak i koniowi, gdy przyszo spuszcza si na d po spadzistym, ulewnymi deszczmi wypukanym grskim stoku. Usuwajce si spod ng kamienie poszyy konia, ktry niekiedy musia przeskakiwa przez grone rozpadliny skaliste. Henrietta poznaa, e ko podziela jej trwog; strzyg czsto uszami, najea grzyw i parska niespokojnie. Wreszcie wjechaa Henrietta z koniem na niebezpieczn, wsk ciek. Po jednej stronie w d przepa, po drugiej stroma skalista ciana tak niska, e Henrietta musiaa schyla gow, aby nie uderzy o wysterki skay. Ko mg na tej ciece wysuwa zawsze naprzd tylko jedn nog. Po niejakim czasie zatrzyma si na chwil nieruchomo, jak gdyby si lka i dalej t niebezpieczn ciek, lecz nie mg ani si cofn, ani naprzd pomkn. Henrietta spojrzaa z przeraeniem w ziejc otcha, nad ktr wisiaa siedzc tylko w poowie na koniu i westchnwszy gboko pomylaa sobie w duchu: jakie by to okropne byo, gdyby w przepa runa! Zaledwo to pomylaa, polizna si noga lkliwemu koniowi i w tej samej chwili spada z nim Henrietta w przepa... w otcha!... Upadajc nie stracia przytomnoci; widziaa, jak ko, ocierajc si o skalist cian spada na d... Pk na nim poprg. Na chwilk powstrzyma konia w upadku krzak wysterczajcy; lecz zaraz potem stoczy si jeszcze niej.
Strona 200
Henrietta uchwycia si obiema rkami korzeni tego krzaka i na nim zawisa. Wierzchowiec wpad nagle plecami pomidzy dwie skay i nie mg si na szczcie uwolni z tego pooenia, inaczej byby si roztrzaska na dnie przepaci. Trzymajca si korzeni krzaka Henrietta czua, e j wkrtce opuszcz siy. Na szczcie znajdowaa si jej lewa noga jeszcze cigle w strzemieniu, ktre wraz z siodem o krzak si zaczepio. W tym krytycznym pooeniu wpado jej na myl pomodli si i poleci dusz Bogu, aby potem mc spokojnie umrze, bo ratunku nie moga si znikd spodziewa, miejsce to byo zbyt odlege od osad ludzkich. Ko tymczasem, cinity pomidzy dwiema skaami, wydawa nieustannie w gos trwogi, jakim te szlachetne zwierzta jedynie w przeczuciu zgonu si odzywaj. Po niejakim czasie zdao si Henrietcie, e syszy w gbi przepaci ludzkie nawoywanie, i spojrzawszy na d ujrzaa w wietle ksiyca posta ciemn, ktra przeskakiwaa ze skay na ska jak kozica, zbliajc si do niebezpiecznego miejsca gdzie Henrietta zawisa. Nieznajomy miaek zblia si coraz bardziej; mona ju byo widzie jego kouch barani, wysok czapk i twarz nie golon, jak to si napotyka u juhasw w grach. Podziwu godna bya zrczno i sia, z jak podnosi si na palcach, chwyta si zaledwo kocami rk rozpadliny w skale, a potem wspiwszy si do gry zakada w ni nog i nowego punktu oparcia wyej szuka. Tu pod Henriett znajdowao si miejsce, na ktrym mona byo bezpiecznie stan ca stop. Ujrza je i
zaj natychmiast snisty juhas, ktrego gowa sigaa teraz Henrietcie po biodra. Spoglda ku niej uprzejmie, jak gdyby tutaj jedynie po to si wydosta, aby jej pomc przy zsiadaniu z konia. Po czym rzek: Norok bun domna! (Dobry wieczr pani!) Ko si nieco polizn; ale to nic nie szkodzi. Prosz, wstp pani na moje rami, ten krzak bzu nie wytrzyma dugo, korzenie sabe. Henrietta zawahaa si; wszake ten czowiek nie zechce jej znie na d na rkach? Sta pani na moim ramieniu i nie lkaj si; ja ci ju znios na d. Bardzo czsto odbywaem podobn drog, wydostajc moje kozy z przepaci. Wiem za, e pani nie cisza od modej kozy. Ale jake mylisz dosta si ze mn na d? To ju moja w tym gowa; zej na d atwo, tylko aby wydosta si w gr, potrzeba by mistrzem. Rzekszy to uchwyci juhas woln rk resztki poobrywanego krzaka, tak i z korzeniami wyrwa go ze skay. Potem siad okrakiem na krzaku jak na koniu, cisnc go ku skale, opar si grzbietem o cian przepaci i nagle na d si spuci. Henrietta krzykna z przeraenia w przekonaniu, e mier niechybna. Lecz wnet mia juhas stay grunt pod nogami rzek z umiechem do drcej Henrietty: Nieprawda, e si nam nic zego nie stao? O, ja ju czsto odbywaem takie drogi... to tylko zabawka, lizgawka...
Teraz byo ju atwo sprowadzi baronow na dno przepaci traw pokryte. I w istocie zsadzi j tutaj niebawem miay juhas. Nie lkaj si, pani: niebezpieczestwo mino. Za chwil powrc. Po czym zacz si znowu wspina do gry ku zacinionemu w skale koniowi. Henrietta pogldaa. Co on zamierza? Juhas dostawszy si do wierzgajcego rozpaczliwie konia nogi jego zwiza razem rzemieniem od strzemienia. Potem zaoy je sobie na szyj i jednym zamaszystym pocigniciem w gr wydoby konia spomidzy ska i znis go niebawem w dolin. Tutaj rozwiza mu nogi i ko zaraz powsta, gdy go juhas zaci rzemieniem. Na ten widok rzek juhas z umiechem do Henrietty: To dzielny paski wierzchowiec, wielka byaby szkoda, gdyby tam w skale zgin. I ty go zdoae dwign na plecach? zapytaa zdziwiona Henrietta. Nie bya to wielka sztuka! On way zaledwie cztery cetnary. Zabiem tu niedawno niedwiedzia, ktry way pi cetnarw, i zaniosem go do domu. Bo trzeba wiedzie pani, e jestem Silny Janek. Wymawia te sowa z tak dum, jak gdyby caemu wiatu ogasza, e w tych borach Silny Janek mieszka. Zdziwienie Henrietty przekonao go atoli, e go wcale nie rozumie. Pani jeszcze nie wiesz, kto jestem? Ale ja wiem, kto jeste! Ju nieraz miaem do czynienia z twoim mem
naszym dziedzicem. On tylko jeden na wiecie zdoa mi sprosta w siach. Czsto ju boryka si tutaj na trawie ze mn o zakad. aden z nas nie mg drugiego powali na ziemi. Jegomo potrafi gbiej wbi topr w pie drzewa anieli ja, ja znowu zdoam udwign wiksze anieli on ciary. Jegomo potrafi ubi wou pici, ja za zdoam na mier udusi niedwiedzia; lecz siebie nawzajem nie potrafimy pokona. Czsto te bilimy si wie pani, ot, tak na art, dla igraszki, ale byoby spraw smutn i okropn, gdybymy si kiedy w gniewie poborykali... Tak gawdzc ponaprawia Janek zerwany poprg i udzienic potem osioda cigle jeszcze drcego konia, zmy mu ze ba posok i rany pozostae z otarcia, i prosi baronow, aby wsiada na konia, upewniajc j, e za kwadrans dostanie si na dobr drog, a za p godziny do Hidvaru. Z tajemnicami doliny dobrze obeznany juhas uchwyci konia Henrietty za lejce i odprowadzi j a na ok raj gry, gdzie si znowu okazaa dobra droga. Tutaj ucaowa jej rk na poegnanie i rzek: Std musz ju powraca, bo tam na mnie czekaj. Kto taki? Moje kozy i moja ona. A wic masz i on? A kochasz j? Nie miabym jej kocha? odrzek z dum juhas; a potem doda ciszej: Ona taka pikna jak ty... Dobranoc ci, pani! I nie czeka dalszych zapyta, ale pomkn szybko w las i znikn niebawem w jego gstwinie.
Ko Henrietty pody ku domowi, po drodze ra nieustannie moe radowa si z ocalenia. Henrietta pogrona w zadumie rozmylaa nad wie przygod; przywodzia sobie na pami okropne pooenie, w jakim si przed chwil znajdowaa, tajemniczego zbawc i jego on, ktra miaa by wedug jego zapewnienia tak pikna. Dopiero u zamkowej bramy wpado jej na myl, e pucia swego zbawc bez wszelkiego wynagrodzenia, a nawet podzikowania! Ma Henrietty nie byo w domu, wic si nie potrzebowaa obawia przykrych zapyta o przyczyn zranienia wierzchowca, poszarpanej uprzy i pomite j odziey. Nikomu te nie wspominaa o przygodzie. Lecz nie moga si doczeka porannej godziny, o ktrej zwykle pop przychodzi na zamek; chciaa si od niego wywiedzie dokadniej o Silnego Janka.
Strona 205
TARG NA DZIEWCZTA W GEINIE

(Opowiadanie Teodora Rubana o Silnym Janku)
Czy uwierzy pani dobrodziejka, siedzc tutaj przy kominku, otoczona od kolebki pask wygod, majca liczn sub na rozkazy, do wyboru drogie naczynia stoowe, e na wiecie yj take ludzie, ktrzy nigdy nie sypiaj pod dachem, ktrzy nie znaj ka z pociel, stoowych naczy, moe nawet i chleba, a mimo to s szczliwi? A tacy ludzie yj tutaj blisko nas; widzimy ich w naszej okolicy i nie potrzebujemy przywodzi sobie dopiero na pami dzikich mieszkacw Oceanii... Pani dobrodziejka moesz tutaj ze swego ganku sysze smutne ich dumki, wygrywane na fujarkach, zwaszcza wieczorem, kiedy kozowody powracaj do wsi z dolin. Taki pastuch nie mieszka nigdy pod dachem zim czy latem. Kadej wiosny przelicza kozy swoich gospodarzy; jeli ich przybyo, poowa przychwku jemu przypada na wasno. Nikt potem si nie dopytuje, jakie on tam pdzi ycie na pooninach w towarzystwie kz, czym si ywi, jak si chroni od nawanic i nieyc i od dzikiego zwierza w lasach, od niedwiedzi i wilkw. Nikt o to nie pyta, czy on ma kogo, kto by go pielgnowa w chorobie, nad czym on w
Strona 206
cigu tak dugiego czasu rozmyla, czy o kim marzy, albo ju ma kochank. To wszystko nikogo wcale nie obchodzi! Ten Janek, ktrego pani dobrodziejka pragniesz pozna, jest takim juhasem. Pniej moe co wicej o nim usyszymy, bo ywot jest bardzo romantyczny. Opowiem z niego tylko jeden szczeg. y tutaj dawniej w okrgu Vlaskucy bogaty kmie, ktry z pewnej sztolni w Verespataku wiele nagromadzi zota i dlatego nazywano go powszechnie Bogatym Misul. Mia on urodziw jedynaczk, Marior, a pani dobrodziejka wie co to s rumuskie piknoci! Nawet rzebiarz nie wyobrazi sobie pikniejszego wzoru. Przede wszystkim okolica Hatszegi obfituje w tego rodzaju piknoci jeli tedy pord nich ktra nad inne zasynie, to nie zawahaj si nawet wgierscy panowie z ssiednich komitatw odwiedzi j dla gawdy. Lecz to nie zawsze si udaje. Rumun, skoro ujrzy na ulicy obcego przybysza w kapocie, wysuwa przed drzwi najbrzydsz niewiast wic obcy zalotnik co prdzej si ulatnia. Pomimo to mwiono o Mariorze nawet w Aradzie, a jeli zjechali panowie z obcych stron, aby ogldn gry Gyecar i Krivadia, to zbaczali a do Vlaskucy, aby wypocz w domu starego Misuli, gdzie jeli mona byo oglda co piknego, to chyba w oczach Mariory. Ta za przeliczna dziewczyna nie kochaa nikogo, tylko juhasa Janka, ktry nic nie posiada oprcz guni i toporka. Bogaty Misula nie chcia naturalnie ani sysze o tej mioci. Posiada on wpywowego kuma w komitacie
Strona 207
alsofeherskim szlachcica i zarazem wjta, Gligora Tobic, i za tego postanowi wyda crk. O Janku kryy wieci, e jest czarownikiem. T wie rozniosa ona Misuli, poniewa tak urzek jej crk. Mwiono o Janku, e umie zaczarowa dzikie zwierzta, e rozumie ich mow, moe si z nimi porozumie i wcale si ich nie lka. Mwiono, e syszano ju czsto, jak rozmawia z wilkami i niedwiedziami, jak rozpostarszy na ziemi sw kudat opocz siedzia sam na jednym, a na drugim jej kocu niedwied. I byo to w istocie prawd, e pewnego razu Janek pasc kozy usyszaa z rozpadliny pobliskiej skay jki stumione. Odway si wic wej do jaskini i ujrza w niej star olbrzymi niedwiedzic, ktra zapewne podczas polowania miertelnie raniona zdoaa si a tutaj zawlec. Przy niej leao jeszcze ssce niedwiedzitko i lizao krwawe rany matki. Jankowi al byo tego osierociaego zwierzcia; gdy tedy nazajutrz owe jki w jaskini ucichy, poszed tam, aby si przekona, co si dzieje z modym niedwiadkiem. Zasta go tam skulonego obok nieywej matki, i byby tak z pewnoci zgin. Janek zaopiekowa si biednym zwierztkiem, wzi je na rce i przysadzi do obaskawionej kozy. Biedactwo wychowao si na mleku kozy pod ludzk opiek i przylgno cakowicie do swego dobrego pana. Niedwiedzie zreszt ju z natury nie s krwioercze. Mody wychowanek lasw wdrowa odtd z juhasem i kozami, ktre mu wieczorem spdza pomaga. Przez dzie bawi si z Jankiem, wywraca przed nim kozy sztuk t umiej niedwiedzie wybornie albo wyazi na wysokie drzewa i spuszczajc si potem na ziemi odziera je z kory
straszliwymi pazurami. W nocy sypia obok swego pana i bardzo si radowa, mogc nosem przytuli si do niego. Gdy nadchodzia godzina posiku, siada sobie obok Janka, wie dzc, e kady drugi ks sera jemu si dostanie. Znosi te drzewo do gotowania mamaygi, ktrej je nigdy nie chcia, oparzywszy sobie nos na niej. Szuka po lesie miodu dzikich pszcz i idc za doskonaym wchem naprowadza Janka na lad wsplnej zdobyczy. W wielkie upay nosi za Jankiem je go kouch. Janek nie mia zreszt nikogo, z kim by mg by porozmawia, tylko tego niedwiedzia; a jeli czowiek ze zwierztami na serio rozmawia, to one go wreszcie rozumiej. Niekiedy poskramia Janek buntownicze zapdy swego kudatego towarzysza piciami, o ktrych gronej sile przekonany niedwied nie odway si objawia zego humoru rokoszem. Ta okoliczno wywoaa midzy ludem wiar, e Janek porozumiewa si ze zwierztami okolicznych lasw i w razie, gdyby go rozgniewano, moe je poszczu na niemiych ssiadw. Mwiono te, e Janek zamienia si czsto w kudatego wilka albo olbrzymiego niedwiedzia i przebiega tak poonin pustynie. Tego czowieka kochaa Mariora. W okolicy istnieje midzy ludem oryginalny zwyczaj targu na dziewczta. W pobliu poonin pod Biharem wznosi si skalista gra Geina, ktra si take zwykle zieleni, podobnie jak wszystkie siedmiogrodzkie gry, kiedy nieg stopnieje. Gbokimi dolinami pyn tam potoki wrd olszowych lasw, parowy za grskie pokrywaj lasy bukowe. W wyszych okolicach wida drzewa szpilkowe, potem ju
tylko skarowacia kosodrzewin, rolinno coraz marniej sza, wszystko tuli si jak najbliej do ziemi tak, i nareszcie po niej czoga si jeszcze tylko ostrzyna, lecz i ona w kocu opuszcza grunt jaowy a na samym szczycie wida jedynie zesch traw, ktra w cigu roku tylko si przez tydzie zieleni, potem ju usycha i pod niegiem niszczeje. W takich miejscach bywa nawet ptak rzadkoci; lecz podobny mnie samotnik zaglda i w takie pustkowia, zwaszcza w nie troszczcej si o nic modoci, kiedy to czowiekowi wystarczao si dowiedzie, e istniej gdzie podobne cudowne miejsca, aby je z nieopisanym trudem odszukiwa. W tej to okolicy spotkaem si przed kilku laty z Jankiem, ktry tam na wierzchoku gry wystawa przez cay dzie oparty na gralskim toporku, podczas gdy jego niedwied w dolinie zrywa poziomki, strzeg c trzody, nie aby si nie rozbiegaa, ale aby jej dzikie zwierzta nie napady. Widok z tamtego miejsca jest wspaniay. Po jednej stronie wida tam acuch gr wulkanicznych, po drugiej okolice Koloszvaru i gyaluiskie pooniny; na zachd za rozpociera si rwnina wgierska, ktrej mg owiane przestrzenie gubiy si w dalekim widnokrgu. I czeg tutaj wystajesz i patrzysz w dal przez cay dzie, mj Janku? zapytaem raz juhasa, gdy go rano i wieczorem zastaem stojcego na tym samym miejscu. Ile to tam na dole mieszka ludzi odrzek marzyciel wszyscy s zamknici grami! Mona sobie wyobrazi jak wielkim si on czu wadc jedynie dlatego, e nie by zamknity w czterech cianach!
S i na rwninach ludzie odpowiedziaem mu ktrzy mieszkaj pod otwartym niebem. Juhas potrzsn gow: Winiem jest czowiek, mieszkajcy na rwninie! W roku bywa jeden dzie, w ktrym panuje niezwyky ruch w Geinie. Wieczorem w sobot po witym Janie zgromadzaj si tam piernikarze z Rezbany i Topanfalva, przywocy pierniki, mid i gorzak w beczukach, i roztasowuj swe namioty na polanach. W niedziel zapenia wesoy ludek wierzchoek gry, gdzie si odbywa synny targ na dziewczta. Z bliska i z daleka schodz si tutaj matki z wystrojonymi crkami na wydaniu, ktre zarazem prezentuj si ze swymi posagami. S to na szyjach dziewczt wiszce rzdy srebrnych i zotych monet, pstrokate chusty, zwieszone po bokach koni, na siodach spitrzone poduszki i jaskrawymi farbami pomalowane skrzynie. To wszystko rozkadaj one przed namiotami jakby na rzeczywistym targu i przychodz kupujcy, wawi do eniaczki skorzy chopcy, ktrzy ogldaj ten rozoony towar, a potem nawizuj rozmow, targuj si i dalej odchodz, jeli si uoy nie mog. Rodzice dro si bardzo z niektrymi crkami; inne oddaj pierwszemu lepszemu zalotnikowi a gdy si jaka para skojarzy, lud j odprowadza przy odgosie fletu i kobzy do najbliszego plebana, aby pobogosawi nowoecom. Pani dobrodziejka umiechasz si syszc o tym zwyczaju, a przecie mona go bardzo naturalnie wytumaczy. Mieszkacy poonin, wiodcy ycie pasterskie,
s tak rozrzuceni po grach, e najblisi ssiedzi, chcc si nawzajem odwiedzi, musz i p mili drogi, jeeli nie wicej. Mode za dziewczta wysiaduj w domu, modzie w ogle widuje si tylko raz w roku na targu na dziewczta w Geinie. Matki mog odbywa pielgrzymki z procesjami, lecz dziewczta musz siedzie w domu. Juci tak synna pikno jak Mariora nie potrzebowaa koniecznie udawa si na targ do Geiny, aby dosta ma, tym bardziej e go ju dla niej obrano, ale dumie bogaczy trudno usiedzie w ukryciu. Bo i midzy chopami s tacy, co si radzi tym chepi, e s bogatsi od drugich. Misula korzysta ze sposobnoci, aby na zgromadzeniu ludu w Geinie pokaza wiatu, e jego crka jest najpikniejsza, e jego konie najlepiej spasione, a jego ona umaraby ze zgryzoty, gdyby nie bya przed namiotami wywiesia zotem wyszywanych koszul swej Mariory, a zarazem nie odprawia z dum jakich dziesiciu zalotnikw. Pojawi si te rwnoczenie na targu Gligor Tobica z szecioma parami rosych koni i szecioma grajkami Cyganami. W jego orszaku powieway wszdzie krasne chusty i wstki, ktrymi nawet konie byy przystrojone. Druyna pia, potem poczubia si troch. Tobica poturbowa kilku krzykaczy, potem nastaa zgoda i jeszcze wiksza wesoo powszechna tylko narzeczona bya smutna. Nagle zachciao si Tobicy causa od Mariory; dziewczyna odtrcia go od siebie: Nie jestem jeszcze wasz on! Tak? Ale gdyby ci o causa poprosi Janek, toby tego z pewnoci nie powiedziaa.
Strona 212
Dziewczyna potwierdzia to cakiem otwarcie. Tobica unis si szalonym gniewem. Nieche wic tutaj przyjdzie, jeli ci kocha, jeli chce by lepszy ode mnie; niech mi ciebie odbije, jeli ma by wikszym zuchem ode mnie. Ja mu tutaj kark skrc. Rzekszy to, wydoby zza pasa dug kalet z koziej skry, napenion dukatami, i wywijajc ni okoo gowy jak maczug zwrci si ku lasowi i zawoa: Wyjd tutaj, ty obdarty Janku, mizerny ebraku! Nasta targ na dziewczta: kupe sobie teraz Marior! Tym workiem powal ciebie na ziemi, rozbij ci eb moimi dukatami. Ten wrzekomy art rozmieszy tak dalece zgromadzonych, e wykrzykiwano z radoci. Lecz kiedy Tobica wyzywa przeciwnika z najwiksz zuchwaoci, rozleg si nagle od strony lasu
Strona 213
wrzask straszliwy. Lud rzuci si od namiotw do koni, przewracajc skrzynie i beczki. Niewiasty krzyczay z trwogi, mczyni klli, i wdzie sycha byo nawoywania: Niedwied biegnie, zblia si Janek ze swoim niedwiedziem! Snad byo to haso grone! W okamgnieniu potoczy si zgromadzony lud w szalonym pdzie na d po stoku Geiny ku przeciwlegemu lasowi, porzucajc na miejscu dziewczta, wina i nagotowany napitek i kiedy nadszed Janek z niedwiedziem, nikogo ju nie byo na szczycie Geiny. Pozostaa tam tylko jedna dziewczyna Mariora, ktra nie odbiega z innymi, ale si w namiocie ukrya. I Tobica szuka ocalenia w ucieczce, lecz poniewa mu nadto ciyy nogi wskutek nadmiaru miodu, wic dla ulenia sobie, porzuci swj worek z dukatami. Janek podj go z ziemi, wywin nim kilka razy w powietrzu jak proc, a potem rzuci za przeciwnikiem, woajc: Oto masz tutaj swoje zoto, ty pyszaku! Kup sobie za nie on, bo bez pienidzy ty jeste niczym. Ja za, chocia tylko z toporkiem w rku, jestem Jankiem! Po czym zbliy si do Mariory, uciska, ucaowa j i zapyta, czy chce by jego on, towarzyszy mu i y z nim w lasach. A gdy ona odrzeka: Chc!, ucaowa j znowu i poprowadzi w gb swobod tchncego lasu, nie spojrzawszy nawet ani na zoto, ani na kosztownoci jej wiana. Zotem byy dla niego jedynie oczy Mariory. Niedwied tymczasem poprzebiera tylko troch smaczne pierniki.
Strona 214
Mog w kocu pani dobrodziejce powiedzie, i ta niewiasta, nie posiadajca nic wicej oprcz ma, ktry atoli wycznie do niej jest przywizany do dzisiaj yje bardzo szczliwa!
Strona 215
CZARNE KLEJNOTY
Od tego czasu zrodzia si w duszy Henrietty osobliwsza uuda. Zdawao si jej mianowicie, e poniewa w miejscowym duszpasterzu znalaza rzeczywicie yczliwego doradc, dzielnego opiekuna na czas gwatownej burzy, powinna sobie zyska jeszcze podobn przyjacik, ktr nie mg by kto inny, tylko ona Janka, owa niewiasta, na ktrej wspomnienie jej m z dum w oczy Henrietcie, lubo nieznajomej damie, owiadczy, e j bardzo kocha. Dowd to najlepszy, e Henrietta bya w istocie jeszcze dzieckiem. Ten dziwaczny pomys postanowia z jak najwiksz konsekwencj urzeczywistni. Obcowaa nieustannie z niszymi warstwami spoeczestwa i czua si najszczliwsz wrd poczciwego wiejskiego ludu, gdzie owdowiaa pastorowa albo sdziwy, wysuony grnik byli najznaczniejszymi figurami. Hatszegi umiecha si, patrzc na to, i mawia: To jeszcze dziecko! Niech si bawi; niechaj sobie kraje i szyje odzie dla biedakw jakby dla lalek... Gdy przyjdzie do lat wwczas szuka bdzie innej rozrywki!

Widzisz, moja kochana dziecino, moesz tutaj robi, co ci si tylko podoba. Moesz odwiedza przdki, udawa si na chrzciny we wsi i przysuchiwa si baniom o ucisku chopw przez panw. Wolno ci si cieszy bogosawiestwami tych zamurdzanych ludzi a Rumun nie skpi podzikowa i bogosawiestw! Ja ci w niczym przeszkd stawia nie bd Ale byby ju po prawdzie czas, abymy razem odwiedzili rwne nam stanowiskiem domy. W naszej okolicy znajduje si w kadej wikszej miejscowoci dwr, w ktrym mieszkaj moi znajomi z rodw znakomitych. Tam znalazaby serdeczne przyjcie i niejedn przyjacik, towarzyszk przywizan. Lecz ja ciebie do tego nie zmuszam. Znajdziemy jeszcze czas i na to. W Kolozsvarze jako stolicy Siedmiogrodu zbiera si pod jesie wysza szlachta; zwyky si tam tworzy bardzo wesoe kka przyjacielskie a wszdzie oczekuj twego przybycia, zarzucaj mnie pytaniami, co si z tob dzieje? Nasprowadzaem dla ciebie cae stosy najmodniejszych strojw i klejnotw... Nie chciabym ciebie ani swkiem przymusza i rad bym ci w te koa tylko wtedy wprowadzi, gdy sobie tego bdziesz yczya. Wiem bardzo dobrze, e ci si daleko wicej podobaj owe bale wiejskie, jakie urzdza u siebie owdowiaa pastorowa w Borfalu. Zapowiedziaa jej nawet, e do niej przybdziesz i ja ci tego ani swkiem nie odradzam. Rb, co ci upodobanie i poetyczne marzenia dyktuj. Prosz tylko o to jedno: jeliby kiedy pord tych niewinnych, w dobrej myli marzonych uud miaa uczu cierpki, prozaiczny wiat rzeczywistoci, jeliby ci kiedy zawid, obrazi kto taki, komu przedtem cakowicie zaufaa, natenczas przypomnij sobie, e posiadasz
uprawnionego obroc, prawdziwego przyjaciela w swoim mu! Tak przemawia Hatszegi do ony, ktra bya na poy jeszcze dzieckiem prawda, e rzadko kiedy to bywao, bo wiksz cz dnia oboje osobno spdzali. Podczas miodowego miesica m i ona nie byli z sob nigdy sam na sam ani na kwadrans. Byli poczeni zwizkiem maeskim: i na tym polegao cae ich szczcie! Pewnego razu pojecha pop dworski do Devy, a za powrotem opowiada baronowej wiele o pewnym dzielnym modym czowieku, ktry w Lippie peni obowizki asesora. Nazywa si Szilard opowiada pop swej pani; przez zapomnienie wprawdzie nie wymieni familijnego nazwiska, lecz Henrietta zaraz je odgada. Dla mnie prawi pop dalej okaza si bardzo grzeczny i przysuchiwa si z radoci temu, co mu o Hidvarze i pani dobrodziejce opowiadaem. Lecz kiedym go nakania, aby tutaj do nas zagldn i zwiedzi nasz w piknoci przyrody obfitujc okolic, przepyszn lodow grot w Gyecarze, olbrzymie skaliste organy, pobliskie bazaltowe pokady itd., odpowiedzia mi, e moe si zabka w ktrekolwiek strony wiata, ale tutaj nie zagldnie nigdy! Nad t opowieci rozmylaa Henrietta bardzo dugo dniem i noc. A wic Szilard nie pozosta w Peszcie, ale pody za ni a na kresy kraju... A przecie nie chce si z ni nigdy widzie wystarcza mu znajdowa si w jej pobliu. Zblia si ku niej i rwnoczenie j wymija. Co za romantyczne urojenia!
Strona 218
A przecie w rzeczywistoci nie byo w tym nic romantycznego. Szilard uda si do krewnych Siposa, ktrzy mieszkali w komitacie aradzkim. Tutaj zosta podczas wyborw asesorem a do Hidvaru moe tylko dlatego nie myla zagldn, poniewa nie chcia niepotrzebnie si wczy za t, ktr kocha, a ktra kogo innego polubia. Teraz adna ziemska potga nie zdoaaby wywabi Henrietty z Hidvaru. A przecie znakomite domy, zaprzyjanione z jej mem, zapraszay j, bdc w Hidvarze, do Szebena i Kolozsvaru! Lecz Henrietta nie pojechaa nigdzie; podobao si jej, gdy j nazywano mod mniszk, mod pustelnic. Ach, gdyby ci ludzie byli wiedzieli, nad czym ona rozmylaa! Naraz sprawia mowi niespodziank, owiadczajc, e rada by si przejecha do jednego z pobliskich miast grskich na bal, urzdzany na korzy pogorzelcw. Zawsze ugrzeczniony Hatszegi skoni si i zezwalajc na yczenia ony, powiedzia: Moja duszko, bdzie to z pewnoci bal bardzo przyzwoity; zastaniemy tam on dzierawcy, kalwisk pastorow, on kaznodziei unitariuszw i maonk rumuskiego popa. Aranerem tacw bdzie dyrektor szk z Pataku, przybd te grnicy. Panowie pojawi si na balu naturalnie w butach a midzy urzdnikami grniczymi znajdzie si mj dawny znajomy, ktry by u mnie przez cztery lata ogrodnikiem. Bdziemy si z nim znakomicie bawili. Ty bdziesz tam bez wtpienia jak wszdzie krlow balu.
Mimo dodatku jak wszdzie zrozumiaa Henrietta doskonale przymwk. Jak gdyby odwiedzaa tak skromne towarzystwa tylko na to, aby pord nich krlowa! Pojawi si tam odrzeka w tak skromnym stroju, e nie zwrc na siebie niczyjej uwagi. I bez korony pozostaniesz krlow zaprotestowa Hatszegi. Czy to nie rzecz szczeglna, gdy si m do ony umizga i zarzuca j pochlebstwami? Czyby Hatszegi chcia uwie Henriett? Henrietta postanowia pojawi si na balu w jak najskromniejszym stroju, aby nikogo nie razi. Pragna by skromna i ulega jak niewiasta, ktrej kady dlatego zazdroci, e jest bogata, ale ktra kademu zazdroci dlatego, e jest ubogi. Gwn atoli przyczyn, dla ktrej tak gorco pragna by na owym balu, byo jej osobliwsze urojenie; domylaa si mianowicie a moe si jej to tylko nio e na tym balu, gdzie si miaa zebra modzie okoliczna, bdzie i on, w mczyzna, ktrego imi tylko z boleci moga wymwi. Los bowiem zwyk w podobny sposb zblia ludzi do ludzi; a ona skonna bya do uwierzenia, i ten los powinien sprowadzi tak niespodzian schadzk z teatralnym efektem. Jak gdyby los by tak naiwny jak owi biedni poeci, ktrzy pisuj ksiki o wielu niemoliwych, nigdy niebywaych zdarzeniach. Henrietta uoya sobie bardzo piknie w swej gwce, jak si ubierze na bal ubogich ludzi; cakiem
skromnie z pominie, ciem wszelkiej racej ozdoby. Miaa tylko przypi do wosw r, a na szyj wzi czarn wstk aksamitn. Moe i ta myl ni powodowaa, e si na balu z kim spotka, komu to przyjemno sprawi, e j ujrzy z kwiatkiem wosw a wic nie jako matk. Dlatego te staraa si ubra tak, jak gdyby bya dziewczyn. Wrd tych przygotowa otrzymaa z najbliszej poczty, dokd zwyk by Margari raz w tydzie si udawa, ma, opiecztowan paczk, ktra wedug napisu bya wysan z Lippy. Zanim j rozpiecztowaa, pozamykaa na klucz wszystkie drzwi jak czowiek, ktry ma popeni zbrodni, i ogldna kilkakrotnie odciski pieczci, zanim si je odwaya naruszy. Na tych odciskach wida byo zamiast herbu albo monogramu gwiazd. Nie mogo wic by ju wtpliwoci, kto t paczk przysa... Teraz poodrywaa ostronie pieczcie i otwara pudeko, w ktrym si znajdowa tylko may marokinowy futera na klejnoty. Kiedy i ten otwara drc rk, znalaza w nim par kolczykw i broszk na szyj z palonego sre bra z ciemnoniebieskim, w czarne wpadajcym poyskiem. Wisiorki u kolczykw byy ksztatu maych rybek z poruszajcymi si uskami i malekimi, ale bardzo jasno wieccymi diamentowymi oczkami. Broszk za tworzy motyl z rwnie czarno zapuszczonego srebra, ktry mia take diamentowe oczy, a z nich jedno z modrego, nadzwyczaj rzadkiego diamentu. Dla Henrietty bya to bardzo mia niespodzianka.
Strona 221
Do daru nie byo adnego doczonego pisma, ktre w istocie Henrietcie wydawao si zbyteczne. Czy ona, wrd nieustannych marze yjc w wiecie wyobrani, potrzebowaa pisemnego owiadczenia? Czy nie odgadywaa natychmiast wszystkiego z pojedynczego hieroglifu? Te klejnoty posya jej z pewnoci tylko on, a odpowiedzi na to jego ukryte pytanie miao by pojawienie si Henrietty na balu w tych klejnotach. Henrietta bya teraz pewna, e jej los sprzyja: przyszo, odchyliwszy Rabek swej ciemnej zasony, ukazywaa jej widoki urocze. Henrietta wymylia sobie ca ba, aby j opowiedzie mowi, gdyby nowe klejnoty cigny na siebie uwag. Postanowia te przystroi si w nie dopiero na bal si wybierajc.
Cieszya si niezmiernie, bya wesoa jak dziecko, ktre ma po raz pierwszy wzi udzia w tacach. Nawet wobec ma nie zdoaa pohamowa swej radoci. Hatszegi nie dopytywa si o przyczyn jej rowego humoru. W przeddzie balu pojecha z on do owego grskiego miasta, gdzie nie byo wida prawie zamku, ale za to bya kilkupitrowa adna kamienica, ktrej pierwsze pitro wynajmowa pewien urzdnik grniczy. Cieszy si on z rodzin niewymownie, e mg przyj u siebie w gocin baronostwo, i odstpi najpikniejsze pokoje od frontu, a sam umieci si w pokojach od podwrza. Urzdnik mia mod on, z ktr Henrietta zawara natychmiast przyja cieszc si, e bdzie miaa si z kim zabawia podczas balu. Niewiasty przybieraj sobie zwykle wtedy towarzyszki, gdy je co zupenie innego zajmuje. W dniu, w ktrym si mia odby bal, pospieszyy dystyngowane osoby miasta zoy hod przybyej do n ich damie, gdy sawa jej dobroczynnoci a tu si dostaa. W gronie tych osb znajdowaa si take sdziwa niewiasta, ktrej rce i gowa nieustannie dray, chocia bardzo wesoo gawdzia Mona byo take zauway, e drgaa z przestrachu, ilekro kto nagle do niej przemwi. Bya to wdowa po pastorze unitariuszw, kobieta, jak mwiono, zamona, wacicielka kilku kopalni; nawiedzio j to nerwowe drenie przed kilku lat podczas smutnego wypadku, gdy j mianowicie druyna Czarnolicego nocn por napada i obrabowaa. Od owego czasu nieustannie dry i nagle si przestrasza. Ta sdziwa jejmo cieszya si niezmiernie, ujrzawszy Henriett, ktr nazywaa anioem
Strona 223
strem okolicy, i nie spocza, a si jej udao dr cymi rkami uj drobne rczki baronowej i zbliy je do ust By te i Hatszegi obecny i rzek z pewnym pochlebstwem Henrietta jest szczliwa, e j niewiasty uwielbiaj. Henrietta umiechna si na ten miy komplement ma. Bo Henrietta nie chce sobie nikogo wicej zhodowa, tylko niewiasty i dzieci. I udao si jej to w zupenoci zauwaya sdziwa pastorowa gadzc mikk jak aksamit rczk baronowej swymi drcymi rkami. Henrietta moga by pewna, e w kku nowych znajomych kady j pokocha. Nadszed wieczr zabawy. Henrietta przywdziaa sw skromn balow sukienk, wobec ktrej strj ony
Strona 224
urzdnika grniczego by rzeczywicie zbytkowny. Czarne klejnoty nadaway si bardzo do stroju Henrietty, czarny motyl pasowa doskonale do czarnej aksamitnej wstki na jej szyi. ona urzdnika grniczego nie moga si dosy nadziwi skromnemu wystpieniu baronowej. Henrietta oczekiwaa z trwog chwili, w ktrej m ujrzy jej czarne klejnoty. Lecz i ta chwila przesza bez niebezpieczestwa, chocia Henriett nabawia silnego bicia serca. Hatszegi spostrzeg nowe klejnoty w jej uszach i na szyi, przypatrzy si im i owiadczy, pochwalajc jej smak estetyczny, bo bardzo piknie zdobiy jej alabastrow szyj. A wic i tutaj nie spotkao jej adne nieszczcie! Wreszcie zajecha powz, ktry zabra obie damy. Baron mia poczeka, a powz powrci, a potem nim pojecha na bal z grnikiem. on poruczy na czas balu modej gospodyni, nalecej do arystokracji miasteczka. Zabaw z tacami urzdzono w wielkiej sali gospody z odpowiedni do mienia ubogich ludzi skromnoci. Ca ozdob sali byy barwy narodowe to wystarczao naszym ziomkom. Wstpujc na sal baronow otoczyy zewszd cae zastpy wielbicieli, ktrzy si tym niezmiernie cieszyli i za zaszczyt sobie poczytywali, e baronowa raczya wstpi w ich ubogie kko. Moda baronowa odbieraa zewszd hody; wszyscy j uwielbiali i prawie na rkach nosili. Wrd nieustannych hodw jedna j myl zajmowaa: Jeli on jest teraz tutaj, a musi by z pewnoci ukryty gdzie pord goci, moe za ktrym z podpierajcych sal filarw, natenczas bdzie mg widzie, jak blada jest twarz jego
ukochanej a zarazem skadanych jej hodw.
jak
rozpromieniona
wskutek
I w istocie twarz baronowej bya w tej chwili zachwycajca, caa jej posta jakby aureol oblana. Lecz Szilard nie widzia w owej chwili tej przelicznej twarzy by daleko od miejsca zabawy i ani przeczuwa, e kto o nim o tej porze myli. Henriett miaa spotka zupenie inna niespodzianka. Ju kilkakrotnie obesza sal podczas przerwy w tacach, gdy ujrzaa na ubocznej sofie ow staruszk, ktrej si cigle gowa i rce trzsy i do ktrej jakby do dobrej znajomej pospieszya. Sdziwa pastorowa ujrzawszy Henriett, powstaa w pierwszej chwili z sofy i chciaa podej dla powitania baronowej ale zaraz potem odskoczya z przeraeniem, wycigajc rce z rozwartymi palcami, jakby j chciaa od siebie odepchn. Zmieszana Henrietta zatrzymaa si, nie umiejc sobie wytumaczy osobliwszego postpowania staruszki. Pastorowa trzymaa cigle wycignite, drce rce i zbliaa si ku niej chwiejnym krokiem z roziskrzonymi oczyma. Zdziwio to wszystkich goci, ktrzy zamilkli. Wrd tej ciszy, wrd oglnego zdziwienia, krzyczaa pastorowa gosem wiadczcym o jej przeraeniu i przejmujcym zgroz serca caego zgromadzenia: Pani, te klejnoty... na jej szyi... ten czarny motyl... ten sam... ktry mi owej straszliwej nocy... ten przeklty Czarnolicy zdar z szyi... owe czarne kolczyki, ktre mi z
Strona 226
uszu powyciga... jedno oko u motyla jest z modrego diamentu... Henrietcie zdawao si, e si pod ni ziemia zapada. Miaa na szyi skradzione klejnoty, ktre poznaa dawna wacicielka!... Naokoo syszaa syk, przytumione szemranie: ogldna si moe za obroc, i przekonaa si, e sama jedna stoi w porodku sali; wszyscy, nawet jej towarzyszka, usunli si od niej, a mimo to na ni pogldali. Te obce spojrzenia paliy j jak wgle arzce, widzc si zbezczeszczon, opuszczon wobec tylu goci, wobec straszliwej oskarycielki, ktra miaa okrutne prawo zapyta: Moja pani, skd wzia te zrabowane klejnoty? Na to pytanie nie mogaby odpowiedzie... W tej chwili usyszaa za sob gos mczyzny, ktry zawoa: Prosz pani o rami: te klejnoty zakupiem dla pani w Paryu... odpowiedzialno bior na siebie! By to jej m. Mwic to przystpi do ony, uj j za rk i rzucajc na uczestnikw zabawy grone spojrzenia, zawoa: Kto tylko bodaj wzrokiem moj on obrazi, bdzie mia ze mn do czynienia. Prosz ustpi z drogi! Henrietta zauwaya, jak jej tum goci drog utorowa, jak wszyscy na stanowczy rozkaz barona odwracali zagniewane oblicza, a nawet owa trzsca si pastorowa usiada. Potem zamio si jej w oczach i pada bez przytomnoci w ramiona ma, ktrego do tego czasu
Strona 227
nienawidzia, a ktry w najokropniejszej chwili sta si jej wybawc! Tak niespodziank wyrzdzi jej los, obdarzajc j czarnymi klejnotami! Henrietta wrcia do przytomnoci dopiero w powozie, gdy baron ani chwili nie pozosta duej w miasteczku, lecz wybra si z on jeszcze tej samej nocy do Hidvaru. Nie bardzo bezpieczna bywa podr w grach w zupenie ciemn noc. Po agodnym koysaniu powozu poznaa Henrietta, e si posuwano ostronie naprzd. Wyjrzaa wic oknem i przekonaa si, e przed powozem szed pieszo jej m z latarni i szuka lepszej drogi. Wonica siedzia na kole, a hajduk szed obok powozu, chronic go od przewrcenia w miejscach spadzistych. Jaki wewntrzny gos wyrzuca Henrietcie, jak moga nienawidzi tak dugo swego ma, ktry dla niej by zawsze uosobion grzecznoci, ktry si jej nie naprzykrza nigdy swymi yczeniami, i tylko dlatego przez jaki czas od swej modej ony si usuwa, poniewa sdzi, e zawadza tej, ktra w nim teraz poznaa swego jedynego obroc. Po wielu trudach dostali si na bit drog. Tutaj baron zatrzyma konie i zagldn oknem do powozu. Przekonawszy si, e ona ju ochona z obawy, zapyta, czy jej czego nie dostaje i czyby mg si do niej przysi. Henrietta postanowia sobie w duchu wyspowiada si przed mem ze wszystkiego, nawet ze swych najskrytszych myli gdyby tylko zapytaniem nastrczy do
Strona 228
tego sposobno. Lecz Hatszegi nie pyta jej o nic, ale gdy ju by przy onie w powozie, rzek: Kochana Henrietto, nie sd, abym sobie mia kiedykolwiek nad tym suszy gow, w jaki sposb przysza do tych fatalnych klejnotw i dlaczego je wanie na ten bal wybraa, majc tyle innych biuterii. Odpowiedzialno wziem na siebie, bo w owej krytycznej chwili nie byo lepszego wybiegu. Prosz ci wic, by odtd potwierdzaa, e owe klejnoty w istocie ode mnie otrzymaa, aby mnie kamc nie nazwano. Postaram si, aby tej sprawy dalej nie rozgaszano. Wszak co podobnego moe si kademu przydarzy. To tylko rzecz niemia, e dawna wacicielka poznaa swe klejnoty na miejscu publicznym i bya tak niesychanie zdenerwowana. Lecz trudno jej wzi za ze, i nie zdoaa zapanowa nad sob w owej chwili. Teraz zapewne auje, e postpia sobie zbyt porywczo. Nie lkaj si, Henrietto. Podaj mi rk ale dlaczego tak drysz? Wszak to ja ciebie upewniam, e caa przygoda nie narazi ciebie na adn wicej nieprzyjemno. Jeli atoli tych klejnotw nie otrzymaa od swego dobrego dziadka, to musz go pisemnie uspokoi zapewnieniem, em ja to bie kupi te klejnoty, inaczej Bg wie, co mu mog nazmyla ludzie, ktrzy zwykle wszystko z przesad przedstawiaj. Czy podobna w delikatniejszy sposb z on postpi? Napisz do niego odpara Henrietta, pochylia gow na rami ma i gorzko pakaa, szukajc we zach ulgi. Baronowa musiaa w duchu przyzna, e m mia przynajmniej dla niej szlachetne uczucia. Od tego czasu
zmienia sd swj o nim zacza wierzy, e jego bdy byy jedynie powszechnymi nawyczkami mczyzn, i upatrywa w nim zapoznawane cnoty. Jednym sowem, zacza ma kocha! Kiedy nazajutrz rano powz stan na dziedzicu hidvarskiego zamku, przebudzia si Henrietta w objciach ma, w ktrych dugie chwile przespaa. Spojrzaa promieniejco w jego oczy i zdawao si jej, e wszystko, co si odnosio do owych fatalnych czarnych klejnotw, byo tylko przykrym snem, z ktrego si ockna ze swobod w duszy. Kiedy m ucaowa jej rk i odprowadzi j do jej pokojw, ucisna jego do i umiechaa si do niego z wdzicznoci. W swej sypialni stana przed krzakiem rozwinitej orchidei i przykro serce si jej cisno. obki lici zdaway si jej ustami rozchylajcymi si, aby jej czyni wyrzuty; a gwiazdowate kwiaty patrzyy na ni jakby nieruchome badawcze oczy i jakby j pocigay do odpowiedzialnoci w imieniu nieobecnego czowieka, powtarzajc jego sowa: Czy jam sprowadzi na ciebie nieszczcie? Dlaczeg obwiniasz Szilarda? Kt ci podda myl, e w tajemniczy prezent od niego pochodzi? I w istocie nie miaa Henrietta adnego powodu do takiego domysu! Ale gdzie naleao wtedy szuka klucza do tej tajemnicy? Kt mgby jej przesa te nieszczsne klejnoty? Na t spraw nie padao znikd wiato. Wszelk drog do wyjanienia zagradzaa zagadka a t zagadk by Czarnolicy. W jaki sposb przeszy klejnoty od niego do rk
Henrietty? Jaka tego pobudka i kto te w ogle ten czowiek? Ta myl nie dozwolia Henrietcie spocz. A wic w istocie nie mona byo uj tego osawionego rabusia? Musiaby przecie nieuchronnie zgin, gdyby kady przez niego obrabowany czowiek snu takie plany przeciw niemu jak Henrietta. Baronowa szukaa najpierw wyjanienia u ma, ktry jej atoli odpowiedzia, e caa historia o Czarnolicym jest tylko bani rumusk. Dopuszcza si wprawdzie rabunkw mwi baron zgraja opryszkw, ktrych dowdca nosi na twarzy czarn mask, lecz on a Czarnolicy to rne osoby. Poniewa atoli jego nazwisko wywiera na ludzi tak demoniczne wraenie, wielu przeto miakw korzystao z tego nazwis ka i z tej maski, jak si okazuje z tej okolicznoci, e niejednego z
Strona 231
nich ju ujto i powieszono, a waciwy Czarnolicy dotychczas yje. Lud uczyni z niego posta mitologiczn. Zupenie inaczej zapatrywa si pop na t spraw. Zdawa si on by lepiej poinformowany. Jakkolwiek Czarnolicy cay kraj niepokoi przecie jego staym schroniskiem jest okolica Hidvaru, gdzie ma kochank, ktr niekiedy odwiedza. Ale e go te u niej nie schwytaj zauwaya Henrietta. Jedna cz pospolitego ludu jest z nim w porozumieniu, a druga si go obawia, w przekonaniu, e jest z diabem w zmowie. Ja bym wyznaczya nagrod na jego gow. Ach, askawa pani dobrodziejko, komitaty dosy ich ju wyznaczay. Wybrao si te kilku miakw, aby go schwyta, lecz przypacili gow swoje przedsiwzicie. No, a kochanka by nie zdradzia? Czy ktra niewiasta mogaby zdradzi swego kochanka? Henrietta spucia oczy ku ziemi: ona bya wanie tak kobiet, ktra ukochanego zdradzia, i rzeka: Bd co bd, ja tak dugo nie spoczn, a ten czowiek wpadnie w moje rce. O, ten herszt opryszkw nie przeczuwa, jakiego sobie wroga obudzi w moim sercu, zadajc mi ow straszn zagadk. Przekonasz si jegomo, e j prdzej czy pniej rozwi. Henrietta nie mwia o tym mowi. Ludzie przestali z czasem mwi o czarnych klejnotach, Hatszegi
odesa je pastorowej, owiadczajc, aby osoby, od ktrej je naby, poszukiwaa w Paryu. Henrietta stracia teraz wszelk ochot do udziau w zabawach na dobroczynne cele; owszem unikaa zetknicia si z owymi koami, gdzie j tak nielitociwie obraono. Teraz zacza wierzy w pouczajce wywody ma: ,,Pan z panem, biedak z biedakiem. Midzy panami a biedakami nie masz adnej czni towarzyskiej jedni drugich si enuj. Ludzie rnego stanu mog wprawdzie y obok siebie, ale nigdy razem z sob, gdy maj odmienne przyjemnoci. Dawne haso zamienia Henrietta na nowe: ,,Jak m zechce! On jest panem w moim domu! Od tego czasu otwary si pokoje Hidvaru na przyjcie wesoego mskiego towarzystwa. Odbyway si na przemian huczne wieczorki i wycieczki. Moda baronowa zapoznaa si z magnackimi rodami Siedmiogrodu. Widziaa ona i poznawaa dopiero teraz z ich zachowania si, co to znaczy by prawdziwym panem; bo e kto jest bogaty, nie jest przeto i panem. Bogacz moe by czowiekiem zupenie ordynarnym, podczas gdy siedmiogrodzcy magnaci udowadniaj, e czsto bardzo skromne mienie posiadajcy czowiek mimo to moe by osob dystyngowan, gocinn, nie szczdzc ofiar dla powszechnego dobra i zachowujc paskie zwyczaje. Jeden drugiego nie stara si zawstydzi przepychem, aby ze swego koa nie wyklucza niejednego zacnego, lecz mniej majtkowo monego szlachcica. Z drugiej strony zachowuj niezomn solidarno w kadej sprawie tyczcej si dobra publicznego i nie Przypuszczaj do swych k ludzi bez charakteru. Wystrzegaj si wszelkiej zmazy osobistej i dlatego pojedynki midzy nimi bardzo czste.
Mio dla kobiet, ktrym powicaj swe uczucia, jest tak nieograniczona, e niekiedy w krain bani wkracza. Nigdzie nie ma tylu sdziwych, ysych kawalerw, ich mona napotka w Siedmiogrodzie; nigdzie tylu zawiedzionych w szczciu mczyzn, ktrzy ukochanej osobie dochowuj wszelkiej nadziei raz lubowanej wiernoci. A to nie rozmiesza nikogo w tym kraju. Takimi cnotami powoduj si panowie: Henrietta nauczya si odrnia panw od bogaczy. Nadesza niebawem pora jesienna. Mczyni zwykli o tym czasie czyni przygotowania do niebezpiecznych oww; ich hasem wtedy niedwied i dzik. Ju na tydzie przed stanowcz chwil nie mona z nimi mwi o niczym, osobliwie o kobietach; wynosz si do zbrojowni, rozprawiaj o strzaach celnych i amerykaskich brytanach, dodaj sobie fantazji opowiadaniem przygd, zakadaj si, graj w karty zapominajc prawie cakiem o swoim domu. W czasie samyche polowa nie wida mczyzn caymi tygodniami, przebywaj w lasach, czatujc na zwierza wrd wd i lodw. Nie dziwi si te bynajmniej adna z pa, jeli m albo adorator przemoknity, obryzgany botem, w podartej odziey, a niekiedy nawet ranny powraca do domu albo gdy z wzka znios go kalek. Na polowania na niedwiedzie stawili si take: w bohater kaleka, pan Gerson Satrakowits, jako te hrabia Kengyelesy i wielu znajomych goci z komitatw wgierskich, ktrzy na drugi dzie po weselu baronostwa Hatszegich spotkali si byli w jednym miejscu.
Hrabia Kengyelesy nie przywiz z sob tym razem ony niestaa filutka owiadczya mowi, e jest chora i w domu zostanie. Nieche kto zrozumie przyja niewieci! Henrietta miaa teraz dosy zajcia w staraniach o godne przyjcie goci i potrafia w istocie z naleyt powag odegra rol gospodyni. Do tego czasu pozbya si ju wielu dawnych mrzonek. Gdy atoli pewnego dnia myliwi, psi arze i sokolnicy z adownymi wozami z zamku wyruszyli w gry, gdzie na kilka dni waln obaw naznaczono, gdy naraz wrzawa na zamku ucicha i pokoje opustoszay, to zaczy uciska dusz Henrietty dawne bolesne wspomnienia. Na zamku pozostali oprcz suby tylko Klementyna i Margari, ktry za nic w wiecie nie byby wyruszy w las za niedwiedziem, gdzie czowiekowi dzikie bestie mog podrze odzie i skr. Klementyna opowiadaa z zaspion min, e zeszej nocy, przed godzin opucio szczcie Hatsze giego w kartach, hrabia Kengyelesy odbi swj przegrany dawniej majtek. Chwaa Bogu! westchna Henrietta na t wrzekomo smutn nowin, bo i ta historia przyczyniaa si do jej udrczenia i do odstrczenia od ma. Teraz ju i to mino. Klementyna wiedziaa zarazem, e ta strata bynajmniej nie zasmucia barona, ktry owszem powiedzia, e si cieszy, gdy wedug przysowia byo to dowodem jego powodzenia w mioci. Henrietta odnosia t wrb do siebie i zacza z niej by dumna.
Lecz hrabia owiadczy, e jeszcze nie pora cieszy si zyskiem, gdy w czasie jego powrotu do domu mgby si przypadkiem znowu pojawi przeklty Czarnolicy i jak ju to raz uczyni odebra mu wygrane pienidze. Henriett zimny dreszcz ogarn na ponowne wspomnienie o tym przekltym czowieku. Ten Czarnolicy! Ju prawie o nim zapomniaa, a teraz musi znowu myle o owej tajemniczej postaci, o swoim zawstydzeniu i przestrachu, ktre byy pocztkiem jej zapoznania si z tym nazwiskiem. A potem, kiedy nikogo przy sobie nie widziaa, zaczy si podnosi z grobu dawne wspomnienia; blada twarz modzieca, ktry niegdy chcia dla niej umrze, wasne jej przysigi dozgonnej wiernoci, jego pobyt w bliskim miasteczku na granicy, jego dopytywania o ni, jego postanowienie unikania okolicy Hidvaru; bezimienna przesyka z Lippy i fatalne onej nastpstwa... W duszy Henrietty, rzdzonej wyobrani, zacza si budzi myl, czy nie zachodzi zwizek midzy Szilardem a Czarnolicym pomidzy najmilsz a najokropniejsz dla niej postaci A czy owo zawstydzenie jej na balu byo zemst ukartowan? Czyj? Ano wanie zawiedzionego w mioci modzieca Takie to myli rodzi samotno. Wrd tych zatrwaajcych przypuszcze przespaa Henrietta pierwsz noc w osamotniaym zamku. Orchidea, jakby si chciaa zemci na Henrietcie za owe uwaczajce domysy, rozlewaa wo tak siln w sypialni, e odurzya gow baronowej.
Nastpnego dnia przed poudniem odwiedzi j pop, ktry unika zamku, jak dugo w nim bawili gocie. Przynosz nowiny, pani dobrodziejko rzek na wstpie o Czarnolicym i o innych rzeczach. Henrietta przysuchiwaa si z uwag sowom popa, ktry tak dalej mwi: Wczoraj przybya do mnie synna lekarka z Piatry, po rad w nadzwyczaj wanej sprawie. Ta kobieta, ktr zna dobrze wszystek lud okoliczny, jest zawoan lekark, ktra take przyrzdza zakazane rodki. Dawniej zagldao do niej mnstwo chorych, przede wszystkim dziewczt. Ale pani dobrodziejki takie rzeczy nie obchodz. Ta lekarka zreszt przypacia drogo sw praktyk, bo j zwierzchno komitatu aresztowaa za otrucie jakiej osoby i osadzia na kilka lat w wizieniu. Odtd staa si ostroniejsza i mao kogo teraz przyjmuje w swej odludnej chacie w lesie. I ja jej take zganiem uywanie ukrytych si w zioach na zgub blinich. Wczoraj tedy przybya do mnie ta kobieta z wiadomoci, e zeszej nocy odwiedzi j Czarnolicy. Henrietta wzdrygna si. A wic ten tajemniczy czowiek by tak blisko? Zamaskowany da ode mnie dodaa przyrzdzenia trucizny, ktra by na pewno mier sprowadzia. Odpowiedziaam, e mu trucizny nie przyrzdz, bo nie chciaabym powtrnie mie historii z komitatem. On za pokazywa mi wiele pienidzy lecz ja przyj nie chciaam, owiadczajc, e nimi nie kupiabym w komitacie mej gowy. Czarnolicy wydoby potem pistolet, przyoy mi do czoa ot, tutaj mona jeszcze widzie i
zagrozi mi zastrzeleniem natychmiast, jeli nie wypeni jego dania. Powiedziaam mu: Wol by zastrzelon ni wisie. Widzc, e w ten sposb u mnie nic nie wskra, zacz Czarnolicy prosi i powiedzia, e potrzebuje trucizny nie na ludzi, ale na dzikie zwierzta. Zapytaam: Jakie to zwierz chcesz otru? Tobie o to si pyta! odpar Czarnolicy. Owszem powiedziaam musz si o to pyta bo trucizny, do ktrej si wilki i zjadliwe psy nc, nie dwied ani nie obwcha, a co jednemu zwierzowi mier za daje, to drugiemu bynajmniej nie szkodzi. No wic to niedwied! Poprzysignij, e nie uyjesz trucizny na ludzi. Czarnolicy poprzysig w istocie na wszystkie pieka, e potrzebuje trucizny jedynie na niedwiedzia. Lekarka przyrzdzia mu potem zabjcz mikstur i zaprawia ni miodownik kukurydziany, wiadomo, e niedwiedzie lubi ten przysmak. Czarnolicy da jej dziesi dukatw, star jednak gryzo sumienie tak, e na drugi dzie przyniosa mi te dukaty na potrzeby kocioa, abym jej dusz uwolni od cikiego brzemienia. No, a gdyby Czarnolicy mimo przysigi uy trucizny na ludzi? To byoby okropne! odpowiedziaa z trwog Henrietta. Sdz, e si to nie stanie; trucizn sporzdzia lekarka w istocie dla niedwiedzia. Zapewne Czarnolicy chce otru zwierz, strzegce domu, aby mc obrabowa bogatego pana?
Strona 238
Nie! Chce on najpierw zabi wierne zwierz, aby mc ubogiemu czowiekowi zabra jego skarb jedyny on. Jak to? Prosz pani dobrodziejki posucha dalej. Po owej schadzce ze star lekark przybya do mnie o niezwykej godzinie pikna Mariora, ona Silnego Janka, ktra zwyka przychodzi tylko w niedziel do kocioa. Mwic ze mn nie tyle si spowiadaa kapanowi, ile si raczej zwierzaa przyjacielowi, wic nie popeni witokradztwa, gdy pani wyjawi jej tajemnic. Ta moda kobieta naraona jest na uwiedzenie. Pord lasw? Tak, pord lasw, gdzie pastuch caymi tygodniami nie syszy adnego ludzkiego gosu oprcz echa
Strona 239
wasnych nawoywa. Kusicielem jest Czarnolicy. A wic on przebywa tutaj w pobliu? Nikt nie wie, gdzie on mieszka. Lecz kiedy bywa cigany albo przedsibierze swe awanturnicze wyprawy, wyruszajc z Siedmiogrodu do Rumunii albo do Wgier, takie wysoko pooone miejsca bywaj stacjami, w ktrych zwyk odpoczywa. Dlatego te zna si dobrze z najwiksz czci pastuchw na pooninach, ktrym wcale nie wyrzdza krzywdy, owszem przynosi prezenta dla ich on i crek. Paci hojnie za kady kawaek chleba i dlatego nie potrzebuje si obawia od nich zdrady. ona Silnego Janka mieszka w dolinie. Tam nad potokiem pod skalist cian stoi maa drewniana chata. Byem tam raz: jest to zaktek nadzwyczaj romantyczny. W owej chacie mieszka samotnie pikna Mariora. Lecz myl si: nie jest ona tak osamotniona, bo ma przy sobie jednoroczne niemowl i obaskawionego niedwiedzia. Ma nie widuje czsto cay tydzie, zwaszcza w jesieni i w zimie, gdy nieg pokryje pastwiska. Wwczas przebywa juhas na wyniosych grzbietach gr i dla wyywienia kz cina toporkiem wyrose buki, ktrych pdami zaspokaja gd trzoda. Sam juhas ukrywa kukurydzian mk w dziuplach drzew i rozpadlinach ska, a czujc gd, spdza w te miejsca kozy, napenia garnek niegiem, rozkada ogie i przyrzdza sobie mamayg. Jeli go w grach zaskoczy zamie, spdza kozy w kotlin i nie dozwala im stawa na miejscu, aby go wraz z nimi zamie nie zasypaa Mariora wysiaduje tymczasem w domu i przdzie wen, z ktrej domow odzie wyrabia, albo tucze w kamiennej stpie kukurydz na mk, bawic si dla wytchnienia z niemowlciem. Gdzie si jej m tymczasem
obraca, o tym zawiadamia j gos trbity, wrd grskiej ciszy rozbrzmiewajcy. W dolinie Mariory pasie Janek kozy tylko raz na tydzie, tote trudno opisa rado maonkw, gdy si zobacz. I to niewinne szczcie chce zbrodnicza rka zamci? zapytaa z oburzeniem Henrietta. Janek i jego ona nie obawiali si dotychczas niczego. Tam w samotnoci mieli bezpieczne schronisko, tam mieszka Bg w pobliu nich, a Janek olbrzymi posiada si fizyczn. Nie potrzebowa si lka dzikiego zwierza ani rabusiw, bo i c by mu zabrali? Mariora znajdowaa si w bezpiecznym miejscu, ktrego nie nawiedzay zawieje, a na wypadek gdyby zgodniay zwierz albo podstpni ludzie j napadli, miaa przecie przy sobie niedwiedzia, ktry by niezawodnie napastnikw w sztuki rozszarpa. A ten niedwied to bardzo wierne zwierz. Na skinienie Mariory natychmiast chowa si pod ko; na rozkaz koysze caymi godzinami niemowl i gono kapic szczkami chwyta muchy, ktre si dziecku naprzykrzaj. I jak gdyby wiedzia, e niemowl lubi szept niaki, zwyk mrucze dopty nad jego kolebk, dopki go nie upi. Matka praa tymczasem bielizn w potoku. Pani dobrodziejka przekonuje si, e warownia Silnego Janka posiada dostateczn obron przeciw zodziejom i dzikim zwierztom. Ale kt j obroni od pochlebcw? Czarnolicy bywa od dawna czstym gociem w owej samotnej chacie i nigdy nie zaglda do niej z prnymi rkami. Przywozi Mariorze pery i korale, ktrymi si w prostocie ducha stroia. Wiedziaa ona, czy te podarki kosztoway tysice albo byy kupione u kramarza na targu za kilka groszy? Ona upatrywaa w tym jedynie dowd
wdzicznoci za gocinno... Lecz przekonaa si pniej, e to dary drogie, nawet bardzo drogie, poniewa Czarnolicy zada od niej w zamian czego takiego, czego by wszystkie skarby wiata okupi nie zdoay. Lecz Mariora kazaa si mu wynie za drzwi. Kiedy za nie wskrawszy dobrymi sowami uciek si do przemocy, zawoaa Mariora i zaraz chwyci rozjuszony niedwied Czarnolicego za barki, przyskoczywszy do niego z tyu tak, i Czarno licy nawet broni si nie zdoa. Dyszc zemst wyszed napastnik z chaty, groc Mariorze: A przele musisz by moj! Nazajutrz przybya do mnie zrozpaczona Mariora, opowiedziaa mi cae zajcie, proszc o rad, czy si moe w tej sprawie zwierzy mowi. Radziem, aby zachowaa tajemnic i zamkna drzwi przed Czarnolicym. O, wiem ja dobrze o tym, jakie gadziny w jego duszy spoczywaj! Strzec si go naley, ale i nie drani. To nie jest zwyky czowiek... Zestawiwszy opowiadanie Mariory z opowiadaniem lekarki z Piatry, mona nie bez podstawy przypuszcza, e Czarnolicy zamyla otru niedwiedzia Mariory. Nie uczyni tego zawoaa stanowczo baronowa. Wtpi, abymy zdoali temu zapobiec, pani dobrodziejko; nie posiadamy rodkw do ostrzeenia mieszkacw owej samotnej chaty. Listu posa im nie moemy, bo nie umiej czyta. Ustnie powierzy tajemnicy nie moemy nikomu, bo aden czowiek w okolicy nie odway si zanie j na niekorzy tajemniczego zamaskowanego. Lud si go lka i oddaje mu wikszy hod anieli jakiejkolwiek innej potdze. Nawet ja nie odwaybym
si na to; i ja si go lkam. Wiem na pewno, e by si dowiedzia, a wwczas byyby dni moje policzone. A ja znam przecie osob, ktra pjdzie z ostrzeeniem do owej chaty. Nie uczyni tego przecie sama pani dobrodziejka? Nie raz e zupenie nie znam tamtych gr, a potem, e jak jegomoci wiadomo, spotkaa mi w nich przygoda, ktrej bym po raz drugi dowiadczy nie chciaa. Przy tym od niejakiego czasu staam si tak lkliwa, e mnie kady szelest przestrasza: mam nerwy rozstrojone. Lecz znam osob, ktra chtnie tam pody, ktra si nie ulknie ani nie okae miosierdzia temu, przed ktrym dry kady czowiek. Pop nie mg odgadn, kogo Henrietta miaa na myli, a przecie on sam niegdy jej opowiada, e Czarnolicy posiada kochank i e ju j polubi nie wobec kapana,
ale wobec odwiecznego nieba i e ta niewiasta bya tak zazdrosna i miaa! Prosz pani baronow tylko o to powiedzia wwczas jeliby miaa komu t tajemnic wyjawi, to nie wymieniaj mego nazwiska, inaczej dowiedziaaby si pewnego dnia, e bogobojnego parocha hidvarskiego znaleziono w domu z roztrzaskan gow. Zastosuj si do tego odpara baronowa. Zaledwo pop zamek opuci, kazaa Henrietta zaprzc konie i unikajc wszelkiego podejrzenia, zabraa z sob Klementyn i pojechaa do Tokefalu, gdzie wysiada przed domem bogatego Onuca. Rumuski nabob ucieszy si niezmiernie i powiedzia, e take pan baron zwyk jego i jego rodzin czsto odwiedza. Zastawi te niezwocznie st owocami, miodem i serem. Klementyna, ktra miewaa apetyt niepospolity, pozostaa z gospodarzem sam na sam i zacza przed nim zaraz oczernia sw pani, dochodzia ze starym Rumunem przyczyny odwiedzin i zgodzia si z nim na to, e baronowa zapewne potrzebuje pienidzy, a nie chce, aby o tym wiedzia jej maonek. Henrietta tymczasem rozmawiaa z Anic w jej komnatce o zupenie innych rzeczach.
Strona 244
Z DWCH BANI JEDNA PRAWDZIWA

W dwa dni pniej powrcio z gr polujce towarzystwo o wiele wczeniej, anieli uoono. Przyczyn tego przedwczesnego powrotu by nieszczliwy wypadek, ktry spotka barona. Ku wielkiemu przeraeniu Henrietty przywieziono go na rcznym wzku. Baronowa suchaa ze zgroz opowiadania myliwych, siedzc u oa swego ma; lekarz jednak uspokaja j, e mimo znacznych uszkodze baronowi nie zagraa niebezpieczestwo owszem wolno mu nawet pali cygara. Nastpnie opowiedzia pan Gerson ca przygod. Prosz sobie wyobrazi, askawa pani dobrodziejko, nasz niespokojny przyjaciel Leonard nie poprzesta na uganianiu przez cay dzie w gstwinie za zwierzyn, ale dowiedziawszy si ju pnym wieczorem, e olbrzymi niedwied zblia si ku kotlinie nie powiedziawszy nic nikomu i porzuciwszy towarzyszw polowania, pody nocn por w lad za zwierzem sam jeden, bez psa, uzbrojony jedynie w dubeltwk.
Strona 245
To byo w istocie szalone przedsiwzicie zauway hrabia Kengyelesy z tak powag, jak gdyby kto temu przeczy. Niedwied znci si do Leonarda, usiad przed nim ksiyc bowiem piknie przywieca i liza sobie apy; potem zeszed nagle z toru i gdzie przepad. Po niejakim czasie usysza jednak Leonard gony mruk i ujrza niedwiedzia wspinajcego si na pagrek, porosy such traw. Jak zwykle, bya to wyyna stroma i dla ludzi nieprzystpna, a do tego przybya teraz lisko, bo gsta mga grunt zwilaa. Lecz niedwied swymi silnymi pazurami wspina si na ten pagrek jak mucha po cianie. Leonard widzia, e nie zdoa zbliy si do niego naleycie, i postanowi strzeli z dou na chybi -trafi. Niedwied atoli zmiarkowa jego zamiary, uciek si do fortelu i wywracajc kozy stacza si pagrkiem ku Leonardowi. By to manewr szalenie niegodziwy, bo koziokujcy zwierz czy myliwy do niego strzela, czy nie zwali go niezawodnie z ng ciarem swego cielska i majc silniejsze koci, a zarazem gruby kouch, zgruchota myliwego jakby artem i powdruje sobie spokojnie dalej. To wszystko jednak nie zabiera tyle czasu, co moje opowiadanie. Leonard zdoa jeszcze rzuci si na ziemi i uczu zaraz potem na sobie ciar niedwiedziego cielska. Teraz zacz si niedwied ju w towarzystwie na d toczy po krzakach i gazach, a jaka yczliwa skaa zagrodzia dalsz podr zbyt popieszn. Na szczcie odurzony niedwied pad jak dugi pod Leonarda, ktry naturalnie nie czeka, a si mysio ocknie. Nadto zgubi w drodze dubeltwk i zama swj myliwski n, na ktry si
o mao sam nie nadzia. Leonard mia jeszcze na tyle siy i przytomnoci, e si zawlk do leniczwki, gdzie nam sprawi mi niespodziank, opowiadajc o swej przygodzie. Bez niego nie moglibymy naturalnie myle o dalszej obawie. Z pocztku przestraszylimy si nawet, sdzc, e ma wszystkie koci poamane: no, ale teraz uwaamy to cae zdarzenie za zwyk przygod. Jutro stanie na nogach, a pojutrze bdziemy taczyli. Henrietta patrzaa nieustannie w cigu tego opowiadania w twarz ma i poznaa z jego zagniewanej miny, e go wcale nie cieszy ta chlubna przygoda. Nie dokuczay mu bynajmniej rany, bo zwyk nie zwaa na lekkie skaleczenia. Dlaczeg si mnie to nie mogo przytrafi? zawoa chepliwie hrabia Kengyelesy. Nie kadego koci zniosyby to, mj panie hrabio! odrzek miejc si Gerson. Tylko sam Hatszegi nie upatrywa nic miesznego w yczeniu hrabiego i rzek: Nie straszcie pa, wszak to bya cakiem zwyka przygoda. Bywaem ju w gorszych obrotach. Niedorzeczno, przerywa z takiej przyczyny polowanie . Przez noc przele w mokrych przecieradach a jutro wstan zdrw. Na wieym powietrzu bybym si wyliza bez wszelkiej pomocy. auj, e posano po lekarza. Przeceniacie t ca spraw i gotowicie moj przygod roztrbi po caym kraju tak, i moe si doczekam, e mnie opiewa bd wszyscy dziennikarze i wszystkie gazety bd przez cay tydzie tylko o moich zapasach z niedwiedziem pisay. Zmiujcie si i nie mwcie ju o tej
gupiej historii. Prosz ci, Henrietto, staraj si o wygod dla goci, jak dugo bd lea w ku. Potrzebuj tylko spokoju za kilka dni bd znowu na nogach. A wszake mia cae ciao potuczone. Henrietta nie moga poj tej nadzwyczajnej cierpliwoci. Pan Gerson pociesza j, twierdzc, e Leonard ma ju tak siln natur, e boleci go nie pokonaj. Hrabia Kengyelesy za chwali Leonarda, e jako prawdziwy m dystyngowany wola miejc si znosi najdotkliwsze boleci anieli narzekaniem rozstraja nerwy otaczajcych go pa. Mimo to znika Henrietta o pnocy z koa goci i zagldna do ma. Lecz jego pokj zastaa zamknity i na swe zapytania adnej nie otrzymaa odpowiedzi, skd wywnioskowaa, e m pi zapewne. Nie chciaa go wic zbudzi, a poniewa gocie pod jej nieobecno wesoo si bawi zaczli, wic ju nie wrcia do nich, ale si udaa do swego pokoju. Jake si atoli zdziwia, kiedy tutaj zastaa Klementyn z Anic. Rumunka czekaa ju duszy czas na Henriett, wic Klementyna zaprowadzia j do sypialni swej pani i w przypuszczeniu, e to jaka tajna poyczka pienidzy, o ktrej nie powinni byli nic wiedzie ani baron, ani jego domownicy, zbliya baronow do Anicy. Przeszo godzin zabawiaa gadatliwa Klementyna Anic opowiadaniem przygody podczas polowania, o ktrej ju wszyscy w zamku wiedzieli. Anica przysuchiwaa si spokojnie i nie zdradzia ani swkiem tego, o czym sama wiedziaa. A przecie mogaby ona opowiedzie histori o wiele pikniejsz i straszniejsz z przeszej nocy anieli panna Klementyna.
Henrietta ujrzawszy Anic, poprosia uprzejmie Klementyn, aby na chwil z pokoju wysza. Henrietta pospuszczaa cikie adamaszkowe kotary w alkowie i usuna si za nie z Anic, nie chcc, aby je kto podsucha. Prawie si udao rozpocza Rumunka, zaczynajc z niecierpliwoci od koca. spraw
Tylko prawie? zapytaa niezadowolona Henrietta. Lecz gra jeszcze ani nie skoczona, ani nie przegrana. Czy Czarnolicy by w samotnej chacie w dolinie? Prosz bardzo, niech dobrodziejka nie wymawia nigdy przede mn tego nazwiska, bo mi wszystko w oczach czerwienieje, a czonki si mi trzs. Czy dobrodziejka widzi, jak moje rce dr jeszcze teraz? Nazywajmy go od tego czasu nieznajomym. Dla mnie pozostanie on nieznajomym na wieki. A wic go tam spotkaa? Pozwl, dobrodziejko, abym uporzdkowaa moje myli. O, to bya noc straszliwa! Na jej wspomnienie w gowie mi si mci lecz szalony gniew i rozpacz dodaj mi si. Ach, ile ja powiciam dla tego czowieka, dla tego szatana a jake mnie haniebnie zdradzi! Wiejska dziewczyna opucia rce i zrozpaczone oczy ku ziemi i wida byo, e jej pierwsz i ostatni myl bya tylko zdradzona mio. Ale po c mam zasmuca dobrodziejk niepotrzebnym narzekaniem? Wol opowiedzie zaraz, co zaszo. Owego wieczora nie wiem, czy to byo wczoraj, czy
onegdaj, bo od tego czasu nie mog dnia od nocy odrni kiedy mnie dobrodziejka odwiedzia i powiedziaa: Anico, ty kochasz zego czowieka, ktry ci oszukuje i zamyla zgubi niewinn matk; ja was obie od niego uwolni!... Zaraz po oddaleniu si dobrodziejki wsiadam na konia i podyam ku wiadomej dolinie. Przykr i niebezpieczn drog rozjanio mi wiato ksiyca i ju si Wz na niebie na d przychyli, kiedym wjechaa w dolin. Zauwayam ju z daleka, e mae okienka samotnej chaty pastuszej byy jeszcze owiecone. Marior znaam ju od lat kilku. Dziewczyna czsto przebywaa u nas w czasie pielgrzymek. Lecz gdy wysza za Silnego Janka, widywaymy si tylko ukradkiem, i to wtenczas, kiedym ja j odwiedzia, bo zostawszy on biedaka, ju nie chciaa odwiedza nas bogaczw! U drzwi jej chaty uwizaam konia i zapukaam do okienka, przez ktre nie mona byo zajrze do wntrza izby, gdy je sam Janek sporzdzi z kawakw przejrzystego kamienia, osadzonych w oowiu. Mariora poznaa mnie po gosie i otwara spiesznie drzwi. Ucieszya si bardzo a przecie j zadziwio moje przybycie o tak pnej godzinie. Uciskaa, ucaowaa mnie i zacza paka. Z pocztku sdziam, e jej pacz by objawem radoci, potem zdawao si mi, e pakaa, litujc si nade mn. Nastpnie zapytaam j: Czy ci co brakuje? Ona otara sobie z oczu zy i odrzeka: Mam w domu chorego! Czy moe twoje dzieci? Nie niedwiedzia! Jak gdyby mnie mija uksia. Niedwied by chory!
Nie wiem, co mu si stao mwia dalej Mariora od wczoraj ley, jczy i dry, jakkolwiek jeszcze onegdaj po domu biega i kozy wywraca. Przedwczoraj bawi si z nim jeszcze dugo Czarnolicy... Panie Boe, przebacz, e wymwiam to nazwisko! Czy on by tutaj? By i mwi mi, e mia ciebie odwiedzi, W niedwiedzia! takim razie skama i on to otru
Mariora zacza si teraz trz i poblada. Pochwyciam j za rk, zaprowadziam do izby i szepnam jej do ucha, e wiem o wszystkim. Ten potpieniec sprzeniewierzy si mi mwiam jej dla twych piknych oczu. Mnie poprzysig mio na soce, tobie na ksiyc... lecz ty go odprawia, bo kochasz swego ma; wic ten niegodziwiec ucieka si do przemocy, gdy pikne swka nie skutkoway. Ten nikczemnik niedwiedzia stru strzegcego chaty, jak zwyky zodziej, jak ndzny rabu... Mae mieszkanie Mariory owieca ogie na kominku. ko z mikkiego drzewa, pokryte kozimi skrami, st upkowy, kilka stokw o trzech nogach to wszystek sprzt biedakw. Bya tam jeszcze adnie wyrzebiona i pomalowana obszerna kolebka, w ktrej leao jakby anioek niemowl Mariory... W najodleglejszym kcie za lea na mikkim mchu wierny, widocznie konajcy niedwied. Jcza i dra nieustannie jak czowiek w febrze; podnosi zamglone oczy z tak wymownym baganiem do swej pani, jak gdyby jej chcia co powiedzie. Niekiedy
nadstawia uszu, jak gdyby nadsuchiwa, i wcha uradowany naokoo siebie: moe oczekiwa przybycia swego pana, moe mu chcia po raz ostatni poliza rce! Biedne zwierz: jake mi go al cigle! Z jego zbiedzonych oczu i kurczowego drgania mona byo pozna, jak straszliwie cierpi. Lecz nie rycza, aby nie niepokoi otoczenia; a gdy mu bl zanadto srodze dokucza, kry niuch w zryt ziemi, wydajc tylko stumione jki, potem si oglda, czy przypadkiem nie obudzi dziecka. On y nie bdzie! szepnam cicho do Mariory: nie miaam mwi gono, bo si mi zdawao, e biedne zwierz rozumie wszystko. Nastpnie opowiedziaam jej wszystko, o czym si dowiedziaam od dobrodziejki i dodaam: Gdy niedwied zginie, przyjdzie do ciebie kusiciel, wiedzc, e bdziesz w domu sama i bezbronna. Zdawao mi si, e mwic to wydzieraam sobie wasne serce. Lecz powiedziaam sobie w duchu: Teraz ju wszystko skoczone: znalazam sposb pomszczenia mojej za wiedzionej mioci. Gdzie przebywa Janek? zapytaam Mariory. O p mili drogi std w Koziej Dolinie odpowiedziaa Mariora. Hm, konno trudno si tam dosta; lecz mog pj do niego i piechot. Ty zamknij si tymczasem w chacie, zaga ogie i nie otwieraj drzwi pod adnym warunkiem, dopki z Jankiem nie powrcimy. O, nie odchod prosia Mariora umwilimy z sob haso na wypadek, gdyby Janek potrzebny w domu. Oto jest trbita; on mnie nauczy w zad, gdybym w wielkim niebezpieczestwie
by ni si
Strona 252
znajdowaa, a w takim razie powrci Janek niezawodnie do domu, chociaby nie wiedzie jak by daleko. Zdoaam stumi w sercu wszelkie uczucie, bo poprzysigam na Mk Pask przy drodze, e mnie nic zmikczy nie zdoa. Wiedziaam, e nie mielimy czasu do stracenia, i kazaam Mariorze uderzy w trbit natychmiast. Lecz zaledwo najblisze gry gos jej odbiy, Mariorze bowiem zapierao oddech tak, e silnie zad nie moga. Wziam wic ja trbit do rki, chociaem sama upadaa z boleci lecz ja potrafi nad sob zapanowa. Gdy powiem sercu: ,,To by nie moe!'' tak i musi umilkn i usucha mego rozkazu. Gdym w trbit zagraa, odbi si jej gos w grskich lasach tak potnie, jak gdyby i tam kto zad. W kilka chwil odpowiedzia na to Janek swoj trbit. Usysza wic gos trwogi: mogymy zatem by spokojne, gdy do p godziny musia si pojawi w domu. Tymczasem zaryglowaymy drzwi chaty wewntrz. O, ja znam Czarnolicego, Boe, odpu mi grzechy! i wiem, jak trzeba przed nim innych broni ach, gdybym tylko sama siebie zdoaa bya tak ochroni! Pouczyam te Marior, jak postpi, gdyby nadszed Czarnoicy. Potem zagasiymy ogie. Dziecko zaczo znowu paka, wzia je wic Mariora na rce i przysdzia do piersi. Z kta odezwao si gbokie, bolesne westchnienie: to biedny niedwied skona!... Prdzej bym nad tym wiernym zwierzciem pakaa, nibym si wahaa zamordowa niewiernego niegodziwca. Nie rozmawiaymy ju wicej z Marior, gdy nie chciaymy zdradzi, e ona nie jest w domu sama. W p godziny usyszaymy gos zbliajcych si krokw. Ktry z dwojga oczekiwanych nadchodzi? Kto z nas pozna najpierw
przybysza po chodzie? Ja go poznaam, to by on, czowiek, przez ktrego sama siebie przeklam! Tyle czasu, ile byo potrzeba do odmwienia Ojczenaszu, sta cicho u drzwi, potem zapuka palcem i rzek: Marioro, czy pisz? Nie pi! Czeg chcesz ode mnie? odrzeka Mariora. Wpu mnie do chaty, otwrz drzwi, Marioro! To by nie moe, w domu nie ma mego ma, jestem sama. Wanie dlatego wpu mnie do chaty, abymy mogli by sam na sam. Znalazby niedwiedzia. si kto trzeci, wszak znasz
Ale on zdech odpowiedzia miejc si napastnik. To ty go, otrze, pozbawie ycia? zawoaa Mariora, chocia jej tego nie podszepnam. Kusiciel mia si i odrzek: Nie ja, ale miodownik. I dlaczeg to uczynie? Bo mi zawadza. I kt mnie teraz ochrania bdzie? Ja ci bd ochrania. Zabior ci ze sob do piknego wielkiego miasta, zakupi ci tam dom i folwark, i bdziesz tam sobie pani. Tego nie uczynisz, bo mam lubnego ma, a ty lubn on posiadasz.
Twj lubny m umrze, gdy zechc, a ty zostaniesz wdow. Z Anic zalubia mnie jedynie ta maska na mojej twarzy. Gdy j zrzuc, nie bdzie wiedziaa, kim byem. Ach, dobrodziejko, usyszawszy te sowa zdawao mi si, e mi serce pknie. Wic tylko sama maska bya moja!... I mnie oszukaby tak samo jak Anic powiedziaa Mariora. Teraz zacz rabu przysiga, em ja go prdzej zdradzia; oczernia mnie, wymienia ludzi, z ktrymi si pierwej potajemnie umwi. Ten potpieniec! Oczernia mnie, ktra nawet we nie nie rozmawiaa z innym mczyzn.
Strona 255
Mariora stracia gow, bo to kobieta trwoliwa. Dopiero za moim podszeptem rzeka: Ja si ciebie lkam, bo jeste rabusiem. Ty nie chcesz mioci, ale pienidzy. Przybye tutaj jedynie na wiadomo, e mnie ojciec odwiedzi i darowa mi st o dukatw. Tylko pienidze chcesz mi zabra. Ten zarzut gniewu. Nierozsdna kobieto! i c dla mnie znacz twoje sto dukatw? Ja ci dam dziesi razy wicej oto masz tutaj! Mwic to wrzuci okienkiem nad drzwiami cik kies z pienidzmi, ktra pada z brzkiem u jej stp na ziemi. Odrzuciam j na bok nog z pogard. Wolne twoje arty rzeka Mariora teraz mi dajesz pienidze, a gdy ci wpuszcz do izby, to mi je odbierzesz wraz z moimi dukatami. Wic ci przysigam, e nie! Ja przysigom rabusia nie wierz. Ty posiadasz bro ja jestem bezbronna. Id i zawie strzelb, pistolety i myliwski n na tamtym o sto krokw od chaty odlegym buku. Gdy powrcisz bez broni, uwierz ci, e mnie nie mylisz zamordowa, i chtnie wysucham, co mi powiesz. Rabu poszed za pont; chcc oszuka niewiast, sam si pozwoli oszuka. Musiaymy przedua rozmow, aby zyska na czasie. Szepnam wic Mariorze, aby mu powiedziaa, i pierwej potrzeba roznieci ogie, gdy po ciemku nie mogaby go wpuci. pobudzi kusiciela do szalonego
Strona 256
Te sowa wzbudziy gwatowniejsz namitno.
kusicielu
jeszcze
Znajdziesz na to i potem dosy czasu. Widz i w ciemnoci twoje pikne oczy, ktre jeszcze janiej byszcz w pomroku. Albo ja mam oczy kocie? Nierozsdna kobieta mrukn kusiciel po wgiersku tak, i Mariora jego sw nie zrozumiaa; a potem rzek, schlebiajc jej w jzyku rumuskim: Twoje oczy s podobne do gwiazd wieccych! Lecz powiedz mi szczer prawd, czy mnie kochasz, czy nie przyszede tutaj w zym zamiarze? Moe zamylasz obci memu niemowlciu rczki, ktrych potrzebuj rabusie, aby si mogli sta niewidzialni? Kusiciel rozgniewa si teraz naprawd, zauwaywszy, e Mariora nie bez celu przedua rozmow. Odrzek wic szorstkim gosem: Kobieto, otwieraj drzwi, albo je przemoc wywa! I mwic to zacz bi we drzwi tak silnie, e pky od gry do dou. Cicho, zbudzie mi dziecko, czy syszysz, jak pacze? Mwi ci po raz ostatni w yczliwy sposb wpu mnie do chaty. Jeli dobrowolnie ze mn pjdziesz, to zaprowadz ci wraz z dzieckiem w dobre miejsce. Jeli si za choby chwil bdziesz opiera, to wyami drzwi, rozbij twe niemowl o cian i zawiod ci przemoc, gdzie mi si podoba bdzie.
Strona 257
Mariora zaamaa rce i nie zwaaa ju na moje sowa. Przypada do swego przebudzonego dziecka i pakaa. Ja wydobyam zza pasa moje pistolety i stanam u drzwi z gronym postanowieniem, nie widzc innego sposobu ratunku. Rabu zacz cisn drzwi plecami; deski zatrzeszczay, a po chwili wida byo w nich may otwr wyamany. Przez ten otwr przesunam rk z pistoletem i celowaam w jego gow, oddalon zaledwie o pid od wylotu pistoletu... Jest to czowiek nadzwyczaj silny: gdyby jeszcze raz by pchn drzwi z nateniem, byby u moich ng pad trupem. Widocznie znuyo dziewczyn opowiadanie tej sceny, i umilka na kilka chwil. Henrietta blada jak posg przypatrywaa si jej przez ten czas, nie spuszczajc z niej oka.
Strona 258
Niebawem opowiadaa tak dalej Anica: W chwili najgroniejszego niebezpieczestwa rozleg si przed domem okrzyk, podobny do zwierzcego ryku. Drzwi przechyliy si znowu na dawne miejsce; a kiedym przyskoczya do okienka nad nimi, ujrzaam przed domem dwch mczyzn. Przyby wic Silny Janek! Nie sowem, nie pytaniem, ale rykiem na sw zdobycz rzucajcego si zwierza powita Janek przeciwnika. Janek jest nadzwyczajnie silny na szczcie posiada zarazem usposobienie spokojne i lubi samotno. Bo gdyby by namitny, gdyby zaglda do karczmy i upija si, to kada zabawa koczyaby si mierci ktrego z jej uczestnikw. W chwili kiedy Janek chwyci rabusia za rk, rabu zwrci si ku niemu twarz, obj go rkami wp i zacz si z nim mocowa. Mona si byo przypatrywa ich walce, gdy dolin owiecao jasne wiato ksiyca. Janek spostrzegszy, e przeciwnik odway si z nim boryka, nie odtrci go od siebie, ale rzek z majestatycznym spokojem: Tak, wic ty si chcesz ze mn mocowa, Czarnolicy? Dobrze, niech i tak bdzie! Potem oplt i on przeciwnika swymi straszliwymi ramionami, ktrymi dusi niedwiedzie, i postanowi zgruchota mu koci. Rozpocza si wic walka tak straszliwa, e samo wspomnienie o niej przeraa. Olbrzymia sia Janka nie zdoaa pokona Czarnolicego; moe by, i Janka szybki bieg znuy. Rabu
odpiera zamachy olbrzymiej siy krpego juhasa zrcznoci i gibkoci ciaa. Raz jeden, raz drugi pada na kolana i znowu natychmiast powstawali. Ich nogi w tej walce zatratoway trawnik do szcztu. Przeciwnicy cisnli piersi o pier i starali si poama sobie nawzajem karki piciami walczyli w tak cisych splotach, e si zdawali mie tylko jedn gow. Nie kiedy zaprzestawali walki na chwilk i pytali si nawzajem zadyszanym gosem. I kt ty jeste mwi gniewnie juhas e si zdoasz oprze ramionom Silnego Janka, a on ciebie pokona nie moe? Ale czeg ty chcesz ode mnie, gupcze? odpowiedzia zasapany rabu czy ci skusia na moj gow wyznaczona nagroda dwustu dukatw? Chcesz mnie dlatego schwyta? Pu mnie a ja ci dam piset dukatw! O, nie puszcz ciebie, bratku! Nie potrzebuj ani twego zota, ani zota rzdowego. Pragn jedynie twej mierci. Nie ulotnisz si z moich rk, chociaby by nawet samym szatanem! Zobaczymy... I znowu rozpoczy si zapasy. Kady z przeciwnikw dobywa wszystkich si. Czarnolicemu spadaa odzie w strzpach, pyna krew z ramienia, ktre mu zrani Janek zbami jakby dziki zwierz. Wrd walki nie mwili nic do siebie; sycha byo jedynie ich ciki oddech, podobny do parskania dwch dzikw, kiedy jeden drugiego wczy po murawie, rzuca nogami, a si ziemia trzsa.
Strona 260
Musiaam przemoc powstrzyma Marior, ktra si chciaa rzuci mowi na pomoc; a to byoby go zmieszao. Zreszt i ja sobie tego nie yczyam. Niechaj si sami mczyni ze sob rozprawi, obaj byli poniekd jednakowo silni. A wic ty jeszcze teraz kochasz Czarnolicego? zapytaa Henrietta. Anica odpowiedziaa z zaponionymi licami: Kocham go i dlatego umrze musi! W czasie walki wyglda on jakby czarodziej, pasujcy si z olbrzymem. Janek by od niego o gow wyszy i posiada ramiona silne jak dbowe kody. Jego za przeciwnik by znacznie smuklejszy, a mimo to posiada minie tak silne, jak gdyby ze stali wykute. Jakkolwiek nim z atwoci miota Janek, on przecie zawsze pada na stopy. Przeciwnik nie zdoa nigdy naciskiem odczepi jego doni od
Strona 261
swego ciaa; ale i on nie potrafi uwolni swej gowy z jego obj! Dostawa si Jednak czsto w poowie pod przeciwnika i wtedy, lizgajc si na kolanach, z posplatanymi czonkami borykali si na ziemi jakby jednolite drgajce cielsko. Gdybym tylko zdoa ujrze twoje oblicze, ty szatanie! zawoa charczcy Janek i przywalajc przeciwnika caym ciarem swego ciaa stara si mu zerwa zbami mask z twarzy, co w Czarnolicym szalony gniew obudzio. I on teraz rycza jak zraniony niedwied, z myliwym walczcy. Nie bya to ju walka, ale prawdziwe wzajemne kaleczenie. Zapanicy odsunli si ju znacznie od chaty; a ich charczenie i ryki rozlegay si dononie w cichej dolinie. Ja i Mariora zauwayymy, e si zbliali ku krawdzi przepaci kilkusniowej, na ktrej dnie pyn grski potoczek. Janku, bd ostrony! krzykna w rozpaczy Mariora; lecz on nie sysza ju jej gosu. Obaj zapanicy stracili z oczu wiat cay. W tej chwili Janek szarpn przeciwnika za rami i obaj runli w przepa. My pobiegymy za nimi i stanwszy na krawdzi otchani widziaymy jedn posta nieruchom i rozcignit pord gazw potoku a drug wlokc si powoli ku przeciwlegemu brzegowi. T drug postaci by Czarnolicy. Janek nie yje? zapytaa przeraona Henrietta. By tylko odurzony upadkiem, bo si dosta na spd, a przeciwnik zwali si dopiero na niego. Lecz i ten musia wiele ucierpie i mie cae ciao potuczone, bo si wlk tylko z trudnoci. Na przeciwny brzeg potoku wydosta si z nadludzkim wysileniem. Mariora, paczc i
krzyczc nieustannie, przypada do odurzonego ma i zacza wydobywa z wody. Ja za zdjam z buka dubeltwk Czarnolicego i zaczam mierzy do wspinajcego si na przeciwny brzeg zapanika, ktrego posta oblewao jasne wiato ksiyca. Nie mogam wtpi, e go moja kula dosign musi... Lecz po chwili odezwao si we mnie wspomnienie mojej wielkiej mioci i odrzuciam od siebie dubeltwk. Tutaj zamilka dziewczyna i zasonia sobie twarz rkami. Paczesz, Anico? zapytaa ze wspczuciem Henrietta i pooya sw bia rk na okrgym ramieniu rumuskiej dziewczyny. Nie pacz! odrzeka Anica, chocia si jej zy sczyy przez palce. Potem wyprostowaa si nagle i zwracajc ku Henrietcie blade swe oblicze, powiedziaa spokojnie z zimn krwi: Pakaam po raz ostatni, dobrodziejko. Jestem saba; powiadaj, dlatego, em niewiast. Lecz przekonaj si ludzie, e to nieprawda! O, przypomni mnie sobie wielu takich ludzi ze zgrzytaniem zbw, ktrzy mnie piciami bd od siebie odpdzali, mwic: Odejd, ty nie jeste niewiast! Przeklinajc przyznaj wtedy, e rka obraonej niewiasty straszniejsza od rki ktregokolwiek mczyzny w kraju! Nie lkaj si, dobrodziejko, ja obietnicy dotrzymam! Dobrodziejka oddaa mi ogromn przysug uwiadamiajc mnie, em zostaa zdradzona. Ja si za to dobrodziejce odwdzicz, Nie mog wprawdzie powiedzie, w jaki sposb, bo tego nikt z gry wiedzie nie moe lecz obietnicy dotrzymam, chocia moe sama przez to zgin.
Lecz to dla mnie rzecz obojtna. A teraz kaniam si i polecam Panu Bogu dobrodziejk! Ale przecie nie zechcesz powraca do domu tak pn godzin? Do domu nie pjd, ale pjd. I c zreszt dla mnie znaczy pnoc? Nie moe mnie ju spotka straszliwsza przygoda od tej, jak opowiedziaam. Jeli si nie lkam tego, com sobie obmylia, to mnie ju nie zastraszy nawet z grobu wylgy upir. Niech Bg dobrodziejce bogosawi! Ja jestem bardzo nieszczliwa; mimo to niech Bg pani bogosawi! Niezadugo usyszy dobrodziejka o mnie jeszcze wiele rzeczy. Moda Rumunka ucaowaa czule rk Henrietty i cho z wysikiem, wysza stanowczym krokiem z jej sypialni, Henriett odurzyo jej opowiadanie; tote w zadumie przed siebie pogldaa, przechodzc jeszcze raz w
Strona 264
myli owe straszliwe sceny. Raz wyrzucaa sobie, e zniweczya szczcie tej biednej dziewczyny, to znowu pocieszaa si ocaleniem ony Jankowej. A przecie jakie mrone uczucie powiadao jej, e i jej wasne serce byo wpltane w t spraw. Byo bowiem dla niej kwesti ywotn dowiedzie si, kto jej przysa owe czarne klejnoty i w jakim zwizku pozostawaa wstrtna dla niej rka rabusia z przedmiotem jej pierwszej i ostatniej mioci. Odgadn to musiaa koniecznie. To blade dziecice oblicze, te sabe delikatne rce przeprowadzay teraz, prawdopodobnie mimowolnie, z elazn konsekwencj osobliwszy plan losu, ktrego nie podobna byo udaremni...
Strona 265
Tom II
Strona 266
BOGACZ PRZYGOTOWUJE SI NA MIER

Niespodzianie rozesza si wie, e pan Dymitr Lapussa zachorowa niebezpiecznie. Nie tyle zaciekawiaa wiat jego choroba, ile przysowiowe dziwactwo, przez ktre nawet na miertelnej pocieli stawa si przyczyn zgorszenia dla krewnych, a radoci dla obcych. Chorob jego byo oglne osabienie, ktremu w istocie nikt nie zdoa zaradzi; mona wic byo przypuszcza, e niemoc skoczy si poraeniem puc. Niepokoi lekarzy caego wiata, gdy mu nie wystarczali pesztescy, chocia i ich kaza do siebie bez litoci zabiera o pnocy, nad ranem, od rodziny i od stou. Kaza im dwa razy dziennie odbywa konsylia i pisa recepty ju to pojedyncze, ju w notatkach zbiorowych; kaza je sobie odczytywa, wymienia skadniki lekarstw, ich oddziaywanie w dotyczcych narzdach ciaa. Potem sam je ocenia, robi odpowiednie uwagi, wyraa yczenie, aby ten lub w skadnik lekarstwa z recepty wykrelono, a natomiast inny dano. Niekiedy zlewa dwa lekarstwa razem i zaywa je, Przez co naturalnie zdrowiu nie pomaga. W kocu przeklina lekarzy, twierdzc, e go chc umylnie zabi, i rzuca im pod nogi flaszeczki z lekarstwami. Do domowego
lekarza, doktora Lrincza, chcia nawet raz strzela, lecz na szczcie nie mia pod rk rewolweru. Nazwa go wic tylko szarlatanem: a to sowo zamienia w kad kropl krwi u lekarzy... Tak, pan jeste szarlatanem woa Lapussa bo nawet nie umiesz nazwa mojej choroby! Owszem, znam paskie cierpienie zaprotestowa obraony lekarz. No, wic mi je wymie, jeli je znasz domaga si pacjent. Nazywa si szalestwem! krzykn lekarz i zatrzasn drzwi za sob. Biedny doktor! Wskutek tego zajcia dosta sam taczki i nie byby ju przyby na konsylium do Lapussy za adne pienidze... Pewnego dnia wpado Lapussy do gowy napisa do Margariego przez pana Siposa, ktremu jedynemu ufa. W licie zachca Margariego, aby powrci z Hidvaru; obiecywa mu 50 000 reskich za zaywanie po yeczce z kadego lekarstwa, gdy oryginalny pacjent rad by pierwej sprawdzi ich skutek in anima vili, zanim je sam poknie. Pan Sipos jako czowiek rozsdny napisa wpra wdzie ten list, ale go nie wysa poczt, tylko pokaza pani Langai, ktra go schowaa, potrzsajc gow. I w istocie ten stary Lapussa by osobliwym dziwakiem. Kaza sobie np. sprowadzi na raz wszelkie moliwe cudowne rodki, i to w ogromnej iloci. Byy to same dobroczynne piguki, w trzech dniach odmadniajce mikstury, o ktrych czyta w gazetach. Poustawia je rzdem na stole, ale si ich nie mia dotkn, z wyjtkiem tych lekw, ktre suyy do zewntrznego nacierania skry. Leczenie to kosztowao go znaczne
pienidze. I tak, poradzi mu kto kpa si w czystym szampanie. Jedna taka kpiel kosztowaa tysic reskich. Dla niego adna pomoc nie bya zbyt droga. Raz wyczyta w jakim czasopimie, e w Paryu pojawi si doktor Murzyn, ktry dokonywa cudownych uzdrowie, przede wszystkim za sporzdza zupenie nowe kauczukowe puca. Stary Lapussa mczy dopty swego ajenta, a napisa do swego znajomego w Paryu z prob, aby koniecznie sprowadzi tego Murzyna, zapewniajc mu za wyleczeni e honorarium p miliona frankw. Nie mona go byo adn miar przekona, e sawiony w gazetach sposb kuracji by jedynie bkiem dziennikarskim. Na szczcie ju znik by podwczas doktor Murzyn z Parya, okazao si bowiem, e pacjentom dawa za drogie pienidze gaeczki z chleba zamiast cudownych piguek. Byo to rzecz okropn dla czowieka z sercem siedzie przy chorym Lapussy; nawet sam pan Jan tylko od czasu do czasu zapytywa przez drzwi o zdrowie. Maego za Maksia nie przypuszczano wcale do Lapussy, aby go przypadkiem nie obrazi swymi gupstwami, gdy dziwaczny dziadek mgby wskutek tego ca rodzin wydziedziczy. Tylko sama pani Langai znosia wytrwale jego kaprysy; ani we dnie, ani w nocy nie opuszczaa oa chorego, siedziaa na sofie i pisaa, zaznaczajc mianowicie w umylnie na to sporzdzonym dzienniku wszelkie objawy choroby pana Dymitra. Nastpnie przegldali ten dziennik lekarze i dowiadywali si z niego o yczeniach, sowach i wszelkich objawach saboci pana Lapussy. Potrzsali powanie gowami i nie mogli si nadziwi cierpliwoci pani Langai, ktra z niezmordowan skrztnoci uwzgldniaa
wszelkie dziwactwa walczcego ze mierci zgrzybiaego hipochondryka. Mimo to nie zadowalniaa pana Dymitra, ktry jej zarzuca, e okazuje mu yczliwo jedynie dlatego, bo wie, i zamyla w nowym testamencie zapis dla niej znacznie zmniejszy. Owiadczy jej nastpnie, e na nic si nie przydadz jej zabiegi; a starego oryginaa nie podobna byo odwie od raz powzitych postanowie. Kiedy nadszed wieczr, rzek on z przeksem do crki: No, dlaczeg si nie wybierasz do teatru? Wszak dawniej spieszya tam rada, zostawiajc mnie w domu samego. Czy sdzisz, e ju tak le ze mn? Nieprawda, teraz okazujesz si grzeczn w nadziei, e wnet umr, e si mnie obawiasz? Ale to wszystko na prno. Ju za pno; powinnicie byli zacz wczeniej ty i inni li ludzie. No, ju wy mnie popamitacie. Prosz, pojed do teatru; dzisiaj ma by tam Przedstawiony bardzo pikny utwr... Pani Langai nie sprzeciwiaa si mu, ale znosia z ulegoci jego kaprysy. Mimo to zawezwa do siebie pewnego dnia pana Siposa, aby mu nowy testament uoy, a zniszczy dawniejszy. Pani Langai na t wiadomo nie moga duej zamilcze. Tatko, czy zamylasz sporzdzi nowy testament? Lkasz si? odpowiedzia chory z szyderskim umiechem. Nie o siebie, bo mj nieboszczyk m zapewni mi poczesne utrzymanie lecz o dzieci mojej nieboszczki
Strona 270
siostry. Wszak wiesz, em jej obiecaa opiekowa si nimi jakby wasnymi dziemi. Owszem, czy to; ja bowiem nie myl si nimi opiekowa, nie zobowizaem si do tego adn obietnic. Mwisz tak, jak gdyby nie by ich dziadkiem. A te dzieci nie zachowuj si tak, jak gdyby byy moimi wnukami. Czy Henrietta napisaa do mnie kiedy choby jeden wiersz, odkd wyjechaa z Pesztu? Zachowuje si tak, jak gdybym ju dla niej nie istnia na wiecie. Ja choruj, jestem bliski mierci zapewne j o tym uwiadomia listownie a ona tutaj nie przybywa. O, ja ju dla niej zupenie nie istniej na wiecie. Nie jeste miertelnie chory, ojczulku, i tylko sobie to tak wyobraasz. Wyzdrowiejesz jeszcze z pewnoci! Henrietta za byaby tutaj ju od dawna, lecz musi pielgnowa chorego ma, ktrego niedwied na polowaniu mocno poturbowa. Stary Lapussa wybuchn gonym miechem. Tak, chorego ma... na polowaniu... niedwied?... Co za wierna ona! To doskonae! A wic go niedwied pokaleczy na polowaniu! Ona kocha bardzo swego ma nieprawda? No, odpowiedz e ona ma bardzo kocha! O tym powinien by ty wiedzie najlepiej. O, ona go kocha stokro wicej anieli mnie, skoro woli jego pielgnowa w chorobie. Bd co bd, oczekuj jej przybycia. Moe si atoli przydarzy, e mier nie bdzie na ni czekaa. No, a dlaczeg nie chcesz przyj jej brata?
Kogo? Tego nicponia, tego ze wszystkich szk wykluczonego, wczcego si po wiecie prniaka, porednika miostek? Czy jeszcze mao spoyem trujcych lekw? Ten niegodziwiec gotw by powiedzie mi co takiego, eby mnie natychmiast zabi parali. adna apteka nie posiada w czarnych szkach pod potrjnym zamkniciem tak zabjczej trucizny, jaka tryska z oczu tego gagana. Nie przypuszczajcie go do mnie! A on przecie baga, abym go z tob przejednaa! W tym razie skamaa w dobrej myli pani Langai na korzy Kalmana, ktry tego bynajmniej nie da, owszem tylko z wielk trudnoci zdoaa go przywabi do domu z zakadu wychowawczego. A wic on baga o pojednanie! rzek z nielitociwym zadowoleniem pan Dymitr. No patrzcie, ten may buntownik! Rokoszanie prosz o ask! No, i jake mylisz: czy jej dostanie? Spodziewam si tego na pewno, poniewa zaley to od twojej dobroci. A wic mnie uwaasz za dobrego czowieka? Aj, aj, aj! ja sdziem, e we mnie upatrywaa zoliwego upiora! No, moe si zmieniem w tych kilku dniach. Zobaczymy. Musiaa go nauczy, co powinien mi powiedzie, i sprawia mu przyzwoit odzie, aby si mi nie pokaza w podartej jak zwykle kapocie. No, dobrze, to mnie zgoa nie obchodzi; wpu go do mnie, kiedy jest w domu, lecz zarczam ci, e jestem ozibym i nieuytym czowiekiem. Nie nasikn ja zami jak gbka gbk nie jestem! Od raz powzitych postanowie nie zdoa mnie nikt odwie adnymi teatralnymi figlami...
Przecie nie sdzisz... Owszem, mam wanie na myli to, o czym ty wiesz bardzo dobrze. Chc, aby opakiwali mj zgon ci, ktrzy za mego ycia nic sobie nie robili z mego gniewu. Chc, aby moja cika rka wypchna si jeszcze z grobu i zawisa nad nimi wtedy, gdy mnie ziemia pokryje. Pragn, aby u drzwi mego grobowca z paczem zaamywali rce, gdy ich nie bd mg ju sysze, podobnie jak oni teraz nie sysz sw moich. O, ty ich wysuchasz. Uwaasz si za bardziej nielitociwego, anieli jeste w istocie. Wiem, e nie zechcesz swoich wnukw uczyni nieszczliwymi. Pani Langai bya tak wzruszona, e starca nawet w rk ucaowaa. On za umiechn si szyderczo i rzek: No, id i przyprowad tutaj chopca; obaczysz, jak si obaj radowa bdziemy naszym widokiem. Gdy nastpnie pani Langai powrcia z Kalmanem do pokoju starego Lapussy, zastaa tam ju pana Jana, ktrego on niezawodnie kaza przywoa. Poprowadzia Kalmana przed ko dziadka i kazaa mu uklkn. Chopiec uj za rk dziadka i zacz paka. Pan Dymitr rzuci na niego gniewnie okiem i rzek: Co to za mody jegomo? Ja go nie znam! Kto to by moe? Wszak widzisz, pan Kalman zauway pan Jan, jak gdyby byo rzecz konieczn odpowiada na podobne pytanie. To miaby by Kalman mj miy wnuczek? O, nie! On nie zwyk przede mn klka i caowa moj rk. Niezawodnie przybralicie w jego odzie jakiego sierot i
nauczylicie go, jak si ma wobec mnie zachowa. Oka no mi twarz swoj! Rzekszy to podnis starzec gow Kalmana do gry i patrza w zazawione oczy. Zdaje mi si przecie, e to on! No, chopcze, po c tutaj przyszede? Czeg ci wyuczya twoja ciotka? Czy to bd wiersze, czy proza, acina czy francuszczyzna? Prosz, rozpocznij oracj... Dziecka naturalnie niczego nie wyuczono; a i pacz nie dozwoli mu odpowiedzie. Aj, zacinasz si jako powiedzia Lapussa mwe, po co tutaj przyszede? Wszak sam pragne mnie ujrze. Kalman otar sobie zy z oczu i odrzek aonie: Przyszedem z prob, aby z mojej przyczyny nie kara Henrietty. Aha, widzicie! Przyszed do mnie nie we wasnym interesie. To wielki pan, wstawia si tylko za innymi! Ja wiem, e mj wnuk Kalman nie potrzebuje niczego, nawet bogosawiestwa umierajcego dziadka. Dla niego byoby to ponieniem. Pani Langai poznaa po zaiskrzonych oczach chopca e lada chwila wybuchnie, chciaa go wic wyprowadzi z pokoju, lecz dziadek nie zezwoli na to. Niechaj teraz zostanie tutaj, chc z nim pomwi. Jeli on nie ma ju do tego ochoty, to ja mam tym wiksz. A wic, mj miy, adny wnuczku, czy wiesz, gdzie pulchny chlebu ronie? No, jak mylisz: jeli si ci zuyje odzie, kto ci j sprawi? Mona j kupi za pienidze. Czy one spadaj z nieba jak manna? Co?
Chopiec ju nie paka, ale zagryz wargi i zarumieni si ze wstydu. Czy posiadasz jaki kapita, z ktrego by si mg utrzyma, gdybym umar i o tobie zapomnia? Czy moe wyuczye si jakiego rzemiosa albo zechcesz ebra h? Bo nie myl sobie, em ja powinien wynagradza twoje prniactwo i w nim ci dopomaga. O, bynajmniej! Wolno mi moim mieniem swobodnie rozporzdza i wedug upodobania albo obdzieli was nim w rwnych czciach, albo obdarzy najgodniejszego czonka rodziny, albo je wreszcie rozda pomidzy ebrakw. A moe sdzisz, e ci co twj ojciec pozostawi? A, tak plik nie spaconych dugw. Twj ojciec by rwnie jak ty wasajcym si prniakiem, ktry wbrew mojej woli uwiz twoj matk jak zodziej. Na te sowa zerwa si Kalman na nogi, jak gdyby go mija uksia, poblad jak chusta, straci przytomno i zawoa przeraliwym gosem: Nie obraaj mi ojca, gdy on tobie nic nie zawini. Zachowaj pienidze dla siebie, ja niczego od ciebie nie dam. Ale te za to nie obraaj mego biednego ojca ani pamici mojej uczciwej matki! Na mio bosk, Kalmanie rzeka do niego cicho pani Syszysz, syszysz? powiedzia podstpnie Lapussa teraz odzyska mow, gada otwarcie. Tak jest! Nie chc tutaj zaglda ani do twego paacu, ani na cmentarz, gdzie twoja stanie mogia. Nie myl si ywi twoim opakanym chlebem. Oddal si od ciebie i
Strona 275
nie powrc ju nigdy. Na rogach ulic, wczc si od domu do domu ebra bd, lecz nie u was, wy nikczemni bogacze! Pani Langai przerazia si, syszc te sowa; stary Lapussa wytrzeszczy na chwil oczy na Kalmana, a potem usun si z rozwartymi ustami na poduszki. Tylko sam pan Jan przyskoczy od kominka do Kalmana chcc go poczstowa policzkiem i krzykn: O, ty niegodziwy, bezecny hultaju, ty miesz jeszcze dziadka i nas starszych zniewaa? Lecz Kalman porwa szybko ze stolika scyzoryk i stawiajc czoo rosemu wujowi, zawoa, zgrzytajc zbami: Nie dotykaj mnie, ty dugonogi kacie, bo ci przebij tym noem tak, e na miejscu trupem padniesz. Przeraony pan Jan usun si, a tymczasem wymkn si spiesznie Kalman drzwiami i zatrzasn je za sob. Zaraz potem rozlego si gwatowne dzwonienie. Nadbiegajcy odwierny zeszed si w przedpokoju z Kalmanem, ktry do niego przemwi: Drogi, dobry Gyrgyu, daj mi kawaek chleba, bo od dzisiejszego dnia nie wiem, co je bd. Powrc natychmiast, paniczu, prosz zaczeka na mnie u bramy, musz pj do jegomoci Bg wie, co tam zaszo. Rzekszy to pobieg do sypialni starego Lapussy. Pan Dymitr siedzia wyprostowany na ku z przesunit na bakier szlafmyc jak pijany i krzycza na cae gardo: Ratujcie! Morderstwo! Chwytajcie skrytobjc! Gyrgyu, biegnij za nim, ka go oku w kajdany, zaprowad go do komisarza, przywoaj policj! apaj go, id, bie co si starczy!
Odwierny odrzek: Zaraz! i wyszed z pokoju; a spotkawszy w drodze, przybywajcego pana Siposa da mu do zrozumienia na migi, e pan jest troch niespena... a potem zbieg po schodach za Kalmanem. Kalman nie chcc si spotka z panem Siposem, ukry si pod kap rosyjskiego kominka i czeka na dalszy przebieg rzeczy. Odwierny schodzi na d, wygwizdujc sobie wesoo, a wic widocznie nie myla o chwytaniu mordercy. Kalman wychyli si spod kapy kominka. Gy rgy zacz potrzsa powanie gow i rzek: Aj, aj! A c to panicz nabroi w domu? No, no, gorczka z pana Kalmana! Tutaj s trzy srebrne cwancygiery prosz je przyj, a potem wraca do swego zakadu i gupstw nie robi! Podczas tej rozmowy zbiego schodami na d dwch czy trzech sucych dla poszukiwania mordercy. U bramy zatrzyma ich odwierny i przedstawi im ciganego morderc Kalmana. Zaczli si z tego wszyscy mia, nawet sam odwierny z dug brod. Kalmanowi dozwolono oddali si swobodnie. Sam odwierny uda si potem do starego Lapussy i opowiedzia, e Kalman utorowa sobie drog przez gromad cigajcych go domownikw, obali na ziemi dwch miejskich policjantw, ktrzy go uj chcieli, i w ten sposb uszed bezpiecznie. Potem nastpia cisza w pokoju, w ktrym oprcz pana Dymitra byli jeszcze jego syn pan Jan i crka pani Langai oraz adwokat pan Sipos. Przez dugi czas nie przerywa nikt milczenia; w kocu pan Dymitr, ktry si nieco uspokoi, zwrci si do adwokata i rzek zoliwie:
Strona 277
Prosz szanownego pana usi przy stoliku; czy pan przyniose z sob dawniejszy testament? Prosz, jest tutaj! odrzek adwokat ponuro i poda mu z kieszeni wydobyte pismo. Pan Dymitr pochwyci je spiesznie wyschymi palcami, podar w kawaki i zoywszy na talerz kaza panu Janowi wrzuci szcztki testamentu w ogie. Nastpnie rzek do adwokata: A teraz prosz pana, panie adwokacie, uoy nowy testament i zawezwa piciu wiadkw do podpisu. Tutaj omielia si pani Langai powiedzie: Prosz ci, ojcze, pozwl uczyni ma uwag. Nie myl usprawiedliwia ju niepoprawnego Kalmana, ktrego pewnie sam los ukarze, ale ci prosz o sprawiedliwo dla Henrietty. Aha dla Henrietty! A czy ona jest lepsza od swego brata? Jam szczwany lis, ja nie wpadn w tak widoczn puapk. Albo sdzisz, e nie wiem, e gdybym Henrietcie zapisa z p milionika, a Kalmana wydziedziczy, ona by si zaraz z nim podzielia? O, ja znam jej ze serce! Nie, nie dozwol, aby si po mojej mierci ze mnie miano. Na mio Bosk, pomnij, ojcze, o pooeniu, w jakim si znajdzie ta biedna dziewczyna, ktr przemoc poczye z czowiekiem, ktrego ona nie kocha i ktry j tylko dla twego bogactwa polubi. Jake ndzne bdzie jej ycie przy nim, jeli j wydziedziczysz, i bdzie zmuszona spuci si na ask ma, ktry jej schlebia, uwzgldniajc jej przyszy spadek po bogatym dziadku!... A w tym wanie sk odrzek nielitociwy starzec niechaj ma podwjn kar za to, e si przeciwko
mnie zbuntowaa. mia mi si chce, jak si na siebie potem wypatrz mj pan Hatszegi i jego pani maonka. Jan zauway take: I Hatszegi zasuy na t kar, bo take nas obrazi. Pani Langai z rozpaczliw stanowczoci upada na kolana przed kiem chorego ojca i bagaa: Mj ojcze, prosz ci na miosierdzie Boga Wszechmogcego, na zbawienie twojej duszy, na wiekuist szczliwo! Oka ask w tej godzinie swojej wnuczce! Pamitaj, i tam, na drugim wiecie, spotkasz si ze smutn dusz mojej nieboszczki siostry, ktra ciebie zapyta: ,,I c uczynie dla moich osierociaych dzieci? Ta scena sprawia tak bole panu Siposowi, e nie mogc by duej jej wiadkiem wyszed z pokoju, aby sobie zy otrze. Lecz bagania pani Langai nie wzruszyy chorego, owszem jeszcze wikszy gniew w nim obudziy. Wsta rzek do crki i nie odgrywaj mi komedii, mj dom to nie teatr. Pomyl sama o sobie. Zapewne sdzisz, e nie masz u mnie kresek, e mi pami nie dopisze? O, nie uwod si! Ot, s tu kreseczki za wszystkie wyrzdzone mi krzywdy. Mam tutaj pod poduszk Czarn ksig, w ktrej wszystkie tego rodzaju szczegy zapisuj nie zapomniaem adnego z nich; a gdy przyjdzie czas obrachunku, znajdzie si w niej kade spojrzenie spod oka, kady objaw dumy, ktrymi od kilku lat staraa si mi przykro sprawi. A wierzaj mi, e je drogo bdziesz musiaa okupi. Troszcz si o wasn osob!... Czy sdzisz, e moe wymazaa owe kreski czuwaniem u mego oa podczas moich bezsennych nocy; e uwzgldni trudy, jaki e
ponosisz, pielgnujc mnie od kilku tygodni? Ja to wszystko za nic licz! Dwa tygodnie ulegoci nie okupi dziesiciu lat dumy. Znachodzisz we mnie twardego czowieka, ktrego nawet w chwili skonu nikt nie oszuka. A teraz milcz i nie wstawiaj si ani swkiem za tymi, na ktrych sprawiedliwie si gniewam, inaczej bdziesz musiaa podzieli los, jaki ma ich spotka. Pani Langai powstaa ju dawno na nogi i pogldajc dumnie na chorego, rzeka: A wic nadszed czas, mj askawy panie. Ty jeste czowiekiem nieuytym i ja taka jestem; ty nie lubisz odgrywania komedii i ja tego nie lubi. Z uczuciem nigdy ju nie bd przemawiaa do twego serca. Czy, co ci si podoba! Ka uoy testament wedug upodobania. Ale jeli mi si testament nie spodoba, wwczas sprawi... Pan Dymitr przerwa jej mow z niezmiernym zdziwieniem: Jak to, ty chcesz co sprawi, ty? I jake zdoasz si sprzeciwi memu testamentowi, ty nierozwana kobieto? Ja uniewani twoj ostatni wol. Szalona! zawoa drcy z dzikiego gniewu Lapussa i zacz rkami w powietrzu wywija. Czy nie wiesz, e mog z wszelk swobod rozporzdza moim mieniem, e posiadam najzupeniej woln wol? Nie masz jej! zaprotestowaa pani Langai. To krtkie zdanie wypowiedziaa saba wdowa i staa dumnie przed dwoma mczyznami, ktrzy z podziwieniem na ni pogldali. Pan Dymitr, na ktrego twarzy malowao si osupienie, odrzek po chwili:
Strona 280
Ja nie miabym mie wolnej woli i nie mgbym uczyni, co si mi podoba? No, Janie! Janie! mieje si przecie! Ha, ha, ha! Ta pobona dusza sdzi, e nie posiadam wolnej woli i e nie mog sporzdzi testamentu, jak mi si podoba! Pjd, synu, dopom mi mia si z tego! Nie miejcie si powiedziaa pani Langai bo to sztuczka teatralna, ktrej ja w domu znie nie mog. Powiedziae, e ju od dawna przygotowania czynie do ostatecznego postanowienia w sprawie testamentu, i jam ju od dawna przygotowywaa moj obron. Ty zapisywae wszystkie sowa, postpki, a nawet spojrzenia swoich dzieci i wnukw i ja te zapisywaam w moim dzienniku twoje sowa i postpki. I podobnie jak ty bez adnego miosierdzia podyktujesz swj testament, ktry twych niewinnych krewnych uczyni ebrakami, wystpi i ja, aby udowodni, e wszystko, co dotychczas czynie, czynie w obkaniu! Dugi czas znosiam twoje dziwactwa i milczaam: bagaam ci, rzuciam si na kolana u twego ka jak przed otarzem Boga lecz ty mnie od siebie odtrci. Rzucie kltw na swoje dzieci, lecz ona dotknie i ciebie. Swoim testamentem wywoasz tylko procesy po mierci, a caa sprawa obraca si bdzie okoo kwestii twego obkania. Wystpi tumnie twoi lekarze, twoja suba za moj wskazwk i opowiada bd o twoich niesychanych kaprysach, ktre rodzina dotychczas osaniaa ze wzgldu na wasny honor. Twoje dziwactwa pjd w przysowie: a sdziowie rozwaa bd, czy przy zgonie mg mie zdrowy rozum czowiek, w ktrego duszy powstaway tak przewrotne pomysy. Lecz sam zmusie mnie do tego postanowienia. Teraz poleca m ci Bogu! Czy,
Strona 281
co ci si podoba. Ja ciebie ju nie obacz. Opuszczam natychmiast twj dom i ju si nigdy w nim nie poka. Po tych sowach postpia dumnym krokiem ku drzwiom; zwrcia jeszcze raz gow ku choremu i rzeka: Niechaj miosierdzie Boe bdzie z tob! Opuciwszy pana Dymitra poczynia natychmiast potrzebne przygotowania i odjechaa. Tego samego dnia umar stary Lapussa. Pana Jana trapiy wielce niepokj i wtpliwo, czy ma na pogrzebowych kartach kaza wydrukowa oraz nazwiska pani Langai, Henrietty i Kalmana, czy tylko swoje wasne i Maksia jako jedynych spadkobiercw. Nie by te pewny, czy pani Langai w istocie nie poczynia odpowiednich krokw do uniewanienia testamentu a ta intrygantka atwo moga to uczyni.
Strona 282
WIECZORKI W ARADZIE
Hrabia Kengyelesy przyby w istocie szczliwie do Aradu tym razem nie obrabowa go w drodze Czarnolicy. Poniewa bdc u Hatszegiego w Hidvarze odzyska w grze w karty swoj posiado Kengyelese, dozwoli wic z radoci swej onie otworzy salony dla eleganckiego wiata w Aradzie Arad bowiem posiada bardzo eleganck publiczno i tutaj podobnie jak w Peszcie koncentruje si arystokratyczny ywio kraju wgierskiego. Arad posiada nawet t wyszo, e towarzystwo nie rozdziela si na pomniejsze kka w rnych miejscowociach wedug pory roku. Miejscowoci Csako, Menes, gdzie ronie sodkie wino, Magyarat ze swym wybornym stoowym winem, Vilagos, bdce postrachem kadego Wgra od czasu zoenia broni w r. 1849, jako te dwory magnatw w okolicznych stepach le blisko siebie dokoa tego miasta majcego 30 000 mieszkacw i w tak wysokim stopniu przemysowego, e Arad nazywany bywa drugim z rzdu handlowym miastem Wgier. Dlatego te nie rozstrzela zbyt daleko od siebie znajomych z wyszego towarzystwa ani wiosna, ani jesie, mog oni stale uywa razem przyjemnoci to Arad uchodzi u nich za prawdziwe Eldorado.
Strona 283
Hrabina Kengyelesy powitaa z radoci propozycj ma i zaraz nazajutrz rozpoczy si wizyty. Najwybitniejsze osobistoci wyszych k rade byy, gdy je przedstawiono w domu hrabstwa Kengyelesych; zupenie nieznajomych wyszukiwa i przedstawia sam hrabia, ktremu to sprawiao przyjemno. Do tego rodzaju przybyszw nalea take pewien z Pesztu do Aradu przybyy mody czowiek, urzdnik komitatu. Bardzo wychwalano jego wyksztacenie, wymow i rozsdek; ju kilka razy na posiedzeniach komitatowych przemawia. Lecz panie aradzkie zajmowaa bardziej rozpowszechniona pogoska o jego romantycznej mioci dla crki pewnego bogatego peszteskiego kupca. Mwiono, e kochajca si para postanowia razem umrze i zaya trucizn, gdy jej odjto wszelk nadziej poczenia. Tylko prawie cudem zdoano wybawi nieszczliwych od mierci. Mimo to zostaa dziewczyna on bogatego barona Hatszegiego. Tego modego czowieka chciaa hrabina koniecznie pozna, gdy tego rodzaju specjalnoci bywaj rzadkoci na wiecie. Hrabia Kengyelesy zapozna si tedy z tym modym czowiekiem Szilardem Vamhidym; z kim si za Kengyelesy raz zaprzyjani, tego ju nie puszcza od siebie, ale go z sob wszdzie wodzi, protegowa, dokucza mu i wszystko mwi, co tylko mia na jzyku. Mj miy przyjacielu informowa on Vamhidyego moja ona szaleje po prostu za panem. Doprawdy, pan j urzeke. Mczy mnie ju od tygodnia, abym jej pana przedstawi. Lecz z gry radz by ostronym, bo to dziwna kobieta i ju wielu przywabia, oczarowaa i
dawszy im szach-mat zaczynaa zaraz drug parti. Do rozpaczy potrafi czowieka przywie ta niewiasta! Z kad ym rozpoczyna swoje manewry, i nie ma modego czowieka, ktry by si w niej nie zakocha. Znajomi ubolewaj wtedy jaki czas nade mn lecz zwykle ju w trzecim tygodniu przysu mnie zasi prawo ubolewania nad nimi, gdy moja ona jest mimo Pozorw istn Penelop! Wierno maeska u niej jak ogie westalski, ktry moe zgasn tylko z mierci strzegcej go kapanki. Sztywno pierwszego przedstawienia w domu Kengyelesyego mina wkrtce. Hrabia, ujrzawszy sw on w powczystej sukni moire antique, w dugich angielskich lokach, przeszed zaraz do swoich dziwacznych uwag, pytajc si Vamhidyego: Nieprawda, panie Szilardzie, e ta suknia i ten sposb czesania wosw jako nie s mojej onie do twarzy? Niejednego mniej miaego modzieca mogoby takie niedorzeczne pytanie przywie do rozpaczy, lecz naszego hartownego Szilarda ani na chwil nie zmieszao. Pani hrabinie jest we wszystkim do twarzy odpowiedzia Vamhidy ale znam inny strj, ktry si przyczynia do nadania piknoci kadej da mie... A, rozciekawiasz mnie pan odrzeka hrabina. Jak to, pan jeste takim znawc damskiej toalety? zawoa Kengyelesy. Mam na myli owe bkitne jedwabne materie z biaymi punkcikami, ktre paniom osobliwszego uroku dodaj, a do tego uywany dawniej na Wgrzech czepeczek z czarnych koronek.
Strona 285
I w istocie musia si Szilard zna na damskiej toalecie, skoro na najbliszym wieczorku a by to bardzo wietny wieczorek pojawia si hrabina Kengyelesy w takiej skromnej, lecz nader gustownej bkitnej sukni z biaymi punkcikami i w starowgierskim czepeczku z czarnych koronek. Popatrz no pan tam rzek hrabia chwytajc wchodzcego spiesznie do salonu Szilarda moja ona wystroia si od stp do gowy zupenie wedug paskiej wskazwki. Wszak powiedziaem a co?... al mi pana, teraz ju wpade w jej sieci! Szilard pospieszy na powitanie hrabiny, ktra przez cay wieczorek jawnie go obdarzaa swymi wzgldami. Nadto obchodzi sam hrabia nieustannie panw i panie, mwic:
Ot i mamy: ju go usidlia! Sadza go obok siebie i tylko z nim cigle rozmawia, a nawet dla przypodobania si mu rozprawia z nim o polityce, cho to dla niej przedmiot zupenie obcy. Przed chwil byli sob tak dalece zajci, e si nieustannie spniali w figurach kadryla. Zapowiedziaem temu modemu panu z gry, i tak si stanie. Ostrzegaem go, lecz on na to nie zwaa: rzuca si w otcha zguby jak ma w wiato lampy. Za godzin wiedziao cae towarzystwo, bo sam Kengyelesy kademu to mwi e w powany mody czowiek, ktremu si jeszcze teraz trudno byo umiechn, niezawodnie odegra pierwsz rol w salonach hrabstwa. Lecz jak mia odegra rol w mody oficer od huzarw, ktry przejedajc z Czech przez Arad, zagldn do Kengyelesyego i unikajc towarzystwa, tacw i rozmowy przez cay wieczr, gra w taroka z dwoma starszymi jegomociami w trzecim pokoju tego nie domyla si nikt, a ju najmniej sam hrabia... Trzeciego dnia mia Szilard zoy hrabinie wizyt na podzikowanie, wic obra ku temu godzin, kiedy jej w domu nie byo. Lecz wieczorem zeszed si z ni w przedsionku teatru, gdzie czekaa na swj powz nie mg jej wic omin. A, to nieadnie, szanowny panie rzeka artobliwie hrabina e mnie pan odwiedzasz wanie wtedy, kiedy mnie w domu nie ma. Karty wizytowej od pana nie przyjmuj. Mam panu wiele do powiedzenia, dlatego prosz mi przyobieca, e przybdziesz do mnie jutro z uderzeniem godziny dwunastej, inaczej wypatam panu tego
Strona 287
figla, i pana zaraz teraz ku zgorszeniu wszystk ich ludzi zabior do mego powozu. Szilard przyobieca odwiedzi nazajutrz hrabin i pojawi si u niej w istocie. Serce jego nie bio wcale raniej, gdy wchodzi do jej buduaru. Hrabina szepna pokojwce, e nikogo teraz nie przyjmie, i poprosia Szilarda, aby naprzeciw niej usiad. Hrabina bya osob pikn i umiaa si stroi piknie. Szczeglniej pikne miaa oczy i usta, urocze spojrzenie i dowcip. Niebezpieczestwo byo jawne... Kochany, dobry panie Szilardzie rzeka z ow naturaln naiwnoci, ktra nawet silny rozum rozbraja nie bierz mi tego za ze, e si zwrc do pana kilkoma poufnymi sowy. Ludzie wkrtce mwi bd, emy w sobie zakochani. My temu nie uwierzymy; niechaj sobie ludzie mwi. Ja mam dobrego, miego ma, ktrego bym si rozgniewa nie powaya. A przy tym, znam paskie myli. Prosz si nie chmurzy... nie jestem natrtna, nie myl pana okrada. Nie pytam o to, gdzie pan zagrzebujesz swe skarby. Mwi tylko, i wiem, e pan posiadasz skarby i e je zakopujesz. No, nieprawda: pan si mnie ju nie lkasz? Ten niespodziewany zwrot mowy zmiesza nieco Szilarda, ktry zaraz sobie pomyla: Czy to tylko ciekawo? a potem rzek: Nie potrzebuj si niczego obawia, pani hrabino, gdy. nie posiadam adnych skarbw zakopanych. Byem mody, jak kady inny, i miaem niedorzeczne uudy, jakie i inni miewaj lecz wyleczyem si z nich, jak kady czowiek.
Pan teraz nie mwisz prawdy: nie wyleczye si z nich. Lecz przede wszystkim prosz pana nie sdzi, e jedynie dla niewieciej ciekawoci poruszam przedmiot, ktry pana bolenie dotyka i dlatego powiadam panu: zaufaj mnie, a i ja panu zaufam. Prawda, e sobie pozwalam artami i szyderstwem przeladowa mczyzn prnych, bezmylnych, lecz zawsze ceni wysoko serce dobre, bo to rzadko. Osoba, o ktrej chciaam z panem pomwi, jest moj przyjacik, i to bardzo, bardzo nieszczliw... Szilard musia uwierzy sowom hrabiny, gdy w jej oku za si pojawia. Czy ja zawiniem? Pan nie, ale i ona nie; wiem o tym z pewnoci. Winne] pienidze, chciwo. Nie masz na wiecie nieszczliwszej istoty nad crk bogacza. Ale to jeszcze zo najmniejsze. Zalubiono j czowiekowi, ktrego ona nie kocha i ktry j poj za on jedynie dla milionw dziadka, poniewa on wnuczce zagrozi w razie oporu wydziedziczeniem, a teraz, gdy zostaa on czowieka, ktry dla niej nawet przyjani w sercu nie ywi, sporzdzi nowy testament, wykluczajc cakowicie wnuczk od spadku. Usta Szilarda zadrgay. Pojmiesz pan niezawodnie, co potem nastpio. ona nie kocha i nie doznaje mioci. Wbrew jej woli oddano j orientalnemu nabobowi, ktry uwaajc on za bogat, trwoni pienidze, jakby by ksiciem. A teraz dowiaduje si nagle, e jego ona zgoa nic nie posiada. Pan wiesz, co to znaczy chleb askawy? Wiem, lecz go sam nigdy nie kosztowaem.
Strona 289
Ale tego pan nigdy wiedzie nie bdziesz, jak smakuje taki askawy chleb, ktrym obdarza m on wtedy, gdy uwaajc j za bogat dowie si, e w istocie jest uboga. Byoby to jeszcze znone, gdyby i m by ubogi; ale jeli on jest bogaczem, o, wtedy chleb to gorzki! Szilard pomyla sobie w duchu: Chleb Hatszegiego jest gorzki: nieprawda? Mj chleb by, w chwili gdy go jej chciaem ofiarowa, tylko suchy! Hrabina prawia dalej: Dowiedziaam si na pewno, e postpowanie Hatszegiego z on cakowicie si zmienio od czasu, kiedy si dowiedzia o jej wydziedziczeniu. Dosza go ta wiadomo wanie w chwili, kiedy znaczn kwot w karty przegra. Nie stara si bynajmniej ukrywa przed on swego zego humoru. Henrietta wydawaa dawniej wiele pienidzy na cele dobroczynne tak, e j okoliczni ubodzy opiekuczym anioem nazwali. Teraz musiaa si wyrzec dobroczynnoci i zamyka drzwi przed proszcymi, gdy j m bardzo w wydatkach ograniczy. Jeli si godzi dawa wiar pogoskom, to Hatszegi przechowuje pod zamkniciem nawet klejnoty swej ony. Dawniej je zastawiaa w braku pienidzy dla ubogich, a teraz jej m jej wydaje tylko na czas jakiej uroczystoci... Czy to nie ponienie? Szilard pomyla sobie w duchu: Gdyby bya zostaa moj on, byaby teraz miaa spokojne ognisko domowe, pokoik, w ktrym by bya wycznie pani. Klejnotw nie mgbym ci kupi, ale z dwch kskw dostaby si tobie zawsze smaczniejszy.
Strona 290
A wikszym jeszcze ponieniem dla ony mwia dalej hrabina jest to, e Hatszegi nie ukrywa przed ni swych niskich namitnoci. Szilard spojrza pytajco na hrabin, ktra prawia dalej: Mam tutaj na myli ow kawalersk skonno, ktra ubstwianie niewiecich wdzikw rozciga nawet na chopki. Szilard pomyla sobie w duchu: Gdyby bya zostaa moj on, janiaby twj obraz w takim miejscu, w ktre by nie pad nigdy nawet cie innej biaogowy. Pan si zanadto zamylasz, kochany panie Vamhidy powiedziaa hrabina nie sd pan bynajmniej, em to wszystko opowiadaa jedynie dla dostarczenia panu zajmujcych nowinek. Mnie dolega niedola Henrietty. I ona chciaa uwiadomi mnie o niej przez pani? O, ona by si z pewnoci nie zwracaa do pa na ze skarg; to by mj wasny pomys. Zdawao mi si, e si nie pomyl w wyborze osoby, gdy to panu opowiem. Serce Henrietty zrani nadto dotkliwy, cigle gryzcy cios losu: z Pesztu zgin gdzie bez ladu jej brat Kalman, Opowiadaj o nim tysiczne banie, ktrych nie chc powtarza, gdy tre ich po najwikszej czci niepochlebna. Henrietta dowiedziawszy si o znikniciu Kalmana prosia ma o zbadanie tej sprawy. Hatszegi napisa do swego ajenta, ktry mu te przysa odpowied, lecz baron nie chce jej onie adn miar pokaza, a nawet jej zakaza wspomina nadal o Kalmanie. Teraz biedaczka rozpacza i nie moe poj, dlaczego przed ni ukrywaj powd zniknicia brata. A teraz powiem panu, dlaczego pana nudz tak dugim
opowiadaniem. Henrietta sdzi, a ja podzielam jej przekonanie, e jeli jej brat yje, natenczas bdzie si stara zobaczy tylko z jednym czowiekiem, mianowicie z panem. Biedny chopiec, on mnie kocha bardzo! westchn Szilard. Teraz pan pojmujesz zwizek rzeczy, nieprawda? Tylko pan moesz najprdzej dowiedzie si, gdzie przebywa brat Henrietty i jaka bya waciwie przyczyna, dla ktrej opuci krewnych w Peszcie i nie schroni si ani u pani Langai, ktra mu sprzyja, ani u siostry? Tej sprawy nie podobna porucza adwokatowi; potrzeba tutaj czego wicej ni rozumu mianowicie uczucia i pewnej rycerskoci. A jeli to zadanie odrzuci m, natenczas nie mona si ju w tej sprawie do nikogo wicej zwrci, tylko do ofiary! Szilard przygryz sobie warg, aby powstrzyma cisnce si zy do oczu. I kt by sdzi, e lekkomylne kobiety mog ywi tyle wspczucia dla przyjaciek! Powsta wic, ukoni si i owiadczy hrabinie lakonicznie, e postanowi zasign danych wiadomoci. Hrabina podaa mu z uczuciem rk. O wszystkim bdziesz pan mnie donosi, ja bd wasz poredniczk. Szilard podzikowa za zaufanie i oddali si. Do samego wieczora zastanawia si nad tym, co mu powiedziaa hrabina, i zaraz potem uoy sobie plan. Wieczorem zeszed si w kasynie z Kengyelesym, ktry w obecnoci kilku czonkw klubu zawoa do niego: Drogi przyjacielu, pjd no pan tutaj; jake si powiodo? Do kroset tysicy... zaczyna si mi sprawa nie
podoba. Pan bye dzisiaj w poudnie u mojej ony; nie wpuszczalicie do siebie nikogo. Zachwycie pan moj on. Cigle rozprawia i cieszy si, e pana poznaa. Zwracam pask uwag, e nie artuj; figlw sobie pata nie pozwol. Jeli pan naprawd rozkochasz moj on, to bdziesz mia ze mn do czynienia rozwiod si i zmusz pana do polubienia jej. Panowie wraz z hrabi Kengyelesym mia si zaczli; Vamhidy za przybra min zupenie niewinnego czowieka. Hrabia uchwyci z komiczn powag modego przyjaciela za guzik u surduta i zagldajc mu bystro w oczy zapyta: O czym tak dugo rozmawialicie... ca godzin? Szilard musia zmyli co na poczekaniu. No, o teatrze, muzyce i literaturze... Aha, a moja ona mwia, e o narodowych strojach, o sejmie i polityce... A wic oboje kamiecie? Owszem, kamcie sobie! Ju my pana schwycimy... Zobaczysz pan! Po tych sowach odszed do kominka, rozchyli poy fraka, zatkn rce w kieszenie i miejc si poglda kolejno na kadego z goci. Szilard zawaha si na chwil, potem obrci si na palcach i wyszed. Hrabia nie widzia go potem przez cay tydzie; na prno go wszdzie szuka, daremnie pyta si codziennie ony, czy nie by u niej pan Szilard. Ona miaa si i odpowiadaa, e nie! W dziesi dni po pierwszym wieczorku mia si odby drugi. Szilarda i na tym wieczorku nie byo; daremne byy wszelkie dopytywania hrabiego nikt w towarzystwie nie wiedzia nic o Vamhidym.
Strona 293
Kochany przyjacielu mwi Kengyelesy do jednego z goci nasz Vamhidy otru si; to rzecz pewna. Umywam rce i wina ciy na hrabinie; na c artuje z podobnymi ludmi? Z pewnoci pokn trucizn i ukry si potem gdzie w lesie tak, e dopiero po jakim miesicu znajd jego zwoki. Kogo to maj ludzie znale niespodzianie? zapyta kto za plecami rozmawiajcych. Hrabia obejrza si i ujrza przed sob Szilarda. A wic mamy pana znowu! A gdzie to pan si obracae tak dugo? Zdawao si mi ju, e pana moje pogrki na zawsze std odstraszyy. Pjd pan, niech Bg pana bogosawi! Musz pana zaprowadzi do mojej ony. Biedny chopiec, sdziem ju, e sobie ycie odebra! Po tych sowach uj Szilarda pod rami, zawid do ony i rzek: Prowadz naszego zbiega, odszukaem go. Nie rozpaczaj tylko z jego przyczyny prosz, przysid si do niego. Postaram si o to, aby wam nikt nie przeszkadza. Tak! Prosz sobie nie odbiera ycia, mody przyjacielu, sumienie moje nie mogoby znie tego. Hrabina daa Szilardowi znak rk, aby przy niej pozosta Przybywam wanie z Pesztu powiedzia Vamhidy. No i c? Dowiedziaem si o wszystkim, to jest, nie o wszystkim, ale o bardzo wielu szczegach. Prosz, mw pan. Teraz i tak wszyscy tacz i nie zwaaj na nas.
Czonkowie rodziny Lapussw po mierci pana Dymitra rozpoczli zacit walk. Wdowa pani Langai wystpia przeciw testamentowi, ktry najstarszego syna Jana czyni uniwersalnym spadkobierc, z wykluczeniem reszty czonkw rodziny. Dowiedziaem si o wszystkim od ich adwokata, mego dawniejszego pryncypaa, czowieka ze wszech miar zacnego. Pani Langai stara si udowodni, e pan Dymitr przy kocu ju by obkany, kiedy z wyjtkiem syna Jana wydziedzicza reszt krewnych. Oprcz innych dowodw, ktre z podziwienia godn przebiegoci niewieci nagromadzia, powouje si pani Langai na to, e pan Dymitr nie mia adnej przyczyny do podobnego kroku, gdy wnuki nie obraziy go nigdy ani na jego dom niesawy nie sprowadziy. Pan Jan za twierdzi, e jego dobry ojciec mia powd do nienawidzenia swych wnukw, najpierw dlatego, poniewa baronowa Hatszegi od czasu swego zamcia ani jednego listu do ojca nie napisaa, e owszem wyraaa si o dziadku w sposb bardzo poniajcy. Nie kryli si i z tym take, i pragn jak najrychlejszego zgonu pana Dymitra. Za wiadka cytowa pana Margariego, ktry dawniej by lektorem u nieboszczyka i ktrego potem narzucono baronowi Hatszegiemu za sekretarza. W istocie za mia by u niego tylko szpiegiem i teraz moe zaprzysic rne brudne szczegy przeciw maonkom Hatszegim. Co si za tyczy wnuczka, Kalmana, wystpuje przeciw niemu pan Jan ze straszliwym oskareniem, przedkadajc weksel na 40 000 reskich podrobiony przez tego dzieciaka na imi siostry, baronowej Hatszegi. A! zawoaa z niedowierzaniem hrabina.
Strona 295
mieszna to i na pozr trudna do uwierzenia sprawa, a przecie prawdziwa! Sam ogldaem ten weksel, gdy go do sdu oddano. Mona na nim z atwoci rozpozna rk chopca w dosy licho podrobionym podpisie siostry. Szilardowi wpado na myl, e i on zna bardzo dobrze ten podpis baronowej. Z t okolicznoci pozostaje w zwizku oraz nage zniknicie chopca, ktrego mimo wszelkich stara nie mona byo odszuka. Tego samego dnia, kiedy zaczto mwi o wekslu, znik z zakadu wychowawczego i zapewne ju si od dawna przygotowywa do tej ucieczki. Ale c mogo Kalmana nakoni do tego czynu? Wszak ma zaledwie trzynacie lat! Posiada wiele wrodzonej lekkomylnoci; ale to jeszcze nie racja do faszowania weksla na 40 000 reskich na imi siostry. Dlaczeg baron nie uwiadomi o tym ony? Czy pani dobrodziejka si tego nie domyla? Dla mnie to nie zagadka. Hatszegi zna bardzo dobrze swoj on i przeczuwa, e gdyby si dowiedziaa, e jej brata oskarono o podrobienie weksla, natychmiast uznaaby go za swj wasny. Cakiem suszna uwaga! I to ocalioby jej brata? Najzupeniej! W takim atoli razie musiaaby zapaci t kwot? Albo zapaci, albo dopuci do zaskarenia. Hm, biedna kobieta! Ale ona teraz adnych nie ma pienidzy. To fatalne, bardzo fatalne pooenie. No, ale to
Strona 296
nic nie szkodzi. Chocia jej klejnoty s przechowywane pod zamkniciem, moich nikt nie strzee! Usyszawszy te nader yczliwe sowa hrabiny Sziard ucaowa jej rk. Aj, aj! krzykn hrabia Kengyelesy za plecami Vamhidyego a wic zaszlimy ju tak daleko? Piknie, bardzo piknie! No, no, mody przyjacielu, nie strachaj si na mj widok, aby sobie co zego nie uczyni. Niech pana Bg ma W opiece! Jutro omwimy reszt szepna hrabina do Szilarda czeka bd na pana o godzinie pierwszej. Teraz musz wsta, bo kotylion si rozpoczyna. A wic pan nie taczysz? zapyta hrabia Szilarda ej, id pan na sal i poskakaj sobie troch; gotowi ludzie powiedzie, e pan w aobie. Bogu dziki, stary Lapussa nie by paskim teciem, ale Hatszegiego. Niech on nosi po nim aob, a pan id taczy.
Strona 297
ZDRADA ZA ZDRAD
Mogoby si nam wydawa dziwne, i si nie dowiedziano w okolicy o nocnej przygodzie Czarnolicego. Nie mwiono o niej, jak gdyby wszystkich, ktrzy o niej wiedzieli, mier sprztna, zanim j zdoali i nnym opowiedzie. Mieszkacy pastuszej chaty w znanej dolinie znikli gdzie bez ladu; rozbiega si i trzoda kz, sposzonych przez wilki. Nikt nie wiedzia, gdzie si podzia Silny Janek z Marior. Zreszt c wiatu na tym zaleao? Mogli znikn, zgin, jak tylu innych biedakw, ktrzy yj nieznani na tej ziemi! Najcilej jednak dochowywaa tajemnicy sama Anica udawaa weso, cho jad nurtowa w jej duszy. We dwa tygodnie odwiedzi j znowu Czarnolicy, ktry ju cakowicie wyzdrowia. Anica udawaa jeszcze bardziej zakochan ni dotychczas i pytaa, gdzie tak dugo przebywa. Czarnolicy odwiedzi kochank w nocy, nie moga przeto dostrzec blizny na jego szyi. Osawiony hultaj by czowiekiem bardzo ostronym. Anica wiedziaa, e podczas gdy j tutaj, w tak zaludnionym miejscu odwiedza, stoj na stray wierni towarzysze na rogach ulic, aby go umwionym
znakiem uwiadomi, gdyby mu zagraao niebezpieczestwo. Tylko pooniny zwykle sam jeden przebiega, ale i tam mia si na bacznoci. Nie pija wina, wic go te nie mona byo po pijanemu pochwyci. Z broni w rku za umia sobie zawsze utorowa drog, chociaby cakiem otoczony.
Mj Czarnolicy! przemwia dziewczyna, obejmujc ramionami szyj kochanka miaam ostatniej nocy sen przykry: widziaam si oszpecon bliznami ospy. Czy kochaby mnie i wtedy, gdybym bya dziobata? Kochabym ci i wtedy! odrzek hultaj. Ja nie jestem dziobata. Pocauj mnie! A potem nio mi si jeszcze, emy cae mienie stracili. Chodziam po ebrach w achmanach, z owizan gow. Czyby mnie kocha, gdybym bya obdart ebraczk?
Strona 299
Aj, trzpiot z ciebie, jakebym ci mg nie kocha? No, to mnie uciskaj! Dalej nio si mi, e mnie za cik zbrodni wtrcono do wizienia, tam miaam spdzi mode lata i dopiero wtedy wyj na wolno, a si zamieni w star zgrzybia bab. Czyby mnie i wwczas jeszcze kocha, gdybym siedziaa w wizieniu, czyby przychodzi do kraty, aby ze mn pomwi? Ale nie ple bani. Kt by mg odpowiada na podobne pytania? odrzek i zamkn dziewczynie usta causem. Za chwil gawdzia dalej: Potem nio mi si, e mnie kto inny wzi za on, a ja o tobie zapomniaam. Czyby mnie i wtedy kocha, gdybym ciebie oszukaa i kogo innego kochaa? Tak, Anico, kochabym ciebie jeszcze i wtedy i przeszybym ci kul serce z mioci. Dziewczyna rozemiaa si na ten wyrok. Poczekaj no, stanie si tak, jak mwiam, moje sny nigdy nie zawodz. Zachoruj i stan si brzydk, biedn ebraczk. Wrzuc mnie do wizienia, zdradz te ciebie i pjd za innym. Wtedy obacz, czy mnie bdziesz kocha i czy mnie zamordujesz? I znowu miaa si Anica z wasnego gadania. Naraz wszed do izby stary Onuc, zwrcia si do niego i zapytaa: Nieprawda, ojcze, e si o moj rk stara trzech chopcw? Ja pytam Czarnolicego, ktrego z nich mam polubi?
Strona 300
Onuc poskroba si w gow, mia ju odpowiedzie: ,,Id, za ktrego chcesz, byleby raz wysza za m! lecz nie mia obraa Czarnolicego. Tak, jegomo rzek potem do niego co prawda, to prawda! Czowiek w moim wieku musi si pyta, na co tyle trudw ponosi, na co gromadz tyle zota i dla kogo? Mam podobno crk, urodziw i dobr dziewczyn, ale c z tego? Ty nie jeste jej mem. Gdybym wiedzia o jakim nieznanym tobie zaktku, zabrabym moje mienie i tam si przenis. Lecz jak bym mia z tego korzy? Ty by mnie odszuka i na kracu wiata i znowu by odurzy m crk: to i nie ruszam ci wcale z tego miejsca. Nie szemraj, staruchu, przyjdzie czas na wszystko. Nie zawsze bd mia na twarzy t czarn mask, odwiedzajc was tutaj i nie zawsze bd si nazywa Czarnolicym. Nadejdzie dzie, kiedy na wasze podwrko zajedzie czterokonna kareta, a gdy strojny hajduk otworzy srebrem okute drzwiczki, wysidzie z niej kawaler w zocistym paszczu, ktry zabierze z sob narzeczon. Jeli ujrzysz na jego palcu ten piercie, bdziesz wiedzia, e ten kawaler to ja. Wtedy nie bdzie ju na wiecie Czarnolicego. Wybierzemy si wszyscy razem do Bukaresztu, tego na wskro rumuskiego miasta, gdzie nas ludzie szanowa bd i zaczn si dla nas zote czasy. Te sowa tak pocieszyy starego Onuca, e wycaowa twarz Czarnolicego porzdnie, chocia bya czarn mask pokryta. Byleby to tylko wkrtce nastpio! doda ale ty mnie ju tak dugo pocieszasz swymi obiecankami...
Strona 301
Nie moemy jeszcze zakoczy naszej roboty. Kosztoway mnie wiele ulepszenia, ktre nam pierwej zysk przynie musz. Musimy bardzo wiele udzi naleycie wynagrodzi, inaczej staliby si dla nas wiecznie grocym niebezpieczestwem. Dlatego musz jeszcze jaki czas nosi czarn mask. Kiedy j raz zrzuc, czowiek, ktry j nosi, bdzie ju nieboszczykiem, nie majcym nic wsplnego ze mn. Stary Onuc o mao e nie skaka z radoci; lecz Anica staa pogrona w gbokiej zadumie jak czowiek, ktry si stara rozsnu pogmatwane pasmo nici. Roztargnienie jej spostrzeg nawet Czarnolicy, ktry te zapyta: Nad czym tak rozmylasz, Anico? Dziewczyna drgna; lecz wnet odpowiedziaa spokojnie: Gdyby to wiedzia! Awanturnik przytuli j do siebie. A gdybym odgad? Mylisz o tym, jaka to pikna rzecz bdzie mieszka w stolicy, zamiata modnymi sukniami ulice i przyglda si codziennie w teatrze grze dzielnych komediantw... No, czy nieprawda? Dziewczyna potrzsna przebiegle gow, jak gdyby kochanek odgad wszystkie jej myli. W duchu atoli rozwaaa: Jaka to pikna bdzie rzecz ukry si w jakim zaktku stolicy i stamtd podziwia komedi, gdy ci oprawcy strca bd gow z karku! A wic mylisz ju raz wszystko zakoczy? spytaa Czarnolicego.
Strona 302
Ju te i pora po temu! Mj serdeczny palec podszepn mi, e mnie kto zdradzi zamyla. Ale nie mwcie o tym nikomu, aby nie przestraszy naszych ludzi. W sobot ma kady z prywatnych przedsibiorcw odstawi poow wydobytego zota rzdowi, poow za mnie na wybicie monety. Wielu z nich sdzi, e jeli zo rzdowi o kilka drachm zota mniej anieli mnie, nikomu to w oczy nie wpadnie. Lecz owe mae iloci zota u stu ludzi uczyni cae funty, a rzd zaczyna ju patrze z ukosa na cigle ubywajc ilo dostarczanego mu zota i domyla si, e cz wydobytego kruszcu gdzie niknie. Zaczyna te czyni poszukiwania. Dotychczas znajduje si juci na faszywym tropie, podejrzewajc o to ydw wgierskich, ktrzy zgoa nic o tej sprawie nie wiedz. Ale ju samo podejrzewanie rzdu wystarcza. Dotychczas myli, e rocznie tylko pidziesit do szedziesiciu funtw zota dostaje si na zakazane drogi, i nie wie, e szkoda wynosi pi do szeciu cetnarw, z ktrych wybita moneta w wiat si rozchodzi. Musimy ju zaprzesta naszej roboty. Tego roku przyniosy kopalnie plon obfity; w najblisz sobot ma nastpi ostatnia wymiana zota w Lucsia. Wybiwszy z niego monet, podzielimy si zyskiem, powiemy jeden drugiemu: Dobranoc! i rozejdziemy si na wszystkie cztery wiatry. Maszyny potuczemy, kuni zburzymy prochem i zasypiemy wnijcie do jaskini. Od tej chwili bdzie mg kady rozporzdza dowolnie swoim zotem ja nie bd si ju miesza do niczego wicej. Dobre twoje postanowienie zauway stary Onuc i ja sobie ycz, aby tak byo. Jeszcze raz zgromadzimy si; w Lucsia wszyscy splnicy, wysuchamy,
co nam powiesz, i poprzysigniemy zachowanie wiecznej tajemnicy. Kady musi uczyni, co ty nakaesz, bo z nas wszystkich najrozumniejszy. A wic jeszcze tylko tydzie bd musiaa czeka? pytaa Anica, okrcajc sobie okoo palca piercie z wosw Czarnolicego. Na co? zapyta awanturnik. Zgadnij sam! Aha! rzek Czarnolicy na to, abym zdj z twarzy czarn mask i polubi ci naprawd. No, czy nie zgadem? Wszak ty tylko o tym cigle mylisz. Wic sdzisz, e na to tylko jeszcze tydzie bdziesz musiaa czeka? Tak jest, tak jest odpowiedziaa dziewczyna, a w duchu dodaa: Wypada mi jeszcze tydzie poczeka, aby odda twoj zamaskowan gow w rce kata. Czarnolicy tuli w objciach kochank, nie przeczuwajc nic zego, i myla sobie w duchu: Dziewczta yj na to, aby wierzy kamliwym sowom mczyzn.

Nadesza wreszcie sobota. Siedemset pochodni owiecao jaskini Lucsia; od czasu do czasu rozlewa si z jej zaktkw blask bengalskiego ognia i na kilka minut napenia ten przybytek grozy zielonym, niebieskim, biaym i rowym wiatem, od ktrego potwornie odbija czerwony blask i czarny dym pochodni. Liczne towarzystwo faszerzy urzdzao dla swych czonkw, przed ostatecznym rozwizaniem si, z prawdziw rozrzutnoci przygotowan uroczysto w podziemnej sali. Klepisko wysypano biaym piaskiem, dookoa poustawiano namioty, w namiotach
pitrzyy si na drewnianych misach cae stosy ciast i misiwa. Dla okazania bogactwa, pieczono na elaznym drgu caego wou nad wielkim arem. Opodal staa dla powszechnego uytku olbrzymia stgiew doskonaego wina. Przed kuni za staa obejmujca pidziesit wiader, a po brzegi najczystszym spirytusem napeniona kad. Zapewne nie pomylano, e niechaj przypadek tylko jedn z tych licznych poncych pochodni zbliy do tego zapalnego pynu, a podziemna jaskinia zamieni si w istne pieko. Kilku podchmielonych chopakw leao ju pod kuf; z lenistwa nie czerpali napoju naczyniami, lecz pili go wprost z kadzi. W podziemnej pracowni powygasay ju ognie, ucich huk motw, maszyny umilky ustaa robota. Dwiecie pidziesit tysicy wybitych dukatw ma by rozdzielonych midzy czonkw towarzystwa: z tego pidziesit tysicy ma dosta sam Czarnolicy, a dwadziecia stary Onuc. Kuni przystrojono dzisiaj zieleni i rnokolorowymi chorgiewkami; na kominie poustawiano przybory do puszczania sztucznych ogni. Sklepienie jaskini jest tak wysokie, e go nie dosignie nawet najwyej wylatujca rakieta. Na wywyszeniu za kamienn balustrad miaa zasi muzyka, tj. sami panowie czonkowie towarzystwa, z swymi skrzypcami, fletami i kobzami. Gocie zaczynaj si ju schodzi, spuszczajc si na d za pomoc maszyny we mynie. Z mczyznami przybywaj ich ony i urodziwe crki w odwitnych chustkach i czerwonych bucikach z mikkiej skry. Muzyka gra ju podczas spuszczania si goci na d, z ktrych kilku zapowiada swe przybycie wystrzaem z pistoletu,
odbijajcym si wielokrotnie w podziemnej jaskini. Przed pojawieniem si Czarnolicego wolno zebranym swobodnie artowa i haasowa. Tutaj straszy niewiasty jaki dowcipny chopak, rozgniatajc wydty pcherz, tam rzuca znowu inny ogniste aby pomidzy zasiadajcych okoo stou kmotrw. Z krzykiem umykaj kobiety; dziewczta objwszy si za szyj ramieniem chodz koem, nucc po cichu sowem, wszyscy zabawiaj si swobodnie, zanim nadejdzie naczelnik, wobec ktrego czarnej maski wszystko zamilknie. A dzisiejszy dzie mam tutaj na myli noc podziemn ma by dla niego nadto szczeglniejsz uroczystoci! Po podziale pienidzy ma polubi ho crk Onuca przed krucyfiksem na wysokim postumencie ustawionym. lubn formuk wymyli sobie sam Czarnolicy; jest ona przepeniona wyszukanymi przeklestwami i obietnicami. Owiadczy on zgromadzeniu, e od tego dnia, cho nie przed popem, ale przed otarzem i stojcym na nim krucyfiksem polubia Anic, e j kady odtd ma uwaa za jego prawowit on, zanim j bdzie mg w innym kraju, rd innych ludzi, ju bez maski poprowadzi przed ksidza. Ta ceremonia bya od dawna ulubion myl Onuca; a teraz zezwoli na ni sam Czarnolicy. Czonkowie niebezpiecznego towarzystwa zebrali si ju w podziemnej jaskini; ju przyby te i Onuc z crk, drubami i druhnami. Anica ubrana bya i tym razem jak zwykle w krany pas, haftowan koszulk i kapelusz okrgy na gowie; tylko e dzisiaj miaa na sobie mnstwo zota i drogich kamieni, a warkocze przeplatane prawdziwymi perami. Wrd zgromadzonych w jaskini krasawic bya
najpikniejsza. U jej czoa iskrzy si duy diament; lecz silniej iskrzyy si pod dugimi rzsami jej oczy. Trudno byo sobie wyobrazi ksztatniejsz od jej kibi. Niebieski strj nie zaciera harmonii jej ciaa. Miaa postaw staroytnego posgu, kady jej ruch by zaokrglony, a dzisiaj nadto szczeglniej ywy. Jej oczy i twarz paay radoci, ktr u innej dziewczyny mona by zaledwie ujrze w dzie jej wesela. Tylko jako kochanek kaza zbyt dugo na siebie czeka. Snad by wielkim panem. A moe ju i by pord zgromadzonych, tylko e go nikt nie widzia, moe kroczy poza plecami swej narzeczonej w czarodziejskim paszczu i dopiero wtedy, kiedy go z siebie zrzuci, poznaj go nagle... Wtem Anica krzykna. Wszyscy si zmieszali i uwierzyli, e ich naczelnik by sprzymierzony z szatanem, przyby bowiem do nich spod ziemi. A z jak okazaoci wystpi! Spod gstych
Strona 307
zotych sznurw zaledwo wida purpur szat. Z ramion spywaa duga zotem bramowana, powczysta delia, jak zwykli nosi tylko ksita; gow mia okryt zotym hemem, spod ktrego zwisaa czarna maska. Czoo hemu byo dokoa wysadzone diamentami. Kto ze zgromadzenia zauway, e hem by nieco obocony z pewnoci dlatego, e naczelnik spod ziemi wyszed. Nie mia przy sobie adnej broni ani nawet sztyletu byo to rzecz naturaln, gdy do otarza nie przystpuje si z broni. Onuc zbliy si do niego i ucaowa mu rk z objawem wielkiego respektu. Anica za z filuternym mizdrzeniem si przystpia do niego, udajc bardzo zrcznie zabobonn trwog wobec kochanka-czarodzieja! Ja si ciebie boj, Czarnolicy; przychodzisz i odchodzisz niewidzialny. Czy przyszed moe nie z Bogiem? Bez wtpienia, jestemy tutaj blisi krlestwa szatanw. Cicho, nie mw tak! A to dlaczego? Gdyby ci tutaj ludzie wierzyli, em z niebios zstpi, byliby mnie dawno zdradzili, byliby mnie zwizali i powlekli do Gyulafehervar. Lecz poniewa wierz, em sprzymierzony z szatanem, boj si mnie i s mi wierni. I ty sama kochasz mnie tylko dlatego, e si mnie obawiasz. Ha, ha, ha! Przekonasz si, czy to prawda. A po chmury na niebie i w odleg gb ziemi nie lkam si nikogo! No, dowiadcz wnet twojej odwagi. Widzisz krucyfiks na otarzu? Przed nim przysigniemy oboje wraz z wszystkimi towarzyszami, e dochowamy na zawsze
tajemnicy. Lecz poniewa ta przysiga nie tyczy si Boga, poniewa j skadaj faszerze monet, przeto ma ona by syszana nie tam w niebie, lecz gdzie indziej: pod ziemi. Aby wic przysiga bya skuteczna, id, jeli tak odwana, ustaw ten krucyfiks na tym samym miejscu, lecz odwrotnie. Dziewczyna poblada na chwil i zadraa, ale wnet przystpia miao do otarza, podniosa krucyfiks do gry, a potem zatkna go odwrotnie w otwr, wykuty na wierzchu otarza. Zgromadzeni patrzyli na to zdziwieni i przeraeni. Kiedy Anica podnosia, a potem ustawiaa krucyfiks na dawnym miejscu, uczua raz i drugi do silne uderzenie w rami, ale twarz nie zdradzia blu. Pod otarzem znajdowaa si widocznie maszyna elektryczna. No, i c? zapyta Czarnolicy, gdy do niego powrcia. Krucyfiks uderzy mnie, kiedym go podnosia i na powrt ustawiaa cicho odpowiedziaa poblada dziewczyna. A przecie zrobia, com ci kaza? zapyta Czarnolicy obejmujc ramieniem jej szyj ty dzieln, godn mnie dziewoj! Anica rzucia na niego ponurym wzrokiem i odrzeka: Tak, jestem ni! Krewniacy! zawoa teraz grzmicym gosem tajemniczy naczelnik posuchajcie mnie! Wszyscy porzucili swoje namioty, stoy i biesiad i spieszc do Czarnolicego, otoczyli go szerokim koem.
Strona 309
Czy wiecie, jak si nazywa miejsce pod ziemi? Nazywa si grobem! Wy wszyscy znajdujecie si ze mn w tej chwili w grobie, a gdy zechc, staniecie si naprawd trupami. Kto z was zatem chce jeszcze ujrze wiat Boy, gdzie teraz wita ranna jutrzenka, ten musi zaprzysic, e nigdy czy trzewy bdzie, czy pijany, nie wypowie, co si tutaj dziao w tym podziemnym grobie, ale bdzie to uwaa za sen, o ktrym po przebudzeniu si zapomina. Ja sam wam powiem rot tej przysigi, a wy mi owiadczycie, czy was zadowolni, czy nie. Posuchajcie! Rzekszy to, postpi w gr ku otarzowi, ktrego schody tworzya odosabniajca wyspa. Sama elektryczna maszyna, posiadajca bateri leydejsk, znajdowaa si pod otarzem i bya poczona za pomoc zegarowego przyrzdu z owym w metal obwiedzionym otworem, w ktry by zatknity krucyfiks. Zamaskowany naczelnik sta jaki czas w milczeniu na stopniach otarza z odkryt gow, a najbliej niego stojcy widzieli z przeraeniem, jak si mu wszystkie wosy najeyy oczywisty dowd jego czarodziejskiej mocy. W podziemnej jaskini zapanowaa cisza jak pord umarych. Czarnolicy zacz ponurym, grobowym gosem recytowa przysig, pen przeklestw: ,,Ja, czarn mask zasonity, ktrego powszechnie nazywaj Czarnolicym, przysigam pord tego podziemnego zmroku na ywy ogie, ktry jako siarczysty deszcz spali Sodom i Gomor, ktry wszystkie yjce stworzenia na ziemi wytpi; na ziemi, ktra si rozstpia i pochona przeniewiercze wojska Daty i Abirama; na pazury dzikich zwierzt, ktre Eleazar sprowadzi na szydercze
jzyki, przysigam na ducha, ktry zwiastowa mier krla Saula, na anioa Lewiatana, ktry za bunt z nieba strcony zosta, na anioa Malacha Hamowesza, ktry w rku dziery miecz gwatownej mierci, przysigam na dwanacie plag egipskich, ktrymi Mojesz nawiedzi kraj Faraonw, na gwiazd, pod ktr si urodziem: oby mnie porazi, kto zwyk razi, czy mieszka pod, czy nad ziemi, obym zgin w ogniu lub we wodzie, zapad si ywcem w ziemi, obym si obrci w sup soli, sta pastw dzikich zwierzt w lesie, choroby na ou, zego ducha w piekle; obym w zej godzinie bro przeciw sobie samemu zwrci, zadra w szponach straszyde; oby nawiedzi trd moje ciao, lepota oczy, niemota jzyk, prchnienie koci moje; oby z nieba spada gwiazda mego urodzenia wtedy, kiedybym y pragn jak najgorcej jelibym kiedy mia zdradzi tajemnic tego miejsca sowem, pismem albo wprowadzeniem kogo na lad tej tajemnicy! Oby przeklta bya kada kropelka mojej krwi, oby mnie i potomkowie przeklinali, obym powsta nawet z grobu i bka si w jasny dzie upiorem, jelibym si w czymkolwiek sprzeniewierzy tej przysidze! Niechaj t moj przysig usysz wszystkie duchy nad i pod ziemi! Ta przeraajca, chocia w rzeczywistoci prna formuka przysigi zadowolia kadego, gdy towarzysze Czarnolicego byli zabobonni. Wosy naczelnika zjeyy si tymczasem naokoo jego gowy, jakby na niej mia koron trwogi. Stojcy dokoa towarzysze pogldali na niego z najwikszym przeraeniem. Kady upatrywa podziemn si w jego czczych sowach tylko Anica zgoa ju mu nie wierzya.
Strona 311
Dla zjednania sobie wikszej powagi, przywoa do siebie Czarnolicy starszyzn i rzek do niej: Abycie si przekonali, e t przysig ju dobrze syszano tam, gdzie j sysze powinni, dotknijcie si mnie kocami palcw, a dowiecie si, kto tutaj oprcz mnie i was jest jeszcze obecny.
Stary Onuc dotkn si ze dreniem Czarnolicego i o mao e nie pad na ziemi ze strachu, gdy uczu kujcy bl i ujrza wyskakujce iskry z odziey naczelnika. Z ciekawoci jednak dotykali si go wszyscy, a z kadego punktu jego ciaa wytryska ogie. Zabobonni towarzysze zrcznego kuglarza uwierzyli, e przeklestwo, zawarte w przysidze, przenikno kad kropl krwi Czarnolicego. Tylko Anica nie zbliaa si do niego. Ty si mnie lkasz? rzek zamaskowany. Nie lkam si odrzeka dziewczyna. A wic przystp i ucauj mnie!
Anica przystpia do niego i dozwolia si mu ucaowa; zaraz te zadraa. No, i c uczua? Twoje usta poparzyy mi wargi odrzeka dziewczyna i przeegnaa si, gdy si Czarnolicy odwrci. Zamaskowany naczelnik by zupenie zadowolony z wyniku komedii: tajemniczy urok, zgroza zjednay mu cakowicie wszystkich towarzyszy, ktrych si ju teraz bynajmniej obawia nie potrzebowa. Teraz rzek do Anicy podaj mi jedn rk, a drug swej ssiadce i tak niech kady poda drugiemu rce. W ten sposb utworzyo si koo, ktre zamyka stary Onuc. Jemu da do rki Czarnolicy ogniwo acucha zwisajcego od otarza. Nastpnie odmawia fantastyczn przysig, ktr za nim kady powtarza. Ca za komedi zakoczy silnym uderzeniem elektrycznego prdu, ktre wstrzsno cignami i miniami jego towarzyszy. Ci biedni nieuczkowie sdzili, e szatan przebieg po nich, bagali te aonie zamaskowanego naczelnika, aby ich nie wystawia ju na dalsz prb. A wic teraz nadesza chwila rzek z wielkim uszanowaniem Onuc do czarodzieja aby i ty dotrzyma sowa, a wtedy i ja ci co powiem. Czy doprawdy polubisz moj crk? Bodajbym pierwej dziennego wiata nie obaczy, a to uczyni! Czy j polubisz wedug owej przyobiecanej mi przysigi? Sami to usyszycie.
No, teraz i ja ci co powiem. Tam oto stoi wielka waga, nieprawda? Na jedn jej szal postawi Anic, a na drug zo tyle dukatw, co dziewczyna zaway. Takie bdzie jej wiano. Bya to chopska, prawdziwa rumuska hojno. Kiedy ciar zota wyrwna ciarowi dziewczyny, unoszcej si na szali wagi w powietrzu, rozpromieniony Onuc trci z lekka Czarnolicego i rzek: To wszystko na obu szalach jest teraz twoj wasnoci. Czarnolicy przypad do wagi, zbliajc si atoli nie do szali ze zotem, ale do tej, na ktrej siedziaa dziewczyna. Potem usadzi na rkach Anic jakby dziecko, a przeciwna szala opada z brzkiem na ziemi, rozsypujc zotem napchane woreczki. Byo to niezwyke zdarzenie w tej podziemnej jaskini, ktr ci ludzie od pidziesiciu lat odwiedzali, aby wybija pienidze, a nie aby umizga si do crek swych towarzyszy, szuka przyjani, mioci! I w istocie, gdyby Czarnolicy zdoa by przewidzie tylko najblisze minuty gronej przyszoci, zamiast po dziewczyn, wolaby wycign rk po jeden z rozrzuconych workw ze zotem i uciec z nim owym ciemnym chodnikiem, o ktrym nikt nie wiedzia i ktrym tylko on sam mg by umkn przez osobliwsz protekcj szatana. Lecz w owej chwili snad zapomnieli o nim szatani, jeli w istocie by ich sprzymierzecem. Czarnolicy ponis na rkach Anic do otarza i zoy swj sodki ciar na jego
Strona 314
stopniach. Dziewczyna uklka i poprosia kochanka, aby si do niej blisko nachyli, bo ma mu co powiedzie. Czarnolicy nachyli si i przybliy jej twarz ku sobie. Dziewczyna, drca na caym ciele, szepna: Czy i mnie poprowadzisz z sob tam pod ziemi? No, wic si lkasz tego? Za tob pjd w kade miejsce; nie lkam si niczego. Pamitaj, e si o tym zechc przekona. Owszem! Ktrdy prowadzi droga; na prawo czy na lewo? Na lewo! Wszystko musi si rozpocz od lew ej rki, jeli si ma powie. Czy drzwi znajduj si pod mennic? zapytaa dziewczyna udajc spokj. Tak jest, jeli ju o tym chcesz wiedzie. Jestem gotowa: przepowiadaj mi przysig! Czarnolicy powtrzy swoje kuglarskie sztuczki. Uklk obo k Anicy na stopniach otarza i podnisszy oczy do ciemnego sklepienia jaskini, zacz wygasza uroczystym tonem przysig: ,,Ja, okryty czarn mask, ktrego w caym kraju nazywaj ludzie Czarnolicym, ktrego znaj prostaki i wielcy panowie, przysigam na czarodziejskie sowa, ktrymi w w raju skusi pierwsz niewiast, przysigam na przeklestwo, ktrym obcieni pierwsi rodzice musieli opuci schronisko raju, na zego ducha Asmodeusza, ktry dokucza maonkom, na przelan krew niewinnego Uriasza, na
lepot Samsona i bliniacze gwiazdy na niebie, ktrym si rozczy nie wolno, na miecz, ktry za pocaunek ci Holofernesowi gow, na przeklte dziea Jezabeli, ktre mier Achabowi zgotoway: bodajbym tak bogosawiony by, a nie przeklty na ziemi i pod ziemi, jak prawdziwie t niewiast, ktrej rk trzymam, kocham, kocha bd i za on bior, nigdy jej nie opuszcz ani si nie zapr, ale skoro tylko moj mask zrzuc, niezwocznie j przed ksidzem polubi a jelibym kiedy mia przeciw tej przysidze jawnie lub potajemnie zgrzeszy, bodaj mi wwczas koci uschy, bodajem kark skrci, obym mia wwczas wstrt do jada, napoju i niewieciej twarzy, oby mi zdradzi najwierniejszy przyjaciel, a moje wasne rce przeciwko mnie wiadczyy! Niechaj mnie wwczas ciga woda, otoczy ogie, zawinie nad moj gow miecz katowski, a moje oko patrzy na jego ostrze we nie i na jawie, i podobnie jak z przyczyny niegodnej niewiasty psy na ulicy lizay krew Achaba, tak sa mo niechaj i moj li te zwierzta, jeli kiedykolwiek nie bd lub nie byem wierny tej przysidze! Niechaj mi tak dopo moe moc sprowadzajca trzsienie ziemi! Cae zgromadzenie przysuchiwao si tej przysidze z takim podziwem, i nikt nie zauway, e w gbi jaskini w pomroku ukazay si obce twarze. Maszyna, poruszajca myskie koo, spucia na d dwch, potem znowu dwch i tak dalej, a si znalazo w jaskini stu zbrojnych w jednakim mundurze, z ukryt pod paszczami broni, aby ich swym byskiem pord ciemnoci nie zdradzia. Ustawili si jak statyci w milczeniu, podczas gdy gwny komediant przy wietle lamp recytowa ostatnie sowa monologu. Spostrzega ich tylko sama Anica, ktra w
cigu przysigi patrzaa nie na miotajce kltw usta Czarnolicego, ale na tum! zbrojnych, ktry si gromadzi w pomroku jaskini. Przy kocu przysigi dotkn Czarnolicy powtrnie krucyfiksu i jeszcze raz elektryczny prd wstrzsn dziewczyn, ktr Czarnolicy pochwyci za praw rk, mwic: Teraz przysignij i ty! Lecz dziewczyna wyrwaa si z gniewem i wciekoci z rki awanturnika i powstawszy podesza jeszcze o jeden stopie wyej ku otarzowi z gorycz, nienawici i gniewem na obliczu. Zgrzytajc biaymi zbami przemwia do klczcego u jej ng kuglarza: Ndzny komediancie, zamaskowany oszucie, okamae wszystkich, ale mnie najbardziej. Przysige nieprawda? na Samsona, Uriasza, Holofernesa, Jezabel, e si mnie nigdy nie wyprzesz i e nie pokochasz ju adnej
Strona 317
innej niewiasty. A czy pamitasz, jak mnie hani ebnie oszukae owej nocy w znanej dolinie? Wiedz o tym, em wtedy bya w Jankowej chacie, to ja uderzyam w trbit, aby przywoa z lasu zazdrosnego ma, widziaam nastpnie walk wasz i poprzysigam sobie wwczas w duchu, e ciebie zgubi. Nieprawda: poprzysige na sowa wa, e gdyby mnie oszuka, natenczas wolno by ci byo zdradzi nawet najwierniejszej przyjacice. W przysidze yczye sobie: Bodajby mnie wtedy cigaa woda, otoczy ogie i miecz katowski zawis nad moj gow a psy krew moj lizay... Popatrz no przed siebie: ujrzysz przed sob ogie, za sob wod, nad swoj gow miecz katowski. Ju ujadaj psy, zwietrzywszy krew twoj jam ciebie zdradzia... Spojrzyj poza siebie! Wyduon sieci rozstawieni zbrojni pochylili, podchodzc naprzd, bagnety, ktre przy blasku pochodni ukazay si nagle oczom zgromadzenia. Zginlimy! zaczli krzycze chrem faszerze monet, a dowodzcy onierzami kapitan zawoa piorunujcym gosem: Zcie bro i nie stawiajcie adnego oporu! Onuc oszalay z gniewu i strachu przypad do swego zota, niewiasty rzuciy si z wrzaskiem ku namiotom: a Czarnolicy sta przez chwil obok Anicy nieruchomy jak pochwycony diabe i patrza nieprzytomnym wzrokiem w rozpomienion twarz dziewczyny. Anica zwrciwszy si nagle ku onierzom zawoaa dononym gosem: Spiesz, Silny Janku, obsad zbrojnymi piec do topienia kruszcw, bo ten diabe gotw nam jeszcze raz zemkn!
To bya przyczyna, dla ktrej si pytaa Czarnolicego o podziemny chodnik. Ale te sowa przywrciy przytomno awanturnikowi, ktry widzia, e jego miertelny wrg z oddziaem zbrojnych szybko si do drzwi topiarni zbliy, przez co mu drog ucieczki odcito. W tej krytycznej chwili zawitaa szataska myl w jego gowie. W okamgnieniu porwa ponc pochodni z otarza i w kilku skokach zbliy si ku topiarni. Lecz przeciw niemu wysuny si bagnety dwudziestu ludzi i szpikulec Silnego Janka, a on by bezbronny... Skoczy wic w bok, ku napenionej spirytusem olbrzymiej kadzi, rzuci przed ni pochodni, obali kad potnymi ramionami i wyla zawarty w niej spirytus na klepisko jaskini. Jednej chwili stana caa olbrzymia komora podziemna w pomieniach. Wylany spirytus nie mg wsikn w skalisty grunt jaskini, a zasilony ogniem pochodni, ktr Czarnolicy na ziemi rzuci, rozpyn si w okamgnieniu po caej pieczarze, jak gdyby ogniste morze przerwao swe groble i zalao pomieniami jaskini. Niebieski pomie spirytusu owietli grobowym blaskiem wntrze jaskini; nawet powietrze zdawao si pon. rd tych piekielnych pomieni jania czerwony blask pochodni, ktre si a do samego trzona dopalay a nagromadzone materiay sztucznych ogni, bengalskie wieyce i rakiety strzelay i krzyoway si w powietrzu, wydajc trzask i huk Pord straszliwej poogi. Jakby w piekielnych pomieniach uwijay si wrd przeklestw i wrzasku czarne postacie, chronice si na lece wyej skay.
Lecz i tam popyny za nimi ca przestrze jaskini wypeniajce pomienie. Jednemu z onierzy wybuchy w adownicy naboje, wskutek czego Silny Janek wzrok postrada. Inni starali si zbliy do drewnianych rynien wodocigu, lecz spirytusowe pomienie popyny za nimi jak bdny wodospad. Wszystko miao zgin pord tych piekielnych godw. Tylko dwie osoby nie straciy przytomnoci pord oglnego zamtu i wiedziay, co potrze ba czyni a jedn z nich by Czarnolicy.
Kiedy si zbrojni przed topiarni rozbiegli, pomkn miao naprzd przez spirytusowe pomienie, wiedzc, e odziey zaraz nie zapalaj, i tylko sobie oczy zakry rkami. Mocnym szarpniciem rozwar drzwi i znikn. Drug z tych osb bya Anica, ktra zauwaywszy, e pord tych okropnoci wszyscy potracili gow i z
rozpaczy w pewn zgub spieszyli, szybko topr pochwyci a i nie zwaajc na pryskajce iskry wybuchajcych rakiet, ku drugiej, w jaskini stojcej i piwem napenionej olbrzymiej kadzi przyskoczya i dno jej wybia. Gaszca ogie ciecz polaa si na ksztat wodospadu na ziemi i pomykajc naprzd odpieraa coraz wicej w gb jaskini powd spirytusowych pomieni, a w kocu przygas piekielny bkitny ogie i tylko jeszcze byskay w podziemiu dopalajce si na otarzu pochodnie. Urodziwej oblubienicy nie mona byo pozna, tak dalece bya jej twarz osmalona. W poarze kady czonek towarzystwa odnis rany; niektrzy z nich tarzali si wrd mk po ziemi, gdzie szukali ochody w pokrzepiajcych kauach piwa. Stary Onuc mia ca gow opalon, a przecie siedzia przy swoim rozsypanym zocie, wetknwszy w nie popieczone rce, jak gdyby w ten sposb szuka ulgi. Silnemu Jankowi wybuch nabojw wypali oczy; a i dwaj opodal stojcy onierze ponieli uszkodzenia. Dopiero kiedy powszechna trwoga mina, wpado jednej z przytomniejszych osb na myl, e naleao ciga Czarnolicego. T osob bya jego kochanka. Pochwycia palc si pochodni, krzykna na onierzy: Za mn! i silnym szarpniciem otwara zatrzanite drzwi topiarni. Przepatrzono przy wietle pochodni wszystkie podziemne komory. Maszyna do wybijania monety i piec topiarni pyy nienaruszone; nie tkn si te nikt wieo wybitych dukatw, ktre tam leay w workach przygotowane do podziau. Tylko Czarnolicego nie mona byo nigdzie znale.
On si tutaj gdzie ukry mwili onierze uderzajc w ciany kolbami. Nie, on uciek zawoaa Anica, wydzierajc sobie z gowy na p zwglone wosy umkn przez to zabudowanie, moe bymy go zdoali jeszcze docign. Za jej porad zaczto odsuwa maszyny i natrafiono pod metalowym walcem na zwodzone drzwi, ktrymi si Czarnolicy zwyk by dostawa do jaskini. Na tym zeszo p godziny czasu, tak i Czarnolicy mg swobodnie umkn. Anica biega na czele pogoni z pochodni w rku podziemnym chodnikiem, ktry utworzy potok jaskini przepywajcy; niekiedy mona si byo tutaj tylko na kolanach naprzd pomyka, ale Anica zachcaa cigajcych. Za p godziny ujrzeli przy kocu chodnika dzienne wiato, a kiedy si na wierzch wydostali, zobaczyli u rda na zielonej murawie w cieniu wrzosu ukryt sarn z dwoma modymi, ktre okoo matki igray... I kt mg odgadn teraz, ktr drog umkn Czarnolicy!
Strona 322
GOSPODA W MIKALI
Z Hidvaru do Gyulafehervar potrzeba jecha cay dzie, i to nawet najlepszymi komi i przy dobrej pogodzie; podr grskimi drogami trwa jednak duej w czasie soty. Na szczcie znajduje si w poowie drogi w Mikali gospoda, w ktrej mieszka dzielny, poczciwy szlachcic rumuski, spra wujcy przy tym urzd gospodarza. W tej mianowicie oko licy, w pobliu kopalni nie ma ydw. Kady sklep i kada gospoda jest tutaj wasnoci Ormian lub Rumunw. Lubi ich zarwno lud, jak i wgierscy panowie. Gospoda modego Makkabesku staa w romantycznym miejscu obok wodospadu potoku, z gr spywajcego koo gospody. Woda tego potoku posiada ten osobliwy przymiot, e wpade w ni gazie i licie drzew zamienia do tygodnia w skamieniaoci, a nawet zwisajce gazie rosncych jeszcze drzew, o ile je woda potoku opukuje. Ta gospoda stepowa skadaa si z podunego gwnego zabudowania, stajni i wozowni; parter by zbudowany z kamienia, a niskie pitro z twardego drzewa. ciany byy gadko heblowane i tak doskonale zoone, jak arcydzieo pudekarza. Z przodu znajdowa si na omiu drewnianych, piknie rzebionych supach ganek obszerny, na ktry wiody schody kamienne. W porodku
Strona 323
drzwi prowadziy do kuchni; po lewej stronie mieszka sam gospodarz, po prawej znajdowaa si sala gocinna. Nasz szlachcic utrzymywa gospod nie dla zysku, bo zysk z niej by nieznaczny, lecz z filantropi i i wrodzonej gocinnoci. To i rachunek by u niego krtki: kto do niego przyby pieszo, paci dwa, kto za wzkiem przyjecha, dwadziecia groszy. Jeli kto nadto zada wina lub wdki, paci mimo to tylko dwadziecia groszy, bo kt by jeszcze tak drobnostk liczy osobno! Dla goci, ktrzy do niego zajedali czworokonnym powozem, nie ustanawia adnej osobnej taksy; pacili, ile chcieli. Nawet jeli kto nic nie zapaci ani si nie pyta, ile winien, i tylko rk gospodarzowi ucisn; on i tak yczy mu szczliwej podry i nie domaga si pienidzy. Przy tym by pan Makkabesku czowiekiem dumnym i wysoko ceni swj klejnot szlachecki. Kaza si tytuowa jegomocia i rad by, gdy gocie pogldali na wiszcy w wietlicy herb, przedstawiajcy niedwiedzia z trzema strzaami w apach, i dopytywali si o jego znaczenie. Pan Makkabesku zwyk by wwczas owiadcza, e w czarny niedwied z trzema strzaami, namalowany na blasze i hutajcy si na elaznym prcie przed gospod, nie by bynajmniej zwykym godem handlowym, ale herbem szlacheckim. Pn poobiedni godzin pojawi si na mostku, prowadzcym do gospody w Mikali, pieszo idcy baron Hatszegi i niebawem wszed na dziedziniec z ma skrzynk pod pach i dubeltwk na ramieniu. Powita go ju z daleka na ganku stojcy pan Makkabesku:
Strona 324
Bg pana tutaj sprowadza, panie baronie; czy pana moe spotkaa jaka przygoda, e pieszo przybywasz? Nie inaczej odpowiedzia Hatszegi zamaa mi si o u powozu pod przeklt Tyiatr Lupuluj. Mwiem zawsze: trzeba naprawi to miejsce, bo ju przynajmniej sze razy spotkaa mnie tam przygoda. Bg to zrzdzi, panie baronie! T cz drogi psuje potok, ile razy wzbierze. Niestety, nie jest to adn pociech. Moi ludzie mcz si tam na prno, aby postawi powz na powrt na koa. Gdybym ja sam nie by powozi, bybym sobie niezawodnie kark skrci. Wylij im natychmiast ludzi na pomoc, inaczej nie bd mogli nawet tutaj zajecha. Gdzie jest twoja crka? Aj, aj, pan baron zawsze artuje. Hej, Flora! Na te sowa wybiega z kuchni hoa, zgrabna kobietka z zarumienion od ognia twarzyczk i umiechna si do barona. Odbierz od jegomoci bro i skrzynk rzek pan Makkabesku i zanie do wietlicy. No, jake si miewasz, maa dzieweczko, cz y jeszcze dotychczas nie wysza za m? zapyta baron Hatszegi przy czym nie omieszka uszczypn j w lica. Aj, jakie to cikie! krzykna dzieweczka, jakby przeraona ciarem skrzynki. Czy dubeltwka nie wypali? Tylko swymi ognistymi oczyma nie patrz na ni, bo i mogaby naprawd wypali! Nieprawda, panie dziadku?
Strona 325
No, no, zanie tylko, Floro, te rzeczy do wietlicy. Pan baron bywa zawsze w dobrym humorze i artuje nawet wtedy, gdy mu si powz przewrci. art za na tym polega, e pan Makkabesku liczy ju przeszo czterdzieci lat i mia miejscami szpakowate wosy na gowie, a polubi siedemnastoletni zaledwo Flor. Dlatego te dokucza mu Hatszegi zawsze tym, e on jego nazywa jego crk i przemawia do niego w ten sposb, jak gdyby on by dziadkiem. Pan Makkabesku nie dozwoli once ani na chwil spocz, jakkolwiek si sam z miejsca nie ruszy. Id no, Floro, do czeladniej izby mwi niechaj wonica i wolarz pobiegn spiesznie ku Tyiatrze Lupului, gdzie si przewrci powz pana barona. Niech zabior z sob drg do podnoszenia i powrozy. Tylko spiesznie! Moe pan baron wstpi tymczasem do mieszkania? Teraz nie. Ja sam musz powrci jeszcze do powozu, inaczej z miejsca dzisiaj nie ruszy. Chciabym jednak pierwej zoy moj skrzynk w jakim bezpiecznym miejscu. Jest w niej cztery tysice dukatw, a to przecie nie drobnostka! Aj, panie baronie zawoa gospodarz, chwytajc si obiema rkami za gow pan wieziesz z sob spokojnie tyle zota przez te miejsca? Nie mog przecie na to wynajmowa osobnego wzka. Chciaem wymieni zoto w Fehervar, gdy pojutrze mam ludziom wypaca. Dlatego wlok je z sob. Miaem na myli t okoliczno, e pan tutaj sam jeden z pienidzmi przybye.
Nie lubi chodzi pod eskort. To smutna rzecz, panie baronie. Nasza okolica w rozpaczy, zagraa jej jeszcze wiksze niebezpieczestwo, odkd Anica zdradzia faszerzy monety w jaskini Lucsia. Pochwycono tam tych poczciwcw i ich nieprzebrane skarby, lecz dozwolono umkn ich gowie Czarnolicemu, ktry teraz z zemsty nakada kontrybucj na ca okolic. A przecie ludzie mwi, e chcia ju porzuci rozbjnicze rzemioso i polubi Anic. A tak teraz broi jeszcze gorzej ni poprzd za to, e go zdradzono i nagromadzone przez niego zoto zabrano. Nikt nie zdoa si przed nim ukry; dopiero przedwczoraj obrabowa w przejedzie cesarsk poczt. No, no, poamie sobie kiedy na tym zby! Mnie zreszt nie odway si obrabowa. Ja ju tego nie wiem; ale on nosi mask na twarzy i trudno si mu rumieni albo pobledn, choby jego zamiary nie wiedzie jak byy niebezpieczne. Czy on tutaj czasem nie zaglda, nie pija w gospodzie? Nie, panie baronie. Mnie samego to zadziwia, bo do mojej gospody zajeda wielu panw i wiele drg std prowadzi manowcami. Czy nie posiadasz w domu broni? Na c by mi jej potrzeba? Na moje pienidze nie zakomi si Czarnolicy, bo ich nie mam wiele. Obcy za ludzie potrafi sami siebie obroni. Zreszt wszelki opr wobec Czarnolicego byby daremny. Mia go ju w rkach i Silny Janek, i c mu z tego byo? Tyle, e dzisiaj jest ciemny i ebra musi. C zyskaa Anica, e go zdradzia i nasaa na niego onierzy? On znik pod ziemi a Anica swego ojca i
ca spk wykierowaa na ebrakw i wysiaduje teraz z nimi w Gyulafehervarskich kazamatach. No, nie lkaj si; zanim powrc od mego powozu, nie spotka ciebie tutaj adne nieszczcie. Zamknij tylko t skrzynk w szafce w cianie, a klucz no przy sobie. Prosz, niech go pan baron sam z sob za bierze; nie chciabym si naraa na jakkolwiek obmow... Makkabesku zoy w istocie skrzynk barona w szafce, podobnej z zewntrz do zegara na postumencie, w ktrej si mieciy familijne skarby i szlachecki dyplom gospodarza. Potem take zamkn izb i oba klucze odda baronowi. Ale prawd powiedziawszy rzek Makkabesku lkam si pozosta sam jeden w domu z tak znaczn kwot pienidzy. Ach, ty nieszczsny czowiecze odrzek Hatszegi, tracc cierpliwo przecie nie mylisz, e twj niedorzeczny dowdca opryszkw na mnie tutaj czatuje? No, dobrze, zostawi ci moj dubeltwk. Odwied zaraz teraz obydwa kurki, aby mia bro w pogotowiu. Lewy nabj zawiera dziesi rutw, prawa lufa dubeltwki nabita jest kul, tak wic z oddalenia szeciu krokw nawet sabe dziecko moe zabi olbrzyma. No, nieprawda, e si ju teraz nie lkasz? Naturalnie, e gospodarzowi wstpia zaraz w serce wielka odwaga, skoro dosta w rce bro, ktr mona byo najniebezpieczniejszego czowieka zabi na dwa zawody. A pan baron nie bierzesz adnej broni z sob?
Strona 328
Mam w kieszeni par pistoletw odpar Hatszegi, a oddalajc si powiedzia jeszcze zatrudnionej w kuchni gosposi: Gdy powrc, moja creczko, bdzie zapewne wieczerza gotowa; przekonam si, czy kuchareczka potraw nie przesolia. Potem zwrci si ku mostowi nad potokiem i wyszed na gociniec. Makkabesku przyzna w duchu Hatszegiemu odwag; rwnoczenie wpado mu na myl, e przecie i jego przodkowie byli niegdy odwanymi ludmi, nie na pr no odziedziczyli nazwisko biblijnych Makabeuszw datowao si to jeszcze z czasw panowania rzymskich imperatorw. Kim by waciwie byli ci Makabeuszowie, tego sobie ju dokadnie nie przypomina; to atoli nie ulegao wtpliwoci, e byy to dawne czasy. Na stwierdzenie historycznego faktu wmurowany by u wstpu do przedpokoju staroytny pomnik rzymski, a na nim wida byo gow imperatora i staroytn lask bachantek oraz baranie gowy z uszkodzonym napisem, ktry naturalnie szlachcicowi mwi o bohaterskich czynach jego przodkw, z ktrego atoli archeologowie wyczytali, e niejaki prokonsul Daines kaza wystawi ten pomnik na cze swej zmarej ony; i jej portretem bya wanie owa gowa imperatora. Lecz pan Makkabesku mia inne przekonanie o tej sprawie. Dlatego te przesiadywa najchtniej w owym krzele z porczami, ktre stao na ganku, std bowiem mg patrze wprost na w wmurowany pomnik rzymski, ktry zachodzce soce zwykle poprzez filary owiecao, ozacajc jego ksztaty i napis. Panu Makkabesku zdawao si wwczas, e wyczytuje tam co wicej ni kiedy indziej. Jake potni musieli by
owi ludzie, ktrych pami tak dugo si utrzymaa, jacy to bohaterowie, ktrzy ten kraj zdobyli! Gospodarz pan Pawe nie zalicza bynajmniej odwagi do swoich odziedziczonych po przodkach zalet. By sobie spokojnym, wszelkiego zatargu unikajcym czowiekiem. Jeli kiedy pi, to tylko w zamknitej izbie, raz mu si bowiem przydarzyo, e wino wlao mu w serce zanadto wiele odwagi, a nastpstwem tego byo, e mu pod pici przeciwnikw wyrosy dwa guzy na gowie. Od owego czasu unika pan Pawe wszelkiej okazji. No, a gdyby si sama nadarzya! Nad tym rozmyla teraz, potrzsajc gow. Z pewnoci kiepsko by na tym wyszed kady, kto by teraz z nim szuka zaczepki... Dla ludzi, ktrzy nigdy nie strzelali z palnej broni, bywa nader mi niespodziank, gdy nabit strzelb dostan do rk. Ona utrzymuje ich odwag w gorczkowym napiciu. Wtedy strzelanie bywa najgortszym ich pragnieniem byleby cel by godny strzau. Prba celowania udaa si panu Makkabesku doskonale. Gdyby owa gowa imperatora na pomniku bya przeciwnikiem i gdyby do niej strzeli, byby j pan Pawe niezawodnie roztrzaska. Soce na niebie zaczo si powoli nachyla ku zachodowi; w miar jego zapadania przechodzi zocisty, pomnik oblewajcy blask jego w purpurowy, a si pomidzy nie wcisn cie jednego supa i paskorzeb cakowicie zasoni. Naraz zdao si panu Makkabesku, e si w owym cieniu ludzka gowa porusza. Odwanemu gospodarzowi brako tchu w piersi... Tam kto czatuje...
Strona 330
Kto tam? zawoa przymierajcym z trwogi gosem. W teje chwili stan przed nim u wnijcia na ganek Czarnolicy... W znanym powszechnie czarnym atasowym paszczu, z czarn atasow mask na twarzy. Stj i nie zbliaj si tutaj! krzykn na niego w miertelnej trwodze Makkabesku uzbrojony jeli nie chcesz, abym ci na wskro przestrzeli. I w istocie kiedy zamaskowany posun si o krok naprzd, wypali pan Pawe z lewej lufy dubeltwki. Po chwili rozszed si dym w powietrzu, a Czarnolicy zupenie nie naruszony zblia si coraz bardziej. Na odgos wystrzau wypada z kuchni ona pana Makkabesku i spotkaa si oko w oko z rabusiem, ktry j natychmiast wp pochwyci, do kuchni wepchn i drzwi za ni na klucz zamkn. Pawe nie sprzeciwia si temu. Z przytknit do twarzy kolb czeka, a si rabu jeszcze wicej zbliy, aby go tym pewniej trafi. Gdy si ju Czarnolicy zbliy do niego na sze krokw, skierowa Makkabesku dubeltwk ku jego piersiom i strzeli po raz drugi. Nie sycha byo jednak potem okrzyku konajcego... Owszem, Czarnolicy sta przed panem Pawem nietknity jak przedtem. Panu Makkabesku zdawao si, e mu si tylko nio o drugim wystrzale i e dubeltwka jeszcze raz naprawd wypali i zgadzi niebezpiecznego upiora... Tymczasem Czarnolicy pochwyci i wywin mu z rk dubeltwk, a potem tak silnie uderzy go ni po gowie, e biedny gospodarz pad bez przytomnoci na ziemi.
Strona 331
Kiedy baron Hatszegi i suba pana Makkabesku powrcili do gospody, lea on jeszcze cigle zemdlony na ziemi. W kuchni dobijaa si gwatownie do zamknitych drzwi jego ona; izba gocinna staa otworem i podobnie szafka w cianie. Ze skarbw gospodarza nie brako niczego znika tylko skrzynka Hatszegiego z czterema tysicami dukatw... Sam skrzynk znaleziono potem w potoku, naturalnie wyprnion. Gdy po duszym czasie Makkabesku odzyska przytomno, opowiada ze dreniem Hatszegiemu cae zajcie, zaklinajc si, e Czarnolicy chwyta go rk wystrzelone naboje jak muchy. Ot, prawisz banie zaprotestowa Hatszegi zapewne oba strzay przeszy mu ponad gow. W takim razie musiayby si znale dziury w przeciwlegej cianie. A jednak nie znaleziono tam najmniejszego ladu kuli...
Strona 332
POZNANIE CZARNOLICEGO
Zajcie w gospodzie pana Makkabesku wpyno bardzo niekorzystnie na humor Hatszegiego. Powrci do domu zachmurzony i obszed si z Henriett bardzo szorstko. Odbya si pomidzy nimi gorca utarczka na sowa, w cigu ktrej baron zarzuca onie, e go oszukaa i zasuya na wydziedziczenie swoim wasnym postpowaniem, do czego przyczynio si jeszcze postpowanie jej niegodziwego brata. Owiadczy jej, i wie, e bdc pann kochaa nicponia bez grosza i dlatego na siebie cigna nienawi dziadka. Henrietta nie miaa mu na to odpowiedzie: Dlaczegoe mnie pord takich okolicznoci wzi sobie za on czy nie byoby dla mnie lepiej, gdyby mnie by pozostawi tamtemu? Z nim byabym uboga, ale szczliwa, jedzc suchy chleb wcale bym nie narzekaa; nie znalazabym wprawdzie przepychu, ale za to mio. Lecz ta lkliwa niewiasta umiaa tylko paka; draa przed mem i brzydzia si nim, a przecie teraz widziaa w nim swoj jedyn podpor. Wiedziaa, o co oskarono jej brata i ani na chwil nie zawahaa si, co czyni. Bd jego powinna naprawi nadludzk ofiar, podrobiony podpis uzna za swj
Strona 333
wasny prawdziwy. Uznanie tego podpisu na wekslu musiaoby sprowadzi nastpstwa a jakie? Byo widoczne, e m nie chcia jej dopomc, dawa jej to pozna rozpoczynajc z ni przy kadej sposobnoci ktnie i spory, aby si tylko do niego nie zbliaa. Do tego przyczynia si jeszcze nieszczsna przygoda w Mikali, jakby na zawoanie! Wygldao to, jak gdyby za poprzedni umow Czarnolicy obrabowa jej ma w tak przebiegy sposb, aby jej nie zostawi najmniejszej nadziei uwolnienia si od trosk drczcych. Kad przemow koczy baron z prawdziwym zadowoleniem owiadczajc, e mu Czarnolicy zabra wszystkie pienidze, e nie jest pewny, w jaki sposb i kiedy bdzie mg to przebole. Biedna kobieta przechadzaa si czsto caymi dniami po komnatach hidvarskiego zamku i po krtych drogach angielskiego parku. Zimny pot oblewa jej czoo, a przecie nie moga znale adnej zbawczej myli! Hatszegi zajty by wanie polowaniem w Csako, gdzie si dowiedzia, e najwieszym wybracem hrabiny Kengyelesy sta si w znany mu Szilard Vamhidy; i przekona si o tym w istocie, kiedy sam przyby do Aradu. To odkrycie rozdranio go niezmiernie. Ten bladolicy mody czowiek z duymi iskrzcymi si oczyma zawrci by gow i jego onie, a teraz mg si pochwali nowym, tyle pochlebnym podbojem! Hatszegi postanowi w duchu wysadzi jeszcze kiedy z sioda tego studenta. Dotychczas nie zauway tego, jak pikn kobiet bya hrabina; teraz atoli wmwi nagle w siebie, e si w niej zakocha.
Zacz si wic do niej umizga, i to z powodzeniem; przynajmniej sdzi tak kady, a nawet on sam. Hrabina rada go bya u siebie widywa to w miar jak si jego odwiedziny staway coraz czstsze, staway si rzadsze wizyty Szilarda. Niekiedy spotykali si obaj u hrabiny, a wtedy usuwa si Szilard, jak to zwykle czyni upokorzeni wspzawodnicy wobec zwyciskiego przeciwnika. Z czasem sta si baron Hatszegi codziennym gociem hrabiny; Szilard za pokazywa si u niej ju tylko kiedy niekiedy, i to ot, tak dla formy; po chwili bytnoci prawie niepostrzeony znika. Wiedzieli ju o tym wszyscy. Ot, widzisz, kochany przyjacielu mwi hrabia Kengyelesy do Vamhidyego, jeli si czasem spotkali stano na moim. Znam ja moj on: wiem, jak lubi artowa z modymi ludmi. No, pocieszaj si pan t chocia pewnoci, e po upywie p roku Hatszegiego spotka ten sam los, co pana, a wtedy mia si bdziemy z jego niepowodzenia. Entre autres ciesz si z tego, i tak wypado, gdy Leonard nie ma teraz czasu przysiada si do zielonego stolika, przy ktrym nas zawsze szalenie ogrywa. Zreszt, wierzaj mi pan, e zakocha si w mojej onie na zabj jest najwikszym moliwym nieszczciem w mioci. Ale czy pan wiesz, co bym ja uczyni na paskim miejscu? Nie zgadujesz pan? Zaczbym si zaleca jego onie. Ta biedaczka jest teraz tak osamotniona; a potem pan... Dopiero surowe spojrzenie Szilarda przywrcio rozum hrabiemu, ktry sobie wreszcie przypomnia, e baronow czyo z Szilardem bardzo tragiczne zdarzenie...
Baron Hatszegi bywa teraz codziennym gociem u hrabiny. Przewidywa z gry taki wynik swego wspzawodnictwa z Szilardem. Kto uchodzi za bogatego czowieka, ten stoi plecami do soca w pojedynku, ktry si toczy o serce niewiecie. A przecie pewnego dnia, kiedy si Hatszegi zaleca na dobre hrabinie, wszed nagle do jej pokoju Vamhidy bez adnej zapowiedzi hrabina zerwaa si zaraz z kanapy i przeprosiwszy barona, wprowadzia Szilarda do swego gabinetu, gdzie z nim cae p godziny sam na sam spdzia, a Hatszegi z gniewu o mao taczki nie dosta. Zabawiaa go jedynie Francuzka, przybrana w domu hrabiny do towarzystwa, ktra na pytania Hatszegiego odpowiadaa lakonicznie: Oui! i Non! Wreszcie powrcia hrabina z gabinetu, i to w rowym humorze. Odprowadzia Szilarda a do drzwi, ucisna mu rk i spojrzaa na niego przy rozstaniu bardzo wymownie, pooywszy na ustach palec wskazujcy. Wiadomo, e podobna pantomina jest dowodem najwikszej poufaoci. Widzia j doskonale Hatszegi w wiszcym naprzeciw zwierciadle. Zaledwo potem hrabina usiada, wysza natychmiast z pokoju Francuzka jakby za umwieniem. Rozdraniony Hatszegi teraz przemwi do hrabiny: Zdaje si, e pani hrabina zawara z tym modym czowiekiem bardzo cisy i poufay stosunek. O, tak odrzeka hrabina Kengyelesy bardzo poufay. Vamhidy jest dzielnym i zacnym czowiekiem. Z pewnoci, wszak si o tym przekonuj.
Prawdziwie, nie artuj. Dla mnie jest on nieoceniony i bardzo przywizany. To mu tylko zaszczyt przynosi... Oj, panowie, panowie, gdybycie tylko z mniejsz przemawiali ironi! S ludzie, ktrzy chocia ubodzy, przecie skorszymi si okazuj do ofiar anieli owi dumni nabobowie, ktrzy nam schlebiaj, gdy sprzyja nam szczcie, a kiedy nas spotka nieprzyjemna przygoda, bior kapelusz i uciekaj. I pan naleysz do ich pocztu. Nie rozumiem tego. Ot, np. gdybym panu powiedziaa: Przyjacielu! uwikaam si w prawdziwie gupi histori; dzi albo jutro czeka mi sekwestracja na pokrycie nalenoci 40 000 reskich... Baron wybuchn gonym miechem i odrzek: Ej, niech pani hrabina nie artuje: i kt by poyczy pani 40 000 reskich? No, nikt. A przecie tyle jestem winna. Ot, widzisz pan, przed laty hodowaam we Wiedniu bardzo grze w karty. A stawki byy wcale znaczne. Pewnego wieczora przegraam nie tylko wszystk gotwk, ale nawet pozostaam winna tysic reskich. Dugi za karciane musz by uiszczone w przecigu dwch dni. Wypadao mi wic koniecznie si postara o te tysic reskich. Nie miaam o nie prosi ma: a to byo bardzo nierozsdnie! Wreszcie dostaam je od pewnego nikczemnego lichwiarza na bajecznie wysoki procent. Kiedy mi przyszo zwrci kapita wraz z przypadajcymi odsetkami, tym mniej miaam uda si w tej sprawie do ma. Wydaam wic lichwiarzowi nowy oblig i to powtarzao si co roku, a dug wzrasta pod obnie, jak z jaj
bajecznego potwora powstaway stopniowo najpierw kury, nierogacizn, wielbd, a wreszcie czworokonny powz. Tak te mj pierwotny dug, wynoszcy tysic reskich, wzrs ostatecznie do wysokoci 40 000; a teraz domaga si lichwiarz zwrotu nalenoci i nie chce ju kredytowa, chociabym pragna przedua ten art ekonomiczny, aby wzrs do kilkuset milionw. Atoli zgodniay smok nie zna ju adnej litoci. Pewnego dnia, gdym bya w zym humorze, zwierzyam si przypadkiem Vamhidyemu, a ten poczciwy chopiec przyobieca mi dopomc. Nie wiem, czy odkry jak nieformalno w moim obligu, czy te czym innym chcia postraszy mego wierzyciela, dosy, e mnie zapewni, i zobowizana jestem jedynie do wypacenia pierwotnego dugu wraz z przepisanymi prawem odsetkami. Szilard obieca mi tedy postara si o poyczk w sposb przyzwoity i korzystny a to byoby dla mnie prawdziwym dobrodziejstwem. Ot teraz ju pan wiesz, dlaczego Vamhidy jest dla mnie tak miym gociem, e dla niego nawet pana pozostawiam sam na sam z Francuzk. Teraz pa na przekonaam, e on dla mnie jest w istocie niezbdny i e mu mam bardzo wiele do zawdziczenia. Hatszegi namyla si dugi czas i przygryza sobie wargi. Hrabina zasiada do fortepianu z tak naiwn obojtnoci, jak gdyby j ju wcale nie obchodzio to wszystko, co przed chwil opowiedziaa baronowi. Ach, gdyby nie ten rabunek, ktry mnie pozbawi 4 000 dukatw! powiedzia Hatszegi. Wie pan baron co? odrzeka hrabina, przebierajc palcami po klawiaturze fortepianu. Mnie wydaje si ta caa przygoda niepodobna do prawdy.
Wystrzeli dwa razy do czowieka z odlegoci kilku krokw i nie zrani go nawet, to brzmi jakby jaka ba zmylona. Czy pani sdzisz, e mnie sam gospodarz obrabowa? Hrabina ruszya od niechcenia ramionami i graa dalej. Ja tego nie przypuszczam powiedzia Hatszegi gdy widziaem na wasne oczy, jak straszny cios zada w gow Makkabeskowi Czarnolicy, a mog pani hrabin zapewni, e nigdy by dla pozyskania 4 000 dukatw nie zadawa sobie dobrowolnie tak gwatownego razu. Pan to widziae? I kto jeszcze? Hatszegiego zmieszao to pytanie, wic rzek: Co pani hrabina masz na myli? Ot, myl sobie, kochany panie baronie, e pan nie bez powodu odgrywasz rol obrabowanego i odwieasz histori o Makabeuszach, ktr wyczytae gdzie w ydowskich dziejach. Pani hrabina obchodzisz si ze mn nielitociwie. Ale prosz da pokj temu fortepianowi, i tak jest ju dosy rozstrojony. Rad bym pomwi z pani hrabin na serio. O Makabeuszach? zapytaa pani Kengyelesy z umiechem. Nie, o mojej wasnej osobie. Powiadam na serio, e doznaem znacznych strat, o ktrych pani mwi nie potrzebuj. Mimo to wiem o tym dobrze, co powinien uczyni czowiek dystyngowany wobec zaufania, jakim mnie pani hrabina zaszczycia. Jest to dla mnie bardzo pochlebne odszczeglnienie. To by nie moe!
To, co ja mwi, nie jest nigdy niemoebne! Niemoebne s obiecanki owego studenta. Jeliby mg pani hrabinie dopomc, to nie bez rozgosu! Naturalnie taki adwokat nie widzi tu adnej rnicy. A przecie bywaj wypadki, w ktrych pewne osoby wolayby wskoczy w studni, anieli dochodzi swych praw na drodze publicznej rozprawy. Lecz ja sprbuj pani hrabinie zaproponowa co innego: oblig pani wymieniam na mj wasny i sdz, e si lichwiarz na to jak najchtniej zgodzi. O, dzikuj panu, dzikuj; lecz pierwej chciaabym si dowiedzie, jakiego pan bdziesz si domaga ode mnie procentu, gdy lichwiarskich odsetek ju paci nie myl. Mj procent bdzie bardzo skromny chrzecijaski: poprosz pani hrabin tylko o to jedno, aby odtd ju nie przyjmowaa u siebie tego acinnika. Czy pan baron mwisz na serio? Z wszelk pewnoci! A gdybym zechciaa skorzysta z tego owiadczenia? Natenczas spenisz pani tylko moje yczenie. Widzi pani hrabina, ja nale do najszczerszych wielbicieli pani, wic mnie to obraa, gdy w naszych koach kr wieci, ktre wiadcz o stosunku pani hrabiny z Vamhidym. A zatem, aby panu udowodni, e mj stosunek z Vamhidym polega jedynie na interesie, ktry mnie mia uwolni od trosk zabjczych, zerw teraz z nim znajomo. W takim razie rad bym w tej chwili odpdzi od pani wszelkie przykre troski. Czy mog zasi do
sekretarzyka pani hrabiny? A moe pani ma jeszcze inny atrament oprcz tego czerwonego, ktry piknie si prezentuje na listach pisanych niewieci rk, ale si nie nadaje do pism urzdowych. Mam wszystko, nawet i lak, jeli go panu potrzeba... Nie potrzeba go do weksla. Na szczcie mam przy sobie blankiet. Hrabina opara si o porcz krzesa i patrzaa, jak si baron podpisywa na kosztownym dokumencie. W duchu za mylaa sobie: ,Jakie to dziwne i niezrozumiae! Wpywowy, bogaty czowiek odmawia onie w nielitociwy sposb pomocy, ktra by moga j uszczliwi i ocali honor jej brata chocia t sam kwot wyrzuca chtnie jako zapat za pikne swka obcej niewiasty! Baron Hatszegi podpisawszy si na wekslu nie zabawi ju ani chwili duej u hrabiny, lecz wybiera si do domu, aby nie cign na siebie podejrzenia, e czeka na drobne poczesne. Ucinicie rki hrabiny przy rozstaniu byo dla niego rkojmi, e uyty sposb podboju cakowicie si mu uda. Zanim atoli Hatszegi powrci do domu, zajy jego gow nowe myli: Ta przebiega kobieta podskubaa mi nieco pierza! Juci odprawi za to tego studenta. Kiedy Hatszegi, przybywszy do domu, z wonnym cygarem w ustach spocz na otomance, by przekonany jak najzupeniej, e opowiadanie hrabiny Kengyelesy o lichwiarzu byo dobrze obmylon bajk, wierzy atoli, e Vamhidy rzeczywicie poredniczy hrabinie w kwestiach
pieninych to by w duchu dumy, e go zdoa wyrugowa z jej domu. Jednak waciwa niespodzianka miaa go dopiero pniej spotka... Domyla si on wprawdzie, e hrabina Kengyelesy nie potrzebowaa istotnie jego weksla do zaspokojenia lichwiarza, lecz o tym nawet si mu nie nio, e...

W tej samej chwili, kiedy on wsiad do powozu i odjecha, usiada hrabina Kengyelesy na tym samym krzele, z ktrego powsta przed chwil baron, wzia do rki piro jeszcze mokre i napisaa spiesznie do Henrietty list, w ktrym j zawiadomia, e si jej udao nakoni Hatszegiego do zamiany weksla Kalmana na swj wasny. Wskutek tego moga teraz Henrietta owiadczy, e to jej podpis by na owym obligu, i zaspokoi wypywajce std zobowizanie. W licie, ktry natychmiast wysano poczt, znajdowa si weksel. Mona tedy byo uwaa za rzecz pewn, e to pismo powinno byo doj do rk Henrietty zaraz nastpnego dnia. Jake wielk tedy byo niespodziank dla Hatszegiego, ktry przechadzajc si przez trzy dni niespokojnie po swej komnacie, oczekiwa naturalnie! e mu hrabina Kengyelesy wyznaczy teraz z wdzicznoci schadzk, gdy si drzwi nagle otwary, a do pokoju wesza... Henrietta! I zanim zdziwiony baron zdoa si jej zapyta powd odwiedzin, rzucia si mu na szyj i prawia drc ze wzruszenia o wielu zagadkowych rzeczach, na przykad o wdzicznoci, delikatnoci, miej niespodziance, o zapoznanym dobrym sercu; prosia go o przebaczenie, jeli go
kiedykolwiek obrazia, obiecujc, i dowiedziawszy si o jego szlachetnym czynie bdzie mu nadal wierna jak niewolnica. Lecz o jakime to szlachetnym czynie ona mwia? Henrietta przypomniaa mu podpisanie weksla na 40 000 reskich, ktry jej raczy askawie przesa przez hrabin Kengyelesy na ocalenie Kalmana... A, wic mwisz o tej drobnostce? Ja ju dawno o niej zapomniaem! Hatszegi udawa, e jedynie z wspaniaomylnoci zapomnia o tej caej stracie. Ach, jakeby si miaa hrabina Kengyelesy, gdyby go moga widzie w tej chwili!
W baronie zapewne kada kropla krwi w si zamienia. Przebiega kobieta w tak mieszny sposb wywioda go w pole! Rad by je teraz obie upokorzy, zgubi!
A to go wystrychnito na dudka! Kupi sobie za 40 000 reskich mio wasnej ony, nie mg jej ju odebra weksla ani wyjawi powodu, dla ktrego go podpisa. Ach, jake szalenie by rozgniewany na te obie kobiety! Dobrze, Henrietto rzek po chwili do ony, odzyskawszy spokj zanios weksel na poczt i przel go waszemu adwokatowi Siposowi. Henrietta odpowiedziaa: Dzikuj, pojad sama do Pesztu i pomwi osobicie z Siposem o moim biednym bracie. Do tego postanowienia skonia Henriett i ta okoliczno, e przebywaa w miecie, w ktrym prdzej czy pniej musiaaby si spotka z Vamhidym a tego sobie teraz nie yczya. Ale w takim razie zaczekaj, Henrietto, a si skocz wycigi w Aradzie. Wszak wiesz, e si i moje konie maj popisywa; jeli std odjad, czeka mnie przegrana. Tego sobie nie ycz, kochany Leonardzie, aby z mojej przyczyny przerywa sobie zajcia albo rozrywki; wybior si sama w drog, kady dzie jest dla mnie drogi. Wiesz przecie, jak si lkam o mego biednego brata. Drogi teraz s niebezpieczne dla kobiet samopas podrujcych; wszak wiesz, jaka mnie samego spotkaa przygoda. O, juem si nad tym wszystkim zastanowia i pojad, choby mnie nie wiedzie co miao spotka. Jeliby mi opadli zbjcy, natenczas oddaabym im wszystkie pienidze, jakie bym przy sobie miaa. Najbardziej lkam si o weksel; lecz potrafi go tak ukry, e go nikt znale nie zdoa.
Moja kochana, tacy ludzie s bardzo przebiegli. Chociaby! Bufy w grnej czci moich rkaww skadaj si z mocno do ramienia przylegajcych stalowych piercieni. Nieprawda, e go tam szuka nikomu na myl nie wpadnie? No, to w istocie szczliwy pomys! Mimo to nie musia Hatszegi we bardzo wierzy, gdy zszedszy si w kasynie z Gersonem utyskiwa, e si bardzo lka o on, ktra ma nazajutrz wyjecha do Pesztu, a on jej towarzyszy nie moe; e przeto pragnie, aby j kto odwid od tego postanowienia. Gerson ofiarowa naturalnie natychmiast swoje usugi w tej sprawie. Hatszegi zaprosi tedy okaleczaego jegomoci do siebie na herbat. Gerson ucaowa rk baronowej i rozpocz zaraz walny atak: Jak dugo jeszcze bdziemy mieli zaszczyt widywania pani baronowej w naszym gronie? Ej, pani nas chcesz ju opuszcza? To niemoebne! Nie chcie zaczeka na wycigi! I my z Leonardem wysyamy na nie konie. Wycigi z przeszkodami wycigi panw, Zapisanych jest pidziesit koni; Kasandra, Wezuwiusz, Miss Fanny... A potem to wietne towarzystwo! I pani mylisz to wszystko opuszcza? Zechciej pani przynajmniej poczeka na pierwszy dzie, na pierwsze wycigi. Henrietta jednak odpowiedziaa: A jeli ten jeden dzie jest wiecznoci ze wzgldu na Kalmana? A, tak! Przyznaj teraz suszno pani baronowej. Zapomniaem o tym cakowicie w toku mojej perory. Ale jecha teraz nie jest bezpiecznie; moe pani
baronow spotka atwo jakie nieszczcie, len przeklty Czarnolicy niepokoi obecnie ca okolic bardziej anieli kiedy indziej. Niepewne s teraz drogi midzy Cis a Maros. Ja si nie lkam z nim spotka odpara Henrietta. Hatszegi zauway na to: Przypominasz sobie zapewne, kochana Henrietto, przygod, ktra spotkaa star pastorow w miecie grniczym. Widziaa, jak si jej rce nieustannie trzsy... Ot wiedz o tym, e kto si raz spotka wrogo z Czarnolicym, temu si ju przez cae ycie trz bd rce! Biedna baronowa przestraszona zacza paka. A jeli moje opnienie si sprowadzi na Kalmana niepowetowane nieszczcie? Jeli go tymczasem pochwyc, a on si sam oskary? A gdyby sobie odebra ycie? Gerson by na wskro poczciwym czowiekiem; widzc tedy baronow rozpaczajc, rzek: Dobrze, pani baronowo, ja z pani pojad a do Pesztu. Wanie jeszcze tylko tego potrzeba byo Hatszegiemu! Ale, jakie si pomysy czepiaj twej gowy? zawoa zadsany baron. Prosz ci, zapewne przyznasz, i jestem dosy stary i uczciwy, abym mg twej onie zastpi ojca. adna obmowa nie spotka z pewnoci niewiasty, ktra ze mn samowtr podruje. Biedny, poczciwy starowina! On si tym tak chepi, e na jego twarz i posta nie mg nikt spojrze bez uczucia zgrozy!
Potrafi ja jeszcze obroni kad niewiast nawet przed samym diabem. Do mnie, owiadczam to publicznie niechaj nie stawa Czarnolicy! Moja okaleczaa rka strzela troch celniej anieli rka pana Makkabesku; a moich kul nie bdzie mg chwyta jakby muchy. Rcz pastwu za to!... Pan dla mnie porzucisz wycigi! powiedziaa z ubolewaniem Henrietta. One mnie tak dalece nie obchodz widywaem ju bardziej zajmujce wycigi na arenie peszteskiej i wiedeskiej. Ale paskie konie wycigowe? Mog biec do mety i beze mnie. Nie przywizuj te wielkiej wagi do tej sprawy. Dwa z moich koni miaem ju wycofa z wycigw; trzeci ubiega si ma o nagrod ot, tak tylko dla formy. Byo to naturalnie zmyleniem, ktre jednakowo sdziwemu mowi przynosio zaszczyt. Hatszegi widzia, e si pomyli w wyborze osoby, ktra miaa baronow odwie od zamiaru podry. Podobno, mj Gersonie, zakochae si w mojej onie przemwi baron do gocia. Gerson mia ju odpowiedzie: ,,A ty podobno jej nie kochasz, gdy ja wyrzekam si przyjemnoci, a ty uczyni nie chcesz! lecz zamiast tego odrzek dobrodusznie: Sdz, e moje zakochanie si nikomu nie zaszkodzi. A wic zamylasz w istocie pojecha z moj on do Pesztu? Z najwiksz przyjemnoci.
Strona 347
Dobrze! Postaram si wic przynajmniej o to, abycie si jeszcze w por dostali do stacji. W jakim mylisz jecha kierunku? na Csongrad czy na Szeged? Na Csongrad. Droga w tym kierunku jest wprawdzie krtsza, ale w obecnej porze twarda jak stal: ka koniom przybi nowe podkowy. Teraz godzina dziewita, do pnocy bdzie to mona wygodnie zaatwi. Dobrze by byo, gdyby si pani baronowa nieco przespaa; ja za powrc do domu po waliz i bro. O godzinie drugiej powrc tutaj, a o trzeciej bdziemy mogli wyjecha! Ja nie kadc si do ka bd oczekiwa twego przybycia. Dzikuj ci za yczliwo. Pan Gerson wypi herbat i pospieszy do domu. Hatszegi doradzi onie, aby si nieco przespaa, sam za uda si do stajni, bo trzeba byo kaza konie na nowo podku. Bya ju pnoc, kiedy powrci do sali. Wida byo na jego twarzy zmczenie, jak gdyby si gdzie porzdnie zbiega. Niebawem roznieci ogie na kominku, zapali cygaro i oczekiwa spokojnie przybycia Gersona, ktry w istocie o wp do drugiej wszed do sali z wielkim haasem jak czowiek, ktry sobie yczy, aby zasta w domu wszystkich mieszkacw czuwajcych. Na wykrzywionej rce mia przewieszon skrzan walizk, w drugiej trzyma dubeltwk, a z torby wygldaa para rewolwerw. Daj go katu zawoa miejc si Hatszegi a wszak ty si uzbroie prawdziwie jak na wojn!
Strona 348
Ta ostrono jest konieczna przeciw Czarnolicemu. Czy twoja ona ju ubrana? Zdaje mi si, gdy si pooya w odzieniu. Tylko ci si zdaje? Niech i tak bdzie! Wypadaoby wybra si wczeniej w drog. Sysz, e skrzypny drzwi jej sypialni; zapewne j zbudzio twoje dzwonienie. W takim razie bdzie tutaj za chwilk, gdy jest bardzo niespokojna. My tymczasem moemy si nieco pokrzepi. Po tych sowach wydoby Hatszegi butelk syrmijskiej liwowicy i napeni ni kieliszki sobie i gociowi. Ty rzek do Gersona jeliby dzisiaj przypadkiem postrzeli Czarnolicego, bdziesz mi musia da poow z tysica dukatw, naoonych na jego gow, gdy to ja nastrczyem ci do tego sposobno. A tutaj doda Hatszegi, biorc z szafki drewnian butl postaraem si dla ciebie o flaszk dobrego tokajskiego wina. To prawdziwie bardzo dobrze! odrzek pan Gerson. Po tej stronie Cisy nie znajdzie si nigdzie dobrej wody do picia, a Henrietta dostaje zaraz febry, jak si zej wody napije. Postaram si, aby pia wino. Prosz ci, uwaaj na ni, gdy jakkolwiek jest dzieckiem, niemal nie zwyka o nic prosi. Trzeba si jej ze wszystkim narzuca. Doprawdy, ta caa podr sprawia mi tylko przykro; wszak mona by spraw zaatwi listownie. Lecz ja nie zwykem si sprzeciwia postanowieniom ony. Bd na ni uwaa jak na wasne dziecko.
Strona 349
W kwadrans potem nadesza Henrietta w podrnej odziey. Sucy zastawi niadanie, do ktrego si i obaj panowie przysiedli. Bdziemy mieli przepyszn pogod, pani baronowo powiedzia pan Gerson maczajc ciastko w czarnej kawie niebo czyciutekie, podr bdzie przyjemna. Niebo jest gadkie zauway Hatszegi ale za to ziemia bardzo nierwna; zwaszcza w okolicy Dombegyhazy moe si atwo powz przewrci. Nie wierz temu; ja sam bd komi powozi. O, ja na to nie zezwol zawoaa Henrietta bawienie si w wonic caymi godzinami na nierwnej, lichej drodze nie naley do przyjemnoci. Mam w tym mj wasny interes. Pani dobrodziejka wiesz, e lubi pali fajk, a tej przyjemnoci nie mgbym sobie pozwoli w powozie. Hatszegi rozemia si i rzek: Nasz przyjaciel Gerson szuka wymwki, aby tylko nie siedzie przy tobie, bo musiaby pniej piec raki, gdyby mu to przypominano. Pan Gerson zeszed po niadaniu na d oglda powz i konie. Wonica powiedzia mu, e baron sam mwi z kowalem, jak konie podku. Gdy si pan Gerson przekona, e wszystko w porzdku, powrci na gr i owiadczy baronowej, e ju konie zaprzone. Hatszegi dopomg onie przy wdziewaniu podrnego futra i ucaowa j chodno w czoo. Henrietta podzikowaa mu jeszcze raz za okazan yczliwo i zesza na d z Gersonem. Do powozu nie chcia wsi w istocie
towarzysz Henrietty owiadczajc, e bezwarunkowo musi mie w rku lejce, a w powozie tylko by usn i ssiadce zawadza. Pan Gerson by w samej rzeczy znakomitym wonic; umia zamaszycie trzaska z bicza, przyspiesza i zwalnia bieg koni, omija kaue i sterczce na drodze gazy. Od czasu do czasu oglda si take poza siebie, chcc si przekona, czy nie grozi za plecami jakie niebezpieczestwo. Noc ustpowaa. Szczyty gr biharskich zaczy si zarysowywa na widnokrgu. Drobniejsze gwiazdy znikay gromadnie z nieba i tylko jeszcze wiksze na nim byszczay. Wkrtce oblao si niebo rowym blaskiem, wyduone smugi oboczne snuy si na ksztat zotych wstg przed wschodzcym socem, ktrego wzmagajcy si blask pada ju na szczyty grskich turni. Przed oczyma podrnych rozciela si niezmierny ni, jak podnoszca si z oa oblubienica na powitanie ukochanego Feba. Pord mg owianych zasieww snujce si cienie janiay czarodziejskim, od caego morza kropel rosy odbitym blaskiem zarania. Jest to zachwycajcy widok dla czowieka, ktry po raz pierwszy podziwia ten cud przyrody osobliwie na rozlegych stepach wgierskich, gdzie ludzka dusza zapada mimowolnie w niewysowion zadum. Lecz na panu Gersonie nie wywaro tego poetycznego wraenia wschodzce na stepach wgierskich soce; on patrza nie na nie, ale na co innego... Ty, Joska rzek do wonicy lejcowy ko od przodu kuleje. Juci, e kuleje odrzek wonica. Zeskocz no i zobacz, co to jest.
Strona 351
Joska zeskoczy z koza, podnis nog konia, otar kurz z kopyta i rzek z min znawcy: Ko skaleczony. Tam do licha! odpowiedzia pan Gerson nie bdziemy mieli z niego pociechy; musimy go zostawi w Csongradzie, a kupi innego. Potem omawia pan Gerson z wonic niezrczno kowali, ktrzy przy okuwaniu koni, zestrugujc kopyta, zacinaj je elazem a do ywego ciaa. W p godziny potem zacz pan Gerson znowu gow potrzsa. Joska, zdaje si mi, e i lewy ko przodowy utyka na nog. Wonica zeskoczy znowu z koza i opatrzywszy nog konia przyzna, e i ten jest skaleczony. A bodajby diabli porwali! zawoa pan Gerson, nie powiedziawszy, kogo waciwie miao licho porwa. Te oba konie mwi dalej to ju tylko nieprzydatne kaleki. Skoro dostaniemy si do Oroshazy, kupi natychmiast par koni do zmiany. Miao si atoli ju ku poudniowi a sam tylko wie Oroshazy mona byo widzie w oddaleniu. Poredniej za stacji nigdzie nie byo, chocia wypado odmieni konie. W p godziny pniej uderzy pan Gerson w szalonym gniewie swoj gipsow fajk o koo powozu i zawoa z gniewem. Bodajbym tutaj przepad, jeli kiedy ze mn wyprawiano podobne figle! Teraz zaczyna i ko dyszlowy utyka na nog. Naturalnie i ten by skaleczony.
A nieche diabli porw tych niegodziwych kowali woa zadsany pan Gerson bdziemy mogli podzikowa Panu Bogu, jeli si okoo pnocy dostaniemy do Oroshazy! Phu, przeklta przygoda! A to przypomina doprawdy ow sawion klsk Cyganw pod Wielk Id. Nawet mj dziadek nie powozi nigdy trzema kulawymi komi. No, powleczemy si teraz, powleczemy! Nie dostaje jeszcze tylko tego, aby i ko siodowy odmwi suby... Jeli pan Gerson nie mia nad to innego yczenia, natenczas go losy niebawem wysuchay. Nie min kwadrans, a ju utykay wszystkie cztery konie, jeden na praw, drugi na lew, ten na przedni, w na tyln nog tak, e wstyd byo na nie patrze. Pan Gerson zeskoczy z koza i poama w gniewie take swj cybuch na drobne kawaki. To chyba kowal oszala! biada wonica potrzsajc gow a przecie sam jegomo by u niego. Niech szatan porwie kowala twego jegomoci, a potem i was samych, ty szubieniczniku! krzycza pan Gerson piorunujcym gosem na wonic. Zaniepokojona Henrietta wyjrzaa oknem powozu i spytaa agodnym gosem, co to si stao. Nic odrzek zapytany, skadajc kawaki potuczonej fajki ot, koo powozu przeszo przez moj lulk. Gdzie jestemy? zapytaa Henrietta, rozgldajc si wokoo. Pan Gerson musia teraz powiedzie prawd. Oddalilimy si od ostatniej stacji o trzy mile, a do najbliszej jest jeszcze p czwartej mili, lecz nie mam
Strona 353
nadziei dostania si do niej, bo konie okaleczay wskutek zego okucia. A co to za wiea przed nami? To jest wiea Oroshazy; lecz wtpi, aby nas te cztery kulawe konie tam zawloky przed pnoc. Henrietta poznaa zakopotanie swego sdziwego towarzysza, ktry z gniewu i obawy nie mg ju utrzyma kapelusza na gorcej gowie; wic go pocieszaa: No, to jeszcze nie jest takim nieszczciem, kochany wujaszku Gersonie! Niedaleko std musi si znajdowa gospoda Leonarda, do ktrej zapewne zajedziemy jeszcze tymi komi. Kochana pani baronowo, nie chciabym pani przestrasza, ale owa gospoda znajduje si w obrbie miejsca pobytu chudopachokw. O, juem spdzia tam jedn noc i znam sam gospodyni: jest to bardzo dobra kobieta. Opowiadaa mi u mego ka przez ca noc banie, pracujc przy koowrotku. Znam te poniekd i chudopachokw. Caowali mnie po rkach, kiedym tam bya. Gdyby kto jednak mia mnie obrazi, to przecie mam przy sobie wujaszka, w ktrego towarzystwie niczego si nie obawiam. O, pani baronowa posiadasz serce odwane! Zgoda wic: pozostamy przy tym postanowieniu. Jeli si pani nie obawiasz, to i ja doprawdy niczego si nie obawiam. Rzekszy to da pan Gerson wonicy dziesi reskich i wysa go do Oroshazy po konie, z ktrymi mia jeszcze tej samej nocy wrci do gospody. On za sam zboczy z gocica ku owej gospodzie na stepie, do ktrej si zaledwo pod wieczr dosta, gdy koniska bardzo kulay. W drodze
podawa baronowej niejednokrotnie posiek, lecz ona owiadczaa, e go na razie nie potrzebuje. Henrietta przypomniaa sobie okolic, w ktrej ju raz bya; widziaa ju z daleka uraw u studni i sam pobielon gospod wrd akacyj. Po dugich, bardzo dugich mozoach zajechano wreszcie na podwrze gospody ju pod sam wieczr. Z ludzi nikt si tutaj nie pokaza. Lepiej, e tych czterech kalek u powozu nikt nie widzi powiedzia pan Gerson pomagajc baronowej przy wysiadaniu. Dziwi mi rzeka Henrietta e gosposia nie wychodzi na powitanie, wszak ona mnie tak bardzo lubi. Jake si ucieszy, kiedy mi znowu zobaczy! Lecz nikt si nie pokazywa. Pan Gerson zacz si niecierpliwi, nie mogc zostawi koni i powozu bez nadzoru. Hej, jest tam ktry? zawoa. Gospodyni, subo, kucharczyku... a wyacie tam z kryjwki! Na to donone woanie odpowiedzia jaki ochrypy gos mski: No, a kt to taki? Wejde do izby i nie krzycz na dworze! A, ty przeklty hultaju, ty sam wyjdziesz tutaj natychmiast, nie czekajc, a ja przyjd do ciebie. Na ten stanowczy rozkaz wyszed z gospody stary wczga, ktrego Henrietta natychmiast poznaa. Widywa go te czsto i pan Gerson: by to stary Dzibas. Hej, i ja tutaj jestem gociem zawoa wczga. E, co tam, hej! ty cioku; gdzie gospodyni?
Ot, tam opodal w chodniku. A c tam robi? Pasie krety! (W kwiecistej stepowej mowie miao to oznacza, e umara.) Przecie nie umara? A juci, e umara. Kiedy? Dopiero onegdaj. A to z jakiej przyczyny? Bo si napia za wiele wody. Gdzie? A ot tam w studni. Dlaczego? Bo nie moga w niej wody nogami zgruntowa. Czy w ni wskoczya? Prawdziwie, by moe, e tak uczynia.
A to z jakiego powodu? al jej byo kochanka. Czy j moe opuci? A tak, polubi crk powronika! (Miao to oznacza, e go powieszono.) Henrietta z przeraeniem przysuchiwaa si cynicznym odpowiedziom starego wczgi i popada w smutek. Ach, e si te w istocie utopia ta hoa, rumiana gosposia z powodu kochanka! No, a z domem co? zapyta dalej pan Gerson. Czelad rozbiega si po pogrzebie, nie chcc, aby j przyzywano na wiadectwo. Widzi jegomo, nasz ludek niechtnie przyjmuje zaproszenia wadzy komitatowej. A dlaczeg ty sam jeden tutaj pozostae? Bo gdybym si oddali, kady by powiedzia, e to ja pozbawiem ycia gospodyni, a wtedy by mnie apano. Czekam wic, a mnie tutaj szuka bd. Tak, tak, ty stary pijanico, aby wydoi ostatek wina. Uchowaj Boe, mj jegomocieku, z wina zrobi si ocet po mierci gospodyni. Tak si ju to zwyko przyda rza. Daj pokj gupim baniom i posuchaj, co ci powiem. Przesta si bawi w gocia, a za to masz srebrnego cwancygiera. Wyprzgnij nam konie i zaprowad do stajni, daj im siana, a za godzin napj je. A ni e ukradnij ich; widzisz, e wszystkie cztery kulej, toby ci zaraz pochwycono. My si tutaj tymczasem zatrzymamy, a nasz wonica powrci z wieymi komi. Jeliby jaki nieproszony go mia nadej, powiedz mu, e w gospodzie znajduje si
maonka barona Hatszegiego, a u jej drzwi stoi na stray pan Gerson Satrakovits. Bdzie ju wtedy wiedzia, gdzie sobie szuka innej drogi. Stary Dzibas ucaowa rk baronowej, Gersonowi nawet nie podzikowa za cwancygiera, wyprzg konie, znis do mieszkania niektre rzeczy z powozu, ale cigle milcza. Henrietta znalaza si znowu w izdebce gospodyni i wygldaa zamylona maym okienkiem na dwr. A wic ta kobieta, ktra j miaa tutaj powita z radoci, odebraa sobie w istocie ycie? Duy krzew rozmarynowy zesech zupenie w wazoniku, wic go podlaa baronowa, znalazszy nieco wody w dzbanku na kominie. Pan Gerson przebudzi j z zadumy. Pani dobrodziejko, los we wszystkim uwzi si dzisiaj na nas; czowiek by temu nie uwierzy, gdyby sam tego nie dowiadczy. Najpierw zaczynaj konie utyka na nogi w podry, a gdymy stanli na stacji, dowiadujemy si, e gospodyni wskoczya w studni! Doprawdy, los nas przeladuje. Ale my si mu nie damy nieprawda? Pokaemy, emy gowy nie stracili. Najwikszym dla nas na razie nieszczciem to, e wieczerza, na ktr moglimy liczy, sprzed samych ust nam znika. Lecz i dlatego jeszcze nie bdziemy rozpaczali. Wziem bowiem na drog szynk smaczn, chleb pszenny i doskonaego wina w drewnianej flaszy. Nie umrzemy podobno z godu lub pragnienia. Poczciwy starowina wydoby z walizy posiek i zastawi nim st dbowy; przynis te do owietlenia izby
podrn latarni i zaprosi bardzo uprzejmie baronow do skromnej uczty. Moda dama zasiada z umiechem na awie. Tutaj rzek Gerson nie wolno pi wody i nikt tego zapewne nie uczyni, a studni zasypi. Mwic to poda drewnian flaszk z dobrym tokajskim winem baronowej, ktra j wprawdzie do ust zbliya, udajc, e pije, lecz w istocie kilka ledwo kropel skosztowaa, a i tak sobie zaraz usta ukradkiem chusteczk otara. Gd i pragnienie zaspokoia jednym jabkiem. Pan Gerson przeciwnie, ktry nie jad obiadu, a wiele si w drodze nagniewa i natrudzi powoc komi, okaza niepospolity apetyt, zasiadszy do podrnej biesiady. A kiedy zbliy usta do drewnianej flaszki z winem, rozmawia z ni tak dugo, e si tym a Henrietta ucieszya. Dziwi mnie tylko to rzeka po chwili baronowa e w izbie zostao ko i sprzty, chocia si czelad rozbiega. O, tych strzee ju Dzibas i nie dozwoli std wynie ani jednej somki. Nie zechce on, aby go pomawiano o kradzie. A to rzecz osobliwsza! Dosy wiele takich osobliwszych rzeczy mona si dopatrzy w yciu naszych chudopachokw na stepie, i to wanie odrnia ich od pospolitych rzezimieszkw miejskich. To awanturnicze ycie na stepie posiada jaki urok, ktry atwo moe pocign ku sobie mieszkaca stepu, jeli tylko troch romantycznego posiada usposobienia. Wszak byway na Wgrzech przykady, e jedynie z zamiowania przygd potomkowie bardzo znacznych bogatych rodw
pozyskali sobie jako chudopachoki tak nazywaj tutaj stepowych opryszkw synne imi i w smutny sposb zakoczyli ycie, za to yj nadal w gminnych pieniach. A przecie nic ich nie zmuszao do obierania takiego sposobu ycia. Czy pani syszaa ju kiedy o Bandim Angyalu? Wyobraam sobie, w jak rozpacz musiaa popa jego rodzina. Nie rozpaczaa bynajmniej, tylko usuna si od niego, dozwalajc mu zgin. Straszna to zapewne rzecz by krewnym takiego zbrodniarza! Ja bym tego nie przebolaa; staraabym si go obroni, ukry a nie, tobym oszalaa! Pani baronowa posiadasz dobre, czue serce. Ale z kadego sowa pokazuje si, e Bg pani stworzy z porcelany, nie ze zwykej gliny jak nas reszt ludzi... Ale ju pi nie bd, bobym by senny, a dzisiaj nie powinienem usn. Do pnocy nadjedzie wonica z komi. Moe pani baronowa zechce si nieco przespa w przylegej izbie? Henrietta potrzsna gow na znak zaprzeczenia. Tak? Masz pani suszno, bo i jake zreszt mogaby pani pozostawa sama w izbie samobjczyni? A wic siedmy tutaj oboje i opowiadajmy sobie bajki. Zgoda! Opowiem co wujowi Gersonowi. Henrietta zacza opowiada o zmarej gospodyni , o jej dawnej mioci dla straconego pniej opryszka, o rozmarynowym krzewie i o smutnej dumce. Pan Gerson, oparszy gow na rce, przysuchiwa si z uwag, lecz zmczenie i senno opanowyway go coraz bardziej.
Strona 360
Nie mog poj powiedzia dlaczego dzisiaj jestem tak picy? Ot, dlatego, e pan nie palisz fajki; prosz si nie enowa! Ja miabym sobie zapali fajk? I pani zezwoliaby na to? Czy pani moe znie dym tytoniu? O, jake pani dobra jeste! Lecz czy pani gowa bole nie bdzie? Owszem, lubi dym tytoniowy! Pan Gerson wydoby ju do poowy pudeko z cygarami, ale je na powrt schowa. Nie! Nie bd jeszcze pali. Nie naley szczcia naduywa. Jako i bez tego si obejd. Henrietta opowiadaa mu nastpnie o przygodach Czarnolicego w Siedmiogrodzie, o jaskini Lucsia, ujciu
Strona 361
faszerzy monet zauwaya przy tym, e si coraz bardziej mru oczy Gersonowi, a i gowa si chwieje. Ale wujaszku Gersonie, prosz sobie zapali cygaro, inaczej nie zdoasz duej czuwa. Pan Gerson podnis z przestrachem gow w gr, trc sobie oczy obiema rkami jak czowiek, ktry si przebudzi z gbokiego snu i nie wie, co si koo niego dzieje. Nie pi, doprawdy, e nie pi! Ot, tylko si chwilk zdrzemnem. No, to sobie pan zapal cygaro. O, nie! Wol na chwil wyj na wiee powietrze, aby wybi sobie sen z gowy. Rozgldn si troch po podwrzu. Po tych sowach zoy obie rce na st, opar na nich gow i zasn. Henrietta umiechna si i pomylaa sobie w duchu: Biedny staruszek: bardzo zmczony, a i wino musiao by bardzo tgie. Wzia latark w rk i posza do przedsionka, gdzie drzwi zaryglowaa, zagldajc do kadego zaktka, czy nie dostrzee czego podejrzanego. Potem wrcia do gocinnej izby, zamkna drzwi i tutaj na klucz, postawia latark na stole i usiada znowu na awce. Samiuteka obok picego starca czekaa z wielk niecierpliwoci na przybycie wonicy z komi. Raz tylko spojrzaa na zegarek: ju pnoc mina. Wedug jej obliczenia powinien by wonica znajdowa si z komi ju niedaleko gospody. Wkrtce potem rozleg si ttent koni na podwrzu.
Henrietta bya pewna, e to nadjeda wonica, podesza wic do okna i wyjrzaa na dwr. Noc bya tak jasna, e w istocie obaczya czworo koni, a na kadym mczyzn. To rzecz osobliwa pomylaa sobie w duchu wszak dwch ludzi mogo bezpiecznie przyprowadzi konie. Z owych czterech mczyzn zsiado trzech z koni; pity wyszed ze stajni i przemwi co po cichu do towarzyszw. Owi trzej zbliyli si do d rzwi mieszkania i usiowali je otworzy. Henrietta upatrywaa w tym wszystkim co podejrzanego i postanowia obudzi pana Gersona. Wujaszku Gersonie, prosz, przybyo jakich czterech obcych ludzi. Satrakovits si nie ockn. Henrietta przystpia do niego, nachylia gow i naglia go w sposb delikatny: Kochany wujaszku Gersonie, prosz si ockn na chwil: kto si do nas dobywa! Gerson i teraz jeszcze si nie ockn. Henrietta usyszaa, e wyamano drzwi przedsionka. Przeraona pochwycia pana Gersona za rami i zawoaa: Panie, ocknij si pan, zbjcy wamuj si do gospody. Nie pij pan, prosz, nie pij! Lecz pan Satrakovits by jak nieywy; na prno odcigaa go Henrietta od stou, on cigle na powrt do stou przypada.
Strona 363
Nieznajomi przybysze byli ju w przedsionku; a jeden z nich szarpn klamk u drzwi gocinnej izby. Mj Boe, mj Boe! biadaa Henrietta zaamujc rce i chodzc w przeraeniu po izbie. Nie wiedziaa, skdby wezwa pomocy. Po chwili otwary si wywaone drzwi z trza skiem, a przed baronow stan Czarnolicy z dwoma rwnie zamaskowanymi towarzyszami. W tej krytycznej chwili oprzytomniaa baronowa, przestaa si ba i spytaa: Czego chcecie ode mnie? Czarnolicy przemwi do niej po cichu: Dlaczego pani nie pisz jak towarzysz pani? Jeden z zamaskowanych przystpi do Satrakovitsa i przytkn mu pistolet do czoa. Czarnolicy mia jedynie sztylet w rku.
Nie bud go, pani rzek do baronowej gdy jeli przypadkiem podniesie gow, roztrzaskaj mu natychmiast czaszk. Nie wyrzdzaj mu pan krzywdy bagaa baronowa oddam panu wszystko, czego tylko zadasz. Oto tu moja portmonetka, moje klejnoty, zegarek. Pocigam dla pana z palcw moje piercionki, tylko go pan nie ruszaj, Jeli to by moe, prosz mi pozostawi t skromn obrczk na moim Palcu, bo to mj lubny piercionek. To wszystko nie wystarczy rzek cicho Czarnolicy my szukamy czego innego. Pani dostaa od ma weksel na 40 000 reskich; prosz go nam wyda i przysic, e przez trzy dni o tym nikomu nie wspomnisz, a go sprzedamy.
Strona 365
Na wspomnienie weksla zamcio si Henrietcie w gowie. Drcym gosem odpowiedziaa, e go nie ma przy sobie. Poszukamy go u pani jeli go nie zechcesz wyda dobrowolnie. Henrietta ucieka si do wybiegu; Nie mam go przy sobie, wysaam go poczt dla wikszego bezpieczestwa. Prosz nam na prno nie zabiera czasu, ale wydoby z rkawa stalow siatk i nam j wrczy.
Krew skrzepa w yach Henrietcie; w duszy jej zawrza ju nie gniew, ale rozpacz. Wpado jej na myl, e to ten czowiek, ktrego jeszcze nikt nie pozna, ktry przesaniem czarnych klejnotw tak bolesn zagadk zada jej duszy; e to on sprawc nieszczcia tylu ludzi, obrabowa jej
ma a teraz j sam chce pozbawi ostatniej nadziei ocalenia honoru rodzonego brata. Skde on wie o nie znanej nikomu tajemnicy?... I kt to moe by ten straszliwy, przeklty czowiek? Krew zawrzaa w kadej ttnicy sabej niewiasty; oczy jej zaiskrzyy si w niezwyky sposb, kiedy si Czarnolicy do niej cakiem zbliy, byskajc ostrzem sztyletu... I nagle jak rzucony na ziemi gob, ktry w miertelnej walce wysuwa przeciw napastnikowi nie nadajce si do takiej walki tpe pazury wycigna ta sabiutka niewiasta rk ku czarnej masce i zdara j rabusiowi z twarzy.
Ujrzaa jego oblicze i poznaa go... Byo to dzieem jednej chwili potem runa zemdlona na ziemi. Nikt nie wie, co si potem stao.
Strona 367
Ju bya pna godzina, kiedy pan Satrakovits podnis ze stou swoj odurzon gow. Soce zagldao przez okna do izby. Pan Gerson znalaz si w niej sam jeden. Szuka Henrietty i woa lecz nadaremnie. Zniky te jej podrne kufry. Wyszed na podwrze zagldn do powozu lecz i powozu nie byo. Stay tylko jeszcze w stajni owe cztery kulawe konie i ray spragnione; nikt ich nie napoi. Panu Satrakovitsowi zamcio si jeszcze bardziej w gowie. Gdzie si podziaa baronowa? Co si tutaj wydarzyo w nocy? Dlaczego on o tym wszystkim nic nie wiedzia? Wszak zwyk sypia tak czujnie, e go nawet brzk komarw budzi!... Powoli przypomnia sobie, e wczoraj wieczr pi jakie niezwyke wino; smak czu jeszcze teraz w ustach. A przecie mu nigdy dotychczas wino nie szkodzio! Szuka wic drewnianej flaszki, chcc zbada napj lecz i flaszka gdzie znika!
aden pozostawiony przedmiot, aden objaniajcy znak nie rzuca wiata w pomrok tajemnicy. Co si tutaj mogo przydarzy? Nie zdoa si niczego domyli. Wyszed wic pan Satrakovits z gospody i zacz si rozglda po stepie lecz nigdzie nie ujrza powozu. We wszystkich kierunkach zbiegay si dawne i wiee lady k ku gospodzie tak, i nie wiedzia, za ktrymi pody z powrotem do domu.
Strona 369
LEANDER BABEROSSY
Jeeli si kiedy rozrzuci kup kamieni, zdejmie upkowe pokrycie starego domu albo spuci wod z moczaru, mona odkry mnstwo dziwnych, niewidzialnych owadw, osobliwsze my i wijce si wielonogi. Wwczas podziwia si cudown gospodark przyrody, ktra ywi istoty nawet w takich ciemnych, sonecznym wiatem nigdy nie owieconych kryjwkach. Vamhidy jako naczelnik sdu by pewnego razu zmuszony spdzi noc we wsi, ktra podlegaa jego jurysdykcji, a ktr zamieszkiwali Wgrzy, Serbowie i Woosi. Stancj jego oddzielay od gocinnej izby tylko cienkie drzwi, przez ktre dolatyway jakie osobliwsze, zrazu nieodgadnite gosy. Zdawao si, jak gdyby si kilkoro mczyzn i kobiet kcio, raz podnoszc, drugi raz zniajc gosy i dozwalajc jedno drugiemu wypowiedzie swoje zdanie. Pniej atoli sprawa zacza budzi obaw, pojedyncze okrzyki dozwalay si bowiem domyla, e ci ludzie chc kogo w przylegej izbie zamordowa. Vamhidy zerwa si na nogi, aby wda si w t spraw, gdy wszed gospodarz z kaw. A co to tam za haasy w tej przylegej izbie? zapyta zadsany Vamhidy.
O, prosz unienie odrzek gospodarz z dumnym miechem to s teatralici! I my ich tutaj posiadamy tak, jak ich posiada stolica. Wanie odbywaj tam prb jakiego kawaka, ktry maj wieczorem odegra. Moe by si pan sdzia przypatrzy tym piknym rzeczom. Macie u siebie aktorw zapyta zdziwiony Vamhidy w tej wsi? A skde si oni tu wzili? Tego nikt nie wie, prosz unienie. Oni sami powiadaj, e przybyli z Aradu; ale to naturalnie nieprawda. Kt jest ich dyrektorem, jacy s czonkowie towarzystwa? O ile wiem, znajduje si midzy nimi tylko jeden mczyzna, a i ten jest w poowie jeszcze dzieckiem; reszta to same kobiety i dziewczta. No, i jakie sztuki mog oni gra w takim skadzie towarzystwa? O, rne a rne! Niewiasty posiadajce gos niszy przebieraj si za mczyzn, przyprawiaj sobie wsy i bokobrody i graj swoje role lepiej od mczyzn, gdy si nigdy nie upijaj. I mog oni tutaj wyy? Kt uczszcza do teatru? Czy maj jakie dochody? Owszem, przychodz czsto chopi, aby si tylko dobrze namia. Wiele pienidzy juci nie daj, bo ich sami nie posiadaj ale za to przynosz kukurydz, ziemniaki, kiebasy i szynki na potrzeby towarzystwa. A gdy ci zesacy nieba wiele dugw narobi, natenczas wynosz si cichaczem w nocy. Nikt ich te nie ciga. Ale przecie pozostawiaj w zastawie dekoracje i garderob?
Gospodarz wybuchn gonym miechem. Dekoracje? Garderob? Ich zasona to duy szmat ptna na worki, ktry oblepili trjkolorowym papierem i herbem pastwa. Garderoba ich bardzo skromna. Jeli w jakim kawaku ma wystpowa wiele osb krlewskich, wypoyczaj sobie u bogatych Serbek wyszywane zotem stroje i przywdziewaj zamiast krlewskich paszczw. I doprawdy, sami Hiszpanie nie mogliby dumniej od nich wyglda! Nieco zoconego papieru, byle jakie wiecideko, tektura ot, takimi rzeczami sobie dopomagaj. Dyrektor to jeszcze dzieciak, ale tak przemylny, e nawet z tej dyni sporzdzi ksiyc, a nasiaduje grzmoty i pioruny. Lecz jak, tego nie powie nikomu. Ich biblioteka zmieciaby si pod pach; posiadaj wszystkiego pi, sze kawakw. Odegrawszy je zaczynaj kolejno powtarza. Publiczno juci nie widuje nigdy dwa razy jednego i tego samego kawaka. Sekret cay w tym, e zmieniaj tytu i osoby tak, i z tej szacherki wychodzi zupenie nowy kawaek. Miewaj oni niekiedy i dobre czasy, zwaszcza w targi i odpusty. Wtedy spac zacignite dugi, e im samym mao co pozostaje. Niedawno temu, kiedy tdy przechodzili serbscy handlarze nierogacizny, mona byo u aktorw widzie nawet srebrne cwancygiery. Mieli wtedy przedstawia Don Cezara z Bazanu, lecz obcy przybysze kazali im raczej co zapiewa. Nasi teatralici piewali wic wgierskie i serbskie pieni ludowe. Pewien stary Serb zastpi miejsce basisty, ktrego nie posiadali. Publiczno wybijaa takt laskami; w kocu przyniesiono wina i pieczeni, traktowano nimi teatralistw, a potem ich za drzwi wyrzucono.
Chciabym by na dzisiejszym przedstawieniu rzek rozciekawiony Vamhidy. O, prosz unienie ja sam przynios zaraz afisz. I przynis go w istocie za chwilk; byo na nim wypisane duymi czerwonymi literami; Ernani, czyli honor kastylijski, a poniej nazwiska osb. Ernanim by naturalnie sam dyrektor Leander Baberossy, Elwir panna Palmira; reszt osb naznaczono jedynie: N. N. albo XX. albo nawet**. To s mianowicie same kobiety tumaczy gospodarz i dlatego nie wypisano ich nazwisk. Wstp: I miejsce 15 krajcarw, II miejsce 6 krajcarw. A pastwo: wedug upodobania nieprawda? Doradzaem panu dyrektorowi, aby to dopisa, lecz odpowiedzia mi, e to byoby impertynencj. Radziem mu take, aby sam zanosi afisze niektrym osobom, lecz on nie chcia tego uczyni nawet w dzie swego benefisu, chocia, o ile wiem, nawet w Peszcie postpuj tak najsynniejsze aktorki. A wic ten dyrektor to czowiek dumny? O, straszliwie dumny! Na scen wprowadza jedynie sztuki rycerskie, zowic je klasycznymi. A nie ma ich nawet drukowanych, tylko je dyktuje przed przedstawieniem pannie Palmirze z pamici wedug syszanych przedstawie w peszteskim Teatrze Narodowym. Nasze za tutaj cioki woleliby widzie takie Wczgi, takiego Przekltego gajowego, Latajcego szewca albo Tkacza w zielonej kapocie i duo grajcych osb na afiszu. Lecz dyrektor powiada, e si w podobne gupstwa nie wdaje. Nieborak,
jeszcze zanadto mody! Gdy podronie i dozna sowicie godu, nie bdzie tak grymasi. Podoba si mi jego duma; przyjd na przedstawienie. Lecz punktualnie o godzinie sidmej. On bowiem zaczyna punktualnie przedstawienia, choby nawet adnego jeszcze widza nie byo, tumaczc, e tylko pospolite aktory czekaj na publiczno. To chopiec z charakterem; prosz mu zanie te tutaj pienidze. Vamhidy da gospodarzowi dziesicioreskwk, z ktr atoli ten po chwili wrci i owiadczy, e dyrektor nie moe jej na razie zmieni. Ale ja mu posyam ca dziesicioreskwk jako wstpne. A, tak?! Po niejakim czasie przynis gospodarz Vamhidyemu ca paczk biletw i powiedzia, i dyrektor podzikowa za yczliwo, lecz nie przywyky do odbierania podarunkw przypuszcza, e pan naczelnik tego wieczora zakupuje wszystkie miejsca w teatrze, wic sam jeden przypatrywa si bdzie przedstawieniu. Vamhidy mia si niezmiernie z tej komicznej sumiennoci dyrektora. Potem ubra si i wyszed za interesami, pieszc si, aby si z nimi upora do godziny sidmej gdy sam jeden mia reprezentowa tego wieczora publiczno, a wic wypadao przyby w por. Kiedy powrci do gospody, zasta ju w niej czekajc na niego osob. Jaka dama niepewnego wieku, afiszerka czy te opiekunka modszych aktorek, powitaa Vamhidyego u
wejcia do gocinnej izby, ktrej drzwi byy zasonite dwiema kotarami, a waciwie par kocw z ka. Tam wypisane byo duymi literami na arkuszu papieru: Miejsce dla widzw. Wprowadziwszy do izby Vamhidyego rzeka z pewn poufaoci: Ach, niech Bg pana naczelnika bogosawi; ale niechaj pan tutaj dugo nie bawi i nie przypatruje si gorszcemu widowisku, bo wygldamy straszliwie. Nie wiedzie, gdzie podzia ze wstydu oczy, gdy na parterze znajduj si przyzwoici panowie. Niechaj pan dugo na nas nie patrzy. O, prosz, umiem naleycie oceni pooenie; byleby w grze towarzystwa by zapa. Dla mnie jest to ju wiele, choby si tu i wdzie daway spostrzega niedostatki. Tutejsza publiczno szuka take zapau w przedstawieniu, szuka w nim ognia, tylko e bengalskiego, ktrym si widowisko musi koniecznie koczy. Dzisiaj atoli jako si publiczno nie pokazuje. Poniewa pan dobrodziej zajmuje w teatrze miejsce, wic dla innych osb w nim go ju nie ma. A czy pani nie naleysz take do osb w przedstawieniu udzia biorcych? Ja bior udzia jedynie w piewach, a w przerwach grywam na flecie. Rl nie przyjmuj ju adnych, chociabym je potrafia odegra najlepiej z caego naszego towarzystwa. Lecz bywaj na wiecie katastrofy, ktre niekorzystnie wpywaj na walk o byt. Szilard Vamhidy zauway, e jejmo nieco utykaa, co si jednak usilnie staraa zamaskowa. Zapewne
Strona 375
to byo ow katastrof w yciu, o ktrej Vamhidyemu wspomniaa. Poniewa wic pani i tak nie bdziesz wystpowaa na scenie, prosz zajmij pani obok mnie miejsc e rad bym usysze od pani uwagi tyczce si aktorw. Z najwiksz przyjemnoci. Aktorka usiada obok Vamhidyego. Pomimo zakupienia wszystkich miejsc przez Vamhidyego sala zdaniem dyrektora nie bya prna. Szanowna nie pacca publiczno: osoby, ktre aktorom dostarczay potrzebnych przyborw, i inni wierzyciele zapenili na sali kilka awek. Kiedy zegar z kukuk wybi w sali godzin sidm, rozleg si za kurtyn gos dzwonka, a raczej szklanki, potrconej noem, kurtyna podniosa si i odsonia scen. Gbi sceny stanowi skadany parawan, przedstawiajcy izb z oknem, sporzdzonym z czarnego i biaego w kraty nalepionego papieru. Po drugiej stronie byy drzwi do lamusa, zamienione w gotycki portal paacu, ktrym wchodzili i wychodzili aktorzy, gdy scena nie posiadaa innego wnijcia. Rozpocztym scenicznym utworem nie by naturalnie Ernani, czyli honor kastylijski, ale Zbjcy Schillera. Pozna to natychmiast Vamhidy i rzek do siedzcej obok niego jejmoci: Wszak co innego zapowiedziane. Naturalnie odrzeka jejmo tytu sztuki zapowiada co innego anieli samo przedstawienie, lecz Ernani by ju raz grany, wic gdybymy t sztuk jeszcze
Strona 376
raz we waciwej osnowie przedstawiali, nie zagldnaby do teatru nawet gratisowa publiczno. Dziwi mnie, e dumny dyrektor, nie przyjmujcy podarunkw, w ten sposb publiczno oszukuje. Juci nie jest to chwalebny fortel; lecz dyrektor tak rozumuje: Do ycia potrzeba koniecznie pewnych rodkw. Jeli si moje przedstawienia nie spodobaj publicznoci, gotw jestem przewraca przed ni kozioki i ebrzc na rogach ulic zbiera grosze do czapki lecz od wielkich panw nie przyjm ani kska chleba, chociaby mi go przyniesiono na srebrnej tacy. Moim panem jest publiczno; haba czowiekowi paszczcemu si przed mecenasem. Nie wiem, w jaki sposb doszed do tych przekona, bo to jeszcze w poowie dziecko! Od samego pocztku przedstawienia staraa si rozmowna dama odwrci we wszelki dozwolony sposb uwag Vamhidyego od grajcych na scenie osb i opowiadaa mu ciekawe anegdoty z ycia teatralnego. Ilekro za zmiarkowaa, e Vamhidy take uwaa i na aktorw, prosia go cakiem otwarcie: Niech Bg pana bogosawi nie patrze pan na tych biedakw, bo zgin ze wstydu! Mimo poprzyprawianych jasnych, ciemnych i siwych brd mg Vamhidy przynajmniej to rozpozna, e grajce na scenie osoby byy to kobiety w mskiej odziey. Ale dlaczeg towarzystwo skada si z samych kobiet? i zapyta Vamhidy ssiadk. Mielimy i mczyzn; ale oni z czasem pouciekali albo ich dyrektor napdzi. Juci on jeszcze za
mody, aby mc rozkazywa znarowionym aktorom. Panie za pozostay przy nim, bo go wszystkie bardzo lubi. Z wyjtkiem jednej kada z nas mogaby by jego matk a on jest tak dobry, e si z nami dzieli ostatnim kawakiem chleba; a jeli braknie jada, artami stara si sprawi, abymy zapomniay o godzie. Ostatnim mczyzn u nas by piewak ludowy. Lubiano go, bo posiada gos pikny. Niestety, lubi upija si. Kiedymy tutaj przybyli, postanowilimy przedstawi na pocztek synny narodowy utwr Szygligetego Zbieg, a w tytuowej roli mia wystpowa pan Nagy. Napyno do teatru wiele publiczno ci; nawet piec i st szynkowny byy zajte. W krytycznej chwili, kiedy si przedstawienie rozpocz miao nie pokaza si gwny bohater pan Nagy. Szukalimy go w lamusie i na strychu lecz go tam nie byo. W kocu znalelimy go w stajni. Tam lea rozcignity w obie i u zbami dbo somy. ,,Na mio Bo, pani e Nagy rzecze do niego dyrektor dlaczego si pan jeszcze nie wyrowa i nie przywdzia kostiumu? Przedstawienie rozpocznie si natychmiast! O, mnie na tym wcale nic nie zaley? odrzek z zimn krwi pan Nagy. Ale nieszczsny czowieku, pan rozpoczynasz scen! Ani mi si nio; ja jej nie rozpoczn! Pan jej nie rozpoczniesz? A wszak pan masz wystpi w roli Grzegorza Korpadiego! Ani myl ja dzisiaj nie bd wystpowa! Pan nie bdziesz wystpowa? Publiczno ju si zgromadzia; caa sala szczelnie zapeniona, dochd olbrzymi! Chociaby ja temu nie winien! Na mio Bo, wsta pan, zapac panu pi reskich za dzisiejszy wieczr, tylko mi pan nie rb wstydu. To wszystko jedno; ja nie potrzebuj paskich
piciu reskich! Wstawaj natychmiast, nikczemniku, albo ci przeszyj tym tutaj sztyletem! ,,I owszem, dla mnie to rzecz obojtna! Po tych sowach obrci si Nagy na drugi bok i zacz chrapa. I c mielimy pocz? Musielimy jedn z pa przebra za kowala Korpadiego, ktra ca rol powtarzaa za suflerem, tak i ledwo nas pu bliczno nie obia... Mimo tej zajmujcej anegdoty zwraca Vamhidy niekiedy uwag na przedstawienie. Widzia on, i Franciszka i Karola Moora przedstawiaa jedna i ta sama osoba, tylko e mask i gos zmieniaa. Zauway te Vamhidy i to, e ten gos by mu skdsi znany, podobnie jak i gwatowne ruchy bohatera na scenie. Szanowna publiczno zreszt ju w drugiej scenie zacza poznawa niesychane oszustwo i zaraz szemranie, ruch pord widzw, niecierpliwe stukanie laskami zaczy wtrowa haasowi. Wreszcie jaki poczciwy majster szewski, ktry za wypoyczone trzy awki miewa codziennie wolny wstp do teatru, przenis si, dla wikszego bezpieczestwa i aby ukry si przed okiem naczelnika sdu, z pierwszej na ostatni awk i zwrciwszy si ku scenie zawoa dononym gosem: Suchaj no, panie dyrektorze, tutaj jest w tym jaka polityka, bo ju widzielimy przedtem dzisiejsze przedstawienie! Zbity z toru Franciszek Moor zapomnia si od razu wskutek tego grubiaskiego napadu i ignorujc powan rol, ktr gra, odrzek zwykym gosem napastnikowi:
Strona 379
Kto ju raz widzia dzisiejsze przedstawienie i nie chce mu si powtrnie przysuchiwa, moe przy kasie odebra sobie wstpne. Skoro atoli dyrektor skoczy, zerwa si z awy natychmiast Vamhidy i pobieg jakby drugi notariusz z Peleski wprost na scen, uciska i ucaowa Franciszka Moora i zawoa radonie: Kalmanie! Franciszek Moor zawaha si na chwil, potem odj przyprawion hiszpask brdk, zrzuci z gowy ry peruk, star z twarzy grub warstw ru i oto przed Vamhidym stao teraz znane smutne, blade dziecko! To by zatem dyrektor teatru, w Leander Baberossy! Naturalnie, e si na tym przedstawienie zakoczyo. Vamhidy usun natychmiast ze sceny utraconego i odnalezionego syna; a gratisowa publiczno zaspokoia sw ciekawo opowiadaniem aktorek, ktre idc za natchnieniem wasnej fantazji twierdziy, e mody dyrektor musi by zapewne zbiegym potomkiem bardzo bogatej, magnackiej familii i teraz pod przybranym nazwiskiem dobija si wawrzynw, a kiedy w przyszoci uczyni bogaczami te wszystkie osoby, ktre obecnie znosz z nim razem przykroci i niedostatek. Kiedy Vamhidy z Kalmanem weszli do mieszkalnej izby, ucisn go naczelnik sdu jakby odzyskanego syna i nie mwic ani sowa przypatrywa si mu dugo, a naraz ich oczy zaszy zami. Kalman wyglda teraz na dwudziestoletniego modzieca, chocia w istocie liczy zaledwo pitnacie lat. Aktorstwo, niedostatek i za wczesne
Strona 380
golenie twarzy przyczyniaj si do przedwczesnego postarzenia. Szanowny panie przemwio dziecko albo jeli pan pozwolisz, kochany dawny przyjacielu, przede wszystkim prosz, nie nazywaj mi ju Kalmanem. Ja nie posiadam teraz adnego familijnego nazwiska. Jeli pan chcesz, abymy dalej rozmawiali, prosz mi nazywa Leandrem. Nazywam si Leander Baberossy. To nazwisko, ktre sam sobie zdobyem wasn prac, jest moj chlub; umr, a nie zmieni go. A teraz nie mwmy ani sowa o tym, co ju dawno mino. Sdz, e pan nie potpiasz kariery artystycznej. Owszem, kochany panie Leandrze odrzek Vamhidy umiem naleycie oceni scen i jej przedstawicieli i nie myl bynajmniej odwodzi pana od obranego sposobu ycia. Szerzenie ojczystej mowy i patriotycznego ducha, kroczenie po pontnej drodze sawy, to cel wzniosy, szlachetny! Sdz, e kady mody czowiek zdradza choby raz w yciu ch zostania aktorem. Ale zapomnielimy, e pan jeste take dyrektorem teatru, ktry porzuci swoj publiczno w najwikszym zamieszaniu. Ide j pan uspokoi a potem prosz do mnie przyby w gocin; moe pan przyprowadzisz z sob take kogo z towarzystwa. Nie, nikogo; ja nie lubi podobnej poufaoci. Wkrtce potem rozpdzi Kalman ex offo szanown publiczno i zasiad nastpnie do wieczerzy z Vamhidym, ktry go zapyta: Czy pan pijesz wino?
Strona 381
Od niejakiego czasu przyzwyczaiem si do niego, bo czowiekowi wszdzie narzucaj napoje. A potem, wino rozwesela; gdyby go nie byo, musieliby poszale wszyscy komedianci. Gdy bieda dobry trunek na frasunek! Bied klepi oczywicie wdrujcy aktorzy. Ale istniej przecie i stale sceny w Peszcie, Kolozsvarze, a nawet w Aradzie, gdzie, o ile wiem, utalentowani aktorzy wiod znone ycie, majc pole do doskonalenia si. Powiniene i pan stara si o umieszczenie przy ktrym z tego rodzaju teatrw. Mody chopiec rozemia si gorzko jakby posiwiay starzec i odrzek: Kochany przyjacielu, pan sdzisz, e nie majc kapelusza na gowie przyjbym go, aby si mc nim ukoni ofiarodawcy? Nie, wol sobie poszuka gdzie na miecisku porzuconego kapelusza. Poznaem ja bogatych ludzi a do obrzydzenia; nie dam niczego od nich. Nie potrzebuj adnego mecenasa, adnego protegowanego, subwencjonowanego teatru! Ja lubi ot, nasze ycie; ono jest dla mnie wszystkim. Od narodzenia drczono mi tak myl, e bogactwo jest bogiem; a kto je chce pozyska, ten si staje robakiem. Czuj wstrt do krewnych, gdy sobie przypomn, jak oni dreli przed chorym czowiekiem, ktrego serdecznie nienawidzili, a przecie sto razy codziennie jego rk caowali; w jakiej yli niezgodzie z sob, jak wuj siostrzenic sprzeda, aby mu nie zawadzaa, i jak si ta dziewczyna wypara swej mioci jedynie z obawy, aby dziadek jej si nie wypar.
Strona 382
Prosz pana Leandra nie obraa siostry, bo znowu nazywa pana bd Kalmanem. Ja jej nie obraam, ale si lituj nad biedaczk. O, ja jestem teraz tak szczliwy! Nie posiadam i nie potrzebuj niczego! Nie widz przed sob jutra, poza sob dnia wczorajszego. Niechaj grad spadnie, niechaj lunie powd, to mnie nic nie zaszkodzi. Moim mieniem caym odzie, ktr mam na sobie. Nie doznaj adnego alu, gdy pomyl o tych, ktrzy pozostali w domu dla bogactwa. Czsto nie mam si czym w nocy przykry ani co zje, gdy wstan rano. Ale ta myl ogrzewa i nasyca mnie: jake to mio wdrowa od sioa do sioa! Odgrywam rol bazna wobec posplstwa, walcz o lichy kawaek codziennego chleba, a gdy mi bieda mocno dokuczy, przedsibior wyprawy zdobywcze, aby zabra na polewk troch zieleniny przekupkom. Lecz kiedy
Strona 383
za to spotkam na drodze jakiego pana, nasuwam sobie kapelusz na oczy i mwi do niego: Ustp mi z drogi! Vamhidy patrza ze smutkiem na przedwczenie postarzaego chopca. Z pocztku sdzi, e tylko modziecze marzycielstwo zawiodo go na drog niebezpiecznej kariery, i spodziewa si go w ten sposb wyleczy, e w nim obudzi ambicj, przedstawiajc mu trudnoci tego zawodu i jego niedostateczne uzdolnienie. Lecz im duej rozmawia z tym modziecem, tym bardziej przekonyway go jego sowa, e chopca nie czcza dza sawy uwioda, ale owe szalone zamiowanie wolnego ycia. Nie zagldam ja, mj panie, do miast, gdzie s pitrowe domy, gdy gardz czowiekiem, ktry moe cierpie, aby kto mieszka nad jego gow. Nie jestem ja takim cynikiem, jakim by Tymon z Aten, gdy gardz bogactwem, jakkolwiek nie roztrwoniem wprzd mego mienia. Jestem bezwstydny i zapomniaem si rumieni. Zbiegostwa z miejsca zobowiza nie uwaam za hab. Mnie nie zatrwaa myl, i mi zamknito powrt do miasta, w ktrym ju raz byem poniewa tam w kadej knajpie pozacigaem dugi. Nie unosz si gniewem, gdy mi moi towarzysze oszukaj, opuszcz, obrabuj. Rozcigam si wwczas na socu i myl sobie: Teraz nie posiadam ju nic i nikogo! Pan jeste niewdziczny wzgldem, tych, ktrzy pana kochaj! Ach, kochany przyjacielu, przebacz, przebacz pan! Mymi sowami mogem obrazi jedynie pana; a mimo to taki przedzia jest midzy nami, nasze drogi s tak odmienne! A potem, nie dam od nikogo, aby si mn interesowa. Moi
krewni, sdz, rzadko kiedy wymawiaj imi moje, lkaj si, aby im dziadek nie zapisa o kilka tysicy mniej w testamencie. Pan Dymitr Lapussa ju tego sysze nie moe, on umar. Umar? No, w takim razie wiem, e musi zachodzi porzdny spr pomidzy pani Langai a panem Janem. Vamhidyego zabolao to, e modzieniec nie okazywa adnego alu, gdy mu wspomnia o mierci dziadka. Zgade pan; prowadz proces, a w tym procesie niestety odegra pniej i paskie nazwisko swoj rol. Moe kto z krewnych broni praw moich? Tego nie powiem. Chwaa Bogu! Baem si ju sdzc, e kto mgby znowu ode mnie da, abym mu rce caowa. Dobrze, i tego nie uczyniono: teraz ich lubi. Niechaj mi dozwalaj bka si po wiecie, niechaj si mnie wypr jakby nieboszczyka, niechaj bd syci, gdy ja gd cierpi! Niechaj si szczyc nazwiskiem, ktrym ja sobie otarem zbocone buty, i niechaj si nawzajem dla skarbw swoich przeladuj. Ja jestem szczliwy, e o mnie zapomnieli. Oni o panu nie zapomnieli, kochany panie Leandrze, owszem oni pana poszukuj i podobno odnajd. Odnajd mnie? A to przedziwne! Lecz jeli ja ich zna ju nie chc, jeli si ich wyparem, jakkolwiek jestem tylko wczcym si po kraju baznem, wdrujcym Cyganem, a oni bogaczami, jake mog ode mnie da,
Strona 385
abym podziela ich byszczc ndz? Ja sam sobie jestem panem. Kochany panie Leandrze, pikna to rzecz, gdy kto o sobie moe powiedzie, e jest sam sobie panem; mona do tego doj bez trudnoci, byle si posiadao nieugity charakter. Ale pan dopucie si rnych lekkomylnoci, ktre pana mog z atwoci do czego innego doprowadzi. Kalman ruszy ramionami. Prawda, e wiele gupstw popeniem, lecz nie pamitam adnego takiego, do ktrego bym si nie mg przyzna. Vamhidy sdzi poniekd, e jego podejrzenie byo nieuzasadnione. Jest tam mowa o jakim wekslu, ktry pan miae wyda na imi siostry. Tutaj spuci Kalman oczy i pokrania cay. Potem zapyta zaledwo dosyszalnym gosem: A Henrietta odmwia wypaty? Vamhidy westchn gboko. A wic ten lekkomylny dzieciak dopuci si w istocie tej zbrodni! Kochany panie Kalmanie odrzek sdzia, wracajc do pierwotnej nazwy siostra paska jest mczennic wasnego powicenia. Nie wahaa si ona uzna natychmiast paski podpis za swj wasny; ale pan powiniene by nad tym si zastanowi, jaka to jest teraz dla niej ofiara, gdy j dziadek wydziedziczy, a m nie moe jej udzieli tak znacznej kwoty pieninej. wity Boe! zawoa aktor, wsuwajc rce w gbokie, lecz prne kieszenie a wic to nazywaj wielcy panowie sum? Dobrze, mj panie! Nie wiedziaem, e
baronowa Hatszegi jest tak uboga; bd si stara o wypacenie weksla z benefisowego dochodu. Vamhidyemu wydaa si ta myl straszliwie dziwaczna. Ale miy przyjacielu rzek do Kalmana gdyby pan mia na rok dziesi benefisowych przedstawie a kadym razem juci najwicej po czterdzieci reskich dochodu, natenczas wanie dopiero za sto lat od dzisiejszego dnia mgby pan weksel umorzy. Jak to? zapyta przeraony Kalman i pochwyci zamiast widelca szczypce do objaniania wiecy. No, przecie weksel wystawiony by na 40 000 reskich. A to co znaczy? krzykn mody zbieg gromkim gosem, obali krzeso i pochwyciwszy n ze stou, pobieg z odkryt gow jak szalony ku drzwiom. Vamhidy musia si bardzo pospieszy, aby go przytrzyma w por i nie dozwoli, aby wybieg na ulic jak wariat. Daruj pan, ja zabij, zamorduj tego otra! Vamhidy by silnym mczyzn, wic z atwoci rozbroi modzika, ktry teraz zacz paka i na ziemi si rzuci. Vamhidy podnis go i posadzi obok siebie. Bd pan mczyzn. Kogo to chcesz pan zabi, o kim pan mwisz? Owego otra... Margariego! Jak to? Czy on pana nakoni do tego kroku? Dowiedz si pan tedy o wszystkim i bd moim surowym sdzi! Kiedy opuciem dom dziadka, odwiedzi mi ten szatan i okazywa mi obudne wspczucie. Pyta
mnie, co pocz zamylam. Odpowiedziaem mu, e pjd w wiat i zostan aktorem. On pochwali mj zamiar, odradzajc mi pozostanie w domu. Posiadaem tylko jeden reski, ktry mi poyczy sucy; powiedziaem wic temu szatanowi Margariemu, e mi potrzeba na drog przynajmniej dwadziecia reskich. On obieca poyczy u lichwiarza lecz musiaem wystawi mu oblig na czterdzieci reskich. I c mnie to mogo obchodzi! Lecz Margari powrci wkrtce i powiedzia, e lichwiarz owiadczy, e mi tylko wtedy poyczy pienidzy, jeli weksel podpisze take moja siostra, gdy ja jestem maoletni. Margari zachca mnie, abym na wekslu siostr podpisa, gdy czterdzieci reskich miao by dla Henrietty drobnostk, a gdybym j poprosi, daaby mi niezawodnie dziesi razy wicej, to nie zechce, aby mnie okrzyczano faszerzem weksli... Ale czterdzieci tysicy reskich! To to okropna, straszliwa niegodziwo! Ja podpisaem weksel opiewajcy tylko na czterdzieci reskich. Kochany panie Kalmanie rzek Vamhidy uspokj si pan; te rzeczy, ktre mi pan opowiedziae, s bardzo wane. Nie rozpaczaj! Dotychczas nie stao si jeszcze nic zego. Wiedz pan, e paska nieskoczenie dobra siostra uznaa weksel na 40 000 reskich za swj wasny, aby pana ocali. Te sowa wywary rozczulajce wraenie na Kalmanie. Teraz moesz sobie pan wyobrazi kopot baronowej, ktr od spadku wykluczono, gdy ona tymczasem przyja na siebie dug tak znaczny, chocia nie wie, czy go m jej zechce zaspokoi.
Ja si powiesz! To byoby najwiksz na wiecie niedorzecznoci. Winiene pan swj bd naprawi. Teraz przestamy by na chwil dobrymi przyjacimi ja jestem prawomocnym sdzi ledczym, pan oskaronym, ktry ma przede mn skada szczere zeznania. Prosz sobie usi przede mn i odpowiada na wszystkie moje pytania jasno i zgodnie z prawd, jak si wszystko wydarzyo. Vamhidy wydoby przybory do pisania, ustawi na stole dwie wiece i zacz przesuchiwa modzieca. Jak si pan nazywasz, ile liczysz lat, jak wyznajesz wiar? itd. Protok skoczy si dopiero po pnocy. Kalman wyzna szczegowo prawd. Teraz prosz mi obieca, e pan wrcisz do Pesztu, aby pocieszy krewnych, ktrym swym znikniciem tyle trosk i przykroci sprawie.
Modzieniec odpowiedzia wymijajco: Czy panu wystarcza moje zeznanie? Wobec prawa lecz ycz sobie, aby si pan pojedna z krewnymi. Uczy to pan dla mnie, jeli ju nie dla nich samych, a wreszcie dla siostry, ktr pan tak bardzo zasmucie. Zobacz... A wic pozosta pan tutaj i przepij si w mojej izbie; do jutra moesz si pan namyli. Drzwi na klucz nie zamkn, lecz prosz mi zarczy sowem honoru, e bez mojej wiedzy si nie wydalisz. Masz pan na to moje sowo. Potem udano si na spoczynek. Vamhidy atoli pooy si dopiero wtedy na ko, kiedy si mu zdawao, e Kalman ju zasn. Zbudziwszy si rano spostrzeg Vamhidy, e Kalman znikn, pozostawiajc na stole list nastpujcej treci: Kocha ny, dobry przyjacielu! Dzikuj Panu za Jego nadzwyczaj serdeczn yczliwo. Lecz nie chc nigdy widzie moich krewnych. Nie jakobym si obawia spotkania z nimi, lecz w istocie mierzi mnie atmos fera, w jakiej oni yj. Moje zeznania zdoaj naprawi bd, ktry popeniem. Ja bd si dalej po wiecie wasa. Moim domem namiot z grubego ptna. A potem bywaj w yciu pewne zobowizania, w ktrych urzeczywistnianiu nie mog by bratem mojej siostry! Nie zabraem z sob nic oprcz czterech cygar ze stou i prosz za to o przebaczenie. Poniewa Panu daem sowo, i bez
Paskiej wiedzy nie wydal si drzwiami, uczyniem to oknem. Niech Bg Pana bogosawi! A do zgonu wierny Paski suga Kalman W kilka godzin pniej dowiedzia si Vamhidy od gospodarza, e pan dyrektor wydali si w nocy bez poegnania, pozostawiajc jako odszkodowanie za drobny dug swoje dekoracje i garderob. Zabra z sob tylko to, co mia na ciele i pann Palmir. Teraz zrozumia Vamhidy znaczenie sw: Bywaj w yciu pewne zobowizania, w ktrych urzeczywistnianiu nie mog by bratem mojej siostry. Wdrujcy komediant posiada rwnie tuaczy idea i w stanowczej chwili uciek z nim w wiat zamierzchy.
Strona 391
PAN MARGARI
Panu Margariemu niele si powiodo: teraz by w istocie sam sobie panem. Posiada pikne mieszkanie, dogadza sobie na kadym kroku a nawet si oeni. Prosz te odgadn, kogo polubi?... Pann Klementyn! Ta dzielna niewiasta liczya mniej wicej tyle lat co i on, a przy tym posiadaa nieco uciuanego grosza, do ktrego pan Margari mia zawsze niekaman inklinacj. Godna panna Klementyna umwia si z wielce szanownym modzianem Margarim, aby j uwiz z Hidvaru co te on w istocie wykona wanie w chwili, kiedy pani domu pojechaa do ma, ktry bawi w Aradzie. Uwozi nie potrzebowa waciwie Margari, gdy baronowa z pewnoci nie byaby si okazaa okrutn tygrysic, ktra by przemoc chciaa rozerwa paajce ku sobie serca, gdyby Margari by j w przyzwoity sposb poprosi o rk panny respektowej. Lecz Klementyna bya romantyczn osob, chciaa wic koniecznie by wykradzion, i to jeszcze w nocy przez okno, jakkolwiek posiadaa klucze do wszystkich drzwi na zamku. A poniewa kowal z Gretna Green by zbyt daleko, wic si napieraa, aby j przynajmniej kowal z Szachodola z Margarim poczy; lecz ten nieokrzesany
Strona 392
rzemielnik nie chcia si wdawa w tak niezwyk ceremoni. A wic pan Margari wykierowa si na pana samodzielnego! Za pienidze Klementyny posprawiano meble; mieli nawet zegar wycinajcy kuranty. Pan Margari posiada osobny gabinet, w ktrym nic nie robi, tylko fajk pali. O pracy nie byo teraz mowy; nie odpisywa ju adnych dokumentw, lecz rozpiera si ten szczliwiec w kwiecistym szlafroku na kanapie i otacza si chmurami dymu, palc turecki tyto z fajki na dugim cybuchu. Klementyna aje go czsto za to, e kadzie nogi na kanap, bo to nag brzydki! A przy tym niszczy take meble! Zrzdzi cay dzie i nie dziw, bo kto przez trzydzieci lat skazany by na nieustanne milczenie i znoszenie kaprysw wielkich panw, ten naturalnie odzyskawszy swobod we wasnym domu stara si bdzie zaspokoi naleycie przez trzydzieci lat przytumiony popd do gadania. Lecz pan Margari raczy zaledwo na to odpowiedzie miechem i pociesza si w duchu sowami staroytnego klasyka: ,,Alios jam vidi ego ventos, aliasque procellas!4 On by rad, e mg by wreszcie u siebie panem. Nie gry si, ono pociesza Klementyn ubolewajc nad niszczeniem mebli jeli si popsuj, sprawi nowe. Pan Lapussa zaspokaja wszelkie moje potrzeby. Tak, chybaby by gupcem, gdyby ci zawsze dawa pienidze. Poczekaj no, skoro ukoczy proces z pani Langai, to si ciebie wyrzeknie. Dopki jeste mu potrzebny,
Inne widziaem ju wiatry, inne te burze [Wergiliusz Eneida] ac.
Strona 393
dopty ciebie ceni; potem nawet nie popatrzy na ciebie. Ja go znam dobrze. Diaba znasz, nie jego! Ja go znam lepiej. Dotychczas paci mi za to, em mwi, pniej bdzie mi paci za milczenie. Jest rzecz konieczn, aby si stara zawsze o dobre jado i ca odzie dla Margariego, bo Margari ksa, gdy mu gd dokuczy. Pan Margari mwi to z tak niewzruszon impertynencj i dymi tak mocno z fajki, e go ona respektowa zacza wic usiada przy nim na kanapie i rzeka: Jeli masz w rkach pana Lapuss, dlaczeg nie starasz si zabezpieczy lepiej nasz wspln przyszo? I c znacz te jego czasowe datki pienine? Czowiek jest tylko gociem na ziemi: moe go co spotka i umrze. A wtedy bdziesz mg za nim lecie na ksiyc! By to twardy orzech do zgryzienia dla Margariego. W istocie z nieboszczyka trudno wiele wycisn. Ta myl tak go wzburzya, e zsun nogi z kanapy i porzdnie na niej usiad. A wic c czyni? zapyta ony. Naley si o to postara, aby zamiast chwilowych datkw pieninych naleycie wynagrodzi wane usugi, jakimi mu w trudnej sprawie dopomg. Mgby ci na przykad da w posiadanie jaki folwareczek, gdzieby mona rozpocz gospodark. To prawda. Ma on i tak tyle posiadoci, z ktrych jedynie t korzy odbiera, e go rzdcy okradaj. Ot, gdyby nam da jakie sto morgw gruntu; wszak, jest wielkim panem, aniby tego nie poczu. Zreszt czyby to poczu, czy
nie to dla mnie rzecz obojtna. Chc, aby mi da, a on da musi! Wybior sobie, co si mi podoba. Pan Margari zacz si tedy przechadza po izbie z gow dumnie zadart w gr. Ale eby byy oraz zabudowania gospodarcze zauwaya Klementyna. Naturalnie, i stajnia, i para koni dla mnie. A dla mnie dwie krowy. Potrzeba nam i owiec, i to wiele, dla weny. A do tego i drobiu. Wszystko dosta musz. Jak? W tym ju mj rozum. Ale hej, hej! Jeszcze o jednym zapomnielimy. O czyme przecie? Potrzeba mi jeszcze prosit! Nieprawda? Musimy mie w chlewie dwa tuczne prosiaki, to rzecz gwna; a ja o tym zapomniaem. Ucieszony tym wanym odkryciem chcia sobie pan Margari zapali znowu fajk; lecz Klementyna nie zezwolia na to i odebraa mu cybuch. Stj i nie pal teraz fajki! Pomw jeszcze troch ze mn. Czy sdzisz, e bdzie mona do tego nakoni pana Lapuss? Nie tylko sdz, ale wiem to z pewnoci. Gdy mu powiem, e to by musi, natenczas nie moe odmwi memu daniu. A jeli on powie: nie! Tego nie powie; w przeciwnym razie powiedziabym i ja co komu i Lapussa poaowaby bardzo swej odmowy. Niebezpieczna to rzecz rozgniewa
Strona 395
Margariego. Pan Lapussa bardziej potrzebuje przyjani pana Margariego anieli pan Margari przyjani pana Lapussy. Co te ty mwisz? Wiem, co mwi. Prosz mi poda cybuch, pali teraz nie bd, ale musz mie co w rkach. Albowiem gdy zechc, potrafi i mj cybuch, i pana Lapuss rzuci na ziemi i zgruchota. Klementyna nie zwaaa, e godny m jej wrd gwatownej gestykulacji zasypywa posadzk popioem z ajki, lecz uja go pod rami i przytuliwszy si do nieg o rzeka: Czy w istocie masz pana Lapuss w rkach? Tak jak ten mj cybuch! A to w jaki sposb? Margari odsun j od siebie i odpowiedzia: Id do swej roboty; kobiety tego wiedzie nie powinny. Klementyna o mao nie zgina z ciekawoci i zacza paka. A wic mi nie ufasz? Czy nie jestem twoj on? Margari milczc pooy si na sofie. Klementyna nie daa mu jednak spokoju. Nie! Teraz nie zaniesz, a mi pierwej powiesz, o com si pytaa. Na prno mruysz oczy i udajesz picego: nie dam ci spokoju, dopki mi nie powiesz. Margari uwaa to z pocztku jedynie za art, lecz gdy ona nie ustpowaa, zerwa si nagle na nogi, uderzy w st pici, i krzykn jak lew rozjuszony:
Strona 396
Milcz, ty nierozsdna kobieto. Gdyby si kto o tym dowiedzia, o czym ja wiem, osadzono by w wizieniu mnie na lat sze, pana Lapuss na osiem, a ciebie na dwanacie lat. A wic milcz teraz! Klementyn tak dalece zatrwoyy te sowa, e wysza z pokoju i nie miaa ju wicej do niego powrci. Suszya sobie nad tym gow, kiedy i dlaczego miano by na nich speni zapowiedziany przez ma wyrok. W jej duszy ruszyy si straszliwe myli. Zobaczymy zaraz, jakie mg mie nadzieje pan Margari co do uzyskania maej posiadoci od pana Lapussy za wywiadczone mu usugi. Proces pani Langai przeciw panu Janowi Lapussy znajdowa si jeszcze cigle w pierwszej instancji. Obie strony staray si z niezmordowan gorliwoci o przysporzenie nowych dowodw i zarzutw. Prezes sdu cieszy si bardzo, e widywa pana Lapuss codziennie w czasie posiedze. Bardzo prawdopodobnym si zdawao, e on wygra spraw. By to jeden z owych przypadkw, e sdzia wasnym kieruje si sumieniem, po ktrej stronie suszno. Lecz sdzia nie moe pisa wyroku z pominiciem pisanego kodeksu, ale musi wedug niego rozstrzyga. Pan Jan tedy pojawia si codziennie u pana prezesa, ktrego nazywa swoim miym przyjacielem i na obiad zaprasza, niestety na prno. Pan Monori nalea do sdziw dawnego autoramentu, ktry nie dla materialnych korzyci, ale dla honoru sprawowa swj urzd, wydajc sprawiedliwe wyroki bez wzgldu na osoby. Okoliczno, i pan Monori by ju przez dwadziecia cztery lata prezesem sdu, przemawiaa za
jego uczciwym charakterem, zwaszcza e w owych czasach obierano urzdnikw co trzy lata, przyznajc im na wynagrodzenie najczciej sam honor. Pewnego dnia zapyta Monori pana Jana, czy nie zna bliej niejakiego Margariego, ktry w swej probie o posad pisarza w komitatowej kancelarii powoywa si na rodzin Lapussw, u ktrej przez duszy czas piastowa stay urzd. Gdyby pan Jan posiada wicej rozumu, byby na to odpowiedzia, e tego poczciwca bliej nie zna i nie moe rczy za jego charakter. Lecz jego wrodzone skpstwo doradzao mu pozby si tego natrtnego ebraka, a narzuci go komitatowi. Podnosi wic pod niebiosa tego dzielnego, zacnego czowieka, jego otwart dusz, trzewo, pilno. A wic to czowiek godny zaufania? Zachodz tu bowiem czasem rne drobne sprawy pienine; czy jego rce s czyste? O, prosz, czyste jak zoto. Ja powierzam mu pienidze, nawet nie liczc ich. Przez jego rce przechodz moje weksle. Wysyam go do osb, z ktrymi mi wi interesa. Paskie sowo jest w kadym razie dostateczn rekomendacj. Pan Jan opowiedzia jeszcze wiele piknych rzeczy o panu Margarim. Nieborak nie spostrzeg si, e mwi z prezesem sdu, ktry si urzdowo od Vamhidyego dowiedzia o zeznaniach Kalmana, wskutek czego prokurator zada ledztwa przeciw Margariemu. Pan Monori poegna pana Lapuss z zapewnieniem, e go jego wyjanienia zupenie zadowoliy.
Strona 398
Pan Jan cieszy si niezmiernie, e niemiego, natrtnego ebraka, wobec ktrego mia pewne zobowizania, zdoa si pozby na koszt komitatu, ktry ma mu nada urzd doywotny. A wic ta akoma gba byaby na zawsze zatkana! Sto procent zysku! W swej wielkiej radoci wysa pan Lapussa lokaja z zaproszeniem, aby si Margari zgosi nazajutrz przed poudniem, gdy ma mu zakomunikowa bardzo mi nowin. Naturalnie wypado w ten sposb przedstawi ca spraw, aby Margari nabra przekonania, e posad sekretarza mia do zawdziczenia swemu dostojnemu protektorowi i aby dlatego zrzek si wszelkich dalszych pretensji. Jeszcze tego samego dnia pojawi si niespodzianie u Lapussy pan Monori. By to cud prawdziwy, przewodniczcy sdu odwiedza osoby prywatne jedynie w sprawach urzdowych. Panu Janowi zdawao si, e Monori odwiedzi go, zdecydowawszy si ostatecznie przyj od niego dug wdzicznoci w cztery oczy. Usadowi go tedy Lapussa obok siebie na kanapie z wyszukanymi objawami grzecznoci. Lecz Monori wywid go z bdu, gdy odrzek z widocznym chodem, wpatrujc si bystro w Lapuss: Przybyem do pana w sprawie owego Margariego. Ej, to widocznie tylko pretekst odpowiedzia Lapussa bo gdzieby pan prezes mia tak dalece zajmowa si spraw tego indywiduum. Od rana nastpi zwrot w tej kwestii, gdy memu koledze w Aradzie udao si odszuka zaprzepaszczonego Kalmana. Ten modzieniec przyzna si,
e sfaszowa wiadomy weksel, lecz doda, e go do tego nakoni pan Margari i e podpisany przez niego weksel opiewa pierwotnie tylko na 40 reskich. Jest tedy rzecz widoczn, e kto inny musia t kwot podnie do wysokoci 40 000 reskich. Pan Lapusa odkaszln; by moe, e mu wos z wsw dosta si do krtani. Jest to pomylna okoliczno rzek Monori gdy teraz obcia bdzie oskaronego modzieca mniejsza wina, a wiksza jej cz spadnie na barki, ktre dotychczas byy cakowicie zabezpieczone. Kalman jako lekkomylny, jeszcze maoletni chopak dostanie si za t studenck spraw k pod surowy nadzr rodziny i opiekuna. Lecz Margariego i nie wiem kogo jeszcze spotka prawdopodobnie o wiele ci sza kara. Lapussa gryz teraz ju nie tylko wsy, ale i paznokcie. Ale co to moe mnie obchodzi? zapyta Monoriego. O tyle tylko, ile e pan dobrodziej sam do mnie mwie, e w Margari jest paskim powiernikiem, a wic z paskiej przyczyny nakoni osob trzeci do sfaszowania weksla! Ba, powiedziaem to tylko dlatego, aby mu dopomc do uzyskania posady. Nie odpowiadam za nikogo. A c mnie obchodzi charakter sug moich! Ale on jest paskim powiernikiem, przez ktrego rce zwyky przechodzi paskie weksle ..
Strona 400
Lapussa postanowi si wycofa z tej niebezpi ecznej matni energicznym grubiastwem; wic zerwa si z kanapy i zawoa z udan dum: Ale dlaczeg ja mam zezwala na podobn indagacj w moim wasnym domu? Daruj pan odpar Monori ja przybyem tutaj nie z wizyt, lecz jako urzdowy wysannik, jako sdzia. Po tych sowach rozpi Monori z zimn krwi surdut i wydoby z kieszeni pismo z du pieczci. Pan musisz zaprzysic w odpowiedzi pytania, jakie panu zadam. Ja? Ja nie bd na nic przysiga! zawoa pan Lapussa chowajc pod poy surduta rce, jak gdyby si obawia, aby go kto nie zmusi do podniesienia palcw w gr. Przysiga nie bd, bo tego nigdy nie czyni; ja jestem kwakrem, metodyst a ci nie przysigaj nigdy. To pismo, mj panie, ktre pan tutaj widzisz, jest krlewskim rozkazem, a kto si mu sprzeciwi, cignie na siebie kar. I jak to kar? Zapacisz pan osiemdziesit reskich. Zgoda. Oto tutaj skadam te osiemdziesit reskich. Pan Lapussa wyliczy z radoci pienidze, mylc sobie w duchu: A, to klasyczne prawo; wszak ono nie obowizuje bogatych ludzi, bo c u nich znaczy osiemdziesit reskich! Dobrze odpar pan Monori jutro tutaj znowu przybd. A to w jakim celu?
Zawezw pana do zoenia przysigi. A jeli ja nie zechc przysiga? Natenczas bdziesz pan dalej paci kar. Codziennie bdzie si tutaj pojawia z urzdu delegat krlewskiego trybunau, okazujc panu dopty ten otwarty rozkaz, dopki pan nie zoysz przysigi. A teraz kaniam si panu! Po oddaleniu si urzdnika gniew Lapussy doszed do najwyszego stopnia. Najpierw zemci si w ten sposb na kaamarzu, w ktrym Monori macza piro, podpisujc pokwitowanie, e rzuci go na ziemi. Nastpnie wyrzuci z salonu przybyego lokaja, wybi dwie szyby we drzwiach i porwawszy kapelusz zbieg na d. W takim rozdranieniu przebieg kilka ulic. Dopiero na rogu ulicy Krlewskiej przypomnia sobie, e ma przecie w domu powz, ktrym mg wyjecha do miejskiego lasku. Zwrci si wic ku domowi, lecz po chwili przypomnia sobie, e powozem wyjecha Maksio na spacer, a drugiego powozu nie ma w domu. Wrci si wic znowu pan Lapussa i najwszy jedn z stojcych obok doroek pojecha do miejskiego lasku, gdzie wreszcie nieco oprzytomnia. ,,A wic Kalmana odszukano; poczyni zeznania, ktre si tycz oraz Margariego. Ten czowiek wpad zatem w matni; no, ale to nie jest jeszcze adne nieszczcie. Wypada si tylko cakowicie wyprze Margariego; niechaj sam wydobdzie si z bota. Jeli atoli poczyni pewne zeznania? Wszystko jedno! Czy koniecznie potrzeba je potwierdzi? Ha, ale ten fatalny rozkaz krlewski! Naley albo zoy przysig, albo paci codziennie grzywn. Czowiek ma paci kar za swoje sumienie; co dzie osiemdziesit reskich za swoj dusz, a przecie go
tyle nie kosztuje ciao, chocia si wliczy fryzjera i wino szampaskie. Najkorzystniejsz rzecz bdzie umkn, porzuci stolic i prezesa sdu. Moe o czowieku w kocu zapomn. Ale ten proces o spadek?! Gdyby spraw tymczasem rozstrzygnito i to na moj niekorzy? A to fatalna alternatywa! Pozostawa w domu rzecz niebezpieczna wyjecha moe jeszcze gorsza! Najkorzystniejsze byoby cofnicie procesu o sfaszowanie weksla. Ba, kiedy on ju jest w rkach sdziego! Nie mona go ju przeto ignorowa. No, a gdyby opaci Margariego, aby si dozwoli osadzi w wizieniu na kilka lat? Co za szalona myl! Najlepiej wyprze si go zupenie. Ale przysiga, ktrej sd wymaga? Albo naley przysiga, e si osobicie jest w tej sprawie interesowanym, a nawet cign na siebie podejrzenie, albo wypadnie paci codziennie ten szataski haracz. Ach, to rozpaczliwe pooenie! Te zbrodnicze myli trapiy przez ca noc pana Lapuss, ktry mimo to nazajutrz rano postanowi pojecha do winnic na promontorze, oddalonych o dwie mile od Budapesztu, owiadczy subie, i tam pozostanie a potem umkn poczt do swej majtnoci Ostrorogu i czeka w ukryciu dalszego przebiegu rzeczy. Biedny bogacz! Ile to sobie gorzkich chwil gotowa, zamiast eby powiedzia krewnym: Wrzumy w ogie ten cay przeklty proces! Chodzi o trzy miliony: wy dostaniecie z nich dwa, a ja jeden. Nie!... jemu byo potrzeba wszystkich trzech milionw a do tego tych udrcze! Nie mia nawet czasu do poegnania si z synkiem, jeszcze picym, i kaza zaprzc konie. Wypi spiesznie czekolad, zarzuci na siebie paszcz i sdzi, e teraz moe bezpiecznie umkn...
Lecz pomyli si w rachubie, gdy wanie u drzwi na dole spotka si z Margarim. A pan co tu porabiasz? zapyta Lapussa sualczego czowieka, ktrego si lka. Pan dobrodziej kazae mi do siebie dzisiaj przyby; a poniewa nie chciaem przeszkadza panu dobrodziejowi w mieszkaniu, stanem tutaj u drzwi. Lapussa rad by mu powiedzia, jakie zagraa niebezpieczestwo, lecz wobec przysuchujcej si suby nie mg tego uczyni ani potajemnie rozmwi si z Margarim, gdy cignby przez to na siebie podejrzenie. Postanowi wic pozby si natrta i rzek: Dobrze, dobrze, lecz ja teraz nie mam czasu, przyjd pan kiedy indziej; tutaj nie mog panu nic da. Pan dobrodziej miae mi zakomunikowa jak pocieszajc nowin. Lapussa pomyla sobie w duchu: Dowiesz si o niej jeszcze w por; id sobie tylko do domu! a potem doda gono: Innym razem, innym razem; mnie si pieszy. Teraz nie mam czasu do przyjmowania prb. Jak pan moge tylko Przychodzi tak rano? Wszak pan wiesz, e mnie mona znale od godziny jedenastej do dwunastej w miecie: tam powinien mnie odwiedzie, kto ma do mnie jaki interes. Margari dowiedzia si atoli ju przedtem od wonicy, e Lapussa wybiera si na Promontor, gdzie mia stale zamieszka. Sucham rozkazu pana dobrodzieja, byle mi wolno byo ucaowa rk mojego opiekuna. Zanios waliz
do powozu i pobiegn po lask, ktrej pan dobrodziej ni e wzie z sob. Teraz mi jej nie potrzeba. Prosz mnie nie obsugiwa, pan nie jeste moim lokajem; posiadam do posug dosy ludzi. Pan Margari atoli nie da si tak atwo odprawi; owszem otwar usunie drzwiczki powozu i dopomg panu Lapussy przy wsiadaniu. Potem yczy mu kilka razy szczliwej podry i przyjemnej zabawy. Pan Lapussa odetchn swobodniej, gdy zamkn za sob drzwiczki powozu i straci z oczu usunego Margariego, ktry si bynajmniej nie gniewa, e go chlebodawca odprawi: przypuszcza bowiem, e pan Lapussa to uczyni jedynie dlatego, e lubi czsto dziwaczy, a moe te by chwilowo w zym humorze. Margari by ulegy i umia si zastosowa do kaprysw swego pana. Zna magnackie nawyczki i wiedzia, e gniew przemija. Teraz mwi sobie w duchu pan Margari nie chce mj chlebodawca mnie widzie, gdy wczesne wstanie z ka w zy humor go wprawio. I owszem nie bdzie widzia Margariego, bo Margari sobie stanie na stopniu w tyle powozu. Jake si potem zdziwi pan Lapussa, gdy mu Margari otworzy drzwiczki powozu na Promontorze! Bdzie si mia dopiero i nie poauje dla mnie hojnego daru! Rad bym si tylko dowiedzie, jak to pocieszajc nowin ma mi zakomunikowa... W powozie pocieszaa udrczon gow pana Lapussy myl, e wreszcie pozby si i straci z oczu natrtnego Margariego. Gdy atoli powz wjecha na dziedziniec winnicy na Promontorze, a pan Lapussa wyjrza okienkiem, osupia
jakby paraliem tknity, gdy ujrza przed sob znowu Margariego, ktry mu otwiera z wielk usunoci drzwiczki powozu. A asan skd si tu wzie? krzykn w gniewie pan Lapussa. Margari upatrywa na nieszczcie w roziskrzonym oku swego chlebodawcy objaw rozweselenia dla siebie i zdoby si po raz pierwszy w yciu na wtpliwy arcik, odpowiadajc: Prosz unienie: ja tutaj przyleciaem na skrzydach. I w istocie w okamgnieniu polecia na skrzydach nieszczsny Margari z takim zamachem, e wpad w szpaler winogradu. Pan Lapussa przelk si, gdy jeszcze nigdy nie poczstowa nikogo tak silnym policzkiem, a kady policzek kosztowa go zwykle kilkaset reskich. mij mona juci pogardza, lecz nie naley jej stpa na ogon, jeli jej gowy zdepta nie mona. Pobieg wic sam pan Lapussa za Margarim, wydoby go z gszczu wi nogradu i postawiwszy na nogi zacz go pociesza: No, no, miy przyjacielu, ocknij si pan troch. Nie chciaem panu wyrzdzi tej krzywdy. Nie gniewaj si pan; wszak pan blu nie doznajesz nieprawda? Czy si pan gdzie uszkodzi? Lecz Margari biada jak ak nieustannie: Panie dobrodzieju, pan mnie pobie! A ja byem dla pana dobrodzieja zawsze wiernym sug. Miae mi pan dobrodziej zakomunikowa mi niespodziank i prawdziwie uraczye mnie ni doskonale: mam teraz trzy dziury w
Strona 406
gowie i wszystkie zby mi wypady... Ju teraz po mnie! Ja sobie na to nie zasuyem, nie jestem psem pana dobrodzieja! Ale nie krzycz pan tak gono mwi pan Lapussa, ktrego ta scena bardzo wzburzya. Pjd pan tutaj na ganek i otrzyj sobie krew z twarzy. O! ja psem nie jestem woa Margari, ktry tym goniej krzycza, im usilniej Lapussa stara si go uspokoi nie pjd nigdzie, chyba na ulic, aby mnie w caym miecie widziano pokrwawionego. Opowiem ludziom wszystko... Ale, Margari, opamitaj si pan; ja pana nie chciaem uszkodzi... uniosem si przypadkiem. Oto masz pan za to pienidze. Ile panu potrzeba: czy wystarczy dwiecie reskich? No, otrzyj pan sobie twarz! Margari wprawdzie teraz ju tak gono nie krzycza, ale jeszcze cigle biada, utyka na obie nogi i krwi z zadranicia pomaza sobie twarz ca. Pan Lapussa otar mu j sam wasn chusteczk i rzek: No, no, kochany panie Margari, daj sowo, e tego nie chciaem uczyni. Lecz po co si pan tutaj za mn przywloke? Widzisz pan: tutaj miaem si zej z pewn pikn dam, a w podobnych razach czowiek nie rad mie za wiadka nawet najlepszego znajomego i atwo unosi si szalonym gniewem. Usyszawszy t dowcipn wymwk przesta Margari paka, a zacz si mia, jak to zwyky czyni krnbrne dzieci. Patrzcie, ju si mieje, nic mu nie brakuje! No, masz pan tutaj przyobiecane dwiecie reskich. Widzisz pan,
e jestem dobrym czowiekiem; dam panu pniej jeszcze wicej ale teraz nie naprzykrzaj mi si pan duej. Wyjed sobie z tymi pienidzmi za granic, rozerwij si troch, a ja panu pniej dam jeszcze wicej. Dzikuj panu dobrodziejowi unienie odrzek pokorniutko pobity poczciwiec i ucaowa rk pana Lapussy, ktry si stara wyekspediowa go za bram i tak dalece nim by zajty, i nie zauway, e kto od dawna przypatruje si tej scenie. Dzie dobry panu dobrodziejowi! rzek nowy niespodziewany przybysz. Podobnie jak lernejska hydra na widok gowy Meduzy, tak osupia Lapussa na widok witajcego. By to pan Monori, prezes sdu! Pan darujesz rzek zbliajc si do Monori przybyem tutaj wskutek wyszego rozporzdzenia dla przyaresztowania pana Margariego, aby zapobiec jego ucieczce. Na potwierdzenie sw Monoriego ukazao si za jego plecami dwch andarmw. Mnie aresztowa! woa Margari a to za co? Ja jestem uczciwym czowiekiem, a bynajmniej nie rabusiem albo morderc. Pan Lapussa wyda o mnie opini, ja jestem powiernikiem pana Lapussy. Mwic to przysuwa si Margari coraz bliej do swego chlebodawcy i uchwyci go za po surduta. Pan Lapussa nie znajdowa si jeszcze nigdy w yciu w tak krytycznym pooeniu, Monori bowiem mg go posdzi o to, e uatwia Margariemu ucieczk, dajc mu pienidze na drog i wysyajc go za granic.
To odepchn od siebie Margariego i zawoa z przedziwn impertynencj: Czego ten czowiek chce ode mnie? Co to za indywiduum? Skd si tutaj wzi ten czowiek? Ja go tutaj nie sprowadziem; nie jest on ani moim lokajem, ani moim parobkiem. Dlatego daem mu policzek, a potem dobrowolnie daem mu pienidze tytuem odszkodowania, aby nie mie procesu. Prosz, niech go pan kae aresztowa i oku w kajdany. Ja nie mam adnego splnictwa z tym czowiekiem; jeli zasuy na kar, niech j poniesie. Teraz zacz si Margari dziwi. A jaka to jest moja wina? Z jakiego powodu mam by aresztowany? Ja jestem tak niewinny jak soce. Nie wiesz pan dobrodziej, jakiej bym si mia dopuci zbrodni? To zapewne pomyka. Poszukuj kogo innego. Ja nie dopuciem si nigdy w yciu adnego zoczystwa. Pan jeste rafinowanym otrem rzek Lapussa, chwytajc Margariego za konierz nakonie mojego biednego siostrzeca do podpisania weksla i sfaszowae go, zamieniajc kwot 40 reskich na 40 000. Pan chcesz skala czyste imi mojej familii. Wiem o wszystkim, bo mi to mwi wielmony pan prezes i dlatego oddaj pana w rce sprawiedliwoci. Mwic to pchn Lapussa Margariego tak silnie w gszcz czerwonych winogron, e na jego spodniach z aglowego ptna pojawiy si narodowe barwy w plamach czerwonych i zielonych. aden stenograf nie zdoaby spisa nastpnego dialogu obu przeciwnikw, gdy obaj woali na siebie i krzyczeli rwnoczenie: pan Jan na kocu grzdy, pan Margari w czerwonym sosie dojrzaych jagd, obaj uderzajc
si w piersi, groc sobie nawzajem i przekrzywiajc na bakier kapelusze. Co to pan mwisz, e wiesz o wszystkim? Tak, wiem o wszystkim! A czy mi pan nie kazae to uczyni? Aj, ty otrze! Teraz powiada, e to by mj rozkaz.! A tak, tak: pan dobro... pan mi to nakazae, a teraz si mnie wypierasz? Ja ciebie nie znam, ty nikczemniku! Pan sam jeste nikczemnikiem; ja byem tylko paskim narzdziem. A dajcie mi tu kija, abym go na mier zagrzmoci. Ja pana zagrzmoc tym tutaj kloszem do nakrywania szparagw. Zbju! Ty sam zbj. Pan Monori chcc tej przykrej scenie koniec pooy, wezwa Margariego, aby z nim poszed do powozu. Z najwiksz chci odrzek tene pjd z panem sdzi chociaby przed samego krla, lecz racz pan sdzia przyaresztowa take tego tam czowieka, bo on to jest gwnym winowajc. Poczciwy Margari domaga si tego tak gono i energicznie, e go nawet dwaj andarmi nie mogli uspokoi w powozie. Pan Lapussa zmieni si na twarzy nie do poz nania; na tym jego dotychczas obliczu wystpiy smugi niebieskie i czerwone, oczy mu supem stany.
Prezes sdu, Monori, rzek do niego tylko: Mj panie, nie godzi si uywa brudnych narzdzi, bo si tym wasne rce kala. Po czym wsiad do drugiego fiakra i odjecha. Pan Lapussa przekona si, e mu ju teraz nie podobna wyjeda z Pesztu. Takie to owoce zrodzi w dzie, w ktrym pan Lapussa mia Margariemu zakomunikowa pocieszajc nowin.
Strona 411
ZNIKNICIE DAMY
Po owej nocnej przygodzie w karczmie stepowej postanowi Gerson Satrakovits wrci do Aradu. Juci trudne to byo zadanie stan przed Hatszegim i oznajmi mu, e si w drodze zapodziao jego on, a przecie musia to uczyni pan Satrakovits dla porozumienia si z nim wzgldem odszukania baronowej. Nie zblia si nigdy do legowiska niedwiedzia z tak silnym biciem serca jak teraz do mieszkania Hatszegiego. Drzwi od ulicy zasta zamknite; zacz wic dzwoni, a poniewa si nikt nie zjawi, dzwoni tak dugo, e urwa rczk u sznurka. Schowa j do kieszeni jako dowd swoich odwiedzin. Wszystkie story okien byy pospuszczane na znak, e nikogo nie ma w domu, w ktrym zreszt oprcz samego Hatszegiego nikt nie mieszka. On sam zajmowa w nim pierwsze pitro; suba i konie mieci y si na dole. Jeli go nie byo w Aradzie, pozostawa w mieszkaniu tylko sam zarzdca domu, ktry atoli teraz take gdzie znikn. Pan Satrakovits tumaczy to sobie w ten sposb, e zapewne wszyscy s na wycigach. By to ostatni dzie wycigw. Satrakovits przyby na miejsce wanie w chwili, kiedy popisujce si konie biegy do mety, dobijajc si najwyszej nagrody. W podobnych chwilach ginie jednostka niespostrzeenie wrd widzw, gdy uwaga
wszystkich zwrcona na konie. Pan Satrakovits mg si tedy swobodnie rozgldn za Hatszegim, ale go nie ujrza ani wrd wacicieli koni popisowych, ani w gronie panw wchodzcych w skad sdziw. Mimo to pozosta a do koca wycigw i widzia, jak jego wasny ko ju prawie u mety run z masztalerzem na ziemi tak, i go potem kulejcego odprowadzono z areny. Mimo to szuka Satrakovits nieustannie oczyma Hatszegiego i zniecierpliwiony zeszed wreszcie po wycigach z trybuny i pody do gromady zna jomych panw, spodziewajc si wyczyta w ich oczach zdziwienie i przestrach przy spotkaniu. Ale jake osupia, gdy wszyscy powitali go homerycznym miechem i wskazujc na niego palcami woali: ,,A, to jest Gerson hej, Gerson si pojawi! Czycie poszaleli? zapyta ich Satrakovits w niewysowionym pomieszaniu. Panowie atoli miali si nieustannie w oczy, to ukradkiem. Gersonowi zdawao si, e ma w istocie do czynienia z samymi szalecami, a wreszcie przystpi do hrabia Kengyelesy i podparszy si w boki zacz sobie artowa z niego: Zuchowaty z ciebie chopiec, mj Gersonie, znakomity paladyn: musz ci to przyzna! A to co znaczy? Co si z wami dzieje? Dlaczego si miejecie? Czy syszycie? rzek hrabia zwrcony do towarzystwa on si jeszcze pyta, dlaczego si miejemy? No, wic powiedz nam, gdzie podziae baronow Hatszegi?
Strona 413
Wszyscy zwrcili si do Satrakovitsa z min wyczekujc. To pytanie nie wydaje mi si bynajmniej mieszne odrzek Satrakovits, w ktrego duszy poczy si budzi coraz bardziej ponure domysy. Gdzie podziae baronow Hatszegi, maonk naszego przyjaciela Leonarda? zapyta powtrnie Kengyelesy. To dla mnie samego zagadk odpowiedzia ponuro Satrakovits. Ha, ha, ha! Podobnej przygody nie przeyem nawet bdc na studiach w Berlinie. Dla niego jest zagadk, gdzie posia towarzyszk podry! Kto z was wie co o niej? Czy yje? zawoa Satrakovits, ktrego w pierwszych chwilach jedynie radowao, e baronowej nie spotkao adne nieszczcie. Hrabia uderzy rk o rk i rzuciwszy czapk na ziemi zawoa: A, tego mi ju za wiele, to rzecz niesychana! On si jeszcze pyta, czy baronowa yje? Kolego, a z jakieje to wylaze kryjwki? Nie artujcie krzykn gono Satrakovits. Powiedz mi, co wiesz o baronowej, bo to dla mnie sprawa powana, z ktrej artowa nie naley. Hrabia Kengyelesy poznawszy, e Satrakovits naprawd si gniewa, przystpi do niego: Ot wiedz o tym, mj miy przyjacielu, e si bardzo kiepsko spisa. Najpierw pod twoim okiem okulawiay wszystkie cztery konie Hatszegiego; potem zniewolie biedn baronow do spdzenia nocy w gospodzie
stepowej, a wreszcie tak sobie zalae gow, e si zacz kci i w kocu nie wiedziae, czy jeszcze yjesz na wiecie. Biedna baronowa o mao e nie posiwiaa ze strachu, a gdy ciebie wino z ng zwalio, posaa wonic do miasta po konie i wybraa si do Aradu. To nieprawda! krzykn Satrakovits z rozpomienion twarz. Co nie jest prawd? Gdzie baronowa? Ale, zaczekaj i nie uchod; ju by jej nie dogoni, bo powrcia raniutko poczt z mem do Hidvaru. To nieprawda! Czy j widziae? Widzielimy j wszyscy; nieprawda? Ale kochany przyjacielu! rzek zmieszany Satrakovits to nie s arty. To bardzo tragiczna przygoda, ktra mnie i baronow spotkaa. Stroicie tutaj sobie ze mnie bardzo niewczesne arty, a ja sobie to wypraszam. Hrabia Kengyelesy ruszy ramionami. Nie mylaem, e bierzesz tak dalece na serio t spraw; a przecie moje szczegy s w istocie prawdziwe. Od kogo dowiedziae si o nich? No, od nich... Od baronowej? Nie od Hatszegiego. W gowie Satrakovitsa bysna pewna myl. Nie mwie z baronow? Nie. Widziaem j tylko przez okienko powozu, kiedy odjedali. Moe bya zakwefiona?
Strona 415
Nie, przyjacielu, nie pomyliem si: to bya ona sama! Dzikuj ci! Nie wiem doprawdy, za co. Dowiesz si o tym pniej. No, a teraz si zabawiajcie dalej na mj koszt. egnam! Suchaj, Bawatek zama nog! Lecz ta nowina nie zatrzymaa bynajmniej Satrakovitsa, ktry spiesznie z miejsca umyka. Nie spojrza w drodze na nikogo, a przyby do domu, Tutaj rzuci si odurzony na kanap i zacz rozmyla nad tym, co mu znajomi powiedzieli. e baronowa do domu wrcia, musiao by prawd, bo to jego znajomi na serio twierdzili. Prawd byo i to, e w gospodzie pi i zasn. Ale to zdawao si mu niepodobne do prawdy, aby si tam kci i nieprzyzwoicie zachowa. Zdoa sobie przypomnie szczegy nocnej przygody a do tej chwili, w ktrej baronowa Hatszegi ze swoim anielskim obliczem Przy nim na awie usiada, opowiadajc banie o siedmiogrodzkich grach, czemu si z rozkosz przysuchiwa. Od tego momentu wydaway si mu tylko snem wszelkie dalsze szczegy. Baronowa powrcia do Aradu... Ale dlaczeg nie Pojechaa dalej do Pesztu? Znajomi zarzucali mu, e pod jego okiem konie okulawiay i e zmusi baronow do nocowania w gospodzie stepowej... Nie, to nieprawda! Wszak baronowa widziaa sama, co si z komi dziao, i yczya sobie zboczy z drogi. Miaaby uala si na to wszystko przed mem? To nieprawda, to by nie moe! Satrakovits zerwa si i zacz biega po pokoju. Wreszcie powzi postanowienie.
Strona 416
Pjd, natychmiast pjd wprost do niej samej. Dowiem si od niej samej, co si ze mn dziao, e mnie spotkaa taka sromota. Pomwi z ni sam. I w istocie kaza natychmiast zaprzc konie; lecz nikomu nie objawi, dokd si wybiera. Nawet wonicy poda nazw tylko najbliszej stacji. W miecie zakupi dwadziecia cztery buki i ma drewnian flaszk. Kiedy si dostali do rzeki Maros, wysiad z powozu, wypuka jak najstaranniej, napeni wod z rzeki i schowa bukak i buki do kieszeni, potem odzia si w paszcz podrny, usiad sobie w powozie z fajk w ustach i pistoletami w rku i nie zmruy w drodze oczu a do nastpnego rana. Dziwna to bya podr pana Satrakovitsa. Kiedy przybyli do jakiej wsi, wymienia wonicy najblisze sioo, lecz nie oznaczy mu nigdy dwch przystankw na raz. Nad ranem zjad kilka buek i popi z bukaka gorzkaw wod, ktrej naczerpa z Maros. Nie wysiada z powozu duej nad dwie minuty i odwodzi natychmiast kurek pistoletu, gdy si kto do niego zbliy z pytaniami. Na szczcie posiadali ludzie na tyle rozumu, e mu z drogi ustpowali. A do samego rana pozwoli tylko dwa razy popasa; a potem pdzono dalej przez gstwiny i rowy. Po zachodzie soca omieli si wonica zapyta: Prosz jegomoci, moe bymy dali koniom troch wytchn, bo s bardzo zziajane? A co tobie do tego, ty otrze ofukn sug pan Satrakovits. Zapewne ty sam rad by si przespa, leniwcze! W takim razie ruszaj mi z koza; ja sam bd powozi, ty szubieniczniku!
Stary wonica, ktry przez dwadziecia lat suby nie sysza jeszcze nigdy podobnych przezwisk, tumaczy si, e mu chodzio jedynie o konie. A chociaby na miejscu pady, co tobie do tego? Czy onierz cigajcy nieprzyjaciela na wojnie przystaje take, aby koniowi da siana i wody? Wreszcie wjechano na drog wiodc do Hidvaru i wonica zacz si domyla, e tam wanie cel tej podry. Byo to ju wieczorem drugiego dnia i konie prawie paday ze zmczenia. Przed zamkiem staniesz nakaza pan Satrakovits, gdy mijali most, ktry wid do rezydencji barona Hatszegiego. Wic nie zajedziemy na dziedziniec zamkowy? Nie! krzykn piorunujcym gosem pan Satrakovits, ktry si wreszcie zlitowa nad biednymi komi i doda: Nadstaw uszu i suchaj, co ci teraz powiem. Ja sam nie wiem, jak dugo na zamku zabawi, i moe nieprdko wrc. Nie czekaj wic tutaj z komi, lecz jed do miejscowego popa i popro go w moim imieniu, aby moje konie umieci w swojej stajni i da im dwie miary kukurydzy. Ja pniej sam do niego zagldn. A nie wspominaj mu o zapacie, boby si obrazi. Potem moesz si przespa do rana. Jeli do jutra nie otrzymasz ode mnie nowego zlecenia, powrcisz z komi do Aradu. Reszty dowiesz si od pana hrabiego Kengyelesyego. Po tych sowach zwrci si pan Satrakovits ku zamkowi. Zapad ju mrok wieczorny. Siedem okien na pitrze byo owieconych; smym zagldao ksiycowe
wiato do pokoju. Bya to sypialnia baronowej. Wiedzia o tym pan Satrakovits, gdy zna doskonale ubikacje zamku. Na ganku zastpi mu drog snisty, muskularny strzelec Hatszegiego, mwic: Kaniam si jegomoci! A ty ole, czy ja ciebie wezwaem, aby mi si kania? Moe sdzisz, em si po to wlk dwadziecia pi mil, aby od ciebie odebra hod subistoci? Kto jest w domu? Nikt! A ty niegodziwy drgalu! Nie ma nikogo w domu? A tam na pitrze byszczy si siedem owieconych okien! Prawda, e wida wszdzie wiata, ale tylko dlatego, e pani baronowa jest chora. Ludzie przy niej czuwaj. A gdzie twj pan? Pojecha do Kolozsvaru po doktora. A c brakuje twej pani? Ja tego nie wiem; sycha, e zwariowaa. Aj, ty sam zwariowae, ty nierozumne bydl! Kto ci to mwi? Ba, kto mi to mwi! Widziaem i syszaem sam, widzieli i inni, e ona zwariowaa. A moe z ni mona pomwi? Ale gdzie tam! To wanie nieszczcie, e z ni mwi nie mona. otrze, ja ci powiadam, e twj pan jest w domu. Strzelec ruszy ramionami i zacz pogwizdywa.
Strona 419
Suchaj no, braciszku rzek mu pan Satrakovits, ktry ledwo zapanowa nad sob zdoa ja trzymam w kieszeni palec na cynglu pistoletu i miabym wielk ochot zada ci oowian piguk, dlatego nie artuj ze mn. Przybyem tym razem do twego pana nie z wizyt, ale w interesie. Powiedz prawd, czy twj pan jest w domu, czy go nie ma? Wszak ju powiedziaem, e nie ma nikogo w domu oprcz samej pani baronowej; lecz ona zwariowaa. W tej chwili zdawao si panu Satrakovitsowi, e syszy gos skrzypiec na pitrze. A wszak ja sysz tutaj muzyk? Strzelec rozemia si. Tak jest, chc wanie muzyk uleczy pani baronow, gdy muzyka jest najlepszym rodkiem na wariatw. Ale ja sysz take liczne mskie gosy, jak gdyby na zamku gocie byli... Gdzie? Ja nie sysz adnych gosw. To psy szczekaj za potem. Nie syszysz? Nic nie sysz! Dobrze, mj synu; widz, e tutaj nakazano, aby ludzie ze mnie drwili. Niestety naleao tobie i twemu panu wsta wczeniej do mnie! Nie potrzebujesz drzwi tak starannie pilnowa, ja nie myl bynajmniej wdziera si przemoc do twego pana. On zechce si ju sam do mnie pofatygowa, obaczysz, tylko chwilk zaczekaj. Rzekszy to usiad pan Satrakovits na schodach i napisa owkiem nastpujce sowa:
M j Panie! Owiadczam, e Pan jeste ndznym tchrzem; a jeli si chcesz dowiedzie, dlaczego, natenczas zastaniesz mi na miejscu u starego popa. Tam podam panu przyczyn i bdziemy mogli omwi reszt. Gerson Satrakovits Tak, teraz zapewne wyjdzie do mnie. Przeczytawszy takie wyrazy nie bdzie si chcia dalej ukrywa. Pan Satrakovits mia nawet przy sobie lak i zapaki; zapiecztowa wic sygnetem bilecik, tam na schodach; nie potrzebowa do tego stou. Lkajc si atoli, e Hatszegi mgby si mimo to nie pokaza, rozpiecztowa list i dopisa jeszcze: Jeliby mi odmwi naleytej satysfakcji, bd czeka na Ciebie u zamkowej bramy i jak psa Ci zastrzel! Zapiecztowa pismo na powrt i ju mia je odda sudze; lecz wpado mu na myl, e Hatszegi moe nie zechce go otwiera i w ogie wrzuci. Dlatego napisa na kopercie tu pod adresem: Jeliby listu nie rozpiecztowa, wtenczas odpis jego przybij w aradzkim kasynie na tablicy sucej do zapisywania wnioskw. We to, ty czujny Cerberze! rzek teraz pan Satrakovits do strzelca i oddaj ten bilet swemu panu,
Strona 421
gdziekolwiek go spotkasz. Powiedz mu, e go i ustnie pozdrowi kazaem. Niech go piorun trzanie... Nie koczc zbieg pan Satrakovits na d do popa mieszajcego w lichej, som pokrytej chacie. Sdziwy pop oczekiwa jego przybycia u bramy, gdy ze sw wonicy domyla si, e musiao co zaj midzy oboma panami na zamku i Satrakovits niezawodnie tam nie zostanie. Prosz jegomoci o nocleg rzek pan Satrakovits, ciskajc serdecznie rk kapana. Nie pozostaem na zamku, gdy tam jest osoba ciko chora. Jegomo dozwolisz mi u siebie zoy strudzon gow; wiesz, e moje dania nie s wybredne. Czym chata bogata, tym rada z caego serca! Bg dobrodzieja tutaj przyprowadzi. Ciesz si, e pan nie pozosta na zamku; tam nie ma dla pana odpowiedniego towarzystwa. A wic tam zebrao si w istocie towarzystwo? I to jeszcze bardzo wesoej wszak gos basw a tutaj dolatuje. A c to za ludzie? Pop zawaha si na chwil, a potem odrzek: S to ludzie, z ktrymi nie chciabym si spotka. Wymie mi jegomo kilku z nich. Dlaczeg nie wszystkich? Jest tam Drahovecz, Muntya, Harastary, Brinko, Paudan, Kirakoricz... Aj zawoa ze zdziwieniem pan Satrakovits, usyszawszy tyle nowych nazwisk wszak to z maym wyjtkiem sami nieznajomi.
Strona 422
Domylaem si tego, e te nazwiska nie wyjani panu sprawy odpar pop z umiechem, zaprowadzi gocia do swego szczupego mieszkania i zaryglowawszy drzwi od podwrza postawi na st misk wieej kukurydzianej mamaygi, szynk i dzban miodu. Obaj zabrali si z naleytym apetytem do jada, a po posiku raczyli si miodem. Wyborny to napj! rzek do gospodarza pan Satrakovits tylko e zanadto jzyk obcia. Zdaje si mi, e wielebny ojciec nie potrafisz teraz powtrzy nazwisk wszystkich owych ludzi, ktrych mi jegomo wymienie przed wieczerz. Lecz pop wyrecytowa wszystkie jakby z rejestru. Pan Satrakovits uderzy w st okaleczaa rk. Powtrzye jegomo rzeczywicie wszystkie. Przedtem zdawao si mi, e jegomo wymylie je tylko na to, aby mi ubawi. A nie s to same yjce osoby, cho nie kada z nich zasuguje, aby ya. I jaki stosunek czy ich z baronem Hatszegim? Na to nie umiem dokadnie odpowiedzie. Wiem tylko to z pewnoci, e ci wszyscy gocie s cytowani za wiadkw w owym osawionym procesie przeciw faszerzom monety i codziennie oczekuj przybycia sdziw ledczych, ktrzy objedaj okolic do ogldzin widowni zbrodniczego rzemiosa faszerzy. Ale c ten proces obchodzi barona Hatszegiego? Ludzie mwi powszechnie, e nic; maj tylko tutaj zagldn lada dzie sdziowie ledczej komisji.
A ci wiadkowie s chyba najznakomitszymi osobami z caej okolicy, skoro ich Hatszegi tak wietnie podejmuje? Przyczyny takiego przyjcia nie mog odgadn. Wiem tylko to, e ustawy wzbraniaj sdziom przyjmowa przysigi i zeznania po obiedzie, gdy moebne jest, e napoje zdoayby wpyn na dotyczce osoby. Lecz ustawy zapomniay o tym, e czowiek moe by i rano niepoczytalny, jeli pi przez ca noc. Sdziowie mog si pojawi jutro rano na zamku, a Drahovecz, Paudan i inni bd miao przysigali. A to s smutne nowiny, ktre mi jegomo objawie. Zapowiedziaem z gry, e nie lubi tych ludzi, o ktrych mwimy, nie wyjmujc nawet samego gospodarza. Jestem odludkiem, i nie bez przyczyny; otaczajce mnie zo jest morzem bez brzegw. Przebieaem ju w yciu wiele krajw, lecz podobnego zaktka ziemi, w jakim teraz przebywam, nie widziaem jeszcze nigdy. Bodajem go by nigdy nie oglda! Jegomo podrowae i po obcych krajach? Tak, panie, ale wasnym wzkiem, per pedes apostoloum, Moi biedni rodzice postano wili odda mnie do rzemiosa. Modo spdziem jako wyrobnik w Szebenie, Braso i Kolozsvarze. W ostatnim miecie zeszedem si z kilkoma rumuskimi modziecami rwnego ze mn wieku, ktrzy uczszczali na teologi. Omawialimy razem smutny upadek naszego rumuskiego ludu i wity, szczytny obowizek podwignicia go z upadku. Zdawao si nam niedowiadczonym, e to atwa robota! Spodziewalimy si, e bogacze naszego szczepu dopomog nam do
urzeczywistnienia tych szczytnych marze. Nasze dania byy bardzo skromne: nauczyciel w kadej wiosce i 100 000 elementarzy dla wszystkich! Lecz zawiedlimy si, i to tym boleniej, e nam wani rodacy odmwili poparcia. Najboleniej zawid mnie baron Hatszegi. Zowrogi los, zapdziwszy mnie tutaj, kaza mi na niego patrze nieustannie od chwili, kiedy by jeszcze dzieckiem, i przekonywa si z kadym dniem dosadniej, e mylnie upatrywaem w nim anioa, gdy si okaza w postpach sza tanem! By on prawdziwym krlikiem w tym zakcie. Jego wpywy, jego na pienidzach oparta popularno uczyniy go tak silnym pord tej tutaj naturalnej warowni skalistej, e ani rzd, ani wgierscy wadcy nie zdoali pozyska nad nim przewagi, musieli mu zawsze ustpowa, gdy si im sprzeciwi. A ile dobrego mg by zdziaa dla biednego ludu, posiadajc takie znaczenie, tyle pienidzy! I c zdziaa w rzeczywistoci? Powiadam panu, e gdyby Hatszegi dziesitej czci tych pienidzy, jakie roztrwoni na zrujnowanie ludu, uy by na jego uszczliwienie, naleaoby szuka raju tylko w Siedmiogrodzie. Lecz... moe i tak ju za wiele o nim powiedziaem! Byem w Wittemberdze, w Paryu; nocami si uczyem, a we dnie pracowaem w stolarni i w ten sposb zdoaem zoy doktorat. Teraz dostaem si do tej tutaj pustelni: przez sze dni w tygodniu uprawiam pole sidmego uczybym dzieci pocztkw czytania, gdyby naprzeciw szkoy i kocioa nie stay karczmy pana barona. Pan Satrakovits westchn gboko, syszc utyskiwania kapana, i to suszne.
Strona 425
Pop, nie chcc dalej zasmuca gocia, rzek do niego: Ale ja pana nudz moj gawd, ktra waciwie nikogo nie moe zajmowa, a dobrodziej bye ca noc w drodze; uczynimy lepiej, udajc si na spoczynek. Przespabym si wprawdzie bardzo chtnie, ale si musz jeszcze chwil powstrzyma; czekam na kogo. Czy mog si dowiedzie, na kogo?
Oczekuj odpowiedzi na list, ktry napisaem do barona. On jej sam nie przyle, gdy si zanadto dobrze bawi na zamku. Byy tam w licie szczegy, na ktre kady jak najpieszniej zwyk odpowiada. Czy pan obrazie w nim barona? Osnow listu rad bym zachowa w tajemnicy.
Dobrze. Mimo to moesz si pan pooy, gdy postanowie barona nigdy z gry obliczy nie podobna. Nawet gniewem tylko wtenczas si unosi, gdy w tym upatruje korzy dla siebie. A wic zaczekamy do jutra. Tymczasem udaj si pan na spoczynek. Juci moje skromne ko nie jest zbyt wygodne; lecz niechaj pan sobie wyobraa, e to nocleg w chacie myliwskiej. A gdzie spa bdziesz jegomo? Wyjd do pasieki; tam bd si mg bardzo dobrze przespa na ou z lipowych lici. O, ja lubi bardzo spa na lipowym liciu; nakry mog si moj opocz. To ja pjd na noc do pasieki, gdy zwykem przepdza noce na wolnym powietrzu. Jegomo jeste czowiekiem podeszym, wic nie dozwol, aby z mojej przyczyny by pozbawiony zwykej wygody. Pop zatrzyma si, jak czowiek, w ktrego gowie jaka naga myl zawita. Pan powiadasz, e obrazie Hatszegiego? Jeli jegomo chcesz koniecznie wiedzie, tak jest! Czy pan go bardzo obrazie? Jak mona kogo obrazi z umysu najdotkliwiej! Dobrzej pytaem si jedynie z ciekawoci. Wolno panu teraz obiera nocleg: gdzie pan bdziesz spa? W pasiece. No, zgoda, bo prawda, e mi nocne powietrze na wolnym miejscu nie suy. Ja wic przepi si i dzisiaj na zwykym miejscu w domu.
A ja w pasiece. Brzk drobnych pszczek budzi w czowieku sny tak mie, e sam krl mgby mu ich pozazdroci! Zatem dobranoc panu. Dobranoc! Go i gospodarz rozeszli si u drzwi domu. Pan Satrakovits zarzuci swoj futrem obszyt opocz na plecy i pody ku pasiece. Pop za wrci do izby, zagasi lamp, pooy si w odziey na ko, wzi raniec do rki i zacz si modli jak czowiek, ktry si nie spodziewa doy rana. Zna on dobrze swoich ludzi i wiedzia, co go miao spotka. Przeciwnie pan Satrakovits nie myla o przyszoci. Bezmylnie jak prawdziwy myliwy zapali sobie fajk i postanowi zasn dopiero po jej wypaleniu, aby przypadkiem nie zrzdzi szkody. Odpdzajc od siebie sen zwrci oczy na zamkowe okna, ktre mona byo widzie na wprost z pasieki. Powoli gasy w nich wiata. Zdawao si, e wbrew twierdzeniu popa gocie zamku nie myleli bawi si a do biaego dnia, lecz udali si wczenie na spoczynek, gdy we wsi zapiay dopiero pierwsze kury, moga wic by godzina jedenasta. Zamek uton w nocnym pomroku i zdawa si by teraz tylko olbrzymi ruin ze swymi basztami i wieyczkami. wiato ksiyca padao na szyby zamku; przewiecao te przez dwa naprzeciwlege okna w sypialni baronowej. Nagle przesun si rodkiem pokoju jaki cie i potem przesuwa si nieustannie, jak gdyby kto bez wytchnienia przechadza si tam i sam po pokoju. Ten
cie zacz si dopiero wtedy przesuwa po pokoju, kiedy ju wszystko na zamku spoczywao, i odtd przechadzaa si ta nieszczliwa istota niezmordowanie po pokoju jakby upir nocny. Pan Satrakovits czu e w razie dalszego patrzenia na to musiaby ulec somnambulizmowi i uleg mu te w istocie. Powoli zrzuci z siebie opocz, wysypa ogie z fajki, przeszed cichutko pasiek i przeskoczy przez jej pot. Potem skradajc si popod topole, wiodce wyduonym chodnikiem ku zamkowi, podszed a pod owe ksiycowym wiatem oblane okno, wspi si jakby pod wpywem rzeczywistego somnambulizmu po wysterczajcych kamieniach na staroytn baszt i nakruszywszy wapiennego gruzu z muru, rzuca go ostronie w okno. Wwczas zasoni w cie w pokoju na chwil okno, a potem si oddali i znowu do niego powrci. Zaraz potem odchylio si cichutko jedno skrzydo okna a powstaym otworem wylecia may zwitek papieru i wpad do rowu pod baszt. Pan Satrakovits zlaz na d, odszuka po ciemku w rowie papier wyrzucony, schowa go do kieszeni i spiesznie wraca na probostwo. Nie chcc budzi popa zapali latark swego na podwrzu stojcego powozu i zacz przy jej wietle odczytywa pismo, w ktrym rozpozna rk baronowej. Osnowa listu bya nastpujca: Kochany, Dobry Wujku Gersonie! Na miosierdzie Boe, na zbawienie mojej duszy bagam Pana: uciekaj Pan std jeszcze tej godziny... Nie natychmiast! Umykaj Pan pieszo tajnymi drogami; poprowadzi Pana pop miejscowy. Jeli Pan nie chcesz, abym cakowicie postra daa rozum, nie pozostawaj tutaj ani chwili duej.
Jestem bardzo nieszczliwa; ale moje nieszczcie powikszyoby si, gdyby Pan tutaj duej zabawi. Unikaj nas Pan, zapomnij o nas na wieki. Kochajca, cenica Pana i o Jego pomylno modlca si przyjacika, ktr Pan przyje za crk Henrietta Baronowa nazwaa go w licie wujkiem, a wic si na niego nie gniewa. Przyczyn zboczenia z drogi musiao by tedy co innego, a nie ktnia, o ktr go pomwi Hatszegi. Wypada si z nim tedy koniecznie obrachowa!... Trudniej atoli byo zrozumie tajemnicze skinienie baronowej. al mi pomyla sobie w duchu Satrakovits e ci, wielebny ojcze, bd musia z miych snw obudzi, ale to rzecz konieczna! Potem odkrci od powozu latark i zacz si dobywa do drzwi popa, ktry jeszcze nie spa i odpowiedzia. Wszelki duch Pana Boga chwali! Amen! odrzek pan Satrakovits. To ja stoj u drzwi, racz mnie jegomo wpuci do izby. Zdziwiony pop wpuci go natychmiast i zapyta, co si stao. Zechciej to jegomo przeczyta! powiedzia pan Satrakovits, podajc mu list i przywiecajc latark. To pismo baronowej! I c jegomo sdzisz o jego osnowie? e pan std musisz natychmiast uchodzi. Dla mnie jest zupenie zrozumiae to skinienie baronowej. Ja go nie rozumiem.
Zrozumiesz je pan pniej; lecz teraz nie ma czasu do odgadywania. Przede wszystkim przywdziej pan moj wasn odzie, a ja si przebior za chopa. Jak to? Naturalnie ja panu suy bd za przewodnika na grskich drogach. Tej usugi nie mog komu innemu powierzy. Prosz si pieszy. Satrakovits nie straci jeszcze humoru, wic gdy przywdzia dug rewerend i wysoki kopak popa, zacz si mia sam z siebie. Tam do licha, nie bybym nigdy sdzi, e kiedy bd jeszcze popem. Popa zniecierpliwi ten art niewczesny; wic rzek z niechci: Panie, nie mamy czasu do artowania; stoimy na progu wiecznoci. A wic i jegomoci zagraa z mojej przyczyny niebezpieczestwo? Prosz si o to nie pyta; byem na to przygotowany ju wtenczas, kiedym pana na noc przyjmowa. Po tych sowach wydoby pop paczk papierw ze stolika i poprosi gocia, aby je przechowa u siebie, gdy jego chopska siermiga jest bez kieszeni. Ju teraz i pop si przebra za wieniaka, zarzuci na rami guni i skin na swego gocia, aby szed z a nim. Potem opucili obaj mieszkanie, na ktre si jeszcze raz obejrza pop smutnie z przylegego pagrka. Zauway to pan Satrakovits i rzek dobrodusznie:
Strona 431
Ubolewam mocno nad tym, em narazi jegomoci na niebezpieczestwo; lecz mam nadziej, e nie pozostan dunikiem. I ja mam t nadziej. Zreszt nie troszcz si pan o to, gdzie i jak y bd od dnia dzisiejszego. Potrzeby czowieka nie s tak znaczne. Bd co bd prosibym pana o jedno. Prosz tylko rozkaza! Zechciej pan w domu przeczyta poruczone papiery i zachowa cis tajemnic. Dowiesz si pan z nich, co wypadnie czyni. Wszak pan umiesz obchodzi rozwcieklonego niedwiedzia, zagradza mu drog, wystraszy z gawry i wzi go na cel. Pan ju wszystko dobrze zrozumiesz. Jakkolwiek pan Satrakovits zgoa prawie nie odgadywa znaczenia tych sw, mimo to obieca popowi zastosowa si do jego yczenia. Noc bya najzupeniej ciemna i tylko dobrze obznajmiony z okolic pop mg zda parowami gr. Rano ujrzeli mae miasteczko na gocicu, gdzie by zajazd dla podrnych. Tutaj przywdzia pop swoj wasn odzie, a pan Satrakovits podrn opocz. Tutaj rzek do niego pop jestemy ju bezpieczni; Pan moesz wsi na wzek pocztowy, ja pod w innym kierunku. Dokde? wiat jest rozlegy; nie troszcz si pan o mnie. Zobaczymy si znowu w cigu miesica. Gdzie? Tutaj, w tym miejscu.
Pop poegna pana Satrakovitsa i zwrci si na powrt ku lasowi. Pan Satrakovits dosta si w istocie bez adnej przygody do miasteczka i wsiad na wzek pocztowy. W drodze do domu przypomnia sobie, e u popa zostawi wonic z komi, ktry zapewne nie mogc sobie wytumaczy ucieczki swego pana, musia z rozpaczy cay wiat zaalarmowa i zjedna swemu panu rozgos niepoledni. Jaka szkoda myla sobie w duchu pan Satrakovits e o nim zapomniaem. Gdy atoli stan wzkiem pocztowym przed swoim domem w Aradzie, kt wyszed naprzeciw? Oto jego wonica, ktrego pozostawi u popa w Hidvarze! Obaj zdziwili si niezmiernie. A wic ty jeste tutaj? A wic jegomo jeste tutaj? Ach, jake si ciesz! Niech Pan Jezus bogosawi jegomoci! e si te jegomo wyrwa z niebezpieczestwa! O czyme to mwisz? Wejd do pokoju; nie krzycz tak tutaj u bramy. Jak si dostae do domu, czy ci spotkaa jaka przygoda? Jeli tylko zdoam, opowiem wszystko jegomoci. Napoiem w Hidvarze konie, potem si pooyem i zasnem. Nagle obudzio mnie gone renie koni; ujrzaem wielk un: dom popa sta w pomieniach! Zerwaem si na nogi i skoczyem ku drzwiom mieszkania, zbudzi jegomoci. Ale drzwi byy z zewntrz zamknite, a okna zagwodone. Przeja mnie zgroza osobliwie dlatego, poniewa nikt z zamku nie przyby na ratunek, a ssiadom trudno byo ujrze
Strona 433
ogie, bo domy we wsi s bardzo daleko od siebie porozrzucane. Zaczem wic krzycze i woa o pomoc i pobiegem po siekier, aby ni drzwi wybi, lecz nagle dwie kule przeleciay mi tu mimo uszu. Odbiega mnie odwaga; popieszyem do stajni, poprzecinaem powrozy, ktrymi konie byy uwizane u obu, wsiadem na jednego i popdzajc reszt przed sob powrciem do domu. No, mj synu odrzek pan Satrakovits mwisz juci wit prawd; ale nie wspominaj o tym przed nikim ani swkiem, inaczej... sprawa dostanie si do sdu, a ty bdziesz musia stawa na wiadka! Bya to najskuteczniejsza groba, ktrej si prosty lud na Wgrzech nadzwyczajnie obawia.
Strona 434
DRCA RKA
Kto kiedykolwiek zeszed si w zej godzinie z Czarnolicym, temu odtd trzsy si ju na zawsze rce. To i Henrietcie trzsa si po owej nocy w gospodzie stepowej rka tak bardzo, e tylko z wielk trudnoci podpisa si bya w stanie. Co si stao po owym spotkaniu? kogo ona poznaa w Czarnolicym, w jaki sposb dostaa si znowu do domu? to wszystko pozostao wieczn tajemnic! Nie wspominaa o tym nigdy nikomu. Moe uwaaa to wszystko jedynie za zmor snu... Jej nieszczliwe ycie w domu ma poczo si nie od owego dnia, ale zaraz od owej chwili, kiedy j dziadek wydziedziczy. Nie potrzebowa si nikt dopytywa o jej cierpienia i o powd jej bladoci, gdy kady mg sam przytoczy kilka nawet przyczyn. Atoli o najokropniejszej tajemnicy, ktra jej z powiek sen spdzaa, wiedziao ich tylko dwoje i sam Pan Bg w niebie. Biedna baronowa modli si przez cay dzie. Caymi godzinami klczy przed otarzem w zamkowej kaplicy, potem wraca do swego pokoju i przechadza si po nim cigle. Trwa to do wieczora, do pnej nocy, niekiedy
nawet a do witu. Potem klka do modlitwy, wraca chwiejnym krokiem do swego pokoju i snuje si po nim jakby upir, ktremu wybicie pierwszej godziny po pnocy spoczynku nie przynosi. W jadalni nie pokazuje si baronowa nigdy; przynosz jej jado do pokoju; trudno poj, jak ona moe wyy, bo zaledwo si tknie jakiej potrawy. Ze swego pokoju wychodzi jedynie do kaplicy; a gdy si na zamkowym korytarzu zejdzie ze sub lub nieznajomymi, nie patrzy na nich ani si do nich nie odzywa. Nie spostrzega, e si jej kaniaj. Jej gosu ju od dawna nikt nie sysza. Dlatego sdz ludzie, e zwariowaa. Najpierw rozmawiali o tym sucy, potem mieszkacy sioa, a w kilka tygodni pniej wiedziano ju na caym Siedmiogrodzie, e moda baronowa Hatszegi popada w obkanie. Pewnego dnia, kiedy Henrietta znowu z kaplicy wracaa, podchodzi do niej niespodzianie jaka kobieta w podartej odziey, ktra si chyba ukrya w ktrym wnku, skoro jej suba zamkowa nie dostrzega. Zatrzymaj si na chwil, dobrodziejko rzeka cichutko nieznajoma do baronowej, ktra wprawdzie gos poznawaa, nie mogc atoli rozpozna oblicza zagadkowej osoby, gdy byo zakryte chustk; a to, co spod chustki wygldao, byy same rany i blizny jak u czowieka, ktry si musia wyratowa spord pomieni. Henrietta, i tak zazwyczaj lkliwa, przestraszya si niezmiernie. Niechaj si dobrodziejka nie lka rzeka nieznajoma, klkajc i chwytajc si sukni baronowej to ja jestem... Anica! Baronowa wypatrzya si ze zdziwieniem na mwic i szukaa w jej twarzy uroku dawniejszej idealnej
piknoci. Zdawao si jej, e widzi przed sob senne zjawisko i e skoro tylko kto wymwi zaklcie, ta szpetna twarz odzyska swoj pikno pierwotn. Dobrodziejka nie moesz mnie pozna mwia Anica gdy sobie popiekam twarz w jaskini Lucsia. O, bodajby ta twarz bya i przedtem taka, jaka jest teraz! Bg mnie ukara za to, em dla gadkiego lica dusz zagubia. Przybyam do dobrodziejki z prob, nie odprawiaj mnie bez wysuchania. Ju teraz nie jestem tak dumna jak kiedy. Biedna istota! Jej wydawa si tak odlegy ten czas, w ktrym bya pikna i dumna, podczas gdy Henrietcie si zdawao, e to byo jeszcze wczoraj. Wszystkich nas Bg dotkn dla naszych grzechw; o tym wie ju i dobrodziejka. Lecz Jego rka zawisa najwicej nade mn, bom ja sama sprowadzia zgub na moj rodzin, na moich przyjaci i znajomych. Ja ich wydaam sdowi, aby si pomci na jednym czowieku, ktry mnie oszuka; ujto te wszystkich, dozwalajc tylko temu jednemu... umkn. O, gdy o tym pomyl, tuk gow o drzewa w lesie, o ostre skay, aby j rozbi! Dla mnie teraz rzecz obojtn, e jestem ebraczk, wyklt istot, ktr kady od swego progu odpdza; nie czuj te godu. Zabrano mojemu ojcu cay majtek; Bg wie, ile tam byo pienidzy: co najmniej 20 000 dukatw. Byyby si one mnie dostay, bom przecie bya jedynaczk! Zabrano mu atoli wszystko: dom, kopalnie i co tam jeszcze znaleziono. Zawezwano mnie do sdu i chciano mi da za doniesienie o faszerzach monety tysic dukatw nagrody. Ha, ha, ha! Chciano mi zapaci tysic dukatw za to, em sama siebie tak nieszczliw
uczynia!... Lecz ja tutaj nie przybyam po to, aby dobrodziejk zatrwaa. Ja jestem uleg wariatk, ktra ju z daleka pada na kolana, gdy ujrzy jakich pastwa, ktra si ku nim po ziemi czoga i milami biegnie za ich powozem, aby im mc przedoy swoj prob. Mwic to ocieraa sobie dziewczyna z oczu zy obfite; potem uja znowu rk baronowej i jakby si obawiaa straty czasu, powiedziaa spiesznie: askawa dobrodziejko! Panowie urzdnicy komitatu powiedzieli mi, e spraw faszerzy monet rozsdza bdzie mieszana komisja pod przewodnictwem barona Hatszegiego. Od niego zalee bdzie ycie i mier wszystkich obwinionych. Henrietta musiaa si oprze rk o cian, aby nie upa. askawa dobrodziejko! Nie chciaabym prosi o rzeczy niemoliwe, domaga si, aby winnych wypuszczono bezkarnie na wolno; lecz susznej sprawie nie powinno si odmawia sprawiedliwoci! Przywdc wszystkich by Czarnolicy, on jest gwnym winowajc; on namawia, on wskazywa drogi, a reszta sza tylko za nim, suchaa jego rozkazw. A teraz Brinko i jego towarzysze, ci przeklci krzywoprzysizcy wiadcz, e naczelnikiem faszerzy by mj ojciec, stary Onuc. Wszelk win zbrodni zwalaj na jego gow. A przecie winowajc by Czarnolicy; Bg widzi, e on nim by!... Twarz Henrietty kurczya si nerwowo, ilekro Anica wspomniaa o Czarnolicym.
Strona 438
Nieszczliwa dziewczyna oczekiwaa od niej sowa pociechy, lecz Henrietta milczaa jak zwykle. Zdawao si jej zapewne, e mona y i bez mowy. askawa dobrodziejko! mwia dalej Anica zaklinam jejmo na miosierdzie Boe, nie zapominaj o mnie! Oby sobie jejmo wtedy, gdy si ze snu obudzisz, gdy sza le bd nawanice i burze z grzmotami, przypomniaa, e ja tam na dworze o tym czasie, nie znajc snu, siedz pod oknem wizienia i zazdroszcz tym, ktrzy w nim siedz. Niekiedy pojawia si u okna starzec z rozczochran brod spoza krat wysuwa si kocista, wywida rka i przeklina mi! To mj ojciec! Jam go wtrcia w otcha zguby przez moj grzeszn mio dla Czarnolicego, jam go zdradzia z przekltej zazdroci o Czarnolicego, a on teraz umkn, gdy ojciec mj za niego cierpi! Pomnij jejmo, e yje na wiecie nieszczsna istota, ktra zrzdzeniem zowrogi ego losu musi dniem i noc bezustannie o jednym i tym samym myle, kt ra jakby dzikie zwierz, pozbawione swego szczenicia, na kadego si rzuca, mylc jedynie o jego uwolnieniu i nie troszczc si o to, e samo moe by zastrzelone z bezpiecznej kryjwki przez myliwego, do ktrego domu si wdziera. Mnie naley albo straci, albo osadzi z innymi w wizieniu. Prosz unienie, wstaw si jejmo za mn do ma ustnie lub pisemnie, jeliby tego bya potrzeba. Nie daj mi pani zgin! Bg gniewa si nie bdzie, gdy mnie jejmo wemiesz w opiek! Henrietta nie moga teraz jeszcze tym mniej przemwi, gdy jej dusz przygniataa myl o tym, co t zrozpaczon dziewczyn wyganiao na publiczne gocice. Mwi nie moga, lecz pooya lew rk na jej gow , a
praw podniosa ku niebu na znak przysigi. Zarwno jej prawica, jak i biednej dziewczyny rce trzsy si niezmiernie... Potem uwolnia si od Anicy, ktra jej rce i rbek sukni pocaunkami okrywaa, i powrcia spiesznie do swego pokoju. We drzwiach obejrzaa si jeszcze raz i widziaa, jak biedna dziewczyna osuna si na ziemi i caowaa jej lady w prochu... Powrciwszy do swego pokoju, zaamywaa baronowa rce nad gow i przechadzaa si po komnacie jaki czas wzdychajc gono: Mj Boe, mj Boe! Potem, osuna si na kanap, drgaa na niej jakby konajca, zerwaa si znowu i powtarzaa cigle: Mj Boe, mj Boe! W kocu nabraa odwagi i usiada przy biurku do pisania. Na widok wasnego pisma zawoaa znowu: Mj Boe, mj Boe!... Spod jej drcej rki wychodziy same nieczytelne gryzmoy, noszce na sobie lady jej serdecznej trwogi; a przecie pisa musiaa, bo to miaa by proba za Anic. Mj Boe, mj Boe! Osnowa proby bya nastpujca: Mj straszliwy Panie! Ze dreniem i ulegym przywizaniem zbliam si do Pana, odwoujc si do Jego miosierdzia w imieniu nieszczliwej istoty. Bd Pan litociwy! Na askawo nieba zaklinam Pana, nie zasdzaj ich, na najwitsze imi Paskie zaklinam Pana, nie podpisuj si na tego rodzaj u wyroku! Na straszliwe sdy Boe zaklinam Pana, nie gub owych ludzi, ktrzy s najzupeniej niewinni! N. N.
Na tej probie nie miaa si baronowa podpisa. W chwili gdy si Hatszegi wydali ze swego pokoju, wlizna si do niego Henrietta i pooya napisan prob na kanapie, gdzie j spostrzec musia. Nastpnie staraa si zej z mem i w istocie spotkali si jeszcze w cigu tego samego dnia w sali rycerskiej. Hatszegi ujrzawszy on, krzykn przez drzwi na psiarzy, aby rozpucili ze sfory psy myliwskie. Blada baronowa podesza atoli ku niemu chwiejnym, ale stanowczym krokiem i ze zoonymi jakby do modlitwy, trzscymi si rkami stana u drzwi w milczeniu jakby duch, ktry si pojawia, co czyni, znaki daje, lecz nie mwi. Hatszegi ruszy ramionami i gwizdajc przeszed obok ony, nie rzekszy do niej ani sowa. Nazajutrz leaa znowu na jego stole pokorna proba, drc napisana rk. I gdziekolwiek tylko magnat zwrci swoje kroki w domu, wszdzie stawaa przed jego oczyma owa drca, wyblada posta, ktra ze zoonymi jakby do modlitwy rkami w milczeniu na niego pogldaa, jakby go proszc, bagajc o co?.., O tym wiedzieli tylko oni oboje... Trzeciego dnia ujrza Hatszegi znowu t pisan prob i spotka si z Henriett, ktr teraz zapyta: Kochana Henrietto, czy czytaa Tajemnice Parya? Henrietta wypatrzya si na niego jak zwykle w milczeniu. Jak ci si spodoba w tym romansie opis domu obkanych w Bicetre?...
.......................................... Nieprawda, jest to miejsce pene grozy? .......................................... Od niejakiego czasu jest twoje postpowanie bardzo dziwaczne, tak e caa okolica o tym mwi, i jeste obkana... .......................................... Mnie samego pyta si ju o to wiele osb... Dotychczas odpowiadaem kademu, e to nieprawda... .......................................... Jelibym atoli kiedy raz powiedzia, e to prawda, natenczas moesz by pewna, e si dostaniesz do domu obkanych. A wic zachowaj si odpowiednio!
Strona 442
WALKA O ZOTO
Gerson Satrakovits wymyli sobie od pewnego czasu osobliwsz rozrywk. Zawiesi na koek strzelb, porzuci psy i polowanie, a zacz pilnie uczszcza na zgromadzenia komitatw aradzkiego, biharskiego i temeskiego, gdzie by bezpatnym asesorem trybunau i wnosi, aby te komitaty w porozumieniu z siedmiogrodzkimi komitatami hunyadzkim, feherskim i zarandzkim staray si wsplnymi siami wytpi bandy opryszkw, ktre trapiy owe okolice. Utrzymywa spisy popenionych w rnych okolicach gwatw i wykazywa, e zostaj w zwizku z imieniem herszta opryszkw osawionego Czarnolicego, przeciw ktremu wszelkimi siami podburza, odwoujc si w kocu do narodowej ambicji. Naturalnie, e Wgrzy wszdzie go wymiewali. Znajomi nie mogli poj, jaka pokusa nagle opanowaa tego dotychczas tak zacnego i przykadnego ma. Ty staruchu rzek pewnego razu hrabia Kengyelesy po gwatownej jego wycieczce w komitacie przeciw Czarnolicemu jak to zaye trucizn, e wystpujesz z tak gorcymi mowami przeciw Czarnolicemu? Wszak ju cae towarzystwo faszerzy monet siedzi w Gyulafehervarze i sypie szace wic nie mamy si ju kogo
lka, gdy urzdowe dokumenty i wiadectwa dwudziestu ludzi stwierdziy, e osawione opryszki, niepokojce nasze strony, i faszerze monet s to jedne i te same osoby. Obecnie moe kady w swoim domu spa spokojnie przy otwartych drzwiach. Dlaczego taki spokj powszechnie panuje odrzek Satrakovits zaraz ci to wyjani. Skonfiskowane zoto Czarnolicego znajduje si jeszcze w Gyulafehervarze, gdzie je zapewne do tego czasu przechowuj jako corpus delicti. Lecz prdzej czy pniej zostanie przewiezione do Wiednia. Czarnolicy nie umar i jego banda nie zostaa ujta, a tym mniej uwiziona w Gyulafehervarze lecz ukrywa si spokojnie, nie bez powodu, gdzie indziej i udaje, e ju na zawsze znika, jak to czyni krokodyl, kiedy wywraca si na wznak i martwego udaje. Lecz zobaczysz, jakiego nam ta banda figla wypata, gdy wadza wyruszy z zabranym zotem z Gyulafehervaru. A skd wiesz o tym? Bo ten elazny czowiek nie da sobie odebra p miliona, dopki si w nim bodaj jeden nerw porusza bdzie. A doprawdy, nie wiem dlaczego si sroysz tak na tego poczciwca. Powtarzali to Satrakovitsovi wszyscy panowie, lecz on swojej propagandy nie zaniecha. Po skoczeniu procesu z faszerzami monet i zasdzeniu najstarszych z nich na dwadziecia lat, a modszych na doywotnie wizienie, postanowiono przewie sfaszowane dukaty, dla przerobienia ich w rzdowej mennicy, z Gyulafehervaru do Wiednia. Cenna, ptoramilionowa przesyka zaja dwa pocztowe wozy, a eskortowao j dwudziestu czterech
uanw. onierzami dowodzi porucznik; nad pocztowymi wozami czuwali oficja rachunkowy i kontroler a kady wonica mia par pistoletw. Nadto nakazaa wadza, aby po godzinie szstej wieczr wozy pocztowe nie jechay. Zachowano wic wszelkie rodki ostronoci. Wyprawa dotara bez przygody a do Piski i onierze zapomnieli o lancach, urzdnicy w wozach zdrzemnli si, a dowodzcy oficer nuci sobie aryjki z oper i rozmawia z koniem swoim. Kiedy wyprawa wjechaa na pniej tak synny most pisecki, pokaza si na drugiej stronie nadcigajcy zastp dwudziestu czterech jedcw, a na ich czele by Czarnolicy. Wszyscy jedcy mieli czarne maski na twarzach, odzie wywrcon do gry podszewk, uz brojeni byli w
Strona 445
szable, topory i strzelby. Sam Czarnolicy jecha na silnym karym ogierze i mia w rku szabl szerok i zamaszyst. Konie uanw ulky si zamaskowanych jedcw tak, e ledwo nie przesadziy przez porcz mostu, na ktrego rodku Czarnolicy ze swymi ludmi si zatrzyma. Porucznik by odwanym onierzem, w niebezpieczestwie nie straci gowy. Skrci lejce wspinajcemu si koniowi i rzek do Czarnolicego: Kto ty jeste, czego chcesz i z jakiego powodu tamujesz przejazd na mocie? * Zapytany odrzek niskim, dononym gosem: Ja jestem Czarnolicy. Skarb, ktry wieziecie, jest moj wasnoci; zabralicie mi go, a ja postanowiem odebra przemoc swoje mienie. Jestemy sobie liczb na siach rwni. Napadam was we dnie. Zwrcie mi moje zoto albo was poczstuj elazem. Porucznik, ktry nalea do najlepszych szermierzy i najdzielniejszych chwatw swego puku, spi konia ostrogami i popdzi przeciw awanturnikowi, ktry oczekiwa spotkania na rodku mostu. Czarnolicy odbija i zadawa ciosy z niesychan szybkoci. Modego oficera zmieszaa nadzwyczajna zrczno przeciwnika i jedynie wojskowa ambicja nakazywaa mu walczy dalej, gdy biegli szermierze miarkuj zaraz, czy zdoaj przeciwnika pokona, czy nie. Zreszt byo rzecz zastanawiajc, e Czarnolicy nie skorzysta natychmiast z przewagi siy swojej i zrcznoci. Zdawao si, e przeciwnika oszczdza, a nawet si przed nim krok za krokiem cofa. W kilku chwilach utarczka zawrzaa na caym mocie. Uani popieszyli swemu
dowdcy na pomoc; zamaskowani razili ich take toporami po obu stronach znajdowali si ranni. Uani spdzili ju haastr a na koniec mostu, gdy z okna pobliskiego myna waciciel krzykn dononym gosem: Hej, wojacy, baczno! pale pod mostem s pi podernite. Czy tak byo w istocie? Czy Czarnolicy postanowi zwali konie na most, aby si pod ich ciarem zaama? Albo czy moe i mynarz by jego sprzymierzecem i tylko dlatego krzycza, poniewa widzia, e onierze wzili gr nad opryszkami? To tylko jest rzecz pewn, e jego ostrzeenie poskutkowao, jakby sia czarodziejska, gdy przeraeni uani nawrcili z mostu i usunli si. Zauwayli take i drugi fortel Czarnolicego, e gdy walczyli na mocie z haastr, liczna zgraja zbrojnych opryszkw otoczya w tyle pozostawione wozy pocztowe i rozbroiwszy pocztyionw staraa si je zepchn w rw przy gocicu. Uani przyskoczyli teraz spiesznie do wozw i uwolnili je w okamgnieniu z rk opryszkw, ktrzy si schronili w przydrone zarola i stamtd strzela zaczli. Niedaleko mostu staa karczma, dokd sprowadzono wozy wraz z komi. Bya to formalna ucieczka. Uzbrojonych pieszych przeciwnikw mogo by okoo stu; pozastawiali wszdzie drog. Mona te byo zauway, e napastnicy popodcinali pi kilka wielkich topoli przy gocicu, aby je zwali na ziemi na wypadek, gdyby si onierze usunli, chcc w ten sposb zagrodzi pocztowym wozom drog odwrotu. Rzdowi wysannicy, wiozcy skonfiskowane zoto, nie potrzebowali si obawia napadu na karczm tej, w
rozbjniczym rzemiole widocznie le wywiczonej zgrai opryszkw; lecz gdyby pozostali na noc w gospodzie mogliby opryszki bardzo atwo zapali strzech nad ich gow. mierci si nie obawiali sudzy krlewscy, bo umiera jest obowizkiem onierzy; lecz powinni byli ocali poruczon sobie olbrzymi sum pienidzy. Byliby niezawodnie zdoali przebi si przez nieprzyjaciela c, kiedy nie mogli ze sob zabra cikich wozw z jednej strony zagradza im drog most, a z drugiej drzewa poobalane. Na szczcie porucznik czyta wypraw Napoleona I do Rosji i przypomnia sobie w jaki to sposb jego gwardia ocalia kas wojenn przed kozakami, kiedy dla braku koni musiano pozostawi wozy na gocicu. Z tego opisu skorzysta teraz. Powybierano zoto z wozw i porozdzielano pomidzy onierzy, ktrzy nim napenili adownice, kaski i paszcze. W wozach nie pozostao nic; mimo to zagwodono je starannie, aby odbijanie ich w danym razie zajo wicej czasu. Potem pocztylioni i urzd nicy wsiedli na wolne konie i cay zastp wypad z dziedzica otwart bram. Rzsisty ogie powita ich ze wszech stron; kilku byo ranionych, lecz nie niebezpiecznie, gdy albo strzelano z zanadto znacznego oddalenia, albo licho celowano. Szkoda, bo kady polegy onierz wart by sto tysicy reskich! Czarnolicy i jego towarzysze stali w pobliu z odwiedzionymi u strzelb kurkami; nie strzelali na konnic, lecz czekali na wozy, aby u nich ubi konie. Tote konnica wymkna si im i rozpdziwszy zastpujcy drog oddzia ze strzelbami, popdzia bez
dalszej przeszkody ku Szebenowi. Lecz zaledwo uani ubieeli wier mili drogi, ukazay si za nimi tumany pyu; snad Czarnolicy, odkrywszy podstp, postanowi ich ciga i zaatakowa powtrnie na publicznej drodze. Byo to niesychanie miae przedsiwzicie; zapewne mu zoto rozum odebrao. Porucznik kaza onierzom zatrzyma si i czeka na spotkanie z zuchwaymi rabusiami. onierze stanli we dwa szeregi, na czele znajdowa si sam porucznik; suba pocztowa zaja stanowisko w tyle. Zgraja opryszkw zbliaa si cwaem w wielkim nieadzie; wyprzedza j na kilkaset krokw Czarnolicy na wspaniaym angielskim folblucie, ktry pdzi jak wicher i zdawa si podziela szalony zapa swego pana. miay awanturnik, ktrego czarn twarz owiewa obok kruczych wosw, podobny w szalonym pdzie do szatana, wywija nad gow szabl potn i wzywa ju z daleka piorunujcym gosem onierzy do walki. Nie zwaa, czy za nim zdali jego towarzysze i jak mg sam jeden stawia czoo dwudziestu piciu zbrojnym onierzom; wzburzona w nabrzmiaych yach krew pdzia go naprzd. Tego ptaszka pochwycimy ywcem rzek porucznik, skinwszy na podoficera. Zanim nadbiegn jego towarzysze, wysadzimy go z sioda i schwytamy. Hola! krzykn przyskakujcy Czarnolicy i w najbliszej chwili wpad ju w tum onierzy z dobyt szabl w rku. Rozpocza si tedy krwawa walka: Czarnolicy rba i strzela z pistoletw do onierzy jak optaniec; a cho dziel ny porucznik cigle i miao na niego naciera, przecie nie mg zrani w drucian koszulk zaopatrzonego napastnika,
ktry wreszcie silnym ciciem strci mu kask z gowy tak, e si z niego potoczyy ukryte dukaty caymi setkami na zie mi. Teraz dopiero rozpocz si bj na dobre. Na d z waszymi kaskami! zarycza ochrypym gosem Czarnoicy i rzuci si na nowo z lwi odwag na przeciwnikw, nioscych na gowie w niebezpieczny magnes, ktry przyciga pioruny jego migajcej si szabli. Tymczasem nadbiegli cwaem jego towarzysze. Ubijcie pod nim konia! krzykn nagle z tyu urzdnik pocztowy, i zaraz potem trzy strzay z pistoletw ugodziy w wierzchowca Czarnolicego, ktry zmiarkowawszy niebezpieczestwo zeskoczy z sioda na ziemi i zacz walczy pieszo; zalepiony widzia jedynie krew i zoto! Nagle zauway, e macha szabl w powietrzu, e ju nikogo nie ma naokoo... Gdy porucznik pad zraniony, obj po nim dowdztwo starszy urzdnik pocztowy, ktry kaza zaniecha dalszej walki i pozostawiwszy rozsypane zoto popieszy ku miastu Szaszvaros. By on pewny, e aden miertelnik nie zdoa uj niebezpiecznego awanturnika Czarnolicego. Czarnolicy wskoczy natychmiast na podanego sobie konia i pobieg za uciekajcymi uanami, wzywajc swych towarzyszy, aby za nim podali. Lecz ci woleli zbiera rozsypane dukaty, obawiajc si, aby ich zdajcy za nimi piesi sobie nie przywaszczyli. Ale Czarnolicy nie zwaa na to, lecz bodc konia ostrogami pdzi za uciekajcymi z szabl w rku jak bajeczny upir. Lecz nadaremnie. Ju nie siedzia na swoim
ognistym rczym folblucie. Uciekajcy urzdnicy i uani wjechali za rogatk miasta Szaszvaros i Czarnolicy musia niestety zaniecha dalszej pogoni. Krci si jeszcze przez jaki czas koo rogatki, strzeli kilka razy z pistoletu za uciekajcymi i podziurawi okna i drzwi rogatki. Imi osawionego awanturnika byo dla wszystkich takim postrachem, e nikt z mieszkacw Szaszvaros nie mia si pokusi o schwytanie Czarnolicego. Stra obywatelska pilnowaa tumnie przez ca noc wnijcia do miasta, oczekujc napadu bandy strasznego rozbjnika. Lecz nie przyszo do tej ostatecznoci. Czarnolicy powrciwszy na pobojowisko zasta swoich towarzyszw w pyle gocica szukajcych porzuconego zota. Stara si zorganizowa na nowo swych udzi, lecz otrzyma od patnych szpiegw uwiadomienie, e do miasta Szaszvaros nadcigny cztery kompanie piechoty z armat, na ktrej wspomnienie caa banda opryszkw rozpierzcha si, jak gdyby j wicher rozwia. Nazajutrz rano nie wiedzia nikt, gdzie si podziaa.
Strona 451
CIGANA ZWIERZYNA
Takiemu zuchwalstwu nie mona si ju byo spokojnie przypatrywa. Wsie szeciu zagroonych komitatw uzbroiy si w widy i cepy za namow wjtw, aby rozgromi w razie pojawienia si band Czarnolic ego. Do tego uzbrojenia przyczyni si niemao pan Satrakovits, ktry ludzi straszy opryszkami. To kiedy si dowiedziano o napadzie Czarnolicego na wozy pocztowe, mwiono: ,,A wszak to Satrakovits przepowiada! Teraz chwyta ju kady za strzelb i szabl. Rzd ogosi sd dorany, kaza wsi na ko banderiom, zgromadzi piechot szeciu komitatw i postanowi rozzuchwalonych opryszkw wytpi do szcztu. W nagrod za tak dugo przez pana Satrakovitsa odgrywan rol Jana wieszczcego na puszczy, obray zagroone komitaty pana Satrakovitsa dowdc zamierzonej obawy na przestrzeni kilkuset mil kwadratowych. Pan Satrakovits okaza w swej misji niepospolite zdolnoci. Obsadzi uzbrojonymi wieniakami pograniczne wwozy i grskie przesmyki a sam pomyka si naprzd gwnymi drogami z szlacht ochotnicz i obozujcymi w lasach piechurami, ktrzy razem stanowili nieprzerwan lini ochronn tak, e obawa zakrelaa coraz cianiejsze koo, zdajc ku jednemu punktowi, ktry pan Satrakovits mia pniej oznaczy.
Z pomykajcymi naprzd banderiami cign sd wojskowy, ktry przetrzsa kad wie, kad chat, a podejrzane osoby natychmiast sdzi i wyrok wykonywa bez miosierdzia. Tymczasem osobny oddzia zbrojnych objeda zakrelon przestrze obawy w przernych kierunkach, pojawiajc si to tu, to tam, zupenie niespodzianie, aby udaremni zorganizowanie si opryszkw i odszuka przy sposobnoci ich lady. Na dowdc tego oddziau potrzeba byo widocznie energicznego w pomysach, stanowczego i zrcznego czowieka. To Satrakovits mianowa nim modego Szilarda Vamhidyego, okazujc przez to, jak dalece go ceni, gdy mu to niejeden za ze poczytywa, e tak wane zadanie powierza tak modemu czowiekowi. Przy rozpoczciu obawy poucza pan Satrakovits Vamhidyego, jak si ma zachowa. Miy braciszku, nie wierz nikomu, tylko wasnym oczom. Nie mw o tym naprzd, co masz uczyni dopiero za godzin. Nie odkadaj nigdy broni od siebie. Uwaaj na to, co bdziesz jad i pi. Nie zaufaj nikomu. Nie dozwl nikomu spa z tob w izbie i zagldaj czsto do swoich ludzi. A w kocu nie uwzgldniaj nikogo, jeli go bdziesz podejrzywa. Daj ci do pomocy dwudziestu czterech wyborowych, godnych zaufania piechurw. Lecz miej mimo to i na nich baczne oko; a jeliby ktrego z nich podejrzywa o ze zamiary, odelij mi go pod eskort zbrojnych chopw... Tylko konni towarzysze Czarnolicego zdolni s do stanowczego oporu; reszta to same wczce si po kraju pastuchy, ktre si rozpierzchn, gdy tylko ujrz niebezpieczestwo. Powtarzam jeszcze raz: nie zawierzaj nikomu!
Vamhidy wyruszy natychmiast w drog ze swymi piechurami i zwrci si najpierw ku grom biharskim, unikajc owych stromych wyyn, ktrym zjedna pniej saw mody wgierski poeta swoim zgonem tragicznym. Okoo poudnia dosta si oddzia Vamhidyego na wski grzbiet grski, kdy po spitrzonych skaach wska droyna wioda. Bya to smutna, pena grozy okolica. Nie byo tutaj wida adnej roliny przy drodze ani nawet adnego mchu na nagich gazach. Guche milczenie przerywa jedynie powist wichru. W przepacistych dolinach rosy gste bory, ponad ktrymi z wrzaskiem unosiy si spy alpejskie nie ujrza tutaj wdrowiec adnych ludzkich ladw. Byo to bardzo stosowne miejsce dla ciganej bandy opryszkw do stoczenia z pogoni ostatniej walki na mier lecz rozbjnicy nie pojawili si tym razem. By to dowd doskonale przez Vamhidyego obmylanego planu, ktrego si nikt nie domyla. Gdy jeliby Czarnolicy by o nim wie dzia, byby niezawodnie na niego czeka w tym odludnym miejscu, w ktrym dziesiciu odwanych junakw mogo po wstrzyma ca armi w pochodzie. Na szczycie tej przeczy wytryska czysty potok, ktrego brzegi jakby oaz na puszczy pokrywaa zielona murawa, zasiana tu i wdzie kwitncymi niezapominajkami. Tutaj zatrzyma si i posili Vamhidy ze swymi ludmi. Dawniej lubi zrywa niezapominajki, gdziekolwiek je napotka, i dawa je swej ukochanej na przypomnienie: Gobko, nie zapominaj o mnie! To i teraz, jakkolwiek nie mia komu ofiarowa tych miych kwiatkw, przecie
Strona 454
uszczkn na odjezdnym jeden z nich i dosiadszy konia westchn smutnie: Gobko, nie zapominaj o mnie! Potem ruszy z oddziaem dalej w drog przez las na p spalony i dalej przez guche odludne pustkowia grskie. Nad wieczorem zabrali z sob jadcego na koniu chopa, ktry wiz kukurydz do myna. Musia im suy za przewodnika. Vamhidy ze swymi ludmi jecha dalej przez ca noc; minli Skerisor, Nyiagr i dotarli ju nad ranem do grskiego wodospadu vidraskiego. Vamhidy kaza przeszuka wszystkie domy tej grskiej osady; lecz jego ludzie nie znaleli nic podejrzanego. Znuony oddzia stan potem w domu przy rdle i mia tutaj odpocz. Vamhidy odesa std przewodnika do Skerisory. Gdy tene dosiad konia i odjecha, rzek do Szilarda wachmistrz jego oddziau: Panie sdzio, mnie si zdaje, e ten chop nie pojedzie do Skerisory, lecz gdy nam z oczu zniknie, zaalarmuje ca okolic. W ten sposb ludzie podejrzani zwietrz niebezpieczestwo i umkn. Wanie tego pragn; nie jest to dla nas korzystne, e przesiaduj w swoich kryjwkach. Nastpnie kaza poowie swoich ludzi uda si na spoczynek, drugiej za czuwa i zmienia si co trzy godziny. Po poudniu tego dnia puci si Vamhidy w dalsz drog i przeprawiwszy si na drugi brzeg potoku, wjecha w gb lasu, wzywajc onierzy, aby za nim jak najpieszniej zdali. Nikt nie odgadywa jego zamiarw. Nastpnie kaza swoim ludziom pozsiada z koni i wie je za lejce na gr, ktra si przed nimi wznosia. onierze usuchali rozkazu,
ale z niechci lecz wkrtce potem zdumieli si radonie, gdy ujrzeli przed sob korytarz podziemny, tak zwan Rzymsk bram, przez ktr mogli si dosta na przeciwleg dolin. Teraz zrozumieli plan swego modego wodza i od tej chwili lubowali mu w duchu lepe posuszestwo. Rzymsk bram wjechali onierze Vamhidyego w ssiedni dolin. Byo rzecz bardzo prawdopodobn, e ludzie podejrzani na wie o ich nadciganiu stara si bd zbiec w dolin rzeki Krs ale take i to, e ich bdzie mona zaskoczy w wwozach Geiny. Nazajutrz rano zjawi si Vamhidy jakby piorun z jasnego nieba tam, gdzie si go nikt nie spodziewa. Do wieczora przytrzyma osiem podejrzanych osb. Potem wysa goca z listem do Satrakovitsa i uwiadomi go w nim: Jestem pewny, e uchwyciem wtek caej intrygi. Natrafiem na ich lad! Wieczorem rozoy si taborem w samotnym mynie, gdzie si mona byo broni w razie niebezpieczestwa a napadu spodziewa si Vamhidy jeszcze w cigu nocy. Myn by zbudowany nad rczym grskim potokiem, ktrego woda pod zabudowaniem biega na koa. Z przodu zacieniay trzy luzy wod, ktra spywaa do gbokiego zbiornika. Na trzech palach oparta szeroka deska stanowia tutaj most, ktry by poniekd przedueniem z gbi lasu na d wiodcej cieki. O zmroku uwiadomiono Vamhidyego, e jaki ebrak chce si z nim sam na sam rozmwi, bo sprawa wana.
Vamhidy kaza go wpuci do siebie. By to ciemny, olbrzymiego wzrostu mczyzna. Czy jestemy tutaj sami? zapyta ciemny, wszedszy do izby, gdzie na czeka Vamhidy. Tak jest; a czeg chcesz, dobry czowiecze? Dzikuj jegomoci za dobre sowo, bo te w istocie jestem i zostan dobrym czowiekiem. Ja jestem owym synnym Silnym Jankiem, ktremu wypalono oczy w jaskini Lucsia, gdzie chciano pochwyci Czarnolicego. Vamhidy chcia da biedakowi talara, bo on w susznej sprawie wzrok utraci, lecz ebrak nie przyj. Dzikuj jegomoci, lecz pienidzy nie potrzebuj, jeno gowy Czarnolicego. Tej gowy poszukuj wicej mi niczego nie potrzeba. Czy jegomo chciaby mie t gow? Ja jegomoci powiem, gdzie ona. No, gdzie przecie? A czy si nie zlkniesz jegomo tego czowieka? Ja si niczego nie ulkn. Powiedz mi, gdzie si on znajduje? Tutaj w pobliu. W ktrej stronie? Ale jegomo westchn Silny Janek jake mog na to odpowiedzie, kiedy nie widz ani nieba, ani ziemi? A skde wiesz, e on si tutaj w pobliu znajduje? O, mj jegomo, ja go poznaj po gosie, po chodzie, gdy si tylko zblia. Nikt tak nie stpa jak on: czasem cichutko jak duch, czasem znowu tak ciko, e a ziemia pod nim dudni.
Czy wiesz co pewnego o nim? Opowiem ja ju wszystko jegomoci od samego pocztku. Ja jestem ciemny; a ebranina to moje rzemioso. Nie byem ebrakiem, pki ya ona, lecz ona ju umara. Pikna to rzecz, mj panie, gdy komu wypal oczy tak, e ju paka nie moe. Bybym si chtnie godem zamorzy, lecz mam dwuletniego synka, dla ktrego ebra musz. Tutaj nad potokiem wiedzie na gociniec most kamienny, dokd mnie mj synek rano prowadzi, a potem sam powraca do wsi, cho jest tak maleki. Opiekuje si nim ona pisarza. Wieczorem przychodzi znowu po mnie, aby mnie odprowadzi do domu. Jamun dziel si z moj gospodyni, ktra jest ubosza nawet od ebraka. Gdy mnie burza zaskoczy, chroni si pod most; znam to miejsce tak dokadnie, e tam omackiem si dostaj. Byo to wczoraj. Siedziaem wanie na mocie a e przez dugi czas nie syszaem okoo siebie adnego ludzkiego gosu, opanowaa
Strona 458
mnie senno wielka. Lkajc si, aby mnie nie przejechano, wlazem pod most i pooyem si na ziemi. Nagle usyszaem nad gow kroki Czarnolicego; przysigbym, e to on. Zatrzyma si w poowie mostu potem z jednej i z drugiej strony przybyo do niego, jak to obliczyem ze sy szanych krokw, dwudziestu czterech ludzi. Vamhidy zacz si przysuchiwa z naton uwag. Czarnolicy przemwi do swych towarzyszy; poznaem go zaraz po pierwszym sowie; lecz i jegomo poznasz go po tym, co mwi do swoich ludzi. Owiadczy im, e nie naley si obawia ludzi, ktrych komitat wysa na obaw wypada wic znie w niebezpieczny oddzia, ktry przebiega okolic w rnych kierunkach. Towarzysze Czarnolicego, ktrzy si lkali wywiczonych w strzelaniu piechurw, owiadczyli, e z nimi walczy nie bd. ,,W takim razie odrzek Czarnolicy ukryjcie si tak, aby was nie znaleziono! Ja sam ich odszukam i poka wam, e i oni s tylko miertelnymi ludmi! Te byy jego ostatnie sowa. Jego towarzysze rozeszli si w prawo i w lewo; nad moj gow przebrzmiay kroki. Lecz wierzaj mi jegomo, e Czarnolicy sowa dotrzyma! Wierz mi, bo on gboko zapisa si w mojej pamici. Przez niego straciem on i wzrok. Gdybym tylko cho odrobin widzia, pospieszybym sam na jego spotkanie. A jelibym go zdoa jeszcze raz pochwyci moimi rkami, miy Boe, nie wyszedby ju z nich z pewnoci ywy! Miej si jegomo na bacznoci, gdy Czarnolicy pojawi si z pewnoci tej nocy jeszcze nie, gdy bdzie na ciebie czatowa przy drodze, ktr wyruszye; lecz do jutra dowie si o tym, e mu si wy Opracowanie edytorskie Jawa48 Strona 459
mkn Rzymsk bram jutro za wieczorem moesz na pewno oczekiwa jego odwiedzin. Vamhidy poleci Jankowi zachowa cis tajemnic i przyobieca mu hojn nagrod w razie, gdyby si jego sowa sprawdziy. dam tylko krwi Czarnolicego o reszt nie dbam! odrzek ciemny ebrak i podnis oblicze ku niebu, ktrego ju nie widzia. Nastpnego dnia noc bowiem mina spokojnie przywiedli okoliczni wjci podejrzane osoby, ktre Vamhidy w mynie przesuchiwa a do poudnia. Okoo poudnia sycha byo gone ujadanie psw w lesie. Mynarz tumaczy Vamhidyemu, e to zapewne dziedzic poluje na niedwiedzia. Wkrtce te pojawili si i strzelcy, ktrym Vamhidy owiadczy, eby poprosili swego pana o zaniechanie rozrywki, gdy si waniejsze sprawy gotuj. Polujcy magnat przychyli si do jego yczenia i zbliy si niebawem z caym myliwskim taborem ku mynowi. Vamhidy pozna w polujcym barona Hatszegiego. Byo to spotkanie niemie; lecz trudno si opiera zrzdzeniu losu. Hatszegi pierwszy powita spokojnie Vamhidyego, mwic: Wida, e obaj rwnoczenie polujemy, panie sdzio! Ja z obowizku. A ja dla przyjemnoci. Bybym si zwrci z pewnoci w inne strony, gdybym by wiedzia, e panu tutaj zawadza bd. Lecz zakoczylimy polowanie i powrcimy
Strona 460
natychmiast do domu. Dozwalam umkn memu niedwiedziowi; a pan? Ja mego jeszcze nie wytropiem. Mgbym panu o tym awanturniku opowiedzie wiele pociesznych anegdot, gdy i ja potykaem si z nim niejednokrotnie w yciu, byleby pan sdzia chcia si ze mn pofatygowa do Hidvaru ja i moja ona przyjmiemy pana jak najserdeczniej. Jake bolenie body Vamhidyego te sowa magnata, ktry do niego przemawia z takim spokojem, jak gdyby cakowicie zapomnia o znanej nam dawniejszej katastrofie! Dzikuj panu baronowi odrzek chodno Vamhidy musz si zastosowa do instrukcji moich mocodawcw. Bawi tutaj nie dla przyjemnoci. Zreszt tu trafiem na pewny lad, a przecie nie wiem, dokd mnie on zaprowadzi. A to piknie! Pan natrafie na jego lad? Byle to nie by manowiec, gdy ci przebiegli ludzie potrafi z tak atwoci wprowadzi w bd czowieka. Zaraz to panu baronowi wyjani. Zanim wysano do Wiednia skonfiskowane dukaty, naznaczono je w Gyulafehervarze krzyem, a to dla zmuszenia dotyczcej mennicy, eby je przerobia. Byy wic oznaczone krzyem i owe dukaty, ktre rabusie w czasie swego miaego napadu odebrali a ja je widziaem ju u kilku tutejszych osb. Zdajc tedy po nitce do kbka, zdoamy wyledzi i te osoby, ktre z pierwszej rki wydary te dukaty. Wiem z gry, e Czarnolicy bdzie si mia, gdy si dowie, e onierze szeciu komitatw z jego przyczyny przebiegaj
lasy, stukajc kolbami w wyprchniae drzewa, podczas gdy on w ktrym z ludnych miast przez lornet aktorkom si przypatruje. Mimo to zdziwi si on niemao, gdy do niego bez wszelkiego oblenia zapukaj pytajc: Czy jest w domu Czarnolicy? Hatszegi wybuchn gonym miechem i odrzek: Na mj honor, doskonay pomys! Ja sam jestem tego zdania, e naszego ptaszka atwiej mona spotka w kawiarni anieli w lesie. Dzisiaj ju nikt nie uwierzy, aby kto rabunkiem zabra p miliona tylko na to, aby jak Grzegorz Pintye ukrywa si wrd skalistych paroww Tordy. auj, e nie dostrzeono wspomnianego znaku na ktrym z moich dukatw; od tej chwili zaznacz na kadym z nich moje nazwisko. Po tych sowach powrci z umiechem do swoich ludzi, prawdopodobnie samych poddanych, i nakaza im przygotowa posiek, owiadczajc, e tego dnia pozostan na miejscu. Nastpnie zwrci si znowu do Vamhidyego: Poniewa kapitulujemy wobec liczebnej przewagi, wic prosz, chciej pan sdzia ze mn wyszuka w lesie wolne cieniste miejsce, gdziebymy si mogli rozoy obozem i rozdzieli posiek, ktry panu przypada jako zdobycz wojenna. Vamhidy, ktry si lka podstpu, spojrza na niego chodno i odrzek: Dzikuj panu baronowi, ale ja ju jadem. Ale przynajmniej swoim ludziom pozwolisz pan na moim terytorium napi si wina na moje zdrowie?
Strona 462
Moim piechurom nie wolno pi wina, gdy musz by trzewi. Rwnie nie wolno im opuszcza myna bez mego pozwolenia ani panu tutaj obozowa, chocia ten myn jest wasnoci pana barona, gdy ja piastuj obecnie urzd wojskowego sdziego, ktry moe wedug upodobania wszelkie drzwi odmyka i zamyka. Z tego wynika, e pan sdzia nie chcesz odemkn drzwi hidvarskiego zamku, a zamykasz przede mn drzwi mego myna. Tak, zgade pan! Ha, niech i tak bdzie! Zreszt nie cofam sowa i oddaj panu do dyspozycji zarwno mj zamek, jak i inne dworskie zabudowania i chaty na moim terytorium. A chociaby mnie w domu nie byo, gdy myl wyjecha jutro do Szebena, to moja ona powita pana u siebie jak najserdeczniej. Zniecierpliwiony Vamhidy odrzek lakonicznie: Spodziewam si, e nie bd potrzebowa kopota pana barona moj osob. Hatszegi zauway wzburzenie Vamhidyego i rzek z umiechem: Mj mody przyjacielu, czy pan wiesz, co to jest gwiazda spadajca? Jest to licho palce si cygaro, ktre kto palcy w niebie rzuca na ziemi. Good bye!... Rzekszy to przewiesi strzelb przez plecy i oddali si, idc k lekkim, eleganckim krokiem wraz z swoj myliwsk druyn. Po chwili znik w tym samym lesie, z ktrego by nadszed. Vamhidy uczu za w swoich yach jad palcy, ktry si ukrywa w tych sowach: Ow spadajc gwiazd
jest licho palce si cygaro, ktre palcy olbrzym na ziemi rzuca. To bolesne szyderstwo zrozumia tylko on sam i byo ono dla niego dotkliwym ciosem. Biedny sdzia zapomnia teraz i o urzdowych obowizkach, i o Czarnolicym, a poglda w zamyleniu na gwiazdami zasiane niebo, jak gdyby pord nich szuka oczu pewnej drugiej osoby, od ktrej zarwno, jak od niego sen i szczcie uciekay. Jake ich zrzdzenie losu zbliyo! Gdyby skorzysta z zaproszenia barona, mg by za chwilk patrze w jej oczy. I c by sobie byli powiedzieli? Noc bya zupenie spokojna; rozlega si tylko szum luzami spywajcej wody i opot myna. W czasie ledztwa wydali si by mynarz do wsi, gdy osb niepowoanych nie cierpiano w domu. W izbie chrapali onierze, ktrym wolno byo spa do drugiej godziny w nocy; czuwa teraz tylko Vamhidy i jeden piechur, pilnujcy w lamusie zamknitych winiw. Bg niech bdzie z jegomoci zawoa nagle zbliajcy si Silny Janek. A skde ty wiesz, e tutaj kto stoi? zapyta niedowierzajco Vamhidy. Syszaem, jak jegomo kilka razy westchne; a nadto wiedziaem, e bdziesz czuwa, gdy jegomoci z gry ostrzegem. Tej nocy wpadnie on na ciebie. Kto taki? Kto? A Czarnolicy! Czy sdzisz, e si na to w istocie odway? Wiem, e ju jest w drodze. A gdzie teraz bye?
Pracowaem tutaj w rowie pod mynem. W nocy? I c tam robie? Aby z przeciwnej strony nadchodzcy Czarnoicy wpad jak mysz w wod. I jaka std dla nas korzy, kiedy on z niej wypynie? By moe, lecz nie bdzie mg przeciw tobie uy zamokych pistoletw. Ale on nie bdzie tak szalony, aby przychodzi sam i stawa przeciw tylu uzbrojonym ludziom! Tego nie wiem; ale moe i jegomo jeste osamotniony pord tylu onierzy, gdy syszaem, e piechur stojcy na stray przed lamusem chrapie na dobre. Zaniepokojony Vamhidy pobieg szybko ku lamusowi i zasta w istocie pod drzwiami lamusa rozcignitego i picego onierza, ktrego na prno stara si obudzi, onierz szczliwiec lea jak martwy. Sprbujmy reszt onierzy obudzi doradza Janek i lubo ciemny, popieszy zwinnie do myna, gdzie dugim rzdem spali na somie ludzie Vamhidyego. Sdzia zacz ich budzi, podnis kolejno kadego z nich, lecz nadaremnie osuwali si na powrt na som jak nieywi. A co tu si stao? zapyta drcy Vamhidy. Nieprawda, e pi wszyscy i aden si z nich nie ocknie; ot nic si tutaj innego nie stao, tylko e pord onierzy musi by zdrajca, przekupiony od Czarnolicego. Ma on ich wszdzie, w lasach, paacach, wizieniach, w koszarach wszdzie! Ten zdrajca da towarzyszom napj zaprawny bieluniem i bd teraz ca dob spali. Sam te
zdrajca udaje picego, oczekujc przybycia Czarnolicego, aby mc uwolni uwizionych... Jegomo, to otr przebiegy! Vamhidy uczu, e mu nerwy zdrtwiay. Widzisz jegomo, e jeste teraz sam jeden, a Czarnolicemu zawsze kto towarzyszy. No, ale to nie jest jeszcze nieszczciem. I on bdzie sam jeden. Poniewa nam za trudno odkry pord onierzy zdrajc, wic musimy wszystkim skrpowa rce i nogi. Vamhidy przyzna we wszystkim suszno Jankowi. Wypadao go usucha, gdy niebezpieczestwo byo pewne i bliskie. Olbrzymi siacz lepy pozbiera w mynie udzienice i skrpowa przy pomocy Vamhidyego wszystkich onierzy, a potem zapyta: Jegomo, czy wasza szabla ostra? Tak jest, mam oprcz tego pistolety! Wydobd no jegomo z nich naboje, aby si przekona, czyby wypaliy. Vamhidy usucha z pewnym ociganiem si rady dowiadczonego Janka i przekona si, e pistolety byy pozatykane woszczyn dzikich pszcz... Widzisz jegomo rzek Janek dzisiaj nie bdziesz ju mg uy pistoletw, do wyczyszczenia ich pistonw potrzeba by kilku godzin. No, ale mam jeszcze bro moich piechurw! Musimy i t pierwej zbada odpowiedzia spokojnie Janek. Vamhidy nie wyciga ju teraz nabojw z karabinw, lecz prbowa z nich strzela w powietrze; lecz tylko same kapsle trzaskay, a naboje pozostaway w lufach. I
one byy jako zapaskudzone. Ta machinacja musiaa si z pewnoci wtedy odby, kiedy Vamhidy by na dworze, a onierze spali. Bd co bd musiaa to by wprawna rka, ktra tego w tak krtkim czasie dokonaa. A wic szabla jegomoci ostra? rzek Janek. Ju sysz kroki nadchodzcego Czarnolicego. Bystry such ciemnego kaleki przeczu niejako ju z daleka znane kroki, ktre go dolatyway z lasu. Mody Vamhidy zadra mimowolnie w chwili, gdy si mia wrcz spotka ze ciganym przeciwnikiem. Lecz silna wola pokonaa chwilow obaw. Za to Janek dra, lkajc si o niego. Kiedy Vamhidy powrci z dobyt szabl, bada j, pocigajc po jej ostrzu palcami, a potem rzek: Dobra to, bardzo dobra szabelka jegomoci; nie lkaj si go bynajmniej! Skoro si bdzie chcia wydoby z wody, tnij tym orem od razu w kark, a nie gdzie indziej,
Strona 467
gdy ten potpieniec ma na sobie pod odzie koszulk drucian. A jeliby si z wody wydosta i chcia si z tob wrcz ciera, nie bro si, ale tnij wprost szabl, gdy inaczej zabiby ci z pewnoci. Gdyby za chcia ciebie sob przywali na ziemi, zawoaj mnie, a ja si rzuc na niego i zadusz go goymi rkami. O, gdybym teraz cho troch widzia! Na wspomnienie utraconego wzroku zapaka gorzko ciemny kaleka. Ten czowiek mwi dalej Janek zamordowa mi on i pozbawi mnie wzroku; a ja teraz, kiedy sysz, e si sam jeden tutaj zblia, nie mog przejrze, aby si rzuci na niego! Jegomo, bd odwany! Bg bdzie z tob! Oby duch mojej Mariory przyostrzy twoj szabl i zaciemni jego oczy! Czy syszysz kroki? Mona ju byo nawet widzie przeciwnika. Z skalistej wyyny schodzi oblany wiatem ksiyca rosy, elegancki mczyzna, odziany cay czarnym paszczem atasowym. Vamhidy, ukryty za supem ganku myna, patrza na coraz bliej podchodzcego przeciwnika. Zamiast obawy wstpia teraz w jego dusz cudowna odwaga; nie lka si go ju, ale owszem pragn si z nim spotka. Obok stojcy Janek ucisn rk Vamhidyego. Obaj milczeli. Nawet w przyrodzie panowaa taka cisza, e najlejszy wietrzyk nie porusza liciem drzew. Sycha byo tylko donony odgos zbliajcych si krokw. Czarny mczyzna wszed ju na most i posuwa si miaym krokiem a do poowy kadki; tu postpi jeszcze jeden krok naprzd i krzyknwszy gono run w wod...
Teraz rzu si jegomo na niego! szepn do Vamhidyego Janek; lecz zacny sdzia nie odway si napada na czowieka nie mogcego si broni i dozwoli przeciwnikowi na brzeg wypyn. Jego czarny paszcz zosta w wodzie. Czarnolicy sta teraz przed Vamhidym w przemokej, obcisej odziey jakby potny posg Antinousa; bya to posta prawdziwie atletyczna. Za pasem mia zatknit par teraz zapewne nieprzydatnych pistoletw i krzyw arabsk szabl. Szilard Vamhidy zaszed mu drog. Niespodziana czujno i odwaga sdziego zmieszaa na chwil Czarnolicego; lecz tu potem bysa w powietrzu jego krzywa szabla przeciwnicy zmierzyli si... I oto wydarzy si cud, ktry si w yciu setki, tysicy razy powtarza. Jednym z zapanikw by osawio ny awanturnik atletycznego wzrostu, w ktrego odwadze musiao si podziwia bohatera dotychczas jeszcze nigdy
nie pokonanego, drugim za w biurze wegetujcy czowiek mody, wtej budowy ciaa, ktry moe w tej chwili mia pierwszy raz w yciu szabl w rku. Jego ca przewag nad przeciwnikiem bya miao poczciwego czowieka wobec zbrodniarza. A przecie zaraz za pierwszym zderzeniem si zosta Czarnolicy rozbrojony! Obaj przeciwnicy natarli na siebie rwnoczenie, nie odbijajc ciosw; szabla Vamhidyego przecia od razu rk przeciwnika tak, e mu z niej szabla na ziemi wypada. Pozbawiony ora Czarnolicy wyda prawdziwie zwierzcy okrzyk trwogi. Posysza go uradowany Janek i domyliwszy si, co si stao z Czarnolicym, wypad z kryjwki. Rozbrojony awanturnik postrada wraz z orem energi duszy; serce skostniao mu jak i bezwadnie obwisa, zraniona rka. Czu, e Vamhidy by tym czowiekiem, ktry ze zrzdzenia losu mia go o mier przyprawi... Jakby sposzona hiena, ktra w debrach zamiast na jelenia natrafi na lwa, zlk si i zacz ucieka do lasu. Vamhidy rzuci si za nim. Bd jegomo ostrony! ostrzeg go dononym gosem Janek; lecz Vamhidy nie sysza przestrogi. Ciemny kaleka pozosta sam na pobojowisku i zacz maca rk po ziemi. Po chwili znalaz krzyw szabl arabsk, ktr podnis i obmaca rk mwic: ,,To bro Czarnolicego, krwi na niej nie ma! Potem uklk znowu na ziemi, zacz po niej dalej maca, a poczuwszy na palcach wilgo, rzek z radosnym umiechem: ,,To jest krew jego; jake ona dla mnie sodka!
Tymczasem Czarnolicy uciekajc przed cigajcym go przeciwnikiem, upada coraz wicej na siach wskutek utraty krwi, za ktrej ladem bieg Vamhidy. Usiad tedy zraniony awanturnik na odziomku drzewa i zacz obwizywa skaleczon rk; wtem dobieg sdzia i zawoa: Czarnolicy, poddaj si! Awanturnik nie odpowiedzia nic, lecz usiowa wystrzeli z pistoletu, a gdy mu si to nie udao, rzuci oba pistolety na przeciwnika i byby mu z pewnoci gow roztrzaska, ale si Vamhidy szybko na bok usun. Potem zerwa si znowu Czarnolicy i zacz dalej ucieka, ale wskutek cigej utraty krwi z coraz mniejsz szybkoci. Mimo to pokusi si jeszcze o wydobycie si na przydrony stok gry. Na jej grzbiecie zatrzyma si i rozgldn po otaczajcych go dokoa olbrzymich, lesistych grach. Nastpnie wydoby z kieszeni srebrn wistawk i zagwizda na niej z caych si. Niestety, odpowiedziao mu tylko echo jego towarzysze uciekli prawdopodobnie z okolicy. Czarnolicy ujrza znowu w oddaleniu stu krokw zbliajcego si Vamhidyego i rzuci na niego olbrzymim gazem, ktry porwa z ziemi. Lecz Vamhidy i teraz uszed pewnej mierci, schroniwszy si za gruby pie drzewa Czarnolicy zacz biec ku dolinie, gdzie go czekaa pewna zguba, gdy przeciwnik mg z gry biec z rwn jak on szybkoci. Przedzielaa teraz obu przestrze tylko dziesiciu krokw, Czarnolicy upada coraz wicej na siach, wic zadyszany, chcc bodaj na chwil zatrzyma swojego przeciwnika pocz biec w zygzak lasem, jak to czyni
uciekajcy lis w pobliu swej nory, ktrej nie chce zdradzi myliwemu. W kocu przedar si Czarnolicy przez ywy pot, ktrdy i Vamhidy za nim pody. Nagle pokazaa si przed nimi chata myliwska, jak si to mona byo domyla z jelenich rogw, umocowanych nad drzwiami i oknami.
Jedno z tych okien od strony lasu stao otworem; Czarnolicy zatrzyma si na chwil, pogrozi pici przeciwnikowi, a potem wskoczy oknem do wntrza. Vamhidy bez najmniejszego wahania wskoczy za nim tym samym oknem i znalaz si w ciemnym korytarzu, na ktrego przeciwnym kocu sycha byo jeszcze kroki awanturnika.
Strona 472
STRASZLIWY WIDOK
Kochana Henrietto rzek baron Hatszegi do ony, kiedy powrci z polowania wkrtce przybd tutaj do Hidvaru gocie, a bdzie ich prawdopodobnie wielu. Prosz ci bardzo uprzejmie, poczy odpowiednie przygotowania na ich przyjcie. Henrietta skina gow na znak, e zrozumiaa rozkaz. By moe, e sama bdziesz musiaa ich przyjmowa, ja musz natychmiast wyjecha do Szebena, skd dopiero za kilka dni powrc. By moe, e tutaj tymczasem gocie zagldn czego bym sobie nie yczy. No, ale si postaram jak najrychlej powrci do domu. Henriett snad to wszystko mao obchodzio. Zauway to Hatszegi i powiedzia: Panom ka otworzy pokj od parku, subie za parterowe strzeleckie mieszkanie z jedenastoma kami. Baronowa spojrzaa teraz na ma ze zdziwieniem. Dziwisz si zapewne, jacy to mog by panowie, ktrzy si zmieszcz w jednym pokoju, podczas gdy ich subie potrzeba a szeciu pokoi. Jest to wysany z aradzkiego komitatu oddzia onierzy, ktremu polecono uj Czarnolicego. Poniewa za ci panowie tdy
przejedaj, wic zapewne odwiedz zamek hidvarski. Ja sam zaprosiem dowodzcego tym oddziaem sdziego i chyba nie miaby rozumu, gdyby nie przyby na zamek, skd mgby najlepiej wykonywa swoje obroty. Dowdca oddziau nazywa si Szilard Vamhidy; jest sdzi w Aradzie i bardzo dzielnym modziecem. Na te sowa Henrietta jak trup poblada. Zobowiesz mnie bardzo, kochana Henrietto, jeli dooysz wszelkich stara, aby mu w naszym domu dobrze byo. No, ale niepotrzebnie zwracam na to twoj uwag, wszak ty i tak jeste roztropn kobiet. Pozwl, abym ci ucaowa rczk. Do widzenia! Henrietta widziaa, jak potem jej m wsiad do powozu i odjecha i zacza paka, tulc gow w rkach, aby nikt nie widzia jej paczu. Urzdzono obaw na Czarnolicego a ciga go... Vamhidy... Przybdzie tutaj do wsi, wysidzie w zamku... Sam Leonard go tu sprowadzi. Tak mylaa baronowa, ktra si trwoya, kochaa i nienawidzia. Vamhidy mia przyby na zamek zobaczy swoj dawn ukochan. O, to myl straszliwa, przeklta! Dlaczego Hatszegi sam zaprasza Vamhidyego na zamek, a potem wyjecha z domu? Czy si niczego nie obawia? Czy nie sysza nigdy o znakomitych, powszechnie uwielbianych damach ze sfer najwyksztaceszych, ktre w chwili zapomnienia si idc za podszeptem zowrogiej namitnoci upady i wasnych mw dla kochankw pozabijay? Czy mia odwag drani w ten sposb to
niewiecie serce, ktre byleby tylko przemwio i wymienio przyczyn swoich cierpie mogo mu bardzo smutny los zgotowa! Hatszegi zna z pewnoci bardzo dobrze swoj on. Henrietta nie miaa na tyle odwagi, aby ten wymierzony w ni sztylet wbi w serce mordercy. Lecz nie chciaa na to zezwoli, aby j Vamhidy spotka w Hidvarze; wic postanowia umkn przed nim, opuci na zawsze dom ma. Nie mylaa o tym, dokd si zwrci; ale to byo dla niej rzecz jasn e z Vamhidym wolaaby si spotka raczej w grobie anieli na hidvarskim zamku. Biedna baronowa nie miaa nikogo, komu by si moga zwierzy; nawet sucy byli to sami przekupieni przez Hatszegiego szpiedzy i stre. W rozpaczy przypomniaa sobie, e podczas swych dawniejszych humanitarnych wycieczek przechodzia czsto okoo samotnego domku w lesie, ktry zawsze ciga na siebie jej uwag. Bya to owa znana nam chata myliwska, otoczona wysokimi drzewami, ktre na wiosn okrywao mnstwo kwiecia, a w jesieni owoce. Strzecha tej chaty zarosa mchem, ciany jej otacza bluszcz i ty dzikiego winogradu. Zaraz wtedy, kiedy baronowa po raz pierwszy ujrzaa t tajemnicz chat, zagldna do niej rozciekawiona. Drzwi nie byy na klucz zamknite. W pierwszej izbie stay sprzty z twardego drzewa i rzebiona szafka z glinianym naczyniem, a na stole sta dzban z wie wod. W przylegym pokoju ujrzaa tapczan, pokryty niedwiedzi skr. I na pododze byy rozesane skry niedwiedzie, a na
cianie wisiao kilka futer ze bikw. W trzeciej nareszcie izbie wisiay na cianach strzelby, pistolety i rnego rodzaju bro sieczna dziwnych ksztatw. Na dbowym stole stay powypychane zwierzta, a pod stoem na acuchu lis, take wypchany. Nad oknami sterczay gowy dzikw z potnymi kami lecz nie byo adnego ywego stworzenia w caym domu. Henrietta nadaremnie czekaa kilka godzin na przybycie gospodarza; nikt nie pojawi si wcale. Odchodzc zauwaya, e naokoo chaty ronie bujna trawa, a nigdzie nie wida wydeptanej cieki, W kilka tygodni pniej odwiedzia znowu t samotn chat i czekaa a do wieczora na jej mieszkacw lecz nikt si i tym razem nie pokaza. Powracajc do domu napotkaa drwala i spytaa go, co to za dom, ktry widziaa w lesie. Drwal odpowiedzia, e tam mieszka nieczysty duch, diabe... Ta odpowied rozciekawia jeszcze wicej Henriett, a wreszcie zapytaa popa o ow samotn chat w lesie. Popa zaniepokoio widocznie to pytanie; ociga si te z odpowiedzi, a w kocu wytumaczy, e wedug podania miano tam zabi rodzin myliwego czy te on sam siebie i swoj rodzin pozbawi ycia. Od tego czasu aden okoliczny mieszkaniec nie mia odwagi przekroczy progu owej chaty. Nie zagldnie tam nawet zodziej najzuchwalszy ani czowiek zaskoczony burz, gdy ludzie wierz, e w owej chacie zy duch przemieszkuje. Henrietta nie wierzya w tego ducha. Ze duchy, ktre znaa, chodziy wszystkie we frakach i tuurkach. Tajemnica, ktra otaczaa odludn chat len, rozbudzia w
niej na dobre ciekawo; postanowia na wszelki sposb przekona si, czy kto mieszka w tej chacie, czy nie. Odwiedzia j tedy po raz trzeci, a po drodze uszczkna kilka polnych ryczek, z ktrych jedn wrzucia do dzbana wody, drug pooya na tapczan, a reszt pozatykaa w lufy strzelb, wiszcych w zbrojowni. Gdy potem przysza po raz czwarty do samotnej chaty, szukaa pozostawionych w niej polnych ryczek, lecz ani jednej nie znalaza na dawnym miejscu. ,,A wic przecie przebywa tutaj jaka osoba, ktra napenia dzban wie wod, sypia na tapczanie i uywa tej broni pomylaa sobie Henrietta. W kocu spytaa swego ma o tajemnic owej samotnej chaty lenej. Hatszegi tak jej t tajemnic wytumaczy: W istocie zabito niegdy w owej chacie jej mieszkaca; a lud teraz wierzy, e si tam strachy pokazuj i nikt nie odwayby si za nic w wiecie czy we dnie, czy w nocy zagldn do owej chaty. Pewien dziedzic z pobliskiego grniczego miasta, ktry tutaj ma kilka lasw, a przy tym jest namitnym myliwym, skorzysta z tego gminnego zabobonu, zakupi za bezcen ten myliwski domek i przechowuje w nim teraz przybory myliwskie, gdy czsto poluje w tych stronach na upatrzon zwierzyn. e go ty, Henrietto, nigdy w chacie nie spotkaa to nie dziwota. On wyjeda czsto w interesach do Szebena, a kiedy tutaj zagldnie, wwczas stoi ca noc na czatach w lesie, wraca do chaty dopiero nad ranem i przespawszy si nieco, wraca po poudniu znowu do lasu. Ty za zwyka tam zaglda po obiedzie, wic naturalnie nie moga si z nim nigdy spotka.
Strona 477
Hatszegi nazwa nawet tego polowaniu oddanego jegomoci i Henrietta przypomniaa sobie, e go w istocie widywaa dosy czsto na wieczorkach w Szebenie... Od tego czasu nie odwiedzaa ju owej samotnej chaty lenej, ktra stracia wszelki urok wskutek tego prozaicznego wyjanienia. Dopiero w chwili rozpaczy przypomniaa sobie o tym samotnym domku, ktry mg jej posuy teraz za schronisko przynajmniej chwilowo. Zdawao si jej, e tam nie bdzie si potrzebowaa obawia szpiegw ni pogoni. A gdyby si spotkaa z wacicielem chaty myliwskiej, to wanie w nim znalazaby odpowiedniego obroc, ktry by j mg zawie do Kolozsvaru, Banffyhunyadi albo w inne miejsce... Stamtd mogaby z atwoci dosta si do Pesztu i znale przytuek w domu ciotki, pani Langai. Ta myl zdaa si jej przewodni gwiazd na chmurnym niebie, postanowia wic pj za ni. Owina si szalem i wysza z pokojwk pod pozorem przechadzki po parku. Po niejakim czasie owiadczya, e z chci zjadaby wieczerz w ogrodzie, bo i powietrze byo zdrowe, i ksiyc mile przywieca... Pokojwka popieszya na powrt do zamku uwiadomi sub o yczeniu baronowej: w drodze usyszaa jeszcze, e pani zacza dwicznym, czuym gosem wypiewywa ulubion z dawna rumusk piosenk. Niebawem przysza suba i nakrya st na piknej murawie pod rozoystymi lipami. W parku rozlegaa si nieustannie piosnka rumuska...
Strona 478
Przyniesiono ju i wieczerz i nakryto potrawy szklanymi kloszami, aby nie siaday my, ktre si do lampy garny. Piosnka brzmiaa jeszcze cigle... Suba czekaa, a pani przestanie piewa, wiedzc, e nie lubi, aby jej przerywano t przyjemno. Lokaj wydobywa co pi minut zegarek i zapowiada z urzdu, ktra godzina. Gdy o godzinie jedenastej piosnk jeszcze byo sycha, postanowi odszuka wreszcie pani baronow i owiadczy jej, e od dawna czeka na ni wieczerza. Idc za gosem piosnki dosta si wreszcie pod klon olbrzymi, gdzie piewajca, siedzc oparta o pie drzewa, powtarzaa po raz setny: Nie gub, prosz, mej obrczki! Pani baronowo! przemwi do niej lokaj. Osoba pod klonem wybuchna gonym miechem i odrzeka: Aha, pan Jan doprawdy jest w rowym humorze: sdzie pan, e to ja jestem pani baronow. piewaczk za bya crka ogrodnika. A c to panna kwkasz ju od dwch godzin i drwisz sobie z ludzi? Pani baronowa kazaa mi t piosnk nieustannie piewa tak dugo, jak dugo bd widziaa przez zarola wiato lampy. Nasza pani miaa tam wieczerza, a lubi bardzo przysuchiwa si z daleka tej piosnce. Podarowaa mi za to pikn szpilk do wosw i dlatego piewaam.
Strona 479
A gdzie pani baronowa? zapyta lokaj, wytrzeszczywszy na dziewczyn oczy. A ot, tam pod lipami je wieczerz; czy pan Jan nie widzi wiata lampy? Lokaj wanie stamtd przyszedszy wiedzia dokadnie, e pod lipami nie ma baronowej. Prosz mi powiedzie, w ktr stron podya pani? Pani baronowa przechadzaa si w tej tam stronie, gdzie wida krzaki; lecz teraz siedzi ju zapewne przy wieczerzy; tam j pan Jan niechaj szuka. Ha, przeklta sprawa! zawoa lokaj, uderzajc si rk w czoo i biegnc jak szalony na powrt ku zamkowi, doda w myli: Ona ucieka! Nie ulegao to adnej wtpliwoci; baronowa wysaa dlatego pokojwk po wieczerz, kazaa dlatego piewa crce ogrodnika, aby odwie od siebie uwag suby i umkn. I co teraz powie baron, gdy si o tym dowie? Ha, to on wszystkich na zamku wystrzela Zafrasowany lokaj przypad do domownikw i krzykn: Hej, ludzie, za ni! Komu mie ycie, niechaj jej szuka po wszystkich zaktkach! Zapalcie pochodnie, dosidcie koni, ruszajcie w pogo za ni! Lecz wszystkie poszukiwania byy daremne, gdy baronowa wyprzedzia pogo o cae dwie godziny i moga si doskonale ukry w bliskich grach i borach.
Strona 480
Nad ranem powrcia zmczona suba na zamek z prnymi rkami. Nikt ani si domyla, gdzie si baronowa podziaa... Henrietta za, nakazawszy crce ogrodnika piewa ulubion piosnk, oddalia si ciek w gb parku i wysza potem drzwiami baantarni do lasu. Obawa dodawaa si sabej niewiecie. Z pobliskiego pagrka, na ktry si przez zarola i gazy dostaa, spojrzaa jeszcze raz na owiecone okna hidvarskiego zamku, a potem spucia si w ciasn dolin, gdzie j trudno byo spostrzec. Noc bya spokojna przed ni las ciemny. Z gocica dolatywa z daleka turkot k jakiego wozu; niekiedy z brzkiem okra jej gow nocny owad jakby szpieg wysany. Serce wtej istoty zadrao na samo wspomnienie, e mogaby si dosta w rce wanie podwczas ciganych opryszkw. Mimo to ten straszliwy las, ktrego si Henrietta lkaa, by bezpieczniejszy dla niej anieli tapetowane ciany hidvarskiego zamku. Nagle znalaza si Henrietta w znanej dolinie. Tak, rosy tam owe polne re, ktre ona tak czsto zrywaa i do kapelusza sobie przypinaa. Samotna chata myliwska musiaa by ju blisko. Tam po prawej rce stoi ukryta w lesie pod bukami. Niebawem stana Henrietta u jej drzwi, ktre na szczcie i teraz nie byy zamknite. Z progu zapytaa: Czy jest kto w domu? Nie otrzymawszy atoli adnej odpowiedzi wesza do pierwszej, potem do drugiej i do trzeciej izby, gdzie okno od strony sadu byo otwarte. Henrietta zastaa tu wszystko na dawnym miejscu: bro, tapczan i dzban z wod.
Waciciel domu pomylaa sobie zapewne czatuje w lesie na zwierzyn i nie wrci a chyba nad ranem. A e mg wtedy przyby zzibnity i znuony do chaty, nie zamykaa Henrietta drzwi, lecz postanowia czuwa i czeka na jego przybycie, a potem wprost mu owiadczy, e zamierza rozwie si z mem, ktrego zachowywania si duej znosi nie zdoa. Gdy mino pierwsze wzburzenie, zacza oswobodzona wyobrania przywodzi jej na pami straszliwe widziada. Henrietta zacza si teraz zastanawia nad miejscem, w ktrym si znajduje. Bya to lena chata, w ktrej morderca pozbawi ycia ca rodzin. Moe lady rozlanej krwi znajdoway si jeszcze tam pod niedwiedzi skr. Moe napadnito nieszczliwe ofiary wanie w tej izbie! Tutaj rozleg si przedmiertny okrzyk ony... Tutaj stoczy m ostatni na ziemi walk ze swymi mordercami. Tutaj bagay na klczkach dzieci krwi zbroczonych zbjw o darowanie im ycia. Tutaj spoczyway jedne na drugich zwalone trupy bez pogrzebu i bez modlitwy za umarych. Czyli nocn por nie mogo si to sta, w co tylu ludzi wierzy? Jeli nie jest zupenie zerwany wszelki zwizek z zagrobowym wiatem, to czy nieboszczyki nie mog z niego powrci na ziemi, podobnie jak czowiek we nie moe si przenie w wiat zagrobowy? A gdyby w istocie w tej odludnej chacie nie byo innych mieszkacw oprcz zamordowanych, ktrzy goci tutaj przytrzymuj? Gdyby si tej nocy mia pokaza niewidzialny gospodarz z rodzin krwawymi ranami okryt?...
W guchej samotnoci opanowao j znowu nerwowe drenie, ktre si prawie w gorczk zamienio. W podobnych chwilach zwyka Henrietta szuka ulgi w przechadzaniu si po pokoju; teraz i tego nie moga uczyni , gdy pospieszn ucieczk znuona, na tapczan si osuna. Kilka razy drgna z przestrachu lecz wtedy staraa si pokrzepi dusz myl, e przecie lepiej jej tutaj w tej nieznanej chacie lenej, rd cieni pomordowanych anieli tam, na zamku w Hidvarze. Wolaa ujrze siedzce obok i pogldajce na ni martwymi oczyma upiory anieli spotka si z dawnym kochankiem w domu ma i spdzi w Hidvarze noc, ktr by potem do mierci przeklina musiaa. Wrd takich rozmyla pokona duchow mczarni zbawienny sen, w ktrym atoli jeszcze cigle snuy si niepokojce widziada przed oczyma nieszczliwej Henrietty. W p godziny pniej zerwaa si nagle ze snu baronowa; zdawao si jej, e syszy w oddaleniu krzyk. A moe si jej to tylko przynio? Zacza nasuchiwa. Po pnocy bywa kady szelest bardzo gony. Zdawao si jej, e rd guchej ciszy syszaa zbliajce si kroki, a potem nowy krzyk, podobny do gosu ciganej zwierzyny, zranionego wilka. Teraz nie by to ju z pewnoci sen syszaa gos doskonale. Widziaa, gdzie jest, gdy wiato ksiyca owiecao wszystkie trzy izby. Naraz ukazaa si w oknie od ogrodu ciemna posta, ktra na chwil zasonia w nim wiato ksiyca. Niebawem wskoczya ta zagadkowa posta do mieszkania i przebiegs zy pierwsze dwie izby wpada do trzeciej, gdzie si bro znajdowaa. Henrietta widziaa t koo niej przemykajc si
posta, syszaa jej ciki oddech i poznaa tego czowieka. By to Czarnolicy. Wic i chata, w ktrej ona teraz przebywa, naley do Czarnolicego!... Lecz na tym nie koniec. Za Czarnolicym wpado do mieszkania jeszcze drugie straszydo z dobyt szabl a by nim... Szilard Vamhidy! A przecie na ten straszliwy widok nie stracia Henrietta przytomnoci, chocia to dla niej byo tak zbawienne! Chciaa zawoa na nich, lecz gos zamar jej na ustach a przecie musiaa patrze na wszystko, co si o kilka krokw przed ni dziao.
Czarnolicy, wpadszy do zbrojowni, porwa spiesznie pistolet ze ciany. Szilard za sta we drzwiach naprzeciw niego. Stj! zawoa Czarnolicy przeraliwym gosem znajdujesz si w moim domu i zginiesz!
Szilard nie odpowiedzia ani sowa, tylko si pomkn o krok naprzd ku niemu. Panie, zatrzymaj si pan na swko rzek teraz cichym, nawet ochrypym gosem Czarnolicy pan mnie
zranie, cigae mnie a do tej tutaj chaty, teraz paskie ycie jest w moim rku. Gdy zechc, mog pana zabi. Wejdmy w ukady ze sob. Ja pana nie zabij, a pan nie bdziesz mnie dalej przeladowa, lecz powrcisz do swoich i
powiesz, e nie zdoae mnie docign. Ja za przysigam na mj zgon przyl panu jutro dwadziecia tysicy dukatw. Szilard odrzek z pogardliwym chodem: Poddaj si, ja nie wchodz w adne ukady! Nie chcesz wchodzi w ukady, ty ndzny robaku? Twoje czoo jest bliskie lufy pistoletu rusz palcem, a twoja gowa bdzie roztrzaskana. I ty miesz jeszcze na mnie naciera? Czy sdzisz, e zdoasz zachowa swoj gow? Ja twoj gow z sob zabior! odrzek Szilard i przybliy si jeszcze o krok do awanturnika. Moj gow? Ha, ha, ha! Ty... t tutaj gow, i to w tym miejscu? No, oto bierz j sobie... W tej chwili przeraliwy krzyk przestraszy obu na mier walczcych przeciwnikw, a w przylegym pokoju pada jak duga biaa posta na ziemi. Atoli zaraz po tym rozleg si w zbrojowni huk strzau i Czarnolicy run bez ycia na kobierzec.
Strona 486
Kiedy miejc si powiedzia: No, oto bierz j sobie! i kiedy si rozleg w krzyk trwogi, wetkn sobie do ust Czarnolicy szybko pistolet i wystrzeli. Silny nabj roztrzaska mu cakowicie czaszk.
miay awanturnik nie wyda w istocie swej gowy, gdy j strza w kawaki rozerwa. Czarnolicy pozosta wic na zawsze zagadkow postaci.
Strona 487
UGODA
Pan Jan Lapussa wzywa do siebie na prno po raz sidmy adwokata Siposa, ktry zawsze odpowiada, e w tej chwili wanie nie ma czasu do odwiedzania go. W kocu owiadczy stanowczo, e zerwa wszelkie stosunki z rodzin Lapussw od rozpoczcia si owego fatalnego procesu o spadek, w ktrym obie strony obrzucay si pod pozorem obrony najgorszymi rzeczami. Tego rodzaju sprawy byy wstrtne dla pana Siposa. Zacnego adwokata gniewao przede wszystkim to, e najwicej obrzucano kaem pami nieboszczyka Dymitra Lapussy. I on nie lubi tego starca, ktry si take z nim czsto niegodnie obchodzi, nie wypaca mu honorarium, obraa go pych i oczernia poza oczy. Mimo to nie potrafiby pan Sipos mwi le o zmarym czowieku. Zna on godn uznania zasad: De mortuis aut bene, aut nihil! We wspomnianym procesie musia przecie bra pewien udzia o tyle, e broni w sdzie Kalmana jako prawnie wyznaczony rzecznik tego opuszczonego modzieca, a tym samym jako bardziej od samej pani Langai zawzity przeciwnik Jana Lapussy, ktry nie mogc go zwabi do siebie, sam si do niego uda.
Strona 488
Pan mecenas rzek witajc si z Siposem nie raczy mnie odwiedzi, wic sam przybywam do pana. Chciabym mianowicie pomwi z panem o nadzwyczaj wanej sprawie. Czy pan moe ju co syszae? Widzisz pan to na moim kapeluszu? doda sentymentalnie, wskazujc na aobn krep. Pan Sipos sdzi, e Lapussa postanowi po raz drugi nosi aob po zmarym panu Dymitrze. Wic pan w istocie nic nie syszae? Mj biedny szwagier, nieszczliwa Henrietta! No, i c si takiego stao? Hatszegi uton w rzece Maros. To by nie moe! Ko go unis z sob, lejce si zerway tak, e nie zdoa nad nim zapanowa. Kiedy Hatszegi zauway, e ko chce z nim rzuci si do wody, stara si zeskoczy; ale na nie szczcie zapltaa si mu noga w strzemieniu i ko porwa go z sob w wod, z ktrej Hatszegi na prno stara si wydoby, gdy gowa jego bya na spodzie, a nogi w grze. Rozszalay wierzchowiec wlk go rzek za sob i zanim na przeciwny brzeg z panem dopyn, roztrzaska mu gow tak dalece, e nie mona byo nawet twarzy rozpozna. Przed tygodniem pochowano barona w familijnym grobie w Hidvarze. Hm zauway Sipos to jest bardzo wielkie... Chcia powiedzie nieszczcie, lecz nie dokoczy zdania. Biedna Henrietta! westchn Lapussa taka moda i ju wdow! Stracia tak dzielnego, kochanego ma w sposb tak smutny! Prawdziwie, ubolewa naley nad
nieszczsnym wypadkiem! Najgorsz atoli rzecz to, e nie ma nikogo, kto by j pocieszy. Sipos nie wiedzia w istocie, do czego zmierzaj sowa Lapussy. Prawdziwie mwi dalej pan Jan serce si mi kraje; wierzaj mi pan mecenas, gdy pomyl, e ndzne pienine sprawy uczyniy taki przedzia midzy nami!... Lecz nie ja tego przyczyn pan o tym wiesz dobrze. Adwokat zakaszln i niczego nie potwierdzi. Prawdziwie, gdyby na przykad Henrietta bya mi napisaa w licie: Kochany Wuju! Jakkolwiek nasz ukochany dziadek wydziedziczy nas, ufam jednak yczliwoci Wuja i spodziewam si, e jako krewny nie zechcesz nas tak surowo ukara... Ot, wie pan, co w tym gucie... to przecie moje serce nie jest z kamienia! Pan mi nie wierzysz, ale powiadam panu, e tak jest w istocie. Postanowiem ju naprawd, mimo testamentu nieboszczyka, odstpi Henrietcie majtno Kerekvar. Dlatego, poniewa wydatki przewyszaj dochody. E, nie dowcipkowaby pan! Wobec krewnych byem gotw do wszelkiej ofiary. Ludzie mnie zapoznaj, zowi mnie skpcem, chciwym ach, gdyby tylko mogli zajrze do mego serca!... To, co pan uczynie dotychczas, nie przemawia bynajmniej za pask yczliwoci dla krewnych. No, i c takiego uczyniem? Przypomnisz pan to sobie, tylko prosz przegldn sobie proces przeciw nam.
Strona 490
Wina ciy na pani Langai. Na ni si gniewam i nie pojednam si z ni, bo mnie i ojca straszliwie obrazia. Ona wiadczya przeciw niemu, e by obkany. Podziwiaem zimn krew, z jak to uczynia. Lecz pan pomcie si nie na niej, ale na sierotach jej siostry, ktre ani pana, ani paskiego ojca nie obraziy, z panem si nie procesoway i nie domagay si te adnego udziau w spadku i ktre pozwl mi pan to otwarcie wypowiedzie nie dopuciy si wcale owych zbrodni, o jakie je pan posdzasz, gdy panu wiadomo, jakich uyto przebiegw, aby nakoni mego klienta, Kalmana, do sfaszowania wekslu. Ale, panie mecenasie, przecie pan nie zechcesz myle, em by w porozumieniu z owym niegodziwcem, ktry Kalmana do tego czynu namwi? Ten niegodziwiec by paskim powiernikiem. Ja temu przecz. Ale ja wiem, e tak byo; a nasze dowody s bardziej przekonujce anieli paskie zaprzeczenia. Ot, powiem panu co, panie mecenasie. Pan wiesz, ze jestem czowiekiem bogatym. Wiem, lecz to dla mnie rzecz obojtna. Paski klient za jest wczg i biedakiem. Czy pan wierzysz w niesprzedajno sdziw? Wierz w zwycisk moc czystej prawdy. Lecz jeli ja zechc, pocignie si proces jeszcze jakie dwadziecia lat. Proces, ktry pani Langai panu wytoczya, moe si cign i do skoczenia wiata; to mnie nic nie obchodzi. Lecz w owym drugim procesie o rehabilitacj mego klienta
zapadnie ju wkrtce wyrok, ktrego pan nie okupisz swymi wszystkimi majtnociami. Co podobnego musia Lapussa sysze i od innych osb, gdy nic nie odpowiedzia na zarzut adwokata. Po chwili atoli zerwa si nagle z krzesa i rzek do pana Siposa: Wiesz pan co? Rzumy w ogie ten cay proces. Proponuj ugod. Widz konieczno zwrcenia si do pana mego przeciwnika. Wyznaj otwarcie, e ugrzzem na dobre w bocie. Sprawa wekslowa znajduje si w rkach sdziego; w niegodziwiec poczyni zeznania na moj niekorzy. Dzisiaj albo jutro przyjdzie do ostatecznej rozprawy, a std wyniknie straszliwy skandal, ktry gazety rozgosz. Moe mnie nawet zasdz, kad y bowiem patrzy na mnie zawistnym okiem dlatego, e jestem bogaty. Z wyjtkiem mnie jednego. Ja te nie mwiem o panu, lecz o innych ludziach. Teraz za nie wiem ju, jakby si wydosta z tej matni. Dobrze! Ja znam sposb na to. Prosz mi poda rodek i warunki, a ja si bezwarunkowo na nie pisz. Jedynie to zdoa pana uratowa, jeeli Henrietta dobrowolnie uzna w sfaszowany weksel za swj wasny, a potem go wypaci i zniszczy. Albowiem wtedy upadnie wszelka podstawa do dalszego prowadzenia procesu. To wietny pomys! zawoa uradowany Lapussa. Hej, bdzie teraz musia odbecze ten przeklty Margari! (Ta myl najpierw i najwicej go ucieszya). Rad bym tedy usysze paskie warunki.
Strona 492
Podaj tylko jeden warunek: najzupeniejsze zaspokojenie dzieci paskiej siostry. Caa trzecia cz bez adnego opustu? Inaczej nie ma mowy o ugodzie. Zgoda! Powiedziaem, e na wszystko przystan, i nie cofam sowa. Nieche bd szczliwymi Henrietta i w mody nicpo! C mam tedy najpierw uczyni? Przede wszystkim przesa baronowej czterdzieci tysicy reskich. Jakie czterdzieci tysicy reskich? Ktre musi wypaci za weksel, gdy go uzna za swj wasny. No, zgoda, a potem? Podpiszesz pan cesj, na mocy ktrej odstpisz dzieciom zmarej siostry odziedziczone po ojcu przez pana posiadoci Zldhalm i Drkvar. Powiem panu w sekrecie, e one przynosz najwiksze dochody. No, to daj im pan pienidze. Gotwki nie posiadam. A wic odstp im pan domy we Wiedniu i w Peszcie. Kiedy to moja duma! W takim razie prosz co innego obmyli. No, dobrze, rozwa t spraw do jutra. Po tych sowach poegna Lapussa adwokata i odszed. Nazajutrz i przez dwa nastpne tygodnie oczekiwa na prno pan Sipos przybycia Lapussy, uda si wic do
sdu i dowiedzia si ku swemu niemaemu zdziwieniu, e tymczasem nadesza bya deklaracja baronowej Hatszegi, ktra podpis na zakwestionowanym wekslu za swj wasny uznaa. Stao si to w ten sposb. Kiedy Lapussa wyudzi od adwokata dobr rad, pojecha natychmiast poczt do Hidvaru i przedoy osobicie ca spraw Henrietcie, ktra tak dalece bya przygnbiona, e bez namysu zgodzia si na propozycje pana Jana. Przyja ofiarowane jej przez niego majtnoci, nie troszczc si, jakie daj dochody, i uznaa na pimie, e w weksel pochodzi od niej samej. Pana Siposa nie zdziwio te bynajmniej, gdy pewnego dnia zarzdca baronowej poleci mu wypaci owe wrzekomo poyczone czterdzieci tysicy reskich jednemu z peszteskich ajentw. By to pikny zysk dla pana Jana, a Henrietta musiaa nadto wypaci naleyto gotwk. Dla Henrietty byo to rzecz obojtn.
Strona 494
ZAKOCZENIE
Ugoda Henrietty z panem Janem gniewaa bardzo pani Langai. Ta niewdziczna istota! mwia ona sobie w duchu. Ja rozpoczam proces dla uniewanienia testamentu dziadka, broniam jej sprawy, a ona mnie opuszcza w chwili, kiedy brat Jan mia si ju zda na ask i nieask. Zawiera z nim ugod i przyjmuje od niego ndzn odpraw, nie spytawszy nawet mnie o zdanie! No, ale rachunek jeszcze nie skoczony. Wypacia weksel i dlatego sd na wolno wypuci Margariego jako bazna, ktry sam nie wie, co mwi. Ale o jednej rzeczy zapomniano. C znaczy zeznanie Kalmana? Czy on sdziemu nie owiadczy, e sfaszowa weksel za namow Margariego? Poczekajmy jeszcze chwil. Zbieg pokae si jeszcze, gdy si dowie, e i na niego czeka czstka spucizny. Porzuci wtedy komedianckie wystpy po wsiach i odwiedzi tutaj Henriett. My postaramy si natenczas o wyjanienie sprawy wekslowej i obaczymy, co na to odpowie pan Jan. Musz go bowiem upokorzy, chociaby nas oboje zguba czekaa. Lecz zawioda si w swych nadziejach pani Langai, gdy Kalman nie da si zwabi mimo najusilniej szych stara Henrietty, ktra po wszystkich krajowych czasopismach
ogaszaa formalne owiadczenia mioci dla zagubionego braciszka, ktrego siostra rada by bya przyj otwartymi ramionami. Nastpnie pojawiy si urzdowe wezwania. Ale i to nadaremnie. Po dugich bezskutecznych poszukiwaniach otrzymaa w kocu pani Langai list, pisany niewieci rk i peen bdw, nastpujcej treci: Wielmona pani dobrodziko! w pewny pan aktor, kturego pani dobrodzika bya tak askawa szuka i na kturego gow wyznaczona jest nagroda, kto go znajdzie biada mi, on by u mnie bez dwa tygodnie na wikcie i mieszkaniu niestety bez ten cay czas nie paci mi ani grosza, a powinien by mi zapaci 7 ryski fiks za mieszkanie, 8 za wikt, 3 od bielizny a potem za aptyk zapaciam rwnie 4 ryskie 29 centy, jako te przytem ksidzom i grabarzowi z trumn razem 13 florenw. Potem donosz, e panicz zacz kona, daam mu i krzy na grub, a on potym powiedzia mi jakie poczeba byo wypisa na nim nazwisko to take kosztowao 2 floreny. A tak razem 46 floreny i 25 centy, ktre bd pani dobrodzika askawa mi przysa, bo ja jestem bidna gdowa i nie mog za to, co panicz umar. Doprawdy e umar na choler. Upadam do nek pani dobrodziki. Gyurine piekarka w Kispercsu Pani Langai poznaa natychmiast, e ten list by dowcipnym pomysem samego Kalmana to nie wtpia, e go zastanie w dobrym zdrowiu w Kispercsu. Pojechaa wic tam; lecz jake si zdziwia, gdy jej w karczmie
powiedziano, e panicz umar i pozostawi po sobie dugi za rne napoje! Mwili to samo i inni ludzie; a w kocu potwierdzili t smutn wiadomo pleban i grabarz, dodajc, e im nieboszczyk zosta duny naleyto za wywiadczenie ostatniej posugi. Pani Langai musiaa si
zgodzi ze smutnym faktem; dugw zreszt, ktre Kalman zacign, nie wypacia ani mu nie kazaa wystawi kamiennego nagrobka. I miaa nawet racj, skoro sobie na to nie zasuy, ile e jego mier i pogrzeb byy tylko zrcznie przeprowadzon komedi dla umknicia przed czujnymi wierzycielami... Pani Langai musiaa dalej prowadzi proces przeciw Janowi. Postarzeli si oboje, a nie pogodzili si. Proces pochon prawie cay po mu odziedziczony majtek pani Langai. Nie miaa ju wasnego powozu ani przepysznie urzdzonych salonw, lecz zamieszkaa w
dwch szczupych pokoikach; nie odwiedzaa nikogo, ycie prowadzia jak najskromniejsze, aby tylko mc dalej prowadzi proces, ktry si dopiero w lat dziesi skoczy. Pan Jan przegra spraw. W drugiej instancji potwierdzi sd wyrok i uniewani pniejszy testa ment Dymitra Lapussy, uznawszy, e by przy kocu ycia obkany. Biedny bogacz!... jeszcze po mierci przeladowao go bogactwo. Za ycia nie posiada adnej istoty, ktra by go kochaa, a gdy umar, naruszono nawet jego pami, udowadniajc, e by obkany, i wydano na niego wyrok! Lecz ten wyrok by sprawiedliwy! Gdy biedak zamknie oczy, natenczas may krzyyk na jego grobie jest rkojmi, e jego obrachunek ze wiatem zosta zamknity i e nikt o nim le mwi nie bdzie. Bogacza za nie zdoa ochroni kararyjski marmur, pod ktrym ukrywaj si jego popioy, aby go ludzie nie wywlekli z grobu przed sd i nie skalali jego pamici. Biedny bogacz! Dla pana Jana bya przegrana procesu straszliwym ciosem, musia bowiem natychmiast wypaci siostrze cay milion. Jemu pozosta take jeszcze milion majtku smutna to dla niego pociecha! Ju dawniej by on chudy i pochylony lecz ten cios wysuszy go do reszty. Przyczynia mu zmartwienia i Maksio, ktry rozpieszczony, sta si nareszcie kalek nieuleczonym! Mimo to pan Jan nie ali si nigdy na swoj wasn ani na chorob syna. Jeli si go kto pyta o jego zdrowie, natenczas nie wspomina o zastoju krwi w swoim ciele ani o kaszlu, lecz odpowiada: Zniszczyli mnie, jestem
ebrakiem i to jest moj chorob. Skdeby si nabrao krwi w moim ciele, kiedy mi jej tyle w nieludzki sposb utoczono. Musiaem wypaci cay milion! Milion! O, ju teraz po mnie; jestem zgubiony! Dziwi si tylko, e dotychczas yj! Kogo innego byoby to nieszczcie ju od dawna wtrcio do grobu. Zabrali mi milion! Biedny bogacz! Jaka to bya dla niego gryzca bole, e musia wyda cz spadku siostrze! Jake to podkopywaa jego ycie myl, e teraz by tylko w poowie tak bogaty, jak dawniej!

Hrabina Kengyelesy zachowaa a do koca dawn swobod umysu. Jej m nie mia i pniej adnego powodu do ualania si na ni, zwaszcza odkd znany nam oficer od huzarw, otrzymawszy emerytur, stale osiad w Aradzie. Intryga bya tak zrcznie prowadzona, e cigle jeszcze nawet nazwiska dotyczcej osoby nie znano. Vamhidy dobi si po latach wielu pierwszorzdnego stanowiska ale byy to ju inne czasy. Nie oeni si nigdy. Hrabia Kengyelesy i jego towarzysze przypominali mu czsto, e jego dawniejszy idea pozostaje w stanie wdowiestwa, i doradzali mu nie gardzi t dobr parti. Vamhidy zwyk by wtedy art artem odpiera. Lecz kiedy go pewnego razu hrabia Kengyelesy na serio pyta, dlaczego si nie chce zbliy do pani Hatszegi, ktra wedug jego zapewnienia jeszcze cigle wzdycha do dawniejszego ukochanego, odpowiedzia Vamhidy: Ja nie nale do owych mczyzn, ktrych si dzisiaj odpycha, a jutro znowu przyzywa.
Od tego czasu nie wspomina ju hrabia o Henrietcie. A kt wie, czy pomidzy nimi nie zachodzia wita przeszkoda, od ktrej aden sakrament nie mg ich uwolni? Kt wie, dlaczego byo rzecz konieczn, e Szilard Vamhidy unika zetknicia si z wdow nieboszczyka barona Hatszegiego? Bd co bd, Henrietta bya w istocie najnieszczliwsz ze wszystkich. Dwudziestoszecioletni wdow mona byo ju nazwa podesz kobiet. Nerwowo nie dozwalaa jej spocz ani we dnie, ani w nocy draa za najmniejszym szelestem. Ju w dwudziestym czwartym roku ycia posiwiaa. W obcowaniu z ludmi nie znajdowaa Henrietta adnej rozrywki, unikaa wic towarzystwa. Najczciej przesiadywaa w domu, zamknita w odlegym pokoju, ktrego cian ju do poowy pokry krzew orchidei. Ta rolina bya jej jedyn znajom, ktra jej nie opuszczaa, a na szczcie posiadaa dosy si ycia, bo inaczej z kime byaby rozmawiaa biedna baronowa? A tak miaa przy sobie milionowa pani przynajmniej jedn istot, do ktrej moga przemwi: Nie posiadam nic wicej oprcz ciebie jednej. Czy sobie jeszcze przypominasz, jak maleka bya wtedy, kiedym ci krya na onie? Bya tylko listkiem! A jake si piknie rozwina od tego czasu! Ile to masz teraz lici! Wiem, co jest wypisane na kadym z nich: na jednym blada rado, na drugim ponura rozpacz, smutek, ponienie, tajona bole, straszliwe tajemnice, obawa mierci, niespokojne, bezsenne noce, przeraenie, nienawi, drczce wspomnienie, odurzajca trwoga, pacz ukrywany, gorycz bez skargi, postanowienie
samobjstwa, pognbiajce nowiny, wszystko, wszystko, co ludzkie ycie zdoa zaprawi gorycz i udrczeniem. Ten i w listek pok z czasem i opad lecz ja je wszystkie zoyam w ksieczce do modlenia i zanotowaam dzie opadnicia. A udrczona wyobrania przypomina duszy owe dnie minione. Ten listek jest znakiem zamierzonego samobjstwa, tamten zwrconego hasa mioci; ten tutaj oznacza przegrany w karty zamek, tamten czarne klejnoty, najbliszy znowu przeklestwo dziadka, ten za ucieczk Kalmana, a ten znowu to jest Czarnolicy, w oznacza zasdzon niewiast, tamten spotkanie si w lenej chacie i wszelkie dalsze drczce zudzenia, niespenione nadzieje, serdeczn tsknot dwojga pod rnymi gwiazdami zamieszkaych dusz, ktre przegradza przepa nie do przebycia! Biedna!
Strona 501
Co si stao pniej z Kalmanem, o tym nie dowiedzieli si nigdy jego krewni. Nie czynili te dalszych poszukiwa. Kt mg wiedzie, kdy i pod jakim przybranym nazwiskiem przebiega kraj ten biedak, walczcy dobrowolnie z ndz i wymiewajcy tych, ktrzy lubili wyraa si o jakim przedmiocie: To moja wasno! Wielu takich yje, wielu umiera, ktrzy si nigdy nie naprzykrzyli wiatu swymi yczeniami... Najdoskonalszym ideaem ubstwa bywa w danym razie syn bogatych ludzi.
Biedni bogacze!
K O N I E C
Strona 502
Nota edytorska
Powie XIX wiecznego pisarza wgierskiego Mora Jokaia (w wgierskim imi i nazwisko pisze si w odwrotnej kolejnoci: Jokai Mor najpierw nazwisko potem imi) BIEDNI BOGACZE zostaa napisana w 1860 roku, gdy Jokai by ju uznanym pisarzem majcym w swym dorobku okoo 14 powieci. Pierwsz: DNI POWSZEDNIE (Htkznapok) napisa w 1845 roku. Mor Jokai urodzi si w 1825 roku w miecie Komarom w Krlestwie Wgier (od 1867 roku Austro-Wgry (obecnie miasto ley na Sowacji i nosi nazw Komarno). Pochodzi ze znanej rodziny szlacheckiej. Po zdobyciu wyksztacenia, zostaje adwokatem. Na studiach przyjani si z utalentowanymi poetami wgierskimi Sndorem Petfim i Sndorem Kozm. Po wydaniu DNI POWSZEDNICH zostaje wkrtce redaktorem czasopisma literackiego letkpek skupiajcego czoowych wgierskich literatw. Naley do ugrupowania modzieowego, biorcego udzia w powstaniu wgierskim 1845 roku. Po upadku rewolucji dowodzonej przez Lajosa Kossutha ukrywa si w Debreczynie. Mimo jawnych sympatii i zaangaowania w ruch niepodlegociowy, w obawie przed represjami przycza si do Partii Pokoju, ktra chce stopniowego wprowadzania reform i ugody z rzdem austriackim. Pozwala mu to na oddanie si pracy twrczej. Pisze powieci historyczne (ZOTE CZASY SIEDMIOGRODU, TURCY NA WGRZECH) oraz wspczesne WGIERSKI NABOB i ZOLTAN KARPATHY. Wchodzi do parlamentu, w ktrym zasiada przez ponad dwadziecia lat, a ponadto jest twrc dziennika Hon (Ojczyzna). W dziesicioleciu 1865 1875 powstaj jego najbardziej uznane dzie a i wspaniae epopeje sawice walki o niepodlego: SYNOWIE CZOWIEKA O KAMIENNYM SERCU, CZARNE DIAMENTY, ZOTY CZOWIEK i PORUSZYMY Z POSAD ZIEMI , w ktrych chce ukaza wielko, si woli i ducha narodu wgierskiego w czasach panowania austriackiego, gdy wiara w odzyskanie niepodlegoci bya mocno zachwiana. W jego powieciach tumaczonych na 25 jzykw dominuje troska o przyszo Wgier, walka z kapitalizmem powizanym z dominacj austriack, mio do ludu, ukazywanie postpowych dziaaczy wgierskich, protektorw wielkich reform. Na przestrzeni lat 1845 1904 Jokai stworzy ponad 100 powieci, trzydzieci dramatw i kilka tysicy opowiada, humoresek, wierszy i esejw poetyckich. By wspautorem libretta do synnego Barona Cygaskiego Johanna St raussa. Jak na bratanka przystao, siga rwnie do zdarze z historii Polski, ukazujc na ich tle i przykadzie wspania przeszo Ojczyzny oraz tworzc wizj przyszej wielkoci Wgier. Pisze m. in. EGY HIRHEDETT KALANDOR 17 SZZADBL (Znany awanturnik XVII w.) 1879 (polski tytu: OD WISY DO GANGESU wydany w Polsce w 1896 roku), GROF BENYOVSZKY MRICZ LETRAJZA, (Biografia hrabiego Mricz Benyovszky) 1888/91, MI LENGYELNK (Nasz Czowiek z Polski) 1903. Mistrzowsko skonstruowana fabua o romant yczno-dramatycznym, idealistycznym charakterze, humor i barwny jzyk, bogate to obyczajowe, bardzo ywa, pena intryg i powika akcja, charakterystyczna do francuskich powieci z gatunku paszcza i szpady oraz sugestywnie i zarazem realistycznie pokazana galeria typw ludzkich, zjednuj mu wielk poczytno. Okoo 30 jego utworw jest tumaczona na jzyk angielski jeszcze za jego ycia, poczynajc od FORRADALMI S CSATAKPEK (Szkice
z walk i rewolucji) ju w 1854 roku, po najsynniejsz SRGA RZSA (t R) napisan w 1893 roku i przetumaczon na jzyk angielski w 5 lat po mierci pisarza. W Polsce Mor Jokai cieszy si niezwykle du popularnoci. Za jego ycia wydano po raz pierwszy okoo 50 tytuw. Naley pamita, e by to w Polsce okres zaborw. W okresie midzywojennym zanotowano tylko jedn premier utworu mianowicie TYSICZNA DRUGA NOC w 1924 roku oraz wznowienia: BIAA DAMA 1924, INNE CZASY INNI LUDZIE 1924, SERCE Z KAMIENIA 1935, PORUSZYMY Z POSAD ZIEMI 1936 I UMARA DWA RAZY 1938. Po 1945 roku jako pierwsza ukazaa si SYNOWIE CZOWIEKA O KAMIENNYM SERCU (1948), PORUSZYMY Z POSAD ZIEMI (1949 i 1957), ZENIT (fragment powieci pt. Synowie czowieka o kamiennym sercu 1953) potem BIEDNI BOGACZE (1959) ZOTY CZOWIEK (1959 i 1975), ATLANTYDA: HISTORIA ZAGINIONEJ OCEANII (1985) I CHYBA OSTATNIA DOTYCHCZAS WYDANA POZYCJA Mor Jokaia WGIERSKI MAGNAT w roku 1986 i 1995. Szereg opowiada i noweli Jokaia ukazuje si w zbiorach i antologiach: KRLEWICZ CSABA (Opowiadania z historii Wgier wydane w 1941 roku w Budapeszcie), MAY SKROMNY CZOWIEK i HUSZTISCY PIELGNIARZE (Opowiadania wgierskie 1951), BAL (Z LISTU PEWNEJ PANIENKI), ABA, WRBEL-EBRAK w zbiorze Opowiadania pisarzy wgierskich 1972, w cyklu; Kocham twj kraj Antologia wierszy wgierskich o Polsce 1971, BIAA DAMA POLSKI, LEGENDA: POLSKA SZABLA, DWAJ UCHODCY POLSCY, O duchach opowieci prawdziwe 1977 RYBAK WIDMO, Bale westchnienia romanse 1976 (BAL), Gwiazdy Galaktyki (POWIE NASTPNEGO STULECIA 1981) Mor Jokai to posta na wskro romantyczn a, obdarzona nieprzecitnym humorem i wyobrani oraz silnym poczuciem patriotyzmu, sprawiedliwoci spoecznej i wizi narodowej a rwnoczenie propagujca rozwizania za pomoc pokojowych reform spoecznych nawet kosztem pewnych ustpstw wobec reimu austriackiego. Literacko przyrwnywany do Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa a take Karola Dickensa. W swej powieci Z NASTPNEGO STULECIA, przewidywa powstanie pastwa totalitarnego, rosyjskiej rewolucji i rozwoju lotnictwa, std powie t uzna mona z gatunku science-fiction, aczkolwiek termin ten wwczas jeszcze nie istnia. Poniewa po 1945 roku powie t odczytano jako satyryczn alegori ustroju komunistycznego, ksika nie bya wydawana w czasach istnienia Wgierskiej Republiki Ludowej. Wznowiono j dopiero w 1981 roku. W 1848 roku Jokai oeni si z pikn utalentowan aktork dramatyczn o piknym altowym gosie, wspania recytatork i kobiet o niezwykle wyrazistym spojrzeniu R Benke Laborfalvi, czym wywoa wielki skandal w koach towarzyskim, gwnie dlatego, e Ra, starsza o 8 lat od Jokaia, miaa ju 12-letni nielubn crk. Wystpowaa w gwnych rolach dramatycznych Szekspira, Schillera i Lessinga. Bya uznawana za najwiksz aktork dramatyczn Wgier. Zmara w 1886 roku, a Jokai ponownie wywoa skandal enic si trzy lata pniej z modsz o 54 lata, dwudziestoletni aktork Bell Nagy. W odpowiedzi na zarzuty, Jokai napisa poemat STARY WCALE NIE JEST STARY (Mvt, s egyttal egy ktetnyi szerelmes verset ifj felesghez), a take poemat miosny pod tytuem MODA ONA.
Mor Jkai zmar w Budapeszcie w dniu 5 maja 1904 roku i zosta pochowany obok pierwszej ony Ry Laborfalvi (zmarej osiemnacie lat wczeniej), na cmentarzu Kerepesi. Bella Nagy zmara w 1947 roku w Londynie. Pisarz zosta uhonorowany odsoniciem w 1921 roku jego pomnika w Budapeszcie na placu noszcym rwnie jego imi. Wedug powieci Mora Jokaia zrealizowano kilkanacie filmw, take poza Wgrami, m. in. w Kanadzie i RFN. Powie Biedni Bogacze przenis na ekran w 1938 roku Jen Csepreghy wg scenariusza Istvna Eszterhsa. W rolach gwnych wystpili wwczas: Tivadar Uray (Hatsegi/Czarnolicy), Zita Szeleczky (Henrietta), Lszl Szilassy (Szilard Vamhidy) i Margit Lukcs (Anica). Powie BIEDNI BOGACZE zostaa ponownie wydana w PRLu w 1959 roku i dzi powiedzielibymy e promowaa film, ktry na naszych ekranach pojawi si ju w roku nastpnym i by wywietlany w kinach do 1962 roku. W tym samym roku polscy posiadacze telewizorw obejrzeli go take na maym ekranie. Film mia bardzo dobre recenzje i cieszy si du popularnoci. Zrealizowa go Frigyes Ban, ktry by take autorem scenariusza, a w rolach gwnych wystpili:
Marianne Krencsey jako Henrietta Gyula Benko jako baron Hatsegi/Czarnolicy Jozsef Lang Szilard Vamhidy Margit Bara Anica Laszlo Csorba Kalman Jeno Horvath Pop Vera Farago Mariora Istvan Egri Gerson Satrakovits Sandor Deak Onuc Gabor Madi Szabo Silny Janek Laszlo Kemeny Dymitr Lapussa Reyseria i scenariusz: Frigyes Ban
Film by bardzo wiernie zrealizowany z pierwowzorem, nawet dialogi pochodziy z ksiki, chocia reyser zmieni samo zakoczenie, co atwo stwierdzi porwnujc zdjcia filmowe z tekstem.
Przy opracowywaniu Noty edytorskiej korzystano ze stron internetowych: film web.pl., wikipedia.pl, hu.wikipedia.org, wikipedia.org, biblionetka.pl, filmkultura.hu, mek.oszk.hu, port.hu, doksi.hu, imdb.com, moly.hu/, magyarvagyok.com oraz noty wydawcy do polskiego wydania CZYTELNIK z 1975 roku i innych materiaw, ktrych wszystkich nie sposb wymieni, jeli jednak ich autorzy uznaj, e s rdem zamieszczonych tu informacji, to w peni to uznaj.
Jawa48
Strona 505
Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i publikacji tak w czci jak i w caoci
Prawa autorskie
nale do autora ksiki i opracowania, autorw i realizatorw zdj i ilustracji, wydawnictw, ich spadkobiercw oraz innych osb fizycznych i prawnych majcych lub roszczcych sobie takie prawa Materiay na ktrych oparto opracowanie, wykorzystano z penym poszanowaniem praw autorskich i w przekonaniu, e stanowi rdo danych o naszej kulturze i historii oraz e stanowi wasno publiczn, a ich rozpowszechnianie suy dobru oglnemu. Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon z biblioteki, od ssiada, znajomego czy przyjaciela. Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych, modyfikowanie, przedruk i tym podobne bez zgody autora edycji i opracowania zabronione.
Dokument w formacie *pdf moe by wykorzystany wycznie do uytku os obistego bez prawa do dalszego obrotu i obiegu komercyjnego lub handlowego i nie moe by poddawany modyfikacjom bez zgody autora edycji. Naley go traktowa tak, jak ksik wypoyczon do przeczytania.
Przeczytaj nastpn stron!
Uwaga!!!
Bez zezwolenia twrcy wolno nieodpatnie korzysta z ju rozpowszechnionego utworu w zakresie wasnego uytku osobistego.
Nie wymaga zezwolenia twrcy przejciowe lub incydentalne zwielokrotnianie utworw, niemajce samodzielnego znaczenia gospodarczego
Mona korzysta z utworw w granicach dozwolonego uytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twrcy oraz rda. Podanie twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce moliwoci.
Twrcy nie przysuguje prawo do wynagrodzenia.
Pliki mona pobiera jeli posiada si ich orygina a pobrany plik bdzie suy jako kopia zapasowa.
Mona pobiera pliki nawet jeli nie posiada si oryginau, pod warunkiem e po 24 godzinach zostan one usunite z dysku komputera.
Szczegowe postanowienia zawiera USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Mor Jokai - BIEDNI BOGACZE

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mor Jokai - BIEDNI BOGACZE

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Indeks: 00148/2014/01

Opracowanie edytorskie: Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Targ na dziewczta w Geinie Czarne klejnoty

Z dwch bani jedna prawdziwa

TOM II Bogacz przygotowuje si na mier Wieczorki w Aradzie

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Szczliwy, kto daleki od interesw cytat z Horacjusza (ac.)

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Naturalnie, naczy oszukuj.

Opracowanie edytorskie Jawa48

Pseudonim Karola Dickensa

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

zdeterminowa. Henrietta zakopotanego lektora za rce.

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Owszem, czytaem je wszystkie od pocztku a

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

TO NIE DLA CIEBIE

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

PANI MODA W DOMU MA

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48

Opracowanie edytorskie Jawa48