1

Lesaw ukowski
Najwiksze kamstwa i mistyfikacje w dziejach kocioa

Pojawienie si okrgej daty, jaka sta si rok dwutysiczny, na nowo oywio wszelkie spekulacje czy to przepowiednie jasnowidzw, czy wizje mistykw sugerujce zbliajcy si koniec wiata. Ludzie kultury zachodniej yli w przewiadczeniu, e ta milenijna gorczka ogarna ca planet. Jednak przekonanie to nieuzasadnione. Przecie wiksza cz ludzkoci nie wyznaje chrzecijastwa, i dla tych ludzi rok 2000 ery chrzecijaskiej nie ma wikszego znaczenia. Buddyci ju dawno przeszli do swojego trzeciego milenium, muzumanie s dopiero w drugiej poowie drugiego, a judaici przeywaj szste tysiclecie Rok dwutysiczny stworzy jednak dobr okazj do refleksji nad natur i dziejami chrzecijastwa. Tym bardziej, e pozycja tej religii gwatownie si zmienia. Odchodzi w przeszo bezwzgldna dominacja Kocioa, chocia nadal s obecne jej historyczne przeytki, a duchowiestwo cigle jeszcze usiuje zachowa swoj niegdysiejsz pozycj. W przedstawianym Czytelnikowi zbiorze esejw, stanowicym pewna spjn cao, Autor prezentuje krytyczne spojrzenie na chrzecijastwo w rozmaitych aspektach. Prbuje te wyjani pochodzenie, a wic i powstanie wielu elementw tej religii, a take mechanizmy jej ekspansji i upadku. Zwaszcza wiele uwagi powica porwnaniu chrzecijaskiej idei z faktyczn praktyk, widoczn w yciu spoecznym i w dziejach Kocioa. Swoistym podsumowaniem, a zarazem punktem odniesienia, jest kronika chrzecijastwa zamieszczona na kocu ksiki. Ma za zadanie uatwi Czytelnikowi orientacj w prezentowanym temacie.

Spis treci
NAJWIKSZE KAMSTWA I MISTYFIKACJE W DZIEJACH KOCIOA .............. 1 MONOTEIZM NIEJEDNO MA IMI ........................................................................... 3 YDOWSKIE KORZENIE CHRZECIJASTWA ..................................................... 5 NARODZINY MESJASZA........................................................................................ 15 SEKTA JEZUSOWA ................................................................................................ 21 PAWE ZAKADA KOCI ................................................................................. 28 MIT O CHRYSTUSIE ............................................................................................... 30 ZMIENNO DOGMATW ..................................................................................... 37 BG WYROZUMOWANY........................................................................................ 50 SZATAN NIEODZOWNY BOGU.............................................................................. 52 ANTYJUDAIZM CZY ANTYSEMITYZM................................................................... 57 KOBIETA, SEKS I KOCI .................................................................................. 63 PARANOJA CRISTIANA ......................................................................................... 73 TOLERANCJA PO CHRZECIJASKU ................................................................. 76
U

KOCI UBOGI DUCHEM.................................................................................... 79 ZIEMSKIE KRLESTWO KOCIOA .................................................................... 94 PRBA REHABILITACJI .......................................................................................107 KRONIKA................................................................................................................111 BIBLIOGRAFIA.......................................................................................................151

Monoteizm niejedno ma imi

Monoteizm jest forma religii, znan od dawna i pojawiajc si nieraz w wielu, niezalenych od siebie orodkach kulturowych. Wydaje si, e wiara w jedynego, uniwersalnego boga jest naturalnym etapem rozwoju politeistycznego panteonu bstw, patronujcych rnym, mniej lub bardziej wyodrbnionym dziedzinom ycia spoecznego. Tak, na przykad, Meksykanie mieli swojego boga kukurydzy, Grecy boga kupcw i zodziei, a Hindusi kilka bstw podnoci. Wyznawcy musieli, wic orientowa si, do ktrego boga zwraca si w okrelonej sprawie. Stopniowo spord tej mnogoci bstw wyania si jedno, uwaane za najwaniejsze, i to ono przejmuje rol zwierzchnika nad pozostaymi, Charakterystyczne jest, e zwykle bogiem naczelnym zostawa reprezentant siy: wadca piorunw (grecki Zeus), bg wojny (izraelski Jahwe) lub pan soca (egipski Re). Zawsze sukcesywnie przejmowa cechy pomniejszych bogw albo jak byo to w Egipcie zawiera swoist koalicj z innym, rwnie silnym bstwem, i tak to si te zdarzao wystpowa pod kilkoma albo podwjnym imieniem. W kadym razie pojawia si boski monarcha i jego podwadni, co podejrzanie przypomina stosunki panujce miedzy ludmi. Zwaszcza, e trend do wyrniania jednego bstwa jako najwaniejszego zwykle zbiega si w czasie z rnicowaniem spoeczestwa, ksztatowaniem struktur wadzy i powstawaniem politycznych, plemiennych czy pastwowych organizacji. Wyglda na to, e ziemscy wadcy chcieli mie swojego odpowiednika w wiecie bogw. W toku dalszej ewolucji religii najwysze bstwo przejmuje coraz wicej kompetencji swoich podwadnych i stopniowo ogranicza ich wpywy. Z czasem pogbiona refleksja nad religia doprowadza wrcz do zanegowania samodzielnie istniejcych bogw, ktrzy okazuj si by zaledwie wcieleniami, emanacjami albo aspektami tego jedynego prawdziwego. Spotykamy to, na przykad, w hinduizmie i w niektrych formach buddyzmu. Prosty lud zwykle dugo jeszcze czci liczne bstwa, duchy, a nawet demony jeeli w ogle wie o jakich koncepcjach ich unifikacji. Filozofowie i mdrcy twierdz, wprost, e politeizm jest zaledwie form przyblienia prawdy na poziomie odpowiednim dla prostaczkw. Oni sami, umysowa elita, dostrzegaj za tymi ludowymi wyobraeniami jedyne bstwo. W tej sytuacji atwo sobie wyobrazi, co si stanie, gdy proces wzrastania najwyszego bstwa kosztem powstaych bdzie si rozwija nadal. Nadejdzie po prostu moment, kiedy zaistnieje wycznie jeden bg, a poddane mu bstwa utrac swj dotychczasowy status i stan si jedynie duchami, demonami, anioami, diabami I tak zrodzi si w kocu monoteizm jedynobstwo. W niektrych, skrajnych przypadkach, jak stao si w buddyzmie, nawet to jedyne bstwo bdzie negowane, a najwiksi mdrcy dojd do koncepcji bezosobowego absolutu. Monoteizm stanie si wtedy jedynie uproszczon interpretacj kosmicznego wszechbytu, wiecznego i najbardziej podstawowego dla wszelkich religii. Warto, zatem dokona pobienego przegldu monoteistycznych religii w rozmaitych kulturach, aby zorientowa si w skali zjawiska. Pamita przy tym naley, e monoteizm w czystej postaci, kiedy to rzeczywicie wierzy si w jedynego boga i tylko jemu oddawana jest cze, praktycznie nie istnieje. Dlatego te przegld ten dotyczy bdzie raczej rnie wyraanych de i chci uznawania jedynobstwa, wyraanych niejednokrotnie jedynie w oficjalnych deklaracjach wyznawcw. W kadej religii spotkamy p[przecie rozmaite anioy i demony albo otaczanych czci witych, penicych rol identyczn, jak niegdy pomniejsi bogowie z politeistycznych panteonw. W XIV wieku pne panujcy w Egipcie faraon Amenhotep IV, wprowadza kult jednego boga Atona, ktrego widomym znakiem jest tarcza soneczna. Sam faraon na cze nowego bstwa przyjmuje imi Echnaton. Jednak opr kapanw i ludnoci sprawia, e monoteizm

4 si nie przyjmuje i natychmiast po przedwczesnej mierci wadcy nastpuje przywrcenie dawnej formy religii. W kocu jednak egipscy kapani stopniowo jednocz i ujednolicaj rnorakie kulty. Powstaj systemy, w ktrych bstwo uwaane za najwysze, a przez wtajemniczonych za jedyne, jest czczone pod postaci kilku dawnych bogw uznanych teraz za jedno. Charakterystycznym przykadem takich tendencji jest trjca: Re (soce) Amon (bezosobowy duch) Ptah. X wiek pne V wiek ne. Na Bliskim Wschodzie pojawia si szereg kultw o tendencjach monoteistycznych. Semici czcz najwyszego, a z czasem jedynego boga El jest nim hebrajski Elohim, arabski Allah. W Iranie powszechnym szacunkiem cieszy si Ahura Mazda bg wiata i soca, ktry stopniowo wchania wszystkie inne kulty. Jednak w tym przypadku nie mona tu mwi o monoteizmie sensu stricto, poniewa rwnie silny i wany jest Aryman bstwo mroku, antyteza Ahura Mazdy. Tego rodzaju system, okrelany mianem dualizmu, typowy dla Iranu, rozprzestrzenia si te w innych krajach, przybierajc najrniejsze postacie. Pojawia si, wic kult Mitry, sonecznego bstwa walczcego z siami ciemnoci reprezentowanymi przez byka, a potem manicheizm cile zwizany z wczesnym chrzecijastwem. Dla manichejczykw wiato reprezentuje Chrystus (rny od historycznego Jezusa), a mrok Szatan. W Rzymie szeroko rozpowszechniony staje si kult Zwyciskiego Soca w kocu zamieniony i czciowo wchonity przez chrzecijastwo. IX wiek pne IV wiek ne. Hindusi tworz dziesitki systemw religijnych i filozoficznych, w niektrych pojawia si idea bstwa jedynego. W dinizmie jest to bezosobowa energia karman przenikajca cay wszechwiat. Podobnie jest w pierwotnym buddyzmie, ktry jednak stopniowo wyradza si w ludowy politeizm z dziesitkami bstw, duchw i demonw. Ale nawet w tej postaci zachowuje wyrane inklinacje do uznawania wszystkich tych fantastycznych istot za emanacje naszego umysu albo kosmicznego umysu jedynego boga. Nawet typowo politeistyczny hinduizm wytwarza trjc bstw razem stanowicych istot wiata: Brahma Wisznu Sziwa. Ostatnie tysiclecie pne. Izraelici tworz judaizm now wersj monoteizmu czc kult najwyszego boga Semitw, w Izraelu zwanego Elohim, z wasnym bstwem plemiennym, bogiem wojny o imieniu Jahwe. W praktyce jednak wikszo z nich dopuszcza istnienie innych bstw rozumiejc, e kady kraj czy plemi ma odrbn religi, a sukcesy lub klski ludzi odzwierciedlaj po prostu si lokalnych, plemiennych bogw. Czysty monoteizm zapanuje dopiero w ostatnich wiekach przed er chrzecijask. Ostatnie tysiclecie pne i pierwsze tysiclecie ne. Chiczycy czczcy dziesitki bogw postrzegaj je najczciej jako przejaw bezosobowej kosmicznej energii utosamianej zwykle z niebem, czyli bogiem Szangti lub Tien. Ta sama idea przywieca taoistom i konfucjanistom. I III wiek ne. Judaistyczna sekta Jezusa przeksztaca si w uniwersalna religie chrzecijask, co prawda z jednym Bogiem, ale wystpujcym jako trjca: Bg (stwrca) Duch wity (bezosobowy) Chrystus (zwykle utosamiany z Jezusem). Ujawniaj si silne zwizki ideowe z iraskim dualizmem widoczne zwaszcza w kosmicznej walce Boga wiatoci i Szatana mroku. W VII wieku ne arabski prorok Mahomet (Muhammad) wprowadza cile monoteistyczny kult Allaha traktowany jako rozwiniecie niedoskonaego judaizmu i chrzecijastwa, z pominiciem chrzecijaskiej trjcy, ale zachowuje walk dobrego boga Allaha i zego Szatana. Na przestrzeni 2000 lat ne rozwija si w Polinezji manaizm kult, co prawda politeistyczny, ale silnie akcentujcy bezosobow, kosmiczn energi stanowic istot bytu. Przegld ten pozwala nam wysnu pewien wniosek oglny: monoteizm nie jest koncepcja religii pojawiajc si tylko jedyny raz i tylko w jednej kulturze, ale stanowi do typowy etap rozwoju religii, wystpujcy w najrniejszych postaciach i formach zaawansowania w

5 wielu epokach i czciach wiata. Naley natomiast przyzna, e najbardziej wiadomie i konsekwentnie monoteistyczn posta nadali swoim religiom ludzie Ksigi, jak ich nazywali muzumanie, czyli judaici, chrzecijanie i muzumanie, wszyscy opierajcy sw wiar na ydowskiej Biblii.

ydowskie korzenie chrzecijastwa

Semickie plemiona, a wrd nich koczownicy Izraelici, rozprzestrzeniaj si po Bliskim Wschodzie w trzecim tysicleciu przed nasz er. Mwi bardzo zblionymi jzykami i yj w patriarchalnych spoeczestwach, w ktrych kobieta niewiele ma do powiedzenia. Powszechnym zwyczajem jest obrzezanie stanowice zarwno wyraz ofiary zoonej bstwom jak te element wicy to spoeczestwo. Semitw czy cze oddawana ciaom niebieskim zwaszcza ksiycowi, gwiazdom i socu oraz kult boga najwyszego, zwanego El. To od jego imienia pochodz pniejsze nazwy biblijnego boga Elohim i muzumaskiego Allaha. Mimo tej zasadniczej jednoci kada grupa wytwarza wasne formy kultu i czci odrbne bstwa opiekujce si tylko okrelonym plemieniem. Tok rozumowania tych ludzi by bardzo prosty i logiczny: bg najwyszy, El, jest istot zajmujc si caym wszechwiatem i przez to tak odleg, e nie moe troszczy si o poszczeglne plemiona. Prawd mwic, zwykli ludzie w ogle nie powinni si do niego zwraca. Unika si, wic uywania jego imienia i, w konsekwencji, El staje si raczej odleg abstrakcj. Do uytku codziennego su raczej bogowie pomniejsi, specjalizujcy si w poszczeglnych, konkretnych dziedzinach, i do nich zalicza si te plemienne bstwa opiekucze. Naley tutaj uprzytomni sobie, e kult jednego bstwa wcale nie wyklucza istnienia innego. Jeeli wic jedno plemi pokonuje inne, oznacza to po prostu, e bstwa tego pierwszego okazay si mocniejsze od bstw opiekuczych drugiego (Ksiga Powtrzonego Prawa 28,13-14). Ten sposb mylenia jest doskonale widoczny choby w formuowaniu przykaza Dekalogu (Ksiga Wyjcia 20), gdzie wcale nie zaprzecza si istnieniu innych bstw, a jedynie zakazuje ich czczenia. Oczywicie pniejsze, cile monoteistyczne interpretacje posuwaj si dalej odmawiajc w ogle prawa istnienia innym bogom, jak to widzimy w rozwinitym judaizmie, chrzecijastwie i islamie. Picioksig, w postaci, w jakiej go zredagowano do VIII wieku pne, najwyraniej poczy dwie odrbne wczeniej tradycje: starsz i bardziej uniwersaln Elohim, oraz modsz, silnie zwizan z osob Mojesza Jahwe, poniewa w rnych czciach stosuje raz jedno raz drugie okrelenie. Wyglda na to, e kapani redagujcy oficjalny tekst Pisma witego korzystali z gotowych mitw, ktre tylko zestawili i ujednolici, ale nie zdoali zatrze ladw kompilacji. Prawdopodobnie wynika to z tego, e obie szkoy byy rwnie silne, i w wiadomoci redaktorw funkcjonoway oba imiona tworzonego wanie jedynego bstwa. lady starszych politeistycznych mitw zdaj si rwnie trwa w niektrych formach uytych w Biblii, kiedy Bg mwi o sobie my (Ksiga Rodzaju 3,22), co jednak mona te interpretowa jako wyraz dostojestwa. Izraelici przeszli do dziejw wiata jako twrcy najsawniejszego dziea religijnego wszechczasw, ktre jest nie tylko Pismem witym judaizmu, ale bdzie te punktem wyjcia dla dwch innych uniwersalnych wyzna monoteistycznych. To dzieo to, oczywicie Biblia. Naley tylko od razu zaznaczy, e przez dugi okres historii Izraelitw nie byo takiej ksiki. Funkcjonoway za to lune opowieci mieszajc religijn mitologi i realna histori. Izraelici przejli tradycyjne opowiadania sumeryjskie i babiloskie, a potem egipskie, przerabiajc je dla wasnych potrzeb i czc ze sob w nowe caoci. Przez wieki byy one przekazywane w wersji ustnej, co tym bardziej sprzyjao ich przetwarzaniu. Dopiero pod koniec drugiego tysiclecia przed nasz er izraelscy kapani zaczynaj je spisywa dla celw

6 oficjalnego kultu pastwowego. Nikt jednak nie myli jeszcze o stworzeniu jakiego jednolitego zbioru uznawanego za kanon albo to, co rne wyznania okrelaj potem jako Pismo wite. Jest to raczej cao religijno historycznej literatury ydowskiej przechowywanej w najrniejszych formach, spisanej i ustnej, w kompilacjach i odrbnych utworach, przerbkach dokonywanych przez rozmaitych autorw albo wrcz tumaczeniach z innych jzykw. Jzykiem tej literatury, podobnie jak uywanym wtedy, na co dzie, jest hebrajski. Najstarsza cz pniejszej Biblii obejmuje Picioksig, czyli Tor skadajc si z Ksigi Rodzaju, Ksigi Wyjcia, Ksigi Kapaskiej, Ksigi Liczb i Ksigi Powtrnego Prawa. Ostateczna redakcja Picioksigu nastpi dopiero w IX VIII wieku pne, mimo e utwory w niej zawarte s czasem starsze nawet o dwa tysiclecia i tradycja przypisuje je Mojeszowi. Tora bdzie jedyna wit ksig Izraelitw a do VI IV wieku pne. Inne teksty religijne nie maj wtedy charakteru dzie natchnionych przez niebiosa. Ale wanie do czwartego wieku do tego witego kanonu dodawane s stopniowo ksigi prorockie pisane przez autorw uznanych za prorokw boych. Nale do nich Ksiga Jozuego, Ksiga Sdziw, Ksigi Krlewskie, Ksigi Kronik i inne a do Ksigi Malachiasza. Ta cz Biblii rozrasta si stopniowo w miar powstawania nowych utworw. Najpniej dodane zostan Psalmy, utwory poetyckie o rnym charakterze, ktra maj wyraa chwa jedynego Boga. Te poezje z rnych okresw nie byy uznawane za literatur natchnion a do koca ery przedchrzecijaskiej, cho posuguj si nimi rozmaici prorocy cznie z Jezusem. Dopiero w I wieku naszej ery ostatecznie stay si niekwestionowan czci Biblii. Tak ogromne dzieo, pisane przez rozmaitych autorw, w najrniejszych warunkach i epokach, i obejmujce zarwno utwory stricte religijne jak te historyczne, poetyckie, dydaktyczne, mistyczne, a nawet erotyczne, stanowi nieustajce wyzwanie dla wszystkich, ktrzy prbuj zmierzy si z dziejami Izraela i pocztkami chrzecijastwa. My te, w miar moliwoci, signiemy do tego rda i sprbujemy wskaza kolejno pojawiania si elementw, ktre wejd pniej w skad chrzecijaskiej wizji wiata. Stworzenie wiata wedug danych biblijnych nastpio zaledwie kilka tysicy lat przed Jezusem. Pocztkowo Izraelici nie zastanawiali si nad wiekiem Ziemi i Kosmosu. Bogu zostawiajc liczenie, albowiem wszelkie wnikanie w boe tajemnice byo grzechem i mogo skoczy si kar niebios. A biblijne opowieci wyranie wskazuj, e Bg atwo si mci i nie przebiera w rodkach. Dopiero w okresie hellenistycznym zaczynaj si prby dokadniejszego oszacowania, kiedy Bg stworzy wszystko, co nas otacza. Otrzymano przy tym do zblione daty: 5508 pne (Bizancjum), 5500 pne (Aleksandria), 5493 pne (Bizantyjczyk Pandorus). W pierwszym tysicleciu ery chrzecijaskiej judaici kalibruj wasna skal czasow i jako dat stworzenia wiata otrzymuj rok 3761 pne. Chrzecijastwo oficjalnie bdzie trzyma si biblijnego wieku wiata a do koca dziewitnastego stulecia, mimo postpw historii, paleontologii, geologii czy astronomii. I tak, na przykad, w roku 1654 irlandzki arcybiskup Usher ogasza, e Bg stworzy wiat 4004 lata przed Chrystusem. Kto omieliby si temu zaprzeczy, by traktowany jako heretyk godzien stosu, poniewa podwaa autorytet Pisma witego. Jednak i tutaj wida postp, bo par lat pniej biskup Lightfoot ucila t mao precyzyjn informacj wykazujc niezbicie, e wiat zacz si o godzinie 9 rano 2 padziernika w roku 4004 przed Chrystusem. Biblijny Bg stworzy wiat w cigu siedmiu dni i, z historycznego punktu widzenia, to nic nowego, albowiem podobne opowieci w tej czci wiata znay rozmaite ludy. Najpierw z chaosu wydoby niebo i ocean, ponad ktry unosi si Duch Boy, a potem doda wiato, oddzieli je od ciemnoci i zobaczy, e jest dobrze. wiato nazwa dniem a ciemno noc. Drugiego dnia rozdzieli wody dolne, czyli ziemskie, od grnych wypeniajcych niebo. Wreszcie oddzieli suchy ld od wd i stworzy wszelkie roliny. Czwartego dnia pokry

7 niebieskie sklepienie gwiazdami i doda soce majce wieci za dnia oraz ksiyc pojawiajcy si noc, aby odmierzay upywajce dni, pory roku i lata. Nastpnie wody i powietrze zasiedli zwierztami. W cigu szstego dnia stworzenia umieci na ldzie zwierzta i czowieka, ktremu da prawo do panowania nad innymi istotami. I tak nasta dzie sidmy; Bg przerwa prac dajc w ten sposb przykad, aby witowa szabat, czyli sobot. Ten schemat powstawania wiata jest uszlachetniona przerbk kilku bliskowschodnich mitw. Na przykad, z babiloskim poematem, znanym jako Enuma elisz, zbiena jest kolejno tworzenia poszczeglnych elementw oraz motyw odpoczynku bogw po pracy sidmego dnia. A biorc pod uwag fakt, e Babiloczycy uczyli si od Sumerw, mona przypuszcza, e te wtki s jeszcze starsze. Nie naley przy tym dziwi si, e podstawowa osnowa biblijnego mitu jest zapoyczona z Mezopotamii, skoro stamtd pochodzi Abraham, praojciec Izraelitw. Dobrym przykadem zmian dokonanych przez ydowskich kapanw w dawnych opowieciach jest Duch Boy unoszcy si nad pierwotnymi wodami. Jest to idea wyranie pokrewna takim mitom, jak ten z syryjskiego miasta Ugarit, gdzie opowiadano o Bogu unoszcym si jak ptak ponad wodami chaosu, ktry w kocu osiad na oceanie, jak na jajach, i wysiedzia wiat. Przypomnijmy, e Duch Boy stanie si potem Duchem witym i w tej postaci bdzie elementem chrzecijaskiej Trjcy witej. Pozornie niewinna opowie o tym, jak Bg zlikwidowa chaos, rozdzieli mrok i wiato i zobaczy, e wiato jest dobre, te ma swoje prastare korzenie w Sumerze i Babilonii. Tam, bowiem opowiadano (znowu Enuma elisz) o bogach, ktrzy chcieli wprowadzi w wiecie porzdek, ale spotkali si z oporem boga Abzu i jego ony Tiamat. Abzu zostaje zamordowany, lecz wtedy do walki staje, Tiamat, bogini chaosu, przedstawiana jako potwr lub smok, ktr jednak zabije w kocu sumeryjski bg Enlil, babiloski Marduk, asyryjski Aszur czy izraelski Jahwe, zalenie od tego, kto ten, mit opowiada. Smok Lewiatan morski potwr pojawia si potem, w Ugarit i w Biblii jako synonim za, a wystpi rwnie w chrzecijastwie, gdzie, na przykad, pogromc smoka stanie si wity Jerzy chocia ten ostatni mit najwyraniej nie jest bezporednio zwizany z tradycj sumeryjsk. Chaos nie uleg jednak do koca, a zosta jedynie ograniczony i zepchnity na dno wiata. Dlatego Sumerowie, Babiloczycy, Izraelici i ludy Syrii wierzyy, e pod ziemi znajduje si mroczny ocean chaosu i za. Nieprzypadkowo, wic chrzecijaskie i muzumaskie pieko te zostao umiejscowione wanie pod ziemi. Bg zaoy cudowny ogrd Eden, jak mwi Biblia, na wschodzie, co wyranie wskazuje na Mezopotami, poniewa z biblijnego Edenu miay pyn cztery rzeki, w tym Tygrys i Eufrat. Nazwa Edenu pochodzi od sumeryjsko babiloskiego okrelenia edin oznaczajcego rwnin lub step. Sugeruje to jakie zatarte wspomnienia o pierwotnej ojczynie Sumerw, ktra tez moga znajdowa si na wschodzie. Jak w wikszoci kultur, rwnie tu praojczyzna jest utraconym rajem. U Sumerw rajski ogrd boga Enki znajduje si w Dilmun, co tym bardziej wskazuje na zwizek tego mitu z wdrwk Sumerw, ktrzy mieli do Mezopotamii przyby morzem prowadzeni przez boga p ryb Enki. W dodatku Dilmun (lub Dilnum) jest zwykle identyfikowane z Bahrajnem, niegdy wanym centrum na morskim szlaku komunikacyjnym przebiegajcym przez Zatok Persk. Dla chrzecijan rajski ogrd Eden znajdowa si gdzie w Mezopotamii i sta si jakby wstpem do niebiaskiego raju, o czym wyranie wiadczy choby Boska komedia Dantego. Bg umieci w Edenie pierwszego czowieka, ktrego ulepi z gliny (powszechny motyw na caym Bliskim Wschodzie). Da mu imi Adam (po hebrajsku oznacza czowieka), a potem przyda towarzyszk ycia nazwan Ewa (hebrajskie Hawah, czyli kobieta). Hebrajska Biblia podaje do dziwnie brzmic informacj, e Ewa zostaa stworzona z ebra Adama, co czasem tumaczono te jako bok Adama. Powtarzaj to pniej wszystkie przekady Biblii, uywane przez rozmaite religie, dodajc ewentualnie teologiczn interpretacj, e chodzi o istot, ycie to samo, ktre tkwi w Adamie. Takie rozumienie jest oczywiste i

8 waciwie nie mona z nim dyskutowa, ale nadal powstaje pytanie, skd to do zabawne ebro. Dopiero porwnanie z mitologia sumeryjsk dostarcza wyjanienia. Zdarzyo si pono, e bg Enki mia chore ebro, ktre uleczya bogini Nin ti, a sowo ti oznaczao u Sumerw zarwno ebro jak i ycie. Izraelici po prostu pomylili si przy przekadaniu sumeryjskiego mitu na jzyk hebrajski. Szkoda tylko, e przez kilka tysicy lat ten bd tumacza stanie si przedmiotem wiary, a zaprzeczanie mu bdzie surowo karane jako herezja. Wydaje si jednak, e najciekawszym elementem opowieci o rajskim ogrodzie jest drzewo znajomoci dobrego i zego rosnce w rodku Edenu. Kult drzew jest znany we wszystkich zaktkach wiata, gdzie drzewa w ogle wystpuj, cho w cigu historii ulega coraz bardziej idcym przemianom a do niemal penego zatracenia swojej pierwotnej postaci. Krg sumeryjsko babilosko izraelsko chrzecijaski jest tego doskonaym przykadem. Ju Sumerowie i Babiloczycy tworzyli wizerunki drzewa oplecionego przez wa symbol ycia. Moemy przypuszcza, e nie obyo si bez wpywu Indii, z ktrymi handlowano od wiekw i gdzie rozwija si kult demonw albo bstw jaksza zamieszkujcych drzewa. Znacznie pniej Mojesz w magiczny sposb leczy Izraelitw umieszczajc zotego wa na wysokim supie, co te zdaje si nawizywa do drzewa. Nawet mesjasz jest zapowiadany jako przysze drzewo izraelskiej chway (Ksiga Izajasza 11,1). I wreszcie Jezus sam mwi o sobie w kategoriach symboliki drzewa (k.23,31), a potem umrze na krzyu, ktry w chrzecijaskiej teologii jest te nazywany drzewem. Wedug Biblii, Bg zakaza ludziom jedzenia owocw z drzewa znajomoci dobrego i zego. Jednak za namow wa najpierw Ewa, a za ni Adam zjadaj zakazany owoc. Popeniaj grzech, czyli akt nieposuszestwa wobec bstwa. Bg wypdza ich wtedy z raju, poniewa obawia si, e zjedz jeszcze owoc z drzewa ycia i wtedy stan si rwni jemu samemu. Koncepcja drzewa ycia jest stara jak sama ludzko: od mitologii indyjskiej i japoskiej do poda germaskich czy afrykaskich, wszdzie gigantyczne drzewo ma by zasadniczym szkieletem wszechwiata. A zatem ani biblijne podanie o Edenie, ani chrzecijaskie utosamienie drzewa ycia z krzyem Jezusa nie s oryginalne. Zazdrosny o wadz Bg obarcza wygnanych ludzi prac, chorobami i nieszczciami, a w kocu zapowiada, e wszyscy bd umiera. W niemal identycznej, ale starszej od Biblii, opowieci Sumerw bg Ea namawia pierwszych ludzi do zjedzenia zakazanego owocu, za co Enki wypdza ludzi na ziemi. Rnica polega tylko na zamianie Ea na biblijnego wa, uosobienie za i nieposuszestwa wobec Boga. Wida w tym rwnie jakie reminiscencje sumeryjsko babiloskiego eposu Gilgamesz, w ktrym bstwo, wanie w postaci wa, odbiera bohaterowi rolin zapewniajc niemiertelno, ale aden czowiek, nawet taki jak Gilgamesz, nie y wiecznie. Sugeruje to te zwizek z dawnym bliskowschodnim zwyczajem przedstawiania bstwa jako wa i z niemal uniwersaln symbolik wa bstwa ycia lub odradzania si ycia (mezopotamskie przedstawienie wa na drzewie ycia w raju; Ksiga Liczb 21, 4-9; grecki Eskulap). Co ciekawe, kult boga wa rozwija si take wrd Izraelitw. Na przykad, rd Lewiego ma nazw nawizujc do legendarnego Lewiatana, i to przedstawiciele tego wanie rodu staj si dziedzicznymi kapanami. Kult boga wa utrzyma si w Izraelu przez kilkaset lat stanowic mocn konkurencj dla wiary w jedynego Boga. Mogoby to wyjani, dlaczego po ostatecznym zwycistwie kultu Jahwe wrd Izraelitw w sta si synonimem wszelkiego za i oporu wobec Boga. Nastpnym wydarzeniem z prehistorii Izraela opisanym w Biblii w formie symbolicznej jest spr Kaina i Abla, synw Adama i Ewy. Kain zajmujcy si rolnictwem zamordowa Abla, hodowc zwierzt, poniewa Bg nie przyj Kainowej ofiary z podw rolnych, ale zaakceptowa ofiar Abla. Sugeruje to metaforyczny opis konfliktw miedzy rolnikami budujcymi miasta i wdrownymi hodowcami, czsto najedajcymi ludno osiad, o

9 czym donosz praktycznie wszystkie zachowane dokumenty z Mezopotamii, Syrii i Palestyny. Jak podaje Biblia, potomstwo Kaina i Abla zasiedlao stopniowo ziemi. Tu jednak zachoway si najwyraniej elementy jakiej pradawnej legendy, bowiem jacy Synowie Boga brali za ony crki czowiecze, a na ziemi yli nie opisywani bliej giganci. Prawdopodobnie chodzi o pozostaoci politeistycznych mitw podobnych do tych opowiadanych w staroytnej Grecji. Teologia chrzecijaska w Synach Boga dopatruje si potomkw Abla, akceptowanych przez Boga, a w crkach czowieczych chce widzie odrzucona lini Kaina. Milczy jednak na temat gigantw. Fantaci chc natomiast, aby jacy przybysze z obcych planet wchodzili w zwizki z Ziemiankami. Dla nas jednak najwaniejsze jest chyba, co innego. Zwrmy uwag, e ludzi nazywa si Synami Boga majc na myli raczej ich stworzenie przez Boga, a nie biologiczne pochodzenie. Jest to rzecz kapitalna dla prawidowego rozumienia tytuw nadawanych potem Jezusowi. Mieszkacy ziemi okazuj si coraz bardziej grzeszni. Wreszcie Bg postanawia zgadzi wszystkich ludzi zsyajc ogromny potop. Przez czterdzieci dni la deszcz, a woda zalaa cay wiat zabijajc wszystko, co yo. Ocala jedynie sprawiedliwy, Noe wraz z rodzin i zwierztami, poniewa Bg kaza mu wczeniej zbudowa statek, czyli ark. Kiedy deszcz usta, a wody opady, arka wyldowaa na grze Ararat, za w Noem i jego potomstwie ocalaa ludzko. ydzi, a potem chrzecijanie i muzumanie, widz w tej opowieci nauk o karze, jaka spada na grzesznikw, i nagrodzie danej pobonym przez Boga. Okazuje si jednak, e rwnie ta historia jest tylko zapoyczonym sumeryjskim i babiloskim mitem. Tam ogromne deszcze i powd tez zalay wiat, a z kataklizmu uratowa si zaledwie jeden czowiek, Ut napisztim, ktry swoja rodzin i zwierzta umieci na odzi. On rwnie wysya najpierw kruka, a potem gobic, aby sprawdzi, czy jakikolwiek ld wynurzy si ju z wody. Na koniec wyldowa na szczycie gry. Tyle mity. Rzecz przedstawia si jeszcze ciekawiej, kiedy wemiemy pod uwag dane archeologiczne. Ot nie byle, kto, bo sam Leonard Woolley, przekopa si przez ca grubo osadw nawarstwionych w Ur, staroytnym miecie Sumerw. Pod miastem odkry najstarsze krlewskie groby, a jeszcze niej kilkumetrow warstw rzecznego muu. Pod ni odnalaz jednak znowu lady osadnictwa, tyle, e cakowicie odmiennej kultury przed sumeryjskiej. Wyglda na to, e ponad trzy tysice lat przed nasz er mieszkali tu ludzie uprawiajcy ziemi i9 znajcy ceramik. Niespotykana powd zalaa jednak kraj do wysokoci kilku metrw, a woda zostaa na miejscu przez wiele miesicy. Wtedy od morza przybywaj Sumerowie pod wodza legendarnego boga Enki i zakadaj wasne osady, a potem miasta i pastwa. Jednak pami o straszliwym kataklizmie trwa i przechodzi do mitologii najpierw sumeryjskiej, potem babiloskiej, asyryjskiej, izraelskiej i wreszcie chrzecijaskiej oraz muzumaskiej. Przy tym lokalna, chocia rzeczywicie gigantyczna, powd urasta do rozmiarw klski obejmujcej cay wiat, nabiera znaczenia religijnego i moralnego. Dochodzi w kocu do absurdu, kiedy w XVIII i XIX stuleciu naukowcy zajmujcy si geologi czy biologi musz tak interpretowa obserwowane fakty, aby nie kolidoway z mitem o globalnym potopie uznanym za niepodwaalny dogmat. Cuvier nie moe zaprzeczy, e wykopaliska wyranie pokazuj zmienno organizmw ywych w minionych epokach geologicznych. Wymyla, wic koncepcj powtarzajcych si katastrof, ktre cyklicznie niszcz ycie powodujc jego odradzanie si za kadym razem w nowej formie. Ostatnia taka katastrof, mia by wanie biblijny potop. Niemiecki paleontolog Johann J. Scheuchzer opisuje nawet skamieniay szkielet czowieka, ktry zgin w potopie. Okazao si potem, e to szcztki duej salamandry. Jeszcze w XX wieku niektrzy uczeni powanie zajmuj si wyliczaniem rozmiarw arki Noego, eby moga pomieci po jednej parze wszystkich (dosownie!) zwierzt ldowych albo obliczaj ilo wody na Ziemi potrzebna do zalania wszystkich kontynentw.

10 Po potopie Biblia dalsze dzieje coraz bardziej zbliajc si do wydarze historycznych opisanych w innych rdach. Trzej synowie Noego daj, zatem pocztek pniejszym narodom zamieszkujcym cay, jak to sobie wtedy wyobraano, wiat: Sem ludom semickim, Cham chamickim z pnocnej Afryki, a Jafet jafetyckim, czyli europejskim. Od Chama mia pochodzi, Kanaan, przodek Kananejczykw. Ten prosty podzia ras czowieka utrzyma si bardzo dugo, mimo konfrontacji z coraz bardziej zoona rzeczywistoci. Najpierw trzeba byo wkomponowa w ten schemat Murzynw i Chiczykw, a w XVI wieku Indian, co do czowieczestwa, ktrych byy nawet pewne wtpliwoci spowodowane wanie tym, e Biblia nic o nich nie wiedziaa. Na przeomie XIX i XVIII wieku pne w mezopotamskim miecie Ur mieszka czowiek imieniem Abraham. Bg nakaza Abrahamowi przenie si daleko na zachd, gdzie przeznaczy dla niego bogaty kraj Kanaan jako Ziemi Obiecan. Potomkowie Abrahama bd zwa si Hebrajczykami lub Izraelitami (hebrajskie Israel pochodzi od sarah, co oznacza walczy i el bg). S do prymitywni, a przede wszystkim sabi, w porwnaniu do Kananejczykw. Nie mog, wic dokona bezporedniego podboju, lecz tylko osiedlaj si w nowym kraju. Utrzymuj si z hodowli i rolnictwa. Biblia zredagowana mniej wicej tysic lat pniej, ca historie Abrahama przedstawia jako rezultat wiary w jedynego Boga. Nie jest to jednak zgodne z danymi historycznymi i archeologicznymi: zarwno Babiloczycy jak te wczeni Hebrajczycy czcili wiele bstw, i nie ma adnych powodw, aby sdzi, e Abraham rni si od nich pod tym wzgldem. Politeizm utrzyma si w Izraelu a do poowy pierwszego tysiclecia przed Chrystusem. Natomiast pojecie Ziemi Obiecanej stanie si skadnikiem idei mesjaskiej i przejdzie do chrzecijastwa, ale zamieni si wtedy w Krlestwo Boe rzdzce si pobonymi prawami i bdce wstpem do prawdziwego ostatecznego zbawienia. W ten sposb cile nacjonalistyczna idea Izraelitw przerodzia si w uniwersalne pojcie religii wiatowych. Okoo 1650 pne wielka susza i gd dotykaj Kanaan. Niektrzy potomkowie Abrahama szukaj ratunku w yznej delcie Nilu przyjmujc zwierzchnictwo Egiptu. Biblia opisuje podr Jakuba, syna Abrahama, do ziemi Goszen (delta Nilu). Egipt jest w tym okresie rzdzony przez obc dynasti, ktra chtnie opiera swoja wadz na przybyszach zewntrz, a nie Egipcjanach. Dlatego te biblijny Jzef (po hebrajsku uciek tu), brat Jakuba, osiedla si w Goszem i moe nawet doj do wysokiego stanowiska (w Biblii jest doradc faraona). Kilkusetletni pobyt w Egipcie da Izraelitom wiele elementw ich kultury, a przede wszystkim wzmocnienie tendencji do monoteizmu. Zapoyczaj od Egipcjan psalmy ku czci bogw, niektre formy literackie, pojcia i metody magii Tymczasem w Kanaanie pozostali Hebrajczycy, ktrzy zachowali swoje stare tradycje. Po usuniciu obcej dynastii, postpujca od XV wieku pne odbudowa Egiptu powoduje niech do Izraelitw, ktrzy wraz z innymi nie egipskimi plemionami zostaj zepchnici do poziomu ludnoci niewolnej (biblijna niewola egipska). W kocu gdzie w XIII wieku pne, cz Izraelitw opuszcza Egipt. Wedug tradycji dokonuj tego pod wodz Mojesza. Imi Mojesz jest tumaczone przez hebrajskie wyprowadza (moszah) albo egipskie uratowany z wody. Ta druga etymologia odpowiada legendzie, wedug ktrej Mojesz, aby uratowa go przed egipskimi przeladowaniami, zosta przez matk puszczony w koszyku na wod (czsty motyw w yciorysach bohaterw), skd miaa go wyowi, a potem wychowa egipska ksiniczka. Ju jako dorosy czowiek popenia jednak Mojesz jak zbrodnie i musi ucieka z Egiptu. Wiele lat spdza potem wrd Madianitw przejmujc ich idee religijne. To od nich i od Egipcjan uczy si monoteizmu, ktry postanawia wprowadzi wrd Izraelitw, kiedy po latach wraca do Egiptu. Pragnie uwolni Izraelitw z niewoli. Poniewa faraon nie chce ich wypuci, Bg sprowadza na Egipt kilka klsk (plagi egipskie): czerwony popi z Nilu, kamienie spadajce z nieba, kilkudniowe ciemnoci, mier zwierzt i ludzi Opis plag odpowiada zjawiskom towarzyszcym wybuchowi wulkanu. Moliwe, wic, e

11 pniejsi redaktorzy Biblii poczyli opuszczenie Egiptu z wielk erupcj, aby uprawdopodobni celow interwencj samego Boga, nawet, jeeli te wydarzenia nie byy rwnoczesne. Zwaszcza, e redaktorzy Biblii opisuj to kilkaset lat po fakcie. Przed karawana uchodcw mia posuwa si sup dymu za dnia i sup ognia noc, co Biblia przedstawia jako wyrany dowd boskiego przewodnictwa. Naley jednak pamita o arabskim zwyczaju noszenia pochodni przed karawan cignc przez pustyni. Sam moment opuszczenia ziemi egipskiej te by peen dramatyzmu, bowiem za odchodzcymi Izraelitami ruszy pocig. Zapewne z powodu zbrojnego buntu Izraelitw i obrabowanie egipskich domostw, o czym Biblia zaledwie wspomina (Ksiga Wyjcia 2,21; 12,36). Wtedy jednak Bg Izraelitw dokonuje niesamowitego cudu: uciekinierzy przechodz po dnie morza, a wody zalewaj nagle oddziay Egipcjan. Biblia hebrajska pisze przy tym o morzu sitowia, ale Nowy Testament i chrzecijaskie tumaczenia utrzymuj, e chodzi o Morze Czerwone, gdzie sitowia na og nie ma. Natomiast istnieje taki punkt w pnocnym Egipcie, a wic na najkrtszej drodze z Goszen do Palestyny, gdzie pytkie zagbienie oddzielone jest od Morza rdziemnego zaledwie wskim waem piachu i tam, na moczarach, ronie duo sitowia. Chodzi o miejsce znane dzi pod arabska nazw, Sabkhat al.Bardawil, a przez Grekw zwane jeziorem Sirbonis. Tamtdy wanie kilkakrotnie maszeroway oddziay Grekw i rzymian (na przykad Tytus w 68 roku ne) potwierdzajc przydatno tej drogi. W epoce hellenistycznej kilkakrotnie odnotowano tam katastrofy, kiedy burze na Morzu rdziemnym przeryway piaszczyst mierzej i gwatownie wleway si do pooonej niej niecki jeziora zatapiajc ludzi. I, by moe, o takim wanie wydarzeniu opowiada cud przypisywany w Biblii Mojeszowi. Potem zreszt Mojesz dokonuje caej serii cudw, ktre przy bliszej analizie okazuj si wydarzeniami normalnymi i obserwowanymi tam do dzi. Manna (po hebrajsku man-hu oznacza, co to jest) dana Izraelitom z nieba przez Boga, czyli biaa jadalna substancja, jest wydzielina tamaryszku. Ptaki spadajce nagle z nieba i siedzce bezsilnie na pustyni zdarzaj si take i dzisiaj po dugiej wyczerpujcej podry. Mojesz uderzeniem laski o ska odsania rdo wody. Jest to sposb znany wszystkim obeznanym z pustyni, poniewa woda zbiera si w zagbieniach, a na jej powierzchni powstaj i twardniej mineralne osady. Trzeba tylko umie rozpozna takie miejsce i rozbi cienk mineralna pokryw. Podczas wdrwki po opuszczeniu Egiptu formuje si narodowy charakter poudniowych Izraelitw, czyli Judejczykw. Mojesz nadaje Izraelitom prawo spisane w dziesiciu prostych zasadach (dziesi przykaza albo Dekalog) wyprowadzonych z tradycji i wyranie nawizujcych jeszcze do staroytnych kodeksw prawnych Bliskiego Wschodu, jak choby kodeksu Hammurabiego. Przywdcy kapani tworz swoist narodow ideologi religijna majc uzasadnia agresj na Kanaan. Izraelici, wedug niej, s narodem wybranym, pozostajcym pod szczegln opiek ich narodowego boga Jahwe utosamionego potem z Elohim. Kult Jahwe rozwin Mojesz, i moliwe, e by nawet kim w rodzaju misjonarza tej, nowej dla Izraelitw, wiary. Intensywnie zwalcza dominujcy wtedy politeizm, ale pod naciskiem ludu zezwoli na czczenie niektrych starych symboli (na przykad wa). Wzorujc si na Egipcie, tworzy kast kapanw (rd Lewitw) i wprowadza Ark Przymierza bdc dosownym powtrzeniem egipskich witych skrzy obnoszonych podczas procesji. Na pamitk wyjcia z Egiptu ydzi maj odtd witowa pasch. Jest to zarazem wito wiosny i odradzania si ycia. Po czterdziestu (podejrzanie tradycyjna wita liczba) latach wdrwki i mierci Mojesza wodzem zostaje Jozue (Jehoszua bg jest jego pomoc) i to on ma wkroczy do Kanaan (Ziemi Obiecanej). Z Jozuem wie si sawny biblijny ustp opowiadajcy, jak wdz zatrzyma soce, aby dokoczy zwyciska bitw. Przez wieki by to koronny dowd dla wszystkich zwolennikw paskiej ziemi i ukadu geocentrycznego oraz podstawa do zwalczania innych teorii astronomicznych.

12 Dane historii i archeologii pokazuj nam nieco inny obraz tej epoki. Jak ju wspomnielimy, cz Hebrajczykw pozostaa w Kanaanie i nie przesiedlia si do Egiptu. Ju w XIV wieku pne zaczynaj oni p[odbj pnocnego Kanaanu, czyli pniejszej Galilei. Donosz o tym miejscowi wadcy skarc si egipskiemu faraonowi na rozbjnicze plemi Haribu (Hebrajczycy?) oraz ich przywdc zwanego Jeszua (Jozue?). Wyjania to te, dlaczego wykopaliska pokazuj, e Jerycho zostao zdobyte w XIV wieku pne, jeeli Mojesz opuci Egipt dopiero w XIII. Zrozumiaa te staje si wzajemna wrogo pnocnych i poudniowych Izraelitw, czyli bardzo tradycyjnych Galilejczykw i nowoczeniejszych Judejczykw, co wida jeszcze w czasach Jezusa. Kiedy zwycizcy Judejczycy uczynili Jerozolim stolic caego kraju, zlikwidowali pnocne orodki kultu i narzucili wszystkim swoj monoteistyczna religi z Jahwe w roli gwnej. Natomiast Jozue zosta w legendzie sprowadzony do roli pomocnika i nastpcy Mojesza. W okresie XII XI wieku pne Izraelici z Egiptu opanowuj najsabsze miasta Kanaanu, aby potem kolejno atakowa coraz silniejsze orodki. Pod wpywem kontaktu z miejscow wysz kultur Kananejczykw przechodz stopniowo od koczowniczego do osiadego trybu ycia. Na ich czele stoj obieralni wodzowie (biblijni sdziowie). W XIII i XII wieku pne egejscy kupcy osiedlaj si na morskim wybrzeu poudniowej Syrii. Przynosz wysoko rozwinit kultur wraz z rzadk umiejtnoci wytopu elaza, zakadaj miasta, w kocu tworz samodzielna koloni. S nazywani Filistynami i od nich pochodzi pniejsza nazwa caego kraju Palestyna. Dla Izraelitw stanowi powana przeszkod na drodze do podboju caego Kanaan, co wywoa wojny cignce si potem przez kilka wiekw. Z kocem XI wieku pne ekonomiczne rnicowanie klas spoecznych wrd Izraelitw powoduje centralizacje wadzy w rku monarchy, co spotyka si z potpieniem ostatniego sdziego imieniem Samuel (po hebrajsku gos boga). Pierwszym krlem zostaje Saul (po hebrajsku wybrany przez Boga), ale ginie w walce z Filistynami, co redagujcy Biblie kapani przedstawiaj jako kar bo za nieposuszestwo. NA przeomie XI/X wieku pne wdz Dawid (po hebrajsku najukochaszy) odpiera atak Filistynw i przejmuje wadz jako krl (okoo 1010 970 pne). Formuje si krlestwo Izrael. Stolica zostaje zdobyta na Kananejczykach w 1005 1000 pne Jerozolima. Symbolem narodu wybranego i zwycistwa Jahwe nad innymi bogami staje si gra Karmel (po hebrajsku winnica, a po arabsku owocowe pole) oraz wita rzeka Jordan (po hebrajsku pynca w d). Dawid podbija niektre plemiona aramejskie na wschodzie, a do 998 pne jednoczy wszystkie plemiona izraelskie cznie z wrogo nastawionymi Galilejczykami. Okoo 970 931 pne Izraelem rzdzi krl Salomon (od hebrajskiego szalom pokj), syn Dawida. Pastwo przeywa rozkwit. Izraelici podbijaj reszt ziemi Kanaan. Dwr krla synie z przepychu, centralna witynia boga Jahwe w Jerozolimie naley do najbogatszych na Bliskim Wschodzie. Ludno formalnie czci Jahwe, ale w rzeczywistoci znany z przysowiowej mdroci Salomon nie tpi innych kultw. Znakiem wiary Izraelitw i zarazem ich krlestwa jest szecioramienna gwiazda (gwiazda Dawida) oraz siedmioramienny wiecznik menorah przechowywany w wityni Jerozolimskiej. Rozwija si handel i rzemioso. Krl utrzymuje kontakty z miastem Tyr, Felicjanami i krlestwem Saba w poudniowej Arabii. Izraelska flota, w duej czci obsugiwana przez Felicjan, pywa po Morzu Czerwonym i rdziemnym. Jednak po mierci Salomona odywaj si ambicje arystokracji z pnocnego Izraela niezadowolonej z dominacji poudniowo izraelskiego rodu Dawida (zadawniona wrogo Galilei i Judei). W kocu doprowadza to do rozpadu pastwa na pnocny Izrael, gdzie panuje Jeroboam I, i poudniow Jud ze stolic w Jerozolimie. Juda znajduje si w rku syna Salomona imieniem Rehabeam.

13 W IX wieku pne dziaa w Izraelu Eliasz jeden z najwikszych prorokw, czyli nauczycieli i reformatorw judaizmu. Postpuje osabienie pastwa Izraelitw, co tym bardziej sprzyja dziaalnoci prorokw. W VIII wieku pne prorocy Izajasz i Micheasz w Judzie oraz Ozeasz i Amos w Izraelu nawouj do odbudowy dawnej siy opierajc si na wierze w Jahwe. Pod koniec VII wieku pne pojawi si sawny prorok Jozjasz. Rosn wpywy Aramejczykw, z ktrymi Izraelici prbuj razem przeciwstawi si coraz groniejszej Asyrii. Przejmuj nawet jzyk aramejski w miejsce zamierajcego hebrajskiego, ktry zostaje jzykiem witym, ograniczonym do tekstw religijnych. Mimo to w 721 roku pne Asyryjczycy podbijaj krlestwo Izraela. Ludno Samarii zostaje deportowana do Mezopotamii, a od 680 Samaria jest zajmowana przez ludno asyryjsk, co staje si pocztkiem religijnego synkretyzmu mieszkacw Samarii. Bd za to uwaani za nieczystych i pogardzani przez tradycyjnych judaistw, o czym mona przekona si czytajc ewangeliczna opowie Jezusa o miosiernym Samarytaninie. Asyryjczycy rzdz Izraelitami do swego upadku w 605 roku pne. Jednak i wtedy nie przychodzi czas spokoju, poniewa pastwo nowo babiloskie, czyli Chaldea, podbija wkrtce Palestyn, niszczy krlestwo Judy (586 pne), ostatecznie rozbija Filistynw i dokonuje kolejnych przesiedle Izraelitw do Babilonii (biblijna niewola babiloska, 598/597, 582/581 pne). Wie si z tym ciekawy miot. Biblia podaje, e ludzie zaczli budowa z cegie wielk wie Babel, chcc dosign z niej nieba, gdzie mieszka Jahwe. Zniecierpliwiony tym Bg pomiesza im jzyki, aby robotnicy nie potrafili si porozumie, wic budowa stana, a rnojzyczni ludzie rozeszli si po caym wiecie. I rzeczywicie archeolodzy odnaleli w Mezopotamii wiele piramidalnych wie zikkuratw, budowanych jako podstawy dla wity. A najwiksz z nich by odkryty w Babilonie ceglany zikkurat o wysokoci okoo 90 metrw, na ktrym wadca postawi dumny napis, e zmusi do jego budowy ludy caego wiata. Babiloska nazwa miasta oznacza bram boga, co sugeruje, e stamtd powinno by najbliej do nieba, a hebrajskie sowo balal to tyle, co miesza. Zbienoci z Bibli s, wic uderzajce. Na dodatek Izraelici i inne, rnojzyczne ludy znalazy si w tym miecie jako niewolnicy spdzeni tam przez zwycizcw, i faktycznie uczestniczyy w budowaniu wiey. Nie mogli, wic Izraelici dobrze wspomina ani Babilonu, ani jego ogromnej budowli. W 538 roku pne Persja niszczy pastwo Chaldejczykw i pozwala Izraelitom wrci do swego kraju, ktry teraz przeksztaca si w perska prowincj Jehud. Izraelici otrzymuj autonomi oraz swobod religijn i mog odbudowa wityni w Jerozolimie (536 515 pne). W roku 458 pne wracaj do kraju Izraelici z Mezopotamii pod wodz proroka Ezdrasza. Zwykle jest to moment uznawany za formalny pocztek judaizmu jako monoteistycznej religii Izraelitw. Nowy rozdzia ich dziejw zaczyna si w 332 roku pne, kiedy ziemie Izraelitw, jako Judea, zostaj wczone do imperium Aleksandra Macedoskiego. Wkrtce stan si ju czci hellenistycznej monarchii Ptolemeuszy z Egiptu. Izraelici ze wzgldu na prowadzony przez nich handel, czsto osiedlaj si daleko poza ojczyzn tworzc ydowsk diaspor. Najwiksze skupiska ydowskiej ludnoci, poza Izraelem, powstaj wtedy w Egipcie z centrum w Aleksandrii, w Cyrenejce z orodkiem w Cyrenie, na Cyprze, w Mezopotamii w okolicach Babilonu i Niniwy, w poudniowej Arabii, Aksum i Etiopii. Ale znaczce gminy izraelskie rozwijaj si te w portach Azji Mniejszej (Efez, Smyrna), a take w Galii i Hiszpanii, w Kartaginie, w Rzymie czy na terenie Persji i Baktrii. W tej sytuacji wyznawcy judaizmu czsto staja przed pytaniem, jak zachowa si wobec otaczajcej ich kultury greckiej. Bywa, e izraelscy intelektualici cz greck filozofi z judaizmem, co nie zawsze odpowiada tradycjonalistom. Powstaje wtedy jedno z pierwszych w dziejach ludzkoci tumacze witej ksigi na obcy jzyk. Jest to Septuaginta (po grecku: Picioksig), czyli podstawowa cz Biblii w greckiej wersji jzykowej. Potem powstaj te tumaczenia aramejskie. W ten sposb pochodzce od

14 Jahwe sowa wite, majce znaczenie magiczne, zostaj zamienione na inne, pozbawione ju waloru oryginalnoci, ale za to zrozumiae dla obcych. W tym czasie dla podtrzymania ducha oporu judaistw powstaje Ksiga Daniela. Wedug niej (9,24-27) od momentu odbudowania wityni Jerozolimskiej za Cyrusa do pocztku Koca Czasw ma upyn 70 tygodni, co potem interpretuje si jako siedemdziesit razy siedem, czy li 490 lat. Przypada to na okoo I wiek pne. Izraelici zaczynaj czeka na mesjasza zbawiciela. Pojawiaj si dziesitki ruchw i sekt, wielu prorokw i zapowiedzi zwycistwa Izraela, zwaszcza po podboju przez Seleucydw w 198 roku pne. Kiedy Seleucyda Antioch IV Epifanes, prbuje narzuci Izraelitom greckich bogw, umieszcza posg Zeusa w wityni Jerozolimskiej i kae skonfiskowa jej skarbiec (168 pne), wybucha powstanie, na ktrego czele staje kapaski rd Machabeuszy. Po zwycistwie wydaje si, e przyszed wreszcie mesjasz i rd Dawida odzyska nalen a utracon w VI wieku pne wadz. Jednak wbrew tym nadziejom, Machabeusze zakadaj wasna dynasti (140 pne). O wadz konkuruje kilka ugrupowa. Faryzeusze gosz cise przestrzeganie przepisw biblijnych. Saduceusze (po hebrajsku saduk wity) reprezentuj kierunek reformatorsko synkretyczny czc izraelskie tradycje z grecka filozofi. Wreszcie esseczycy oczekujcy przyjcia mesjasza, ktry odbuduje potg Izraela w oparciu o dawna dynasti Dawida. Jedno z gwnych centrw sekciarstwa znajduje si w okolicach Qumran nad Morzem Martwym. Czonkowie wsplnoty z Qumran razem pracuj, nakazuj mio i dobro, posuszestwo Jahwe i przepisom Biblii, nowych wyznawcw chrzcz wod. Czekaj na rychy koniec zepsutego wiata i nastanie Krlestwa Boego. Wiele szczegw wskazuje, e Jan Chrzciciel i Jezus s pod silnym wpywem tych sekt, i wiele z ich tradycji przejdzie potem do chrzecijastwa. W Izraelu trwa konflikt miedzy rozwinit i kulturalniejsz, hellenizowan Jude a zacofan i konserwatywn Galile (ci ostatni tylko siebie uwaaj za prawdziwych judaistw). W 143 134 pne rzdzi Symeon (sawny) Machabeusz i zakada now linie dynastyczn zwan Hasmonejsk, ktra utrzyma wadz do 37 roku pne. W tym czasie jednak Rzym narzuca swoje zwierzchnictwo Palestynie (63 pne), a anty rzymski sojusz Hasmonejczykw z Partami spowoduje reakcj Rzymian w postaci ostatecznego odsunicia tej dynastii w 37 roku pne. W latach 37 4 pne Herod Wielki przy poparciu Rzymu opanowuje Jude i zasiada na tronie jako krl uznajcy si za cesarskiego wasala. Nie wywodzi si z wysokiego rodu ani tez nie przestrzega cile nakazw judaizmu, czym zraa do siebie wikszo spoeczestwa. Herod jest znany z niebywaego okruciestwa i wrcz paranoidalnej podejrzliwoci, nawet wobec wasnej rodziny, co jest czciowo uzasadnione, jeli wemiemy pod uwag wrogo otaczajcych go ydw. Obawiajc si o ycie i wadz kae mordowa swoich najbliszych krewnych, za najmniejsze podejrzenie skazuje na mier i krwawo rozprawia si z wszelkimi objawami oporu. Miar skrzywienia psychiki Heroda moe by wydany przez niego ostatni rozka. Wiedzc, e Izraelici nienawidz go i uciesz si, kiedy umrze, zapowiedzia, e bd jednak po jego mierci paka. Kae mianowicie, aby tuz po jego zgonie zabito pierworodnych synw najwaniejszych izraelskich rodw. Na szczcie rozkaz ten nie zostanie ju wykonany. Mimo to Herod Wielki propaguje wiar Izraela i, opierajc si na licznych koloniach izraelskich kupcw prowadzi planow dziaalno misyjn poza granicami pastwa. Planuje te stworzenie wielkiej monarchii. A nu uda si, e zostanie nawet jej cesarzem W rezultacie uzyskiwanych na du skal nawrce powstaje rozrnienie miedzy judaist Izraelit (ydem w sensie narodowym) a neofit judaist nawrconym (ydem w sensie religijnym). W ten sposb, wbrew dotychczasowym opiniom, judaizm przestaje by wyznaniem wycznie narodowym. Dopiero pniej, gwnie pod wpywem chrzecijaskich przeladowa, zamyka si i jak najstaranniej odgradza od

15 wrogiego wiata zewntrznego uznajc, e tylko w tradycji moe szuka ratunku i sposobu na przetrwanie. W mitologii chrzecijaskiej imi Heroda kojarzy si jak najgorzej, przy czym na og utosamia si Heroda Wielkiego z Herodem Antypasem rzdzcym w latach 4 pne 39 ne. Nie docenia si natomiast roli Heroda Wielkiego, jak odegra w przyszym rozpowszechnianiu wiary w Jezusa. A przecie idea dziaalnoci misyjnej pochodzi wanie od niego i ydowskie orodki w diasporze zostay przez tego wanie wadc zamienione w sie misji szerzcych idee judaizmu. Dziki temu w. Pawe bdzie mg potem stosunkowo atwo podrowa i znajdowa suchaczy. Pamitajmy, e w I wieku ne nie dostrzegano jeszcze rnicy miedzy judaizmem i wczesnym chrzecijastwem, a wic ydowskie wsplnoty stay otworem rwnie przed misjonarzami sekty Jezusa. Wystarczy porwna pierwotne orodki chrzecijastwa i map kolonii ydowskich. Zbieno jest uderzajca i waciwie w peni zrozumiaa. Sami ydzi rwnie to dostrzegaj, a rabini o nieco szerszym wiatopogldzie mwi nawet, e chrzecijastwo nie jest niczym innym, jak tylko kontynuacj judaizmu i wypenieniem boego planu, aeby rozpowszechni wiar w jedynego Boga na caym wiecie.

Narodziny mesjasza
Mimo upywu dwch tysicleci Jezus cigle budzi kontrowersje. Opinie o nim wahaj si od uwielbienia, a nawet uznania go za bstwo, do wrogoci ewokowanej histori i polityk kociow, a zwaszcza rol i dziejami papiestwa. Byli nawet tacy, ktrzy twierdzili, e nigdy nie istnia, i jako argument swej tezy podaj, e przekazany przez ewangelistw i mitologizowany przez duchowiestwo obraz Jezusa jest nadmiernie baniowy. Religioznawcy z atwoci potrafi wskaza w tym wizerunku liczne elementy zapoyczone praktycznie ze wszystkich religii Bliskiego Wschodu. I, niestety, pod taka mitologiczna politur znika nam realny czowiek, a jego miejsce zajmuje jeszcze jedno do typowe w tej czci wiata, bstwo. Na domiar zego nie mamy adnych, niezalenych, a wic poza religijnych, rde o Jezusie. Najwczeniejszy jest Nowy Testament, ktry jednak napisali jego wyznawcy i to dopiero kilkadziesit lat po mierci mistrza. A zatem nie s i nie mog by obiektywni, poniewa ich dzieo ma charakter propagandowy, a nie historyczny. Dziwne jest natomiast, e o tak charyzmatycznej postaci, jak by Jezus, nie wspomina aden historyk tych czasw. Przeciwnicy autentycznoci proroka z Galilei uznali to za dowd, e mamy do czynienia z eklektycznym mitem zoonym z najrniejszych wtkw, o czym zdaj si wiadczy liczne i wyrane nawizania do innych religii i bstw. Chrzecijanie, ktrzy bardzo wczenie zauwayli ten brak rde, dopisali, Flawiuszowi sawn charakterystyk Jezusa. Ta jednak jest tak ortodoksyjnym wyznaniem wiary, obco brzmicym w caej Wojnie ydowskiej, e faszerstwo demaskuje si samo, tym bardziej, e Flawiusz by przeciwnikiem chrzecijan. Obrocy historycznoci Jezusa skaniaj si nawet do tezy, ze chodzi tu o wiadome, celowe zacieranie ladw jego dziaalnoci. Podejrzanie pachnie to jednak spiskow teoria dziejw i sugeruje dziaanie jakiej rzymskiej cenzury pastwowej zdolnej do kontrolowania wszystkich pisarzy. A moe istnieje jeszcze jedno wyjanienie? Moe Jezus nie by kim a tak znaczcym, jak nam si to dzi wydaje, i po prostu go nie zauwaono? W dodatku jest

16 cakiem prawdopodobne, e istniay jakie wspominajce go lokalne, izraelskie rda, ktre jednak ulegy zniszczeniu lub zagubieniu w kolejnych anty rzymskich powstaniach. W kadym razie dzi dysponujemy wycznie Ewangeliami, i tylko na nich mona si opiera w analizowaniu fenomenu Jezusa. Praktycznie nic nie wiemy o jego dziecistwie. Teksty uznane za kanoniczne pomijaj ten okres cakowicie, a inne, niestety modsze ewangelie apokryficzne, podaj tak fantastycznie i baniowo brzmice informacje, e mona je potraktowa wycznie jako propagandowe legendy tworzone na uytek wyznawcw. Moe to oznacza tylko jedno przed swoim pierwszym publicznym wystpieniem Jezus nie by kim znaczcym i nie wyrnia si spord innych ydw niczym godnym uwagi. Wiadomo jedynie, e by pierworodnym synem Jzefa i Marii (Miriam po hebrajsku gorycz). A moe, jak to sugeruje Ewangelia Mateusza (1,18-25), Jzef tylko uzna nielubne dziecko Marii? Wedug tradycji rodzina Jzefa naleaa do rodu Dawida, czyli szeroko rozgazionego klanu wywodzcego si od dynastii panujcej niegdy w Krlestwie Izraela. Niestety, mimo tak wspaniaego pochodzenia, dom rodzicw Jezusa by ubogi i Jzef musia ciko pracowa, aby utrzyma spor rodzin. Jezus mia, bowiem czterech modszych braci Jakuba, Jozesa, Jud i Szymona oraz przynajmniej dwie siostry, ktrych imion Ewangelie nie przechoway (Mk 6,3). W domu panowaa prawdopodobnie gboko religijna atmosfera, o czym zdaje si wiadczy cay pniejszy sposb mylenia Jezusa. W rodzinie trway tradycje ydowskiej witoci wyraajcej si w rozlicznych sektach (moe dzi nazwalibymy je zakonami?) tak charakterystycznych dla Galilei. Brat Jezusa, Jakub, bdzie potem przywdc jednej z takich grup o cechach wyranie esseskich i zostanie ukamienowany w 62 roku w Jerozolimie. Poza tym nie wolno zapomina, e rzecz dzieje si wanie w biednej, zacofanej Galilei, najbardziej tradycyjnej i konserwatywnej czci ziem ydowskich. Z ca pewnoci silnie wpyno to na osobowo Jezusa. Moemy tylko przypuszcza, e by naturalnie inteligentnym i zapewne wraliwym dzieckiem, chciwie choncym opowieci o dziejach Izraela, wite teksty biblijne i krce wrd ludu legendy. Musia dysponowa dobr pamici i zdolnoci kojarzenia, jeeli w dwunastym roku ycia na tyle ju zna kanon tekstw religijnych, e zbudzi podziw uczonych w jerozolimskiej wityni. Wszystko wskazuje, e ten epizod w Jerozolimie by jednym z pierwszych zewntrznych symptomw budzcej si wizji. Przeom er to okres, kiedy ydowski mistycyzm narasta a do granic histerii, co niezwykle silnie oddziaao na maego Jezusa. Chopak, zgodnie z nastrojem swoich czasw, zacz w otaczajcym wiecie dopatrywa si znakw bliskiego przewrotu. Rodzi si w nim podejrzenie, e by moe to on sam jest przyszym mesjaszem. Zamyka si w sobie, wsuchuje we wasne przeycia, dogbnie analizuje wszystkie wydarzenia i stara si je dopasowa do znanych proroctw. Rwnie w wityni Jerozolimskiej poszukiwa wiedzy u mdrcw. Dlatego patrzy na wszystko przez pryzmat idei mesjaskiej i z takim dystansem odnis si do niepokoju i wyrzutw rodzicw, kiedy ci w kocu odnaleli go dyskutujcego w wityni (k 2,42-49). Gdzie w tym czasie umiera Jzef, o czym zdaje si wiadczy jego zniknicie z kart Ewangelii. Osieroci rodzin, co zmusza Jezusa do zajcia si modszym rodzestwem i matk. Jezus przyj zawd ojca i jako ciela kry po Palestynie zarabiajc na ycie naprawami, wykonywaniem prac na zamwienie, przerbkami Wyobramy go sobie wdrujcego od wsi do wsi, rozmawiajcego z dziesitkami ludzi, poznajcego ich ycie. Dziki wrodzonej inteligencji i zmysowi obserwacji (widocznemu, na przykad, w Jezusowych przypowieciach odnoszcych si do palestyskich realiw) staje si znawc Galilei. Okae si to niezwykle cenne w jego pniejszej dziaalnoci, kiedy bdzie pozyskiwa zwolennikw swojej nauki i kiedy przemwieniami potrafi wzbudza emocje i zrozumienie tumw.

17 Nie jest oszustem pragncym dla wasnych celw wykorzystywa wiar ludu, poniewa jego postpowanie opisane w Ewangeliach sugeruje cakowite powiecenie dla wyznawanej idei. Jezus zna przepowiednie i wyobraenia dotyczce oczekiwanego mesjasza. Czeka na ich potwierdzenie, aby mie pewno, e Bg wybra wanie jego. Musi, bowiem jak najlepiej przygotowa si do wypenienia powierzonej misji o podj wszelkie konieczne do tego dziaania, i liczy si jedynie wola Boga, a on, niczego nie zmieniajc, moe j tylko speni. Sprbujmy wyobrazi sobie, jaki mia by wyczekiwany mesjasz. Po pierwsze. Przede wszystkim by rozumiany jako zwornik czcy dotychczasow histori Izraela i zapowiadane Krlestwo Boe. Powszechnie przyjmowano, e tak zwany Koniec Czasw ma nadej po zapowiedzianych w Ksidze Daniela siedemdziesiciu tygodniach od odbudowania Jerozolimy. Rozumiano to jako siedemdziesit razy siedem, co daje 490 lat. Zauwamy przy tym, e 7 i 49 s tradycyjnymi liczbami witymi, znanymi ju w Sumerze i w Babilonii, skd przejli je ydzi. Jeeli do 536 pne, kiedy Cyrus zezwoli na odbudow wityni i Jerozolimy, dodamy owe 4990 lat, otrzymamy rok 46 pne. W myl ydowskich wierze mia to by pocztek Koca Czasw, kiedy na Izrael powinny spa wszelkie nieszczcia, a zatriumfuj chwilowo siy za. W kocu jednak zostan przez Boga pokonane, a zwieczeniem tych wszystkich przemian bdzie przyjcie mesjasza. Takie interpretacje upowszechniy si w Izraelu po II wieku pne, bo w tym wanie okresie Hasmoneusze trac zniszczony wewntrznymi sporami autorytet, a Izrael coraz bardziej sabnie na arenie midzynarodowej. Prorocy ostrzegaj jednak przed nadcigajc jeszcze gorsz klsk, ktra ma znaczy wejcie w Koniec Czasw. I oto w 63 roku pne Rzymianie opanowuj Izrael zdajc si potwierdza wszystkie fatalne proroctwa. Ronie mistyczne napicie, ydzi oczekuj kolejnych zapowiadanych wydarze, mno si sekty, dziaaj prorocy nawoujcy do pokuty Jednym z nich jest znany z Ewangelii Jan Chrzciciel, ktry anonsuje ryche nadejcie Krlestwa Boego. Mesjasz moe objawi si w kadej chwili. Jezus dobrze o tym wie, i dlatego porwnuje proroctwa z sob samym czonkiem rodu Dawida. Po wtre. Mesjasz ma by potomkiem Dawida, bowiem po zawodzie sprawionym przez Machabeuszy Hasmonejczykw ydzi zwrcili si do starszej, prawowitej dynastii w niej upatrujc wybawienia od nieszcz. Natomiast bardzo tradycyjnie nastawieni faryzeusze i esseczycy podkrelaj role przymierza ydw z Bogiem, co oznacza, e mesjasz moe te reprezentowa kapaski rd Lewiego. Wspomina o tym, na przykad prorok Jeremiasz. W tej sytuacji ksztatuj si, co najmniej dwie koncepcje mesjasza: wojownik i twrca potgi politycznej z rodu Dawida oraz najwyszy kapan z rodu Lewiego. Dokonano niemaej pracy, aby te sprzeczne ze sob idee pogodzi uznajc w kocu, e kapan ma sta przed wojownikiem (esseczycy) albo poprzedza go swoim wczeniejszym pojawieniem (faryzeusze). Mesjasz kapan ma by Mesjaszem sprawiedliwoci a nie czowiekiem z mieczem w doni. Pisz o tym Izajasz, sekciarskie teksty znad Morza Martwego i Psalmy (na przykad XVII,28-31). Sam Jezus zdaje si podobnie interpretowa rol mesjasza skoro mwi, e Syn Czowieczy musi wiele wycierpie, musi by odrzucony przez starszych, arcykapanw oraz uczonych w Pimie i musi by zabity, a po trzech dniach zmartwychwsta (Mk 8,31). Nie jest to opis bojownika i wodza, ale sprawiedliwego, skrzywdzonego przez zalepienie innych. Warto tu przypomnie, e Jezus wywodzi si z rodu Dawida, jak zapowiaday to proroctwa, i nie by typem przywdcy, a raczej samotnym mylicielem. Odpowiadaby, wic ydowskim proroctwom, cho nie spenia nadziei prostych ludzi oczekujcych raczej zbrojnego mciciela krzywd. Nadal jednak nie ma pewnoci. Kady ydowski prorok musia przecie przey chwile nagego owiecenia, gdy spywa na niego Duch Boy otwierajc jego oczy na inn rzeczywisto. A Jezus cigle czeka na takie wydarzenie. Wie doskonale, e spenia wszystkie podstawowe wymagania stawiane mesjaszowi, ale bez tego kluczowego przeycia nie ma

18 mowy o spenieniu proroctw. Kto wie, by moe niebagatelna rol w odsuwaniu momentu publicznego wystpienia odgrywa te prozaiczna konieczno pracy, aby utrzyma rodzin osierocon przez Jzefa? Siostry trzeba wyda za m, zapewni jaki start modszym braciom Najwyraniej dopiero po zaspokojeniu podstawowych potrzeb rodzestwa Jezus decyduje si na drog suby boej. Siostry przypuszczalnie ju wyszy za m, a bracia stali si samodzielnymi. Wtedy Jezus opuszcza rodzin, aby pody za wewntrznym gosem nakazujcym poszukiwanie prawdy. Ewangelie zgodnie wskazuj moment, kiedy Jezus, yjcy przez te wszystkie lata w dojmujcej niepewnoci, uzna wreszcie, e jest owym oczekiwanym i zapowiadanym przez prorokw mesjaszem, stao si to dziki wizji, ktra mia po obmyciu go wod Jordanu przez Jana Chrzciciela. Obmywanie jako symboliczne ponowne narodziny do suby boej jest od dawna znane esseczykom i Jan tutaj wyranie nawizuje do ich tradycji. Dla Jezusa natomiast chrzest w Jordanie stanowi przeom. Oto powszechnie czczony i uznany za natchnionego Jan osobicie przeprowadzi go od zwykego ycia wieckiego do uduchowionego ycia nazarejczykw. Tym terminem okrelano witych, zwykle wdrownych, dziaajcych pod natchnieniem boym, a samo sowo pochodzi od hebrajskiego nezer oznaczajcego odrol od pnia izraelskiej wiary i narodu. Tego tytuu Ewangelie uywaj, na przykad, wobec Jana Chrzciciela. Natomiast pniej chrzecijanie bd starali si wprowadzi rozrnienie midzy Jezusem Nazarejskim i nazareczykami lub nazirejczykami (Ksiga Liczb 6, 1-21), aby maksymalnie zatrze wraenie, e Jezus by tylko jednym z wielu dziaajcych wtedy prorokw, i podkreli jego wyjtkowo. Wskazuj, wic na Nazaret, mae galilejskie miasteczko, ktre miao da Jezusowi jego przydomek. Sytuacj jeszcze bardziej komplikuje fakt, e ydzi nazwy nazarejczycy bd potem uywa jako okrelenia wczesnych wyznawcw Jezusa. W kadym razie pod wpywem tego chrztu Jezus doznaje prawdziwego widzenia, w ktrym otwarte niebiosa wyznaczaj go swoim Synem. Jest to niesychanie wane, poniewa rozmaite teksty ydowskie okrelaj mesjasza wanie jako Syna Czowieczego, Syna Boego, Sprawiedliwego Krla albo Cierpicego Jedynego. Uywa tych okrele, na przykad, Ksiga Daniela, a take znajdujemy je w tekstach znad Morza Martwego. Teraz Jezus jest ju przekonany o swoim mesjastwie i podejmuje dziaania wiadomie zmierzajce do objawienia powierzonego mu posannictwa. Udaje si, wic na pustyni, aby przez medytacje przygotowa si duchowo, a po powrocie rozpoczyna nauczanie. Tworzy jeszcze jedna sekt, kolejn w Galilei regionie penym witych i buntownikw wystpujcych nie tylko przeciw wadzy pogaskich Rzymian, ale te i Judejczykw z poudnia, ktrych wiara tak znacznie odbiega od dawnych tradycji, e Galilejczycy nazywaj ich pogardliwie ydami w odrnieniu od ludzi prawdziwie pobonych (Mk 7,1-4; J 7,1-13). Dzi po dwch tysicleciach zdominowanych przez idee chrzecijan, musimy sobie uprzytomni, e Jezus by jak najbardziej ortodoksyjnym judaist, a nawet zbyt ortodoksyjnym Galilejczykiem dla ydowskich faryzeuszy czy saduceuszy pozostajcych pod pewnym wpywem Grekw i Rzymian. Chrzecijastwo naoyo nam specyficzne okulary, przez ktre dostrzegamy w Jezusie co, czego on sam nigdy by nie zaakceptowa. Przede wszystkim dogmat o Jezusie, ktry miaby by wcieleniem Boga, spowodowa, e mesjaskie tytuy s dzi rozumiane jako potwierdzenie jego wcielenia. Tymczasem ydzi epoki Jezusa okrelenia typu Syn Boy czy Syn Czowieczy stosowali wobec mesjasza, ktrego nikt nie powayby si uzna za wcielenie Boga. Byoby to absolutnie sprzeczne z ich cisym monoteizmem i poczytanoby to za blunierstwo tak wielkie, e jedyna kar za nie mogaby by mier. W izraelskiej tradycji synem Boga jest cay Izrael (Ksiga Wyjcia 4,22), a pniej tego tytuu uywaj krlowie po uroczystym odczytaniu Psalmu 2,7. Tak wanie nazywany jest mesjasz w wspomnianych tekstach znad Morza Martwego, ktre jasno mwi o czowieku wybranym przez Boga, ale nie o boym wcieleniu. Sam Jezus podkrela, e nie

19 tworzy nowej wiary, a jedynie odnawia lub umacnia star, nie zmieniajc w niej ani jednej litery (Mt 5, 17-19), to za oznacza, e nie moe siebie uwaa za bstwo. Jest tylko jeden Bg Izraela. On sam, co prawda, jest wybracem tego Boga, ale nadal pozostaje czowiekiem. Co wicej, nawet w. Pawe w Licie do Rzymian (1, 3-4) pisze, e Jezus zosta ustanowiony Synem Boym po zmartwychwstaniu. I jeszcze jedno, chyba najbardziej fantastyczne przypuszczenie zwizane z osob Jezusa. Jako prawowity yd nie mg nawet pomyle o sprzeciwie wobec boskiej woli, a pamitajmy, e proroctwa mesjaskie s wanie przejawem woli Boga. A zatem, jeeli Jezus uzna si za mesjasza, powinien speni bo wol wyraon w proroctwach o mesjaszu. Jest to sposb rozumowania absolutnie obcy czowiekowi wychowanemu w tradycji grecko rzymsko europejskiej, w ktrej ceni si indywidualn aktywno, daje ludziom wolno wyboru, obarczajc zarazem odpowiedzialnoci za podjte decyzje, i obdarza szacunkiem nalenym osobom samodzielnym. Natomiast ydzi z epoki Jezusa postrzegaj czowieka w kategoriach wypeniania boego planu. Nie interesuj ich osobiste zamierzenia ludzi. Z tego punktu widzenia zachowanie Jezusa, ktry uwaa si za mesjasza, moe by tylko wynikiem jego wiadomego podporzdkowania si planom Stwrcy, wyraonym w proroctwach. Nie ma ju miejsca na inicjatyw Jezusa, ca jego dziaalno mona interpretowa jako celowe wypenianie dawnych proroctw. Czy rzeczywicie sam siebie zredukowa do roli inteligentnego narzdzia? Trudno odpowiedzie na to pytanie, bo nie dysponujemy dostateczn iloci materiau faktograficznego, a Ewangelie byy pisane z myl o udowodnieniu z gry zaoonej tezy, e Jezus by mesjaszem. Musz, wic przedstawia wydarzenia jako spenienie proroctw. Nie wiemy jednak, na ile Ewangelie odpowiadaj rzeczywistym faktom ani, co chyba jeszcze ciekawsze, jakie fakty odrzuciy, poniewa nie pasoway do konstruowania obrazu. Z drugiej strony Jezus chyba rzeczywicie z premedytacj kreuje i jak najmocniej podkrela wszelkie sytuacje, ktre mog by interpretowane jako wypenienie mesjaskich zapowiedzi. Wedug naszych dzisiejszych kategorii byaby to jaka forma mistyfikacji lub oszustwa. Wtedy jednak rozumiano to prawdopodobniej inaczej tylko jako spenienie proroctw. Jako mesjasz, Jezus musi przyj do Jerozolimy, chocia susznie spodziewa si zego przyjcia. Przybywa wic, ale zachowuje si niezwykle ostronie, aby nie prowokowa ani Rzymian, ani Sanhedrynu zgromadzenia kapanw: naucza wycznie w wityni, do czego ma prawo kady dorosy yd, i nie wywouje zgromadze na ulicy, co Rzymianie mogliby uzna za zebranie buntownikw. Jeszcze nie mwi otwarcie o swoim mesjastwie, aby nie zaniepokoi Sanhedrynu, kapani, bowiem doskonale wiedz, e lud oczekuje mesjasza, ktry wygna okupanta. Pojawienie si takiej osoby musi nieodwoalnie spowodowa powstanie, a ono musi si skoczy katastrofaln klsk. Wiara trzewo mylcych kapanw nie bya dostatecznie silna, aby ich zalepi w stopniu wystarczajcym do popenienia zbiorowego, narodowego samobjstwa. Dlatego Sanhedryn chce za wszelka cen powstrzyma niebezpiecznych fanatykw dla dobra wszystkich. Ewangelie nigdy nie wspominaj o noclegu w Jerozolimie: wydaje si, e Jezus kadego wieczoru opuszcza miasto, eby nie naraa si na skrytobjstwo ze strony wrogo nastawionych faryzeuszy i kapanw. Noc spdza u swego przyjaciela azarza w Betanii. Za dnia chroni go poparcie duej czci ludu. Jezus te wie, e mesjasz spowoduje wybuch, ale, w przeciwiestwie do kapanw, wierzy w ostateczne zwycistwo nad Rzymem. Ostrone dziaanie Jezusa ma suy tylko przecigniciu sprawy, aeby mesjasz ujawni si dopiero podczas paschy, w tym najwaniejszym z wanych momentw w rocznym cyklu ydowskiego ycia. A moe po cichu liczy na natychmiastowe zwycistwo anty rzymskiego powstania, o co najatwiej wanie w takiej chwili? Podczas paschy nie tylko zbieraj si ludzie, ale te nastpuje szczeglna koncentracja boej energii, co tworzy wyjtkowo sprzyjajcy klimat. Pamitajmy, e jest to w kocu wito dorocznego odradzania si ycia i

20 odnowy. Czy si najlepszy czas dla mesjasza? W kadym razie Jezus stara si zgra w czasie swoje otwarcie mesjaskie wystpienie w witym miecie z paschaln ofiar, co samo w sobie moe by rozumiane jako szczeglna i znaczca zbieno. Przez kilka, moe kilkanacie, dni przychodzi do wityni naucza (J 7), ale potem przezornie odjeda z Jerozolimy wrd ludu po sobie pozostawiajc niejasne przeczucie, e to wanie on jest mesjaszem. Dopiero tu przed pasch aranuje znany epizod wjazdu do Jerozolimy w sposb przypominajcy triumfalne wkroczenie mesjasza zdobywcy. Moemy sobie wyobrazi, e podobnych marszw rozentuzjazmowanych tumw zmierzajcych przed pasch do wityni musiao wtedy by sporo, nikogo, wic nie mg ani zdziwi, ani zaniepokoi jeszcze jeden taki pochd. Rzymianie, zwykle obawiajcy si fanatycznych wystpie Izraelitw, zwaszcza w okresie ich wit, nie odnotowali tego jako czego godnego uwagi. A jednak Jezus, przypuszczalnie w sposb zamierzony, uczyni co, co miao utkwi w pamici uczestnikw i widzw, aby potem mogo by dowodem jego mesjastwa. Wysya uczniw po osa, prawdopodobnie do wczeniej umwionego miejsca, gdzie ku ich zdziwieniu, osio rzeczywicie czeka. Dosiada go, aby wypeni zapowied proroka Zachariasza (9,9), i na osioku przybywa do witego miasta. Jest to rwnoznaczne z publicznym przyznaniem, e uwaa si za mesjasza. Wszystko, co nastpio pniej, to ju tylko konsekwencja tego faktu. Logiczna analiza ewangelicznych wydarze nieuchronnie prowadzi do wniosku, e Jezus popenia co w rodzaju samobjstwa, cho realizowanego rkami ydowskich kapanw i rzymskiego prokuratora. Godzi si na zdrad Judasza (moe nawet by z nim potajemnie w zmowie, aby spenia si kolejna przepowiednia?) i organizuje wieczerz, na ktrej sam siebie przedstawia jako ofiar skadan przed pasch. Wyranie nawizuje do uczty mesjaskiej z Ksigi Izajasza (25, 6-9) i do paschalnej tradycji skadania ofiary ze zboa, aby odrodzio si ycie. Mesjasz te ma zmartwychwsta, ale, aby to nastpio, najpierw musi umrze, i to podczas paschy. Nie podejmuje obrony w momencie schwytania go przez rzymskich onierzy przyprowadzonych przez Judasza po ostatniej wieczerzy. Postawiony przed oblicze rzymskiego prokuratora Piata Jezus uniemoliwia mu uratowa siebie, chocia urzdnik stwierdza, e prorok jest, co najwyej niegronym fanatykiem, ktry nie dziaa na szkod Rzymu. Naley, wic przypuszcza, e sekta Jezusa prawdopodobnie nie zostaa w ogle zauwaona. Jedynie kapani dostrzegali w niej grob wywoania anty rzymskiego buntu, co w konsekwencji mogoby doprowadzi do zagady ydw w wojnie. Ale Jezus, wbrew faktom, mwi Piatowi, e jest krlem Izraela, co oznacza formalne odrzucenie wadzy cesarza i ju musi by ukarany mierci. Prokurator nie moe go zwolni bez naraenia si na oskarenie ze strony kapanw, e wypuszcza cesarskiego wroga. Gdyby to zrobi, odpowiedni donos kapanw dotarby do Rzymu amic jego karier. Mamy chyba tylko jedno moliwe wyjanienie takiego postpowania Jezusa: uwierzy, e musi speni si wola Boga, ktry ju dawno zdecydowa, e mesjasz ma cierpie. Nie mg, wic myle o zmianie wyrokw boskich (Mt 16, 21-23). Z t wiar w boy plan wie si cile typowo ydowska wizja historii. Mamy jej prb w Biblii, ktra przedstawia nam dzieje Izraela jako cig decyzji Boga oraz odstpstw i grzechw nieposusznych ludzi, na ktre Bg odpowiada karami w postaci plag, wojen, zaborw i innych klsk. Wszystko jest bogato przeplatane cudami potwierdzajcymi boska moc i ludzka znikomo. W takiej historii wszystko jest moliwe: Izraelici such stop przechodz przez morze, sam anio schodzi na ziemi, aby ukara Egipcjan, a potne mury Jerycha wal si od dwikw trb. Dzi czytamy te opowieci z przymrueniem oka. Nawet wierzcy mwi o literackich wizjach, przenoniach i symbolach, a naukowcy doszukuj si prawdziwych wydarze ubranych w baniowe szaty. Inaczej widzieli to staroytni ydzi. Dla nich morze rozstpio si naprawd, a Jozue rzeczywicie zatrzyma soce, aby Izraelici mogli pokona przeciwnika. Tak samo, jak typowy yd, musia rozumowa Jezus. Dlatego, jeeli myla o mesjaszu, ktry wedug proroctw mia cierpie i umrze w Jerozolimie, wierzy, e on

21 naprawd powinien pj do Jerozolimy i tam umrze. A potem zmartwychwstanie, aby w cudowny sposb pokona wrogw Izraela ju jako mesjasz wojownik. Nie liczyy si przy tym jakiekolwiek argumenty rozumowe dyspozycja si miedzy Izraelitami i Rzymem, realia polityczne ani obecno obcej armii. Nie mogy si liczy, skoro sam Bg wczy si do sprawy i, jak robi to ju w dziejach Izraela wielokrotnie, w cudowny sposb zrealizuje swoje zamiary. Tak postaw nazwalibymy dzi fanatyzmem, ale wtedy nie byo to tak jednoznaczne, a przynajmniej nie dla wszystkich. W bardzo konserwatywnej, zacofanej pod wzgldem cywilizacyjnym Galilei idee Jezusa nie byy czym szokujcym. Jeli tam go wymiewano, to tylko, dlatego, e trudno byo uwierzy w mesjastwo kogo, kogo znao si od dziecistwa, znao si jego rodzicw i rodzestwo, pamitao rozmaite psoty i chopice sprawki (Mk 6, 13). Gorzej byo w znacznie nowoczeniejszej, bardziej wyrafinowanej kulturowo i bogatszej Judei. Judejczycy, uwaani przez tradycyjnych Galilejczykw niemal za odszczepiecw od prawdziwej wiary, odpacali im pogard. miali si z prowincjonalnej wymowy typowej dla Galilei, odmiennych zwyczajw i ogromnej mnogoci sekt plenicych si na pnocy. Dla judejskich faryzeuszy i kapanw Jezus by takim wanie fanatykiem, gronym z punktu widzenia interesw narodowych sekciarzem, bo mg doprowadzi do katastrofy. Ewangelie opowiadaj, e Galilejczyk zosta ukrzyowany na wzgrzu koo Jerozolimy tuz przed pasch i umar ju po kilku godzinach. Zatem ukrzyowania, tej typowej dla Rzymu kary za przestpstwo polityczne, dokonali Rzymianie. Tymczasem wbrew tej prawdzie zwolennicy Jezusa utrzymuj, e zabili go ydzi. Maj oczywicie racj, jeli wzi pod uwag, e faktycznie to ydowscy kapani chcieli jego mierci. Jednak wyrok, jego uzasadnienie vi wykonanie naleay ju do Rzymian. Dowodem tego jest wanie ukrzyowanie, a nie ydowskie ukamienowanie, cho z drugiej strony wrd ydw istniaa niegdy tradycja wieszania przestpcw na supie (Ksiga Powtrzonego Prawa 21, 22-23), ale nie na krzyu. Pamitajmy przy tym, e chrzecijastwo w wersji rozpowszechnianej potem na wiecie byo oficjalna religi Cesarstwa Rzymskiego. Nie wypadao wiec Rzymu oskara o mier twrcy tej religii. O wiele atwiejsze i wygodniejsze okazao si zrzucenie winy na konkurencj, czyli judaizm. Rzymianie widzieli w Jezusie politycznego przestpc (ukrzyowanie), ydowscy kapani i faryzeusze grob cakowitej zagady Izraela w samobjczym powstaniu, (dlatego tak chtnie oddali Jezusa pod rzymski sd), a czonkowie sekty Jezusa i jego zwolennicy wypenienie mesjaskich proroctw (std usilne dopasowywanie Jezusa do biblijnych przepowiedni). Paradoksalne, e ci ostatni zyskaj najwikszy wpyw na dzieje wiata przeksztacajc si w now grup wyznaniow chrzecijan. Nie przeszkodzi temu nawet kopotliwy fakt niespenienia si proroctw Jezusa zarwno o jego rychym powrocie w chwale, jak i o kocu wiata.

Sekta Jezusowa
Sowo sekta zawsze wzbudzao emocje. Pamitajmy, e oficjalna hierarchia kocielna od wiekw pracuje nad tym, aby samo nazywanie jakiego ruchu sekt byo rwnoznaczne z jego negatywn ocen. Nie jest, wic przypadkiem, e wszelkie przejawiajce si na danym obszarze nowe ruchy religijne s natychmiast nazywane sektami. Dzieje si tak nawet wtedy,

22 gdy s to due, zarejestrowane i dziaajce oficjalnie kocioy jak to jest choby w przypadku wiadkw Jehowy albo Ruchu wiadomoci Kryszny. Na nic si zdaj protesty ani powoywanie si na wolno wyznania. Dla panujcego kocioa konkurencja pozostaje sekt, bo tak jest wygodniej i atwiej przekona ludzi, e maj do czynienia z czym zym albo przynajmniej podejrzanym. Inna sprawa, e rzeczywicie wiele nowych ruchw religijnych posuguje si metodami, co najmniej dyskusyjnymi, a cele ich dziaania mnie zawsze s zgodne z oglnie przyjtymi pojciami dobra i normami wspycia w spoeczestwie. Przyjrzyjmy si, zatem cechom, ktre powszechnie uznawane s za wyrniki sekciarstwa i porwnajmy je z chrzecijastwem. Na czele sekty obowizkowo musi sta mistrz. Nazywany jest rnie: guru, nauczyciel, pan, prorok, ojciec, wity Mistrz dysponuje penia wiedzy, zna ca prawd i jako jedyny ma prawo kierowa yciem swoich wyznawcw. W tej sytuacji nikogo nie powinno chyba dziwi, e jest uznawany za osob wit, boego syna, a w skrajnych przypadkach wrcz bstwo. W modych, maych sektach mistrz jest zazwyczaj konkretn osob, ale z czasem nawet on umiera albo odchodzi, znika, przechodzi na inn paszczyzn bytowania, wstpuje do nieba. Wtedy sekta oficjalnie nadal czci nieobecnego mistrza, ale jego wadz i uprawnienia przejmuj realnie yjcy nastpcy. Przyjrzyjmy si, zatem grupie Jezusa. Zaoycielem i mistrzem jest oczywicie Jezus. Wielokrotnie mwi o tym, e jako jedyny zna ca prawd i sam siebie nazywa Synem Boym (Mt 16, 13-20). Sowicie rozdziela pouczenia i potpienia, a uczniw uwaa za narzdzie wykonujce jego wol (Mk 8 34-38). Jak wikszo guru nie umiera zwyczajnie, bo przecie spenia proroctwa mesjaskie i po trzech dniach zmartwychwstaje, aby wstpi do nieba. Jego wyznawcy wierz, e z nieba nadal duchowo przewodzi swemu kocioowi, chocia rzeczywist wadz sprawuj ziemscy przedstawiciele Jezusa, czyli biskupi, patriarchowie i papiee. Ci ostatni, jako nastpcy mistrza, posunli si nawet do uznania siebie za nieomylnych. Sekta jest grup elitarn, ostro i wyrazicie przeciwstawian caej reszcie wiata. Tylko w niej, z ni i przez ni mona realizowa swoje yciowe cele. A przypomnijmy sobie, ile to razy ewangeliczny Jezus mwi co bardzo podobnego? On take stara si wpoi swoim uczniom przewiadczenie o ich szczeglnej roli i wyjtkowym szczciu naleenia do jego grupy. Natomiast swoim przeciwnikom albo niewierzcym w jego posannictwo Jezus obiecywa raczej niemi perspektyw potpienia (Mt 10, 14-15). T myl kontynuuj potem kocioy chrzecijaskie zapowiadajc pieko dla pogan, heretykw i grzesznikw. Sekty zwykle twierdz, e wszystko zginie w kosmicznej katastrofie i nie ma od tego ucieczki. Oczywicie wyjtkiem jest nasza jedyna, wybrana grupa. Jak Arka Noego ocali z potopu tych, ktrzy si na niej znajd. Pozostaych czeka nieuchronna zagada. Wedug Jezusa tak wanie ark jest wiara w niego (Mt 24, 29-31; k 21, 25-28), a niewierzcych spotka zguba. Grozi wic zagada nieposusznym (k 10, 13-16) i zapowiada bliski koniec wiata. Nie przeszkadza chrzecijanom nawet ewidentna pomyka Jezusa proroka, ktry by przekonany, e sd ostateczny nadejdzie jeszcze za ycia wielu jego uczniw (Mt 16, 27-28; k 21, 25-32), czego oczekiwa te Pawe (1.Kor 7, 29-31). Bardzo to przypomina setki podobnych i te nieudanych zapowiedzi koca wiata, co ma nastpi tu, za miesic, rok czy ju w przyszym dziesicioleciu. Jak dotd adna nie spenia si. Mimo to chrzecijanie nadal oczekuj jakiej katastrofy na koniec czasw, cho teraz na og nie upieraj si ju, e stanie si to wkrtce, niedugo. Bg ma wtedy zbawi wierzcych i pognbi swoich przeciwnikw.

23 Zwykle nauka sekty jest tak prosta i jasna, e przystpujcy do niej doznaje wrcz olnienia. Kilka oczywistych prawd tumaczy nagle ca zoono bytu. Nie ma ju adnych wtpliwoci, wszystko jest zrozumiae i ukada si w spjn cao. Bywa, e objawia si czowiekowi co, czego nie potrafi znale przez cae dotychczasowe ycie. A wszystko za spraw kilku sw dobrego mistrza. Nie jest wcale przypadkiem, e sekty czsto pozyskuj wyznawcw pord nieszczliwych, biednych, zagubionych, a przede wszystkim modych i sabo wyksztaconych ludzi. Braki w wiedzy, niedowiadczenie i problemy z wasn osobowoci zwikszaj podatno na sekciarskie wpywy. Jezus dziaa podobnie gwnie wrd prostego ludu. Wikszo czasu spdza w Galilei (by przecie Galilejczykiem), ktra w jego epoce bya uwaana za szczeglnie zacofana i prowincjonaln cz ziem ydowskich. Galilejczycy byli traktowani przez Judejczykw z pobaaniem i wyszoci, mwiono nawet, e z Galilei nie moe by nic dobrego. Zdecydowana wikszo uczniw Jezusa to ludzie modzi i niewyksztaceni, a wic tacy, ktrych wiatopogld albo jeszcze nie jest uksztatowany, albo brak mu solidnej podbudowy. Na og s to biedni mieszkacy wsi. A co im proponuje Jezus? Kae tylko naladowa siebie (Mt 16, 24-26) oraz kocha Boga i blinich (k 10, 25-28). Wszystko inne odrzuca jako nieistotne. Zreszt dla prostych ludzi tamtej epoki praktycznie nie istniej zagadnienia poznawcze, naukowe, filozoficzne czy artystyczne. Nie tego oczekuj od Jezusa. A przy ograniczonym widzeniu wiat jest, oczywicie, moliwe sformuowanie jednej, prostej i tak oglnej, e zawsze susznej prawdy. Zwaszcza, jeli ta prawda z premedytacj p[omija ca zoono bytu, a ze swojej trywialnoci czyni cnot. Zahukany, zagubiony i cierpicy prosty czowiek syszy nagle z ust proroka, e wcale nie trzeba mie wiedzy, eby pozna i zrozumie funkcjonowanie wiata. Jezus wrcz preferuje nieuctwo, a potpia wiedz (Mt 11, 25-26). Czy to nie jest olniewajce? Zgodnie z czsto powtarzanym chrzecijaskim sloganem prawda nas wyzwoli, prostaczek nagle czuje si wolny, bo posiad najwysz prawd. Przecie sam prorok mu ja wyjawi. I nowy wyznawca ju nie chce zastanawia si nad istotnym sensem tej prawdy, nie dostrzega jej miakoci i tego, e w zasadzie prorok nie mwi nic nowego ani wanego. Kada sekta odrzuca wszelk nauk niepochodzc od mistrza lub jego nastpcw. To jest immanentna cecha sekciarstwa, poniewa istota sekty jest jej wyszo nad reszt ludzi. Albo postrzegam swoj grup wyznaniow jako prawdziw, wybran przez bstwo i dajc rzeczywicie zbawienie, albo dopuszczam te inne pogldy. Ale jeli tak, to moja grupa nie byaby ju t jedyn wybran i powstaby niebezpieczny pluralizm. A przecie nie ma dwch prawd. Co jest albo nie jest suszne, bez stanw porednich. Takiemu widzeniu wiata sprzyja fenomen zdefiniowany w roku 1972 przez amerykaskiego psychologa Irvinga L. Janisa. Analizowa on stenogramy narad prowadzonych przed podjciem decyzji o amerykaskiej inwazji na komunistyczn Kub. Zauway, e maa, wzgldnie izolowana grupa doradcw prezydenta Kennedyego, opanowana jedn wizj i majca poczucie misji do spenienia, zatracia zdolno mylenia realistycznego. Takie grupki odrzucaj wszystko, co nie pasuje do z gry zaoonego obrazu, nie uwzgldniaj pogldw osb zachowujcych trzewo umysu i, w konsekwencji, czsto podejmuj bdne decyzje, czego doskonaym dowodem moe by pniejsza klska w Zatoce wi. Jezus tak wanie naucza: kto nie jest ze mn, jest przeciwko mnie (Mt 12, 30) i da od wyznawcw, aby byli albo gorcy, albo zimni, nigdy letni. Odrzuca poznanie racjonalne jako podszepty Szatana, co te zblia go do wikszoci sekt dziaajcych na przestrzeni kilku tysicy lat a do XX wieku. Nie dziwmy si wic, e chrzecijastwo wsawio si pniej przeladowaniami uczonych, zamykaniem greckich szk czy kolejnymi edycjami Indeksu ksig zakazanych. Przecie te wszystkie nauki i filozofie s bdne, a przynajmniej zbdne,

24 skoro nie pochodz od Jezusa. Zrozumiae jest te, dlaczego chrzecijaskie duchowiestwo znajduje poparcie przede wszystkim wrd swoich ulubionych prostaczkw, ubogich duchem i maluczkich, a tak czsto zwalcza intelektualistw. Wszak zdradziecki Judasz by jednym z nielicznych wyksztaconych uczniw Jezusa. Ze zwalczaniem logicznego mylenia wie si charakterystyczny dla sekt syndrom oblonej twierdzy. Wszyscy wok grupy wybracw s do niej nastawieni wrogo, wrcz czyhaj na ni, staraj si j zwalcza i wymiewa. I wcale nie jest wane, czy krytyka jest racjonalna i uzasadniona, czy nie. Mistrz uczy, ze wanie niech albo tylko ironia z zewntrz paradoksalnie dowodzi suszno nauk sekty. Oznacza to bowiem, e Szatan i inne siy za panujcego w wiecie czuj si zagroone i pragn zlikwidowa jedyn wolna od nich enklaw, czyli nasz wit wsplnot. Wbrew pozorom taka interpretacja okazuje si doskona tarcz przed krytyk. Nawet najbardziej oczywiste dowody niespjnoci zasad sekty, najlogiczniejsze interpretacje i wskazanie racych podoci jej przywdcw mona zawsze przedstawi jako podstpne, kamliwe oskarenia ze strony wrogw i odrzuci je bez wyjanienia. Sekta Jezusa jest wprost podrcznikowym, idealnym przykadem takiego postpowania. Sam mistrz w Kazaniu na grze mwi: bogosawieni jestecie, gdy wam zorzeczy i przeladowa was bd i kamliwie mwi na was wszelkie zo (Mt 5, 11). Caa dziaalno Jezusa wykazuje, e by przekonany o obleniu przez wszechogarniajce zo (Jn 15, 18-21). Zreszt stanowi ono sens istnienia wsplnoty, ktra moe funkcjonowa i posiada swoja tosamo tylko w opozycji wobec obcych, zych, grzesznych itp. Jest to silny czynnik jednoczcy. Potem przez cae dwa tysiclecia duchowiestwo wpaja bdzie wiernym myl o napierajcym zewszd na ich koci krlestwie Szatana. Std strach chrzecijan przed wszelka radoci, zabaw, nowymi formami artystycznymi, przemianami spoecznymi, odkryciami naukowymi i wynalazkami. Przecie w tym wszystkim moe czai si Ksi Ciemnoci! Popatrzmy, co si dzieje wspczenie. Koci trbi o kolejnych zamachach na jego nauczanie, podstpnych knowaniach wrogw, spiskach, masonach i nie wiadomo, czym jeszcze. Anty chrzecijaska tajna albo jawna dziaalno jest pono widoczna dosownie we wszystkim: nie tylko w wielokrotnie potpianej demokracji, ale te w systemach totalitarnych, w ruchach lewicowych i liberalizmie, w organizacjach feministycznych i nowych religiach, w wolnoci sumienia, wyznania i prasy, w muzyce inspirowanej podobno przez satanizm, w pornografii i w teorii ewolucji Natomiast same kocioy nie przejmuj si zarzutami o nadmierne bogacenie si duchowiestwa, wspprac z prawicowymi reimami, antysemityzm To s oczywicie bezpodstawne, inspirowane przez pieko oskarenia, na ktre nie warto odpowiada. Kada sekta jest na pocztku ma grup o bardzo osobistych stosunkach wewntrznych. To jest wanie potny czynnik przycigajcy ludzi, ktrzy nie potrafi albo jeszcze mnie zdyli odnale swego miejsca w spoeczestwie. Adept jest zauroczony zainteresowaniem skierowanym konkretnie na jego osob, przesaniem od mistrza przeznaczonym tylko dla niego. Taka grupa staje si, wic jego prawdziw rodzin albo prawdziwym kocioem w przeciwiestwie do tego, co oferuje mu zastana rzeczywisto. Jezus wyranie mwi o tym, kiedy przychodz jego matka i bracia, a on przedkada nad nich swoich wyznawcw jako prawdziwych krewnych (Mt 12, 46-50; Mk 3, 31-35; k 8, 19-21). Naley, wic zerwa dotychczasowe stosunki rodzinne i zwizki z przyjacimi, ktre zamykaj wyznawcom drog do nieba, zbawienia czy spenienia, bo nigdzie prorok nie jest pozbawiony czci, chyba tylko w ojczynie swojej i pord krewnych swoich, i w domu swoim (Mk 6, 4). Nie udaje si, wic Marii zabra Jezusa do domu tak samo, jak dzi rodzice na prno usiuj wyrwa z sekt swoje dzieci, kiedy one wcale tego nie pragn.

25

Czsto wynika to z tak zwanego przeycia kluczowego szczeglnego wydarzenia, ktre bardzo silnie odciska si w ludzkiej wiadomoci powodujc cakowite przewartociowanie i przebudow psychiki. Moe to by nage uwiadomione poczucie wsplnoty, jakie przeycie mistyczne lub widzenie, spotkanie z charyzmatyczn osobowoci, a w skrajnych przypadkach nawet halucynacje na tle narkotycznym. Odpowiada to opisom ewangelicznym, kiedy napotkani ludzie poddaj si urokowi Jezusa i posusznie id za nim (Jn 1, 35-51), widz cudowne wydarzenia interpretowane jako dowd boskoci mistrza (Mk 9, 2-8; k 8, 32-39) albo, kiedy Jezus przygarnia odrzuconych i pogardzanych (Mt 9, 9-13). Sekta narzuca czonkom swoje zasady mylenia, ubierania si, zwyczaje Owe zewntrzne oznaki przynalenoci do grupy wybranych naley prezentowa z dum tym wiksz, im bardziej odrniaj wyznawcw od reszty spoeczestwa. Ta prowokacja spenia niezwykle wana rol budujc w umysach przewiadczenie o wasnej odmiennoci rozumianej jako wyszo nad nieowieconymi. Na og wyznawcy nie zdaj sobie jednak sprawy, e manifestacyjna odmienno od reszty ludzi suy przede wszystkim mistrzowi sekty, poniewa wzmaga psychologiczne uzalenienie od nauk mistrza, pogbiajc izolacj wobec spoeczestwa. Dlatego wanie Krisznaici z ogolonymi gowami i ubrani w stroje naladujce mieszkacw Indii, haaliwie piewajc, chodz ulicami europejskich miast. Dlatego te Jezus kae uczniom naucza innych i gono mwi o swojej wierze, albowiem nikt nie zapala wiecy i nie stawia jej w ukryciu ani pod korcem, ale na wieczniku, aeby ci, ktrzy wchodz, widzieli wiato (k 11, 33). Z tego punktu widzenia mona zrozumie, dlaczego Jezus tak prowokacyjnie nie przestrzega szabasu ani rytualnej czystoci, wzbudzajc oburzenie faryzeuszy (k 6, 1-5; 11, 37-41). I po dwch tysicleciach sytuacja powtarza si, ale tym razem to wyznawcy Jezusa nie mog znie manifestowania odrbnoci przez nowe grupy religijne. Duchowiestwo z trudem przeyka gorzk piguk konstytucyjnej wolnoci wyznania i przesuwania religii do prywatnego ycia kadego czowieka. Usiuje przekona swoje owieczki do cigego, publicznego podkrelania swojej wiary caym sposobem ycia, noszeniem religijnych emblematw, uczestnictwem w widowiskowych rytuaach. Oczywicie tylko przestrzeganie wszystkich nakazw i posuszestwo mistrzowi oraz kapanom daje czowiekowi szans zbawienia. Jest to owo, symbolizujce drog do Boga, sawne igielne ucho, przez ktre ma przechodzi ewangeliczny wielbd. Niezwykle wana czci ycia kadego czowieka, i jego praktycznie niemoliw do pominicia przez rozmaite sekty, jest ycie seksualne. Albo staje si ono jednym z centralnych punktw nauczania, albo te zostaje zmarginalizowane i zepchnite w pozorny niebyt. W pierwszym przypadku moe doj do praktyk o charakterze tantrycznym, rytualnych orgii seksualnych albo reglamentacji seksu przez mistrza. W drugim ta strefa ycia jest postrzegana jako zo, nieczysto albo wrcz dzieo Szatana. W przypadku Jezusa seks zdaje si nie odgrywa szczeglniejszej roli. On sam, przynajmniej wedug Ewangelii, prawie nie wykazuje zainteresowania seksualnoci czowieka jakby pozostawia j indywidualnej decyzji wyznawcw. Jednak ju jego bezporedni nastpcy dostrzegaj znaczenie problemu i tak w. Pawe, optany chyba czym na ksztat anty kobiecej obsesji, rusza z krucjat przeciw temu rdu grzechu i wystpku (1. Tym 2, 9-15). Stopniowo gromadz si antyseksualne i antykobiece przepisy tworzone przez kolejnych witych, papiey i sobory. Koci po kilkuset latach wprowadza luby udzielane przez ksiy i uzurpuje sobie prawo do decydowania o tym, co dobre a co ze w tej dziedzinie (na og wszystko jest ze).

26 Przez dwa tysice lat seks naley do ulubionych tematw chrzecijaskiej teologii i moralistyki. Schizofreniczno tego zainteresowania wida jednak na kadym kroku, bo jednoczenie katolicyzm wprowadza dla ksiy najpierw zalecenie, a potem bezwzgldny nakaz ycia w celibacie. Nikogo przy tym nie interesuje, ile to wywoa psychicznych dewiacji, urazw i cierpie. Ideaem chrzecijaskim jest bezpciowy wity wycznie zajty modlitw, a stosunek seksualny, mimo jego roli prokreacyjnej, jest zawsze grzeszny. Kobiet nazywa pogardliwie naczyniem nieczystoci, ale kae jednoczenie czci matk Jezusa i nakazuje podzi jak najwicej pobonych chrzecijan. Doprowadza to w kocu do prawdziwego dogmatu o Marii dziewicy, ktra urodzia Jezusa aseksualnie, w cudowny sposb. Nie przeszkadza chrzecijanom nawet to, e w Ewangeliach wyranie wymienia si czterech braci Jezusa i jego siostry (Mt 13, 55-56; Mk 6, 3). Do dowolnie prbuj przedstawia ich jako kuzynw, mimo e nie ma na to adnych dowodw. Cech wikszoci typowych sekt jest wymaganie od czonkw cakowitego oddania i powicenia oraz odrzucenia jakichkolwiek innych wpyww, zwaszcza z poprzedniego grzesznego ycia z okresu przed wstpieniem do witej wsplnoty. Wyznawcy maja podporzdkowa si przeoonym, a rol przywdcw jest tak zorganizowa czas, aby owieczki nie miay, kiedy zatchn si z wrogimi, nieprawdziwymi pogldami. W maych grupach, gdzie praktycznie wszyscy znaj si osobicie, jest to na og do atwe. Adepci cay czas spdzaj we wsplnocie, razem modl si, odprawiaj wsplne rytuay, suchaj wykadw zapewniajcych zbawienie. Zajrzyjmy do Ewangelii, aby zobaczy, jak to wygldao w grupie Jezusa. Nauczyciel, jak kady rasowy przywdca sekty, da cakowitego posuszestwa i zaparcia si dotychczasowego ycia (Mk 8, 34). Dlatego na przykad, Lewi porzuci dla niego prac i dom (k 5, 27-28), a Szymona, Andrzeja, Jakuba i Jana skoni Jezus do opuszczenia rodzin (Mk 1, 16-20). Podejrzanie przypomina to wspczesne problemy z modzie, ktra odchodzi do sekt zapominajc o uczuciach wobec swoich rodzicw i przyjaci, o szkole czy pracy. Trzeba przyzna, ze swojej rodziny Jezus tez nie potraktowa lepiej: najpierw porzuci owdowia matk, a potem ja odpdzi, kiedy przysza do niego z modszymi brami (k 8, 19-21). Byo to zreszt w peni zgodne z jego nauk: jeli kto przychodzi do mnie, a nie ma w nienawici ojca swego i matki, i ony, i dzieci, i braci, i sistr, a nawet i ycia swego, nie moe by uczniem moim (k 14, 26). W tym kontekcie nie dziwi inna szokujca wypowied Jezusa, kiedy nie pozwala uczniom oddali si ze wsplnoty nawet na pogrzebanie zmarego ojca (k 9, 59-60). Oddanie ma by cakowite i bezwzgldne. Nie wolno dopuszcza do jakichkolwiek zwizkw z ludmi z, zewntrz, ktrych nie da si kontrolowa i ktrzy mogliby osabi psychiczne uzalenienie wyznawcw od mistrza. Wsplna wdrwka, wsplne posiki i modlitwy, suchanie kaza i poucze mistrza maj by jedyna treci ycia jego uczniw. Jeeli cokolwiek temu przeszkadza, naley to odrzuci bez zastanowienia i alu. Te metody dzi nazywa si praniem mzgu. Podobiestwa id znacznie dalej. Bardziej zaawansowani czonkowie dwudziestowiecznych sekt s wysyani, aby sprzedawali wydawnictwa, nauczali i werbowali nowych wyznawcw. Jezus zrobi to samo rozsyajc siedemdziesiciu dwch zaufanych, aby pozyskiwali dalsze posuszne owieczki (k 10, 1-12). Charakterystycznym, bardzo czsto wymienianym w rozmaitych publikacjach, rysem wielu nowoczesnych sekt s ich roszczenia finansowe. Niektre otwarcie daj oddania wszystkich posiadanych zasobw materialnych, i tylko pod tym warunkiem akceptuj proszcego o przyjcie do witej wsplnoty. Inne prosz tylko o jamun na utrzymanie grupy. Dodatkowym rdem dochodw sekty jest zwykle sprzedawanie wydawnictw

27 propagandowych i wygaszanie odczytw. W skrajnych przypadkach religijna organizacja staje si zaledwie zasona dla nielegalnych interesw. We wsplnocie zaoonej przez Jezusa do pewnego stopnia byo podobnie. Przede wszystkim zbierano datki od wszystkich pragncych pomc (k 8, 1-3). Wdrujcy apostoowie mieli by karmieni przez tych, ktrych uczyli (k 9, 2-5), co mona chyba interpretowa jako zapat za nauk. Zdarzaj si te znamienne sytuacje opisane w Ewangeliach. Na przykad, kiedy pewien bogaty modzieniec prosi Jezusa o rad, jak y, syszy, e winien wszystko sprzeda, a pienidze odda ubogim (Mt 19, 16-21). Nie nakazano mu jeszcze podarowa majtku sekcie. Ale ju w Dziejach Apostolskich (2, 42-45) wyznawcy oddaj wszystko wsplnocie. Mimo to materialne bogactwo chrzecijaskiego duchowiestwa zacznie si ksztatowa dopiero za kilkaset lat. Pocztkowo kocioy yy gwnie z jamuny, ktra nie podlegaa jakiejkolwiek kontroli ze strony pastwa. Potem przyszy coraz wiksze nadania od wadcw i bogatych, zwolnienia od wiadcze na rzecz pastwa, wreszcie prawa chronice kocielne finanse Do XX wieku sytuacja zmienia si diametralnie, cho typowo sekciarska zasada tajnoci dochodw i braku kontroli zewntrznej pozostaje. Kocioy prowadz jednak rozlege, czasem nielegalne, interesy powizane nawet z grupami przestpczymi, co powoduje, e poszczeglne pastwa coraz czciej wprowadzaj przepisy umoliwiajce kontrol ich finansw. Ale to ju inne czasy, cakowicie odmienne od epoki Jezusa. I wreszcie kwestia pracy. Ani wspczesne sekty, ani grupa Jezusa nie pracuj. Praca pojawia si w Jezusowych przypowieciach, ale tylko jako ilustracja jego rozwaa natury religijnej i moralnej. Mistrz, co prawda pochwala prac innych, ale swoim uczniom nakazuje domaga si utrzymania od tych, ktrzy suchaj ich nauk (Mt 10, 9-10; k 10, 4-8). Otwarcie mwi o zbytecznoci jakiejkolwiek pracy (k 12, 22-34), poniewa sd ostateczny mia przecie nastpi w najbliszym czasie. Nic dziwnego, e przez kilkadziesit lat po jego mierci chrzecijanie nadal w kadej chwili spodziewaj si zapowiedzianego koca wiata, co wskazuje, e praca nie ma sensu. Wystarczy si modli, bo aden, ktry przyoy rk do puga i oglda si wstecz, nie nadaje si do Krlestwa Boego (k 9, 62) W tym kontekcie bardziej zrozumiaa staje si opinia Rzymian uwaajcych sekt Jezusa za szkodliw i aspoeczn. A ju dziwnie zbiena jest z opini dwudziestowiecznych spoeczestw na temat wielu wspczesnych sekt. To zestawienie cech uwaanych za wyrniki sekty pozwala wysnu kilka oglniejszych wnioskw. Po pierwsze: wsplnota Jezusa idealnie pasuje do dzisiejszej definicji sekty. Waciwie wszystkie elementy wymieniane w monografiach o sektach z atwoci odnajdujemy w kanonicznych Ewangeliach i w historii rnych religii. Std pynie wniosek drugi: wspczesne okrelenie sekta pasuje do wielu rozmaitych organizacji. Najwyraniej nie potrafimy jednoznacznie okreli, jaki jest zakres pojcia sekty, skoro mieci si w nim zarwno dzisiejszy Koci Scjentologiczny, jak te wsplnota Jezusowa sprzed dwch tysicleci i wielkie kocioy chrzecijaskie. Co wicej, gdybymy chcieli przeprowadzi podobne analizy dla innych religii, okazaoby si, e one rwnie odpowiadaj pojciu sekty w postaci proponowanej przez wikszo badaczy. Mona nawet, co prawda nieco artobliwie, w ten sam sposb spojrze na kluby modzieowych fanw czczcych artystw czy sportowcw. One te maj wiele cech typowych dla sekt. Wszystko to upowania nas do kolejnego wniosku: w istocie nie posiadamy dobrej definicji sekty, bo nie ma wyranej granicy miedzy sekt, religi czy kocioem. Jedne przechodz pynnie w drugie. To, e pewne wsplnoty nazywamy sekt, a innych t nazw nie okrelamy, jest tylko bezmylnym powtarzaniem opinii lansowanych przez propagand

28 panujcego kocioa. To w interesie jego duchowiestwa, ley kompromitacja konkurencji jako sekty. A jednoczenie nikomu nie przeszkadza, e Nowy Testament te najwyraniej opisuje sekciarzy. Ale to s ci suszni, a wic pozostajcy poza wszelk krytyk. Na koniec powinnimy chyba podj prb sformuowania jakiej oglniejszej definicji sekty, jeeli chcielibymy j odrni od kocioa. A zatem w potocznej opinii jest to zwykle nieliczna grupa (nie odwa si okreli liczby, od ktrej zaczyna si grupa liczna), a jej si jednoczc stanowi wiara i bardzo mocne poczucie wsplnoty w opozycji do wiata zewntrznego. To jest cz definicji wsplna dla wszelkich grup religijnych. Druga cz ma wydzieli z tych grup typowe sekty: s one zazwyczaj pasoytem yjcym na koszt reszty spoeczestwa nienalecego do sekty, poniewa sekciarze nie buduj wasnych, samowystarczalnych struktur, wasnego spoeczestwa. yj na marginesie. Oczywicie, jeeli sekta staje si bardzo liczna, rozprzestrzenia si i osiga status religii pastwowej, albo przynajmniej dominujcej, si rzeczy traci cech marginalnoci W takiej sytuacji wrd wyznawcw danej sekty pojawiaj si najrozmaitsi ludzie, wszelkich zawodw, ktrzy mog formowa pena spoeczno. Nie wystarcza ju pasoytowanie na innych, bo wyznawcw jest zbyt wielu, i sekta przeradza si w nowy koci. Tak wic, startujc od takiego zaoenia, jako generalna zasad mona przyj, e absolutnie kada, nawet najwiksza religia musiaa swoj karier zaczyna od etapu sekty. Dotyczy to rwnie chrzecijastwa.

Pawe zakada Koci

Kiedy prorok z Galilei umar na rzymskim krzyu, wydawao si, e jego sekta rozpadnie si i zniknie z powierzchni ziemi. Przynajmniej tak mogli sdzi Rzymianie i kapani, ktrzy mieli nadziej, e doprowadzajc do mierci Jezusa zabezpieczyli Izrael przed szalestwem zbrojnego powstania. Tymczasem Jezus pozostawi swoisty testament: zapowiedzia swoj mier i zmartwychwstanie (k 9, 21-22), a nastpnie rychy powrt w chwale wraz z kocem wiata jeszcze za ycia swoich uczniw (k 21, 32). Jest to zapowied typowa dla wielu sekt niemal wszystkich epok, rwnie powanie traktowana przez wyznawcw Jezusa dwa tysice lat temu, jak i teraz, przez czonkw sekt wspczesnych. Trudno dzi jednoznacznie oceni ewangeliczne relacje o znikniciu ciaa Jezusa z grobu. Jest oczywiste, e jego zwolennicy uznali to za dowd zapowiadanego zmartwychwstania. Natomiast zdaniem wielu wspczesnych to sami uczniowie wykradli zwoki, aby potwierdzi proroctwa o zmartwychwstaniu. Pojawiay si nawet tezy o symulowaniu mierci na krzyu i pniejszym uratowaniu skazaca. W kadym razie zabrako przywdcy, mimo legend o pomiertnych wdrwkach Nauczyciela i jego ostatnich naukach udzielanych uczniom ju po domniemanym zmartwychwstaniu. Wbrew obietnicom nie nastpi koniec wiata ani powtrne przyjcie mistrza, i Jezus nie zosta mesjaszem wyzwolicielem. Niewielka grupka stana przed widmem cakowitego rozpadu, bo, chocia trwa akcja krzewienia Jezusowych idei, spotyka si ona ze zrozumiaym oporem faryzeuszy. Krl Agrypa podejmuje prby ograniczenia wpyww nowej sekty represjami, jako e grupa zagraa jednoci ydw tak potrzebnej w warunkach rzymskiej okupacji, a nadto, poniewa przez swj ostentacyjny mesjanizm moe wywoa anty rzymski bunt i doprowadzi do narodowej katastrofy.

29 Sekt uratuje jednak kilka charyzmatycznych osobowoci. Par lat po zgonie Jezusa jego wyznawca Szczepan ponosi mier przez ukamienowanie, czyli w sposb typowy dla religijnych przestpcw w Izraelu, i natychmiast zostaje obwoany mczennikiem za Jezusa. Posuy za symbol walki o nowa form wiary. Saul albo Szawe z Tarsu, wyksztacony faryzeusz aktywnie zwalczajcy nauk Jezusa, po sawnej wizji pod Damaszkiem uznaje suszno sekty i z przeciwnika staje si jej gorliwym zwolennikiem. Zasynie potem jako Pawe i to on wanie stanie si waciwym twrc chrzecijastwa. W roku 45 nawrcony Pawe wyrusza w pierwsz podr misyjn, majc na celu rozpowszechnianie nauk Jezusa poza Izraelem. Okae si to najistotniejszym momentem, ktry zadecyduje o przetrwaniu sekty. Pawe, dziki wszechstronnemu wyksztaceniu i obyciu w wiecie, stosunkowo atwo przechodzi od zaciankowego mylenia wycznie w kategoriach ydw i Izraela do idei oglnoludzkiej. Wbrew tradycji kolejnych ydowskich prorokw naucza rwnie nie ydw, czyli tych, ktrych judaici nazywali poganami. Sam Jezus ogranicza swoja dziaalno do Izraela, chocia Ewangelie przypisuj mu ambicje znacznie szersze (Mt 28, 19-20). Prawdopodobnie Pawe wykorzystuje istniejce ju dawno gminy ydowskie rozsiane po caym cesarstwie, a nawet sie judaistycznych misji tworzonych jeszcze za Heroda Wielkiego. Silne w diasporze wpywy hellenistyczne oraz wyksztacenie Pawa musiay znale odbicie w jego dziaalnoci. Ostatecznie, wic, to dziki Pawowi ydowska sekta Jezusa przekracza sam siebie stajc si zalkiem czego znacznie wikszego. Moemy sobie wyobrazi reakcje wrd tradycjonalistw, ich oburzenie, a moe nawet potpienie. Sabe refleksy tych sporw odnajdujemy w zdawkowych informacjach o zjedzie wyznawcw Jezusa w Jerozolimie w roku 50 (DzAp 15, 1-21). Zjazd, czy moe konferencja zwana czsto Soborem Jerozolimskim, wiadczy o dynamicznym rozwoju nowej grupy wyznaniowej. Gdyby, bowiem pozostaa ona na etapie nielicznej sekty, podobne zjazdy nie byyby potrzebne. Zarysowuje si ju sprzeczno miedzy chrzecijanami ydami, obecnymi gwnie w Izraelu, i chrzecijanami poganami, zwykle spoza Izraela. Piotr jeden z uczniw Jezusa wyznaczony przez niego na przywdc pojmuje nauk Nauczyciela raczej jako reformie judaizmu, co znaczy, e nie dotyczy ona ludzi innego wyznania. Trudno zreszt potpia go za to, jeli przypomnimy sobie, e Piotr by prostym rybakiem z Galilei. Nie by w stanie przekroczy ogranicze narzuconych tradycj. Pawe natomiast nie wymaga, aeby nawracajcy si na now wiar musieli by przedtem ydami. Rodzi si ostry spr ideowy, na ktrym z pewnoci zawayy te indywidualne, osobiste cechy obu ludzi. Piotr to zapewne silny fizycznie i psychicznie, mocno stojcy na ziemi prostak. Pawe natomiast jest niskim, brzydkim, ale za to dobrze wyksztaconym czowiekiem. Cierpi jednak na ataki przypominajce epilepsj (std widzenie pod Damaszkiem) i przepeniaj go kompleksy seksualne, co dodatkowo wzmaga skonno do lepego fanatyzmu. Zjazd w Jerozolimie koczy si formalna ugod: tradycjonalici maja prowadzi dziaalno po staremu, Pawe za uzyskuje oficjaln akceptacje dla misji poza ydowskich. Odbdzie jeszcze kilka podry misyjnych po basenie Morza rdziemnego zakoczonych ostatecznie uwiezieniem i skazaniem na mier w Rzymie w roku 67. Pozostawia po sobie szereg listw skierowanych do rozmaitych gmin, w tym 1. List do Tesaloniczan datowany na rok 51 i uznawany za pierwsze literackie dzieo chrzecijastwa. Z perspektywy nastpnych wiekw okazao si, e to Pawe mia racj. W Izraelu sekta Jezusowa roztopia si pord dziesitkw innych i ustpia ostatecznie pod naporem oficjalnego judaizmu. Uwzgldni naley te fakt, e ydw dotkn wkrtce straszliwe klski i wygnanie. W takich momentach historycznych przeomw ujawniaj si ostre rozgraniczenia, ktre pozwalaj atwo i jednoznacznie okrela pogldy i przynaleno poszczeglnych ludzi. Opinie dyskusyjne, wymagajce zastanowienia albo tolerancji, poczytywane s wtedy za chwiejno i grob odszczepiestwa w czasie, gdy trzeba

30 bezwzgldnego powiecenia i walki. Wczeni chrzecijanie z ich ideologi pokoju i niejasnym jeszcze stosunkiem do judaizmu stanowili istotne zagroenie. Wymagano zdecydowanych deklaracji, a to natychmiast separowao sekt Jezusa. Judaizm natomiast umacnia si w bastionie tradycjonalizmu, ktry zapewnia zachowanie tosamoci i umoliwia przetrwanie w opozycji do wrogiego, pogaskiego Rzymu. rda historyczne konsekwentnie milcz na temat najwczeniejszych dziejw wyznawcw Jezusa. Tworzyli zaledwie jedna z licznych i niewyrniajcych si specjalnie judaistycznych sekt, ktre pleniy si w tym gorcym okresie oczekiwa na mesjasza wyzwoliciela. Sytuacje pogarsza jeszcze zmiana sytuacji politycznej. W 44 roku ne umiera krl Agrypa, co powoduje oddanie Izraela pod bezporednia kontrol rzymskich prokuratorw. Ci za traktuj swj urzd bd to jako rodzaj kary i zesania na zapad prowincje cesarstwa, bd te jako trampolin suc wybiciu si na lepsze stanowisko i wyciniecie maksymalnych zyskw. Jest oczywiste, e rodzi to ogromna korupcj, ktra tym bardziej drani ydw, e postrzegaj t sytuacj jako ucisk ze strony pogaskiej wadzy. Nic, wic dziwnego, e ronie niezadowolenie i kraj tylko czeka na jakkolwiek okazj do otwartego buntu. W tej sytuacji obietnice Jezusa dotyczce rychego powrotu i zwycistwa znajduj doskona poywk, a w kadym razie staj si skadow czci swoistej spoecznej mieszanki wybuchowej. Nawet Jzef Flawiusz wspomina o mesjaskich nadziejach tej epoki, ktre doprowadziy do rewolty, chocia uwaa, e zapowiadany przez ydowskie proroctwa wielki wadca to rzymski cesarz Wespazjan. Wreszcie w 66 roku ne dochodzi do eksplozji. Niewiarygodnie okrutne walki z Rzymianami trwaj kilka lat. Mimo niesamowitego oporu Izraelici przegrywaj, bo przecie tak miadcej przewadze musieli ulec. Jerozolima i witynia zostaj zburzone. Flawiusz pisze o ponad milionie ofiar, czsto planowo mordowanych, a nikt nie wie, ilu ludzi musiao opuci kraj. Na domiar zego w roku 132 dochodzi do drugiego powstania. I znowu rzymskie oddziay wyrzynaj ludno, systematycznie burz i pal, aby spacyfikowa niepokorna prowincj. Tysice jecw staj si niewolnikami, Izraelici wygnani ze swego kraju rozpraszaj si po wiecie. Dokumenty ulgaj zniszczeniu, co, przynajmniej czciowo, wyjania brak rde pisanych. Wszystkie apokaliptyczne proroctwa (Daniel 7), cznie z tymi pochodzcymi od Jezusa (Mk 13, 1-20), zdaj si spenia. Sekta Jezusa dzieli losy caego kraju. Rzymianie nie rozrniaj ydw z gwnego nurtu judaizmu i ydw sekciarzy. Wyznawcy Jezusa zostaj, wic te czciowo wymordowani, czciowo za rozproszeni razem z tradycyjnymi judaistami i trac gwn siedzib w Jerozolimie. W diasporze tradycyjni judaici, podkrelajc stare zwyczaje i religi, umacniaj swoja odrbno. Tylko dziki drobiazgowym przepisom regulujcym ycie pozostaj ydami stajc w opozycji wobec reszty wiata. Wyznawcy Jezusa, czsto rekrutujcy si spord nie ydw, nie maj takich oporw wobec greckich i rzymskich zwyczajw, ktre byy przecie ich wasnymi. atwiej, wic adaptuj si na terenie cesarstwa, ale te i oddalaj od Izraelitw. W rezultacie nastpuje ostateczne zerwanie cznoci miedzy judaistami i chrzecijanami, ktre rozpocz jeszcze Pawe (DzAp 28, 17-29). ydzi patrz odtd na chrzecijan jak na odszczepiecw i heretykw, a chrzecijanie uwaaj ydw za mordercw Jezusa.

Mit o Chrystusie

31

Historyczny Jezus, yd z Galilei, syn Jzefa i Marii, zaoyciel kolejnej sekty na pocztku naszej ery, niewiele ma wsplnego z Chrystusem ide, na ktrej zbudowano chrzecijastwo. Ta idea ksztatuje si stopniowo przez okoo 40 lat od mierci Jezusa gwnie w przekazach ustnych. Nauki Jezusa spisane wyrywkowo, kr bardzo nieliczne. Dopiero z czasem, w miar przekazywania ich z ust do ust, wzrasta fantastyczno opisw. Mitologizacja postaci Jezusa czowieka i mesjasza postpuje i potguje si wraz z rosncym dystansem czasowym od historycznego Jezusa. Doskonale wida to w literaturze. Najwczeniejsze zapiski dotyczce Jezusa byy prawdopodobnie wyborami jego mw spisanych na ywo lub odtworzonych z pamici. W roku 51 powstaje 1 list do Tesaloniczan pisany przez Pawa, a potem inne jego listy, okoo roku 70 najstarsza Ewangelia Marka, w kilka lat pniej ewangelie Mateusza i ukasza po czci wzorowane na Marku, po czci na krcych zapisach o Jezusie. ukasz pisze tez Dzieje Apostolskie o dziaalnoci witych Piotra i Pawa. Wreszcie pod koniec I wieku pojawia si Ewangelia Jana, za nieco pniej Papiasz tworzy swoje Objanienia mw Jezusa, odnoszce si do pierwotnej wersji nauk proroka. Daje wiele do mylenia, e Marek zaczyna swoj opowie od momentu, gdy Jezus rozpocz swe nauki, i w tekcie Marka jest najmniej cudw. Mateusz i ukasz elementw cudownych dodaj ju coraz wicej oraz opisuj dziecistwo mesjasza, najwicej cudw natomiast zawiera najpniejsze dzieo Jana. Trzy pierwsze Ewangelie, okrelane wsplnym mianem synoptycznych, uznawane s za najstarsze, zatem najblisze opisywanym wydarzeniom. Na og badacze przyjmuj, e ich autorzy mogli widzie ywego, dziaajcego Jezusa. W przeciwiestwie do nich Ewangelia Jana powstaje w okresie, gdy istnieje ju ustabilizowana wsplnota i ju wielu pamita jeszcze Jezusa. Jego miejsce w wiadomoci wyznawcw coraz bardziej zajmuje Chrystus, czyli boy pomazaniec, stopniowo idealizowany mesjasz, zaoyciel i prawodawca wsplnoty. Chyba, wic nie dziwi fakt, e wanie Ewangelia Jana zostaa przez Koci uznana za wzorcow i to do niej najczciej si odwouje uzasadniajc swoje istnienie i funkcjonowanie. Warto przyjrze si temu idealnemu obrazowi mesjasza i ewentualnie odnale jego wzorce, aby przeledzi ewolucj idei od Jezusa czowieka do Chrystusa bstwa. Jezus ydowski prorok lub mesjasz Tak go widz jemu wspczeni i dlatego zwracaj si do niego Nauczycielu, Synu Czowieczy lub Synu Boy. Wszystkie te tytuy s typowe dla mesjaskiego jzyka ydw i, wbrew pniejszym chrzecijaskim interpretacjom, nie maja nic wsplnego z uznaniem go za bstwo. Byoby to niewiarygodnym blunierstwem wobec judaistycznego monoteizmu. Taki punkt widzenia zdaj si reprezentowa Ewangelie Marka i Mateusza, a moe nawet ukasza, ktre opieraj si na najstarszych, przypuszczalnie tylko czciowo spisanych, relacjach oraz na tradycji ustnej. Raczej w tym duchu naleaoby, wic interpretowa nawet tak z pozoru jednoznaczne wypowiedzi Jezusa, jak ta z Mateusza, gdzie Jezus nazywa siebie Synem Boym, a Boga zwie Ojcem (Mt 11, 25-30). Przypomnijmy sobie jednak, e do dzisiaj wszyscy ydzi, chrzecijanie i muzumanie zwracaj si do Boga Jako do Ojca i nazywaj siebie dziemi boymi, a przecie nikomu nie przychodzi do gowy uznawa si za prawdziwych potomkw Boga. Uwidacznia si to zreszt ju w nastpnych wersetach tej samej Ewangelii Mateusza (12, 15-21), gdzie Jezus przytacza fragment Ksigi Izajasza opisujcy mesjasza jako wybranego przez Boga, umiowanego sug, a zatem czowieka, chocia wyjtkowego. Podobnie u ukasza (18, 18-19) Jezus odrnia jednoznacznie siebie od Boga mwic, e tylko Bg jest dobry. Rwnie Pawe w Listach (1. Tym 1, 1-2)

32 wyranie rozrnia Boga jako ojca i stwrc wiata oraz Jezusa zwanego ju Chrystusem, co jest greckim odpowiednikiem mesjasza. Pawowe widzenie Jezusa ujawniaj niektre charakterystyczne zwroty i okrelenia. Na przykad, w 2 Licie do Tymoteusza (2, 8) powiada, e Jezus zosta wskrzeszony, co sugeruje dziaanie Boga stojcego ponad mesjaszem, ale nie ich rwno. Mesjastwo, nie bosko Jezusa opisuj te Listy: do Filipian (2, 5-11; 3, 14), do Rzymian (2, 16) czy 2 List do Tesaloniczan (2, 1-12), wedug ktrego Jezus Chrystus ma przyj ponownie dopiero po objawieniu si najwikszego za, ktre omieli si nawet wej do wityni, miejsca absolutnie najwitszego. Przypomnijmy sobie, e takie zapowiedzi s jak najbardziej charakterystyczne dla ydowskiego mesjasza. Z drugiej strony Pawe rzeczywicie mg tak pisa, poniewa witynia Jerozolimska jeszcze staa. Natomiast wyobramy sobie, co musieli myle wczeni chrzecijanie po jej zburzeniu przez Rzymian i wprowadzeniu tam wasnego kultu. Przecie to byo wyrane spenienie wszystkich proroctw cznie z tymi z Listw Pawa! Nie naley, wic dziwi si, e po roku 70 chrzecijanie na rwni z tradycyjnymi ydami spodziewaj si rychego przyjcia mesjasza. Generalnie, dopki chrzecijastwo zachowuje swj ydowski charakter, nie moe by mowy o ubstwieniu Jezusa. Przez dwa tysiclecia cigle od nowa bd pojawia si myliciele widzcy w Jezusie Chrystusa, czyli mesjasza, ale nie ubstwo. Na przykad w VII wieku arcybiskup Elipandus z Toledo gosi, e Jezus zosta adoptowany przez Boga, wic nie by jego prawdziwym synem. Podobne pogldy w najrozmaitszych wariantach bd cigle ywe, poniewa chrzecijanie usilnie prbuj uprawdopodobni historie znane z Nowego Testamentu i coraz liczniejsze stopniowo wypracowywane przez Koci dogmaty. Gnostycki wizerunek Jezusa Sekta Jezusa bardzo wczenie zetkna si ze wiatem grecko rzymskim i, podobnie jak caa ydowska kultura, pod jego wpywem ulega wielu przemianom. ydzi stanli przed niezwykle trudnym zagadnieniem, jak swoj opart na wierze tradycj obroni przed chodnym, cisym rozumowaniem hellenizmu, czyli przed filozofi. Pierwsz tak prb filozoficznej obrony judaizmu by neoplatonizm, ktry nie przypadkowo rozwin si w Aleksandrii, na styku Wschodu i Zachodu, miecie greckim, a przecie znajdujcym si w Egipcie i skupiajcym liczn spoeczno Izraelitw. Zakada on, e wszystko we wszechwiecie jest emanacj Absolutu Boga wszystko wysnuwa si z Boga i poprzez kolejne etapy (neoplatoskie emanacje albo gnostyckie eony) coraz bardziej oddala od swego boskiego rda. Oczywicie narastajce oddalenie od bstwa powoduje osabienie i zanikanie elementw duchowych na kolejnych szczeblach owej drabiny istnienia a do pojawienia si przeciwiestwa Boga materii. A to ju jest typowo gnostycki dualizm, przeciwstawienie wiata ducha wiatu materii, zapoyczony z idei iraskich. Bg nie oddziaywa, wic na wiat sam, ale dziaa poprzez szczeble porednie, przy czym pierwszym porednikiem jest Logos myl, nauka, sowo. Przypomnijmy sobie, jak w ydowskiej Biblii wanie sowo jest narzdziem Boga stwarzajcego wiat, a w Nowym Testamencie Chrystus jest zwany Sowem. Rwnolegle wystpuje Duch wity, inna boska emanacja, ktra suy przekazywaniu i wypenianiu woli Boga Stwrcy, a zatem rwnie peni rol porednika (DzAp 1, 8; 1, 16; 2). Filozofia neoplatoska wydawa a si najblisza biblijnej idei stworzenia wiata przez Boga i dlatego staa si pomostem czcym hellenistyczny racjonalizm z ydowskim kreacjonizmem. Oczywicie nie zadawalaa ani religijnych ortodoksw, ani nader logicznie rozumujcych mylicieli, ale w swym ksztacie oglnym, mona powiedzie wersji popularnej, bya na og chtnie przyswajana dajc poczucie rozwizania fundamentalnej

33 sprzecznoci. Tak wanie pojawi si gnostycyzm luny zbir rozmaitych kierunkw religijnych opartych na platonizmie i dualizmie, ale silnie akcentujcy poznanie prawdy absolutnej poprzez uczucie, emocje czy przeycie mistyczne. Wiele gnostyckich sekt rozwijao si na styku judaizm hellenizm jeszcze przed Jezusem, a w II wieku doczyy si rwnie wpywy wczesnego chrzecijastwa (Bazylides Syryjczyk czy Walentyn Egipcjanin). Naley pamita, e jest to epoka sabnicia Rzymu, postpujcej erozji gospodarki i powolnego, ale zauwaalnego, rozkadu niewolnictwa. Okresy niepewnoci i gbokich zmian zawsze sprzyjaj mistycyzmowi i std wydaje si zrozumiaa popularno neoplatonizmu, w gruncie rzeczy zepsutej filozofii greckiej. atwiej te poj, dlaczego w Rzymie szerz si wschodnie, akcentujce mistycyzm, irracjonalne religie gnostyckie, powstaj dziesitki najrozmaitszych sekt i przebkuje si o nadchodzcym zaamaniu istniejcego porzdku, a nawet zbliajcym kocu wiata. Ksztatuj si zacztki ydowskiej kabay czyli neoplatoskiego, opartego na judaizmie, mistycyzmu powstaj rozliczne formy magii i wrenia. W takiej do dusznej, atmosferze wielu zwolennikw zyskuje kult Mitry i inne systemy dualistyczne zapoyczone bezporednio z Persji, synkretyczne religie czczce, midzy innymi, egipska Izyd, judaistyczna sekta Jezusa, kult przernych bogi matek symbolizujcych seks i podno, jak choby Kybele z Syrii albo obdarzana wieloma piersiami Artemida. Wzorem wschodnich monarchii teokratycznych rzymscy cesarze uznaj si za bstwa, istoty wcielone w czowieka, aby z nadania boego rzdziy pastwem. Przyjmuj grnolotnie brzmice, pompatyczne tytuy w rodzaju zbawiciel, bogosawiony albo po prostu boski. Sprbujmy bez uprzedze i wstpnych zaoe popatrze na koncepcj Chrystusa utrwalon w Nowym Testamencie. Czy nie jest to najzwyklejszy w wiecie neoplatonizm z jego teoria emanacji od Boga poprzez Jezusa Chrystusa a do Ludu Boego, czyli wyznawcw? Zwrmy uwag, e Dzieje Apostolskie czy Pawowe Listy nakazuj wierzcym zwraca si do Chrystusa, bo dopiero on ma bezporedni dostp do Boga znajdujcego si na szczycie tej drabiny. Bardzo to przypomina kabalistyczny system sefirot, czyli kolejnych poziomw emanacji znanych z neoplatonizmu lub eonw. Siedem gnostyckich eonw, stanowicych kosmiczne siy albo ich personifikacje, pochodzi od dawnych siedmiu babiloskich planet bstw. Podobnie jak w Babilonie planety, w gnostyce eony s czciowo dobre i ze, poniewa uosabiaj siedem cnt i siedem grzechw (wyjania to, skd pochodz chrzecijaskie cnoty i grzechy gwne). Kult Jezusa w wersji neoplatoskiej i gnostyckiej idealnie wpisuje si w rzymsk rzeczywisto na przeomie er. Co wicej, w postaci niejako zamroonej przez dogmaty, trwa do dzi w chrzecijaskich kocioach. I od samego pocztku wykazuje du doz nietolerancji, bo na przykad ju w IV wieku chrzecijanin neoplatonik Firmicus Maternus z Syrakuz nawouje do przeladowania tak zwanych pogan, czyli tych, ktrzy nie akceptuj tezy, e Jezus by Chrystusem, pierwotn emanacja Boga stwrcy wiata. Jezus hellenistyczny wadca bg Dopki sekta Jezusa, choby najbardziej popularna, pozostawaa tylko jednym spord licznych wyzna na religijnej mapie Cesarstwa Rzymskiego, moga zachowa idee zblione do nauk swego zaoyciela. Co prawda w zetkniciu z umysowymi tradycjami Grecji i Rzymu ulega wpywom neoplatonizmu, ale bya to raczej zmiana formy i stosowanego nazewnictwa, ni samej istoty ideologii. Wiara zostaa przeoona na jzyk filozofii.

34 Prawdziwy przewrt dokona si dopiero po 313 roku, kiedy chrzecijastwo przechodzi z pozycji sekty, ktrej wadza si boi i czsto nawet aktywnie tpi, na pozycje oficjalne uznawanej religii, a niedugo pniej wyznania pastwowego. Cesarz Konstantyn Wielki zreszt wcale nie chrzecijanin, dy do silniejszego zjednoczenia pastw, i w nowej wierze dostrzega ideologi zdolna scementowa cesarstwo szarpane wewntrznymi sprzecznociami. W nowej sytuacji typowo sekciarski izolacjonizm i niech do organizacji politycznych musz ustpi miejsca poszanowaniu pastwa i jego zasad. Pastwo nie jest ju czym obcym, bo stao si nasze. Taka zmiana musi jednak kosztowa, i to jak si wkrtce okazao cakiem sporo. Wizerunek Jezusa ulega, bowiem zasadniczej przebudowie i ma ju niewiele wsplnego z Galilejczykiem yjcym trzysta lat wczeniej. Zblia si za to do idei Aleksandra Macedoskiego. Ten twrca hellenistycznego wiata zosta ubstwiony, kiedy przyj tytu faraona, Dobrze wiedzia, e wschodnie kraje s od wiekw przyzwyczajone do rzdw monarchw uznawanych za wcielenia (inkarnacje) poszczeglnych bstw. Nie moemy tu wykluczy wpyww Indii i potnego w tej epoce buddyzmu z ich doktryn wdrwki dusz, znanej jako reinkarnacja albo pod grecka nazw metempsychozy (w chrzecijastwie dyskutowano o moliwoci reinkarnacji a do Soboru w Konstantynopolu, ktry w kocu, w 553 roku, ja odrzuca). Rwnolegle jednak trwaa jeszcze starsza tradycja wadcw kapanw z Mezopotamii i krlw bogw z Egiptu. Znacznie pniejsi tybetascy lamowie, jako wcielenie Buddy, i hinduistyczne linie boskich nauczycieli, stranikw witej wiedzy duchowej przekazywanej zawsze najlepszym z najlepszych to cigle ten sam sposb mylenia o wadzy jako danej od niebios. Dotyczy to rwnie przeoonych poszczeglnych gmin chrzecijaskich, czyli biskupw lub oglniej kapanw, ktrzy na przeomie II i III wieku ustalaj, e przechowuj niezmienny depozyt wiary i przekazuj go w nieustajcej sukcesji, poczynajc od Jezusa i apostow, nastpnym pokoleniom. Aleksander chcc zjednoczy Wschd z Zachodem wpisuje si, wic w gotowy model wadzy pochodzcej od bstwa. Co prawda umar przedwczenie, zanim zdoa w peni skonsolidowa mode pastwo, ale jego nastpcy kontynuuj te tradycje. Seleucydzi w zachodniej Azji, Ptolemeusze w Egipcie, wadcy Baktrii na Wschodzie i pomniejsi krlowie w Azji Mniejszej wszyscy uznaj si przynajmniej za boych pomazacw, jeli nie samych bogw. Wkrtce rwnie cesarze rzymscy pod wpywem hellenizmu zaakceptowali ide boskiego pochodzenia swojej wadzy przypisujc zarazem sobie cechy bogw. Jeeli tak zorganizowane pastwo oficjalnie przyjmuje jakkolwiek religi, to religia ta musi co zrobi z boskimi cesarzami, nie moe ich tak po prostu pomin. Dotyczy to take chrzecijastwa. Dlatego mesjasz Jezus stopniowo staje si bstwem na wzr hellenistycznych wadcw bogw. Nie jest trudno wyobrazi sobie sposb rozumowania chrzecijan w tej epoce. Po zburzeniu Jerozolimy i rozproszeniu ydw wsplnoty chrzecijaskie skadaj si przede wszystkim z nie ydw. Dla nich jest oczywiste, ze wadca ma cechy boskoci, a skoro pastwowa religi staje si chrzecijastwo, chrzecijaski mesjasz nie moe by ju tylko czowiekiem. Powinien dorwna krlom zostajc duchowym wadc pastwa i zarazem bstwem. Nie trzeba chyba tumaczy, i dla tradycyjnie monoteistycznych ydw jest to blunierstwo tak straszne, e prawie z niczym nie da si go porwna. Ubstwienie Jezusa Chrystusa ostatecznie utrwala wic i tak ju coraz gbszy rozam pomidzy chrzecijanami i ortodoksyjnym judaizmem. Jezus synkretyczne bstwo wiatoci

35 Po IV wieku chrzecijastwo jako religia pastwowa, majca jednoczy wielo wyznaniowe i wielonarodowe Cesarstwo Rzymskie, si rzeczy wchania liczne elementy zapoyczone z innych wyzna. Chrystus, jako hellenistyczne bstwo, nabiera coraz wicej cech rozmaitych bogw, co sprzyja upowszechnieniu jego kultu, ale oczywicie, ostatecznie zamazuje wizerunek tego prawdziwego Jezusa, proroka z Galilei. Jezus Chrystus w ujciu chrzecijaskim staje si jeszcze jednym ludowym herosem i nauczycielem ludzi porwnywalnym z takimi postaciami, jak chiski cesarz Huang-ti, Mojesz w Izraelu, Kukulcan u Majw Praktycznie kada kultura ma swego legendarnego nauczyciela, za ktrym czsto kryje si jaki prawdziwy geniusz z przeszoci. Nauczyciel taki dokona podstawowych, kluczowych w danym rejonie wiata wynalazkw, ustanowi zasady etyczne, wprowadzi prawo i zaoy panujc religi, a w wielu wypadkach zapocztkowa te organizacj spoeczn albo zaoy pastwo. Narodzinom Jezusa miay towarzyszy szczeglne okolicznoci. Gwiazda wskazuje mdrcom (magom) miejsce, gdzie przyszed na wiat jego zbawiciel. Trzej mdrcy (mitraistyczni magowie?) udaj si, wic do Galilei, aby zoy dziecku symboliczne dary: mirr, zoto i kadzido. Mirra oznacza cierpienie i mier, bowiem uywano jej do balsamowania zwok. Zoto to symbol soca, wadzy i bogactwa, a kadzido oczyszczenia i uzdrowienia. Rozmaite niezwyke wydarzenia powtarzaj si w legendach o wszystkich ludowych herosach i nauczycielach ludzkoci, poniewa su przekazaniu ich specjalnej roli, posannictwa i opieki niebios. ydowski Mojesz, cudem zostaje uratowany od mierci, a potem wychowuje si na dworze u faraona; zuluski Czaka od dziecistwa walczy z przeciwnikami politycznymi; towarzysz szczeglne znaki narodzinom indyjskich Diny i Buddy, arabskiego Mahometa czy Sundaty z Mali. Przykady mona mnoy. Wikszo ludowych bohaterw zaczyna swoj karier od jakiego zagroenia, nieszczcia lub kalectwa, co wskazuje na spisek si za, ktre jednak, w ostatecznym rozrachunku, musz przegra. Sundata z Mali urodzi si kalek, a jego rodzin wymordowano. Czyngis Chan straci wszystko i nastawano na jego ycie. Mojesza uratowano od mierci puszczajc noworodka na Nil w uszczelnionym koszyku. Remusa i Romulusa, zaoycieli Rzymu, od mierci uratowaa wilczyca. Jezusa chcia zabi Herod i dlatego rozkaza wymordowa wszystkich niedawno urodzonych chopcw. Ostrzeony przez anioa Jezus z rodzina ucieka wtedy do Egiptu. Chrystus jest elementem dualistycznego systemu zapoyczonego z Iranu. wiato, soce i dobro, reprezentowane przez Chrystusa, walcz z mrokiem, noc i zem, uosabianym przez Szatana. W Iranie jest to walka Ahura Mazdy przeciw Arymanowi albo wietlistego Mitry przeciw wielkiemu bykowi oznaczajcemu zmrok. W Rzymie podobne cechy ma kult Zwyciskiego Soca. Chrystus jest te kolejnym bstwem, ktre co roku umiera przed zim i zmartwychwstaje na wiosn, symbolizujc w ten sposb roczny cykl pr roku, podobnie jak grecka Persefona, syryjski Tammuz albo egipski Ozyrys. Persefona zostaa niegdy porwana przez boga piekie, ale co roku powraca wiosn przynoszc nowe ycie, zim natomiast spdza w mrocznym krlestwie podziemi. Wtedy panuje mier i smutek. Ozyrys zamordowany przez swego brata Seta, kadego roku zmartwychwstaje wiosn dostarczajc wiatu energii do ycia. Innana, sumeryjska bogini mioci i podnoci, zstpuje do podziemnego wiata umarych, aby ich wskrzesi (czy nie podobnie myl chrzecijanie o mierci Jezusa?). Po trzech dniach, dziki wodzie ycia od najwyszego boga Enki, Innana zmartwychwstaa. Podobne symboliczne opowieci znane s w wikszoci kultur. Bstwo wiata, soca i ycia umiera albo skadane jest w ofierze, aby znowu odrodzi si i zmartwychwsta wraz z nowym yciowym cyklem natury. Wanie dla podkrelenia tego zwizku z przyrod ustalono, e narodziny Jezusa nastpiy w momencie, gdy dzie wreszcie zaczyna si wydua, co oznacza zwycistwo soca nad

36 zimow noc. Prawdziwej daty narodzin Jezusa chrzecijanie nie znali, poniewa nikt tego faktu nie odnotowa (wbrew ludowej legendzie o trzech mdrcach), i pocztkowo narodziny Chrystusa witowano 1 stycznia, kiedy to zaczyna si rzymski nowy rok. Potem narodziny przeniesiono na bardziej przemawiajcy do wyobrani dzie zimowego przesilenia. Zauwamy te, e najwiksze chrzecijaskie wito Wielkanoc, czyli dawna ydowska pascha, to w gruncie rzeczy wito wiosny, odradzajcego si ycia. Kadego roku Chrystus sam siebie skada w ofierze, schodzi do podziemnego wiata i zmartwychwstaje. Nie jest zreszt przypadkiem, ze w Europie zbiega si to z przedchrzecijaskimi wiosennymi zielonymi witkami, ceremoniami i zabawami jednoznacznie sucymi uczczeniu i wzmocnieniu odradzajcego si ycia pl. Analogie z innymi kulturami s wic uderzajce. Podczas chrzecijaskich naboestw odbywa si rytualne spoycie chleba, zwanego hosti, i wina (tradycja przejta z ydowskiej paschy) na pamitk ostatniej wieczerzy Jezusa i jego uczniw. Chrzecijanie, widzcy w Jezusie mesjasza i interpretujcy jego mier na krzyu jako wiadom ofiar paschaln, uznali, e chleb i wino symbolizuj jego ciao i krew. A zatem, kiedy wyznawcy spoywaj ten chleb i wino, symbolicznie spoywaj Boga. Nie jest to niczym nowym. Zjadanie duchowej siy jest stare jak sama ludzko. Oczywicie na pocztku byo to czysto fizyczne zjadanie innych istot, aby przej ich energi. Przypomnijmy sobie indiaskie albo eskimoskie rytuay po upolowaniu duego zwierzcia, kiedy myliwy przeprasza i dzikowa swojej ofierze. Na Syberii specjalnie hodowano witego niedwiedzia, ktry by potem rytualnie zjadany. W Indiach rolnicy kupowali niewolnika, aby go zabi na wiosn i czciowo spoy podczas zbiorowej orgii, co miao zapewni podno polom, ludziom i zwierztom. Ju neandertalczyk dokonywa prawdopodobnie rytualnego kanibalizmu, o czym wiadcz czaszki rozbite w taki sposb, aeby wydoby z nich mzg. Ludy obu Ameryk, Oceanii i Afryki zachowyway kanibalistyczne zwyczaje czasem a do XX wieku i zawsze chodzio o rytua magiczno religijny a nie zwyczajne jedzenie. Ofiara z bstwa i spoycie go, z czasem tylko symboliczne, s typowymi elementami wielu religii. Chrystus sta si bstwem pastwowym za spraw Konstantyna Wielkiego. Sam cesarz czci popularne w tym okresie na terenie Rzymu Zwyciskie Soce utosamiane z Mitr, monoteistycznym bstwem pochodzcym z Iranu. Wczeniej zwraca si o opiek do ubstwianego patrona cesarzy Herkulesa. W 310 roku ukaza mu si, zapowiadajc dugie rzdy, bg Apollo (te bstwo solarne). W 312 roku Konstantyn zobaczy na niebie znak Chrystusa, ktry pomg cesarzowi wygra bitw. I mimo e sam nie by chrzecijaninem ochrzczono go dopiero na ou mierci to jednak cesarz Konstantyn jest waciwym twrc podstaw chrzecijaskiej dogmatyki. Widzc popularno nowej religii, a prawdopodobnie rwnie pod wpywem doznanego widzenia, przerywa w 313 roku przeladowanie chrzecijastwa i zrwnuje je w prawach z innymi kultami. Odbywa si to na zasadzie ugody z biskupami, ktrzy w zamian za tolerancj uznaj milczco bosko cesarza noszcego oficjalny tytu zbawcy. Ma to daleko idce konsekwencje, poniewa cesarz zostaje w ten sposb formalnym zwierzchnikiem chrzecijaskich wsplnot. Biskupowi Rzymu, Sylwestrowi I, nadaje dobra tworzc podwaliny przyszego bogactwa Kocioa. Dla ujednolicenia wit przestrzeganych na terenie cesarstwa, jako dzie wolny od pracy, powicony Zwyciskiemu Socu, ustala niedziel, (ktra w wielu jzykach Europy nazywana bdzie potem dniem soca), zastpujc sobot witowana dotd przez chrzecijan razem z ydami. Ostatecznym podsumowaniem dokonanych przez Konstantyna reform chrzecijastwa jest zwoany na jego yczenie w roku 325 Sobr w Nicei. Ustala on nicejski symbol wiary, ktry w rnych kocioach obowizywa bdzie przez nastpne dwa tysiclecia tworzc ich zasadnicz podstaw dogmatyczn. Dawny judaistyczny jedyny Bg, ktrego pozycj

37 systematycznie osabia kult Jezusa Chrystusa, przeksztaca si w Trjc wit. Jest to rozwizanie kompromisowe, godzce sprzeczne tendencje tak, aby mogo by zaakceptowane przez wyznawcw rozmaitych religii. Bg Ojciec jest dawnym, monoteistycznym bstwem odpowiadajcym, na przykad, wyobraeniom ydw. Jezus Chrystus, wynik dugiej ewolucji postaci historycznego Jezusa z Galilei, staje si panem wiata i bstwem wiatoci zaspakajajcy wiar czcicieli wiata, dualistw, wyznawcw Zwyciskiego Soca i chrzecijan. Uczestnicy Soboru ustalaj w gosowaniu, e Jezus mia podwjn natur, boska i ludzka, w tajemniczy sposb zjednoczone ze sob, co ma ostatecznie zakoczy spory na ten temat. Tajne gosowanie rozstrzyga te genealogie Jezusa dopisan do Ewangelii Mateusza. Zachowane dotd dane o historycznym Jezusie zostaj ocenzurowane, a najwikszy udzia w tworzeniu jego nowego, ju zupenie fantastycznego, wizerunku ma mitraizm. Oto przykad mitraistycznego tekstu religijnego: Jeli nie bdziecie spoywa ciaa Syna Czowieczego i nie bdziecie pili krwi Jego, nie bdziecie mieli ycia w sobie. Kto spoywa moje ciao i pije moja krew, ma ycie wieczne, a ja go wskrzesz. Porwnajmy te sowa z pniejszym tekstem Nowego Testamentu (na przykad Mt. 26, 2628), wnioski nasun si same. Znamienne, e wczesnochrzecijaski myliciel Tertulian przekl te sowa widzc w nich zapoyczenie pogaskiego rytu. I wreszcie trzeci skadnik Trjcy to Duch wity, raczej nieokrelona boska energia, wyranie nawizujca do neoplatoskich emanacji. Ma ona jednak swoje dalekie korzenie w sumeryjsko babiloskim duchu unoszcym si nad pierwotnymi wodami wiata oraz w ydowskiej Biblii, gdzie czsto pojawia si duch zsyany przez Boga, a potem w Ewangeliach i w Dziejach Apostolskich. Oczywicie tak pojmowany jedyny Bg, mimo formalnych deklaracji uczestnikw soboru, nie ma ju wiele wsplnego z niemal czystym monoteizmem ydw. Dlatego te koncepcja Trjcy witej spotyka si potem z cigymi krytykami i zarzutami (choby ze strony muzumanw), e wprowadza wielobstwo. Jednak, w gruncie rzeczy, idea trjcy nie jest niczym nowym. Podobne sojusze pomidzy bogami znamy, na przykad, z Egiptu (trjca Re Amon Ptah), utosamianie ze sob rnych bstw byo nagminn praktyk w Grecji i Rzymie (Zeus Jupiter, Afrodyta Wenus), a inne trjce bogw stanowicych jedno pojawiay si take w hinduizmie (Brahma Wisznu Sziwa). Jeszcze jedn konsekwencj Soboru Nicejskiego stao si ustalenie listy pism uznanych za wite, kanoniczne. Wszystkie inne odrzucono, poniewa nie pasoway do zaoonego wizerunku Galilejczyka i jego nauk. Obraz prawdziwego Jezusa znika ostatecznie pod wizj Chrystusa zbawiciela wiata i bstwa lansowana w tych wybranych i zaakceptowanych tekstach.

Zmienno dogmatw
Chrzecijastwo opiera si na przekonaniu o wasnej wyjtkowoci w opozycji do reszty wiata, bdzcej w mrokach niewiedzy. Jak ju wspominalimy, jest to cecha typowa dla kadej sekty i ogromnej wikszoci kociow wszelkich wyzna. Jednak tylko najwyej rozwinite wsplnoty religijne posiadaj oficjalny, ustalony i spisany kanon zasad i norm, porzdkujcych ycie religijne i spoeczne, stanowicych zarazem jednoznaczny wyrnik przynalenoci do danego wyznania. S to dogmaty, czyli z definicji niezmienne prawdy pochodzce od niebios czy bstwa. Chrzecijastwo we wszystkich formach dysponuje

38 rozwinitym, do skomplikowanym systemem prawd uznanych za podstawowe i niepodlegajce dyskusji, cho nie wszystkie zostay ujte w spjny system oficjalnych dogmatw. Przyjrzyjmy si niektrym, najbardziej podstawowym prawdom religijnym, analizujc ich tre i pochodzenie. Jest jeden Bg, ktry stworzy niebo i ziemi. Podstawowa zasada przejta z judaizmu, ale przeksztacona w dogmat o Trjcy witej, ktry wyranie kci si z czystym monoteizmem. Zwracaj na to uwag zarwno chrzecijanie, jak te muzumanie. Oficjalnie dogmat o Trjcy witej ustanowiono na Soborze Nicejskim (325). Pisalimy ju o tym w szkicu powiconym ksztatowaniu si legendy Jezusa. Oprcz ziemi istnieje niebo, pieko i czyciec. Dzieje tego dogmatu okazuj si dugie i ciekawe. Pierwotne ludy semickie miay do prost kosmologi z ziemia zamieszka przez ludzi, niebiosami, gdzie yy bstwa i, ewentualnie, podziemnym wiatem zych duchw. Niebo nie byo w aden sposb dostpne dla czowieka, ale te wiat podziemny nie by miejscem kary, poniewa nie wierzono w ycie pozagrobowe porwnywalne do ziemskiego. Wida to choby na przykadzie Hioba, ktry wszystkiego dobrego oczekuje wycznie tu, na ziemi. Nie ma ani sowa o jakiej odpacie czy nagrodzie po mierci. Nie byo, wic pomiertnego sdu za przewinienia popenione w yciu, a wszystkie dusze zmarych wdroway do podziemnego, szeolu, krainy mrocznej i smutnej, gdzie pdziy ywot nijaki, snujc si bez celu po podziemiach, przypominajcych greckie Pola Elizejskie. Dopiero kilkaset lat p[przed Jezusem rodzi si idea kary za grzechy i zesanie do pieka, aby tam grzeszna dusza cierpiaa. Poboni natomiast maj i do nieba. Jezus nie zna jeszcze czyca dla dusz grzesznikw, ktrzy po odbyciu kary przejd do nieba. Katolicyzm wynajdzie go dopiero okoo tysic lat pniej. A by on bardzo potrzebny duchowiestwu przede wszystkim jako dodatkowe rdo dochodw, poniewa wierni mogli liczy, e dajc pienidze na msz za dusz zmarego, skracaj czas jego pobytu w czycu. wiat skada si z dwch przeciwstawnych elementw: ducha i materii. Wyrane zapoyczenie z dualistycznych systemw Iranu, zwaszcza mitraizmu, w judaizmie i chrzecijastwie ujte w dogmat o walce zego Szatana z dobrym Bogiem. Nic na wiecie nie dzieje si bez woli wszechmocnego Boga. Typowa cecha cisego monoteizmu, przy czym pozostaje bez odpowiedzi pytanie o woln wol duchw i ludzi oraz pochodzenie za w wiecie. Jeeli bowiem rzeczywicie wszystko jest zalene wycznie od wszechmocnego Boga, nikt nie moe sam podejmowa decyzji, a wic nikt nie ma wolnej woli. Podobnie jest ze zem; albo pochodzi od wszechmocnego Boga, albo z innego rda, ale wtedy Bg ju nie jest wszechmocny. Oczywicie mona tu prbowa zasania si tajemnic bo albo twierdzi, e czowiek nie dorasta do zrozumienia tych problemw, jak robi to dogmatyka katolicka. Tak czy owak prawd pozostaje fakt, e nie ma sensownego rozwizania w ramach dogmatyki chrzecijaskiej, i dlatego logicy ju dawno ukadali artobliwe, ale do znamienne, nierozwizywalne dylematy. Na przykad: czy wszechmocny Bg moe stworzy kamie, ktrego sam nie udwignie? Nic, wic dziwnego, e jedn z pierwszych decyzji kleru po uczynieniu chrzecijastwa religi pastwow w Rzymie, byo potpienie, a potem zakaz uprawiania logiki i filozofii. Jako samodzielne dyscypliny powrc na europejskie uniwersytety dopiero po tysicu lat w czasach renesansu. Bg jest sprawiedliwym sdzi karzcym za zo i nagradzajcym za dobro. Dobrem jest wszystko, co wypenia wol bo, a zem albo inaczej grzechem nieposuszestwo wobec Boga. Innymi sowy oznacza to, e wszechmocny Bg najpierw sam tworzy prawa

39 okrelajce dobro i zo oraz charakter ludzi majcych tych praw przestrzega, a potem karze ludzi za amanie tych przepisw, o czym doskonale wiedzia ju wczeniej, bdc wszak wszechwiedzcym. Nieco humorystycznie mona temu dogmatowi zarzuci niezgodno z podstawow zasad rozdziau wadzy ustawodawczej i sdowniczej. Jednak, patrzc na rzecz powaniej, znowu stajemy przed problemem sprzecznoci miedzy wszechmoc Boga a woln wol czowieka, czyli zdolnoci do podejmowania decyzji; albo Bg kieruje wszystkim albo ludzie s wolni. Jeeli to wszechmocny Bg stworzy ludzi z ich wszystkimi cechami, jak moe ich kara za czyny wynikajce przecie z tych cech? Poza tym, po co ta caa farsa z yciem, mierci, a potem boym sdem nad ludmi, skoro Bg jest wszechwiedzcy i wie, jak si zachowamy? Mao tego, jeeli, zgodnie z chrzecijask wiar, Bg kocha ludzi, dlaczego nie stworzy ich wszystkich dobrymi i szczliwymi? To s niestety, nierozwizywalne sprzecznoci. Katolicy mwi o tajemnicy boej odsuwajc w ten sposb wszelkie pytania poza zasig rozumowania. Natomiast dla sporej czci protestantw, ktrzy w XVI wieku dostrzegli problem, jedynym wyjciem okazaa si zasada predestynacji. NI mniej ni wicej, oznacza ona, e Bg z gry zaoy, kto bdzie zbawiony, a kto skazany na wieczne potpienie. Bg zachowuje wprawdzie w ten sposb swoj wszechmoc i wszechwiedz, ale gdzie podziaa si jego sprawiedliwo. Zreszt katolicyzm te naucza, e dla zbawienia konieczna jest aska boa, zatem e czowiek niczego sam nie moe osign, ani te sam na t ask zasuy. O tym za, czy j otrzyma, czy nie, decyduje wycznie Bg. Ale katolicyzm nie wyciga z tego dalszych konsekwencji, ktre nieuchronnie prowadz przecie do protestanckiej teorii predestynacji. Mamy, zatem nastpny splot sprzecznoci. Dla ich rozwizania mona jeszcze podj prb dowartociowania czowieka, a wic obdarzenia go woln wol, rzeczywicie niezalen od Boga. Wtedy jednak Bg spada do roli stwrcy pierwszego poruszyciela wiata i traci przy tym swoj wszechmoc, bo nie kieruje bezporednio wiatem, oraz wszechwiedz, bo nie powinien wiedzie z gry, co zrobi kady czowiek. Natomiast wtedy mgby ludzi osdza, a wic kara lub nagradza, bez naraania si na oskarenia o niesprawiedliwo i stronniczo. Grzech pierworodny skazi ca ludzko, poniewa Adam i Ewa okazali si nieposuszni wobec Boga i chcieli zbyt duo wiedzie. Zaniepokojony Bg wygna, wic ich na ziemi i obarczy dziedzicznym grzechem, ktry przekazywany dzieciom ma przynosi kolejne nieszczcia. Jest to mit znany ju 4000 lat pne, przejty potem przez judaizm. W chrzecijastwie grzech pierworodny bdzie potem coraz cilej zwizany z seksualizmem i akrem pciowym, co doskonale odpowiada anty seksualnym fobiom twrcw Kocioa. Ju w judaistycznej Ksidze Rodzaju pierwszym znakiem, e ludzie zjedli zakazany owoc, z drzewa wiadomoci zego i dobrego by ich wstyd i pragnienie zakrycia narzdw pciowych. Oczywicie mamy tu do czynienia z symbolem, albowiem chodzenie nago, na przykad w Egipcie, nie naleao do rzadkoci i nie mogoby ydom by dziwne. To jednak wskazuje nam, jaka jest waciwie rola grzechu pierworodnego w mitologii judaistycznej i chrzecijaskiej. Podobnie jak we wczeniejszych religiach Sumeru, Babilonii i Syrii, chodzi tylko o uzasadnienie wygnania czowieka z rajskiego ogrodu i wydania go na pastw chorb, cierpienia, pracy i mierci. Niemal automatycznie zakrela nam te perspektyw ostatecznego celu czowieka, jakim jest powrt do bstwa, stanu szczliwoci i wyzwolenia od za. Pojawia si zatem idea zbawienia. Jezus zosta niepokalanie poczty. Dla normalnie mylcych ludzi jest to jeden z najbardziej zdumiewajcych dogmatw, ktry, wbrew powszechnemu przekonaniu ksztatowanemu przez kler, nie ma oparcia w kanonicznych tekstach Ewangelii. Gdy jedynie Mateusz wspomina o niejasnym pochodzeniu Jezusa, ale w taki sposb, e zdaje si sugerowa nawet nielubna ci. Prawdopodobnie w dogmacie o poczciu bez seksu chodzi

40 raczej o mitologizacj postaci Jezusa, ktry powinien narodzi si, podobnie jak inni bohaterowie i pbogowie, w dziwnych i cudownych okolicznociach. Na przykad Mitra narodzi si z dziewicy. Std te znane tylko w apokryfach opisy gwiazdy (komety?) wskazujcej drog do Jezusa i wizyta trzech mdrcw albo magw (krli) w domu noworodka. Magowie to kapani zoroastryjscy z Iranu, co znowu wskazuje na zwizki z mitraizmem bdcym sekt zoroastryzmu. A kiedy Jezus zostaje uznany za bstwo, co ostatecznie potwierdza Sobr Nicejski, cakiem zrozumiae wydaj si spekulacje majce wyjani stosunek pomidzy pierwiastkiem boskim i ludzkim w osobie Jezusa Chrystusa. Znaleziono, co najmniej kilka rozwiza tego zagadnienia, ktre legn potem u podstaw rozmaitych odamw chrzecijastwa: Jezus by duchem o ciele tylko pozornym (Marcjon); czowiekiem, ktry otrzyma ask bo (adopcjonizm); specjalna istota stworzon przez Boga (arianizm); mia ludzkie ciao i dusz Boga (Apolinary); czy w sobie dwa niezalene pierwiastki materialny i duchowy (nestorianizm); mia jedn, wycznie bosk, natur (monofizytyzm); w ludzkim ciele mia jedyn, boska wol (monoteletyzm) Jednak w kadym z tych przypadkw trzeba jeszcze dodatkowo powiedzie, w jaki sposb ubstwiony Jezus Chrystus przyby na ziemi. Odpowiedzi naleaoby chyba szuka porwnujc Jezusa z innymi bstwami tej epoki. Pamitajmy, e pbogowie, ktrych rodzicami bya ziemska kobieta i bstwo, s zjawiskiem bardzo czstym w mitologiach rdziemnomorskich, i dlatego hellenizowany Jezus tak atwo sta si biologicznym a nie jedynie symbolicznym, jak to rozumieli ydzi, synem Boga. Ale w takiej sytuacji jego Matka, Maria musiaa by zapodniona duchowo (Bg jest istot duchow) i powinna pozosta dziewic w sensie biologicznym. Jzef staje si zaledwie ojczymem Jezusa, i dlatego w oficjalnych wypowiedziach rozmaitych kociow bywa nazywany opiekunem wbrew Ewangeliom mwicym o rodzicach Jezusa (na przykad k 2, 41) i wyliczajcym przodkw Jezusa ze strony Jzefa (Mt 1, 16). W kocu jednak, po tych wszystkich kombinacjach i zacigniciach, otrzymujemy poczcie niepokalane zwykym stosunkiem seksualnym, co doskonale pasuje do anty seksualnych obsesji w. Pawa i wikszoci mylicieli chrzecijastwa. T posta dogmatu ostatecznie utrwali Sobr Trydencki w XVI wieku. Ale to jeszcze nic wielkiego w porwnaniu do odkrycia dokonanego trzy wieki pniej. Ot w roku 1854 papie ogasza, e Maria matka Jezusa, te zostaa niepokalanie poczta i dlatego nigdy nie bya skaona grzechem pierworodnym. Pomijajc kuriozalno samej enuncjacji mamy tu do czynienia z kolejn wewntrzn sprzecznoci zasad chrzecijastwa. Jeli zastanowi si nad tym nowym dogmatem, oznacza on, e Maria ju wczeniej zostaa wybrana na matk Chrystusa Boga, a znany z Ewangelii pytajcy ja o zgod anio jest, co najwyej czczym gestem ze strony wszechmocnego i wszechwiedzcego przecie Boga. A zatem czemu miao suy to mae przedstawienie z anioem i Mari w roli gwnej? W chrzecijastwie istniej liczne anioy, czyli duchy posuszne Bogu, i przeciwne mu diaby. Podobne istoty s znane w wielu kulturach zachodniej Azji, a ich pierwowzorem byy sumeryjskie i babiloskie demony majce ludzk posta i skrzyda znamionujce nie tylko zdolno do szybkiego przemieszczania si, ale i zwizki z niebem. Czsto ich atrybutem by miecz, tak przecie typowy dla pniejszego archanioa Gabriela w judaizmie, chrzecijastwie oraz islamie. Anioy peniy rol boych posacw i stranikw, a czasem, zgodnie z bardzo dawn tradycj, miay pomaga ludziom. Przypomnijmy sobie, ze to anio przynosi wiadomo od Boga dla Abrahama i9 Marii, anio z ognistym mieczem pilnuje wejcia do raju po wygnaniu Adama i Ewy, wreszcie kady z nas ma mie swego anioa opiekuczego (anio str). Pierwotnie byy to raczej personifikacje si wystpujcych w wiecie (demony), pniej emanacje bstwa (neoplatonizm), wreszcie samodzielne byty. Ta stopniowa emancypacja aniow nie wysza im zreszt na zdrowie, bo w mitologii chrzecijaskiej anioy zbuntowane przeciw Bogu zostaj usunite z nieba i przeksztacaj si

41 w diaby. Na koniec powstaje swoista hierarchia aniow i diabw: najwyszy archanio Gabriel i najwyszy diabe Szatan. Jezus i autorzy Nowego Testamentu jeszcze jej nie znali, poniewa zamiennie uywaj okrele diabe i Szatan ani te nie mwi wyranie, e Gabriel przewodzi anioom. Hierarchiczna organizacja niewidzialnego wiata duchw pojawia si pniej i doskonale odwzorowuje feudaln struktur spoeczestw chrzecijaskich. Dusza ludzka jest niemiertelna. Przekonanie o istnieniu ycia pozagrobowego jest wsplne dla wszystkich praktycznie kultur, a najstarsze oznaki tego wiod do czasw neandertalskich, z ktrych pochodz najstarsze lady dokonywania pochwkw ludzi. Dbao o zwoki daje si wiadczy o istniejcej wierze w dalsze istnienie zmarego, chocia w innej postaci. Minie jednak wiele tysicleci, zanim powstanie idea pomiertnej nagrody lub kary za czyny dokonane za ycia. Pocztkowo nie znali jej rwnie Grecy oraz Izraelici. Dopiero w ostatnich stuleciach przed Jezusem rodzi si w judaizmie myl o sdzie nad dusz zmarego i orzeczenie o karze lub nagrodzie. Z drugiej strony sama idea niemiertelnoci duszy jest do trudna do przyswojenia dla monoteistw. W dominujcym pocztkowo neoplatoskim widzeniu chrzecijastwa dusze s odpryskami albo emanacjami Boga jako ducha najwyszego. Chrzecijascy mistycy bd pniej mwi o trwaniu w ludzkiej duszy niemiertelnego pierwiastka boego. Natomiast przyjte sformuowania kolejnych soborw i dogmatykw nauczaj, e Bg stworzy dusz i uczyni je niemiertelnymi (wbrew teoriom Tomasza z Akwinu twierdzcego, e jeli co ma pocztek, musi mie te koniec). Dogmatyka jest w tym punkcie do niejasna i niebezpiecznie zblia si chocia solennie temu zaprzecza do jakiej formy panteizmu, mwi, bowiem o powrocie dusz do ich prarda w Bogu. Gdyby t myl konsekwentnie rozwin, musielibymy uzna, e wszystko jest od Boga i w Bogu, a na koniec do niego powraca. Ale to byby ju prawdziwy panteizm, po roku 325 w chrzecijastwie absolutnie niedopuszczalny. wieci stoj najbliej Boga, poniewa zasuyli na to swoja szczeglna dziaalnoci. Ten pozornie prosty dogmat ma szerokie implikacje we wszystkich dziedzinach religii i, w dodatku, ulega przemianom w cigu historii. Zauwamy, e w Nowym Testamencie wystpuj wici, ktrzy s po prostu pobonymi ludmi, czasem mczennikami ponoszcymi mier za wiar. Z biegiem stuleci wici przejmuj funkcje politeistycznych bstw specjalizujcych si w wskich dziedzinach ycia. Wierzcy prosz, wic w. Antoniego albo w. Jud w znalezieniu rzeczy zagubionych, w. Florian ma chroni przed ogniem, inny umierza bl zba Ksztatuje si te zawiatowa hierarchia aniow i witych bdca wyranym odwzorowaniem feudalnej struktury spoeczestwa, poczynajc od krla i Boga poprzez ksit i anielskie zastpy a do rycerstwa i odpowiadajcych mu witych, a na zwykych ludziach, wyznawcach Boga, koczc. Wida to doskonale na redniowiecznych ilustracjach pokazujcych niebo: najbliej Boga s wici, wadcy i rycerstwo, za prosty lud zajmuje miejsca najbardziej oddalone. Pocztkowo wito bya stanem, do ktrego demokratycznie mg doj kady, i to zwykli ludzie nazywali kogo witym obserwujc jego ycie i postpowanie. Tak jest zreszt w wikszoci religii wiata, do dzi. Na przykad Piotr, Pawe, Jan Chrzciciel albo Mikoaj s takimi naturalnymi witymi, ktrych weryfikowaa jedynie tradycja. Jednak w XI wieku papiee, dc do jak najwikszej centralizacji wadzy i zbudowania silnej monarchii kocielnej, wprowadzaj formalne przepisy decydujce o tym, jak, kto i kiedy moe uzyska tytu witego. Okazuje si nagle, e powszechna opinia witoci ju mnie wystarczy, bo zastpia j papieska komisja, a po Soborze Trydenckim ostatecznie utrwala si oficjalna, bardzo skomplikowana i dugotrwaa czsto wieloletnia procedura kanonizacji. Mona si zyma, e duchowo, subiektywne odczucia i niemierzalne dobro

42 zostay ujte w bezduszne ramy formalizmu, a wito staa si rodzajem sprawnoci harcerskiej albo stopnia wojskowego czy urzdniczego. Niewtpliwie jest to prawda. Chocia z drugiej strony atwo zrozumie, e kreowanie witych z okrelonych ludzi staje si w rku papiestwa doskonaym narzdziem gry politycznej. Dlatego wanie tak wielu ludzi cieszcych si opini witoci nie zostao uznanych witymi Kocioa katolickiego, a inni, nader czsto oskarani o niemoralno, przeszli procedury kanonizacyjne. Wemy choby Ignacego Loyol, ktrego ycie przed zaoeniem zakonu jezuitw pozostawiao tak wiele do yczenia pod wzgldem etycznym ale byo wskazane, aby w epoce walki z protestantyzmem jezuici uzyskali formalne wsparcie papiea. Tomasz z Akwinu, raczej niechtnie cytowany przez sobie wspczesnych, zosta witym, jak jego filozofia staa si oficjaln wykadnia katolicyzmu za papiea Klemensa VI (1342-1352). Czeski biskup Adalbert albo Wojciech, wysany przez Bolesawa Chrobrego do Prusw jako forpoczta polskiego podboju, zostaje kanonizowany niemal natychmiast po mierci, poniewa ma suy jako patron polskiego duchowiestwa. Biskup Stanisaw Szczepanowski, skazany przez Bolesawa miaego na mier za zdrad, zosta formalnie kanonizowany dopiero wtedy, gdy nie y ju nikt z pamitajcych tamte wydarzenia, bowiem w XI wieku czynu polskiego krla wcale nie potpiano. Za to pniej w. Stanisaw sta si symbolem potgi duchowiestwa wobec wadzy wieckiej, a Bolesawa obwoano okrutnikiem. W XX wieku sytuacja nie ulega zmianie. Kanonizuje si tych, ktrzy w danym momencie mog by symbolem potrzebnym Kocioowi. Dlatego wanie Jan Pawe II wprowadzi na otarze, na przykad, wsawionego walka z protestantami kontrowersyjnego Jana z Dukli czy Edyt Stein, ktr hitlerowcy zamordowali przecie nie za katolicyzm, a za ydowskie pochodzenie. Tutaj gest ten jest tym bardziej racy, e w czasach Stein papiestwu nie opacao si otwarte wystpienie przeciw Hitlerowi, a na wysana przez t przysz wit prob o oficjalne potpienie hitleryzmu Watykan nie zareagowa. Nastpi kiedy koniec wiata i Sd Ostateczny. W tradycji judeo chrzecijaskiej jest to konsekwencja idei grzechu pierworodnego, wygnania z raju i liniowej koncepcji czasu od stworzenia wiata do jego koca. Z punktu widzenia religioznawstwa taka idea nie jest niczym nowym, bo spotyka si j w ogromnej wikszoci religii Bliskiego Wschodu, i judaizm jawi si jako wyznanie typowe dla tej czci wiata. Przypomnijmy sobie choby sceny sdu nad duszami zmarych malowane na egipskich papirusach i w grobowcach. W mitraizmie mwi si nawet o kocowej wielkiej bitwie si dobra i za, co dao impuls podobnym legendom chrzecijastwa. Nic, wic dziwnego, e rozmaite sekty judaistyczne nauczay o zbliajcym si kocu wiata, i Jezus rwnie zapowiada, e nastpi to w niedugim czasie. W ogle sens przyjcia Jezusa jako mesjasza polega wanie na zbliajcym si kocu. Jezus wyranie mwi, e kres czasw nadejdzie zanim przeminie pokolenie jego uczniw (k 21, 32). Oczywicie, proroctwo to si nie spenio, i duchowiestwo musiao dokonywa potem cudw sownej i intelektualnej ekwilibrystyki, aby broni nieomylnoci swego mistrza. Ostatecznie pozostaa tylko oglna wiara, e kiedy, nie wiadomo, kiedy, bo to jest bo tajemnic, nadejdzie kres wszystkiego. Wywouje to kolejne fale histerii w szczeglnych momentach dziejw, a take w latach oznaczanych w kalendarzu okrg liczb. Przykadem tego moe by rok 1000, 1260 (proroctwo Joachima z Fiore), 1348 (epidemia dumy), 1917 (pierwsza wojna wiatowa i objawienia z Fatimy) czy wreszcie ostatni rok 2000 Pismo wite zostao napisane pod natchnieniem boym. Jest to przewiadczenie wsplne dla wszystkich religii czczcych teksty uznane za wite. Oznacza to, e samo bstwo kierowao rk piszcego albo, rzadziej, e bstwo wasnorcznie napisao dzieo ku

43 zbudowaniu serc swoich wyznawcw. Judaici, na przykad wierzyli, e Picioksig najstarsza, a zarazem pierwsza cz Biblii zosta napisany przez samego Mojesza, oczywicie, pod dyktando Boga. Wiadomo dzi, e autorw byo w rzeczywistoci kilku, choby ze wzgldu na odmienno stylw poszczeglnych czci Picioksigu, a Mojesz by, by moe jednym z nich. Potem na list pism kanonicznych wcignito te ksigi prorockie i Psalmy, ale wsplnym mianownikiem wszystkich tych dzie bya zawsze wiara, e autorzy pisali je pod boskim wpywem. Ten sam element pojawia si pniej w dzieach chrzecijaskich natchnienie boe ma odrnia utwory kanoniczne od wszystkich innych. Jest przy tym oczywiste, e obecno natchnienia moe by stwierdzona tylko przez odpowiednie autorytety, to znaczy duchowiestwo. I w ten sposb dochodzimy do ostatecznej, a do pouczajcej konkluzji. To duchowiestwo decyduje o istnieniu natchnienia boego w utworze literackim, i ci sami duchowni zwalczaj formy wiary zwane herezjami, bo s odmienne od kultu akceptowanego przez nich samych. A zatem wykryte przez nich natchnienie boe musi by zgodne z ich wasnymi pogldami na religi. Jeeli nie ma tej zdolnoci, nie ma te natchnienia. Ten sposb rozumowania jest doskonale widoczny w Nowym Testamencie, gdzie czwarta kanoniczna Ewangelia, napisana przez Jana, jest zwykle uznawana za najpeniejszy wykad wiary, chocia Jan pisa swoje dzieo wycznie na podstawie innych autorw i Jezusa nie zna. Jednak zawarty adunek ideologii, a zwaszcza wypowiedzi o organizacji wsplnoty, czyli przyszym Kociele, okazay si najbardziej zgodne z interesami kleru. Dlatego jego Ewangelia wesza do kanonu jako pismo natchnione. Duchowiestwo przechowuje depozyt prawdziwej wiary i moe ja prawidowo objania, bo sam Jezus zaoy Koci i ustanowi kler. Jest to jakby dalszy cig naszych poprzednich rozwaa. Ksia uzurpowali sobie prawo do wyrokowania w sprawach wiary do tego stopnia, e ingerujc w tekst Pisma witego bardzo czsto przeinaczaj i naginaj go do wasnych potrzeb. eby nie by goosownym, przypomnijmy kilka faktw. Jezus nie stworzy odrbnej hierarchii duchownej i nie istnieje ona a do koca III wieku ne. W Ewangeliach nie ma informacji o niepokalanym poczciu Jezusa, wymienia si czterech braci Jezusa i siostry, a Jzef nie jest nazywany opiekunem, ale po prostu rodzicem. Koci natomiast naucza o boskim ojcu Jezusa, a jego rodzestwo przedstawia jako dalszych krewnych. W listach w. Pawa powtarza si nawoywanie do ubstwa, ktre to pojecie bogate duchowiestwo interpretuje jako ubstwo duchowe, a nie materialne. Nie wiadomo te, dlaczego akurat rzymski biskup zacz sobie roci prawa do rzdzenia caym Kocioem w Nowym Testamencie nie ma o tym ani sowa. Ale rzymscy katolicy uznaj za nienaruszalny dogmat, e jest tylko jeden, apostolski (wywodzcy si od uczniw Jezusa) powszechny Koci katolicki wszystkie inne s schizmatyckie i heretyckie a biskupa Rzymu nazywaj papieem, ojcem witym, ksiciem apostow. Trudno, tez w chrzecijaskiej Biblii znale uzasadnienie dla wprowadzonego przecie dopiero po kilku wiekach- celibatu ksiy, kocielnego lubu i pogrzebu, zakazu rozwodu Przykady mona mnoy. Jedno jest pewne, prawosawni i katolicy na og nie znaj swojego Pisma witego, a w okresie kontrreformacji czytanie go mogo nawet oznacza kar mierci, jako e tylko protestanci czytali Bibli. Katolik powinien zna swoj wiar wycznie z ust ksidza, poniewa podobno tylko duchowny potrafi prawidowo zrozumie i zinterpretowa Pismo wite. I chyba nie powinnimy si temu dziwi, skoro tyle zasad rzdzcych Kocioem jest sprzecznych z Bibli. Natomiast protestanci, nakazuj wanie czytanie Pisma witego, kiedy prbuj y dokadnie wedug jego zasad czsto dochodz do absurdw, gdy nie uwzgldniaj faktu, e Biblia powstaa w innej epoce, innej kulturze, a nawet w innych warunkach przyrodniczych.

44 Dekalog jest podstaw etyki chrzecijaskiej. Przynajmniej tak uczy si wiernych, liczc na to, e nikt nie signie do jego oryginalnego tekstu. I rzeczywicie przytaczajca wikszo prawosawnych i katolikw nigdy nie czyta Biblii. Za to czytaj j i znaj protestanci, ale wanie, dlatego s protestantami, i to oni na og przestrzegaj przepisw biblijnych w formie niemal dosownej. Dekalog, czyli dziesi przykaza, Bg da Mojeszowi jako sum moralnych nakazw judaizmu (Ksiga Wyjcia 20, 1-17 i wersja poszerzona Ksiga Powtrzonego Prawa 5, 6-21). 1. Nie bdziesz mia cudzych bogw obok mnie to zakaz politeizmu powszechnego wrd Izraelitw epoki Mojesza. 2. Nie bdziesz czyni adnej rzeby ani adnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemi. Nie bdziesz im oddawa pokonu i nie bdziesz im suy. Zakaz ten chrzecijanie usunli wprowadzajc powszechny kult obrazw, ktry okaza si potem niezwykle dochodowym interesem dziki tysicom pielgrzymw, ich ofiar pieninych, a take darw od wadcw podajcych do jakiego witego wizerunku. 3. Nie bdziesz wzywa imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy to w istocie nie tylko zakaz naduywania witego imienia, ale te zakaz przysigania na nie; chrzecijanie zagodz go pniej potpiajc tylko krzywoprzysistwo. 4. Pamitaj o dniu szabatu, aby go uwici ulego zrozumiaej przerbce, kiedy Konstantyn Wielki wprowadzi niedziele w miejsce ydowskiej soboty. 5. Czcij ojca swego, i matk swoj, aby dugo y na ziemi wyranie pobrzmiewa tu archaiczna wiara ydw, e wszystko, co dobre moe zdarzy si za ycia, a po mierci mona oczekiwa zaledwie smutnego trwania w podziemnym szeolu. 6. Nie zabijaj jest nakazem uniwersalnym, ale, oczywicie, amanym i przez ydw, i przez chrzecijan. Pierwotnie wyznawcy Jezusa rzeczywicie nie zabijali innych ludzi uznajc to za powd do usunicia ze wsplnoty, a potem ju tylko za jeden z najpowaniejszych grzechw. Sytuacja zmienia si jednak po uznaniu chrzecijastwa za religie pastwow. Jak mona, bowiem utrzyma pastwo bez wojska i wojny? Dlatego w IV wieku pojawia si idea wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej. Sprawiedliwa to oczywicie ta, w ktrej chrzecijanie walcz ze swoimi wrogami niechrzecijanami, a niesprawiedliwa odwrotnie (podejrzanie przypomina to Sienkiewiczowskiego Kalego: jak Kali ukra krowa to dobrze, jak Kalemu ukra krowa to le). Wtedy zreszt byo to do proste, poniewa Rzym by chrzecijaski, a inne kraje, z wyjtkiem Armenii, pogaskie. Podobnie komfortow sytuacj bd potem mieli muzumanie tworzcy jedyne pastwo prawdziwej religii, czyli Kalifat. Reszta wiata ma by podbita. Ale nic, co dobre dugo nie trwa, wic ani chrzecijaski Rzym, ani muzumaski Kalifat nie zdoay opanowa caego wiata; i rozpady si na wiele pastw wyznajcych t sam religi, ale czsto te walczcych ze sob. Kogo teraz powinien wspiera Bg? Hitlerowskich onierzy z napisem na pasach Gott mit uns czyli Bg z nami czy Francuzw? A moe tych, ktrych rzdy podpisay konkordat z papiestwem? Jeli tak, to w roku 1939 Bg powinien sta po stronie Trzeciej Rzeszy i Polski jednoczenie. Wbrew szstemu przykazaniu Koci czsto nawoywa do zbrojnych krucjat przeciw Prusom, Litwinom czy muzumanom. W roku 1099 wysani przez papiea Urbana II krzyowcy zdobywaj Jerozolim, a 70 tysicy bezbronnych ju mieszkacw miasta morduj, brodzc we krwi po kolana o czym wspominaj rozanieleni arcybiskup Wilhelm z Tyru i ksidz Rajmund z Agiles. Na zakoczenie rzeni, pijani radoci, dziki skadaj Bogu na grobie Chrystusa. W 1207 roku papie Innocenty III zaczyna niezwykle krwaw kampani majc fizycznie zniszczy katarw w poudniowej Francji. Mieszkali tam obok siebie, tolerujc swoje odmienne pogldy, chrzecijanie, ydzi i muzumanie oraz demokratycznie usposobiona chrzecijaska sekta katarw. W cigu trzydziestu lat wymordowano planowo

45 okoo miliona ludzi, ale w kocu papie zdoby upragniona wadz w heretycko tolerancyjnej prowincji. Grzegorz IX (1227-1241) prowadzi tak duo wojen, e dla zasilenia papieskiej kasy trzeba byo na kocioy poszczeglnych krajw naoy specjalny podatek. Inkwizycyjne sdy przez wieki cae skazyway na tortury i mier, za zakonnicy, zwaszcza sawni dominikanie, sami uczestniczyli w wydawaniu i wykonywaniu wyrokw. Jeszcze w XX wieku papiestwo podega do wojny przeciw Zwizkowi Radzieckiemu popierajc jednoczenie generaa Franco w Hiszpanii czy Pinocheta w Chile odpowiedzialnych za planow eksterminacj swoich przeciwnikw politycznych. A w 1959 jezuita Gundlach, interpretujc nauk papiea Piusa XII, bez enady pisze, e wojna nuklearna nie jest cakiem niemoralna, poniewa wiat i tak musi si skoczy, a przecie nic nie dzieje si bez woli Boga (znowu wychodzi sabo dogmatu o wolnej woli czowieka). Mona, wic podj ryzyko i zaatakowa imperium ateizmu. Za to antykoncepcja i aborcja w nomenklaturze Kocioa katolickiego s nazywane ludobjstwem. Natomiast absolutnie zakazuje Koci samobjstwa i samookaleczenia, poniewa, wedug chrzecijastwa, ycie czowieka zostao mu dane przez Boga i tylko Bg moe je odebra. W istocie chodzi tu nie o ycie i zdrowie wyznawcw, a jedynie o jak najwiksze zniewolenie ludzi i podporzdkowanie ich wadzy Kocioa. Dowodem na to jest czczenie wielu samobjcw, ale jedynie tych, ktrzy pozbyli si ycia w imi chrzecijastwa i posuszestwa Kocioowi. Papie Grzegorz Wielki, na przykad, umartwia si a do kompletnego wycieczenia i mierci. Pami Kolbego, zakonnika, ktry zgosi si na zagodzenie w Owicimiu, otoczona jest dzisiaj powszechn czci. Kobiety, zwaszcza zakonnice, dokonujce samookalecze lub samobjstwa, aby unikn gwatu czy maestwa, stawiane s za wzr. Jak wida, wane jest jedynie, aby targniecie si na swoje ycie nie wynikao przypadkiem z grzesznego poczucia swobody w podejmowaniu takiej decyzji. Koci surowo zakazuje te eutanazji, mimo e w przypadku nieuleczalnych schorze wielu chorych cierpi straszne katusze i pragnie mierci. Ale ludzkie cierpienie nie ma adnego znaczenia dla chrzecijaskiej moralnoci, jeeli nie suy wikszej chwale Boga. Eutanazje znali Grecy (w III wieku pne Trazjas pisze o samobjstwach popenianych mocnym wywarem z opium), wystpuje te u wielu ludw prymitywnych, a w roku 1936 powstaa w Londynie organizacja Euthanasia Society, stawiajca sobie za cel prawne dopuszczenie eutanazji. Bowiem w cigu caego redniowiecza zdominowanego przez mylenie chrzecijaskie wszelkie formy samobjstwa byy zakazane, a nawet karalne, i ten stan rzeczy przetrwa do XX wieku. Dopiero w roku 1996 Australia jako pierwsza dopuszcza w szczeglnych wypadkach eutanazj dokonywana pod okiem lekarza i jak najcilejsz kontrol. Oczywicie grozi to niebezpieczestwem naduy i ukrytych zabjstw, ale wcale nie wikszym, ni dopuszczana przez Koci wojna sprawiedliwa. Natomiast znacznie poszerza zakres ludzkiej wolnoci decydowania o sobie. Tym samym czowiek wyzwala si spod zakazw Kocioa, i nawet w krajach uwaanych za katolicka monokultur narasta sprzeciw wobec kocielnego dyktatu w sprawach moralnoci. W Polsce w przeprowadzonym w 1999 roku sondau opinii publicznej okazao si, e eutanazj na wyrane, potwierdzone yczenie pacjenta 51% badanych, a zdecydowanie temu przeciwnych jest tylko 36%. 7. Nie bdziesz cudzooy oznacza zakaz wspycia seksualnego midzy osobami niebdcymi maestwem. Z jednej strony porzdkuje to t sfer ludzkiego ycia, ale z drugiej jest doskonaym narzdziem nacisku i pozwala klerowi miesza si do prywatnych spraw poszczeglnych ludzi. W praktyce stanie si jednym z gwnych, wrcz obsesyjnie traktowanych, elementw moralnoci i polityki Kocioa. 8. Nie bdziesz krad jest nakazem typowym dla wikszoci systemw etycznych. 9.Nie bdziesz mwi przeciw bliniemu swemu kamstwa jako wiadek to uniwersalna, ponad religijna i ponad kulturowa zasada rwnie powszechna jak przykazanie sme.

46 10. Nie bdziesz poda domu bliniego twego. Nie bdziesz poda ony bliniego twego ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wou, ani jego osa, ani adnej rzeczy, ktra naley do bliniego twego. To ostatnie przykazanie zostao przez chrzecijan podzielone na dwa, dziewite o onie i dziesite o reszcie, aby zgadzaa si liczba dziesi, mimo usunicia przykazania numer dwa. Zgodnie z chrzecijaska dogmatyk od samego Jezusa pochodz sakramenty, czyli specjalne obrzdy suce kultowi i poczeniu czowieka z Bogiem chocia, jak sami zobaczymy, wikszo sakramentw nie ma wiele wsplnego z ewangelicznym Jezusem. Rne kocioy chrzecijaskie dysponuj rozmaitymi sakramentami, przy czym najwicej, bo a siedem (tradycyjna wita liczba) posiada rzymski katolicyzm. Na dodatek sakramenty katolickie s najbardziej sformalizowane i ujte w ramy prawa kanonicznego, i dlatego wanie posu nam za podstaw krtkiego przegldu. Chrzest zawarcie przymierza z Bogiem albo ponowne, symboliczne, narodziny poprzez zanurzenie si w wodzie (po wiekach zastpione polaniem). Symbolika wody jako znaku ycia, odrodzenia lub czystoci jest powszechna na Bliskim Wschodzie, gdzie z dawien dawna praktykowano rne formy chrztu wod. Nie jest, wic przypadkiem, e rwnie esseczycy zanurzali si w wodzie dla zaznaczenia swoich ponownych narodzin do ycia w boej wsplnocie. Jan Chrzciciel, pod wpywem tych samych idei, wod z Jordanu zmywa z ludzi grzechy i dokonuje sawnego chrztu Jezusa. Przypomnijmy sobie, jak przemian przeszed wtedy Jezus, jego wizj i poczucie, e sta si wybracem, nazarejczykiem. Nic, zatem dziwnego, e chrzest woda wchodzi do sekty Jezusa jako stay element, a potem staje si podstawowym sakramentem chrzecijastwa, chocia nie ustanowi go Jezus. Bardzo szybko pojawia si tendencja do jak najwczeniejszego chrzczenia dzieci, aby tym atwiej mc je ksztatowa wedug ideologii chrzecijaskiej. Nie o to jednak chodzi, e rne kocioy rozmaicie traktuj chrzest zalecajc dokonywanie go bd to we wczesnym dziecistwie, bd chrzczc ju dorosych, przez pene zanurzenie lub tylko polanie wod, przez duchownego albo kogokolwiek z wierzcych Symbolika pozostaje zawsze ta sama. Bierzmowanie to potwierdzenie przynalenoci czowieka do wsplnoty chrzecijaskiej poprzez pomazanie mu czoa olejem witym. Jest to jakby powtrzenie chrztu. Namaszczenie balsamami, olejkami i pachnidami ma bardzo dug tradycj wrd ludw Bliskiego Wschodu przypomnijmy sobie choby namaszczenie Jezusa podczas uczty w domu Szymona w Betanii, arabskie wonnoci wylewane podczas uczt, egipskie pachnida noszone na gowie albo mumifikacje zmarych w Egipcie. Zwoki na Bliskim Wschodzie zawsze byy namaszczane wonnociami przed zoeniem do grobu i prawdopodobnie w samej formie bierzmowania chodzi wanie o symbolik mierci czowieka dla wiata i ponownych jego narodzin dla Boga. Ale mona te dostrzec nawizanie do biblijnych okrele czcych wonnoci z wiar w Boga albo traktujc pachnida jako co niezmiernie drogie, jak bezcenna jest wiara. Pamitajmy oburzenie uczniw, ktrzy uznali za marnotrawstwo wylewanie cennego olejku na uczcie w Betanii (Mt 26, 6-13). Wtedy jednak sysz odpowied Jezusa, e to na jego pogrzeb. W odrnieniu od tych tradycji, oficjalna dogmatyka chrzecijaska koncentruje si na Zesaniu Ducha wietnego (Dzieje Apostolskie 2) na pierwotny koci. Wanie to wydarzenie ma by potem symbolicznie powtarzane w akcie bierzmowania dokonywanym za pomoc oleju. Komunia jest sakramentem wizanym z ostatni wieczerz, jak spoy Jezus z apostoami wieczorem przed schwytaniem, sadem i ukrzyowaniem. W Ewangeliach Jezus mwi, aby wszyscy jedli i pili, albowiem jest to posiek ofiarny, gdzie chleb symbolizuje jego ciao a wino jego krew (Mt 26, 26-28; Mk 14, 22-24; k 22, 14-20). Dlatego komuni, czyli zczenie si wierzcych ze sob wzajemnie z Bogiem, przyjmowano pierwotnie jako chleb i wino. Jednak ju okoo III wieku pojawia si tendencja do komunii tylko w postaci chleba, poniewa zbyt czsto dochodzio do naduy. W kocu wikszo kociow komunie pod

47 dwoma postaciami rezerwuje wycznie dla duchowiestwa (tylko niektrzy protestanci bd wraca do podwjnej formy tego sakramentu). Skd jednak u Jezusa ten do makabryczny pomys, aby dokona, zdawaoby si, symbolicznego kanibalizmu? Okazuje si, e jest to wyrane nawizanie do ofiary z baranka tradycyjnie skadanej przed kadym ydowskim witem, zwaszcza na pasch, ale popularnej te w Rzymie. Z drugiej strony prorok Izajasz (I 53, 7) zapowiada, e mesjasz bdzie prowadzony na rze jak pokorny baranek. Jezus najwyraniej stara si wypeni to proroctwo i sam si przyrwnuje do ofiarnego baranka. Ale jest te inna, pozornie przeciwna interpretacja. Baran jest, bowiem symbolem przywdcy, wadcy (Ksiga Daniela 8, 3-22) albo, jak u wielu ludw Bliskiego Wschodu, podnoci. Czy nie odpowiada to wizji mesjasza jako wojownika, wodza i mczyzny? Wydaje si, e Jezus wierzy w swoje zmartwychwstanie i rychy powrt, ale ju jako zwycizca i mciciel. Z tego punktu widzenia dwoista interpretacja symbolu baranka nabiera dodatkowego sensu. Nastpny sakrament to pokuta, ktra ma suy zadouczynieniu za popenione grzechy. Nie bardzo wiadomo, kiedy dokadnie zaczto ja praktykowa. Raczej mona przyj, e jakie formy pokuty, znane praktycznie wszystkim kulturom, musiay znale si rwnie we wczesnych wsplnotach chrzecijan. W Ewangelii Jana (20, 22-23) Jezus swoim nastpc nadaje prawo odpuszczania grzechw, i ten wanie fragment jest formalnie uznawany za podstaw sakramentu. W istocie jednak, w odrnieniu od nauk Kocioa, odpuszczenie grzechw odbywao si pierwotnie tylko przez chrzest, ktry by zarazem bram do zbawienia w obliczu nadcigajcego, i zapowiedzianego przez Jezusa, koca wiata. Oczywicie, kiedy okazao si pniej, e Jezusowe proroctwa jako si nie speniaj, Koci odszed od form ewangelicznych i przetworzy je zgodnie ze swoimi potrzebami. Przede wszystkim bardzo zagodzi swj stosunek do grzechw cikich, ktre dawniej wrcz wykluczay ze wsplnoty. Taka praktyka doprowadziaby do zbyt duych strat take finansowych: mniej wyznawcw, mniejsze dochody z ofiar. Dlatego ju od II wieku stosuje si dodatkow pokut, po chrzcie, opisan w utworze znanym jako Pasterz Hermasa, co potwierdzi potem biskup rzymski Kalikst na pocztku III wieku. Ale i to okazao si niewystarczajce. Wyznawcy Jezusa, mimo chrztu i dodatkowego odpuszczenia, cigle grzeszyli. Dlatego od IX wieku stosuje si obowizkow pokut powtarzaln, w cyklu rocznym, co zreszt tworzy te nowe, stae rdo dochodu dla duchowiestwa. Z pokut wie si bardzo interesujcy, typowo chrzecijaski zwyczaj spowiedzi. Pocztkowo grzesznik po prostu modli si do Boga, proszc o wybaczenie popenionych czynw. Moemy sobie wyobrazi, e przychodzi te do najczcigodniejszych czonkw wsplnoty, proszc o rad i duchowe wsparcie (List w. Jakuba 5, 15-16). W niektrych odamach mg rozwin si jeszcze inny zwyczaj polegajcy na publicznym wyznaniu win w obliczu zebranych czonkw wsplnoty.. Tak bdzie pniej, na przykad, wrd zielonowitkowcw. Z czasem, kiedy powstao duchowiestwo jako odrbna grupa przywdcw wsplnot, grzesznik mg i do duchownego wyjawiajc swoje winy i oczekujc instrukcji, co do formy i intensywnoci pokuty. Sam Jezus nie pozostawi jednak adnych wskazwek, a judaizm nie dostarcza jakichkolwiek gotowych wzorcw spowiedzi i pokuty. Dlatego Koci katolicki dopiero w VI X wieku ustala swoje stanowisko w tej kwestii i wprowadza spowied indywidualn, praktykowan tylko do wiedzy i do uszu kapana, ktry formalnie jest zobowizany dochowa tajemnicy. W ten sposb kapan staje si powiernikiem wszystkich wierzcych. Zna ich najtajniejsze myli i postpki, co daje mu psychiczn przewag i realn wadz, nawet, jeeli nie do ujawnia ani nie wykorzystuje posiadanych informacji. Doskonale to wida na przykadzie zakonw, gdzie dla zdyscyplinowania mnichw i utrzymania w czystoci (seks!) spowiadano ich zwykle czciej, ni wieckich. W Irlandii spowied bya dla nich obowizkowa nawet dwa razy dziennie! Mona, wic powiedzie, e spowied indywidualna jest dla Kocioa znaczco lepsza od publicznej.

48 Ostatnie namaszczenie witym olejem to sakrament niemajcy realnego oparcia w Ewangeliach, ale wywodzony z Listu, w. Jakuba (5, 14-15). Zwrmy w tym miejscu uwag na podobiestwo zabiegw proponowanych w Licie do magicznych obrzdw znanych na caym wiecie, gdzie modlitwa i wite przedmioty maj uzdrowi chorego. Dzi brzmi to raczej humorystycznie, ale dwa tysice lat temu byo normalna praktyk. Leczeniem zajmowali si szamani, duchowni i osoby o szczeglnych uzdolnieniach, ktre czasem rzeczywicie potrafiy wyleczy chorego. Bardzo wiele, w tym dwudziestowiecznych, sekt zakazuje kontaktu z lekarzem, poniewa to Bg ma decydowa o wszystkim, cznie ze zdrowiem i yciem, a sprzeciwia si jego woli nie naley. Amisze, wiadkowie Jehowy, zielonowitkowcy i inni uwaaj, ze mier zesana przez Boga jest nie do uniknicia i dlatego zakazuj wikszoci form leczenia, aby nie obraa Boga. W ten schemat mylenia wietnie wpasowuje si sakrament ostatniego namaszczenia, pierwotnie penicy rol magicznego leku i symbolicznego zdania si na wol niebios. Kapastwo jest raczej funkcja spoeczn i zawodow, a nie sakramentem w sensie porwnywalnym do chrztu, bierzmowania czy pokuty. Jednak po roku 200, kiedy wrd chrzecijan wyodrbnia si duchowiestwo, pojawia si tendencja do przedstawiania go jako grupy specjalnej, wybracw o szczeglnych prawach i funkcji. Nic, zatem dziwnego, e w kocu sprawowanie posugi kapana zostaje uznane, zreszt przez samych kapanw, za sakrament. Nie przeszkodzi nawet brak jakiej wyraniejszej wypowiedzi Jezusa na ten temat z wyjtkiem oglnikw kierowanych do uczniw, ale dotyczcych szerzenia ideaw sekty, a nie duchowiestwa. Pamitajmy przecie, e w czasach Jezusa istniao ju duchowiestwo ydowskie, a on sam nie tworzy odrbnej religii, wic trudno byo przypuci, e chcia organizowa wasn hierarchi kapanw. Nigdzie w Nowym Testamencie ani Jezus ani Pawe nie nazywaj apostow kapanami. Nie byo te takiej p[potrzeby ze wzgldu na niewielkie rozmiary sekty; wystarczy mistrz i jego najblisi wsppracownicy. Problem pojawi si dopiero wtedy, gdy sekta przeksztacia si w szereg niezalenych i coraz liczniejszych wsplnot rozsianych po caym Cesarstwie Rzymskim, co grozio utrat cznoci midzy nimi i rozwojem odrbnych interpretacji nauki Jezusa. W tym momencie przeoeni poszczeglnych gmin musieli dogada si ze sob, a wspwyznawcom narzuci wsplny punkt widzenia. Uznanie siebie za wybracw, a swojej funkcji za sakrament doskonale pomagao w osigniciu celu. Ogromnie podnosio presti. Popatrzmy na wiernych dzisiaj. Po dwch tysicach lat wikszo pobonisiw cigle odegnuje si od, bodaj najmniejszej, krytyki kleru, i na zarzuty czsto odpowiada z naboestwem, ale to ksidz. Uwaaj to sowo za ostateczny argument, nawet, jeeli ksidz dopuci si podoci. Moemy tylko stwierdzi z podziwem, e uczynienie z kapastwa sakramentu zdao egzamin w peni i okazao si kapitalnym posuniciem niezwykle pomocnym w budowaniu kocielnej potgi. Istnieje jeszcze jeden wany aspekt. Sakrament nie mg by oddany w rce kobiet, ktre s przecie istotami nieczystymi. Po antyfeministycznych enuncjacjach Pawa, Augustyna, Tomasza z Akwinu, kolejnych papiey i teologw, aden prawomylny chrzecijanin nie zgodziby si na kapastwo kobiet. Ten pogld zosta tak silnie wdrukowany w wiadomo Europejczykw, e nawet reformatorzy z XVI XVIII wieku nie odwayli si zrwna kobiet i mczyzn w dostpie do kapastwa. Zreszt z Pisma witego, a przede wszystkim na nim opiera si Reformacja, wynika wyranie nisza pozycja kobiety od Ewy w raju poczynajc, a na otoczeniu Jezusa koczc. Trzeba byo a dziewitnastu wiekw chrzecijastwa, eby Koci anglikaski odway si wywici pierwsza kobiet kapana. W 1987 roku Angela Bernes Wilson zostaje diakonem, a w 1994 pastorem w Bristolu. I dochodzi do rozamu wrd anglikan: przeciwni kobiecemu kapastwu tradycjonalici odrywaj si od nadmiernie nowinkarskich reformatorw. Papie Jan Pawe II ze swej strony z alem konstatuje, e kobieta pastor

49 ostatecznie niweczy moliwo porozumienia si z katolikami. Oczywicie mwic o porozumieniu ma na myli podporzdkowanie sobie Kocioa anglikaskiego. Natomiast dla postronnego obserwatora, ktry nie opowiada si po adnej stronie, sytuacja jest jasna. Wszystkie kocioy chrzecijaskie na caym wiecie przeywaj coraz ostrzejszy kryzys powoa. Czyli mwic inaczej coraz mniej chtnych do zostania kapanem, i to nawet w kocioach niewymagajcych celibatu. Czas, wic dopuci ju kobiety do tego witego stanu. Maestwo jest powszechn, znan wszystkim kulturom niezalenie od wyznawanej religii forma wspycia, i wikszo duych wyzna rozwina wasne zwyczaje zwizane z maestwem. Dotyczy to rwnie chrzecijastwa, a podniesienie go do rangi sakramentu wskazuje, e twrcy chrzecijaskiej dogmatyki doceniali znaczenie tej dziedziny ycia. Judaizm rozwin wasne obyczaje maeskie i dopuszcza rozwd (Ksiga Powtrzonego Prawa 24, 1-4), co zreszt potwierdza Jezus (Mt 19, 3-11), jednak, zgodnie z duchem epoki, rezerwujc go wycznie dla mczyzn. Przez dugie wieki judaizmu i chrzecijastwa maestwo byo prywatna decyzja kadego, raczej niezalen od religii, na co, zdaje si, wpyno te prawo rzymskie traktujce maestwo w oderwaniu od wiary, a w kategoriach osobistych spraw czowieka. Dopiero po tysicu lat kocioy chrzecijaskie zaczynaj coraz mielej wkracza rwnie i w t dziedzin narzucajc w kocu swoj dominacj. Ostatecznie w XVI wieku potwierdzi to Sobr Trydencki wymuszajc na wiernych luby zawierane w wityni przed obliczem ksidza, mimo e nie ma o tym mowy w Pimie witym. Jest to istotny krok do tyu w stosunkach do praw obowizujcych w Cesarstwie Rzymskim, poniewa znacznie ogranicza wolno czowieka poddajc go kontroli duchowiestwa. Kler swobodnie wtrca si teraz w sprawy seksu, w dawnym Rzymie pozostajce poza kontrol pastwow, poucza w kwestiach zwizanych z prokreacj i wychowaniem dzieci, a w kocu, w II IV wieku, znosi rozwody chcc tym bardziej kontrolowa wiernych. Formalnie zakazuj rozwodw Sobr Lateraski i Trydencki, a potem oba Watykaskie. Oczywicie, bogaci i potni zawsze mogli, p[od byle, jakim pozorem, przeprowadzi uniewanienie maestwa (a nie rozwd), ale nie za byle, jak cen. Prawo kanoniczne szczegowo przewiduje sytuacje, kiedy uniewanienie, dokonywane wycznie przez papiea, jest moliwe. I tak moe to by maestwo z osob innego wyznania albo miedzy dwoma niekatolikami, brak wspycia seksualnego, niewiadomo albo przymus, ktre niegdy spowodoway wyraenie zgody na maestwo. Zabawne, e cz tych powodw jest, co najmniej trudna do udowodnienia, a wic pozwala si dowolnie interpretowa. Zatem ostatecznym dowodem staj si zawsze pienidze Kocioy zakazuj maestw mieszanych, miedzy ludmi rnych wyzna, co byo dopuszczalne w prawie rzymskim, a nawet jeszcze, cho niechtnie, przez w. Pawa ( 1 List do Koryntian 7, 12-16), poniewa grozi to utrata wpywu kleru na ycie takiej rodziny. Dopiero w XX wieku, kiedy Europa i Ameryka ju dawno wprowadziy luby cywilne (poza kocielne), Koci katolicki dopuszcza maestwo katolika z innowierc, pod warunkiem jednak, e niekatolik zgodzi si na katolickie wychowywanie dzieci. Szczeglnym przypadkiem zmiany obowizujcej w Kociele witej i jak zawsze niezmiennej zasady jest relacja miedzy kapastwem i maestwem. Na pocztku oba sakramenty w ogle nie istniay. Kiedy w III wieku wyodrbnia si wreszcie duchowiestwo, nie ma sprzecznoci z maestwem duchowni na og maj ony i dzieci, mimo utrwalonej w Pimie witym niechci ze strony w. Pawa. Potem w Kociele aciskim powstaj kolejne przepisy przeciw dzieciom ksiy, pniej przeciw seksowi onatych ksiy, a w kocu, po kilkuset latach, przeciw samemu maestwu duchownych i zakonnikw. Ju Syrycjusz (384-399), rzymski biskup, a zarazem wity, za zbrodni maestwa zawartego przez duchownego wyznacza pokut w postaci doywotniego wizienia. Papie Zachariasz

50 wysawiany za dobro, potwierdza ten przepis w roku 747. Nastpni papiee utrzymuj go a do XIX wieku, kiedy wreszcie ustpi, ale nie pod wpywem nagle obudzonego sumienia, lecz zwyczajnie pozbawieni w tym wzgldzie wadzy przez administracje poszczeglnych pastw.

Bg wyrozumowany

Najwaniejszym dogmatem chrzecijastwa jest oczywicie, istnienie jedynego bstwa. Jeeli jednak ono rzeczywicie istnieje, musi by moliwe odnalezienie jednoznacznych ladw jego dziaalnoci, co byoby zarazem dowodem susznoci dogmatu. Jak tego dokona? Koci doczeka si kilku prb przeprowadzenia takiego dowodu i wszystkie uzna za wice, chocia logicy i filozofowie odrzucili je jako bdne. Pierwsze dwa dowody ontologiczne Wychodz od samego pojcia Boga, a podstaw ich jest chrzecijaska wersja platonizmu lub neoplatonizmu odwoujca si do wiary oraz idei istniejcych w umyle. Augustyn (354-430) opiera si na neoplatoskim zaoeniu, e Bg jest najwyszym bytem. Rozumowanie Augustyna byo proste. Pojcie Boga zawiera w sobie wszystkie najwysze i najdoskonalsze jakoci, poniewa tak stanowi chrzecijaska wiara. A jeli, zgodnie z t wiar, wszystkie czstkowe, niedoskonae prawdy naszego wiata maj swj absolutny odpowiednik w Bogu, Bg musi istnie. W innym przypadku chrzecijaska definicja Boga nie byaby prawdziwa. Pozornie logiczne mylenie Augustyna jest w istocie klasyczn tautologi, czyli bdem polegajcym na tumaczeniu tego samego przez to samo. To jest tak, jakbymy dowodzili, e st musi mie nogi, poniewa definicja stou zawiera nogi, albo, e czowiek jest twrc cywilizacji na Ziemi, poniewa cywilizacja na Ziemi jest czci pojcia czowieka. Zauway to ju Tomasz z Akwinu, cho sformuowa nieco inaczej. Stwierdzi, e dowd Augustyna jest bdny, poniewa zakada, e znamy istot, (czyli wszystkie podstawowe cechy) Boga. A przecie jego istoty nie znamy. Anzelm (1033-1109), ktry wychodzi z podobnych zaoe jak Augustyn, rwnie nawizuje do idei neoplatonizmu. Poniewa wszystko, co istnieje w obserwowanej przez nas rzeczywistoci, nigdy nie jest doskonae, musi gdzie istnie doskonao absolutna. I to jest wanie Bg, w ktrego umyle mamy doskonae idee wszystkiego. W ten sposb wiat nie jest niczym innym, jak tylko niepena realizacj owych idei. Oczywicie nie jest to niepodwaalny dowd, poniewa bezwzgldnie wymaga wstpnego zaoenia, e wiat potrzebuje jakiego ideau. Nic jednak nie wskazuje, eby tak miao by rzeczywicie. Wrcz przeciwnie we wszystkich dziedzinach wiedzy spotykamy si z sytuacj, kiedy idea, jaki stan najwyszy czy te absolut po prostu nie istniej. Na przykad, w matematyce mamy denie funkcji albo cigu do pewnej granicznej wartoci, ktrej jednak nigdy nie da si osign. W fizyce znamy pojcie gazu doskonaego, ktry powinien, zgodnie z teori zachowywa si idealnie, ale rzeczywicie gazy s zaledwie przyblieniem owego ideau i nigdy go nie osigaj, poniewa gaz doskonay nie istnieje. Szczegowe obserwacje przebiegu najrozmaitszych, zdawaoby si doskonale regularnych zjawisk,

51 pokazay zwolennikom doskonaoci co zaskakujcego. Oto okazao si, e wszystkie badane dotd procesy s nieregularne, chaotyczne. O co chodzi? Ciecz pynca w rurce, ruch kulki toczcej si w d pochylni, ruch wahada wszystkie te zjawiska zostay opisane cisymi wzorami matematycznymi przez genialnego Newtona ju w XVII wieku. Jednak konkretne pomiary liczbowe przebiegu tych procesw nigdy nie chciay zgadza si z teoretycznymi wzorami. Stwierdzano wtedy, e winne s niedoskonaoci pomiaru. I rzeczywicie, im wicej powtrze tych samych dowiadcze i tych samych pomiarw, ich rednia warto stawaa si coraz blisza teorii. Ale nigdy nie taka sama, mimo coraz wikszej precyzji. W kocu stworzono komputerowe, a wic doskonale zmatematyzowane, idealnie odpowiadajce teorii modele zjawisk. Zaprogramowano dokadnie te same warunki i wyniki okazay si znowu rne od tych przewidywanych przez teori. Dokadnie te same dane wprowadzone do komputera daj rozmaite wyniki przy kolejnych powtrzeniach dowiadczenia. Wyeliminowano moliwo bdu czy niecisoci, a wyniki i tak uparcie jedynie oscyloway wok pewnej wartoci. Nie chciay by zawsze takie same. Krtko mwic, nawet matematyczne modele nie s idealne. Tak, wic wbrew Anzelmowi, wiat do swego istnienia wcale nie potrzebuje absolutu. Druga grupa to dowody kosmologiczne opierajce si na dowiadczeniu, od ktrego ma si doj do pojcia Boga. Odpowiada to racjonalizmowi Arystotelesa. Tomasz z Akwinu (okoo 1225-1274) skrytykowa dowody aprioryczne, susznie wskazujc, e nie maj realnych podstaw, poniewa odwouj si do pojcia Boga, ktrego cech nie znamy rozumowo, ale jedynie przez religi. W zamian sformuowa pi wasnych dowodw opartych na poznawaniu realnego wiata. Wszystkie jego dowody s w istocie wariantami tego samego sposobu mylenia. A zatem Bg musi istnie jako absolutnie pierwotna przyczyna ruchu wszechwiata (1) oraz Jego istnienia (2). Poza tym, jeeli wszechwiat jest czym niekoniecznym, musi istnie co, co istnieje koniecznie, a wic Bg, poniewa inaczej nic nie mogoby si w ogle pojawi (3). Obserwowane we wszechwiecie stopnie doskonaoci wskazuj na istnienie stopnia najwyszego absolutnego, czyli Boga (4). I wreszcie, zgodnie z ostatnim dowodem, Bg musi istnie jako ostateczny cel wszystkiego, spenienie wszystkich celw mniejszych, porednich (5). Dowody Tomaszowe, chocia sprawiajce wraenie lepszych od argumentw Augustyna i Anzelma, te nie wytrzymuj krytyki. Przede wszystkim fakt istnienia czegokolwiek nie upowania nas do ekstrapolowania tego w nieskoczono. Jeeli, na przykad, obserwujemy wzrost temperatury od wiosny do lata, nie moemy twierdzi, e podobnie bdzie w cigu caego roku. Podobnie zwycistwo w pierwszej bitwie wcale nie oznacza wygranej wojny Przykady mona mnoy. Inny oglny zarzut to mnoenie bytw (filozoficznych) bez uzasadnienia. Po co wprowadza hipotez Boga, jeeli fizyka i inne nauki doskonae, obywaj si, przynajmniej dotychczas, bez niej? Widzielimy to ju na przykadzie dowodu Anzelma, ale bez trudnoci mona takie rozumowanie rozcign na wszystkie argumenty Tomasza. Fizyka i kosmologia ucz, e energia jest niezniszczalna, cho zmienia swoj posta, a zatem wszechwiat nie potrzebuje pierwszego poruszyciela ani przyczyny swego istnienia. On po prostu istnieje, jest. W najoglniejszym sensie wszechwiat jest wieczny, poniewa energia kry bezustannie, a to obala trzeci argument Tomasza. Absolut z czwartego argumentu nie znalaz jeszcze potwierdzenia w adnej z dziedzin wiedzy, i to samo da si powiedzie o celu caego wszechwiata z argumentu pitego. Ewentualnie mona byoby zaryzykowa utosamienie fizycznych energii czy

52 kosmologicznego wszechwiata z poszukiwanym Bogiem, czyli otrzymujemy jak posta panteizmu. Jednak ani Tomasz z Akwinu, ani aden inny chrzecijaski myliciel nie zgodziliby si na taki zabieg obstajc przy osobowym, odrbnym od wszechwiata Bogu. Antydowd Kanta nazwano hipotez praktycznego rozumu. Kant (1724-1804) skrytykowa wszystkie dotychczasowe prby udowadniania istnienia Boga. Stwierdzi, e dowody ontologiczne wychodzce od pojcia zawsze s bezwartociowe, bo wskazuj, co najwyej na moliwo istnienia, ale nie na realne istnienie danego przedmiotu. Na przykad, nazwa krasnoludek nie moe by dowodem, e jaki krasnoludek faktycznie istnieje, cho tego nie wyklucza. A zatem Augustyn i Anzelm niczego nie dowiedli. Natomiast kosmologiczne dowody Tomasza opieraj si na obserwowanej we wszechwiecie zasadzie przyczynowoci. Niestety nie moemy stwierdzi z pewnoci, e te same zasady wi wszechwiat z czymkolwiek zewntrznym. Oznacza to, e Bg wedug chrzecijastwa istniejcy poza wszechwiatem, niekoniecznie musi podlega przyczynowoci tego wszechwiata. A zatem znowu bd w dowodzeniu. Kant wysnuwa std wniosek, e nie mona dowie ani istnienia, ani nieistnienia Boga. Stawia natomiast tez, e hipoteza Boga jest konieczna dla rozwoju czowieka jako istoty rozumnej i twrcy cywilizacji. W ten sposb Bg staje si zaledwie hipotez praktycznego rozumu, ale jednak hipotez konieczn. Otrzymujemy w ten sposb swoisty antydowd, ktry jednak wspiera zaoenie, e jaka forma bstwa powinna istnie, przynajmniej w wiadomoci spoecznej. Nie trzeba chyba dodawa, e kantowskie podejcie nie spotkao si z yczliwym przyjciem ze strony Kocioa.

Szatan nieodzowny Bogu

Czym byoby chrzecijastwo bez Szatana? Bez wtpienia nie mogoby ani powsta, ani trwa. Przypomnijmy sobie, e kada sekta potrzebuje przeciwnika, z ktrym nieustannie walczy, bo nic tak ludzi nie jednoczy, jak wsplna walka, zagroenie i nienawi do wroga. Jezus kilkakrotnie mwi o walce z Szatanem. Symbolicznego wymiaru nabiera jego sawna rozmowa z panem mroku kuszcym do okazania mu wasnej potgi jako mesjasza (Mt 4, 111). Listy Pawowe s nastpnym potwierdzeniem naszej tezy o nieodzownoci Szatana. Przecie one cae s powicone walce z przeciwnikiem Boga. Bez wzgldu na to, czy Pawe pisze o seksie, o kobietach, o faszywych prorokach, o posuszestwie wobec nauki Jezusa i apostow, czy o jednoci wczesnych chrzecijan, zawsze za wszystkim, co ze, kryje si nasz ksi ciemnoci. Wyglda na to, e Szatan jest rwnie wany jak Bg i Jezus. Szokujce stwierdzenie przynajmniej na pierwszy rzut oka. Jednak powinnimy mie w pamici, e chrzecijastwo jest w swej istocie dualistyczne, zawsze wskazuje dwie przeciwstawne siy i dopiero ich zmaganie tworzy wszechwiat. W judaistycznej Biblii, ktra, na og biorc, odpowiada Staremu Testamentowi chrzecijan, jest bardzo mao wzmianek o Szatanie. Bg jest w niej stwrc jedynym, panem wiata absolutnym, najwyszym sdzi i wymiarem sprawiedliwoci. Nawet zo dzieje si za przyzwoleniem Boga, cho dokonuje go czowiek. Szatan jest zaledwie demonem za, ktry

53 dziaa w granicach dozwolonych przez Boga i w wiecie nalecym do Boga jak to choby wida w epizodzie z kuszeniem Ewy albo w historii Izraela ( 1 Ksiga Kronik 21, 1). W Starym Testamencie Szatan jako osoba pojawia si bardzo rzadko i nie wystpuje w roli walczcego o dominacje nad wiatem i czowiekiem potnego przeciwnika Boga. To chrzecijastwo rozwijajce si pod przemonym wpywem mitraizmu ogromnie dowartociowao Szatana. Dziki polityce wchaniania obcych kultw, ktra znalaza swoje apogeum w Soborze Nicejskim (325), nastpcy w. Pawa mogli zyska zwolennikw w caym Cesarstwie Rzymskim. Cen za to bya jednak niemal cakowite zaprzeczenie ideom goszonym przez judaistw i samego Jezusa, a zwaszcza odrzucenie cisego monoteizmu na rzecz systemu dualistycznego. W ten wanie sposb uksztatowao si chrzecijastwo, ktre bez Szatana w ogle nie jest moliwe. Dla sprawdzenia tej tezy dokonajmy pewnego eksperymentu mylowego. Co si stanie, jeeli z Pisma witego usuniemy Szatana? Pomijam tu, oczywicie, kwesti redakcji tekstw chodzi o ich sens, podstawowe przesanie. Okazuje si, e w tak spreparowanej wersji Bg stworzyby wiat, umieci w nim Adama i Ew i ju koniec. Dalej nie ma, o czym rozmawia. Bg jest niezaprzeczalnym jedynowadc i chyba si troch nudzi z ta swoj wszechwiedz, wszechmoc, wszechpotg. Ludzie s posusznymi wykonawcami jego woli, bezmylnymi istotami, ktre w cielcym zadowoleniu jedz, trawi, pi Moemy tylko doda i yli wiecznie i szczliwie. Na szczcie dla nas, a wedug Biblii i wywodzcych si z niej religii raczej na nieszczcie, wmiesza w to Szatan. Co tam naszepta Ewie i namwi j na zjedzenie osawionego owocu. Tradycja uparcie utrzymuje, e to wanie w owoc owieci Adama i Ew. Osobicie wtpibym. Podejrzewam raczej, e to ingerencja naszego pana z rogami na gowie, i to on otworzy ludziom oczy na sprawy dotd im obce. Niczym w dobrej powieci kryminalnej nastpio wreszcie zawizanie akcji. Bg ju ma, co robi. Ostentacyjnie, za kar, wypdza ludzi z raju, a po cichu zapowiada czy moe obiecuje e udzieli im pomocy. Czyby to bya prba przecignicia ich na swoja stron, zdystansowania Szatana, ktry wczeniej ofiarowa ludziom rozum? Odtd we dwjk, Bg z Szatanem, bawi si ludmi i caym wiatem. Choby pobiene przejrzenie Biblii wskazuje, e nie jest ona niczym innym, jak tylko zapisem tej rywalizacji eby nie powiedzie zabawy dwch panw. Ofiary liczone na tysice, kataklizmy, potop, wojny i choroby wszystko to sprawia wraenie, e jest rezultatem zawartego pomidzy Bogiem i Szatanem czego w rodzaju zakadu o czowieka. Co ciekawsze, niemal wszystkie spadajce na wiat nieszczcia sprowadza dajcy posuszestwa Bg, o ktrym uczy si nas, e jest dobry. Natomiast od Szatana pochodzi wszystko, co zwizane z myleniem, logik, samodzielnoci i przyjemnoci, jednym sowem zo. Prawd mwic, mimo absurdalnoci pomysu o boskim zakadzie, bez tej humorystycznej tezy nie bardzo potrafimy powiedzie, jaki jest sens obserwowanej rywalizacji i tych wszystkich ofiar. Przecie Bg wcale nie potrzebuje czowieka, wystarcza sam sobie, a wedug Biblii stworzy ludzi tylko po to, eby istniay istoty mogce go czci. Krytyki nie wytrzymuje rwnie teza o mioci Boga do ludzi, skoro skaza ich na cierpienia, i sam, osobicie, obsypuje ich nieszczciami. Zreszt podobnie niezrozumiae wydaje si zachowanie Szatana. Po co mu waciwie ludzkie dusze? Tym bardziej jest to dziwne, kiedy uwiadomimy sobie, e religia uczy nas o nieuniknionym ostatecznym zwycistwie Boga. Skoro wszyscy o tym wiedz, jaki jest sens szataskich wysikw? A przecie o ile prociej i logiczniej wyglda caa sprawa, kiedy przyjmiemy, e obaj, Bg i Szatan, s rwnymi sobie partnerami, ktrzy znudzeni wiecznoci, bawi si nami. W tej sytuacji teza o ostatecznym zwycistwie Boga staje si zaledwie propagand sukcesu jego zwolennikw. Co prawda, wtedy caa chrzecijaska teologia bierze w eb, ale za to swiat nabiera wreszcie jakiego sensu.

54 Pozornie zabawna teza o rywalizacji dwch bstw znajduje potwierdzenie w prdach umysowych i religiach, z ktrych powstay judaizm i chrzecijastwo. Tym razem zupenie powanie mwimy o systemach dualistycznych typowych dla Iranu, przejtych przez Rzymian, a nastpnie przeszczepionych do chrzecijastwa. Pisalimy ju o tym w czci powiconej ksztatowaniu si legendy Jezusa. W kadym razie wychodzi na nasze Szatan w Pimie witym jest niezbdnym, rwnoprawnym z Bogiem elementem chrzecijastwa. Bez niego nie ma tej religii. Tak samo, jak ni9e byoby Jezusa bez jego antytezy w postaci Judasza, egipskiego bstwa soca bez cienia, a ycia bez mierci. A jak to jest pniej, po epoce ewangelicznej? Mona odpowiedzie krtko tak samo. Szatan nieustannie pozostaje partnerem Boga. Caa dziaalno zaoycieli Kocioa, jego przywdcw i wietnych jest zorientowana na walk z Szatanem ku wikszej chwale Boga. Miar moralnoci chrzecijaskiej jest zawsze stopie posuszestwa ludzi wobec boskich nakazw tak, jak zostay one sformuowane w Pimie witym albo jak je chc rozumie poszczeglne kocioy. Natomiast zo oznacza zawsze pjcie za gosem Szatana. Gdybymy nie mieli tego rogatego jegomocia, prawdopodobnie zadawiaby nas sodycz pobonoci i musielibymy go wymyli. I moe wanie wymylilimy?... Ta walka Boga z Szatanem, dotd tak humorystycznie tu przedstawiana, doprowadza czsto do tragicznych efektw. Z obdnego doszukiwania si szataskich wpyww w kadym miejscu i o kadym czasie zrodziy si zbrodnicze pomysy cigania domniemanych czarownic, inkwizycja majca wymusza posuszestwo Kocioowi, wojny religijne, zwalczanie logiki, filozofii i nauki w kadej postaci, przeladowanie sztuki, rozrywki, a nawet samej radoci i zabawy postrzeganych jako obraza Boga. Powstaje instytucja kltwy, indeks ksig zakazanych, wreszcie papiestwo jako pastwo ziemskich reprezentantw Boga roszczce sobie rwnie ziemskie prawo do panowania nad wiatem To wszystko nie miaoby sensu bez idei Szatana, z ktrym trzeba cigle walczy. Nie dziwmy si wiec, e chrzecijastwo tak dogbnie zajo si Szatanem. W procesie wchaniania idei rozmaitych religii i nawracania ludzi na wiar w Chrystusa misjonarze i teologowie stykali si z wieloma obcymi bstwami. Czsto nie mogc ich bezporednio zlikwidowa, utosamiali je z siami za i spychali na pozycje przeciwnikw Boga. W ten sposb rosy szataskie zastpy i przybywao synonimw naszego Ksicia Ciemnoci. Najpopularniejszym i najoglniejszym jest diabe, ktrego nazwa to po prostu indoeuropejskie okrelenie bstwa: indyjskie devas, greckie theos, aciskie deus Lucyfer (po acinie nioscy wiato) odpowiada personifikacji Wenus, najjaniejszego oprcz Soca i Ksiyca ciaa niebieskiego. Behemot, Belzebub, Asmodeusz, Lewiatan, Belial i setki innych imion diabelskich wskazuj na pochodzenie od bstw czczonych na Bliskim Wschodzie. Powstaje nowa dziedzina wiedzy, demonologia, ktra uczy o milionach zych duchw oraz wprowadza ich klasyfikacje i hierarchi, co jednak nie usuwa wielkiego pomieszania poj i nazw. Rni autorzy uywaj, wic rnych imion Szatana, a jego podwadnych umieszczaj w rnych miejscach diabelskiej hierarchii. Od Owiecenia postpuje, niestety, stopniowa erozja idei Szatana. Ludzie, ksztaceni w coraz czciej uwalnianych spod kurateli kleru szkoach ucz si zasad logiki, poznaj nauki przyrodnicze, z coraz wikszym trudem mog zaakceptowa elegancko ubranego, czarniawego mczyzn, ktremu spod kapelusza wystaj rogi, a celem jego ycia jest kuszenie i namawianie do za. Osobowy Szatan przestaje by straszny, poniewa chrzecijanie nie chc ju w niego wierzy. Jednak, nie zdajc sobie z tego sprawy, zaprzeczaj w ten sposb niemal dwm tysicom lat chrzecijaskiej teologii. Jest to powany cios w wiar, o czym wie doskonale papie Jan Pawe II, kiedy uparcie gosi, e zo ma osobow posta Szatana. Dla wikszoci ludzi przeomu naszych wiekw nauki papiea wydaj si anachronizmem, s czym nie do przyjcia, pomimo ze sami formalnie deklaruj nadal przynaleno do Kocioa katolickiego

55 i wielki szacunek dla Jana Pawa II. Wydaje si im, e Bg moe by osob, ale Szatanowi odmawiaj tej cechy nie dostrzegajc, e samotny Bg jest niemoliwy. Sprbowalimy przecie usun Szatana z Pisma witego i rezultat okaza si katastrofalny dla Boga po prostu traci sens swego istnienia i wszelkiej dziaalnoci. Albo, wic wierzymy w obu, albo tworzymy now religi. Papie doskonale to rozumie, i dlatego tak konsekwentnie broni tezy o osobowym Szatanie, ktrego nie chce zredukowa do jakiego oglnego, abstrakcyjnego za. Dlatego te w roku 1999 Watykan ogasza nowy rytua egzorcyzmowania, czyli wypdzania diaba z ludzi przez niego optanych. W istocie egzorcyzmy s znane we wszystkich religiach wiata, a w chrzecijastwie, cho zwykle o tym nie pamitamy, te stosuje si je przy kadym chrzcie, ktry ma przecie suy wygnaniu za. A jednak mwic o egzorcyzmowaniu zazwyczaj mamy na myli usuwanie zego ducha, ktry, nieproszony, rozgoci si w czyim ciele. Chrzecijastwo ma dug tradycj takich praktyk, bo ju Jezus wypdza Szatana i daje t moc apostoom (Mt 10, 8; Mk 3, 15; k 9, 1; Dz Ap 10, 38). Sformalizowane rytuay chrzecijaskich egzorcyzmw rozwiny si w III IV wieku i zostay rozbudowane w VIII przez Alcuina z Yorku. Od X wieku do zwykych egzorcyzmw s doczane nakazy okrelonej pokuty dla osoby uwalnianej od demona. Wersja egzorcyzmw obowizujca do XX wieku powstaa w roku 1614, a wic trwaa przez trzysta lat. Ale i dzi, mimo ogoszenia nowego rytuau, niewiele si zmienio. Nadal obecno Szatana rozpoznaje si po takich symptomach, jak nietypowe zachowanie, nadludzka sia, znajomo obcych jzykw, ktrymi optany wczeniej nie mwi, i wiele innych. Kopot w tym, e jest coraz mniej opeta, za to ronie liczba rozpoznanych zaburze psychicznych. Prawd mwic, w ogromnej wikszoci przypadkw, kiedy duchowny widzi optanie, lekarz dostrzega dzi chorob. Ju Jean Wier (1515-1588) twierdzi, e optania i czarownice to po prostu przypadki choroby umysowej, i nawet Koci katolicki w 1583 roku przyzna, e niektre optania, mog by chorobami. Podobne pogldy w roku 1634 gosi francuski lekarz Pierre Yvelin, ale egzorcyzmy pozostay. Zwaszcza, e o tym, czy mamy do czynienia z prawdziwym optaniem, czy tylko chorob, decydowa sam egzorcysta, czyli duchowny, ktry rzadko mia jakiekolwiek inne poza teologicznym wyksztacenie. W XVIII wieku, w epoce Owiecenia i racjonalizmu, rzdy europejskie usuny wreszcie optanie z oficjalnego sdownictwa koczc tym samym ze spraw egzorcyzmw. Jednak w prawie kanonicznym pozostay one i, jak wida, do dzi maja si dobrze. Tyle tylko, e od XVIII wieku Koci bojc si omieszenia jest znacznie ostroniejszy w szafowaniu optaniem i egzorcyzmami. Ale nie tak dawno przecie, bo w latach siedemdziesitych XX wieku, jezuita A. Rodewyk i katolicki biskup, Wrzburga Josef Stangel nakazali egzorcyzmy wobec dwudziestodwuletniej studentki Anneliese Michel. Wiele miesicy prowadzili je Arnold Renz i Ernst Alt, dopki dziewczyna nie zmara. Lekarze stwierdzili pniej zagodzenie (tak chciano wypedzi Szatana), a owo optanie okazao si zwyczajn epilepsj. Duchowni stanli przed sdem. A doda tutaj wypada, i wanie nie, kto inny, a biskup Stangel by autorem ksiki Demoniczne optanie dzisiaj wydanej w roku 1966. I wreszcie sprawa ostatnia. Przez caa histori chrzecijastwa przewija si kult Szatana. Nie ma si, czemu dziwi, jeeli wemiemy pod uwag fundamentalne znaczenie tej osoby. W istocie jest on po prostu bstwem, ktre te moe by czczone. I rozmaite kulty satanistyczne s znane od dawna, jeszcze sprzed chrzecijastwa, ale rozkwit przeywaj od czasw Owiecenia. Ten fakt zdaje si wskazywa, e Szatan by postrzegany jako adwersarz Boga, Kocioa, lepej wiary i ciemnoty, a zarazem naturalny patron przyjemnoci, rozumu, niezalenoci i wyksztacenia. W osiemnastowiecznej Anglii istnia Klub Ognia Piekielnego, ktry znalaz swego zwolennika rwnie w osobie Beniamina Franklina. W okresie midzywojennym Niemcy

56 fascynowali si tajemniczym czarnym zakonem, a w 1966 roku powsta Koci Szatana. Zaoy go w Stanach Zjednoczonych Anton Szandor La Vey. Po raz pierwszy w historii La Vey uczyni kult Szatana jawnym, a praktyki magiczne wydoby na wiato dzienne. Przy czym rzecz charakterystyczna i warta uwagi, nie odwouje si do mistyki, duchw ani zawiatw. Jest cile racjonalny, pragmatyczny, wiadomie ograniczony do materialnego wiata tu i teraz. Rytuay pozornie magiczne, jak pisze w swojej Biblii Szatana, s tylko zewntrzn form. Ich jedynym zadaniem jest rozbudowanie wiadomoci, wzmocnienie osobowoci i spotgowanie woli. Nie maj adnych odniesie do si nadnaturalnych. Ostrzeeniem dla chrzecijastwa powinna sta si naga, szybko wzrastajca popularno satanizmu. Ludzie najwyraniej maj dosy kamliwych opowieci o duchowoci, moralnoci opartej na prawie boym, kajania si, przepraszania za to, e yj, ukrywania wasnych uczu, poniania kobiet, deprecjonowania ludzkiego seksualizmu, radoci i rozumu, obudnej mioci bliniego, za ktr kryje si zwyczajna ch wadzy i zysku. Satanizm jest zaprzeczeniem tego wszystkiego, zaprzeczeniem coraz wyraniej traccego wpywy chrzecijastwa. Nie przeszkadza nawet to, e wielu uznajcych si za satanistw dopuszcza si bezsensownych okruciestw i mordw, zreszt wbrew Biblii Szatana, uwaajc to za sprawdzian wasnej wolnoci i pragmatyzmu. Rwnie i w tym przypadku, podobnie jak w innych, chrzecijaskie duchowiestwo nie poczuwa si do odpowiedzialnoci za wspczesny satanizm. Z satysfakcj wylicza przestpstwa popeniane pod szyldem satanizmu, wskazujc, e takie s skutki odejcia od jedynej prawdziwej wiary. Nie chce dostrzec, ze to przewrotna chrzecijaska ideologia i niegodne postpowanie kleru stay si impulsem dla sformuowania dokadnie przeciwstawnej nauki o moralnoci, o naturze czowieka, spoeczestwa i otaczajcego go wiata. Za to, szukajc rde i przyczyn satanizmu, z uporem wskazuje si renesansowy humanizm i antropocentryzm, owieceniowy racjonalizm, pragmatyzm rodem z pozytywizmu, bezbon teori ewolucji, relatywizm etyczny sceptykw, fenomenologi, logik, liberalizm, wolno sumienia i sowa, demokracj Czyli wszystko, co papiee zw modernizmem, a co stanowi o rozwoju i poprawie jakoci ycia ludzi. I duchowiestwo ma suszno; wszystkie te prdy, wraz z satanizmem, cechuje wyzwolenie od kagaca narzuconego przez Koci. A wolno, jak wiemy to ju z pierwszej czci Biblii, zawsze niesie ze sob niebezpieczestwo, bo moe by rnie uyta. Adam i Ewa zyskali samodzielno za cen wygnania z raju i mono dokonywania czynw zych albo dobrych. W rajskiej niewoli mioci nie byli w stanie popeni za, ale te nie mogli si rozwija. Wynalezienie koa pozwolio ludziom atwiej, szybciej i dalej podrowa, a jednak Asyryjczycy i Hetyci za pomoc bojowych rydwanw zbudowali imperia, a hitlerowskie czogi dojechay a do przedmie Moskwy. Uczc dziecko liter dajemy mu wspaniae narzdzie poznania, chocia wystawiamy te na niebezpieczestwo czytania dzie zych albo nawet gronych. Kady z nas moe poda niemal dowolna liczb tego rodzaju przykadw. Ale przecie nie chodzi o wyliczanki. Raczej naleaoby zauway, e moliwe s dwie strategie. Pierwsza to zakazywanie, ograniczanie i narzucanie jedynie susznego sposobu postpowania, co doskonale uspakaja spoeczestwa i pojedynczych ludzi, likwiduje wtpliwoci i minimalizuje rozterki przy podejmowaniu decyzji. Czsto, zreszt, decyzj kto ju za nas podj, a nam pozostaje tylko jej wykonanie. Takie podejcie reprezentuje wikszo religii, wszystkie dyktatury wliczajc w to zarwno faszyzm, jak i komunizm a take zwolennicy tak zwanych tradycyjnych wartoci patriotyzmu, czystoci rasy i narodu, wreszcie rnej maci konserwatyzmy. Otrzymujemy stabilny, bezpieczny i uporzdkowany obraz wiata za cen stagnacji, bardzo powolnego rozwoju i podporzdkowania jednostki spoeczestwu. To jest chrzecijaski punkt widzenia. Dokadna antytez takiego rozwizania jest liberalizm. Jestemy wolni, nie ma gotowych odpowiedzi, nie istniej odwieczne wartoci i schematy postpowania, bo wiat stale si

57 rozwija i kady ma prawo samodzielnie podejmowa decyzj. Oczywicie, mwimy tu o stanie idealnym, bo rzeczywisto zawsze podlega naciskom ludzi szczeglnie wpywowych. Taka strategia jest charakterystyczna dla rozmaitych form demokracji. Jej cechy typowe to denie do rwnouprawnienia wszystkich, tolerancja, pluralizm, zmienno i rnorodno pogldw, niestabilno i chwiejno absolutnie wszystkiego, zazwyczaj, niestety, i dua przestpczo, ale szybki rozwj i znaczca rola jednostki. I w tym nurcie mona by doszuka si pola dziaania zbuntowanego i niepokornego bohatera naszej opowieci.

Antyjudaizm czy antysemityzm

Wrogo wobec judaizmu jest immanentn czci chrzecijastwa do tego stopnia, e waciwie nie mona sobie wyobrazi wiary w Jezusa bez potpienia ydw wyznawcw judaizmu. Cay Nowy Testament jest przesycony antyjudaizmem poczynajc od wypowiedzi samego Jezusa, ktry wielokrotnie gani tradycyjnych ydw, grozi im i nazywa przeciwnikami Boga (k 10, 13-15; Mt 23), a na Listach w. Pawa koczc. Przypomnijmy sobie uparcie powtarzane stwierdzenia Pawa, e to ydzi zabili Jezusa, i wywody o ich domniemanej winie (choby List do Rzymian 2), albo te absurdalne oskarenie judaistw, e nie chcieli uzna Jezusa za mesjasza (List do Rzymian 9, 30-33). Praktycznie rzecz biorc cay Nowy Testament jest jednym wielkim potpieniem ydw, co waciwie wydaje si zrozumiae, poniewa moda sekta Jezusowa bronia si w ten sposb przed zarzutem herezji ze strony dominujcych judaistw, a wiadomo: atak zawsze najlepsz obrona. Dzi mona tylko przypuszcza, jak wygldaaby sytuacja, gdyby to judaizm zwyciy. Prawdopodobnie skoczyoby si takimi samymi przeladowaniami, tyle, e z zamiana miejsc dyskryminowani byliby chrzecijanie. I by moe to chrzecijastwo wtedy staoby si wyznaniem ograniczonym do jednej grupy etnicznej, a nazwa religii byaby uywana zamiennie z nazw okrelonego ludu, jak dzi wystpuje to w przypadku ydw judaistw i ydw Izraelitw. Tu naley odda suszno Pawowi, ktry natychmiast dostrzeg niebezpieczestwo zamknicia si w ramach religii narodowej. Okazao si, e wejcie tej skromnej sekty w wiat grecko rzymski nadao jej charakter uniwersalny i uratowao od zapomnienia, ktre pochono tyle innych odamw judaizmu. A z pewnoci nie byo to atwe. Jeli poczytamy Pawowe Listy, niemal w kadym pojawia si albo uzasadnienie dla dziaalnoci misyjnej poza judaizmem, albo obrona chrzecijan, ktrzy nie byli wczeniej ydami, co wyranie wiadczy o wtpliwociach nurtujcych to rodowisko. W takiej atmosferze trudno spodziewa si tolerancji i ducha zrozumienia dla odmiennych pogldw i nie mona si dziwi, e chrzecijanie od pocztku s tak antyydowscy. Temperatura sporu jeszcze wzronie po upadku powstania i zburzeniu Jerozolimy (70 ne). Czego Pawe nie zdy ju zobaczy. W obliczu tak ogromnej klski przywdcy judaizmu zwieraj szeregi i ostatecznie potpiaj reformy Jezusa; nie mona przecie podejmowa ryzykownych dyskusji i zmian, kiedy trzeba si jednoczy przeciw miertelnemu wrogowi, a Izraelitom grozi zagada. Wanie w tym okresie do odmawianej trzy razy dziennie

58 tradycyjnej modlitwy Osiemnacie bogosawiestw ydzi dodaj prob o zniszczenie heretyckich noserim, czyli nazarejczykw, jak nazywali wtedy chrzecijan. Nieprzypadkowo na przeomie I - II wieku ne Hillel Szamai, Johannan Ben Zakkai, Gamaliel, Elijazer Ben Hirkan, Akiba i inni dokonuj opracowania ydowskiego prawa religijnego (Tora). Ich praca staje si ideologiczn podstaw obrony zagroonego judaizmu i narodu, ale dla chrzecijan jest tylko kamieniem obrazy potwierdzajcym zatwardziao ydw wobec nauk Jezusowych. Tak, wic sytuacja okazuje si patowa: adna ze stron nie chce i nie moe ustpi walczc o swoje przetrwanie, a przy braku logicznych argumentw jedyna metod przekonywania adwersarza pozostaa sia, i tutaj chrzecijastwo okazao si sprawniejsze. To ono zdobywa w kocu poparcie pastwa i zaczyna dyskryminowa, a potem przeladowa ydw, mimo e od II wieku ne judaici posiadali ju rzymskie obywatelstwo. Niezrozumienie i wzajemna wrogo wzrosn jeszcze bardziej w cigu drugiego stulecia po nieudanych antyrzymskich powstaniach judaistw na Cyprze i w Cyrenie (115, 116) oraz, najwikszym, w Palestynie w latach 132 135. Pod wpywem tych klsk chrzecijascy przywdcy wiadomie odrywaj si od ydowskich korzeni. I tak w 190 roku biskup Rzymu Wiktor zmienia tradycyjna dat wita zmartwychwstania Jezusa (Wielkanoc) obchodzonego dotd razem z ydowska pasch 14 dnia miesica nisan na jego yczenie wito przesunito na pierwsz niedziel po 14 nisan albo po pierwszej wiosennej peni ksiyca (uzna to dopiero sobr w roku 325). Natomiast wieczorny posiek (agape), spoywany przez chrzecijan na pamitk ostatniej uczty paschalnej Jezusa, zostaje zastpiony przez codzienn msz z symboliczn tylko uczt, zwan eucharysti, odprawiano rano. ydowski chleb paschalny zastpi chrzecijaska hostia, w ktrej ma by zawarte ciao Chrystusa, a paschalne wino zostaje uznane za przemieniona krew Chrystusa. Ostatecznie rytua eucharystii ustali si w roku 210, odrniajc w ten sposb chrzecijan od ortodoksyjnych ydw. Przeomem okaza si IV wiek. W roku 313 chrzecijastwo uzyskuje status wyznania tolerowanego na terenie cesarstwa, a po Soborze Nicejskim (325), zwoanym na rozkaz Konstantyna Wielkiego, cakowicie zmienia swoje oblicze, przyjmuje nowe dogmaty i odrzuca surowy judaistyczny monoteizm, aby za t cen sta si religi pastwow. Teraz ju dugo nie trzeba byo czeka na otwarte ydowskie wystpienia pisarz Firmicus Maternus wzywa cesarzy do przeladowania niechrzecijan, a w latach 347-357 zaczynaj si bezporednie fizyczne napaci na ydw. W V wieku zostaje zlikwidowany judaistyczny patriarchat w Rzymie, a w 532 roku bizantyjski cesarz Justynian pozbawia ydw prawa do wiadczenia przeciw chrzecijanom w sadzie i nakazuje czci ich pod przymusem. Pozwala si na burzenie synagog w Bizancjum, Galii i w pastwie Gotw. W latach 612-626 ydzi zostaj zmuszeni do opuszczenia kilku chrzecijaskich krajw w Europie, miedzy innymi Galii i pastwa Gotw. Zwykle uciekaj do pastw muzumaskich, w ktrych nadal ciesz si swobod wyznania (jedyne due muzumaskie przeladowania miay miejsce w pnocnej Afryce w 790 roku i w Egipcie w 1000 roku). W roku 638 Sobr w Toledo nakazuje ich przymusowe chrzczenie, a w 694 roku zostaj ju z urzdu uznani za niewolnikw. Niebagatelna rol odegray tu nauki w. Augustyna o Pastwie Boym chrzecijan, ktre powinno ogarn cay wiat, a tym samym spowodowa przejcie judaistw na jedynie suszn wiar. Zniewolenie judaistw potwierdzaj potem wici pierwszych wiekw oraz prawodawstwo Frankw (IX w), krajw niemieckich (XI w), Anglii (XII w), synod w Zamorze (1313 r) Wielu papiey wydaje wprawdzie dokumenty teoretyczne majce chroni judaistw, ale w istocie chc ich tym bardziej podporzdkowa swojej wadzy, poniewa za ochron Koci kae sobie paci. Najlepszym dowodem tej dwulicowoci s powtarzane przez papiey rozporzdzenia (1279, 1577, 1584),, e ydzi, pod sankcj surowych kar, musz sucha specjalnie dla nich przygotowanych mszy chrzecijaskich, podczas ktrych s obraani,

59 nazywani mordercami Chrystusa, a nawet bici laskami, rzekomo eby nie zasypiali. Symbolem chrzecijaskiej tolerancji moe by, dokonane na rozkaz papiea Innocentego IV, oficjalne spalenie Talmudu w 1247 roku. Znamienne te jest, e stosunki seksualne z judaistk s surowo zakazane przez Koci (Sobr Lateraski) i karane z bestialskim okruciestwem: w Moguncji obcicie czonka i wyupienie oka, w Pradze wbicie na pal, w Augsburgu spalenie na stosie, w hitlerowskich Niemczech mier. I, niemal zawsze, konfiskata majtku. Oczywicie ydzi nie pozostaj bierni i buduj linie ideologicznej obrony: w Mezopotamii dziaa sawna ydowska szkoa, ktr w III wieku zaoy Abba Arika, i zostaje spisana tradycyjna interpretacja Biblii w postaci ksigi zwanej Miszna. Po VI wieku powstaje drugi zbir komentarzy Gemara, ktra razem z Miszn utworzy Talmud, a niezadugo pojawia si te targumy objanienia do hebrajskiej Biblii. Wszystko to suy oczywicie konsolidacji w obliczu coraz agresywniejszego chrzecijastwa, ale te skutecznie izoluje spoeczno ydowsk. Powstaje wiec charakterystyczny, tak czsto potem przez ich wrogw wymiewany, hermetyzm judaistw. W IX XIII wieku wyranie wzrasta liczba gmin ydowskich w tolerancyjnych pastwach muzumaskich i mongolskich. Dziki temu bujnie rozwija si tam ydowska kultura. Warto choby wspomnie o kilku najsawniejszych intelektualistach IX X wieku: lekarz, teolog i znawca hebrajskiego Izaak Ben Sulejman z Egiptu, teologowie Mar Amram Ben Szeszna i Mar Cemah Ben Paltoj, filozofowie Saadia (Said) Gaon Ben Josef z Fajum i Mosze Ben Hanoh z Andaluzji, gramatyk Menachem Ben Saruk, poeta Dunasz Ibn Labrat W XI XII wieku saw zdobywaj teologowie Samuel Ibn Nagrel i Abraham Ben Dawid, gramatyk Jicchaki, etyk Bechai Pakud, podrnik Beniamin z Tudei, poeta Salomon Ben Gabirol W krajach chrzecijaskich przeladowani przez Koci judaici rzadko osigaj podobny poziom, cho i tutaj mona wymieni teologa Gerszona Ben Jehud z Moguncji (X XI) czy filozofa Lewiego Ben Gersona (Gersonides, Leo Hebraeus, 1288-1344) z poudniowej Francji. Europa jest jednak nastawiona zdecydowanie wrogo. Plotki rozsiewane przez duchowiestwo, co najmniej od XII wieku gosz, jakoby ydzi mordowali ludzi, oczywicie zawsze chrzecijan, a zwaszcza chrzecijaskie dzieci, aby z ich krwi lub ciaa wyciga substancje uywane podobno w tajemniczych ceremoniaach religijnych i magicznych. Nic, wic dziwnego, e wiele niewyjanionych zjawisk albo pospolite zbrodnie s zazwyczaj przypisywane ydom, i to na nich tum podburzany przez ksiy dokonuje samosdw, kiedy wybucha zaraza, ginie dziecko lub przytrafia si inne nieszczcie. Oto kilka przykadw. Koo Wielkanocy 1147 roku, w Norwich znaleziono zwoki dwunastoletniego chopca. Chrzecijanie uznali oczywicie, e zamordowali go ydzi, aby szyderczo powtrzy ukrzyowanie Jezusa. Na szczcie obyo si bez ofiar. Gorzej byo w roku 1235 w Fuldze, kiedy pewien mynarz by w kociele, a w jego domu wybuch poar, w ktrym zgino picioro dzieci. Oskara si wtedy ydw, e to oni zabili owe dzieci dla sporzdzenia z ich krwi rytualnego chleba. Na torturach trzydziestu dwu z nich przyznaje si do winy i zostaje straconych potwierdzajc antyydowskie kalumnie cigle powtarzane z ambon. Dopiero po roku zarzdzone przez Fryderyka II, niezalene od Kocioa, ledztwo uniewinnia straconych wykazujc, e judaizm zakazuje ydom spoywanie jakiejkolwiek krwi. Oczywicie, zabjcw w sutannach nie pocignito do odpowiedzialnoci. Mimo tamtej pomyki" ju w 1287 roku, kiedy w Oberwesel zamordowano chopca o imieniu Werner, rozfanatyzowana i podburzona przez swoich duszpasterzy tuszcza zabija szereg miejscowych judaistw, a Wernera ogaszaj ksia mczennikiem za wiar. Podobnie byo w 1349 roku, kiedy to w ponad trzystu pidziesiciu miastach Niemiec z inspiracji Kocioa katolickiego zostaj wymordowani miejscowi ydzi. Biskup Bambergu, Fryderyk, otrzymuje wtedy domy zamczonych judaistw i 800 guldenw z poydowskiego mienia w Norymberdze, a

60 niepotrzebna ju bamberska synagoga zostaje zamieniona na kaplic Matki Boskiej. W 1389 roku w Czechach ginie trzy tysice ydw w cigu zaledwie jednego dnia. W Sewilli w roku 1391 hiszpaski arcybiskup Martinez przewodzi wymordowaniu czterech tysicy ydw, a ponad dwadziecia tysicy zostaje sprzedanych do niewoli. W 1420 roku chrzecijanie w Austrii morduj tysic trzystu ydw; w 1453 roku wity katolicki, kapucyn Jan Kapistran, doprowadza do niemal cakowitego wytpienia ydw na lsku. W 1457 roku oskara si i skazuje na mier ydw w Trydencie, w 1462 roku w Tyrolu, w 1493 w Kolonii, w 1648 okoo dwustu tysicy w Polsce I tak dalej. Wsplnym mianownikiem tych wszystkich tragedii jest zawsze Koci albo jako bezporedni organizator mordw, albo te jako ich inspirator. Doskonale wida to w chrzecijaskich opowieciach o tym, jak to ydzi kradn hosti, eby j ku i niszczy w celach magicznych, wywouje to pono krwawienie przanego ciasta. Takie i podobne, kolportowane w kocioach, opowiastki prowokoway do samosdw dokonywanych przez ogupiae tumy lub koczyy si oficjalnymi procesami ydw i karami mierci (na przykad: Czechy 1290, Pary 1290, Deggendorf 1338). Niewiarygodne, ale jeszcze w 1922 niemieckie miasto Dternberg (Meklemburgia) wydaje banknoty z plastyczn opowieci o profanacji hostii dokonywanej rzekomo przez judaistw. Nie trzeba chyba przypomina, e w tym czasie yje ju pewien skromny, wychowany w katolickiej rodzinie czowiek nazywajcy si Adolf Hitler, w ktrego gowie dojrzewaj idee jakby zaczerpnite ywcem z tej antyydowskiej mitologii. W tym kontekcie wydaje si zrozumiae, e od XIII wieku w krajach chrzecijaskich powstay getta pierwsze w Wenecji odizolowane, czasem zamknite, dzielnice ydowskie. Bez wtpienia byy one rezultatem wrogoci chrzecijan i uzasadnionych ydowskich obaw przed ssiadami czczcymi Chrystusa, ktrzy nader czsto napadali na judaistw. Wydzielonych gett nie ma tylko na terenie Polski i Litwy, cho i tu ludno ydowska zazwyczaj gromadzi si w okrelonych dzielnicach miast, aby ograniczy moliwe konflikty. Za to w prawosawnej Rosji kolejni wadcy po prostu zakazuj judaistom osiedlania, poniewa s to niegodni, wyjci spod prawa, wrogowie Chrystusa. Dopiero po zajciu wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej, gdzie ludno ydowska bya bardzo liczna, Katarzyna II zezwala judaistom pozosta, ale tylko na tym, specjalnie wydzielonym obszarze. Nie powinnimy, zatem dziwi si, e jeszcze w XIX wieku papie Leon XII tworzy w Rzymie getta pod kontrola inkwizycji. Z drugiej strony musimy przyzna, e papiee oficjalnie rzadko nawoywali do przeladowa, chocia milczco aprobowali morderstwa i rabunki dokonywane na ludnoci ydowskiej. Chodzio o maksymalna dyskryminacj znienawidzonych wrogw. I tak Sobr Lateraski z 1215 roku nakazuje ydom ubiera wysokie, szpiczaste czapki (nazywane czasem rogiem Szatana), co cieszy papiea Innocentego III. Synod biskupw w Bazylei (1431) nakada na judaistw obowizek przyszywania do odziey tych k, a kobiety maja zakada woalki w niebieskie paski (nie przypadkiem w XX wieku hitlerowcy ka ydom nosi naszyte na odzie znaki swojej wiary). Sobr Lateraski ogranicza te spoeczny rozwj ydw zakazujc im piastowania urzdw i poyczania pienidzy na procent. Cesarz Fryderyk II w 1236 roku wydaje nawet specjalne prawo czynice judaistw najnisz klas sug (servi camerae). Niewiele pniej, w roku 1290, nastpuje pierwsze dokonane na polecenie chrzecijaskiego wadcy masowe wypdzenie ydw z Anglii. Potem w kolejnych pastwach Europy nastpuje usuwanie ydw i, oczywicie, konfiskata ich majtkw: Francja (1306, 1322, 1394), Wgry (1367), Strassbourg (1381), Austria (1421) Kolonia (1426), Augsburg (1439) Podstaw do rozprawy z ydowsk pozostaoci dawnego pastwa muzumanw w Hiszpanii jest bulla papiea Sykstusa IV z roku 1478 powoujca hiszpask inkwizycj. Oczywicie ojciec wity nie czuje wyrzutw sumienia, kiedy w Toledo w cigu trzech dni

61 zostaje spalonych 2400 marranw (ochrzczonych ydw). Wielce wymownym jest tu fakt, e przed przeladowaniami nie chronio nawet przyjcie chrzecijastwa. Od roku 1592 hiszpascy jezuici nie bd chcieli przyjmowa do zakonu dzieci marranw, a w 1593 w ogle zaka przyjmowania przechrztw do szesnastego pokolenia wstecz nawet, gdy z danego rodu pochodzio wczeniej dwch kardynaw. A wic wystpuje tu zakaz wynikajcy nie z kwestii wiary, ale inspirowany ju czystej wody rasizmem. Masowe mordy ydowskiej ludnoci Hiszpanii kocz si wypdzeniem ocalaej reszty w roku 1492, a pi lat pniej judaici, usunici z Portugalii, uciekaj do krajw muzumaskich, co charakterystyczne, morderstwom i egzekucjom towarzysz czsto radosne zabawy caego miasta, a take podbudowujce moralno kazania ksiy oraz pene pochwa wypowiedzi biskupw. Od koca XV wieku stopniowy upadek pastw muzumaskich, gdzie judaici mogli swobodnie dziaa, i wzrost potgi chrzecijaskiej Europy jeszcze bardziej ograniczaj moliwoci judaistw. A potem renesansowe umiowanie klasyki i racjonalizmu jest te wyranie sprzeczne z ydowska mistyk, do mroczn wizj wiata jako igraszki Boga i cigym podkrelaniem znaczenia i potrzeby wiary. Protestantyzm okazuje si rwnie wrogo nastawiony do judaizmu, jak katolicyzm i prawosawie. Dowodem tego niech bdzie choby Luter nazywajcy judaistw winiami, dajcy burzenia synagog, zakazu publikacji ydowskich dzie religijnych i kary mierci za judaistyczne naboestwa. Nadejcie kontrreformacji i promowanego przez Koci baroku sytuacj jeszcze pogarsza, poniewa s to kierunki z definicji nastawione na oczyszczenie chrzecijastwa i zwalczanie przeciwnikw wiary w Chrystusa. Wbrew pozorom rwnie Owiecenie okazuje si epoka niekorzystn dla europejskich ydw, ktrzy s postrzegani jako zacofani mistycy, przeciwnicy rozumu i zwolennicy obskuranckiej wiary. Cho, z drugiej strony, wiek XVIII to pocztki walki o ydowsk emancypacj. Saw zdobywa na przykad, Moses Mendelssohn postulujcy w Niemczech zrwnanie praw dla ydw i chrzecijan oraz propagujcy rozwj ydowskiej kultury. Dopiero Rewolucja Francuska, jako pierwsza, nadaje ydom obywatelstwo. Po niej, acz niechtnie, kolejne kraje formalnie te przyznaj im prawa obywatelskie: Holandia (1796), Prusy (1812), Dania (1814), Grecja (1830), Belgia (1831), Szwecja (1838) Znamienne, e w wikszoci s to pastwa niekatolickie, natomiast arcykatolickie Wochy uznay ydw za normalnych obywateli dopiero w roku 1945. A warto te nadmieni, e wszystkie konstytucje z tej epoki zostay potpione przez Koci jako bezbone (oczywicie nie tylko ze wzgldu na ydw); podobnie zreszt oceniono wczeniej Rewolucj Francusk. Przesilenie przychodzi dopiero w drugiej poowie wieku XIX, kiedy demokratyzacja i laicyzacja spoeczestw doprowadza do rozbudzenia wiadomoci wielu grup etnicznych, w tym take ydw, ktrzy zaczynaj si czu narodem. Europejskie konstytucje dajce im, przynajmniej teoretycznie rwne prawa stwarzaj wreszcie moliwo awansu judaistom, ktrzy, wbrew utartym pniej opiniom, w ogromnej wikszoci s biedni, zastraszeni i zepchnici na dno spoecznej drabiny. Dopiero teraz zaczynaj si pi do gry, czasem bogac si, a nawet rozwijaj wasna literatur wzbudzajc tym frustracj chrzecijan i kleru. Powstaj ydowskie firmy, ale, jeeli judaista chce by kim rzeczywicie wanym, musi przej na chrzecijastwo. Wszystkie ydowskie rody fabrykantw i bankierw prdzej czy pniej musiay przyj chrzest, poniewa bojkot albo wrogo firm chrzecijaskich uniemoliwiaa im rozwj. Wyjtkiem jest rodzina Rotschildw do dzi zachowujca wyznanie mojeszowe. Najsmutniejszym jest jednak to, e nawet chrystianizacja nie zmienia stosunku do ydw rozumianych ju jako nard albo wrcz rasa. W spoeczestwach zdominowanych przez chrzecijan uparcie trwa pami o przechrztach i cigle pogardliwie nazywa si ich ydkami, tym bardziej, gdy stali si nieprzyzwoicie bogaci i wani.

62 A yd nie powinien by wany, bo dwa tysice lat chrzecijastwa wyranie pokazao, gdzie jest jego miejsce i Koci katolicki nadal to potwierdza. Na przykad w drugiej poowie stulecia we Francji dziaa Alphonse Daudet (1840-1897), autor antysemickich paszkwili, za ktre papie Pius IX udzieli mu pochway, poniewa, jak stwierdzi perwersyjny yd wszdzie prowadzi kampani przeciw Kocioowi. Jedna trzecia antyydowskich ksiek w Europie XIX wieku jest pisana przez katolickich duchownych. Ewangelicki teolog Adolf Stoecker zaoy Chrzecijasko Spoeczn Parti Robotnicz (1874) o skrajnie antysemickim i klerykalnym programie. W Austrii katolicka Partia Chrzecijasko Spoeczna (1889) i Wiedeska Gazeta Kocielna (1897) nawouj do wyniszczenia ydw nazywanych dzikimi zwierztami w ludzkim ksztacie. W Rosji zaczyna si seria pogromw (z rosyjskiego zniszczenie) inspirowanych przez rzd i prawosawne duchowiestwo do 1914 roku uciekn stamtd prawie dwa miliony ydw We wszystkich antyydowskich akcjach dostrzegalne jest wyrane chrzecijaskie podoe i inspiracja kleru. Z drugiej strony coraz wicej wyksztaconych i bogatych ydw odrywa si od tradycyjnych wsplnot i przyjmuje kultur kraju, w ktrym mieszka, czsto wraz z jego religi, co grozi zanikaniem caej wsplnoty. Wanie, dlatego w 1897 roku podczas zjazdu w Szwajcarii powstaje Ruch Syjonistyczny dcy do odbudowy ydowskiego pastwa w Palestynie jako jedynego gwaranta trwania narodu. Oczywicie, jest to nowy powd do oskare o spiskowanie po wielowiekowej indoktrynacji chrzecijanie nie potrafi uzna, e ydzi, nard mordercw Chrystusa, maj podobne prawo do wasnego pastwa, jak inni. W tym wanie duchu pisa katolicki teolog J. P. Junglas (1935) goszc konieczno wytpienia ydw jako rasy obcionej dziedzicznie. Nie chodzi ju, wic o religi, ale o zwyczajny rasizm, a zatem przyjcie chrzecijastwa niczego nie zmienia. Podobnie w 1941 roku jezuita Peter Browe rozrnia prawdziwych chrzecijan i potomstwo przechrztw. W Polsce identyczne pogldy prezentuje wyniesiony pniej na otarze Maksymilian Kolbe i jego misyjne pisemko Rycerz Niepokalanej. Ironi losu mona chyba nazwa mier Kolbego w niemieckim obozie koncentracyjnym zbudowanym przede wszystkim dla ydw. W pierwszej poowie XX wieku w Niemczech ukazuje si sporo antysemickich gazet, jak choby protestancka Kreuzzeitung i katolicka Germania, zawsze zwizanych z duchowiestwem. Ma przykad, gwnym udziaowcem Germanii w 1924 roku jest Franz von Papen, pniejszy szambelan papiea i zastpca Hitlera. Tego samego Hitlera, ktry wychowany w atmosferze klerykalnej nagonki na ydw wycign tylko ostateczne konsekwencje z niemal dwch tysicy lat chrzecijaskiego antyjudaizmu, a nie by, jak to pniej prbowano wmwi, zidiocianym renegatem. Jego getta, znakowanie ydw i planowe ich tpienie to przecie najpeniejsza realizacja nauk i metod Kocioa, co zreszt potwierdza fakt akceptacji czy jak chc to inni: nieingerencji ze strony papiea Piusa XII. Niemieccy ewangelicy w 1933 roku i 1941 roku w peni poparli hitlerowski sposb rozwizania kwestii ydowskiej motywujc to odwieczn, pono przyrodzon judaistom, wrogoci do chrzecijastwa i rasy aryjskiej: Chrzecijanie rasy ydowskiej nie znajd dla siebie miejsca w tym Kociele ani adnych praw. Potwierdza si zasada, e nikomu nie s potrzebni ydzi nawet, jeli uwierzyli w Jezusa. W ideologii katolickiej to oni mieli sta za znienawidzona masoneri, za wszystkimi rewolucjami, komunizmem i bezbonym modernizmem opisywanym przez papiestwo. Nie budzi, wic zdziwienia fakt, e w XX wieku katolicy ochoczo podaj rk wszystkim dyktaturom, jeeli tylko obiecuj one powrt do przeszoci z bogatym Kocioem, antysemityzmem i ochron wartoci chrzecijaskich. Formalnie papiestwo odrzuca rasizm (ju nie te czasy, kiedy mona byo przyznawa si do takich pogldw, jak to robi na przykad papie Pius XI w 1928 i 1931 roku), ale w praktyce Watykan popiera faszystw we wszystkich krajach Europy. Milczy w 1938 roku, kiedy 26 tysicy niemieckich ydw trafia

63 do obozw koncentracyjnych, a w caych Niemczech pon synagogi i ydowskie sklepy. Nigdy te Pius XII nie potpi samych obozw zagady. Na tym tle znamienna i pouczajca jest historia Edyty Stein. Ot w 1933 roku Edyta, katolicka zakonnica nawrcona z judaizmu, prosi papiea o potpienie antyydowskiej polityki Hitlera. W odpowiedzi otrzymaa tylko prywatne zapewnienie o papieskiej modlitwie. Natomiast w 1942 roku trafia do obozu koncentracyjnego w Owicimiu, gdzie zgina jako ydwka. Za to w 1987 roku papie Jan Pawe II uczyni j katolick wit, mczennic za wiar, zapominajc o postawie swojego poprzednika, a take o tym, e Stein znalaza si w obozie za pochodzenie a nie za religi. W okresie drugiej wojny wiatowej planowo wymordowano okoo 6 milionw ydw, uwaanych za nisz ras ludzi gorszych, podstpnych. Hitlerowski obd nie by, niestety, przypadkiem, ale efektem czy wrcz kontynuacj nauk Kocioa, o czym dobitnie moe wiadczy wspuczestnictwo w zbrodni przedstawicieli innych narodw Europy wychowanych przecie na wartociach chrzecijaskich. Rwnie wyranie wida to i po wojnie, kiedy ju 11 sierpnia 1945 Polacy z wasnej woli urzdzaj pogrom ydw w tak katolickim Krakowie. Sytuacja powtarza si potem w lipcu 1946 w Kielcach. Kocioy chrzecijaskie przez wiele lat po wojnie nie zmieniay tradycyjnie antysemickiej postawy, skoro jeszcze w 1954 roku na konferencji wiatowej Rady Kociow odrzuciy proponowana wzmiank o ydach i Izraelu. Podobnie byo w 1968 roku, kiedy wiatowa Rada, publikujc analiz sytuacji na Bliskim Wschodzie, tez zignorowaa istnienie Izraela. Dopiero Jan XXIII zaczyna zmienia ten klimat, likwidujc midzy innymi, ow modlitw przeciw niewiernym ydom. A oficjalne kontakty dyplomatyczne z Izraelem nawie Watykan dopiero w 1994 roku. Wreszcie w 1997 roku Jan Pawe II przyznaje, e, owszem, chrzecijanie odpowiadaj za religijny antyjudaizm, co tumaczy rzekomo bdnym rozumieniem nauk Jezusa. Zaprzecza jednak odpowiedzialnoci za rasistowski antysemityzm, ktry spowodowa miliony ofiar. Koci wedug papiea, by, wic tylko, antyjudaistyczny. S przecie ydzi przez cae dwa, tysiclecia to przede wszystkim grupa wyznaniowa, a wic judaici, i to za judaizm wanie, z powodu swej wiary i praktyk religijnych byli przeladowani, wypdzani z swych siedzib, wreszcie ponli na stosach. Antysemityzm, otwarcie powoujcy si na cechy rasowe, sta si wynalazkiem pniejszym. Ale czy mona zaprzeczy, e nie wywodzi si z chrzecijaskiego antyjudaizmu?

Kobieta, seks i Koci

Niech do kobiet i seksu jest charakterystycznym rysem chrzecijastwa, o czym wspominano ju przy okazji dogmatu o niepokalanym poczciu i sakramencie maestwa. Prapocztki tego stanu rzeczy tkwi w judaizmie, ktry odnosi si do kobiet z pogard. Biblijna Ew stworzono z fragmentu mczyzny, to Ewa jest odpowiedzialna za grzech pierworodny i przez ni ludzi wygnano z raju. ydowskie kobiety nie maj adnych praw religijnych z wyjtkiem posuszestwa wobec ma, ktry za razem reprezentuje Boga. Mczynie wolno oddali on, ale nigdy odwrotnie. W Starym Testamencie kobiety s traktowane jako dobytek mczyzny, co wida doskonale i w Dekalogu, i w wielu biblijnych

64 historiach. Na przykad, Hiob traci po kolei wszystko, w tym on, a potem Bg pozwala mu odzyska dom, ziemi, wyhodowa nowe stada byda i polubi now on. Jezus take nie traktuje kobiet jak istoty rwne sobie. Nie powouje kobiet na apostow, ani choby uczniw, i tylko czasem dyskutuje z kobietami, co jednak jest i tak postpem w stosunku do judaistycznej zasady cakowitego odsuwania kobiet od wszelkiej powaniejszej rozmowy. Pozwala im tylko usugiwa albo towarzyszy apostoom jako ich ony (1 List do Koryntian 9, 5). Cho, z drugiej strony, trzeba te przyzna, e nigdzie nie postponuje kobiety ani maestwa i nikomu nie narzuca celibatu. Rwnie w. Piotr ma on (Mk 1, 30-31) i w adnej Ewangelii nie znajdziemy wypowiedzi Jezusa skierowanych przeciw seksowi albo maestwu. Ten temat jest dla niego zupenie nieistotny, skoro nie zajmuje si nim w swoich mowach. Co wicej, przebywa z prostytutkami (k 7, 37-50), wbrew judaistycznym zasadom zachowania rytualnej czystoci. Zreszt wielokrotnie wytykaj mu to bardzo ortodoksyjni faryzeusze (na przykad k 5, 30; 7, 39). Niestety okazao si, e nie ponia kobiety to za mao, aeby mona byo powstrzyma frontalny atak takiego fanatyka, jak Pawe z Tarsu. Prawdopodobnie by czowiekiem penym kompleksw seksualnych, co wie si zarwno z jego nieciekawym wygldem zewntrznym (by niski i ysy), jak te z cechami psychicznymi (fanatyzm i przypuszczalnie, chorobliwa niemiao wobec kobiet). Sdzc po furii, z jak nieustajco atakuje seksualizm, niektrzy przypuszczaj nawet, e mg by impotentem. W kadym razie stale prezentuje swoj pogard wobec kobiet i niech do maestwa (przykadem 1 List do Koryntian 7). W tym samym licie (7, 25) szczerze przyznaje, e Jezus nigdzie nie wypowiada si za celibatem i to jest przede wszystkim jego, Pawowy pomys, ale dodaje, e naley mu wierzy ze wzgldu na posiadana przez niego szczeglna ask bo(sic! swoj drog: wyjtkowa skromno). Mimo to, wczesnochrzecijaskie zbiory prawne z IV wieku, Konstytucje Apostolskie, nie zakazuj duchownym maestwa. Dlatego wanie synem biskupa by Grzegorz z Nazjanzu uznany potem za Ojca Kocioa, a w. Grzegorz z Nyssy mia on. Nawet wielu papiey byo dziemi ksiy, jak choby Bonifacy I, Feliks III, Hadrian II, Marcin II, Bonifacy VI, w. Sylweriusz, ktry by synem papiea Hormizadasa, Jan XI, syn papiea Sergiusza II Pierwszym celibatowym rozporzdzeniem Kocioa jest uchwaa lokalnego synodu w Elwirze (poudniowa Hiszpania) z roku 306, nakazujca onatym duchownym wstrzymanie si od seksu (dzi nazywa si to biaym maestwem). Rozporzdzenie obowizywao na razie na terenie czci Hiszpanii, ale w ustaleniach Soboru Nicejskiego (325), mwi si o zakazie maestw dla ju wywiconych kapanw i zabrania przebywania pod jednym dachem ksidza oraz niespokrewnionych z nim kobiet, (czego zreszt w praktyce jeszcze nie przestrzegano). W V wieku rwnie papie Leon I zakazuje ksiom seksu, ale zezwala zatrzyma ony przy sobie. Chyba wanie z takiego pokrtnego sposobu mylenia bierze si w jzyk kleru mwicego zawsze o miowaniu, ale nie o kochaniu, aby odrni czyste uczucie w wymiarze duchowym od rzekomo wstrtnej, zwierzcej biologii. W cigu wieku VI i VII kolejne synody na Zachodzie nie tylko podtrzymuj zakaz uprawiania przez ksiy seksu, ale wzbraniaj im nawet rozmawia z kobietami bez wiadkw i szczegowo ingeruj w organizacj ycia domowego ksiy Mimo wzrastajcego nacisku papiestwa, do IX wieku angielscy biskupi czsto mieli ony, a do XI wieku niemal wszyscy ksia w Italii byli onaci. Jeszcze w roku 1019 synod w Goslarze zakazuje potpiania onatych duchownych. W 1054 roku, podczas dyskusji acinnikw z przedstawicielami Kocioa wschodniego, reprezentujcy papiestwo kardyna Humbert prbuje przedstawi onatych duchownych jako co ohydnego, na co replikuje prawosawny opat Niketas okrelajc kardynaa gupszym od osa. W 1022 roku Benedykt VIII na synodzie w Pawii zakazuje duchownym maestwa, pozbawia onatych ksiy ich urzdw, a wiernym kae bojkotowa msze prowadzone przez onatych. Leon IX w 1049 roku surowo zakazuje czenia kapastwa i maestwa. Wida,

65 e i to niedostatecznie skutkuje, bo dziesi lat pniej Mikoaj II okada kltw ksiy yjcych w konkubinacie, a wiernym zakazuje uczestniczenia we mszach odprawianych przez takich duchownych. Papie Aleksander II (1061-1073) wysya swoich przedstawicieli do poszczeglnych pastw, aby nadzorowali przepisy celibatowe, a w roku 1074 Grzegorz VII pozbawia urzdu duchownych yjcych w konkubinacie. Jednak bulla o obowizkowym celibacie wszdzie spotkaa si z wrogim przyjciem. I tak w Polsce papieski legat kardyna Piotr z Kapui, zosta za przywiezienie tej bulli w 1197 roku przez miejscowy kler znienawidzony. Jeszcze w XIII wieku onaci duchowni cigle s czstym zjawiskiem w Polsce, na Wgrzech oraz w Skandynawii, w ktrej tradycje przedchrzecijaskie utrzymyway si najduej. W pnocnej Szwecji, Norwegii i na Islandii ksia maj rodziny a do XVI wieku, kiedy przychodzi Reformacja i wraz z ni ponowna legalizacja normalnego ycia rodzinnego kleru. Papiestwo zmusza jednak wielu duchownych do poniajcego ukrywania swoich uczu, powodujc czsto wrcz tragedie. Najsawniejsza z nich to historia Abelarda, duchownego, ktry oeni si z ukochan Heloiz, ale na rozkaz opata Fulberta zosta napadnity i wykastrowany. W Polsce Mikoaj Kopernik, te duchowny, potajemnie przez lata utrzymywa intymne stosunki z Ann Schilling, dopki kategorycznie nie zakaza mu tego biskup. Wspczesna Kopernikowi Reformacja i powstae dziki niej kocioy protestanckie s w duym stopniu wyrazem buntu wobec katolickiej obsesji antyseksualnej. W rezultacie wszystkie wrciy do ewangelicznej zasady, zezwalajcej duchownemu na posiadanie normalnej rodziny. Przy okazji okazao si, e w obawie przed schizm, papiestwo jest gotowe pj na spore ustpstwa. Na przykad, w roku 1554 Juliusz III, w nadziei utrzymania wpyww na Wyspach Brytyjskich, zwolni z celibatu ksiy angielskich. Nie byo to zreszt niczym nowym. Ju Innocenty III (1198-1216) starajc si pozyska chrzecijaskie duchowiestwo w krajach islamu zezwoli mu na posiadanie on. Podobnie byo po Rewolucji Francuskiej, kiedy nowy rzd znis obowizkowy celibat, co wykorzystao okoo dwch tysicy ksiy i kilkaset zakonnic. Jak wida maestwo duchownego wcale nie musi oznacza zaamania katolickiej wiary. Dopiero na pocztku XIII wieku zawarte wczeniej maestwo staje si formaln przeszkod w zostaniu ksidzem, ale na praktyczn realizacj tego przepisu trzeba czeka a do Soboru Trydenckiego. Wtedy wanie kardyna Carpi potpiajc onatych ksiy powiedzia o nich, e w Kociele katolickim nic ju nie zaleaoby od woli papiea, lecz od ich ksit, ktrym we wszystkich sprawach chcieliby si przypodoba, ze szkod dla Kocioa, i z mioci do swych on i dzieci. Jest to rwnoznaczne z przyznaniem, e za celibatem kryj si nie wzgldy religijne, ale ch cisego podporzdkowania kleru papieowi. Dlatego staym elementem ycia bardzo wielu katolickich duchownych bdzie odtd konkubinat i obuda urzdowego goszenia czystoci. Z drugiej strony pamitajmy jednak o ekonomicznym wymiarze celibatu. Jeli Koci ma utrzymywa swych kapanw, musi te zapewni byt ich najbliszym rodzinom. Dopki, wic trwaa tradycja niewielkich ewangelicznych wsplnot, niezalenych jedna od drugiej i finansowanych przez miejscowych wiernych, wszystko byo w porzdku, pozostawao wrd swoich. Trudne czasy nadeszy po upastwowieniu Kocioa, gdy pastwo przyjo, przynajmniej czciowo, utrzymanie kleru, a liczba duchownych bardzo wzrosa. W dodatku uksztatowaa si wielopitrowa hierarchia wadzy w Kociele. Dlatego w roku 528 cesarz Justynian zakazuje wybierania na biskupw tych ksiy, ktrzy ju maj dzieci. Chce w ten sposb unikn podwyszonych kosztw i dziedziczenia przez potomkw kapana. W 530 roku cesarz uznaje za niewane maestwa ksiy zawarte po zostaniu kapanem, co, oczywicie, automatycznie powoduje uznanie dzieci tych par za nielegalne, a wic pozbawione praw do spadku. Niewiele lat pniej, kiedy papie Pelagiusz nadaje biskupstwo Syrakuz ksidzu posiadajcemu ju rodzin, zaznacza, e jego dzieci nie mog po nim

66 dziedziczy. Najwyraniej to wanie jest podstawowy powd celibatu, czego zreszt nie ukrywaj kolejne synody, sobory, ani dokumenty wydawane przez papiey. Ju w roku 583 synod w Lyonie zapowiada nawet odebranie urzdu, jeli biskupowi urodzi si dziecko. Wtedy nie zakazuje si jeszcze posiadania on, ale dzieci, czyli przyszych dziedzicw. Na pocztku XI wieku papie Benedykt VIII ogasza, e potomkowie duchownych automatycznie staj si niewolnikami Kocioa. Potwierdzaj to potem Sobr Lateraski, Trydencki i lokalne synody. Nieprzypadkowo a do XVII stulecia w katolicyzmie obowizuje zakaz wpisywania na nagrobkach imienia ojca, jeeli ten by ksidzem. Istnieje te trzeci, czysto psychologiczny aspekt powstania celibatu. Kocioem rzdzili i rzdz starcy, zwykle po okresie aktywnoci seksualnej. To oczywiste, e dla nich bezenno nie jest uciliwa, a za to stwarza moliwo doskwierania ksiom modszym wiekiem i rang, ktrzy w przyszoci sami bd zachowywa si podobnie. W ten sposb zachowania dewiacyjne si powielaj, a zarazem i utrwalaj, a wszyscy uznaj je za normalne. Zwaszcza, jeli wespr je odpowiednie sankcje. Ju biskup rzymski w. Syrycjusz kaza w charakterze pokuty zamyka doywotnio w wizieniu zakonnikw, ktrzy zawarli maestwo. I ten sposb pokutowania przetrwa w Kociele a do przeomu XIX XX wieku, kiedy wreszcie zniosy te praktyki wieckie pastwa. W atmosferze Pawowego antyfemityzmu bardzo wczenie rozwin si chrzecijaski absurd pochwaa tak zwanej czystoci, czyli dziewictwa. W starszych religiach zreszt dziewictwo mogo by dobrowoln ofiar dla bstwa w rwnym stopniu (przykadem rzymskie westalki), jak i odprawiane w wityniach seksualne orgie (witynna prostytucja u Fenicjan). Jednak dotyczyo to wybracw, a og cieszy si normalnym yciem seksualnym uwaanym zwykle za warto sam w sobie. W chrzecijastwie natomiast ideaem staje si kobieta aseksualna, dziewica, ktra ofiaruje si Bogu, a jeszcze lepiej, jeeli zamyka si i yje w izolacji od wiata. Seks dawniej radosny staje si teraz brudny, grzeszny i wstydliwy; naley go uprawia pod osona nocy, a najlepiej w ogle unika. W tej sytuacji nic dziwnego, e w III IV wieku pojawiaj si chrzecijaskie zakony, gdzie narzuca si odseparowanie od normalnego ycia, obowizkowy celibat, zuniformizowany strj, czsto konieczno milczenia i rne formy cielesnych utrapie tak, by przez te umartwienia owe z natury grzeszne kobiety mogy dostpi zbawienia oczywicie dopiero po mierci. Rodzice oddawali swoje dzieci do zakonu zazwyczaj w bardzo modym wieku, aby Koci mg je dobrze wychowa, i dochodzio do sytuacji, e zakonnice, ju jako dorose kobiety, nawet nie wiedziay o istnieniu innej pci, nie znay instrumentw muzycznych, sztuki ani rozrywek, a za miech byy karane. Wszystko to wycznie dla ich dobra. Kobiety odsunito te od moliwoci sprawowania kapastwa, a kiedy Koci anglikaski dopuszcza je wreszcie do otarza w XX wieku, wywouje to, szczeglnie w Watykanie histeryczne protesty. Warto odnotowa, e bezpciowo bya ideaem nie tylko kobiet, ale rwnie mczyzn wychowywanych na naukach chrzecijaskich. Najlepiej, jeli s pustelnikami lub mieszkaj w zamknitych klasztorach, jak na przykad Szymon Supnik z Syrii latami siedzcy na kilkumetrowym kamiennym supie i karmiony przez pobonych pielgrzymw. Pustelnictwo osignie swoje apogeum w IV VI wieku, kiedy dziesitki witych mw yj w izolacji, snujc mrzonki o zawiatach, oczekujc cudw, a zatem majc nawet wizje, ktre te oczekiwania speniaj. Gorzej, jeli te wizje nasya Szatan, i bogobojnemu pustelnikowi jawi si pontna dziewczyna a w stanie seksualnego wygodzenia pontna bya kada albo nieszcznik doznaje podczas modlitwy nagej erekcji. Dochodzi do paranoidalnej walki czowieka, optanego przez nieludzk ide, z wasnym ciaem. Bywa, e nie koczy si na godzeniu, samobiczowaniu, celowym oparzaniu niektrych czci ciaa albo chodzeniu

67 grzesznych chuci w lodowatej wodzie. Niektrzy wici mowie po prostu obcinaj sobie te grzeszne narzdy, jak zrobi to Orygenes, wychwalany potem przez biskupa Euzebiusza w jego Historii Kocioa. Kastrowanie si dla Chrystusa wcale nie byo rzadkoci w tej epoce. Pojawiay si sekty trzebiecw, jak choby walezjanie kastrujcy wszystkich, ktrych zdoali schwyta (w kocu potpieni w 249 roku). Podobno doszo do tego, e biskupom Rzymu sprawdzano stan ich genitaliw na specjalnym fotelu, poniewa nawet Koci nie mg zaakceptowa nadmiernie szerzcego si szalestwa. Powszechnie znane przykady witych pustelnikw majcych kopoty z pciowoci to: Antoni, Hilarion, Hieronim, Ammonios Niezwykle interesujce byy formy praktykowania celibatu w redniowiecznych zakonach. Jednopciowe, izolowane od wiata, poddane cisym reguom i pozbawione seksu grupy zakonne pojone ustawicznie witymi opowieciami nie mogy by normalne w sensie psychicznym. Nie dziwmy si, zatem, e dochodzio do wyjtkowych dewiacji. Zakonnicy odizolowani od prawdziwego seksu, znajduj substytut w mistycznej mioci uprawianej z Matka Bosk w ich chorej wyobrani. Na przykad, Robert z Molesme, twrca i pierwszy opat cystersw, opowiada o swojej penej mioci z Mari. w. Dominik, zaoyciel zakonu, ktry wsawi si potem okrutnymi procesami inkwizycyjnymi, mia pono wizje odsonitych piersi Marii. Oczywicie Koci nie interpretuje tego inaczej, ni w kategoriach boej aski, natchnienia itd. Niestety, dla psychologa jest to oczywisty przypadek wyparcia popdu seksualnego i przetworzenia go w kaleki mistycyzm zastpujcy normalne wspycie. Inny dominikanin, yjcy w XV wieku Alanus de Rupe, mia podobno polubi Najwitsz Mari Pann, ktra karmia go swoimi piersiami i caowaa. Opisy mistycznych zalubin, pocaunkw albo wrcz duchowego spkowania z Mari pojawiaj si a do ostatnich czasw nie gorszc teologw tak zwykle wraliwych na brud prawdziwego seksu z grzeszn kobiet. Zakonnice rzadziej gustuj w kulcie Marii, ale za to doznaj miosnych (ma si rozumie, wycznie w sensie duchowym) uniesie z Jezusem. Cauj si z nim, odczuwaj przyjemno karmic go piersi, doznaj rozkoszy, kiedy przeszywa je wcznia boej mioci albo duch boy wchodzi do ich cia. I wikszo z nich wykazuje szczeglne zainteresowanie obrzezaniem Jezusa i jego przenajwitszym napletkiem. Takie uczucia relacjonuje trzynastowieczna dominikanka Margareta Ebner, przezywajca uniesienia z drewniana figur Jezusa. W tym samym stuleciu Mechthilda z Magdeburga wrcz chorowaa z mioci do Jezusa, kochaa si w nim mistycznie i czua, e on jej poda. w. Katarzyna z Genui pomiataa sw cielesnoci karmic si brudem i insektami, ale mistyczne doznania niebiaskiej rozkoszy, kiedy przebijay j strzay mioci. Czua, e otwiera si w niej gboka rana, ale tak sodka, e pragna, aby nigdy si nie zagoia. Sawna Teresa z Avila, jedna z najwikszych mistyczek XVI stulecia, swoj egzaltacj odstraszaa wikszo spowiednikw, co jest chyba zrozumiae, skoro w podnieceniu opowiadaa, e czuje wchodzc w ni, przeszywajc mio Boga. Motyw przebijania ciaa czym ostrym, ale przyjemnym, wnikania aru mioci Jezusa do otwartej, rozkosznej rany powtarza si u wielu sawnych zakonnic uznanych za wite. Freud (1856-1939 psychiatra austriacki) miaby tu wiele do powiedzenia. Tak wyglda idea aseksualnego ycia zakonnic i ksiy. Jednak w wielu (nie we wszystkich, oczywicie) klasztorach kwita zwyczajna rozpusta jako reakcja na wynaturzone reguy zakonne. Ceniono uciechy cielesne, o czym wspomina ju Augustyn, stwierdzajc, e nie zna gbszego upadku moralnego, ni ten, ktry widzia w klasztorach. Bd, sawny wity z Wysp Brytyjskich, pisze o zakonnikach jako najgorszych ludziach, obudnikach i rozpustnikach, dopuszczajcych si nawet gwatu na zakonnicach. Teresa z Avila, uznana za wit, obawia si rozpusty zakonnikw i ich zego wpywu. Pniej o wynaturzonym

68 seksualizmie uprawianym w klasztorach pisz te Giordano Bruno, Wolter i wielu innych, zarwno wrogw Kocioa jak i jego zwolennikw. Dlatego te Pachomiusz nakazuje pen izolacj obu pci w klasztorach, a w. Franciszek da staego zabarykadowania drzwi prowadzcych do eskich czci klasztorw. Z braku przedstawicieli pci przeciwnej dochodzio do spkowania ze zwierztami, co czyni zrozumiaym, dlaczego w IX wieku opat Plato wyda zakaz trzymania samic zwierzt domowych w prawosawnych klasztorach mskich. Taki sam zakaz wyda pniej mistrz krzyacki Konrad von Jungingen. Bardzo czsto zdarzay si rwnie i zdarzaj nadal przypadki homoseksualizmu, zwykle skrztnie tuszowane przez hierarchi. Dlatego w klasztorach najczciej sypiano w salach zbiorowych, z zachowaniem odstpw miedzy kami i przez ca noc owietlonych. Do dzisiaj w seminariach duchownych przez ca noc czuwaj zwykle ksia mogcy w kadej chwili skontrolowa kady pokj. Mimo to niemal wszyscy kronikarze pisz o orgiach uprawianych w klasztorach i o tym, e duo mniszek chodzio w ciy. Podczas Reformacji, kiedy zlikwidowano cz klasztorw, w zgromadzeniach eskich odnajdywano tajne cmentarze noworodkw lub dziecice koci zakopane w rozmaitych miejscach. Czciowo byo to rezultatem szerzcej si i znanej ju w czasach Karola Wielkiego prostytucji zakonnic. W tej epoce synod biskupw w Akwizgranie okrela klasztory eskie jako burdele, a zakonnica staje si synonimem dziwki. Pisz o tym w. Bonifacy (VIII wiek), biskup Ivo z Chartres (XII wiek), w. Brygida (XIV wiek) Zakony eskie, towarzyszce papieom w Avignon i potem w Rzymie, s najzwyczajniejszymi burdelami obsugujcymi rozmaite grupy spoeczne. Najlepsze byy rezerwowane dla ksit i biskupw. Na przykad, na sobory do Konstancji, Bazylei czy Trydentu przybywao ponad 1000 prostytutek. Ponad tysic kurtyzan pono towarzyszyo te wyprawie krzyowej w roku 1180. Szybko utara si rwnie opinia, e kobiety pielgrzymujce to nic innego, jak wdrujce prostytutki, o czym, na przykad, pisze w. Bonifacy. Koci katolicki, oficjalnie propagujcy dziewictwo, utrzymuje normalne burdele w kadym wikszym miecie Europy. Patronka prostytutek bya Magdalena i Matka Boa, a panienki lekkich obyczajw miay swoje miejsce w kociele i zwykle musiay pilnie przestrzega wszelkich modlitw i wit. Na przykad papie Sykstus IV, ten sam, ktry kaza budowa Kaplic Sykstysk, ufundowa w Rzymie burdel i ciga opaty od prostytutek. Nie by przy tym wyjtkiem; podobne praktyki uprawiali take inni papiee, biskupi i opaci oraz przeoone zakonw eskich. A najsmutniejsze jest w tym wszystkim, e nawet na przeomie drugiego i trzeciego tysiclecia cigle czstym zjawiskiem s seksualne wybryki duchownych, a Koci stara si je tuszowa. Na przykad, ksidz Lavigne z Greenfield ( Massachusetts) zosta skazany na nadzr za zgwacenie chopca (1997) i powrci na swe stanowisko. Inny amerykaski ksidz, Holley, trafi do wizienia za seks z maymi dziemi w latach siedemdziesitych. Szacuje si, e jedna pita amerykaskiego kleru to homoseksualici, a w 100 spord 188 diecezji w USA udokumentowano przypadki pedofilii ksiy. Do poowy lat dziewidziesitych XX wieku Koci katolicki w Stanach Zjednoczonych musia zapaci ponad 400 milionw dolarw odszkodowa za przestpstwa seksualne swoich duchownych (sdy rzadko odwaaj si wsadzi ksidza do wizienia), a specjalici spodziewaj si ujawnienia nastpnych afer i podwojenia tej sumy. Dlatego firmy ubezpieczeniowe coraz czciej odmawiaj ubezpieczenia katolickich diecezji od odpowiedzialnoci cywilnej. To wanie aspekt finansowy w 1993 roku zmusi w kocu papiea Jana Pawa II do zajcia si spraw seksualnych wyczynw ksiy, o czym mwi na spotkaniu z kanadyjskimi biskupami. Wyrazi wtedy swj al, e tacy duchowni przysparzaj Kocioowi tyle cierpie, ale sowem nie wspomnia o cierpieniach ofiar. Nie dostrzeg te zwizku miedzy tymi ekscesami i katolicka ideologi.

69 Z celibatem zakonnic bywao te inaczej. Historia zna dziesitki dobrze opisanych przykadw, kiedy tumiony popd nie znalaz ujcia w mistycyzmie pozwalajcym duchowo wspy z Jezusem lub Matk Bosk, w wynaturzonym yciu prostytutek w habitach, ani te w potajemnych seksualnych praktykach duchowiestwa. Wielokrotnie, na przykad, zdarzay si wyimaginowane spkowanie zakonnic z diabem lub demonami. Oszalae kobiety opowiaday o jego zimnym czonku albo o mocnych ramionach, a histeria moga ogarn nawet cae zgromadzenie. eby nie nudzi wyliczaniem kolejnych przykadw, mona wspomnie przynajmniej o jednym z najbardziej znanych opta zakonu urszulanek w Loudun w XVII wieku. Zaczo si od modej przeoryszy Jeanne des Anges, a potem optanie przeszo niemal na wszystkie kobiety, ktre publicznie si obnaay, opowiaday o seksie i genitaliach diaba, onanizoway si krzyami i dokonyway czynw lubienych w kociele. Trwao to kilka lat, ale nikt nie odway si wtedy powiedzie, e nie chodzi o adnego diaba, lecz o naturalny popd seksualny stamszony i wykolawiony przez nieludzka religi. Aposto Pawe uparcie podkrela grzeszno i wtrno kobiety wobec mczyzny oraz jej rol suebn (1 List do Koryntian 11, 7-10) odbierajc zarazem wolno oraz prawo gosu (1 List do Koryntian 14, 34-35). Wedug niego to mczyzna jest obrazem chway boej, a kobieta jedynie odbiciem chway mczyzny. We wszystkich swoich wypowiedziach gromi przede wszystkim rozwizo, lubieno, homoseksualizm (1 List do Koryntian 6, 9) i inne grzechy zwizane z seksem, a dopiero na drugim miejscu wymienia pozostae, prawdopodobnie mniej grone(?) wystpki. Konsekwentnie potpia wszystko, co wie si z ciaem (List do Rzymian 13, 12) jako siedliskiem za. Waciwie mona by przej nad tym do porzdku dziennego, co najwyej wspczujc Pawowi, gdyby nie fakt, e to on jest waciwym twrc chrzecijaskiej moralnoci i jego osobiste zahamowania przeksztacone w oficjalne zasady spowoduj potem ogrom cierpie wszdzie, gdzie dotrze chrzecijastwo. Pawowe dewiacje przez dwa tysiclecia zawa na niszczeniu ludzkich osobowoci, wytwarzaniu poczucia winy, obsesji poszukiwania za i dopatrywania si szataskiego zagroenia we wszystkim, co jest radosne, sprawia przyjemno i suy nie wyimaginowanym celom gdzie w zawiatach, ale tu i teraz czowiekowi. Symbolem wrcz rozdwojenia w chrzecijaskim, a zwaszcza katolickim, widzeniu kobiety jest kult maryjny, czsto wskazywany jako rzekomy przykad podniesienia kobiecej godnoci. Pocztkowo Maria w ogle nie bya czczona, albo odbieraa ograniczon cze wycznie jako matka Jezusa. Dlatego przedstawiana bya, podobnie jak egipska Izyda, z dzieciciem na rku, co podkrela miao macierzystwo. Waciwy kult Matki Boej, i czone z nim pielgrzymki, sta si popularny dopiero od XI wieku. Wczeniej przewaao pielgrzymowanie do miejsc zwizanych z yciem rozmaitych witych, czsto z eremami pustelnikw. Od XIV stulecia kult Marii narasta i budzi nawet niepokj, e staje si konkurencyjny wobec samego Jezusa. Ale jednoczenie rodzi si inny problem, jak pogodzi ten uprawiany, zwaszcza przez prosty lud, kult Boej Matki z niemal klinicznym antyfeminizmem w. Pawa, ktry rodzicielk Jezusa starannie lekceway we wszystkich swoich Listach. Zastosowano dwie techniki obejcia problemu: przemilczanie sprzecznoci (i tak nikt nie czyta Pisma witego) oraz oczyszczenie Marii z brudnej kobiecoci, czyli chrzecijaskie dowartociowanie. Nastpni autorzy pracuj, wic nad tym, aby przestaa by normalna kobiet, a staa si dziewic i przeczyst matk czynic zado Pawowym obsesjom. Tak, wic w XII wieku Odilo, opat Cluny, pada na twarz, kiedy tylko usysza imi Marii. Papie Grzegorz VII nalea do jej najwikszych czcicieli, podobnie jak sawny fanatyczny teolog Damiani. Niestety, to wcale nie oznacza szacunku dla niej jako kobiety. Akurat

70 wszyscy trzej panowie wsawili si swym negatywnym stosunkiem do niewiast uznajc je za rdo wystpku, narzdzie Szatana i przyczyn nieszczcia caej, bo wygnanej z raju ludzkoci. Byli nieprzejednanymi przeciwnikami maestwa i seksu, ktrych symbolem jest wanie grzeszna kobieta. Szczeglna musiaa by pokrtno ich mylenia, e czcili wyduman Mari idea, dziewic w ciy, bezpciow matk, ktra cudownie urodzia Boga, on, ktra nigdy nie wspya z mem. Maria nie bya wic dla chrzecijan prawdziw kobiet. A warto te pamita, e w judaizmie dziewictwo i bezpodno nie cieszyy si estym, poniewa Bg, bogosawic kobiecie, dawa jej ma, i to moliwie wczenie, oraz liczne potomstwo. Maria, jako prosta galilejska kobieta, byaby najnieszczliwsz istot pod socem, gdyby pozostaa w tak zwanej czystoci albo dobry Bg da jej tylko jednego syna. Nie wiadomo te, czy Maria byaby zadowolona, gdyby wiedziaa, e chrzecijaska tradycja przedstawia bdzie Jzefa jako starca, aby uwiarygodni jej dziewictwo. W dodatku wcale nie jest takie pewne, e Jezus by wspaniaym synem, co prbuje nam wmawia Koci. Odszed przecie z domu porzucajc starzejc si matk, a kiedy Maria przysza go prosi, aby wrci i zacz normalne ycie, odesa j, mwic, e sekta jest jego prawdziw rodzin (Mt 12, 46-50). Jeeli tak wanie miaby wyglda chrzecijaski idea kobiety, ony i matki, chyba niewiele pa mogoby go dzi zaakceptowa. Kult Marii jako Matki Boej sta si rodzajem przeklestwa dla normalnych kobiet, poniewa wymylony idea dziewiczej matki suy do wykazywania ich permanentnej, nieuleczalnej grzesznoci. Mimo to, czsto sycha powtarzane przez ksiy zdanie, jakoby chrzecijastwo dao kobiecie poczucie godnoci i dowartociowao j w spoeczestwie. Nie dostrzegamy tego, gdy przyjdzie porwna sytuacj kobiet w Cesarstwie Rzymskim gdzie przysugiway im prawa, wprawdzie nie takie same, ale podobne do uprawnie mczyzn z prawodawstwem chrzecijaskim. To drugie wyranie ogranicza ich role spychajc je do kuchni, sypialni, w d drabiny spoecznej, pozbawiajc nawet prawa do dziedziczenia. Usprawiedliwione staje si, wic w chrzecijaskiej Europie cakowite podporzdkowanie kobiety mowi, ktry mg j te dowolnie bi, a czasem nawet pozbawi ycia. Tu jednak naley przyzna, e niektre lokalne przepisy ustanawiay rozsdne granice owego karania on. Miasto Villefranche w XIII wieku zakazuje, na przykad,, zabicia ony. Rupprecht z Freisingu (1328) natomiast zezwala na zabijanie maonki, ale tylko w uzasadnionych przypadkach, jeli w opinii ma zasuya na mier. Za prawo Bawarii dopuszczao chost ony jeszcze w 1990 roku. Jak wida prawo europejskie, pozornie wieckie, w istocie realizowao dyrektywy wynikajce z nauk w. Pawa. Ale odrzucio rzymska zasad rwnej ochrony zdrowia i ycia obu pci. Augustyn i Tomasz z Akwinu, uznani za doktorw Kocioa, kontynuuj w caej rozcigoci t deprecjacj kobiet uznajc je za gorsze wersje czowieka, istoty zatopione w grzechu, winne podporzdkowania mczynie. Tomasz okrela je wrcz jako niedoskonaych mczyzn. Potem, w czasach szczeglnego nasilenia kocielnego terroru, nieprzypadkowo akurat kobiety byy gwnym obiektem przeladowa i przede wszystkim one, jako czarownice, pony na stosach inkwizycji. Nawet, jeeli wyroki wydaway sady wieckie, co czsto podnosz obrocy Kocioa, zawsze za ich decyzjami stali fanatycy przesyceni naukami pyncymi z kocielnych ambon. W kontekcie stosunkw Kocioa do kobiet naleaoby przypomnie wymowny casus Joanny dArc. Porwaa Francuzw przeciw obcym najedcom przyczyniajc si walnie do wygnania Anglikw, co kadego mczyzn uczynioby bohaterem i pierwszym rycerzem krlestwa. A jednak Francuzi, nie mogc znie kobiety wojownika, schwytali i wydali j Anglikom. Ci ostatni nie pozwalali potem Joannie przebra si w wizieniu w damskie ubranie, aby w ten sposb udowodni jej mski ubir, czyli wykroczenie wobec

71 chrzecijaskiej obyczajowoci i wierze. Ostatecznie wanie za pogwacenie chrzecijaskiej moralnoci w roku 1431 zostaa skazana na stos. W rzeczywistoci wyrok stanowi, oczywicie, zemst za skuteczn walk, ale formalne uzasadnienie odwoywao si do religii rzekomych czarw. A sednem sprawy byo, e kobieta, w myl ideologii chrzecijaskiej istota grzeszna, gupsza i gorsza, omielia si by lepsz od mczyzn. Ale caa przewrotno kocielnego mylenia osigna apogeum piset lat pniej, gdy Koci katolicki w 1920 roku uzna j za wit. Antyseksualna i antykobieca obsesja chrzecijastwa trwaa niemal bez zmian a do XIX wieku. Okresowo przybieraa na sile, kiedy kocioy ruszay do natarcia przeciw humanizmowi i demokracji, albo przygasaa wraz ze sabniciem kocielnego kagaca. Nigdy jednak nie zostaa zlikwidowana do koca i produkowaa kolejne zastpy zahukanych, otumanionych i zakompleksionych ludzi z rumiecem opowiadajcych o grzechu nieczystoci. Prawdopodobnie z winy chrzecijastwa wrd Europejek masowo wystpowaa ozibo pciowa, niezadowolenie i poczucie winy zwizanej z seksem, z drugiej strony nieliczenie si mczyzn z potrzebami kobiet, ktre, zgodnie z nauk Kocioa, maja tylko rodzi jak najwicej dzieci. W kocu napisano przecie w Biblii, aby czowiek si mnoy (Ksiga Rodzaju 1, 28), a nie szuka przyjemnoci. Rzecz w tym, aby seks, a wic akt pciowy sprowadza si jedynie do funkcji prokreacji, bro boe nie by jak form uciechy, radoci lub sta si autentycznym aktem mioci. Ju w. Augustyn naucza, e kade wspycie jest grzechem i dlatego po spenionym akcie maonkowie powinni przeprosi Boga modlitw. Seks maeski bez zamiaru zapodnienia nazywa wrcz gwatem albo prostytucj. A warto przypomnie, e klasztory, majce nakaz przestrzegania celibatu, s w jego czasach orodkiem autentycznej prostytucji. Zreszt sam te nie by bez zasug i winy, zanim nawrci si na jedynie suszn wiar. A potem po nim przez dwa tysiclecia ksia, biskupi i papiee przestrzegaj przed nagoci w maestwie, nakazuj wstydzenia si ciaa i seksu, czsto wrcz instruuj, jak odbywa akt pciowy, aby unikn grzesznego podniecenia i przyjemnoci. Papie Leon I przypomina, ze kade narodziny poprzedzone s grzechem, poniewa s wynikiem aktu pciowego. Wszyscy, zatem urodzilimy si w grzechu. Konkluzja nasuwa si sama: wybawi nas z tego stanu winy moe jedynie ten, komu jest dane przez Koci prawo rozgrzeszania. Sprawa dzieci to nastpny element spoecznej polityki kleru. Preferencja rodzin wielodzietnych, to zwikszenie liczby wyznawcw, przy czym wielodzietno sprawia, e dzieci wychowuj si w trudniejszych warunkach, maja ograniczone lub wrcz pozbawione s moliwoci ksztacenia, przybywa, zatem owieczek pokornych, podatniejszych na nauki Kocioa. Nie dziwi, wic sprawa, e kler wrcz maniakalnie negatywnie odnosi si do problemu planowania rodziny i antykoncepcji, a ju zdecydowanie wrogo do aborcji. Arsena hase propagandy Kocielnej w tej dziedzinie jest przebogaty, przy czym na ile rnorodny, na tyle nieprawdziwy. Mwi si, na przykad, e dopuszczalno antykoncepcji i aborcji odpowiada przepisom Hitlera i Stalina. A przecie wiadomo, e wanie faszyzm i komunizm cakowicie zakazyway regulacji narodzin, a duchowiestwo niemal zawsze sprzyjao faszystowskim wadzom. Przestrzegajc przed uywaniem prezerwatyw rozpowszechnia si informacj, e s one szkodliwe dla zdrowia. Jeszcze inne niebezpieczestwo czyha, gdy bdzie zaywa si rodki antykoncepcyjne jest nim groba rozstroju do choroby umysowej wcznie. W zamian od Kocioa uzyskuj kobiety zapewnienie, e w razie zagroenia ciy, lekarz wierzcy bdzie ratowa dziecko, aby je po chrzecijasku ochrzci, nawet kosztem ycia matki. Jeszcze w roku 1970, reprezentujcy Watykan kardyna Villot absolutnie zakazuje

72 jakichkolwiek prb usunicia podu, albowiem lepiej, aby matka umara zgodnie z wol Boga, niby dziecko miao zosta z rozmysem zabite zbrodnicz rka. eby przekona si, e wypowied Villota nie bya tylko pojedynczym ekscesem, wystarczy zajrze choby do Ateneum kapaskiego, gdzie w 1949 roku ksidz Borowski instruuje, jak mona ochrzci nienarodzony pd, gdy matka umiera. Oto naley przebi jej brzuch i wprowadzi do wntrza cienk rurk z wod wicon Dzieci urodzone martwo a nieochrzczone, na przykad metod ksidza Borowskiego, nie mog by pochowane z ksidzem, poniewa, jak gosi oficjalna doktryna, nie zostay uwolnione od grzechu pierworodnego. Natomiast w ostatnich latach XX wieku Jan Pawe II nowoczesne demokracje z rwnouprawnion kobiet swobodnie decydujc o swoim yciu pciowym, maestwie i podnoci nazywa cywilizacja mierci. W tym kontekcie pozornie niezrozumiaym mgby si wyda papieski zakaz zapodnienia in vitro, czyli poza organizmem matki, aby potem zygot wprowadzi do macicy. Jest to metoda stosowana od drugiej poowy XX wieku dla leczenia bezpodnoci. Teoretycznie powinna by zaakceptowana przez kler propagujcy przecie rozmnaanie ludzi, a tu jeszcze mona to zrobi bez grzechu seksu. A jednak nie. Okazuje si, ze jest to niezgodne z wol Boga, ktry chyba jednak chce, abymy rodzili si za spraw grzechu pierworodnego. W kadym razie papie zakazuje takich rzekomo odraajcych praktyk. Bezpodne maestwo moe przecie adoptowa dziecko zrodzone, na przykad, w rezultacie brutalnego gwatu, poniewa aborcja, nawet po gwacie na nieletniej, jest rwnie zakazana. Nie tylko zreszt przez papiea, ale te przez prawo. Take i polskie. To uchwalone w ostatnich dziewidziesitych latach dwudziestego stulecia. Jest to pochylenie si nad kad ludzka istot, jak powiedzia papie, i wyraa si ono w trosce o dzieci, zwaszcza w czasie od aktu pciowego rodzicw do narodzin oczekiwanego potomka. Ksia gorco odradzaj grzeszny seks bez chci zapodnienia, zakazuj antykoncepcji i sztucznego zapodnienia, organizuj nagonk, a nawet fizyczne napaci, na lekarzy wykonujcych zabiegi aborcyjne i rnymi sposobami usiuj narzuci spoeczestwom swj punkt widzenia. Na przykad, w latach dziewidziesitych XX wieku kler katolicki w Polsce rozwija akcj duchowej aborcji, to znaczy przydzielania samotnym kobietom w ciy opiekuna, ktry ma pilnowa, aby pd nie zosta usunity. Charakterystyczne jest, e kocielna opieka zazwyczaj ustaje po narodzinach i jak najszybszym chrzcie. Teraz Kocioa ju nie obchodzi, za co matka utrzyma siebie i nielubne dziecko. A stosunek Kocioa do dzieci z nieprawego oa jest interesujcy. Ot w Europie przedchrzecijaskiej traktowano je zwyczajnie, a w niektrych kulturach panna z dzieckiem bya nawet wyej ceniona ni bezdzietna, poniewa udowodnia ju swoj podno. Wydawaoby si, e chrzecijastwo tak usilnie nawoujce kobiety do rodzenia jak najwikszej liczby dzieci, powinno wspiera panny z dzieckiem. A jednak kocielny stosunek do kobiet i do sprawy seksu powoduje, e nielubne dziecko byo zwykle czarn owc, wyrzutkiem chrzecijaskiego spoeczestwa. Std te europejskie kodeksy prawne pozbawiay je prawa do dziedziczenia, wykonywania wielu zawodw i uzyskania wikszych przywilejw. Mona wskaza liczne przykady, kiedy duchowiestwo korzystao z tego prawa zamieniajc je na swj materialny zysk. Choby w 1247 roku Hagen Hagensen, nielubny nastpca tronu Norwegii, zapaci papieowi Innocentemu IV ogromn sum za uznanie jego pochodzenia i praw do dziedziczenia norweskiej korony. Z problemem regulacji narodzin w sposb oczywisty wie si rwnie kwestia przeludnienia naszej planety. W roku 1999 przekroczylimy 6 miliardw, z czego wikszo mieszkacw ziemi yje w biedzie. Okoo roku 2200, bez kontroli rozrodczoci, byoby okoo 100 miliardw ludzi, co oznacza, e nie istniayby ju jakiekolwiek lasy, pustynie, ki. Wszdzie, na kadym skrawku ldu, musiayby sta ludzkie domostwa. Oczywicie, nie ma

73 mowy o wyywieniu takiej populacji. To jednak nie przeszkadza Kocioowi przeciwstawia si jakimkolwiek prbom ograniczenia przyrostu demograficznego. Polityka papiey Piusa XII, Pawa VI, a potem Jana Pawa II nawoujcych do chrzecijaskiego modelu rodziny nie moe, ze wzgldu na swe nastpstwa, by postrzegana jedynie w kategoriach fanatycznego zalepienia. w model oznacza seks maeski wycznie do celw prokreacji, 10 lub 12 dzieci w kadym domu, przeludnienie, narastajc bied i zacofanie, a w kocu nieuniknione w tej sytuacji, wojny o przestrze do ycia. Moralne standardy chrzecijastwa najlepiej obnaaj wypowiedzi teologw, jak choby ta pochodzca od Jana Vissera, wsppracujcego a Janem Pawem II. W niemieckiej telewizji powiedzia on, e prawo boe odnoszce si do rozmnaania musi by bezwzgldnie wypeniane, nawet, jeeli doprowadzi to do zawalenia wiata. W wietle tych sw staje si atwiej zrozumiay fakt rozpoczcia globalnej kampanii przeciw regulacji narodzin, jak wszcz w latach osiemdziesitych XX wieku Jan Pawe II rozsyajc po wiecie specjalny, tajny dokument powicony temu zagadnieniu. Za pomoc rodkw politycznych przekona wczesnego prezydenta USA, eby wstrzyma pienidze na antykoncepcje dla Afryki. Pierwszym rezultatem tej akcji by zwikszony przyrost naturalny w tych, ju i tak przeludnionych i bardzo biednych krajach, a nastpnie wyranie podwyszona miertelno wrd afrykaskich dzieci najczciej z niedoywienia i braku wystarczajcej opieki medycznej. Na szczcie nastpny amerykaski prezydent, nie ogldajc si na watykaskie dsy, wznowi dotacje na antykoncepcj w Afryce. Przynajmniej od XIX wieku coraz mniejsze wraenie robi potpianie swobody seksualnej przez papiey. Pod naciskiem opinii publicznej i z obawy przed cakowit izolacj Kocioa od realnego wiata, Watykan zgodzi si wreszcie na niewielkie ustpstwa w sprawie antykoncepcji dopuszczajc wycznie kalendarzyk, czyli jak to mwi zoliwi, watykask ruletk. Metoda ta polega na obserwacji zewntrznych objaww zwizanych z cyklem pciowym kobiety i spkowaniu dla przyjemnoci tylko w dni bezpodne. Oczywicie jest to metoda skrajnie niepewna i taka wanie ma by, aby pozostawi miejsce dla boej decyzji. Jan Pawe II sam przyzna w 1980 roku w Niemczech, e dua liczba dzieci jest Kocioowi potrzebna, aby utrzyma odpowiedni liczb powoa do stanu duchownego. Tak, wic seksualizm i jakkolwiek rozumiana czysto nie s tu waciwie wane. Ju Augustyn pisa otwarcie, e nie dziewictwo jest wartoci, ale dziewictwo oddane Bogu. Duchowiestwo szybko zorientowao si, e wpajane od dziecistwa poczucie winy i reglamentacja seksu skutecznie uzaleniaj ludzi od kleru. Ksidz ma decydowa o czstotliwoci, a nawet sposobie wspycia ludzi. To on wydaje oceny moralne, do niego idzie si po pomoc duchow (po to jest spowied) i obron przed napierajcym zewszd Szatanem.

Paranoja Cristiana
Ju od czasw Jezusa chrzecijanie musz walczy z Szatanem wszdzie wcibiajcym swj haczykowaty nos. Cae dzieje Kocioa nasycone s walk, ale jej szczeglne nasilenie to okres od drugiej poowy XV wieku do poowy XVIII. Wtedy to nastpuje gwatowny przyrost ujawnionych czarownikw, a zwaszcza czarownic, i wszcztych procesw o czary.

74 Wczeniej te si zdarzay, ale czsto mieway podteksty polityczne i nie osigny jeszcze swojej waciwej postaci. Pierwszy okres intensywnego polowania na czarownice trwa do poowy XVI wieku. Potem przychodzi renesans i reformacja, ktre uderzajc w podstawy katolicyzmu automatycznie zmniejszyy wiar w czarownictwo. Jednaj ju druga poowa XVI wieku przynosi ponowne oywienie, i teraz ju nie tylko katolicy, ale i protestanci pilnie rozgldaj si w poszukiwaniu czarownic. W wielu krajach (Anglia, Szkocja, Niemcy) formuowane s specjalne prawa skierowane przeciw czarownictwu i znowu ronie liczba powiconych temu zjawisku publikacji. Koniec XVI wieku i wiek XVII to okres masowych akcji przeciw czarownicom, kiedy sdzi si i zabija tysice ludzi w Niemczech, na Wgrzech, w Polsce i w angielskich koloniach w Ameryce. Okoo 75% wszystkich procesw o czary i zdecydowana wikszo wyrokw mierci miaa miejsce w centralnej czci Europy, a wic w krajach niemieckich, oraz we Francji i w Niderlandach. Mniej procesw odnotoway Polska, Skandynawia, Wyspy Brytyjskie, a nawet Italia. Zdumiewajco mao takich przypadkw zna historia w Hiszpanii i Portugalii, co wydaje si dziwne zwaywszy ich arcykatolicko, jak gosi oficjalny tytu hiszpaskich monarchw. Tam za to szalaa inkwizycja cigajca ukrytych ydw, muzumanw oraz heretykw, ktra te pochaniaa tysice ofiar. Midzy IV a XV wiekiem czarownictwo w krajach chrzecijaskich postrzegano jako demoniczne siy wspomagajce pojedynczych ludzi w deniu do ich osobistych celw: pognbienia ssiada, wspomoenia zdrowia lub sprowadzenia choroby. Bardzo czstym motywem byo te czarodziejskie pozyskanie wzgldw wybranej osoby. Ten typ czarodziejstwa, wyranie nawizujcy do magii ludowej, nosi oglne miano magii niskiej. W przeciwiestwie do niej magia wysoka obejmuje bardziej wyrafinowane dziedziny wiedzy, jak: chiromancja (wrenie z doni), astrologia, rdkarstwo, numerologia Magia niska bya wiec domen ludzi biernych i niewyksztaconych, a magi wysoka zajmowali si przede wszystkim arystokraci, bogaci mieszczanie, a nawet kler. Jednak od koca XV wieku zaczyna si ksztatowa nowe podejcie do czarw, ktre te nabieraj coraz bardziej zowrogich cech. Wierni pod wpywem nauk duchownych zwalczajcych ruchy antykocielne, wszdzie doszukuj si zorganizowanych sekt czczcych diaba. Szerz si legendy o zlotach czarownic (sabat) i rytualnej mioci uprawianej przez nie z samym Szatanem Powtarza si te twierdzenie o lataniu czarownic na miotach czy rozmaitych zwierztach. Powstaj rozliczne dziea o magii, a kler, arystokracja i wadcy w obawie przed demonicznymi sektami zagraajcymi ich wadzy wprowadzaj coraz ostrzejsze przepisy o ciganiu czarownictwa. W warunkach powtarzajcych si kryzysw ekonomicznych epoki przejciowej pomidzy feudalizmem i wczesnym kapitalizmem, w latach reformacji, kontrreformacji i wojen religijnych atwo wybucha strach przed jakimi zawiatowymi siami powodujcymi wszelkie nieszczcia. Tym bardziej, e jest on podsycany przez wczesne elity. Powtarzaj si, wic okresy paniki, kiedy w jednej miejscowoci albo na okrelonym obszarze wykrywa si spisek czarownic, a te, poddane torturom, wskazuj na inne osoby, tym samym potwierdzajc oczekiwania przesuchujcych. eby za unikn dalszych mczarni, a przyspieszy wybawiajc je z nich mier przyznaj si do aktw seksualnych z Szatanem, uczestniczenia w szabatach, zatruwania studni, szerzenia zarazy czy zabijania byda. Opisuj bluniercze msze bdce parodi mszy katolickiej, poniewa tak wanie mnisi wyobraali sobie anty chrzecijask dziaalno szataskich sekt. Pniej wejd one do kanonu wyobrae o satanistach, analogicznych do przeraajcych opowieci o waldensach czy katarach. Miay one uzasadnia wymordowanie tych wsplnot w poprzednich wiekach, a w XVI XVII stay si trzonem stereotypu o anty chrzecijaskim (i antypastwowym) spisku czcicieli Szatana.

75 Te wyobraenia dodatkowo wsparo naukowe dzieo Mot na czarownice (1486). Napisali je dominikascy inkwizytorzy, Heinrich Kramer i Jacob Sprenger z Kolonii, jako podrcznik dla duchownych zawodowo zwalczajcych Szatana. Jednak trzeba przyzna, e mimo ewidentnie religijnego charakteru caego zjawiska, Koci angaowa si w nie do umiarkowanie. Oprcz kilku oglnych zalece (na przykad sawetna bulla Innocentego VIII z roku 1484 i dziaalnoci niektrych biskupw i ksiy, na og pierwsze skrzypce w procesach, cho przy penej akceptacji ze strony duchowiestwa gray wadze wieckie. Zreszt o stosunku Rzymu do tej sprawy wiadczy fakt, e brak jakichkolwiek dokumentw papieskich potpiajcych polowanie na czarownice. Niewtpliwie, bowiem praprzyczyn zjawiska bya chrzecijaska wizja wiata, cho nakaday si na ni rwnie i wzgldy materialne, jako e ssiad wskazujcy czarownic zwyczajowo otrzymywa jej dobytek. Mimo to ju w XVI wieku Weyer interpretuje czarownice jako kobiety chore umysowo, co te z pewnoci byo i po czci prawd, ale nie zyskuje wielu zwolennikw. Natomiast niektre opisy czarodziejskich praktyk odsaniaj jeszcze jedn, tym razem realn, stron fenomenu. Oto niektre czarownice przyznaway si do stosowania narkotykw, co tumaczy ich wiar, jakoby umiay lata i spotykay istoty nadnaturalne. Jest, wic bardzo prawdopodobne, e przynajmniej cz z tych kobiet wierzya w swoje powoanie czarownicy i suki diaba. Charakterystyczne jest te, e mimo intensywnych polowa, nigdy przez kilkaset lat nie udao si przyapa czarownic w czasie szabatu, a przecie inkwizytorzy chtnie odnotowaliby takie zdarzenie. Procesy o czary stopniowo wygasaj pod koniec XVII wieku, przy czym najduej utrzymaj si jeszcze w Polsce, bo do koca XVIII wieku. Przyczyn odejcia od tego barbarzyskiego polowania naley szuka w zmianie sytuacji w Europie. Rozwija si gospodarka ju nie feudalna, lecz kapitalistyczna, kocz si okresy godu, maleje wpyw Kocioa na ksztatowanie prawa i rosn wpywy owiecenia. Niebagateln role odegrao te wyludnienie duej czci Europy wyniszczonej zarwno klskami naturalnymi, jak i wojna, a take co nie bez znaczenia dziaalnoci inkwizytorw. Ludzie zmczyli si te opowieciami o czarach, a wadcy spostrzegli, e procesy takie pocigay za sob niebagatelne straty gospodarcze. Tak, wic w roku 1736 parlament brytyjski jako pierwszy uchyla przepisy o ciganiu czarownic, a w jego lady pjd wkrtce nastpne kraje. Ostatnia odnotowana egzekucja czarownicy w Niemczech miaa miejsce w roku 1775 (Kempten), w Szwajcarii w 1782 (Glarus) i w Polsce w 1793 (koo Poznania). Oczywicie s to daty oficjalnych procesw i strace w majestacie obowizujcego prawa, bo ludno dokonywaa samosdw na kobietach uznanych za czarownice jeszcze przez dwiecie lat. W roku 1751 w angielskim Hertfordshire fanatyczny tum wywlk ze schroniska dla ubogich maestwo Osborne. Staruszkw podejrzewanych o czary obdarto z odziey, zwizano i chciano utopi. Oboje zmarli. We wsi Chaupy (polskie wybrzee Batyku) w roku 1836 tum zamordowa oskaron o czary kobiet. W 1894 w irlandzkim Clonmel torturowana i spalona przez swego ma i znajomych ginie Bridget Cleary. Nawet w 1926 roku w Wieliszewie pod Warszaw ludzie prbowali zabi domniemana czarownic. Ale chyba najbardziej szokujce s podobne wydarzenia z ostatnich lat XX wieku. W 1976 roku w niewielkiej niemieckiej wsi ssiedzi podpalaj dom Elisabeth Hahn, ktra jest, wedug nich czarownic. W 1977 dwaj bracia zabijaj czarownika we wsi koo Alencon we Francji. I wreszcie w roku 1981 pewien Meksykanin oskary sw on o spowodowanie czarami zamachu na Jana Pawa II, a podburzony przez niego tum ukamienowa ja na mier. Podsumowujc rozwaania o czarownictwie i procesach o czary naley zda sobie spraw z rozmiarw tej klski rozumu. Ot w okresie miedzy 1450 a 1750 schwytano i osadzono grubo ponad 100 tysicy domniemanych czarownic, z czego okoo poowa zostaa skazana na mier i wyrok wykonano. Wikszo oskaronych poddano okrutnym torturom, ktre

76 doprowadzay, do trwaego kalectwa nawet, gdy ostateczny wyrok by uniewinniajcy. Ponad 75% oskare o czarownictwo dotyczyo kobiet, zazwyczaj z niszych klas spoecznych. Z pewnoci nie bez znaczenia ujawniaj si tu ograniczone moliwoci obrony najbiedniejszych, ale czyby te nie i w znany nam ju z wczeniejszych opisw stosunek do kobiet Przeytki polowania na czarownice mona, niestety, obserwowa a do dzisiaj. Jeszcze w XX wieku klerycy i studenci teologii ucz si, e Szatan moe czasami pomaga swoim zwolennikom umoliwiajc im czarowanie. Zwykle mwi si wtedy jednym tchem o czarach i optaniach jako przykadach dziaania w wiecie. Przyszli ksia ucz si, e czary to dzieo Szatana, a te same nadnaturalne efekty spowodowane przez Boga to cuda

Tolerancja po chrzecijasku
Niech do judaizmu i antysemityzm s do pewnego stopnia zrozumiae, jeli wzi pod uwag wczesne etapy rozwoju chrzecijastwa. Nikt nie lubi, kiedy wskazuje si mu, e jego najcenniejsze i najbardziej podstawowe wartoci stworzy kto inny i jemu zostay one po prostu odebrane. Ale ta nietolerancja pierwszych chrzecijan wobec ydw rycho znalaza swoja kontynuacje w nietolerancji powszechnej, wobec wszelkiej odmiennoci. A zaczo si to pozornie niewinnie. Chrzecijanie chtnie podkrelaj, e przeyli serie przeladowa ze strony Rzymian, prawd mwic chyba susznie obawiajcych si zgubnego wpywu tej sekty na rzymskie pastwo i kultur. W istocie jednak przeladowania nie byy a tak straszne i do szybko, bo ju w II wieku, pojawiaj si pierwsze wypowiedzi rzymskich dostojnikw zezwalajcych na uprawianie tego nowego kultu na prawach rwnych z innymi wyznaniami obecnymi na terenie cesarstwa. Wtedy chrzecijanie natychmiast zaczynaj ataki, chocia na razie tylko sowne, na antyczn filozofi, religi, cay sposb ycia i rzymskie wartoci moralne, ignorujc kompletnie fakt, e mog dziaa tylko dziki rzymskiej tolerancji, ktra tak przecie krytykuj. Pena oficjalna akceptacja w Imperium Rzymskim przysza wraz z cesarskim edyktem tolerancyjnym w roku 313, ktry uzna rwnoprawno chrzecijastwa z wyznaniami starszymi. Na terenie cesarstwa istniao obok siebie ju bardzo wiele rozmaitych religii wzajemnie sobie nie wadzc, i prawodawcy mogli przypuszcza, e rwnie chrzecijastwo potrafi odnale swoje miejsce, a zatraci swj pierwotny, zdecydowanie antyludzki charakter. Szybko okazao si jednak, e chrzecijanom mnie wystarcza pozycja jednej z wielu religii. Wierzcy w Pawow misj nawracania caego wiata nawet wbrew woli tego wiata, ale przecie dla jego dobra nie chc by rwni innym. Sigaj po pozycj religii pastwowej, na czym zreszt zaleao cesarzowi Konstantynowi poszukujcemu idei mogcej zjednoczy pastwo. Niestety, wraz ze zdobyciem statusu wiary panujcej dawne potulne owieczki Chrystusa, ktre gosiy dotd powszechn mio i tolerancj, nagle zrzucaj paszczyk dobroci. Koczy

77 si agodno, kiedy staj przed szans peni wadzy chrzecijastwo chce by nie tylko gwnym wyznaniem w pastwie, ale pragnie sta si religi jedyn wszystkie inne maj by zakazane i zlikwidowane. Okrela si je jako pogaskie, a ich bstwa staj si demonami zazwyczaj utosamianymi z Szatanem. Chrzecijanie, za przyzwoleniem Konstantyna, napadaj i rabuj pogaskie witynie. W ten sposb zostaje zniszczony, miedzy innymi przybytek Afrodyty na Golgocie, witynia Eskulapa w Egeis i sawne Heliopolis Nastpny cesarz, arianin Konstancjusz, ju otwarcie zakazuje kultu starych bogw, a za zamanie zakazu wprowadza kar mierci i, oczywicie konfiskat mienia. Potem kolejni wadcy cesarstwa podtrzymuj karanie wyznawcw religii niechrzecijaskich, natomiast, ci, ktrzy pragnli powrotu dawnej rzymskiej tolerancji i wspistnienia, s potpiani i oczerniani w dzieach chrzecijaskich historykw. Na przykad, cesarz Julian, dostrzegajc zowrogi charakter chrzecijastwa, podj prb powrotu do dawnych wartoci, ale przedwczesna mier przerwaa jego wysiki i do historii pisanej pod dyktando kleru przeszed jako apostata i wadca zdecydowanie zy. W chrzecijaskim widzeniu rzeczywistoci istniej dwa wiaty: dobry i prawdziwy, czyli Chrystusowy, oraz zy i faszywy, ktry nazywa si pogardliwie pogaskim. Jeszcze w roku 1954, papie Pius XII bez enady poucza nas, e to, co nie jest zgodne z prawd czy z norma obyczajow nie ma prawa istnie. Oczywicie zgodne z prawd oznacza zgodne z naukami papiestwa. atwiej te przyjdzie zrozumie nam stanowisko gowy Kocioa wobec Hitlera, Mussoliniego i Franko, ktrzy wyznawali te same ideay prawdy i tpic wszelkie odchylenia od normy moralnej, odrzucali zdegenerowan sztuk, w tym i ydowska literatur, a ludziom szkodliwym take twrcom odmawiali wrcz prawa do istnienia. Ju w. Pawe ostro potpia, nie cofajc si przed wyzwiskami, i ydw, i tych wyznawcw Chrystusa, ktrzy myl inaczej, ni on, czyli heretykw. Na przykad w 2 Licie w. Piotra znajdujemy nakaz, aby heretykw traktowa jak zwierzta godne wytpienia. Dzieje si to dosownie kilkadziesit lat po Jezusie, a ju w roku 325 na Soborze Nicejskim powstaje prawo zezwalajce na przeladowanie nawet chrzecijan, jeli oka si nieposuszni. Nicejski Sobr ostro potpia arianizm, a jego wyznawcw usuwa poza nawias swojej wsplnoty. Natomiast w latach 347-357 chrzecijanie zaczynaj ju regularne przeladowania innowiercw i nieprawomylnych odszczepiecw, w tym wspomnianych arian. Dochodzi do samosdw, napaci, wypdze, a nawet zabjstw. Tak zaczy si dzieje wyjtkowo okrutnej chrzecijaskiej nietolerancji. Waciwie caa historia tej religii po 313 roku jest jednym pasmem sprzeniewierze wobec oficjalnie goszonej mioci bliniego, szacunku dla czowieka oraz ewangelicznych zasad pokoju. W tym wzgldzie nic si nie zmieni w caej Europie a do XX wieku. Dopiero nacisk postpujcej liberalizacji, demokratyzacji i innych tak znienawidzonych przez Koci idei, zmusi kler do ustpstw, a przede wszystkim odbierze ksiom moliwo mordowania przeciwnikw przez inkwizycj i feudalne prawodawstwo pastwowe. Tymczasem w Kalifacie Arabskim bez przeszkd mogy funkcjonowa kocioy niemuzumaskie: maronici, monofizyci, nestorianie, prawosawni W Egipcie i Nubii przez ponad tysic lat dziaaj koptowie. Bugarzy, Rumuni i ludy bakaskie zachowuj swoja wiar pod wadz turecka, chocia, oczywicie, wadcy popieraj islam. Klasztor na greckiej grze Athos i sawne chrzecijaskie pustelnie w Meteorach, podobnie jak bugarskie sanktuarium Rya, nadal dziaaj i podtrzymuj wiar. Judaici i chrzecijanie ciesz si nawet szczeglnymi prawami a wezyrem kalifa abbasydzkiego tradycyjnie jest chrzecijanin. Od roku 990 zwyczaj ten przejmuj kalifowie egipscy i pierwszym wezyrem chrzecijaninem w Egipcie zostaje czowiek imieniem Isa (Jezus). Natomiast w chrzecijaskiej Europie nie byo kraju, w ktrym mgby muzumanin sprawowa jeden z najwyszych urzdw pastwowych. Nie istniao te chrzecijaskie pastwo, ktre by tolerowao due muzumaskie wsplnoty, jak czyni to islam na swoim

78 terenie z chrzecijanami. Wyjtkiem staje si jedynie nasza Rzeczpospolita tolerancyjna wobec muzumaskich Tatarw. Cho na kresach wschodnich, na og i tak sabo zaludnionych, byli oni chyba tez potrzebni do obrony granic. Niestety, fakty s jednoznaczne. Tam, gdzie islam podbi tereny chrzecijaskie, kocioy nadal istniay i dziaay. Tak byo w Syrii, Libanie, Egipcie, na Cyprze, na Bakanach, w Rumunii, czy na Wgrzech. Natomiast tam, gdzie chrzecijanie zajli ziemie islamu, meczety natychmiast znikay, a muzumanie ginli lub musieli ucieka. Przykadem Hiszpania, Portugalia czy niemal cae Bakany po usuniciu Turkw. Jak zatem wyglda ta tolerancja w ksztacie i w praktyce chrzecijaskiej zmodyfikowana w myl ewangelicznego imperatywu mioci bliniego? Prb scharakteryzowania pojcia niech bdzie skrtowe zestawienie najwaniejszych przykadw interpretacji, ingerencji i dokona Kocioa w niektre strefy ludzkiej dziaalnoci. I tak chrzecijaska tolerancja w dziedzinie religii przejawiaa si w: - deniu do likwidacji wszystkich religii i filozofii odmiennych od chrzecijastwa, zwaszcza judaizmu, co nieuchronnie prowadzio do nienawici i przeladowa innowiercw; - autorytatywnym uznaniu swojej wersji chrzecijastwa za jedynie prawdziw, co powodowao napitnowanie innych jako sekt albo heretykw, a nastpnie usprawiedliwiao ich bezwzgldne ciganie i tpienie; - sformuowaniu dogmatw, czyli zbioru twierdze uznanych za bezdyskusyjnie prawdziwe i niepodwaalne; wystpienie przeciw ktremu z nich karane byo z ca surowoci: od oboenia kltw do mierci podczas tortur albo na stosie. W stosunku do osigni cywilizacyjnych te bya negatywna, gdy: - ch utrzymania wadzy nad ludmi skania Koci do tamszenia wszelkich ludzkich odruchw i naturalnych de, ktre mogyby zagrozi dominacji duchowiestwa; std wywodzi si te negatywny stosunek do sztuki (laickiej), rozrywki, zwyczajnej ludzkiej radoci, a take sportu czy nawet higieny; - okazywaa programowa niech, czasem wrcz wrogo do naukowego poznawania wiata w szczeglnoci do odkry naukowych zagraajcych obaleniem religijnych mitw a nadto podobny, rwnie peen rezerwy stosunek do techniki dziaajcej o wiele skuteczniej od kocielnych zakl i modw. Tolerancja ta w sferze indywidualnego traktowania czowieka jako osoby objawia si w: - braku szacunku dla ycia ludzkiego; dajc surowych, czsto okrutnych, wyrokw za nieposuszestwo wobec Kocioa, duchowiestwo atwo skazuje ludzi na cierpienie i mier nakazujc przy tym, e najwaniejsza jest dusza, gdy ciao musi cierpie, jeli chcemy by zbawieni, a dopiero po mierci moemy oczekiwa nagrody za pobone i potulne spdzenie ycia na ziemi; - w brutalnej ingerencji w prywatne ycie czowieka, szczeglnie przez kontrolowanie i ograniczanie podstawowego instynktu ludzkiego seksualizmu, wpywajc tym samym na niszczenie niezalenych osobowoci, a przez narzucony duchowiestwu celibat wywoujc dewiacje czy nawet wrcz przestpstwa; - w niebywaej pogardzie i niechci do kobiet, pozbawionych penych praw czowieczestwa, oskaronych o wrodzon grzeszno, a nawet czarownictwo, co sprawio, e tysice kobiet trafiao do izb tortur i na stos, a miliony nadal pozostaj skrzywione psychicznie przez wychowanie w myl nakazw chrzecijaskiej moralnoci. Z kolei w yciu spoecznym chrzecijaska tolerancja to: - wykorzystywanie i wyzyskiwanie niewiadomoci wyznawcw, co pozwala na gromadzenie przez Koci bogactwa w drodze handlu odpustami i relikwiami, poprzez zbieranie ofiar czy te ciganie podatkw i opat, wreszcie przez prowadzenie

79 najzwyczajniejszej, (cho nie zawsze zgodnej z prawem) dziaalnoci gospodarczej gono przy tym wspczujc biednym i hojnie szafujc moralnymi pouczeniami; - wzbudzanie antysemityzmu i aktywne przeladowanie, najpierw ydw judaistw opierajcych si nawrceniu na wiar Chrystusow dochodzc z czasem do aprobowania niedawnej fizycznej eksterminacji ydw w pojciu etnicznym. Wreszcie w polityce tolerancja ta sprawia, e: - nastpio zwizanie chrzecijastwa z interesem wadzy i pastwa.. Zniweczono tym samym nie tylko ewangeliczne haso mioci, ale take goszon potrzeb pokoju midzy ludmi. Angaujc, nakazujc czy wreszcie zmuszajc wrcz do udziau w akcie zabijania (te sprzecznym z Dekalogiem) stworzono pojcie: - istnienia wojen sprawiedliwych, ktre usprawiedliwiao prowadzenie znanych z okruciestwa masowych mordw innowiercw, wojen religijnych i wielokrotnych krucjat, a take wypraw i podbojw kolonialnych, czcych chrystianizacj z rabunkiem i ludobjstwem, koczcych si w sumie zwykym wyzyskiem ekonomicznym.

Koci ubogi duchem

Zwycistwo chrzecijastwa w Rzymie oznaczao klsk rozumu i czowieczestwa, cofniecie zegara historii niemal we wszystkich dziedzinach ycia i zahamowanie rozwoju Europy na przeszo tysic lat. Warto dokona krtkiego przegldu chrzecijaskich osigni w dziedzinie intelektu, estetyki i szeroko rozumianej kultury. Rozum na cenzurowanym Jezus podkrela kilkakrotnie, e nie jest wany rozum ani wiedza (na przykad Mt 23), ale wiara i posuszestwo Bogu std wrogo chrzecijastwa do nauki. Zwaszcza, e Rzymianie i Grecy, mimo silnych wpyww mistycyzmu na pocztku naszej ery, cigle wysoko cenili intelekt, a wiara w Chrystusa bya przecie forma sprzeciwu wobec klasycznego racjonalizmu. Rwnie w. Pawe w 1 Licie do Koryntian (2) jednoznacznie przedstawia stosunek Jezusowej sekty do nauki i rozumu wskazujc, oczywicie, na prymat wiary. W podobnym duchu ostrzega przed faszyw, bo nie opart na wierze w Chrystusa, logik i filozofi w Licie do Kolosan (2, 4-8) i przed faszywymi nauczycielami w Licie do Tytusa (1, 10-16). Irracjonalizm i wiadome zamykanie si na logiczne argumenty to cecha do typowa dla takich grup wyznaniowych. Trzeba te wzi pod uwag gnostyckie i irracjonalne prdy, z ktrych wyrosy idee chrzecijaskie; one te programowo zwalczay rozum. Gorzej, e pogldy zaoycieli cikim pitnem pooyy si na caej pniejszej historii chrzecijastwa i odtd kocioy ju zawsze zwalczay wszelkie przejawy niezalenego mylenia i nauk. Z drugiej strony atwo zrozumie po dokonaniu analizy logicznej zawartoci gwnych idei chrzecijastwa. W caej rozcigoci okazuj si sprzeczne z tak zwanym zdrowym rozsdkiem i ze zgromadzon przez czowieka wiedz o wiecie. Pawe doskonale o tym wie, ale interpretuje ten fakt po swojemu, jak na przykad w 1 Licie do Koryntian (1, 18-25),

80 gdzie kae wrcz chlubic si gupot bo i odrzuca mdro wiata. Jego stwierdzenie, e gupstwo boe mdrzejsze ni ludzie spowoduje nieobliczalne straty w nauce i redniowieczny zastj umysowy. Przez pierwsze tysiclecia panowania tej religii w Europie mona, bowiem byo zadekretowa wyszo wiary nad rozumem. By to zoty okres wiary w Chrystusa i szczyt potgo kociow, a szczeglnie Kocioa katolickiego. Natomiast dla rozwoju ludzkoci, poznania, postpu technicznego i szkolnictwa to czas bezprzykadnego upadku, cofniecie si o kilka epok i zaprzepaszczenie naukowych i technicznych zdobyczy staroytnoci. Niedugo po edykcie tolerujcym chrzecijastwo tum fanatycznych wyznawcw Jezusa dokona zniszczenia sawnej biblioteki w Aleksandrii (391), jako centrum pogaskiej myli i orodek kultu boga Serapisa. Patriarcha Teofil wasnorcznie rbie toporem sawny posg Serapisa. Charakterystyczne, e w Serapis by patronem bada naukowych i biblioteki gromadzcej ca dostpn wtedy wiedz bez wzgldu na jej pochodzenie. Natomiast Chrystus, reprezentowany przez swoich wyznawcw, okazuje si tej wiedzy niszczycielem i wrogiem poznania. Nie do, e ogromny ksigozbir zniszczono, to jeszcze dzi mona usysze legendy o tym, jakoby to muzumanie mieli tego dokona trzy wieki pniej.. By moe nawet zrobiliby to, gdyby byo, co niszczy w istocie jednak Arabowie spalili zaledwie skromne ocalae po napaci chrzecijan resztki dawnego ksigozbioru. Ju w roku 496 papie Gelazjusz I wydaje sawetny dekret De libris recipiendis et non recipiendis (O ksigach dopuszczalnych i nie do przyjcia) wyliczajcy literackie dziea nieprawomylne z punktu widzenia Kocioa. Jest to pocztek sawnego Indeksu ksig zakazanych. Okazuje si, e chrzecijastwo nie potrafi i nie chce dyskutowa z odmiennymi pogldami. Najprociej ich zabroni, czyli zastosowa metod siow, nie tak dawno przecie uywan wobec chrzecijan. Aeby mie cakowita pewno, e gowy wiernych nie zostan skaone miazmatami niesusznego mylenia, w kolejnych spisach ogaszanych w latach 514 523, Koci dodaje odpowiednia kltw za posiadanie i czytanie tych ksig i pod grob wyklcia nakazuje niszczy dziea pogaskie, heretyckie, naukowe lub z chrzecijaskiego punktu widzenia niemoralne. Zgodnie z tym sposobem mylenia od pierwszej poowy VI wieku acinnicy daj, aby przyjmujcy chrzest przedstawi dowd zniszczenia nieprawomylnych dzie, co potwierdzaj, midzy innymi, Augustyn i papie Mikoaj I (858867). Nie dziwi ju, zatem, e redniowieczna Europa prawie zupenie nie znaa ani utworw literackich ani prac naukowych pozostawionych przez staroytno. Wszystkie one po prostu spony. Gdyby nie myliciele syryjscy i muzumanie, ktrzy przechowali dziea staroytnoci, nie znalibymy dzi ani greckich filozofw ani dramaturgw. Nie byoby, wic caego renesansu i Europa musiaaby jeszcze raz dokonywa wszystkich odkry i wynalazkw, bdcych efektem staroytnej myli sprzed panowania chrzecijastwa. Wczesne redniowiecze to epoka, kiedy idolami stawali si prymitywni umysowo wici pustelnicy z masochistyczn rozkosz morzcy si godem, a ca swoja czowiecz energi powicajcy na zwalczanie grzesznych pokus ciaa demonstrujc w ten sposb bezgraniczn mio Jezusa. W czasach nam wspczesnych niektrzy indyjscy jogini uprawiaj podobne praktyki i czstokro psychiatrzy stwierdzaj u nich schizofreni, jako rezultat zbyt intensywnego wiczenia. Jeeli w chrzecijastwie preferowano takie postawy, na nauk z pewnoci nie byo miejsca. W 529 roku cesarz Justynian zamyka sawn Akademie Platosk, ktra przetrwaa historyczne kataklizmy i przez dziesi wiekw ksztacia ludzi kultury rdziemnomorskiej. Zmieniaa wprawdzie swoje oblicze, czasem nawet ideologi, ale jednak trwaa. Trzeba byo dopiero zwycistwa chrzecijastwa, eby okazaa si szkodliwa i niegodna istnienia. Justynian zakazuje te nauczania filozofii i logiki, bo wanie te dyscypliny s, zapewne suszne, uznawane za najwiksze zagroenie dla chrystianizmu. I tak to pozostanie do dzi.

81 Gdy jeszcze w 1999 roku papie Jan Pawe II ogasza encyklik majc neutralizowa szkodliwa dla chrzecijastwa logik i poznanie naukowe. Papieskie sowa, jakoby wiara objawiona przez niebiosa w Pimie witym bya rdem realnej wiedzy, zdaje si wiadczy, e od tamtych lat nie zmienio si wiele. Tyle tylko, e ju nie mona otwarcie odrzuci albo zakaza racjonalizmu, jak to robiono wczeniej. Std owo obrazowe porwnanie rozumu i wiary do dwch skrzyde nioscych ludzki umys, co ma sugerowa ich rwnorzdno. Pierwsz powaniejsz przeszkod kocielne przeladowania samodzielnej myli napotykaj dopiero w XVI wieku. Bdzie nim wynalazek pogaskich Chiczykw druk. Wczeniej sprawa bya prosta duchowiestwo miao niemal cakowity monopol na umiejtno czytania i pisania i tylko duchowni zajmowali si pisaniem ksiek. Mao tego, jeeli ktre dzieo miao istnie w wicej, ni pojedynczym egzemplarzu, przepisywano je w klasztorach. Ewentualne wymazanie ksiki z pamici ludzi te byo proste niszczono ten jedyny albo tych kilka w ogle istniejcych egzemplarzy, przechowywanych najczciej w klasztorach, i sprawa bya zamknita. Teraz, kiedy kade dzieo mona byo wydrukowa w wielu egzemplarzach, sprawa staa si trudniejsza. Papie Aleksander VI wydaje, wic specjalny nakaz dla drukarzy, aby nie godzili si wydawa dzie zakazanych przez Rzym. Potwierdz to nastpni wadcy Watykanu, a Sobr Trydencki powouje nawet specjaln komisj zajmujc si nieprawomylnymi ksikami. Opracowuje ona now, znacznie poszerzona edycj Indeksu ksig zakazanych zatwierdzona przez Piusa IV. A ju za Pawa IV (1555-1559), pod koniec renesansowego rozkwitu humanizmu, wyklte ksiki pon na stosie. Pocztkowo bezporednia walk z bezbona literatur prowadz poszczeglni biskupi i proboszcze, poniewa, oprcz oglnych dyrektyw papiey, brak byo jeszcze jednolitej odgrnie nadzorujcej i egzekwujcej te nakazy instytucji. Sytuacja jednak zmienia si do szybko i ju w 1572 roku papie Pius V tworzy specjalny, stay trybuna Indeksu zajmujcy si wycznie wydawnictwami. W ten sposb pojawia si kocielna cenzura, ktrej dziaanie ograniczy dopiero Rewolucja Francuska i postpowa polityka niektrych europejskich dynastii w XVIII wieku. Oczywicie nie przeszkadza to Watykanowi w publikowaniu kolejnych edycji Indeksu, a potem ju tylko list ksig, ktrych zabrania si czyta katolikom. A jakie spotykamy nazwiska? Oto niektrzy autorzy: Abelard, Kalwin, Erazm z Rotterdamu, Luter, Kartezjusz, Giordano Bruno, Montaigne, Kopernik, Francis Bacon, Swedenborg, Voltaire, Diderot (Encyklopedia), Rousseau (niektre dziea), Pascal (utwory filozoficzne), Kant, Darwin I cho ostatnie edycje Indeksu pojawiaj si w roku 1948 i 1959 nie ma tam nazwisk Hitlera, Mussoliniego, Franco Warto odnotowa, e w roku 1936 zaoono Papiesk Akademi Nauk. Co prawda pno, ale jednak powstaa katolicka instytucja prowadzca prawdziwe badania, nie tylko zreszt teologiczne. Oczywicie i zrozumiae, e powoana do dziaa, ktrych podstawowym celem ma by obrona katolickiej doktryny. W Polsce, ktra szczyci si swoj religijn tolerancja w przeszoci, te dochodzio do enujcych wydarze. W 1520 i 1523 roku krl Zygmunt I zabrania czyta dziea heretyckie, a biskupom oraz inkwizytorom nadaje prawo do przeprowadzania rewizji w poszukiwaniu zakazanych ksiek. Winnych karano grzywnami, konfiskat lub chost, za pisma Lutra mona byo nawet trafi na stos. Co bardziej niepokojce, to fakt, e jeszcze w XX wieku polska administracja kocielna wci marzy o cenzurze, cho moe ju straszy wycznie karami kocielnymi. No i instruuje. W 1932 roku polscy jezuici wydaj dzieo ksidza Piroyskiego Co czyta? Podrcznik dla czytajcych ksiki. Z publikacj i z autorem skutecznie polemizowa kpina i drwin znany literat i satyryk, Tadeusz Boy eleski.

82 A oto kilka najbardziej charakterystycznych przykadw stosunku Kocioa do zagadnie nauki i owiaty. O tym, e naley szerzy wiar, wielokrotnie mwi si w Nowym Testamencie. Na przykad Pawe w 1 Licie do Koryntian (3, 10-14) wyranie wskazuje, e wiara w Chrystusa musi by podstaw wszelkiego nauczania. Std wanie pynie przekonanie chrzecijaskiego kleru, e tylko on ma prawo i obowizek wszystkich poucza. Dlatego te natychmiast po zdobyciu wpyww w Cesarstwie Rzymskim Koci doprowadza do zamknicia starych niechrzecijaskich szk, a od VI wieku przejmuje cae szkolnictwo w Europie. Duchowiestwo prawo do nauczania zastrzego wycznie dla siebie. Charakterystyczne, ze Koci dzi wmawia wszystkim, jakoby to on nis kaganek owiaty dla europejskich ludw. Owszem, nis, bo zlikwidowa starsze szkoy i nie pozwoli uczy nikomu innemu. Szerzona przez Koci owiata obejmowaa zaledwie par procent ludnoci i niemal wycznie ograniczaa si do uczenia religii. W rezultacie a do XIII wieku nie dziwili w Europie zachodniej wadcy i arystokraci i bdcy analfabetami, co byo nie do pomylenia wrd wczesnych muzumanw albo w Chinach. Zreszt owiatowy program Kocioa najlepiej oddaj sowa papiea Grzegorza I (590604), ktry mawia, e nieuctwo jest matk prawdziwej pobonoci. Dopiero koniec redniowiecza przynosi poszerzenie zakresu nauczania i objecie owiat cigle jeszcze niewielkiej czci plebsu. Ale intensywny nawrt ciemnoty do kocielnych szk obserwujemy ju w czasach kontrreformacji, kiedy to inkwizycja tpi skutecznie wszelk rodzc si now myl, a tysice najzwyklejszych ludzi oskara o wspprac z Szatanem. Panoszcy si w szkoach jezuici ogupiaj uczniw permanentnymi pokutami za wyimaginowane grzechy, kar za nieposuszestwo wobec Kocioa i strasz ich opowieciami o piekle, diabach i czarownicach. Z pena powag o szataskich prbach zawadnicia naszym wiatem pisze na przykad, Jan Kwiatkiewicz (1629-1703), rektor kolegium w Sandomierzu, w swym penym piekielnych zjaw, dziele Roczne dzieje kocielne. Inny jezuita, te znany pedagog i rektor sandomierskiego kolegium Franciszek Kowalicki, napisa pi zbiorw kaza, w ktrych cudowne wydarzenia, interwencje z zawiatw wystpuj na zmian ze spotkaniami z diabami. Taki czy podobny stan szkolnictwa utrzyma si generalnie do drugiej poowy XVIII wieku. Wtedy dopiero kolejne europejskie pastwa wprowadzaj szkoy rzdowe, cho nadal jeszcze silnie sklerykalizowane i z obowizkow nauka religii, ale jednak ju w zaoeniu sowieckie. Zmiana to rycho owocuje postpem naukowym i technicznym oraz arliwymi protestami Kocioa. Mno si kltwy, pouczenia i pene gbokiej troski listy pasterskie biskupw. Szczytem wypowiedzianej wojny staje si encyklika Piusa IX z 1684 roku. W doczonym do niej Syllabusie wyliczono 80 zagroonych papieska kltw negatywnie ocenianych zjawisk charakterystycznych dla wczesnego wiata. Jednym z nich (numer 58) jest wprowadzenie pastwowych, wieckich, niezalenych od Kocioa szk. Papie dokadnie wyjania, e jest to system wychowania, ktrego celem, a przynajmniej gwnym celem, jest jedynie wiedza o zjawiskach czysto naturalnych i o problemach ycia spoecznego na tej ziemi. Dlatego takie szkolnictwo, zasuguje na potpienie, a szeroka wiedza o wiecie jest szkodliwa Potem przychodz nastpne dokumenty watykaskie. W 1988 roku encyklika Libertas postuluje przekazywanie szkolnictwa w rce duchownych. Natomiast papie Pius XI w swej encyklice z roku 1929 stwierdza, e wycznie Koci, jako jedyna spoeczno doskonaa, moe naucza mode pokolenie, poniewa nie podlega adnej wadzy ziemskiej, zarwno, co do samego prawa wychowania, jak te, co do wykonywania tego prawa. W tym samym tekcie papie gosi, e posannictwo wychowawcze Kocioa rozciga si na wszystkie narody, a powierzony mu obowizek wychowania obejmie take niewierzcych. Ksidz Guerry w swoim Kodeksie Akcji Katolickiej pisze, e religia winna by centralnym

83 przedmiotem nauki w szkole, a wszystkie inne naley podawa tak, aby wyglday na przedmioty pomocnicze. Jezuiccy wychowawcy zalecaj stosowanie wobec uczniw kar cielesnych, (o czym wspomina choby broszurka wydana w Krakowie w roku 1931), poniewa ratuje si w ten sposb ich ycie wieczne. W 1895 roku sejm galicyjski, tradycyjnie polski i niezwykle przywizany do katolicyzmu, uchwali ustaw, w ktrej zarzdza si wrcz aeby odrbne seminaria dla nauczycieli ludowych posiaday mniejszy, wicej praktyczny plan nauki i poczone byy z klasztorami mskimi, w ktrych zakonnicy udzielaliby kandydatom stosownej nauki i wpywali w kierunku moralnym na ich przyszy zawd. Jednym sowem, nauczyciel ma by przede wszystkim p[posusznym synem Kocioa. A eby nie musia za duo wiedzie, ograniczy czas przygotowania nauczycieli najwyej do dwch lat i wyznaczy im tak ma pensj, eby zmuszeni byli dorabia dodatkowo. Na lsku Cieszyskim na przykad, kierownik szkoy z reguy peni funkcj organisty. Charakterystyczne, e akurat Galicja bya tradycyjnie najbardziej zacofan, najbiedniejsz i najsabiej wyksztacon prowincj. Na szczcie niewiele nowoczesnych rzdw przestraszyo si watykaskich kltw oraz groenia piekem. Pod kuratel Kocioa znalazy si natomiast szkoy pastw rzdzonych przez prokatolickie dyktatury faszystowskie Hiszpanii, Portugalii i Woch. Ale i w Polsce zdarzy si wypadek usunicia dwch nauczycielek ze lskiej miejscowoci Kobir w roku 1925. Spowodowa to miejscowy kler oburzony niemoralnym strojem obu pa i notoryczn nieobecnoci jednej z nich na mszach. ledztwo przeprowadzili ksia, a miejscowe wadze szkolne zaakceptoway wyrok. Jeszcze po drugiej wojnie wiatowej polskie duchowiestwo zgasza pretensje do kierowania szkolnictwem. Tygodnik Niedziela z wrzenia 1945 roku pisze, e szkoy powinny by picioszczeblowe, (aby silnie zrnicowa poziom), katolickie i narodowe, a przesadne ksztacenie nie moe odrywa chopa od ziemi. Mimo formalnych wieckich szk, katecheci d do dyskryminacji nie chrzecijan, wywoujc liczne zatargi, ekscesy, a nawet otwarte konflikty. W rezultacie w roku 1961 w Polsce usuwa si ostatecznie religi ze szk. Koci chce wszystkim wmwi, e to komunistyczne represje. W rzeczywistoci religii uczono w pastwowych szkoach przez cay okres stalinowski, kiedy to represje naprawd miay miejsce, a kardyna Wyszyski, przebywa nawet w areszcie. Bardziej naleaoby jednak da wiar temu, e nie chodzio tu o represjonowanie katolikw (wszak ich dzieci mogy uczszcza na nauk religii do swych kociow), co faktycznie o ochron uczniw mylcych inaczej, ni tego pragnby Koci. Zreszt w trzy lata pniej, bo w roku 1964, amerykaski sd najwyszy zakazuje odmawiania modlitwy na pocztku lekcji w szkoach pastwowych, poniewa jest to obraliwe dla innowiercw i sprzeczne z konstytucyjn wolnoci sumienia. Niestety w Polsce religia wraca do szk w 1989 roku, kiedy nastpuje demokratyzacja kraju po obaleniu komunizmu, a duchowiestwo, dotd strojce si w szaty obrocw demokracji, siga po realn wadz nad spoeczestwem. Mimo e wprowadzenie katechezy do pastwowego szkolnictwa odbywa si z pogwaceniem konstytucji mwicej o wieckoci pastwa i szkoy, klerykalnie nastawieni czonkowie rzdu podpisuj odpowiedni umow z duchowiestwem. Pierwotnie katecheci maj by opacani przez Koci jednak ju po kilku latach pensje wypaca im rzd, a liczba religii wzrasta do dwch tygodniowo. Dzieci nieuczszczajce na te zajcia bywaj szykanowane, wytykane przez rwienikw i katechet, straszone piekem Podczas wolnej godziny na og nie maj, co robi, poniewa szkoy nie zapewniaj im innych zaj, a zasada, e lekcja religii musi odbywa si na pocztku lub kocu dnia szkolnego, nie jest przestrzegana. Dotyczy to zwaszcza maych miejscowoci, gdzie ksidz ma ogromny wpyw na lokalna spoeczno. Problem astronomii pojawia si ju w Biblii. Na podstawie biblijnej opowieci o Jozuem zatrzymujcym Soce Koci uzna, e Pismo wite zawiera koncepcj paskiej Ziemi,

84 wok ktrej ma kry Soce i reszta planet. Broni pniej tej tezy nie cofajc si nawet przed skazywaniem ludzi na mier, poniewa pasko Ziemi i geocentryzm uzna za prawdy wiary, mimo e Grecy, i wielu Arabw (muzumanie) doskonale wiedziao, jaka jest rzeczywisto. Nieprzypadkowo Kopernik obawia si kocielnej reakcji na swoje odkrycie i dugo zwleka z wydaniem dziea obalajcego geocentryczn wizj wiata. Usiuje ugaska papiea Pawa III swoim listem dedykacyjnym, w ktrym go wychwala za rzekom mdro, ganic jednoczenie gupot pseudouczonych. Kopernik dobrze wie, e wanie Pawe III odnowi inkwizycj oraz Indeks ksig zakazanych i uparcie dy do konsolidacji europejskiego chrzecijastwa wok papiestwa, zatem niezrczny krok moe skoczy si kltw. Papie jednak nigdy nie odpowiedzia na w list, natomiast w roku 1616 kopernikowskie dzieo De revolutionibus trafia na Indeks. Trzeba przy tym zaznaczy, e katolicyzm wykaza si tutaj znacznie mniejsz czujnoci ni protestanci, poniewa Luter i Melanchton potpili teori Kopernika ju w poowie XVI wieku. I dobrze wiedzieli, co robi. Nie chodzio przecie tylko o nauk, ta jest w gruncie rzeczy niewana, ale o usuniecie Ziemi z punktu centralnego, we wszechwiecie. Jak to pogodzi z biblijn tez, e Bg da wiat czowiekowi, swemu ukochanemu i najwaniejszemu w kosmosie stworzeniu, o ktre nieustannie si troszczy? To wok czowieka powinien krci si wiat. Za prby kwestionowania tej szczeglnej pozycji Ziemi i czowieka sponie na stosie Giordano Bruno (1600), a Galileusz zostanie zmuszony do odwoania swoich pogldw i dokona ywota w areszcie. Inkwizycja jeszcze raz potwierdza sprzeciw Kocioa wobec heliocentryzmu w 1633 roku. Odtd ksika Kopernika pozostanie na Indeksie a do roku 1822, przynoszc hab chrzecijastwu, tym wiksz, e astronomowie natychmiast docenili jej walory i aden liczcy si uczony nie kwestionowa heliocentrycznej teorii. Ale nawet pniej, kiedy w roku 1830 jest odsaniany pomnik astronoma w Warszawie, kler odmawia uczestnictwa, poniewa systemem swoim zgrzeszy przeciw Pismu witemu i wykltym zostanie przez papiea. Gdy w roku 1889 na miejscu spalenia Giordano Bruno w Rzymie staje jego pomnik, papie Leon XIII odpowiada obudn modlitw za wrogw Kocioa, ktrzy dokonali tego witokradczego gestu. W 1964 roku odmwi te swojego uczestnictwa Koci w obchodzeniu 400 lecia narodzin Galileusza, mimo e Osservatore Romano dawn decyzj potpienia uczonego nazwie brakiem roztropnoci dyplomatycznej. W podobnym duchu wypowie si potem Jan Pawe II tumaczc casus Galileusza jako rodzaj pomyki sdowej. A przecie sd nad Galileuszem czy si cile z kocieln interpretacj zjawisk niebieskich, jak komety, zamienia, meteoryty. Zawsze suyy one duchownym do umacniania ich wadzy. Zreszt w niebie umieszczano Boga, a komety z dawien dawna uwaano za zwiastuny nieszcz, palec albo bicz boy. Nawiasem mwic, to najprawdopodobniej kometa Halleya jako legendarna Gwiazda Betlejemska prowadzia do wanie narodzonego Jezusa. Warto wspomnie, e a do opisania prawdziwej natury cia niebieskich w XVIII wieku Europa hodowaa pogldom Arystotelesa w wersji Tomasza z Akwinu. Utrzymywano, e s nie tylko obiektami niebieskimi, ale i wyrazicielami woli niebios, a wic, jako takie, nie mog zniy si do sfery ziemskiej. Oczywicie takim twierdzeniom mona byo dawa wiar kilkaset lat temu, ale jak wytumaczy zachowanie ksidza Goliana z Krakowa, ktry komet obserwowan w 1890 roku uwaa za zapowied boego gniewu? Jeszcze mieszniejsze, a moe raczej przeraajce, jest to, e w roku 1954 w niektrych polskich parafiach ksia organizowali zbiorowe mody dla odwrcenia boego gniewu uwidocznionego w postaci zamienia soca. Czyby byo to wiadome ogupianie ludzi, bo trudno przypuci, eby duchowiestwo nie znao naturalnego pochodzenia tych zjawisk atmosferycznych.

85 Ewolucjonizm, czyli idee rozwoju wiata byy znane wielu uczonym staroytnym i w rnych krgach kulturowych. Wikszo greckich filozofw uznawao proces ewolucyjnych przemian kosmosu. Mona nawet doszukiwa si jakiej wizji ewolucji w biblijnym micie o stworzeniu wiata w cigu siedmiu dni. Jednak ortodoksyjne chrzecijaskie widzenie rzeczywistoci opiera si na czym z gruntu przeciwnym. Kady wierzcy ma zapisane w powtarzanej modlitwie, e jako byo na pocztku, teraz i zawsze i na wieki wiekw. Nie ma najmniejszej wtpliwoci, e chrzecijaski wiat jest stay i niezmienny. Pierwsze powaniejsze problemy pojawiaj si oczywicie w renesansie, tym pocztku wielkiego za. Wtedy to midzy innymi, Leonardo da Vinci zauwaa, e skamieniaoci morskich zwierzt s wysoko w grach, co wiadczy o zmianie poziomu mrz, a wic o czym sprzecznym z zakadana staoci. Ile wysiku bdzie pniej kosztowao chrzecijaskich uczonych, aby wyjani takie zjawiska bez zaprzeczania Pismu witemu. Pojawiaj si na przykad, hipotezy jakiej siy tworzcej kamienne imitacje organizmw. Buffon w XVIII wieku wymyli teori katastrof: wiat zgodnie z naukami Kocioa, nie jest zmienny, ale co pewien czas ulega zagadzie, a wtedy dobry Bg tworzy nowy. Ostatni taka zagad miaby by biblijny potop. Niestety, pchani grzeszn ciekawoci uczeni gromadz coraz wicej danych i teoria katastrof wkrtce nie wytrzymuje krytyki. W 1809 roku, Lamarck ogasza teori ewolucji organizmw ywych, w 1830 1833 Lyell pisze o ewolucji geologicznej a w latach 1844 1859 Marks i Engels formuuj teorie ewolucji polityczno ekonomicznej. Wreszcie w roku 1859 Darwin tworzy fundamentaln teori ewolucji ycia, majca zmieni wkrtce ca ludzk wiadomo. W duchu zmiany i rozwoju Hertzsprung porzdkuje gwiazdy w szeregi (1905-1906), ktre oka si potem cigami ewolucyjnymi, w 1915 Frazer opisuje ewolucj kultury ze szczeglnym uwzgldnieniem religii, a w 1954 Schwarzschield opracowuje schemat ewolucji gwiazd I tak dalej. Dzi ewolucjonizm przenikn wszystko, okaza si oglna ide tumaczc wiat i pokazujc jego prawidowoci. Natomiast Darwin, jako najbardziej wiadomy uczony ewolucjonista, zosta symbolem tej idei. Tymczasem Koci katolicki wpisa ewolucyjne dziea Darwina na Indeks ksig zakazanych i papieska encyklika jeszcze w 1950 roku potpiaa teori ewolucji. Jeszcze pod koniec XX wieku, ewolucjonizm w seminariach duchownych podawany jest bardzo ostronie, co najwyej jako raczej sabo poparta hipoteza. Nie przeszkadza to jednak duchownym kurowa si lekami wyprbowanymi na zwierztach, co przecie nie byoby moliwe, gdyby czowiek nie by z nim spokrewniony. W tej sytuacji Jan Pawe II ogosi, e ewolucjonizm nie przeczy Biblii, ale j ucila, opowiada o tym samym, lecz odmiennym jzykiem. Stwierdzenie jest na tyle oglne, e trudno z nim polemizowa. Ma zreszt charakter bardziej literacki, ni naukowy i nie wnosi niczego nowego do poznania, jest jedynie prb neutralizacji widocznej sprzecznoci ustale nauki z katolickimi koncepcjami wiata. Jednak najboleniejsz spraw wydaje si pochodzenie czowieka od zwierzt. Nikt nie moe dzi temu zaprzecza, ale jak to pogodzi z kocieln tez o wyjtkowoci istoty ludzkiej? Nauka wyranie traktuje nas jak jeszcze jeden gatunek, co prawda wyjtkowy, ale jednak podlegajcy tym samym prawom, co wszystkie istoty na naszej planecie. I tak zrodzia si koncepcja autorstwa Jana Pawa II goszca, e cielenie pochodzimy od zwierzt, ale ducha tchn w nas Bg. Zatem znani nam z Biblii Adam i Ewa istnieli prawdziwie, i to w nich w duch boy zosta tchnity, a jako pierwsza para ludzi yli w Afryce, co miaoby pogodzi rezultaty bada genetyki i wykopalisk paleontologicznych i archeologicznych z nauk Kocioa. Du cz wiata katolickiego uradowao to stwierdzenie papiea. Ale co zrozumiae nie zyskao aprobaty wiata nauki. Nie jest, bowiem moliwe, aby caa rnorodno genetyczna wspczesnej ludzkoci miaa pocztek od, literalnie, jedynej pary ludzi, jak to oznajmi papie. Po prostu istnieje za duo genw, aby nosicielami ich byo tylko dwch

86 osobnikw. Poza tym uznanie mitu o Adamie i Ewie wymagaoby chowu wsobnego. To znaczy bardzo bliscy krewni, bracia i siostry, dzieci Adama i Ewy, musieliby krzyowa si wzajemnie ze sob, a to, jak uczy biologia, niemal zawsze prowadzi do ujawnienia wad genetycznych. Powszechnie znane, przerasowane psy, czyli takie, ktre s zbyt czyste genetycznie, pochodzce od blisko spokrewnionych ze sob rodzicw, cierpi w zwizku z tym rozmaite wrodzone dolegliwoci i nie maj szans na przeycie. Oczywicie niektre dynastie, na przykad w Egipcie, przez dziesitki lat praktykoway maestwa miedzy rodzestwem, ale nie znamy na tyle danych, by mona byo dokadnie rozezna zjawisko, a badania egipskich mumii wskazuj na liczne choroby trapice faraonw. W efekcie rewelacje watykaskie spotkay si ze sceptycyzmem do tego stopnia, e katolickie duchowiestwo amerykaskie potraktowao nauki papiea jako ciekawostk teologiczn i nic wicej. Cho z drugiej strony, warto przypomnie, e w tyche samych Stanach Zjednoczonych w roku 1925 stan przed sdem nauczyciel biologii John Scopes wanie za to, e uczy o mapim rodowodzie czowieka. I nawet jeszcze w latach pidziesitych i siedemdziesitych wystpoway tez przypadki usuwania nauczycieli mwicych o ewolucjonizmie. Zdarzay si te z tego powodu procesy sdowe za obraz uczu religijnych, a kler nadal cigle postuluje, by wykadane byy jako rwnorzdne obie teorie pochodzenia czowieka biblijna i ewolucyjna. Niewiele pomg nawet wyrok amerykaskiego Sdu Najwyszego z roku 1968, ktry orzeka, e nie wolno zakazywa nauczania ewolucjonizmu. A ju wart specjalnego odnotowania jako curiosum jest fakt, e tu przed rokiem 2000 (!) specjalna rada do spraw edukacji w amerykaskim stanie Kansas uchwalia, by program ksztacenia by cakowicie oparty na wierzeniach religijnych, a wic e Ziemia ma zaledwie kilka tysicy lat i zostaa stworzona przez Boga w cigu szeciu dni. W tej chwili najgortszy dla Kocioa front walki o chrzecijask wizj nauki stanowi socjobiologia. Jest to moda dziedzina wiedzy oparta wanie na ewolucyjne koncepcji rozwoju wiata. Zakada ona, e skoro istoty inteligentne i spoeczne pojawiy si w wyniku przemian ewolucyjnych, nie ma adnych powodw, aby zaprzecza, e ich zachowania i rozum tez nie podlegaj ewolucji. Wydaje si to bezsporne. I rzeczywicie, mio rodzicw do dzieci daje si atwo tumaczy z punktu widzenia genetyki. Rodzice chroni swoje geny, aby mogy przej do nastpnego pokolenia. Doskonale potwierdza to obserwowanie zachowania ludzi i zwierzt. Ludzie s zdolni do wielu powice, aby chroni swoje dzieci, ale zwykle znacznie sabiej odczuwaj zwizki z rodzestwem i rodzicami, a jeszcze sabsze s ich wizi z ciotkami, kuzynami, pradziadkami Co prawda, wydaje si to oczywiste dla duchowego ycia istot rozumnych i dlatego nie podlega dyskusji. Okazuje si jednak, e istnieje konkretna, biologiczna przyczyna tego zjawiska: chodzi o liczb wsplnych genw, albo inaczej, im dalsze pokrewiestwo, tym mniejsza ochota do powice dla ich nosicieli. Kady rodzic ma 50% wsplnych genw ze swoimi dziemi. Rodzestwo moe mie najwyej 50% wsplnych genw, cho zazwyczaj nie mniej, a z ciotk i kuzynami czy je mniej, ni 25%... Dokadnie te same relacje wystpuj u zwierzt, jak choby u pieskw preriowych yjcych w koloniach strzeonych przez wartownikw. Wykazano, e taki wartownik wczeniej i goniej wydaje ostrzegawcze dwiki, jeeli drapienik zblia si od strony, gdzie akurat znajduje si ktry z jego krewnych. Zaobserwowano te, e wczeniej ostrzega swoje dzieci, ni rodzestwo przed ciotkami i wujkami Tak samo postpuj mapy, wilki, ptaki a nawet owady wykazujc te same schematy zachowania, co uduchowiony czowiek. I to jest wanie ten kamie obrazy. Wikszo tradycyjnie duchowych cech naszej psychiki, typowo ludzkich przymiotw znalaza ju swoje odpowiedniki, albo przynajmniej pierwotne formy, wrd zwierzt. Dotyczy to mioci, rodziny, altruizmu i przyjani, hierarchii w grupie, struktury wadzy, a nawet organizacji w plemi i pastwo oraz zwizanego z tym patriotyzmu. W tym wietle

87 nauczania papieskie o zwierzcym pochodzeniu ciaa czowieka, w ktre Bg tchn swego ducha niemajcego nic wsplnego ze zwierztami, znowu okazuje si anachronizmem. Koci jeszcze raz broni straconych pozycji, wbrew rezultatom bada naukowych. Medycyna. Podczas wielkiej czternastowiecznej epidemii Czarnej mierci Koci zaleca mody, kajanie si za grzechy, proszenie Boga o ask. I wszystko byo w porzdku. Kiedy w XIX wieku Pasteur opracowuje zasad szczepionki, papie Leon XII piszc o jego zachowaniu wobec epidemii ospy uzna j, za bluniercze ingerowanie w sprawy Boga. To do Boga naley, bowiem rozporzdzanie naszym yciem, a zatem ludzka ingerencja w te sprawy i jakiekolwiek prby leczenia s grzeszne. Dokadnie takie rozumowanie, cho nie zawsze w odniesieniu do tych samych zabiegw medycznych, przywieca rwnie innym odmianom chrzecijastwa: wiadkom Jehowy, zielonowitkowcom, Amiszom Jakie oburzenie wzbudza wrd katolikw matka, ktra nie godzi si na transfuzj krwi dla umierajcego dziecka, poniewa jest to zakazane u wiadkw Jehowy. A przecie podobne zakazy produkuje rwnie papiestwo. Na przykad w latach dziewidziesitych XX wieku rozptano kampani przeciw inynierii genetycznej wmawiajc, e jest to grzeszne ingerowanie w dziedzin zastrzeon dla Boga. Nie wane, e genetyka ju pozwala unika niektrych chorb dziedzicznych, stwarzajc nadzieje dla wielu ludzi dzi umierajcych. Po raz pierwszy w roku 1990 w Stanach Zjednoczonych wprowadzono do ludzkich krwinek gen odpowiedzialny za syntez pewnego biaka, ktrego brak powodowa nieuleczaln i w kocu miertelna chorob. Dziki inynierii genetycznej pacjenta wyleczono, cho manipulowano genami obraajc Boga. Ostrzega Koci przed niebezpieczestwem klonowania ludzi i hodowania sportowcw czy wyjtkowych umysw, ale nie uwzgldnia faktu, e prd elektryczny, aczkolwiek niezmiernie uyteczny, te moe by grony, zwaszcza w rkach szalecw. Nie mona, wic zakazywa bada naukowych, ale zaleca sposoby ich waciwego wykorzystania. Wprawdzie Koci zakaza wykadania filozofii i logiki w roku 529, ale chrzecijaskie ataki na filozofi powtarzaj si od samego pocztku chrzecijastwa i szybko przybieraj bardzo konkretne, fizyczne formy. Ju w roku 415 na polecenie w. Cyryla rozfanatyzowany tum morduje w kociele Hypati (370-415), znan mylicielk wykadajc w Muzeum Aleksandryjskim. I susznie, jeeli Koci posiada ca prawd w postaci absolutnie nieomylnej, filozoficzne rozwaania w Muzeum nie prowadz do niczego dobrego wywoujc tylko niezdrowa ciekawo. Zgodnie z zaoeniami Jezusa, Pawa czy Augustyna, jestemy na ziemi tylko po to, by spenia wol bo doj do zbawienia. Nie jest tu potrzebna jakakolwiek wiedza ani filozofia. Jej miejsce zaja teologia, czyli nauka o Bogu. Teologia pierwotnie nie istniaa w formie odrbnej dyscypliny, bdc raczej dziaem filozofii lub skadnikiem religii. Kiedy jednak chrzecijastwo zyskao status religii pastwowej, ideologia religijna, czyli wanie teologia, staa si skadnikiem prawa i polityki pastwa. Pocztkowo Koci przyj neoplatoskie interpretacje Augustyna akcentujcego duchowe idee istniejce w Bogu i poprzez emanacyjny, typowy dla Plotyna, system etapw porednich przechodzce do wiata materialnego. Jezus i Duch wity maja by wanie takimi emanacjami. Typowym dla augustynizmu jest jego barbarzyski irracjonalizm, rzekome poznanie przez objawienie czy owiecenie spywajce od Boga i nacisk na emocje, kiedy mylenie, logika, empiria i wiedza o wiecie zostay zepchnite na margines. Tak skonstruowana oficjalna teologia przetrwa w oglnym zarysie a do XIII wieku. Jednak przez te stulecia zachodziy te pewne zmiany. Przede wszystkim muzumanie, zgodnie z zasad Mahometa kacego uczy si i ceni wiedz, rozwijaj filozofie staroytn. Do zacofanej Europy nowe idee pyn z Andaluzji (muzumaska Hiszpania) oraz Malty i Sycylii, gdzie ksztatoway si wielonarodowe spoeczestwa. Pod wpywem Andaluzji

88 rozwija si nastpny, religijnie tolerancyjny orodek w Langwedocji (poudniowa Francja). yj tam obok siebie chrzecijanie, ydzi i muzumanie oraz demokratycznie nastawieni katarzy. Odrbnym centrum cywilizujcym Europ jest Bizancjum, zawsze bardzo silnie zwizane z Orientem i muzumanami. A na koniec potnym impulsem byy wyprawy krzyowe, kiedy prymitywne, najczciej niepotrafice czyta, rycerstwo europejskie zderzao si z o wiele wysz cywilizacj muzumanw. Dziki tym kontaktom ronie zainteresowanie muzumasko arystotelejskim racjonalizmem i przestaje wystarcza neoplatoski, irracjonalny augustynizm. Ju od XII wieku filozofia niemiao wraca na uniwersytety zachodniej Europy. Zawsze jednak z zastrzeeniem, e jest tylko suka teologii. A jak tylko pozwolono myle, natychmiast zaczynaj si problemy. Na pocztek pojawia si bezbony nominalizm zaprzeczajcy istnieniu czystych bytw abstrakcyjnych, czyli takich, ktre realnie znajduj si poza wiatem, a zatem, zgodnie z Augustynem, w umyle Boga. Duchowiestwo doskonale zdaje sobie spraw z tego, e kopoty wprowadzio zainteresowanie Arystotelesem i dlatego siga po swoja ulubiona bro zakazuje czytania jego dzie. Robi to, na przykad, papie Urban IV (1261-1264), ktry jednoczenie zaufanym teologom zleca studia nad Arystotelesem; jednym z nich jest Tomasz z Akwinu. Mimo pojawiajcych si ju stosw, nominalizm i racjonalizm, cho oficjalnie zdawione, uparcie nurtuj myl europejsk. Jako reakcja na te bezbone pogldy w XIII wieku pojawia si monumentalna, najwiksza w dziejach wiata, praca teologiczna napisana przez Tomasza z Akwinu. Po raz pierwszy w redniowieczu prbuje on w niej racjonalnie broni i uzasadnia tezy chrzecijastwa opierajc si na Arystotelesie. Wzbudzi to niech katolickich tradycjonalistw, ale ostatecznie, pod wpywem nowych prdw umysowych, system Tomasza wejdzie do arsenau nauk katolickich. Odtd Tomasz i Koci utrzymuj, re teologia jest nauk, ktra logicznie ma dowie susznoci prawd wiary. Oczywicie ju taka definicja jest zaczepieniem naukowoci, poniewa nauka to dziaalno suca poszukiwaniu i odkrywaniu prawdy, a teologia t prawd ma ju podan w religii i wolno jej tylko pokaza sposoby dowodzenia jej susznoci. Mimo wszystko, jest to jednak duy postp w stosunku do irracjonalnych pogldw Augustyna. Kopoty duchowiestwa z filozofami (zreszt pocztkowo tez najczciej duchownymi) odtd ju, niestety tylko rosy. A najgorsze zaczo si w renesansie. Kopernik ogaszajc swoj teori odebra Ziemi centralne pooenie we wszechwiecie. Giordano Bruno uczy o wieloci zamieszkaych wiatw, o czym przecie nie wspomina Biblia. Z upadkiem geocentryzmu w astronomii czy si upadek antropocentryzmu w filozofii. Wkrtce okazuje si te, e chrzecijaska Europa nie bya jedynym orodkiem wysokiej kultury; odkrywa si inne, czsto a nazbyt wyranie lepiej od Europy rozwinite cywilizacje. W XVIII wieku przychodzi poznanie odmiennych religii, co w XIX wieku zaowocuje pracami porwnawczymi wykazujcymi pokrewiestwo chrzecijastwa z innymi kulturami. Filozofia, ta pogardzana suka teologii, okazaa si w kocu triumfatork ze swoj swobod mylenia i odrzuceniem religijnego tabu. Prawdziwe pikno tylko w Bogu Chrzecijastwo powstao jako ruch ascetyczny, maa sekta oczekujca koca zastanego i zwycistwa nowego wiata. A e ten zastany wiat by peen sztuki, w duym stopniu y jej kultem, wysoko oceniajc pikno, estetyk i znawcw sztuki, stao si naturalne, e chrzecijanie od pocztku znaleli si w opozycji wobec artystw i koneserw sztuki. Nie moe, wic zaskakiwa opinia w. Hieronima, wedug ktrego muzyka winna by zakazana, a dziecko nie powinno nawet wiedzie, do czego su instrumenty. Jedyny uprawiany rodzaj

89 muzyki to piewanie psalmw, najlepiej w nocy, aby drczy ciao brakiem snu. Czyta i pisa powinno si uczy wycznie na Pimie witym. Oczywicie mowy nie ma o adnych strojach. A warto wiedzie, e w. Hieronim znany by z hulanek i miostek z piknymi kobietami, za do Palestyny, gdzie praktykowa pustelnictwo, uciek podobno wanie z powodu przej z jedna z nich. Na pierwszy ogie chrzecijaskiego ataku posza literatura. Ju w roku 496 pojawia si spis dzie uznanych za sprzeczne z chrystianizmem pniejszy Indeks. A oto niektrzy literaci, ktrzy trafili na w indeks: Boccaccio, Dante (De Monarchia), Mikoaj Rej, la Fontaine (niektre utwory), Rousseau (niektre dziea), markiz de Sade, Casanova, Hugo, Balzac, Zola, Dumas, Maeterlinck, France, Stendhal, Sartre, Gide Koci pod groba kltwy zakazywa czytania tych autorw jeszcze w poowie XX wieku. Jak ju wspomnielimy w innym miejscu, od XVI wieku Watykan prbuje narzuca swoj cenzur drukarniom, ale ju nie zdoa powstrzyma masowej produkcji dzie literackich. W Polsce te daa si odczu ingerencja papiestwa na tym polu. Dla katolickiego znawcy literatury, wymienionego ju ksidza Piroyskiego ( sawetne, Co czyta) Balzac jest ograniczony, Blasco Ibanez pozbawiony zdrowej etyki, Iwaszkiewicz pytki i nadmiernie rusofilski, Goethe amoralny hulaka propagujcy szkodliw czuostkowo, eromski lewicujcy erotoman popierajcy ydw i dalej w tym samym tonie. Najsmutniejsze jest jednak to, e i p wieku pniej Koci katolicki nadal pozytywnie ocenia Piroyskiego, a Czerwiski w Homo Dei z roku 1957 nawouje do kontynuowania opiniodawczych ocen literackich. Krytyce kocielnej nie uszli te tacy autorzy, jak Byron, Goethe czy z naszych pisarzy nawet Kraszewski. A Mickiewicz i Sowacki poddani zostali publicznemu potpieniu wyraonemu w roku 1920 przez posa ksidza Lutosawskiego, ktry nie mg zapomnie stanowiska poetw wobec papiestwa. Sowackiego nazwa nawet protestantem, jako e poeta bardzo ostro zareagowa na wiadomo, e Pius IX w 1863 roku surowo potpi Powstanie Styczniowe skierowane przecie przeciwko prawosawnemu carowi Rosji. Podczas sejmowej dyskusji na temat zbiorowej edycji dzie Mickiewicza (te w 1920) ksidz Lutosawski stwierdzi, e nie s one tego warte. W okresie midzywojennym znane byy tez wystpienia biskupw Niedziakowskiego i oziskiego, ktrzy oprotestowali uroczystoci organizowane z okazji rocznicy mierci Konopnickiej, poniewa duch jej twrczoci umia nadyma si gupi pych i bluni Bogu, za co dawnej poetce susznie przebitoby jzyk rozpalonym elazem, podug wczesnego kodeksu karnego, a wspczesnym zdawaoby si jeszcze, e zbyt agodnie z ni postpiono. Natomiast dokonujc tu po mierci eromskiego oceny jego twrczoci, biskup oziski stwierdza, e pisarz uczyni wicej za ni dobra, gdy propagowa moralny brud i bolszewizm. Jego saw porwnuje wrcz do rozgosu zbrodniarza. Plastyka bya mniej grona. Obraz czy rzeba s wystarczajco oglne, eby mona je byo rnie interpretowa. Na og nie nios tez tyle informacji o wiecie, filozofii czy ludziach, jak to robi literatura. Zreszt pocztkowo wyznawcy Jezusa postrzegali drugiego przykazania, ktre wyranie stanowi, e nie wolno przedstawia istot ywych. U judaistw wizao si to z wiar w moc twrcz sowa i sztuki, a ta przynaleaa wycznie Bogu. Std naladowanie Boga byo blunierstwem, co podnosi rwnie cho nie zawsze rygorystycznie tego zakazu przestrzega islam. Ale w. Pawe w swoich Listach stwierdza, e przepisy ydowskie straciy ju8 swoja moc, std zakaz malowania i rzebienia istot ywych te ju sta si nieaktualny. Natomiast naleaoby oczyci plastyk z moralnego brudu, a wic tak powszechnej w krgu grecko rzymskim nagoci. Trzeba przyzna, e Koci bardzo szybko doceni ewangeliczne walory plastyki, czyli jej zalety suce szerzeniu jedynie prawdziwej wiary. Po zalegalizowaniu chrzecijaska rozwija si malarstwo na cianach, powstaj przenone obrazy na desce, czyli ikony, potem rzeby i religijna biuteria Rzymskie domy handlowe, kryte dwuspadzistym dachem

90 bazyliki, staj si miejscem odprawiania ceremonii religijnych, i z czasem zapocztkuj rozwj chrzecijaskiej architektury. Jedynym problemem pierwszych stuleci jest cigle aktualny spr o drugie przykazanie. Pojawiaj si ikonoklaci obrazoburcy, twierdzcy, e tak powszechny rozwj kultu witych obrazw jest sprzeczny z chrzecijastwem. W VIII wieku w Bizancjum dochodzi nawet do szeregu krwawych incydentw zwizanych z ruchem ikonoklastw niszczcych wite obrazy. Ostatecznie ruch ten na polecenie cesarza doceniajcego si oddziaywania sztuki zostanie w IX wieku zdawiony. Odtd europejska plastyka pod kierunkiem duchowiestwa do XV wieku rozwija si bez przeszkd. Dopiero humanizm i nawrt do, zdawaoby si, ostatecznie pokonanej pogaskiej staroytnoci, przyniosy nowy renesansowy styl, nadmiernie ziemski, za mao mwicy o Bogu. Powraca kult grzesznej nagoci, rado ycia i istnienia tutaj na ziemi, a nie gdzie w zawiatach Nic dziwnego, e Koci, ktry tak czsto dotychczas wystpowa jako mecenas artystw, niechtnie patrzy na oglna tendencj do desakralizacji mylenia artystycznego. Papie Pawe IV, ktrego rce jak sam o sobie pisa s po okie unurzane we krwi, nie moe przecie znie nagoci na sklepieniu Kaplicy Sykstyskiej i postaciom namalowanym przez Michaa Anioa kae doda opaski osaniajce nieprzyzwoite czci ciaa. Za to caym swoim autorytetem poprze Koci pniej barok styl bardzo pobony, bo zwizany z jezuitami krwawo rozprawiajcymi si z protestami. Mimo to, plastyka ju nieodwoalnie wymkna si spod bezporedniej kontroli kleru, co doskonale mona zaobserwowa w swobodzie kolejnych epok i stylw artystycznych, a najbardziej w dwudziestowiecznym rozpasaniu indywidualizmu i amoralnoci. Oczywicie kler nadal prbuje ingerowa, ale coraz mniej skutecznie. Wystarczy przypomnie, co o kurtynie Henryka Siemiradzkiego, namalowanej dla teatru imienia Sowackiego w Krakowie, pisa ksidz Golian: On obraa nie tylko ewangeliczne pojcia czystoci, ale choby tylko naturalne uczucie uczciwoci i przyzwoitoci. Za c taka surowa ocena? Ksidz by zraony ta bezczelnoci, z jak pod tytuem artyzmu wystawiaj takie absolutne nagoci. A wic raz jeszcze ujawnio si chorobliwe uczulenie na seks. I to samo wywoao przecie decyzj katolickiego patriarchy Wenecji w roku 1964, kiedy zakaza duchowiestwu wstpu na odbywajce si tam wanie gorszce biennale sztuki wspczesnej. Muzyka, jak ju wspominalimy, nie bya pocztkowo houbion przez Koci dziedzin sztuki, ale tradycja muzykowania pozostaa na tyle silna, e nie udao si jej zlikwidowa. Ograniczono zrazu muzyk do piewania pieni religijnych, bez instrumentw, a w czasie obrzdw liturgicznych praktykowano tace religijne (do XVI wieku). Dopiero w IV wieku zaakceptowano pierwszy instrument muzyczny dzwon. Biskup Paulin z Noli (Italia) chce go uywa jako sygna dla wiernych. W tym samym stuleciu powstaje sawny chr w. Ambroego w Rzymie. Oczywicie wszelkie formy muzykowania byy dostpne wycznie mczyznom a z powodu dyskryminacji kobiet ewentualnie eunuchom. Przez wiele stuleci praktykowano, bowiem kastrowanie chopcw, aby zapobiec ich dojrzewaniu pciowemu i utrzyma wysoki gos potrzebny w chrze pozbawionym kobiet. Nazywano to piknie sopranizacj. Istniej dowody, e kolejni papiee przynajmniej do XVI wieku nawet do pierwszej poowy XX(!) wyraali zgod na kastrowanie modych chrzystw. Podobne rzeczy dziay si zreszt nie tylko w Rzymie. Do najsawniejszych epizodw tego typu naley prba wykastrowania modego Haydna piewajcego w wiedeskiej katedrze w. Stefana. Uratowaa go tylko zdecydowana postawa jego ojca. Powstay w VIII wieku chralny styl gregoriaski (nazwa od imienia papiea Grzegorza) stanie si przez wieki cae najbardziej popularna form uprawiania muzyki kocielnej, powiadczajc niejako o sile i ekspansji papiestwa.

91 W tyme VIII stuleciu pojawia si drugi zaakcentowany przez Koci instrument. S nim wynalezione przez Greka Ktesibiosa ju tysic lat wczeniej organy. Ich potne, dostojne brzmienie ma suy tworzeniu odpowiedniej atmosfery w wityni, a przecie, na szczcie, nie nadaje si do uprawiania muzyki czy zwykego piewania dla przyjemnoci. Na przeomie IX i X wieku ksztatuje si dwugosowy kocielny piew, czyli antyfona. Ale niestety, od X stulecia zaczynaj si kopoty. Zakazane dotd tace wieckie staj si coraz powszechniejsz rozrywka na dworach, przy czym najwiksze zgorszenie budzi taniec parami, podejrzanie sugerujcy jakie podteksty seksualne. W XIII wieku dochodzi do kolejnej obrazy autorytetu muzyki kocielnej. Organici z paryskiej katedry Notre Dame, Leonin i Perotin, rozwijaj now, ywsz, radoniejsz muzyk nazwana potem ars nova (nowa sztuka0 w odrnieniu od powanego chorau gregoriaskiego, ktry zyska nazw ars antiqua (stara sztuka). Od tego momentu zaczyna si rozwj muzyki wieckiej, czyli, w oczach ksiy, jej upadek. Odtd Koci ju niemal wycznie bdzie potpia wszystkie nastpne style muzyczne czy tace towarzyskie, na przykad papie Leon XII zakae bezbonego, niemoralnego walca i to samo spotka potem tango, jazz, muzyk rockow, oper, a jeszcze bardziej operetk czy wodewil. Rwnie inne rodzaje sztuki: cyrk, teatr i film, nie wzbudzay nadmiernego zaufania Przyczyny s chyba dwie. Pierwsza to gboko zakorzeniona, wywodzca si jeszcze od Jezusa, Pawa, Augustyna i niektrych ojcw Kocioa, niech do ludzkiej radoci i zabawy. Staym elementem ich nauczania jest nawoywanie do pokuty, modw, czujnoci wobec szataskich pokus i oderwanie si od nieczystego wiata. A cyrk i teatr to gwnie miech, zabawa i, radosne albo smutne, ale zawsze ziemskie, bardzo ludzkie perypetie bohaterw yjcych w tym pono nieczystym wiecie. Druga przyczyna jest zwizana z samym duchowiestwem. Kler nazbyt czsto dawa ludziom okazj do krytyki kocielnej obudy, zachannoci czy innych wcale niebudujcych postaw. Literatura czy plastyka mogy by atwo kontrolowane przez duchowiestwo chcce eliminowa, antyklerykalne ekscesy. Ale w przypadku cyrku i teatru mamy do czynienia z czym ulotnym. Wystarczy jeden gest, dwuznaczny grymas, a widzowie ju wszystko wiedz. Niemono bezporedniego cenzurowania aktorw powiksza jeszcze ich ruchliwo przez kilkanacie wiekw chrzecijastwa aktorzy tworzyli wdrowne trupy. Nic, wic dziwnego, e Koci uwaa aktorstwo za najgorszy zawd, gorszy nawet od prostytucji. Ju w IV wieku, kiedy chrzecijanie uzyskuj wpyw na pastwo, zaczynaj si zakazy przedstawie teatralnych w Rzymie. Po VI wieku klasyczny teatr ostatecznie upada. Potem przez wiele stuleci albo odmawiano aktorom pochwku na chrzecijaskich cmentarzach, albo zezwalano tylko przy samym murze cmentarnym. Bywao, e nie chciano udziela rozgrzeszenia. Kler bardzo wrogo odnosi si do Moliera, (ktry niele kpi z duchowiestwa) i wszystkich aktorw. Niezastpiony ksidz Golian tak pisze o poarze teatru w Wiedniu w roku 1881: przyczyn nieszczcia byo niecne widowisko. Aktorki, ktre nago pouciekay z garderoby najlepiej wiadcz, jaka miaa to by zabawka. Nawet Jan Pawe II, przez sw modziecz praktyk teatraln budzi pewne zaniepokojenie wrd ksiy, poniewa grywa jako aktor. Z drugiej strony Koci uprawia wasne formy teatru. W XII XIII wieku rozkwitaj kocielne misteria bardzo proste przedstawienia, ubouchne w stosunku do staroytnych dramatw zarwno pod wzgldem treci jak i formy. Opowiadaj gwnie o legendarnym yciu Jezusa. Szybko jednak okazuje si, e nawet te, tak prymitywne, przedstawienia stanowi zagroenie dla Kocioa. Wierni czciej wol przyj na misteria, ni na nudnawe, zawsze takie same msze, odprawiane zreszt w niezrozumiaej acinie. W misteriach pojawiaj si te niebezpieczne elementy krytyki wobec kleru i szlachty oraz nadmiernie humorystyczne traktowanie wiata. Dlatego ju w 1348 roku we Francji misteria zostaj

92 oficjalnie zakazane. Podobne zakazy bd si potem pojawia w rnych czciach Europy, ale nie spowoduj zaniku istnienia tego gatunku widowisk. W roku 1895 powstaje jeszcze co bardziej niebezpiecznego od teatru film. Koci bardzo szybko, podobnie jak hitlerowcy i komunici, dostrzega propagandowa si oddziaywania filmu. Pius XII w 1936 roku ogasza specjalna encyklik powicona sztuce filmowej. Nakazuje wprowadzi cenzur, system klasyfikacji filmw pod ktem ich stosunku do religii i uruchomi wasna p[produkcj. Powstaje te kilkadziesit krajowych centrw kontrolowania filmu podlegych Watykanowi. Najwiksze rozwijaj si we Woszech. Od 1948 roku funkcjonuje Komisja Papieska do Spraw Filmu, Radia i Telewizji, ktra potem na mocy ustawy Jana XXIII z roku 1959 koordynuje dziaalno lokalnych orodkw. Do jej zada naley ocena dzie teatralnych i filmowych pod wzgldem zgodnoci z kanonem wartoci chrzecijaskich. Rwnolegle powstaj lokalne komisje speniajce t sam rol. Warto tu przypomnie, e w przedwojennej Polsce potpiono film Wierna rzeka, poniewa opiera si on na lewicujcym eromskim, podobnie jak nie dopuszczono do kin Mczestwa Joanny dArc oraz Pielgrzyma (Chaplina), jako zbyt krytycznych wobec Kocioa. W 1959 roku to samo polskie biuro stwierdza, e w ogle wikszo pojawiajcych si filmw jest laicka i czsto afirmuje grzech i wystpek. Smutn ciekawostk staje si fakt, e jeszcze w 1961 roku we wsi Chlebotki koo Zambrowa miejscowy ksidz ogosi, e w dzieci, ktre obejrzay Krzyakw, wstpi Szatan. Na lekcji religii kazano potem dzieciom napisa: We mnie wszed Szatan. Poniewa poboni zakonnicy, rycerze Matki Boej z krzyami na paszczach, nie mogli by tak okrutni, jak przedstawili ich Sienkiewicz a potem Ford. Rado jest grzeszna Wszystko, co dotychczas powiedziano o stosunku Kocioa do kobiet, sztuki, nauki, seksualnoci czowieka, prawodawstwa i etyki niezbicie wiadczy o kocielnym deniu do zapanowania nad wiatem. Obrzydzajc doczesno wszystkie ludzkie ziemskie pragnienia, denia i radoci nakazujc przeprasza Boga za takie poczynania, a nawet myli Koci pragnie wywoa powszechne poczucie winy i p[pogrenia w grzechu. Nie moe, wic dziwi stosunek kleru do radoci, zabawy, rozrywki. Przecie ycie chrzecijanina powinno by cig ofiar, niesieniem krzya i cierpieniem, aby wreszcie szczliwie zakoczyo si mierci, a wtedy dusza odkupiona cao yciowym utrapieniem moe dostpi szczcia w niebie. Ten idea zrealizowa, na przykad,, papie Grzegorz Wielki na przeomie VI VII wieku, gdy cigymi postami i umartwieniami doprowadzi swj organizm do stanu takiego wycieczenia, e w kocu zmar. Mona by powiedzie, e dokona niejako witobliwego samobjstwa. Kierowany podobnymi ideaami papie Innocenty XI w XVII wieku w wielu kolejno wydawanych dokumentach potpia zabaw, zakazywa karnawaw i wyklina, jako grzeszny, seks dla przyjemnoci. Na szczcie w jego epoce ju tylko niektrzy brali to powanie. Cae ycie ma by uciliwe, jeli ma prowadzi do nieba pisze Fischer w swojej Fatimie. Rzymski msza wyraa to troch innymi sowami: Cierpienie jest losem wszystkich prawdziwych chrzecijan. Specjalista od teologii moralnej, kardyna Garrone, poucza o koniecznoci cierpienia i staych ofiar. Mona przypuszcza, e ta ofiarno odnosia si nie tylko do sfery duchowej. Od pocztku istnienia chrzecijastwo dopatruje si grzesznego postpowania w okazywaniu nadmiernej dbaoci o sprawy ciaa, co naturalnie wywouje negatywny stosunek do postrzegania elementarnych zasad higieny. w. Hieronim potpia greckie i rzymskie anie, aby unikn ogldania piknych cia i nie przywodzi grzesznych myli. Chrzecijascy pustelnicy dopeniajc ywota ziemskiego w brudzie i zaniedbaniu czynili to w przekonaniu, e skadaj w ten sposb ofiar Bogu, a sami pozyskuj tym wiksz chwa.

93 A przecie przedchrzecijascy asceci dbali o czysto pojmujc ja jako czynnik sucy zdrowiu. NA przykad sawny Apoloniusz z Tyany, przez wielu uwaany za pierwowzr legendarnej postaci Chrystusa, poci, by wegetarianinem i abstynentem, ale kpa si codziennie. Aleksander Krawczuk w swojej ksice Ostatnia olimpiada wspomina, e w Cesarstwie Rzymskim anie byy niezwykle popularne. W 33 roku pne miao ich by 170 w samym Rzymie, a w I wieku ne nikt ju nie by nawet w stanie ich policzy. anie to nie tylko baseny do kpieli i pywania, ale te sauny, miejsce towarzyskich pogawdek i sale do gry w pik. Bezbone anie bardzo przeszkadzay chrzecijastwu. No, bo jak takich ludzi, cieszcych si yciem, straszy piekem? Owszem, niektre nurty wczesnego chrzecijastwa akceptoway higien, ale bardzo szybko okazao si, e jest to sprzeczne z zasadami nowej religii. Ju Augustyn ostrzega przed grzesznym dogadzaniem swojej cielesnoci, (czego aktywnie dowiadcza w okresie swej modoci) i w 423 roku poucza mniszki, eby nie kpay si czciej, ni raz w miesicu, a take nie pray za czsto swoich ubiorw. w. Hieronim poucza Let o wychowaniu jej dorastajcej crki: Mnie w ogle nie podobaj si kpiele dorosej dziewczyny. Winna przecie wstydzi si sama siebie i nie znosi widoku wasnej nagoci (tu te prawdopodobnie reminiscencje wasnej przeszoci). I inna uwaga: Skra twoja staje si chropawa, bo pozbawie ja kpieli? Lecz przecie ten, kto0 raz obmy si w Chrystusie, nie musi koniecznie my si po raz drugi. I tak to si zaczo> W cigu IV VI wieku, kiedy chrzecijastwo zdobywa wreszcie pozycj dominujc, anie, jako przybytki pogaskiej rozpusty, zostaj zamknite. Potem chrzecijaska Europa tonie w niechlujstwie, kiedy na Wschodzie, kontynuujc rzymskie tradycje, funkcjonuj muzumaskie anie. Co wicej, Koci zakaza te pachnide i nadmiernej dbaoci o stroje zjawisk tak charakterystycznych dla wyrafinowanych elegantw w Syrii, Persji czy Iraku. Dopiero w XIII wieku, dociera do Europy woda rana przywieziona z krajw muzumaskich, a w 1367 roku pojawiaj si pierwsze europejskie perfumy zwane woda krlowej Wgier. Od pierwszych wiekw istnienia Kocioa z potpieniem spotykaj si wszelkie rodzaje zabaw i rozrywki. Czy to teatr, taniec, muzyka dla przyjemnoci, wszelkie sporty i gry, wszystkie te formy nie tylko odrywaj czowieka od myli o yciu nieziemskim i zalecanej mu pokuty i umartwie, ale daj mu nadto grzeszna rado, a gry, wedug oficjalnej kocielnej wersji, wywouj wrcz nadmierne i szkodliwe podniecenie, rozbudzaj ambicje, czy nawet grzeszna wrogo wobec partnera. Wyjtek stanowiy tu szachy, waciwie nie wiadomo, czemu, bo przecie tez bya gr i to w dodatku pochodzc z krajw muzumaskich. Prawdopodobnie decydujcym okaza si fakt, e Karol Wielki grywa w szachy, a Koci katolicki zawdzicza mu swj sukces polityczny i ideologiczny. Wkrtce te okazao si, e w klasztorach bardzo popularne byy krgle, czego jako nie mona byo wyeliminowa no i w kocu gr t zaakceptowano. Zreszt cakowite wyrugowanie rozrywek byo bardzo trudne. wiadczy o tym choby to, e w latach 1289 1299 powstaje sawny Kodeks Norymberski (Niemcy) wyliczajcy gry i sporty zakazane przez Koci; najwyraniej musiay to by zabawy szczeglnie popularne. Podobne listy s tworzone take w innych krajach. I tak w 1377 roku brat Johannes, mnich szwajcarskiego klasztoru Brefeld, opisuje znane mu gry w karty, a w 1378 gier w karty, poniewa maja charakter hazardu i odcigaj myli ludu od religii, zakazuje si w niemieckim miecie, Regensburg. Pniej w myl zalece Kocioa kolejne europejskie miasta: Marsylia (1381), Pary (1397), Bolonia (1423), a w latach 1450 1470 franciszkanie w pnocnej Italii potpiaj jeszcze wiele innych gier. Jednake w okresie renesansu gry powracaj do ask i, mimo kocielnych protestw, staj si wreszcie powszechn rozrywk. Podobnie rzecz si miaa ze sportem. Chrzecijaski cesarz Rzymu zakaza olimpiad w 394 roku ne, nie tylko z powodu tego, e byy one wyrazem starego pogastwa, gdy olimpiady ustanowiono niegdy jako wyraz czci dla greckich bstw i rodzaj religijnej ofiary,

94 ale te, dlatego, e stwarzay okazj do wyraania radoci z siy i sprawnoci pogardzanego ludzkiego ciaa. Przy tym zawodnicy nader czsto wystpowali nago, czego ju wraliwa moralno chrzecijan w ogle znie nie moga. Orodek w Olimpii zosta, wic zburzony i obrabowany w roku 426, a sawny pomnik Zeusa rzeb duta Fidiasza wywieziono do Konstantynopola (gdzie ostatecznie zniszczy go poar w 475 roku). Resztki Olimpii pogrzebi trzsienia ziemi w 522 i 551 roku, co rwnie zdaje si potwierdza bo wol, aby chrzecijastwo zatriumfowao nad pogaska ide sportu. Wprawdzie igrzyska byy jeszcze rozgrywane w Antiochii, ale tylko do roku 530 i nie miay ju takiego jak ongi znaczenia. Tak, wic higiena ciaa, sport i gry zostay potpione, poniewa odcigaj chrzecijan od myli o zbawieniu. Cho z drugiej strony doda trzeba, i chrzecijastwo zlikwidowao te inne bezbone zabawy, takimi byy okrutne walki gladiatorw na arenach rzymskich cyrkw. I nie wiadomo, czy rzeczywicie chodzio tu o likwidacje krwawych zabaw, czy o zniesienie przedchrzecijaskich tradycji, poniewa dawne zawody zastpiono nowymi turniejami rycerskimi, gdzie przecie tez byy elementy walki, i to czasem krwawej. Olimpiady zostan reaktywowane dopiero w roku 1896 i, co chyba nas nie zdziwi, pocztkowo te wywoao gosy sprzeciwu wrd kleru.

Ziemskie krlestwo Kocioa

Poczwszy od roku 313 Koci staje si biznesem. Bardzo szybko okazuje si, e wsppraca z monymi tego doczesnego wiata przynosi wymierne korzyci i zyski przeliczalne tu i teraz, a niezaskarbione w przyszoci i w niebie. Zaczo si od nada dla biskupa Rzymu w IV wieku. A potem Koci wystpowa ju coraz czciej razem z cesarzem, podbudowujc religijnie jego decyzje i czynic nakazem moralnym posuszestwo wobec wadcy, w zamian, za co obdarowywany by kolejnymi nadaniami i przywilejami. Bez wzgldu na epok i ustrj, jeeli tylko rzd chcia wsppracowa i nie ogranicza kocielnych dochodw, zapewne mg liczy na partnerskie zrozumienie. Widzielimy, jak po roku 313 chrzecijastwo modyfikuje jdro nauki Jezusa, przynajmniej tych zawartych w Ewangeliach, aby mogo si sta religi pastwow Rzymu. Czysty monoteizm Ewangelii zastpuje, wic doktryn Trjcy witej, a Jezusa, wbrew jego wasnym naukom, uznaje za bstwo i utosamia z czczonymi w Rzymie bogami solarnymi. W miejsce powszechnej tolerancji i agodnoci, goszonej teoretycznie do dzi, wprowadza pojcie wojny sprawiedliwej, potpia i ciga heretykw i przymusowo szerzy swoje nauki wrd innowiercw, co nazywa nawracaniem i dziaalnoci misyjn. Odstpujc od Jezusowego nakazu niech wasza mowa tak tak i nie nie, poniewa taka prostolinijno nie popaca, a w. Jan Zotousty, wrcz otwarcie stwierdza, e kamstwo jest dopuszczalne, jeli suy dobrej (to znaczy chrzecijaskiej) sprawie. A wic cel uwica rodki Wbrew sowom Jezusa o rozdawaniu wszystkiego biednym, duchowiestwo zaczyna gromadzi coraz wiksze dobra materialne, w co z czasem angauje, zreszt ca energi. Wrcz wzorcow ilustracj zasady Jana Zotoustego jest cig wydarze prowadzcych do powstania Pastwa Kocielnego biskupw Rzymu. Od IV wieku musieli oni by, jak wszyscy biskupi, zatwierdzani przez cesarzy rezydujcych w Konstantynopolu. Byo to tym boleniejsze, e wschd cesarstwa by zdominowany przez Grekw, i tam wanie istniaa

95 moliwo prowadzenia najlepszych interesw z wykorzystaniem kontaktu z najwysz wadz. Dopki cesarze byli silni, nie mona byo marzy o samodzielnoci. Sytuacja zmienia si jednak w VIII stuleciu. Longobardowie pozbawiaj Bizancjum wadzy nad Itali odbierajc im zwierzchnictwo nad Rawenn i Rzymem. Oczywicie biskup Rzymu popiera silniejszych najedcw. Jednak i oni wkrtce okazuj si zbyt silni, a zarazem i zbyt bliscy, by zwizek ten umoliwia prowadzenie samodzielnej polityki. Papie Grzegorz III potrzebuje protektora bardziej odlegego, ktry nie mgby kontrolowa jego kadego posunicia. Zwraca si, wic do Karola Mota, wadcy Frankw, aby zaatakowa Longobardw. Nie przebiera przy tym w rodkach piszc: Zaklinamy ci na ywego, prawdziwego Boga i na najwitsze klucze grobowca witego Piotra, ktre przysyamy ci w darze, by nie przedoy przyjani dla krlw longobardzkich nad mio do ksicia apostow (tak papie nazywa siebie). A dalej grozi: upominamy ci w obliczu Boga i jego strasznego sdu i obiecuje: wysuchaj yczliwie naszego dania, a wwczas ksi apostow wpuci ci do Krlestwa Niebieskiego. Frankowie jednak okazali si nieczuli ani na pogrki, ani na obietnice i Longobardw nie zaatakowali. Dlatego papie Zachariasz (pierwszy, ktry omieli si ju nie wystpowa do bizantyjskiego cesarza z proba o zatwierdzenie swego stanowiska w Rzymie) zdecydowa si sam zaj cz longobardzkich posiadoci. Niestety nastpny krl Longobardw da zwrotu zajtych terenw, i wtedy przeraony papie Stefan II jedzie do Frankw, wraz ze wit pada na kolana w zamku Ponthion i paczc baga o pomoc. Aby wykaza, e ma prawo do zrabowanych ziem, przedstawia sfaszowany dokument, rzekomo z roku 315, w ktrym Konstantyn mia nada papiestwu wszystkie paace i dzielnice miasta Rzymu oraz Itali i ziemie zachodnie. Zrobi to pono z wdzicznoci za cudowne uleczenie przez papiea. Faszerstwo byo wyjtkowo bezczelne, ale w zachodniej Europie, ju od kilkuset lat edukowanej przez chrzecijaskie duchowiestwo, nie znano klasycznej aciny uywanej w IV wieku, wic nikt nie zauway, e autor dokumentu posuguje si zepsut acin redniowieczn. Z drugiej strony Pepin potrzebowa sojusznika. Ot rd Pepina, czyli Karolingowie, obala wanie dynasti Merowingw i buduje swoj wadz we Frankonii. Papie godzi si, wic na zatwierdzenie tego zamachu stanu, w zamian, za co Pepin wkracza do Italii i rozbija Longobardw. Na podbitych ziemiach utworzy zalene od siebie Pastwo Kocielne z papieem jako jego monarch. Zdrady, knowania, oszustwa i paszczenie si przed silniejszym przynosz wreszcie podany efekt papiee maj wasne pastwo(krlestwo moje nie jest z tego wiata, J 18, 36). I nikomu nic do tego, e zbudowano je na faszerstwie, na terenach zajtych bezprawnie i drog zbrojnego podboju. A potem zaczyna si ju walka papiestwa o panowanie nad Europ. W IX wieku pojawiaj si, najczciej sfaszowane, dokumenty prawne majce uzasadnia wadz papiea nad Kocioem, a w dwa stulecia pniej Grzegorz VII roci ju sobie prawo do rozkazywania cesarzowi. Doprowadza nawet do sawnego hodu zoonego mu przez cesarza w Canossie. Chodzio o to, e papie oboy kltw cesarza zwalniajc w ten sposb niemieckich wadcw z posuszestwa wobec niego, co grozio detronizacj. Kiedy jednak po trzech dniach upokorzenia cesarz uzyska w kocu papieskie przebaczenie, wrci do Niemiec, rozprawi si z opozycj, a potem wiaroomnie pozbawi Grzegorza papieskiego tronu. Odtd przez kilkaset lat papiestwo i cesarstwo walcz o dominacj. Cesarze chc kierowa Rzymem, co uniemoliwia im papie Innocenty III (1198-1216) doprowadzajc papiestwo do szczytu politycznej potgi. Potem nastpuje pewne osabienie, ale w roku 1302 Bonifacy VIII ogasza, e podlegaj mu wszyscy wieccy wadcy, co jest rwnoznaczne z tez, e papiee maja wadz nad caym wiatem. Spr toczy si ze zmiennym szczciem, zalenie od siy

96 armii i liczby sprzymierzecw, a do powstania idei pastwa wieckiego, kiedy Koci przestaje wreszcie odgrywa rol polityczn. Mimo to wbrew rozpowszechnionym opiniom, jakoby w XX wieku papiestwo byo czym diametralnie odmiennym od patriarchalnej dyktatury typowej dla redniowiecznego Rzymu, przeytki tej jak najbardziej ziemskiej wadzy, a chyba i pychy, utrzymuj si bardzo dugo. Jeszcze Pawe VI (1963-1978) na pocztku swojego pontyfikatu wymaga od rozmawiajcych z nim duchownych, aby klkali nawet, jeeli rozmowa odbywaa si przez telefon. Wsppraca z rozmaitymi siami politycznymi, zazwyczaj bez wzgldu na ich moralne oblicze, jest cech typow dla firm poszukujcych zysku. Tak te postpuj duchowni przez dwa tysiclecia. Kolejni carowie Rosji, mimo najjaskrawszych zbrodni i sprzeciwiania si zakazom Ewangelii, maja poparcie prawosawnego kleru. Wystarczy tylko, e nie podnosz rki przeciw wasnoci cerkwi. Podobnie postpuj te wadcy Watykanu, nawizujc najbardziej nieprawdopodobne alianse, dopuszczajc do stosowania najrozmaitszych wybiegw i przekrtw, aby tylko zachowa wadz i zwiksza potg finansow Kocioa. Jak byo dawniej tak te pozostao do dni dzisiejszych. Oto niektre przykady. Wydaje si cakiem zrozumiaa nienawi Watykanu do demokratycznych Woch epoki Garibaldiego: przecie odebray one papieowi Pastwo Kocielne. Ju w roku 1849 bezboni przedstawiciele poszczeglnych czci Woch zadali, aby pozbawi papiea wadzy, a zapa ich ostudziy dopiero obce (austriackie) wojska sprowadzone do Rzymu przeciw wasnym rodakom przez namiestnika Chrystusowego. Nic dziwnego, e papiestwo potpia i obrzuca potem przez lata cae inwektywami woski rzd a do epoki Mussoliniego. Przez okres pierwszej wojny wiatowej kapani, bez wzgldu na reprezentowane kraje, gosz pochwa walki za wadc i ojczyzn, nie dostrzegajc milionw ofiar, kalek, ludzi umierajcych nie tylko z ran, ale te z chorb i godu. Wielokrotnie natomiast przeklina Koci komunistw i nawoywa do wojny ze Zwizkiem Sowieckim, chocia nigdy nie zwalcza faszyzmu we Woszech, Jugosawii czy Hiszpanii. Charakterystyczne, e nawet Hitler i nazizm byli, co najwyej napominani, i to bardzo ogldnie, ale nigdy bezporednio potpieni. W czym tkwia rnica, skoro komunizm i faszyzm to najbardziej zbrodnicze dyktatury? Chyba tylko w stosunku jednej bd drugiej wadzy do Kocioa. W sowieckich guagach ludzie ginli tak samo, jak w hitlerowskich obozach, ale w Niemczech kler mg dziaa nawet swobodnie, a w komunistycznej Rosji prawie wcale. Dlatego te w maju 1933 roku bawarscy biskupi katoliccy ogaszaj, e program Hitlera ma charakter odnowy duchowej, obyczajowej i gospodarczej, a wic powinien by wspierany przez wierzcych. I przez cay okres panowania nazizmu niemiecki kler protestancki i katolicki publicznie chwali dyktatur. Powstaje, wydawana przez kler, seria ksiek (od 1933) Rzesza i Koci, ktrej kolejne publikacje su propagowaniu owocnej wsppracy obu instytucji. Jeszcze w roku 1965(!) ukazuje si ksika katolickiego teologa Josepha Lortza Historia Kocioa w wietle dziejw ideologii, w ktrej czytamy, e chrzecijastwo nie docenia pozytywnych si tkwicych w programie narodowego socjalizmu i wielkiej roli jego wodza Adolfa Hitlera w zwalczaniu bolszewizmu. Nie powinnimy, zatem chyba nawet si dziwi, e Matka Boska, tak czsto objawiajca si w XX stuleciu, zawsze potpiaa lewicowo, liberalizm i komunizm. Za to nigdy, w adnym z tych witych miejsc, nie pisna swka przeciw faszystom i Hitlerowi. Nieliczni duchowni, ktrzy odwayli si wystpi przeciw Hitlerowi, nie znaleli te adnego poparcia u swoich przeoonych. Jake obudne staja si, wic powojenne dziaania papiestwa, kiedy ksia zamordowani przez hitlerowcw zostaj ogoszeni bogosawionymi albo witymi, co ma stworzy wraenie, e kler by przeladowany. Papiestwo nie mwi o tym, e zginli oni za wasne pogldy polityczne, ktre przecie nie byy tosame z polityka najwyszych hierarchw. A gdyby hitlerowcy naprawd chcieli niszczy Koci, robiliby to rwnie skutecznie, jak postpowali z innymi instytucjami, organizacjami, czy nawet narodowociami. Tymczasem

97 funkcjonoway klasztory i kocielne instytucje, zwaszcza niemieckie. Owszem, zwalczane byo nie niemieckie szkolnictwo religijne, ale tylko, dlatego, e tereny okupowane chcieli Niemcy zaj na stae. Trudno, zatem mwi o walce Hitlera z religi: bya raczej brutalna akcja germanizacyjna i nic wicej. Natomiast idealnym ukadem dla Kocioa byy stosunki utrzymywane z faszystowskimi rzdami Woch czy Hiszpanii, gdzie katolicyzmowi zapewniono status wyznania pastwowego i praktycznie podporzdkowano mu programy nauczania w szkoach. Std bezapelacyjne poparcie papiestwa dla Mussoliniego i Franco. Rwnie ciepo spogldano w stron Chorwacji. Podczas audiencji dyktatora Ante Pavelicia w Watykanie papie Pius XII wyrazi swoje zadowolenie z jego polityki i pochwali go za arliwy katolicyzm. Doskonale przy tym wiedzia, e Paveli wymordowa tysice prawosawnych, a biskupa miejscowego Kocioa prawosawnego kazano podku jak konia, zanim go zabito. Innych wieszano, wiartowano, krzyowano Bestialskie mordy byy tak okrutne, e zaprotestowa nawet sam Hitler. Ale nie wzbudziy protestu Watykanu. Czyby rzeczywicie ze wzgldu na eliminacj prawosawnej konkurencji? A jak si przedstawia sprawa nabywania dbr materialnych oraz tworzenie potgi finansowej Kocioa? Na pocztku odbywao si zwyczajne grabienie innowiercw, a wic ydw, pogan i heretykw, ktrych czsto przy okazji mordowano. Napadano na obce witynie, grabiono cenne przedmioty barbarzysko niszczc i palc reszt, na co bezskutecznie skaryli si do cesarza miejscowi dostojnicy. Przy tym dodatkowym rdem dochodu byy tu wykupy wymuszane przez chrzecijan za oszczdzenie wityni. Oczywicie i tak tylko czasowe. Pniej, ju w redniowieczu, otrzymane, zagarnite, a czasem te i zakupione posiadoci ziemskie, wielkie latyfundia, zamki i paace wraz z okolicznymi wsiami i chopami przynosiy ogromny zysk. Co najmniej 30% ziemi uprawnej w Europie naleao do Kocioa katolickiego. Jako przykad dochodw duchowiestwa warto moe przytoczy dane z niemieckiego opactwa Prm w Eifel pochodzce z okoo 893 roku. Opactwo otrzymao wtedy miedzy innymi 4000 cetnarw ziarna, 1800 wi, 40000 kur, 20 000 jajek, cztery zajdle miodu (1 zajdel rwny 53,5 litrom), 4000 baryek wina i 1500 szylingw. Oprcz tego chopi przypisani do posiadoci opactwa musieli odpracowa za darmo cznie 70 000 dniwek. Nie wymieniono tu wszystkiego, jak te nikt nie potrafi oceni licznych i to bardzo wielu darowizn, datkw, opat za usugi religijne, ofiar czy okupw A tymczasem wiernym Koci objawia: pobono jest wielkim zyskiem, jeeli jest poczona z poprzestawaniem na maym. Albowiem niczego na swiat nie przynielimy, dlatego te wynie nie moemy. Jeeli zatem mamy wyywienie i odzie, poprzestawajmy na tym. A ci, ktrzy chc by bogaci, wpadaj w pokuszenie i w sida, i w liczne bezsensowne i szkodliwe podliwoci, ktre pograj ludzi w zgub i zatracenie. Albowiem korzeniem wszelkiego za jest mio pienidzy (List do Tymoteusza 6, 6-10). Biskupi bywali ksitami rzdzcymi odrbnymi pastewkami, a papie to oczywicie jeden z najwaniejszych monarchw europejskich. Od VI wieku wadcy pac papieowi dziesicin, czyli jedna dziesita wasnego przychodu, a Karol Wielki zatwierdza to w swoim kodeksie prawnym, ktry bdzie potem wzorem dla caej Europy. Charakterystyczne, e pastwa pac ten podatek a do XIX wieku i jako nikomu nie przychodzi do gowy pytanie, dlaczego? Znios go dopiero nowoczesne konstytucje powstajce po Rewolucji Francuskiej. Kolejni papiee ustanawiaj opaty za wszelkie posugi duchowe i nowe podatki na przykad Urban VIII (1623-1644) wprowadzi ich a dziesi. Handluj odpustami i stanowiskami, jak papie Bonifacy IX, ktry w roku 1402 wsawi si anulowaniem wszystkich dotd sprzedanych stanowisk i zacz je sprzedawa na nowo (oczywicie nie zwracajc wczeniej wpaconych pienidzy). Ka paci za koronowanie monarchw i uznanie ich praw do tronu, (e przypomnimy Hagensena z Norwegii, ktry jako dziecko

98 nielubne, sono zapaci w 1247 roku papieowi Innocentemu IV za uznanie swoich praw do tronu). Papiee i biskupi nie powstrzymuj si nawet od zakadania burdeli i pobierania podatkw od prostytutek. A ju szczeglnym wynalazkiem jest rok jubileuszowy, kiedy to papie pielgrzymom przybywajcym do Rzymu odpuszcza wszystkie grzechy, za co oni rewanuj si sowitymi ofiarami. Podobno byway lata, kiedy zoone na otarzach pienidze i kosztownoci zgarniano grabiami. Podobny pomys, cho z oczywistych wzgldw na mniejsz skal, realizuj poszczeglne kocioy parafialne cyklicznie ogaszajce odpust. Przybywajcy na grzesznicy wyjednuj uwolnienie od grzechw zarwno pobon modlitw, jak i brzczca monet. Grzegorz IX wprowadza coroczn danin na zbrojenia popierana przez papiey od kociow w poszczeglnych krajach. Ju w XIV XV wieku papiestwo przestawia si na gospodark pienin zamiast dotychczasowej naturalnej. Podatki pobiera, wic w monecie i dodatkowo zyskuje na obrocie duymi sumami we wsppracy z sieci bankw. A zatem jest to bardzo nowoczesny system, co szczeglnie razi w zestawieniu z cigle utrzymywanym kocielnym niewolnictwem i feudalnymi stosunkami na wsi. Nie jest, wic przypadkiem, e ponawiane od roku 314 potpianie lichwy zostaje znacznie osabione w 1830 roku. Koci potrzebowa przecie uzasadnienia dla prowadzonych przez siebie operacji finansowych i dlatego dopuci poyczanie pienidzy na procent, ale pod warunkiem, e nie bdzie to procent nadmiernie wielki. Od 1887 roku dziaa ju specjalna papieska instytucja zajmujca si zbieraniem i zarzdzaniem pienidzmi na wspieranie religijnych inicjatyw Kocioa. W roku 1942 zostanie ona przeksztacona w struktur wszdzie znan pod nieoficjalna nazw Banku Watykaskiego, chocia kolejni papiee odegnuj si od sowa bank. Tymczasem papiestwo wchodzio w XX wiek wyranie osabione bez Pastwa Kocielnego oraz bez realnego wpywu na polityk i we Woszech, i poza nimi. A zatem z drastycznie zmniejszonymi dochodami. Dopiero polityczne zwycistwo i pobona wielkoduszno Benito Mussoliniego pozwoli papieowi stworzy w peni nowoczesne, cho bardzo specyficzne, konsorcjum finansowe, jedn z najwikszych finansowych potg wiata. Ot w roku 1929 faszystowskie Wochy podpisuj z Watykanem konkordat, czyli Traktaty Lateraskie, na mocy, ktrych Watykan uzyskuje status w peni samodzielnego, chocia miniaturowego, pastewka. Odtd papiee nie pac podatku pastwu woskiemu i nie podlegaj adnej kontroli finansowej. Mussolini podarowa te Watykanowi 750 milionw lirw i woskie papiery wartociowe o wartoci jednego miliarda. Ta gigantyczna suma wymagaa oczywicie specjalnego zarzdzenia i w tym wanie celu powoano Administracj Dbr Stolicy Apostolskiej, na czele, ktrej stan Bernardino Nogara. Jego zadaniem byo utrzyma i, w miar monoci, pomnoy t fortun. Nogara postawi jednak warunek, aby papie pozostawi mu cakowicie wolna rk w inwestowaniu tych pienidzy bez wzgldu na miejsce, rodzaj dziaalnoci oraz ideologiczne czy wrcz religijne sprzecznoci z oficjalnymi zasadami katolicyzmu. Watykaskie pienidze s odtd zaangaowane w spekulacje na giedzie, handel metalami szlachetnymi, produkcje broni, a take rodkw antykoncepcyjnych, mimo e ksia nadal oficjalnie potpiaj i drapieny kapitalizm, i wojn, i kontrol urodze. Francesco Pacelli, brat kardynaa E. Pacellego, oraz bratankowie tego kardynaa a zarazem przyszego papiea Piusa XII, Carlo, Giulio i Marcantonio Pacelli zasiadaj w zarzdach wielu woskich i zagranicznych firm, w ktrych Watykan ma pokane udziay. Dotyczy to zwaszcza gazownictwa, wodocigw, elektrycznoci, telekomunikacji, kolei, wkiennictwa, cementowni a nawet fabryk amunicji. Nogara wykupuje akcje wielu bankw. Kiedy Banco di Roma, w ktrym Koci mia due udziay, by bliski upadku, Mussolini zwraca Watykanowi wszystkie zainwestowane pienidze i sum przekraczajc 630 milionw dolarw przerzuca na kas pastwow. Oznacza to, oczywicie, spat kocielnego dugu przez woskich podatnikw.

99 Do podatkw, cho tym razem niemieckich, odnosi si te konkordat podpisany z hitlerowsk Rzesz. Hitler zobowiza si do pobierania podatku od wszystkich obywateli, ktrzy deklaruj katolicyzm i odprowadzania go do Watykanu. Dziki temu papiestwo przez ca wojn zarabiao nawet sto milionw dolarw rocznie. Czy naley, wic dziwi si, e papie Pius XII nigdy zdecydowanie nie potpi hitleryzmu? Tu przed wybuchem przewidywanej wojny wiatowej Nogara wykupi dla Watykanu due iloci zota na sum 26,8 miliona dolarw. Wojna podbia warto kruszcu niemal dziesiciokrotnie. Od 1943 roku pienidze Watykanu zdeponowane we woskich bankach s zwolnione z podatku od dywidend. Nogara wymusi to ustpstwo na Mussolinim groc jednoczesnym rzuceniem na gied wszystkich posiadanych udziaw we woskich firmach. Byo ich tak duo, e nagy spadek wartoci zbyt licznych akcji i zarazem wartoci woskich firm zaamaby ca gospodark kraju. Po wojnie Watykan okaza si jedn z najbogatszych firm wiata, ktrej warto znacznie przekraczaa 2 miliardy dolarw. Oczywicie opinia publiczna nie wiedziaa o tym prawie nic. Tak samo, jak niewiele wiedziaa o watykaskich machinacjach w latach szedziesitych. Od 1963 Wochy pobieraj podatek od zyskw na giedzie. Powinno to, oczywicie, dotyczy rwnie spekulantw kocielnych. Ale w 1964 roku Watykan powtrnie ponowi szanta akcyjny, a rzd i tym razem ustpi. Dopiero w 1967 roku woska lewica zadaa wyjanie, dlaczego Watykan nie paci podatkw od zyskw z akcji wartych ponad 200 milionw dolarw. Od tego momentu spraw zajmuje si biskup Paul Marcinkus, szef Banku Watykaskiego. Dziki powizaniom z mafi, tajn lo masosk P2 oraz dokonujc nielegalnych transferw pieninych apostolski finansista ukrywa znaczn cz papieskich dochodw nie baczc na ewangeliczn zasad mwienia prawdy. Kocielne konta i instytucje su jako pralnie pienidzy pochodzcych z dziaalnoci przestpczej. Z czasem dochodzi jednak do ogromnego zaduenia Kocioa, a pienidze watykaskie coraz czciej wpywaj nawet na prywatne konta nieuczciwych bankierw i szefw mafii. Fortuna zacza topnie i wanie z prob ujawnienia tych faktw oraz uzdrowienia watykaskich finansw, czy si fakt nagej i tajemniczej mierci papiea Jana Pawa I. W rezultacie papiestwo traci miliony dolarw, ale zapobiega rozgosowi nie chcc kompromitowa najwyszych hierarchw z Watykanu. Tym wicej, e na przestrzeni dwch lat gin najwaniejsze osoby zamieszane w spraw dokonywanych operacji finansowych. Jan Pawe II kategorycznie nie zgadza si na przesuchanie Marcinkusa, kiedy Amerykanie uruchomili szeroko zakrojone ledztwo majce wyjani krach kilku wielkich bankw i seri zbrodni. Nie dopuszcza te do kontroli watykaskiego systemu finansowego i ostatecznie sprawa zostaje zablokowana. Mimo strat w drugiej poowie XX wieku papiestwo nadal posiada kilkanacie bankw w Rzymie i pakiet wikszociowy Bank of America oraz bardzo due udziay w setkach firm na caej kuli ziemskiej: Kopalnie cyny w Boliwii, energetyka w Argentynie, fabryki kauczuku w Brazylii, udziay w fabrykach samochodowych Fiat, General Motors, BMW, Shell, IBM, woskie przedsibiorstwo lotnicze Alitalia, kopalnie wgla kamiennego w Essen, liczne firmy ubezpieczeniowe we Woszech i poza nimi, Vereinigte Deutsche Metallwerke, Siemens und Halske i wiele innych. Mimo to apel papiea o wspieranie Kocioa oraz jego papieskich podry nie traci nadal swej aktualnoci. Budowanie ekonomicznej potgi pociga za sob konieczno nie tylko przestrzegania i zastosowania si do regu rzdzcych wiatem gospodarki i finansw, ale wrcz preferowanie tych praw i uznanie ich prymatu nad kanonem nakazw etycznych pyncych z Ewangelii. Koci zrozumia to ju bardzo wczenie. Po zalegalizowaniu chrzecijastwa, wbrew temu, co si mam czsto wmawia, Koci wcale nie prbuje znie niewolnictwa. Ju w. Pawe nawouje do niezmieniania czegokolwiek (List do Rzymian 13, 1-7); List do Efezjan 6, 1-9; List do Tymoteusza 6, 1-5).

100 Wszyscy, wedug niego, powinni zosta tam, gdzie ich dobry Bg postawi. Niewolnikowi nie wolno, wic myle o wolnoci, ale wycznie o zbawieniu po mierci. Potwierdzaj to potem nastpni pisarze chrzecijascy: w. Ambroy uwaajcy niewolnictwo za dar Boga, zakazujcy spoecznych zmian biskup Ignacy z II wieku, w. Augustyn nakazuje pilnie pracowa w biedzie Od IV wieku, kiedy chrzecijastwo ju dominuje w Cesarstwie Rzymskim, sytuacja niewolnikw nawet pogarsza si, poniewa Koci troszczcy si przede wszystkim o wasne korzyci, stopniowo ogranicza moliwoci wyzwolenia. Wprowadza zakaz wyzwalania niewolnikw kocielnych, a w redniowieczu uzna za swoich niewolnikw nawet dzieci zrodzone ze zwizku niewolnika z osob woln. Oczywicie ydw niemal od pocztku uznaje za niewolnikw, co potem poszczeglne kraje w swoim prawodawstwie potwierdz (Frankonia w IX, Niemcy w XI, Anglia w XII). Jeszcze w XVI wieku papie Pawe IV skazuje ydw na niewol. Inny papie Benedykt VIII (1012-1024), za kocielnych niewolnikw uznaje dzieci duchownych. Najduej te, bo a do XVIII wieku, papieski Rzym utrzymuje system niewolniczy. Tomasz z Akwinu broni niewolnictwa jako stanu naturalnego, pochodzcego od Boga, nie uznajc stanowiska ani Jana Zotoustego, ani Bazylego Wielkiego, ktrzy postulowali rwno wszystkich chrzecijan. Mona by uzna, e Koci interpretowa t rwno inaczej, w kategoriach zbawienia po mierci, gdyby nie interesowao go tak bardzo ycie doczesne. Ale i tu wart przytoczenia jest fakt, e ju w roku 257 biskup rzymski Stefan I chyba zaprzecza nawet takiemu pojciu chrzecijaskiej rwnoci, gdy odbiera niewolnikom moliwo sprawowania funkcji kapana. Potwierdzi to potem w 443 roku, Leon I. Czyby pojcie rwnoci miao i tu ograniczone zastosowanie a funkcja postrzegania bya take w aspekcie ekonomicznym. Jeszcze dobitniej t rnic w pojmowaniu rwnoci wida w feudalnej organizacji chrzecijaskiej Europy. Na og sowem feudalizm okrela si takie stosunki spoeczne, w ktrych dominujc liczebnie warstwa s chopi podlegajcy szlachcie, duchowiestwu i monarsze. Definicja beztrosko czy, wic redniowieczn Europ z Chinami, Indiami czy krajami muzumaskimi, co jednak nie wydaje si w peni uprawnione. Tylko w Europie przytaczajc wikszo chopw stopniowo przywizano do ziemi i, mimo e formalnie nie byli niewolnikami, nie mogli opuszcza miejsca zamieszkania, pracowali za darmo na rzecz szlachcica i ksidza, nie posiadali ziemi, ktr uprawiali, a nawet wraz z ni byli sprzedawani. Mona raczej mwi o chrzecijaskiej wersji niewolnictwa (niezalenie od zwykego niewolnictwa nadal przecie istniejcego), ni o feudalizmie. W innych cywilizacjach, te okrelanych jako feudalne, chopi zamienieni w niewolnikw stanowili zdecydowan mniejszo. Wyglda na to, e w Europie chrystianizacja przyniosa im zniewolenie, bo pod koniec Cesarstwa Rzymskiego i w pierwszych wiekach redniowiecza na og byli jeszcze wolni. Budz powan wtpliwo, jeli nie protest, upowszechniane przez klerykalnych historykw opinie nad rzekomo ustabilizowan dziki chrzecijastwu redniowieczn Europ. Ich zdaniem, wszelkie zaburzenia spoeczne wywoane przez niezdrowe ambicje i denia do zmian, (co, przypominamy, potpia ju w. Pawe) zaczy si ujawnia dopiero z momentem nadejcia pogaskiego humanizmu i renesansu, przybierajc na sile pod wpywem bezbonego owiecenia i zbrodniczej Rewolucji Francuskiej. A oto jak naprawd wygldaa owa redniowieczna, nacechowana chrzecijaskim spokojem rzeczywisto. Lata 529 530, sekta samarytan w Aleksandrii wywouje zbrojne powstanie ludnoci przeciw wyzyskowi i da zniesienia kocielnej hierarchii; VI VII wiek, bunt biedoty w Bizancjum; w latach 821 823, ludowe powstanie Tomasza Sowianina w Azji Mniejszej skierowane przeciw feudaom i klerowi; X wiek, antyfeudalny ruch bogomilcw w Bugarii; 985 roku, lud rzymski morduje tyraskiego papiea Bonifacego VIII i bezczeci jego zwoki; 997 rok, bunt chopw w Normandii; pocztek XI wieku, seria buntw ludnoci czeskiej; w cigu XI wieku, chopskie wystpienia antyfeudalne we Fryzji i

101 w Niderlandach; 1008 roku, chopskie rozruchy w Bretanii; 1036 rok, antyfeudalne i anty chrzecijaskie powstanie chopw w Polsce; 1143 1155, Arnold z Brescii organizuje antyfeudalne powstanie w Rzymie i da likwidacji Pastwa Kocielnego; 1174 1175, chopskie powstanie na Rusi; 1303 1307, Dolcino organizuje pierwsze wielkie powstanie chopw w pnocnej Italii; 1342 1347, godowe powstanie w Salonikach; 1358 rok, antyfeudalny bunt chopw we Francji; 1378 rok, powstanie chopw we Florencji; 1381 rok, wielki bunt chopw angielskich pod wodz Johna Balle i Wata Tylera; XIV XV wiek, seria chopskich powsta w krlestwie Nawarry; 1418 rok, pierwsze z serii powsta ludnoci Nowogrodu zadajcej zmiany feudalnego prawa; 1419 1436, antyfeudalny i antykocielny ruch czeskich husytw doprowadza do szeregu buntw i wojen; 1430, 1434 1435, 1437, szczeglnie grone powstanie chopstwa w Siedmiogrodzie; 1514 rok, antyfeudalne powstanie chopw na Wgrzech; XVI wiek, seria wojen religijnych, ktre przecie te s w istocie prb obalenia feudalizmu. Oczywicie, wymieniono tu zaledwie cz zainicjowanych w redniowieczu rozruchw, ale to cakowicie wystarczy, aby wykaza, e opowieci o spoecznym spokoju w epoce dominacji chrzecijastwa s cakowicie nieprawdziwe. Wrcz przeciwnie bunty chopskie skierowane byy wanie przeciw Kocioowi i sprowokowane przez finansowan przez Koci feudaln struktur spoeczestwa. Oto prawdziwa pax christiana. Duchowiestwo nie ma najmniejszych skrupuw, kiedy masowo produkuje witoci i cudownoci suce tumanieniu wiernych, aby tym atwiej pozyska brzczc monet. Chodzi o kult relikwii, wite obrazy, cudowne rdeka i medaliki, sanktuaria i centra pielgrzymek, objawienia najrniejszych witych, Chrystusa czy Najwitszej Marii Panny, cuda zatwierdzone oficjalnie przez Koci albo tylko tolerowane O tej cudownej stronie kocielnego biznesu mona bardzo dugo. Warto, wic zaj si choby kilkoma charakterystycznymi przykadami oddajcymi istot zjawiska. Ikonoklaci, ktrzy w VIII wieku chcieli znie kult obrazw, zostali potpieni i ostatecznie pokonani, bynajmniej nie ze wzgldu na bdn nauk. Wrcz przeciwnie to oni mieli racj wskazujc na przykazanie z dekalogu, a w kulcie obrazw dopatrujc si moliwoci korupcji. Ale dla wikszoci duchownych wite obrazy to doskonae rdo dochodw w postaci ofiar i darw skadanych na rzecz Kocioa. Przez niemal dwa tysiclecia miliony pielgrzymw wdruj do setek obrazw rozsianych po caej Europie. Na pozyskiwane przy tej okazji rodki skadaj si nie tylko bezporednie datki pielgrzymw, ale te kwitncy w takich miejscach handel dewocjonaliami, opaty za noclegi, sprzeda posikw Z reguy caa ta pielgrzymkowa infrastruktura powizana bya te cile z Kocioem. Z czasem doszy dodatkowe atrakcje przycigajce pobonych i zwikszajce strumie pozyskiwanej gotwki. Obrazy zaczy wdrowa nie tylko z myl o poszerzeniu kultu, ale te by dotrze do wikszej liczby ofiarodawcw, przy czym dostojnicy kocielni dodatkowo inicjowali koronowanie obrazw, ich wicenie, potem oddzielne wicenie samych koron, a wszystko to odbywao si zawsze z odpowiedni pomp i towarzyszc zbirka ofiar, odpustem, wyjtkow msz itd. Mno si legendy o cudownych uzdrowieniach chorych, nagych nawrceniach, ale te i karach tajemniczo spadajcych na wrogw czy bezbonikw. Dobrym przykadem kultu obrazw moe by wizerunek Matki Boskiej w klasztorze w Czstochowie. Jest to typowa prawosawna ikona zrabowana przez Polakw na Rusi Halickiej w XIV wieku. Znany awanturnik ksi Wadysaw Opolczyk ofiaruje j ufundowanemu przez siebie w 1384 roku klasztorowi na Jasnej Grze. Z czasem klasztor wyrasta na jedno z najwikszych europejskich centrw pielgrzymkowych i symbol polskoci. Nie przeszkadza to paulinom podejmowa w klasztorze hitlerowskich dygnitarzy (w tym Hansa Franka) podczas drugiej wojny wiatowej. A po wojnie Jasna Gra jest orodkiem antykomunizmu tak zdecydowanym, e klasztor zapowiada zamkniecie bram przed demokratycznie wybranym

102 prezydentem Polski, poniewa wczeniej nalea do partii komunistycznej i omieli si pokona w wyborach kandydata popieranego przez Koci. Bardzo podobna do kultu obrazw jest cze oddawana relikwiom. Take ona przyciga pobonych wdrowcw wierzcych, e blisko jakiego witego przedmiotu czy jego czstki zwiksza ich szanse na zbawienie. Klasycznym przykadem moe by grb w. Antoniego w Padwie. Pod koniec XX wieku mona tam kupi sobie prywatn relikwi w postaci kawaka ptna, ktrym dotknito zmumifikowanych zwok Antoniego wystawionych na widok publiczny w ozdobnej trumnie. Dookoa kocioa mauzoleum kwitnie handel witymi obrazkami, medalikami, krzyykami Czczenie relikwii ma, wic tez wymiar finansowy i z tego punktu widzenia jest w peni zrozumiae, dlatego niemal kady koci ma ich wasna kolekcj. Kilkadziesit zbw mlecznych maego Jezusa znajduje si w posiadaniu rnych kociow Europy. Kilkaset kawakw krzya Jezusa jest rozsianych po caym wiecie chrzecijaskim. Podaj je, na przykad, Konstantynopol, Antiochia, Damaszek, Jerozolima, Aleksandria, Kreta, Cypr, Odessa, Rzym, Besancon, Londyn, Glastonbury, Malmesbury. Wszystkie kawaki pochodz podobno z krzya odnalezionego przez cesarzow Helen, matk Konstantyna. Zgodnie z rzymskim prawem krzy nalea do rodziny straconego, ale oczywicie, nikt go nie chcia, tym bardziej, e ydzi z powodw rytualnych unikali kontaktu ze zwokami. Wrzucono, wic krzy Jezusa wraz z wieloma innymi do wsplnego dou, ktry z czasem zasypano. Po blisko trzystu latach cesarzowa Helena kazaa wydoby wszystkie te krzye. Niestety nikt nie potrafi powiedzie, ktry z nich jest tym poszukiwanym. Na szczcie nie byy to czasy trzewo mylcych niedowiarkw z koca XX wieku. Przyprowadzono, wic czowieka nieuleczalnie chorego i kazano mu dotyka po kolei wszystkich krzyy, a jeden go uleczy; tak przynajmniej utrzymuje pobona legenda. Tak prosty test jednoznacznie wskaza czyj by w leczniczy krzy. Nikt te nie wie, ile gwodzi, ktrymi przybito Jezusa, zaznaje dzi czci. Oto tylko kilka bardziej znanych miejsc ich przechowywania: Jerozolima, Rzym, Wenecja, Arras, Troyes, Krakw, Wiede To samo da si powiedzie o fragmentach wczni, ktr przebito bok Jezusa, i o jego rozdwojonej ostatniej szacie (jedna w Trewirze, a druga we francuskim Argenteuil). Sawy i czci zaywa rwnie Caun Turyski, w pobonej opinii publicznej caun pogrzebowy Jezusa, mimo e badania izotopowe wskazay na jego pochodzenie z XII wieku, co zreszt powiadczaj te dokumenty historyczne. Wiele relikwii w niezamierzony sposb ma dzi wydwik wrcz humorystyczny: a to jaki koci ma piro ze skrzyda anioa, inny za szczebel z drabiny, ktra Jakub zobaczy we nie (Ksiga Rodzaju), a w co najmniej kilkunastu kocioach przechowuj wity napletek pozostay po obrzezaniu Jezusa Dawniej relikwiami handlowano, wymieniano si nimi, czsto dzielono je na czci. Zapotrzebowanie na wity towar byo, wic ogromne, zatem i poda musiaa by odpowiednia. W tym kontekcie nie dziwi historia najsawniejszego centrum pielgrzymkowego katolikw w hiszpaskim Santiago de Compostella. Ot w roku 813 biskup Tedomiro z Iria Flavia ogasza nagle, e odnalaz grb w. Jakuba, apostoa Jezusa. Wedug potwierdzonych danych historycznych Jakub zosta stracony w Jerozolimie w roku 44 na polecenie Heroda Agryppy. Hiszpaski biskup utrzymuje jednak, e dwaj uczniowie w cigu siedmiu(!) dni w cudowny sposb, za pomoc odzi bez agla przewieli zwoki witego mczennika do Hiszpanii i pochowali je wanie w Santiago. Nastpnie przez ponad siedem wiekw zapomniano o tym. Dziwnym trafem odkrycie grobu zbiega si z rekonkwist muzumaskiej Hiszpanii przez chrzecijan i w. Jakub natychmiast zostaje ogoszony pogromc Maurw. Natomiast po wygnaniu muzumanw wity grb staje si jednym z najbardziej uczszczanych centrw pielgrzymkowych w Europie.

103 Wreszcie objawienia. Wszdzie, gdzie objawi si ludziom Chrystus, Maria czy jaki wity i zostao to uznane przez Koci, powstaj witynie, sanktuaria, klasztory, centra pielgrzymek. A potem to ju idzie utartym torem handel odpustami, dewocjonaliami, pamitkami, ofiary zostawiane przez pobonych, dotacje ze strony wadcw, arystokratw albo po prostu ludzi bogatych. Kr opowieci o cudownych wydarzeniach zwizanych z miejscem objawienia, o nagych uzdrowieniach i innych przypadkach interwencji si nadnaturalnych. Od XV wieku najsynniejsze objawienia bazuj na legendzie Najwitszej Marii Panny jako dziewiczej matki Jezusa i hetmanki prowadzcej chrzecijaskie armie przeciw bezbonikom. Wystarczy wspomnie najbardziej znane orodki: portugalska Fatim, francuskie Lourdes, bakaskie Medjugorie Wszystkie one maja jedna wspln cech. Zjawa Matki Boskiej ukazaa si wycznie prostaczkom, maym dzieciom, ludziom biednym i niewyksztaconym. Zreszt bezporedni wiadkowie tych spotka nie widzieli na og tego, o czym pniej opowiadali szczliwi wybracy niebios. Na nasuwajce si pytanie, dlaczeg to Chrystus albo Maria nie ukazali si ludziom wyksztaconym, duchowni replikuj, e to pycha intelektualistw zamyka im drog do poznania prawdy duchowej, natomiast dowiadczaj jej ludzie pokornego serca. Czyby, zatem niezliczona rzesza katolickich pisarzy, profesorw i filozofw nie wydaa spord siebie ani jednego pokornego? A moe po prostu ludzie proci atwiej ulegaj sugestiom, a karmieni legendami o cudach chtnie dopatruj si ich wok siebie. Dotyczy to zwaszcza dzieci czsto opowiadajcych sobie przedziwne historie i traktujcych je potem na rwni z rzeczywistoci. Kady psycholog potwierdzi, e dziecica zdolno do konfabulacji na og zaciera granice miedzy fantazj i realnoci. Dopiero interwencja dorosych i wiedza nabyta w szkole mog to skorygowa. Zjawisko czsto nasila si te u dziewczt w okresie dojrzewania, kiedy organizm przeorganizowuje si pod wpywem hormonw. Wtedy wanie wystpuj nage zmiany nastroju, skonno do mistycyzmu i buntowniczo albo poszukiwanie jakiego mistrza. Moe, wic nie jest przypadkiem, e tyle widze miay mode kobiety, dzieci i prostaczkowie niedysponujcy wiedz wykraczajc poza nauki pynce z ambony. W pewnym stopniu potwierdza to zreszt analiza zawartoci objawie przekazywanych wybracom przez istoty duchowe. Nigdy Najwitsza Maria Panna nie powiedziaa w objawieniach niczego ponad to, co poboni mogli usysze od swego ksidza. A wic oglnikowe nawoywanie do nawrcenia si, groenie jakim nieszczciem, jeli nie bdziemy posuszni Kocioowi, i bliski koniec wiata, ktremu mog zapobiec modlitwy lub zawierzenie Matce Boej. Na dodatek widzcy opisuje zjaw czsto otwarcie porwnuj j z posgiem lub malowidem widzianym w kociele i z typowymi wizerunkami serwowanymi przez duchowiestwo. A nazbyt wyrane jest tu uzalenienie od gotowych wzorcw, a psycholog mwiby o autosugestii powodujcej projekcje wdrukowanych wyobrae. Koci jednak woli widzie w tych zjawiskach fenomeny nadziemskie i zawiatowe, co jest o tyle wygodne, e przyciga wiernych, a odpowiednio zagospodarowane miejsca objawie znowu mog przysporzy dochodw. Kolejn dziedzin ekonomicznej dziaalnoci papiestwa by kolonializm. Wszdzie, dokd docierali europejscy odkrywcy, w pierwszym szeregu z odkrywc by ksidz. Portugalskie statki pywajce wok Afryki zakadaj faktorie, ktre staj si orodkami upieczych wypraw, handlu niewolnikami i chrystianizacji. Vasco da Gama, opiewany w podrcznikach jako bohater, opywajc Afryk w drodze do Indii bez skrupuw porwa afrykaskiego pilota, aby ten pokaza mu drog. Portugalczycy najpierw upi bogate porty wschodniej Afryki (Zanzibar, Mombasa, Kilwa), a potem sprowadzaj chrzecijaskich misjonarzy. Dzisiaj duchowiestwo dziwi si, e ludy afrykaskie na og chtniej przyjmuj islam, za na wszelkie formy chrzecijastwa patrz jak na narzdzie kolonialnego wyzysku.

104 Warto przypomnie, e kontynent afrykaski straci przynajmniej 100 milionw ludzi sprzedanych do niewoli i wywiezionych do chrzecijaskich posiadoci, gwnie w Ameryce i na wyspach Oceanu Indyjskiego. Katolicy i protestanci przewozili murzyskich niewolnikw tak stoczonych pod pokadami statkw, e ledwie starczao miejsca do pooenia ich na niskich pkach uoonych jedna nad drug. Tak poukadani w mroku, zszokowani now sytuacj i niepewn przyszoci, karmieni godowymi racjami i minimaln iloci wody transportowani byli kilka tygodni przez Atlantyk. Gdyby doda do tego bicie, a czsto zncanie si oraz gwaty popeniane na modszych niewolnicach, bywao, e statek dopywa na miejsce ledwie z poowa pierwotnego adunku. Tyle gino po drodze w oceanie, ale czarnych pogan nikt nie aowa. W krajach muzumaskich niewolnicy byli traktowani znacznie lepiej, bo te islam, odwrotnie do chrzecijastwa, nigdy nie mia charakteru rasistowskiego. Kady, bez wzgldu na kolor skry, by wobec Allaha rwny, nawet, jeeli Allah uczyni go czyj wasnoci. Nierzadko wyzwalano schwytanych na wojnie jecw, a take niewolnikw i ich dzieci. Bywao, e pojmani chrzecijanie po paru latach przechodzili na islam osigajc nawet wane stanowiska czy pozycje spoeczne. W chrzecijaskiej Europie takich przypadkw byo bez porwnania mniej. Bywao te, a zdarzao si to w amerykaskich koloniach, e niektrzy waciciele systematycznie zapadniali, co modsze Murzynki, aby te im rodziy dzieci jako now generacje niewolnikw. Chrzecijaski kler, tak zwykle uczulony na seks, popiera w Ameryce aciskiej stosunki Murzynw z Indianami, niewolnikw z wolnymi chrzecijan i pogan, poniewa, wedug prawa, wszystkie dzieci pochodzce z takich zwizkw automatycznie staway si niewolnikami Kocioa. W Brazylii praktykowali to zwaszcza franciszkanie syncy z mioci do wszystkiego, co yje. Zreszt bardzo wczenie, bo ju od XVII wieku, poboni waciciele dbaj, aby niewolnikw ochrzci. Oczywicie nie oznaczao to ich uwolnienia ani nie polepszyo ich doli, bo nawet w. Pawe w swoich Listach (do Rzymian 13, 1-7; do Efezjan 6, 1-9; do Tymoteusza 6, 1-5) nakazuje zachowywa zastany porzdek spoeczny. Murzyni nie byli te traktowani jak ludzie. Na Karaibach, na przykad, niewolnikw, przetrzymywano w klatkach, aby nie zjedli niczego z uprawianego pola, a winnych przestpstwa bito, obcinano nosy i rce, ywcem pieczono na wolnym ogniu albo zostawiano ywych na poarcie ptakom Najwikszych okruciestw dopuszczali si waciciele w koloniach hiszpaskich i portugalskich, o czym zgodnie donosz wszystkie kroniki XVII i XVIII wieku; w koloniach brytyjskich traktowanie Murzynw jest troch lepsze. Duy wpyw na katolickich Hiszpan miaa zapewne tradycja inkwizycji, kiedy to ziemskie ycie czowieka nie przedstawiao wielkiej wartoci. W protestantyzmie, bardziej nasyconym ideami wolnoci osobistej, swobody wyznaniowej, liberalizmu gospodarczego i tradycjami konstytucyjnymi, w niewolniku czciej dostrzegano czstk czowieka. Gdyby zapyta, czemu opisywanymi faktami okruciestwa obciamy chrzecijastwo, skoro wystpoway one i u wyznawcw innych religii, wypada przypomnie, e jednak w adnej innej nie mwi si tyle o mioci bliniego. Nieufno Afryki do chrzecijastwa ma te jeszcze inne korzenie. W XV wieku Afryka nie jest tak dzika, jak to dzi jeszcze gosz niektrzy chrzecijascy i kolonialni historycy usprawiedliwiajc brutalno dokonywanych podbojw. Istnieje wwczas ju szereg pastw i wanie z jednym z nich chodzi o Kongo nawizuje kontakty Portugalia. Gdy w roku 1491 wadca Konga Nzinga Nkuwa przyjmuje chrzest, czyni to z nadziej na blisz wspprac z Portugalczykami. Rycho jednak przekonuje si, e si myli. Misjonarze i kupcy d tylko do opanowania i wyzysku kraju. Po kilku latach rozczarowany Nzinga usuwa gronych partnerw. Niestety jeden z jego synw, Affonso, wychowany przez zakonnikw, pozostaje przy katolicyzmie i wraz z Portugalczykami szykuje przewrt. W roku 1506 obala swego

105 brata i zdobywa tron. Jednak i on z czasem przejrzy motywy Europejczykw. Kiedy w 1516 roku pragnie kupi europejskie statki, aby samodzielnie rozwija handel z Portugali, spotyka si z odmow. Wtedy w roku 1525 przepdza z Konga kupcw i eglarzy, ale w swojej naiwnoci pozostawia jednak duchownych. Niestety nie pomaga mu to poszerzy planowanej wsppracy handlowej, Portugalia nadal zainteresowana jest wywozem niewolnikw, za ktrych paci bezwartociowymi byskotkami, a misjonarze odmawiaj pomocy w zaoeniu nowoczesnego rzemiosa. I mimo e w 1534 roku stolica kraju Nbanza otrzymuje pikn katolicka nazw Sao Salvador (Zbawiciel), kraj popada w ruin. Wprawdzie podejmuj jeszcze prb i w 1548 roku pojawiaj si jezuici, ale krl, mimo e jest katolikiem, wygna ich ju po dwch latach oburzony wtrcaniem si w kierowanie krajem. W kocu w roku 1572 onierze i misjonarze portugalscy osadzaj na tronie zalenego od siebie Alvare II. Postpuje wprawdzie chrystianizacja, ale wymuszony handel niewolnikami sprawia, e nastpuje i wyludnienie kraju. Gdzie indziej byo podobnie. Kolumb swoim protektorom obiecuje z jednej strony bogactwa (oczywicie uzyskane od miejscowej ludnoci), z drugiej za nawrcenie chrystianizacj Indian. Postpowanie pozostawionych przez Kolumba towarzyszy wyprawy ich rabunki i gwaty sprawio, e doprowadzeni do ostatecznoci Indianie przybyszw po prostu wybili. Gdy za Kolumb podczas innej wyprawy prbuje ukrci rozpasanie swych chrzecijaskich kompanw, traci krlewskie poparcie. No a jak wyglda ewangelizacja? Pozostawi dokadny jej opis wiadectw tych wydarze biskup Las Casas. Hiszpanie mordowali dla zabawy, wyrzynali cae wsie, palili ywcem, wieszali wszystkich Indian, ktrych zdoali schwyta, wodzw piekli nad ogniem. Jeli zdarzay si skuteczne kontakty Indian, zwikszano terror. W rezultacie ekspansji chrzecijaskiej religii mioci cakowicie znika caa ludno Wysp Karaibskich i to w rekordowym tempie, bo kilka milionw ludzi ginie w cigu niewiele ponad stu lat. Do koca XVI wieku chrzecijanie wymordowali plemiona Taina na Haiti, a w pocztkach XVII Ciboney na Kubie. Lucayan z Bahamw zniszczyli jeszcze wczeniej, bo ju na pocztku XVI wieku. Karaibowie, poniewa potrafili duej walczy i nawet zadawali pewne straty najedcom do dzi s przedstawiani jako wyjtkowi okrutnicy i ohydni ludoercy. W Amazonii z okoo 6 milionw Indian yjcych w XVI wieku do dzi przetrwao zaledwie 200 tysicy. Taki jest bilans ewangelizacji. A przecie wymordowano, (bo to jest chyba waciwe sowo) rwnie wysokie cywilizacje w Meksyku, Peru i Ameryce rodkowej. W tym kontekcie wrcz symbolicznym wydaje si fakt, e katolickie kocioy Meksyku czy Peru czsto s postawione na fundamentach, prekolumbijskich wity, a ze srebra z nich zrabowanego odlano pobone wrota i wizerunki zdobice kocielne otarze. Wytpiono te wikszo Indian Ameryki Pnocnej i niemal wszystkich pierwotnych Australijczykw, przerwano rozwj Indii, Chin i krajw muzumaskich, zlikwidowano kultury Oceanii Lista zbrodni popenianych z krzyem w doni jest bardzo duga. Takim kosztem Koci uzyska nowe tereny do eksploatacji, nowe latyfundia oraz nowe rzesze wiernych Warto moe wspomnie tu o papieskiej wypowiedzi podczas wizyty w Indiach w roku 1999. Przeciw tej podry protestoway rodowiska hinduistyczne, widzc w papieu ucielenienie ekspansjonizmu i zaborczoci cywilizacji chrzecijan, ktrych zaznay ju Indie w dobie kolonializmu. Oczywicie Jan Pawe II nie omieszka owiadczy, e toleruje inne wyznania, z szacunkiem odnosi si do hinduizmu, nie ma, wic powodw do jakichkolwiek protestw. Ale podczas tej wizyty, na synodzie biskupw w Delhi, papie te uzna za waciwe ogosi, e Indie oraz caa Azja s terenem przyszej ewangelizacji w trzecim tysicleciu chrzecijastwa. Bo te Azja jest obszarem gdzie chrzecijastwo wyranie przegrywa w konfrontacji z miejscowymi religiami. Nic doda, nic uj do papieskiego przesania mioci. Mona tylko zapyta, jak gone byyby okrzyki witego oburzenia w

106 Europie, gdyby tybetaski Dalajlama albo ktry z imamw islamu przyjecha, na przykad do Francji i ogosi, e Europa jest obszarem przewidzianym do zajcia przez ich religi. Krytycy zauwaaj te, e akurat w Indiach papiestwo zdobywa si na nietypow dla siebie, wrcz bezprecedensow, dobroduszno: zakada darmowe szkoy katolickie i organizuje kosztowne akcje na rzecz ubogich. Interpretuj to jako prb kupienia nawrce, przy czy sam katolicyzm jest dla nich, cho niewielk, (bo okoo 2% populacji Indii), ale grona sekt bo kierowana z bogatych, zagranicznych orodkw ktra przy pomocy znacznych nakadw finansowych zmierza do zniszczenia hinduskich tradycji i zerwania wizi modziey z rodzicami. Podobnie zreszt wyglda stosunek papiestwa do innych form chrzecijastwa. Jan Pawe II wrcz obsesyjnie wraca do fantastycznej idei nawrcenia prawosawia, ktre uwaa za dzieo odszczepiecw. Nie baczc na protesty tamtejszych biskupw le katolickich misjonarzy do Rosji i na Ukrain i gosi konieczno przywrcenia jednoci chrzecijan oczywicie pod jego wadz. Zabiegajc o spotkanie z patriarchami poszczeglnych kociow prawosawnych, tumaczy to potrzeb ekumenicznego dialogu. Nie dziwi, zatem postawa patriarchw prawosawia, ktrzy w tym watykaskim ekumenizmie dopatruj si ekspansjonizmu czy prozelityzmu i swe spotkanie uzaleniaj od zmiany polityki papiea: daj wycofania misjonarzy i uznania prawosawia za rwnoprawne wobec katolicyzmu. eby jednak nie patrzy jednostronnie, wypada zauway, e nie tylko rzymski katolicyzm jest tak zaborczy. Prawosawie stosowao identyczne metody podczas podboju i rusyfikacji Syberii. Przemoc i przekupstwem nawracano miejscowe ludy, aby je potem tym atwiej eksploatowa; opornych tpiono albo zamieniano w niewolnikw, podobnie jak czynili to kolonizatorzy z Europy Zachodniej. A w XIX wieku na zachodnich rubieach Imperium Rosyjskiego prawosawni wadcy z Moskwy przecie te si likwidowali kocioy unickie narzucone ongi miejscowej, prawosawnej ludnoci przez katolick szlacht z Polski i Litwy. Wida z tego, e obie gwne formy chrzecijastwa niewiele rni si miedzy sob. Rni je moe tylko stopie centralizacji wadzy, poniewa papiee s monarchami sprawujcymi prawdziwe, do niedawna dyktatorskie rzdy, a patriarchowie to raczej mowie zaufania i autorytety moralne, bez realnej wadzy wykonawczej. Szczeglna rol w interesach kocielnej korporacji odgrywa reklama. Nieprzypadkowo jedyne pocztkowo dopuszczone instrumenty to dzwon i organy. Ich gos by wystarczajco dostojny i potny. A dzi? Dzi papie wystpujc przed milionowymi tumami wyranie naladuje dwudziestowieczne gwiazdy kultury pop, zwaszcza piosenkarzy i aktorw. Swoich fanw kokietuje skromnoci, gestami majcymi stwarza pozory bliskoci i artami na szczycie mwnicy. Wraenia aktorskiej inscenizacji nie zatr nawet jego przejazdy i przejcia wrd tumu, podawanie ludziom rk i ostentacyjne branie dzieci na rce. Ldowanie na lotniskach caego wiata i symboliczne caowanie ziemi zawsze s tak zaaranowane, aby widzowie byli olnieni dostojnym gociem spywajcym z chmur, ktry w biaej, sugerujcej czysto, szacie ma przypomina anioa. A potem obowizkowe hody miejscowego kleru, a zwykle te i przedstawicieli rzdu, transmitowane skrupulatnie w telewizji, aby cay swiat mg doceni duchowa potg Watykanu. Temu samemu celowi suy epatowanie ludzi helikopterami i pancernym samochodem z przeszklona gablot, w ktrej papie jest doskonale widoczny, ale przecie dla plebsu nieosigalny. To jest typowe postpowanie znane specjalistom od reklamy wielkich tego wiata. Naley ludziom pokaza wielko, wrcz nadludzko, danej osoby, zaprezentowa jej potg, bogactwo, wpywy. Dlatego Michael Jackson lata wasnym helikopterem, a p[rasa rozpisuje si na temat jego prywatnej posiadoci, stanu bankowego konta, serii drogich operacji plastycznych Z drugiej strony gwiazdy pop pozwalaj na ograniczone, zazwyczaj kontrolowane, przecieki do prasy o swoich sabostkach, ulubionych potrawach, zwyczajach domowych To ma stworzy jak wi ze zwykymi miertelnikami, ociepli wizerunek gwiazdy i wzbogaci jej image. Papie

107 postpuje podobnie, kiedy zezwala poda do wiadomoci publicznej, co jada (wiat mg dowiedzie si, e lubi zsiade mleko albo sawne ju wadowickie kremwki), jaki ma rozkad dnia, a take, i jedzi na nartach. Ale podobnie jak piosenkarze czy znani aktorzy, nie ujawnia rwnie operacji finansowych i politycznych. Na og milczy o sponsorach swoich wojay, co te wskazuje na utajnione ukady, bo w normalnej sytuacji sponsorzy licz przecie na reklam. Publicznie cauje dzieci przyczyniajc si jednak te i do ich ubstwa, kiedy zwaszcza w krajach najbiedniejszych i przeludnionych zakazuje planowania rodziny. Wraenie, e Jan Pawe II wzoruje si na twrcach z krgu pop, pogbia wydanie pyt z papieskimi piewami, modami i przemwieniami. Mona je kupi w supermarkecie, gdzie le midzy pietruszk i elazkami obok nagra zespow modzieowych.

Prba rehabilitacji
Jak wida z zaprezentowanego tu pogldu, wiara chrzecijaska i caa cywilizacja oparta na tej religii okazay si w sumie powanym wybitnie nieyczliwym czowiekowi wynaturzeniem. Koci, jako instytucja reprezentujca ideologie chrystianizmu, wsawi si nade wszystko olbrzymia hipokryzj, ktra pozwala gosi jedno, a czyni drugie. W imi tej religii dopuszczano si niebywaych zbrodni i okruciestw wobec ludzi, a papie wspiera niejednokrotnie najwikszych zbrodniarzy, jeli tylko zapewniali mu wadz i swobod dziaania. W tej sytuacji mona zada pytanie: czy chrystianizacja niosa ze sob tylko zo? Czy cay Koci jest wycznie dzieem Antychrysta lub Szatana, jak niegdy gosili to protestanci w odniesieniu do katolicyzmu? Nie byoby to prawd, bo zarwno Koci, jak i chrzecijastwo, podobnie jak wiele innych instytucji i organizacji spoecznych, maj take swoje dobre strony. Przede wszystkim naley pamita, e dokonane przez chrzecijastwo skuteczne ujednolicenie kultury na duym obszarze globu stwarzao warunki do wsppracy wielu ludzi. Koci wyposay tych ludzi w identyczny, albo niemal identyczny, system wartoci. Nie ma przy tym znaczenia, e byy to wartoci zaledwie deklarowane a, niestety, rzadko realizowane. Chodzi o paszczyzn porozumienia, wsplny jzyk poj, ktry pozwala atwo komunikowa si ze sob. A wszelki postp, czyli inaczej rozwj, wymaga wsppracy choby minimalnej grupy ludzi. Postp nigdy nie dokonuje si w wymiarze jednego czowieka. Co wicej: zaobserwowano, e bardzo mae wsplnoty czy spoeczestwa niemal nie rozwijaj si, poniewa nie istnieje w nich moliwo wymiany idei. Jest zbyt maa liczba ludzi, a zatem zbyt maa rnorodno zachowa i pogldw. Z tego punktu widzenia

108 chrystianizacja zreszt wbrew intencjom kleru, stwarza warunki dla atwiejszej komunikacji i, porednio, dla przyszego rozwoju. Oczywicie skrajnie anty postpowa, konserwatywna ideologia Kocioa growaa nad ewentualnymi korzyciami pyncymi z ujednolicenia kultury. Jednak po upadku redniowiecznego obskurantyzmu, idee renesansu, a potem i nastpnych prdw intelektualnych, stosunkowo szybko ogarny ekumen chrzecijask, korzystajc wanie z owego ujednoliconego systemu poj. Porednim dowodem susznoci takiego rozumowania jest brak humanizmu i renesansu w kulturach zdominowanych przez inne wyznania. Ale istnieje te przynajmniej jeszcze jeden punkt widzenia: narzucanie jednolitej, urednionej kultury zubaa ludzka cywilizacj pozbawiajc j wielu idei i poj kultur lokalnych, prowincjonalnych. Zachodzi tu wyranie podobiestwo do monokultur rolniczych ogarniajcych kontynenty, a w kocu cay glob. Nieliczne, uznane za najlepsze, roliny uprawne wypieraj lokalne odmiany. Specjalici dostrzegaj tu niebezpieczestwo zmniejszenia rnorodnoci genetycznej i, co za tym idzie, ograniczenie plastycznoci w odniesieniu do wymogw rodowiska. Niestety, wydaje si, e jest to nieunikniona cecha postpu. Opacalno produkcji wymusza masowo, a ta jest moliwa tylko przy standaryzacji. Likwiduje si, wic nadmierna rnorodno. Analogiczne procesy zachodz w sferze duchowej: standaryzacja pogldw i poj, uniformizacja zasad rzdzcych yciem spoecznym i globalne widzenie problemw ludzkoci su ich skuteczniejszemu i bardziej dugofalowemu rozwizywaniu. Cen za t skuteczno jest obnienie rnorodnoci. W tym kontekcie dziaalno misyjna wszelkich religii, nie tylko chrzecijaskich, wydaje si by pierwszym krokiem do zjednoczenia ludzkoci. A to chyba powinno by oceniane jako zjawisko pozytywne, mimo intencji misjonarzy niemylcych moe tyle o zjednoczeniu ludzkoci dla dobra ludzi, co o zjednoczeniu jej w Kociele. Z ujednoliceniem kultury wie si atwo rozpowszechniania wynalazkw, ktre zmieniaj ludzkie ycie i tym bardziej jednocz wiat. Druk, papier, ksika, arabski zapis liczb To zaledwie nieliczne przykady konkretnych wynalazkw, ktre stosunkowo szybko rozprzestrzeniay si na obszarze wiata chrzecijaskiego. Duchowiestwo wprowadzao hodowl karpia, produkcje destylowanych alkoholi i nowych sposobw budowania Papiee i zakonnicy zaczli europejski system bankowy (pomijajc przedchrzecijaskie banki Rzymian, Grekw czy Fenicjan). Inny, ju klasyczny, przykad to alfabet aciski. W wieku XV dua cz zamieszkaych ldw nie znaa pisma w ogle albo funkcjonowao, co najmniej kilkaset jego form. Po piciuset latach, niemal cay swiat posuguje si identycznym alfabetem aciskim rozpowszechnionym przez chrzecijan, tymi samymi liczbami, miarami i kalendarzem. I, mimo wszelkich narzeka na uniformizacj ycia, jednolity alfabet bardzo uatwia funkcjonowanie gospodarki i codzienn egzystencj zwykych ludzi. Kada religia, cznie z chrzecijastwem, jest potnym narzdziem socjotechnicznym sucym do kierowania ludmi. Wikszo przecitnych wyznawcw Chrystusa ma zakodowane podstawowe chrzecijaskie zasady etyczne. Oczywicie mona o nich dyskutowa i spiera si, czy s one dobre, czy nie. atwo te wykaza, e samo duchowiestwo wikszoci tych przepisw nie przestrzega. Ale chodzi tu raczej o to, aby ludzie mieli jakie zasady, hamulce powstrzymujce ich przed bezmylnym niszczeniem, a jeli ju nie skuteczne hamulce, to przynajmniej skale wartoci powszechnie uznan za obowizujc. W tym kontekcie moralno chrzecijaska, bez wzgldu na to, jak jest zakamana i nafaszerowana obud, i bez wzgldu na jej niszczcy wpyw na osobowo wyznawcy, okazuje si jakim punktem odniesienia. Jest zasadnicz, absolutn paszczyzn porozumienia ze wszystkimi ludmi, nawet z bandyt. Tragedia koca drugiego tysiclecia polega na odkryciu, e zasady etyczne wszystkich religii i opcji filozoficznych nie maj

109 waloru absolutnego. Okazay si zaledwie wartociami wzgldnymi, zmiennymi w czasie i rnymi na rnych obszarach globu, co dobitnie pokazuje nam historia, etnografia, filozofia. Bez wtpienia te naukowe interpretacje s prawdziwe, ale pacimy za nie rozchwianiem struktur spoecznych oraz zaamaniem powszechnie akceptowanej moralnoci. A teraz inna dziedzina teoretycznie domena religii chrzecijaskiej dobroczynno. Wpisana w nauk Kocioa, nie bya tylko obudn poz majc ukry pazerno duchowiestwa. Od pocztku swego istnienia kler prowadzi, bowiem rozmaite instytucje z definicji charytatywne: przytuki dla sierot, szpitale, organizacje niosce pomoc potrzebujcym. Czsto s one zaledwie przykrywk dla nie cakiem jawnych i czystych interesw, ale przecie, nie zawsze. Zdarzaj si bezinteresowni ksia faktycznie pomagajcy ludziom i zakonnicy sucy pomoc nie ze wzgldu na wasne zyski, ale zgodnie z goszonymi ideaami. Zwykle wrd tych prawdziwych duchownych z powoania wymienia si witego Franciszka czy Matk Teres z Kalkuty, bo tacy jak oni caym swoim yciem zdawali si zawiadcza o prawdziwoci wyznawanych zasad wyprowadzanych przecie z chrzecijastwa. A zatem nie mamy prawa gosi, e kocielna dobroczynno zawsze musi by obudna. Raczej naleaoby chyba stwierdzi, e wszelkie instytucje charytatywne, religijne i niereligijne, czciej s skuteczne i autentyczne, jeli pozostaj mae. Im wiksza organizacja, tym wicej biurokratw i wicej mtnych interesw ukrywanych za piknym szyldem. I chrzecijaskie organizacje w niczym nie odbiegaj od tej reguy. Natomiast czciej mog spotyka si z ostr krytyk, poniewa swojej dziaalnoci nadaj charakterystyczny rys aktu religijnego odnoszonego do wyszych, zawiatowych wartoci, co raco kontrastuje z ich rzeczywistym obliczem. A jednak, pomimo tych wszystkich kontrowersji, dobroczynno jest wan, i niewtpliwie pozytywn, sfer dziaalnoci Kocioa. Dobrym przykadem wydaje si by gest papiea, ktry podczas wizyty w Indiach w 1999 roku ofiarowa Orissie 300 tysicy dolarw na odbudow po katastrofalnym huraganie. Przeciwnicy papiea powiedz, e usiowa w ten sposb pozyska indyjsk opinie publiczn generalnie wrog lub obojtn wobec dostojnego gocia. Zwaszcza, e katolicki kler od wiekw prbuje zdoby Indie najpierw przemoc wojn i kolonializmem, a w XX wieku poprzez utrzymywanie katolickich szk, katolickich przytukw i rozmaite akcje charytatywne. Zwolennicy papiestwa mog natomiast stwierdzi, e s to tylko tendencyjne interpretacje, bo darowizna Jana Pawa II pozostaje niezaprzeczalnym, materialnym faktem i chyba pomoe wielu ludziom. O wiele wyraniej wida obud w stosunku polskiego kleru do charytatywnych akcji Jurka Owsiaka, ktry w ostatnim dziesicioleciu dwudziestego wieku, co roku zbiera ogromne sumy na potrzeby szpitali. Dziki jego spektakularnym Orkiestrom witecznej Pomocy zakupiono wiele bardzo drogiego sprztu medycznego, co mona atwo sprawdzi, poniewa Owsiak zawsze szczegowo informuje opinie publiczn o rezultatach zbirki i podaje, co zakupiono oraz dla jakich konkretnych placwek suby zdrowia. Wzbudza to zaufanie ludzi i zachca do ofiarnoci. Rzecz w tym, e kocielne instytucje charytatywne nie maj takich osigni, a w dodatku bardzo czsto s podejrzewane o nieuczciwo ze wzgldu na niejasno swoich finansw. W kadym razie Koci p[pocztkowo ostro potpia Owsiaka mwic o jego braku zasad etycznych (chrzecijaskich), rzekomo szkodliwej muzyce, nadmiernej reklamie, a nawet o nieuczciwoci. Kiedy jednak nie zdao si to na nic i ludzie nadal przedkadali Owsiaka nad kocielny Caritas, ksia zagodzili nieco krytyk, a niektrzy nawet zaoferowali swj udzia w akcji. Co jednak nie przeszkadza, aby poszczeglni proboszczowie na wasna rk nie zwalczali Orkiestry witecznej Pomocy. Subiektywne potrzeby i odczucia ludzi to chyba najwaniejsza dziedzina kadej organizacji religijnej. Czowiek potrzebuje odniesienia do wartoci oglniejszych,

110 zrozumienia sensu wiata i swego istnienia. W XX wieku coraz wiksz rol w budowaniu wiatopogldu odgrywa nauka, ale przecie nie dociera do wszystkich ludzi, a wielu po prostu nie rozumie jej jzyka. Dotychczas to wanie religia doskonale sprawdzaa si w tej dziedzinie, co niewtpliwie byo zjawiskiem pozytywnym, bo pomagaa budowa spjn osobowo swoich wyznawcw. Oczywicie istniej tysiczne zastrzeenia. Mona bez trudu wykaza, e chrzecijastwo brutalnie amie ludzkie charaktery, wtacza w osobowo swoich zwolennikw wiele kompleksw, promuje ludzi z jednej strony sabych i sualczych, z drugiej za bezwzgldnych fanatykw. Zgoda, tyle tylko, e kady system wychowania niesie ze sob okrelone koszty psychologiczne i spoeczne dotyczy to rwnie systemu chrzecijaskiego - i mona, co najwyej, dyskutowa o ich minimalizacji. Ale chrzecijastwo dawao te ludziom niezbdny element wewntrznego porzdku. Dowodem na to jest masowe zjawisko nowych ruchw religijnych w XX wieku, kiedy Koci traci dotychczasowe wpywy i jest spychany na margines gwnego nurtu rozwoju ekonomicznego, intelektualnego czy politycznego. Pustka po odejciu od wiary w Chrystusa musi by czym wypeniona. Stosunkowo nieliczna elita rozumie procesy zachodzce w nowoczesnych spoeczestwach i potrafi zbudowa wasny wiatopogld. Ogromna wikszo ludzi nie dysponuje ani dostateczna wiedz, ani pozycja spoeczn, aby tego dokona samodzielnie i dlatego poszukuje gotowych recept. I wtedy znajduje wzorce albo w tradycji religii, coraz czciej schodzcej jednak do poziomu fundamentalizmu odgradzajcego si od wrogiego i niezrozumiaego wiata, albo w nowych religiach okrelanych przez Koci mianem sekt.. To wszystko oznacza, e czowiek, jako istota przekraczajca intelektualnie swoje biologiczne ograniczenia, nie potrafi oby si bez transcendencji. A t zapewnia mu tylko filozofia, ktra w wersji popularnej, dostpnej dla wszystkich, przyjmuje posta religii. Nie ma przy tym wikszego znaczenia, jaka to religia. Oto, bowiem powoli koczy si epoka wojen miedzy religijnych, tak czstych w przeszoci, a zaczyna okres zmaga wiata religijnego z czowiekiem nowoczesnym, budujcym wasny, niezaleny wiatopogld. Wida to doskonale w dziaaniach podejmowanych przez Jana Pawa II, Dalajlam, przywdcw judaizmu i niektrych przedstawicieli islamu. Kolejne miedzy religijne spotkanie modlitewne, ruch ekumeniczny, oficjalne deklaracje szacunku dla innych wyzna to wyraz zrozumienia, e wszystkie religie s, w gruncie rzeczy, bardzo do siebie podobne. Za to coraz wyraniejsza linia podziau biegnie pomidzy tradycyjnymi religiami i wspczesna filozofi. Oczywicie aden z wymienionych przedstawicieli duchowiestwa nie przyzna, e jego wyznanie jest rwnoznaczne z jakimkolwiek innym, ale dziaaj tak, jakby to ju zauwayli. Pamitajmy, wic, e wikszo ludzi nie potrafi jeszcze y poza systemami religijnymi i dla nich chrzecijastwo jest czym bardzo istotnym.

111

Kronika

I pne I ne
Neoplatonik Filon z Aleksandrii pracuje nad grecka interpretacj Biblii dowodzc, e judaizm jest ostatecznym celem filozofii greckiej, ktra jednak nie dostarcza najlepszego narzdzia dla zrozumienia Biblii. Pogld ten przejmie potem chrzecijastwo. Filon tworzy koncepcj emanacji duchowej Logos (Jahwe) poprzez kolejne poziomy porednie a do wiata materialnego, interpretujc w ten sposb stworzenie wiata. Jednak w II IX wieku ne ydowska filozofia z braku wasnego pastwa i koniecznoci obrony tosamoci ydw przed ekspansj hellenizmu i chrzecijastwa stopniowo zamiera.

Pierwsza poowa I ne
Dziaalno Jezusa (urodzony okoo 7 pne), jednego z wielu reformatorw judaizmu w Palestynie, ktry pozostajc pod silnym wpywem esseczykw, a take innych sekt wspczesnych uznaje siebie za dawno oczekiwanego mesjasza. Sprzyja temu panujca wwczas w Izraelu atmosfera mistycyzmu, poczucia koca epoki i oczekiwania na mesjasza. Zakada, pocztkowo niewielk, sekt przeciwstawiajc si zbyt sformalizowanemu judaizmowi faryzeuszy i hellenizujcej wierze saduceuszy; zapowiada rychy (jeszcze przed wymarciem wspczesnego mu pokolenia) koca wiata. Z inspiracji faryzeuszy za dziaalno antypastwow, gdy gosi wyszo swego bstwa nad cesarzem, zostaje

112 skazany przez Rzymian na ukrzyowanie. Wkrtce te gin w Palestynie pierwsi mczennicy za wiar Jezusow: w. Szymon, ukamienowany w latach trzydziestych za blunierstwo wobec judaizmu, i w. Jakub stracony w Jerozolimie w 44 roku ne. Po mierci Jezusa rozwija jego nauk w duchu neoplatonizmu Saul albo Szawe, czyli w. Pawe. Dopasowuje do swoich koncepcji proroctwa z Biblii (Izajasz 7) a podrujc (45-61 ne) po cesarstwie zakada, oparte na istniejcych ju gminach ydowskich, lokalne wsplnoty, stajce si zacztkiem Kocioa. Nadaje im typowo neoplatoski i gnostycki rys niechci do wiata materialnego a take do kobiet, mioci i maestwa natomiast w obliczu spodziewanego koca wiata gosi konieczno ascezy. Na wiar w Jezusa nawraca nie tylko judaistw, ale te, okrelanych przez niego mianem pogan, wyznawcw innych religii.

49 ne
Cesarz Klaudiusz nakazuje wypdzi z Rzymu wyznawcw Jezusa.

50 ne
Pierwszy zjazd wyznawcw Jezusa w Jerozolimie. Konflikt miedzy zwolennikami Pawa, uznajcymi sekt za now religi, a zwolennikami Piotra (jednego z najbliszych uczniw Jezusa) traktujcymi j (zgodnie ze sowami samego Jezusa) jako reformie judaizmu. Nastpuje podzia rl i zada: Pawe prowadzi misje poza Palestyn, a Piotr koncentruje si na sprawie nawracania ydw. Dyskusja midzy tradycyjnym judaizmem a zwolennikami Jezusowej reformy trwa nadal.

66 ne
Wybuch anty rzymskiego powstania ydw w Palestynie.

67 ne
Wedug tradycji, w tym samym dniu gin w Rzymie, uznani potem za witych mczennikw Piotr i Pawe.

70 ne
Upadek ydowskiego powstania rozprasza tradycyjnych judaistw i sekty Jezusowe, czyli chrzecijan. Nazwa sekty pochodzi od greckiego chrestos, czyli pomazaniec, mesjasz. Chrystus staje si tytuem nadawanym Jezusowi, ale czsto oznacza te abstrakcyjne bstwo czczone przez rne grupy religijne. Rozpoczyna si rozdzielanie judaizmu i chrzecijastwa. Judaici, zagroeni w swoim istnieniu po klsce powstania, nie chcc dopuci do rozamu ostatecznie potpiaj reformy Jezusa, na co jego zwolennicy odpowiadaj, e klska ydw bya w istocie bo kar za odrzucenie mesjasza. Upadek Jerozolimy po 70 ne powoduje decentralizacj nowego kultu. Poszczeglne wsplnoty tworz, utrzymujce wzajemne kontakty, kocioy lokalne zwane pniej patriarchatami albo biskupstwami,

79 ne
Wybuch Wezuwiusza staje si dla wyznawcw Jezusa zapowiedzi bliskiego ju koca wiata.

88 97 ne
Klemens, trzeci przywdca (biskup) chrzecijan w Rzymie. Dwaj pierwsi Linus (wedug tradycji nastpca w. Piotra) i Anaklet lub Klet (od 76 ne) nie wyrnili si niczym szczeglnym i pozostali prawie, niezauwaeni, i chocia nie byli przeladowani,

113 chrzecijascy pisarze, wykreuj ich na mczennikw za wiar. Natomiast Klemens, kiedy pod koniec ycia zabiera gos w sprawie sporw rozbijajcych koci w Koryncie, wykazuje ju denie do dominacji. Jest te prawdziwym mczennikiem za wiar, poniewa za odmow oddawania czci rzymskim bstwom zosta skazany na katorg, a w kocu utopiony w Morzu Czarnym. Po nim a do drugiej poowy II wieku ne rzymska wsplnot rzdz ledwie znani z imienia, chocia uznani potem za katolickich witych: Ewaryst, Aleksander, Sykstus, Telesfor, Hygin, Pius, Anicet, Soter, Eleuteriusz.

I II wiek ne
Powstaje kilka Ewangelii i zapowiadajca koniec wiata Apokalipsa w. Jana. Chrzecijanie oczekujc koca wiata neguj spoeczny porzdek (std rzymskie oskarenia o wrogo wobec ludzi i cywilizacji). Zaczyna si dyskusja o naturze Jezusa: czy by czowiekiem wybranym przez Boga, czy Bogiem wcielonym w czowieka? W drugim przypadku Maria (matka Jezusa) moga by dziewic, mimo maestwa z Jzefem i ciy. Koncepcja niepokalanego poczcia, czyli zapodnienie bez seksu, bya zgodna z nauk w. Pawa, ktry uwaa, e wszelki seksualizm jest nieczysty. Jednak dla wikszoci wczesnych chrzecijan, cznie z Pawem jest oczywiste, e ojcem Jezusa by Jzef.

II III wiek ne
Ekspansja chrzecijastwa w caym basenie Morza rdziemnego, Iranie i Etiopii. Pamfilon pisze, e pierwszymi misjonarzami byli apostoowie (wybrani uczniowie) Jezusa: Tomasz w Iranie, Andrzej w Poncie i na Rusi, Jan w Azji.

II III wiek ne
Pojawia si wczesna patrystyka, czyli literatura tworzca zasady chrzecijastwa, i apologetyka suca jego obronie przed zarzutami przeciwnikw. W poowie II wieku ne Klemens Aleksandryjski, posugujc si terminologi filozofii greckiej, traktuje chrzecijastwo w kategoriach wiedzy a nie religii. Orygenes (II III ne) kontynuuje prac Klemensa i wprowadza do chrzecijastwa neoplatosk teori emanacji, Logos, wieczno wiata oraz pierwotn rwno wszystkich istniejcych od zawsze duchw. Zaczyna si epoka Ojcw Kocioa pisarzy tworzcych zrby chrzecijaskiej ideologii. Tertulian (II III ne) nie jest pierwszym nie jest pierwszym apologet aciskim. Wbrew greckim mylicielom czcym now religi z filozofi, Tertulian gosi ich cakowit sprzeczno, bezsi rozumu (agnostycyzm) a potg wiary, materialno i uomno ludzkiego ducha w porwnaniu do idealnego Boga. Na uksztatowanie pogldw Tertuliana wpyna jego czasowa przynaleno do montanistw dajcych wanie skrajnej prostoty i czystoci wiary chrzecijaskiej. Pojawiaj si te nowe interpretacje natury Jezusa. Neoplatoska groza (poznanie) czy Jezusa z egzotycznymi praktykami Egiptu, Bliskiego Wschodu i Indii. Gnostyk Marcjon jest dualist: wyznaje sprzeczno materii i ducha, sprawiedliwoci i miosierdzia, Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Jezus by dla niego duchem o pozornym ciele, ktry te pozornie umar. Koci Marcjona przetrwa kilka wiekw w Syrii Natomiast adopcjonizm twierdzi, e Jezus by czowiekiem, ktry otrzyma ask Boga. Tak sdzi na przykad, biskup Antiochii, Pawe z Samosaty, zaoyciel Kocioa paulicjaskiego. Dyskusja nie doprowadza jeszcze do jakiego powszechnie akceptowanego rozwizania.

Okoo 160 ne
Montanus tworzy sekt w Azji Mniejszej, oczekujc bliskiego koca wiata. Odrzuca rozumowe interpretacje chrzecijastwa. Mimo przeladowa montanisci przetrwaj do VI wieku. Zwolennikiem tego kierunku jest wspomniany Tertulian.

114

II III wiek ne
Chrzecijanie gosz sukcesj nauki Chrystusa od apostow do biskupw (przeoonych poszczeglnych wsplnot duchownych). W tym czasie biskupi s wybierani przez wsplnot. Powstaje kilka biskupstw niezalenych centrw chrzecijastwa: Jerozolima, Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria, Kartagina, Rzym. Zaznacza si tendencja podporzdkowywania sabszych orodkw zwaszcza Rzym, siedziba cesarza, coraz wyraniej dominuje na zachodzie; w dyskusji nad monotanizmem zwrcono si do biskupa Rzymu, Eleuteriusza, jako do wiarygodnego arbitra, chocia nie przypisywano mu realnej wadzy ani prawa do wydawania ostatecznych wyrokw.

189 ne
Kolejnym biskupem Rzymu zostaje Wiktor. Wykazuje narastajce tendencje dominacji Rzymu ujawnione przykadowo wyznaczeniem daty wita zmartwychwstania Jezusa (Wielkanoc). Wedug Rzymu, powinna to by niedziela, poniewa Ewangelie mwi o zmartwychwstaniu nazajutrz po szabacie, natomiast na Wschodzie, te w zgodzie z Ewangeliami, witowano 14 dzie miesica nisan, co zreszt zatwierdzi synod (zjazd) w Efezie (190). Apodyktyczny nakaz Wiktora spotyka si jednak z oburzeniem, poniewa biskup Rzymu nie ma prawa rozkazywa innym. Ostatecznie, aby unikn rozpadu chrzecijaskiej wsplnoty, Wiktor musia wycofa si ze swoich da. Okoo 200 roku w oparciu o doktryn o sukcesji nauki Chrystusa wyodrbnia si ostatecznie z chrzecijaskiej spoecznoci duchowiestwo podlegajce odmiennym prawom i ocenom. Zaczyna si te zaleca celibat (bezenno) duchownych albo posiadanie tylko jednej ony. Wzrasta zamono duchowiestwa, zwaszcza biskupw, co sprawia, e kler coraz ostrzej konkuruje o stanowisko najwyszego duszpasterza.

217 ne
Biskupem Rzymu zostaje znany ze sprytnych operacji finansowych Kalikst. Jego nieczysta przeszo oraz dyskusyjne kwalifikacje powoduj jednoczenie wybranie drugiego biskupa Hipolita (pierwszy antypapie), co zaowocuje w kocu buntem ludu, ktry zamorduje Kalista w roku 222.

228 229
Dwunastoletni Mani (syn ksicia z wioski Mardinu w pnocnej Babilonii nalecej do pastwa Partw) doznaje pierwszego objawienia o odwiecznej walce wiata i ciemnoci. Tworzy synkretyczn religi oparta na zasadach chrzecijastwa i staroiraskim dualizmie dobra i za. Chrystus wedug niego, jest istot duchow, bogiem wiatoci, ale nie jest tosamy z Jezusem. W 241 roku ne Mani udaje si na rok do Indii (Gondhara), a po powrocie zdobywa pierwszych wyznawcw w prowincji Maiszan. Uzyskuje poparcie ksicia Mihrszach, brata krla Partw, Szapura. Potem, nauczajc swojej religii, wdruje przez ca Persj a do stolicy Ktezyfont. W stolicy nawraca ksicia Peroz, drugiego brata krla. Szapur otacza manicheizm opiek a do swojej mierci w 273 roku. Mani organizuje struktur swego kocioa, duo pisze w kilku jzykach (perski, sogdyjski, aramejski, turecki). Po persku jest te napisana gwna i najwitsza ksiga manicheizmu Szahpuhrakan. Mani wynajduje nowe pismo przyjte potem przez kilka pastw w Azji; jest te znanym ilustratorem, twrc miniatur. Okoo 250 roku powstaje wyranie sformuowana idea pieka jako kary spotykajcej po mierci tych, ktrzy nie poddali si nakazom Kocioa.

115

250
Cesarz Decjusz, chcc przywrci si pastwa, przeladuje chrzecijan zmuszajc ich do powrotu do dawnej wiary. Ginie biskup Rzymu Fabian; jego miejsce przejmuje Korneliusz (251-253). agodny dla odstpcw, chtnie przyjmuje ich z powrotem do Kocioa, co wywouje gwatowny opr rygorystw uwaajcych odstpstwo za grzech niewybaczalny. Ich przywdca, Nowacjan, zostaje wybrany jako waciwy biskup Rzymu (drugi antypapie). Ostatecznie, w rezultacie rzymskich represji, obaj gin mierci mczesk.

III IV wiek
W Indiach powstaj dwa kocioy obrzdku syryjskiego, ktre tradycja wie ze w. Tomaszem, legendarnym apostoem subkontynentu indyjskiego.

254 257
Funkcje biskupa Rzymu sprawuje Stefan. Przewiadczenie o przynalenej mu wadzy doprowadza niemal do schizmy kociow pnocnej Afryki. Kiedy samowolnie uniewania decyzj Afrykaczykw o usuniciu tamtejszych dwch biskupw, Synod Kartagiski sprzeciwia si. Konflikt narasta, kiedy dochodzi do ustale, w jaki sposb naley przyjmowa z powrotem chrzecijan odstpcw. Biskupi afrykascy, podobnie, jak azjatyccy, stosowali tradycyjna praktyk ponownego chrztu, gdy Stefan nakaza im tylko nakada rce na grzesznika, a nieposuszestwo jego woli chcia kara wykluczeniem z Kocioa. Biskup Kartaginy Cyprian nie uzna tego dyktatu dowodzc, ze wszyscy przywdcy wsplnot s sobie rwni. Paradoksalne ale spr zaegnay dopiero mier Stefana i kolejne rzymskie przeladowania, w ktrych te zgin Cyprian (258).

260
Jeden z pierwszych przykadw teologicznych sprzecznoci midzy chrzecijastwem aciskim i greckim: biskup Rzymu, Dionizy, gosi rwno Boga i Chrystusa, a biskup Aleksandrii, te Dionizy, twierdzi, e Chrystus pochodzi od Boga.

261
Uczniowie Maniego, Papos i Adda, przenosz nowa nauk do Egiptu. Wkrtce konkurencyjny manicheizm staje si dla chrzecijan synonimem wszelkiego za.

274
Krl perski Bahram I rozpoczyna przeladowanie manicheizmu widzc w nim zagroenie dla jednoci pastwa. Pod pretekstem zaznajomienia si z nauk Maniego ciga go do Bet-lapat, przesuchuje, potem nakazuje uwizi i wydaje zakaz rozpowszechniania jego nauki. Mimo to manicheizm dociera w tyme roku do Palestyny, przeniesiony przez ucznia Maniego imieniem Akuas. Po nim w Palestynie, Syrii i Egipcie dziaaj dwaj inni misjonarze: Tomasz i Hermeias.

276 277
mier Maniego w wizieniu. Do koca uwaa si za proroka wyznaczonego przez Chrystusa boga wiatoci. Mimo mierci proroka manicheizm rozprzestrzenia si po caym Bliskim Wschodzie, w pnocnej Afryce, Hiszpanii, Galii i na Bakanach. Ju w 297 roku ne rzymski cesarz Dioklecjan, uznajc destrukcyjn role wyznania, kae tpi go podobnie jak chrzecijastwo.

116

III IV
Ariusz gosi, e Jezus by istot stworzon przez Boga specjalnie dla zbawienia wiata. Nie by, wic czowiekiem, ale te nie by bstwem.

Pierwsza poowa IV
Euzebiusz pisze pierwsza histori chrzecijastwa.

IV
Sekta donatystw, opierajc si na dosownej interpretacji Pisma witego gosi w Pnocnej Afryce i Iranie duchowa czysto i rwno ludzi, co spotyka si ze zrozumiaym potpieniem ze strony hierarchii duchownej.

IV VI
Arianizm staje si religia wikszoci Germanw i najsilniejsz forma chrzecijastwa.

311
Grzegorz Iluminator wprowadza chrzecijastwo do Armenii, ktra staje si w ten sposb pierwszym pastwem chrzecijaskim. Rycho okazuje si, e nowa religia pastwowa doprowadza do przeladowania grabienia, wypdzania, a nawet mordowania innowiercw. Ulgaj niszczeniu, uznane za pogaskie, stare witynie, dziea sztuki i zabytki pimiennictwa.

311
Chrzecijanie zaczynaj przeladowa manicheizm jako swego konkurenta w Rzymie.

313
Cesarz Konstantyn wydaje edykt mediolaski, czym ostatecznie przerywa przeladowania chrzecijan zrwnujc ich religi z innymi aktualnymi wyznaniami. Pniejsza chrzecijaska tradycja opowiada o dziesiciu (symboliczna liczba sugerujca jaki boy plan) przeladowa wyznawcw Jezusa przez pogaskich Rzymian. Pierwsze zacz Neron w roku 64 ne, drugie Domicjan w roku 94 ne, trzecie - w 104 roku za Trajana, czwarte w 166 roku za rzdw Marka Aureliusza, pite miao rozpocz si w 202 roku, szste w 236, sidme w 250, sme w 252, dziewite w 257 i ostatnie w roku 303 na rozkaz Dioklecjana. Konstantyn nadaje przywileje biskupowi Rzymu Sylwestrowi I. Konsoliduje Rzym i chce zromanizowa chrzecijastwo wprowadzajc elementy mitraizmu i kultu soca, czc wita rnych religii i mitologizujc Jezusa. W 321 roku ustanawia niedziele jako dzie wolny od pracy wsplny dla wikszoci religii w Rzymie (chrzecijanie ostatecznie rezygnuj z ydowskiej soboty).

Od 313
Manichejczycy, aby unikn chrzecijaskich przeladowa, czsto podaj si za wyznawcw Jezusa. Ale kolejni nawrceni na chrzecijastwo cesarze rzymscy, tacy jak: Konstantyn, Walentynian I (372), Teodozjusz I (381, 382, 383, 393), Walentynian III (445), wydaj edykty nakazujce niszczy manicheizm. Mimo pogromw, wypdze, tortur czy wrcz eksterminacji, jakiej poddawani s manichejczycy, religii ich nie udaje si cakowicie zlikwidowa.

117

314
Koniec chrzecijaskiego pacyfizmu w Rzymie narodziny pojcia wojny sprawiedliwej. Wyznawcy Chrystusa, ktrzy dotd odmawiali suby wojskowej oraz udziau w wojnie i przemocy, teraz maj obowizek stawania do walki w interesie swego chrzecijaskiego pastwa.

314
W Arles biskupi zakazuj lichwy, czyli poyczania pienidzy na procent, uznajc j za grzech. Zakaz lichwy, ktrej stosowanie uznano za niezgodne z zasadami chrzecijastwa, potwierdzaj pniej kolejne sobory i synody w Nicei (325), Kartaginie (342), Aix (789) i Lateranie (1139).

325
Cesarz Konstantyn zwouje w Azji Mniejszej Sobr Nicejski z myl, aby nowa religia okazaa si te ide scalajc i wzmacniajc pastwo. Staraniem biskupa Atanazego sobr ustala jedyny suszny nicejski symbol wiary (wspistnienie w Jezusie natury boskiej i ludzkiej), potpia arianizm i tworzy dogmat Trjcy witej, Bg Ojciec, Duch wity, Jezus Chrystus). Ustalono tez teksty kanoniczne (pisane pod natchnieniem Boga), w skad, ktrych wchodz jedynie cztery Ewangelie, niektre Listy, Dzieje Apostolskie i Apokalipsa. W IV wieku powstaje te pierwszy zbir przepisw prawnych znanych jako Konstytucje Apostolskie.

337 361
To lata panowania cesarza Konstancjusza wyznawcy arianizmu; cesarz jako pierwszy zakazuje prawnie wyznawania starych religii, a za ich wyznawanie wprowadza kar mierci i konfiskat mienia.

340 345
Pachoniusz zakada wsplnot pustelnikw (laur) w Egipcie inicjujc tym samym chrzecijaskie ycie klasztorne. Potem w. Anatazy przeniesie ten model do Italii. Ideaem pustelnikw, a pniej zakonnikw, jest wyrzeczenie si posiadania wasnoci wzorem ewangelicznej wsplnoty Jezusa.

356
Umiera sawny pustelnik egipski w. Antoni. Samotno, realizowana czsto w dziwnych warunkach (Szymon na wysokim supie), staj si popularn form egzystencji suc uduchowieniu chrzecijan. Coraz czciej chrzecijanie, pniejsi wieci, stosuj najrniejsze metody umartwiania si i drczenia grzesznego ciaa celibat, gd (post), brak higieny, dobrowolna kastracja, wystawianie si na palce soce, zadawanie sobie blu

347 357
Rozpoczynaj si chrzecijaskie przeladowania innowiercw oraz tak zwanych heretykw, czyli nieprawomylnych chrzecijan (nie mino p wieku, kiedy pogaski cesarz Dioklecjan przeladowa chrzecijan).

361 363
Cesarz Julian zwany przez chrzecijan apostat (odstpc), bo przywraca dawne rzymskie wartoci przerywa chrzecijaskie przeladowania dawnych wierze i pragnie powrotu do

118 tolerancji. Ginie jednak w walce z Persami, a uszczliwieni tym faktem chrzecijanie wymylaj legend, jakoby umierajc mia powiedzie: Galilejczyku zwyciye.

366
Wybrano jednoczenie dwch biskupw Rzymu, Damazego i Ursyna, co wywoao krwawe walki o wadz. Gdy zwolennicy Ursyna zamknli si w Bazylice Lateraskiej, ludzie Damazego przypucili regularny szturm rbic drzwi, wrzucajc ponce pochodnie, a nawet zrywajc dach wityni. W rezultacie ginie 137 osb. Dopiero na drugi dzie rzymska policja przywraca porzdek. Biskupem zostaje ostatecznie Damazy I (366-384).

375 383
Zachodnio rzymski cesarz Flawiusz Gracjan zaczyna przeladowania wyzna niechrzecijaskich krajc, na przykad wyrywaniem jzyka.

378
Biskup Rzymu, Damazy I, staje przed sdem oskarony o zabjstwo i rozpust. Wyrokiem sdu zostaje uniewinniony, ale wykorzystuje sytuacj, aby wystpi do cesarza o uwolnienie duchowiestwa spod sdownictwa wieckiego.

378
Na synodzie w Antiochii Damazy I ogasza, e wszyscy biskupi chrzecijascy musz uzyskiwa akceptacj biskupa Rzymu, co stanowi ju wyran prb zawaszczenia wadzy kocielnej na wzr wadzy cesarskiej. Potwierdzi to jeszcze raz na synodzie w Rzymie (382).

W dekadzie lat 370

Na yczenie Damazego w. Hieronim pisze acisk Bibli znan Vulgata, jedyn suszn dla Kocioa aciskiego. Bdzie ona jednym z gwnych elementw walki Rzymu o prymat wrd chrzecijan. Vulgata obejmuje cz ydowskiej Biblii (Stary Testament) oraz cztery kanoniczne Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Apokalips jako Nowy Testament. Bdzie podstawowym tekstem dla katolicyzmu. Dopiero w 1350 powstaje niemieckie tumaczenie Nowego Testamentu. W katolicyzmie a do XII wieku tumaczenia Pisma witego bd musiay by akceptowane przez papiesk inkwizycj i cenzur.

379 395
Podczas panowania wschodnio rzymski cesarz Teodozjusz I Wielki zakazuje wyznawania innych religii poza chrzecijastwem.

381
Sobr w Konstantynopolu zajmuje si arianizmem, ktry zagraa jednoci Kocioa. Ustala tez zasad, e biskup Rzymu i patriarcha Konstantynopola s sobie rwni w kwestiach dyscyplinarnych i administracyjnych, poniewa reprezentuj dwie stolice cesarskie. Oczywicie nie chc tego uzna kolejni biskupi Rzymu.

384
wity Hieronim, faworyt Damazego I, rozczarowany, e nie wybrano go nowym biskupem Rzymu, obawiajc si wrogw, wyjeda do Egiptu i Palestyny, gdzie do roku 420 pdzi ywot pustelnika.

119

Druga poowa IV wieku

Biskup Apolinary z Azji Mniejszej naucza, e Jezus ma ciao czowieka i dusz Boga.

Druga poowa IV V
Po ustaleniu (w 325) podstawowych dogmatw chrzecijastwa zaczyna si apologetyka nieszukajca ju zasad, ale ich bronica. Wyrnia si w tym grecki pisarz Grzegorz z Nyssy (325-394) adaptujcy platoskie idee i racjonalizm oraz neoplatoski powrt wiata do stanu pierwotnego. Orygenes i Tertulian zostaj potpieni.

IV V
Jeden z najwybitniejszych apologetw Aurelianus Augustinus (354-430), aciski biskup Hippony w Afryce, wczeniej manichejczyk, a pniej w. Augustyn akceptuje platoskie idee (idealizm), ale umieszcza je w Bogu, za wiat, pojmowany przez Grekw jako wynik rozwoju, jest dla niego tworem boskiej aski. Powstaje, wic ostre rozgraniczenie potnego, duchowego Boga i znikomego materialnego wiata. Odrzuca racjonalizm i obiektywne poznanie na rzecz czystej wiary (fideizm). W De Civitate Dei (O Pastwie Boym) uzasadnia istnienie duchowiestwa, ktre w tym czasie cieszy si ju bardzo dodatnim, chocia wcale nie zbonym, yciem, przy czym chciwo i rozpust, zwaszcza rzymskiego kleru, pitnuje rwnie w. Hieronim. Poza Pastwem Augustyna pozostaj niechrzecijanie, zwaszcza znienawidzeni ydzi mordercy Pana Jezusa, ktrych naley przeladowa. Augustianizm bdzie dominowa w katolicyzmie do XIII wieku.

384 399
Biskupstwo Rzymu obejmuje Syrycjusz. Jako pierwszy zastrzega wycznie dla siebie uywanie tytuu papie (385) przysugujcego dotd wszystkim patriarchom. Wsawia si pych i deniem do wadzy absolutnej. Papiestwo staje si wyran replik cesarstwa.

394
Teodozjusz pokonuje rzdzcego Cesarstwem Zachodnim Eugeniusza i kae go straci. Jest to ostateczny upadek dawnej cywilizacji; Eugeniusz by ostatnim cesarzem, ktry dy do przywrcenia starych wartoci i powstrzymania chrzecijaskiej ekspansji.

394
Ostatnia 291 olimpiada. Zakazano organizowania pogaskich zawodw, Olimpie pniej (426) zburzono, a Fidiaszowy posg przewieziono do Konstantynopola, gdzie stopi si w poarze w 475 roku. Resztki Olimpii zburz trzsienia ziemi w 522 i 551 roku. Igrzyska bd jeszcze rozgrywane w Antiochii, (ale tylko do 530). Higiena ciaa, sport i gry zostaj potpione, poniewa odcigaj chrzecijan od myli o zbawieniu. Likwidacja widowisk sportowych, zwaszcza okrutnych walk gladiatorw, powoduje narastanie agresji tumw kibicw. Grupy fanw podczas bizantyjskich wycigw rydwanw zaczynaj wzajemnie ze sob walczy, dochodzi do zabjstw i napadw, czasem pldrowania miasta. W 523 roku wystpuj nawet przeciw cesarzowi Justynianowi, co koczy si krwawym poskromieniem tumu.

401 417
Pontyfikat Innocentego I, syna papiea Anastazego I (399-401), waciwego twrcy scentralizowanej, monarchicznej struktury Kocioa aciskiego.

120 Z pocztkiem V wieku Eutyches z Konstantynopola i Dioskur z Aleksandrii tworz monofizytyzm, uznajcy ide jednej osoby Jezusa, ale o dwojakiej naturze boskiej i ludzkiej zlanej w cao zdominowan przez element boski. Idea spotyka si zrazu z potpieniem patriarchy Konstantynopola Flawiana, co nie przeszkadza jednak, aby pniej jeszcze w tym samym i nastpnym wieku uformowa si monofizycki Koci koptyjski uznajcy patriarchat Konstantynopola. Monofizytyzm opanowuje Egipt i dociera do Etiopii.

V XVI
Kler chrzecijaski prbuje w Europie zlikwidowa sport i gry jako zajcie niemoralne. Wyjtek stanowiy szachy, mimo ze przybyy z krajw muzumaskich, a take pniejsze krgle popularne wrd niemieckich mnichw. Z czasem pojawiaj si nowe formy sportu, zwaszcza sztuki walki i turnieje, czyli zawody rycerskie (od XI wieku), ktre jednake rozmiarami nie dorwnuj dawnym rzymskim i greckim igrzyskom. Wyprawy krzyowcw do krajw muzumaskich zapoznaj Europ z nowymi grami. Od V wieku zamek Anioa staje si coraz czstszym schronieniem biskupw Rzymu nie tylko przed najedcami z zewntrz, ale i przed gniewem ludu i czstymi buntami. Potna cytadela powstaa z wielkiego mauzoleum zbudowanego przez cesarza Hadriana w latach 135 139. Pochowano w nim piciu cesarzy.

418
Sobr w Kartaginie potpia pelagiaryzm (od zaoyciela, Pelagiusza), ktry gosi, ze czowiek ma penie osobistej wolnej woli i nie obcia go grzech pierworodny.

418 422
Pontyfikat Bonifacego I umacnia prymat biskupstwa rzymskiego, co ujawnia si miedzy innymi w nakonieniu cesarza Teodozjusza II do oddania Rzymowi Ilirii podlegajcej dotychczas patriarsze Konstantynopola. Bonifacy wsawia si te dekretem odbierajcym niewolnikom prawo do kapastwa oraz zakazem, zabraniajcym kobietom jako istotom nieczystym, dotykania jakichkolwiek sprztw liturgicznych.

428
Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola (428-431), gosi cakowity dualizm Jezusa majcego dwie niezalene natury: ludzka od Marii i boska od Boga. Nestorianizm rozprzestrzenia si wkrtce w Azji.

431
Sobr w Efezie potpia nestorianizm. Zaczyna te kult Marii jako matki Jezusa. Walnie przyczynia si do tego w. Cyryl przekupujc niektrych biskupw, aby gosowali zgodnie z jego wol. Cyryl wsawi si wczeniej (415) podjudzeniem tumu do ataku na Hypati, sawna filozofk z Aleksandrii, ktr zawleczono do jednego z kociow, gdzie chrzecijascy fanatycy rozszarpali ja na strzpy.

432 440
Pontyfikat Sykstusa III. Aby przeciwstawi swoj siedzib rywalizujcym z nim patriarchom wschodnim, papie przeksztaca Rzym w miasto przepychu, w czym objawia si ma potga papiestwa.

121

440 461
Pontyfikat Leona I Wielkiego, ktry od 449 roku uwaa si za gow chrzecijastwa i nastpc w. Piotra. Tradycyjnie ju nie uznaj tego samodzielni biskupi Konstantynopola, Antiochii, Aleksandrii i Kartaginy. W sabncym cesarstwie papie osiga wielkie wpywy polityczne gwnie dziki udanym rozmowom z zagraajcym Rzymowi Attyl, a potem prb ukadw z Genserykiem, wadc Wandalw. W tym drugim przypadku nie ocali bogactw miasta, ale wyprosi zaoszczdzenie trzech wielkich kociow oraz ycia mieszkacw.

449
Zwoano sobr w Efezie, ktry ma rozstrzygn kontrowersje wok monofizytyzmu. Dochodzi do bjki, w ktrej ginie jeden z biskupw. Cofnito potpienie, Eutychesa, ale papie uniewania sobr.

451
Kolejny sobr, tym razem w Chalcedonie (koo Konstantynopola), potpia monofizytyzm. Biskupi po raz pierwszy oficjalnie zastosuj kltw: religijne wyklcie przeciwnikw. Kltwa stanie si odtd przez wieki cae orem walki i narzdziem przeladowa innowiercw i wszelkich niewygodnych dla Kocioa ludzi.

483
Nastpuje pierwsze zerwanie stosunkw pomidzy Rzymem a Konstantynopolem (schizma). Papie Feliks II rzuca kltw na patriarch Akacjusza, poniewa uwaa go za monofizyt. Akacjusz odpowiada tym samym. Rozam potrwa 35 lat.

492 496
Pontyfikat papiea Gelazego, ktry wykorzystujc upadek wadzy cesarza na Zachodzie (i sukcesy barbarzycw) po raz pierwszy omiela si otwarcie sformuowa tez o wyszoci wadzy papieskiej nad cesarsk (i wszelka ziemska).

496
Frankowie przyjmuj chrzest od biskupa Rzymu. Jest to pierwszy sukces papiestwa w ariaskiej Europie. Pnocna Afryka jest w tym czasie gwnie monofizycka, a zachodnia Azja nestoriaska.

V VI
Cesarz Justynian ogasza, e za posiadanie ksig manichejskich grozi kara mierci. Mimo to w X XV wieku ludowe antyfeudalne ruchy w Armenii, Bugarii, Boni, Italii i poudniowej Francji (albigensi) czsto posuguj si manichejsk ide rwnoci wszystkich ludzi.

VI
Powstaje monoficki koci syryjski (rozkwit w XII, a od XX wieku jako Koci jakobiski).

VI
Mnich Dionizy ustala kalendarz chrzecijaski i na podstawie danych ewangelicznych (k 2, 3) ustala dzie narodzin Jezusa na 25 grudnia. Myli si przy tym wyznaczajc z opnieniem kilku lat pierwszy rok ery chrzecijaskiej. Bd wyka pniej astronomowie obliczajc, kiedy na niebie bya widoczna Kometa Halleya zwykle uwaana za Gwiazd Betlejemsk, majc towarzyszy narodzinom Jezusa. Oczywicie, istnieje te moliwo, e jakie inne

122 ciao niebieskie albo zjawisko rozwietlio wtedy niebo. A nie mona te wykluczy, e owo wiato pojawio si kilka lat przed lub po narodzeniu przyszego proroka, a jedynie twrcy legendy poczyli pniej te fakty ze sob.

VI X
Powstaje spowied (indywidualne wyznawanie grzechw przed kapanem) i odpust, czyli wybaczenie win. Z czasem odpusty bd nawet kupowane przez bogatych i dojdzie do absurdalnych sytuacji, kiedy wierni bd sobie nawzajem sprzedawa posiadane odpusty, dzieli je lub czy i, odpowiednio do tego, wydua lub skraca swoj pomiertn pokut w czycu.

514 523
Pontyfikat papiea Hormizdasa; papie koczy rozam i wymusza na Konstantynopolu uznanie swego prymatu.

528
Cesarz Justynian zakazuje wybierania na biskupw ksiy posiadajcych dzieci. Chodzi o unikniecie wyszych kosztw utrzymania i dziedziczenia dbr. W cigu nastpnych kilkudziesiciu lat przepisy przeciw ksiym dzieciom i onom bd stopniowo zaostrzane.

529
w. Benedykt z Nursji zakada klasztor na Monte Cassino tworzc zarazem zakon benedyktynw, ktry wsawi si przysowiow pracowitoci i przepisywaniem ksiek.

536 537
Pontyfikat papiea Sylweriusza, syna papiea Hormizdasa. Bizancjum podbija Rzym, a papie zostaje pozbawiony wadzy przez cesarzow Teodor. Jego miejsce zajmuje Wigiliusz (537-555) cakowicie zaleny od Bizancjum. Kae Sylweriusza zagodzi na mier.

553
Sobr w Konstantynopolu ostatecznie odrzuca dyskutowan dotd reinkarnacj (po grecku metempsychosis). Do tego roku chrzecijastwo nie zajmowao wyranego stanowiska w tej kwestii i, na przykad, Orygenes (zmar 354 ne) mg gosi reinkarnacj oraz system hipostaz od Boga poprzez Chrystusa do wiata materialnego. Hipostazy zostay przejte przez oficjalna teologi chrzecijask, mimo formalnego potpienia samego Orygenesa. Papie Wigiliusz, pod naciskiem cesarza, przechodzi na stron monofizytw, czym zrazi do siebie cay aciski zachd.

556 561
Nowy papie Pelagiusz, chocia zapewnia acinnikw, e monofizytyzmu nie poprze na swoje stanowisko zostaje wyznaczony przez cesarza Bizancjum. Odtd przez niemal dwiecie lat wszyscy kolejni papiee bd musieli prosi cesarzy o akceptacj sprawowanej przez nich funkcji.

VI VII
Pojawienie si Muhammada (Mahometa) z Mekki, proroka monoteistycznej religii Arabw (570-632). Wedug wyznawcw doktryny, Muhammada jego nadejcie miao by zapowiedziane przez Bibli (Ksiga Rodzaju 12, 17; Ksiga Daniela 2) i Nowy Testament (Mateusz 21; Apokalipsa 2). Prorok doznaje objawie przynoszonych mu przez anioa do

123 jaskini, w ktrej zwyk si modli, i zaczyna publiczna dziaalno nawracajc na religi zwan islam (posuszestwo wobec Boga).

580
Longinus przynosi do Nubii chrzecijastwo w wersji monofizyckiej.

590 604
Pontyfikat Grzegorza I. Grzegorz ogasza prymat papiey nad caym wiatem chrzecijaskim i buduje ziemska potg Kocioa. Wysya misjonarzy do Brytanii i nawizuje kontakty z Germanami. Z takim zapaem realizuje idea umartwiania grzesznego ciaa, e doprowadza si w kocu do przedwczesnej mierci. W VII wieku Joannes Scholasticos (Jan Scholastyk) z Antiochii tworzy kodeks prawa kanonicznego Nomokanon przyjty w kocioach prawosawnych. Zachowuje zasad kolegialnoci decyzji na soborach (zjazdach) oraz rwno wszystkich biskupw odrzucajc tym samym prymat papiey. W VII wieku powstaje w zachodniej Azji monoteletyzm wedug niego Jezus mia posiada ludzkie ciao, ale bosk wole. W VII wieku nastpuje utworzenie w Bagdadzie patriarchatu nestoriaskiego.

604 606
Pontyfikat papiea Sabiniana Znany ze zdolnoci finansowych zgromadzi zboe w swoich spichrzach, by podczas godu w roku 605, sprzedawa je z ogromnym zyskiem.

622
W Arabii Muhammad i jego zwolennicy, muzumanie, potajemnie opuszczaj Mekk, gdzie nie mog spokojnie y ze wzgldu na siln grup wyznawcw tradycyjnego arabskiego politeizmu. Jest to hidra, ucieczka do Jatrib (miasta handlowego konkurujcego z Mekk), ktre odtd bdzie nazwane Medyn. Std prorok stopniowo podporzdkowuje sobie i nawraca na islam zachodnia Arabi, sam Mekk (630) i cay Pwysep Arabski (632). Star mekkask wityni Kaaba i Czarny Kamie uznaje za najwaniejsze sanktuarium islamu. Hidra staje si potem pocztkiem muzumaskiej ery. Nastpcy Muhammada jako przywdcy religijni i polityczni bd si nazywa kalifami.

625 638
Pontyfikat papiea Honoriusza I. wietny organizator, ktry i odbudowuje zrujnowana gospodark i umocni polityczne wpywy Rzymu. Jednak brak wyksztacenia doprowadza go do zabawnej pomyki. Patriarcha Konstantynopola Sergiusz I zwrci si do niego o zajcie stanowiska w sprawie sporu Sofroniusza z Jerozolimy i Cyrusa z Aleksandrii o natur Jezusa. Honoriusz, nie bardzo rozumiejc, co czyta, popar Sofroniusza, ktrego stanowisko wyraao monoteletyzm. Dlatego na soborze w Konstantynopolu zostan pniej wyklci nie tylko prawdziwi monoteleci, ale te niczego nie wiadom Honoriusz I.

633
Na polecenie kalifa Abu Bakra Zajd Ibn Tabit zbiera zapiski przemwie arabskiego proroka Muhammada i ukada je w jedna ksig. Odtd jest ona rdem wiary i prawa. Inne ksigi muzumanw to Biblia ydw oraz Nowy Testament chrzecijan jako wczeniejsze, niedoskonae wykadnie monoteizmu.

124

W latach 634 650 islam, cho rozpowszechniony drog podbojw: Syria (636-640), Irak (637), Jerozolima (638), Egipt (639-646) oraz w Iranie (640-650), przyjmowany jest zwykle jako wyzwolenie od ucisku, gdy okazuje si tolerancyjny na og nie narzuca swej wiary przemoc i nie przeladuje ydw, chrzecijan i manichejczykw, traktujc ich jako wyznawcw tego samego Boga.

635 636
Kalif Omar wypdza z Pwyspu Arabskiego ydw i chrzecijan, chocia nadal pozostaj oni pod specjalna ochrona muzumanw.

651
Kalif Utman nakazuje, aby Zajd Ibn Tabit zredagowa jednolity tekst przemwie Muhammada na podstawie zapisu z roku 633. Powstaje w ten sposb Koran. Wszystkie inne teksty przypisywane prorokowi zostaj zniszczone. Koran wedug tradycji, jest tylko odbiciem witej ksigi Boga istniejcej od zawsze w niebie. Drugim rdem wiedzy o naukach proroka s Hadisy, stanowice rdze pocztkowo ustnej tradycji (sunna) opowieci o yciu i czynach Muhammada.

680
Sobr w Konstantynopolu potpia monoteletyzm, ktry jednak utrzyma si na Cyprze a do XII wieku, kiedy zniszcz go krucjaty; w muzumaskiej Syrii przetrwa jako Koci maronicki do XX wieku.

726 787
W Bizancjum rozwija si ruch ikonoklastw (niszczycieli obrazw) zadajcych zniesienia kultu obrazw na podstawie dekalogu (biblijna Ksiga Wyjcia 20; chrzecijanie usunli drugie przykazanie, a ostatnie podzielili na dwa.

731 741
Pontyfikat papiea Grzegorza III, uznanego witym. Aby zdoby samodzielno, papie zdradza cesarza rezydujcego w odlegym Konstantynopolu i sprzymierza si z Longobardami; potem z kolei zdradza Longobardw i prbuje nakoni do wojny z nimi Frankw.

741 752
Pontyfikat Zachariasza, ktry jako pierwszy, wykorzystujc sabo Bizancjum, nie prosi cesarza o zatwierdzenie go na stanowisku biskupa Rzymu. Prowadzi polityk podstpnego odbierania posiadoci Longobardom, a ich wadc zsya do klasztoru. Rwnie uznany za witego.

Druga poowa VIII XVII wieku

Islam rozprzestrzenia si w Afryce (wypierajc chrzecijastwo) oraz w Indiach, Indonezji i rodkowej Azji.

754
Papie Stefan II oddaje si pod opiek Frankw, aby zrwnoway si, Longobardw, ktrzy odebrali Bizancjum formalna wadz nad Rawenn i Rzymem (749) i d do zajcia caej Italii. Papie przedstawia frankijskiemu wadcy Pepinowi sfaszowany dokument, rzekomo

125 pochodzcy z roku 315, w ktrym Konstantyn Wielki nadaje biskupom Rzymu ziemie w centralnej Italii. Dar Konstantyna staje si podstaw dla politycznej aktywnoci papiestwa na ponad tysic lat. Dopiero w roku 1440 Lorenzo Valla udowadnia, e dokument zosta sfaszowany: zawarte w nim szczegy nie zgadzaj si z faktami historycznymi, a jzyk, w ktrym jest napisany, jest zepsut acin w wersji redniowiecznej. Jedenastu nastpnych papiey bdzie zakazywa ujawnienia tych odkry, ale i tak Marcin Luter wykorzysta je przeciw papiestwu. W 755 roku z nadania Frankonii powstaje Pastwo Kocielne. W zamian papie, w imieniu Boga, koronuje wadc Frankw na krla. Ten rytua nadawania korony przez papiea stanie si potem powszechny w caej katolickiej Europie.

IX
Chiwi z Balch, pierwszy ydowski racjonalista, w ksice zawierajcej dwiecie pyta do ydowskiej religii poddaje krytyce Bibli, Talmud i tradycyjny judaizm, wskazujc na cakowicie irracjonalny charakter judaizmu oraz antropomorficzne i pene sprzecznoci rozumienie Boga w Biblii. W IX wieku Al. Nazzam reprezentuje arabski nominalizm. Jest jednym z najskrajniejszych mutazylitw odrzucajcych wszechmoc Boga i uczcych o rwnoci ludzi ze zwierztami, ktre te maja by zbawione. Natomiast Al. Kindi, inny arabski filozof mutazylita, gosi cakowit niezaleno rozumu od wiary. Uwaa, e Bg musia stworzy wiat, bo taka jest jego natura, a czowiek posiada indywidualn, niemierteln dusz. W IX wieku pierwszym wybitnym filozofem chrzecijaskiej Europy jest Johannes Scotus Eriugena, ktry wbrew kocielnym zasadom dy do interpretacji wiary poprzez rozumowanie, a nie na odwrt. Std jego panteizm, neoplatoskie pogldy o niepoznawalnoci Boga i predestynacji (to Bg wyznacza niektrych ludzi do zbawienia). Spotyka si z potpieniem ze strony Kocioa. Jego ucze Eryk z Auxerre (841-876) jest pierwszym nominalist. Od 813 roku Santiago de Compostella staje si najsawniejszym pielgrzymkowym centrum zachodniej Europy.

817 824
Pontyfikat papiea Paschalisa I, uznanego pniej witym. Cho w swej rezydencji kae olepi i ci zwolennikw cesarza, sam ogasza si niewinnym, przy czym twierdzi, e nikt na ziemi nie ma prawa sdzi papiea. Z pocztkiem IX wieku papie ustanawia nauk o wniebowziciu (a nie zwykej mierci) Marii. W 842 roku dla uczczenia ostatecznego zwycistwa tradycjonalistw nad ikonoklastami Koci bizantyjski (prawosawny) wprowadzi z tej okazji specjalne wito triumfu.

844 847
Pontyfikat Sergiusza II. Jest to pierwszy papie handlujcy urzdami kocielnymi; swego brata, oskaranego o liczne przestpstwa, wywieca na biskupa.

126

Okoo 850
We Francji powstaje zbir praw uzasadniajcych wadz papiea. Pogbia si podzia na aciski, coraz silniej centralizowany katolicyzm papiey i tradycyjnie samodzielne kocioy wschodnie. W tych ostatnich obowizuj prawa Nomokanon zwaszcza w wersji Focjusza (Fotius) i w sowiaskiej przerbce jako Kornio, (czyli ster).

IX X
Cyryl i Metody dokonuj nawrcenia Wielkich Moraw, Czech i Wilan w obrzdku sowiaskim (liturgia odprawiana w miejscowym jzyku, a nie po acinie). Po mierci Metodego (w 885) jest wprowadzany obrzdek aciski. Upowszechnianej wrd Sowian nowej religii towarzyszy wysza kultura i technologia.

867
Zerwanie kontaktw midzy aciskim Rzymem i greckim Konstantynopolem; acinnicy zmienili nicejski symbol wiary z roku 325 wprowadzajc Filioque (po acinie i Syna) twierdzc, e Duch wity pochodzi od Ojca i Syna, a nie Syn od dwch pierwszych. acinnicy ustalajc, e papie jest namiestnikiem Syna Chrystusa, staraj si w ten sposb podnie jego presti. W istocie jednak chodzi o gbokie rnice kulturalne i wpywy polityczne.

882
Pierwszy mord na papieu: Jana VIII truje i dobija motkiem jego krewny.

891 896
Pontyfikat papiea Formozusa. Po jego mierci wadz obejmuje Bonifacy VI, ale ju po czternastu dniach umiera.

896 897
Papie Stefan VI zapisuje si w historii zwoaniem tak zwanego trupiego synodu. Nakazuje wydoby z grobu rozkadajce si ju zwoki Formozusa, swego wroga politycznego i poprzednika, posadzi je na tronie i osdzi. Potem wydobywa je z grobu raz jeszcze po to, by wrzuci je do Tybru. W kilka miesicy pniej sam zostaje uwiziony i uduszony. Po nim, po kilka miesicy rzdz Roman i Teodor, po czym wrogowie stronnictwa Formozusa wybieraj Sergiusza III; jednake wobec przewagi swoich przeciwnikw musz ustpi i papieem zostaje Jan IX (898-900).

IX X
ydowski mutazylizm, racjonalna interpretacja Boga, osiga swj szczyt. Jednym z najwikszych mylicieli tego kierunku jest Dawid Ibn Merwan z Raqqa (z Iraku) zwany te z powodu zmiany wyznania z judaizmu na chrzecijastwo i powrotu na judaizm Al. Mukammi, (czyli skoczek). Jego studia doprowadz go do cisego monoteizmu i racjonalizmu. Rwnolegle muzumanin Al. Farabi uczy o wiecznej materii istniejcej niezalenie od Boga, ktry j tylko uformowa, i o niemiertelnej duszy czowieka majcej woln wol.

900 903
Na tronie kolejny papie formozjaski Benedykt VI. Po jego mierci na tron wstpuje Leon V, ale zostaje obalony przez Krzysztofa, ktry sam siebie mianuje papieem.

127

904 911
Papieem zostaje Sergiusz III, pierwszy z potnego rodu hrabiw Tusculum. Na tron wprowadza go Teodora, ona Theophylactusa, senatora Rzymu. Sergiusz wkracza zbrojnie do Rzymu i ka zabi Krzysztofa i Leona V. Teodora za pomoc intryg, praktycznie rzdzi miastem i decyduje o polityce papiestwa. T rol przejmie potem jej crka Marozja, ktra z Sergiuszem III zdradza swoich trzech kolejnych mw. Od Teodory zaczyna si okres w historii papiestwa znany jako saeculum obscurum (ciemne stulecie) albo te pornokracja, co sawny historyk z XVII wieku, kardyna Cesare Baronio, tumaczy jako rzdy kobiet.

910
Ksi Akwitanii Wilhelm I zakada benedyktyski klasztor w Cluny, ktry niemal natychmiast staje si orodkiem reform: zdecydowanie zwalcza rozpust i chciwo mnichw wskazujc konieczno zwrotu ku yciu duchowemu i modlitwie.

912
Aszari zapocztkowuje tradycjonalny ruch aszarytw skierowany przeciw mutazylitom. Filozofia ma tylko suy udowadnianiu tez islamu. Pogldy Aszariego rozwijaj potem Al. Bakilami i najwybitniejszy z nich Al. Gazali (1058-1111).

914 928
Papieem zosta Jan X, kolejny kochanek i protegowany Teodory, na rozkaz jej crki, Marozji, uduszony poduszk. Marozja planuje osadzi na papieskim tronie swego syna, ale jeszcze na razie nie udaje si jej tego osign. Chwilowo rzdz, wic Leon VI (928) i Stefan VII (928-931).

931 935
Marozja w kocu wprowadza na papieski tron swojego syna jako Jana XI. Staje si niepodzieln pani Wiecznego Miasta. Jej samowola, okruciestwa, zbrodnie i orgie doprowadz jednak do buntu mieszkacw. Na ich prob syn Marozji, Alberyk II, napada na matk i brata w Zamku witego Anioa, i oboje wtrca do wizienia. Teraz on wyznacza czterech kolejnych papiey, posuszne mu marionetki.

955 964
Pierwszym, ktrego Alberyk wyznaczy jest jego osiemnastoletni syn Jan XII. Znany z wulgarnoci, braku wyksztacenia, sodomii i ceremonii wywicania duchownych przeprowadzanych w stajni. Papieski paac synie z orgii seksualnych, wystawnych uczt i czarownictwa. Dziki przymierzu zawartemu z cesarzem Ottonem I uzyskuje od niego prawo do wadania wiksz czci Italii. Wkrtce jednak ambicje obu monarchw doprowadzaj do otwartego konfliktu, ktry koczy si wygnaniem Jana XII.

963
w. Atanazy zakada Wielka Laur, pierwsz ustabilizowana wsplnot zakonn na grze Athos, gdzie pustelnicy osiedlali si ju w V wieku. Wkrtce Athos stanie jednym z najwitszych miejsc wschodniego chrzecijastwa.

X XI
Ibn Sina (Avicenna,980-1037) rozwija pogldy arabskich mutazylitw uczc o tym, e Bg musia zbudowa wiat z odwiecznej materii. Obdarzona wolna wol dusza czowieka pochodzi z oglnoludzkiego ducha, do ktrego wraca te po mierci.

128

984 985
Kolejny papie Bonifacy VII, kae zamordowa swoich poprzednikw Benedykta VI (973974) i Jana XIV (983-984). Tyran Rzymu. Ginie w wyniku buntu ludnoci, a jego okaleczone zwoki s wczone po ulicach.

996 999
Grzegorz V, pierwszy papie z Niemiec. Sojusznik i kuzyn cesarza Ottona III. Pocztkowo wygnany przez buntownikw, ktrzy wybieraj antypapiea Jana XVI (997-998). Jan po powrocie cesarskiej armii ucieka, ale wadca Kompanii kae go pozbawi oczu, jzyka, nosa i uszu. Po formalnym odwoaniu go z urzdu, Jan obwoony jest po Rzymie na ole. Umiera zamknity w klasztorze.

999 1003
Papieem Sylwester II. Przez wspczesnych oskarany o to, e tron papieski uzyska dziki paktowi z Szatanem.

1000
Papie ustala dogmat o czycu, w ktrym maja przebywa dusze oczekujce na wejcie do nieba. Dziki temu kler moe odprawia msze za dusze zmarych, aby skrci to oczekiwanie w zawiatach, a na ziemi pobiera odpowiednie opaty za usug.

XI
W Kijowie powstaje najwitsza pustelnia klasztor Rusi, Peczerska awra. W mikkim brzegu Dniepru kolejni mnisi ryj dla siebie podziemne schronienia, a nawet podziemn cerkiew. Potem na miejscu s grzebani, a ich nastpcy dodaj nowe korytarze i cele mieszkalne.

XI
w. Anzelm z Besate (1033-1109) zaczyna tworzy filozofi scholastyczn (od aciskiego schola szkoa) typow dla chrzecijaskiej Europy. Nie poszukuje zrozumienia wiata, ale systematyzuje i potwierdza nienaruszalne dogmaty wiary; filozof staje si, wic waciwie teologiem. Anzelm w peni przejmuje filozofi Augustyna. Starajc si uzgodni wiar i dialektyk (racjonalizm) gosi realno wszelkich idei, nawet poj oglnych (jak sowo, czerwie czy wielko), poniewa istniej one w Bogu. Na tej wanie podstawie tworzy sawny dowd ontologiczny na istnienie Boga twierdzc, e wszystko w naszym wiecie jest wzgldne i potrzebuje do porwnania czego idealnego i bezwzgldnego, czyli Boga.

XI XV
Legendarni wici ruskiej cerkwi (kocioa): Joann, Wasilij, Awraamij i inni.

1014
Biskup Burchard z Worms zestawia Decretum collectarium, najwaniejszy w tym czasie zbir praw w Niemczech, ktry stanie si jednym z kamieni milowych w tworzeniu europejskiego prawa redniowiecznego. Przewiduje on bezwzgldn przewag duchowiestwa nad reszt spoeczestwa, wyczajc ksiy spod jurysdykcji pastwowej.

1020
Papie Benedykt VIII prosi cesarza Henryka II o zbrojne usunicie Bizantyjczykw z poudniowej Italii, poniewa zagraaj niezalenoci papiestwa. Militarna akcja z 1021 roku

129 przynosi spodziewany efekt; jej rezultaty zostan ostatecznie potwierdzone przez postanowienia synodu w Pawii (1022).

1032 1044
Trzykrotnie z przerwami (1032-1044,1045, 1047-1048) panowanie papiea Benedykta IX. Wsawi si niebywa rozrzutnoci, a kiedy ju roztrwoni wszystko, odsprzeda nawet na pewien czas (1045-1046) swj urzd papieski Grzegorzowi VI.

1054
Nastpuje ostateczne zerwanie stosunkw papieskiego Rzymu z Konstantynopolem za patriarchy Cerulariusza. W oficjalnej historiografii katolickiej nosi ono nazw schizmy wschodniej sugerujc oderwanie si prawosawia od katolicyzmu. W istocie jednak patriarcha Konstantynopola nigdy nie podlega papieowi, a prawosawie zachowao wicej wsplnego z najwczeniejszymi gminami chrzecijan ni Koci katolicki (na przykad kolegialno biskupw, a nie hierarchia, nieobowizkowy celibat duchownych, luna organizacja zakonw zamiast surowego drylu, dogmaty ustalane tylko do VII wieku). To raczej katolicyzm zmienia pierwotne chrzecijastwo i odrzuca wadz cesarza bizantyjskiego rezydujcego przecie na wschodzie, w Konstantynopolu.

1073 1085
Pontyfikat papiea Grzegorza VII. Dc do panowania nad Europ zaczyna walk z Cesarstwem Niemieckim (1076). Uzasadnia swoja ambicje polityczne faszowanymi, odkrywanymi dokumentami, ktre maja rzekomo pochodzi z pierwszych wiekw chrzecijastwa. Na podstawie tych sfabrykowanych tekstw z czasw w. Piotra prbuje narzuci celibat duchowiestwu katolickiemu, przy czym sam synie z licznych stosunkw z kochankami i gorcego romansu z toskaska hrabin Matyld. Twierdzi, e nikt nie moe krytykowa ani sdzi papiea sam uwaa si za witego natomiast uzurpuje sobie prawo pozbawiania tronu cesarza i krlw. Centrum ideologicznym papiestwa staje si klasztor w Cluny we Francji. Wielk potg jako narzdzie papiea osiga zakon cystersw zaoony przez Roberta z Molesme (do XIII wieku najbogatszy zakon Europy).

1084 1085
Walczc z cesarzem Henrykiem IV o dominacj w Europie papie Grzegorz VII zmusza go do sawnego ukorzenia si w Canossie (1084). Ale ju rok pniej jest wiadkiem zdobycia Rzymu przez cesarza bdc samemu zamknitym w Zamku witego Anioa. Wzywa wtedy na pomoc Normanw i ich muzumaskich sojusznikw z poudnia Italii, ale ci, cho cesarza wygnali, bior do niewoli papiea i odsyaj go do Salerno. W 1091 roku rodzi si w. Bernard (zmar 1153), twrca mistyki, emocjonalnego, irracjonalnego podejcia do Boga. W 1096 roku urodzi si Niemiec Hugon od w. Wiktora (zmary 1141), ktry prbuje poczy i uzgodni poznanie racjonalne (dialektyk) i mistyk.

XI XII
Szczyt sporu o uniwersalia, zapocztkowanego przez Anzelma goszcego realno poj oglnych (uniwersaliw) istniejcych w Bogu. Jego dowd ontologiczny szybko zostaje

130 skrytykowany przez nominalistw (od aciskiego nomen nazwa) twierdzcych, e sowa i wszelkie pojcia s wytworami rozumu i nie istniej poza nim, a zatem zaprzeczajcych realnoci platoskich idei, zwaszcza poj oglnych. Skrajnym nominalist, jest Francuz Roscelin (1050-1120), ktry odrzuca wszystko oprcz realnych rzeczy i dochodzi nawet do uznania trzech odrbnych bogw chrzecijaskiej witej Trjcy. W XII wieku nastpi ograniczone odrodzenie niezalenej filozofii w szkole klasztornej w Chartres (Francja): tumaczenie dzie arabskich, nawrt do platonizmu, racjonalizm i empiryzm, badania przyrodnicze i humanistyczne. Dziaaj tam tacy myliciele, jak: Bernard z Chartres (zmary okoo 1130), Gilbert de la Porree (okoo 1070-1154), Wilhelm z Conches (1080-1145) i Anglik John z Salisbury (okoo 1120-okoo 1180) Na przeomie XI XII wieku miaa rzdzi legendarna papieyca Joanna kobieta przebrana za mnicha. Oszustwo podobno odkryto, kiedy urodzia dziecko na oczach tumu podczas procesji w pobliu Koloseum. Zgina pono ukamienowana na miejscu. Opowieci o tym dawa wiar nie tylko prosty lud, ale nawet kler, poniewa w katedrze w Sienie w roku 1400 zostaa wymieniona jako papie, a jeszcze w XV wieku nigdy nie odprawiano procesji w miejscu domniemanej mierci papieycy. W istocie jednak to protestanci dla omieszenia papiestwa rozpowszechnili t legend w XVI i XVII wieku. Lata 1096 1270 to okres Wypraw Krzyowych. Cigncy do Palestyny na wit wojn z muzumanami otrzymuj od papiey odpust zupeny (wszystkich grzechw). Papie Urban II (1088-1099) nakania do witej wojny nawet zbrodniarzy obiecujc im bogactwa zrabowane muzumanom na ziemi i zapomnienie przestpstw w niebie. I rzeczywicie wszystkie wyprawy krzyowcw zdaj si by wyczynami patologicznych bandytw. Ju pierwsza zaczyna od wymordowania tysicy ydw nad Renem i Dunajem. Potem wojownicy Chrystusa pldruj Wgry nie cofajc si przed gwatami na chrzecijaskiej ludnoci. Lduj w Palestynie i po krwawym marszu na Jerozolim zdobywaj j w roku 1099. Tu, w planowo realizowanej rzezi, morduj 70 tysicy muzumanw, o czym opowiada z zachwytem katolicki ksidz Rajmund z Agiles opisujc m. in. jak to w wityniach brodzono we krwi po kolana.

XI XII
W Europie powstaje kilka ruchw postulujcych powrt do ewangelicznych zasad chrzecijastwa, przede wszystkim likwidacj papiestwa przeksztaconego w monarchi. Najwiksze z nich to katarzy (po grecku kathar czysty) i albigensi (od miasta Albi) w poudniowej Francji, nawizujcy pogldami do idei manicheizmu. Papiee odpowiadaj wysaniem wojska. Zostaj wtedy wykonane pierwsze w Europie wyroki spalenia na stosie za herezj. Podobny w zaoeniach ruch bogomilcw obejmuje Bakany, ale i on zastanie zlikwidowany si.

XI XII
Rozwija si scholastyka, rodzaj opartej na logice filozofii sucej potwierdzeniu prawd wiary ustalonych przez Koci. Pierwszym wielkim przedstawicielem tego kierunku, zarazem uwaanym za jego twrc, jest w. Anzelm (1033-1109). Bardzo szybko ta katolicka wersja filozofii zakrzepnie w dogmatycznych formach, a sowo scholastyka stanie si synonimem zastoju intelektualnego i skostnienia.

131

XII
Szczyt potgi wadzy papiea. Jej symbolem staje si wysoka czapka (tiara) z pasami odznaczajcymi wadz kocieln i sdow. W XIV wieku dojdzie trzeci pas wadzy nad wiatem.

XII
Nestorianizm z Chaldei (pnocny Irak) dociera do Arabii, Indii i Chin. Monoteleci z Cypru tworz Koci maronitw w Syrii (uznaje prymat papiea w 1182, 1445, 1736).

XII
Kijowscy misjonarze chrystianizuj pnocn Ru.

1118
Wedug kronik Hugon z Payns zakada zakon Templariuszy oficjalnie bronicy wityni Jerozolimskiej. W rzeczywistoci ten rycerski zakon istnia ju kilka lat wczeniej i zosta stworzony niejako organizacja samodzielna, ale podlega starszemu, tajnemu Zakonowi Syjonu, ktry mia swoj siedzib tu pod Jerozolim. Oba zakony musiay peni jak tajn misj w Palestynie, poniewa obrona wityni nie wchodzia w rachub choby, dlatego, e przez wiele lat Templariusze liczyli nie wiele wicej ni dziesiciu czonkw. Ale mimo to mieli istotny wpyw na wybr krla Jerozolimy, a po kilku latach otrzymali gigantyczne nadania w caej Europie, stajc si z czasem niewiarygodnie potni i bogaci. Kryy te opowieci o heretyckich ceremoniach odrzucajcych kult Jezusa. Od okoo 1141 roku w. Hildegarda z Bingen (Niemcy) ma szereg widze, ktre spisuje, przepowiadajc miedzy innymi przyjcie Antychrysta z wntrza Kocioa i koniec wiata.

1444
Zbuntowani mieszkacy Rzymu, dajc zagodzenia papieskiego absolutyzmu i wyzysku, wypdzaj Celestyna II. Nastpny papie, Lucjusz II, ginie w walce ze swoimi poddanymi (1145). Eugeniusz III (1145-1153) dwukrotnie ucieka z Rzymu i przez cay okres walczy z ludem Rzymu pragncym stworzy republik. Dopiero pod koniec ycia, dziki zbrojnemu poparciu niemieckiego cesarza Fryderyka I Barbarossy, moe wrci do swojej stolicy. Podobne problemy z demokratycznymi ruchami w Rzymie ma te Hadrian IV (1154-1159) wygnany do Viterbo. Ogaszajc, ze cesarska korona Niemiec jest zaledwie papieska darowizn, popada w konflikt z Niemcami. Po jego mierci wybucha walka o papieski tron pomidzy czterema papieami wybranymi przez rne, popierane lub zwalczane przez Niemcw, zgromadzenia biskupw. W roku 1159 Aleksander III, zagroony mieczami wrogich mu kardynaw ucieka z posiedzenia witego Kolegium Kardynaw, a potem uchodzi z Rzymu. Gdy wrci, znowu w 1179 roku zostanie wypdzony. Tym razem przez rzymski lud pragncy republiki. Mieszkacy Rzymu tak go nienawidzili, e nawet po mierci (1181) sprofanowali jego grb.

1168 1190
ydowski filozof Moses Ben Majmon (Majmonides) w szeregu swoich prac stara si udowodni, e Biblia jest w peni racjonalna. Ten kierunek bd kontynuowa pniej: Szemtow Ibn Falakra (XIII, Andaluzja), Hillel Ben Samuel (XIII, Werona), Jehuda Ben Nissim Ibn Malka (XIV, Maroko), Moses Ben Joszua (XIV, poudniowa Francja), Lewi Ben Gerson (Gersonides, 1288-1344), poudniowa Francja).

132 Ibn Ruszd (Averroes, zmary 1189) tworzy jeden z najciekawszych i najradykalniejszych systemw filozofii muzumaskiej. wiat jest odwieczny, a Bg to tylko hipoteza. Religia suy jedynie wychowaniu spoeczestwa. Najwiksz potg jest oglnoludzki, wsplny wszystkim rozum wsparty przez niemierteln, obdarzon woln wol dusz. Okoo 1173 Waldo z Lyonu inicjuje ruch waldersw nawizujcy do idei katarw. Pocztkowo uzyska przewag na poudniu Francji, dopki nie zostanie stumiony przez wojsko. Ostatni duy bunt podobnego typu to ruch braci apostolskich w pnocnej Italii (XIIIXIV); rwnie stumiony si.

1179
Papie Aleksander III dokonuje skodyfikowania praw antyydowskich.

1181 1185
Pontyfikat Lucjusza III. Zaczyna rzdy poza antypapieskim Rzymem; nawouje do kolejnej krucjaty w Palestynie, a na synodzie w Weronie ogasza, e wszelkie dyskusje w kwestiach religii i przewodniej roli papiea s grzechem miertelnym i powinny by karane. Nie sprzyja to uoeniu spraw z ludem Rzymu, i nastpny papie Urban III znw wikszo czasu musi spdzi w Weronie.

1198 -1216
Innocenty III doprowadza papiestwo do szczytu potgi politycznej. Wykorzystujc niepokoje w Niemczech wypiera cesarza z Italii, ktr podporzdkowuje sobie. Nawouje do czwartej krucjaty, ktra faktycznie dochodzi do skutku (1202-1204), ale nie zdobywa muzumaskiej Palestyny, lecz burzy i upi Konstantynopol, ten znienawidzony konkurencyjny orodek chrzecijastwa, uparcie odrzucajcy prymat Rzymu. Innocenty topic prawosawie we krwi chce je zmusi do ulegoci. Na gruzach Bizancjum powstaje Cesarstwo aciskie. Ale rozboje, rabunki i gwaty acinnikw sprawiy, e wschodni chrzecijanie do reszty znienawidzili drapieny katolicyzm.

XII XIII
Powstaje sufizm, mistyczny ruch muzumaski odrzucajcy racjonalne podejcie do Koranu na rzecz intuicyjnego, emocjonalnego zjednoczenia z Bogiem. Gwni teoretycy to goszcy panteizm Ibn Arabi (1164-1240) z Andaluzji i Ibn Al. Farid (1181-1235) z Egiptu.

XIII
Inicjuj dziaalno zaoyciele zakonw: w. Franciszka franciszkanie i w. Dominika dominikanie.

1204
Innocenty III zatwierdza zakon Joachima z Fiore znanego z ogaszania swych wizji o kocu wiata. Nie zyskuje sympatii papiey, poniewa zapowiada nadejcie epoki, kiedy duchowa wadza przejdzie w rce mdrcw zakonnikw. Pod koniec ycia okreli dat koca wiata mia to by rok 1260.

1207
Innocenty III wydaje rozkaz zbrojnego opanowania ziem katarw w Langwedocji. W cigu trzydziestu lat armie papieskie wymorduj okoo miliona ludzi tylko za to, e nie uznawali dyktatury biskupa Rzymu i byli tolerancyjni wobec rnych wyzna. Langwedocja za czasw

133 katarw kwitnca i bogata, pozostaje potem przez cae dziesiciolecia wyludnion, ppustyni.

1215
Innocenty III zwouje Sobr Lateraski, ktry ma ostatecznie ugruntowa jego potg. Uwaa siebie za najwitszego spord wszystkich ludzi. ydzi odpowiedzialni za mier Jezusa maj by zamykani w gettach oraz nosi specjalne oznakowanie ubiorw, ktre bd ich odrnia od chrzecijan.

1215 1252
Pocztki inkwizycji zwalczajcej przeciwnikw papiea i katolicyzmu. Sdy inkwizycyjne prowadzone przez dominikanw bd narzdziem terroru w caej Europie.

XIII
Dominikanin Tomasz z Akwinu (okoo 1225-1274), ucze Alberta Wielkiego (1193-1280), prbuje uzgodni arystotelejski racjonalizm z chrzecijask wiar. Rozumowe poznanie moe wedug niego osign niemal cay swiat z wyjtkiem kilku prawd objawionych w Biblii. Ukada pi sawnych dowodw na istnienie Boga: (1) musi istnie pierwsza przyczyna ruchu, ( ) musi by przyczyna istnienia wiata, (3) poniewa cechy s przypadkowe, musi by poza nimi jaka istota konieczna, (4) poniewa wiat nie jest doskonay, musi by poza nim istota doskonaa, (5) poniewa wiat jest celowy, kto musia mu nada cel. Hylemorfizm, realizm idei, ale tylko tych istniejcych w Bogu. Tomizm, po zwycistwie nad augustynizmem, staje si oficjaln doktryn filozoficzn Kocioa katolickiego do XX wieku.

1226
Wywodzcy si z Palestyny zakon krzyacki osiedla si na Ziemi Chemiskiej nadanej mu przez polskiego ksicia Konrada. Wkrtce zaoy tu jedno z najdrapieniejszych pastw zakonnych szerzcych katolicyzm ogniem i mieczem tak skutecznie, e do XVI wieku miejscowi Prusowie znikaj cakowicie. Zakon stanie si grob dla Litwy i Polski, dopki go nie rozbija kolejne wojny z Rzeczpospolit. W roku 1525 ostatni mistrz zakonny w Prusach przechodzi na luteranizm i, jako wadca wiecki, skada hod polskiemu krlowi.

1227 1241
Pontyfikat Grzegorza IX. Papie na podstawie daru Konstantyna ogasza si wadc caego wiata wszystkich monarchw cznie z cesarzem oraz wszystkich chrzecijan i pogan. Znany z nawoywania do wojny przeciw muzumanom i krwawego zwalczania herezji. Na jego rozkaz w roku 1239 w szampanii sponie na stosie oskarony o nieprawomylno miejscowy biskup, a wraz z nim 180 mczyzn, kobiet i dzieci. Wprowadza coroczny podatek pobierany przez papiestwo od kociow p[poszczeglnych krajw na cele wojenne. Okada kltw cesarza Fryderyka II, kiedy ten ukadami i bez rozlewu krwi odzyskuje Jerozolim. Fryderyk odpowiada akcj militarn i umierajcy papie widzi cesarsk armi oblegajc Rzym.

1243 1254
Na tronie papieskim osiada Innocenty IV, ale rzdzi z terenu Francji, pozostajc poza zasigiem cesarza, ktrego wyklina. Jego rzdy zaczynaj si od ostrego zatargu z bankierami dajcymi zwrotu poyczonych jego poprzednikowi czterdziestu tysicy dukatw (wierzyciele w oczekiwaniu na likwidacj dugu przez szereg dni nie wypuszczaj

134 nowego papiea z Sali obrad). Innocenty IV zatwierdza oficjalnie uywanie tortur przez inkwizycj. W 1252 roku zawiera sojusz z Mongoami przeciw muzumanom.

1260
Oczekiwany koniec wiata nie nadchodzi mimo e zdaj si spenia inne przepowiednie Joachima a Fiore: utosamiany z Antychrystem regent Cesarstwa Niemieckiego Manfred dominuje w Europie, a Mongoowie, postrzegani jako apokaliptyczne hordy Goga i Magoga, atakuj Palestyn. Jednak Manfred nie zdoa opanowa caego wiata chrzecijaskiego, a Mongoowie w Palestynie zostaj te w kocu rozbici przez muzumanw.

1265 1268
Rzdy (z Viterbo) sprawuje Klemens IV. Papie wysya swoje crki do klasztoru, aby przerwa powtarzajce si proby o ich rk i unikn kompromitujcej go sytuacji ojca i tecia. Z pomoc Francji wypiera Niemcw z Italii, a Karola z Anjou koronuje na krla Neapolu i Sycylii (1266) yjcy w latach okoo 1266 -1308 franciszkanin Johannes Duns Scotus, najwikszy myliciel augustynizmu, gosi przewag wiary nad rozumem twierdzc, e wiat jest w duej czci irracjonalny.

1276
Jedno z najzabawniejszych konklawe (zebra kardynaw majcych wybra nowego papiea). Kiedy konklawe trwao zbyt dugo, Karol z Anjou zamyka ich w Bazylice w. Jana na Lateranie i ogranicza racje wody i ywnoci. W ten nieco przyspieszony, sposb wybrano Hadriana V, ktry jednak rzdzi zaledwie kilka tygodni. Potem przez wiele lat wybr kolejnych papiey zawsze jest wynikiem intryg i walki pomidzy Anjou a Cesarstwem. Z tego powodu konklawe w 1281 trwa a sze miesicy: koczy si wyborem Marcina IV popieranego przez Anjou. Nastpny papie to Honoriusz IV (1285-1287) wsawiony ogromnie kosztowna, ale nieskuteczn wojn o przywrcenie Sycylii rodowi Anjou. Mikoaja IV (1288-1292) wybiera si przez jedenacie miesicy, a Celestyna V (1294) dopiero w dwadziecia siedem miesicy po mierci poprzednika. Celestyn bez wyksztacenia, okaza si kompletna niezgu i wkrtce y jak pustelnik nie zajmujc si swoim urzdem. Realna wadz sprawuje rd Colonnw. Wreszcie kardyna Benedetto Gaetani wywierci potajemnie dziur w jego celi i w nocy udajc Ducha witego namawia papiea do abdykacji. Kiedy Celestyn dobrowolnie ustpi, Gaetani, ju jako Bonifacy VIII, uwizi go w zamku Fumore. Tam te po dwch latach Celestyn umiera z zaniedbania i wycieczenia; w 1313 roku zosta kanonizowany.

1291
Rycerski zakon joannitw z Palestyny zajmuje wysp Rodos. Jako twierdz utrzyma j a do 1522 roku, kiedy zostanie wyparty przez Turkw. Wtedy przenosi si na Malt; istnieje do dzi jako Rycerze Maltascy.

1294 1303
Pontyfikat Bonifacego VIII. Papie synie z niebywaego przepychu i rozrzutnoci; po swoim wyborze urzdza uliczna zabaw tak bogat, e kronikarze pisz o tym ze zgorszeniem. Zbrojnie niszczy swoich wrogw z rodu Colonnw w Italii, najeda i grabi ich posiadoci. W roku 1302 Bonifacy VIII ogasza synn bull, wedug ktrej podlegaj mu wszyscy wadcy, a posuszestwo papieowi jest niezbdne do ostatecznego zbawienia. Papieska

135 chciwo o pycha wywouj w kocu skuteczna zemst Colonnw. Papie zostaje schwytany, obrabowany i obdarty, a potem puszczony wolno. Po takim ponieniu popada w depresj i wkrtce umiera.

1299 1300
Maksim, metropolita Kijowa przenosi si do Wodzimierza. W 1325 roku metropolita Petro, uciekajc przed Mongoami, osiada na stae w Moskwie.

1300
Bonifacy VIII ogasza pierwszy Rok wity (jubileuszowy), podczas ktrego odwiedzajcy Rzym pielgrzymi mog otrzyma odpuszczenie grzechw i zoy odpowiednie ofiary na rzecz Kocioa. Odtd jubileusze bd organizowane, co kilka lub kilkanacie lat. W XIV wieku dziaa na Rusi sawny mnich i pustelnik Sergiej Rodoneskij, zaoyciel kilku monastyrw, duchowy patron ruskiego prawosawia. W klasztorze na grze Athos (Grecja) powstaje sekta goszca potrzeb medytacji przez wpatrywanie si we wasny ppek. Ruch nosi nazw hezychazm (od greckiego hesychia spokj)

1303 1304
Papieem Benedykt XI. Ginie otruty na polecenie kardynaw z rodu Colonnw, ktrym nie chcia udzieli rozgrzeszenia za napa i ponienie Bonifacego VIII.

1305 1314
Sprawuje wadz papie Klemens V oddajc si pod opiek popierajcej go Francji. Gdzie w 1309 roku osiada w Avignon. Dwr papieski synie z bogactwa i rozpusty. Avignon staje si wielki orodkiem prostytucji, a do papiea najatwiej dotrze przez jego kochank hrabin de Foix.

1307 1319
Krl Francji Filip Pikny brutalnie likwiduje zakon Templariuszy, aby zagrabi jego dobra. Ostatniego mistrza zakonu, Jakuba de Molay, spalono na stosie. Oficjalnym powodem likwidacji jest zarzucana Templariuszom herezja. Zaleny od Filipa papie Klemens V zgadza si na zniszczenie zakonu, ale wkrtce przeklty przez mistrza Templariuszy w 40 dni po jego spaleniu na stosie, umiera na tajemnicz chorob. Zakon, cho w zmienionej formie, przetrwa miedzy innymi w Szkocji i w Portugalii (nalea do niego te Kolumba, a statki odkrywcy nieprzypadkowo nosiy czerwony, rwnoramienny krzy Templariuszy). Prawdopodobne s te wpywy doktryny Templariuszy na rozwj masonerii.

1316 1334
Pontyfikat Jana XXII, kolejnego papiea w Avignon. Papie synny ze swojej niepospolitej brzydoty i zoliwoci, niebywale chciwy i skpy, powiksza skarb papieski, ale oy jednoczenie ogromne sumy na cignce si wojny w Italii. Mimo to po jego mierci pozostanie w skarbcu niewiarygodna fortuna zoona z dwudziestu piciu milionw zotych florenw, masy kamieni szlachetnych i wyrobw jubilerskich. Do tego stopnia fascynuje go pienidze, e odrzuca dogmat o ubstwie Jezusa, a nawet ogasza heretykiem kadego, kto twierdziby, e Jezus i apostoowie niczego nie posiadali. Pod koniec ycia ogasza heretycka nauk, jakoby Maria i zmarli wici nie przebywali w niebie przed dniem Sdu Ostatecznego, czym budzi powszechne wzburzenie i zgorszenie.

136

1328 1330
Na yczenie cesarza Ludwika IV wybrano papieem Mikoaja V. W roku 1310 porzuci on on i dzieci, aby, nielegalnie, zosta franciszkaninem. Jednak tu po jego wyborze na papiea porzucona ona Mikoaja zjawia si na Lateranie. W rezultacie wieo obwoany papie odjeda z Rzymu wygwizdany przez lud.

1334 1342
Surowy Benedykt XII reformuje papiestwo i nakazuje zakonom powrt do zasad ubstwa, czym wyrnia si na tle poprzednich papiey z Avignon. Kryzys ekonomiczny w Pastwie Kocielnym doprowadza niemal do upadku Rzymu.

1348
Duma dziesitkujca ludno Europy do Avignon. Papie Klemens I (1342-1352) nie zamyka si przed epidemi w swoim paacu, ale stara si nie ludziom pomoc. Wbrew oczekiwaniom koca wiata, czego zapowiedzi miay by wanie zaraza jako kara za grzechy. Klemens ogasza odpust i jubileusz w Rzymie, czym oywia gospodark swego odlegego pastwa. A w Avignon na nowo rozkwita prostytucja i hazard, toczy si bujne ycie nocne i tysice pielgrzymw przynosz ofiary zasilajc papieska kas. Sam Klemens jest znany z orgii uprawianych zarwno z dziewcztami jak i chopcami. Ale trzeba przyzna, e uzna za lubne wszystkie w ten sposb poczte przez siebie dzieci. Jest to o tyle istotne, e potomstwo nielubne nie miao prawa do dziedziczenia, a bywao, e grozia mu nawet dola kocielnych niewolnikw. Z drugiej strony tene kochajcy ycie papie nie ukrci inkwizytorskich praktyk dominikanw i franciszkanw dziaajcych w podziemiach jego ogromnego paacu. Rozwizo spowodowaa jednak narastajc niech i kiedy w roku 1352 umiera, lud Rzymu wituje to jako radosne wydarzenie.

1352 1362
W czasie swego pontyfikatu papie Innocenty VI przywraca chrzecijaska ascez w Avignon. Wzmaga dziaalno inkwizycji. Prbuje powrci do Rzymu, co jednak uniemoliwia mu zdecydowanie wroga postawa ludnoci Wiecznego Miasta.

1370 1378
Pontyfikat papiea Grzegorza XI. Kilka miesicy po jego dojciu do wadzy lud Cesny buntuje si przeciw rzdom tyranii i przemocy. Tumic bunt kardyna Robert z Genewy morduje 4000 mieszkacw.

1377
Grzegorz XI ostatecznie przenosi swoj siedzib z Avignon do Rzymu. Jednak mieszkacy na wie o masakrze dokonanej w Cesnie przez papieskiego dowdc, kardynaa Roberta, wypdzaj papiea z miasta. Grzegorz osiedla si w Anagni. Po mierci walka frakcji doprowadza do wyboru kilku papiey jednoczenie (trzech oficjalna historia Kocioa uznaje za antypapiey). W 1378 roku rozpoczyna si pontyfikat Urbana VI uznawanego za jednego z najbardziej konfliktowych papiey w historii. Jego bezkompromisowo, zoliwo, pycha i bezwzgldno w sprawowaniu wadzy doprowadzaj do rozamu w Kociele. Zbuntowani kardynaowie wybieraj, wic papieem Roberta z Genewy, ktry przyjmuje imi Klemensa VII (1378-1394) i osiedla si w Avignon. Od tego wyboru zaczyna si okres nazywany w historii Kocioa Wielka Schizm Zachodni, a Klemensa uznano antypapieem.

137 Urban swoich przeciwnikw traktuje bezwzgldnie, torturujc i skazujc na mier nawet wsppracujcych z nim kardynaw. Podobno kae wozi ze sob ich zasuszone zwoki. W 1389 roku umiera w okolicznociach wskazujcych na otrucie. Winnych nie szukano.

1378 1417
Wielka Schizma Zachodnia, czyli rozbicie wiata katolickiego pomidzy dwie zwalczajce si linie papiey z Rzymu i Avignon. Trwaj wzajemne oskarenia, wyklinanie, intrygi.

XIV XV
W rezultacie narastajcego krytycyzmu Kocioa, zaczyna si coraz ostrzejsze przeladowanie heretykw pragncych przemian. Do herezji zaliczono jednoczenie stare praktyki magiczne, ktre s tpione z podobn surowoci. Rodzi si demonologia, nauka o zych duchach, ktra ma uatwi ich rozpoznawanie i obron przed nimi.

XV
Monofizytyzm zostaje pastwow religi Etiopii w opozycji do napierajcych z pnocy muzumanw oraz animistycznego poudnia nalecego do czarnej Afryki.

1415
Kijw zaczyna uniezalenia si od patriarchatu Moskwy. Pena samodzielno uzyskuje w roku 1458.

1417
Sobr w Konstancji wybiera rzymskim papieem Marcina V (1417-1431) koczc okres Wielkiej Schizmy Zachodniej. Sobr zakada powrt do ubstwa, ograniczenie absolutnej wadzy papiea, pewna demokratyzacj w kurii rzymskiej. Oczywicie nie chc tego przestrzega ani Marcin V, ani nastpca Eugeniusz IV.

1433
Urodzi si Nil Sorskij (zmar 1508). Propaguje na Rusi hezychazm.

1455 1458
Pontyfikat Kalista III znany przede wszystkim z nepotyzmu (wykorzystanie stanowiska dla wspomagania rodziny) i nawoywania do wojny z Turkami. Papie wprowadza prawny zakaz wszelkich kontaktw z ydami jako zabjcami Chrystusa.

XV XVII
Scholastyka traci w Europie dawna pozycj ustpujc humanizmowi i odrodzeniu. Ksztatuje si nowa koncepcja spoeczestwa zorganizowanego wedug zasad rozumu: Th. More (Anglia, 1478-1535), T. Campanella (Italia, 1568-1639); i praw natury: Hugo de Groot, Grotius (Holandia. 1583-1645). Anglik Francis Bacon I Galileusz z Italii tworz empiryzm jako zasad poznawania, natomiast we Francji Kartezjusz odnawia racjonalizm. Francuz B Pascal, chcc unikn atakw na religi, formuuje sawna zasad rozdziau porzdku rozumu (nauka) i porzdku serca (wiara.

1458 -1464
Pontyfikat Piusa II. Po do burzliwym yciu, zainteresowaniach humanizmem i renesansowymi ideami, w wieku dojrzaym zosta duchownym, a potem papieem o raczej surowych, tradycyjnie katolickich pogldach. Wbrew swoim wczeniejszym opiniom o

138 koniecznoci wzmocnienia pozycji soboru wobec papiea, kiedy sam zosta biskupem Rzymu, potpia wszelkie wysiki na rzecz osabienia papieskiego absolutyzmu.

1464 1471
Papie Pawe II reprezentuje do charakterystyczne rozdarcie chrzecijastwa miedzy renesansem i wiar. Sabo wyksztacony, niezbyt inteligentny, chtnie paci za dziea sztuki, ale te i zamyka Akademie Rzymsk, aby nie szerzya pogaskich idei i kae torturowa sprzeciwiajcego si mu uczonego. Urodzony w roku 1469 guru Naak (zmary 1539) w Pendabie tworzy sikhizm, religi monoteistyczn wywodzc si z islamu. Wkrtce ruch ogarnie cay Pendab.

1471 1484
Pontyfikat Sykstusa IV. Papie wsawia si licznymi kochankami oraz dziemi, przy czym utrzymuje kazirodcze stosunki z wasna siostr i swoim potomstwem. Zakada i wydzierawia domy publiczne, przy czym od prostytutek pobiera opaty. Jednoczenie nakada specjalny podatek na ksiy majcych ony i dzieci. Rzdzi terrorem i podstpem.

1478
Sykstus IV nakazuje inkwizycji zaj si spraw niedawno nawrconych ydw i muzumanw w Hiszpanii. Szefem akcji ustanawia zakonnika Tomaso de Torquemad. Wkrtce nastpi najkrwawszy rozdzia w dziejach tej zbrodniczej organizacji. W cigu trzech pierwszych lat Torquemada spali na stosie dwa tysice ydw i muzumanw. Przez dalszych dziesi kae torturowa sto czterdzieci tysicy ludzi, a spord nich dziesi tysicy spali na stosie oskarajc o nieszczere przejcie na chrzecijastwo. Kilkaset tysicy ludzi zamyka w lochach.

1484 1492
Podczas swego pontyfikatu papie Innocenty VIII specjalna bulla kae ciga i torturowa czarownice inicjujc tym samym okrutne cignce si przez nastpnych trzysta lat procesy o czary. Patronuje te wyczynom inkwizycji w Hiszpanii. Wsawia si niebywaym kontraktem z tureckim sutanem Bajazydem II: przyjmuje pod swoj opiek jego brata, Dema, aby ten nie zagraa wadzy sutana, za co Bajazyd bdzie paci papieowi, co roku 45 tysicy dukatw w zocie. Ostatnie dni Innocentego VIII s szczeglnie odraajce. Usiuje ratowa swoje ycie pijc mleko karmicych matek i kac wykrwawi kilku chopcw, aby lekarze przetoczyli mu ich moda krew. Nie budzi to jednak najmniejszego poczucia winy, poniewa w momencie mierci wyzna: Przychodz do Ciebie, Panie, w mojej niewinnoci.

1486
Niemieccy teologowie H. Krmer i J. Sprenger publikuj sawne dzieo o sposobie cigania i karania czarownic Malleus maleficarum (Mot na czarownice). Bdzie to podstawowa rozprawa uywana w Europie przez 300 lat polowa na domniemane suebnice Szatana. Opiera si gwnie na zebranych opisach czarownictwa, herezji oraz filozofii Tomasza z Akwinu.

1492 1503
Pontyfikat Aleksandra VI. Papie znany z gwatw i rozpusty, licznych kochanek i dzieci oraz ogromnej chciwoci. Oskarany o uprawianie czarw. Podczas wesela swojej crki Lukrecji

139 Borgii, organizuje gigantyczny festyn i widowisko z walka na ostr bro, imitujce wystpy rzymskich gladiatorw. Kuriozalne jest jego danie od Wenecji, aby oddaa papiestwu swoje posiadoci na Adriatyku, poniewa wynika to z daru Konstantyna. Przedstawiciel Wenecji proponuje wtedy odszuka stosowny dokument wyranie kpic z papieskiej faszywki sporzdzonej w VIII wieku. W 1493 roku na podstawie tego daru Konstantyna roszczc sobie prawo do rzdzenia caym wiatem, papie samowolnie dzieli powierzchnie globu na dwie strefy wpyww hiszpask i portugalsk. Aleksander umiera przez pomyk: wypija zatrute wino przeznaczone dla jego wrogw.

1502
Johannes Burchard, mistrz ceremonii na papieskim dworze, wydaje ksik Noc pidziesiciu kurtyzan, w ktrej opisuje orgie, uczty i wyuzdanie zwierzchnikw wiata katolickiego. Wspomina miedzy innymi o satanistycznej mszy odprawianej przez Aleksandra VI i o domniemanych kontaktach Innocentego VIII z demonami.

1503 1513
Juliusz II doprowadza papiestwo do rozkwitu zarwno drog podbojw w Italii, jak i dziki reformie systemu podatkowego, lichwie oraz sprzeday odpustw. Popiera artystw, ale i te inkwizycj, ktra z kolei tpi sztuk uznan za szkodliw. Na jego zamwienie Micha Anio ozdabia malowidami Kaplic Sykstysk, ale zostaje oszukany przy zapacie. Dopiero w latach osiemdziesitych dwudziestego wieku odkryto, e malarz umieci w obrazach litery, ktre czytane na mod semick od prawej do lewej tworz imi Abulafia ydowskiego mistyka z XIII wieku, ktry twierdzi, e ma dowody zaprzeczajce zmartwychwstaniu Jezusa. By moe potwierdza to znane zwizki Michaa Anioa z kabalistyk?

1513 1521
Pontyfikat Leona X. Papie zdobywa rozgos triumfalnym wjazdem do Rzymu w roku 1513. Borykajc si z kopotami finansowymi prbuje im przeciwdziaa przez sprzeda kocielnych urzdw, a take rozsyajc po Europie ksiy sprzedajcych odpusty. Kady moe wykupi grzechy swoje i swoich bliskich. Rycho spotyka si to z powszechnym sprzeciwem.

1517
Niemiec Marcin Luter ogasza tezy przeciw papieowi i da reform, zwaszcza zniesienia odpustw za pienidze. Ostro potpiony i zagroony przez inkwizycj sam potpia papiea i staje na czele ruchu protestantw. Gosi nawrt do zasad Ewangelii (luteranizm). Od roku 1517 Turcja staje si centrum wiata muzumaskiego i najwikszym konkurentem chrzecijastwa.

1518 1531
Niemiec Ulrich Zwingli wystpuje przeciw katolicyzmowi.

XVI XVII
Papiestwo podejmuje prby politycznego podporzdkowania sobie prawosawnej Rosji. Wykorzystuje osabienie Moskwy i polskie parcie na wschd. Od XVI wieku powstaje wiele nowych kociow protestanckich, zazwyczaj jednak o niewielkim zasigu.

140 Najstarszym jest Koci anabaptystw odrzucajcy chrzest niewiadomych dzieci na korzy chrztu dorosych. Szerzy si w Szwajcarii, Niemczech, Holandii i Czechach. Doprowadza nawet do kilku rewolucji: T. Mnzer w Zwickau (1525), Jakub Hutter na Morawach (spalony na stosie w 1536), Menno Simmons z Fryzji (zaoyciel mennonistw). W 1534 roku Johann z Lejdy (J. Bockelson) ogasza w Mnster Nowe Krlestwo Syjonu, ktrego sam siebie ustanawia wadc. Krlestwo jest rodzajem anarchistycznej dyktatury ze wsplnot majtkow, wieloestwem i brakiem hierarchii kocielnej. Nie trwao ono dugo: w 1535 roku biskup von Waldeck i wadca Hesji zdobywaj Mnster, a przywdcw ruchu ka torturowa i straci. W Anglii ruch przeciw chrzczeniu dzieci przybiera nazw baptystw, ktrego gwnym teoretykiem jest John Smith dziaajcy w XVII wieku. Drug star grup protestantw s antytrynitarze (unitarianie) odrzucajcy Trjc wit i nieuznajcy hierarchii duchownych stojcych ponad spoeczestwem. Ruch zaczyna F. Socinius (1539-1604) z Italii, ktry ucieknie przed inkwizycj i w Polsce zaoy Koci ariaski (Braci Polskich). Podobne idee rozwijaj si w Holandii, Anglii (J. Priestley i T. Lindsey, 1774) i Ameryce Pnocnej. Niemiec Ph. Spener (1635-1705) z Halle zakada pietyzm, ruch skierowany przeciw zinstytucjonalizowanemu luteranizmowi. Podobny ruch w Kociele anglikaskim to purytanizm (XVI) lub kongregacjonalizm, poniewa wsplnota wierzcych ma zastpi hierarchiczny kler: G. Fox, R. BarclaY (1648-1690), W. Penn (1644-1718). Ten ostatni gosi mistyczne zjednoczenie z Bogiem w sekcie kwakrw (od angielskiego quake dre). Purytanin, J.Wesley (1703-1791), tworzy Koci metodystw (1784) postulujcy metodyczne, cile religijne ycie. W USA w XIX wieku pojawia si kilka wikszych ruchw synkretycznych, ktre wyjd nawet poza Ameryk: Koci mormonw zaoony przez J. Schmitha (1830) po jego spotkaniach z anioem i wiadkowie Jehowy (Ch. T. Russell, 1872) goszcy bliski koniec wiata i konieczno powrotu do Biblii.

XVI XX
Chrystianizacja Ameryki aciskiej przez katolikw i Ameryki Pnocnej gwnie przez anglikanw oraz inne wyznania protestanckie.

1522
Luter tumaczy na niemiecki Nowy Testament, a w 1534 roku ca Bibli.

1523
Nastpuje otrucie papiea Hadriana VI za prb oczyszczenia Rzymu z korupcji oraz przyznanie, e papiestwo jest odpowiedzialne za upadek chrzecijaskiej moralnoci i powstanie Reformacji. Hadrian dla utrzymania jednoci acinnikw myla o porozumieniu z luteranami, czym wywoa furi biskupw. Nie dziw, e truciciela nie ujto, a Koci katolicki witowa mier barbarzycy.

1523 1534
Papie Klemens VII chcc zrwnoway wpywy Niemiec i Francji zawiera przymierze z Francj i Wenecj (1524), ktre jednak rozpada si po zwycistwie Niemiec pod Pawi (1525). Wwczas papie sprzymierza si z cesarzem Niemiec, a w roku 1526 ponownie z Francuzami. Zdradzony cesarz atakuje wtedy papiestwo.

141

1527
Najemne wojska katolickie z Hiszpanii i protestanckie z Niemiec upi Rzym (sacco di Roma). Papie Klemens VII, ktry swoja nieudoln polityk wywoa t klsk, ukrywa si w Zamku Anioa, a potem oddaje pod opiek cesarza Karola V. Ten proponuje zwoanie soboru, aby uporzdkowa sprawy Kocioa, ale papie sprzeciwia si w obawie o osabienie swojej pozycji.

1530
Zorganizowany przez cesarza zjazd w Augsburgu ustala zasady protestantyzmu w opozycji do niereformowalnego katolicyzmu Klemensa.

1534
Hiszpan Ignacy Loyola zakada zakon jezuitw do walki z protestantyzmem. Wkrtce zakon stanie si ponadnarodow potg polityczn, ktra poprzez kontrolowanie szkolnictwa, intrygi i dziaalno misjonarsk wpywa na dzieje Europy.

1536 1564
Dziaalno J. Kalwina przeciw katolicyzmowi (zakada kalwinizm).

1542 1552
Sawny jezuita w. Franciszek Ksawery szerzy rzymski katolicyzm w Indiach. Miejscowy nestoriaski Koci malabarski uznaje nawet na krtko formalne zwierzchnictwo papiea 91599-1653), co jednak nie ma adnego praktycznego znaczenia. Rosncy nacisk kolonialny i narzucane Indiom chrzecijastwo zaczynaj trwajc kilkaset lat niech Hindusw wobec religii przyniesionej z Europy.

1543
Papie Pawe III (1534-1549) ogasza pierwszy oficjalny Indeks ksig zakazanych (Index librorum prohibitorum) szkodliwych dla katolicyzmu (w 1948 roku ostatnie wydanie, w 1960 jego oficjalne odrzucenie).

1545 1563
Katolicki sobr w Trydencie ju tylko przeciwstawia si protestantom, na pojednanie i zjednoczenie wszystkich acinnikw za pno. Sobr domaga si, cho cigle ze sabym skutkiem, celibatu dla katolickich duchownych i zawieranych tylko w kociele maestw dla wieckich. Powstaje kodeks prawa kanonicznego (nastpne dopiero w 1917 i 1983). Ostateczne ugruntowanie dogmatu o niepokalanym poczciu Jezusa. Pawe III reformuje Koci, aby obroni go przed protestantyzmem. Popiera sztuk, czego przykadem budowa bazyliki witego Piotra (za pienidze ze sprzeday odpustw).

1546 1633
Prba katolicyzacji Etiopii zakoczona wypdzeniem jezuitw, ktrzy wtrcali si do polityki.

1547
Powstaje Koci anglikaski. Dogmatycznie nie rni si od katolickiego, ale odrzuca prymat papiestwa.

142

1550 1555
Pontyfikat Juliusza III. Papie bulwersuje katolikw swoim homoseksualnym stosunkiem z modziecem spotykanym kiedy w Parmie (potem mianuje go kardynaem), skonnoci do hazardu i walki bykw. Za jego pontyfikatu dochodzi w Wrzburgu do paradoksalnej sytuacji, kiedy za czytanie Pisma witego grozi cicie, poniewa lektur uznano za zwyczaj typowy dla protestantw.

1555 1559
Pontyfikat Pawa IV. Papie formuuje katolickie podstawy antysemityzmu ponawiajc uznanie ydw odpowiedzialnymi za mier Jezusa i za protestantyzm. ydw uznaje si za niewolnikw, nie wolno im powierza adnych stanowisk, a chrzecijanom zabrania si utrzymywania z nimi jakichkolwiek kontaktw. Nakazuje spali wszystkie hebrajskie ksigi, zamkn ydowskie szkoy i drukarnie. Papie chepi si krwawym terrorem wobec heretykw i innowiercw wszczynajc setki inkwizytorskich procesw (gdyby mj rodzony ojciec dopuci si najdrobniejszej herezji, nie wahabym si ani przez chwil i wasnymi rkami wznisbym jego stos). W dziejach sztuki zapisa si zamalowaniem nieprzyzwoitych fragmentw freskw Michaa Anioa w Kaplicy Sykstyskiej.

1559
Najzabawniejsza edycja Indeksu ksig zakazanych. Z polecenia fanatycznego Pawa IV umieszczono na licie niektre czci chrzecijaskiej Biblii oraz dziea Ojcw Kocioa. Po mierci papiea list uniewaniono, a rozradowany lud Rzymu rozbi jego posg, podpali siedzib inkwizycji i prbowa sprofanowa zwoki, (ktre jednak ukryto).

1563, 1582
Johann Weyer publikuje dwie ksiki, w ktrych wskazuje, e czarownice s w istocie cierpicymi na halucynacje kobietami.

1566 1572
Pontyfikat Piusa V. Papie wprowadza reformy trydenckie: zwalcza protestantyzm, ydw, prostytucj i narzuca surowy celibat klerowi. Jego bezwzgldny antysemityzm znajdzie potem swoj kontynuacj w polityce Grzegorza XIII i nastpcw.

1581
Na Ukrainie powstaje fundamentalne dla prawosawia tumaczenie Biblii.

1582
Jezuici przynosz katolicyzm z Indii do Chin.

1589
Sobr w Moskwie tworzy patriarchat Rosji (ustawy Sto glaw Sto rozdziaw). Jest to reakcja na prby szerzenia katolicyzmu, a zarazem metoda konsolidacji pastwa.

1595
Unia Brzeska: prawosawni w Rzeczpospolitej przyjmuj katolicyzm przy zachowaniu zewntrznej obrzdowoci prawosawia. W istocie jest to akt polityczny majcy zjednoczy Rzeczpospolit wewntrznie i szerzy katolicyzm. Dla prawosawnych stwarza szans na spoeczny i polityczny awans w zdominowanym przez katolikw pastwie polsko litewskim.

143

1598
Wraz z Edyktem Nantejskim nadchodzi koniec wojen religijnych we Francji. Ku oburzeniu papiea francuski krl przyznaje rwne prawa katolikom i protestantom. Nie pomagaj papieskie protesty ani groby, rzdy pastw coraz mniej przejmuj si Rzymem.

1603
W Rzymie powstaje Papieska Akademia Nauk majca naukowo walczy z coraz liczniejszymi odkryciami niebezpiecznymi dla katolickiej wiary (na przykad z teoria Kopernika lub twierdzeniem Giordano Bruno o wieloci zamieszkanych wiatw w kosmosie).

1604 1612
Polacy prbuj narzuci Rosji katolicyzm zbrojnie interweniujc w okresie zaamania dynastii Rurykowiczw. Zdobywaj moskiewski Kreml i osadzaj na tronie ulegego im Dymitra Samozwaca. Jednak opr Rusinw doprowadza do zabicia Dymitra, wybucha wojna polsko rosyjska i Polacy na moskiewskim tronie osadzaj nowa marionetk. Prby katolicyzacji Rosji wywouj jednak ywioowy opr ludnoci, drugi polski car ginie, a Polacy zostaj z Rosji wyparci i koczy si marzenie o likwidacji prawosawia.

1632
Saksoski sdzia Benedikt Carpzow publikuje protestancki mot na czarownice: Practica rerum criminalum. Autor znany z tego, e sam wyda 20 tysicy wyrokw mierci na czarownice, heretykw i inne usugi Szatana. W 1637 roku urodzi si Baruch Spinoza (zmary 1677), holenderski yd potpiony za goszenie racjonalnego panteizmu.

1640
Petr Mohyla, biskup Kijowa, pisze pierwszy podrcznik (katechizm) prawosawia. Podobna ksik napisze pniej w Jerozolimie patriarcha Dozyteusz (1672).

1644 1655
Pontyfikat Innocentego X. W istocie Rzymem zawiaduje wdowa po bracie papiea, Olimpia Maidalchini. Wewntrz na szczycie Kocioa kwitnie intryga i nepotyzm, na zewntrz papiestwo staje si coraz sabsze.

1648
Koniec Wojny Trzydziestoletniej. Papie Innocenty X jest oburzony traktatem wersalskim zapewniajcym wolno wyznania i rwno innowiercw.

1666 1667
Sobr w Moskwie reformuje rosyjska cerkiew. Przeciwnicy reformy, zwani starowierami, zaczynaj rasko (rozbicie) trwajcy, mimo przeladowa, do koca XVIII wieku.

1676 1689
Pontyfikat Innocentego XI. Papie organizuje skuteczn koalicj antytureck, ktra wypiera Turkw ze rodkowej Europy, zmaga si te z dominacj Francji.

144

1682
Krl Ludwik XIV, aby umocni swoja wadz i ograniczy wpywy papiestwa, ogasza artykuy gallikaskie, czyli przepisy podporzdkowujce francuski kler krlowi i pastwu. Innocenty XI reaguje natychmiastowym potpieniem.

1685
Ku radoci papiea Ludwik XIV odwouje tolerancyjny Edykt Nantejski i wkrtce rozpoczyna krwawe przeladowania francuskich protestantw (hugenotw). Papie w obawie, e gdyby wybuchy znw wojny religijne, moe to zagrozi jego pozycji wystpuje jednak przeciw Ludwikowi.

1686
Moskwa, aby umocni zarwno religijn jak polityczn wadz centralna likwiduje przemoc patriarchat Kijowa.

1692
Jezuiccy misjonarze, po latach pracy, uzyskuj prawo szerzenia katolicyzmu na terenie caych Chin.

XVIII XIX
W Rosji powstaje kilkanacie znaczcych sekt prawosawia.

XVIII XIX
W Europie wschodniej rodzi si ydowski chasydyzm. Inicjuje go Israel Ben Eliezer (Baalszemtow). Zjednoczenie z Bogiem nie moe by pojmowane racjonalnie (agnostycyzm), ale przez emocjonalne (i paradoksalne) odczuwanie judaizmu. Akcentowane jest humorystyczne, ironiczne podejcie do wiata, gdzie w kadym ziarenku i zjawisku widoczny jest Bg (analogia do zen).

XVIII
Francuz Voltaire (16094-1778), Brytyjczycy (na przykad J. Priestley, 1733-1804) i inni myliciele gosz racjonalistyczny deizm, zgodnie, z ktrym Bg nie ma wpywu na wiat.

1700 1721
Pontyfikat Klemensa XI. Papie przez swoje zalepienie szkodzi katolicyzmowi, bardziej ni niejeden heretyk. W roku 1713 ogasza bull Unigenitus bezwzgldnie zakazujc czytania Pisma witego przez kogokolwiek oprcz duchownych. Nakazuje lepe posuszestwo papiestwu rugujc wszelkie przejawy samodzielnego mylenia. W roku 1715 w bulli Ex illa die zakazuje jezuickim misjonarzom w Chinach tolerowania popularnego wrd tamtejszych katolikw kultu przodkw, czym odstrasza wielu wieo nawrconych i niweczy wieloletni prac misyjn.

1721
Car Piotr Wielki likwiduje patriarchat Moskwy zastpujc go podlegym i posusznym mu synodem (rad duchownych), co ma suy skutecznemu kontrolowaniu rosyjskiego duchowiestwa.

145

1724 1730
Pontyfikat Benedykta XIII. Papie, powszechnie uznawany za czowieka witego, wsawi si skromnoci i dobroczynnoci. By przy tym wystarczajco naiwny, aby swym doradc uczyni Niccolo Cosci, ktry zagarn kocielny majtek wartoci 120 tysicy talarw.

1740 1758
Pontyfikat Benedykta XIV. Jako pierwszy papie nawizuje stosunki z tureckim sutanem, a take zdobywa szacunek protestantw. Zakazuje jednak wolnomylicielstwa, potpia masoneri, a ydowskie dzieci nakazuje porywa, chrzci i wychowywa po katolicku. Pniejsze odstpstwo od tak narzuconego wyznania karane jest przez sdy inkwizycyjne.

1741
Powstaje Koci unitw koptyjskich (przyjli katolicyzm).

1773
Likwidacja (czasowa) zakonu oskaranych o intrygi jezuitw (odnowiony w 1814).

1775 1799
Pontyfikat Piusa VI. Jeden z najnieszczliwszych, bo nastpuje upadek katolickiego absolutyzmu i klska pastwa wyznaniowego, wybucha Rewolucja Francuska i Amerykaska, a powstaj pierwsze coraz bardziej demokratyczne (konstruowane pod dyktando masonw) konstytucje, dochodzi do zniesienia poddastwa chopw, nastpuje koniec inkwizycji w Europie i p[posuszestwa wobec papiestwa, nadanie ydom praw obywatelskich, wolno wyznania, upowszechnienie szkolnictwa i odebranie go duchowiestwu

1797
Napoleon uzalenia papiestwo od Francji. W roku 1798 przeksztaca Rzym w republik, Pius VI zostaje aresztowany i uwiziony we Florencji. Potajemnie wybrany jego nastpca Pius VII (1800-1823) bdzie znosi podobne szykany ze strony Napoleona, ktrego pod przymusem koronuje na cesarza.

1808
Napoleon likwiduje Pastwo Kocielne, a na kltw papiea odpowiada, e oto uwolni nareszcie Koci katolicki od ziemskich problemw stwarzajc mu moliwo zajcia si swoj waciw misj duchow.

1816
Kongres Wiedeski przywraca Pastwo Kocielne. W 1819 roku urodzi si Bab-Ud-Din (waciwie Ali Mohammed, bab znaczy brama) twrca mistycznego ruchu: da rwnouprawnienia kobiet, odrzuca Koran oraz kler i ogasza si prorokiem (1844). Wraz ze swoimi zwolennikami ginie jako heretyk (zmar 1850). Jego ucze Baha-Ullah, czyli wietno boa (Mirza Hussein Ali, 1817-1892) ogasza powstanie bahaizmu ponad religijnego monoteizmu opartego na 9 religiach. Wydalony z Persji przebywa w areszcie domowym w tureckim miecie Akka (Palestyna). Tam pisze uznan za wit Ksig pewnoci (1863), po mierci jego grb staje si celem pielgrzymek. Drugim orodkiem religii bdzie Hajfa, gdzie od 1909 roku jest grb Baba i siedziba wybieranych dziewiciu stranikw czystoci.

146

1820, 1821
Likwidacja inkwizycji w Hiszpanii i Portugalii przez Napoleona. W Pastwie Kocielnym inkwizycja przetrwa do roku 1870.

1823 1829
Pontyfikat Leona XII. Papie zamienia Pastwo Kocielne w wysp redniowiecznego zacofania z policyjna kontrol, inkwizycj i wadz absolutn duchownego monarchy. Zakazane s wszelkie przejawy nowoczesnoci, ydzi znowu zostaj zepchnici do gett i pozbawieni medycznej pomocy. Opinia o szczepionce przeciw ospie, ktr uzna za przeciwn naturze, najlepiej charakteryzuje jego umysowo.

Pierwsza poowa XIX

Pius VIII (1829-1830) kontynuuje lini Leona XII. Wsawi si bull Litteris alto, w ktrej zakazuje uznanych za cik zbrodni maestw katolikw z protestantami, pouczajc, e takie nienaturalne zwizki musz prowadzi nie tylko do trudnoci duchowych, ale te i do fizycznych deformacji. Nie rni si te mentalnoci od poprzednikw Grzegorz XVI (18311846), gdy stawia sobie za cel pokonanie liberalizmu i, wbrew wspczesnoci, odnawia ambicj uznawania prymatu papiestwa nad innymi wadcami wiata. Zakazuje w Pastwie Kocielnym kolei i lamp gazowych jako diabelskich wynalazkw. I z pomoc wojsk austriackich zdecydowanie tumi bunt ludnoci dajcej demokratyzacji i poprawy warunkw ycia w papieskim krlestwie.

1830
Papiestwo po raz pierwszy dopuszcza, potpian od roku 314, lichw byleby stosowana bya na niski procent. Ostatecznie zmieni zdanie sto lat pniej w roku 1929

1846 1878
Pontyfikat Piusa IX. Papie gboko wierzcy, ale o inteligencji utrudniajcej mu zrozumienie swoich czasw. Marzy o powrocie prawdziwie chrzecijaskiej Europy. Godzi si na marzenia ludzi o jakiej mglistej demokracji, ale zdecydowanie potpia prby ich realizacji. Pozornie dobry czowiek, ale jednoczenie rzdzi terrorem, tworzy wszechobecna tajn policj, rozbudowany system szpicli i donosicielstwa. W Pastwie Kocielnym cigle jeszcze dziaa inkwizycja, a ksia wchodzcy w jej skad atwo skazuj na lochy, gdzie gd, brak powietrza i zimno zabijaj tysice ludzi. Na szczcie nie stosuje ju bezporednich tortur i stosw.

1854
Papie ogasza dogmat o niepokalanym poczciu (bezpciowym) Marii. Kult maryjny rozwinie jeszcze bardziej Leon XIII tworzc nowe wito ku czci niepokalanego poczcia Najwitszej Marii Panny.

1858
W Lourdes w poudniowej Fr4ancji, maa dziewczynka Bernadetta ma 18 widze Matki Boskiej. Z czasem Koci katolicki uzna je za prawdziwe, a Lourdes stanie si jednym z wielkich centrw pielgrzymkowych.

Druga poowa XIX i XX

Chrzecijascy myliciele podejmuj prby oywienia tomizmu i wczenia religii do rozwaa filozoficznych. Francuz P. T. de Chardin (1881-1955) tworzy katolicka wersje

147 ewolucjonizmu. Francuzi J. Maritain i E. Mounier akceptuj osobisty wymiar religii (personalizm katolicki).

1863 1875
Po powstaniu w Polsce Rosja likwiduje Koci unicki, susznie widzc w nim swego naturalnego wroga, a sprzymierzeca katolickich Polakw

1865
W Londynie powstaje protestancka organizacja charytatywna Armia Zbawienia.

1869 1870
Sobr watykaski przeciwstawia si laicyzacji Europy. Suy temu dogmat o nieomylnoci papiea (cz duchowiestwa odrzuci go i zaoy kocioy starokatolickie) i, cilej ni dotd, przestrzegany celibat ksiy. Papiestwo rozwija akcj podpisywania konkordatw dla utrzymania swoich pozycji w poszczeglnych pastwach. Odtd kolejni papiee d do maksymalnej centralizacji wadzy w swoim rku.

1870
Wochy zbrojnie likwiduj nielubiane Pastwo Papieskie. Na ulicach Rzymu sza radoci, ale krl Emanuel nie dopuszcza do jakiegokolwiek aktu agresji wobec papiea. Oddaje Piusowi IX cae Wzgrze Watykaskie i uznaje jego wadz religijn. Jednak papie, yjcy w zupenym oderwaniu od wspczesnego wiata, nie zrozumie i nie doceni tych posuni i powtarza przestarzae gesty. Jednym z nich jest rzucenie na Wiktora Emanuela kltwy. A na uytek maluczkich kreuje si na przeladowanego, nieszczliwego winia Watykanu, co zreszt da mu okazj, by znowu zbiera datki na caym wiecie.

1878 1903
Kolejny papie Leon XIII rozwija misje i tworzy nowe biskupstwa w Afryce, Azji i Ameryce pnocnej.

1883
Biblioteka Watykaska zostaje udostpniona badaczom. Oczywicie nie cay ksigozbir i nie wszystkim chtnym.

1887
Powstaje Zarzd (pniej Instytut) Dzie Religijnych gromadzcy pienidze na przedsiwzicia wspierane przez Koci katolicki.

XX
Islam zdobywa przewag w Afryce: przy skrajnej prostocie samej doktryny oferuje wyznawcom rwno ludzi wszystkich ras. Od poowy wieku w wyniku migracji z dawnych kolonii rozprzestrzenia si nawet w krajach tradycyjnie chrzecijaskich: w Wielkiej Brytanii (w 1961 82 tysice; w 1997 1 milion), we Francji (wzrost do 4 milionw w latach dziewidziesitych), w Belgii (260 tysicy w 1997), w Holandii (450 tysicy w latach dziewidziesitych), w Niemczech (do 1997 liczba muzumanw, w wikszoci Turkw, przekracza 2,5 miliona). Ponadto do 1997 roku osiedla si w Szwecji okoo 200 tysicy, poza Europ okoo 5 milionw osiedla si w USA, p miliona w Australii, p miliona w Argentynie.

148

1903 i 1920
Patriarchat Konstantynopola proponuje zjednoczenie kociow prawosawnych z zachowaniem ich tradycyjnej ju rwnoci i samodzielnoci.

1908
Pius X zamienia skompromitowana inkwizycj na Kongregacj w. Oficjum. Odcina jednak katolicyzm od wspczesnoci, gdy w 1910 roku wprowadza obowizkow przysig kleru, e bd zwalcza modernizm, czyli nowoczesne idee naukowe i przemiany spoeczne zagraajce papieskiemu jedynowadztwu.

1914
Kardyna Pacelli (przyszy Pius XII) podpisuje konkordat z Serbi, ktra przekazuje katolikw pod bezporedni kontrol Watykanu zgodnie z doktryn o papieskim zwierzchnictwie nad wiatem. Znosi w ten sposb tradycyjna opiek nad katolikami sprawowana przez Austri (zaogniajc stosunki austriacko serbskie).

1914 1918
Pierwsza wojna wiatowa rozpoczta od konfliktu Austrii i Serbii. Papiestwo popiera austriackich Habsburgw w nadziei na podbj Rosji i poszerzenia obszaru katolickiego zwierzchnictwa.

1917
Powstaje nowy Kodeks Prawa Kanonicznego ustanawiajcy bezwzgldne podporzdkowanie katolickiego kleru papiestwu i jednoosobow, waciwie dyktatorsk, wadz papiea.

1917
Kilkoro dzieci w Fatimie (Portugalia) ma seri widze, ktre interpretuj jako spotkania z Matk Bosk. Zjawa zapowiada koniec wojny, komunizm w Rosji i nadejcie koca wiata, jeli ludzko nie powrci do jedynie susznej wiary. Podobno da te katolicyzacji Rosji. Wkrtce Fatima stanie si istotnym elementem kultu maryjnego, jako nowej broni papiestwa.

1922 1939
Pontyfikat Piusa XI. Przy poparciu papiea Mussolini dochodzi do wadzy we Woszech.

1928
J.E. de Balaguer zakada Opus Dei p tajna organizacj sekt zwalczajc modernizm i wywierajc presj na czonkw, aby utrzyma tradycyjne pozycje katolicyzmu. Kolejni papiee bd jej unika w obawie przed sekciarstwem i niejawna, niemal mafijna struktur.

1929
Mussolini odnawia Pastwo Kocielne jako miniaturowy Watykan (0,44 km2). Na mocy konkordatu z papieem faszystowskie Wochy staj si katolickim pastwem wyznaniowym, gdzie zakazano rozwodw, aborcji i krytyki Kocioa, a nauk religii wprowadzono do szk jako przedmiot obowizkowy. Ksia otrzymuj pastwow pensj, a Watykan pokane kwoty od rzdu woskiego. Pienidzmi rzdowymi Mussolini (okrelony przez papiea darem Opatrznoci) ratuje te Banco di Roma, gdzie rwnie wielu watykaskich praatw trzymao swoje oszczdnoci. Za rzdw tego i nastpnego papiea w caej katolickiej Europie narasta faszyzm i brutalne przeladowanie innowiercw na og, jeli nie przy cichej akceptacji, to przy neutralnoci

149 Watykanu. W Polsce katolicy niszcz prawosawne ukraiskie cerkwie, zamieniajc je w spichrze i stajnie; katoliccy Chorwaci dokonuj pogromw swoich prawosawnych ssiadw; w wielu krajach skrajna prawica, identyfikowana z katolickim fundamentalizmem, atakuje, ograbia i wypdza ydw.

1929
Bernardino Nogara zostaje szefem Administracji Specjalnej dla Dziaa Religijnych, przeksztaconej pniej w Administracj Dbr Stolicy Apostolskiej (APSA) zajmujc si finansami papiea, a zwaszcza zagospodarowaniem pienidzy otrzymanych od Mussoliniego. W 1942 roku przejmuje te kontrol nad Instytutem Dzie Religijnych znanym powszechnie jako Bank Watykaski. Do roku 1954, kiedy odejdzie ze stanowiska, przeksztaci papiestwo w jedn z najpotniejszych instytucji finansowych wiata. Nawie wspprac z wszystkimi waniejszymi bankami, nie stronic nawet od struktur mafijnych, oraz bdzie inwestowa w najrozmaitsze przedsiwzicia na caym globie.

1933
W Niemczech, po wygranych wyborach, mimo oporu katolickiej partii demokratycznej, dochodzi do wadzy Hitler. Popiera go papie liczcy na likwidacj ruchw lewicowych, swobody wyznania, wolnoci prasy i liberalizmu. Po tajnych rozmowach Pacelli podpisuje konkordat z Rzesz. Dziki temu Hitler eliminuje sprzeciwiajc si mu dotd katolick parti, a od Watykanu uzyskuje zgod na przejcie zwierzchnictwa nad nieposusznym Kocioem niemieckim. Zawarty konkordat z Rzesz potwierdza tez przekazywanie papiestwu Kirchensteuer, czyli picioprocentowego podatku religijnego pobieranego na terenie Niemiec (przez ca wojn i pniej).

1936
Powstaje Papieska Akademia Nauk, powoana do prowadzenia bada i organizowania sympozjw naukowych, sucych, co zrozumiae, przede wszystkim obronie doktryny katolickiej przed zgubnym wpywem osigni nowoczesnej nauki.

1939 1958
Pontyfikat Piusa XII. E. Pacelli wsawia si pocztkowo wsppraca z faszystami, a pniej milczcym ich poparciem. Ujawnia si to zwaszcza, gdy potpia Anglikw, a Francuzw namawia do wspdziaania z Niemcami, gdy liczy na starcie Hitlera z bezbonym Zwizkiem Radzieckim. Ma nadziej, e dojdzie do zniszczenia nie tylko znienawidzonego prawosawia, ale i wadzy komunistw, z ktrymi Koci w aden sposb nie moe si porozumie. Dlatego w 1941 roku bogosawi niemieckie wojska idce na ZSRR. Nie moe, wic te dziwi fakt, e o ile nie byo ani jednego sowa potpienia na temat eksterminacji ydw, chocia duchowiestwo katolickie czasem samorzutnie pomagao im przetrwa, to po wojnie nazistowscy zbrodniarze (w tym sawny kat z Owicimia doktor Mengele) do czsto korzystali z pomocy Kocioa, aby uciec przed sprawiedliwoci do Ameryki aciskiej czy Poudniowej Afryki.

1948
W Amsterdamie powstaje wiatowa Rada Kociow powoana do rozwoju ruchu ekumenicznego na rzecz dialogu miedzy religiami. Pocztkowo obejmuje ona tylko protestantw, a potem inne formy chrzecijastwa chcce nalee do organizacji. Nie naley do niej tylko Koci rzymsko katolicki, chocia papiee te mwi o ekumenizmie. Dla

150 Watykanu ekumenizm nie jest jednak dialogiem rwnorzdnych partnerw, ale metod sprowadzenia wszystkich chrzecijan na drog jednoci z katolicyzmem.

1950
Koci katolicki ogasza dogmat o wniebowziciu (a nie mierci) Marii, potwierdzajc wreszcie trwajce od wiekw wierzenia ludowe.

1950
Koci etiopski oficjalnie odrzuca zwierzchnictwo Konstantynopola (i tak formalnie).

1958 1963
Pontyfikat Jana XXIII. Dobry papie podejmuje prby reform katolicyzmu, aby go dostosowa do wspczesnoci. W tym celu zwouje Sobr Watykaski II, ale, niestety, umiera w jego trakcie.

Lata szedziesite XX
W Ameryce aciskiej powstaje teologia wyzwolenia czca katolicyzm z ideami socjalizmu. W Afryce rozwijaj si synkretyczne kocioy, ktre daj kobietom prawo do kapastwa. I latynoskie, i afrykaskie innowacje spotykaj si z bezwzgldnym potpieniem kolejnych papiey.

1963 1978
Papie Pawe VI nie potrafi kontynuowa reform zainicjowanych przez swego poprzednika, co sprawia, e Koci nadal tkwi w stagnacji i nie aktywizuje wierzcych. Staje si za to pierwszym papieem pielgrzymem odwiedzajcym swoje rzesze wiernych. Jedzie nawet do Izraela (1964).

1966
A. Sz. La Vey zakada w USA anty chrzecijaski Koci Szatana uczcy radoci ycia i dumy z kondycji ludzkiej.

1971
Synod (zjazd) cerkwi rosyjskiej znosi Unie Brzesk stanowic narzdzie ekspansji katolicyzmu i kultury aciskiej na ziemie tradycyjnie wyznajce prawosawie.

1978
Papie Jan Pawe I po miesicu rzdzenia umiera w niewyjanionych okolicznociach (otruty?), kiedy chce ujawni korupcj na szczytach Kocioa katolickiego i przestpcze operacje Banku Watykaskiego. Nastpnym zwierzchnikiem Kocioa katolickiego zostaje pierwszy papie Sowianin Karol Wojtya z Polski, ktry przyjmuje imi Jana Pawa II. Uparcie kr plotki, jakoby na tronie papieskim znalaz si nie bez udziau organizacji Opus Dei, w stosunku, do ktrej jego poprzednicy utrzymywali dystans. Faktem jest, i wielu czonkw opus Dei wprowadzonych zostao potem do rzymskiej kurii. Jan Pawe II zatuszowa spraw gigantycznej korupcji w Banku Watykaskim i podejrzenie o jej zwizek ze mierci Jana Pawa I oraz seria zabjstw po roku 1978.

1981
W chorwackiej wiosce Medjugorie szeciorgu dzieciom objawia si Matka Boska, ktra potem ukazuje si im codziennie, ale nikt inny poza dziemi jej nie dostrzega. Objawienia te

151 trwaj potem latami cigajc miliony pielgrzymw, ale Koci katolicki jest bardzo ostrony w uznaniu ich autentycznoci.

Lata dziewidziesite XX
Papie Jan Pawe II po raz pierwszy w dziejach przyznaje, e Koci katolicki popeni bdy: rehabilituje Galileusza i ewolucjonizm, potpia inkwizycj, oficjalnie odrzuca antysemityzm, nawizuje stosunki dyplomatyczne z Izraelem. A nawet przyjmuje na audiencji krla Maroka Hasana, pierwszego muzumaskiego wadc, ktry przekroczy progi Watykanu. Z drugiej strony gosi ryche nawrcenie prawosawia, czym zraa patriarchw z Moskwy, Konstantynopola i Armenii.

1996
Australia prawnie dopuszcza eutanazj jako metod skrcenia cierpie na yczenie pacjenta. Jest to kolejna klska Kocioa w sprawach ksztatowania sowieckiej etyki i prawa.

1999
W Augsburgu dochodzi do pierwszego uzgodnienia katolickiej i luteraskiej koncepcji zbawienia poprzez dobre uczynki czowieka i ask bo. Jednak ju rok pniej papie wydaje owiadczenie Dominus Jesus, w ktrym stwierdza, e tylko katolicyzm zapewnia pene zbawienie, czym wywouje fal protestw. Przed 2000 rokiem na caym wiecie trwaj przygotowania do obchodw milenijnych: papie planuje podre do miejsc zwizanych z tradycj chrzecijask (Ur, Jerozolima), odnawia si Bazylik witego Piotra, odmawia i modernizuje Rzym.

2000
Teolodzy katoliccy ogaszaj w Watykanie sensacyjny dokument, w ktrym Koci nie tylko przyznaje si do grzechw, ale i po raz pierwszy za nie przeprasza.

Bibliografia
J. Barycka: Stosunek kleru do pastwa i owiaty. Warszawa 1934 W. Biekowski: Polityka Watykanu wobec Polski. Warszawa 1950 Ks. B. Chmielowski: Nowe Ateny. Lww 1754 J. Cornwell: Papie Hitlera. Tajemnicza historia Piusa XII. Warszawa 2000 K. Deschner: Opus diaboli. Pitnacie bezkompromisowych esejw o pracy w winnicy paskiej. Gdynia 1995 K. S. Devas: Postp wiata a Koci. Warszawa 1913 L. Fischer: Fatima. Das portugiesische Lourdes. Reiseeindrcke 1930 D. Forstner OSB: wiat symboliki chrzecijaskiej. Warszawa 1990 G. M. Garrone: W co mamy wierzy? Pozna 1972 J. Hogue: Ostatni papie. Warszawa 1998 A. Holl: Szatan i mier. Pozna 1993 M. T. Hoszowski: Film, sztuka i etyka. Warszawa 1938 M. Kazaczuk (red): Historie dziwne i straszliwe. Jezuickie opowieci z czasw saskich. Chotomw 1991 Korespondencja ks. Zygmunta Goliana. Krakw 1890 A. Krawczuk: Ostatnia olimpiada. Wrocaw Warszawa Krakw 1976 Kronika chrzecijaska. Praca zbiorowa wiat Ksiki. Warszawa 1998

152 B. P. Levack: Polowanie na czarownice w Europie wczesnoredniowiecznej. Wrocaw Warszawa Krakw 1981 C. Nanke: Wypisy do nauki historii redniowiecznej. Lww 1925 Ks. M. Piroyski: Co czyta Poradnik dla czytajcych ksiki. Wydawnictwo ksiy jezuitw 1932 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Pozna Warszawa 1980 J. Putek: Mroki redniowiecza. Krakw 1956 N. R. Rossell: The Encyclopedia of Witchcraft and Demonology. New York 1959 J. Siemek: ladami kltwy. Warszawa 1970 J. Sokolski (opracowanie): Historia o papieu Janie Wrocaw 1994 Ks. F. witek: O cze i kanonizacj patronw Polski. Kielce 1929 J. Tazbir: Pastwo bez stosw. Warszawa 1967 Ks. J. Umiski: Kryzysy Kocioa Katolickiego Pozna 1947 D. A. Yallop: W imieniu Boga? ledztwo w sprawie zamordowania Jana Pawa I. Warszawa 1993