Helena Grochola-Szczepanek

IZVLEEK: V lanku so najpomembneje informacije o zgradbi in semantiki zloenih samostalnikov v poljskih narejih. Pri opisu tipov zloenk so bili upotevani naslednji kriteriji: 1) slovnine lastnosti lenov zloenk, 2) razdelitev na prave zloenke in zrastke, 3) vrsta formantov, 4) razdelitev na priredne in nadrejeno-podredne strukture, 5) razdelitev na endocentrine in egzocentrine zloenke.

Wprowadzenie Przez wyraz zoony rozumie si struktur motywowan o dwch (lub wicej) tematach sowotwrczych. Wyrazy zoone dzieli si na zoenia waciwe (potocznie: zoenia) i zrosty. Zoenia waciwe charakteryzuj si brakiem fleksyjnych wykadnikw relacji syntaktycznych czonw oraz obecnoci formantu, np. dwutygodnik, wiercipita. Na og konstrukcje zoone skadaj si z dwch czonw. W sownictwie specjalnym oraz nacechowanym spotyka si struktury skadajce si z trzech czonw, np. dobotonaokilometr, zwierzoczekoupir (por. Gramatyka 1998, 457). Zrosty charakteryzuj si tym, e nie trac elementw fleksyjnych oraz tym, e nie maj interfiksw i formantw afiksalnych, np. herod-baba, mysikrlik. W polskiej literaturze dotyczcej wyrazw zoonych istniej pewne rozbienoci przy definiowaniu tych struktur. Postaw odmiennych stanowisk jest kwestia wyrazw z przedrostkami i przyimkami oraz rodzimo i ywotno czonw zoenia (por. Grochola-Szczepanek 2002, 911).
1

Zagadnienie compositw w gwarach polskich zostao szczegowo omwione w pracach autorki, zob. Grochola-Szczepanek (2002, 2006).

61

J E Z I K O S L O V N I

ABSTRACT: Artyku zawiera najwaniejsze informacje na temat budowy i semantyki rzeczownikw zoonych w gwarach polskich1. Przy opisie typw compositw przyjto nastpujce kryteria: 1) charakter gramatyczny czonw zoenia, 2) podzia na zoenia waciwe i zrosty, 3) rodzaj formantw, 4) podzia na struktury wsprzdne i nadrzdno-podrzdne, 5) podzia na zoenia endocentryczne i egzocentryczne.

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Gwne typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw zoonych w dialektach polskich

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

Wrd badaczy od dawna panowao przekonanie, e zoone nazwy apelatywne nie s strukturami charakterystycznymi dla jzykw sowiaskich, e s to zapoyczenia z greki, aciny i jzyka niemieckiego lub kalki utworzone wedug obcych wzorw (por. o 1904). Kompozycj w antroponimii sowiaskiej uwaa si za zjawisko normalne i typowe (por. Taszycki 1926, 1946; Milewski 1969; Malec 1971; Handke 1997). W pracach dotyczcych compositw w jzykach zachodniosowiaskich panuje przekonanie o znacznych wpywach wzorw z jzyka niemieckiego, zarwno w procesie przekadu, jak rwnie oddziaywania ywego jzyka (por. Kleczkowski 1927). Wystpuj take sdy o rodzimoci tych formacji (por. Klemensiewiczwna 1951; Handke 1976; Kurzowa 1976; Blicharski 1977). Badania historyczne wskazuj na odlege, prasowiaskie wzorce zoe oraz mocne ich zakorzenienie w polszczynie. Dua produktywno tych konstrukcji kae uzna dzi kompozycj za jeden ze sposobw tworzenia wyrazw w jzykach sowiaskich, na rwni z derywacj (Handke 1976, 5). Jednym z argumentw na poparcie tezy o obcoci compositw w jzyku polskim byo twierdzenie o sporadycznym wystpowaniu tych konstrukcji w dialektach. Materia gwarowy zgromadzony do prac na temat compositw gwarowych prowadzi do odmiennych wnioskw (por. Grochola-Szczepanek 2002; 2006)2. Mona tu przytoczy opini K. Handke, badajcej zoenia kaszubskie, e composita s w gwarach, tak samo jak w jzyku literackim, strukturami zadomowionymi i chtnie uywanymi (Handke 1976, 85). Wiele zoe ma charakter oglnopolski i oglnogwarowy, np. czterolatek, dobranoc, dobroczynno, innowierca, jasnobrzowy, kierunkowskaz, korkocig, lekkostrawny, maomwny, oglnoksztaccy, pierworodny, prawdopodobny, samolubny, samouk, siedmiomiesiczny, siwogowy, starowiecki, stonoga, witokradztwo, trjkt, zeszoroczny, ywopot. Niejednokrotnie s to nazwy stare, od dawna wystpujce w jzyku polskim, znajdujce powiadczenie w rdach staropolskich i nalece do wsplnego dziedzictwa sowiaskiego, np. bogobojny, gooled, kosodrzewina, kozodj, krwotok, latorol, listopad, makolgwa, misopusty, motowz. W niektrych doszo do zatarcia jasnoci znaczenia poszczeglnych czonw i z punktu widzenia opisowego traktowane s jako wyrazy proste, np. dziewosb, koowrt, kuropatwa, nietoperz. Stare zoenia, ktre wyszy z uycia w jzyku oglnym, zachoway si w gwarach, np. biaorzyt, czarodziejnik, darmoleg, gacopierz, innochodziec, jednokol, kooma, latoperz, latoro, morzybab, nasierza, nowoenia, ostropierz, pkorca, samocig, siwowkls, suchowierzch, linogrz.

62

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Baz materiaow do obu prac stanowiy atlasy, sowniki, monografie gwarowe oraz materiay rkopimienne znajdujce si w Kartotece Zakadu Dialektologii Polskiej Instytutu Jzyka Polskiego PAN w Krakowie. Zebrany materia liczy okoo 5 tys. wyrazw zoonych. W zbiorze znalazy si struktury nominalne bdce nazwami apelatywnymi. W pracach opisujcych struktury zoone podano dane o geografii kadego wyrazu oraz dane rda, z ktrego pochodz przykady, zob. Grochola-Szczepanek (2002; 2006). W niniejszym opisie rezygnuje si z podawania geografii i rde.

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

Gwarowe rzeczowniki zoone pod wzgldem budowy zasadniczo nie odbiegaj od struktur znanych z jzyka oglnopolskiego. Moliwo wspwystpowania poszczeglnych czci mowy w roli czonw jest podobna, jak w jzyku literackim. W substantywach zoonych funkcj pierwszego czonu peni przymiotniki, rzeczowniki, liczebniki, czasowniki oraz przyswki. W roli drugiego czonu wystpuj zasadniczo rzeczowniki i czasowniki, sporadycznie przymiotniki i liczebniki.
Czon I A N N Num V Adv A N N Czon II N N V N N V V A Num Przykady zoe czarnowosak, kaczyd, siwobroda, suchowietrzyca cierniopot, kuropitka, nogapan drzewoanik, mlekodaj, zniebazlaz jednorg, szeciogarcznik dzierymorda, mierdzirobtka, utrzyflaba biaokwitek, darmozjadacz, darmoyciel krzywolg, staroytniak, zmartychwstaj kurolepka samoczwart, samojednica

Du produktywno wykazuj konstrukcje czasownikowe-rzeczownikowe oraz liczebnikowo-rzeczownikowe. W przypadku tych drugich moliwo two rzenia zoe jest nieograniczona. Liczne s take struktury z pierwszym czonem rzeczownikowym i przymiotnikowym. Czony zoe poczone s przy pomocy odpowiednich interfiksw: -o-, -i-/-y-, -u- lub w sposb bezporedni, bez interfiksu. Interfiks -o- charakterystyczny jest dla zoe z pierwszym czonem rzeczownikowym i przymiotnikowym, np. kociopraw, sowosiewca, winioryjek. Ten sposb poczenia reprezentuje stary, odziedziczony z prasowiaszczyzny, model budowy wyrazw zoonych (por. Handke 1976, 9698). Interfiks -o- tworzy take regularne formacje z liczebnikami gwnymi i porzdkowymi, np. jednoroczniak, omionit, pierwordka, szeciodniowiec) oraz nieliczne formy z pierwszym czonem czasownikowym, np. krtoeb, wistopaa, woniochlebiczek. Interfiks -i-/-y- wystpuje w zoeniach z pierwszym komponentem werbalnym (bbniwoek, drapirg, smolinos, suszyowieczka). Interfiks -u- wystpuje w formacjach z pierwszym czonem liczebnikowym dwa, np. dwudniaczka. Drugi rodzaj zespolenia, z tzw. zerem interfiksalnym, charakterystyczny jest gwnie dla zrostw, np. biayrg, kwitpompa, nabokgwka, gsipastucha, muchyap, witamsza. Zero interfiksalne wystpio take w grupie wyrazw z przyswkiem, np. lekkorobiec, liczebnikiem gwnym, np. czteryfunciak. Wrd rzeczownikw zoonych wystpuj zarwno struktury sufiksalne, jak i paradygmatyczne. Zoenia sufiksalne tworzone s najczciej przy pomocy przyrostkw sowotwrczych: -ak, -ec, -ek, -ka, -ik, -nik, -owiec, -wka. Struktury paradygmatyczne to gwnie zoenia z msk lub esk kocwk fleksyjn, np. boomka, darmoda, koszoplet, krzywozb, morzybab, stuczydupa. Mniej liczne s przykady z rzeczownikami rodzaju nijakiego, np. drzewomiodzie, suchopietrze.

63

J E Z I K O S L O V N I

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Charakterystyka formalna zoe

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

Czsto zachodzi zmiana paradygmatu czonu zoenia w stosunku do wyrazu podstawowego, np. boligw, brzdotuka, czarnogw, kosook. Charakterystyka semantyczna zoe Gwarowe zoenia rzeczownikowe to konstrukcje nadrzdno-podrzdne. Zoenia wsprzdne typu kuropiesy, suporamy wystpuj tylko sporadycznie. Czon pierwszy z reguy peni rol podrzdn, okrelajc wobec czonu drugiego. Wyjtkowo role czonw mog by odwrcone, np. babojdza. W zalenoci od charakteru gramatycznego czon pierwszy moe wyraa cech, np. czarnowosak, maong, ilo, np. prubel, trjnoek argumentu zawartego w czonie drugim. W zoeniach rzeczownikowo-rzeczownikowych czon pierwszy czsto wyraa przedmiot, do ktrego porwnywany jest argument zawarty w czonie drugim, np.: kuropitka ta, co ma pity jak kura (ptak), paogowiec ten, co ma gow jak paa (przezwisko). W zoeniach z drugim czonem czasownikowym, czon pierwszy wyraa obiekt, np. kostopraw, misoarnik bd waciwo, np. maomwca, modrokwitek. Inaczej przedstawia si sprawa zoe z pierwszym czonem werbalnym. W roli nadrzdnej wystpuje czon czasownikowy wyraajcy czynno, czon drugi informuje zazwyczaj o przedmiocie tej czynnoci, np.: mczybua ten, kto mczy bu (piekarz), trzsidupka ten, co trzsie dup (ptak). Niekiedy parafraza zoenia wyglda inaczej: oberwinoga to nie ten, kto obrywa nogi, lecz ten, kto ma oberwane nogawki (oberwaniec). Zdarzaj si struktury, w ktrych znaczenie oparte jest na porwnaniu, np.: bbniw ten, kto bbni jak w (leniuch), ryczyw ten, kto ryczy jak w (beksa). W wikszoci zoe znaczenie konstrukcji nie wynika z ktrego czonu, lecz znajduje si poza nimi, np. krzyodzibek to nie dzibek z krzyem ani krzy z dzibkiem, ale nazwa ptaka, ktry ma dzib (zakrzywiony), podobny do krzya. Podobnie inne typy zoe: darmojad ten, kto je za darmo (le), dwuskibnik ten, co (odkada) dwie skiby (pug), trzsiportek ten, kto trzsie portkami (tchrz). Struktury powstae w wyniku kompozycji s nazwami nowych w stosunku do bazy elementw rzeczywistoci. S to zoenia egzocentryczne. Rzadziej wystpuj konstrukcje, w ktrych znaczenie caego desygnatu mieci si w czonie drugim. Ten rodzaj konstrukcji pojawi si w niektrych zoeniach z pierwszym czonem liczebnikowym p-, np. prolnik rolnik, ktry posiada mae gospodarstwo, w zoeniach przymiotnikowo-rzeczownikowych, np. kwanoziem kwana ziemia (gatunek gleby), rzeczownikowo-rzeczownikowe, np. klapouzda uzda dla konia z klapami. S to zoenia endocentryczne.

64

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

1. zoenia egzocentryczne o strukturze N (A+N1) Zoenia nalece do tego typu charakteryzuj si tym, e formant jest wykadnikiem desygnatu, ktrego czci jest desygnat N1, A wyraa cech N1. Czony poczone s interfiksem -o-. W wikszoci s to struktury sufiksalne. Nielicznie wystpuj zoenia zakoczone formantem paradygmatycznym. Czon pierwszy wyraa cech, ktra wyrnia argument zawarty w czonie drugim od innych argumentw. Posiadanie, np. przez czowieka ng nie jest cech wyrniajc, stanowi dopiero o tym kontekst, a wic to, e si ma jakie nogi (krzywe, dugie) (Lewiski 1993, 78). Czon drugi nazywa zazwyczaj cz skadow subiektu lub przedmiot, np.: biaogrzywka ta, ktra ma bia grzywk, nazwa konia; cudzoziemczyk ten, ktry pochodzi z cudzej ziemi, mczyzna pochodzcy z innego kraju, z innych okolic; dugoramiennik ten, ktry ma dugie ramiona, mczyzna o dugich rkach; krzywoliczek ten, ktry ma krzywe lico, o koniku; innowierzec ten, ktry naley do innej wiary, czowiek innej wiary ni katolicka; nowolatnik lub nowoletnik ten, ktry skada yczenia na nowe lato, na nowy rok, czowiek chodzcy po domach z yczeniami noworocznymi, zbierajcy datki. Kategoria nosicieli cech licznie wystpuje w nazwach osb i nazwach przyrodniczych, rzadziej w nazwach nieywotnych: a ) n a z w y o s o b o w e : biaogownik mczyzna biaowosy lub siwowosy; czarnookal kto czarnooki; czarnoszyjka przezwisko od barwy ubrania; czerwonopyskal mczyzna majcy czerwone policzki; dugobrodnik mczyzna z dug brod; goodupca czowiek, ktry nic nie ma; biedak; jasnowos czowiek o jasnych wosach; kosoapiec czowiek leworczny; makut; leworczka czowiek leworczny; makut; maoczsnik gospodarz majcy mniej ni 18 mrg ziemi; mdrobrzusznik mdrala, mdrek; paskostopa czowiek majcy paskie stopy; powowosa kobieta o jasnych wosach; prostowonik mczyzna majcy proste wosy; pustodomownik czowiek nie pilnujcy porzdku; siwobroda czowiek z siw brod; szerokonosal czowiek majcy szeroki nos; b) n a z w y p r z y r o d n i c z e : biaobok o ptak z rodziny kaczkowatych z biaymi plamami na ramionach; kaczka wistun (Anas penelope); biaobrzeek rolina ozdobna (rodzaj pelargonii o listkach z biaymi brzegami; biaorzytka ptak wrblowaty z rodziny drozdowatych; biaogon (Saxicola oenanthe); czarnokos jaki gatunek ptaka; dugodzib ptak z dugim dziobem: a. szlamnik rdzawy (Limosa lapponica), b. tracz dugodzib (Mergus serrator); goopup piskl; ysowron gawron; maong rolina (Lolium temulentum; srebrnowierzb ziele; zotogw 1. rolina (Lilium mortagon), 2. ziele lecznicze, 3. materia pozacany, uywany gwnie na czepce; zotowierzb rolina (Salix reticulata); czerwonogowiec grzyb kolarz czerwony (Leccinum aurantiacum); czerwonopirka

65

J E Z I K O S L O V N I

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw zoonych

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

ryba wzdrga; goopupiec ptak nieopierzony, take o chopcu, ktry nie ma jeszcze zarostu, a udaje kawalera; krasnogowiec grzyb (Leccinum aurantiacum); suchonka grzyb (Marasmius scorodonius); szarosomka rodzaj grzyba; twardonka grzyb twardzioszek przydrony (Marasmius oreades); wilczomlecz ziele; zotoroek nazwa woka; tobrzuch jaki ptak; ywochwast ywokost lekarski (Symphytum officinale); c ) n a z w y n i e y w o t n e : boomka krzy przydrony; cudzoziemczyzna zagranica, obcy kraj; czarnojucha krew zwierzt; ostroje ostrok; samokost szkielet ludzki, kociec; starowie najstarsza cz wsi; suchowietrzyca suchy wiatr; tegoroczyzna tegoroczne zbiory z p i k; winogronko winogrono. W wielu przykadach zoe majcych w drugim czonie rzeczownik eski pojawia si trudno z zaklasyfikowaniem odpowiednich formacji do zoe waciwych z intermorfem -o- lub do zrostw, w ktrych pierwszy czon zakoczony jest na -a. Przyczyn tego jest rozwj fonetyczny samogoski a, bdcej czsto w gwarach a pochylonym i majcej brzmienie o. Powoduje to niemoliwo odrnienia tych dwch typw compositw: krzywogba czowiek posiadajcy wad wymowy lub wad anatomiczn: gsioszyja gatunek kwiatu, zotogowa starodawna czapka kobieca, bogato zotem wyszywana, zwana take zot muc. Z zapisw trudno rozstrzygn, czy s to zrosty, w ktrych pierwsze czony zakoczone s na dawne dugie --, charakterystyczne dla mianownika liczby pojedynczej rodzaju eskiego: krzywa gba, gsia szyja, zota gowa, czy s to moe zoenia waciwe. Liczn grup wrd zoe przymiotnikowo-rzeczownikowych tworz zrosty: a) n a z w y p r z y r o d n i c z e : babidupa dzika (polna) ra (Rosa canina (arvensis)); boawola ptak wilga (Oriolus oriolus); boykrwka owad biedronka, boa krwka (Coccinella); gadzikorze ziele przeciw konwulsjom; kurczynoga grzyb rosncy na drzewie huba; kurzylep ziele (Anagallis arvensis); mysitrzop rolina; b ) n a z w y n i e y w o t n e : kaczyd botna dziura, kaua, w ktrej pluskaj si kaczki; koziabroda 1. zupa z kartofli i kapusty; boymka krzy, figura przydrona, witek; oskirok poprzedni rok; nowylatko choinka; leperyby zupa ziemniaczana; ywypot ywopot. 2. zoenia egzocentryczne o strukturze N (N1+N2) Nale tu gwnie struktury interfiksalno-paradygmatyczne i rzadziej interfiksalno-sufiksalne. Formant jest wykadnikiem przedmiotu, ktrego cz stanowi inny przedmiot, sygnalizowany przez N2: a ) n a z w y o s o b o w e : gronos o czowieku zarozumiaym; makodzib przezwisko nadawane wcibskim, modym chopcom; zbodziur pogard. dentysta. S to zoenia o charakterze ekspresywnym. Aby stworzy parafraz tych struktur, trzeba w niektrych wypadkach odnie si do porwnania: ten, ktry zachowuje si tak, jakby trzyma stale nos ku grze, ten, ktry ma nos jak korek . Niejasn struktur maj zoenia: kostomot czowiek ciki; gupiec, zawalidroga zbowider

66

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

3. zoenia egzocentryczne o strukturze N (N1+V) Jest to typ produktywny i zrnicowany pod wzgldem budowy i semantyki. Nale tu konstrukcje sufiksalne i paradygmatyczne. Liczn grup tworz nazwy osobowych i nieosobowych wykonawcw czynnoci. Formant jest w nich wykadnikiem subiektu, czon czasownikowy predykatu, a czon rzeczownikowy obiektu. Wart odnotowania cech prezentowanych poniej nazw wykonawcw czynnoci jest warto emocjonalna. Tylko niektre zoenia s neutralnymi i dosownymi nazwami wykonawcw. W wikszoci s to nazwy o charakterze przezwiskowym, artobliwym. Oprcz nazw wykonawcw czynnoci wystpuj rwnie nazwy narzdzi, nazwy miejsc i nazwy czynnoci: a ) n a z w y o s o b o w e : baboe mczyzna enicy si ze starsz od siebie kobiet; bogobojnik mczyzna bojcy si Boga; pobony; chlebojad mczyzna lubicy je duo chleba; cudotwrczyna kobieta majca dar czynienia czarw; dziadowoda przewodnik, towarzysz dziada; dziecioapka akuszerka; garczkolep garncarz; kaszojad pogard. o osobie lubicej kasz oraz majcej dobry apetyt; gsiopasa kobieta pasca gsi; kostopraw chop, najczciej pasterz znajcy si na skadaniu zamanych koci; mydowar czowiek wyrabiajcy mydo; mydlarz; ptakoznawca ornitolog; samodajka kobieta uprawiajca nierzd; samoyjca mczyzna yjcy samotnie, kawaler lub wdowiec; samolubiec samolub, egoista; wiaroomca czowiek, ktry nie dotrzymuje sowa; b ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : dzieciorb ptak - dzicio; drzewoanik ptak dzicio czarny; koziogryz nieduy kwiat wiosenny, biao kwitncy, tu po niegu; muchojad muchomor (Amanita); myszoowca ptak myszow (Buteo); samosiejka rolina, ktra si sama zasiaa; zimolg 1.rolina zielona nawet w czasie zimy barwinek (Vinca), 2.kwiat, prawdop. chryzantema, 3. gleba piaszczysta, bardzo mokra; c) n a z w a n i e y w o t n a : chlebopiek piec do pieczenia chleba; drzewoaz przyrzd sucy do wspinania si po drzewach; czartopchajka lub czortopchajka 1. o ndznej, niewygodnej, trzscej bryczce, 2. o zdezelowanym, ledwo jedcym samochodzie; korbowd deseczka czca peda z koem w koowrotku;

67

J E Z I K O S L O V N I

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

nicpo, obuz; zbouch kpiarz. Mona je potraktowa jako zoenia wsprzdne. Jednak ze wzgldu na ich humorystyczny charakter, mona je oprze na porwnaniu: ten, kto wyglda, jakby mia wider w zbach, zby od ucha do ucha, ten, co ma koci (cikie), jak mot i uzna za konstrukcje nadrzdno-podrzdne. b ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : bogowola ptak wilga (Oriolus oriolus); kuropitka ptak - orlik leny i ogrodowy; krzyodzibek ptak - krzyodzib wierkowy (Loxia curvirostro); szaobabka biedronka (Coccinela); c ) n a z w y n i e y w o t n e : drogowid bdny ognik; drzewomiodzie sodka ciecz wytwarzajca si w czasie parnych nocy na liciach; koow koleina; kozobroda gsta potrawa z kartofli i kapusty; koszobryczek wz, ktrym jedzi si w gocin lub do kocioa; kretokupa kretowisko; sianoniwa sianokosy; wiatroapy ochrona na dachu przed silnym wiatrem zachodnim.

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

kurosadnik miejsce, gdzie koguty i kury sypiaj; makocierka donica do tarcia maku; niciowzek gruba ni lub sznureczek, ktrym przewizuje si poszczeglne pasemka w przdzy; samomotka tabaka do zaywania przyrzdzona domowym sposobem; samoorek odkadnica puga; samoskadaczka maszyna z grabiami do koszenia zboa; samotkaniec tkanina; snopowizarka maszyna do koszenia i wizania zboa. 4. zoenia egzocentryczne o strukturze N (Num+N1) Jest to typ produktywny i bardzo zrnicowany pod wzgldem budowy oraz znaczenia. Mamy tutaj zoenia z interfiksami : -o- i -u- oraz struktury poczone w sposb bezporedni. Konstrukcje zakoczone s formatem sufiksalnym bd paradygamatycznym. Rzeczowniki z liczebnikiem gwnym w pierwszym czonie okrelaj desygnaty, ktre charakteryzuj si posiadaniem czci okrelanych przez N1 w iloci wyraanej przez Num: a ) n a z w y o s o b o w e : jednolat rwienik; jednonka czowiek pozbawiony jednej nogi; jednoocznik o mczynie majcym jedno oko; jednookarz sporad. o czowieku majcym jedno oko; jednoramiennik o mczynie majcym jedn rk; b) n a z w a p r z y r o d n i c z a : czteroletniak ko czteroletni; dziewiciojesiennik rolina lecznicza uywana w czasie dumy; nazwana tak ze wzgldu na to, e korze jej musi przez dziewi jesieni krzewi si w ziemi, aeby nabra skutecznej siy; jednorocznik zwierz hodowlane majce jeden rok; siedmiolatka szczypiorek (Allium schoenoprassum); c) n a z w y n i e y w o t n e : czterookciwka przyrzd do motania przdzy motowido krtkie; czteronogowiec stoek na czterech nogach sucy do dojenia krw; czteroskibowiec pug, ktry odkada jednoczenie cztery skiby; czterozby widy z czterema zbami; jednocalwka deska o gruboci jednego cala; jednokoniak wz na jednego konia; jednoskibiak pug odkadajcy jedn skib; omionit splot tkacki wytwarzany przy uyciu omiu nicielnic; siedmiokroczek rodzaj taca; szeciogarcznik drewniane naczynie o pojemnoci szeciu garncy. Liczn grup stanowi tu konstrukcje, w ktrych rol pierwszego czonu peni liczebnik dwa: a) n a z w y o s o b o w e : dwudniak chop odrabiajcy dwa dni paszczyzny; dwuramieniarz czowiek nie dotrzymujcy sowa, zmieniajcy czsto zdanie; b ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : dwuletniak ko dwuletni; dwuli rolina (Majanthemum bifolium); c) n a z w y n i e y w o t n e : dwucalwka deska o gruboci dwu cali; dwuczeszczak moneta o wartoci dwudziestu fenigw; dwugroszak moneta o wartoci dwch groszy; dwumiarak kosz z dwoma maymi uchwytami; dwurazwka gatunek koniczyny; dwuskibiak pug odkadajcy jednoczenie dwie skiby; dwuuszniak 1. kosz z dwoma uchami, 2. garnek z dwoma uchami. W gwarach wystpuj licznie formacje liczebnikowo-rzeczownikowe, w kt-

68

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

rych czon pierwszy jest liczebnikiem gwnym zespolonym w sposb bezporedni z czonem drugim: a ) n a z w y o s o b o w e : dwjng zag. czowiek; pidziesitgrosznik wedug dawnych legend ludowych: zy duch siedzcy w zakltej monecie pidziesi ciogroszowej, przynoszcy w nieuczciwy sposb bogactwo; trzydniak chop odrabiajcy trzy dni paszczyzny; trzyupnik przezwisko czowieka, ktremu podczas operacji wycito cz grnej wargi i sprawia wraenie, e ma trzy wargi; b ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : czterylatek zwierz hodowlane majce cztery lata: stokoska 1. jaka przyprawa korzenna; stong owad skorek; c ) n a z w y n i e y w o t n e : czterypolwka brona czteroczciowa; dwaskibowiec pug odkadajcy jednoczenie dwie skiby; dwchcalwka deska o gruboci dwch; trjrado narzdzie do wyznaczania rwnych rzdw przy sadzeniu kartofli i warzyw; trzyrogwka chustka o trzech rogach; trzyskibowiec pug odkadajcy jednoczenie trzy skiby; trzynogowiec stoek na trzech nogach do dojenia krw; trzywiertlwki dawne wysokie buty ze skry woowej z podwjnymi podeszwami. W gwarach wystpuj konstrukcje typu: picimarczak, siedmilatka, siedmiona, szecipalec, w ktrych czon liczebnikowy ma star posta pici-, siedmi-, szeci-. Formacje tego typu naley wiza ze staropolskimi zoeniami, np. dziesicistrunny, szecipidny (Sownik staropolski 1953 i nast.). Liczebniki gwne 510 byy rzeczownikami eskimi z dawnym tematem na *-i, a wic w gen., dat. i loc. miay kocwk -i, tak jak dzi koci, nici3. Liczn grup wrd zoe stanowi wyrazy, w ktrych pierwszym czonem jest liczebnik p-: pdiabe rodzaj grubego ptna na agle, torby; pdniak robotnik wynajty na p dnia; pgardlak gatunek gobia; pkozie jedna strona dachu; pfuncik drewniana foremka na maso o pojemnoci jednej czwartej kg; pmotek zwj przdzy; pzagonek miara gruntu; plennik chopiec do pomocy przy woeniu soli; psadwka dzika gruszka; ptonwka rodzaj harmonii; pzimwka chusta noszona jesieni lub na wiosn. 5. zoenia egzocentryczne o strukturze N (V+N1) W dialektach zoenia z pierwszym czonem werbalnym przejawiaj du ywotno. W przewaajcej czci s to nazwy osobowe, funkcjonujce jako artobliwe przezwiska. Formy neutralne czciej spotyka si w nazwach nieosobowych: a) n a z w y o s o b o w e : bawibiaek st. mczyzna lubicy zabawia kobiety; bbniw le; chwalibg czowiek lubicy si chwali; samochwa; chwalidupka czowiek lubicy si chwali; samochwa; drapidupa o osobie pozostajcej
3

W jzyku oglnopolskim od XVI wieku dokonywa si proces zastpowania tej kocwki przez -u, przeniesione z odmiany liczebnika dw-u, zob. Dejna (1973, 221). We wspczesnych za zoeniach literackich czon pierwszy w postaci liczebnika gwnego zakoczony jest interfiksem -o-.

69

J E Z I K O S L O V N I

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

w tyle za grup niwiarzy; gryzimol czowiek, ktry dokucza innym; krcibat przezwisko mieszczanina; liczymieszek skpiec; apibabka akuszerka; apidusza czowiek akomy na wszystko; chciwiec; apiko koniokrad; mczyw czowiek, ktry kogo mczy; milczymorda czowiek maomwny; mruk; nieczciwiarzec bezbonik; oberznicholewa szewc; raidupa swat; odrzymieszek wyzyskiwacz, zdzierca; podzidym kucharz: ryczyw dziecko, ktre wci pacze i wrzeszczy; stuligrosz czowiek, ktry szanuje pienidze, ciska, eby jak najmniej wyda; trcikij przezwisko awanturnika, czowieka, ktry lubi trca kijem sw on; trzsigwka czowiek trzscy gow; b) n a z w y p r z y r o d n i c z e : boligwka rolina - szczw (Conium maculatum); goidziura rolina gojca dziury, rany; kolibok 1. rodzaj ostu, 2. owoc opianu - rzep, 3. rolina lecznicza podobna do ostu; patrzypanna nasturcja (Nasturium); rosiko rolina z rodziny motylkowatych - koniczyna; stulipysk rodzaj grzyba lub chwastu; wyrwitaniec rolina - (Parnasia palustris); trzsidupek ptak - pliszka (Motaccilla); c ) n a z w y n i e y w o t n e : gasinos ganik do gaszenia wiec w kociele; krjtalerz n puga o okrgym kroju; parzybok kouch; parzymorda mocna wdka; tuczydupa gooled. 6. zoenia egzocentryczne o strukturze N (Adv+V) Typ zoe przyswkowo-czasownikowych nie jest liczny. Nale tu gwnie nazwy osobowe, rzadziej nazwy nieywotne i przyrodnicze: a) n a z w y o s o b o w e : cichodajka kobieta lekkich obyczajw; cikomowa jkaa; darmozjadacz prniak, darmozjad; krzywoprzysigacz czowiek popeniajcy krzywoprzysistwo; maogadaj czowiek maomwny; milczek; maomwca czowiek, ktry mao mwi; milczek; marnotrawiec czowiek rozrzutny, lekkomylny, traccy bez potrzeby pienidze lub niszczcy szybko nowo kupione rzeczy; b) n a z w a p r z y r o d n i c z a : biaokwitek len kwitncy biao; krtkotupacz art. zajc; c ) n a z w y n i e y w o t n e : cichobiegi obuwie z mikk podeszw; dugobitka mockarnia szerokomotna. 7. zoenia egzocentryczne o strukturze N (A+V) Czon przymiotnikowy wyraa cech subiektu wskazanego przez predykat w czonie drugim. S to zoenia egzocentryczne, nalece do kategorii nazw nosicieli cech: a ) n a z w y o s o b o w e : modoeniec pan mody; nowobraniec rekrut; staroytniak - ten, kto yje i jest stary, czowiek zacofany; b ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : suchowiejka kwiat - niemiertelnik; zotoplska o gsce;

70

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

8. zoenia egzocentryczne o strukturze N (N1+A) Typ reprezentowany jest nielicznie przez nieosobowe nazwy nosicieli cech: kurolepina rolina - trzmielina (Evonymus europacea); kurolepka choroba oczu, jaskier. 9. zoenia egzocentryczne o strukturze N (N1+Num) Do rzadkich pocze nale rwnie konstrukcje z drugim czonem liczebnikowym. Czony poczone s interfiksem -o-. Rol pierwszego czonu peni zaimek sam. Czon drugi zakoczony jest sufiksem lub kocwka fleksyjn: samoczwart o weselu, w ktrym bray udzia cztery osoby; samojednik 1. odludek, 2. samolub, egoista, 3. kawaler, nieonaty. 10. zoenia endocentryczne o strukturze N (N1+N2) Nale tu konstrukcje, w ktrych czon drugi bywa interpretowany jako odrzeczownikowy lub odczasownikowy (por. Kurzowa 1976, 3437). S to nazwy czynnoci lub stanw: krupobicie gradobicie; lenobranie wyrywanie lnu; mordopranie bicie po twarzy; policzkowanie; piorunobicie burza z piorunami; sianocie sianokosy; winiobicie domowy ubj wini; sianozwzka woenie siana. 11. zoenia endocentryczne o strukturze N (A+N1) Do grupy tej nale zoenia z formantem paradygmatycznym. Czon pierwszy podaje cech desygnatu czonu drugiego. Znaczenie caego desygnatu mieci si w drugim czonie zoenia: a ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : biaodrzew topola; krtkolen len kwitncy niebiesko, nisko rosncy; czarnoziele jaka rolina, zapewne lecznicza; modrokwiat kwiat - bawatek (Centaurea cyanus); wielgoryb wieloryb; zotodynia dynia; zotowierzba wierzba paczca - (Salix alba); b ) n a z w y n i e y w o t n e : goobrz br; goold gooled; kwanoziem gatunek gleby; szarowieczr wczesny wieczr.

71

J E Z I K O S L O V N I

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

c) n a z w y n i e y w o t n e : smtopiewki dumki; staroytka stara piosenka lub rzecz; szaroburomanica pora witania lub ciemniania si, wit lub zmierzch, zoenie skadajce si z trzech czonw: przymiotnikw szary, bury oraz czasownika mani udzi, mami, zwodzi.

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

12. zoenia endocentryczne o strukturze N (Num+N1) Tworz je konstrukcje z pierwszym czonem p-: a) n a z w y o s o b o w e : pbrutka dziewczyna dorastajca, podlotek, podfruwajka; pchop gospodarz posiadajcy mae gospodarstwo; pdziecko dziecko przyrodnie; prolnik biedniejszy gospodarz; psyn pasierb; b ) n a z w y p r z y r o d n i c z e : pgrzyb grzyb - borowik krlewski (Boletus regius); c) n a z w y n i e y w o t n e : pdrelich o ptnie: zgrzebne; pgrpla szczotka do czesania weny (grplowania) zakadana na jedn rk; pjedwab tkanina jedwabna z jak domieszk; pkoszar cz koszaru - ogrodzenia, w ktrym przetrzymuje si owce po wydojeniu; porczyk orczyk na jednego konia; prubel moneta prublowa; psuknia cz wierzchniego stroju kobiecego od pasa w d, spdnica; pszczyt rodzaj dachu; pszor uprz na konia; pzagonie pole z jedn bruzd na rodku skadu; pzmrok pmrok. Podsumowanie Analiza najwaniejszych typw gwarowych rzeczownikw zoonych ujawnia rnorodno zjawiska kompozycji w dialektach polskich. W gwarach obserwuje si tendencj do tworzenia licznych struktur pochodnych, analogicznych lub powielanych od wyrazw znanych z polszczyzny oglnej. Dotyczy to zarwno wspczesnej, jak i tej starszej warstwy jzyka, np. chwalibieda, chwalibzdura, chwalichwost, chwalidupa, chwalidupca, chwalidupek, chwalidupka, chwalidupski, chwalidusza, chwalidzichta, chwalidziura, chwaligba, chwalijan, chwalikij, chwalipietrek, chwalipit, chwalipita, chwalipitek, chwalipiotrek, chwaliporta, chwaliportek, chwaliportka, ...itp. Do najbardziej produktywnych typw wrd gwarowych substantyww zoonych nale struktury liczebnikowo-rzeczownikowe, przymiotnikowo-rzeczownikowe oraz czasownikowo-rzeczownikowe. W dialektach polskich wystpuj typy kombinacji, ktrych nie spotyka si w jzyku oglnym, np. rzeczownikowo-przymiotnikowe (kurolep, zimzielon), rzeczownikowo-liczebnikowym (samoczwart, samojeden), liczebnikowo-czasownikowe (dwapicy), czasownikowo-czasownikowe (chwalipyta), przyswkowo-rzeczownikowe (darmochlebiec). Nie wystpujcym ju obecnie w jzyku polskim jest typ struktur tworzonych czonem liczebnikowym p i drugim czonem w postaci rzeczownika w dopeniaczu ( pachtela, pkoza, pwoza). Zoenia te byy powszechne w staropolszczynie. We wspczesnej polszczynie zostay wyeliminowane cakowicie przez struktury, ktre maj w drugim czonie rzeczownik w mianowniku ( pbg, pksiyc). Jedynie w gwarach s jeszcze pozostaoci tych struktur. Materiay gwarowe pochodzce z rnych dialektw pozwalaj ledzi zjawisko kompozycji na rnych etapach ewolucji konstrukcji zoonych, np. boa mka, boymka, przy boomce; chrzestna matka, chrzestnymatka, z chrzestnomatk. Majc na uwadze podzia na zrosty i zoenia waciwe, trzeba stwierdzi, e

72

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

Literatura Blicharski, Micha, 1977, Zoenia imienne w jzyku rosyjskim i polskim, Warszawa. Dejna, Kazimierz, 1973, Dialekty polskie, Wrocaw. Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego, Morfologia, 1998, red. Grzegorczykowa Renata, Laskowski Roman, Wrbel Henryk, Warszawa. Grochola-Szczepanek, Helena, 2002, Rzeczowniki zoone w gwarach polskich, Krakw. Grochola-Szczepanek, Helena, 2006, Przymiotniki zoone w gwarach polskich, Studia z Filologii Polskiej i Sowiaskiej, 41, s. 5981. Handke, Kwiryna, 1976, Budowa morfologiczna i funkcje compositw polskich (z uwzgldnieniem jzykw zachodniosowiaskich), Wrocaw. Handke, Kwiryna, 1997, Composita nominalne w Sowniku Gwar Kaszubskich B. Sychty, [w:] Pomorskie Studia Dialektologiczno-onomastyczne 1, red. Wosiakliwa Ra, Gdask, s. 2744. Kleczkowski, Adam, 1927, Zoenia nominalne w jzyku polskim i niemieckim, Prace Filologiczne XII, s. 522540. Klemensiewiczwna, Irena, 1951, Wyrazy zoone nowszej polszczyzny kulturalnej, Krakw. Kurzowa, Zofia, 1976, Zoenia imienne we wspczesnym jzyku polskim, Warszawa. Lewiski, Piotr, 1993, Prba klasyfikacji semantycznej compositw, Rozprawy Komisji Jzykowej dzkiego Towarzystwa Naukowego XIX, s. 5787. o, Jan, 1904, Slonyja slova v polskom jazyke, Petersburg. Malec, Maria, 1971, Budowa morfologiczna staropolskich zoonych imion osobowych, Wrocaw. Milewski, Tadeusz, 1969, Indoeuropejskie imiona osobowe, Wrocaw. Sownik staropolski, 1955 i nast., praca zbiorowa, Krakw. Taszycki, Witold, 1926, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Krakw.

73

J E Z I K O S L O V N I

Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

gwary posiadaj stosunkowo wicej zrostw ni jzyk oglny, w ktrym dominuj zoenia waciwe. Szczeglnie licznie reprezentowane s zrosty z pierwszym czo nem przymiotnikowym (biayrg, kurzypk), rzadziej pojawiaj si wrd zoe z pierwszym czonem rzeczownikowym (babiewiernik, nogapan). W jzyku oglnym composita s licznie reprezentowane w sownictwie specjalistycznym, technicznym, medycznym, naukowym. W gwarach nazwy zoone dotycz gwnie czowieka, jego pracy i otoczenia, w ktrym yje. Charakterystyczn grup tworz osobowe nazwy ekspresywne. Composita okrelajce osoby prezentuj w sposb obrazowy cechy ludzkie oraz rodzaj zajcia czowieka. Naley doda, e w wikszoci s to cechy i czynnoci wymiewane i negatywnie oceniane przez spoeczestwo wiejskie. Zoenia te charakteryzuj si du si ekspresji, odzwierciedlaj dowcipn i dosadn charakterystyk wygldu i zachowa ludzkich.

Helena Grochola-Szczepanek: Gwny typy strukturalno-semantyczne rzeczownikw

Taszycki, Witold, 1946, Sowiaskie nazwy miejscowe (Ustalenie podziau), Krakw.

74

J E Z I K O S L O V N I Z A P I S K I 14 2 0 0 8 1

The main Structural and Semantic Types of the Compound Nouns in Polish Dialects Summary The description of the compound nouns shows that the composition is very valid phenomenon in Polish dialects. It is observed trend for creation of the numerous derivative structures from words known in standard Polish. It shows that the composition is very alive process and has long tradition in dialects. Many types of combinations appear only in dialects, they are not present in standard language, e.g. types like: chwalipyta, dwapicy, kurolep, pkoza, samojeden. In dialects there are more concretions than in standard language. The characteristic group among the compound words in dialects are the personal expressive names.

Helena Grochola-Szczepanek Instytut Jzyka Polskiego PAN Krakw Polska helenags@ijp-pan.krakow.pl