Tajwan historia i polityka: Gron. 3, 2.10.2013, s.

153

Geografia fizyczna Tajwanu.

Guomindang nadal istnieje na Tajwanie, cho znacznie inny od tego za czasw Chiang Kai -sheka; proces tworzenia si nowego narodu; 1. Mapa fizyczna Tajwan jest wysp. historia tego miejsca jest uwarunkowana tym, e Tajwan jest wysp; kwestia dyskusyjna: czy Tajwan zalicza si jeszcze do krgu Azji Poudniowej; pooony wystarczajco daleko od wybrzea chiskiego, aby nie by traktowanym jak przybrzena wysepka; Chiczycy liczebnie pojawili si na Tajwanie dopiero w XVII wieku, co nie oznacza, e Chiczycy nie byli wczeniej wiadomi faktu istnienia tej wyspy; Taiwans Imagined Geography, Emma Jinhua Teng w ksice tej autorka opisaa jak Tajwan zmieni swoje miejsce na ziemi; jak Tajwan zmieni kategori przez jak by i jest postrzegany z zewntrz, czyli od tego co jest za morzami do, np. chiskiej prowincji albo realnie istniejcego, niekoniecznie dalekiego miejsca por. pytania: czy Lww jest polski? Czy Wilno jest polskie? Czy Wrocaw jest polski, czy niemiecki? Chodzi tu o kategorie kulturowe, tosamociowe, historyczne oraz etniczne: - pooenie geograficzne: 150 km sonej wody moe by spokojn czci morskiego lub oceanicznego obszaru, a moe by rwnie burzliwym pasmem wody u wybrzey danej wyspy; - Japonia, Tajwan, Filipiny i Korea Poudniowa (nie jest geograficznie wysp, ale politycznie tak): to kraje pozostajce w pewnym sojuszu w konfrontacji z Chinami, ograniczajce penetracj Chin ludowych w gb akwenw; Cienina Tajwaska jedna z najruchliwszych drg morskich wiata, szczeglnie wana w przypadku gospodarek japoskiej oraz koreaskiej. Japonia i Korea s uzalenione od przywozu surowcw, midzy innymi ropy naftowej sprowadzanej z Bliskiego Wschodu, obok wybrzey Singapuru, przez Cienin Tajwask w kierunku pnocnym. Zajcie takiej Cieniny pozwala na bezporednie wpynicie na wiatowe gospodarki. W przypadku konfliktu zamknicie obszaru, uwzgldniajc granic wd terytorialnych, nie bdzie dotyczyo jedynie 150 km w gb morza, ale nawet do 500 km od zachodniego nabrzea wyspy. Wobec tego wszystkiego Tajwan pozostaje bardzo wanym strategicznie punktem gospodarczym; ksztat wyspy przypomina sodkiego ziemniaka batata. Tajwaczycy rwnie stosuj to porwnanie; przekrj wyspy jest spadzisty, przypomina rwni pochy. Wyspa powstaa w wyniku najcia pyty azjatyckiej na pyt pacyficzn; pas wybrzea wschodniego jest bardzo wski, niekiedy gry wprost schodz pionowo do morza; Tajwan jest najwikszym miejscem na wiecie, gdzie wystpuje w duym zagszczeniu wiele trzytysicznikw; grupa wygasych wulkanw znajduje si na pnocy wyspy; gry o skaach metamorficznych osadowych, przypominaj nieco Tatry Wschodnie; skay warstwicowe. Wschodnie wybrzee jest grzyste, a caa wyspa sejsmiczna; Tajwan ma dwa dobre porty: Kaohsiung na poudniu i Jilong (mona spotka si jeszcze z nastpujcymi zapisami: Keelung i Chilung) na pnocy. Pomimo swojej wyspiarkoci Tajwan nie posiada wielu dobrych portw; 32 260 km 2powierzchni por. powierzchnia Maopolski;

 okoo 23 milionw mieszkacw due zagszczenie ludnoci, tym bardziej, e poowa wyspy nie jest zamieszkana; wykorzystanie terenw: - 24% ziemie orne (w tym 1% uprawianych przez cay rok); - 55% lasy; - 15% inne tereny (w tym 5% pastwiska); biorc pod uwag powysze dane, Tajwan urasta do jednego z najgciej zaludnionych krajw na wiecie; Tajwan ze wzgldw politycznych nie naley do ONZ-u; Tajwan dawna Formoza; 350km wynosi dugo wyspy, a okoo 150km szeroko wyspy w najszerszym pasie; do Tajwanu nale wyspy Penghu oraz wyspa Chinmen, ktra znajduje si blisko wybrzea Chin kontynentalnych; problemy z transkrypcj: a) polityczny ze wzgldw politycznych Tajwan wypiera si uywania transpkrypcji (hanyu) pinyin (ChRL), stosujc transkrypcj Wilde-Giles'a, ale rzd tajwaski dopuci w pewnym momencie stosowanie pinyinu. Mimo to rzadko jest uywany. Przykadowe wytyczne Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych s nastpujce: Tajpej (j. polski), Kaohsiung (chiski uproszczony, transkrypcja Wilde Giles'a), Tamsui (z minnaskiego; w pinyinie Danshui. Te same znaki tak si wymawia w mandaryskim); b) jzykowy nie wszyscy mieszkacy Tajwanu s uytkownikami mandaryskiego. Cz z nich porozumiewa si w minnaskim; obszary gorcych rde na Tajwanie, ktrych jest wiele (s tylko trzy zimne rda na Tajwanie). To woda gruntowa, ktra spada z nieba i ktra przesika do ska; historycznie siarka bya do wanym surowcem, przede wszystkim uywanym do wyrobu prochu strzelniczego. Obecnie, na Tajwanie jest ju mniej jej pokadw; grotwrstwo tajwaskie: trzsienia ziemi s jednym z gwnych zagroe naturalnych. Jest ich rejestrowanych nawet do kilku dziennie. 3. Mapa Ognisty Piercie na Pacyfiku. globalizacja gospodarki: wydarzenie z drugiego koca wiata moe wpyn na pastwo lece nawet na innym kontynencie, np. trzsienie ziemi na Tajwanie i zniszczenie trzech fabryk produkujcych procesory do komputerw. 4. Klimat. subtropikalny do tropikalnego; morski, monsunowy: wyrana pora letnich opadw i do suchych zim (mimo to wilgotne powietrze i okresowe mawki); wilgotny: rednio 2000-2500 mm opadu por. w Krakowie jest okoo 700 mm opadw w skali roku; temperatura: bardzo zalena od gr, 15oC zazwyczaj jako najnisza temperatura. Niekiedy na pnocy wyspy moe by jeszcze nieco nisza; tajwaskie mikroklimaty: lokalny mikroklimat moe by bardzo rny od pozostaych czci regionu; por. zjawisko cienia opadowego; *izoterma linia na mapie pogody; 200 dni lata; tajfuny to cigy problem Tajwany, np. tajfun Haitang. Podczas tajfunw najwikszym zagroeniem nie jest, paradoksalnie, wiatr, lecz opady.

5. Zasoby naturalne. s nike, wyspa zasadniczo pozbawiona wikszych pokadw surowcw naturalnych; mineralne: wgiel, marmur, zoto, ropa naftowa, azbest; wody termalne; rolinne: kamforowiec (Cinnamonium camphora, krewny cynamonowcw. Z czterech znanych rodzajw cynamonowca, trzy daj cynamon jadalny, a jeden jest wanie kamforowcem). Kamfora bya swego czasu wanym skadnikiem wykorzystywanym do produkcji prochu strzelniczego; owiska ryb: wzdu Tajwanu pynie ciepy prd Kuro Siwo, pyncy rwnie wzdu nabrzea Japonii; zasoby krajobrazowe: nie jest tak wanym celem turystycznym jak Tajlandia albo Wietnam. 6. Beitou obecnie dzielnica Tajpej, gdzie znajduj si gorce rda. 7. Gwne uprawy. ry jakkolwiek, aktualnie Tajwan importuje wiele ryu, gdy jest to tasze; owoce: banany, gujawy (gruszla waciwa), jabka woskowe (Syzygium samarangense), longan (Dimocarpus longan), liczi (Litchi chinensis); Tajwan jako duy eksporter owocw; sodkie ziemniaki: bataty, wilec ziemniaczany (Ipomoea batatas); batat ma symboliczny dla Tajwanu, cho nie jest on rodzim rolin dla tego kraju; historycznie: trzcina cukrowa. Cukier tajwaski by swego czasu bardzo ceniony; gleby tajwaskie s zasadniczo sabe ze wzgldu na nisk zawarto fumusu; tajwaskie rolnictwo opiera si przede wszystkim na sztucznym nawadnianiu pl oraz stosowaniu sztucznych nawozw; jabko jawajskie.

Tajwan historia i polityka: Gron. 3, 9.10.2013, s. 153 Pocztki osadnictwa na Tajwanie. wszelkie odkrycia archeologiczne, historyczne na Tajwanie s pniej wykorzystywane do okrelonej retoryki politycznej, np. pogld Tajwan by kiedy czci ldu azjatyckiego. Dodatkowo na Tajwanie jest ciepo i wilgotno, a klimat taki jest wyjtkowo niekorzystny do prowadzenia prac archeologicznych; ludy zamieszkujce Tajwan do momentu przybycia Chiczykw, a pniej Europejczykw nie stay na wysokim poziomie rozwoju; pozostaociami po nich s gwnie groty mieszkalne, wyroby ceramiczne oraz proste narzdzia, przedmioty z drewna, m. in. drabiny. Ludy te nie umiay obrabia metalu; nie wznosiy dobrze ufortyfikowanych osad, przynajmniej takowe nie zachoway si; krgi bambusowe, ktre mog by naturaln form obrony osady, nie s jednak trwae i le utrzymane, przerzedzaj si; wykopaliska neolityczne na Tajwanie wykazuj, e istnia pewien kontakt midzy wysp a kontynentem; 10 000-8000 rok przed Chr. przypuszczalna data pojawienia si pierwszych ludzi na wyspie; 5000 przed Chr. 1000 po Chr. w tym przedziale czasowym zamyka si przybycie ostatnich migrujcych na wysp (w tym lud Yami, ktry zajmuje teraz wysepk od strony zachodniego wybrzea Tajwanu. Jego czonkowie posuguj si jzykiem austronezyjskim, ktry jako jedyny w obszarze Tajwanu nie naley go grupy formozaskiej, a do malasko -polinezyjskiej); 3

 Aborygeni Tajwascy (Yuanzhumin) rdzenni mieszkacy Tajwanu. Okrelani mianem barbarzycw, dzikich przez Chiczykw. Pierwsza teoria podaje, mog by to ludy, ktre przyszy z pnocy i mogy by zwizane z mieszkacami japoskich wysp Rykyu. Druga teoria mwi o ich nadjeciu z poudnia, od strony Filipin. Trzecia teoria zakada ich przybycie z kontynentu. To ludy o nastpujcych cechach: osiade lub posiade; niski poziom rozwoju gospodarczego (na granicy epoki kamienia i elaza); niski stopie rozwoju politycznego; wielkie zrnicowanie jzykowe i kulturalne; nie wyksztacia si tam wiksza organizacja polityczna. Odnotowano istnienie pewnych konfederacji plemiennych, ale nie miay one trwaego charakteru; czciej opieray wadz na charyzmatycznym przywdcy plemienia; organizujce polowania na jelenie na nizinach; trudnice si rybostwem (poudnie); gospodarka typu zbierackiego i owieckiego; yy ludy zarwno patrylinearne jak i matrylinearne; wierzenia miay charakter lokalny; wojny nie byy wielkie, gwnie koncentroway si wok zdobycia prestiu militarnego; charaker bliski bellum omnia contra omnis; jeden z najwczeniejszych zapisw okrela Aborygenw Tajwaskich jako dongyi wschodni barbarzycy, natomiast poudniowi barabrzycy to byy raczej ludy z wewntrz Chin. Wczesne opisy: uywanie zwrotw, charakterystyk odnoszcych si dzie klasycznych oraz do przeszoci traktowanie Aborygenw jako swoich przodkw, ale nie bezporednich, czyli uznawanie ludw prostych za ywe muzeum (Chiczycy myleli: my te kiedy tacy bylimy, ale rozwinlimy si podejcie to funkcjonowao take w XIX-wiecznej Europie. Z postaw t walczy Bronisaw Malinowski): - + Cheng Di (1541-1617) nieoficjalny historyk, uczony konfucjaski opisa Tajwan w swoim dziele z 1603 roku pt. Dong Fan Ji: wci s ludzie, ktrzy nie maj kalendarza, zegara, nadzorcw, chodz ubrani nago; yj na wyspie, ale nie owi ryb; grzebi swoich umarych, tam gdzie yj ywi; poluj na jelenie przez cay rok, ale jelenie nie zostay wytrzebione; powtarzajca si stale fraza: czy nie jest to dziwne; okrelenie poudniowe kary na Japoczykw. Aborygeni to ludzie, ktrzy w oglnie nie umiej pisa; nie znaj adnych podziaw kulturowych, w tym spoecznych, na role eskie i mskie; nie s jednak rozpustni. Opis taki tworzy obraz szlachetnego dzikusa; - w pniejszych opisach Tajwanu przez Chiczykw dominoway idee polityczne: podkrelano dziko tych ludzi oraz brutalno. Chiczycy uznali, e naley dokona akulturacji, ktra okae si dla tubylcw korzystna. Narracje o Tajwanie niekoniecznie musiay by w peni wiadomymi dziaaniami w ramach polityki ekspansji. Trzy problemy zawarte s w tych opisach: 1. powane obcienie wasn kultur: naturalne podkrelanie wyszoci wasnej kultury; 2. podkrelanie wyszoci politycznej; 3. szacunek dla starych rde pisanych w Chinach powodowao do podtrzymywanie czy wrcz przepisywanie dawnych treci, co wspczenie utrudnia weryfikacj tekstw z epoki. W opisach znajduj si odniesienia do chiskiej staroytnoci; jedyne opisy kultur aborygeskich pochodz ze rde chiskich oraz europejskich. Mwi one niekiedy wicej o samym piszcym ni o obiekcie opisu; podzia na surowych (niezasymilowani) i ugotowanych (zasymilowani, po procesie inkulturacji) aspekty ycia do porwnania: przestrzeganie prawa lub nie ycie w cywilizacji; sposb organizacji ycia: regularna uprawa ziemi lub gwnie zbieractwo i owiectwo; 4

polowanie na jelenie byo wane, poniewa w czasach jeszcze przedkolonialnych eksportowano skry z jeleni do Chin oraz do Japonii; wszystkie plemiona aborygeskie nie wykazyway zainteresowa w zakresie handlu wymiennego; czciej upraw roli zajmoway si kobiety, a mczyni polowali. W Chinach uprawa roli bya przede wszystkim zajciem mskim; XIX-wieczne ryciny przedstawiajce Aborygenw tajwaskich: tatuowanie ciaa, kolczykowanie stosunek Chiczykw do takich praktyk by negatywny jako e ciao jest darem od przodkw, dlatego naleao je szanowa. Okaleczanie si byo karane, poniewa naruszao kult przodkw. Ponadto, te aborygeskie praktyki miay to dla Chiczykw charakter egzotyczny. Plemi Atayal synie z tatuowania si. Obecnie, tatuowanie si jest zakazane, przynajmniej u modych osb; kiedy, stanowio rytua przejcia w doroso, czyli pewnej inicjacji spoecznej; Istnieje kilka wskazwek dotyczcych powinowactwa autochtonw z kontynentem: znaleziska archeologiczne z czasw neolitu; kwestia jzykowa: jzykowo Aborygeni s psokrewni ludom Indonezji (austronezyjska rodzina jzykowa); grupa jzykw formozaskich: bardzo due zrnicowanie jzykowe na wyspie. Jzyki z obszarw nizinnych s wymare: lokalna ludno zostaa zasymilowana albo wyparta; jzyki z obszarw grskich s nadal uywane. Austronezyjska rodzina jzykowa jest najbardziej rozcignit geograficznie rodzin jezykow: od Madagaskaru, przez Indonezj i Tajwan, po Hawaje, Polinezj i Now Zelandi, obejmujc pomniejsze wyspy Oceanu Indyjskiego oraz Pacyfiku. Obszar Australii oraz Papui Nowej Gwinei nie nale do tej rodziny: - struktura austronezyjskiej rodziny jzykw: dziesi podrodzin jedna rozproszona jest po caym wiecie, natomiast pozostae dziewi rozlokowane s na Tajwanie: - Proto Austronesian: dziewi na Tajwan i Malayo Polynesian na innych obszarach. W Papui Nowej Gwinei odnotowuje si jedno z najwikszych zrnicowa jzykowych na wiecie; - brak rde pisanych pozwala tylko na badania polegajce na wyszukiwaniu korelacji. Przedmioty codziennego uytku nie przekazuj tego samego rodzaju informacji, co teksty pisane; - prawdopodobne jest to, e ludy austronezyjskie zamieszkiway pocztkowo poudniow cz wspczesnych Chin i zostay wyparte przez ludy sinickie nadchodzce z pnocy . Ludy austronezyjskie zaczy si dalej przemieszcza na Tajwan oraz bardziej na poudnie (obszar wyspiarski). Ci, ktrzy zostali, zostali cakowicie zsinizowani, a ich jzyki wymary. Jakkolwiek, niektre sowa z jzykw austronezyjskich mogy wej do jzyka chiskiego (Tajwan jako skansen ludw austronezyjskich). Nowoczesna technologia bada skupie DNA pozwala na przeledzenie istnienia oraz mutacji wsplnych genw na poszczeglnych terenach. Dziki temu mona szacowa w jakim mniej wicej momencie dana grupa etniczna si wyksztacaa lub mieszaa z inn. Pytanie: jak wobec tego Tajwan ma elementy wsplne z Chinami kontynentalnymi? (por. ruchy ludw indoeuropejskich i tworzenie si rodziny ludw sowiaskich).

Tajwan historia i polityka: Gron. 3, 16.10.2013, s. 153 Pocztek udokumentowanej historii Tajwanu. hiszpaska mapa Luzon, Tajwanu i Chin, 1597. Hiszpanie ustanowili swoj baz na Luzonie (podzia Filipiny w strefie hiszpaskiej, a Brazylia i cz Afryki w strefie portugalskiej to wynik ukadu z Tordesillas podzia caego wiata na stref wpyww Hiszpanii i Portugalii). Portugalczycy wracali, opywajc Afryk, natomiast Hiszpanie pynli z powrotem przez Pacyfik do wybrzey Ameryki, a dalej przez Kana Panamski i Atlantyk do Hiszpanii. Strefy Europejczykw poza wasnym kontynentem nawczas nie miay jeszcze charakteru regularnych kolonii, a gwnie baz handlowych; *Ilha Formosa (port. pikna wyspa). Std pochodzi nazwa Formoza na okrelenie wyspy. W ten sposb Tajwan trafi na oficjaln map wiata. W obronie Makao odznaczyli si uzbrojeni afrykascy niewolnicy; Holendrzy osiedli na Jawie. Europejczycy wczyli si w ju istniejcy na Dalekim Wschodzie obieg wymiany dbr, dodajc wasne towary; na Tajwanie pojawiali si kupcy chiscy. W drodze powrotnej z wielkiej wyprawy dotar na Tajwan Zheng He; w XVI wieku Japonia bya zbyt zajta walkami wewntrznymi, aby wyrusza poza obszar kraju. Pierwszymi Europejczykami, ktrzy dotarli na Tajwan byli: Holendrzy, Portugalczycy i Hiszpanie; nie pozostawali jednak zainteresowani Tajwanem samym w sobie, ale Chinami i Japoni. Przywieli z Ameryki srebro, wic prby ukrcenia handlu z ludmi z Zachodu pozostaway nieefektywne. W poudniowych prowincjach chiskich brakowao ywnoci, dlatego te ry niekiedy sprowadzano z Azji Poudniowo-Wschodniej. Czsto w takich okolicznociach najwiksze wpywy mieli lokalni wadcy, ktrzy parali si piractwem, ale zorganizowanym. Dysponowali duymi flotami i cigali haracze z rnych podporzdkowanych im terenw. Etniczny skad piratw tworzy konglomerat mieszkacw morza lub terenw przybrzenych; XVI/XVII wiek pocztek istnienia globalnej ekonomii; 1. Europejska kolonizacja. 1517 odkrycie wyspy przez portugalsk ekspedycj; 1624 ustanowienie kolonii holenderskiej; 1626 ustanowienie kolonii hiszpaskiej; 1642 Holendrzy przepdzaj Hiszpanw; 1661 ldowanie Zheng Chenggonga; 1662 ewakuacja i koniec kolonii holenderskiej; wyspy Penghu jako punkt strategiczny i chiski. Obecno Holendrw na Penghu sprowokowaa Chiczykw, ktrzy w konsekwencji przepdzili Holendrw w bitwie morskiej. 2. Rycina: widok na Fort Zelandia, gwn twierdz kolonii holenderskiej. wyrana dua laguna otaczajca wybrzee; umiejscowienie tego fortu ukazuje gwny charakter holenderskich wasnoci pozaeuropejskich morska baza handlowa, przystanek w drodze do Japonii z Indonezji z przyczku w Batawi; punkt przeadunkowy; konwencja rysownicza: skaliste gry w tle. Od tej strony wybrzee Tajwanu jest paskie; Sakkam wioska tajwaska, ktr Holendrzy kupili za kilkanacie bel materiau.

3. Dziaalno kolonii Vereenigde Oost-Indische Compagnie. znaczenie bazy: - dla handlu z Chinami; - dla ochrony linii do Japonii; dochody: - licencje owieckie i skup skr jelenich; licencje te suyy kontroli polowa i miay zapobiec wytrzebieniu jeleni, co si jednak nie udao (na Tajwanie yo wiele jeleni). Kroniki chiskie oraz holenderskie podaj informacj o stadach liczcych nawet po kilka tysicy osobnikw. Tutaj Holendrzy zaimportowali do pracy fizycznej chiskich robotnikw oraz woy (uprawa ryu, budowa kanaw irygacyjnych); - uprawa trzciny cukrowej: wytwarzany z niej cukier by eksportowany do Japonii oraz do Chin, a take przez wiele lat do Persji; - byway momenty, e 1/3 dochodw kompanii holenderskiej pochodzia wanie z Tajwanu; administracja: - misje; - porednicy chiscy; budowa stabilnej kolonii: 1. sia militarna: dobrze uzbrojona i zorganizowana, ktrej Holendrzy nie wahali si uywa; 2. wykorzystywanie lokalnych konfliktw pomidzy poszczeglnymi plemionami aborygeskimi. Holendrzy sprowadzili okoo 2000 zbrojnych, co stanowio wtedy bardzo liczebny oddzia jak na koloni i spacyfikowali kilkanacie plemion aborygeskich; - *pax hollandica tzw. pokj holenderski: ceremonia ustanawiajcy, kto jest waniej szy na wyspie, a kto jest podporzdkowany; - mimo e Holendrzy posiadali dobrze wyszkolone wojsko, nigdy nie panowali na morzu. Ich potga nie bya nie do zamania. Sukces w koloniach osigali gwnie dziki ugodom z tubylcami. Ponadto, byli uzalenieni od zewntrznych dostaw prochu; - + Peter N. (?) przebywa w japoskim wizieniu przez kilka lat. Kraje europejskie zawsze sprzeciwiay si poddaniu jakiegokolwiek Europejczyka jurysdykcji pastwa spoza regionu. Kompanii Wschodnioindyjskiej jednak zaleao na utrzymaniu kontaktu z Japoni. Ten incydent ukazuje, e Holandia nie bya mocarstwem kolonialnym, ktre mogo dyktowa warunki. 4. Pierwszy projekt cywilizacyjny: kolonia holenderska. ustanowienie administracji kolonialnej: Holendrzy wiedzieli, e nie mog sobie pozwoli finansowo na kosztowne akcje pacyfikacyjne; wykorzystanie chiskich kupcw jako porednikw; zachowanie kontroli podatkowej; intensyfikacja rolnictwa: sprowadzenie Chiczykw oraz byda do pracy (wzrost liczebnoci z kilku do ponad 25 000 mczyzn); rozwj uprawy trzciny cukrowej i ryu; - misje chrzecijaskie: w 1643 roku ponad 5400 nawrconych; spory midzy misjonarzami protestanckimi (Holendrzy) a katolickimi (Hiszpanie): - budowa systemu szk: w 1647 roku w piciu szkoach byo 200 dzieci i 766 dorosych studentw; - tumaczenie Biblii na aborygeski Ewangelia wg w. Mateusza, okoo 1650; - Hiszpanie przetumaczyli katechizm i opracowali Sownik Tamsui (Hiszpanie zaoyli baz w Jilongu); - opracowane przez Holendrw pismo dla jzyka grupy Siraya byo w uyciu co najmniej do 1813 roku (tzw. manuskrypty Sinkan); system podatkowy, w ktrym podatek lokalny farmer pobiera od administracji, a pniej zwraca w innej formie. Zalet takiego systemu byo to, e nie trzeba byo zatrudnia dodatkowych pracownikw administracji do zbierania podatkw; wad natomiast byo to, e system taki prowadzi do 7

naduy finansowych ze strony farmera co-kolonizacja to bya co-kolonia holendersko-hiszpaska. Holendrzy stanowili ogromn si ekonomiczn w kolonii; w trakcie rozwoju kolonii na Tajwanie, rwnolegle toczya si w Europie wojna osiemdziesicioletnia (1568-1648) midzy Niderlandami a Cesarstwem Niemieckim. 5. Chikan Lou, Tainan. Zheng Chenggong, Koxinga i onierz pomnik przedstawiajcy scen poddana si Holendrw. 6. Ming, Qing, i Zheng. po Holendrach pozostay trzy gwne elementy: 1. obecno Chiczykw; 2. pismo uoone dla jednego z jzykw lokalnych; 3. morga holenderska = 0,97ha (chi. jia). Czsto uywana do dzi; wielko mieszkania 1 ping = 2 tatami (tatami to miara po Japoczykach); - wprowadzili Tajwan na aren midzynarodow, w obszar zainteresowania Chin; rwnolegle do panowania holenderskiego na Tajwanie, w Chinach miay miejsce r ozruchy wewntrzne nastpia zmiana dynastii z Ming na Qing. Echa tej wojny odbiy si na Tajwanie; Tajwan jako baza piratw; konflikt Ming i Qing; + Zheng Chenggong (Koxinga, Guoxingye; 1624-1662) zosta mingowskim lojalist; porozumia si z gubernatorem, e w zamian za wspprac nie bdzie cigany z piractwo. Rozpocz karier urzdnicz i sta si wan osob na dworze poudniowej dynastii Ming. By take admiraem wojennym. Pniej jednak przeszed na stron Qingw. Zosta uwiziony w Pek inie. Tajwaczycy uwaaj go za bohatera narodowego, poniewa walczy o niezaleno Tajwanu, Chiczycy widzieli w nim zwycizc nad kolonizatorami, a Japoczycy twierdz, e jest to ich rodzimy bohater; 1662 podpisanie traktatu pokojowego: Holendrzy likwiduj koloni i odpywaj do Batawi. Pniej zajli jeszcze na kilka lat dawn hiszpask baz w Jilongu, ale byo to ju tylko epizod. Pocztek panowania Chiczykw na Tajwanie. Nie byo to jednak panowanie cesarstwa Qingw, a lojalistw mingowskich.

Tajwan historia i polityka: Gron. 3, 23.10.2013, s. 153 Tajwan w Cesarstwie Chiskim. 1. Donka w wityni Mazu symbol zwizkw z morzem. Mazu bogini wywodzca si z Fujianu, zwizana z morzem. Ku jej czci odbywa si wane wito na Tajwanie. Urzdza si jej wtedy procesje z donkami; + Koxinga (1624-1625) imi przeksztacone w Guoxingye (mia pozwolenie na noszenie imienia cesarskiego). 2. Otwarcie bram Wielkiego Muru Mandurom w 1644 roku. 3. 1683 mobilizacja duej floty przez Qingw i uderzenie na Penghu (Peskadory); unicestwienie floty mingowskich lojalistw; poddanie Tajwanu panowaniu mandurskiemu. Tajwan od tej pory wchodzi w skad jednolitej pastwowoci chiskiej.

4. Pastwo Zhengw wojna domowa na kontynencie: - baza konieczna po klsce wyprawy na Nankin; - utrata Fujianu w 1677 roku; utrzymanie Xiamen do 1680 roku; administracja regularna, chiska: - opodatkowanie ziemi (kolonie wojskowe, ziemie prywatne i pastwowe); pogwne i na Hanw, i na Aborygenw; - otwieranie nowych terenw na pnocy i w centrum wyspy; - granice ze strefami przejciowymi; - budowa sieci farm z podatkiem w formie odbycia suby wojskowej; - wasny system egzaminacyjny; gwny wpyw: - zwikszenie liczby Chiczykw (do 120 tysicy); - ustanowienie administracji chiskiej; konflikty na szczycie i problem kontynentu: wysyanie armii na kontynent byo duym obcieniem finansowym; dochody z wyspy Zhengowie (rd kupiecki) wykorzystywali na cele wojenne z kontynentem; znaczca zmiana ukadu populacji; Zhengowie nie mogli zaakceptowa noszenia warkocza mandurskiego, co oznaczaoby wyraenie oficjalnego poddastwa Qingom; hodowla trzciny cukrowej na eksport; znaczn cz przybywajcych na wysp Chiczykw stanowili onierze; migracje na Tajwan w ramach okresowego godu w prowincjach na kontynencie. Pniej cz z emigrantw wrcia na kontynent. 5. Polityka mandurska. Tajwan terenem pogranicznym; priorytety polityki qingowskiej: - utrzymanie kontroli; - korzyci finansowe taniej; - stworzenie prefektury Tajwan; - ewakuacja zhengowskich armii i osadnikw; - powolna budowa struktury pastwowej; + Shi Lang (1621-1696) admira na subie Mingw, a nastpnie Qingw. Zdawa sobie spraw z tego jak bardzo strategicznym punktem by Tajwan oraz jak rol odgrywaa w regionie Cienina Tajwaska; ostatni Zhengowie otrzymali honorowe tytuy i zostali rozsiani po rnych czciach Chin kontynentalnych; cesarz Kangxi (XVII/XVIII wiek), dzienniki: Tajwan jest jak kulka bota za morzami i nie ma adnego znaczenia dla Pastwa Chiskiego; istniay wtedy dwie opcje rozwizania sprawy Tajwanu: 1. kolonizacja Tajwanu postrzegana jako kopot; koncepcja, aby przesiedli wszystkic h Chiczykw Hanw mieszkajcych na Tajwanie z powrotem na kontynent i pozostawi Tajwan jako odleg wysepk wzgldnie kontrolowan; nieinwestowanie w rozwj Tajwanu; 2. Shi Lang uwaa nie mona zostawi wyspy w tak strategicznym punkcie i blisko wybrzea bez kontroli. To potencjalne ryzyko dla przyszego bezpieczestwa cesarstwa. Bya to dobra koncepcja, ale pozostawa problem z jej wdroeniem; - obie powysze postawy obecne byy w polityce Qingw do koca ich panowania; Tajwan jako may dodatek do ogromnego imperium; utworzenie prefektury Tajwan z trzema powiatami: Tajwan, Fengshan, Zhuluo to typowa 9

struktura pograniczna. Zazwyczaj byo sze powiatw w kadej prefekturze mandurskiej; ograniczenia imigracji, zwaszcza wobec Hakka z Guangdongu; polityka kwarantanny; liczne nielegalne imigracje na Tajwan; promowanie migracji modych nieonatych mczyzn; polityka, ktra miaa suy kontroli populacji okazaa si w konsekwencji niestabilna; brak staej polityki wobec Tajwanu; nieefektywno zarzdzania, sabo wadz lokalnych: - liczne rebelie (powiedzenie o historii dziaa wojennych na Tajwanie: co trzy lata rebelia, co pi lat powstanie); - powstanie Zhi Yuguia doprowadzia do kompletnego zaamania si wadzy w 1721 roku (prawie dwa pokolenia po przejciu wyspy przez Qingw). Yigui koronowa si na krla, ale szybko po tym wydarzeniu utraci wpywy i porni si ze swoimi zwolennikami; podzia wyspy na cz cywilizowan i aborygesk: wewntrzna granica na zachodni i wschodni cz wyspy; zachoway si niektre supy graniczne oddzielajce cz cywilizowan od aborygeskiej. Bya to mimo wszystko forma ochrony interesw Aborygenw, poniewa Chiczycy nie wkraczali na ich tereny, co znaczco zredukowao ilo wystpujcych na wyspie konfliktw na tle etnicznym. Jakkolwiek, granica ta nie pozostawaa szczelna; podczas panowania qingowskiego nastpowao nieustanne przesuwanie si tej linii; onierze nie ufali ludnoci lokalnej, dlatego te rotacja wojskowych na Tajwan nastpowaa z Fujianu: byo to tasze i pewniejsze; Tajwan nie peni roli kolonii karnej jak, np. Australia dla Wielkiej Brytanii; przez lata: brak rozwinitej infrastruktury; przez cae panowanie Qingw Tajwan by niedochodowy dla Cesarstwa; z Guangdongu (kantoscy Hakkowie) i z Fujianu gwnie emigrowali na Tajwan oraz Hoklo z Fujianu mwicy w jzyku minnan; osiedlali si osobno, poniewa podstawow chisk struktur spoeczn bya struktura klanowa; Quanzhou, Zhangzhou; 6. Mapa japoska Tajwanu z 1926 roku. wyrany podzia etniczny mieszkacw wyspy: Zhangzhou, Quanzhou, Hakka, Aborygeni oraz inne ludy.

7. Minnan i Hakka. podzia grup jzykowy i kulturowy; rnice w pochodzeniu i w gospodarce: - Minnan: kupcy, rybacy; - Hakka rolnicy grscy; Chiczycy Hanowie dziel si na Hakka i Minnan. Minnanowie na Quanzhou i Zhangzhou; prefektury: Jianjian, Hui'an, Nan'an, Anqi, Tongan; pitrowo konfliktw; brak jednak tosamoci tajwaskiej lokalne, rodowe; niekiedy witynie odgryway rol jednoczc.

Tajwan - historia i polityka: Gron. 3, 29.10.2013, s. 153 Formosa Under the Dutch: Described from Contemporary Records, William Campbell, 1903; rozdzia pt. Account of The Inhabitants: 10

 przekad z Candidusa; mowa do precyzyjnie o ludziach, ktrych widzia; konkretyzuje obszar swoich bada i obserwacji; obserwacje w ramach pracy misjonarskiej; bierna dziaalno badawcza; autor wystpuje w roli misjonarza/administratora kolonialnego, a nie stricte badacza naukowego; badacz przyzwyczajony do zcentralizowanej wadzy; kada wioska bya niezalena, co miao zarwno wady jak i zalety: konieczno stosowania zrnicowanych rodkw nawizywania relacji w pracy misjonarskiej (dodatkowe utrudnienie), ale z drugiej strony uatwienie dla kolonizatorw w myl zasady divida et impera; opis codziennoci ycia: przygotowywanie jedynie tylko takiej iloci pokarmu, na ile byo zapotrzebowanie; opis bardzo zrytualizowanej dziaalnoci; wojna o wymiarze symboli cznym, rytualnym. To tumaczy, dlaczego Europejczycy wygrywali zazwyczaj wojny z ludami rdzennymi, ktre niekiedy byy przecie bardzo bitne. Ludzie Zachodu inaczej postrzegali wojn gwnie jako narzdzie do realizacji wasnych celw, najczciej politycznych. Wojna rytualna bya te powszechna wrd plemion Afryki rodkowej i Poudniowej; system walk honorowych wrd plemion Indian Ameryki Pnocnej, ktrych celem nie byo cakowite zniszczenie przeciwnika; autor prowadzi narracj, a przynajmniej stara si prowadzi narracj w sposb neutralny; archetyp noble savage. Postawa misjonarza moe wynika m. in. z jego religijnej misji oraz z chci zaszczepienia chrzecijastwa na gruncie tajwaskim. Niewykluczone rwnie, e autor pozostawa pod wpywem propagandy kolonialnej, ktra to w tym rejonie koncentrowaa si wok rywalizacji midzy Holandi a Hiszpani; Druga poowa panowania mandurskiego na Tajwanie. 1. Drugi projekt cywilizacyjny: cz imperium chiskiego. rozwj pastwa w miar rozwoju spoecznego; brak caociowej wizji rozwoju; problem transportu; rozwj ekstensywny, np. cukrownictwa; ry i cukier stay si wanym elementem eksportowym, cho okresowo byy ograniczane; Tainan, las stel, II poowa panowania Qingw stele kommemoratywne oraz z inskrypcjami o charakterze pouczajcym (np. onierzom nie wolno samowolnie nakada dodatkowych opat na kupcw, a pniej abordaowa statki tych kupcw). 2. Mapa rozwj panowania chiskiego za dynastii mandurskiej. 3. Rozwj gospodarczy. ekstensywny; zwizany z wzrostem populacji i jej stabilizacj po 1860 roku; paradoksalnie, gdy sytuacja na kontynencie w Cesarstwie ulega destabilizacji, sytuacja na Tajwanie zacza si znacznie normalizowa i uspokaja; powstanie lokalnych rodw i elit system lokalnych elit i rodw mg pozytywnie wpyn na sytuacj na Tajwanie, poniewa to one odpowiaday wanie za sprawowanie lokalnej wadzy. Byo dla nich korzystne wsppracowanie z wadz zwierzchni i nie opacao im si wznieca buntw; zakoczenie okresu penetracji ldu, tzw. okresu pionierskiego na wyspie; rozwj upraw ryu, trzciny cukrowej, herbaty, pozyskiwania kamfory.

11

4. Wpywy zewntrzne. otwarcie portw po wojnach opiumowych: otwarte dotarcie wpyww zachodnich na Tajwan; wczenie w sie globalnego handlu; zakusy japoskie wyprawa 1874 roku; wojna chisko-francuska 1884 roku; wojna chisko-japoska 1895 roku zakoczenie chiskiego panowania na Tajwanie i przejcie wyspy pod panowanie japoskie. 5. Pierwsi kupcy, konsulowie i misjonarze. - + Herbert Giles (1845-1935) sinolog, tumacz klasycznej literatury chiskiej, autor transkrypcji Wilde-Giles'a; przedstawicielstwo brytyjskie, reprezentacja reszty wiata; polityka bez kanonierek: jeli pojawia si jaki konflikt midzy Aborygenami a zachodnimi przybyszami, zazwyczaj dochodzio do rozwizania poprzez przemoc; + James Dodd zorientowa si, e na Tajwanie s dobre warunki do zaoenia plantacji herbaty. Sprowadzi specjalistw i wspczesny przemys herbaciany na Tajwanie pozostaje spucizn europejsk; misje prezbiteriaskie i katolickie: pierwsze szpitale i European colleges; Oxford College w Tajpej (dzisiejsze Aletheia University); - pierwsze drukowane pismo na Tajwanie istniejce do dzi; - dom niemieckiego kupca, Anping; - konsulat w Danshui; rozwj produkcji na eksport: - destylarka kamfory: w latach 90. XIX wieku Tajwan dostarcza 2/3 wiatowej iloci kamfory. Nawczas kamfora bya bardzo wana, poniewa posuya do wyprodukowania pierwszego plastiku oraz wykorzystywana do produkcji prochw bezdymnych. Bya zatem surowcem strategicznym. Wadze pobieray podatki od eksportowanej kamfory. Jakkolwiek, produkcja kamfory wywoywaa rwnie konflikty, poniewa szybkie wyeksploatowanie kamforowych zasobw zachodniej czci wyspy i coraz bardziej zagbiali si na tereny aborygeskie. Aborygeni nie godzili si na to i atakowali czsto obcych. Naruszyo to czciowo stabiln sytuacj na wyspie; towary na eksport byy nastpujce: - cukier; - herbata; - ry; eksport na Tajwan: wachlarzy (papierowe, malowane i jedwabne). 6. 1874 incydent Mudan. w momencie, gdy saby Chiny na kontynencie, Japonia rosa w si. Wysypy Ryukyu miay status niezalenego krlestwa, ale ich wadze paciy trybut i Japoczykom, i Chiczykom. Etnicznie mieszkacy Ryukyu byli silnie zjaponizowani; Tokio zadao wypacenia odszkodowania od Pekinu, poniewa zaoga statku rybackiego z Rykyu, ktry dotar na Tajwan, zostaa wymordowana przez Aborygenw. Cesarstwo Chiskie odpowiedziao, e Rykyu nie s integraln czci Tajwanu i Japonia nie moe zgasza pretensji w imieniu Krlestwa Rykyu. Ponadto, Qingowie uwaali, e nie sprawuj wadzy na ca wysp i nie bior odpowiedzialnoci za poczynania Aborygenw; aneksja Ryukyu; incydent z Aborygenami; wyprawa 1874 roku test chiskiej suwerennoci; Tajwan wan rubie obronn: Fort Qihou w Gaoxiongu; zniesienie linii dzielcej wysp na cz chisk i aborygesk. 12

7. 1884-1885 wojna francusko-chiska pancernik La Galissonnire; w praktyce francuska wojna o Wietnam; Tajwan stanowi cz prowincji Fujian; Francuzi prbowali przj Tajwan, aby zdoby kart przetargow; Sabo prowincji Fujian bitwa na rzece Min; inwazje Jilongu i Danshui; blokada si francuskich na wyspie; inwazja Penghu - Peskadory s strategicznie bardzo wane dla Tajwanu; ostateczne rozstrzygnicie wojny miao miejsce w Wietnamie: remis ze wskazaniem na Francj; jedyna wojna Chin z krajem zachodnim, w ktrej Chiny odniosy porak, ale nie klsk; Tajwan jako klucz do chiskiego wybrzea.

Reformy Liu Mingchuana i panowanie japoskie. 1. Liu Mingchuan i prowincja Tajwan; obroni Tajwan przed kolonialnymi zakusami Francuzw zosta wysany na t misj w 1884 roku; awanturnik i kryminalista; zdolny dowdca w czasie powstania Taipingw i Nian; protegowany Li Hongzhanga; zaznajomiony z zachodnim sprztem; zwolennik ruchu samoumocnienia. 2.Ustanowienie prowincji Tajwan. oddzielenie Tajwanu od Fujianu 1887 rok; zapewnienie finansowania prowincji; przeniesienie centrum administracyjnego na pnoc, trzy prefektury (poudnie -rodek-pnoc): Tainan (Taizhong) Taibei; przesunicie centrum ekonomicznego na pnoc wyspy; Liu Mingchuan zosta nominowany na gubernatora prowincji. 3. Reformy Liu Mingchuana. reformy wojskowe: - arsena, forty, redukcja si zbrojnych; - zakupi zachodni bro, zorganizowa fabryk prochu; pienidze czerpa z ce z portw traktatowych (zachodnie enklawy prawne), to jest z Jilungu? oraz z Anpingu?, z wypaty nalenej Tajwanowi jako dawnej czci prowincji Fujian oraz z portw m. in. w Szangh aju oraz w Kantonie; reformy ekonomiczne: - spis gruntowy i reforma podatkw; - dy do tego, aby zredukowa ilo patentw przysugujcych dotychczas wacicielom ziemskim jedynie nominalnie nadzorujcym ziemie. Liu Mingchuan postanowi wyegzekwowa realne podatki od ziemskich wacicieli, ktrych do tej pory nie pacono, cho prawnie byo to wymagane. Czciowo udao si to Liu Mingchuanowi; - opodatkowa czciowo towary eksportowane w tajwaskich portach traktatowych; wdraanie technologii: - kopalnie wgla: rozbudowa istniejcych, reorganizacja ich funkcjonowania, co jednak nie do koca udao si zrealizowa; 13

- linie kolejowe: pierwsza lokomotywa na Tajwanie produkcji niemieckiej z 1887 roku. Liu Mingchuan sprowadzi parowz z Niemiec; uruchomiono jedn lini kolejow, lecz podczas budowy pojawiao si wiele problemw, np. rozlokowane na wytyczanej trasie groby; - linie eglugowe: prbowa utworzy samodzielne linie eglugowe dla Tajwanu, lecz stanowiby to konkurencj dla istniejcego ju nawczas Towarzystwa eglugi, ktremu przewodniczy przeoony Liu Mingchuana. 4. Efekty reform. podniesienie dochodw podatkowych i uproszczenie struktury wasnoci rebelia przeciw gubernatorowi. Nie udao si jednak Liu Mingchuanowi zrwnoway budetu prowincji; organizacja cznoci (linia telegraficzna: poczy Tajwan z Chinami kontynentalnymi oraz z Peskadorami; technika kadzenia kablw podmorskich), poczty pierwsza osobna poczta w Chinach (poczty funkcjonoway wtedy w Chinach przy biurach ce morskich); zorganizowa szkoy, m. in. szko wojskow; antagonizacja Aborygenw; utworzy specjalne biuro ds. Aborygenw; brak efektw dugofalowych; w 1891 roku Liu Mingchuan zoy dymisj; po nim rzdzio jeszcze dwch gubernatorw; poraki czci reform wynikay z braku synchronizacji wysikw pojedynczych osb. Co ciekawe, po przejciu wyspy przez Japoczykw, Japoczycy zrealizowali skutecznie prawie wszystkie plany Liu Mingchuana. 5. Podsumowanie panowania Qingw. przeksztacenie nizinnego Tajwanu w obszar chiski: kulturowo i gospodarczo; zwikszenie populacji wyspy (ze 100 000 do trzech milionw); akulturacja i znaczna asymilacja Aborygenw Nizinnych; pod koniec panowania Qingw populacja Tajwanu wynosia okoo trzech milionw, w tym okoo 100 000 stanowili Aborygeni Grscy; zachodnich kolonizatorw w Chinach przede wszystkim interesowa handel; Tajwan sam w sobie nie stanowi wystarczajco interesujcego celu dla kolonizatorw. Ponadto, byaby to bardzo kosztowna misja, groca take oficjaln wojn z Chinami . Zarwno Japonia jak i Tajwan nie stanowiy wedug Europejczykw dobrych celw kolonialnych, poniewa eksploatacja tych terenw byaby bardzo kosztowna, a ide kolonii byo to, by jak najmniejszym kosztem uzyska jak najwicej. 6. Prby przejcia wyspy przez Japoni. pierwsze prby w XVII wieku; wyprawa 1874 roku; wojna chisko-japoska 1894-1895. Zachodnie mocarstwa byy przekonane, e to Chiny wygraj, natomiast zwyciska okazaa si Japonia, ktra rozgromia najnowoczeniejsz wtedy chisk armi; traktat z Shimonoseki 17 kwietnia 1895 roku oddaje Tajwan i Penghu na zawsze; Tajwan niewielk cen wobec zagroenia japoskiego. 7. Republika Formozy (Taiwan Minzhuguo; nazwa odrniajca od wspczesnego projektu przeksztacenia nazwy Republika Chiska na Republika Tajwaska). powoanie aktem lojalnoci wobec rzdu Qing, 24 maja 1895 roku; istniaa dwanacie dni i wydaa znaczki pocztowe (ikonografia: flaga ze zotym tygrysem na niebieskim tle w chiskim stylu); brak realnej wadzy; oddziay regularne poszy w rozsypk; rzd uciek na kontynent; obrona: wojska lokalne i Czarne Chorgwie (posttaipingowska organizacja o charakterze 14

nieco zbjnickim. Qingowie wykorzystywali ich do walk w Wietnamie; byli mao karni, cho bardzo bitni) pod wodz Li Yongfu; forty po Liu Mingchuanie peniy rol odstraszajc. Jakkolwiek, nie byy obsadzone przez dobrze przeszkolone zaogi: dziaa wystrzeliy sze razy, a wszystkie strzay poszy wysoko gr; aden pocisk nie upad bliej ni p mili od celu; forty wzite szturmem ze stratami po stronie obrocw; dodatkowe desanty japoskie 1/3 si ldowych; straty tajwaskie: okoo 14 000; straty japoskie okoo 300 zabitych i 500 rannych; kapitulacja w padzierniku 1895 roku; pocztki panowania japoskiego byy trudne i wymagajce dla Japoczykw.

8. Siowa stabilizacja wyspy. rozprawianie si z lojalistami/partyzantami/bandytami; eksperymenty ze strefami kontroli itp.; ustanowienie pastwa policyjnego i systemu hoko; odpowiednik chiskiego baojia system odpowiedzialnoci wzajemnej; ostatni powany incydent zbrojny w 1915 roku; po raz pierwszy rzdzca sia polityczna posiadaa realn wadz na Tajw anie. 9. Trzeci projekt cywilizacyjny: kolonia japoska. objcie penej kontroli nad wysp i uczynienie jej zyskown do 1905 roku; naukowy system rzdw; najlepiej zmierzona kolonia na wiecie; czterdzieci lat stabilizacji i pokoju; rzdy niesprawiedliwe, ale praworzdne: praworzdne, poniewa jeeli mieszkaniec wyspy przestrzega przepisw wprowadzonych przez Japoczykw, mg wzgldnie spokojnie y. Mona to porwna do sytuacji Polakw yjcych w zaborze pruskim (porwnanie to nie jest zupenie nieuzasadnione, poniewa Japoczycy wzorowali si w okresie modernizacji na pewnych wzorach prawa pruskiego oraz pruskiej administracji; przykad z wozem Drzymay); istnia rzd kolonialny, faworyzujcy zatem Japoczykw: modernizacja przeprowadzana na Tajwanie nie miaa na celu uatwi ycia gwnie Chiczykom oraz Aborygenom yjcym na Tajwanie, ale przede wszystkim nowoczesnym ju nawczas Japoczykom. Japoczycy utrzymali porzdek, ktry czsto bywa zaburzany nawet pod koniec panowania Qingw; modelowa prowincja japoska; po raz pierwszy ustanowiono siln, jednolit administracj na wyspie. 10. Brutalne pocztki. okrelenie Tajwaczyk z tego okresu: Chiczycy i Aborygeni zamieszkujcy Tajwan. Podwczas panowania japoskiego zaczy budzi si zalki tajwaskiej tosamoci, nie mona jednak mwi jeszcze w odniesieniu do tej epoki o pewnej uksztatowanej tosamoci Tajwaskiej; masakra z Yunlin wymordowanie 6000 ludzi; 1895-1902: w tych latach zgino okoo 32 000 bandytw (~ 1% mieszkacw wyspy). Po 1902 roku bandytyzm oraz partyzantka zostay mocno stumione i prawie cakowicie zaegnane po 1915 roku okres konsolidacji do 1915 roku; ostateczna pacyfikacja Aborygenw; w obliczu przemocy jakiej dopucili si na pocztku Japoczycy, wspomnienie panowania Qingw pozostawao do pozytywne wrd Tajwaczykw. Nie oznacza to jednak, e i za panowania mandurskiego miay miejsce rne napaci i akty przemocy. Brutalno nie bya zaskoczeniem w historii Tajwanu; w przypadku panowania japoskiego uwaa si, e miaa ona korzyci dla zaprowadzanego na nowo porzdku spoecznego; 15

 incydent w Wushe/Busha. 11. Budowa administracji. sprawna i rozbudowana administracja typu kolonialnego; silna ustawodawcza i wykonawcza wadza gubernatora naruszao to jednak trjpodzia wadzy, a tym samym konstytucyjny porzdek Cesarstwa Japoskiego: - Dyrektywa 63: gubernator musia zwraca si do parlamentu japoskiego, aby na mocy tego dokumentu mg skupia w swoich kompetencjach dwa rodzaje wadzy: ustawodawczej i wykonawczej. Argumentowano to potrzeb szybkiego i sprawnego dziaania na terenie kolonii japoskiej; Tajwaczycy starali si wprowadzi na wyspie prawodawstwo w peni japoskie, a nie kolonialne, poniewa byoby ono dla nich korzystniejsze. Wydaje si to paradoksalne z perspektywy ludu skolonizowanego; - okres wojskowy: gubernatorami wyspy zostawali wojskowi (do 1919 roku i od 1937 roku); - okres cywilny: gubernatorami zostawali urzdnicy cywilni (1920-1936); okres pewnej liberalizacji w panowaniu na wyspie; *system hoko (baojia) nastpujca hierarchia: gubernator, wadze centralnej prowincji/prefektury/gminy/wadze lokalne sprawowane przez chiskich naczelnikw wyznaczanych przez Japoczykw; naczelnikami tymi byli najczciej przywdcy rodw, klanw, penicy funkcje porednikw midzy ludem a pozostaymi urzdnikami. 12. + Kodama Gentar (1852-1906) japoski genera odpowiedzialny za ustanowienie nowoczesnej armii japoskiej. 13. + Got Shinpei (1857-1929) odpowiedzialny za skonstruowanie polityki japoskiej wobec Tajwanu. Uwaa, e w polityce i jej organizacji wane s tzw. zasady biologiczne, czyli pozwalajce na umiejtne przystosowanie si do okrelonego rodowiska: nauka, promowanie konkretnej polityki, take higieny. Z wyksztacenia by lekarzem, zatem jednym z jego postulatw wobec modernizacji wyspy byo konsekwentne wprowadzanie zasad higieny. Budowa wzw sanitarnych i przestrzeganie zasad higieny przyczyniy si m. in. do wyeliminowania wielu chorb zakanych z wyspy, np. cholery. 14. Naukowo rzdzona prowincja. w peni wprowadzenie reform proponowanych ju przez Liu Mingchuana kontynuacja reform; rozwj gospodarczy: koleje, rozbudowa portw, elektryfikacja, rozwj rolnictwa i przemysu drzewnego; Tajwan spichlerzem Japonii; wykorzystanie istniejcego potencjau rolnego i ludzkiego. 15. Owiecony absolutyzm. kontrola i badanie stanu wyspy (Qing: 870 000 akrw upraw, a po reformach Got: 1 870 000 [konsekwentnie opodatkowanie gruntw, ktre funkcjonoway jako orne]); cenzusy (szacowanie; spis ludnoci) populacji 1905-1945: co pi lat przeprowadzany spis powszechny, co dowodzi bardzo silnej i sprawnej administracji, ktra jest w stanie przeprowadzi tak akcj (nawet w porwnaniu do krajw europejskich); skartowanie caej wyspy: kartografia; liczna i silna policja, nadrzdna wzgldnie wobec wadz cywilnych; konsekwentne wdraanie technologii, egzekwowanie przepisw, np. higienicznych; Japoczycy mieli zasoby finansowe, aby zainwestowa wiele pienidzy w modernizacj wyspy. W perspektywie czasu opacio si to jednak Japoczykom, poniewa po okoo dekadzie inwestowania w Tajwan, zacz on im przynosi zyski; Paac Gubernatorski (obecnie jest Paacem Prezydenckim). 16

16. Kolej wskotorowa w kopalni zota w Gejiu Japoczycy zaczli sukcesywnie eksploatowa wysp. 17. Kontrola militarna budowa maych bunkrw i oson. 18. *Daisha drezyna rczna; przez kilkadziesit lat (czasy Liu Mingchuana) pokryway czci Tajwanu, poniewa budowa szyn dla tego pojazdu bya znacznie tasza i atwiejsza ni penej kolei. Byo to wane, poniewa adunek do okoo 250kg wagi mona byo przewie z prdkoci okoo 6 8km/h. Daishe docieray nawet do maych wiosek. Po przybyciu Japoczykw zlikwidowano te szyny i zbudowano wiele linii kolejowych kursowa m. in. szynobus japoski.

20. Rozwj rolnictwa. wzrost w latach 1900-1938; area pl ryowych wzrs dwukrotnie; zachowanie poziomu spoycia, wzrost eksportu; area trzciny cukrowej wzrasta omiokrotnie, a ilo produkowanego cukru jedenastokrotnie (wprowadzenie nowoczesnego cukrownictwa); wzrost obszarw irygowanych; cho nie panowa aden powszechny gd, chopi tajwascy musieli regularnie dostarcza wyliczone iloci towarw; wprowadzanie nowych technik (m. in. nawozy sztuczne); rola stowarzysze rolnych nokai nakanianie rolnikw do tworzenia stowarzysze: uczenie stosowania nawozw sztucznych, zachcanie do podpisywania kontraktw z cukrowniami etc.; byo to korzystne dla kolonizatorw, ktrzy bardziej w ten sposb docierali do rolnikw; niekiedy wymuszano reformy rolne si; rola policji: stabilizacja i perswazja; stacje eksperymentalne, import technologii z Japonii; schemat dziaania: pomys weryfikacja wdraanie - kontrola rozwoju; inwestycje w systemy irygacyjne, przemys spoywczy; lokalna ludno tajwaska dostrzegaa korzyci z panowania japoskiego, nie miaa wic wikszych powodw do wzniecania buntw, rebelii. 21. Rozwj przemysowy. rozbudowa kolei do ponad 900km czno przez ca wysp i koleje grskie; kopalnie wgla i zota; rozwj przemysw: chemicznego (kamfora, nastpnie nawozy sztuczne), cementowego, spoywczego, mechanicznego; dochd rzdu wzrs prawie pitnastokrotnie; w 1939 roku przemys zapewni okoo 46% dochodu narodowego (dla wyspy) to wana informacja, poniewa Tajwan pod panowaniem japoskim przesta by tylko krajem rolnym, a sta si krajem przemysowo-rolnym. Podstawa przemysu japoskiego natomiast skupiona bya przede wszystkim w samej Japonii. Po to, aby przekwalifikowa dotychczasowych chopw japoskich na robotnikw, a pniej wcieli ich do wojska, Tajwan traktowano jako rdo ywnoci, ktr trzeba byo wyywi Japoczykw (Tajwan jako spichlerz ryowy dla wczesnej Japonii); elektrownia w Jitsugetsutan. 22. Rozwj cywilizacyjny. budowa tam na jeziorze Sun Moon (Riyuetan) i rzece Daika; w 1935 roku pracowao na Tajwanie 26 hydroelektrowni i 9 elektrowni paro wych; rozwj sub publicznych: poczty, bankowoci, szpitali (12 pastwowych), likwidacja epidemii; 17

 Tajpej jest drugim zelektryfikowanym w Azji miastem po Tokio byo to posunicie propagandowe. Japonia pno doczya do wycigu kolonialnego i chciaa udowodni Zachodowi, e potrafi rwnie dobrze gospodarowa koloniami; zachowane japoskie wille, np. w Anping; aktualnie odnawiane. To dowodzi, e Tajwaczycy staraj si zachowa pewne pozostaoci kolonizacji japoskiej, w przeciwiestwie do Koreaczykw. Stanowi to take element wany do wspczesnej tajwaskiej tosamoci, poniewa japoskie panowanie odrnia ich historycznie od Chin kontynentalnych.

23. Szkolnictwo japoskie. jedna z najbardziej trwaych pozostaoci japoskich w dzisiejszych Tajwanie; edukacja w stylu zachodnim: zrnicowanie przedmiotowe; prba budowania wsplnoty kulturowej konfucjaskiej; krtki okres polityki segregacji; od 1913 roku szkolnictwo oglnodostpne: nie byo to jednak szkolnictwo obowizkow e. Szkoy pozostaway otwarte dla Tajwaczykw, ale za opat; ponadto, zajcia prowadzono w jzyku japoskim. Pocztkowo niewiele tajwaskich dzieci uczszczao do szk na Tajwanie; wyparo dawne szkoy konfucjaskie: do lat dwudziestych XX wieku prawie zupenie zaniky. Problem polega na tym, e wyksztacenie w nich zdobyte nie pozwalao ju na otrzymanie zatrudnienia ich program sta si w zmodernizowanej rzeczywistoci nieaktualny. Aby mc pracowa w japoskiej administracji, naleao ukoczy szko japosk; istniay take szkoy misjonarskie nauczajce take wedug curriculum zachodniego; 1943 powszechne szkolnictwo rednie. 24. Liczba dzieci tajwaskich w szkoach na Tajwanie: szkoy konfucjaskie a publiczne. Do 1942 roku liczba uczszczajcych do szk konfucjaskich zmalaa i ten typ szk ostatecznie wymar. W szkoach publicznych natomiast rwnolegle rosa, by w 1942 roku osign liczb 745 000. sukces wyspy dla Japoczykw a wyrana dyskryminacja ludnoci lokalnej: nie istniaa je dnak restrykcyjna polityka rasistowska, m. in. w zakresie ekonomicznym, jak, np. dla czarnoskrych ludzi w Stanach Zjednoczonych. Na Tajwanie dominowao raczej tworzenie japoskich enklaw, przekonanie o japoskiej wyszoci kulturowej, brak jednak byo kom ponentu rasowego, poniewa na wyspie yli ludzie jednej rasy tej. Panowanie japoskie miao podobny charakter w relacji z ludnoci podporzdkowan jak midzy poszczeglnymi narodami w Europie, np. Anglicy a Irlandczycy rasa biaa Edukacja na Tajwanie pod panowaniem japoskim. pragmatyzm: nacisk na ksztacenie podstawowe, niszych kadr urzdniczych, inynierskich . Gdy na Tajwanie powstay pierwsze szkoy wysze, kierunki, ktre oferoway byy to przede wszystkim te zwizane z zawodami stricte uytkowymi, m. in. medycyna, kierunki techniczne, rolnictwo. Wykadowcy pochodzili gwnie z Japonii. Dawne colleges na Tajwanie przeksztacono w uczelnie wysze; japoska szkoa w Anping; traktowanie edukacji pastwowej jako japonizacji Tajwaczykw . Jednoczenie postpowaa westernizacja Tajwanu: powszechna, masowa prasa, rozwj wydawnictw tematycznych, budowa rozgoni radiowych, krcenie pierwszych filmw na Tajwanie, muzyka w stylu zachodnim. Narzdzia te suyy rwnie celom propagandowym ze strony Japoczykw; wpywy 18

take tradycyjnej kultury japoskiej: przeksztacanie wity chiskich na sintoistyczne (np. witynia Zheng Chenggonga w Tainanie zostaa przeksztacona w sintoistyczn [Japoczycy przyznawali si do Zhenga, ktrego matka bya Japonk i czcili go jako kami. Dzi w wityni tej mieci si muzeum]); Biblioteka Cesarskiego Uniwersytetu Taihoku (japoska nazwa na Tajpej) architektura w stylu zachodnim; duy gmach jako wyraz symboliczny japoskiej potgi. Ponadto, Japoczycy prowadzili wiele bada na Tajwanie w zakresie botaniki, kartografii, etnologii. Obecnie jest Narodowy Uniwersytet Tajpej; fakt, e jeszcze w latach 20. XX wieku cz tajwaskich dzieci posyano do szk konfucja skich wiadczy o przywizaniu do tradycji oraz o wyrazie pewnego oporu wobec Japoczykw; pod koniec panowania japoskiego na Tajwanie (1944) 65% tajwaskich dzieci uczszczao do szkoy. To bardzo dobry wynik. Take okoo 70% Tajwaczykw umiao zrozumie jzyk japoski, a cz z nich mwia pynnie w tym jzyku. Japoski zacz si stawa zatem jzykiem elit; + Samata Sakuma (1844-1915) pity gubernator wyspy odpowiedzialny za kocow pacyfikacj tajwaskich Aborygenw;

1. Szczyt rozwoju szkolnictwa: 1944 rok. mode spoeczestwo; szkoy pastwowe, nauczycielskie, eskie szkoy rednie (22 i 13 270 uczennic [oficjalne szkolnictwo japoskie obejmowao rwnie dziewczta]), gimnazja, colleges, jeden uniwersytet cesarski; homogenizacja spoeczestwa w wyniku ujednoliconego systemu szkolnictwa, tworzenie si jednak pewnego wsplnego frontu przeciwko Japoczykom. Od czasu panowania japoskiego mona mwi o Tajwaczykach jako czonkach oddzielnej wsplnoty od Chiczykw z kontynentu wyrane ksztatowanie si tosamoci tajwaskiej w wyniku odmiennych dowiadcze i historii od Chin kontynentalnych; odsetek uczcych si: 92,5%. 2. Polityczna dziaalno Tajwaczykw. 1914 - Lin Hsien-t'ang (Lin Xiantang) zaoy Stowarzyszenie na Rzecz Asymilacji; 1921 powstanie Nowego Stowarzyszenia Ludowego w Uniwersytecie Tokijskim: denie do zniesienia specjalnych uprawnie gubernatora i zrwnania praw Tajwaczykw i Japoczykw - to stowarzyszenie zaoone przez Tajwaczykw. Paradoksalnie, Tajwaczycy ci mieli wicej praw w Japonii anieli na Tajwanie. Dyli take do wprowadzenia japoskiego prawodawstwa na Tajwanie (chodzio m. in. o prawo wyborcze); w obrbie pewnej ograniczonej swobody jak Japoczycy dali Tajwaczykom, ci korzystali z ni ej do prowadzenia wasnej dziaalnoci politycznej. Wie si to z liberalizacj, ktra miaa miejsce w polityce w samej Japonii; brak literatury wspomnieniowej z czasw, gdy Japonia posiadaa kolonie w rnych czciach Azji: ch zatarcia wstydliwej historii, poraki jak Japonia poniosa w II wojnie wiatowej. Jedyne zachowane zapiski dotycz Mandukuo por. zupenie inna sytuacja w przypadku kolonii brytyjskich. To bardzo wiele mwi o spoeczestwie japoskim. Japoczycy wypieraj si swojej odpowiedzialnoci za zbrodnie wojenne; 1927 publikacja Taiwan Qingnian (pismo tajwaskie, odpowiednik chiskiego La Jeunesse) na Tajwanie; wydawane rwnie w Japonii (potwierdzenie stwierdzenia: panowanie niesprawiedliwe, ale praworzdne): gazeta legalnie wydana w Japonii moga by przewieziona dowolnej liczbie na Tajwan; Taiwan Minbao (Taiwan Peoples Journal); potny rynek prasy: pod koniec lat 30. XX wieku na Tajwanie trzy najwiksze gazety tajwaskie osigny nakad liczebny trzy miliony na ponad szeciomilionow populacj Tajwanu (prawie 50%). W przypadku cenzury, redakcja zostawiaa puste miejsca, z ktrych wycito ustp tekstu. 19

Pozostawa to wany sygna dla czytelnikw szczeglny rodzaj stawiania oporu; Liga na rzecz ustanowienia formozaskiego parlamentu: denie do ustanowienia autonomii w obrbie Cesarstwa Japoskiego; organ, w ktrym Tajwaczycy mogli si wypowiedzie, pozostajc lojalnymi poddanymi wobec cesarza i postulujc zatem o przyznanie im autonomii; 1921 zaoenie Tajwaskiego Stowarzyszenia Kulturalnego: propagowanie kultury chiskiej; pod wzgldem postpujcej radykalizacji wydzielia si z niego Partia Powszechna (?) pierwsza partia polityczna na Tajwanie. To take czy si z ksztatowaniem tajwaskiej wiadomoci wsplnotowej. Po wejciu w konflikt z wadzami Stowarzyszenie to zostao zlikwidowane w 1929 roku; pniejsza Tajwaska Partia Komunistyczna nie miaa nic wsplnego z Chisk Parti Komunistyczn a z Japosk Parti Komunistyczn; w latach 40. XX wieku nasilia si japonizacja na Tajwanie: likwidacja rnych organizacji . Okoo 100 000 Tajwaczykw pod wpywem japoskich agitacji zmienio nazwiska na japoskie, co w krgu konfucjaskim, w ktrym bardzo liczy si cigo rodowa, m. in. poprzez zachowan ie tego samego nazwiska w prostej linii od przodkw, mogo wzbudzi szczeglne reakcje; 1943 pobr przymusowy do wojska na Tajwanie w obliczu duych strat wojennych Japonii . Podczas II wojny wiatowej na Tajwanie nie miay miejsca adne rozruchy czy p artyzanckie walki. Amerykanie rozwaali desant na Tajwan, ale ze wzgldu na bardzo strome i skaliste wschodnie wybrzee wyspy oraz na to, e ludno na Tajwanie moe pozosta lojalna wobec Japoczykw, zarzucili ten zamiar. Tajwan nie by szczeglnie zniszczony w trakcie II wojny wiatowej. Sytuacja na Tajwanie od lat 50. XX wieku. kontekst pastwowy: lata 50. XX wieku: lata przemysu rolniczego na Tajwanie; sukces rolniczy na Tajwanie okolicznoci: - spoeczestwo, w ktrym panuje do wysoka etyka pracy. Wynika to z tego, e efektywna praca przekada si na dobry status ycia; - do wysoko wyksztacone spoeczestwo w standardach azjatyckich; lata 60. XX wieku: lata dominacji przemysu cikiego na Tajwanie; przeom lat 60./70. XX wieku: przemys tekstylny na Tajwanie; kraj taniej siy roboczej, lecz stosunkowo dobrze wyksztaconej, ktrej kwalifikacje wzrastay wraz z upywem czasu; od lat 90. XX wieku: przemys elektroniczny, high-tech; utrzymanie edukacji na szerokim i dosy dobrym poziomie; sukces edukacyjny budowany stopniowo: od szerokiej sieci szk podstawowych przez rednie po uczelnie. Prawidowy rozwj szkolnictwa rozpoczyna si od tworzenia dobrych placwek edukacji podstawowej, nastpnie redniej, a w konsekwencji wyszych; przeniesienie z Chin kontynentalnych instytucji pastwowych na Tajwan : konstytucja z 1948 roku pierwotny system polityczny sprowadzony z kontynentu: - system mieszany prezydencko-parlamentarny: - Zgromadzenie Narodowe z caych Chin wybiera prezydenta i jest w stanie zmieni konstytucj. Zostao wybrane w 1948 roku, a nastpnie zamroone w swoich kompetencjach brak regularnych wyborw; - piciopodzia wadzy zaproponowany przez Sun Yat-sena: krzywka ideaw chiskich z europejskimi: - pi yuanw (izb): 1. wykonawczy = rzd; 2. prawodawczy/ustawodawczy = parlament; 3. sdowniczy = Trybuna Stanu i Najwyszy Sd Administracyjny; 4. kontrolny = ~ Najwysza Izba Kontroli; 5. egzaminacyjny = kontrola przeprowadzania egzaminw na urzdnikw 20

pastwowych konfucjaskie pokosie; - wszystko s to wadze centralne Republiki Chiskiej. Istniej take wadze prowincjonalne: - Zgromadzenie Prowincjonalne Prowincji Tajwan; - Rzd Prowincji Tajwan; Gubernator Prowincji Tajwan: Republika Chiska na Tajwanie skada si z dwch prowincji: Tajwan i Fujian (pod tym terminem rozumiane s tam przybrzene wysepki Tajwanu: Penghu). Takie dublowanie wadzy miao dwa powody: dno do reprezentowania caych Chin (wcznie z kontynentalnymi) oraz stworzenie wielu miejsc pracy dla waishengrenw, ktrych wiele przybyo na wysp (gwnie wojskowi i urzdnicy); - wydzielenie miasta Taipei, pniej miasta Gaoxiong; podzia na powiaty; - w piciopodziale wadzy funkcjonuj: rzd i prezydent; prezydent posiada wiele uprawnie; nie ma wymogu, e rzd jest w peni wybierany przez parlament ; dyktatura prawicowa stwarzajca pozory legalizmu (lata 50. 70. XX wieku):

- dwie kwestie, ktrych nie wolno byo porusza: - sympatyzowanie z komunizmem, ruchami lewicujcymi; - niepodlego Tajwanu; - wikszo maestw miaa charakter mieszany: mczyzna waishengren i kobieta benshengren; - wyliczanie, kto pochodzi z jakiej prowincji Chin kontynen talnych (cho w wikszoci przypadkw byli to Tajwaczycy, ktrych ktry z dziadkw lub rodzicw pochodzi, np. z Syczuanu albo z Shanxi). W latach 80. XX wieku zaczto prowadzi badania dotyczce tego aspektu pochodzenia Tajwaczykw w kontekcie ich tosamoci etnicznej i pastwowej. Wczeniej jednak, aby podtrzyma iluzj, e Tajwan reprezentuje cae Chiny, oddzielano waishengrenw od pozostaych mieszkacw wyspy, dlatego te nie doszo do szybkiej asymilacji midzy obiema grupami; kontekst midzynarodowy: nie dochodzi do oficjalnego uznania obu pastw chiskich przez Stany Zjednoczone. To inna sytuacja ni w przypadku Niemiec czy obu Korei. Amerykanie byli przekonani, e Chiny komunistyczne si nie utrzymaj i szybko upadn, byo to jednak bdne zaoenie; 1948 utworzenie ONZ-u. Kuomintang kontrolowa jeszcze wtedy wiksz cz Chin, a jako jedne z piciu mocarstw, ich przedstawiciel zasiada w Radzie Bezpieczestwa. Dochodzi do ukadu: albo kto uznaje Chisk Republik Ludow, albo kto uznaje Republik Chisk; przez pewien czas funkcjonoway jako pastwo o podwjnym przedstawicielstwie konsularnym utrzymywanie fikcji na midzynarodowym forum politycznym. Nigdy Chiska Republika Ludowa nie kontrolowaa Tajwanu; oficjalnie do lat 70. XX wieku Chiska Republika Ludowa nie podpisaa pokoju z Japoni jako nastpca prawny poprzedniej republiki oficjalny stan wojny pomidzy oboma krajami (jakkolwiek, Japonia nigdy nie wypowiedziaa oficjalnie wojny Chinom); oficjalny stan wojny domowej midzy Chisk Republik Ludow a Republik Chisk. Ostatecznie wojna ta zostaa wygaszona; 1954 Republika Chiska podpisaa oficjalny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, ktry obowizywa do 1979 roku; 1954 pierwszy incydent w Cieninie: bardzo grona i napita sytuacja; Amerykanie eskortowali transporty na wysepki w Cieninie; w latach 50. XX wieku trwaa regularna wojna domowa pomidzy obiema stronami Cieniny Tajwaskiej; 1958 drugi incydent w Cieninie; w kontekcie incydentw w Cieninie: rozmowy midzy ambasadorem chiskim a amerykaskim prowadzone byy na w miar neutralnym gruncie w Warszawie; izolacja Chiskiej Republiki Ludowej wobec krajw ociennych, w tym Tajwanu, pozwolia na odetchnicie na wyspie i nieprowadzenie ju kosztownej kampanii militarnej ; 21

 1965 podzia chisko-sowiecki. W latach 70. XX wieku Amerykanie zaczli prowadzi potajemne rozmowy z Chiczykami z kontynentu; 1971 Amerykanie daj sygna Chiczykom, e nie bd si sprzeciwia wejciu Chiskiej Republiki Ludowej do ONZ-u; 1972 wizyta prezydenta Nixona w Chiskiej Republice Ludowej; wydanie komunikatu szanghajskiego: pewne owiadczenie woli: 1. Stany Zjednoczone i Chiska Republika Ludowa bd dyy do normalizacji stosunkw politycznych midzy sob; 2. s jedne Chiny: kwestia podzielonych Chin jest spraw wewntrznie chisk kada ze stron Cieniny interpretuje t jedno na swj wasny sposb; rzd Kuomintangu znacz cz swojej wadzy opiera wczeniej na kwestii Chin kontynentalnych. Sojusznik Tajwanu owiadczy Tajwanowi, e bdzie si ukada z najwikszym wrogiem Republiki Chiskiej; nazwy funkcjonujce w odniesieniu do Tajwanu: Formoza, Free Ch ina, Taiwan (pol. Tajwan). Ich stosowanie zaley od kontekstu.

Gron. 3, 11.12.2013, s. 153 Demokratyzacja na Tajwanie. Republika Chiska wyproszona z ONZ-u; na jej miejsce wesza Chiska Republika Ludowa zgoszona w rezolucji 2758 przez Albani. Chiny Ludowe wstpiy take do Rady Bezpieczestwa; 1. Chiang Ching-kuo. wyksztacony w ZSRR; za czasw ojca szef nadzorca tajnych sub. W pewnym momencie zosta zmuszony do tego, aby wyrzec si ojca i jego faszystowskiej dyktatury; posta ambiwalentna w historii Tajwanu: z jednej strony by patronem liberalizacji, demokratyzacji (proces realnie zmierzajcy do zmiany wadzy i proporcji si w niej obowizujcych) na Tajwanie, wspiera proces tzw. tajwanizacji, z drugiej jednak strony pracowa w subach specjalnych; premier w latach 1972-1978; wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na prezydenta w 1978 roku; polityka tajwanizacji w Kuomitangu i liberalizacji (proces przyznania pewnych swobd spoecznych bez adnych perspektyw na zmian ustroju) wewntrz kraju: przynaleno do partii otwieraa drog do kariery spoecznej. W pewnym momencie Kuomintang liczy okoo dwch milionw czonkw, a wiele z nich to byli benshengreni. Mona byo si ideologicznie nie zgadza z zaoeniami partii, ale sam fakt przynalenoci do niej pozwala na lepsze usytuowanie spoeczne. To podobna sytuacja do tej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Chiang Ching-kuo zacz przeksztaca Kuomintang z partii gwnie waishengrenw w parti zrzeszajc zarwno waishengrenw jak i benshengrenw to by m. in. pocztek tajwanizacji; rzdy Kuomintangu byy dyktatur, ale zachowyway fasad praworzdnoci. Istniao bowiem tzw. Zgromadzenie Prowincjonalne, do ktrego wybory przeprowadzane byy wrd lokalnych mieszkacw. Jakkolwiek, charakter tej instytucji pozostaje bardziej reprezentatywny. Selekcja kandydatw bya cile okrelona, kandydat musia nalee do partii. 2. Od dangwai do Zgromadzenia Narodowego. 22

 *dangwai (chi. partia/na zewntrz lub z zewntrz) ruch poza parti; przede wszystkim minnaski; wybory uzupeniajce do Li fa Yuanu (od 1969 co trzy lata do 1989 roku): do parlamentu Republiki Chiskiej; podrygi reimu: incydent w Kaohsiung 10 grudnia 1979 roku (10 grudnia to Dzie Praw Czowieka) organizacja zwykej demonstracji z okazji Dnia Praw Czowieka, ale Kuomintang pozostawa bardzo zdenerwowany, poniewa w styczniu tego roku Amerykanie znieli sojusz midzy oboma krajami (reagowanie wedug starego schematu): - skazani: Annette Lu (zwizana pniej z ruchem feministycznym; jej feministyczne ideay w tekstach, ktre pisaa, zostay uznane z dziaalno wywrotow, poniewa wpyway na mentalno on kuomintangowskich oficjeli miay zaburza ich spokj domowy), Shi Ming-teh, Huang Shinchieh oskareni trafili do sdu i byli jawnie osdzeni. Przeprowadzono legalny proces sdowy. Kuomintangowi zacza wtedy sabn reputacja, a wtedy bardzo potrzebowa dobrej reputacji. Skazani otrzymali bardzo wysokie wyroki; - obrocy: Chen Shui-bian, Frank Hsieh; - duo szumu w niewygodnym momencie politycznym. Wrd tych aktywistw (skazanych i obrocw) byo wiele pniejszych znaczcych politykw Republiki Chiskiej; brak dostpu do mass mediw, a wic i do ogosze wyborczych; Hakkowie bardziej wsppracuj z Kuomintangiem ni Hoklo podobnie jak niegdy z Mandurami. Benshengreni wkraczajcy do polityki w ramach istniejcego systemu politycznego , a nie prbujcy obali ten system; dangwai z czasem by coraz lepiej traktowany. 3. Dramatis personae 2000 kolejne pokolenie polityczne na Tajwanie. + James Soong/Song Chuyu; + Chen Shuibian; + Lien Chan/Lian Zhan. 4. Lee Teng-hui (ur. 1923). benshengren Hakka urodzony za czasw japoskich i wyksztacony w Japonii (Kioto) i w USA (Cornell); uwag w polityce zwrci na niego syn Chiang Kai-sheka (trzeba mie odpowiedniego patrona politycznego, aby zosta w ogle dostrzeonym i ewentualnie zrobi pniej karier); minister bez teki w 1971 roku; mer Taipei (wtedy: Taipei jako miasto specjalnie wydzielone administracyjnie; jedno z bardziej kluczowych stanowisk na Tajwanie, podobnie mer Gaoxiongu) w 1978 roku, gubernator Tajwanu w 1981 roku; wiceprezydent w 1984 roku; nastpca Chianga w 1988 roku; inicjator zmian konstytucyjnych w 1991 roku: nie mona dokonywa radykalnych, nagych zmian chodzi o zachowanie cigoci tradycji pastwa zaoonego przez Sun Yat -sena w 1911 roku; pierwsze wolne wybory prezydenckie w 1996 roku. W latach 90. zlikwidowano ca struktur prowincjonaln na Tajwanie, cznie ze stanowiskiem gubernatora. Tajwaczycy gosuj na kandydata reprezentujcego polityk umiarkowan (pokazanie Pekinowi, e nie dadz si zastraszy); - aktualnie: wybory prezydenckie co 4 lata. zmiana polityczna miaa charakter ewolucyjny, ale byo kilka ofiar tej przemiany; 1986 ogoszenie powstania Demokratycznej Partii Postpowej - byo to politycznie wprost rzucenie wyzwania Kuomintangowi, szczeglnie, e trwa jeszcze wtedy nieustannie stan wojenny. W konsekwencji, Chiang Ching-kuo kilka miesicy pniej znis najduej trwajcy na 23

wiecie stan wojenny (ponad trzydzieci lat). Nie kaza aresztowa czonkw nowej par tii. Dokona kilku liberalnych zmian w prasie eksplozja tytuw pocztki ery demokratyzacji na Tajwanie; zmiana pokoleniowa latach 70. XX wieku: wzrost nowego, modego pokolenia na Tajwanie, urodzonego na wyspie w latach 50. XX wieku, a w latach 70. wchodzcego w doroso. Pokolenie to byo czsto ksztacone za granic; pogodzenie si z tym, e powrt na kontynent/przyczenie Chin kontynentalnych jest niemoliwe. Zagroenie komunistyczne mino, poniewa Chiny ludowe w midzyczasie pozostaway zamknite na wiat; pewna forma, ktra przez lata funkcjonowaa jako wewntrzna opozycja do Kuomintangu, zacza z czasem wypenia si treci; + Peng Min-min (ur. 1923) demokratyczny aktywista tajwaski. Za prb napisania pamfletu politycznego, trafi niegdy do wizienia. W oficjalnych wyborach prezydenckich wystartowa jako kandydat partii prodemokratycznej; gosi niepodlego Tajwanu; trzeci incydent w Cieninie Tajwaskiej: stan wojny po obu stronach Cieniny cay czas istnieje, ale nie s prowadzone dziaania wojenne.

Tajwan historia i polityka: Gron. 3, 18.12.2013, s. 153 Tajwan a polityka midzynarodowa. 1. Od przymierza do TRA (?). 1972 komunikat szanghajski: jedne Chiny; 1 stycznia 1979 roku: nawizanie oficjalnych relacji Stany Zjednoczone-Chiny; otwarcie Dengowskie reformy Deng Xiaopinga na kontynencie: - poprawa stosunkw z Japoni; - rozmowy w sprawie Hong Kongu; - pozyskiwanie diaspory; Stany Zjednoczone w rozkroku: - Taiwan Relations Act, 1979: uchwaa Kongresu Stanw Zjednoczonych, akt polityki wewntrznej Stanw regulujcy, paradoksalnie, kwestie polityki zagranicznej. Nieuycie sowa nation w nazwie dokumentu zwalnia z obowizku mwienia o state (stosowanie sowa peoples na okrelenie obywateli Republiki Chiskiej). Wydanie tego dokumentu byo sygnaem ze strony Stanw Zjednoczonych, e mog one zareagowa w razie konfliktu dwch stron Cieniny Tajwaskiej i e owiadczaj, i w razie potrzeby dostarcz Tajwanowi broni defensywnej (deklaracja nieprecyz yjna) to mtna klauzula. Wwczas, Tajwan negatywnie odebra wydanie i przyjcie tego dokumentu, ale aktualnie postrzega go pozytywnie: - *zasada podwjnego powstrzymywania zasada, wedug ktrej Stany Zjednoczone mog reagowa zarwno w przypadku dziaa ze strony Chiskiej Republiki Ludowej jak i Republiki Chiskiej. Ta zasada sprawia, e Stany Zjednoczone pozostaj w pewnym sensie na asce obu stron. Jeeli co bardziej zawzity prezydent Republiki Chiskiej sprowokuje Chiny ludowe, Stany Zjednoczono mogyby wrcz spacyfikowa Tajwan. Zasada ta jednak dziaa od okoo trzydziestu lat; za prezydentury Cartera Stany Zjednoczone oficjalnie nawizay stosunki dyplomatyczne z Chisk Republik Ludow. Tajwan pozostawa nie lea w krgu zainteresowa Chi ny ludowych pochonitych wewntrznymi rozruchami; sojusz Stanw Zjednoczonych z Tajwanem w poowie XX wieku podyktowany by tym, e Japonia take bya wtedy lokalnym, bliskim sojusznikiem Stanw w regionie, a i sama pozostawaa (i nadal pozostaje) w zwizku ekonomicznym z Tajwanem. Jednak po zmianach w ONZ -cie Japonia zerwaa stosunki dyplomatyczne z Taipei i skierowaa si ku Pekinowi. Nie zerwaa jednak stosunkw 24

gospodarczych z Tajwanem; Hong Kong, podobnie jak Tajwan, w oczach Chiskiej Republiki Ludowej to pozostao XIX wieku. Brytyjczycy nie mieli prawnych zobowiza, aby odda wysp, ktrej jednak zrzekli si na wieczno, ale w 1997 roku koczy si okres 99-letniej dzierawy tzw. nowych terytoriw; mapy: funkcjonuj dwa modele wzgldem Tajwanu: Tajwan jako jedna z prowincji Chiskiej Republiki Ludowej albo zaznaczony innym kolorem jako strefa szczeglna. Oficjalnie polski rzd (MSZ) uznaje jedno Chin ze stolic w Pekinie; tworzenie guanxi wang (chi. sie powiza): pozyskiwanie diaspory chiskiej poza granicami Chin miao i ma dwa cele: - pozyskiwanie nowych inwestycji; - pozyskiwanie amerykaskiej opinii publicznej: dua chiska grupa yjca w Stanach Zjednoczonych to ju czsto bardzo dobrze wyksztaceni ludzie, liczcy si w amerykaskim spoeczestwie, a nie dawni kulisi. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych jest jednak bardziej przychylna Tajwanowi ni Chinom komunistycznym.

2. ROC a PRC/ChRL. adnych kontaktw do 1979 roku; Deng Xiaoping: trzy poczenia: pocztowe, handlowe i transportowe; Chiang Ching-kuo: trzy nie dla: kontaktw, kompromisw i negocjacji; kontakt w 1986 roku, wizyty u rodzin z kontynentu w 1987 roku: kuomintangowscy ludzie odwiedzali swoich krewnych na kontynencie. Deng liczy na to, e uda mu si skoni tych przybyych w odwiedziny ludzi do poczenia obu spoeczestw (rola unifikacyjna). Okazao si jednak, e po ponad trzydziestu latach to ju nie byy ich Chiny Tajwan ewidentnie sta wtedy na wyszym poziomie cywilizacyjnym w caoci ni Chiny ludowe. Chiczycy ci powrcili z Chin kontynentalnych Tajwaczykami. Co zaskakujce, prba zjednoczenia ludu, stworzenia jednych Chin, przyczynia si do ukonstytuowania tosamoci tajwaskiej; rozmowy lat 1991-1993, konsensus 1992 roku; 1996 trzeci incydent w Cieninie: prba zastraszenia Tajwaczykw, aby nie wspierali pro niepodlegociowej polityki. 3. Kontakty ROC i PRC/ChRL od lat 90. XX wieku. POZIOM OFICJALNY Republika Chiska yuan wykonawczy Mainland Affairs Council (Biuro ds. kontynentu) POZIOM TEORETYCZNIE Taiwan Straits Foundation, ngo OFICJALNY (Fundacja ds. Cieniny Tajwaskiej) Chiska Republika Ludowa Rada Pastwa Taiwan Affairs Office (Biuro ds. Tajwanu) Association for Relations Across the Taiwan Straits, ngo (Stowarzyszenie ds. Cieniny Tajwaskiej)

Na poziomie nieoficjalnym czy te teoretycznie teoretycznie oficjalnym prowadzone s rozmowy midzy Chisk Republik Ludow a Republik Chisk. Nie mog by one prowadzone na poziomie oficjalnym, gdy oznaczaoby to wtedy, e Chiny ludowe uznaj Republik Chisk za odrbn, niepodleg pastwowo. Deng Xiaoping zaproponowa model jeden kraj, dwa systemy projekt o szerokiej autonomii zastosowany w przypadku Hong Kongu i Makau, cho plan ten zosta opracowany przed e wszystkim z myl o Tajwanie. Tajwan nie przyj jednak propozycji o autonomii wewntrz 25

kraju, poniewa wiedzia jak potoczyy si losy Tybetu (1959 powstanie tybetaskie), ktry otrzyma tak sam propozycj; Lee Teng-hui zaproponowa specjaln relacj pastwo-pastwo: sprawy oficjalne omawiane w okolicznociach nieoficjalnych, nieformalnych. Pekin potraktowa t propozycj jako zamach na konsensus 1992 roku Chen (?): nie dla niepodlegoci, zmiany konstytucji, referendum niepodlegociowego: referendum jest wane poniewa stanowi akt bezporedniej demokracji to pytanie do ludu. Gdyby mieszkacy Tajwany jawnie opowiedzieli si za odrbnoci, Pekin nie miaby moliwoci zarzucenia lokalnym wadzom, e to administracja wypowiada si w imieniu ludu; 2002 pastwa po obu stronach Cieniny Tajwaskiej (?); 2005 Chiska Republika Ludowa przyja Prawo Antysecesyjne akt prawny wydany przez chiski parlament jednoznacznie mwicy, e s jedne Chiny, a Tajwan stanowi ich cz. Jakiekolwiek prby zmiany tego status quo bd militarnie uniemoliwiane wyrane wyraenie woli politycznej Chiskiej Republiki Ludowej; nieuznawanie paszportw obywateli midzy pastwami po obu stronach Cieniny. Tajwaczycy przyjedajcy do Chin kontynentalnych posiadaj specjalny dokument podrujcego co Chiskiej Republiki Ludowej; utrzymywanie kontaktw gospodarczych Pekin-Taipei: *trzy mae poczenia uruchomione w 2001 roku; pierwsze loty noworoczne w 2003 roku, a od 2008 roku regularne poczenia lotnicze rozwizanie problemw z oficjalnymi podrami midzy obiema stronami Cieniny; zblienie KMT i KPCh wizyty przedstawicieli z obu stron w obu krajach. 01.08. Solidna sia robocza dobrze wyksztacona po okresie japoskim. Dobrze wykwalifikowana kadra robotnicza. Czynniki zewntrzne: 1. Bezporednia pomoc rozwojowa ze strony USA i (mniejsza) ze strony Japonii. USA ywno, pomoc wojskowa. 2. Zamknicie si Chin absorbowanie inwestycji ktre w innym przypadku mogyby trafi do Chin. 3. Popyt lokalny na Tajwaskie towary, przede wszystkim zwizane z wojn koreask, potem z wojn wietnamsk. Baza zaopatrzeniowa. Rzd KMT prowadzi rozsdn polityk gospodarcz, duy zakres swobody, przycigno to bezporednie inwestycje finansowe na Tajwanie. Stabilna sytuacja polityczno-pracownicza. Dyktatura, trzymajc populacj za twarz, gwarantowaa zewntrznym inwestorom brak chaosu. Gwarancja, e nie bdzie strajkw, buntw itp. Strefy wolnego ca. Jeeli kto przywiezie surowce, przetworzy i wywiezie towary to nie obejmuje go co. Dla zewntrznego kontrahenta taki ukad bardzo korzystny. Dla gospodarki lokalnej profity wzrost zatrudnienia. Ponad bilion dolarw inwestycji od 50 do 90 od USA. Ponad bilion (jeszcze wicej) od chiskiej diaspory. Przeom lat 70 i 80 to okres 10 kluczowych inwestycji. Rzd utrzymywa bardzo due rezerwy finansowe w razie ataku. Po mierci Chiang Kai-sheka skierowano te pienidze na nowe inwestycje: rozbudowa 26

sieci drg, inwestycje w elektrownie, porty. Program by wany bo: -Zapobieg degradacji infrastruktury -Podtrzyma popyt zewntrzny Gospodarka stale ewoluowaa od przemysu cikiego do lejszego, i od przemysw ktre wymagay taniej siy roboczej do przemysw wymagajcych wykwalifikowanej siy roboczej. Coraz bardziej rozwijana telekomunikacj. Podtrzymywano ksztacenie kadry. Stopniowo rozwijano instytucje ksztacenia wyszego. Pynne przejcie od przemysu cikiego wymagajcego cikiej pracy do gospodarki hi-techowej moliwe dziki odpowiedniej polityce spoecznej. Zostay osignite dwa cele: -stabilne spoeczestwo w ktrym rs poziom zamonoci, ale ktre nie byo rozszarpywane wewntrznie przez rnice majtkowe. -spoeczestwo rwnego dobrobytu. Nierwno dobrobytu zacza rosn dopiero w latach 90, 00. Tajwaczycy umieli wzi sprawy w swoje rce i samodzielnie rozwizywa problemy gospodarcze. Osigniecie tych celw nie byo tylko i wycznie zasug dziaania rzdu. Polityka edukacyjna obowizkowa edukacja dla dzieci bez wzgldu na wiek. Edukacja dla dziewczynek. Nie doszo dziki temu do powanego rozwarstwienia w wyksztaceniu midzy pciami. Rozwj przemysu lekkiego, tekstylnego, wchon ogromn rzesz kobiet i da im prac. Wpierw praca bardzo manualna i odmdajca kobiety mniej si nudz przy pracach powtarzalnych ale wymagajcych precyzji. Spoeczestwo wci bardzo mocno patriarchalne. Dwie podstawowe saboci gospodarki tajwaskiej: -uzalenienie od importu i eksportu. 98% paliw zuywanych na Tajwanie, wikszo surowcw, musi zosta przywiezione i wywiezione. Podstawowa trudno ktrych si nie obejdzie. W Tej samej sytuacji jest Japonia i Korea Pd. Sytuacja Tajwanu jest o tyle bardziej wraliwa, e nikt nie grozi Japonii wojn. -uzalenienie od dwch gwnych rynkw importowo-eksportowych USA i Japonii. Ostatnio doszy Chiny. Firmy tajwaskie wci s ogromnymi subkontrahentami dla firm chiskich. Kiedy nastpio tpnicie na rynku amerykaskim, w roku 2001 na Tajwanie bya rzeczywista recesja, niewielka, ale jednak. Wzrost samodzielnych graczy tajwaskich, jednak wielkie tajwaskie brandy nie s kojarzone z Tajwanem. Kocwka lat 90 spoeczestwo ju zamone, dobrze wyksztacone. Byo dwch potencjalnych kandydatw z KMT James Soong i Lien Chan. Lien Chan bez charyzmy, nie potrafi poruszy ludzi. James Soong charyzm mia ale zapltany by w afer korupcyjn. James Soong Waishengren, wyksztacony na Tajwanie i w USA, lojalny wobec Lee, gubernator Tajwanu 93-94. Wybory wygraa opozycja, Chen Shuibian wygra, bo dwch przedstawicieli KMT startowao osobno. Tu po tym jak Chen zosta wybrany, nastpi atak na WTC i ogromna recesja na rynku amerykaskim wic rwnie tajwaskim. Lee Teng-Hui jako, e doprowadzi do klski KMT w wyborach, wystpi z partii (a prawie go wywalili) zakada wasn parti, bardzo niepodlegociow. 27

Blok niebieski: -Kuomintang (Lien Chan) -Peoples First Party -New Party Blok zielony: -Democratic Progressive Party (Chen Shuibian) -Taiwan Solidarity Union (Lee Teng-Hui) 01.15 Przy rzdzie formowanym gwnie przez prezydenta doszo do blokady. Parlament by w stanie zablokowa wikszo inicjatyw prezydenckich. Elastyczno polityki bya umiarkowana co odbio si w 2001 po atakach na WTC recesja na rynku tajwaskim. Pekin da odczu, e Chen mu si nie podoba. Tajwan duym inwestorem i Re-inwestorem. Zlecenia dla Tajwanu, ktre Tajwan zleca komu na kontynencie. Takie rozwizanie atrakcyjne dla Zachodu, bo si nie trzeba pieprzy z chisk kultur biznesu. Poza tym, mona si wymiga od klauzul o wykorzystywaniu taniej siy robocze j. Powizania polityczne tajwaskich inwestycji na kontynencie. Przez lata politycznego kapitalizmu firmy miay bardzo cisy patronat polityczny. Albo cile kuomintangowskie albo powizane z politykami. W tej chwili wszystko na Tajwanie jest albo niebieskie albo zielone. Lobbing polityczno-ekonomiczny na Tajwanie ogromny. Firmy na Tajwanie staj si agentami wpyww rzdu chiskiego. Jeeli kto bdzie zbyt skania si ku zielonym, mona mu uprzykrzy ycie biurokracj cakiem legalnie. Prezydentura Chen Shuibiana przebiega pod znakiem utarczek z biznesem tajwaskim ktry z jednej strony bardzo chcia inwestowa na kontynencie i by do tego zapraszany przez Chiczykw, z drugiej strony dy polityczne by odrnia si i odcina od kontynentu, budowa tosamo lokaln. Swoisty paradoks. Poudnie Tajwanu zielone. Pnoc niebieska. Kampania polityczna w 2003 bardzo ostra i niesympatyczna. Problemem tajwaskiej polityki jest to, e pod wzgldem gospodarczym partie bardzo sobie bliskie. Wszystkie prawicowe. Pod wzgldem polityki spoecznej te mae rnice. adna z partii nie jest a tak bardzo zintegrowana z kontynentem. Zieloni starali si budowa tajwask tosamo i odrbno, obydwie strony oskaray si o pogbianie rnic etnicznych. Dwie pary kandydatw szy eb w eb. KMT poszo po rozum do gowy i dwch kandydatw wystartowao razem. By zamach na prezydenta, miesznie nieporadny a Bogdan by 400 metrw od niego ale nie ogarn co si dziao. Zieloni i niebiescy oskaraj si nawzajem o wykonanie go. Chen Shuibian wygra, ale z ma przewag. Wybory parlamentarne Niebiescy przegrali, ale mieli wicej gosw w parlamencie, bo w korzystniejszej koalicji. W 2008 DPP ponosi cakowit klsk zarwno w wyborach prezydenckich jak i parlamen tarnych. Reformy konstytucyjne 2000 Zgromadzenie Narodowe decyduje o nieprzeduaniu mandatu 2005 ZN dokonuje samorozwizania Zmiany konstytucji: gosw kworum posw Yuanu Ustawodawczego, zatwierdzone przez referendum 51% uprawnionych do gosowania. Referenda na Tajwanie maj wysoki prg 28

akceptowalnoci. Nie gosujcych tylko uprawnionych do gosowania. Obnienie liczby posw do parlamentu do 113.

29