L A B O R A T O R I U M

WWW.CHARAKTERY.EU

altruizm

Samolubny
Jak doszo do tego, e samolubny mzg zacz si troszczy nie tylko o siebie? Jak rol odegraa w tym oksytocyna, nazywana przez niektrych hormonem mioci?
TEKST MATEUSZ HOHOL, UKASZ KWIATEK ILUSTRACJA JOANNA GNIADY

SEKCJA POWSTAJE przy wsppracy

Zagadka niezwykej kariery Homo sapiens wci pozostaje nierozwikana. Cigle na wyczerpujc odpowied czeka pytanie o to, dziki ktrej ze swych cech czowiek zdoa stworzy tak wielkie bogactwo kulturowe obyczaje, religi, matematyk czy systemy prawne. Dziki czemu jestemy tym, kim jestemy i tak bardzo rnimy si od niezwykle podobnych do nas genetycznie szympansw? Jedna z wiarygodnych odpowiedzi brzmi: stao si to gwnie dziki niespotykanej u adnego innego gatunku naczelnych zdolnoci i tendencji do wsppracy. Cho odpowied ta zaskakuje sw prostot, to biologiczno-chemiczne mechanizmy neuronalne stojce za midzyludzk kooperacj do prostych nie nale. W dodatku poniewa ewolucja dziaa krok po kroku i pracuje na materiale, ktry aktualnie ma do dyspozycji, mechanizmy odpowiadajce za wyksztacenie si tendencji do wsppracy mona odnale rwnie u najbliej spokrewnionych z nami gatunkw, take tych znacznie mniej od nas kooperujcych. Dlaczego zatem tylko naszemu gatunkowi pomogy one zbudowa spoeczestwo?

Altruici od urodzenia

Michael Tomasello z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku zauwaa, e ju dzieci w 12. miesicu ycia skonne s do niesienia innym bezinteresownej pomocy. Jego zdaniem zachowania tego typu s czci naszej biologicznej natury. Potwierdzeniem tego mog by badania midzykulturowe. Wykazuj one, e tendencja do pomocy innym wystpuje z podobn moc zarwno w przypadku dzieci dorastajcych w kulturze Zachodu, jak i w plemionach, w ktrych dzieci maj znacznie mniejszy kontakt z dorosymi. Wsppraca z czonkami wasnego gatunku wystpuje rwnie u innych naczelnych, ale zdaniem Tomasella dzieci s wyjtkowe przynajmniej pod dwoma wzgldami. Dzieci na przykad chtnie dziel si jedzeniem, podczas gdy inne naczelne nie s do tego skonne. Podobnie jest w przypadku dzielenia si informacjami. Dzieci chtnie podpowiadaj dorosemu, gdzie ukryty zosta jaki przedmiot, za mapy wol zachowa tak wiedz dla siebie. Oczywicie wychowywane w laboratoriach i uczestniczce w rnych eksperymentach szympansy potra si nauczy dzieli jedzeniem

80

CHARAKTERY STYCZE 2014

opiekun

czy informacjami... Dzieje si tak jednak dopiero wtedy, gdy zrozumiej, e pomoe im to zrealizowa wsplny cel i odnie wiksze korzyci. Z natury s one samolubne (patrz aplikacja Dlaczego mapy ostrzegaj?, s. 84). Dzieci cakiem bezinteresownie pomagaj tylko do czasu. Proces wychowania, polegajcy na stosowaniu systemu nagrd i kar (choby sownych

pochwa i napomnie), osabia ich wrodzon kooperatywno. Od okoo trzeciego roku ycia ksztatuje si ju u nich altruizm wzajemny, co oznacza, e ucz si pomaga przede wszystkim wtedy, gdy im si to opaca. Cho dzieciom zdarza si zachowywa egoistycznie, mona mimo wszystko powiedzie, e ich podstawowe nastawienie wobec innych charakteryzuje si altru-

CHARAKTERY STYCZE 2014

81

L A B O R A T O R I U M

WWW.CHARAKTERY.EU

altruizm

OKSYTOCYNA

izmem i gotowoci do wsppracy. Wraz z rozwojem osobniczym i dziki presji kulturowej nastawienie to rozwija si, prowadzc do powstania niezwykle bogatego repertuaru zachowa spoecznych. Jak to wszystko moliwe? Co steruje naszym uspoecznieniem?

Ewolucja troski

Jedn z podstawowych funkcji najbardziej wyranowanej maszynerii we wszechwiecie mzgu, jest zapewnienie caemu organizmowi przetrwania i dobrostanu. Mzg tak kieruje zachowaniem, aby minimalizowa niebezpieczestwo i ze samopoczucie. W tym sensie mzg, dbajcy o przetrwanie jednostki, jest samolubny. Samolubno ta przejawia si nie tylko w regulacji rodowiska wewntrznego (co wie si z zachowaniem homeostazy) oraz dostosowywaniu zachowania do warunkw rodowiskowych, ale take w przewidywaniu zachowa innych jednostek. W zalenoci od tego, czy napotykane jednostki to czonkowie rodziny i przyjaciele, czy te obcy i wrogowie, mzg wybiera z caego repertuaru reakcji te, ktre odpowiadaj sytuacji. Samolubny mzg, troszczcy si o siebie i ciao, ktrego jest czci, rozszerzy w procesie ewolucji zakres troski i opieki przenis j te na tych, ktrych przetrwanie i dobrostan byy korzystne dla genw tej jednostki. W pierwszym rzdzie byo to potomstwo. Samolubny mzg nauczy si dba o nie dokadnie w taki sam sposb, jak o wasne ciao: na przykad matki u wikszoci gatunkw ssakw dbaj o dzieci tak jak dbaj o siebie regularnie dostarczaj im po-

to cykliczny hormon peptydowy zoony z 9 aminokwasw (nonapeptyd); neuroprzekanik. Oksytocyna uwalniana jest w strukturze mzgu nazywanej podwzgrzem, a nastpnie transportowana do innych struktur podkorowych, wchodzcych w skad ukadu nagrody (np. jdro plece) oraz systemw odpowiedzialnych za zachowania seksualne i rodzicielskie. Oksytocyna doczana jest do receptorw biakowych, zlokalizowanych na powierzchni neuronw. Odgrywa istotn rol podczas zapodnienia i porodu. Wzr oksytocyny ustali (a take jako pierwszy j zsyntetyzowa w 1953 roku) amerykaski biochemik Vincent du Vigneaud. ywienie, utrzymuj w cieple i chroni przed niebezpieczestwem. W kolejnych etapach ewolucji mechanizmy odpowiedzialne za trosk o wasne ciao oraz o potomstwo mogy, krok po kroku, rozszerzy swoj funkcj doprowadzajc do zainteresowania losami innych osobnikw, z ktrymi wchodzi si w spoeczne interakcje. Modu odpowiedzialny za trosk i opiek nad potomstwem moe ulega niewielkim modyfikacjom, ktre sprawiaj, e troska rozszerzana jest na tych, ktrzy potomstwem nie s, ale ktrych dobrostan istotny jest dla wasnego dobrostanu jednostki i jej potomstwa. W zalenoci od gatunku i presji selekcyjnej, zawarte mog zosta rne porozumienia spoeczne, a wiele rnych mechanizmw mzgowych moe zosta wczonych do gry pisze Patricia S. Churchland z Uniwersytetu Kalifornijskiego w ksice Moralno mzgu. Zarysowana tu teoria dotyczca genezy uspoecznienia wyglda bardzo wiarygodnie, jeeli spojrzymy na ni od strony chemicznej. Wielu przedstawicieli neuronauki spoecznej dziedziny, ktra wyodrbnia si niedawno z neuronauki poznawczej twierdzi, e neurochemiczn podstaw wsppracy jest oksytocyna, hormon wywoujcy m.in. skurcze macicy podczas porodu i laktacj u karmicych matek (patrz aplikacja powyej). To jej wyszy lub niszy poziom decyduje o tym, e jestemy bardziej lub mniej gotowi do bycia z innymi. Patricia Churchland przekonuje, e oksytocyna znajduje si w centrum skompli-

Wyszy lub niszy poziom oksytocyny decyduje, e jestemy bardziej lub mniej skonni do bycia z innymi ludmi.
82
CHARAKTERY STYCZE 2014

kowanej sieci adaptacji ssakw do opieki nad innymi, a take stanowi podstaw dla wielu rnych wariantw uspoecznienia, zalenych od ewolucji danej linii logenetycznej.

Monogamia czy promiskuityzm?

Opiekucza sie mzgowa, ktrej istotnym elementem jest oksytocyna, sprawia, e my ludzie opiekujemy si potomstwem, potramy si take silnie i na dugo przywiza do partnerw. A jak to wyglda u innych gatunkw? Strategie yciowe zwierzt s rozmaite, zale od czynnikw wewntrznych, jak i rodowiskowych. Niektre gatunki nazwa mona wzgldnie monogamicznymi samce i samice wsplnie wychowuj wasne potomstwo i nawizuj dugotrwa relacj, opierajc si na przywizaniu. Taka strategia yciowa charakterystyczna jest m.in. dla wielu gatunkw ptakw. Ale monogamia jest w przyrodzie rzadkoci nawet nasze gatunki siostrzane, czyli szympansy zwyreklama

czajne i bonobo, s promiskuityczne. Jednak nie nasi najblisi krewniacy s ulubiecami neuronaukowcw i etologw w kwestii bada nad przywizaniem do partnerw i uspoecznieniem. Tu prym wiod dwa gatunki nornika: norniki preriowe i norniki grskie. Cho obydwa gatunki nornika s do siebie niezwykle podobne, ich strategie yciowe bardzo si rni. Samce i samice nornikw preriowych cz si w pary na cae ycie i wsplnie wychowuj potomstwo. W rodzinach nornikw preriowych take bracia i siostry angauj si w opiek nad modszym potomstwem. Gryzonie te tworz rwnie bogate wizi spoeczne, ktrych podstaw jest rodzina. Z kolei samce nornikw grskich wykazuj bardzo niski poziom inwestycji rodzicielskiej potomstwem zajmuj si jedynie samice. Przedstawiciele tego gatunku preferuj poza tym samotniczy tryb ycia. Dlaczego strategie yciowe nornikw grskich i preriowych tak bardzo si rni? Wyniki bada

Polki pokochay

Ponad 80 000 sprzedanych egzemplarzy! Ponad 45 000 fanek na Facebooku!

KOLEJNY NUMER JU W KIOSKACH

Docz do nas! facebook.com/womenshealthpolska

L A B O R A T O R I U M

WWW.CHARAKTERY.EU

altruizm

mzgw samcw obydwu gatunkw gryzoni wskazuj, e istotny wpyw na t kwesti ma gsto receptorw oksytocynowych w dwch strukturach nalecych do ukadu nagrody i kary: gace bladej brzusznej i jdrze plecym. Receptory oksytocynowe u nornikw preriowych rozmieszczone s o wiele gciej. W eksperymentach polegajcych na laboratoryjnym blokowaniu receptorw oksytocyny, norniki preriowe zachowyway si podobnie jak norniki grskie w naturalnych warunkach ich wizi partnerskie oraz zachowania spoeczne wyranie osaby. Wyniki licznych bada, prowadzonych m.in. przez Larryego Younga z Emory University, wskazuj, e wysoki poziom oksytocyny koreluje z tendencj do opieki oraz poczuciem oglnego dobrostanu. Dzieje si tak dlatego, e oksytocyna hamuje aktywno ciaa migdaowatego, ktre odpowiedzialne jest midzy innymi za reakcj strachu. Podobne wyniki uzyska rwnie Michael Meany z McGill University u samic

szczurw opiekujcych si aktywnie potomstwem utrzymuje si wysoki poziom oksytocyny. Podobnie rzecz ma si w przypadku samego potomstwa. Mwic w uproszczeniu, gdy oksytocyna utrzymuje si na wysokim poziomie, organizm znajduje si w fazie odpoczywaj i opiekuj si, za jej niski poziom koreluje z reakcj uciekaj albo walcz. Cho moliwoci bada nad gstoci receptorw w przypadku ludzi s bardzo ograniczone, neuronaukowcy przypuszczaj, e poziom oksytocyny wpywa na zachowanie Homo sapiens w podobny sposb, jak u nornikw preriowych.

Do zaufania przez nos

Dlaczego mapy ostrzegaj?

Czy mapy celowo informuj si o zagroeniu? Czy wiadomie ostrzegaj si wzajemnie przed nadchodzcym drapienikiem? Czy odgosy, jakie wtedy wydaj, wiadcz o ich uspoecznieniu?
Niektrzy prymatolodzy wtpi w to. Uwaaj, e systemy ostrzegania w mapich stadach mog dziaa raczej automatycznie i mimowolnie. Na przykad koczkodany na widok drapienika wydaj rne odgosy (specyficzne dla okrelonego zagroenia), ale ich wydawanie nie zaley wcale od od tego, czy inny czonek stada moe na nie zwrci uwag. Jest to raczej zachowanie automatyczne. Dobr naturalny prawdopodobnie nie wyposay tych map w tendencj do takiej formy wsppracy przekazywania sobie informacji o zagroeniu ale rozwiza spraw o wiele prociej: mapy mog si uwarunkowa na mimowolne okrzyki i w ten sposb unikaj zagroenia. Podobnie automatycznie mapy reaguj wokalizacjami na widok jedzenia, wrcz nie mog si przed nimi powstrzyma. Zaobserwowano nawet przebiegego osobnika, ktry wiedzc, e haas, jaki powoduje po znalezieniu ywnoci, moe zwabi konkurentw, zakrywa sobie usta doni tumic mimowolnie wydawane przez siebie dwiki.

Wspczenie w wielu laboratoriach na caym wiecie prowadzone s eksperymentalne badania nad wpywem zwikszonego poziomu oksytocyny na ludzk wspprac. W eksperymentach tych oksytocyn aplikuje si przez nos w formie aerozolu. Wpyw poziomu oksytocyny na zachowanie bada si, wykorzystujc rozmaite gry ekonomiczne, gdzie wsppraca jest niezbdna do osignicia sukcesu. Jeden z takich eksperymentw, przeprowadzony przez Michaela Kosfelda z Uniwersytetu Goethego we Frankfurcie nad Menem, opisuje w swojej ksice Patricia Churchland. W Grze w zaufanie (Trust Game) bierze udzia dwch graczy, ktrzy nie mog si ze sob kontaktowa. Jeden z nich nazywany jest inwestorem, drugi powiernikiem. Na pocztku kady z nich dostaje od badacza 12$. Pierwszy gracz ma cztery moliwoci inwestycji: moe przekaza drugiemu 4$, 8$, 12$ lub nic. Nastpnie badacz potraja wybran przez inwestora sum i wypaca j powiernikowi. Ten ostatni moe nastpnie wypaci inwestorowi dowoln kwot. Zauwamy dwie kwestie: po pierwsze im wicej inwestor otrzyma pienidzy od swojego powiernika, tym wicej bdzie mg powierzy mu w kolejnych turach; po drugie obydwaj gracze w duszej perspektywie zyskaj wwczas wicej. Najlepszy efekt osigany jest, gdy powiernik wypaca inwestorowi duo pienidzy powiernik wykazuje bowiem w ten sposb swoj wiarygodno, za inwestor skonny jest do przekazywania w kolejnych rundach wikszych kwot. Im bardziej obydwaj gracze sobie zaufaj, tym wicej zarobi. Okazuje si, e aplikacja oksytocyny do nosa graczy wpywa na poziom zaufania. W trakcie czterech rund Gry w zaufanie uczestnicy, ktrym podano oksytocyn, inwestowali przez 45 proc. czasu caego badania, za grupa kontrolna jedynie przez 21 proc. Co wicej, w stosunku do grupy kontrolnej, po podaniu oksytocyny gra-

84

CHARAKTERY STYCZE 2014

cze inwestowali okoo 17 proc. wicej pienidzy. Inni badacze wykorzystujc m.in. gry takie jak Dobra Publiczne czy Ultimatum uzyskali podobne wyniki.

Cudowny lek?

Podawanie oksytocyny moe znale rwnie zastosowanie w medycynie. Przykadowo moe okaza si ona skuteczna w terapii zespou stresu pourazowego, a nawet w agodzeniu skutkw zaburze ze spektrum autystycznego. Eric Hollander z Yeshiva University zauway, e osoby autystyczne oraz dotknite zespoem Aspergera po podaniu oksytocyny lepiej radz sobie w zadaniach polegajcych na rozpoznawaniu w gosie emocji, takich jak: szczcie, zo czy smutek. Z kolei badania przeprowadzone przez Angel Sirigu z Centre de Neuroscience Cognitive wskazuj, e po podaniu oksytocyny osoby z zaburzeniami ze spektrum autystycznego utrzymyway duszy kontakt wzrokowy oraz angaoway si w silniejsze interakcje z innymi. Oczywicie wyniki bada obejmujcych donosowe podawanie oksytocyny interpretowane mog by rozmaicie. Szczeglnie kontrowersyjne s jej zastosowania w celach terapeutycznych badacze niemal zgodnie twierdz, e naley zachowa w tej kwestii ostrono i przeprowadzi jeszcze wiele bada. Z kolei gry ekonomiczne do jasno wskazuj, e zachowania kooperatywne s bardzo czue na zmiany neurochemiczne. Rwnie tu badacze zalecaj jednak ostrono brak zaufania midzy ludmi nie moe by zwalczany rozpylaniem oksytocyny. W tym kontekcie Patricia Churchland
reklama

susznie przestrzega przed traktowaniem oksytocyny jako molekuy zaufania. Oksytocyna z pewnoci nie jest cudownym peptydem, ktry jako jedyny odpowiada za nasze skonnoci do opieki, wsppracy i altruizmu. Pamita trzeba, e mzgi spoeczne czowieka i innych ssakw s niezwykle zoone zachowania ksztatowane s przez skomplikowane wzorce aktywnoci kory mzgowej, struktur podkorowych oraz dziaanie neurotransmiterw, takich jak serotonina czy dopamina, regulujcych prac caego systemu. Nie mona wreszcie pomin roli rodowiska oraz kultury, ktre rwnie ksztatuj nasze zachowania. Trzeba jednak przyzna, e oksytocyna w tej zoonej maszynerii odgrywa niezwykle istotn rol.
Dr MATEUSZ HOHOL jest kognitywist i filozofem, pracuje na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawa II, jest czonkiem Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w Krakowie. Napisa midzy innymi ksiki Wyjani umys. Struktura teorii neurokognitywnych oraz (wsplnie z Bartoszem Brokiem) Umys matematyczny. UKASZ KWIATEK kognitywista i filozof, doktorant na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II, jest czonkiem Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w Krakowie, redaguje popularnonaukowy serwis GraniceNauki.pl.
Sekcja redagowana przy wsppracy Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych, www.copernicuscenter.edu.pl. Tytu, lead i rdtytuy pochodz od redakcji.

Skd si bierze gotowo do bezinteresownej pomocy? pytamy Ann Szuster-Kowalewicz. Rozmowa pt. Pomoc pierwszej potrzeby jest dostpna w wydaniu tabletowym.

Architektura wiedzy w szkole

Stanisaw Dylak
Cena: 50 z

W prezentowanej ksice omwione zostay fundamenty procesu uczenia i uczenia si. Pokazano moliwoci wykorzystania najnowszej wiedzy dla kreowania szkolnego procesu uczenia i uczenia si. Omwiono Strategi Ksztacenia Wyprzedzajcego oraz wskazano najbardziej podane cechy wspczesnej szkoy.

Ksigarnia internetowa

www.ksiegarnia.difin.pl

Difin Spka Akcyjna, ul. Kostrzewskiego 1, 00768 Warszawa tel. 22 851 45 61 wew. 110, 111, fax 22 841 98 91, www.difin.pl, email: handlowy@difin.pl