agata stanisz

RODZINA MADE IN POLAND

A NT ROP OLOG IA POKREWIE STWA I Y CIA ROD ZIN N E GO

Publikacja jest dostpn na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencj pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako waciciela praw do tekstu. Tre licencji dostpna na stronie: http:// creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/legalcode

RODZINA MADE IN POLAND

ANTROPOLOGIA POKREWIESTWA I YCIA RODZINNEGO Agata Stanisz

Pozna 2014 Wydawca: Agata Stanisz

Wersja elektroniczna ksiki Rodzina made in Poland. Antropologia pokrewiestwa i ycia rodzinnego wydanej w serii wydawniczej Poznaskich Studiw Etnologicznych nr 16. Skad rady naukowej serii: Micha Buchowski (przewodniczcy), Waldemar Kuligowski, Jacek Schmidt, Ryszard Vorbrich.

Recenzenci tomu prof. dr hab. Micha Buchowski dr hab. prof. UAM Jacek Schmidt Redakcja Katarzyna Majbroda Projekt i skad Pawe Janowski (www.dan.art.pl) Projekt okadki Wojciech Janiak

ISBN978-83-937070-1-0 Wydawca wersji elektronicznej: Agata Stanisz (agata.stanisz@gmail.com), Pozna 2014

Spis treci
Wprowadzenie
1. Pokrewiestwo i ycie rodzinne jako przedmiot bada 2. Kontekst polski 3. Nurty interpretacyjne i podstawowe pojcia 4. Cele i zaoenia 5. Konstrukcja ksiki

9
9 13 17 20 23

Rozdzia I Proces badawczy, metody imateria empiryczny

1. Pocztek 2. Miejsca bada 3. Metody 4. Autokrytyka 5. Opisy i narracje rozmwcw

25
25 28 30 32 37

Rozdzia II Konteksty
1. Trzy lokalizacje 1.1. Stare Miasto w Poznaniu 1.2. Sobieszw i Jagnitkw 1.3. Dziekanowice 2. Rodziny 2.1. Rodziny z Poznania 2.2. Rodziny zSobieszowa iJagnitkowa 2.3. Rodziny z Dziekanowic 3. Codzienno i uwikanie w sieci pokrewiestwa

39
39 40 42 45 47 51 62 67 72

Rozdzia III Teorie iobrazy

1. Dynamiczna sie krewnych 2. Obezwadniajce dychotomie: pokrewiestwo i pe kulturowa 3. Emocje w kontekcie antropologii rodziny 4. Procesualno i wielo perspektyw

77
77 82 86 87

Rozdzia IV Dyskursy iideologie

1. Dyskursy i deklaracje 1.1. Reprodukcja

93
93 94

1.2. Rodzina patriarchalna i feminizm 2. Ideologia pokrewiestwa 3. Pami i wiedza

98 102 106

Rozdzia V Pokrewiestwo udomowione

1. Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? 2. Wielopokoleniowo 3. Mediacja prywatnego i publicznego 4. ycie rodzinne od kuchni

113
113 127 135 138

Rozdzia VI Pokrewiestwo made in Poland

1. Pokrewiestwo w procesie produkcji 2. Ruchomy system terminologii 3. Obyczajowe nieoczywistoci w polskim systemie pokrewiestwa 3.1. Maestwa kuzynowskie 3.2. Lewirat imaestwo braci i sistr 3.3. Bigamia 3.4. Kazirodztwo 3.5. Maestwa swingerw

143
143 158 169 170 171 174 178 180

Rozdzia VII Kohabitowanie zdzieckiem czy bez? Maestwo ikonkubinat

1. Konkubinat versus maestwo 2. Dzietno iposiadanie dzieci 3. Macierzystwo 4. Ojcostwo 5. Romans, rozwd, mier

183
183 191 196 203 208

Rozdzia VIII Pulsujce relacje

1. Konflikty i kompromisy 2. Momenty przeomowe 3. Konflikty wewntrzdomowe 4. Konflikty wewntrz sieci 5. Rodzinne sekrety 6. Antysiostrzestwo 7. Transformacje roli wsieci krewnych

221
221 222 227 231 238 241 246

Rozdzia IX Pomoc, wzajemno, wymiana

1. Pomoc ibezpieczestwo socjalne 2. Wzajemno iwymiana 3. Altruizm iobowizek moralny 4. Mechanizm pomocy wpraktyce

253
253 257 262 266

Rozdzia X Ekonomia iwizi rodzinne

1. Relacje midzy ekonomi arodzin 2. Aktywno ekonomiczna kobiet 3. Familizmy kapitay

277
277 284 294

Zakoczenie Bibliografia Indeks

301 307 321

Wprowadzenie

1. Pokrewiestwo i ycie rodzinne jako przedmiot bada

Antropologia kulturowa od zarania swojego istnienia zajmuje si zagadnieniem, ktre stanowi gwny temat niniejszej ksiki jest nim pokrewiestwo. Trudno sobie wyobrazi dzieje tej dyscypliny bez studiw nad tym zjawiskiem. Poczynajc od prac Lewisa H. Morgana, po Davida M. Schneidera wStanach Zjednoczonych Ameryki, mila Durkheima po ClaudeaLvi-Straussa we Francji, wreszcie Williama H. R. Riversa, Bronisawa Malinowskiego, Alfreda R. Radcliffe-Browna po Meyer Fortesa wWielkiej Brytanii zagadnienie pokrewiestwa zajmowao istotne miejsce wprocesie ksztatowania si wiedzy antropologicznej (Morgan 1871; Schneider 1980; Lvi-Strauss 1969; Rivers1914; Malinowski 2002; Radcliffe-Brown 1950; Fortes 1959). Wlatach 70. XX wieku pokrewiestwo jako pole badawcze zostao niemal ostatecznie zakwestionowane; niejednokrotnie ogaszano jego koniec, ktry wrzeczywistoci nigdy nie nastpi. Odejcie od studiw nad pokrewiestwem odzwierciedlao bardziej oglne zmiany zachodzce wwczesnej antropologii, ktra zwrcia si ku nowym problemom badawczym, stawiajc odmienne od dotychczasowych pytania. Wdyscyplinie nastpio przejcie od zainteresowania strukturami do zainteresowania praktykami spoecznymi anastpnie dyskursami (zob. Peletz 1995: 343-372). Destabilizacja antropologicznej idei pokrewiestwa bya czci znacznie szerzej zakrojonych zmian spoeczno-kulturowych, dziki ktrym przeamano dotychczasowe zaangaowanie intelektualne wzideologizowane domeny wiedzy, takie jak ekonomia, polityka, religia atake pokrewiestwo. Do tego momentu pokrewiestwo, zarwno wujciu ewolucjonistycznym, funkcjonalistycznym, jak istrukturalistycznym byo niezmiennie wizane zkoncepcj stabilnoci spoecznej. Wduej mierze odzwierciedlao to zachodnie przekonania otym, czemu powinny suy wizi pokrewiestwa iycie rodzinne. Na przeomie lat 80. oraz 90. XX wieku pokrewiestwo zostao poddane rewitalizacji ukuto pojcie nowych studiw nad pokrewiestwem. Standardem stao si ujmowanie relacji pokrewiestwa zperspek-

Pokrewiestwo i ycie rodzinne jako przedmiot bada | 9

tywy pci kulturowej, cielesnoci, koncepcji ja iosobowoci (Wilson 2008). Nowe pokrewiestwo zyskao now wano dziki teoriom feministycznym, badaniom nad bliskoci iintymnoci, nad pokrewiestwem niebiologicznym oraz nowymi technologiami reprodukcyjnymi. Eksploracja pokrewiestwa wstarym stylu, azatem jego systemowa analiza opierajca si na wysikach typologizujcych oraz sformalizowanych badaniach terminologii, stracia racj bytu. Wraz zpracami takich badaczek jak Syliva J. Yanagisako, Jane F. Collier (2007: 21-59), Signe Howell, Marit Melthuus (2005: 309-339), Rayana Rapp (1987: 49-70), Michelle Rosaldo, Louise Lamphere (1974: 1-16), Marylin Strathern (1992a) iJanet Carsten (2004) destabilizacji ulega zachodniocentryczna opozycja midzy relacjami biologicznymi ispoecznymi arozwaania nad pokrewiestwem wyszy poza dyskursy skupiajce si przede wszystkim na denaturalizacji tego zjawiska. Antropolodzy uwraliwili swoje rozwaania na rdzenne idiomy relacji genealogicznych ipowinowactwa apytanie oto, co konstytuuje pokrewiestwo przestao by aktualne. Poszukiwanie definicji, klasyfikowanie, formalne analizy, argumenty naturalistyczne ikulturalistyczne straciy na znaczeniu wmomencie, kiedy pokrewiestwo zaczto postrzega jako niejednoznaczny ukad relacji, dynamiczne, kontekstowe zjawisko znajdujce si wprocesie. Dugo utrzymujca si tendencja do komplikowania iformalizowania studiw nad pokrewiestwem pomijaa wane wymiary tego zjawiska, wczajc wto aspekt emocjonalny, codzienny isytuacyjny. Intymne relacje zachodzce midzy osobami tworzcymi rne formy rodziny nie cieszyy si szczeglnym zainteresowaniem. Codzienne praktyki cechujce oddolne ilokalne realizacje idiomw pokrewiestwa, poczwszy od gotowania, sprztania na relacjach ssiedzko-rodzinnych koczc, nie byy interesujce. Lokowano je wycznie wobrbie domeny domowej, opozycyjnej wzgldem przestrzeni politycznej ipublicznej. Oczywicie zainteresowanie tak zwan rodzin nuklearn, ktr dzi mona rozumie jako jedn zwielu moliwych domowych kompozycji, pojawio si wantropologii do wczenie, choby wraz zinspirowanym psychologi freudowsk, funkcjonalizmem Bronisawa Malinowskiego. Jednake to jeden zjego uczniw Meyer Fortes zainicjowa nadal trudny do odrzucenia rozdzia pomidzy tym, co domowe atym co polityczne. Meyer Fortes, podobnie jak Bronisaw Malinowski, rwnie by zainteresowany rodzina nuklearn (Carsten 2004:2). Niemniej jednak
1 Antropologiem, ktrego koncepcje znaczco wpyny na teori pokrewiestwa, by amerykaski antropolog David Schneider. Dokona on denaturalizacji pokrewiestwa, wskazujc, e jest ono przede wszystkim konstruktem kulturowym inie wszdzie wyraane jest wstosunkach genealogicznych. Jednake jego krytyka nie mieci si jeszcze wnurcie tzw. nowych studiw nad pokrewiestwem, ktre zjawiaj si wmomencie, kiedy analiza iinterpretacja pokrewiestwa zostaje przedsiwzita zperspektywy teorii feministycznych oraz studiw nad pci kulturow. Sztandarow prac jest ksika z1987 redagowana przez J. F. Collier oraz S. J. Yanagisako, pt. Gender and Kinship. Essays Toward aUnified Analysis.

10

twierdzi, e to szerzej rozumiane pokrewiestwo niesie za sob waciwie znaczenie analityczne, stanowic rdo kohezji wspoeczestwach badanych przez antropologw. Funkcjonowanie pokrewiestwa na poziomie intymnym, ktre okreliabym po prostu jako ycie rodzinne, latami nie stanowio nonego tematu. Problem zzagadnieniem ycia rodzinnego tkwi wtym, e zostao ono odseparowane od teorii pokrewiestwa. Paradoksalnie stao si to za spraw tych koncepcji, ktre dokonay rewitalizacji studiw nad pokrewiestwem. Tematyka rodziny zawsze znajdowaa si pod wpywem zachodniego mylenia dotyczcego biologii ijej zwizkw zpokrewiestwem. Historia studiw nad rodzin jest zwizana zteoriami pokrewiestwa, jednake wspczenie przybiera charakter wysoce interdyscyplinarny, wktrym dominuje podejcie bardziej psychologiczno-socjologiczne nieli antropologiczne. Pokrewiestwo stao si baz dla rozumienia rodziny, arodzina lub zjawiska zni zwizane byy uznawane za elementarn, podstawow jednostk pokrewiestwa. Antropolodzy prbowali stworzy uniwersaln definicj rodziny, ktrej mona by uywa przede wszystkim wstudiach porwnawczych. Rodzina zostaa odrniona od gospodarstwa domowego ibya definiowana jako grupa zoona zjednostek, ktre s ze sob genetycznie poczone, ajej ekspresj zaczto postrzega jako opiek nad dziemi oraz posiadanie praw wasnoci. Wpraktyce pierwsza cz powyszej definicji wykreowaa tendencj, ktra lokowaa kobiety wemocjonalnym oraz reprodukcyjnym centrum rodziny. Druga za umiejscawiaa mczyzn waciwie wycznie wcentrum prawnym oraz produkcyjnym. Pojcie gospodarstwa domowego odnosio si do jednostek dzielcych ze sob zamieszkiwan przestrze, rodki domowe izwykle zadania produkcyjne, ale niekoniecznie musiay by one powizane ze sob wedle zasady genealogicznej. To, e gospodarstwo domowe irodzina s odrbne (wtakim sensie, e nie zawsze s dokadnie tym samym) nie zmienia faktu, e gospodarstwa domowe odzwierciedlaj strukturalne zwizki pomidzy pokrewiestwem agrupami spoecznymi. Wskazywano, e to wrodzinie, anie wgospodarstwie domowym ludzie podejmuj niezbdne dziaania reprodukcyjne ito wrodzinie wychowuje si dzieci oraz, e to zrodzin ludzie czuj si emocjonalnie powizani. Jest to wzasadzie silnie reifikujce podejcie, ktre traktuje rodzin jako izolat. Ward H. Goodenough (1951) zdefiniowa podstaw rodziny jako diad matka dziecko, ktra jest uzupeniana oinne osoby uznawane za funkcjonalnie istotne. Zwrot wstudiach nad rodzin nastpi wlatach 70. XX wieku. Dotychczasowe twierdzenia ouniwersalnoci rodziny zostay poddane wwtpliwo. Przede wszystkim jednak krytyka pojawia si wantropologii amerykaskiej, zwaszcza wjej nurcie feministycznym. By to czas oglnych debat publicznych, pozaakademickich ipolitycznych dotyczcych zagroe, wobec ktrych sytuowano amerykask rodzin. Wgwnej mierze wizao si to ze zmianami zachodzcymi wkontekcie rl spoecznych kobiet. To wtym czasie antropoloki feministyczne, takie jak Jane F. Collier, Pokrewiestwo i ycie rodzinne jako przedmiot bada | 11

Michelle Rosaldo czy Sylvia J. Yanagisako wskazay na bezzasadno popularnych stwierdze na temat idealnej kompozycji rodziny. Najwaniejsz ichyba najbardziej przeomow prac dotyczc rodziny jest artyku Sylvii J. Yanagisako pt. Family and Household. Yanagisako dokonuje wnim przegldu niemal stu lat rozwaa dotyczcych rodziny. Poddaje je rewizji, krytyce iustala, jak wpyny one na antropologiczne rozumienie rodziny. Praca ta zadecydowaa otym, wjaki sposb dzisiaj uprawia si zarwno studia nad rodzin, jak ipokrewiestwem. Znalazy si wniej postulaty odwoywania si do natywnych znacze ikoncepcji rodziny oraz pokrewiestwa, traktowania rodziny jako zoonego iniejednoznacznego systemu, rewizji dychotomii analitycznej prywatne-publiczne oraz uwzgldniania kontekstu historycznego ispoecznego (1979: 161-205). Pisarstwo antropologiczne przez dugi czas pozbawione kontekstw historycznych kreowao taki obraz kultury, wktrym jawia si ona jako bezczasowa irelatywnie nie znajdujca si pod wpywem historii. Do zmian doszo ostatecznie wlatach 80. XX wieku, kiedy to antropolodzy odkryli histori jako istotne narzdzie analityczne. Zwrot ten wpyn na koncepcje zarwno ycia prywatnego, jak ipublicznego. Waciwie wszystko mogo odtd podlega historycznej rekonstrukcji. Wszczeglnoci za kolonializm sta si centralnym tematem, na przykad dla antropologii feministycznej, ktra podja prby ukazania tego, jak role spoeczne bazujce na pci kulturowej oraz wizi rodzinne byy wytwarzane historycznie, anie naturalnie. Wkontekcie kolonializmu istotne byy zmiany wrelacjach ekonomicznych oraz ideologicznych, ktre zawsze odciskay swoje pitno na sposobach, wjakie rodziny angaoway si wdziaania produkcyjne, ksztatowanie si relacji midzy pciami awkonsekwencji na rnorodno form oraz kompozycji rodzin (zob. Grimshaw 1989: 944). Zmiany zachodzce wramach studiw nad rodzin uwidoczniy si take wzainteresowaniu nierwnoci pci; dokadniej za tym, jak zjawisko spoecznej nierwnoci wpisane jest wycie rodzinne ijak jest manifestowane wwewntrzrodzinnej dynamice. Byo to cakiem nowe pole bada iinterpretacji, poniewa wwikszoci studiw nad rodzin pozostawano przy stwierdzeniach, e rodziny s koherentnymi izunifikowanymi instytucjami. Bardzo dugo utrzymyway si stwierdzenia, e rodziny funkcjonuj wsposb, ktry wymaga wsppracy midzy ich czonkami. Sdzono, e rodzina jest rodzajem grupy korporacyjnej, wktrej hierarchia jest niepodwaalna, apodejmowane decyzje s ekspresj dobra ogu anie jednostek. Okazao si jednak,
2 Przykadowo Patricia Grimshaw wskazaa, e na Hawajach ycie kobiet przed kolonializmem byo zupenie inne. Pochodzenie byo wyprowadzane zlinii mskiej ieskiej, akobiety cieszyy si swobod seksualn. Maestwo mona byo zakoczy, adzieci byy adoptowane iwychowywane przez krewnych. Zmiany przyniosa moralno chrzecijaska ito wanie ona wpyna na rozpad rodziny rozszerzonej na Hawajach. Chrzecijastwo kadzie nacisk na indywidualizm oraz indywidualn anie grupow odpowiedzialno.

12

e rodziny wcale nie s tak harmonijne, jak twierdzili to, na przykad funkcjonalici. Rodziny podobnie jak pastwa s domenami, wktrych hierarchia idominacja s stale negocjowane, bardzo czsto odzwierciedlajc inne strukturalne nierwnoci. Natura izawarto konfliktw rodzinnych stay si wanym polem badawczym, poniewa nale one do zagadnienia presji spoeczno-kulturowej. Podczas gdy pe kulturowa staa si centralnym zagadnieniem wstudiach nad rodzin wlatach 80. XX wieku, to wlatach 90. mona byo zaobserwowa wzrost zainteresowania rodzin sam wsobie. Powstao wiele literatury na ten temat, ale najwaniejsze nowe ujcia zostay ukute na podstawie bada zrealizowanych wkontekcie zachodnim, zwaszcza za tych, ktre skupiy si na rodzinie jednopciowej (Demo, Allen 1995: 111-127; Polikoff 2000: 305-335; Robson 1994: 975-996; Weston 1991). Uoglniajc, lata 90. XX wieku mona scharakteryzowa jako okres, wktrym zdiagnozowano pluralizm rodzin, apojawienie si ich postmodernistycznych wersji (Shorter 1975) stao si sygnaem dla wprowadzenia koncepcji zrnicowania, pynnoci, kontestacji inegocjacji ukadw rodzinnych. W1990 Judith Stacey opublikowaa ksik pt. Brave New Families, wktrej to zaprezentowaa ycie postindustrialnej rodziny wkontekcie ekonomii, pci kulturowej ipokrewiestwa. Ksika trafia poza rodowisko akademickie iodegraa pewn rol wamerykaskich debatach nad zaamaniem si wzorca rodziny patriarchalnej. Staa si inspiracj dla rozwoju poststrukturalistycznej krytyki jednej znajbardziej nienaruszalnych kategorii Zachodu jak jest rodzina. Zwrcono uwag na kreatywno ludzk wkonceptualizowaniu irealizacji wizi pokrewiestwa. Antropolodzy skoncentrowali si przede wszystkim na relacjach wadzy. Zainteresowanie rodzin byo wtym wypadku czci szerszego programu, ktry traktuje rodzin jako instytucj znajdujc si pod wpywem rnych czynnikw strukturalnych, takich jak prawo, ideologie, moralno, ekonomia idyskursy polityczne. Zca pewnoci teoretyczne dyskusje dotyczce rodziny wskazay na to, e jest ona konstruktem ideologicznym, osadzonym whistorycznych imaterialnych warunkach codziennoci.

2. Kontekst polski
Antropologiczne studia nad rodzin odzwierciedlaj oglniejszy trend charakterystyczny dla tej dyscypliny na przeomie XX iXXI wieku. Wcentrum antropologicznych debat znalazy si takie kwestie jak rola biologii wprocesie spoecznej reprodukcji, ewolucja kultury, organizacja tego, co spoeczne ikulturowe oraz perswazyjno zachodnich ideologii rodziny ipokrewiestwa. Ze wzgldu na to, e rodzina jest spoecznym konceptem obardzo realnej ideologicznej ipolitycznej orientacji, akademickie studia nad rodzin byy na przemian tumione iutrudniane oraz pobudzane przez powszechne stwierdzenia kulturowe, debaty itrendy. Oile, opokrewiestwie mona Kontekst polski | 13

waciwie debatowa bez ryzyka wzbudzenia innych emocji ni wynikajcych ztego, e kto nie zgodzi si zzastosowan orientacj teoretyczno-interpretacyjn, otyle wprzypadku zagadnienia ycia rodzinnego sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana, zwaszcza jeli badania dotyczce tej problematyki s realizowane wkontekcie spoeczno-kulturowym, zktrego wywodzi si sam badacz oraz odbiorcy jego pracy. Janet Carsten we wstpie swojej ksiki pt. After Kinship pisze, e pokrewiestwo to co, zczym wszyscy jestemy dobrze zaznajomieni. Zjednej strony jest to oczywiste, zdrugiej intensywne zbyt intensywne, poniewa stanowi cz naszego emocjonalnego dowiadczania wiata. Ucielenia wizi rodzinne, ktre budujemy oraz wktre jestemy uwikani na co dzie wraz zich wszelkimi konsekwencjami od rytualnych na prawnych koczc (Carsten 2004: 6). Nasze codzienne zaangaowanie wycie rodzinne utrudnia krytyczn refleksj nad tym zjawiskiem. Trudno nam uwierzy wto, e oto yjemy wspoeczno-kulturowym konstrukcie. Pokrewiestwo oraz ycie rodzinne to zjawiska ztrudem poddajce si zarwno obserwacji, jak iadekwatnym opisom oraz interpretacjom, zwaszcza jeli wcentrum zainteresowa znajdzie si ich praktyczny wymiar wkontekcie wasnego spoeczestwa icodziennoci. Ich tre oraz forma ulegaj nieustannemu rozmyciu, wydaj si trywialne ioczywiste, aszanse na odkrycie czego nowego, antropologicznie interesujcego, egzotycznego s minimalne. WPolsce zagadnienie rodziny jest domen gwnie socjologii, psychologii oraz pedagogiki. Odniesienie si do polskiej literatury naukowej traktujcej orodzinie zmusza do mylenia oniej jako ozjawisku przede wszystkim spoecznym. Wpolskiej etnologii na przestrzeni ostatnich dwch dekad charakterystyczna jest nieobecno antropologicznego zainteresowania zjawiskiem rodziny, ktre pojawia si gwnie gdzie wtle etnografii wsi, rozwaa dotyczcych konsumpcji, kultury materialnej czy te emigracji. Co wicej, brakuje rodzimych teorii iinterpretacji dotyczcych pokrewiestwa, bdcego przecie sztandarowym przedmiotem bada dla tej dyscypliny. Oile pojawiaj si wzmianki na temat rodziny, to zazwyczaj utrzymane s wnurcie odrzuconego ju dawno paradygmatu funkcjonalno-strukturalnego. Przyjrzenie si jedynie strukturze rodziny, jej cechom oraz analizowanie penionych przez ni funkcji (najczciej traktowanych apriorycznie) pomija wrezultacie jej zmienny idynamiczny charakter. Ju sam proces badawczy moe przecie wykaza, i rodzina jest czym wicej ni tylko elementem struktury spoecznej czy instytucj. Badanie rodziny, ktre wmoim przypadku polegao na pogbionej wsppracy zosobami j tworzcymi, jest trudne ze wzgldu na wpisany we emocjonalny komponent. Zjawisko to nie stanowi rezultatu jedynie transakcji spoecznych zawieranych pomidzy pewnymi ludmi, lecz jest take sfer, ktra budowana jest dziki istnieniu spoecznie legitymowanych ikulturowo wytworzonych kodw emocjonalnych. Rodziny nie mona ujmowa jedynie jako instytucji spoeczno-kulturowej speniajcej te istotne funkcje, ktre wyciu danego spoeczestwa uznawane s 14

za jej gwne uprawomocnienie, tworzc podstaw regulacji jej znormalizowanego ksztatu. Takie rozumienie rodziny powoduje, i s jej przypisywane zbyt konkretne waciwoci oraz jednoznaczny zestaw zada do wykonania wcaoci systemu spoecznego. Oczywicie badajc jakie zjawisko, naley je zdefiniowa, poniewa przez okrelenie przedmiotu bada ustalone zostaj granice naukowych poszukiwa. Niemniej, wtrakcie poznawania jakiego fragmentu rzeczywistoci spoecznej ikulturowej zawsze dochodzi do przetworzenia jego postrzegania, czy wrcz jego redefinicji. Tymczasem, odnosz wraenie, e polskie nauki spoeczne przez dugi czas nie poszukiway nowych interpretacji, zperspektywy ktrych mona by walternatywny sposb analizowa iinterpretowa szeroko rozumiane zjawisko rodziny. Ztego powodu nie do koca wiadomo byo, jak funkcjonuje ona niejako od rodka ijakie formy moe przybiera jej codzienna intymno. Naukowe rozumienie rodziny nierzadko wydaje si by ustalone raz na zawsze. Wynika to zroli, jak rodzina peni wpolskim spoeczestwie, znajdujc si niemal na szczycie sytemu aksjologicznego. Jej silne zakotwiczenie wwiadomoci zbiorowej determinuje perspektywy majce aspiracje teoretyczne. Wrezultacie pojcie rodziny ulega ideologizacji, anaukowy dyskurs na jej temat niewiele rni si od dyskursu potocznego, wramach ktrego rodzinie przypisuje si okrelone waciwoci ifunkcje. Jeli nie mona ich odnale, wwczas rodzin opisuje si jako dysfunkcyjn lub patologiczn, azatem zaburzajc ustalony porzdek spoeczny. Badania jakie przeprowadziam wtrzech rodowiskach: wielkomiejskim, maomiasteczkowym oraz wiejskim pod wieloma wzgldami nie potwierdzaj istniejcych ustale naukowych isugeruj, e naley sprbowa wyj poza dotychczasowe schematy opisujce to zjawisko. Rodzina jest dynamicznym konstruktem kulturowym, zmiennym irnorodnym, wykraczajcym poza wzory istereotypy, ktrym zdaj si niekiedy hodowa polskie nauki spoeczne. Niemniej to wanie ta jake czsto pomijana warstwa wyobrae aktualizowanych wyciu spoecznym oraz owe sposoby konceptualizowania rodziny s zagadnieniami, ktre powinny podlega obserwacji iinterpretacji. Wsptworz one oglnospoeczn ide rodziny, ktra jest kulturowo warunkowana iwytwarzana, anastpnie powielana wopracowaniach naukowych. Aby jednak zrozumie to, czym wpraktyce bywa ycie rodzinne ijak dziaa sprzone znim pokrewiestwo, nie wystarczy odwoa si do deklaracji oraz systemu podzielanych wartoci. Naley przyglda si codziennym dziaaniom wobrbie rodziny, ktre warunkuj jej istnienie. Ich pominicie, atake czste ignorowanie subiektywnych odczu ludzi tworzcych rodzin, redukuj opis ycia rodzinnego bd do powierzchownych deklaracji, bd do zewntrznych jego przejaww. Dlatego wanie wtej ksice koncentruj si na rodzinie ogldanej niejako od rodka, na zayoci kulturowej. Moim zamierzeniem od pocztku byo oddanie gosu rozmwcom, anastpnie interpretacja tego, co robi imwi wkategoriach antropologicznych.

Kontekst polski | 15

Dziki negocjacji penionych wrodzinie rl, obowizkw oraz ich praktycznych znacze nadajemy otaczajcej nas rzeczywistoci okrelony sens, ktry jest refleksem istniejcych schematw interpretacyjnych zarysowanych przez kultur. Wsubdyscyplinie, jak stanowi antropologia emocji uczucia s uznawane za rodzaj regulatorw relacji, rl izachowa obowizujcych pomidzy poszczeglnymi krewnymi. Znaczenia emocji s ustalane ilegitymizowane na poziomie spoecznym. Ztego punktu widzenia rodzina jest po pierwsze, grup osb, ktre cz pewne uczucia iktre odnosz si do siebie nawzajem wsposb emocjonalny. Std wynikaj trudnoci wbadaniu ycia rodzinnego. To, i stanowi ono take zjawisko ocharakterze afektywnym, powoduje, e jest do pewnego stopnia chronione przed ingerencj zzewntrz jako intymne iprywatne. Po drugie, rodzina jest rodzajem przestrzeni, wktrej ksztatuj si pewne charakterystyczne zjawiska bezpieczestwo socjalne iemocjonalne, negocjacja rl pomidzy kobietami imczyznami, transakcje ekonomiczne, przekaz systemu wartoci, ktrym towarzysz okrelone uczucia. Po trzecie, rodzin mona potraktowa jako rodzaj kodu, zawierajcego wsobie zestaw norm iwzorw kulturowych, ktre reguluj zachowania iinterakcje, podejmowanie konkretnych decyzji oraz zastosowanie odpowiednich dziaa. Na gruncie antropologii nie ma jednej definicji rodziny, ato przede wszystkim ztego wzgldu, e formy ycia rodzinnego rni si wzalenoci od kontekstw spoeczno-kulturowych. Mwienie orodzinie nie wszdzie ma sens, poniewa nie we wszystkich kulturach rodzina istnieje jako co uwiadamianego ispoecznie zdefiniowanego, przynajmniej wtaki sposb, wjaki rozumiej j zoone spoeczestwa zachodnie, zktrych wci wywodzi si wikszo antropologw. Wkontekcie tak zwanych spoeczestw zachodnich, wtym przypadku spoeczestwa polskiego, pojcie rodziny jest jednak bardzo wyraziste. Rodzina izwizane zni zjawiska s konkretnie nazwane iwykoncypowane. Wiemy znimi okrelone znaczenia, wartoci, emocje, symbole ifunkcje. wiadczy to otym, e rodzina posiada istotne znaczenie spoeczne. Ow istotno potwierdza take emocjonalny stosunek do spraw rodziny. Jak wczeniej nadmieniam, rodzina jest chroniona przez tych, ktrzy j tworz, ato oznacza, e czsto nie chcemy oniej mwi zosobistego punktu widzenia. Wasne ycie rodzinne bywa tabuizowane, zwaszcza wtedy, gdy przybiera formy nie do koca pokrywajce si zoglnospoeczn ide iwyobraeniem rodziny. Jak pniej poka, kada rodzina, zktr miaam okazj wsppracowa jest jednoczenie inna ipodobna, dziaa woparciu ote same mechanizmy, ktre jednak przejawiaj si wodmiennych kontekstach bd formach, anawet posiadaj rne znaczenie. Zjednej strony, wwielu przypadkach moi rozmwcy bronili si przed mwieniem owasnej rodzinie, tumaczc, i stanowi dla nich draliwy temat (bd si denerwowa, paka, nie dam rady; to moja sprawa, co ci to obchodzi?), albowiem wduym stopniu opowie owasnej rodzinie jest opowieci osobie samym (nie bd opowiada osobie; to nic ciekawego, normalni jestemy). Zdrugiej strony, kilkulet16

nie dowiadczenie wbadaniu zjawiska rodziny ipokrewiestwa uwiadomio mi, e wrzeczywistoci nie miaam powaniejszych problemw zrealizacj swojego projektu, poniewa rwnie czsto ludzie chcieli podzieli si swoimi historiami oraz yciem codziennym. Ju ten fakt pokazuje, e ycie rodzinne jest nieoczywiste, anawet pene sprzecznoci. Ztego powodu jego badanie jest procesem zoonym, dugotrwaym imudnym. Antropologiczne szperanie wczyim yciu rodzinnym, nieuchronnie prowadzi do ujawnienia si czyich uczu, wiatopogldw (od politycznych po te, ktre zwizane s zseksualnoci), stereotypw, uprzedze, moralnoci, nawykw czy preferencji estetycznych. Fakt odsaniania tych elementw wtrakcie wsppracy zwybranymi rodzinami wtrzech miejscach, to jest Poznaniu, Dziekanowicach oraz Jeleniej Grze, by dla mnie gwnym bodcem do zainteresowania si kwesti ycia rodzinnego praktykowanego wobliczu przezroczystej znaczeniowo codziennoci.

3. Nurty interpretacyjne i podstawowe pojcia

Aktualnie moemy mwi otrzech dominujcych nurtach wzakresie interpretacji pokrewiestwa irodziny. Jest to ujmowanie pokrewiestwa wkontekcie procesw globalizacyjnych (tzw. global kinship), wodniesieniu do nowych technologii reprodukcyjnych (zob. Strathern 1992b) oraz ujmowanie pokrewiestwa iycia rodzinnego wterminach sprzecznoci, paradoksu, niejednoznacznoci oraz ambiwalencji. Swoj ksik osadzam wtym ostatnim nurcie, ktry uznawany jest za rezultat prb zrozumienia konkretnych dziaa podejmowanych przez aktorw spoecznych zuwzgldnieniem kontekstw tych dziaa oraz procesw wytwarzania iporzdkowania znacze zarwno symbolicznych, jak ipraktycznych. Jest to podejcie, ktre kadzie nacisk na kontekst codziennoci, azatem na niezwykle zrnicowane usytuowanie spoeczne oraz emocjonalny komponent dowiadczania ycia codziennego (wtym intymnoci inierwnoci). Zca pewnoci jest ono inspirowane poststrukturalnym neomarksizmem, wczajc wto teori praktyki PierreaBourdieu (1993) czy Sherry B. Ortner (1989/1990: 35-80) oraz teoriami feministycznymi ipostmodernizmem, ktre zajmuj si takimi zagadnieniami jak hegemonia, kontrhegemonia, dialog, poliwokalno, ambiwalencja czy ironia (Trawick 1990; Weiner 1992; Wikan 1990; Chaudhang 2004: 11-127; Lepowski 1995: 103-114). Prac nad niniejsz ksik okreliabym jako wielopoziomowe zmaganie si zzagadnieniem rodziny oraz pokrewiestwa rozumianych zjednej strony jako przedmiot bada, analizy, opisu iinterpretacji, zdrugiej za, jako kategorie analityczne. Ksika jest wic kocowym efektem duszego procesu, na ktry skaday si badania terenowe, poterenowa autorefleksja, wreszcie konieczne zdystansowanie iintelektualna
3 Tematyce zglobalizowanego pokrewiestwa zosta powicony, na przykad cay numer "Anthropological Quarterly" 2007, vol. 80, nr 2.

Nurty interpretacyjne i podstawowe pojcia | 17

gra ze zoonym materiaem empirycznym oraz skonwencjonalizowanymi interpretacjami. Korzystaam wzasadzie zdwch rodzajw materiau empirycznego danych zebranych przeze mnie wdosownie rozumianym terenie oraz literatury przedmiotu. Pierwszy rodzaj materiau to: a) to, co zostao zwerbalizowane przez moich rozmwcw, ich narracje oraz najczciej autorefleksje; b) to, co si dziao oraz dziaania podejmowane przez ludzi, ktrych ycie obserwowaam. Tu interesowaa mnie relacja pomidzy tym, co zostao powiedziane atym, co podlegao rzeczywistej realizacji wkontekcie ycia rodzinnego, awobec tego przede wszystkim praktykowanie relacji pokrewiestwa wodniesieniu do partykularnych sytuacji codziennoci. Drugi rodzaj materiau empirycznego to dyskursy iinterpretacje naukowe wraz zwytwarzanymi wich obrbie reprezentacjami idealnych modeli ycia rodzinnego oraz relacji pokrewiestwa. Poddaam krytycznemu ogldowi to, co zazwyczaj stanowi ich gwny przedmiot interpretacji. Przyjrzaam si temu, wjaki sposb jest on opisywany, jak dziaaj okrelone perspektywy teoretyczne oraz jak pracuj naukowo wygenerowane pojcia analityczne, takie jak pokrewiestwo, rodzina, pe kulturowa, dychotomia prywatne-publiczne czy gospodarstwo domowe. Prowadzc badania etnograficzne stosowaam dwie techniki badawcze. Pierwsz znich bya klasyczna metoda genealogiczna, ktr posuguj si badacze pokrewiestwa wkontekcie spoeczestw zoonych, drug za obserwacja uczestniczca. Nigdy nie zamierzaam poszukiwa jedynie empirycznego potwierdzenia pewnych teorii. Bardziej zaleao mi na odkryciu mechanizmw ludzkich dziaa wyaniajcych si zdanych, co jest, jak wiemy, jedn zgwnych zasad teorii ugruntowanej. Takie podejcie zaowocowao zebraniem przeze mnie pokanej iloci materiau empirycznego. To zkolei zrodzio zjednej strony, problem zjego systematyzacj, azdrugiej, otworzyo moliwo wieloaspektowego opisania ianalizowania zjawiska rodziny ipokrewiestwa. Ogrom teoretycznych narzdzi, jakimi mogam si posuy przy analizie iinterpretacji praktycznego wymiaru ycia rodzinnego, spowodowa, e zrezygnowaam zprzyjcia jednego stanowiska teoretycznego. Zastosowaam technik mikkiej interpretacji, przeplatajc przy tym materia empiryczny zinterpretacjami zastanych (konwencjonalnych) naukowych refleksji. Zabieg ten pozwoli rwnie na przeoenie zauwaonej wtrakcie bada pewnej niespjnoci, rnorodnoci isytuacyjnoci przedmiotu moich bada na jzyk pisany. Wksice nie wysuwam te jednej silnej tezy, akady zrozdziaw stanowi prb ujcia zjawiska rodziny ipokrewiestwa znieco innej perspektywy. Celem takiego zabiegu jest uniknicie interpretacyjnych itekstualnych kalk, jakie mogabym zapoyczy zinnych opracowa naukowych. Wspomniana mikko interpretacji powoduje, e ksika przybiera charakter bardziej etnograficzny ni antropologiczny, co wduym stopniu zgadza si zjej poznawczymi iopisowymi aspiracjami. Stosowane przeze mnie liczne opisy, przytaczanie wypowiedzi moich rozmwcw czy referowane narracje stanowi celowo rozproszon zawarto ksiki, odzwierciedlajc zarwno specyfik zjawiska szeroko 18

rozumianej rodziny, ktre czstokro ujmuj metaforycznie jako sie pokrewiestwa, jak iprocesu badawczego wogle. Jest to prba zmierzenia si zwieloma studiami przypadkw, na ktre skadaj si nawarstwiajce si na siebie fragmenty rodzinnych rzeczywistoci. Wksice nie podejmuj prby jednoznacznego zdefiniowania ani rodziny, ani pokrewiestwa. Moim celem jest deskrypcja tych zjawisk bez zastosowania jednej perspektywy interpretacyjnej itraktuj je raczej jako kategorie analityczne ni wyklarowane definicje odnoszce si do okrelonych zjawisk spoeczno-kulturowych. Od czasu odejcia od paradygmatu strukturalno-funkcjonalnego oraz pniejszej reaktywacji teorii pokrewiestwa wantropologii nie podejmuje si prb zdefiniowania tych poj. S one wieloznaczne ijako relacje midzy ludmi realizowane bywaj wzrnicowanych formach. Dla porzdku, cho wtreci ksiki nie posuguj si tak jednoznacznymi sformuowaniami, chciaabym zasygnalizowa, co mam na myli, uywajc poj rodziny ipokrewiestwa. Zca pewnoci nie s to terminy tosame. Kiedy stosuj pojcie rodziny odnosz si do grupy ludzi, ktra ze sob wspzamieszkuje oraz innych, ktrych dziaania iobecno na ow koorezydencj wpraktyczny sposb wpywaj. Niekoniecznie musz to by ludzie, ktrzy s ze sob blisko zwizani wterminach filiacji, maestwa czy rodzestwa. Pojcie pokrewiestwa odnosz do odleglejszych wizi, atake do sposobw wjakie s one uywane zarwno na poziomie ycia codziennego, jak iwideologiach rodzinnych. Jest to ta kategoria, ktra pozwala przyjrze si temu, wjaki sposb jednostki oraz grupy domowe integruj si zszerszym kontekstem spoecznym. Przy tym rozumiem je jako sieci wytwarzane przez wizi midzyrodzinne oraz jako struktur, ktra okrela role, wzajemne obowizki, atake oczekiwania wobec krewnych oraz ktra umieszcza je wsystemach znacze zarwno symbolicznych, jak ipraktycznych. Kontekstem, wktrym obserwuj iinterpretuj wten sposb rozumian rodzin ipokrewiestwo jest codzienno jako dowiadczanie izaangaowanie, wodniesieniu do ktrych najczciej stosuj pojcie praktyki. Wksice obok praktykowania pokrewiestwa pojawia si rwnie pojcie praktykowania ycia rodzinnego czy wizi rodzinnych. Traktuj je synonimiczne iwynika to zwynegocjowanej, oddolnej koncepcji pokrewiestwa, jak operowali ludzie, zktrymi miaam okazj pracowa. Jest take efektem formy izarazem treci zjawiska pokrewiestwa wspoeczestwie polskim. Cho jak nadmieniam wyej, rodzina ipokrewiestwo nie stanowi tosamych ze sob kategorii, to jednak pokrewiestwo nakada si na zjawisko rodziny wsposb niejako oddolny. Idea rodziny bya przez moich rozmwcw identyfikowana zrelacjami pokrewiestwa oraz powinowactwa. Uycie przeze mnie kategorii praktykowania ipraktyki ma na celu przedstawianie tego, wjaki sposb dziaania podejmowane przez ludzi wkontekcie ycia rodzinnego przynosz namacalne skutki, aideologie pokrewiestwa znajduj zastosowanie ze wzgldu na ich funkcjonalno. Chodzi ouyteczno koncepcji pokrewiestwa rozumianego znacznie szerzej Nurty interpretacyjne i podstawowe pojcia | 19

ni tylko powizania tworzone woparciu owsplnot krwi, aktrego zadaniem jest zapewnienie bezpieczestwa zarwno emocjonalnego, jak imaterialnego. Wobec tego praktyka jednoczenie: oznacza wpraw wstosowaniu okrelonych zasad iregu ze wzgldu na nabyte dowiadczenia atake dyspozycje zwizane zyciem wrodzinie; moe by rozumiana jako nieustanne nabywanie wiedzy, dowiadcze, permanentne wiczenie iprzystosowywanie owych regu do rozmaitych sytuacji; jest zarwno zaangaowaniem jak ispontanicznym tworzeniem przy jednoczesnym respektowaniu oglnospoecznych, wczeniej ustalonych wzorcw. Innymi sowy praktykowanie ycia rodzinnego jest realizowaniem relacji pokrewiestwa, ktre zachodzi pomidzy tym, co przyjmujemy iwyobraamy sobie jako modelowe iidealne, arealnymi motywami iinterakcjami, ktre nigdy nie s do koca ani spjne, ani przewidywalne.

4. Cele i zaoenia
Tam, gdzie pojawiaj si dziaajcy ludzie, nie wszystko przebiega wedug idealnego, wyobraanego schematu inie wszystko podlega prostym wyjanieniom. Zastosowanie jednej wybranej perspektywy teoretycznej wrelacji do obserwowanych przeze mnie dziaa kcioby si zfaktem, e mamy do czynienia jak staram si pokaza zpofragmentowan, pen rnych wariantw rzeczywistoci ycia rodzinnego. Wkonsekwencji nie wysuwam jednej wiodcej tezy, lecz oferuj wiele prb interpretacji obrazujcych wielostronno iwielorako rodziny wdziaaniu, ktra nie zawsze pokrywa si zreprezentacjami kreowanymi przez znaczn cz nauk spoecznych. Poruszaam si przy tym wobrbie tych aspektw ycia rodzinnego, ktre znajduj si na czele listy najchtniej analizowanych przez antropologw isocjologw zjawisk. Jest to zabieg pozwalajcy na realizacj projektu korygujcego iuzupeniajcego dotychczasowe ustalenia, atake na zastosowanie strategii zacierania granic midzy dwoma rodzajami materiau empirycznego oraz wyaniajc si znich teori. Nadrzdnymi celami niniejszej ksiki jest po pierwsze, etnografia ycia rodzinnego rozumianego jako praktykowanie wizi pokrewiestwa, ktra wtym przypadku jest uzupenieniem istniejcej luki wodniesieniu do antropologii rodziny ipokrewiestwa wkontekcie polskiego spoeczestwa. Zaleao mi na odnalezieniu takiego sposobu reprezentacji ycia rodzinnego, by wkonwencjonalnej formie uj wiaty subiektywne, emocjonalne, praktyczne charakteryzujce si niejednoznacznoci, ambiwalencj idynamik. Po drugie, poddanie wwtpliwo oczywistoci dyskursywnych inaukowych modeli rodziny oraz moim zdaniem mao zasadnego brania pod uwag ustalonego raz na zawsze zestawu cech rodziny ipokrewiestwa. Moim zamierzeniem jest wykazanie, e pokrewiestwo oraz rodzina znajduj si wprocesie. 20

Przy zaoeniu, e rodzina to ludzie, ktrzy negocjuj znaczenia praktyczne pragn udowodni, e nie dziaamy ani schematycznie, ani modelowo ie wlicznych dyskursach naukowych stwarza si nieadekwatny obraz rodziny, wwyniku pomijania praktyk istrategii stosowanych wyciu codziennym. Naley pamita, e rodzina to dynamiczna izmienna struktura, wktrej realizowane s rnorodne przedsiwzicia iyciowe plany. Opisujc te zjawiska, skupiam si zjednej strony, na aspekcie ideologicznym zawierajcym wyobraenia ludzi owiziach pokrewiestwa oraz na majcych znich wynika rolach iobowizkach, zdrugiej za, na ich praktycznym wymiarze, zatem na deniach irzeczywistej realizacji przyjtych wzorw iideaw. Zanim jednak pojawi si moliwo przejcia na poziom praktyki ycia rodzinnego, konieczne jest zebranie wiedzy odnoszcej si do strukturalnego aspektu rodziny. Niezbdne jest rozpoznanie systemu pokrewiestwa, poniewa ujawnia on sie relacji itransakcji pomidzy ludmi, ktrzy s ww system wczani. Tak moliwo oferuje przede wszystkim zastosowanie metody genealogicznej. Kwestia pokrewiestwa jest niezwykle skomplikowana, poniewa posiada ono dwa aspekty: biologiczny oraz kulturowy. Cho nie da si ich traktowa wsposb cakowicie rozczny, to zantropologicznego punktu widzenia interesuje mnie system pokrewiestwa rozpatrywany przede wszystkim jako zjawisko kulturowe. Aczkolwiek wkontekcie spoeczestwa polskiego w kulturowy schemat wizi pokrewiestwa rozumiany jest najczciej wterminach biologicznych. Relacje iwizi powstajce wjego ramach nie opieraj si wycznie na wsplnocie krwi. wiadcz otym sposoby, wjakie w system jest przez ludzi poszerzany ito nie tylko poprzez powinowactwo. Poza rodzin opierajc si na faktach biologicznych czy na powinowactwie, nieustannie rozszerzamy sie pokrewiestwa oinne osoby przyjaci, ssiadw czy znajomych. Ustalenie takiej sieci jest konieczne, by mc dostrzec, wjaki sposb ludzie wzmacniaj swoje poczucie bezpieczestwa, dlaczego podejmuj pewne decyzje iwjakich formach uczestnicz wsystemie wzajemnej pomocy, wymiany igratyfikacji spoecznej. Rozwaania dotyczce pokrewiestwa wi si take zinn trudnoci wynikajc zfaktu, i dotychczasowe teorie antropologiczne nawizujce do tego zjawiska maj charakter niepeny. Innymi sowy, istnieje luka midzy dwiema sferami bada antropologicznych: pomidzy pokrewiestwem apci kulturow. Oczywicie wstudiach odnoszcych si do pokrewiestwa wsposb dosowny ich gwnymi bohaterami s zarwno kobiety, jak imczyni oraz rnego rodzaju relacje pomidzy nimi. Na pierwszy rzut oka wydawa si moe, e wanie te relacje stanowi centrum zainteresowa, jednak sposb ich analizowania niewiele mwi na temat konstrukcji pci kulturowej, bez ktrej zrozumienia prby interpretacji praktyki rodzinnej s niepene. Przyjmuj wic za Sherry B. Ortner (za: Moore 2005: 309-339), i kulturowe pojmowanie pci ireprodukcji bezporednio rzuca wiato na ksztat pokrewiestwa, maestwa iinnych wanych strukturalnie - emocjonalnych Cele i zaoenia | 21

oraz ekonomicznych wizi pomidzy obiema pciami. Systemy pokrewiestwa s obserwowalnymi iempirycznymi formami systemw pci biologicznej ikulturowej oraz systemw transakcji inegocjacji pomidzy ludmi. Uzyskanie takiej perspektywy staje si moliwe dziki skoncentrowaniu si na studiach jednostki; std kluczowa wmoich badaniach jest rola pogbionej wsppracy zposzczeglnymi czonkami rodzin. Drugim istotnym elementem jest brak zaoe co do faktw poprzedzajcych porzdek spoeczny inieodwoywanie si do dychotomii, atake przyjcie i systemy spoeczne, wtym system pokrewiestwa, s porzdkami implikujcymi nierwno. To za oznacza, i pokrewiestwo jest systemem rnych stosunkw, transakcji oraz wartoci, ktre zawsze pocigaj za sob wydawanie ocen. Dotarcie do tak rozumianego systemu pokrewiestwa ujawnia sfer wzajemnych powiza pomidzy ludmi, atake sfer ich wartociowania ipraktykowania. Wobec tego zakadam, i istnieje zwizek midzy systemem pokrewiestwa atworzeniem si sieci wzajemnej pomocy oraz e system pokrewiestwa jest form systemw pci biologicznej ikulturowej, systemw transakcji oraz procesw decyzyjnych, ktrych ksztat idziaanie kadorazowo warunkowane s nie tylko przez usytuowanie spoeczno-kulturowe ludzi, ale rwnie zale od aktualnych wydarze ikontekstw codziennoci. Ponadto twierdz, i istnieje rozdwik pomidzy kulturowymi wzorami iwyobraeniami na temat ycia rodzinnego, ajego praktykowaniem oraz, e rodzina jest kulturowym zjawiskiem ocharakterze dynamicznym, procesualnym inegocjowanym, ktrego podstaw jest wi midzyludzka niekoniecznie opierajca si wycznie na pokrewiestwie biologicznym. Zakadam te, i istnieje zwizek pomidzy procesem rozszerzania sieci pokrewiestwa apoczuciem bezpieczestwa itworzeniem rodziny wodniesieniu do makrostruktury spoecznej oraz, e podejmowanie decyzji iustanawianie rl wewntrz rodziny oraz poza ni posiada charakter transakcyjny, za podjcie jednej decyzji niezalenie od tego, czego dotyczy, uruchamia inne, co cznie daje obraz rodziny jako zjawiska zmiennego idynamicznego. Rodzina jest tworzona przez zesp osb, ktre s ze sob powizane pokrewiestwem ipowinowactwem lub tylko powinowactwem. Stwierdzenie faktu, i wizi naturalne nie stanowi konstytutywnego elementu dla istnienia rodziny, potwierdza, e jest to zjawisko przede wszystkim kulturowe. Precyzyjne jego zdefiniowanie jest praktycznie niemoliwe zpowodu, jak staram si pokaza wtej ksice, wielkiej rnorodnoci form rodziny. Najczciej jednak za najbardziej charakterystyczne jej cechy uznaje si nastpujce elementy, ktre mona odczytywa jako system sieci wzajemnych powiza, transakcji oraz funkcji: Przyjmuje si, i czci skadow rodziny jest maestwo oraz potomstwo ztego maestwa. Wkontekcie spoeczestwa polskiego zca pewnoci jest to jeden zistotniejszych elementw rodziny, przy czym uznaj owo stwierdzenie za pewne uproszczenie iproponuj uzna za cz skadow rodziny 22

kady zwizek, wktrym odbywa si proces negocjacji pci kulturowej oraz rl spoecznych. Niewtpliwie za rodzin mona uzna konkubinaty, zwizki homoseksualne, tak zwane rodziny niepene bd maestwa, ktre nie posiadaj potomstwa. Przyjmuje si, i by istniaa rodzina konieczne jest wsplne zamieszkiwanie zespou rodzinnego, ktry stanowi najwszy kontekst wszelkich dziaa, decyzji inegocjacji pomidzy jej czonkami. Do tego elementu mona by doda wspdziaanie ekonomiczne, ktre zapewnia podstawy dla tworzenia ipodtrzymywania domu jako sfery wewntrznego iprywatnego ycia rodziny. Przyjmuje si take, e rodzina peni lub powinna peni nastpujce funkcje: regulacji ycia seksualnego, rozrodczoci, uprawomocniania przynalenoci grupowej potomstwa, zapewniania bytu materialnego swoim czonkom. Poza tymi funkcjami mona wymieni rwnie funkcj legalizacyjno-kontroln, ktra sankcjonuje zachowania idziaania uczestnikw rodziny, funkcj klasow, ktra oznacza, i pochodzenie zdanej rodziny wstpnie okrela pozycj spoeczn swoich czonkw wobrbie struktury spoecznej, funkcj kulturaln, rekreacyjno-towarzysk oraz emocjonalno-ekspresyjn.

5. Konstrukcja ksiki
Ksika skada si zdziesiciu rozdziaw. Wczterech pierwszych omawiam metodologi, charakteryzuj zebrany materia empiryczny oraz opisuj przyjte podejcia teoretyczne. Rozdziay te sytuuj poruszane przeze mnie zagadnienia wobrbie istniejcego aparatu pojciowego oraz dotychczasowych naukowych dyskusji nad specyfik zjawiska rodziny. Dokonuj wnich szczegowej prezentacji wybranych przestrzeni spoecznych, wktrych zrealizowaam swoje badania etnograficzne. Opisuj rwnie rda iewolucj mojego zainteresowania problematyk rodziny, dajc czytelnikom moliwo wgldu wproces badawczy, ktry zadecydowa ozawartoci oraz formie niniejszej ksiki. Ponadto szczegln uwag powicam powizaniom midzy teori pokrewiestwa astudiami nad pci kulturow oraz przedstawiam stosowane przeze mnie pojcie sieci pokrewiestwa, kwesti dychotomii analitycznych, emocji oraz procesu wujciu antropologicznym. Ta cz ksiki oprcz tego, e peni funkcj wprowadzajc wsensie zarwno kontekstowym jak iteoretycznym, stanowi rwnie prb podjcia refleksji nad rnicami ipodobiestwami pomidzy oglnospoecznymi dyskursami orodzinie ajej koncepcjami wytwarzanymi oddolnie przez ludzi, zktrymi pracowaam. Wtym celu, zwaszcza wrozdziale czwartym koncentruj si na dyskursywnych ideklaratywnych stwierdzeniach dotyczcych reprodukcyjnej funkcji rodziny oraz zagadnie patriarchalizmu ifeminizmu. Poddaj take analizie ideologi pokrewiestwa zarwno

Konstrukcja ksiki | 23

wjej kulturowym, jak isubiektywnym wymiarze wraz zpraktycznym dziaaniem wiedzy oraz pamici wkontekcie budowania rodzinnych tosamoci. Wkolejnych szeciu rozdziaach prezentuj materia empiryczny wswoistym dialogu zpostnowoczesnymi teoriami rodziny oraz wasnymi spostrzeeniami. Kady zrozdziaw powicony zosta innemu aspektowi praktykowania pokrewiestwa waktualnych polskich realiach. Katalog poruszanych wnich treci obejmuje midzy innymi takie tematy jak: wielopokoleniowo rodziny, konkubinat imaestwo, strategie reprodukcyjne, relacje midzypciowe, macierzystwo iojcostwo, zdrady maeskie, rozwody iowdowienie, konflikty wewntrzrodzinne, wzajemne wspieranie si krewnych iwizi rodzinne, ekonomiczne aspekty funkcjonowania rodziny inawet zjawiska bigamii, kazirodztwa, maestw kuzynowskich oraz trjktw maeskich. Te rozmaite aspekty ycia rodzinnego zostay wyodrbnione waciwie wsposb konwencjonalny, ale pozostaj ze sob silnie sprzone nakadaj si na siebie oraz wzajemnie si warunkuj. Prezentowane przeze mnie studia przypadkw s rozprzestrzenione, ale uwany czytelnik zca pewnoci wychwyci nie tylko istniejce pomidzy nimi powizania, lecz take wewntrzne sprzecznoci kryjce si wnarracjach oraz podejmowanych przez moich rozmwcw dziaaniach, azatem to, co uznaj za jedn zbardziej charakterystycznych cech ycia codziennego jego nieoczywisto. Wramach wyodrbnionych blokw tematycznych podejmuj szereg wtkw skadajcych si na funkcjonowanie polskiego systemu pokrewiestwa, na przykad terminologi pokrewiestwa, dynamik ksztatu sieci krewnych (jej rozszerzanie izawanie) oraz transformacje rl penionych przez podmioty usytuowane wtej sieci. Obszerno listy poruszanych przeze mnie zagadnie nie jest przypadkowa. Celowo odeszam od selektywnoci rezygnujc zkoncentrowania si na pojedynczych wtkach ycia rodzinnego. Uznaj bowiem, e tylko caociowa perspektywa praktykowania pokrewiestwa daje szans na rozpoznanie dynamiki, zmiennoci tej dziedziny kultury izarazem sfery praktyk spoecznych. Niniejsza ksika jest rwnie moj bezporedni odpowiedzi na brak solidnych polskich antropologicznych opracowa na temat praktyki rodzinnej. Jej powstanie jest prb odwieenia oraz wzbogacenia ojeszcze jedn perspektyw spojrzenia na zjawisko rodziny poprzez pryzmat tych procesw idziaa spoecznych, ktre dotd byway wdyscyplinie pomijane lub traktowane wsposb marginalny.

24

Rozdzia I Proces badawczy, metody imateria empiryczny

1. Pocztek
Moje pierwsze spotkanie zrodzin jako antropologicznym przedmiotem badawczym miao miejsce wroku 2005, kiedy to profesor Micha Buchowski zaproponowa mi wspprac przy midzynarodowym projekcie Kinship and Social Security4 koordynowanym przez Patricka Headyego afiliowanego przy Instytucie Maxa Plancka wHalle iHannes Granditsa zUniwersytetu wGrazu. Doskonale pamitam swoje pierwsze odczucie, ktre wjakim stopniu towarzyszy mi do dzisiaj. Pierwsz rzecz jaka wwczas przysza mi do gowy byo to, e badanie rodziny musi by wyjtkowo nudne. Rodzin jako pole bada automatycznie skojarzyam zsocjologi oraz kompozycj dyskursw medialno-katolicko-politycznych. Nigdy wczeniej te nie interesowaam si ani swoj wasn rodzin, ani nie przywizywaam wagi do potocznie rozumianej rodzinnoci. Projekt KASS koncentrowa si jednak bardziej na pokrewiestwie, co dzisiaj uznaj za element najbardziej charakterystyczny dla antropologicznych rozwaa dotyczcych ycia rodzinnego. Moment, wktrym przystpiam do pracy wramach projektu by jednoczenie tym, kiedy skoczyam ptoraroczne badania etnograficzne dotyczce procesu tworzenia domu ibyam wtrakcie pisania

4 Kinship and Social Security to interdyscyplinarny projekt realizowany wramach 6 Programu Ramowego Unii Europejskiej (2004-2007). Wprojekt midzy innymi zaangaowany by Instytut Etnologii iAntropologii Kulturowej UAM w Poznaniu (koordynatorem projektu by profesor Micha Buchowski). Celem projektu byo zbadanie roli powiza rodzinnych wzapewnianiu bezpieczestwa socjalnego iwe wzajemnym udzielaniu sobie pomocy. Sposobem uzyskania danych, ktre miay umoliwi uchwycenie szczegw empirycznych dotyczcych sieci pokrewiestwa ipowinowactwa, ajednoczenie miay pomc winterpretacji rzeczywistego dowiadczania takich zwizkw, byy etnograficzne badania terenowe zuyciem metody genealogicznej. Projekt ten bd wdalszych czciach tekstu tytuowaa wformie skrtu: KASS. Zob. http://www.eth.mpg. de/KASS/index.html (dostp: 11 luty 2010.)

Pocztek | 25

pracy magisterskiej5. Do tej pory, co mona odczyta jako ignorancj, nie zdawaam sobie sprawy ztego, e ycie rodzinne oraz pokrewiestwo wkontekcie spoeczestwa polskiego moe stanowi poywk dla antropologicznej refleksji. Pokrewiestwo nieodzownie kojarzyo mi si ze spoecznociami pozaeuropejskimi, ze skomplikowanym systemem nomenklatury naukowej, zczym odlegym, wrcz nienamacalnym izca pewnoci nie ze swojsk oraz oczywist rodzin wPolsce. Niniejsza ksika wwikszoci odpowiada zawartoci dysertacji doktorskiej, ktr obroniam pod koniec 2010 roku. Fakt, e postanowiam pisa doktorat zzakresu antropologii rodziny oraz pokrewiestwa nigdy nie wynika zmojej fascynacji t tematyk, lecz raczej ztego, e badania dla projektu KASS okazay si niezwykle pracochonne iangaujce. By rwnie spowodowany pewn przekor, jaka zrodzia si we mnie po zaznajomieniu si zpolskojzyczn, gwnie socjologiczn, literatur dotyczc rodziny6. Wwczas to obraz ycia rodzinnego kreowany wliteraturze polskich nauk spoecznych nie zawsze jawi mi si jako adekwatny, gwnie dlatego, e owa literatura bywa nacechowana wartociujco. Po zaznajomieniu si zni, rodzina wydaa mi si by po pierwsze, czym skostniaym, niedynamicznym, danym zgry iprzede wszystkim wyzutym zobecnoci ludzi oraz ich dziaa. Po drugie, jawia si jako co, co nie ma charakteru ani subiektywnego, ani rnorodnego, awszystko to, co wykracza poza ustalone definicje itypologizacje stanowi przykad na dewiacj lub dysfunkcj. Tymczasem wtrakcie prowadzenia bada pierwsz rzecz, jaka mnie zaskoczya bya wanie rnorodno inieoczywisto rodziny. Kada rodzina, zktr przyszo mi wsppracowa, okazywaa si inna, jej tworzenie, historie, perspektywy zjakich myleli oyciu rodzinnym jej poszczeglni czonkowie bardzo rne, aczsto take niespjne. Kade kolejne spotkanie potwierdzao niezwyk dynamik ycia rodzinnego. To, co zostao raz zadeklarowane, czy zrobione okazywao si pniej, wtrakcie kolejnych spotka irozmw, nieaktualne, ju zmienione albo zapomniane. Azatem, moim pierwszym celem staa si prezentacja rodziny iycia rodzinnego jako zjawiska owysokim poziomie rnorodnoci idynamice. Ten cel pozostaje aktualny do dzisiaj irealizuj go wodniesieniu do materiau empirycznego, jaki zebraam wtrakcie picioletnich bada terenowych przeprowadzonych wtrzech gwnych lokalizacjach: Poznaniu, Jeleniej Grze oraz Dziekanowicach. Wszelako punkt cikoci przeniosam na to, co nazywam praktykowaniem pokrewiestwa.
5 W2005 roku obroniam prac magistersk pt. Osprztaniu iprzedmiotach czyli jak zrobi dom, ktra powstaa woparciu ostacjonarne badania etnograficzne, jakie prowadziam od 2003 roku wjednej zkamienic czynszowych wcentrum Poznania. Badania te cho nie dotyczyy bezporednio zagadnienia ycia rodzinnego byy znim cile powizane choby przez sam fakt, i przedmiotem moich zainteresowa bya codzienno zlokalizowana wkonkretnych gospodarstwach domowych tworzonych przez ludzi zwizanych ze sob relacjami szeroko rozumianego pokrewiestwa. 6 Pocztkowo czytaam ksiki oraz artykuy powstajce wobrbie tak zwanej Poznaskiej Szkoy Socjologicznych Bada nad Rodzin.

26

Nadmieni, i od samego pocztku intrygowao mnie jeszcze jedno zjawisko, ktre pojawiao si wtrakcie procesu badawczego, amianowicie emocje towarzyszce nie tylko narracjom irefleksjom moich rozmwcw, ale take ich dziaaniom oraz codziennym interakcjom. To one, wgwnej mierze zadecydoway otym, wjaki sposb zrealizowaam swj antropologiczny projekt. Moja praca dotyczca zagadnienia rodziny oraz pokrewiestwa miaa charakter kilkuetapowy: od realizacji zaoe narzuconych mi przez projekt KASS, przez zastosowanie metody ugruntowanej, wykorzystanie zalet metody genealogicznej, przebrnicie przez literatur zzakresu klasycznych studiw nad pokrewiestwem, dojcie do wniosku, e to, co robi zostao ju zrobione wlatach 60. i70. XX wieku, zanurzenie si wogromnym materiale empirycznym bdcym rezultatem wsppracy ze stu rodzinami iwkocu dotarcie do nowych studiw nad pokrewiestwem, studiw genderowych, uj procesualnych oraz teorii praktyki. Pierwszy etap by przede wszystkim wykonywaniem bada zleconych dla projektu KASS, ktre polegay na wykorzystaniu zmodyfikowanej metody genealogicznej, przegldzie dwch typw literatury przedmiotu: anglojzycznej dotyczcej bezpieczestwa socjalnego, wzajemnej pomocy idziedziczenia wramach rodziny we wspczesnej Europie (Benda-Beckmann, Benda-Beckmann 1994: 7-31; Grandits, Heady 2003; Gullestad 1996: 25-42; Haan 1994; Schweitzer, White 1998; Parry, Bloch 1989; Simpson 1997: 731-745) oraz polskojzycznej gwnie zzakresu socjologii rodziny, anastpnie rewizji mojej dotychczasowej wiedzy odnoszcej si do teorii pokrewiestwa, ktr zdobyam kilka lat wczeniej na oferowanych wInstytucie Etnologii iAntropologii Kulturowej UAM w Poznaniu zajciach. Bya to take moja pierwsza prba prowadzenia bada, ktrych sama nie zaprojektowaam. Charakteryzoway si one do wysokim poziomem sformalizowania, na przykad wzakresie sposobu doboru prby izmuszay mnie do implementacji nieznanej mi dotd metody prowadzenia bada, innej od tej stosowanej przeze mnie wbadaniach, ktre wanie skoczyam7. Drugi etap wiza si ju zdecyzj otym, e swoj dysertacj powic zagadnieniu ycia rodzinnego, azatem zrealizacj bada bardziej wasnych, przy uyciu preferowanych przeze mnie technik badawczych oraz wtych miejscach, ktre wybior. By to okres, wktrym przywiecay mi zaoenia teorii ugruntowanej. Wreszcie nastpia konfrontacja zebranego przeze mnie materiau empirycznego zantropologiczn literatur
7 Badania, oktrych mowa, byy badaniami stacjonarnymi. Mieszkaam wkamienicy, wktrej je prowadziam. Dziki temu dysponowaam odpowiednim statusem, byam dyspozycyjna 24 godziny na dob, aobecno tak zwanego terenu wmoim yciu miaa charakter permanentny. Nie bez znaczenia bya take moja nieustanna fizyczna obecno wmiejscu bada. Pierwsze badania dla projektu KASS byy dla mnie czym nowym ze wzgldu na konieczno zastosowania cile okrelonej procedury badawczej. Mogam wej tylko do wyznaczonych mieszka iprzeprowadza wywiady za pomoc metody genealogicznej zokrelonymi osobami tymi, ktre jako pierwsze obchodziy urodziny od daty mojego pojawiania si wdanym gospodarstwie domowym.

Pocztek | 27

przedmiotu. Wtym czasie odkryam wswoich dziaaniach badawczych oraz wswojej refleksji teoretycznej sprzonej zprocesem wysycania kategorii, tworzenia hipotez, klasyfikacji materiau wiele bdw. Uwiadomiam je sobie dopiero po tym, jak dotaram do tak zwanych nowych studiw nad pokrewiestwem, wktrych ogromn rol odgrywa teoria pci kulturowej. Zdaam sobie take spraw ztego, e zrealizowane przeze mnie badania nie byy tak skomplikowane, jak zwyka byam je przedstawia zarwno sobie samej, jak imoim rozmwcom, ktrzy czasem wrcz litowali si nade mn igodzili si na wspprac, by mi po prostu pomc. Przez cay okres bada odnosiam wraenie, e badanie rodziny, awic czego niezwykle prywatnego, intymnego, pewien rodzaj grzebania wsekretach itak zwanych brudach rodzinnych, jest niezwykle trudne ie musz by wyjtkowo uzdolnion etnografk skoro ludzie tak chtnie dzielili si ze mn nie tylko opowieciami rodzinnymi, ale wpuszczali mnie do swoich domw, gdzie mogam znimi by, obserwowa ich iznimi wspdziaa. Okazao si, i temat rodziny jest jednym zchtniej poruszanych przez ludzi. Co wicej, ow atwo wbadaniu tego zjawiska dostrzegam dopiero po zakoczeniu bada, kiedy podjam pierwsze prby przedstawienia swoich dokona wrodowisku naukowym. Zatem ow atwo uwiadomili mi inni, antropoloki iantropolodzy oraz socjoloki isocjolodzy zarwno wtrakcie konferencji, jak ipodczas mniej formalnych spotka. To, co prezentowaam nie byo waciwie poddawane refleksji naukowej, lecz wywoywao fale bardzo osobistych komentarzy na temat ycia rodzinnego. Przekonaam si otym, jak dalece pozorowaam mczestwo wprowadzeniu bada, albowiem temat ycia rodzinnego okaza si znacznie mniej prywatny iintymny. Czasem miaam wraenie, e wystarczyo wsucha si wto, co jest mwione wsklepach, autobusach, pocigach, tramwajach, wtrakcie przelotnych spotka na ulicach. Rozmawiamy bowiem najczciej wanie orodzinie, opowiadamy otym, co sycha, co si dzieje, kto zmar, kto wyzdrowia, kto ma prac, kto komu (nie) pomg, kto si rozwodzi, kto przyty, kto jaki prezent komu zrobi, kto odwiedzi nas ostatnio, kto dzwoni, itd.

2. Miejsca bada
Badania dotyczce rodziny oraz pokrewiestwa prowadziam zasadniczo wtrzech miejscach: wPoznaniu (gwnie wjego centrum), Jeleniej Grze na Dolnym lsku (wdwch dzielnicach: Sobieszowie iJagnitkowie) oraz wDziekanowicach pooonych wgminie ubowo (wie oddalona 16 kilometrw od Gniezna). Mona je zatem okreli jako wielomiejscowe, zwaszcza, e nierzadko podajc za rodzinnymi powizaniami moich rozmwcw, wykraczaam poza te miejsca, docierajc na przykad do podpoznaskich miejscowoci iwielkopolskich wsi, takich jak Mosina, Murowana Golina, Czerwonak, Koziegowy, Swarzdz, Turostwko, Mikoajewo, czy Brodnica. Decyzja owyborze lokalizacji podyktowana bya dostpnoci imoliwoci prowa28

dzenia bada dugotrwaych, pogbionych iwwikszej czci stacjonarnych. WPoznaniu mieszkam, wDziekanowicach prowadziam rwnoczenie zlecone mi badania dla wczeniej wspomnianego projektu KASS8, natomiast Jelenia Gra jest miejscem mojego pochodzenia. Nadto, poniewa moim pierwszym inadrzdnym celem byo sprawdzenie, na ile tak zwana polska rodzina jest rnorodna wswych codziennych praktykach, uznaam, e pewna doza przypadkowoci wdoborze miejsc moe okaza si korzystna. Kluczem, wedug ktrego znajdowaam rozmwcw bya przede wszystkim ich ch do nawizania wsppracy wymagajcej zaangaowania emocjonalnego, powicenia wasnego czasu, podzielenia si wspomnieniami iniejednokrotnie przedsiwzicia wsplnych dziaa. Docieranie do potencjalnych rozmwcw byo wduej mierze losowe. Zarwno wPoznaniu, jak iwJeleniej Grze po prostu pukaam do drzwi, nie wiedzc, co ikto si za nimi kryje. Czasami posugiwaam si metod kuli nienej. Staraam si bada wybrane rodziny wieloperspektywicznie, azatem wsppracowa zosobami uwikanymi wte rodzinne wizi. Oprcz momentw, wktrych proces badawczy ulega intensyfikacji, to znaczy kiedy rozmawiaam, byam obecna wdomach moich rozmwcw, innymi sowy, kiedy uprawiaam obserwacj uczestniczc, nieustannie analizowaam iobserwowaam rzeczywisto, ktr uznaam za odnoszc si do zagadnienia wizi rodzinnych ipokrewiestwa. Obserwowaam moich ssiadw, znajomych, przygldaam si dyskursom medialnym, politycznym czy religijnym dotyczcym rodziny ijej funkcjonowania. Wlatach 2007-2009 koncentrowaam si take na sferze bardziej deklaratywnej, ktra moliwa jest do zaobserwowania midzy innymi na forach internetowych9. Moje dziaania badawcze realizowaam wczterech trybach, ktre pocigay za sob cztery typy autorytetw wpisanych wmoj relacj zbadanymi oraz cztery statusy, jakie wypracowaam wtrakcie prowadzonych bada wposzczeglnych miejscach. Wprzypadku Poznania mog mwi odwch, wzasadzie opozycyjnych wzgldem siebie, sposobach prowadzenia bada. Jeden znich charakteryzowaa stacjonarno iidealne naoenie si na siebie tak zwanego terenu na moje wasne ycie prywatne, adrugi przeciwnie, niestacjonarno, akwizytorsko, brak staego kontaktu wizualnego ichwilowe obecnoci. WDziekanowicach prowadzone przeze mnie badania take miay charakter stacjonarny, ale wikszy wpyw na ich przebieg miao
8 Dziekanowice stay si miejscem moich bada waciwie przypadkowo. Nie planowaam wczeniej prowadzenia jakichkolwiek bada na obszarze wiejskim. Na przeomie zimy oraz wiosny 2007 roku koordynatorzy projektu KASS zadecydowali opowtrzeniu bada dla projektu na obszarze wiejskim wPolsce. Wefekcie Dziekanowice wczyam take do wasnych bada ztego wzgldu, e kilka lat wczeniej poznaam niektre zmieszkajcych tam rodzin. Moja praca terenowa trwaa wDziekanowicach trzy miesice, byy to te badania, ktrych nie prowadziam wpojedynk, ale zdrug antropolok, co wpywao na nasze relacje zbadanymi, atake na dynamik procesu badawczego. 9 Gwnie byy to fora zportalu gazeta.pl (http://forum.gazeta.pl/forum/0,0.html#NavLinks)

Miejsca bada | 29

oddziaywanie autorytetu instytucjonalnego oraz mojej wczeniejszej znajomoci tego miejsca, do ktrych ja imoi rozmwcy odnosilimy si wtrakcie procesu budowania naszych relacji. Tryb bada prowadzonych wJeleniej Grze mog natomiast okreli jako wahadow stacjonarno wzmacnian faktem, e jest to miejsce, wktrym si wychowaam iwktrym jestem pamitana. Wkadym ztych miejsc znajdowaam si wnieco innej pozycji, uzyskujc statusy, na ktrych osignicie oddziaywao kilka rnych rodzajw autorytetw0. Wtrakcie bada znalazam si wpozycji ssiadki, intruza, studentki, crki iwnuczki. Pozycje te wistotny sposb wpyny na relacj midzy mn arozmwcami, na metody jakimi si posuyam, aprzede wszystkim na emocjonalny komponent chwilowego bycia razem oraz na zakres materiaw empirycznych, jakie udao mi si pozyska (Stanisz 2010:181-208).

3. Metody
Wswoich badaniach posuyam si metod genealogiczn, swobodn rozmow oraz obserwacj uczestniczc. Poza badaniami metod genealogiczn, ktra ma charakter wysoce ustrukturyzowany iktrej poza czci realizacji bada zleconych wramach projektu KASS nie traktowaam inaczej ni jako sposb na zdobycie okrelonej wiedzy na temat rodziny, zktr akurat wsppracowaam, wlatach 2005-2010 nie przeprowadziam ani jednego sformalizowanego wywiadu. Przyjam zaoenie, e nie chc koncentrowa si na adnym wybranym aspekcie ycia rodzinnego, zatem na przykad nie zajmoway mnie szczeglnie relacje maeskie, rodzinne rozrywki ani te prywatno czy powiedzmy przestrzenna organizacja domu rodzinnego. Zaleao mi na dotarciu do tych elementw ycia rodzinnego, ktrych nie oczekiwaam, ktrych istnienia nie podejrzewaam, aktre mogabym pomin wmomencie posuenia si konkretnymi przedsdami. Moim zamierzeniem bya obserwacja dziaa oraz interakcji midzy ludmi, ktrzy uznaj si za krewnych oraz podanie za tym, co sami chcieli poddawa refleksji, wspomnieniom czy dyskusji. Zatem badania realizowaam przede wszystkim woparciu oobserwacj uczestniczc, ktra wmoim przypadku polegaa na tym, e byam wpuszczana do domw moich rozmwcw, gdzie zazwyczaj mogam funkcjonowa na zasadzie gocia lub osoby podobnej do krewnej bdcej wodwiedzinach. Oczywicie zanim mogam znale si wewntrz wsposb na tyle swobodny, by mc przeprowadza obserwacj uczestniczc, musiaam dobrze orientowa si wyciu danej rodziny. Wrozeznaniu takim pomagaa mi, jak ju nadmieniam, metoda genealogiczna, ktra pozwalaa na zorientowanie
10 Kolejno byy to: autorytet jednej zmoich informatorek, ktra cieszya si ogromnym powaaniem wrd innych moich rozmwcw; autorytety instytucjonalne (UAM wPoznaniu, UE, Instytut Max Plancka, Muzeum Etnograficzne wDziekanowicach, promotor mojej dysertacji doktorskiej prof. Micha Buchowski, ktry wDziekanowicach take prowadzi wczeniej swoje wasne badania), wreszcie moja wasna rodzina, przede wszystkim za moja matka oraz babcia.

30

si kto jest kim, kto ile ma lat, kiedy ma urodziny, skd pochodzi, kto gdzie pracuje, mniej wicej ile zarabia, jakie ma wyksztacenie; jakich terminw pokrewiestwa si uywa, kto jest zkim wkonflikcie, gdzie odbyway si luby poszczeglnych par, kto na co chorowa, kto zmar, gdzie si spdza wakacje lub wita, do kogo naley dom imieszkanie, jakie s oczekiwania wstosunku do poszczeglnych krewnych. Dziki temu nie musiaam ju zadawa dodatkowych pyta na przykad wjak najmniej stosownych do tego momentach. Wbadaniach kierowaam si zaoeniami teorii ugruntowanej. Std, midzy innymi, niech do szczegowej iodgrnej konceptualizacji interesujcych mnie zagadnie oraz przyjcie przeze mnie dwch zasad: i rzeczywisto spoeczno-kulturowa (tu za praktykowanie pokrewiestwa) wyania si bdzie stopniowo wtrakcie prowadzonych przeze mnie bada oraz, e wszystko, co zobacz, usysz oraz odczuj posiada potencja materiau empirycznego. Istotne jest tutaj zjawisko, tak zwanego kontekstu odkrycia. Metodologia teorii ugruntowanej postulujc ograniczenie prekonceptualizacji bada izaoe wprzebiegu badanych zjawisk pomaga odkry nowe ich wymiary iuwarunkowania. Czsto moemy znale, wsensie przedmiotowym iteoretycznym, co, czego nie szukalimy na pocztku naszych bada ijest to tak zwana serendepity, czyli nieoczekiwano. Wtak rozumianym procesie badawczym chodzi gwnie ozdolno zobaczenia rzeczy trudno dostrzegalnych, ktrych odsanianie wsensie teoretycznym wypywa zsiy naukowej obserwacji. Umiejtno znajdowania wartociowych rzeczy, ktrych si nie szukao, dotyczy moliwoci, jakie daje metodologia teorii ugruntowanej. Fenomen zaskoczenia badacza ijego zdziwienia tym, co zasta wpewnym momencie bada ianaliz jest najczstszym wskanikiem odkrywania nowych zjawisk, wymiarw iwkonsekwencji odsonicia si rzeczywistoci spoecznej. Nieoczekiwano wie si wduej mierze zumiejtnoci, ktrej mona si nauczy, stosujc okrelone techniki badawcze iprocedury analizy. Przy tym znajduje ona zastosowanie tylko wdziaaniu ima charakter procesualny. Wbadaniach etnograficznych obserwujemy czasami nieoczekiwane dla nas epizody interakcyjne, wydarzenia, ktre mog wyznacza nastpnie podstawowy sposb rozumienia danego obszaru rzeczowego. Raport etnograficzny jest zatem pewnego rodzaju opowieci jedn zwielu moliwych na podstawie ktrej formuowane s ostateczne wnioski zbada. Opowie ta ma prowadzi do lepszego zrozumienia badanego zjawiska iujawnienia tego, wjaki sposb badacz wnioskowa na podstawie zebranych przez siebie danych empirycznych. Wan rol peni tutaj twrcze podejcie do bdw, ktre popenia si wtrakcie pracy wterenie (Calloway, Knapp b.r.; Dick 2005; Glaser, Holton 1995; Haig 1995). Realizujc j, docieramy bowiem do wielu rzeczy wsposb przypadkowy. Nowe hipotezy mona odkry przez przypadek. Sytuacja ta dotyczy dowiadczenia badawczego, wktrym obserwujemy nieoczekiwany fakt, gdy udaje nam si zaobserwowa co, czego si nie spodziewalimy, co, co jest zaskakujce inietypowe, kiedy natrafiamy na to, co nie pasuje do istniejcych Metody | 31

teorii iustalonych przez nauk faktw aokazuje si strategiczne dla bada oraz istotne dla zastanych teorii. Dyskusja okontekcie wzasadzie pojawia si tu jako wtek poboczny sucy realizacji gwnego celu bada, ktrym byo przyjrzenie si rodzinie wjej wymiarze praktycznym, azatem wramach dziaa podejmowanych wcodziennoci. Prowadzc badania empiryczne, zawsze weryfikujemy wczeniej postawione hipotezy, dlatego wane jest odnoszenie niespodziewanie zaobserwowanych faktw do ju istniejcych teorii. Nie chodzi mi tutaj zatem oodkrycie nowej teorii, araczej okorzystanie zju istniejcych, ktre mog wyjani dostrzeone, zaskakujce zjawiska, atake oich ewentualne poszerzenie imodyfikacj. Wsensie teoretycznym nie odkrywam niczego nowego, amoim celem jest wyjanienie pewnych elementw ycia rodzinnego, ktrych si nie spodziewaam. Wobec tego kad nacisk na weryfikacj iuzupenienie dotychczasowych koncepcji naukowych dotyczcych zjawiska rodziny ipokrewiestwa, ktre wramach antropologii uprawianej wpolskim kontekcie pozostaj niemal nietknite.

4. Autokrytyka
Moja praca, zarwno terenowa jak ianalityczna, nigdy nie bya bezbdna iniejednokrotnie budzia moje zastrzeenia. Taki sceptycyzm rodzi si zczasem, gwnie wtrakcie dwch zabiegw: poterenowej autorefleksji oraz po wysyceniu podstawowych kategorii zzebranego materiau iskonfrontowaniu go zistniejc literatur przedmiotu. Autokrytyka dotyczy przede wszystkim uytej przeze mnie, zmodyfikowanej metody genealogicznej, adokadniej za tak zwanego Kinship Network Questionnaire (KNQ). Nazwa ta odnosi si do kwestionariusza opracowanego wformie cyfrowej aplikacji. Jest to zmodyfikowana metoda genealogiczna, jak posugiwaam si wtrakcie realizacji bada dla projektu KASS, aktr pniej eksploatowaam wbadaniach wasnych. Zastosowanie takiej formy kwestionariusza uatwia przede wszystkim analizy ocharakterze statystycznym, ktre wprzypadku prowadzonych przeze mnie bada nie maj znaczenia, poniewa moim celem nigdy nie byo naukowe rozpracowywanie szczegw struktur pokrewiestwa rodzin, ktre obserwowaam. Poznanie tej struktury ijej praktyczne uycie traktowaam jako sposb zdobycia odpowiedniej, bazowej wiedzy na temat danej rodziny oraz jej powiza zludmi okrelanymi jako krewni ipowinowaci. Poza tym, e kwestionariusz ten posiada wersj elektroniczn oraz, e wprowadzono do niego pewne merytoryczne
11 Statystyczne opracowanie danych zebranych przeze mnie wPoznaniu oraz Dziekanowicach dla projektu KASS znajduj si wksice: Heady P., Kohli M. (red.) (2010), Family, Kinship and State in Contemporary Europe. Vol.3. Perspectives on Theory and Policy, Frankfurt-New York: Campus.

32

poprawki wpostaci pooenia wikszego nacisku na etnograficzno informacji oraz rozpoznania kluczowego dla projektu KASS zjawiska, jak jest wzajemna pomoc wewntrz sieci krewnych, to wrzeczywistoci reprezentuje on klasyczn, ugruntowan wramach studiw nad pokrewiestwem metod genealogiczn. Niemal niczym nie rni si od kwestionariuszy uytych, na przykad, wlatach 60. XX wieku przez Raymonda Firtha, Jane Hubert, Anthony ForgeawLondynie (1969), Berta N. Adamsa wGreensboro wPnocnej Karolinie (1968), czy te przez socjologw Colina Rossera iChristophera Harrisa wSwansea wpoudniowej Walii (1983). Metoda ta nierzadko generuje bdy przede wszystkim dlatego, e potrafi przesania rzeczywist praktyk spoeczn, albowiem narzuca ludziom konkretn struktur powiza genealogicznych. Wstosunku do stosowanego przeze mnie KNQ miaam opory od samego pocztku, midzy innymi, ze wzgldu na jego schematyczno, rozbudowanie iniewielk elastyczno. Najprociej mwic, metoda genealogiczna jest wycznie sposobem na przygldnicie si temu, kogo ludzie, ale ju niekoniecznie jak idlaczego, pamitaj, zkim maj kontakt, jak wyglda oglna struktura spoeczna krewnych. Metoda ta jednoczenie bdnie zakada, e wszyscy pamitamy ibudujemy swoje powizania genealogiczne na tej samej zasadzie. Uwiadomiam to sobie, kiedy spotkaam ludzi, ktrzy zdawali si cakowicie negowa iodrzuca swoje powizania pokrewiestwa ipowinowactwa. Pomijajc ju to, e metoda ta jest etnocentryczna, to posiada ona rwnie znamiona ideologiczne. Mam tu na myli ogln ideologi pokrewiestwa dominujc wkontekcie spoeczestwa zachodniego, aktra na poziomie poszczeglnych rodzin cechuje si jednak pewn wariantowoci. Niejednokrotnie moich rozmwcw oburzao to, e musz wymienia swoich krewnych wustalonej zgry kolejnoci oraz e nie mog swojej wiedzy negocjowa zinnymi krewnymi, aopiera si maj jedynie na wasnej, subiektywnej pamici. To za stanowi wedug mnie znakomity pretekst do oglnych rozwaa dotyczcych studiw nad pokrewiestwem, zwaszcza wich tradycyjnej wersji iwobliczu najbardziej aktualnej krytyki wysuwanej rwnie pod adresem nowych studiw nad pokrewiestwem oraz ich czeniem ze studiami nad pci kulturow. Jeszcze w1967 roku Robin Fox twierdzi, e pokrewiestwo jest dla antropologii tym, czym logika dla filozofii, stanowic podstawowy przedmiot bada dla tej dziedziny (za: McKinley 2001:141). Do tego czasu pokrewiestwo rzeczywicie byo przedmiotem badawczym, ktremu antropolodzy powicali najwicej uwagi. Wczasie midzy tym, kiedy prekursorzy modernistycznych studiw nad pokrewiestwem opublikowali swoje prace (Maine 1861; McLennan 1865; Morgan 1871) asynn wypowiedzi Robina Foxa na temat doniosoci tego zjawiska dla antropologii powstaa ogromna ilo literatury dotyczcej tej problematyki. Wpierwszej poowie XX wieku antropologiczne teorie pokrewiestwa byy zdecydowanie liczniejsze ni te formuowane na jakiekolwiek inne tematy. Wtej dziedzinie antropolodzy byli tradycyjnie czoowymi teoretykami, ktrzy wysuwali twierdzenia ocharakterze forAutokrytyka | 33

malnym, na przykad na temat zasad pokrewiestwa opierajcych si na naturalnym fakcie prokreacji. Zauwamy, e nie byy one tworzone na podstawie tego, co dziao si faktycznie wyciu opisywanych spoeczestw. Tradycyjne zainteresowanie antropologii zjawiskiem pokrewiestwa wizao si ze sposobem wyaniania si antropologii jako odrbnej dyscypliny naukowej wczasach, kiedy bya kojarzona zbadaniami spoecznej organizacji wtak zwanych spoecznociach pierwotnych. Pokrewiestwo miao przede wszystkim peni pewn rol analityczn. Dopiero Bronisaw Malinowski (1981) zacz bada owe zjawiska zwizane zorganizacj spoeczn ztubylczego punktu widzenia. Wkonsekwencji pokrewiestwo zostao uznane za niezbdny skadnik dla zrozumienia tego, wjaki sposb mae spoeczestwa, uwaane za prymitywne, dziaaj. Pokrewiestwo stao si niejako podstawow zasad organizujc ycie spoeczne. Wgrupach uznawanych za najprostsze postrzegano je jako bazujce na pochodzeniu, egzogamii czy wymianie maeskiej. Odwrt od zainteresowania samymi wsobie strukturami grup krewniaczych nastpi na przeomie lat 50. i60. XX wieku wraz zpojawieniem si refleksji dotyczcej procesw reprodukcji, pojcia cyklu rozwojowego grup domowych, dynamiki gospodarstwa domowego, czy te wraz zteori aliansow stworzon przez ClaudeaLvi-Straussa (Szynkiewicz 1987d: 370-372). Zupenie nowe podejcia pojawiy si wlatach 70. i80., zktrych najbardziej znaczce to podejcie Davida Schneidera (1980) ijego krytyka dotychczasowej teorii pokrewiestwa wskazujca na jej problemy zwizane zepistemologi czy odrbnoci analityczn. Wtym samym mniej wicej czasie rwnie Edmund Leach (1967: 6-10) stwierdzi, i pokrewiestwo nie powinno by badane jako autonomiczna kategoria, poniewa w system nie istnieje sam wsobie, tylko zawsze odnosi si do innych relacji, na przykad do wasnoci czy ziemi. Zaczto wic skupia si na pokrewiestwie wkontekcie polityki ekonomicznej, czego przykadami mog by opracowania Emmanuela Terraya(1972) iwreszcie ClaudeaMeillassoux (1984). Wraz zni pojawia si natomiast kwestia nierwnoci oraz wreszcie koncepcja pci kulturowej. Itak Sylvia J. Yanagisako (1978: 15-29) wanalizie zrnicowania organizacji domowych podwaaa zasadno dystynkcji midzy domen domow apolityczn, ktrej wczeniej dokona Meyer Fortes (1959), za David Schneider (2004: 301311) wswojej analizie pokrewiestwa amerykaskiego wskazywa, e wcale nie jest ono szczeglnie wyjtkow, odrbn domen kulturow, poniewa na podobnych zasadach funkcjonuje narodowo czy religia. Zjawisko pokrewiestwa zaczyna wic by badane wrelacji do etnicznoci, klasy spoecznej, gender, kategorii osoby. Innymi sowy, pokrewiestwo zyskuje konieczny kontekst. Tu przykadami moe by teoria Jacka Goodyego (1976) dotyczca ewolucji grup domowych wskazujca na procesy produkcji itransmisji wasnoci, ktre maj wpyw na formy rodzin igospodarstw domowych oraz badania PierreaBourdieu (1993) nad strategiami maeskimi wodniesieniu do relacji produkcji. 34

Studia nad pokrewiestwem opieraj si na twierdzeniu, e pokrewiestwo tworzy podziay wspoeczestwie poprzez rozrnienie od siebie tych, ktrzy s ze sob genealogiczne poczeni od tych, ktrzy nie s. Taki rozdzia ugruntowany jest wzrnicowaniu ludzi, uznawanym za rezultat naturalnej prokreacji. Zatem antropologiczna koncepcja pokrewiestwa jest zbudowana na relacjach ustanawianych wprocesie produkcji iwychowywania dzieci. Inaczej mwic, na podstawie nieodwoalnych naturalnych faktw, ktre s dane imog by postrzegane jako dziaania iprocesy, poprzez ktre wyraana jest kulturowa idea tego, co jest naturalne. Wobec tego koncepcja ta ufundowana jest na czym ontologicznie odmiennym od tego, co spoeczne. Pokrewiestwo jest definiowane jako spoeczna konstrukcja faktw naturalnych, podczas gdy owe naturalne fakty s przez nas rozumiane jako takie wanie wtym sensie, e nale do biologicznoci naszego gatunku. Kwestia biologii, czy te naturalnoci pokrewiestwa oraz pytanie oto, czy wszyscy ludzie przypisuj kulturowe znaczenia naturalnym faktom prokreacji, nurtowao inurtuje do dzi wielu antropologw. Odpowied na to pytanie nie jest prosta, ajeeli pojawiaj si odpowiedzi twierdzce, to s rezultatem narzucania na inne kultury ispoeczestwa perspektywy zachodniej. Antropolodzy dyskutowali opokrewiestwie wrnych kulturach jako osystemach spoecznych wizi bazujcych na uznaniu relacji bdcych rezultatem posiadania dzieci, poniewa projektowali na te kultury wasn kulturowo specyficzn konceptualizacj tego, co jest uniwersalnie naturalne. Ta projekcja bya podtrzymywana przez metod, za pomoc ktrej zbierano dane iczyniono znich generalizacje, azatem przez metod genealogiczn, ktr przecie ja take si posuyam. Zatem, na czym polega negatywny aspekt metody genologicznej co jest nie tak zmetod genealogiczn? Jak ju nadmieniam jest to metoda pozwalajca na uzyskanie informacji na temat tego, wjaki sposb ludzie s ze sob poczeni na zasadzie genealogicznej. Zostaa rozwinita ju przez Williama H. R. Riversa pod koniec XIX wieku imiaa na celu ustanowienie etnologii jako nauki podobnej do nauk przyrodniczych takich jak, na przykad, fizyka czy chemia. Rivers (1910: 1-12) sformuowa swoj metod poprzez zapoyczenie itranslacj idiomu genealogii angielskiej arystokracji, dokonujc nieco pniej rozrnienia midzy pojciem genealogii ipedigree. Podczas gdy pedigree odnosi si do wiedzy ludzi na temat powiza rodzinnych, krewniaczych, ktre s wyraone na pimie lub wmowie, to genealogia jest czym naukowym, usystematyzowanym ioczyszczonym zbdw pamici iwszelkich niezgodnoci (Kasakoff 2005). Mae modyfikacje zostay wprowadzone przez Alana Barnarda iAnthonyego Gooda (1984), ktrzy pooyli nacisk na genealogie powstajce oddolnie. Jednake nadal metoda genealogiczna opiera si na zbieraniu informacji posiadajcych usystematyzowany charakter. Bazuje przy tym na licznych niepodwaalnych zaoeniach otym, jak definiujemy nasze relacje zkrewnymi. Bez przesady mona powiedzie, i wduej mierze pokrewiestwo, zwaszcza poza wiatem zachodnim, jest wytworem antropologw. Pierwszym antropologiem, ktry zwrci na powyszy Autokrytyka | 35

problem uwag, by wspomniany David Schneider podkrelajcy, e pokrewiestwo nie moe by uniwersalnie rozpoznawane jako wyodrbniana autonomiczna domena kulturowa. Tymczasem poczwszy od ewolucjonistw Henryego Mainea, Johna F. MacLennana, Lewisa H. Morgana, poprzez funkcjonalistw istrukturalnych funkcjonalistw, takich jak Bronisaw Malinowski, Alfred R. Radcliffe-Brown, Meyer Fortes, Jack Goody, marksistw istrukturalistw, skoczywszy na piszcych wlatach 70. XX wieku autorw, takich jak Ward Goodenough, Harold Scheffler, pokrewiestwo byo konceptualizowane jako odrbna domena kulturowa wystpujca wkadej kulturze (Collier, Yanagisako 1999; Holy 1998). Podejcie to opierao si na przekonaniu, e pokrewiestwo podobnie jak ekonomia, polityka ireligia konstytuuje jedn zinstytucjonalnych dziedzin, ktra stanowi uniwersalny komponent ibudulec kadego spoeczestwa. Powiedzenie, e kade spoeczestwo posiada ekonomi, religi ipokrewiestwo jest typowe dla tradycyjnej wersji antropologii. Rnica pomidzy pokrewiestwem ainnymi systemami leaa wjego uprzywilejowanej naukowo pozycji. Podczas gdy system ekonomiczny moe by rozumiany jako uporzdkowany system produkcji, dystrybucji, konsumpcji dbr iusug, polityczny za jako system dystrybucji wadzy, religijny jako system relacji midzy ludmi aczym nadnaturalnym, to pokrewiestwo nie ma takiej zawartoci, nie da si go do koca zdefiniowa. Twierdzenie, e jest to system relacji midzy ludmi nie wyjania zbyt wiele. Nieatwo dopatrze si rnic midzy relacj pomidzy krewnymi aniekrewnymi. Zwrot wsposobie postrzegania pokrewiestwa nastpi wmomencie, kiedy antropolodzy zaczli si przyglda lokalnym koncepcjom ekonomii, religii, polityki iwreszcie pokrewiestwa. Dotd byy to domeny kreowane wsposb etnocentryczny, narzucane innym spoecznociom, atake sytuujce pokrewiestwo wcentrum rozwaa. Pokrewiestwo traktowano jako idiom. Przyzna trzeba, e wrzeczywistoci trudno jest wykroczy poza taki sposb jego rozumienia, poniewa caa idea pokrewiestwa wantropologii spoczywa na przekonaniu, i nieodzownie czy si ono zbiologiczn reprodukcj ludzi oraz relacji pomidzy nimi. Po zapoznaniu si zhistori antropologicznych zmaga zkoncepcj pokrewiestwa zinnej strony spojrzaam na wykorzystan wmoich badaniach metod genealogiczn. Zakada ona ekspansj mechanizmw pokrewiestwa na 'znaczcych innych' iskupia si gwnie na 'krewnych efektywnych'. Wszelako rezultat jej zastosowania prawie zawsze jest jeden: statyczny model pomijajcy subiektywno znacze przypisywanych przez ludzi okrelonym relacjom, rolom, obowizkom iprawom. Kolejn saboci jest egocentryczno otrzymywanej sieci krewnych, ktra wzasadzie stanowi jednostkow wizj relacji zludmi okrelanymi jako krewni ipowinowaci. Pomimo tych niedostatkw posugiwaam si t metod do samego koca prowadzonych przeze mnie bada, wiedzc jakie informacje wywouje jej uycie. KNQ pozwolio mi take na zdobycie podstawowej wiedzy na temat poszczeglnych rodzin, ktra uatwiaa budowanie, niezbdnej dla pogbionych bada, zayoci, 36

otrzymanie dostpu do wiata prywatnego oraz stania si czci systemu transmisji wiedzy ipamici. Umoliwio take nabycie przeze mnie kompetencji specyficznych dla czonkw danej sieci. Bez tej podstawowej znajomoci moich rozmwcw nie miaabym szans na porwnanie poziomu ideologii ideklaracji ztym, co ijak dziaa wyciu codziennym.

5. Opisy i narracje rozmwcw

Kiedy pod koniec 2009 roku przestaam prowadzi intensywne badania terenowe, atake ju po uporzdkowaniu materiau, jaki zebraam, jednymi znajbardziej niepokojcych byy pytania oto, jak powinnam prowadzi naukow narracj otym aspekcie codziennoci, ktry jest silnie nacechowany emocjonalnie, azatem, jak opisa sposb wyraania relacji czcych ludzi okrelajcych si wzajemnie jako rodzina ikrewni? Jak dokona tekstualizacji czego, co wwielu przypadkach ju nie istnieje ze wzgldu na tempo zmian zachodzcych wyciu moich rozmwcw, wich koncepcjach rodziny, stosunkach czcych ich zrnymi kategoriami krewnych? Kilkuletni okres bada, nagromadzenie licznych zdarze, sytuacji, opowiadanych historii nieustannie wskazywao na to, e mam do czynienia zczym zmiennym, dynamicznym isytuacyjnym. Kolejnym problemem przed jakim stanam bya ilo irna jako zebranych danych empirycznych. Praca ze stu rodzinami oznaczaa tysice stron zapisw zobserwacji, rozmw, informacji dotyczcych sieci krewnych, wjakie uwikane s te rodziny, notatek czynionych wedug zasad metody ugruntowanej oraz nakadajce si na to wszystko ogromne pokady tego, co zapamitaam. Ilo zgromadzonego przeze mnie materiau wyklucza jego szczegowy opis wniniejszej ksice. Ustrukturyzowanie materiau isposb narracji podyktoway mi zasady metody ugruntowanej. Po rozpisaniu danych empirycznych na najbardziej oglne kategorie, do kadej znich stworzyam list przypadkw rodzin, wktrych okrelone zjawisko byo najbardziej charakterystyczne, zdajc si przy tym na swoj pami oraz naukow intuicj. Fakt, e praktycznie sama prowadziam badania, wyklucza biec kontrol zachodzcych zmian, albowiem nie byam wstanie monitorowa ycia setki rodzin. Zjednej strony, prowadzi to do wniosku, e dla interpretacji antropologicznej sto rodzin to zbyt wiele, azdrugiej jednak, pozwala na uzyskanie bardzo rnorodnego materiau ilustrujcego szeroko rozumiane ycie rodzinne. Innymi sowy, to obfitoci materiau empirycznego zawdziczam moliwo poruszenia wielu aspektw rodziny ipokrewiestwa. Kolejny problem, ktry chciaabym zasygnalizowa, wie si zkwesti potocznoci jzykowej, ktr wsposb wiadomy stosuj wniektrych fragmentach ksiki. Jest to rezultat zapoyczania narracji oraz oddolnych koncepcji iwyjanie moich rozmwcw. Nie do koca jestem wstanie rozdzieli dwch trybw prowadzenia narracji. Niniejsza ksika nie jest wic prostym zderzeniem interpretacji, analizy Opisy i narracje rozmwcw | 37

iteorii naukowych znarracjami rozmwcw. Tre rozmw jakie odbyam, zapisywaam zpamici, starajc si jak najdokadniej zachowa ich charakter. Wtrakcie spotka zmoimi rozmwcami nie uywaam dyktafonu gwnie ze wzgldu na to, i zazwyczaj nie przeprowadzaam ustrukturyzowanych wywiadw. To, co syszymy nigdy nie jest oddzielne od tego, co dzieje si wtrakcie mwienia. Nie jest te osobne ani od wielozmysowej ani te emocjonalnej przestrzeni. Wobec tego nagranie na dyktafon jest rejestracj jedynie fragmentu sytuacji badawczej. Po drugie, pragn wskaza na czasochonno transkrypcji nagra, ktre itak podlegaj weryfikacji. Wjej efekcie wtekstach antropologicznych uywa si niewielkich fragmentw narracji. Wmiejsce czasu powiconego na taki proces zawsze wolaam spotka si kolejny raz zrozmwcami. Dyktafon by dla mnie uyteczny jako narzdzie do tworzenia wasnych notatek dwikowych. Moje zapiski ze spotka, rozmw oraz obserwacji wduej mierze posiadaj form mowy referowanej, przeplatanej cytatami, opisami sytuacji imiejsc. Chciaabym take podkreli, i pewne koncepcje pojawiajce si wksice s rezultatem negocjacji zrozmwcami, ktrzy czsto dokonywali autointerpretacji. Uznaam to za najlepszy sposb adekwatnego przeoenia zarwno sytuacji badawczej, jak icharakterystycznej dla ycia rodzinnego nielinearnoci idynamiki na tekst zapisywany, interpretacyjny. Na zakoczenie chciaabym wyjani jeszcze terminologi oraz pojcia zzakresu studiw nad pokrewiestwem, ktre mog by postrzegane jako niepotrzebne kalki jzykowe (gwnie zjzyka angielskiego). Ot niektre pojcia, na przykad takie jak: bezpieczestwo socjalne/spoeczne (social security), sie krewnych (kinship network), uniwersum krewnych (kin universe), robienie rodziny czy pci kulturowej (doing family, doing gender), znaczcy inni (important others), krewny efektywny/ nieefektywny (effective kin, noneffective kin) s pojciami, ktrych tumacze wliteraturze przedmiotu na jzyk polski nie znalazam. Wobec tego zdecydowaam si na ich wasny przekad. Inne za s wrcz zjzyka angielskiego nieprzetumaczalne (na przykad kinkeeper, interspaciality, pedigree), ktrych znaczenie doskonale oddaje forma angielska. Wtych przypadkach przy ich pierwszym uyciu dokonuj wyjanie opisowych. Pojcia anglojzyczne lub kalki jzykowe s oznaczone graficznie kursyw. Wpodobny, graficzny sposb rozwizuj problem referowania sytuacji, wypowiedzi oraz historii moich rozmwcw. S one zapisane czcionk pomniejszon izostay wydzielone ztekstu gwnego. Natomiast cytaty krtszych fragmentw wypowiedzi s wplecione wtekst gwny oraz ujte wcudzysowy.

38

Rozdzia II Konteksty
1. Trzy lokalizacje
Ksika powstaa woparciu obadania etnograficzne zrealizowane wlatach 20052010. Zostay one przeprowadzone wtrzech spoecznociach, ktre mona uzna za lokalne przez wzgld na charakter wizi czcych ich czonkw, ktre porednio wpywaj na sposoby wytwarzania oraz wykorzystywania relacji pokrewiestwa. Pierwsz zbadanych przeze mnie spoecznoci s mieszkacy dzielnicy Stare Miasto wPoznaniu, zktrymi miaam okazj pracowa jeszcze wczeniej, bo od koca 2003 roku. Drug tworz mieszkacy peryferyjnych dzielnic Jeleniej Gry Sobieszowa oraz Jagnitkowa. Powysze lokalizacje to miejsca, wktrych zaistniaa moliwo przeprowadzenia bada pogbionych idugotrwaych. Stare Miasto wPoznaniu od 2002 roku byo miejscem nie tylko mojego zamieszkania, lecz take obszarem, wktrym realizowaam inne projekty badawcze, midzy innymi, projekt skupiajcy si na sposobach tworzenia domw rodzinnych. Jelenia Gra zkolei jest miastem, wktrym si urodziam iwychowaam. Wobec trudnoci wicych si zrealizacj bada dotyczcych delikatnych kwestii, takich jak codzienne ycie intymne, byy to miejsca, wktrych zbudowanie gbokiej oraz trwaej relacji ztak zwanymi informatorami byo najbardziej prawdopodobne irelatywnie atwe. Ponadto wybr w stwarza podstawy dla porwnania dwch spoecznoci wsptworzcych odmienne rodowiska wielkomiejskie oraz takie, ktre lokuj pomidzy maomiasteczkowym awiejskim. Trzeci spoeczno stanowi mieszkacy Dziekanowic wsi wielkopolskiej pooonej wgminie ubowo. Jak ju wyjaniaam, Dziekanowice jako przestrze moich bada pojawiy si do przypadkowo. Znalazam si wnich dopiero wroku 2007, kiedy to przeprowadzaam dodatkowe badania dla projektu Kinship and Social Security. Byy to badania stacjonarne, trwajce trzy miesice. Wybr Dziekanowic jako miejsca bada dla projektu KASS podyktowany by pragmatyk wie ta bya ju terenem rozpoznanym etnograficznie, gwnie za spraw bada prowadzo12 Obszarem bada by przede wszystkim fragment Starego Miasta rozumiany jako jedna zpiciu dzielnic Poznania (dzielnice te nie maj odrbnoci administracyjnej, ale posiadaj cz instytucji gminnych). Byo to centrum, zwyczajowo okrelane rwnie jako Stare Miasto.

Trzy lokalizacje | 39

nych tam od poowy lat 90. przez prof. Michaa Buchowskiego, wobec czego wystarczyo zastosowa wtym miejscu przede wszystkim metod genealogiczn KNQ. To, co wyaniao si wtrakcie pracy zdziekanowickimi rodzinami okazao si jednak na tyle istotne, e zdecydowaam pozyskane materiay wykorzysta wksice. Wymienione trzy spoecznoci umoliwiy mi przyjrzenie si temu, wjaki sposb ksztatuje si oraz jest praktykowana sie pocze pokrewiestwa wrnych krajobrazach przestrzennych ispoeczno-ekonomicznych. Mamy tu bowiem do czynienia zPoznaniem jako przykadem ycia rodzinnego wkontekcie wielkomiejskim, Dziekanowicami czyli yciem rodzinnym wrodowisku wiejskim oraz zSobieszowem iJagnitkowem jako przestrzeniami codziennoci wkontekcie maomiasteczkowym. Obie te dzielnice Jeleniej Gry miao mona traktowa jako miejscowoci wduej mierze odseparowane od centrum miasta. S to dzielnice peryferyjne, wyodrbnione krajobrazowo iprzestrzennie. Posiadaj take swoj wasn specyfik pod wzgldem podejmowanej przez cz ich mieszkacw, aktywnoci gospodarczej. Mam tu na myli dziaalno rolniczo-lenicz. Wszystkie te rodowiska s zrnicowane pod wzgldem struktury spoecznej. Wkadym znich mamy do czynienia zinnym kontekstem spoeczno-ekonomicznym, awrezultacie odmiennie ksztatuj si tam idziaaj wizy rodzinne oraz ssiedzkie. S take przykadami innych relacji istniejcych pomidzy codziennymi dziaaniami aszeroko rozumianym krajobrazem. Rna jest wnich, na przykad intensywno presji spoecznej, poziom zasiedziaoci oraz mobilnoci zarwno spoecznej, jak igeograficznej mieszkacw, ktrzy realizuj nieco odmienne style ycia. Celem, ktry przywieca mi od samego pocztku byo sprawdzenie na ile zaoenie ornorodnoci rodziny jest suszne ijak sprawdza si wtych trzech rodowiskach (por. Malikowski 1994: 93-105). Moje interpretacje opieram na konkretnych studiach przypadku, oferujc antropologiczn narracj ozrnicowaniu ycia rodzinnego. Dostpno rodzin pozwalajca na dusze znimi przebywanie oddalaa widmo istnienia granicy oddzielajcej mnie od rozmwcw. Wynikaa ona znaturalnej znajomoci ibliskoci (prcz Dziekanowic) moich poniekd domw Poznania jako miejsca mojego zamieszkania iSobieszowa/Jagnitkowa jako miejsc mojego pochodzenia.

1.1. Stare Miasto w Poznaniu

Centrum Poznania, okrelane zwyczajowo Starym Miastem, wyznaczaj: od pnocy ulica Solna, od zachodu Aleja Niepodlegoci, od poudnia ulica Krlowej Jadwigi iod wschodu stare koryto Warty. Oczywicie nie dao si unikn wykraczania poza ten obszar wsytuacjach, wktrych staraam si poda za sieci relacji pokrewiestwa moich rozmwcw przy zastosowaniu metody kuli nienej. Wefekcie docieraam do pojedynczych rodzin mieszkajcych wpoznaskich dzielnicach, takich 40

jak Wilda, Grunwald, Jeyce, Naramowice; czasem te do podpoznaskich miejscowoci, takich jak Mosina, Czerwonak, Murowana Golina, Koziegowy czy Swarzdz. Waglomeracji poznaskiej pracowaam zrodzinami, ktre rniy si midzy sob, na przykad rodzajem zamieszkiwanej przestrzeni. Stare Miasto charakteryzuje si dwoma typami rodowisk mieszkalnych. Pierwszym idominujcym wcentrum miasta s kamienice. Reprezentuj one gwnie stare przedwojenne budownictwo. Cz znich stanowi wasno prywatn, pozostae to budynki komunalne nalece do miasta. Wkrajobraz centrum Poznania wpisuj si take powstae wcigu ostatnich trzydziestu lat bloki przy takich ulicach jak: Krakowska, Strzelecka, Strzaowa, Krlowej Jadwigi, Powstacw Wielkopolskich, Solna czy Myska. Stanowi one drugi typ rodowiska mieszkalnego rodzin, zktrymi pracowaam wPoznaniu. Oba rodzaje budynkw zarwno kamienice, jak ibloki s, co istotne, wielomieszkaniowe iwielorodzinne. Znajdujce si wnich lokale rni si zazwyczaj standardem. Przewaajca liczba mieszka wkamienicach nie stanowi wasnoci ich lokatorw. S najczciej wynajmowane od wacicieli prywatnych lub miasta. Wysoko czynszw oraz standard zalene s od tego, czy mieszkanie mieci si wkamienicy komunalnej czy te prywatnej. Wmieszkaniach wasnociowych, wkamienicach yj najczciej ludzie modzi, nie pozostajcy wadnych zwizkach lub yjcy wkonkubinatach. Mieszkania wynajmowane lub lokatorskie s zamieszkiwane przez rodziny rnice si stopniem zasiedzenia. Czsto zdarza si, e mieszkania lokatorskie zajmowane s przez jedn rodzin od pokole. Dzierawa takich mieszka jest niejako otrzymywana wspadku po bliszych lub dalszych krewnych, takich jak wujostwo czy kuzynostwo. Wwielu mieszkaniach czynszowych mieszkaj rodziny wielopokoleniowe. Oznacza to, e yj wnich najczciej maestwa wraz zdziemi, rodzice ktrego ze wspmaonkw, atake nierzadko ich rodzestwo oraz ich rodziny. Niektre mieszkania wkamienicach s dzielone; s to tak zwane komunaki, ktre powstaway wpierwszych latach po II wojnie wiatowej wprocesie rozdziau pierwotnych ponad stumetrowych mieszka na kilka mniejszych, ktre byy zasiedlane przez obce sobie rodziny. Istotne jest to, i mieszkania wkamienicach charakteryzuje kilkudziesicioletnia zasiedziao ich mieszkacw, co wyranie wpywa na wytwarzanie si wizi rodzinno-ssiedzkich oraz warunkuje proces rozszerzania zjawiska wzajemnej pomocy poza rodzin.
13 Wasno prywatna kamienic czynszowych (wPoznaniu) czsto jednak bywa problematyczna. Nierzadko zdarza si, i kamienica naley do kilku wspwacicieli, ktrzy nie potrafi doj do porozumienia odnonie podziau budynku. Wtakich sytuacjach bardzo czsto dochodzi do wyznaczenia tak zwanego zarzdcy sdowego. Wprzypadku bada, ktre prowadziam niejednokrotnie spotykaam si ztakim wanie stanem rzeczy. Wkamienicach, ktrych wspwaciciele s wkonflikcie, bardzo czsto dochodzi do antagonizmw take midzy nimi amieszkacami oraz administracj/administracjami (zdarza si, e jedn kamienic administruj dwie lub trzy administracje) lub zarzdcami sdowymi. Midzy tymi ostatnimi amieszkacami iwreszcie pomidzy samymi mieszkacami, ktrzy wynajmuj mieszkania od rnych wspwacicieli.

Stare Miasto w Poznaniu | 41

Zkolei bloki zlokalizowane wcentrum Poznania s czciej zamieszkiwane przez rodziny nuklearne idwupokoleniowe. Im nowszy blok, tym modsze s maestwa bd pary, ktre wnich mieszkaj. Takie rodziny czsto posiadaj owe mieszkania na wasno. Jeli nie wykupiy ich od razu, to wostatnich latach skoczyy spaca kredyty hipoteczne. Wprzeciwiestwie do kamienic, wblokach istnieje bardzo saba wi ssiedzka. Ze wzgldu na indywidualizacj poszczeglnych rodzin oraz specyfik architektoniczn samych budynkw, nie jest ona ani potrzebna ani nieunikniona. Rodziny mieszkajce wblokach utrzymuj natomiast bardziej intensywne kontakty znajbliszym otoczeniem krewniaczym, mimo i nierzadko jest ono rozprzestrzenione geograficznie. Osoby tworzce takie rodziny pochodz czsto spoza Poznania, ale nadal zobszaru wojewdztwa wielkopolskiego. Kontekst przestrzenny nie jest bez znaczenia, jeli chcemy przyjrze si funkcjonowaniu poszczeglnych rodzin wszerszym aspekcie spoecznym, ni tylko pojedyncze gospodarstwo domowe. Zca pewnoci system relacji ocharakterze prymarnym istnieje nie tylko wewntrz rodziny czy sieci krewnych, lecz take poza nimi, rozszerzajc si na najblisze otoczenie, jakie tworzone jest przez ssiadw oraz przyjaci. Wyej wymienione rodowiska przestrzenne wnieco odmienny sposb wpywaj na jako ycia prywatnego, poniewa wystpujca wich ramach kontrola spoeczna opiera si na odmiennych zasadach. Najblisze otoczenie wspksztatuje to, co przypiszemy do kognitywno-kulturowej sfery funkcjonowania rodziny (zob. ukasiewicz, Siciski 1992; Prost, Vincent 2000). Wybrany fragment miasta cechuje si du rnorodnoci pod wzgldem struktury spoecznej. Jest to przestrze, wobrbie ktrej struktura spoeczna dynamicznie si zmienia. Dzi dajcymi si atwo wyrni grupami spoecznymi zamieszkujcymi centrum s: mieszkacy kamienic czynszowych, samotnie yjce osoby wwieku emerytalnym, grupa ludzi wyksztaconych oalternatywnym stylu ycia (zazwyczaj artyci oraz humanici), studenci oraz mode rodziny nuklearne mieszkajce wblokach zjednym bd dwjk dzieci ornym statusie ekonomicznym; wiele znich zamieszkiwanie centrum traktuje jako przejciowe (Buchowski, Stanisz 2010: 335-351).

1.2. Sobieszw i Jagnitkw

Obie lokalizacje to peryferyjne dzielnice Jeleniej Gry miasta pooonego wpoudniowo-zachodniej Polsce wwojewdztwie dolnolskim, dokadniej za wpnocnej czci Kotliny Jeleniogrskiej otoczonej od pnocy Grami Kaczawskimi, od poudnia Karkonoszami, od zachodu Grami Izerskimi oraz od wchodu Rudawami. Jest to miasto na prawach powiatu liczce okoo 86 tysicy mieszkacw. Sobieszw iJagnitkw s pooone wpoudniowo-zachodniej czci Jeleniej Gry. Od jej centrum oddalone s pitnacie kilometrw, mieszka wnich okoo 6 tysicy

42

ludzi4. Jagnitkw ssiaduje zSobieszowem imona powiedzie, i jedna miejscowo przechodzi agodnie wdrug. Obie dzielnice pooone s ju wgrskiej czci miasta, zktrych bezporednio mona dosta si ju wKarkonosze. Posiadaj do specyficzny krajobraz, zarwno architektoniczny, jak inaturalny5. Sobieszw zosta wczony do Jeleniej Gry wroku 1976, natomiast Jagnitkw dopiero w1998, uprzednio przynalec do ssiadujcych zJeleni Gr Piechowic. Do pocztku lat 90. XX wieku wikszo mieszkacw tych miejscowoci pracowaa wlokalnych zakadach produkcyjnych, takich jak szlifiernia krysztaw, tartak, fabryka mebli czy papiernia, inni natomiast zajmowali si rolnictwem oraz lenictwem. Przez to, i Jagnitkw dugo przynalea nie do Jeleniej Gry, ale Piechowic, pomidzy jego mieszkacami amieszkacami Sobieszowa wystpoway iwystpuj nadal pewne napicia. Przykadem moe by sposb traktowania dzieci zJagnitkowa wszkoach znajdujcych si wSobieszowie. WJagnitkowie znajduje si jedynie szkoa podstawowa, po ukoczeniu ktrej dzieci musz uczszcza do szk sobieszowskich. Dzieci pochodzce zJagnitkowa s automatycznie opisywane, zarwno przez nauczycieli, jak iwspuczniw, jako pochodzce zrodzin patologicznych, gorsze, mniej uzdolnione, brzydkie, stwarzajce liczne problemy natury wychowawczej. Sobieszowianie omieszkacach Jagnitkowa czsto mwi: ci zJagnitkowa, ta patologia, tamci stamtd. Tego typu antagonizmy sabn gwnie za spraw osiedlania si nowych mieszkacw (czsto pochodzcych zWrocawia, czy Poznania) atake emigracji osb zpokolenia dwudziesto itrzydziestolatkw, ktrzy mogliby takie antagonizmy powiela. Korzeni takich stereotypw naley dopatrywa si wrnym pochodzeniu ludnoci, ktra osiedlia si na terenie Sobieszowa iJagnitkowa wlatach powojennych. Czciowo byli to przesiedlecy zKresw Wschodnich, ale wywodzcy si zrnych rodowisk spoeczno-ekonomicznych: od ubogich rodzin rolniczych, przez robotnikw, rzemielnikw po rodziny pochodzenia szlacheckiego; czciowo za bya to ludno pochodzca zcentralnej Polski. Niky stopie integracji moe by te powodowany kilkudziesicioletnim brakiem wsplnych struktur insty-

14 Jest to liczba szacunkowa ustalona przeze mnie na podstawie danych statystycznych, jakimi dysponuje lokalny Niepubliczny Orodek Zdrowia oraz parafie w. Marcina wSobieszowie oraz p.w. Boego Miosierdzia wJgnitkowie. 15 Sobieszw oraz Jagnitkw zlokalizowane s ustp Karkonoszy, ktre obok Tatr stanowi najwysze pasmo grskie wPolsce. Rzeba Karkonoszy posiada cechy krajobrazu alpejskiego; klimat obu dzielnic Jeleniej Gry naley do jednych zostrzejszych wPolsce (niskie temperatury, dugo utrzymujce si pokady niene, czste silne wiatry, burze). Sobieszw oraz Jagnitkw s niejako zatopionymi wrd okoo 600 metrowych wzniesie poronitych gwnie wierkowymi lasami, rozcignitymi wertykalnie wzdu grskiej rzeki Wrzoswki, miejscowociami ocharakterystycznej architekturze podgrskich pensjonatw.

Sobieszw i Jagnitkw | 43

tucjonalnych (osobne przedszkola, poczty, orodki zdrowia, zakady pracy, odrbne stowarzyszenia mieszkacw ico istotne osobne kocioy6). WSobieszowie odnale moemy przede wszystkim przedwojenne wille, obecnie zamieszkiwane albo przez kilka rodzin, albo przez jedn rodzin wielopokoleniow, rzadziej przez nowoprzybye zamoniejsze rodziny nuklearne. Poza tym architektoniczny krajobraz miejscowoci wsptworz domy wybudowane wlatach 70. oraz 80. XX wieku oraz domy wzniesione wcigu ostatnich 10 lat. Wacicielami tych ostatnich s najczciej rodziny, ktre do Sobieszowa przybyy zduych miast. Wprzypadku wielopokoleniowych przedwojennych willi znamienny jest brak regulacji praw wasnoci awrezultacie liczne konflikty dotyczce spadku midzy dorosymi dziemi lub wnukami jeszcze yjcych osb, ktre pochodz zKresw lub centralnej Polski. Sobieszw zamieszkiwany jest take przez pojedyncze rodziny pochodzenia greckiego, ydowskiego, niemieckiego oraz rodziny repatriantw zKazachstanu. Pod wzgldem przestrzenno-domowym Jagnitkw prezentuje si podobnie, poza tym, e pooony jest wyej ni Sobieszw, awkonsekwencji przedwojenne wille, jakie si tam znajduj rni si architektur. Ma ona typowo grski charakter. Jagnitkw jest take miejscowoci, wktrej chtniej osiedlaj si byli mieszkacy duych miast oraz lokalni politycy, gwnie ze wzgldu na malowniczo tej dzielnicy, ktra wpywa na ceny nieruchomoci, znacznie wysze ni wSobieszowie. Pod wzgldem struktury spoeczno-ekonomicznej obie te dzielnice Jeleniej Gry s zrnicowane. Obok sporej grupy bezrobotnych, rencistw, emerytw, mieszkaj wnich ludzie prowadzcy dobrze prosperujce, mniejsze iwiksze przedsibiorstwa, takie jak sklepy, bary irestauracje, solaria, zakady fryzjerskie, pensjonaty agroturystyczne, firmy transportowe, tapicerskie, renowacyjne, budowlane, kamieniarskie, second-handy, pralnie, magle, stolarnie igospodarstwa rolniczo-lenicze. Spor grup tworz nauczyciele. WSobieszowie znajduj si dwie szkoy podstawowe igimnazja (pastwowe ispoeczne), do niedawna Zesp Szk Licealnych iZawodowych, szkoy policealne oraz filia wrocawskiej Akademii Ekonomicznej. Innymi instytucjami, ktre zatrudniaj mieszkacw Sobieszowa oraz Jagnitkowa s: poczta, Niepubliczny Orodek Zdrowia, Karkonoski Park Narodowy, Miejski Dom Kultury Muflon oraz Muzeum Miejskie Gerharda Haupmanna wJagnitkowie. Wielu mieszkacw dojeda do pracy do Piechowic, do centrum Jeleniej Gry lub do Cieplic - dzielnicy
16 Chodzi tu onieoficjalny konflikt midzy proboszczami kociow wSobieszowie iJagnitkowie, ktry zacz si wpoowie lat 80. XX wieku, aktry rzutowa na wzajemne relacje midzy mieszkacami wwczas jeszcze odrbnych administracyjnie od siebie miejscowoci. Koci wJagnitkowie budowano wlatach 1980 - 1986. W1984 roku jego proboszczem zosta legendarny do dzisiaj ks. Marian Matula zwany Ksidzem Kubkiem. rdem napi bya gwnie nietradycyjna, swobodna postawa Ksidza Kubka polegajca na przyjacielskich relacjach zmieszkacami Jagnitkowa, niestandardowo prowadzonych mszach, niewyparzonym jzyku, niejednoznacznie katolickiej filozofii, otwartej krytyce instytucji Kocioa. Ksidz Kubek bra ludzi na stopa, udziela lubw wgrach, anawet dorzuci si niejednemu do wina.

44

pooonej przed Sobieszowem. Spory odsetek bezrobotnych podejmuje prac na czarno (gwnie ulokalnych przedsibiorcw). Wpierwszych latach wejcia Polski do Unii Europejskiej nastpi niemal masowy odpyw modych ludzi gwnie do Irlandii oraz Wielkiej Brytanii.

1.3. Dziekanowice
Dziekanowice to wielkopolska wie zokoo 100 gospodarstwami domowymi, zponad 400 mieszkacami7. Pooona jest przy gwnej trasie czcej Pozna zGnieznem. Znajduje si wniej Muzeum Pierwszych Piastw na Lednicy, ktrego czci jest Wielkopolski Park Etnograficzny. Dziekanowice stanowi miejsce intensywnej eksploracji naukowej: etnograficznej, antropologicznej, archeologicznej czy socjologicznej (prowadzonej przez studentw ipracownikw naukowych8). Jest to wie ospecyficznym ukadzie przestrzennym, dzielc si na cztery czci, zwanymi przez mieszkacw: blokami, wsi, hubami oraz grkami. Dziekanowice mona okreli jako wie rolnicz, jednak jej struktura spoeczna jest zrnicowana. Jej mieszkacy rni si midzy sob pod wzgldem wyksztacenia, pochodzenia, uprawianego typu dziaalnoci gospodarczej, sektorw, wjakich s zatrudnieni, awkonsekwencji statusu ekonomicznego (Buchowski 1997). Gwnym pracodawc we wsi jest Muzeum Pierwszych Piastw, ktre zatrudnia na stae lub sezonowo okoo 100 osb, cho nie wszyscy pracownicy s mieszkacami Dziekanowic. Dyrekcja Muzeum usytuowana jest wodnowionym paacu oraz przylegajcych do niego budynkach gospodarskich, ktre do 1994 roku naleay do Pastwowego Gospodarstwa Rolnego. Nieopodal budynku biura Muzeum, zwanym przez Dziekanowiczan biurowcem, znajduj si niskie, czteropitrowe popegeerowskie bloki zamieszkiwane przez rodziny byych pracownikw PGR-u, czsto obecnych pracownikw Muzeum. Oprcz Muzeum wDziekanowicach pracodawcami s waciciele fermy brojlerw, zakadu ogrodniczego (pl truskawkowych, upraw warzyw oraz szklarni zkwiatami, co sprawia, e czsto s to prace sezonowe) oraz waciciel firmy budowlanej Woch, ktry oeni si zPolk. Ponadto we wsi znajduj si dwa sklepy spoywcze, ktre s przykadem drobnej przedsibiorczoci (Buchowski 1997: 25-32; Buchowski, Stanisz, Kobon 2010: 352-368). Micha Buchowski wswoim opracowaniu bada wDziekanowicach zatytuowanym Reluctant Capitalists wyodrbni cztery gwne grupy spoeczne: grup biaych konierzykw, popegeerowskich robotnikw, grup bkitnych konierzykw
17 Liczba gospodarstw domowych oraz mieszkacw zostaa ustalona przeze mnie wtrakcie prowadzonych w2007 roku bada dla projektu KASS. 18 Mam tu na myli badania etnograficzne prowadzone od 1994 roku przez prof. Michaa Buchowskiego.

Dziekanowice | 45

(grupa robotnikw pracujcych poza rolnictwem) oraz rolnikw. Jest to oczywicie klasyfikacja ocharakterze analitycznym. Podziay spoeczne nigdy nie s tak oczywiste ani raz na zawsze ustalone. Na przykad grupa popegeerowskich robotnikw po 1994 roku staa si albo robotnikami pracujcymi poza rolnictwem, zatrudnionymi na przykad wMuzeum, albo nadal pracujcymi wsektorze rolniczym, albowiem s pracownikami lokalnych, prywatnych gospodarstw (Buchowski 1997: 41-72). Rwnie waspekcie przestrzennym Dziekanowice posiadaj zrnicowany charakter, ktry czciowo nakada si na podziay spoeczno-ekonomiczne. Pod wzgldem wizualno-krajobrazowym wie dzieli si na sze przestrzeni: cztery znich funkcjonuj zarwno wwiadomoci mieszkacw, jak ido pewnego stopnia zbiegaj si zczterogrupowym podziaem dziekanowickiej spoecznoci. Przestrze uwiadamiana, to wspomniane powyej: bloki, wie, huby igrki. Przykadajc je do klasyfikacji Michaa Buchowskiego, mona wskaza, e bloki zamieszkiwane s przez popegeerowskich robotnikw, czciowo za przez bkitne konierzyki, wie, huby igrki przez rolnikw oraz take bkitne konierzyki. Jest to jednak klasyfikacja niewystarczajca. Po pierwsze, brakuje okrelenia przestrzeni ycia biaych konierzykw. Po drugie wie, huby oraz grki s zamieszkiwane przez rodziny rolnicze rnice si pod wzgldem statusu ekonomicznego. S to rodziny oduszej bd krtszej tradycji rolniczej, bdce mniej lub bardziej zasiedziae, dysponujce rn iloci ziemi, ktra dodatkowo posiada niejednolit jako. Po trzecie, brakuje przestrzeni dla nowych mieszkacw Dziekanowic, ktrzy przeprowadzili si do nich wostatnich latach do nowo wybudowanych domw, zdecydowanie rnicych si architektonicznie od domw zlokalizowanych wcentrum wsi. Ponadto wwyobraeniu mieszkacw pojcie wsi nie obejmuje obszaru Wielkopolskiego Muzeum Etnograficznego, ktre zajmuje spor cz Dziekanowic, ana terenie ktrego yje grupa biaych konierzykw. Dziekanowice znajduj si po obu stronach gwnej trasy czcej Pozna zGnieznem, ktra znaczco dzieli wie ikomplikuje jej ukad przestrzenny. Po drugiej stronie szosy, woddaleniu od centralnej czci Dziekanowic, pooone s grki, rzeczywicie znajdujce si na pofadowanym terenie zulokowan tam gwn czci fermy brojlerw oraz kilkoma gospodarstwami rolniczymi, ktre charakteryzuj si ziemi obardzo niskiej jakoci. Mieszkajce tam rodziny rzadko pojawiaj si wcentrum wsi. Nie korzystaj wic ze sklepw, przejedajcych przez wie autobusw oraz gimbusw, poniewa jak twierdz droga jest daleka, sami odwozimy dzieci do szkoy. Zkolei huby to otwarte, paskie przestrzenie pl poprzetykane sporej wielkoci siedliskami. Na drodze do nich znajduje si cmentarz ipola. Samo centrum natomiast jest architektonicznie zrnicowane, aprzestrze potocznie okrelana jako wie przypomina ulicwk, przy ktrej stoj starsze lub nowsze domy, zamieszkae zarwno przez rolnikw jak ibkitne konierzyki. Od strony jeziora na granicy zterenem nalecym do Muzeum znajduje si kilka popegeerowskich blokw, na-

46

tomiast przy drodze wjazdowej do wsi, przy jednej stronie gwnej trasy stoj domy nowych osiedlecw, apo drugiej obiekty Wielkopolskiego Parku Etnograficznego. Podsumowujc, miejsca wktrych prowadziam badania przedstawiaj sob rne krajobrazy spoeczne, ekonomiczne iprzestrzenno-geograficzne. Stare Miasto wPoznaniu to gwnie kamienice (od renesansowych wokolicach Starego Rynku, przez pochodzce zprzeomu XIX wieku po powstae wokresie powojennym) oraz wielomieszkaniowe bloki; Dziekanowice to niejednorodna przestrze paskich pl, malowniczy Wielkopolski Park Etnograficzny, ruchliwa trasa midzy Poznaniem aGnieznem, teren pomorenowy wiosn zatopiony wjaskrawotych polach rzepaku; Sobieszw oraz Jagnitkw to gry woddali Karkonosze, dookoa za okoo szeciuset metrowe wzniesienia pokryte wierkowo-bukowym lasem, skay, strumienie, grska, poniemiecka architektura, ruiny Zamku Chojnik, krte ulice icieki. Owe krajobrazy nie pozostaj bez znaczenia iwpywaj na relacje spoeczne ludzi, ktrzy yj wich otoczeniu. Oddziauj na style ycia, poczucie zakorzenienia, zasiedziao, ssiedzko, poczucie przywizania do tak zwanych stron rodzinnych, anawet na ksztatowanie si rodzinnych mitw oraz ideologii. Jest to szczeglnie wyrane wSobieszowie iJagnitkowie, gdzie ludzie przykadaj ogromn wag do krajobrazu, wartociujc go wysoko iodnoszc si do niego sentymentalnie. Przykadem istotnoci krajobrazu moe by rodzina, ktra pod koniec lat 90. XX wieku przeprowadzia si do Jagnitkowa zrwninnego wojewdztwa kujawsko-pomorskiego. Oswajanie grskiego, nieznanego dotd krajobrazu przychodzio im ztrudem. Dosownie musieli nauczy si wnim porusza ichodzi tu onajprostsze, codzienne aktywnoci takie jak spacery, wychodzenie do ogrodu, zakupy wlokalnych sklepikach, wywieszanie prania, atake sposb ubierania. Caa rodzina, podobnie jak wszyscy przybysze na tym terenie, pozytywnie wartociuje karkonosk przestrze. WDziekanowicach ludzie ceni sobie wielopokoleniow zasiedziao isam fakt mieszkania na wsi. WPoznaniu zkolei mona mwi ozasiedziaoci, ktra przyczynia si do sentymentalnego spojrzenia na miejski krajobraz, przy czym mode pokolenie ceni nie tyle zalety wspycia ssiedzkiego, co prywatno imoliwo szeroko pojtej konsumpcji. Wtakim ukadzie krajobraz tworzony przez kamienice nie ma znaczenia lub jest wrcz krytykowany jako zniszczony, zaniedbany istary.

2. Rodziny
Wprzecigu ponad 5 lat bada etnograficznych obserwowaam ycie codzienne stu heteronormatywnych rodzin, ktre ze wzgldw analitycznych naley utosami zzamieszkiwan przestrzeni, lecz niekoniecznie zpojedynczym gospodarstwem domowym. Wsppraca ze wszystkimi moimi rozmwcami przybieraa zasadniczo podobn form odzwierciedlajc si wzastosowanych przeze mnie metodach badawczych. Metoda genealogiczna (KNQ) zostaa zastosowana wprzypadku 74 Rodziny | 47

rodzin (37 wPoznaniu, 15 wSobieszowie iJagnitkowie, 22 wDziekanowicach). Wpozostaych 26 przypadkach moja praca opieraa si wycznie na obserwacji oraz lunych rozmowach. Intensywno wsppracy ztak du liczb osb oczywicie bya zrnicowana. Stopie zayoci midzy mn amoimi kluczowymi rozmwcami, niejako reprezentantami poszczeglnych grup rodzinnych, take mia rny charakter. Zniektrymi osobami poczyy mnie wizi przyjani lub symbolicznego pokrewiestwa, zinnymi nie zdoaam zbudowa tak gbokiej relacji inasze spotkania byy nastawione przede wszystkim na realizacj mojego projektu badawczego. WPoznaniu pracowaam cznie z53 rodzinami, wrd ktrych 42 byy przeze mnie obserwowane wsposb pogbiony, co naley rozumie jako zastosowanie wwikszoci przypadkw metody genealogicznej oraz obserwacji uczestniczcej polegajcej na powtarzajcych si spotkaniach, ktrym towarzyszyy rozmowy, podejmowanie wsplnych dziaa (np. zakupy, przygotowywanie posikw, ogldanie telewizji, odbieranie dzieci zprzedszkoli) oraz uczestniczenie wrodzinnych spotkaniach iuroczystociach lub po prostu wlosowych zdarzeniach. Wtrybie wieloletnim obserwowaam wten sposb ycie 20 poznaskich rodzin. Badania wJeleniej Grze zaowocoway wspprac z25 rodzinami. Wprzypadku 15 znich zastosowaam zarwno metod genealogiczn jak ipogbion obserwacj uczestniczc, w10 za jedynie obserwacj. Wrd tych 15 rodzin znalazo si 12, zktrymi pracowaam systematycznie midzy latami 2007 a2010. Sposb realizacji bada przybra nieco odmienn form wDziekanowicach, gdzie przebywaam jedynie przez okres trzech miesicy, awobec tego obserwacja ycia codziennego 22 rodzin nie przybraa charakteru wieloletniego. Wprzypadku 19 rodzin zostaa zaimplementowana metoda genealogiczna jak iobserwacja, awpozostaych 3 jedynie wywiad wedle ustrukturyzowanego Kinship Network Questionnaire. Jeli przyjrze si, omwionym przeze mnie warunkom mieszkaniowym to 30 rodzin zamieszkuje bloki, 28 rodzin mieszka wkamienicach, za 33 wdomach jednorodzinnych i9 wdomach wielorodzinnych. Dodatkowo obserwowane przeze mnie rodziny posiadaj zrnicowany status spoeczno-ekonomiczny od niskiego po wysoki. Przy czym przynaleno poszczeglnych rodzin do klas spoeczno-ekonomicznych zostaa przeze mnie oszacowana na podstawie deklaracji moich rozmwcw. Wrd pyta zawartych wkwestionariuszu zastosowanym wramach metody genealogicznej znalazy si pytania pozwalajce na okrelenie sytuacji ekonomicznej, wktrej znajdoway si poszczeglne rodziny9. Dziewi rodzin zdeklarowao swoj przynaleno do klasy redniej wyszej (wtym 6 wPoznaniu, 2 wJeleniej Grze oraz 1 wDziekanowicach). S to rodziny
19 Wrd tzw. pyta mapujcych ukierunkowanych na rozpoznanie pozycji zajmowanej przez poszczeglnych krewnych wstrukturze spoecznej znajduj si pytania owyksztacenie, aktualne zatrudnienie, poczucie dobrobytu. Wreszcie pytania bardziej szczegowe pozwalaj na wgld wwysoko zarobkw oraz budetu domowego.

48

posiadajce znaczny kapita spoeczno-ekonomiczny, ktrych czonkowie s dobrze wyksztaceni, zaangaowani wprac zarobkow na kierowniczych stanowiskach, na przykad wmidzynarodowych korporacjach oraz przedsibiorstwach lub prowadzcy zsukcesem wasn dziaalno gospodarcz. 45 rodzin (28 zPoznania, 12 zJeleniej Gry oraz 5 zDziekanowic) okrelio swj status ekonomiczny jako redni. S to rodziny, ktrych czonkowie to pracownicy rnych instytucji pastwowych, wykwalifikowani pracownicy prywatnych firm, waciciele wasnych przedsibiorstw idobrze prosperujcych gospodarstw rolnych atake reprezentanci wolnych zawodw takich jak naukowcy, artyci, rzemielnicy czy medycy. Zkolei 19 rodzin ulokowao si wramach tzw. klasy redniej niszej (7 wPoznaniu, 4 wJeleniej Grze, 8 wDziekanowicach) wrd nich pojawiy si rodziny emeryckie, rodziny pracownikw rnego rodzaju instytucji ifirm oraz wacicieli maych gospodarstw rolnych. Wreszcie 26 rodzin okrelio si jako rodziny ubogie. Deklaracja taka zostaa zoona przez 11 rodzin zPoznania, 7 zJeleniej Gry oraz 8 zDziekanowic. S to rodziny emerytw irencistw, rodziny pracownikw fizycznych, ktrych czonkowie s bezrobotni lub/ipodejmujcy si prac sezonowych itzw. prac na czarno. Przygldajc si badanym przeze mnie rodzinom wsposb tradycyjny, to jest pod ktem widocznej na pierwszy rzut oka ich kompozycji oraz rodzaju tworzonego gospodarstwa domowego, mona powiedzie, e miaam do czynienia z7 rodzinami nuklearnymi (5 wPoznaniu oraz 2 wDziekanowicach), ktre tworzone byy przez rodzicw bdcych wzwizku maeskim lub konkubinacie oraz ich niedorose dzieci; nastpnie z1 rodzin nuklearn niepen, tworzon przez matk oraz jej dzieci. Ten typ rodziny spotkaam tylko wPoznaniu. Wiele rodzin posiadao form rodziny, ktr okrelam jako dwupokoleniow. Przy czym wodniesieniu do przeprowadzonych przeze mnie bada mona mwi ojej dwch wariantach: orodzinie dwupokoleniowej tworzonej przez oboje rodzicw oraz ich dorose dzieci (studiujce lub/ipracujce) oraz rodzinie dwupokoleniowej niepenej, wskad ktrej wchodzi jedno zrodzicw lub inny bliski krewny idorose dziecko. Wsppracowaam z13 rodzinami dwupokoleniowymi pierwszego typu (7 wPoznaniu, 1 wJeleniej Grze oraz 5 wDziekanowicach) oraz 9 drugiego typu (3 wPoznaniu, 3 wJeleniej Grze oraz 3 wDziekanowicach). Ponadto miaam okazj przyjrze si yciu rodzin wielopokoleniowych: 15 tworzcym jednoczenie wsplne gospodarstwo domowe (4 wPoznaniu, 5 wJeleniej Grze oraz 6 wDziekanowicach) oraz 11 tworzcym kilka odrbnych gospodarstw domowych (2 wPoznaniu, 6 wSobieszowie oraz 3 wDziekanowicach). Rodzin wielopokoleniow rozumiem jako tak, wskad ktrej wchodzi kilka zwizkw reprezentujcych dwa nastpujce po sobie pokolenia oraz ich potomstwo. Przykadowo wskad takiej rodziny wchodzi mog starsi rodzicie, ich dorose dzieci wraz zmaonkami oraz ich wsplne dzieci. Obok takich rodzin mona wyodrbni take rodziny zoone, na ktre skadaj si rodzice oraz ich bezdzietne dorose potomstwo wraz zmaonkami bd partnerami. Rodziny takie take Rodziny | 49

wystpuj wwersji prowadzcej wsplne lub odrbne gospodarstwa domowe. cznie pracowaam z5 rodzinami tego typu, z2 wPoznaniu oraz 3 wJeleniej Grze. Przygldaam si 7 rodzinom zrekonstruowanym (4 wPoznaniu, 3 wJeleniej Grze) powstaym wwyniku zawarcia nowego zwizku maeskiego lub czciej utworzenia konkubinatu przez osamotnionego wspmaonka. Obserwowaam take 11 gospodarstw domowych tworzonych przez pary (8 wPoznaniu, 2 wJeleniej Grze, 1 wDziekanowicach), wtym byo to 8 konkubinatw i3 maestwa, 16 gospodarstw jednoosobowych (12 wPoznaniu, 3 wJeleniej Grze, 1 wDziekanowicach) prowadzonych przez wdowy, rozwodnikw oraz singli oraz 5 gospodarstw wsplokatorskich; wskad trzech znich wchodziy osoby studiujce, wdwch pozostaych osoby owyszym wyksztaceniu, dla ktrych taki sposb zamieszkiwania naley rozpatrywa jako wany element stylu ycia. Gospodarstwa wsplokatorskie s wtym przypadku charakterystyczne wycznie dla Poznania. ycie codzienne rodzin, zktrymi przyszo mi wsppracowa iktrych fragmentaryczne opisy przytaczam wniniejszej ksice, zostao przeze mnie niejako zamroone. Oznacza to, e dokonaam wyboru, ktre zobserwowanych przeze mnie sytuacji yciowych bd prezentowa ipoddawa analizie. Wybr w dotyczy przede wszystkim momentu, wktrym poszczeglne rodziny posiaday tak anie inn kompozycj osobow, znajdoway si wokrelonej sytuacji ekonomicznej iwchodziy wokrelone relacje zszerszym rodowiskiem krewniaczym. Holistyczne podejcie do poszczeglnych ukadw rodzinnych wokresie pomidzy latami 2005 a2010 wymagaoby analiz ocharakterze statystycznym, co zasadniczo nie jest celem niniejszej ksiki. Nie sposb uj wformie tekstowej zmiennoci oraz sytuacyjnoci ycia codziennego. Zperspektywy czasu, ktry upyn od momentu, wktrym zaczynaam zaznajamia si zposzczeglnymi rodzinami, wiem, e ich kompozycje domowe oraz indywidualne sytuacje yciowe ulegy zmianom. Wiele osb, zktrymi pracowaam nie yje, inne zmieniy miejsce zamieszkania, weszy wzwizki maeskie lub je zakoczyy. Wszystkie te rodziny podlegay wsposb nieunikniony wpywom licznych czynnikw zewntrznych, choby takich jak zmiany na rynku pracy czy wpastwowej polityce spoecznej. Dowiadczyy nowych, bardzo rnych sytuacji, ktre przeksztaciy ich form iwpyny na intensywno wspdziaania wrodowisku krewnych. ycie codzienne, zca jego dynamik inieograniczonym wachlarzem moliwoci praktycznych rozwiza, jakie mona zastosowa wokrelonych sytuacjach, jest nieprzewidywalne jeli pod uwag wemie si specyfik poszczeglnych rodzin. Preferencje, charakter, opinie isposoby dziaania ludzi ulegaj zmianom. Wiele indywidualnych spraw rodzinnych, oktrych traktuje niniejsza ksika, przemina, dlatego te naley je traktowa jako przede wszystkim przykady ksztatowania si idziaania pewnych mechanizmw wpisanych wspoeczn ikulturow koncepcj ycia rodzinnego oraz pokrewiestwa. Te mechanizmy, okrelone modele

50

praktycznych zachowa, potencjalne scenariusze dla funkcjonowania wizi pokrewiestwa pozostaj oczywicie aktualne. Wdalszej czci rozdziau dokonuj przegldu wszystkich rodzin, ktre byy podmiotami mojego projektu badawczego. Podstawowe informacje na ich temat zostay usystematyzowane wformie tabel. Zawieraj one opisy kompozycji rodzin, ich statusu spoeczno-ekonomicznego oraz powiza rodzinno-ssiedzkich, ktre wpywaj na codzienne dziaania podejmowane wobrbie danego gospodarstwa domowego. Kadej rodzinie zostao przypisane nazwisko. adne znazwisk nie jest prawdziwe0. Kolejno prezentowanych rodzin jest chronologiczna iodzwierciedla proces docierania do nich. Wksice znajduj si opisy sytuacji yciowych jedynie wybranych rodzin, wktrych okrelone zjawiska miay najbardziej dynamiczny przebieg. Przykady pozostaych rodzin pozwoliy mi na sformuowanie uoglnie.

2.1. Rodziny z Poznania

Rodzina
1 Nowakowie

Kompozycja
Rodzina dwupokoleniowa 4 osoby: rodzice, dwie dorose crki wiek osb tworzcych rodzin: 2054 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: rednie (rodzice), wtrakcie studiw (crki) c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatr udnienie: posada wpastwowej instytucji, wasna dziaalno gospodarcza a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: dwa etaty wprywatnych firmach usugowych

Dodatkowe informacje
Rodziny pochodzenia Nowakw mieszkaj poza Poznaniem iaktualnie maj niewielki wpyw na funkcjonowanie ich gospodarstwa domowego. Wpyw ten sab systematycznie wraz zdorastaniem dzieci. Na funkcjonowanie rodziny oddziauje natomiast relacja ssiedzka zrodzin Zieliskich (nr 10). Nowakowa udziela Zieliskiej pomocy ocharakterze medycznym. Wzamian otrzymuje drobne pienidze lub podarunki rzeczowe. Wyrane s wpywy zewntrzne na gospodarstwo domowe Czarneckiej. Rodzina pochodzenia oraz teciowie Czarneckiej mieszkaj wPoznaniu. Osobami, ktrych dziaania bezporednio wpywaj na ycie codzienne Czarneckich s: matka Czarneckiej (opieka nad jej synami); teciowa (opieka oraz wsparcie finansowe); byy m (nieformalne alimenty); siostra (wsparcie finansowe; Czarnecka pracuje usiostry)

2 Czarneccy

Rodzina nuklearna niepena 3 osoby: matka oraz dwch synw wiek osb tworzcych rodzin: 12-42 lata

20 Nazwiska nadane poszczeglnym rodzinom igospodarstwom domowym s arbitralne. Jest to 100 najpopularniejszych nazwisk pod wzgldem liczby osb odanym nazwisku yjcych wPolsce na pocztku lat 90. XX wieku izarejestrowanych wbazie PESEL. Dane te pochodz zSerwisu Polskiego Towarzystwa Heraldycznego: http://genealodzy.pl/index.php?name=Web_ Links&req=viewlink&cid=108 (dostp: 10 stycznia 2011). Osoby tworzce rodziny zoone, konkubinaty oraz gospodarstwa wsplokatorskie s oznaczone jednym i tym samym nazwiskiem.

Rodziny z Poznania | 51

Rodzina
3 Kowalska

Kompozycja
Gospodarstwo jednoosobowe wiek: 84 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie wkamienicy czynszowej, wynajmowane d) zatrudnienie: emerytura

Dodatkowe informacje
Kowalska jest wdow. Ma jedn crk, ktra mieszka wPoznaniu. Nie przyjmuje pomocy zjej strony. Istotne dla jej ycia codziennego s trzy ssiadki (podobnie jak Kowalska zamieszkujce kamienic od 1945 roku) oraz przyjaciel zbyej pracy. S to osoby pomagajce Kowalskiej. Winiewscy maj dwch synw. Obaj posiadaj swoje wasne rodziny. Mieszkanie zamieszkiwane przez Winiewskich to tzw. komunaka. Dziel je zrodzin Dbrowskich (nr 5). Ich ycie codzienne znajduje si zatem pod nieustannym wpywem Dbrowskich. Winiewscy nie otrzymuj adnej pomocy ze strony synw. Mechanizmy pomocowe przybieraj wtym wypadku kierunek odwrotny to ich dorose dzieci stanowi beneficjentw, co nie pozostaje bez wpywu na status ekonomiczny Winiewskich.

4 Winiewscy

Maestwo (gospodarstwo dwuosobowe) wiek osb tworzcych rodzin: 90 i94 lata

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie wkamienicy czynszowej, wynajmowane d) zatrudnienie: emerytura

5 Dbrowscy

Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek osb tworzcych rodzin: 67 i80 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie wkamienicy czynszowej, wynajmowane d) zatrudnienie: emerytura

Rodzina poczona przestrzeni mieszkaln zrodzin Winiewskich (nr 4). Dysponuj jedynie pokojem iazienk, nie posiadaj kuchni. Dbrowski pozna swoj obecn konkubin, kiedy opiekowaa si jego umierajc drug on. Konkubina ma dwch synw nie pomagaj jej, natomiast ona wspiera ich finansowo. Nie utrzymuj bezporedniego kontaktu ze wzgldu na napicia zsynowymi. Lewandowscy na pierwszy rzut oka tworz dwa odrbne gospodarstwa domowe, ktre wpraktyce s ze sob sprzone, zarwno jeli chodzi obudet jak icodzienne dziaania, takie jak: robienie zakupw, sprztanie, spoywanie posikw. Maestwa zamieszkuj osobne pitra. Na codzienno maestwa modszego wpywa take rodzina pochodzenia ma (wsparcie finansowe).

6 Lewandowscy

Rodzina zoona (dwa gospodarstwa domowe) 4 osoby: rodzice oraz crka wraz zmem wiek osb tworzcych rodzin: 27-67 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: rednie izawodowe (rodzice), wysze (crka ijej m) c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom (wasno rodzicw) d) zatrudnienie: emerytura (rodzice), praca wfirmach usugowych na wyszych stanowiskach a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, praca wplacwce pastwowej

7 Wjcik

Gospodarstwo jednoosobowe (singielka) wiek: 39 lat

Rodzina pochodzenia pani Wjcik mieszka wPoznaniu. Wjcik czy szczeglna relacja zbratem, ktrego rodzin praktycznie utrzymuje.

52

Rodzina
8 Kamiska

Kompozycja
Gospodarstwo jednoosobowe (singielka) wiek: 68 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Dolny lsk b) wyksztacenie: wysze niepene c) miejsce zamieszkania: 1 p o k o j ow e m i e s z k a n i e wkamienicy, wynajmowane zmoliwoci wykupienia za preferencyjn cen d) zatrudnienie: emerytura

Dodatkowe informacje
Rodzina Kamiskiej mieszka na Dolnym lsku. Kamiska regularnie odwiedza swoje rodzestwo spdza znim kade wita Boego Narodzenia, Wielkiej Nocy oraz cz okresu wakacyjnego. Rodzestwo nie udziela jej adnej pomocy. Dla Kamiskiej istotne wtym wzgldzie s relacje ssiedzkie oraz rozbudowane wizi przyjacielskie (np. syn jednej zprzyjaciek Kamiskiej posiada prawo pierwokupu mieszkania, wktrym mieszka). Na codzienne ycie maestwa ma wpyw cakowite podporzdkowanie preferencjom idziaaniom matki ony. M podtrzymuje kontakty zwasn rodzin pochodzenia. Jego rodzice wspomagaj go finansowo. Istotna jest czsta obecno matki najstarszej kobiety.

9 Kowalczykowie Rodzina wielopokoleniowa ze wsplnym gospodarstwem domowym; 5 osb: mode maestwo zdzieckiem, matka ony, modszy brat ony; wiek osb tworzcych rodzin: 6-56 lat 10 Zieliskie Rodzina dwupokoleniowa niepena (babcia, wnuczka) wiek osb tworzcych rodzin: 27-82 lata

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe (maestwo), rednie (matka ony) c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom (wasno matki ony) d) zatrudnienie: renta (matka ony), wasna dziaalno gospodarcza (m), gospodyni domowa (ona) a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe (babcia), wysze (wnuczka) c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe (wasno crki babci) d) zatrudnienie: emerytura (babcia), zlecenia wramach wolnego zawodu (wnuczka)

Wspzamieszkiwanie wnuczki zbabci podyktowane jest stanem zdrowia kobiety. Wnuczka jest niekiedy zastpowana przez jedn ze swoich sistr. Jedna znich wzamian za opiek otrzyma mieszkanie wspadku. Rodzina pochodzenia wnuczki mieszka wssiedztwie, std charakterystyczna jest intensywno kontaktw irozbudowane wsparcie finansowe oraz emocjonalne. Istotn osob wyciu wnuczki jest take jej chrzestna (niespokrewniona), ktra zapisaa jej mieszkanie wspadku. Mieszkanie, ktre zamieszkuje rodzestwo naley siostry ich ojca. Ich rodzina pochodzenia mieszka poza Poznaniem. Otrzymuj wsparcie finansowe ze strony matki. Pomoc ze strony ojca jest wtym wypadku zastpiona pomoc udzielan przez jego siostr. Siostra ta mieszka wPoznaniu ikontroluje dziaania rodzestwa. Rodzina Woniakw jest trudna do sklasyfikowania, poniewa rodzice modych Woniakw nie s rozwiedzeni. Mamy tu do czynienia zsytuacj zwizku maeskiego na odlego pan Woniak od kilku lat pracuje na stanowisku kierowniczym wkorporacji zlokalizowanej na Grnym lsku. Jego zarobki niemal wcaoci buduj budet domowy Woniakw. Woniak jest obecny wswoim domu rodzinnym raz na kilka miesicy s to zazwyczaj weekendy.

11 Szymascy

Gospodarstwo wsplokatorskie (rodzestwo) wiek osb tworzcych rodzin: 22 i24 lata

a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: wtrakcie studiw c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe (wasno ciotki siostry ojca) d) zatrudnienie: drobne prace fizyczne a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: synowie wtrakcie nauki (klasa licealna, studia), wysze (matka) c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: prace dorywcze (synowie), praca wplacwce pastwowej (matka)

12 Woniakowie

Rodzina dwupokoleniowa niepena 3 osoby: matka, dwch synw wiek osb tworzcych rodzin: 17-52 lata

Rodziny z Poznania | 53

Rodzina
13 Kozowscy

Kompozycja
Rodzina nuklearna 3 osoby: maestwo, crka wiek osb tworzcych rodzin: 6-47 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Wielkopolska, Pozna b) wyksztacenie: rednie (maestwo) c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, praca fizyczna, praca na czarno

Dodatkowe informacje
Rodzina pochodzenia kobiety mieszka poza Poznaniem. Kobieta wypoycza bratu nalece do niej gospodarstwo rolne. Na ycie codzienne maestwa wsposb bezporedni wpywa rodzina pochodzenia ma jego siostra ijednoczenie ssiadka Jankowska (nr 14) oraz rodzice, ktrzy mieszkaj niedaleko miejsca zamieszkania Kozowskich. Rodzice robi zakupy Kozowskim, wspieraj ich finansowo oraz opiekuj si ich dzieckiem.

14 Jankowska

Gospodarstwo jednoosobowe (rozwdka) wiek: 60 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: bezrobocie, praca dorywcza,

Jankowska wykupia mieszkanie swojemu bratu wbloku, wktrym mieszka. Przez wiele lat przebywaa na emigracji. Posiada jedn crk, zktr utrzymuje rzadki kontakt.

15 Wojciechowscy Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek osb tworzcych rodzin: 28 i32 lata

a) pochodzenie: Pozna, Lubelskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wynajmowane d) zatrudnienie: bezrobocie, zlecenia wramach wolnego zawodu a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wynajmowane d) zatrudnienie: renta, bezrobocie, praca na czarno

Rodzina pochodzenia kobiety pochodzi spoza Poznania, co jednak nie hamuje intensywnego wsparcia finansowego. Mczyzna znajduje si wkonflikcie ze swoimi rodzicami, ktrzy nie akceptuj jego stylu ycia. Oboje maj za sob dowiadczenia wpracy zarobkowej na emigracji.

16 Kwiatkowscy

Maestwo (gospodarstwo dwuosobowe) wiek osb tworzcych rodzin: 50 i52 lata

Jedyna osob wchodzc wskad sieci krewnych maestwa jest brat mczyzny. Wraz zrodzin zamieszkuje ssiedni kamienic. Bracia nierzadko wsplnie podejmuj drobne prace fizyczne. Maestwo jest bezdzietne.

17 Kaczmarkowie Maestwo (gospodarstwo dwuosobowe) wiek osb tworzcych rodzin: 65 i67 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wynajmowane d) zatrudnienie: emerytury

Kaczmarkowie maj jedn crk, ktra odwiedza ich od czasu do czasu. Dzierawa mieszkania, wktrym yj zostaa niejako odziedziczona po jej matce kobiety (wychowaa si w tym mieszkaniu).

54

Rodzina
18 Mazurowie

Kompozycja
Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek osb tworzcych rodzin: 35 i44 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Pozna, Wielkopolska b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wynajmowane d) zatrudnienie: praca na czarno

Dodatkowe informacje
Osoby tworzce zwizek nie kontaktuj si ze swoimi rodzinami pochodzenia. S znimi skonfliktowane. Mczyzna jest rozwodnikiem ima dwoje dzieci, ktrych nie widzia od kilkunastu lat. Kobieta jest wseparacji, ma jedno dziecko, ktrym nigdy si nie opiekowaa. Jest pochodzenia romskiego.

19 Krawczyk

Gospodarstwo jednoosobowe (rozwdka) wiek: 76 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wasnociowe d) zatrudnienie: emerytura a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wynajmowane d) zatrudnienie: renta, praca na czarno, proste prace fizyczne

Krawczyk wychowaa si wmieszkaniu, ktre obecnie wynajmuje. Utrzymuje kontakt zcrk ijej dziemi, cho jej ycie codzienne jest uzalenione raczej od relacji ssiedzkich. Odseparowaa si od swojej rodziny ze wzgldu na rozwd.

20 Piotrowscy

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 8 osb: wdowa, crki wdowy wraz zpartnerami (m ikonkubent), dzieci crek wiek osb tworzcych rodzin: 1-56 lat Rodzina dwupokoleniowa 4 osoby: maestwo, dwoje dorosych dzieci wiek osb tworzcych rodzin: 20-53 lata

Konkubent jednej zcrek nie zamieszkuje wmieszkaniu na stae, przebywa wnim od czasu do czasu. Rodzina Piotrowskich korzysta zpomocy socjalnej. Piotrowscy s wgenealogicznej relacji zmieszkankami dwch innych mieszka wkamienicy s to siostry matki wdowy. Jedna znich wymaga staej opieki. Na ycie codzienne Piotrowskich ma wpyw jedna zssiadek, ktrej dziemi opiekuje si wdowa.

21 Grabowscy

a) pochodzenie: Pozna Grabowscy maj jeszcze trzy crki, zktryb) wyksztacenie: zawodowe mi s wcodziennym kontakcie. Opiekuj si c) miejsce zamieszkania: take ich dziemi. 3 pokojowe mieszkanie kamienicy czynszowej. wynajmowane d) zatrudnienie: renta, praca na czarno, proste prace fizyczne a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wtrakcie studiw c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie kamienicy, wasnociowe (wasno jej ojca) d) zatrudnienie: praca wfirmie ojca Nowakowska wychowaa si wmieszkaniu, wktrym mieszka. Jej rodzice s rozwiedzeni. Wyprowadzia si od matki. Ojciec jest wspwacicielem kamienicy. Jej rodzice tworz rodziny zrekonstruowane.

22 Nowakowska

Gospodarstwo jednoosobowe (singielka) wiek: 23 lata

Rodziny z Poznania | 55

Rodzina
23 Pawowski

Kompozycja
Gospodarstwo jednoosobowe (singiel) wiek: 43 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: loft wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Dodatkowe informacje
Pawowski utrzymuje stay kontakt zojcem. Jego matka nie yje. Pomaga swojej przyrodniej siostrze, dajc jej prac. Siostra sprzta jego mieszkanie.

24 Michalski

Gospodarstwo jednoosobowe (singiel) wiek: 27 lata

a) pochodzenie: Pozna Michalski otrzyma mieszkanie po babci b) wyksztacenie: wysze matce swojej matki. Podtrzymuje kontakt c) miejsce zamieszkania: jedynie zmatk. 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

25

Nowiccy

Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwie crki wiek osb tworzcych rodzin: 4-35 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowy dom wtzw. bliniaku, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, praca wplacwce pastwowej

Nowicki bywa wdomu jedynie wweekendy. Jego praca wymaga staych wyjazdw. Dziemi Nowickiej oraz prowadzeniem domu zajmuje si na zmian jej matka, teciowa oraz opacana gospodyni domowa.

26 Adamczykowie Rodzina zoona 4 osoby: maestwo, dziecko, nieletni brat kobiety wiek osb tworzcych rodzin: 5-27 lat

a) pochodzenie: Wielkopolska, Maopolskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: stypendia doktoranckie

Adamczykowie utrzymuj rzadki kontakt zrodzinami pochodzenia, poniewa mieszkaj poza Poznaniem. Mimo to otrzymuj od nich wsparcie finansowe. Kobieta opiekuje si swoim najmodszym bratem. Ma jeszcze 4 rodzestwa. Przeja cz obowizkw wychowawczych spoczywajcych na ojcu po mierci matki.

27 Dudkowie

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe); 10 osb: maestwo emerytw, ich najstarsza crka wraz zmem idwjk dzieci, najmodsza crka zdzieckiem oraz syn zon; wiek osb tworzcych rodzin:2-60 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 5 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: renty, pomoc socjalna, praca fizyczna, praca na czarno

Rodzina Dudkw korzysta zpomocy socjalnej. Utrzymuj relacje zpozostaymi czonkami rodziny dwiema crkami najstarszych Dudkw.

56

Rodzina
28 Zajc

Kompozycja
Gospodarstwo jednoosobowe (singiel) wiek: 40 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: praca wplacwce pastwowej

Dodatkowe informacje
Utrzymuje bliskie relacje zkrewnymi pochodzcymi zlinii eskiej, dodatkowo wycznie zsamymi kobietami zmatk, siostr, ciotkami.

29 Wieczorkowie

Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwie crki wiek osb tworzcych rodzin: 4-50 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: prace wprywatnych firmach

Jedna zcrek Wieczorkw jest wklasie maturalnej, od 4 lat zajmuje si wychowywaniem swojej modszej siostry. czy j szczeglna relacja zmatk jej ojca. Rodzice s skonfliktowani.

30 Jaboscy

Rodzina zrekonsturowana 4 osoby: konkubinat, dwch synw kobiety wiek osb tworzcych rodzin: 14-43 lata

a) pochodzenie: Pozna, Lubuskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: stanowisko kierownicze wkorporacji, zlecenia wramach wolnego zawodu

Pomidzy partnerami jest 18 lat rnicy wwieku. Kobieta jest rozwdk. Na ycie codzienne Jaboskich ma wpyw rodzina pochodzenia kobiety rodzice irodzestwo. Kontakt zrodzin pochodzenia mczyzny jest napity ze wzgldu na rnic wieku midzy partnerami. Istotny jest te finansowy udzia wbudecie ojca synw Jaboskiej.

31 Krlowie

Rodzina dwupokoleniowa 4 osoby: maestwo, crka, syn wiek osb tworzcych rodzin: 22-45 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: stanowisko kierownicze wkorporacji, prace wprywatnych firmach

Krlowie podtrzymuj kontakt wycznie zrodzin pochodzenia kobiety. Dorose dzieci studiuj ipracuj. Matka wspiera finansowo swojego brata.

32 Majewscy

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 8 osb: maestwo, dwch synw, konkubina syna oraz ich 3 dzieci wiek osb tworzcych rodzin: 3-56 lat

a) pochodzenie: Pozna Majewscy prowadz ycie ocharakterze b) wyksztacenie: zawodowe, wsplnotowym. Ich codzienno praktycznie rednie ogranicza si do relacji wewntrzrodzinnych. c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: prace fizyczne

Rodziny z Poznania | 57

Rodzina
33 Olszewskie

Kompozycja
Rodzina dwupokoleniowa niepena 2 osoby: matka, crka wiek osb tworzcych rodzin: 25-48 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: prace wprywatnych firmach

Dodatkowe informacje
Olszewska jest wdow. Jej crka otrzymaa wspadku cz domu od bezdzietnej ssiadki jej babci. Jest zarczona. Na jej ycie codzienne wpywaj relacje czce j zrodzin pochodzenia narzeczonego. Zamieszkaj razem dopiero po lubie.

34 Jaworscy

Gospodarstwo wsplokatorskie 3 osoby: osoby niespokrewnione ze sob wiek osb tworzcych rodzin: 27-34 lata

a) pochodzenie: Zachodniopomorskie Wielkopolska b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: zlecenia wramach wolnych zawodw

Brak wsplnego gospodarstwa domowego. Rodziny pochodzenia domownikw mieszkaj poza Poznaniem. Utrzymuj znimi jedynie lune kontakty.

35 Wrblowie

Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwch synw wiek osb tworzcych rodzin: 11-45 lat

a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, praca wfirmie

Wrblowie podtrzymuj jedynie lune kontakty ze swoimi rodzinami pochodzenia. Ich rodzice inwestuj czas wrelacje zich rodzestwem.

36 Malinowscy

Rodzina dwupokoleniowa 3 osoby: maestwo, crka wiek osb tworzcych rodzin: 21-43 lata

a) pochodzenie: Wielkopolska Rodzina samowystarczalna, nie wchodzca b) wyksztacenie: rednie wrelacje ze swoimi rodzinami pochodzenia. c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, praca wprywatnej firmie

37 Pawlakowie

Gospodarstwo wsplokatorskie 3 osoby: osoby niespokrewnione ze sob wiek osb tworzcych rodzin: 23-26 lat

a) pochodzenie: Pozna, Wielkopolska b) wyksztacenie: wysze, wtrakcie studiw c) miejsce zamieszkania: 4 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: stae

Brak wsplnego gospodarstwa domowego. Mieszkanie naley do jednego ze wsplokatorw. Odziedziczy je po babci. Jest te aplikantem iotrzymuje wsparcie finansowe od rodzicw.

58

Rodzina
38 Witkowscy

Kompozycja
Rodzina zrekonstruowana 3 osoby: konkubinat, crka kobiety wiek osb tworzcych rodzin: 10-34 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Dolny lsk, Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: kierownicze stanowisko wkorporacji, kierownicze stanowisko wplacwce pastwowej

Dodatkowe informacje
Zwizek Witkowskich uleg rozpadowi. Witkowscy mieszkaj razem przez wzgld na crk kobiety oraz wsplny kredyt. Na ycie codzienne Witkowskich ma wpyw obecno brata mczyzny, ktry mieszka wkamienicy obok. Istotna jest take relacja zojcem dziecka konkubiny alimenty, napicia. Relacja zteciow, dziki ktrej Witkowscy maj dobrze patne prace oraz relacja zrodzicami mczyzny, ktrych wspiera finansowo.

39 Walczakowie

Gospodarstwo wsplokatorskie 2 osoby: osoby niespokrewnione ze sob wiek osb tworzcych rodzin:36-40 lat

a) pochodzenie: Grny lsk, Lubelskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 p o k o j ow e m i e s z k a n i e wdomu wielorodzinnym, wynajmowane d) zatrudnienie: praca na czarno

Mczyni utrzymuj lune kontakty ze swoimi rodzinami pochodzenia. Jeden ma jedynie matk, drugi ojca. Jeden znich jest rozwodnikiem.

40 Stpie

Gospodarstwo wsplokatorskie 4 osoby: osoby niespokrewnione ze sob wiek osb tworzcych rodzin: 21-23 lata

a) pochodzenie: Wielkopolskie Brak wsplnego gospodarstwa domowego. b) wyksztacenie: wtrakcie Wsparcie ze strony rodzicw idziadkw studiw finansowe irzeczowe. c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane (tzw. mieszkanie studenckie) d) zatrudnienie: prace dorywcze a) pochodzenie: Wielkopolskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: stanowiska kierownicze wplacwkach pastwowych Istotn rol wyciu Grskich odgrywa rodzina pochodzenia kobiety, ktra podtrzymuje intensywny kontakt ze swoj matk mieszkajc na Dolnym lsku, chrzeniakami, ciotkami ikuzynkami. Grscy s bezdzietni.

41 Grscy

Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek: 62 i67 lat

42 Rutkowscy

Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwch synw wiek osb tworzcych rodzin: 9-43 lata

a) pochodzenie: Wielkopolskie Utrzymuj lune relacje ze swoimi rodzinab) wyksztacenie: wysze mi pochodzenia. S to relacje uaktywniane c) miejsce zamieszkania: wokresach witecznych. 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: stanowiska kierownicze wplacwkach pastwowych

Rodziny z Poznania | 59

Rodzina
43

Kompozycja

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Wielkopolskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Dodatkowe informacje
Obok domu Michalakw znajduje si dom zamieszkiwany przez matk Michalakowej oraz jej brata wraz zrodzin. Michalakowie maj jeszcze dwch synw. Pomagaj swoim dzieciom dajc im prac wswojej firmie.

Michalakowie Rodzina dwupokoleniowa 4 osoby: maestwo, dwie crki wiek osb tworzcych rodzin: 18-56

44 Sikora

Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek: 28 i30 lat

a) pochodzenie: Wielkopolskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: pitro wolnostojcego domu, wasnociowe d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Dom naley do mczyzny, ktry otrzyma go wspadku po dziadku ojcu ojca. Mieszkania znajdujce si na parterze s wynajmowane. Obok znajduje si dom rodzicw mczyzny.

45 Ostrowski

Gospodarstwo jednoosobowe (singiel) wiek: 41 lat

a) pochodzenie: Wielkopolskie b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: zlecenia wramach wolnego zawodu

Ostrowski nie utrzymuje kontaktw zrodzin pochodzenia. Przez kilka lat y wkonkubinacie iwychowywa dziecko swojej konkubiny. Utrzymuje nadal luny kontakt zby konkubin przez wgld na dziecko.

46 Baranowie

Rodzina zrekonstruowana 24 osoby: konkubinat, syn zkobiety zpierwszego zwizku, wsplny syn wiek osb tworzcych rodzin: 5 i40 lat Gospodarstwo jednoosobowe (wdowa) wiek: 81 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: praca wplacwce pastwowej

Rodzina, wktrej bardzo istotn rol odgrywaj relacje czce kobiet zjej rodzin pochodzenia. Jej rodzestwo oraz rodzice pomagaj jej wprowadzeniu domu oraz wopiece nad dziemi.

47 Duda

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: emerytura

Kobieta ma dwch synw. Na jej ycie codzienne maj wpyw ssiadki oraz jej synowie wraz zrodzinami. Istotn rol odgrywaj take osoby, ktre podobnie jak Duda s zaangaowane wdziaalno lokalnego kocioa.

60

Rodzina
48 Szewczykowie

Kompozycja
Rodzina dwupokoleniowa 4 osoby: maestwo, crka, syn wiek osb tworzcych rodzin: 20- 56 lat

Status spo.-ekon.

Dodatkowe informacje

a) pochodzenie: Wielkopolskie Rodziny pochodzenia maonkw mieszkaj b) wyksztacenie: rednie wpobliu Szewczykw std ich nieustanna, c) miejsce zamieszkania: codzienna obecno. wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

49 Tomaszewscy

Rodzina dwupokoleniowa 4 osoby: maestwo, crka, syn wiek osb tworzcych rodzin: 26-60 lat

a) pochodzenie: Wielkopolskie Tomaszewscy prowadz wspln dziaalno b) wyksztacenie: rednie gospodarcz. Nie utrzymuj kontaktu zroc) miejsce zamieszkania: dzinami pochodzenia. wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

50 Pietrzak

Gospodarstwo jednoosobowe (singiel) wiek: 30 lat

a) pochodzenie: Wielkopolskie b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: brak

Pietrzak ma dwoje dzieci kade zinna kobiet. Jest wkonflikcie zich rodzinami pochodzenia inie ma kontaktu zdziemi. Podlega take banicji ze strony wasnej rodziny pochodzenia jedyn osob, ktr widywa do niedawna bya jego modsza siostra.

51 Marciniakowie Rodzina wielopokoleniowa (dwa gospodarstwa domowe) 6 osb: maestwo, syn wraz zon oraz dziemi wiek osb tworzcych rodzin: 2-57 lat

a) pochodzenie: Wielkopolskie b) wyksztacenie: rednie, zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Maestwa zajmuj odrbne pitra domu. Istotna jest pomoc ze strony matki modszej Marciniak, ktra pomaga jej wopiece nad dziemi. Starsze maestwo inwestuje wich modszego syna wybudowao mu dom izaoyo dziaalno gospodarcz.

52 Wrblewscy

Rodzina zrekonstruowana 4 osoby: maestwo, synowie wiek osb tworzcych rodzin: 6-60 lat

a) pochodzenie: Pozna b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: praca wplacwkach pastwowych

Wrblewski jest rozwodnikiem. Jedno zdzieci Wrblewskich ma innego ojca. Wrblewski uwikany jest wpomoc finansow, ktrej udziela swoim dorosym dzieciom.

Rodziny z Poznania | 61

Rodzina
53 Zalewscy

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (dwa gospodarstwa domowe) 6 osb: maestwo wrednim wieku, crka wraz zmem idzieckiem, nieletni syn; wiek osb tworzcych rodzin: 2-55 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Pozna, Wielkopolska b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom, wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, zlecenia wramach wolnych zawodw

Dodatkowe informacje
Zalewscy mieszkaj wdomu przedzielonym na p. S wewntrznie skonfliktowani ze wzgldu na nieodpowiedni decyzj matrymonialn crki. Jej m jest sierot, awobec tego jego rodzina pochodzenia nie odgrywa wich yciu adnej roli.

2.2. Rodziny zSobieszowa iJagnitkowa

Rodzina
1 Jakubowscy

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (4 odrbne gospodarstwa domowe) 13 osb: maestwo emerytw, trzech synw wraz zonami, dziemi iwnukami wiek osb tworzcych rodzin: 4- 78 lat Rodzina wielopokoleniowa (3 odrbne gospodarstwa domowe) 9 osb: wdowa, dwch synw wraz zonami idziemi wiek osb tworzcych rodzin: 10-70 lat Gospodarstwo jednoosobowe (wdowa) wiek: 86 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: centralna Polska, Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe, rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom ztzw. wieczystym uytkowaniem d) zatrudnienie: praca fizyczna, praca na czarno, emigracja zarobkowa, praca wplacwkach pastwowych a) pochodzenie: Maopolskie, Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe, rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: dwa pitra wolnostojcego domu, wasnociowe d) zatrudnienie: praca fizyczna, praca wplacwkach pastwowych, emerytura a) pochodzenie: Kujawsko-pomorskie b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom, wasnociowy d) zatrudnienie: emerytura

Dodatkowe informacje
Gospodarstwa domowe Jakubowskich s ze sob do pewnego stopnia zazbione: zwaszcza gospodarstwo domowe seniorw oraz gospodarstwo domowe najmodszego zsynw, wktrym mieszka jego crka wraz zdziemi ikonkubentem. Istotna jest relacja zrodzin pochodzenia najstarszego Jakubowskiego (czste odwiedziny).

2 Jasiscy

Synowie pani Jasiskiej mieszkaj wmieszkaniach, ktre powstay przez podzia jednego duego. Sama Jasiska mieszka wsutenerze domu. Wbudynku yje take osoba niespokrewniona zJasiskimi. Wdowa opiekuje si dziemi synw, wspiera ich finansowo. Gospodarstwa domowe wspdziaaj ze sob.

3 Zawadzka

Codzienny kontakt zsynem ijego drug on. Relacja zjego przybran crk. Relacja zcrk, ktra mieszka we Wrocawiu. Zawadzka przeprowadzia si do Jeleniej Gry dopiero kilka lat temu na skutek konfliktu zon jej zmarego syna. Zostaa wyrzucona zrodzinnego gospodarstwa rolnego.

62

Rodzina
4 Sadowscy

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (4 odrbne gospodarstwa domowe) 9 osb: maestwo, synowie wraz rodzinami, wnuk wiek osb tworzcych rodzin: 5-92 lata Rodzina zrekonstruowana 5 osb: maestwo, dwie crki kobiety, ojciec mczyzny wiek osb tworzcych rodzin: 7-84 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Kresy Wchodnie, Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe, rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom, wasnociowy d) zatrudnienie: emerytura, dziaalno gospodarcza, zlecenia wramach wolnego zwodu a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom, wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, zlecenia wramach wolnego zawodu

Dodatkowe informacje
Sadowscy maj jeszcze 9 dzieci, zktrymi utrzymuj bardzo intensywny, codzienny kontakt. Maestwo yje wseparacji izajmuje odrbne, autonomiczne czci domu. Sadowska wychowaa jednego ze swoich wnukw, ktry mieszka zni do tej pory.

5 Bkowie

Dom naley do siostry ma. Istotna jest napita relacja zjego pierwsz on oraz crk. Kobieta otrzymuje intensywne wsparcie finansowe od swojej matki. Jej crki maj dwch innych ojcw - std na ycie codzienne Bkw wpywa obecno rodzin pochodzenia ojcw crek. Wdomu przebywa umierajcy ojciec ma, ktrym opiekuje si pielgniarka. Dom jest prowadzony przez gospodyni domow. ycie codzienne Chmielewskich regulowane jest faktem prowadzenia wsplnej dziaalnoci gospodarczej oraz napiciami rodzcymi si na tle braku regulacji praw wasnoci do poszczeglnych mieszka skadajcych si na dom.

6 Chmielewscy

Rodzina wielopokoleniowa (4 odrbne gospodarstwa domowe) 13 osb: wdowiec, trzech synw zonami izdziemi wiek osb tworzcych rodzin: 12-70 lat

a) pochodzenie: Jelenia Gra, Wrocaw b) wyksztacenie: rednie, zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom ztzw. wieczystym uytkowaniem d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza, praca fizyczna, praca wprywatnych firmach a) pochodzenie: Jelenia Gra, Lubuskie b) wyksztacenie: rednie, zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom ztzw. wieczystym uytkowaniem d) zatrudnienie: praca fizyczna, praca wfirmie a) pochodzenie: Jelenia Gra, b) wyksztacenie: rednie, zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

7 Wodarczyko- Rodzina wielowie pokoleniowa (dwa gospodarstwa domowe) 5 osb: wdowa, syn wraz on isynami wiek osb tworzcych rodzin: 8-63 lata 8 Borkowscy Rodzina wielopokoleniowa (dwa gospodarstwa domowe) 5 osb: wdowa, syn wraz on idziemi wiek osb tworzcych rodzin: 1-58 lat

Dom Wodarczykw podzielony jest na dwie czci. Pitro zajmuje wdowa, parter syn wraz zrodzin. ona Wodarczyka nie utrzymuje czstego kontaktu zrodzin pochodzenia ijest wkonflikcie zteciow.

Dom naley do wdowy ijest podzielony na dwie odrbne czci. Wdowa jest wkonflikcie zsynow. Na ycie Borkowskich wpywa codzienny kontakt zrodzin pochodzenia synowej jej siostra mieszka wssiednim domu, rodzice kilka kilometrw dalej. Wspieraj si finansowo iemocjonalnie. Siostry pomagaj sobie wopiece nad dziemi.

Rodziny zSobieszowa iJagnitkowa | 63

Rodzina
9 Sawiccy

Kompozycja
Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek: 23 i30 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Jelenia Gra, Maopolskie b) wyksztacenie: zawodowe, wtrakcie studiw c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: praca na czarno a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: praca na czarno, praca fizyczna, renta

Dodatkowe informacje
Sawicka odziedziczya dzieraw mieszkania po swoim ojcu. Wychowywaa si bez matki. Nie ma rodzestwa. Sawicki nie utrzymuje kontaktu zrodzin pochodzenia.

10 Tanasiowie

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 10 osb: maestwo, dwoje nieletnich dzieci, dwie dorose crki, konkubent jednej znich oraz ich dziecko, osoba niespokrewniona wiek osb tworzcych rodzin: 3-56 lat Rodzina dwupokoleniowa 3 osoby: maestwo, syn wiek osb tworzcych rodzin: 39-72 lat

Tanasiowie s rodzin pochodzenia greckiego. Maj jeszcze troje dorosych dzieci, zktrymi utrzymuj stay kontakt. Istotne s relacje zjednym zbraci Tanasiowej, ktry od czasu do czasu wspiera siostr finansowo. Osoba niespokrewniona, ktra mieszka wdomu Tanasiw, to ssiadka, ktr si opiekuj ze wzgldu na jej emerytur idodatek pielgnacyjny.

11 Urbascy

a) pochodzenie: Kresy Wschodnie, Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: emerytura, wasna dziaalno gospodarcza a) pochodzenie: centralna Polska b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: emerytura, praca wplacwce pastwowej a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe, wysze c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: praca na czarno, praca wfirmie usugowej

39-letni Urbaski jest transseksualnym mczyzn. Wpyw na ycie codzienne rodziny Urbaskich maj dwie crki, ktre mieszkaj wssiedztwie. Wdomu pomieszkuje jedna zwnuczek Urbaskich.

12 Kubiakowe

Rodzina dwupokoleniowa niepena 2 osoby: wdowa, crka wiek osb tworzcych rodzin: 63-92 lata

Rozbudowana sie pokrewiestwa ze wzgldu na szlacheckie pochodzenie: Modsza pani Kubiak jest jedynaczk, nigdy nie bya zamna, nie ma dzieci.

13 Maciejewscy

Rodzina dwupokoleniowa niepena 2 osoby: rozwodnik, pasierbica wiek osb tworzcych rodzin: 25-53 lata

Maciejewska jest crk byej konkubiny. Maciejewski utrzymuje kontakt jedynie zsiostr. Jest rozwodnikiem, nie kontaktuje si ze swoj crk.

64

Rodzina
14 Szczepascy

Kompozycja
Rodzina dwupokoleniowa niepena 3 osoby: rozwdka, syn, crka wiek osb tworzcych rodzin: 25-65 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wasnociowe d) zatrudnienie: emerytura, praca wfirmie, bezrobocie a) pochodzenie: Kresy Wschodnie b) wyksztacenie: brak c) miejsce zamieszkania: 1 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: emerytura

Dodatkowe informacje
Szczepaska ma jeszcze syna idwie crki wtym jedn adoptowan. Syn przebywa wraz zon idzieckiem na emigracji. Szczepaska wspiera swoje dzieci finansowo. Nie utrzymuje kontaktu ze swoj rodzin pochodzenia.

15 Abramowie

Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek: 84 i76 lat

Mczyzna jest wdowcem. Ma syna mieszkajcego wLublinie, zktrym utrzymuje sporadyczny kontakt oraz crk, ktra wyemigrowaa do Izraela. Abram jest ydem, Abramowa katoliczk.

16 Wilkowa

Gospodarstwo jednoosobowe (wdowa) wiek: 74 lata

a) pochodzenie: Kresy b) wyksztacenie: brak c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: emerytura

Wilkowa jest wspierana przez swoj crk. Pomaga finansowo swojemu synowi. Jej zmary m mia on oraz syna. Wilkowa wspieraa przez dugi czas pierwsz on swojego ma.

17 Kalinowscy

Rodzina zoona (wsplne gospodarstwo domowe) 6 osb: maestwo, syn wraz zon wiek osb tworzcych rodzin: 31-58 lat

a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Kalinowscy nie utrzymuj kontaktw ze swoimi rodzinami pochodzenia ze wzgldu na przeszo (konflikty na tle finansowym). Wraz zsynem prowadz wspln dziaalno gospodarcz.

18 Lis

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 5 osb: wdowa, synowie, wtym jeden zon idzieckiem wiek osb tworzcych rodzin: 1-60 lat

a) pochodzenie: Jelenia Gra Rodzina Lisw prowadzi wsplnie dziaalb) wyksztacenie: rednie, no gospodarcz. Pani Lis nie utrzymuje wysze kontaktw ze swoj rodzin pochodzenia. c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Rodziny zSobieszowa iJagnitkowa | 65

Rodzina
19 Mazurkowie

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 4 osoby: wdowa, crka wraz zkonkubentem idzieckiem wiek osb tworzcych rodzin: 10-62 lata Rodzina zrekonstruowana 3 osoby: rozwdka, rozwodnik, dziecko rozwdki wiek osb tworzcych rodzin: 5-66 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Dodatkowe informacje
Wdowa Mazurek ma jeszcze jedn crk, ktra mieszka wdomu obok. Jest wzwizku konkubenckim ima jedno dziecko. Konkubenci crek s brami. Mazurkowie wsppracuj ze sob prowadzc kilka dziaalnoci gospodarczych.

20 Wysoccy

a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wkamienicy, wynajmowane d) zatrudnienie: praca fizyczna, renta

Wysocka ma troje dzieci. Starsze mieszkaj zjej byym mem. Jej obecny konkubent zkolei nie jest biologicznym ojcem jej najmodszego, trzeciego dziecka. Dzieraw mieszkania odziedziczya po swoim ojcu. Nie utrzymuje kontaktu ze swoj rodzin pochodzenia, jest jedynaczk.

21 Sobczakowie

Rodzina zoona 3 osoby: wdowa, crka wraz zme. wiek osb tworzcych rodzin: 28-53 lata

a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: dziaalno gospodarcza

Sobczakowie prowadz wspln dziaalno gospodarcz. Utrzymuj cise relacje zrodzin pochodzenia zmarego ma pani Sobczakowej. Rodzina ta mieszka wssiedztwie. Na ycie codzienne ma wpyw obecno przyjaciki zdziecistwa modszej Sobczakowej.

22 Czerwiscy

Rodzina zoon. 3 osoby: wdowa, crka wraz zme. wiek osb tworzcych rodzin: 65-85 lat

a) pochodzenie: Kresy, Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: cz wolnostojcego domu, wasnociowy d) zatrudnienie: renty, emerytura

Wdowa prowadzi odrbne gospodarstwo domowe. Czerwiska jest rozwdk ima jedn crk, ktr wspiera finansowo. Crka mieszka wraz zmem wodzi.

23 Andrzejewska

Gospodarstwo jednoosobowe wiek: 56 lat

a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: placwka pastwowa

Andrzejewska jest matk, jednak jej m pracuje za granic iodwiedza j 2 razy wroku. Maj dwie crki. Jedna znich mieszka wJeleniej Grze ito zni Andrzejewska utrzymuje intensywny kontakt. Druga crka mieszka we Wrocawiu. Obie s przez ni wspierane finansowo.

66

Rodzina
24 Cielakowie

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 5 osb: maestwo, nieletni syn, dorosa crka wraz zdzieckiem wiek osb tworzcych rodzin: 6-56 lat Rodzina zrekonstruowana (dwa gospodarstwa domowe) 3 osoby: maestwo wseparacji, crka wiek osb tworzcych rodzin: 16-51 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wkamienicy z tzw. wieczystym uytkowaniem d) zatrudnienie: praca na czarno

Dodatkowe informacje
Rodzina korzysta zpomocy socjalnej. Cielakowie maj jeszcze 4 dzieci, ktre yj wkonkubinatach. Nie utrzymuj kontaktw ze swoimi rodzinami pochodzenia.

25 Gowaccy

a) pochodzenie: Jelenia Gra b) wyksztacenie: wysze c) miejsce zamieszkania: 3 pokojowe mieszkanie wkamienicy z tzw. wieczystym uytkowaniem d) zatrudnienie: praca wplacwkach pastwowych

Gowaccy yj wseparacji itworz dwa odrbne gospodarstwa domowe. Budynek, wktrym mieszkaj ma charakter wielorodzinny. Wjednym zmieszka mieszka matka Gowackiego. Gowacka utrzymuje kontakt ze swoj starsz crk zpierwszego maestwa oraz ze swoj rodzin pochodzenia (rodzice oraz siostra).

2.3. Rodziny z Dziekanowic

Rodzina
1 Zakrzewscy

Kompozycja
Konkubinat (gospodarstwo dwuosobowe) wiek: 25-27 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wdomu wolnostojcym wynajmowane d) zatrudnienie: prace sezonowe, praca fizyczna

Dodatkowe informacje
Oboje utrzymuj bliskie relacje ze swoimi rodzinami pochodzenia, ktre take zamieszkuj Dziekanowice (nr 2 inr 3). S wspierani finansowo przez rodzin pochodzenia mczyzny, asami wspieraj rodzin pochodzenia kobiety.

2 Koodziejowie

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 4 osoby: maestwo, crka wraz zdorosym synem wiek osb tworzcych rodzin: 26-67 lat

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: prace sezonowe, praca fizyczna, emerytury

Mieszkanie naley do starszego maestwa. Ich crka jest wdow. Ma jeszcze dwoje dzieci. Rodzina jest wspierana finansowo przez crk (nr 1). Utrzymuj si przede wszystkim zemerytur pastwa Koodziejw.

Rodziny z Dziekanowic | 67

Rodzina
3 Sikorscy

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (dwa gospodarstwa domowe) 6 osb: maestwo, dwoje dzieci, ojciec mczyzny, siostra matki wiek osb tworzcych rodzin: 58-72 lata Rodzina dwupokoleniowa 6 osb: maestwo, dwie crki, syn wiek osb tworzcych rodzin: 20-67 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: prace sezonowe, wasna dziaalno, emerytury

Dodatkowe informacje
Sikorska pochodzi zrodziny wielodzietnej, ma 5 rodzestwa, zktrym utrzymuje kontakt. Sikorski podobnie ma 5 rodzestwa. S spokrewnienie zrodzin nr 16. Wprzybudwce domu mieszka ojciec Sikorskiego razem zsiostr zmarej ony. Sikorscy pomagaj im wprowadzeniu gospodarstwa domowego. Wspieraj finansowo syna, ktry mieszka poza domem (nr 1).

4 Krajewscy

a) pochodzenie: Dziekanowice, Wielkopolska b) wyksztacenie: zawodowe, rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: wasna dziaalno

Dom nalea do nieyjcych rodzicw Krajewskiego. Krajewska utrzymuje kontakt ze swoj macoch oraz jej crk. Wsplnie zdorosymi dziemi prowadzi dziaalno gospodarcz.

5 Gajewscy

Rodzina dwupokoleniowa 3 osoby: maestwo, crka wiek osb tworzcych rodzin: 21-50 lat

a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: zawodowe, rednie c) miejsce zamieszkania: dwupokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: prace sezonowe, praca fizyczna

Gajewscy nie utrzymuj kontaktw zrodzinami pochodzenia. Maj jeszcze jedn crk, zktr s wkonflikcie ze wzgldu na to, e yje wzwizku pozamaeskim. WDziekanowicach mieszkaj od kilku lat nie wchodz wrelacje ssiedzkie.

6 Szymczakowie

Rodzina wielopokoleniowa (dwa gospodarstwa domowe) 6 osb: maestwo, crka wraz zmem isynam. wiek osb tworzcych rodzin: 20-70 lat Rodzina dwupokoleniowa niepena 2 osoby: rozwdka, syn wiek: 38 i68 lat

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: prace sezonowe, praca fizyczna, praca na czarno, emerytury

Rodzice Szymczakowej mieszkaj wwyodrbnionej czci domu. Tworz wasne gospodarstwo domowe. Wspieraj finansowo rodzin crki. Jeden zsynw ma nielubne dziecko. Wssiedztwie domu Szymczakw mieszka ich crka. Obecnie Szymczakowie cakowicie utrzymuj swoich synw.

7 Baranowscy

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe, redni. c) miejsce zamieszkania: cz domu wolnostojcego, wasnociowe d) zatrudnienie: praca wplacwce pastwowej

Baranowska jest rozwdk. Ma jeszcze jednego syna, ktry zrodzin mieszka kilka budynkw dalej. Pomaga im wopiece nad dziemi (nr 8). Baranowska jest skonfliktowana zrodzin pochodzenia ojca jej synw.

68

Rodzina
8 Laskowscy

Kompozycja
Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwoje dzieci wiek osb tworzcych rodzin: 10-36 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom, wynajmowany d) zatrudnienie: praca wplacwce pastwowej

Dodatkowe informacje
Laskowcy utrzymuj kontakt ze swoimi rodzinami pochodzenia. Rodziny pomagaj im wopiece nad dziemi. Laskowski jest skonfliktowany zbratem (nr 7).

9 Brzeziscy

Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwoje dzieci wiek osb tworzcych rodzin: 2-28 lat

a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: prace sezonowe, praca fizyczna, gospodyni domowa a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: przedsibiorstwo rolne

Mieszkanie Brzeziskich naley do siostry matki mczyzny. Brzeziska utrzymuje intensywny kontakt ze swoj rodzin pochodzenia. Jej matka pomaga jej wopiece na dziemi.

10 Makowscy

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 4 osoby: wdowa, syn wraz zcrk idzieckiem wiek osb tworzcych rodzin: 2-67 lat

Synowa Makowskiej utrzymuje bardzo intensywny kontakt ze swoj rodzin pochodzenia, ktra mieszka kilka kilometrw od Dziekanowic. Jej najblisz ssiadk jest ciotka (nr 12), po ktrej oczekuje odziedziczy gospodarstwo.

11 Zikowscy

Rodzina dwupokoleniowa 5 osb: maestwo, trzech synw wiek osb tworzcych rodzin: 26-67 lat

a) pochodzenie: Dziekanowice, Wielkopolska b) wyksztacenie: rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: przedsibiorstwo rolne

Zikowscy maj jeszcze dwie crki. Gospodarstwo rolne przepisali najmodszemu synowi. Dla ich ycia codziennego oraz pracy due znaczenie maj wizi ssiedzkie (np. nr 12). Zikowska pomaga swoim crkom wopiece nad dziemi.

12 Przybylskie

Rodzina dwupokoleniowa niepena 2 osoby: wdowy (matka icrka) wiek : 63 i84 lata

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: przedsibiorstwo rolne

Modsza Przybylska utrzymuje relacje zrodzin nr 11 oraz 10. Nie ma dzieci std oczekiwanie, e swoje gospodarstwo przepisze na crk siostry.

Rodziny z Dziekanowic | 69

Rodzina
13 Domaskie

Kompozycja
Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 3 osoby: wdowa, crka wraz zdzieckiem wiek osb tworzcych rodzin: 10-63 lata Rodzina wielopokoleniowa (2 gospodarstwa domowe) 6 osb: wdowa, syn wraz zon itrzema synami wiek osb tworzcych rodzin: 10-76 lat Rodzina dwupokoleniowa niepena 6 osb: wdowiec, 6 dzieci wiek osb tworzcych rodzin: 16- 51 lat

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: zawodowe, rednie c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wdomu wolnostojcym, wynajmowane d) zatrudnienie: placwka pastwowa, praca wprywatnej firmie a) pochodzenie: Dziekanowice, Dolny lsk b) wyksztacenie: zawodowe, rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: przedsibiorstwo rolne

Dodatkowe informacje
Domaska bya wielokrotnie zamna. Jej ostatni m by jej kuzynem. Jest skonfliktowana zjego dziemi zpierwszego maestwa. Domaska ma jeszcze syna, zktrym utrzymuje kontakt telefoniczny. Od czasu do czasu wdomu pojawia si chopak crki Domaskiej ojciec jej crki. Nie ma on jednak wpywu na ycie codzienne rodziny.

14 Nowaccy

Nowaccy prowadz gospodarstwo rolne zlokalizowane na ziemiach niskiej klasy. Utrzymuj si zemerytury matki Nowackiego. Nowacka nie podtrzymuje kontaktw ze swoj rodzin pochodzenia.

15 Borowscy

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe, rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: przedsibiorstwo rolne

Istotna dla funkcjonowania rodziny jest blisko zamieszkania matki Borowskiego. Borowscy pomagaj jej wwykonywaniu codziennych obowizkw. Istotne s relacje zrodzestwem Borowskiego oraz rodzin pochodzenia jego zmarej ony.

16 Baszczykowie

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 6 osb: wdowa, syn wraz zon oraz trzema synami wiek osb tworzcych rodzin: 15- 82 lata Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 4 osoby: wdowy (matka icrka), dwie crki modszej wdow. wiek osb tworzcych rodzin: 12-67 lata

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe, rednie c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: przedsibiorstwo rolne

Na ycie codzienne Baszczykw maj wpyw rodziny pochodzenia maestwa, zwaszcza za dziaania podejmowane wsplnie zrodzestwem. Baszczykowie s spokrewnieni zkilkoma innymi rodzinami mieszkajcymi wDziekanowicach.

17 Chojnackie

a) pochodzenie: Wielkopolska, Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: praca sezonowa, emerytura

Chojnackie nie utrzymuj kontaktu zrodzin pochodzenia starszej wdowy. Wchodz za to wrelacje zrodzinami 18 i19 ich czonkowie to rodzestwo Chojnackiej. Wszystkie te rodziny mieszkaj wssiedztwie.

70

Rodzina
18 Ciesielscy

Kompozycja
Rodzina nuklearna 4 osoby: maestwo, dwch synw wiek osb tworzcych rodzin: 10-39 lata

Status spo.-ekon.
a) pochodzenie: Wielkopolska, Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: praca sezonowa, praca fizyczna

Dodatkowe informacje
Dla codziennoci Ciesielskich wane jest podejmowanie wsplnych dziaa zrodzin nr 19 i17. Ciesielska pochodzi spoza Dziekanowic, ale podtrzymuje kontakty ze swoj rodzin pochodzenia.

19 Adamscy

Rodzina wielopokoleniowa (wsplne gospodarstwo domowe) 5 osb: wdowa, syn wraz on idziemi wiek osb tworzcych rodzin: 1-66 lat

a) pochodzenie: Wielkopolska, Dziekanowice b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wynajmowane d) zatrudnienie: praca sezonowa, praca fizyczna, emerytura

Adamscy podtrzymuj kontakt zrodzin 17 i18 s znimi spokrewnieni. Moda Adamska pochodzi spoza Dziekanowic zrodziny wielodzietnej, utrzymuje intensywne relacje zrodzestwem irodzicami. Dla Adamskich bardzo wan rol odgrywa rodzinne ycie towarzyskie.

20 Kamierczak

Gospodarstwo jednoosobowe (wdowa) wiek: 87 lat

a) pochodzenie: Dziekanowice b) wyksztacenie: brak c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: emerytura

Kamierczak ma 7 dzieci, ktre pomagaj jej wcodziennych dziaaniach. Wssiedztwie mieszka jeden zjej synw std pomoc, jak otrzymuje ma charakter permanentny.

21 Wasilewscy

Rodzina dwupokoleniowa 3 osoby: maestwo, syn wiek osb tworzcych rodzin: 34-68 lat

a) pochodzenie: Wielkopolska b) wyksztacenie: rednie, wysze c) miejsce zamieszkania: wolnostojcy dom wasnociowy d) zatrudnienie: emerytura, praca wfirmie

Wasilewscy nale do nowych osadnikw wDziekanowicach. Mieszkaj razem ze swoim dorosym synem. Nie wchodz wadne relacje zssiadami. Od czasu do czasu kontaktuj si ze swoim rodzestwem ikuzynostwem, ktre mieszka wPoznaniu.

22 Szczepaniako- Rodzina dwuwie pokoleniowa 4 osoby: maestwo, syn, crka wiek osb tworzcych rodzin: 15-48 lat

a) pochodzenie: Dla Szczepaniakw istotne s relacje rodzinDziekanowice, Wielkopolska no-ssiedzkie. b) wyksztacenie: zawodowe c) miejsce zamieszkania: 2 pokojowe mieszkanie wbloku, wasnociowe d) zatrudnienie: praca fizyczna, praca sezonowa

Rodziny z Dziekanowic | 71

3. Codzienno i uwikanie w sieci pokrewiestwa

Wysiek klasyfikacyjny daje moliwo przyjrzenia si poszczeglnym rodzinom jedynie zzewntrz, aklasyczny sposb opisywania ukadw rodzinnych pozwala na ogld ich jednostkowych struktur tylko wcile okrelonym momencie czasu bez szans na sprawdzenie tego, jak zazbiaj si one zsieciami pokrewiestwa oraz jak s przystosowywane do zmiennych warunkw codziennoci. Innymi sowy, cho klasyfikacje bywaj konieczne dla celw analitycznych, diagnostycznych iporzdkujcych dane, to nie daj szans na ujawnienie praktycznego wymiaru ycia rodzinnego. Uporzdkowanie rodzin wedle kompozycji domowych czy rodzaju gospodarstwa domowego daje pobieny wgld wto, zkim pracowaam ijakie rodowiska rodzinne stanowi baz dla moich rozwaa. Dostp do tych informacji uwaam za niezbdny, by mc przeprowadzi analizy wskazujce na nieadekwatno tego typu klasyfikacji przy uwzgldnieniu mechanizmw ksztatowania si idziaania sieci pokrewiestwa. Ju wdodatkowych informacjach dotyczcych poszczeglnych rodzin sygnalizuj istnienie relacji iwizi, ktre zaburzaj ich wyidealizowane kompozycje. Ot zastosowana przeze mnie metoda genealogiczna wpoczeniu zdugotrwa obserwacj umoliwia zadanie pytania oto, jak wtrzech badanych spoecznociach lokalnych przedstawia si problematyka sieci krewnych, bez koncepcji ktrej analiza ycia rodzinnego pozostaje powierzchown interpretacj ocharakterze funkcjonalno-strukturalnym. Sieci krewnych, wktrych uwikane s wyej opisane rodziny przybieray rne formy. Ich rozmiary oraz ksztat zalene s od rozproszenia geograficznego krewnych ipowinowatych oraz zindywidualizowanych systemw wartoci, ktre nie s jednakowe, rnic si wzalenoci od pochodzenia, statusu spoeczno-ekonomicznego czonkw rodzin, anawet losowych sytuacji, wjakich si znajduj. Istotne s biece konteksty codziennoci charakteryzujce si kryzysami rodzinnymi lub ich brakiem, podejmowanymi decyzjami ekonomicznymi czy udzielaniem rnego rodzaju pomocy. Okazuje si, e sieci krewnych maj tendencj do tymczasowego rozszerzania si na ludzi, ktrzy nie s ani krewnymi, ani te powinowatymi. Oczywicie im bardziej endogamiczna jest spoeczno, ktrej przykadem s Dziekanowice, gdzie powizania rodzinne oplataj ca wie, tym mniejszy bywa zasig sieci krewnych, arelacje pokrewiestwa przybieraj bardziej dynamiczny iintensywny charakter. Wrelatywnie niewielk sie mona inwestowa szybko, czsto ibezporednio. Zawanie irozszerzanie sieci krewnych zaley jednak nie tylko od kontekstu ekonomicznego. Czstokro proces ten wynika zideologii rodzinnej, arozmiary sieci oraz powizana zni wiedza moe wzmacnia poczucie przynalenoci ipeni funkcj prestiow, zwaszcza wobrbie spoecznoci lokalnych. Opisywane przeze mnie rodowiska to rwnie przestrzenie podatne na plotki iprocesy spoecznego etykietowania. Wkadym ztrzech badanych miejsc, wnieco 72

odmienny sposb ksztatuj si relacje midzyrodzinne oraz ssiedzkie nie pozostajc bez znaczenia, na przykad dla codziennego funkcjonowania gospodarstw domowych. WPoznaniu zasiedziao irdzenno rodzin zwiksza znaczenie relacji ssiedzkich, ktre s wanym uzupenieniem sieci krewnych ipowinowatych. Dziekanowice take cechuje zasiedziao jego mieszkacw oraz to, i sie krewnych ogarnia niejako ca wie, nakadajc si jednoczenie na ssiedztwo. Wprzypadku dwch dzielnic Jeleniej Gry sprawa nieco si komplikuje. WSobieszowie bardziej mamy do czynienia zprocesami charakterystycznymi dla miasta, awJagnitkowie dla wsi. Sie wykraczajc poza osoby spokrewnione ispowinowacone rozszerza si na ssiadw, znajomych iprzyjaci. S to tak zwani 'znaczcy inni' (important others) czyli ludzie, ktrzy mieli lub maj konkretny (materialny lub emocjonalny) wpyw na ycie rodziny; ludzie, zktrymi wchodzimy wrwnie intymne relacje jak zkrewnymi, ktrzy wspdziaaj znami, ktrym udzielamy pomocy lub od ktrych t pomoc otrzymujemy. Wkontekcie wspomnianych relacji kluczowe staje si pojcie zayoci odnoszce si do bliskich ipoufaych relacji midzy ludmi. Stosujc owe pojcie odwouj si do koncepcji stworzonej przez Michaela Herzfelda (2007: 23) oraz stwierdzenia Davida M. Schneidera (2004: 306-307), i pokrewiestwo oraz nard opieraj si na dziaaniu podobnych mechanizmw. Oddolne definicje rodziny ikrewnych odnosz si do potocznego rozumienia zayoci ipoufaoci. Jej czci s plotki generowane wobrbie sieci krewnych na temat innych krewnych oraz wrodowisku lokalnym, ktre dotycz najczciej ycia rodzinnego ssiadw lub powinowatych. Plotki powoduj, e wszyscy co osobie wiedz, znaj swoje problemy, przebyte choroby, przynajmniej czciowo take swoich krewnych. Kiedy wcodziennych rozmowach midzy znajomymi pojawia si pytanie oto: co tam sycha?, to jest to pytanie oto: co si dzieje uciebie wdomu? jak tam mama, ona, dzieci?. Rodzina zcaym jej bagaem konfliktw, momentw przeomowych, takich jak mier, luby, narodziny czy te efektami podjtych decyzji ekonomicznych jest wduym stopniu lokalnie publiczna. Wtym kontekcie nie da si atwo przysta na czste przeciwstawienie domeny domowej domenie publicznej. Te dwie sfery ycia spoecznego na lokalnym poziomie zachodz na siebie iwpywaj na ycie poszczeglnych jednostek rodzinnych. Wprzypadku zayoci istotny bywa rwnie status spoeczny rodzin, ktry, jak si okazuje, im jest wyszy, tym mniejsza ch spoufalania si zosobami niespokrewnionymi inie bdcymi powinowatymi. Za przykad mog suy choby rodziny opochodzeniu szlacheckim lub dysponujce duym kapitaem ekonomicznym, dla ktrych poszerzanie sieci krewnych moe nie by atrakcyjne ze wzgldw ideologicznych bd ekonomicznych. Wodniesieniu do zebranego przeze mnie materiau empirycznego mona mwi ossiedztwie rodzinnym inierodzinnym. Zwczeniejszych opisw niektrych rodzin jasno wynika, e rodzinne ssiedztwo wystpuje we wszystkich trzech lokalizacjach, najwyraniej za wDziekanowicach. Ssiadowanie zkrewnymi moe czyni mniej Codzienno i uwikanie w sieci pokrewiestwa | 73

widoczn efektywno kontaktw, ktre si rzeczy s codzienne. Wtakich przypadkach kontakt midzy krewnymi czsto jest przypadkowy inie powoduje wymiany usug czy przepywu wzajemnej pomocy. Tu midzy innymi ujawnia si bd uywanej przeze mnie metody genealogicznej, ktra nie dawaa moliwoci zidentyfikowania jakoci kontaktw zkrewnymi. Wkontaktach midzyrodzinnych, zwaszcza waspekcie ssiedztwa, charakterystyczne byo narzekanie na rodzin: rodzina to przede wszystkim kopot, kula unogi. Oglnie rzecz biorc, mwi mona oambiwalentnym stosunku ludzi do ich wasnego bycia wrodzinie. Prawo do oczerniania inarzekania na krewnych uznaj za wpisane wrelacje pokrewiestwa bdce przecie systemem spoecznych interakcji. Wszdzie tam, gdzie jaka przestrze, jakie wartoci, rzeczy, dziaania, interesy s podzielane przez ludzi, wystpuj take napicia ikonflikty. Wtakiego typu relacje wchodz jednostki inawet jeli przypisywane s im okrelone role, zachowania, obowizki iprawa, to nigdy nie s one realizowane wzakadany iidealny sposb. To wanie wtakim kontekcie pojawia si kwestia zayoci. Narzekanie na rodzin (na on, ma, rodzicw, rodzestwo, dzieci, ciotki, chrzestnych, synowe, ziciw, wujkw, kuzynostwo) wpisuje si wregu poufaoci wkontekcie spoeczestwa polskiego, wktrym mwienie orodzinie jest czym normalnym, kulturowo uwarunkowanym. Orodzinie opowiadamy nie tylko ssiadom ikrewnym, ale iksiom, lekarzom, sprzedawcom, prawnikom, obcym ludziom wsytuacjach chwilowej znajomoci, na przykad tym napotkanym wsklepie, wautobusie, pocigu bd wparku. Oprcz tego, e na rodzin narzekamy, to take si ni chwalimy. Jestemy dumni zosignitego przez danego czonka rodziny prestiu, zpowodzenia winteresach, emigracji zarobkowej, sukcesw zawodowych, nowych nabytkw, spadku, wnukw, lubw, udanych przekrtw, zagranicznych wakacji, cikiej pracy, pochodzenia, bohaterstwa czy religijnoci. Wszystkim tym, co potencjalnie buduje wizerunek, co pozwala dziaa, wpywa oraz lokowa si whierarchiach. Jak ju wielokrotnie nadmieniaam, moje zainteresowanie sposobami uywania wizi pokrewiestwa odnosi si do codziennoci. Std te nie koncentrowaam si, na przykad na rytuaach rodzinnych zwizanych zcelebrowaniem wit wpisanych wtradycyjn obrzdowo doroczn, jubileuszy takich jak imieniny iurodziny czy te na zwyczajach lubnych bd pogrzebowych. Moje uczestnictwo wwydarzeniach rytualnych iodwitnych oczywicie zdarzao si, ale miao charakter wycznie przypadkowy. Eksploracja codziennoci jest zjednej strony banalnie prosta, bowiem codzienno dzieje si nieustannie, lecz zdrugiej strony, kiedy badacz prowadzi badania we wasnym rodowisku spoeczno-kulturowym, pojawia si szereg problemw od metodologicznych po emocjonalne. Wsytuacji pogbionych idugotrwaych bada
21 Jednoczenie chwalenie si jest kreowaniem tego prestiu, zwaszcza na poziomie lokalnym czy te wewntrz sieci krewnych.

74

codzienno jest czym, czego badacz staje si mimowolnie wsptwrc iwspuczestnikiem. Jest oczywista iwpewien sposb trywialna. Trudno wynika take ztego powodu, i owa codzienno jest znaczeniowo przezroczysta. Ludzie jej nie dostrzegaj, poniewa posiada ona charakter zrutynizowany, wypeniaj j dziaania wydajce si koniecznymi ioczywistymi. Trudno jest wic ojednoznaczn identyfikacj ico wicej, klarown werbalizacj tego, na czym polega rodzinna codzienno. Najbardziej znamienitym przykadem tej trudnoci jest zjawisko pomocy, ktre wzrutynizowanym yciu zdnia na dzie jest niezauwaalne ani przez jej dawcw, ani te przez beneficjentw. Wyodrbnienie tego, co stanowi udzielan ipobieran pomoc komplikuje si dodatkowo wkontekcie pokrewiestwa, ato ze wzgldu na to, e pomoc naley do pakietu moralnych obowizkw, ktre bezwzgldnie naley realizowa. ycie codzienne skada si zkulturowo uksztatowanych iuporzdkowanych sytuacji, zachowa, dziaa typowych ipowtarzalnych. Sposoby uycia przypisanych codziennoci strategii postpowania tworz wiat podstawowej, normalnej inieuwiadamianej rzeczywistoci. Jest to wybitnie utajona kategoria, wktrej to ludzie funkcjonuj, odczuwajc j jako zastan ipodzielan zinnymi. Codzienno materializuje si wzjawiskach idziaaniach odbywajcych si wkonkretnych przestrzeniach, spord ktrych najbardziej interesoway mnie domy/ mieszkania, wktrych yj rodziny moich rozmwcw, zatem przestrzenie najbardziej oczywiste iwasne. Poruszanie si wobrbie domu, dziaanie wnim ijego tworzenie czsto nie jest wiadome, wtym sensie, e normalni ludzie nie reflektuj nad tym, co dzieje si codziennie. Oczywisto przestrzeni codziennoci powoduje, e nasz stosunek do niej pozostaje niezwerbalizowany, dlatego tak wana wmoim przedsiwziciu badawczym bya obserwacja uczestniczca. Rzecz jasna rozmawiaam zludmi, dyskutowaam znimi, czasem wrcz prowokowaam ich do wypowiedzi, lecz nie przeprowadzaam wywiadw wcisym tego sowa znaczeniu. Wodniesieniu do ycia codziennego pojawiao si co, co roboczo okrelam jako telenowelowo ycia rodzinnego. Termin zapoyczam bezporednio znarracji ludzi, ktrzy swoje historie rodzinne postrzegaj jako niezwyke iburzliwe (umnie to jak wdramacie, jak wtelenoweli, suchaj dalej...). Te telenowelowe fragmenty ycia rodzinnego stanowiy przedmiot opowieci, bdcych przeciwwag dla codziennoci oraz remedium na nieumiejtno zwerbalizowania jak si ma zwyke ycie. Tego typu narracje ilustruj rwnie dynamik, konfliktowo, nieoczywisto zjawiska rodziny oraz stanowi elementy integrujce ludzi. Itak wopowieciach moich rozmwcw pojawiy si pompatyczne rozstania, tragiczne wypadki, dugotrwae iteatralne konflikty, burzliwe romanse, mio, nienawi, powroty, choroby, powicenie. Przykadami moe by rodzina Bkw zrozwodami, romansami, wpadkami, spektakularnymi ucieczkami zkochankami, dalej rodzina Zawadzkich ztragicznymi mierciami oraz poarem jako efektem mafijnych porachunkw czy rodzina Szczepaskich zhistori burzliwego romansu, atake rodziny, wktrych zdarzyy si Codzienno i uwikanie w sieci pokrewiestwa | 75

aresztowania, przedziwne zbiegi okolicznoci, bijatyki, anawet morderstwa, tajemnicze zniknicia krewnych, zemsty, mezalianse, kradziee, napady pirackie, nawiedzenia przez duchy anawet kontakty zprzybyszami zkosmosu. Moi rozmwcy opowiadali bardzo wiele, nierzadko dokonujc wrcz psychoanalizy ich wsplnego ycia zludmi, ktrych nazywali rodzin bd krewnymi. Nieustannie zastanawiali si nad wasnym yciem, poczuciem spenienia, obowizkami, posiadan wiedz, podjtymi decyzjami, wydarzeniami; powracali do dziecistwa, zastanawiali si nad swoimi zwizkami, macierzystwem lub ojcostwem, kcili si ze sob oto, jak byo ijest na prawd. Metodologiczne uprzywilejowanie formuy rozmw zamiast wywiadw byo niezwykle istotne dla mojego projektu ztego wzgldu, e te niespodziewanie zjawiajce si refleksje pozwoliy mi na dotarcie do emocjonalnego isubiektywnie postrzeganego ycia rodzinnego. Innymi sowy, do sposobw jego jednostkowego odczuwania, awkonsekwencji do praktycznego wymiaru wizi pokrewiestwa.

76

Rozdzia III Teorie iobrazy

1. Dynamiczna sie krewnych
Pierwsz osob, zktr pracowaam zzastosowaniem elektronicznej wersji metody genealogicznej bya pani Barbara. Kobieta okilka lat modsza od mojej matki, zamna po raz drugi, zdwiema dorastajcymi crkami, zawodowo aktywna od momentu, kiedy pod koniec lat 70. po raz pierwszy przyjechaa do Poznania. Jej dom to trzypokojowe mieszkanie wbloku zlokalizowanym wcentrum Poznania. Gospodarstwo domowe pani Barbary oraz ona jako moja gwna rozmwczyni zostay wyselekcjonowane wedug odpowiedniej procedury doboru prby, bowiem by to wywiad realizowany dla projektu Kinship and Social Security. Postpowaam cile wedug wszelkich zasad izaoe projektu. Wywiad trwa ponad cztery godziny, awjego efekcie powstaa liczca okoo stu pidziesiciu krewnych ipowinowatych sie krewnych mojej rozmwczyni. Sie moga powsta wycznie woparciu ojednostkow pami, co oznacza, e pani Barbara nie moga weryfikowa swojej wiedzy zczonkami rodziny obecnymi wtrakcie naszego spotkania. Zkuchni co jaki czas sycha byo parsknicia maonka mojej interlokutorki, ktrym towarzyszyy komentarze: Co za bzdura! Ico jeszcze? Co ty gadasz? Nie pamitasz?!. Kilka dni pniej spotkaam si zinn kobiet, ktra wanie rozstaa si ze swoim mem. Podja decyzj oseparacji izdecydowaa si na wychowywanie swoich dwch kilkunastoletnich synw wpojedynk. Zarwno jej rodzina pochodzenia, jak ijej ma byy gboko wstrznite faktem, e oto wrodzinie po raz pierwszy dojdzie do rozwodu. Kobieta zdecydowaa si na wspprac ze mn pomimo trudnej sytuacji, wjakiej si znalaza. Jej decyzja podyktowana bya chci podzielenia si wiedz na temat szlacheckiego pochodzenia jej rodziny. Twierdzia, e pamita wiele imion inazwisk, daty urodzin imierci krewnych, atake ich miejsca pochodzenia. Okrelaa siebie jako osob kompetentn wtych sprawach. Ju na pocztku pracy nad rekonstrukcj sieci krewnych, wktr bya uwikana, pojawi si problem. Metoda genealogiczna, ktr si posugiwaam, zakada, e osoba udzielajca wywiadu okrelana jako Ego, najpierw musi wymieni swoj matk, nastpnie ojca. Kobieta uczynia to zwielkim alem, poniewa czua si silniej zwizana ze swoim ojcem: tatu powinien by pierwszy, nie mama. P roku pniej spotkaam mczyzn, Dynamiczna sie krewnych | 77

ktry okaza si negowa swoje relacje pokrewiestwa na skutek licznych konfliktw pomidzy nim ajego rodzin pochodzenia oraz rodzinami jego dwch byych partnerek. Dugo przekonywaam go do udziau wbadaniu. Okazao si, e mczyzna wie ipamita zaskakujco duo. Jego negacja wizi pokrewiestwa oraz powinowactwa miaa charakter nie tylko emocjonalny, ale ipraktyczny odzwierciedlajcy si wbraku jakichkolwiek kontaktw zkrewnymi. To by pierwszy moment, wktrym zaczam si zastanawia nad tym, co robi oraz co faktycznie mwi moi rozmwcy. Od tej chwili zaczam poda za tokiem ich myli izadecydowaam, e moja praca bdzie dotyczya rodziny ipokrewiestwa. Pojcie sieci krewnych wzasadzie nie pojawia si wpolskojzycznej literaturze antropologicznej. Przyczyn jest przede wszystkim to, e polscy antropolodzy prawie nigdy nie interesowali si zagadnieniem pokrewiestwa inaczej ni wodniesieniu do historii jego bada, zwaszcza wich tradycyjnym wydaniu. Rozwaania nad teori pokrewiestwa kocz si na American Kinship Davida M. Schneidera (1980). Przykadem s dwie ksiki ocharakterze podrcznikowym, bdce przegldem gwnych terminw oraz teorii uywanych wantropologii pokrewiestwa. S to Pokrewiestwo: studium etnologiczne Sawoja Szynkiewicza (1992) oraz ksika pt. Zarys wiedzy orodzinie, maestwie, kohabitacji ikonkubinacie Daniela Jaboskiego iLecha Ostasza (2001), ktra koncentruje si na teorii form maestwa oraz rodziny. Naley take wspomnie oopracowaniu podstawowych poj przez Danut Penkal-Gawck wwydanym w1987 roku Sowniku etnologicznym. Bez przesady mona stwierdzi, e etnolodzy wPolsce nie byli specjalnie zainteresowani tym jednym znajbardziej eksploatowanych przez antropologi tematw. Przyczyn tego upatruj przede wszystkim wtym, i do lat 60. XX wieku studia nad pokrewiestwem koncentroway si na spoecznociach pozaeuropejskich, do ktrych polscy antropolodzy rzadko docierali. Antropologia wpolskim wydaniu nie czsto te przygldaa si wizom rodzinnym inaczej ni wsposb charakterystyczny dla socjologii (Jasiewicz 1972, 1977, 1980; Bednarski, Jasiewicz 1984; Jasiewicz, Vlahovi 1986; Bednarski 1987). Rodzina jako przedmiot badawczy, podobnie jak pokrewiestwo, nie stanowia wyranie wyodrbnionego pola badawczego. Przyczyna tego stanu rzeczy moe by prosta, amianowicie zawaszczenie owego pola przez inne nauki spoeczne, takie jak socjologia zjej doskonale rozwinitym aparatem teoretyczno-badawczym, psychologia czy pedagogika. Wefekcie polska antropologia, poza wspomnianymi opracowaniami, nie moe si poszczyci ani badaniami, ani teori iinterpretacjami odnoszcymi si do rodziny oraz pokrewiestwa wkontekcie spoeczestwa polskiego. Dlatego te za wyjtkow naley uzna prac Frances Pine, ktra prowadzia badania na terenie Polski od koca lat 70. XX wieku, aktre wduej mierze dotycz pokrewiestwa, pci kulturowej oraz ycia rodzinnego (2006: 443-456; 2007: 76-89). Warto rwnie wspomnie oprzetumaczonych na jzyk polski artykuach poruszajcych problematyk nowych studiw nad pokrewiestwem takich jak Oujednolicon analiz pci 78

kulturowej ipokrewiestwa Sylvii J. Yanagisako oraz Jane F. Collier (2007: 21-59), Czy rodzina istnieje? Nowe ujcia antropologiczne Jane F. Collier, Michelle Z. Rosaldo, Sylvii Yanagisako (2007: 60-75), Studia nad pokrewiestwem, osob ludzk czy nad pci kulturow Signe Howell iMarit Melhuus (2005: 309-339). Niedostatki teoretyczne iinterpretacyjne wzbudzaj poczucie niepewnoci wmomencie, kiedy zaczyna si prowadzi badania izastanawia, zjakich perspektyw naley interpretowa ich rezultaty, za pomoc jakich poj dokona ich analizy oraz co czyni ztymi pojciami. Jednym zpodstawowych terminw, jakim si posuguj jest koncepcja sieci krewnych. Ju on sam rzuca wiato na temat niniejszej ksiki: rodzin jako praktykowanie pokrewiestwa. Okazuje si rwnie uyteczny jako sposb przedstawiania wizi rodzinnych, albowiem oddaje dobrze ich charakter. Idea sieci spoecznej staa si popularna wdrugiej poowie XX wieku zarwno wrd socjologw, jak iantropologw jako sposb rozumienia zachowa idziaa ludzi wzoonych iduych spoeczestwach. Pojcie to zostao wprowadzone przez Johna A. Barensa w1954 jako okrelenie metaforyczne, majce oddawa ide, wedle ktrej spoeczne powizania pomidzy jednostkami rozprzestrzeniaj si wspoeczestwie wpostaci przypominajcej sie (Barens 1954: 39-58, 1969a: 51-76, 1969b: 215232, 1972: 1-29; White, Johansen 2005). Relacje ipowizania midzy jednostkami niejako oplataj spoeczestwo. Pojcie sieci spoecznej jest stosowane wdwojaki sposb. Po pierwsze, wszdzie tam, gdzie czy si teori interakcji zDurkheimowskim pojciem solidarnoci, azachowania oraz dziaania ludzi s interpretowane wwietle wzorw relacji, zwizkw zarwno interakcyjnych, jak istrukturalnych (wtakim podejciu tym, co ma by wyjanione jest zachowanie) (Durkheim 1999). Po drugie, wstudiach koncentrujcych si na sposobach organizacji spoecznej oraz transakcjach. Wtym przypadku to sie jest wyjaniana poprzez strategie imotywacje dziaa oraz zachowania ludzi, atransakcje tumaczone s jako konsekwencje struktury spoecznej (Mitchell 1974: 284-285). Moje podejcie blisze jest temu ostatniemu. Idea sieci krewnych jest wrzeczywistoci bardzo prosta, gdy pozwala unikn daleko posunitych zaoe dotyczcych zachowa grupowych. Koncepcja ta jest uyteczna otyle, oile stosuje si j metaforycznie. Jedn zkorzyci jest to, i nie implikuje ona istnienia granic, co pomaga rozwaa systemy pokrewiestwa bez jasnego okrelenia iwyznaczania grup lineaowych. Sie jako termin wizualno-opisowy jest abstrakcyjna, ale jako element analizy pokrewiestwa koncentruje si bardziej na formie ni treci rozwaanych zwizkw irelacji. Wmomencie, gdy rodzina traktowana jest jako rdze sieci pojawia si tendencja do zakadania, e jest ona nierozerwalnym zwizkiem oraz do ignorowania faktu, e jej poszczeglni czonkowie nie pozostaj wobec siebie nawzajem widentycznych relacjach. Nawet wtedy, gdy rdzeniem sieci jest jednostka, analogia do sieci staje si wtpliwa wtakim sensie, e wizi krewniacze pomidzy jednostkami poczonymi pokrewiestwem mog mie bardzo rny porzdek lub mie zupenie odmienn jako. Nie da si ukry, i koncepcja ta Dynamiczna sie krewnych | 79

moe prowadzi do podkrelania formalnych istatycznych aspektw pokrewiestwa. Niemniej jest uyteczna, jeli badamy zjawisko pokrewiestwa wspoeczestwach zoonych, wktrych czonkowie rodziny, krewni s rozrzuceni przestrzennie, aco za tym idzie relacje, zwizki, transakcje ekonomiczne, emocjonalne, symboliczne, wjakie si angauj s rozproszone. Aby unikn bdu ujmowania tych relacji jako statycznych, naley przyj, e sie nie jest stworzona raz na zawsze, lecz nieustannie wytwarzana, azatem naley traktowa j jako zmienn idynamiczn. Spoeczestwa europejskie wwikszoci posiadaj struktur domow opart na rodzinie elementarnej, podstawowej lub konjugalnej. Rodzina igospodarstwo domowe nakadaj si na siebie. Niemniej gospodarstwo domowe jako cao nie pokrywa si cakowicie zrodzin podstawow, czego przykadem mog by sytuacje, wktrych studiujce dzieci yj poza gospodarstwem domowym, maestwo dorosych dzieci rozdziela rodzin konjugaln wsensie rezydencjonalnym iwytworzone zostaj wizi midzy rnymi gospodarstwami domowymi. Proces rezydencjalnej dywersyfikacji itworzenia si spoecznych powiza nie powoduje, e czonkowie rodziny przestaj kontaktowa si ze sob izanika wiedza na temat rodziny. Zachowania wsferze rodzinnej ikrewniaczej nie s przypadkowe. Posiadaj one swoj struktur iregularno, cho nie kady czonek sieci krewnych bdzie si do tych regu stosowa wtym samym stopniu. Kady moe stwierdzi, e jest uwikany wsie spoeczn skadajc si zosb, zktrymi wchodzi wgbsze relacje ni ma znimi tylko czysto fizyczny kontakt, czyli rozmawia znimi, dziaa znimi czy te wchodzi znimi konflikty. Wiele spoecznych kontaktw ma charakter chwilowy iperyferyjny osoby, zktrymi kontaktujemy si wten sposb znajduj si wdalszych odgazieniach sieci. Ale istnieje te rodzaj kontaktw, ktre s dugotrwae iintymne, tak jak wprzypadku rodziny konjugalnej. Krewni znajduj si wrd tych osb, ktre nale do istotnej czci sieci, apojcie sieci krewnych jest ju bardziej precyzyjne. Zaznaczy musz, e rozwijajc swoj interpretacj, wyka, i jej granice wdanym momencie nie s zdefiniowane wycznie genealogiczne. Zgodnie zkonwencjonalnym ujciem powizania wramach sieci krewnych maj charakter biologiczny, lecz nie wszyscy ludzie spokrewnieni fizycznie s traktowani jako krewni; do grona krewnych dopuszczane s take osoby nie bdce spokrewnione wznaczeniu biologicznym aprzykadem tego s: powinowactwo, adopcja, zwizki pozamaeskie, krewni rytualni lub fikcyjni. Sieci krewnych odtwarzane przez moich rozmwcw to sieci relacji midzy
22 Wliteraturze przedmiotu wzasadzie uywa si tych terminw zamiennie: wangielskim family = household. Fakt nakadania si na siebie poj gospodarstwa domowego irodziny byo jednym zzaoe projektu Kinship and Social Security uwydatnionym ju na poziomie procedur doboru prby. Dane mieszkanie byo identyfikowane zrodzin, wobrbie ktrej mona byo przeprowadzi wywiad tylko zjedn penoletni osob. 23 Fizyczny kontakt ma si na przykad zludmi wautobusie czy pocigu.

80

krewnymi oraz powinowatymi, ktrych znali przynajmniej zimienia. Wtej grupie naley dokona rozrnienia krewnych na 'efektywnych' i'nieefektywnych'. Dodatkowo 'krewni efektywni' dziel si na bliskich iperyferyjnych. Czsto do sieci byli wczani take krewni nienazwani, ktrych moi rozmwcy definiowali jedynie przez pokrewiestwo. 'Krewni efektywni' to osoby, zktrymi utrzymuje si kontakty, korespondujc znimi, skadajc im wizyty, wymieniajc znimi usugi, uczestniczc wzgromadzeniach rodzinnych. Zkolei 'krewni nieefektywni' to osoby, ktre s rozpoznawane jako krewni, ale nie utrzymuje si znimi kontaktu. Inaczej jest wprzypadku 'krewnych intymnych', zktrymi kontaktowanie si jest celowe, bliskie iczste, stanowi zatem bezporedni rodzin. Pozostaj jeszcze 'krewni peryferyjni' czyli osoby, zktrymi spotykamy si okazyjnie, przypadkowo isporadycznie (Firth, Hubert, Forge 1969: 154-158). Zpozoru wyglda to do prosto, zwaszcza jeeli takiej identyfikacji zawartoci danej sieci dokonamy pracujc zjedn osob lub czynic to tylko raz. Wpraktyce sie nie jest ustalona raz na zawsze, ana jej tre ma wpyw pami, wiedza iprzede wszystkim aktualna sytuacja osoby bdcej elementem sieci oraz aktualne relacje midzy ludmi. Pojcie sieci krewnych jest efektem adaptacji teorii oraz technik badania pokrewiestwa do industrialnego kontekstu miasta. Wmomencie, kiedy antropologiczne zainteresowanie systemami pokrewiestwa obejmuje zoone spoeczestwa euro-amerykaskie, mamy do czynienia ze swoistego rodzaju kombinacj antropologii rodziny ze studiami nad pokrewiestwem. Do roku 1959 oraz do czasu bada Raymonda Firtha wramach London Kinship Project zajmowano si (przy czym gwnie wramach socjologii) raczej rodzin ni pokrewiestwem4. Koncentrowano si przy tym na rodzinie nuklearnej postrzeganej jako cao. Sie krewnych poza t caoci bya cakowicie ignorowana lub traktowana jako nieistotna. Alternatywnie, wszerszym kontekcie, sie owa bya uznawana za cig powizanych ze sob rodzin nuklearnych (Turner 1969). Pierwsze badania pokrewiestwa wkontekcie zoonego spoeczestwa zachodniego doprowadziy do oglnego stwierdzenia, i charakterystyczny dla niego system pokrewiestwa jest mniej istotny dla spoeczestwa jako caoci ni wprzypadku maych spoecznoci pozaeuropejskich. Dzieje si tak, midzy innymi, ze wzgldu na to, i mamy do czynienia zinnymi instytucjami regulujcymi choby sfer polityczn iekonomiczn. Pokrewiestwo jest mniej widoczne wsferze publicznej istaje si kwesti domowych relacji. Krewni s rozprzestrzenieni, dlatego trudniej jest wytycza konkretne granice geograficzne, nie wspominajc ju ospoecznych. Wtym sensie zachodnie pokrewiestwo jest amorficzne. Krewni poza rodzin elementarn nie stanowi grupy strukturalnej, lecz bardziej organizacyjn. Poruszanie
24 Badania zaprojektowali David M. Schneider iRaymond Firth w1959. Obaj zainteresowani byli struktur znacze pokrewiestwa wspoeczestwie zachodnim. Projekt zosta zrealizowany take wChicago przez Berta N. Adamsa.

Dynamiczna sie krewnych | 81

si wsferze indywidualnej rodziny czy gospodarstwa domowego powoduje, e mamy do czynienia nie ze cile ograniczonymi czy te strukturalnie konstytuowanymi korporacjami, lecz zquasi-grupami lub sieci krewnych. Wszystkie te cechy wskazuj na to, e przedmiot bada zazwyczaj nie bdzie spoecznoci wtradycyjnym, antropologicznym tego sowa znaczeniu ie bdziemy mieli do czynienia raczej zwycinkiem tej spoecznoci, wyselekcjonowanym zcaoci wsposb przypadkowy tak wsensie dosownym jak istatystycznym (Barnard, Good 1984; Firth, Hubert, Forge 1969). Podsumowujc powysze rozwaania, powiedzie mona, e: pokrewiestwo wzachodnim, miejskim kontekcie posiada natur bilateraln: poza dziedziczeniem nazwiska wlinii mskiej istnieje normatywna rwno wrelacjach zkrewnymi wobu liniach (oczywicie mamy do czynienia zodstpstwami od bilateralnoci, ale wynikaj one zkontekstu etnicznego, anawet wyboru na poziomie jednostkowym); wmiecie wystpuje wiele relacji prymarnych, wrd ktrych take znajduj si krewniacze, lecz nie stanowi one jedynych moliwych relacji; podstawow funkcj sieci krewnych jako relacji prymarnej jest wzajemna pomoc, udzielana zwaszcza midzy rodzicami idorosymi dziemi; relacje krewniacze wpywaj na faktyczne interpersonalne zaangaowanie wsystemie bilateralnym: rodzice s najbliszymi inajbardziej intymnymi krewnymi, nastpnie jest to rodzestwo ipozostali, bardziej odlegli genealogicznie krewni; kobiety s bardziej zaangaowane wsprawy krewnych ni mczyni, bdc odpowiedzialnymi za podtrzymywanie kontaktw zkrewnymi, za relacje matka-crka, siostra-siostra s postrzegane jako blisze ni stosunki siostra-brat, ojciec-dzieci (Adams 1968: 17-32).

2. Obezwadniajce dychotomie: pokrewiestwo i pe kulturowa

Temperatura romansu antropologii zpokrewiestwem znacznie spada wprzecigu ostatnich kilku dekad. Teorie idebaty nad tym, co stanowi podstaw dla pokrewiestwa (terminy, pochodzenie, maestwo, rezydencja maeska) utraciy sw centraln pozycj. Zmiany uwidoczniy si wkrytyce studiw nad pokrewiestwem wlatach 60. XX wieku, oktrych wspomniaam ju we wprowadzeniu. Uoglniajc, wzmianie tej chodzio przede wszystkim oodwrt od paradygmatu strukturalno-funkcjonalnego. Druga fala zmian to lata 70., kiedy pokrewiestwo zaczyna by badane winnych kontekstach: whistorii spoecznej, antropologii prawa, politycznej czy feministycznej (zob. Collier 1988; Strathern 1992a; Weston 1992, 1995: 87-110). Istotn rol odegray wwczas studia feministyczne, zwaszcza wyaniajcy si pod ich wpywem nowy program dla studiw nad pokrewiestwem, ktrego wanym elementem byo wskazanie na konieczno analizy powizanych znim zna82

cze kulturowych, systemu nierwnoci oraz kontekstu historycznego (zob. Peletz 1995: 343-346). Nie ma koniecznoci szczegowej prezentacji owych zmian choby iztego powodu, e nie staram si nawet zaprezentowa definicji pokrewiestwa czy rodziny. Przeksztacenia wstudiach nad pokrewiestwem zostay obszernie opisane izinterpretowane. Wynika znich jeden istotny wniosek: nie ma jednolitych studiw nad rodzin ipokrewiestwem, ani te ich oglnej teorii. Wkontekcie moich rozwaa istotne s wszelako dwie zmiany, jakie zaszy na poziomie teoretycznym: denaturalizacja pokrewiestwa, jakiej dokona David M. Schneider oraz pojawienie si gender studies badajcych problemy bardzo bliskie studiom nad pokrewiestwem. Zanim dotaram do studiw nad pci kulturow oraz manifestu Sylvii J. Yanagisako oraz Jane F. Collier zawartego wksice Gender and Kinship. Essays Toward an Unified Analysis (1999) miaam poczucie, e teoria pokrewiestwa, rodziny igospodarstwa domowego ma wady. Uwidocznio si to zwaszcza wmomentach, gdy prbowaam odnie do nich cay czas zbierany przeze mnie materia empiryczny. Szczeglnie doskwieraa mi niemono analizowania tego, co znajdowaam wterenie bez automatycznego rozdzielania sfery prywatnej ipublicznej oraz tego, co kobiece imskie. Nie potrafiam wyzby si dychotomicznego mylenia orodzinie ipokrewiestwie jako systemach relacji midzy kobietami imczyznami. Takie konceptualizowanie zjawisk powraca wzasadzie do jednego itego samego rda rnicy pomidzy kobietami imczyznami, niezalenie od tego, czy przybierze ono form opozycji: natura kultura, domowe publiczne, czy reprodukcja produkcja. Stosujc te dychotomie, przyjto bowiem, e s one czym, co bezwzgldnie strukturyzuje relacje pomidzy kobietami imczyznami (wszdzie iwe wszystkich spoecznociach). Przy takim zaoeniu traktowano je jako uniwersalne wyjanienie nierwnoci midzy pciami. Dziki krytyce feministycznej wiemy ju, e jest to zaoenie etnocentryczne, ie mamy do czynienia zogromn rnorodnoci znacze zwizanych zpci kulturow, ktrej owe dychotomie nie oddaj. Wkontekcie studiw dotyczcych pokrewiestwa oraz rodziny szczeglnie eksploatowan bya dychotomia analityczna domowe-publiczne, majca na celu wyjanienie powszechnego utosamiania kobiet zyciem domowym, amczyzn zyciem publicznym. Dychotomia ta miaa suy jako narzdzie wyjaniajce kulturowo-spoeczn asymetri midzy pciami. Jest to skutek utosamiania kobiet ze sfer domow ze wzgldu na ich rol matek, atake wpyw ideologii, zwaszcza za wiktoriaskiego dziedzictwa wzakresie klasycznych teorii pokrewiestwa, ktre ujmuj pe wkategoriach przeciwiestw. Stwierdzenie, e kobiety iich dziaania przynale do sfery domowej, poniewa s matkami to tautologiczna definicja tego, co prywatne. Sfer domow definiuje si wodniesieniu do relacji matka dziecko, azatem poszukiwanie przyczyn nierwnoci, rnic midzy pciami ma miejsce wramach tego, co powszechnie uznajemy za naturalne ibiologiczne. Oczywicie sprawa tych dychotomii staje si najbardziej problematyczna wkontekcie spoeczestw pozaeuObezwadniajce dychotomie: pokrewiestwo i pe kulturowa | 83

ropejskich, jednak bywa ona rwnie nieoczywista, kiedy przyjrzymy si sposobom funkcjonowania rodzin zachodnich wyciu codziennym. Praktyka spoeczna bardzo czsto udowadnia, e kategorie domowe publiczne, kobiece mskie s pynne iniejednoznaczne. Wedug Sylvii J. Yanagisako oraz Jane F. Collier, pokrewiestwo oraz pe kulturowa odnosz si do tej samej rzeczy biologicznego faktu rozmnaania pciowego. Oba obszary bada konstytuuj si zarazem iwzasadzie stanowi jedno pole badawcze, apodstawowe pojcia, jakimi operuj tradycyjne teorie pokrewiestwa opieraj si na zaoeniu, e istniej przyrodzone cechy kobiet imczyzn, ktrzy realizuj okrelone role wprocesie prokreacji (Yanagisako, Collier 1999: 3032). Tymczasem, na przykad macierzystwo wrnych kulturach jest rozmaicie definiowane. Fakt, e kobiety rodz dzieci nie jest wcale taki oczywisty, poniewa wiat wypeniony jest rnymi koncepcjami ciy, rodzenia iwcale nie trzeba wyrusza wdalek podr, aby je odnale. Jak wyka wdalszych czciach ksiki wystarczy znale si wPoznaniu czy Jeleniej Grze, by przekona si jak bardzo ambiwalentne inieoczywiste potrafi by macierzystwo. Podsumowujc, dychotomie domowe publiczne, kobieta mczyzn, kobiece mskie nie do koca przystaje do tego, co si dzieje wrodzinach, ktre obserwowaam. Kiedy zastosujemy j wodniesieniu do ycia codziennego, do tego, co dzieje si realnie, to okazuje si, e posiada ona charakter czysto symboliczny. Kobiety s aktywne wobydwu obszarach, podobnie zreszt jak imczyni, za role iobowizki identyfikowane ztymi dwiema, odrbnymi pciami czsto ulegaj rozmyciu oraz przemieszaniu. Dychotomia czy si te zczym, co okrelane jest jako mska dominacja. Wtekstach feministycznych nie ma waciwie mczyzn, nie wiadomo do koca, jak owo zdominowanie kobiet przez mczyzn wyglda, albowiem zazwyczaj mamy wnich przedstawion niemal wycznie perspektyw kobiet. Tymczasem okazuje si, e to, co prywatne ito, co publiczne nie jest odrbne ani autonomiczne obydwie sfery przenikaj si inakadaj si na siebie. Ponadto trudno stwierdzi, co oznacza owa przestrze publiczna, zwaszcza wodniesieniu do przestrzeni jak jest wie, ktra potrafi by miejscem oplecionym jedn sieci pokrewiestwa. Wspoeczestwach zachodnich prbuje si przypisywa kobiety imczyzn do odrbnych kategorii moralnych. Spoeczna organizacja moralnej odpowiedzialnoci, ktra wyonia si wepoce industrializacji, jako gwn drog do jednostkowego rozwoju kobiety ijej samorealizacji wskazywaa opiek nad bliskimi oraz dbanie oinnych. Zkolei od mczyzn oczekiwano, e bd dzieli si profitami pyncymi zindywidualnych osigni. Dzi poczenie pci kulturowej zmoralnym obowizkiem nie wydaje si by takie jednoznaczne. Pojawia si pytanie oto, wjaki sposb mczyni ikobiety negocjuj konflikt pomidzy sfer publiczn adomow (pomidzy prac irodzin). Posugiwanie si dychotomiami, przypisywanie ludzi do dwch kategorii moralnych, dystynkcja na dwie pcie kulturowe nie do koca si sprawdza. Zperspektywy krytyki kulturowej jest to bowiem ideologiczny kon84

strukt, ktry usprawiedliwia istniejc nierwno. Kobieco imsko s rwnie historycznie determinowane. Pe kulturowa wskazuje na pewien paradoks ikulturow sprzeczno tkwic wkoniecznoci konstruowania dwch wersji tosamoci: wsferze prywatnej oraz publicznej. Pe kulturowa nie jest inherentn cech ludzi, ktra ksztatuje organizacj struktury spoecznej czy te jednostkowe dowiadczenie. Istniej przyczyny zarwno analityczne, jak iempiryczne dla odrzucenia takiego jej rozumienia, ktre miaoby wyjania moralny konflikt midzy sfer prywatn apubliczn. Trudno odrzuci stwierdzenie, e takie uycie koncepcji pci kulturowej jest bardziej preskryptywne ni opisowe. Jednak wspomniane podejcie mimo i pozwala przedstawia sposoby, wjakie kobiety imczyni powinni si zachowywa, niestety nie dostarcza odpowiedniego opisu czy wyjanienia tego, wjaki sposb ludzie faktycznie si zachowuj lub jak chcieliby si zachowywa wmomencie, kiedy dostpne s alternatywne moliwoci. Chodzi tu gwnie oobecno mczyzn wsferze domowej identyfikowanej ze sfer, wktrej mamy do czynienia ze zgenderyzowanym podziaem rl, obowizkw ioczekiwa. Mona mwi ofazie przejciowej iwyanianiu si partnerskiego modelu wodniesieniu do podziau pracy na rzecz domu oraz rodziny. Kiedy przypisujemy kobietom przynaleno do sfery domowej, to owa sfera jest identyfikowana zokrelonym zestawem dziaa, ktre j tworz, awic realizuj oglne zaoenia tego, czym jest dom, ycie rodzinne, itd. Najprociej mwic, sfera domowa ipodzia rl midzy kobietami imczyznami jest sprowadzony do czynnoci sprztania, naprawiania, dekorowania, prania, robienia zakupw, pacenia rachunkw, gotowania, opieki nad dziemi, kontaktowania si zrnego rodzaju instytucjami. Wodniesieniu do mczyzn mwi si, e ma, posiada, zaoy rodzin, oglnie rzecz biorc jest wjej posiadaniu, jest jej wacicielem, co podnosi jego spoeczno-kulturowy presti. Nie mwi si otym, e mczyni s rodzin lub, e j tworz. Wpraktyce jednak mczyni tworz rodzin, angauj si wsfer domow is wniej obecni. Zatem tak jak wprzypadku kobiet, ekonomiczna aktywno mczyzn nie powinna by rozwaana wodseparowaniu od sfery domowej, od dziaa wniej podejmowanych iinterakcji, jakie maj wjej obrbie miejsce. Dziaania mczyzn maj bezporedni wpyw na organizacj gospodarstwa domowego oraz dzietno. Sfera domowa nie jest wic czym ksztatowanym wycznie przez kobiety. Nie naley jednak zapomina, e przestrze domow take charakteryzuje nierwno. Choby wodniesieniu do polityki socjalno-rodzinnej ludzie nie maj moliwoci osignicia rwnowagi midzy produkcj areprodukcj. Jeli za takie moliwoci istniej, to s zaciemniane przez ideologie odnoszce si do rodziny ipokrewiestwa. Ponadto, wobec wspczenie dostpnych alternatyw wiatopogldowych iogromnego zrnicowania sposobw ycia trudno mwi oistnieniu jednego modelu rodziny, atake oraz na zawsze okrelonym zestawie funkcji izada, jakie powinna ona peni. Ico bardziej istotne, rodzina to nie tylko relacja midzy kobiet amczyzn, ale pomidzy wiksz liczb Obezwadniajce dychotomie: pokrewiestwo i pe kulturowa | 85

kobiet imczyzn, pomidzy kobietami ikobietami oraz mczyznami imczyznami, ktrzy okrelaj si wzajemnie jako krewni. To wszystko skada si na praktykowanie pokrewiestwa (Gerson 2002: 8-28; Holter, 2007: 425-456).

3. Emocje w kontekcie antropologii rodziny

Zainteresowanie zagadnieniem emocji wzroso wostatnich latach nie tylko na gruncie antropologii kulturowej, ale take na niwie socjologii, psychologii, filozofii, historii czy studiw feministycznych. Prby zrozumienia roli, jak wyciu jednostek ispoeczestw odgrywaj emocje s odpowiedzi na niezadowolenie zefektw, jakie przynioso podejcie kognitywne dotychczas stosowane wrozwaaniach dotyczcych interakcji ikomunikacji. Jest take rezultatem refleksji nad procesami spoeczno-kulturowymi podejmowanej zpunktu widzenia jednostki, atake wynikiem ekspansji podejcia interpretatywnego (Lutz, White 1986: 405). Na uksztatowanie si antropologii emocji miay wpyw rozmaite, czsto przeciwstawne sobie teorie oraz orientacje: materializm iidealizm, uniwersalizm irelatywizm, pozytywizm iinterpretatywizm, podejcie romantyczne iracjonalne. Zasadniczo antropologia emocji zajmuje si relacj pomidzy emocjami akultur, zakadajc, i emocja nie jest jedynie faktem psychobiologicznym, lecz take ide konstruowan iinterpretowan spoecznie oraz kulturowo. Emocje wywouj pewne zachowania oraz dziaania. Powizania midzy nimi s negocjowane na poziomie spoecznym, podobnie zreszt jak znaczenie samej emocji. Nie ma jednego sposobu interpretowania tego zjawiska. Tumaczy je mona przez zrnicowanie wzakresie spoecznej struktury, dowiadcze, jzyka, czy pochodzenia etnicznego. Uwaa si ponadto, i samo analizowanie emocji rwnie pozwala na wyjanianie innych zjawisk, takich jak: rodzina, gocinno, zwyczaje, uczestnictwo wrytuaach lub wyciu religijnym (Lutz, White 1986: 409). Przede wszystkim jednak emocje uznaje si za nieodczny skadnik systemw kulturowych znacze oraz wartoci. Powysze perspektywy implikuj rwnoczenie to, jakich metod uywa si, chcc bada emocje. Wrd takich metod wymieni mona: obserwacj zachowa, empati, introspekcj ianaliz kulturow. Antropologia emocji koncentruje si midzy innymi na emocjonalnym rozwoju (przyswajanie kulturowych norm odnoszcych si do emocji), emocjonalnych patologiach, takich jak depresja, atake na paralelach pomidzy struktur spoeczn astruktur emocji, na powizaniach emocji zjzykiem (nazywanie, etykietowanie emocji jako proces spoecznej komunikacji), na relacji pomidzy emocjami arytuaami (rytua jako produkt emocji lub emocja jako co wywoywanego rytuaem). Moje zainteresowanie powizaniami, jakie maj miejsce midzy zjawiskiem spoecznym, jakim jest rodzina aemocjami ma wic swe uzasadnienie inawizuje do tradycji zrodzonej kilka dekad temu. Ju na przeomie lat 70. i80. ubiegego stulecia zaczto wszczeglny sposb zajmowa si kwesti relacji midzy tymi dwoma 86

zjawiskami (Elias 1978; Lindholm 1982; Maher 1984: 103-128). Najistotniejsze pozostaje dla mnie takie podejcie do emocji, ktre traktuje je jako kody regulujce ycie rodzinne, wszelkie ukady rl itransakcje zawierane wjej obrbie, podejmowanie konkretnych decyzji oraz dziaa. Czsto okazuje si, e emocje oraz uczucia pojawiajce si wrodzinie nakadaj si na siebie. Niektre znich wsposb automatyczny kojarzone s zrodzin. Wedug moich rozmwcw s to: poczucie bezpieczestwa, pieszczotliwo, sentyment, nuda, ciepo, troska, zawi, zaufanie, pokora, oparcie, czysto, wsplnotowo, rodzinno, wzajemno, ofiarno, podanie, odrzucenie, zazdro, zo, tsknota, zawd, rado, spokj, smutek, duma, nostalgia, niezrozumienie, serdeczno, czuo, kochanie, wyrozumiao, zastj, zrozumienie, poufao. Tak wic wkontekcie emocjonalnoci za cel przyjmuj prb zrozumienia dziaa oraz zachowa czowieka, wtym przypadku jednostek wspoecznej przestrzeni rodziny. Interesuje mnie ycie rodzinne, jego pocztki, przebieg, momenty zwrotne, konflikty, anomalia iuczucia, jakimi darz si ijakie wytwarzaj czonkowie rodziny. Emocje ipami rozumiane jako punkt odniesienia poszczeglnych narracji orodzinie, to pewne kody odzwierciedlajce kulturowe mechanizmy tworzenia, realizowania ifunkcjonowania rodziny. Dlatego tak wane jest dotarcie do podzielanych wzorw iwyobrae oraz do motyww imechanizmw podejmowania decyzji oraz dziaa, ktrym przypisuje si okrelone uczucia. Uwzgldnienie emocji iindywidualnych historii rodzinnych jest swoist prb dokonania opisu gstego; jest take gwarancj hermeneutycznej interpretacji mylenia idziaania rozgrywajcego si wobrbie rodziny.

4. Procesualno i wielo perspektyw

Bdy generowane przez metod genealogiczn, presj dychotomii analitycznych, traktowanie pokrewiestwa oraz rodziny jako zjawisk ocile okrelonych granicach oraz zawartoci, brak jednostkowych punktw widzenia, ktre nakadaj si na siebie, przenikaj albo wykluczaj stawiaj pod znakiem zapytania tre wielu dotychczasowych ustale teoretycznych. Na ile s one tym, co naprawd odzwierciedla to, co dzieje si midzy ludmi, ktrzy okrelaj si wzajemnie jako krewni? Co wnosi stwierdzenie, e najblisi krewni to kolejno: matka, ojciec, rodzestwo, maonka/ maonek (partnerka/partner), crka, syn (dzieci), kiedy wrzeczywistoci zdarza si, e po pierwsze, ta kolejno jest nieadekwatna lub te kategorie krewnych (amwic cilej osoby za ich pomoc okrelone) nie odgrywaj istotnej roli wyciu danej jednostki? Co, jeli wiedza ideklaracje to jedno, apraktyka ycia codziennego, to drugie? Co, jeli relacje pokrewiestwa s czym regulowanym nie tylko przez ideologi oraz oglnie przyjte normy, lecz przede wszystkim przez aktualne wydarzenia,

Procesualno i wielo perspektyw | 87

sytuacje, emocje? Co, jeli rodzina jako podstawowa jednostka spoeczna podlega nieustannym zmianom? Zdaj sobie spraw, e takie pytania mog brzmie trywialnie ie zostay, nawet jeli winny sposb, ju postawione. Wzasadzie wszystko wydaje si by wporzdku: celem nauki jest, midzy innymi, tworzenie modeli, schematw funkcjonowania danych zjawisk. Tyle e abstrakcyjne ujmowanie pokrewiestwa, rodziny, gospodarstwa domowego, doprowadzio do przekonania, i wszystkie te dziedziny ycia spoeczno-kulturowego posiadaj charakter autonomiczny. Trudno jednak pogodzi si znieuwzgldnianiem wdotychczasowych rozwaaniach nad pokrewiestwem irodzin dziaajcych ipodejmujcych decyzje ludzi, ktrzy zazwyczaj jedno mwi, adrugie czyni, bdc przy tym czsto wiadomymi tego rozdwiku. Mam tu na myli dyskursy naukowe dominujce wpolskich naukach spoecznych, ktre faworyzuj analizy prowadzone wduchu funkcjonalistycznym kreujce pewne modele, klasyfikacje, typologizacje, ktre s znatury niepene iabstrakcyjne. Wten sposb ludzi tworzcych rodziny oraz gospodarstwa domowe pozbawia si sprawczoci. Perspektyw, ktr tu proponuj, mona okreli jako oddoln, wsptworzon przez moich rozmwcw ioddajc ich dziaania wkontekstach ycia codziennego, ktre wmiar moliwoci staram si zaprezentowa jak najbardziej szczegowo. Nie twierdz, e zastane teorie pokrewiestwa oraz rodziny s bdne, twierdz jedynie, e nie uwzgldniaj elementu dynamicznoci tych zjawisk i, ujmujc to jak najbardziej plastycznie, s bezbarwne. Staram si stosowa podejcie procesualne lokujce moje rozwaania wtakim punkcie postrzegania rzeczywistoci rodzinnej, ktry akcentuje znaczenia jej dynamicznych elementw podlegajcych ewolucji, zmianie iprzemijaniu, aktre wci s pomijane ze wzgldu na trudnoci wich opisaniu oraz wyraeniu. Wpewnym sensie rygor zasad naukowych nie nada za yciem spoeczno-kulturowym. Podejcie procesualne odnosi si zpewnym dystansem do generalizacji. Pyta wszelako oco bardziej oglnego iprbuje zrozumie zmienno wiata. Chodzi zatem oodnalezienie zwizkw pomidzy tym, co wprocesie stawania si jest aktualne inieaktualne, realne iidealne. Zfilozoficznej perspektywy proces to czasowa sekwencja zdarze powizanych ze sob relacjami wewntrznymi izewntrznymi. Podstaw naszego pojmowania rzeczywistoci jest pami penica rol jedynego cznika midzy teraniejszoci aprzeszoci, wkontekcie ktrych rzeczywisto skada si musi zniepodzielnych elementw, inaczej byaby chaosem zdarze, ktre niczym nie s warunkowane (Jusiak 2008). Wujciu procesualnym rodzina skada si zludzi, ktrzy s jednostkami aktywnymi, obdarzonymi zdolnociami twrczymi ipozostajcymi we wzajemnych relacjach zinnymi. Jest wic osadzona wrodowisku kultury majcej swe niepowtarzalne dzieje wytworzone wtoku konkretnych, wielostronnych iwielorakich interakcji. Naley dowartociowa elastyczno iplastyczno elementw natury czowieka, kt88

re maj wpyw na ksztatowanie motywacji jednostkowych, dziaa, atake struktur spoecznych przybierajcych podany ksztat. Czowiek wcigu ycia podlega licznym transformacjom, zktrych znaczenia nie zdaje sobie zazwyczaj sprawy. Historie naszego ycia tworz cigi nakadajcych si na siebie skutkw dziaa podjtych przez nas iprzez innych ludzi. Efekty wczeniejszych zdarze iprocesw nie s trwaymi rzeczami umiejscowionymi wcile okrelonych punktach naszego ycia, nie daj si one wyodrbni jako autonomiczne fakty. Podobnie jak nasze dziaania, istniej wczasie iprzemijaj, rodzc dalsze nastpstwa, nad ktrymi nie jestemy wstanie zapanowa czy wpeni ich sobie uwiadamia. Wtakiej perspektywie rodzina traci swoj jednoznaczn iniepodwaaln lokalizacj, podlega zmiennym rytmom ipulsacjom. Wodniesieniu do rodziny jednym zwaniejszych poj staje si pojcie chwilowej, ale nie punktowej zmiany, bdcej okreleniem potencjalnego, stale uaktualniajcego si dynamizmu dokonujcego si wludziach iwwiecie. Zmiany, jakie moemy zaobserwowa wobrbie danego zjawiska maj charakter wielopoziomowy iwielorako uwarunkowany zachodz one bowiem nie na jeden, lecz na wiele sposobw jednoczenie. Co wicej, zmiana cile okrelona co do swych pocztkowych parametrw nie musi powodowa rwnie okrelonego, dajcego si zlokalizowa irozpozna skutku. Moe wic wywoywa zmiany ukryte, niewyrane lub przesunite wczasie odroczone niejako. Przestrze rodziny cechuje si take przemianami ocharakterze nieokrelonym. To, co dzieje si wrodzinie ujtej jako praktykowanie wizi pokrewiestwa odbywa si na wielu odmiennie ustrukturyzowanych, ale wzajemnie powizanych poziomach rzeczywistoci. Sytuacyjno, elastyczno iwariantowo: te trzy okrelenia stanowi dla mnie nadrzdne waciwoci oglnie rozumianej rodziny oraz systemu pokrewiestwa. Dzieje si tak wmomencie, kiedy ukonkretniamy rodzin ikiedy uznamy sprawczo ludzi, ktrzy j robi. Robienie nie jest adnym wyraeniem, brzmi wjzyku polskim kolokwialnie, ale po pierwsze, lepiej oddaje poziom zjawiska rodziny, na ktrym si poruszam, amianowicie codzienno. Po drugie, wantropologicznych isocjologicznych analizach oraz interpretacjach pisze si odoing family, doing kinship oraz doing gender (Komarovsky 1992: 301-313; Morris 1995: 567-592; Kessler, McKenna 2000: 11-29; Valocchi 2005: 750-768), ato nie to samo co tworzy iwytwarza. Robienie rodziny zakada dziaania, ktrych nie do koca lub wcale nie jestemy wiadomi, niejako sprowadza rodzin na ziemi. Rodzina wujciu procesualnym jawi si jako pena zmian inastpujcych po sobie stanw, ktre nakadaj si na siebie inierzadko s ze sob sprzeczne. Nonikiem kadego procesu jest zawsze wefekcie jaki organizm ludzie, ktrzy take zmieniaj si wcigu ycia. Kady kolejny stan/zmiana czowieka spowodowana jest przez stan/zmian poprzedni albo/ijednoczenie przez jakie oddziaywanie zzewntrz. Jeli czowiek zmienia swoje waciwoci, to moemy go okreli jako posta dynamiczn, ktra staje si wwczas medium procesw. Zkolei proces jest nonikiem funkcji, rl, obowizkw, Procesualno i wielo perspektyw | 89

oczekiwa, predyspozycji. Wtym sensie, ten sam proces moe by nonikiem wielu funkcji ita sama funkcja moe by wasnoci rnych procesw. Pragn poda wwtpliwo oczywisto dyskursywnych inaukowych modeli oraz wzorw rodziny. Podejmuj wic prb zmierzenia si ztakimi elementami teorii rodziny jak: typologizowanie, tworzenie kategorii iklasyfikacji, branie pod uwag ustalonego raz na zawsze zestawu cech, traktowanie rodziny albo jako zjawiska skrajnie ekonomicznego, albo politycznego, nadawanie jej autonomii iwrcz cech izolatw (zgodnie zich biologiczn charakterystyk) definiowanie jej jako zjawiska samego wsobie, ktre funkcjonuje wkonkretny sposb iwreszcie negatywne etykietowanie wszystkiego, co wykracza poza przyjte normy. Rodzina to ludzie, ktrzy dziaaj (agent, agency) ibywaj wrnych rodowiskach oraz sytuacjach pozarodzinnych, nieustannie wchodzc ze sob winterakcje. Mona tu wykorzysta koncepcj Jamesa Munna dotyczc kultury, wedug ktrego kultura wyania si wprocesie wewntrznych negocjacji, wymaga koherencji, anie homogenicznoci (Munn 2000: 341-365). Nie trzeba ze sob dzieli tych samych waciwoci, by mc tworzy razem jak cao. T sam zasad mona odnie do rodziny. Koherencja oznacza spjno, czno. Wprzypadku rodziny mamy zni do czynienia raczej na poziomie pojedynczych studiw przypadku, ale gdy zestawimy ze sob dyskursy orodzinie, jej kulturowo-spoeczn koncepcj zpraktykami rodzinnymi, wwczas oowej kohenrencji mwi si nie da. Od wewntrz ina najniszym, najmniej abstrakcyjnym poziomie rodzina jest czym koherentnym, podczas gdy na zewntrz ina poziomie dyskursywnym, konceptualnym jest te homogeniczna (std bierze si modelowo istatyczno). Zaoenie owewntrznej niehomogenicznoci rodziny wie si ztym, e jej definiowanie iokrelanie przez ludzi posiada charakter wieloperspektywiczny. Wieloperspektywiczno oznacza dla mnie to, e rodzin tworz jednostki, ktre wrny sposb konceptualizuj nie tylko same siebie, swoje role, obowizki, prawa, lecz take innych czonkw rodziny, ich obowizki, role iprawa. Czonkowie rodziny podejmuj dziaania, ktre mog by rnie motywowane, maj rne preferencje, cele, oczekiwania. Tak wic mwi moemy raczej owariantach modelu rodziny/rodzin, nie za oistnieniu jakiego jednego modelu. Wariant jest tu elementem niezmiennym zpunktu widzenia penionych przeze funkcji przy jednoczesnej zmiennoci jego form (por. Barth 1987). Cho wpewnym sensie walcz zmodelowoci rodziny wujciu naukowym, to jednak musz przyj jaki jej oglny schemat konceptualny. Moim celem jest wykazanie, e nie dziaamy ani schematycznie, ani modelowo ie na poziomie dyskursw naukowych popenia si bd, zbyt czsto pomijajc praktyki istrategie ludzi, ktrzy robi rodzin. Model jest jedynie punktem odniesienia dla dziaa, jakie podejmujemy, aprzede wszystkim dla sposobw, wjaki konceptualizujemy rodzin oraz pokrewiestwo. Kiedy ludzie artykuuj owe koncepcje iideologie, twierdz, e nie s modelowi, wiedzc na czym owa modelowo powinna polega. 90

Pierwszy kontrargument informatorw iinformatorek wymierzany przeciwko zasadnoci pracy znimi brzmia: my nie jestemy idealni; my tacy nie jestemy, szkoda czasu. Zidentycznoci funkcji rodziny rwnie bywa rnie, bowiem zale one od jej formy. Tu pojawia si problem dysfunkcji rodziny, ktrej bardzo czsto upatruje si wnie takiej jak trzeba kompozycji, aktra moe by spowodowana brakiem dzieci, rozwodami, pojedynczym rodzicielstwem, zoonoci gospodarstwa domowego, kohabitacj czy uzalenieniami. Jest to rezultat analizowania zjawiska rodziny wprzestrzeni doskonale sklasyfikowanej izdefiniowanej zpominiciem praktyki ikontekstw. Definicja rodziny, jej koncepcja oraz ideologia nie nada za dziaaniami, poniewa jest wwikszoci przypadkw ujciem statycznym.

Procesualno i wielo perspektyw | 91

92

Rozdzia IV Dyskursy iideologie

1. Dyskursy i deklaracje
Wbadaniach rodziny najczciej stosuje si ankiety iwywiady kwestionariuszowe. Zwykle s one przeprowadzane zwybranym czonkiem danego gospodarstwa domowego. Wwikszoci przypadkw informatorami s kobiety lub osoby wwieku studenckim5. Wrezultacie otrzymywane s wypowiedzi ocharakterze deklaratywnym, ktre dodatkowo reprezentuj jedn zgenderyzowan perspektyw. Wzalenoci od tego, jaki wycinek ycia rodzinnego stanowi przedmiot bada, bd to deklaracje odnoszce si do kwestii podejmowanych decyzji reprodukcyjnych, powizanych znimi koncepcji rodzicielstwa oraz wychowywania potomstwa; nastpnie podziau obowizkw domowych, czstotliwoci wsplnych przedsiwzi, iloci czasu spdzanej na okrelonych aktywnociach, takich jak sprztanie, zakupy, zabawy zdzieckiem, ogldanie telewizji czy wkocu wyobrae oraz preferencji zwizanych zpotocznie rozumianym dobrym yciem rodzinnym. Zadawanie tego typu pyta ma sens, oile realizujemy projekt ocharakterze sondaowym, kiedy za cel stawiamy sobie oszacowanie opinii, zazwyczaj bliej nieokrelonych rodowisk, na temat spraw ycia rodzinnego. Wtrakcie prowadzonych przeze mnie bada wielokrotnie miaam do czynienia zrozmaitymi deklaracjami sownymi, nawet wtedy, kiedy wcale ich nie oczekiwaam od moich rozmwcw. Deklaracje te mogam jednak weryfikowa dziki zastosowaniu obserwacji uczestniczcej oraz wielokrotnemu powracaniu do tych samych rodzin. Wyraanie opinii dotyczcych kwestii ycia rodzinnego byo istotne dla moich
25 Wtym miejscu chciaabym napomkn ooglnym problemie nadreprezentacji kobiet wbadaniach dotyczcych rodziny. Po pierwsze, wie si ona ze spoeczno-kulturowym przekonaniem, wedle ktrego kobieta jest przypisana do sfery domowej, mczyzna za do publicznej. Jedn zkonsekwencji tego przekonania jest to, i kobiety posiadaj znacznie szersz wiedz na temat ycia rodzinnego; uznaje si je za bardziej kompetentne wtych kwestiach. Mczyzna jest wtym zakresie marginalizowany jako niezainteresowany iposiadajcy raczej znikom wiedz. Po drugie, badania dotyczce rodziny, zwaszcza jeli chodzi orole penione wrodzinie oraz podzia obowizkw domowych, wwikszoci przypadkw s realizowane przez badaczki. Tym samym badania maj nieraz charakter zgenderyzowany, bowiem przyjmuje si, e kobiecie zkobiet jest atwiej rozmawia.

Dyskursy i deklaracje | 93

interlokutorw. Werbalizujc je, lokowali swj wiatopogld wokrelonym, modelowym systemie aksjologicznym. Zantropologicznego punktu widzenia moliwo odpowiedzenia na pytanie, na ile dziaania ludzi pokrywaj si zdeklaracjami jest spraw wysoce priorytetow. Nie da si zrozumie praktyki kulturowej bez wiedzy na temat ideologicznych isystemowych ram, ktre aktywizuj okrelone dziaania oraz ich spoeczne wyjanienia. Przykadowo wic wgld wycie codzienne, na poziomie ktrego zawsze dochodzi do zaburze ideaw, pozwala choby na zaobserwowanie tego, jak powiedzenie: wmojej rodzinie to dzielimy si obowizkami po rwno ma si do codziennego ycia danej rodziny izczego moe wynika rozdwik midzy deklaracjami aczynami. Oglna obserwacja wydaje si prosta deklaracje rzadko pokrywaj si zpraktyk. Jednak interesujce jest to, dlaczego ludzie skadaj pewne deklaracje idlaczego oczywiste rozbienoci midzy deklaracjami apostpowaniem s zwykle nieuwiadamiane. Dlaczego mwi si, e co si robi, awcale si tego nie czyni ijednoczenie jest si gboko przekonanym, e jednak rzeczywisto jest taka, jak si mwi, anie jak si j robi? Moi rozmwcy w rozdwik tumaczyli bardzo rnie: bo to tak samo zsiebie; bo chyba tak jest; bo tak powinno by; bo co mam powiedzie; abo to nie takie proste; atak sobie chlapnam; bo dzieci suchaj, bo m/ona/teciowa/mama, by usysza; bo jeste obca wzasadzie to, co ci bd mwi jak jest; bo czasem lepiej jest wierzy iudawa, e wszystko jest wporzdku, inaczej nic by si nie udao, nie daoby si y. To, co jest deklarowane na temat ycia rodzinnego zawsze do pewnego stopnia pokrywa si zdominujcym (politycznym, medialnym, religijnym, naukowym) dyskursem orodzinie ipokrewiestwie. Nie spotkaam si jednak zpotocznymi dyskursami, ktre odzwierciedlaby go idealnie. Dlatego te to, co byo werbalizowane przez moich rozmwcw, okrelam jako subiektywn ideologi, wobrbie ktrej mamy do czynienia ze zweryfikowanymi wpraktyce ycia codziennego powszechnymi przekonaniami na temat rodziny. Takie subiektywne ideologie rodzinne to pola uproszczonych, rnorodnych definicji rodziny, elementw wyznawanego systemu wartoci oraz znacze skupionych wok bycia zinnymi, wyrnianymi na zasadzie genealogicznej.

1.1. Reprodukcja
Orodzinie wypowiada si pastwo, Koci iszczeglnie intensywnie media, ktre zreszt powtarzaj to, oczym rozprawiaj pozostali producenci dyskursw, przedstawiajc je albo wwersjach bardziej estetycznych, albo bardziej sensacyjnych. Zjednej strony, ludzie potrafi dokona krytycznej oceny takich dyskursw iwysuwa na ich temat przemylane komentarze, zdrugiej jednak strony, poddaj si im ito one wduym stopniu dyscyplinuj ich przekonania awefekcie take zachowania. Pomidzy tym, co idealne imodelowe atym, co nieidealne ipraktyczne nastpu94

je jednak sprzenie. Nie mona zaprzeczy, e to oglnospoeczne dyskursy su regulacji systemw wartoci iznacze, askoro tak, to wkonsekwencji musz wpywa rwnie na dziaania spoeczne. Wprzypadku rodziny staje si to najbardziej widoczne wkwestiach takich, jak idea udzielania pomocy krewnym czy koncepcja tego, jak powinna ksztatowa si relacja midzy kobietami imczyznami. Wpyw potocznych ideologii dotyczcych tej ostatniej jest wodniesieniu do ycia rodzinnego zaiste przemony. Potoczne dyskursy orodzinie odciskaj pitno na polityce rodzinnej, pozwalajc na odwoywanie si do wsplnoty wartoci, przy czym wcentrum uwagi znajduj si wzory prokreacji imacierzystwa, apoprzez to kobiecoci inieuchronnej dychotomii prywatne versus publiczne. Wkontekcie neoliberalnej ideologii ipostsocjalistycznej rekonstrukcji wiata mogoby si wydawa, e pytanie oreorganizacj tego, co prywatne itego, co publiczne jest prostym pytaniem oodnowienie tradycyjnego modelu rodziny jako podstawowej jednostki spoecznej, ktra powinna wspiera pastwo ijego ekonomi. Sfera publiczna bya rozumiana jako polityczno-instytucjonalna, za prywatna jako tradycyjna intymno rodziny. Wspczenie mamy do czynienia raczej zignorowaniem nowych form prywatnoci, indywidualizmu iautonomii, wskutek czego rodzina staje si coraz bardziej domen publiczn iupolitycznion (Jalusic 2002: 103-118; Rudd 2000: 517-536; Zajicek, Calasanti 1998: 505-527). Polityka rodzinna skupiajca si na zagadnieniu dzietnoci, cile powizanym ze zjawiskiem niu demograficznego, obarcza przyszymi problemami ekonomicznymi pastwa przede wszystkim kobiety. Jednoznaczna identyfikacja prokreacji zkobietami wie si zkoncepcj rodziny ipokrewiestwa, za ktrych podstaw uznaje si diad matka-dziecko. Diad absolutnie podstawow, albowiem naturaln. Powcigliwo kobiet wsprawie prokreacji, azatem stosowanie antykoncepcji, dokonywanie aborcji, opnianie macierzystwa przedstawiane jest jako karygodne. Przyczyn, tej fatalnej wskutki powcigliwoci, upatruje si wtrendzie nakazujcym kobietom dziaa egoistycznie, na przykad realizowa si zawodowo kosztem ycia rodzinnego. w niezdrowy trend najczciej bywa identyfikowany zpotocznie rozumianym feminizmem. Nierzadkim przedmiotem dyskursw staje si kryzys rodziny ijej wartoci, rda ktrego s uznawane za identyczne jak wprzypadku kobiecego oporu prokreacyjnego (Alsop, Hockey 2001: 454-471; Morell 2000: 313-322). Moja prba badawcza rzeczywicie potwierdza zjawisko obniania si dzietnoci. Jedynie w42 przypadkach na 100 rodzin byy one wsptworzone przez osoby do 18 roku ycia. Byy to rodziny, do ktrych miaam bezporedni dostp. Poza nimi dziki zastosowaniu metody genealogicznej mogam przyjrze si pod tym ktem znacznie wikszej liczbie ukadw rodzinnych, ktre take ilustruj waciwie oglnoeuropejsk tendencj do niu demograficznego. Interesujce wydaj si natomiast deklaracje osb, zktrymi przyszo mi wsppracowa, wrd ktrych spotkaam niewiele, ktre nie deklarowayby chci posiadania dzieci. Byy to wszake deklaracje warunkowe, Reprodukcja | 95

uzalenione przede wszystkim od czynnikw ekonomicznych. Wsferze deklaracji rodzina jest definiowana poprzez maestwo, ktre jest po to wanie, eby byy dzieci. Ale wwielu przypadkach ludzie maj dzieci przez przypadek ito ich pojawienie si prowadzi do maestwa, ktre uprawomocnia cay ukad. Wydawaoby si, e wstosunku do poprzednikw mode pokolenie owiele czciej preferuje kohabitacj iycie wwolnych zwizkach (por. Kitzinger, Wilkinson 2004: 127-150). Jednak pojawienie si dobra spoecznego ipublicznego jakim jest potomstwo, wzmaga presj spoeczn nierzadko doprowadzajc do legalizacji zwizku (por. Finlay, Clarke 2003: 415-420; Mynarska, Bernardi 2007: 519-552; Shantz 2004: 181-187). Ludzie uwiadamiaj sobie si tej presji iwchodzenie wlegalne zwizki tumacz przede wszystkim dobrem swoich dzieci6. Ulegaj zatem naciskom spoecznym pojawiajcym si ze strony bliszych idalszych krewnych, ktrzy tym samym reprezentuj znacznie bardziej abstrakcyjne siy instytucjonalne ipolityczne. Znacznie prociej jest wyjani podjcie decyzji omaestwie presj rodziny ichci zaspokojenia oczekiwa najbliszych ni ulegoci wobec ideologii polityki pastwowej. To, czy ludzie legalizuj zwizki, wduej mierze zaley jednak od statusu ekonomicznego rodzin pochodzenia partnerw. Tam, gdzie mamy do czynienia zniskim statusem spoeczno-ekonomicznym, ludzie nie bior lubw ze wzgldu na moliwo pobierania pastwowej pomocy socjalnej przez samotne matki, wysokie koszty zwizane ze lubem, nieopacalno rozszerzenia sieci krewnych, ktre moe mie niepodane skutki natury ekonomicznej czy emocjonalnej. Ta ostatnia przesanka oznacza, e wsieci krewnych pojawiyby si kolejne osoby, zktrymi trzeba si ukada, wktre trzeba inwestowa, ktre mog czego od nas chcie. w splot rnych okolicznoci strukturalnych iwiatopogldowych powoduje, i mamy do czynienia zjednej strony zniem demograficznym, ktremu ma przeciwdziaa polska polityka prorodzinna, azdrugiej strony zdeklaracjami ludzi, e jednak pragn mie dzieci. Ich posiadanie bywa te rodzajem strategii ekonomicznej lub inarodziny dzieci to dwa momenty, wktrych nastpuje intensyfikacja pomocy pyncej nie tylko ze strony rodzin pochodzenia partnerw (czciej wspmaonkw), ale take od osb bardziej odlegych wsieci krewnych. Dziecko bywa pretekstem dla pozyskania konkretnych profitw. Rodziny modych rodzicw daj im dom, samochd, prac, oferuj opiek nad wnukami. Wszystkie te zachowania uwarunkowane s wpisanymi wideologi pokrewiestwa kompromisami, dziaaniami itransakcjami, ktre mog si potencjalnie pojawi, aktre wkonsekwencji uruchamiaj te mechanizm mniej lub bardziej odroczonego wczasie odwzajemnienia.

26 Pojcie legalizacji zwizku wiadczy oprzypisywaniu wikszej wartoci maestwu oraz mniejszej konkubinatowi, tak jakby w ostatni by stanem lub dziaaniem onielegalnym statusie.

96

Wspoecznym odbiorze tak zwana polityka prorodzinna nie odpowiada na zapotrzebowania rodziny, zwaszcza jeli chodzi ozabezpieczenie socjalne7, za wszelkie zmiany wodniesieniu do koncepcji gospodarstwa domowego, podziau rl iobowizkw, wtym wychowywania dzieci, wprowadzane s powoli lub bywaj nie do koca trafione (tak zwane becikowe, alimenty dla samotnych matek, symboliczny urlop tacierzyski, brak wystarczajcej liczby przedszkoli, brak systemu opieki czy aktywizacji osb starszych, brak moliwoci skorzystania zurlopu macierzyskiego przez kobiety prowadzce wasn dziaalno gospodarcz, niedobr mieszka, itd.). Polityka na rzecz zabezpieczenia socjalnego nierzadko te wymusza powstawanie itrwanie pewnych mechanizmw, ktre zantropologicznego punktu widzenia wydaj si by wpisane wsystem pokrewiestwa. Wefekcie, wynikajce zwyobrae na temat pokrewiestwa, dziaania oraz zobowizania wewntrzrodzinne zastpuj te, ktre teoretycznie powinny by przedsibrane przez pastwo na rzecz lepszego zabezpieczenia socjalnego swoich obywateli. Przedszkola nie powstaj, poniewa maymi dziemi opiekuj si matki iteciowe kobiet. Brakuje instytucjonalnego systemu opieki nad starszymi osobami, poniewa zastpuje go opieka dzieci, wnukw, rodzestwa czy doskonale sprawdzajcy si wpraktyce system pomocy ssiedzkiej. Duszy urlop tacierzyski nie jest konieczny, poniewa dziemi itak bd zajmoway si ich matki. Nie usprawnia si polityki mieszkaniowej, poniewa albo nie mamy nic przeciwko yciu wwielopokoleniowych gospodarstwach domowych, albo zastpi j dar wpostaci domu/mieszkania od rodzin pochodzenia. Nie ma rwnie potrzeby dokonania prawnej regulacji konkubinatw, poniewa presja spoeczna zmieni je wmaestwa. Sprawne dziaanie rodziny oraz sieci 'krewnych efektywnych' opiera si na systemie ideologicznym, systemie wartoci inaszej koncepcji wizi pokrewiestwa jako systemu moralnego. Sama rodzina nuklearna nie byaby wstanie osign takiego zabezpieczenia, jakie gwarantuje nam wchodzenie wszeroko rozumiane relacje zkrewnymi. Niemniej na poziomie jednostkowym mamy do czynienia zpewnymi sprzecznociami. Oddolne koncepcje odnoszce si do ycia wrodzinie, penienia wniej okrelonej roli irealizowania okrelonych zada okazuj si ambiwalentne. Moi rozmwcy czsto opowiadali otym, e waciwie to nie s zbyt szczliwi, e nie podoba im si ich ycie; e zasuwanie na rzecz rodziny, nieustanne kompromisy, tumienie wasnych pasji, pragnie bywa destrukcyjne; zdrugiej strony, c mona na to poradzi? wrodzinie oto chodzi: trzeba i na kompromisy, zaciska zby,
27 Wksice posuguj si dwoma pojciami: 'zabezpieczenie spoeczne/socjalne', ktre odrniam od 'bezpieczestwa spoecznego'. Pierwsze znich odnosz do politycznych oraz zinstytucjonalizowanych przedsiwzi wzakresie zapewnienia wzgldnego spoecznego dobrobytu, drugie natomiast do codziennych strategii podejmowanych przez ludzi wcelu zaspokojenia potrzeb ekonomicznych oraz emocjonalnych tu gwnie mam na myli zjawisko wzajemnej pomocy oraz proces rozszerzania sieci krewnych na tak zwanych znaczcych innych.

Reprodukcja | 97

tolerowa, rodziny si nie wybiera. Wpraktyce jednak ludzie nie wyraaj wprost odczuwanego przez nich braku szczcia, niezadowolenia, zmczenia, bardzo osobistych wrae iodczu. To jest midzy innymi przyczyn, zpowodu ktrej realizacja jednego zmoich zaoe metodologicznych, dotyczcych nieprzeprowadzania wywiadw ipodania za rozmwcami, zakoczya si sukcesem. Niektrzy zmoich interlokutorw moliwo wypowiedzenia si oyciu rodzinnym traktowali jako rodzaj psychoterapii. Nie chodzi mi tu jednak onarzekanie, czy plotkowanie, lecz opewien rodzaj autorefleksji nad tym, kim s, co robi idlaczego nie jest tak, jak miao by. Wicej ambiwalentnych odczu, wyraay kobiety, ktre zjednej strony, maj dzieci, mw isi rzeczy ich kochaj, No bo jak inaczej? Wkocu to dzieci im, ale zdrugiej strony, gdyby wiedziay zczym to si wie, wolayby nie wchodzi wtaki ukad. Ludzie definiuj ycie rodzinne jako nieustanne kompromisy, zmuszanie si do szacunku, stoickiego spokoju, wol sobie popaka wpoduszk. Znacznie czciej iwyraniej takiej autodyscyplinie poddaj si kobiety, robic to dla dobra dzieci lub zwdzicznoci, albo zaspokajajc wasny interes: chocia mam do, nie odejd, bo oczywicie dzieci, mao zarabiam iokazaabym si niewdziczn suk, teciowa daa nam dom, mam gdzie mieszka, mam co je, jest jak jest; jak patrz na moj matk, siostr, to wkocu dochodz do wniosku, e tak le nie jest, przynajmniej nikt mnie nie bije.

1.2. Rodzina patriarchalna i feminizm

Matka: Mj m to ycia nie zna, wic jak mnie nie ma dziesi minut na podwrku, to od razu robi wielkie poszukiwania, ale to mama jest oczywicie gow rodziny. Musz nimi rozporzdza. Mama to mama, ale gospodarstwem rzdzi ojciec. Gow rodziny jest mj m, ale to ja jestem tak zwana szyja, ktra t gow krci! Crka: Tylko dlaczego mama tylko si synem zawsze chwalisz?! Matka: Oj no, bo on gow rodziny pniej bdzie itylko jednego syna mam. Ale was te bardzo kocham. Chcielibymy, eby gospodarstwo odziedziczy nasz syn, bardzo istotna sprawa. Takie przetrzymywanie rodu troch (...) M nie gotuje wogle, nawet cznie ztym, e nie zrobi sobie herbaty. Wszystko my mu musimy poda. Crka: Tata to by si zagodzi, gdyby sam gotowa. Matka: Wiesz, co? Moje crki si troch buntuj, jak tak mwi, e trzeba Bartkowi itacie kolacj, czy tam jeszcze jak wuja Krzychu by, to te wujowi, czy tam jaki kolega przyjdzie do Bartka pomc, to trzeba zrobi t kolacj. To one na to: >>Ooo! Maj rce, niech sobie zrobi!<< Aja tam nie wiem... Unas wdomu te mama robia wszystko dla taty, wic ja mam jeszcze wpojone, e mczynie trzeba poda to jedzenie, nie? Czy herbat zrobi, czy co. Ja wiem, e to jest wygodne dla mczyzn, ale to jest takie oddanie szacunku dla mczyzn, e mczyzna jest najwaniejszy, nie?

98

To znaczy, ja nie mwi, e trzeba usugiwa cakowicie, ale jedzenie trzeba poda. Nie, e on sobie bierze sam zgarnka, bo my tego nie lubimy, nie? Bo ja jestem osob tak zgodn. Jak kto koniecznie chce mie racj, to ustpuj, nie? Itak robiam. Po prostu ustpowaam mojemu mowi, bo on chcia wci postawi na swoim. Ja nie chciaam ktni, no to ustpowaam. Ale koniec kocw przychodzi moment, e on dochodzi do wniosku, e ja mam racj! Rozumiesz? Ito po prostu trzeba sobie wymodelowa (...) Nie jest to dobre, jak kobieta siedzi wdomu izajmuje si tylko gotowaniem idziemi. To jest kobiecie potrzebne ten kontakt zdrugim czowiekiem czy inne towarzystwo, nie? Jest to potrzebne. To nie umniejsza wcale bycia wrodzinie, to tylko powoduje, e kobieta staje si bardziej obyta, nie? Ataka kobieta, co cae ycie spdza wdomu, to zazwyczaj niczego nie wie, bo ona widzi tylko ten dom, nie? To jest takie uwizanie tej kobiety, nie? Ale feministki... bo one znowu, e mczyzna im jest niepotrzebny, amczyzna jest potrzebny, druga poowa jest potrzebna, nie? Ju niezalenie od tego jacy s potem rni, ale mimo wszystko s potrzebni. Crka: No... ja bym na temat feministek zmam nie dyskutowaa. Mama uwaa, e mj brat nie powinien sobie robi sam herbaty. Jak go mama tak nauczy, to ciekawe gdzie on on znajdzie, co mu bdzie tak usugiwaa? Matka: No, bo one si boj, e to jest usugiwanie mczynie, nie? Ale to nie jest tak do koca, nie? Jeli mczyzna jest wartociowy, to warto. Taka jest warto czowieka, to mczyzna musi by tym najwaniejszym! T gow ikobieta, nie mwi, e ma by jego suc, ale powinna mu usuy...Nie wiem, ja przynajmniej mojemu mowi musz poda, on nawet sobie skarpet zszafy nie wycignie, nie? Tylko musi mie uoone i... Crka: Widzisz? Prawdziwa feministka! Matka: Jak musz wyj, wyjecha, jak mnie nie ma, to masakra! Masakra! Nie wychodzi m... Naprawd... Ja wyjechaam, am nie mia si wco ubra. No wyjechaam na jedn noc na przykad, to mj m mia kopoty zmoimi crkami, bo one mu tak mwiy: >>No, tata ju! Sam musisz! Pora usamodzielni si wreszcie!<< Wszystko trzeba byo mu poda, zrobi, nie? Moe tu troch dogadzamy tym naszym mczyznom, ale tak zawsze byo8.

Powysza rozmowa ma suy jako wstp do rozwaa dotyczcych ideologii rodziny patriarchalnej. Wtym przypadku rozmow prowadz blisko spokrewnione kobiety ipojawia si wniej kwestia feminizmu oraz idei symbolicznej dominacji mczyzny ma isyna. Feminizm gwnie jako pewien rodzaj wiatopogldu nierzadko by podnoszony zarwno przez moich rozmwcw, jak irozmwczynie.
28 Fragment rozmowy kobiet pochodzcych zrodziny Baranw (nr 46). Matka peni funkcj sotyski wjednej zmiejscowoci zlokalizowanej wpowiecie remskim (okoo 25 kilometrw od Poznania).

Rodzina patriarchalna i feminizm | 99

Odniesienia do feminizmu pojawiay si gwnie wkontekcie prac iobowizkw domowych, roli ony, refleksji nad zmianami, jakie zaszy wsferze domowej wporwnaniu zdomami rodzinnymi, konkretnie za zdziaaniami izachowaniami matek ibab. Oglnie rzecz biorc, zarwno mczyni, jak ikobiety neguj feminizm jako kojarzcy si zbyciem nieszczliw, niepen, atake zlenistwem, antykatolicyzmem, agresj, byciem z on, postaci antykobiec, pozbawion najistotniejszego przymiotu macierzystwa. Tak wic, na poziomie deklaracji mamy do czynienia zpostaw antyfeministyczn, kultywujc ideologi, wktrej to mczyzna peni symbolicznie rol dominujc, innymi sowy ideologi tradycyjnego modelu relacji midzy kobiet amczyzn. Wpraktyce kobiety iczsto mczyni realizuj postulaty feministyczne. Wystarczy wskaza na aktywno ekonomiczn kobiet, wiadomo dziaa ikompromisw, negocjacj rl iobowizkw czy samodzielno finansow kobiet.
Jest porzdek, hierarchia, po staremu, wszyscy wiedz, wco graj, agraj wto: kobieta ma rol ony imatki isi j do tej roli wychowuje. Nie potrafi zarobi wikszej forsy, wic powinna wyj za m, eby m j utrzymywa, aona wtedy prowadzi mu dom. Jeli nie bdzie podporzdkowana, nie wyjdzie za ten m iwtedy nie bdzie mia j kto utrzymywa, asama nie potrafi zarobi. Fajnie, prosto. Takie wite przekonanie to to, e kobieta nie zarobi na siebie. Tak bywao, ale odkd moemy pracowa zarobkowo idysponowa zarobionymi pienidzmi, szerzy si inne zjawisko, mianowicie samotne macierzystwo. Wida cz kobiet, jeli tylko moe, nie wchodzi wniepasujce im ukady. Kobieta, ktra wie si zentuzjast patriarchatu godzi si na podporzdkowanie isuebno za co - tu za wiksze pienidze. [Jaboska, 43 lata, Pozna]

Pojcie spoeczestwa patriarchalnego, patriarchatu czy patriarchalnych relacji, oktrych tu mowa odnosi si do sfery dyskursw potocznych jako alternatywnych wstosunku do dyskursw oreprodukcji. Na poziomie naukowym koncepcja patriarchatu oznacza form struktury spoecznej opierajcej si na patriarchalnych grupach pochodzeniowych, patrylokalnym maestwie, gdzie system dziedziczenia oraz sukcesja odbywa si wlinii mskiej (Szynkiewicz 1987c: 271). Zatem utosamianie patriarchatu zwcale nie tak oczywist msk dominacj oraz dyskryminacj kobiet jest bdne auycie tego pojcia sygnalizuje jego potoczne znaczenie. Nadmieni naley take, i wodniesieniu do teorii pokrewiestwa koncepcja patriarchatu pojawia si wzestawieniu zinn, waciwie opozycyjn koncepcj matriarchatu, ktrego istnienie nigdy nie zostao udowodnione. WMatrilineal Kinship David M. Schneider (1961: viii) dokona rewizji kilku dekad akademickiej debaty nad matriarchatem, stwierdzajc, i uoglniony autorytet kobiet wyobraony przez Johanna J. Bachofena nigdy nie zosta zaobserwowany wadnym zmatrylinearnych spoecznoci ijest wzasadzie jedynie zapisem legend oraz mitw. Moliwo istnienia matriarchatu zostaa odrzucona take wtekstach feministycznych, na przykad przez Michelle Rosaldo iLouise Lamphere wksice Women, Culture and Society (1974: 1-16), ktr roz100

poczy od radykalnego (pniej wycofanego) stwierdzenia ouniwersalnoci mskiej dominacji. Autorki uznay, e wszystkie wspczesne spoeczestwa s do pewnego stopnia zdominowane przez mczyzn ichocia stopie irozmiary eskiej subordynacji jest zrnicowany, to asymetria midzy pciami jest faktem uniwersalnym. Wkocu Sherry Ortner (1974: 67-88) wykazaa, i mska dominacja nigdy inigdzie nie miaa charakteru totalnego. Wwielu kulturach kobiety posiaday wadz, co faktycznie neutralizowao twierdzenie odoniosoci prestiu mczyzn. Kobiety mog wrzeczywistoci dysponowa znaczc iloci wadzy, autorytetu, autonomii iprestiu wsystemach, wktrych mczyni s jedynie formalnymi liderami. Choby wprzytoczonej na pocztku rozdziau rozmowie matki zcrk jasne staje si, i nie istnieje aden prosty binaryzm wrelacjach midzy kobietami imczyznami. Sdz, i zazwyczaj mamy do czynienia zwieloma spoecznymi alternatywami wiatopogldowymi iich realizacjami wkontekcie esko-mskich relacji, nawet jeli za ich podstaw bdziemy przyjmowa jeden model. Nierwno moe by konstruowana poprzez rnice pci, ale warto przywoa argument, i pe kulturowa jest konstruktem zmiennym historycznie itransakcyjnym spoecznie. Rnica midzy kobietami amczyznami staa si nonikiem wartoci oraz okrelonych ukadw wadzy wodniesieniu do innego. Ztego punktu widzenia pe kulturowa jako zasada dla spoecznej klasyfikacji ludzi niekoniecznie musi si wiza zpozytywn lub negatywn ocen (Strathern 1987: 20). Wodniesieniu do rozwaa nad pokrewiestwem irodzin we wspczesnym spoeczestwie polskim uyteczno pojcia patriarchatu jest zatem znikoma. Przede wszystkim spoeczestwo polskie nie reprezentuje typu pokrewiestwa unilinearnie patriarchalnego. Nasz system pokrewiestwa posiada waciwoci systemu bilateralnego. Dziedziczenie ani prawnie, ani praktycznie nie jest prowadzone wycznie wlinii ojca, bdc uwarunkowane innymi czynnikami ni pe. Powizania genealogiczne czonkw rodzin, zktrymi pracowaam, nie potwierdzaj wyranej genderyzacji wtym wzgldzie. Za przejaw patriarchalizmu uzna natomiast mona tradycj transmisji nazwiska wlinii mskiej. Jest ona nadal istotna iwyodrbniana zarwno woglnospoecznym systemie wartoci, jak iwsystemie instytucjonalnym. Kobieta moe zachowa swoje panieskie nazwisko, ale dziecko urodzone wczasie pozostawania wzwizku maeskim zmczyzn nie otrzymuje wsposb automatyczny jej nazwiska, chyba e zostao to ustalone inaczej przed zawarciem maestwa (Fowler, Fuehrer 1997: 315-320). Mwi si te opatriarchalnym modelu rodziny, ktry utosamiany jest zpojciem rodziny tradycyjnej, czyli takiej, wktrej podzia rl iobowizkw midzy maonkami jest klarowny iuksztatowany wten sposb, e rol kobiety jest zajmowanie si domem oraz opieka nad dziemi, natomiast zadaniem ojca, definiowanego jako gowa rodziny, jej ekonomiczne utrzymanie. Odnoszc si do przeprowadzonych przeze mnie bada, mona powiedzie, e taka formua rodziny rzadko istnieje nawet wdeklarowanej postaci, aju zca pewnoci nie na Rodzina patriarchalna i feminizm | 101

poziomie praktyki. Uycie poj takich jak: patriarchalno czy patriarchalizm ma sens przede wszystkim symboliczny. Jeli posuguj si nimi wksice, to traktuj je metaforycznie, dla podkrelenia ideologicznej dominacji msko-centrycznego punktu widzenia. Poziom przemieszania elementw oglnych dyskursw orodzinie zideologiami iwiatopogldami jednostkowymi peen jest alternatywnych wizji ycia rodzinnego. Katolicka moralno, niekiedy wrcz dewocja, mieszaj si zbuddyzmem, wiar wreinkarnacj, mistyczn psychoanaliz, koncepcjami wymiany energii, rnym stosunkiem do ciaa czy przestrzennej organizacji domu. Warianty modelu rodziny, relacji midzy kobietami imczyznami, funkcjonowania domu ulegaj nieustannym przemianom wzetkniciu zyciowymi sytuacjami. Wprzypadku rodzin, zktrymi pracowaam mona wymieni midzy innymi transseksualizm, utraty domw, tragiczne wypadki, romanse, rozwody, czy problemy zwizane zbezpodnoci, ktre to skutecznie zaburzyy idee na temat ycia rodzinnego bazujce na wyznacznikach oglnospoecznych iaksjologicznych, generujc ich wewntrzrodzinne zindywidualizowane isubiektywne wersje.

2. Ideologia pokrewiestwa
Informacje jakie zazwyczaj pozyskuje si za pomoc metody genealogicznej posiadaj trzy poziomy: kategorialny, prawny (ideologie) izachowaniowy. Wszystkie one zazbiaj si ze sob inie s autonomiczne wzgldem siebie. Oglnie mwic, poziom kategorialny jakichkolwiek danych empirycznych odnosi si do sposobu, wjaki ludzie konceptualizuj idokonuj klasyfikacji otaczajcego ich wiata. Wkontekcie pokrewiestwa bdzie to sposb jego uporzdkowania wedle terminologii pokrewiestwa. Poziom kolejny dotyczy zasad normatywnych, czyli prawnie lub moralnie obowizujcych regu oraz wartoci wyraanych wsystemie terminologicznych kategorii (np. mog to by reguy zawierania maestw). Trzeci poziom zachowaniowy jest niejako poziomem wykonania koncepcji zwizanych zpokrewiestwem; odnosi si do systemu normatywnego, ale wpraktyce jest to bardziej jego interpretacja ni realizacja. Ideologia pokrewiestwa moe by ujta wpodobny sposb jako skadajca si ztrzech przenikajcych si wzajemnie elementw. Po pierwsze, zawsze bdzie to oglna, kulturowa ispoeczna koncepcja pokrewiestwa, nieuchronnie wpisujca si wobowizujcy ilegitymizowany system aksjologiczny. Koncepcja ta funkcjonuje wkontekstach politycznym, religijnym oraz ekonomicznym. Po drugie, s to ideologie rodzinne ksztatowane oddolnie, ktrych istotnym zadaniem jest konsolidacja dziaania sieci pokrewiestwa. Wnich zawiera si pami oraz przekazywana zpokolenia na pokolenie wiedza okrewnych, najczciej sprzona zich statusem spoeczno-kulturowym. Po trzecie wreszcie, s to ideologie indywidualne, ktrych 102

wytwrcami inosicielami s poszczeglni czonkowie rodzin wchodzcych wskad sieci pokrewiestwa. Zajmowanie si dziaaniami izachowaniami ludzi, ktre maj dla nich znaczenie nie oznacza, e wystarczy opis zewntrznie obserwowanych aspektw tych dziaa. Pogldy, teorie, opinie imotywacje ludzi zawsze pozostaj bardzo istotne, warunkujc to, co moliwe jest do zaobserwowania oraz stanowic punkt odniesienia dla interpretacji. Jako badacze wpierwszym rzdzie mamy do czynienia ze spoecznymi teoriami isystemami klasyfikacji zjawisk, ktre obdarzamy naukowym zainteresowaniem. Spoeczne teorie iklasyfikacje s kolektywnymi reprezentacjami tych zjawisk, iwtym sensie nie maj wiele wsplnego zemocjonalnymi uwikaniami jednostek. To, co pozostaje istotne, nim dotrzemy do praktycznych wymiarw ycia spoecznego to wiedza, jednake pamita naley, e ludzie nie musz posiada wyrazistych teorii na temat tego, czym interesuje si antropolog. Oznacza to, e zasady ycia rodzinnego s dla ludzi generalnie logiczne ijasne, ale ich mechanizm wynikajcy zregu dziaania pokrewiestwa ju niekoniecznie. Wiedza nigdy te nie jest rwno dystrybuowana wrd poszczeglnych grup czy kategorii osb, ktre tworz okrelon spoeczno. Itak wiedza oraz kompetencje wsprawach rodzinnych bd odmienne wrd kobiet imczyzn, osb modych istarych, ubogich ibogatych. Wiedza na temat krewnych oraz historii rodzinnych rzadko bywa koherentna ajej logika czsto okazuje si by sytuacyjna. Klasyczne teorie pokrewiestwa byy zainteresowane raczej prawnym kontekstem tego zjawiska. Wkonsekwencji antropolodzy eksplorowali takie tematy, jak obowizujce wdanej spoecznoci zasady dziedziczenia ipochodzenia, reguy zawierania maestw czy zakaz kazirodztwa. Rozwaania na ich temat czsto jednak rozmijay si ztym, co dziao si faktycznie wdanym kontekcie spoecznym. Oczywicie trudno sobie wyobrazi, aby etnograficzne analizy cakowicie pomijay te aspekty, jednak ich nadmierne uwypuklanie moe okaza si problematyczne. Przede wszystkim chodzi oontologiczny status zebranych informacji oraz rozbienoci midzy poziomem normatywnym apraktyk spoeczn. Wstudiach nad pokrewiestwem tendencja do traktowania poziomu praktyki spoecznej jako nieproblematycznej dugo bya obecna inawet jeli si do niego odnoszono, to jedynie wprzypadkach, kiedy okrelone naukowo reguy nie dziaay. Bezkrytyczne zastosowanie metody genealogicznej generowao nieadekwatn wiedz terenow reprezentujc wiedz ogln pomijajc zasady stosowane wpraktyce, odrzucajc odniesienia do aktualnych sytuacji izracjonalizowan. Przygldanie si jedynie zwerbalizowanym reguom moe da zudne wraenie, e oto spoeczna praktyka jest egzekucj modeli. Tymczasem dziaa ona na podstawie wyuczonej, lecz czsto nieuwiadamianej ignorancji wstosunku do ideaw, ajej istotnym elementem jest wiedza praktyczna (habitus), ktrej informatorzy zazwyczaj nie potrafi zwerbalizowa. Wiedza iideologie odnoszce si wtym przypadku do pokrewiestwa iycia rodzinnego s wic manifestacj habitusu, nie za jego wyjanieniem. Ideologia pokrewiestwa | 103

Ideologia pokrewiestwa oznacza ukad idei, ktry oczywicie odnosi si do niezwykle istotnej sfery ycia spoecznego. Oczekuje si, e te idee zostan sformuowane jako sowa izostan wyraone wpostaci zwerbalizowanych zachowa. Wtym sensie antropologia prbuje przyjrze si temu, jak dalece idee dotyczce pokrewiestwa s wyraane wtym, co si mwi oraz dziaaniach stanowicych spjn cao, atake jak iczy wogle s one poczone zinnymi rodzajami idei spoeczno-kulturowych. Zatem mwic oideologii pokrewiestwa, stawia si pytania oto, jakie idee posiadaj ludzie na temat natury pokrewiestwa? Jakie wzory zachowa s charakterystyczne dla bycia wrelacjach pokrewiestwa? Jakie s co do nich oczekiwania iczy s wyraane jako pewne generalizacje? Na ile ludzie integruj te idee zpoziomem strategii dziaa codziennych? Oraz, jak wyobraamy sobie rol pokrewiestwa (por. Firth, Hubert, Forge 1969: 87-88)? Termin pokrewiestwo rzadko bywa uywany wmowie potocznej. Jego zastosowanie przez moich rozmwcw byo raczej prowokowane przez fakt zastosowania metody genealogicznej. Zazwyczaj mwiono orodzinie oraz krewnych, przy czym pojcie krewnych okazywao si niejednoznaczne. Niektrzy zmoich rozmwcw jako krewnych traktowali powinowatych, inni za, przeciwnie, nie uznawali tych ostatnich za godnych uwzgldnienia wrd powiza pokrewiestwa. Wobec tego przyjmuj, i termin rodzina jest powszechnym ioglnym terminem odnoszcym si do relacji pokrewiestwa izarazem powinowactwa. Oznacza to, e operuj tak definicj pokrewiestwa, jak posuyli si moi rozmwcy. Naley jednak zaznaczy, i taka kulturowa idea pokrewiestwa, jak kady inny wytwr spoeczny, nieustannie podlega przemianom. Zmiany te warunkowane s midzy innymi czynnikami zewntrznymi wzgldem wyobraenia systemu pokrewiestwa postrzeganego jako zjawisko ocharakterze biologicznym. Czynnikami tymi s polityka, ekonomia, religia imedia. Forma ifunkcjonowanie pokrewiestwa, cznie zjego rozpoznawan terminologi, jest kulturow odpowiedzi na potrzeby spoeczne. Te za sprzone s zkontekstem ekonomicznym ipolitycznym, zwaszcza zpolityk spoeczn pastwa. Regulacja sposobu ich zaspokajania jest legitymizowana ireprodukowana wobrbie oglnospoecznego dyskursu. Idea pokrewiestwa, za ktr kryj si okrelone normy, prawa, obowizki iprzywileje jest znacznie szersza od idei wizi krewniaczych. Na poziomie praktyk kulturowych rola pokrewiestwa ogranicza si do pewnego fragmentu sieci powiza midzy krewnymi. w fragment pokrywa si zide rodziny. Na podstawie przeprowadzonych bada twierdz, i praktycznego wymiaru nigdy nie posiada caa sie krewnych, lecz po prostu tak zwana rodzina, ktra definiowana jest przez relacje, uczucia izaye wizi, jakie cz jej uczestnikw. Za centrum rodziny uznaje si zwizek dwojga ludzi pci przeciwnej, zazwyczaj jest to maestwo. Wkonsekwencji rodzina, przynajmniej wrozumieniu moich rozmwcw, obejmuje rodziny pochodzenia obojga partnerw (ich rodzicw, rodzestwo idziadkw) oraz rodzin nuklearn, ktr sami tworz 104

(oni oraz ich dzieci). Podsumowujc, wtym oddolnym ujciu rodzina to: moja mama, mj tata, moje rodzestwo, moi dziadkowie, moja ona/mj m, moje dzieci imoi teciowie. Wpraktyce bywa jednak tak, i rodzin tworzy zupenie odmienny ukad relacji. Takie przypadki wnajwyraniejszy sposb dowodz, i rodzina stanowi take wsplnot ocharakterze afektualnym, prawnym, umownym inie jest budowana jedynie woparciu ofakty biologiczne. Pojcie krewnego najczciej pozbawione jest dozy sentymentalizmu, przez co nabiera charakteru znacznie bardziej neutralnego ni pojcie rodziny. Rodzina konotuje blisko iintymno; identyfikujemy si zni iprzypisywanym jej emocjonalnym ciepem. Krewny natomiast konotuje wikszy dystans spoeczny oraz moralny obowizek zamiast emocji (Firth, Hubert, Forge 1969 89-93). Jednake moralna waciwo wpisana wpokrewiestwo moe przybiera rne formy. Moe by to obowizek zgadzania si na utrzymywanie kontaktu zkrewnymi, szanowanie opinii krewnych, przyjmowanie rad od krewnych, przyznanie krewnym prawa do interweniowania wsytuacjach konfliktowych iudzielania nagany wprzypadku niekonwencjonalnych zachowa. Wtym wymiarze pokrewiestwo jest rodzajem systemu moralnego, wktrym na plan pierwszy wysuwaj si pomoc oraz obowizek. Oglnie rzecz biorc, moralny obowizek jest zaleny od dystansu genealogicznego, pomoc za od emocjonalnego. Wobydwu przypadkach pod uwag naley wzi: potrzeb, (samo) interes oraz moliwoci. Tworzc rodzin oraz bdc uwikanymi wsie krewnych, podwiadomie kontrolujemy te trzy elementy uruchomiajce mechanizm udzielania pomocy oraz wywizywania si zokrelonych obowizkw. Kontrola taka odbywa si przez regulowanie intensywnoci iczstotliwoci podtrzymywania kontaktu, ktre moe przybra form odwiedzin, telefonowania, e-mailowania, pisania listw iudziau wrytuaach rodzinnych, zokazji takich jak wita religijne, rocznice, celebracje momentw przeomowych lubw, pogrzebw, ukoczenia szk, studiw, powrotw zemigracji zarobkowej. Ideologia pokrewiestwa zakada dwukierunkowo relacji pomidzy krewnymi, awic take pomocy oraz wypenianych obowizkw zasadzajcych si na wzajemnoci, poczuciu winy (wicym si zwypenianiem roli krewnego) oraz presji ze strony innych krewnych. Wswym moralnym aspekcie ideologia ta nie stanowi serii relacji ani zwizkw symetrycznych. To raczej konstelacja, wktrej moralna odpowiedzialno kadej strony postrzegana jest przez pryzmat pokrewiestwa. Relacje krewniacze reprezentuj co, co postrzegane jest jako dane wyciu spoecznym. Dlatego te przypisuje si im osobliw, nieuniknion warto moraln, awypenienie moralnych obowizkw wzgldem krewnych na rnych poziomach moe by odczuwane jako uciliwe. Wten sposb mona zrozumie dlaczego sprawy krewnych, innymi sowy sprawy rodzinne, wi si ze skrajnymi emocjami. Na bardziej oddolnym poziomie mona natomiast mwi oideologiach rodzinnych, ktrymi dysponuj szeroko rozumiane, ze wzgldu na ich zrnicowane konIdeologia pokrewiestwa | 105

figuracje, rodziny. Wskad takich ideologii wchodz: wiedza, pami, deklaracje, system wartoci isymboli rodzinnych, preferowany styl ycia, moduy pomocy udzielanej ipobieranej, wizi emocjonalne, wartoci religijne, mity rodzinne ihistorie. Dodatkowo jest ona wspksztatowana przez status spoeczny iekonomiczny. Wtej sferze ludzie dokonuj pewnego rodzaju autoprezentacji, tu mamy do czynienia zwizjami tego jak to byo, jak jest ijak by powinno. Ideologie rodzinne bywaj oczywicie wprowadzane wycie, ale nie dzieje si tak zawsze. Nie naley ich rwnie odczytywa jako uksztatowanych raz na zawsze. S dopasowywane, redefiniowane wodniesieniu do tego, co si stao, jakie byy reakcje czonkw rodziny na konkretne wydarzenia, jakie dziaania s podejmowane wkontekcie codziennoci.

3. Pami i wiedza
Wperspektywie antropologicznej pami to mechanizm porzdkujcy dowiadczanie czowieka. Nigdy nie jest odzwierciedleniem przeszoci, lecz jej przekadem, akontekstem pamitania jest zawsze czas teraniejszy. Rodzinne narracje moich rozmwcw sytuoway owo dawniej wrelacji do teraz. Ich pami porzdkowaa pewne wybrane wydarzenia zprzeszoci wsposb tymczasowy, dramatyzowaa je jako rzeczy, ktre byy iwyglday inaczej (Brocki 2003: 94). Wkontekcie metody genealogicznej pami ludzi, ktrych wizi pokrewiestwa s odtwarzane jest najwaniejsza. Wrzeczywistoci bowiem otrzymujemy wszelkie informacje onich wycznie dziki temu, e kto pamita, wie oraz posiadan wiedz pielgnuje. Pojawia si pytanie, dlaczego ludzie przechowuj, wduej mierze niewiadomie, wiedz na temat krewnych? Jest to przecie wiedza obardzo szczegowym charakterze dotyczca dat urodzin, lubw, mierci, rozwodw, czsto take dat zwizanych zpewnymi sytuacjami, takimi jak przeprowadzki, spotkanie kogo, wakacje, remonty, proby opomoc. Czsto pami moich rozmwcw otych detalach bya upiona, ajej rozbudzenie nastpowao, kiedy zaczynali dyskutowa midzy sob wsytuacji badawczej, kiedy to uruchomiane byy ich skojarzenia. Podawanie sobie dat lubw krewnych nastpowao, na przykad poprzez uprzednie przypomnienie sobie jaka bya wtedy pogoda, jaki miao si wtedy samochd, wco byo si ubranym, kto by na tym lubie iweselu, kto mia ju dzieci, co podano do jedzenia, jak bardzo byo si pijanym, czy si taczyo, czy byo wesoo, czy yli jeszcze wtedy dziadek ibabcia. Pami okrewnych jest wic wpewnym stopniu kolektywna, apoprzez to dynamiczna kady pamita inaczej, poniewa czyni to zinnej perspektywy. Przykadami takiego dynamicznego isytuacyjnego przypominania sobie, uruchamiania pokadw wiedzy nie tylko okrewnych, ale oprzernych zdarzeniach, wjakich brali udzia, mog by wszystkie wywiady przeprowadzone za pomoc KNQ, jakie prowadziam nie zjednym, wybranym tak zwanym ego, ale ze wszystkimi obecnymi wdanym momencie mieszkacami domu. Byy to wywiady, ktre pokazay, i pami iwiedza 106

okrewnych nigdy nie jest identyczna dla kadego czonka rodziny. Stanowiy take niezwykle ywioowe pole interakcji. Wyobramy sobie pokj gocinny wniewielkim domu wDziekanowicach nalecym do rodziny Baszczykw.
Znajduj si pokoju wielkoci okoo dwudziestu metrw kwadratowych, ztymi cianami, stojcym na rodku wysokim stole, przy ktrym postawione zostay zbyt niskie, wkadym razie dla mnie, krzesa. Zasiadam przy tym stole, ktrego blat mam na wysokoci niemal pach, czuj si jak dziecko, po mojej prawej znajduj si drzwi wejciowe prowadzce do kuchni, po lewej dwa niewielkie okna zasonite firankami, za mn stoi szafa, ana przeciwko mnie wersalka, na ktrej na pocztku siedzi tylko Babcia matka mojego gwnego rozmwcy, ktry zajmuje krzeso obok mnie. Nad sof wisi oleodruk przedstawiajcy wit rodzin, wpokoju znajduje si tykajcy zegar, st jest przykryty obrusem, pij kaw zfusami, ktre przy piciu zostaj mi midzy zbami. Zaczynamy. Babcia przekrzykuje raz po raz swojego syna. Przychodzi ona mojego rozmwcy siada obok Babci. Nastpnie zjawiaj si: najmodszy syn, redni syn, najstarszy syn zjednym zkuzynw mieszkajcych we wsi obok, wkocu za brat mojego rozmwcy. Osiem osb. Kc si, miej, dywaguj otym kto, gdzie, kiedy, jak. Przygotowuj jedzenie, herbat, kaw, wycigaj resztki ciasta, ktre zostao po niedzieli. Jest gono, jest zamieszanie. Moi rozmwcy zmieniaj miejsca, wktrych siedz, stoj, kucaj. Podchodz do siebie, wymachuj rkoma: >>Apamitasz? To nie tak! Co ty gadasz?! Ja tam nie wiem, babcia pamita. Eee tam, babcia jest stara! Stary to ty jeste, co ty pieprzysz?! Abrat powie jak ma na imi jego teciowa, co? Nie pamitasz! Obraam si! Adziecko tego, to ile moe mie lat teraz? Mmmm, no urodzio si chyba wtedy, kiedy Asia<<. Pytam wic: >>Kim jest Asia?<< Awodpowiedzi sysz: >>Ale ktra? Bo jest kilka...<<9.

Zawsze powracamy do przeszoci, poniewa jest ona punktem oparcia, rdem przynalenoci, skadajcych si na tosamo. Pami musi by uwzgldniana przez antropologi. Suszno ma Katarzyna Kaniowska (2003: 58), piszc: Za jedn znajwaniejszych cech wspczesnej antropologii uznaabym wtym przypadku wczenie do procesu pozalogicznych elementw poznania oraz uprawomocnienie subiektywizmu wpoznaniu. Uznanie subiektywizmu jako dodatkowej wartoci oraz dostrzeenie, e warto ta pojawia si wdialogu, ktry buduje wiedz obu uczestnikw tego dialogu, jest wane, poniewa tym samym dostrzega si, e wiedza antropologii wyrasta zsubiektywnego dowiadczenia, przeycia, interpretowania irozumienia wiata przez badanego, atake zsubiektywizmu dowiadczenia, przeycia, interpretowania wiata badacza, ito zarazem jego wasnego wiata, jak irzeczywistoci badanej. Takie podejcie uprawomocnia pami jako rdo wiedzy antropologicznej, jako jej przedmiot oraz narzdzie jego poznania. Wzasadzie, kiedy rozmawiamy zludmi zawsze bdziemy mieli do czynienia zopowieciami oprzeszoci, azatem zhistoriami
29 Fragment mojego dziennika badawczego, ktry prowadziam wDziekanowicach midzy marcem amajem 2007 roku.

Pami i wiedza | 107

ycia. Rozpatrywa ibada pami to bada narracje oprzeszoci. Pamitajc, kady znas staje si autorem tej narracji, co sprawia, e bdc narratorem ibohaterem naszej przeszoci, to my nadajemy jej sensy (Kaniowska 2003: 62). Zatem narracja wywoywana przez pami opisuje, tumaczy dziaania, relacje istany zprzeszoci wtym przypadku zwizane zyciem rodzinnym. Pami uruchamia podmiotowy pierwiastek wsposb podobny do tego, ktry ma miejsce wakcie twrczym; realizuje si semantycznie. To, co dla antropologicznej analizy pozostaje kluczowe to wyobraenie podmiotowego ja oraz jego stosunek do omawianego fragmentu rzeczywistoci codziennej. Ponownie cytujc sowa Kaniowskiej: Pami nieustannie konstruujc znaczenie tego, co byo, jest zalena od wartoci, tradycji, przekona moralnych, wyobrae iwielu innych elementw, wsptworzcych sens zapamitanego (2003: 62). Pragn jeszcze wskaza, e jako narracja pami przynaley do teraniejszoci, nie zachowuje przeszoci, dostosowuje j do jej warunkw ijej kontekstu. Jest rodzajem praktyki kulturowej, ktrej formy, znaczenia, efekty zmieniaj si wraz zkontekstem, zaley od pozycji mwicego wkrajobrazie wspczesnoci (Brocki 2003: 94). Pami rodzinna jest czym, co skada si zrozrzuconych, czasem sprzecznych ze sob fragmentw, ktrych tre jest uzaleniona od kaprynego procesu wspominania. Jednego dnia pamitamy wicej, drugiego mniej, czasem zapominamy celowo, innym razem nie chcemy pamita ojakim wydarzeniu albo okonkretnej osobie dlatego, e nas wkurzya, e bya niedobra, nie pomoga. Jest zatem chwilowa, potrafi zaskoczy osob, ktra sobie przypomina: e te pamitam?! Co podobnego! Nie jest tak le!. Po pierwsze, pami rodzinna jest sposobem, wjaki jednostka mobilizuje swoj przeszo inadaje jej znaczenie. Jest rezultatem ponownego przywaszczenia oraz negocjacji tego, co wikszo czonkw rodziny uznaje za istotne whistorii, ktra funduje rodzaj rodzinnej tosamoci. Po drugie, pami rodzinna jest przedsionkiem innoci tu konstruowane s relacje midzy jednostkami iich wasnymi historiami. Tu wkocu mamy do czynienia zzapisem cigoci iniecigoci whistoriach rodzin (Muxel b.r.). Zapis ten podlega transmisji, bez ktrej nie byoby wsplnej wiedzy, azatem ani punktu odniesienia, ani bazy dla zaistnienia poczucia przynalenoci, ktre zarwno reguluje mechanizmy pomocy jak imoralnego obowizku wobec krewnych. Elementy pozycjonujce czynniki dla istnienia oraz przekazu wiedzy na temat krewnych s zrnicowane. Niektre znich, takie jak posiadanie rodzinnej dokumentacji, rodzinnych portretw s materialnym wyrazem szczeglnego rodzaju ycia rodzinnego. Moe by to materia genealogiczny, akty urodzenia, mierci, odznaczenia, fotografie, pamitniki, wydane ksiki iwreszcie wiedza otym, kto posiada takie dokumenty. Tego typu przedmioty mona znale niemal uwszystkich. Wikszo rodzin, zktrymi pracowaam, dysponowaa, na przykad drzewami genealogicznymi, zapiskami ohistoriach rodzinnych stworzonymi przez ju nieyjcych krewnych. Przy czym to, i kto jest wposiadaniu genealogii iinnych dokumentw rodzinnych 108

wcale nie musi oznacza, e wiedza okrewnych tej osoby jest ywa. Autentyczna pielgnacja takiej wiedzy jest najbardziej charakterystyczna dla rodzin opochodzeniu szlacheckim. Inne elementy wpywajce na istnienie oraz przekaz wiedzy mog mie charakter instytucjonalny: s to rodzinne firmy, gospodarstwa rolne, czonkostwo wrnego rodzaju organizacjach. Nawet zamknicie rodzinnego biznesu moe wzmaga zainteresowanie krewnymi, kiedy pojawiaj si negatywne emocje pozwalajce na podtrzymanie oraz transmisj wiedzy. Tworzenie wsplnych, rodzinnych przedsibiorstw nie oznacza wcale pozytywnego zacieniania relacji midzy krewnymi. Ostatnim czynnikiem regulujcym istnienie lub brak szczeglnej wiedzy na temat rodziny s pewne osoby, ktre wobrbie teorii pokrewiestwa s okrelane jako kinkeeperzy (ang. kinkeeper) (Firth, Hubert, Forge 1969: 139-142). Przetumaczenie pojcia 'kinkeeper' na jzyk polski jest do problematyczne, bowiem mona mwi odwch typach kinkeeperw. Pierwszy znich to ci, ktrzy pamitaj, wiedz, gromadz wiedz oprzeszoci rodziny iprzodkach tworzcych sie krewnych, atake kolekcjonuj aktualne informacje. Typ drugi to ci, ktrzy wizi rodzinne pielgnuj przede wszystkim pozawerbalnie za pomoc rytuaw iwsplnie podejmowanych dziaa; specjalizuj si niejako winicjowaniu rodzinnych spotka oraz byciu wnieustannym kontakcie zszerokim krgiem krewnych. Zazwyczaj kinkeeperami s kobiety. Taka rola podlega transmisji, zawsze jest przekazywana komu znastpnego, modszego pokolenia. Osoby, takie s wiadome swojej roli: gdyby nie ja, to nikt by nie pamita, nie wiedzia. Kada sie krewnych posiada swojego kustosza. Pytania jakie mona zada wodniesieniu do moich wasnych bada s nastpujce: czy kinkeeper jest idziaa ze wzgldu na ideologi rodzinn oraz jej pochodzenie? Czy moe to pochodzenie, pami staj si istotne dziki kinkeeperom? Sama wiedza ipami nie odzwierciedl tego, co dzieje si pomidzy ludmi. Niekoniecznie przekadaj si te na praktykowanie wizw pokrewiestwa oraz egzekwowanie dziaa, ktre s im przypisywane. Pami iwiedza s bardzo rne, zale bowiem od pci, wieku, zajmowanego miejsca wsieci, ktre nie jest przecie stae, atake od statusu spoecznego. S przekazywane bardziej lub mniej intensywnie. Zale te od czego bardzo konkretnego, mianowicie od tego, czy krewni s ze sob wbezporednim kontakcie. Im wyszy poziom wsppracy, wspdziaania, wymiany, pomocy tym lepsza pami iwiedza. Wraz zupywem czasu zpewnych powodw ta pami zanika, awiedza ulega rozmyciu. Im czowiek starszy, tym mniej si tym interesuje, zapomina, bo s problemy. Pami iwiedza maj sens, jeli mog by wykorzystane wpraktyce. Czasami okazuj si przydatne do budowy rodzinnych mitw. Istotne s te moduy transmisji wiedzy, pamici oraz funkcji kinkeepera. Jak ju wspomniaam, najczciej s to kobiety, cho regua ta ulega niekiedy wahniciom (przykadem moe by rodzina Czarneckich zPoznania). Genderyzacja funkcji kinkeepera, ilustruje to, wjaki sposb reprodukujemy mylenie okobietach jako przypisanych do domu irodziny; zawsze bardziej zainteresowanych sprawami rodzinnymi. Pami i wiedza | 109

Ludzie ucz si pokrewiestwa, nabywaj wiedz okrewnych nie przez prost werbaln transmisj informacji, ale wprocesie spoecznej interakcji. Wikszo krewnych wymienianych wgenealogiach to ludzie yjcy rwnolegle do tak zwanego ego lub jego rodzicw. Rodzice kontaktuj si zwasnym rodzestwem, aego uczy si krewnych, uczestniczc wtych kontaktach. Spoeczna interakcja to take wymiana listw ikartek witecznych, wizyty irodzinne zgromadzenia, ktre s rne pod wzgldem jakoci mog mie charakter przyjacielski lub bardziej formalny. Mona wnich zauway mieszank ciekawoci zemocjami, ktre s charakterystyczne dla pokrewiestwa. Interakcja jest czsto porednia, nie musi by spotkaniem twarz wtwarz. Moe odbywa si take za porednictwem innych krewnych. Na przykad mona budowa wiedz na temat kuzynki matki nie dlatego, e si j spotkao, ale na podstawie relacji, jak matka zdaje nam zawantury, jak miaa zt kuzynk, dziki informacjom na temat jej wygldu, tego, oczym ostatnio opowiadaa. Waga spoecznej interakcji jako medium wiedzy okrewnych wyjania sposb, wjaki pewni krewni wypadaj zmentalnej mapy genealogicznej. Fakt, e wiedza okrewnych jest nabywana wprocesie interakcji (bezporednio lub porednio), wyjania te, dlaczego owa wiedza sabnie wodniesieniu do zwikszajcego si dystansu genealogicznego. Oglnie rzecz ujmujc, czynnikiem warunkujcym rozleg wiedz okrewnych moe by aktywne uczestnictwo wyciu spoecznym rodziny elementarnej iwszerszym kontekcie krewniaczym, zwaszcza na etapie dziecistwa jednostki. Ale moe si zdarza inaczej: rodzice nie podtrzymywali kontaktw lub je podtrzymywali, ale ich dzieci wtym nie uczestniczyy. Niektrzy zmoich rozmwcw, zwaszcza zrodzin opochodzeniu szlacheckim oraz ztych orolniczych tradycjach, kultywujcy wasno iziemi, atake wano jej przekazu wobrbie sieci krewnych, przywizuj szczegln wag do pamitania oswoim pochodzeniu. Kolekcjonuj genealogie, fotografie, przechowuj pamitki, wspomnienia okrewnych, kultywuj t wiedz, s zniej dumni, podobnie jak ze swoich przodkw, swojego pochodzenia, zrozbudowanej sieci krewnych, dysponuj take pewnymi mitami. Duma zpochodzenia oraz tendencja do jego podkrelanie pojawia si te wprzypadku rodzin, ktrych status spoeczny jest niski. Dla nich charakterystyczne jest wytworzenie pewnych mitw takich, jak mit bkitnej krwi wrodzinie Jakubowskich zSobieszowa. Dziadek najstarszy czonek rodziny jest przekonany otym, e jego ojciec by p szlachcicem. Snuje opowieci otym, e jego babcia najprawdopodobniej miaa romans ze szlachcicem, uktrego bya suc. Innym razem twierdzi, e wzasadzie to nie by romans, ale gwat adziadek zosta zmuszony si do wzicia babci za on. Spotkaam si te ze mitologizowanymi wspomnieniami odomach, ktre zostay odebrane, zniszczone, zniweczone oraz zprbami ich odbudowania wnowych miejscach. Te domy s bardzo wane, bo stanowi podstawowe rdo rodzinnej tosamoci, ich odbudowanie ma zrewitalizowa wizi, uszczliwi rodziny, przywrci ich ycie do harmonijnego biegu. 110

Kwestia utraconych domw ipochodzenia jest szczeglnie wyrana wSobieszowie iJagnitkowie, zwaszcza wodniesieniu do pierwszego pokolenia osb wysiedlonych lub przybyych na Dolny lsk wposzukiwaniu pracy oraz pokolenia ich dzieci, ktre jeszcze przechowuj yw pami omiejscach zdziecistwa swoich rodzicw. Kolejn spraw jest istotno nieyjcych krewnych: dbanie ozmarych wformie odwiedzania ich grobw, prezentacja ich fotografii wdomach, opowiadanie onich przy okazji rodzinnych spotka, azatem kultywowanie pamici onich. Przekazywane historie, rodzinne anegdotki, powtarzane iprzemieniane opowieci stanowi rodzaj rodzinnego folkloru. Owe historie nie zawsze s pozytywne. Bardzo czsto s narracjami ojednostkach, anie orodzinie jako takiej idotycz czego, co nazwa mona przygodami zazwyczaj nieszczliwego ycia pewnych osb. Przykadem mog by: opowieci opiratach na Morzu Czarnym (Kubiakowe zSobieszowa), wyprawach wakacyjnych zkochankami, wypadkach samochodowych (Bkowie zSobieszowa), naszyjniku od hrabiny (Kowalska zPoznania), Niemcu, ktry si powiesi na myl ooddaniu Polakom domu (Sadowscy zJagnitkowa), zamianach dokumentw tosamoci (Abramowie zSobieszowa), ucieczek wczasach wojennych (Zawadzcy zJagnitkowa), komuny (Jakubowscy zSobieszowa), gocinnoci, porodw (Dudkowie zSobieszowa), pierwszych randek (Gajewscy zDziekanowic) czy duchw (Maciejewscy zSobieszowa).

Pami i wiedza | 111

112

Rozdzia V Pokrewiestwo udomowione

1. Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina?
Przy jednej zgwnych ulic wSobieszowie znajduj si przewanie poniemieckie domy wille. Najczciej s to podniszczone budynki zbardziej lub mniej zaniedbanymi podwrkami. Wikszo ztych willi zamieszkiwana jest przez rodziny wielopokoleniowe. Chciaabym si przyjrze jednemu ztakich domw, wktrym rezyduje rodzina Jakubowskich. Jest to dom jednopitrowy, zniskim parterem, piwnicami oraz strychem, otoczony od frontu oraz ztyu ogrodem. Ulokowany jest nad grsk niewielk rzek, azjego podwrka rozpociera si malowniczy widok na gr, na szczycie ktrej znajduj si ruiny Zamku Chojnik. Na podwrku domu znajduje si parterowy budynek, ktry kiedy suy jako mieszkanie, dzi jest tam graciarnia igara. Dalej, na tyach tego podwrka znajdziemy zniszczon, nisk budowl, wktrej rodzina Jakubowskich jeszcze wlatach 80. hodowaa winie oraz krliki. Do wntrza domu prowadz dwa wejcia. Kiedy je przekroczymy, znajdziemy si wzimnym, ciemnym korytarzu obetonowej pododze. Na wprost od drzwi wejciowych znajduj si schody prowadzce na pitro domu. Wbudynku znajduj si cztery mieszkania. Po dwa na parterze oraz pitrze. Na pierwszy rzut oka wygld korytarza nie wiadczy otym, by stanowi przestrze wspln: znajduj si na nim dwa piece centralnego ogrzewania, stare szafki, wktrych schowane s gazety oraz drewno. Przy mieszkaniach na pitrze stoj niskie pki zbutami ikapciami. Przed drzwiami kadego zmieszka ley wycieraczka. Wszystkie skadaj si zkuchni oraz dwch pokojw, przy czym mieszkania na parterze dziel ze sob toalet, do ktrej mona wej zkorytarza. Wdomu mieszka od 6 do 13 osb: Dziadek, Babcia, trzech synw, trzy synowe, wnuk, wnuczka, jej partner oraz trjka jej maych dzieci0. Mieszkania parterowe zajmuje Babcia iDziadek oraz ich najmodszy syn zon, doros crk

30 Wahania liczby domownikw spowodowane s przemieszczaniem si crki redniego syna, ktra wraz zrodzin pomieszkuje take wraz zrodzin pochodzenia jej partnera oraz emigracj zarobkow najstarszego syna oraz jego ony. 31 Dziadek oraz Babcia to rodzice wspomnianych trzech synw, ktrzy mwic oswoich rodzicach nie uywali terminw ojciec, matka, lecz wanie Dziadek oraz Babcia.

Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 113

ijej rodzin. Na pitrze mieszkaj: najstarszy syn wraz zon idorosym synem oraz syn redni ijego ona. Dziadek (76 lat) pochodzi zniewielkiego miasteczka dzi pooonego na Biaorusi. Tam si urodzi ispdzi wczesne dziecistwo. Jego rodzice przyjechali do Sobieszowa w1946, kiedy Dziadek mia lat pitnacie. ona Dziadka (78 lat) pochodzi zcentralnej Polski, zNowego Dworu Mazowieckiego. Poznali si w1952 na zakadowym obozie szkoleniowym. Dziadek przywiz Babci do Sobieszowa ju jako on, ale jego rodzice nie byli ztego zadowoleni inigdy Babci nie pokochali. Wszyscy synowie oenili si zkobietami pochodzcymi zSobieszowa. Najstarszy znich Marian (54 lata) urodzi si wdomu (podobnie zreszt jak dwjka jego modszych braci), ma dwoje dorosych dzieci (syna oraz crk). Syn mieszka razem zrodzicami, crka matka zdwjk dzieci wpobliskich Cieplicach (zaliczya wpadk jeszcze przed ukoczeniem liceum, lub braa wpitym miesicu ciy). Marian ijego ona (54 lat) podejmuj si prac sezonowych zagranic, ona wNiemczech, on wAnglii. Oficjalnie Marian jest bezrobotny, ajego ona znajduje si na wczeniejszej emeryturze. redni syn Jzek (51 lat) mieszka obecnie tylko zon (51 lat). Ich crka (23 lata) kilka lat temu wyemigrowaa wraz zpartnerem do Wielkiej Brytanii. Najmodszy syn ssiaduje bezporednio zDziadkami (48 lat), ma on (46 lat) oraz crk (24 lat), ktra okresowo mieszka wopisywanym domu. Od czasu do czasu yje zojcem swoich dzieci albo wjego domu rodzinnym albo wwynajmowanym, komunalnym mieszkaniu wSobieszowie. Nie bior lubu ze wzgldu na moliwo korzystania zzasiku dla samotnych matek. Uoglniajc, wyej wymienione osoby to czonkowie czterech ukadw rodzinnych, ale na funkcjonowanie domu miay imaj wpyw take inne osoby, dlatego chciaabym zaprezentowa, wjaki sposb s one ze sob genealogicznie powizane. Przyjrz si przede wszystkim rodzestwu Dziadka oraz rodzinie ony Mariana najstarszego syna. Zaczn od wspomnienia orodzicach Dziadka, ztego wzgldu, i rodzina Jakubowskich podzielia si ze mn wspomnieniami dotyczcymi czasw, kiedy wdomu owi rodzice jeszcze yli. Ojciec zmar w1995 roku, pochodzi zTomaszowa Mazowieckiego, matka za zodzi (umara w1989). Nie liczc Dziadka, mieli jeszcze czworo dzieci. Zcaej pitki nie yje jedna osoba. Jedyny brat Dziadka, nazywany przez wszystkich Smutasem (64 lata), mieszka wraz on (65 lat), ktra pochodzi ze wsi koo Wilna, wPiechowicach (okoo 10 km od Sobieszowa); maj troje dorosych synw, ktrzy wraz ze swoimi rodzinami mieszkaj wSzklarskiej Porbie. WPiechowicach, wpobliu brata Dziadka, mieszka rwnie ich najstarsza siostra (70 lat). Obecnie ma drugiego ma. Pierwszy zmar w1962, kiedy jeszcze mieszkali wopisywanym domu wSobieszowie. Zpierwszego maestwa siostra ma
32 Pojawiajce si przy opisywanych przeze mnie rozmwcach liczby umieszczone wnawiasie s wskazaniem na ich wiek wmomencie, kiedy prowadziam badania.

114

dwoje dzieci: syna (50 lat) mieszkajcego wPiechowicach (ten bardzo szybko rozwid si zpierwsz on, zdrug ma adoptowanego syna), crk (48 lat) mieszkajc wZielonej Grze (razem zmem idwoma dorosymi synami). Drugi m (77 lat) siostry Dziadka pochodzi zLublina. Pobrali si w1973 imaj mieszkajcego razem znimi syna (31 lat). Dziadek mia jeszcze siostr Mart, ktra zmara w1989 roku wtym samym miesicu, co ich matka. Mieszkaa wSobieszowie razem ztake ju nieyjcym mem pochodzcym zKresw, zobwodu tarnopolskiego. Jej m by wzasadzie bigamist, poniewa nigdy nie rozwid si ze swoj pierwsz on (mieli lub kocielny), ktra zostawia go zdwjk dzieci. Dzi jeden zich synw (55 lat) mieszka wNowej Zelandii. W1980 roku wyemigrowa zsynem ion (zktr rozwid si kilka lat temu); crka (51 lat) mieszka wGdasku, ma ma isyna, ktry wyemigrowa do Anglii. Marta urodzia swojemu mowi syna (44 lata), ktry mieszka wSzklarskiej Porbie, nie ma dzieci ani staej partnerki. Jest jeszcze siostra Wiesawa (69 lat), ktra cho mieszka we Wrocawiu to bardzo czsto odwiedza krewnych zSobieszowa oraz Piechowic. Istotna jest take rodzina pochodzenia ony najstarszego syna Dziadka. Jej matka (70 lat) mieszka obecnie wGogowie. Najpierw mieszkaa wSobieszowie razem zprzedwczenie zmarym mem, pochodzcym zKrotoszyna (ojciec opisywanej synowej). Jej drugi m, rwnie ju nieyjcy, wlatach 80. XX wieku by grnikiem wkopalni miedzi wLublinie mieli dwoje dzieci: syna (45 lat) (mieszka wLubinie sezonowo jedzi do pracy do Francji; rozwiedziony); crk (47 lat) mieszkajc wSobieszowie, rozwiedzion, obecnie romansujca zmczyzn pochodzcym zHolandii. Crka ma dwch synw (jeden znich dwudziestopicioletni ze swoj dziewczyn wyemigrowa do Anglii; drugi odwa lata modszy ma dziewczyn idziecko). Wczasach, kiedy yli rodzice Dziadka wdomu znajdowaa si jedna kuchnia, aobiady byy przygotowywane przez jego matk. Dodatkowe kuchnie wposzczeglnych mieszkaniach pojawiy si dopiero na pocztku lat 80., kiedy zbuntowaa si ona redniego syna Dziadka (ostatnia synowa, ktra wesza do rodziny) po urodzeniu crki. ona Dziadka nigdy nie gotowaa: matka nigdy gotowa nie umiaa, ajak ju co ugotowaa to zawsze byo to obrzydliwe. Razu jednego jako dziecko zwymiotowaem po zupie. Jak moja mama to zobaczya, to te zwymiotowaa. Poza tym ona przesadzaa herbat siedmioma yeczkami cukru. Nigdy nie domywa niczego. No, nie dao si. Po mierci prababci [babcia mwicego] ona co tam gotuje, ale wystarczy na ojca spojrze jak ma min. ADziadek te gotuje ipiecze ilepiej to robi. Se on wzi, co dziadostwo pichci. Do koca lat 80., wzasadzie do mierci matki Dziadka, wszyscy spdzali ze sob kade wita: przy jednym stole razem przy kieliszku. Jakubowscy prowadzili rwnie niewielk hodowl wi, krlikw, i
33 Wszyscy, to znaczy mieszkacy opisywanego domu oraz rodzestwo Dziadka wraz ze swoimi rodzinami.

Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 115

kur na swj wasny uytek. Mieli wspln szklarni, sad oraz ogrd warzywny. mier matki Dziadka oznaczaa koniec cisej wsppracy wewntrz rodziny, ktry dokona si wraz zwprowadzeniem nowego porzdku przestrzennego poszczeglne mieszkania zostay wyposaone wazienki oraz kuchnie, aogrd iszklarnia stopniowo zaczy popada wruin. Wzasadzie mona mwi onieustannych napiciach pomidzy synami Dziadka oraz synowymi aDziadkiem. Zacznijmy od relacji pomidzy Dziadkiem asynowymi, ktrych to nie darzy szczegln sympati. Przykadowo ona redniego syna tak referuje swoje relacje zrodzin pochodzenia ma:
Jezu, jak ja wychodziam za m, to mi mwili: >>ale masz szczcie, do takiej wspaniaej rodziny wchodzisz. Oni s tacy wspaniali<<. No, to sobie pomylaam, Boe... no moe rzeczywicie? Ale si potem okazao, co to za rodzinka pieprzona. Najpierw mnie pouczali. Mj m nie jad unas, tylko ubabci, bo si bali, e go otruj. Potem podburzali mnie wstosunku do mojego dziecka. Cigle na mnie skaryli. Ja si wkocu wkurzyam, bo co oni bd mi mwi. Poza tym... oni mojego ma le traktowali. Zawsze. Jak by dzieckiem to dostawa baty. Jak co zbroili, na niego byo. Nie wysali go do szkoy, eby si ksztaci. adnego zreszt, zawodwki pokoczyli. Zmarnowali synw. Adziadek taki , taki wyksztacony, wszkole uczy, aowasnych synw nie zadba. Fakt, moe jak babcia ya, to ich jako wryzach trzymaa wszystkich, ale potem ju nie miaa siy izaczli wszystko niszczy. Co za nard?! Jednego na pewno teciowi nie wybacz. Jak moja mama zmara chciaam kwiaty wogrodzie mie, eby mie dla mamy. Aon na to, e po jego mierci. Kiedy miaam kawaek ogrodu, ale zadeptali, wic ju nic nie robi. Nie mam siy na to. Nic si nie da tu zrobi, bo nikt nie chce razem czego zrobi. Gazu nie ma, bo jak instalacj trzeba byo zmieni, to nie byo pienidzy. Podwrko zrujnowa, nic ten czowiek nie robi inigdy nie da si niczego, bo si nie opaca. Nie opaca si panie dzieju... Po co? Ten czowiek ma si za lepszego. Nienawidzi czarnych, ydw, bo ydzi mierdz... aon sam mierdzi. Raz wroku si myje - na wita. Ci s li itamci. Cigle na Lilk gadaj [ona najmodszego syna], e taka iowaka, e im synka rozpia, e to przez ni. Biedny synek, tylko, e kto go rozpi? Tatu. Kiedy sobie niele oili. Rodzinka... Zreszt Lilka ci powie, e ich pierdoli, sama zobaczysz.

Jak wpraktyce wygldaj powysze niesnaski? Pomoc udzielana iotrzymywana wskazuje na co innego. Pierwsza zsynowych (ona najstarszego syna) pomaga intensywnie teciom (sprztanie, prezenty, umawianie wizyt ulekarzy), jej m udziela im pomocy przy remontach, transporcie, rzadziej wformie finansowej. Oboje za czasem wzamian otrzymuj pomoc materialn. Druga synowa Lilka, ktra pierdoli rodzin, jej m oraz ich crka od samego pocztku yj czciowo zpienidzy zarobionych przez Dziadka iBabci, nastpnie zich emerytur (Jak daj, bior, co mam nie bra? Ale ja tu nic nie bd robia. Jeszcze czego!?). Babcia zajmowaa si wychowaniem wnuczki, aobecnie jej dziemi. Synowe nieustannie obgaduj si, jawnie przyznaj si do tego, e si nie lubi. Kiedy ich dzieci byy mae, kciy si 116

onie, na przykad oto, ktre byo bardziej wredne, dla ktrego. Nigdy si nie spotykay wcelach towarzyskich, cho wiedz osobie niemal wszystko ze wzgldu na architektoniczn waciwo domu. Ich najmodsze dzieci urodziy si niemal wtym samym czasie: jedna dokuczaa drugiej, e syn lub e crka. Dopiero trzy lata temu doszy do porozumienia wkwestii sprztania korytarza (zrobiy grafik). Do tej pory stosuj strategi: pjd inagadam na drug do tecia. Twierdz, e wsytuacjach bardzo dla nich przykrych nigdy si nie zaczy wspiera, przyjani (niepenosprawny syn, poronienia, wpadka crki, mier rodzicw). Widoczna jest take rywalizacja midzy nimi, na przykad na tle materialnym przejawiajca si wdemonstracyjnym wystawianiu pudeek po nowo kupionych telewizorach, mikrofalwkach czy komputerach; na tle wygldu (odchudzanie si, nowe ubrania ifryzury); wreszcie rywalizacja na tle dzieci (ktre dziecko lepiej si uczy, ktre pierwsze bdzie miao magistra). Oglnie kada znich mogaby powiedzie to, co stwierdzia jedna znich: Rzyga mi si chce jak j sysz. Ten jej skrzekliwy gos... faszywa baba. Wszystko pozornie wydaje si oczywiste. Oto wdomu rodzinnym mamy do czynienia zczterema ukadami rodzinami, mieszkajcymi wczerech odrbnych mieszkaniach, tworzcych cztery odrbne gospodarstwa domowe, arodzina Jakubowskich pena jest konfliktw. Jednak sytuacja wcale nie jest tak oczywista. Dziadek iBabcia pomagaj intensywnie swojemu najmodszemu synowi ijest to pomoc finansowa (poyczki, dawanie pienidzy na jedzenie ina bilety miesiczne, czstowanie obiadami, wychowywanie dzieci ich crki kupowanie im ubra, ywienie ich, itd.). Musimy im pomaga, bo bez tego by zginli, wymagaj pomocy [syn nie pracuje iudzielon pomoc odpracowuje remontami wdomu lub ogrodzie], ich crka jest gupia, ma dzieci iwdodatku zjakim debilem si zwizaa. Ten nasz najmodszy syn jest delikatny, wraliwy, ona go zmarnowaa [synowa]. Ponadto Babcia ywi swojego jedynego wnuka, gdy jego rodzice wyjedaj do pracy za granic, dokarmia take najstarszego syna, kiedy jest chory (Przynosi mu te swoje pyszne zupki. No, durna! Ma przecie on, niech mu gotuje obiady!). Na porzdku dziennym jest rwnie poyczanie pienidzy wszystkim synom, czasem regulowanie ich rachunkw (woda, podatek gruntowy), atake zaciganie dla nich poyczek. ony redniego oraz najstarszego syna sprztaj mieszkanie Dziadka iBabci (bo Babcia jest fleja), korytarz, ogrd, kupuj im ubrania. Jedna znich robi im zakupy (na wita wogle robi nam zakupy). Najmodszy syn otrzymuje od rodzin braci niepotrzebne im ju przedmioty codziennego uytku. Dostaje spady od nas: stary telewizor, pralk, elazko, odkurzacz. Bymy nie dali, by nie mia, atak ma. Wmieszkaniu najstarszego syna przez kilka miesicy wroku mieszka jego teciowa (Ona robi to specjalnie, bo nie ma za co y. Isiedzi tu). Charakterystyczne s te codzienne wizyty najstarszej wnuczki Dziadka (crki najstarszego syna wraz zjej dziemi): razem jedz, na zakupy jad, czasem co przywiezie, pogada oraz cotygodniowe odwiedziny rodzestwa

Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 117

Dziadka (przywioz herbat, ciasto si zrobi, si napije bimberku, ajerkoniaczku wasnej roboty). Gospodarstwo domowe Dziadkw jest zalene od gospodarstwa domowego najstarszego oraz redniego syna. Gospodarstwo domowe najmodszego syna jest zalene od gospodarstwa domowego Dziadka iBabci. Wiele przedmiotw ijedzenie, atake osobistych informacji kry midzy tymi gospodarstwami, aopaty zwizane zutrzymaniem domu s wsplne. Wpewnym sensie wsplne s te nacechowane emocjonalnie dziaania podejmowane wsytuacjach kryzysowych, takich jak choroby Babci czy Dziadka, przerne wypadki synw, awantury, anawet zdrady maeskie. Wszyscy wszystko wiedz, arne perspektywy ulegaj nieustannym konfrontacjom oraz negocjacjom. Zdarza si, e kiedy mwimy ozjawisku rodziny uywamy zbyt precyzyjnej, jednoperspektywicznej terminologii, ktra posiada tendencj do faszowania rzeczywistoci. Tam, gdzie pojawiaj si dziaajcy ludzie, nie wszystko przebiega wedug schematu inie wszystko moe podlega prostemu wyjanieniu. Moje pocztkowe zmagania ze zjawiskiem rodziny wizay si ztrudnoci wdokonaniu ich opisu, niemoliwoci odnalezienia teoretycznych punktw zaczepienia czy te jednego, klarownego sposobu interpretacji, jaki mogabym zastosowa wodniesieniu do niejednorodnych, obserwowanych przeze mnie rodzin. Okazao si to praktycznie niewykonalne. Uciekanie si do jednolitej analizy dziaa, zachowa, zmiennych stanw iniejednoznacznych deklaracji kcioby si zpofragmentowan, wielowariantow rzeczywistoci rodzin, zktrymi pracowaam. Wkonsekwencji, wodrnieniu od dominujcej wnaukach spoecznych tendencji do kreowania koherentnych obrazw rodziny nie stawiam jednej tezy, lecz oferuj wiele prb interpretacji. Problem nieoczywistoci pojawia si wodniesieniu do kategorii gospodarstwa domowego, awraz znim kategorii domu rodzinnego, definicji rodziny, podziau na to, co prywatne ipubliczne zwaszcza wrelacji do tego, co si dzieje ijak si dziaa. Najczciej bywa tak, i grupa ludzi poczona bliskimi relacjami pochodzenia oraz zwizkami maeskimi pokrywa si zgrup ludzi, ktrzy dziel ze sob miejsce zamieszkania (dom, gospodarstwo domowe). Jednak nie zawsze tak jest albowiem ludzie ze sob mieszkajcy niekoniecznie musz stanowi rodzin jako grupa osb, ktre czuj si ze sob spokrewnione (wsensie Schneiderowskiego kinship4). Przykadem mog by tak zwane komunaki, ktre nadal istniej wkamienicach czynszowych oraz mieszkania wsplokatorskie czy studenckie5. Wtakich przypadkach wsploka34 Schneiderowskie pojcie kinship wzasadzie nie powinno by tumaczone jako pokrewiestwo, ktre wjzyku polskim oznacza wizi rodzinne bazujce na wsplnocie krwi. Kinship jest terminem znacznie pojemniejszym okrelajcym wizi rodzinne wszelkiego typu. 35 Mieszkanie wsplokatorskie rni si od studenckiego tym, e jest zajmowane przez ludzi (singli, pary anawet mode maestwa), ktrzy s aktywni zawodowo anie sta ich na wynajcie samodzielnych mieszka. Czsto te osoby te taki sposb zamieszkiwania traktuj jako wyraz alternatywnego stylu ycia.

118

torzy rzadko podejmuj dziaania na rzecz wsplnej przestrzeni, apomidzy nimi nie istniej adne umowy odnoszce si do jej organizacji czy podziau okrelonych obowizkw domowych. Ponadto pojawia si kwestia osb mieszkajcych samotnie. Miejsce zamieszkania nie pokrywa si ztradycyjnie rozumian rodzin (zazwyczaj nuklearn). Jednak wwielu przypadkach trudno jest mwi oczym, co jest okrelane jako jednoosobowe gospodarstwo domowe, poniewa tworzenie codziennoci wypenionej mnstwem drobnych dziaa, ktre tworz dom wjego materialnym oraz emocjonalnym aspekcie, rzadko odbywa si bez udziau krewnych, ssiadw bd przyjaci takiej samotnie mieszkajcej osoby. Znakomitymi przykadami s domy/mieszkania starszych kobiet (wdw, rozwdek lub singielek). Takie nie do koca jednoosobowe gospodarstwa domowe odnalazam midzy innymi wcentrum Poznania: nazwijmy je domem cioci Kamiskiej (68 lat) icioci Dudy (81 lat)6. Obie mieszkaj wkamienicach czynszowych blisko Starego Rynku. Ciocia Kamiska przyjechaa do Poznania w1958 zDolnego lska, ciocia Duda wPoznaniu mieszka od urodzenia. Pierwsza znich posiada jednopokojowe mieszkanie lokatorskie, wynajmowane od miasta, druga dwupokojowe wasnociowe. Ciocia Kamiska nie ma adnych krewnych wPoznaniu. Jej bracia oraz ich rodziny yj wrnych czciach Polski. Jednake utrzymuj ze sob stay kontakt pisz do siebie listy, telefonuj, spdzaj razem wita oraz kilka tygodni wokresie wakacyjnym. Owe kontakty przekadaj si na udzielanie pomocy, ktra posiada raczej charakter jednokierunkowy ijest odczuwana przez Kamisk jako nierwnowane. Kamiska jako osoba mieszkajca wduym miecie jest przez jej rodzestwo traktowana jako bogatsza, azatem nie potrzebujca pomocy. Jest ona wzasadzie bezdzietn singielk (tak zwan star pann) wobec czego, teoretycznie nie musi udziela pomocy nikomu innemu poza swoim rodzestwem oraz jego rodzinom. Najistotniejsza jest pomoc finansowa wpostaci poyczania pienidzy, zacigania kredytw na swoje nazwisko czy obdarowywania symbolicznym kieszonkowym. Wzamian ciocia Kamiska odwiedza swoje rodzestwo, obniajc koszty wasnego utrzymania. Od niedawna dowiadcza ona odwzajemnienia, amianowicie otrzymuje pomoc przy sprztaniu oraz zakupach, jaka udzielana jest przez wnuka jednego zjej braci. Wnuk studiuje zaocznie wPoznaniu, ale pracuje wGnienie, skd raz wmiesicu przyjeda na zajcia. Wtym czasie mieszka ucioci Kamiskiej, odwdziczajc si wspomnianym sprztaniem iro36 Opisywane rozmwczynie okrelam, uywajc terminu pokrewiestwa: ciocia ze wzgldu na to, e za jego pomoc zwracaam si do nich. Moliwo odnoszenia si do tych kobiet ciociu jest rezultatem ich inicjatywy. Takie symboliczne wskakiwanie na poziom relacji podobnej do relacji pokrewiestwa zdarzao mi si jedynie wprzypadkach wsppracy ze starszymi kobietami. Mona powiedzie, e moja praca wterenie zaowocowaa tym, i zyskaam dodatkowe ciocie oraz babcie (spord nich tylko dwie pozostay dla mnie babci oraz cioci efektywn, poniewa utrzymuj znimi kontakty). Pragn przy tym zaznaczy, e wwikszoci przypadkw owe ciocie oraz babcie nie byy samotnie yjcymi kobietami, dlatego symboliczne mianowanie mnie na wnuczk lub wnusi nie wizao si zkompensacj nieobecnoci takowych wich yciu.

Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 119

bieniem zakupw. Wcodziennym yciu Kamiskiej najwaniejsz rol odgrywaj jednak nie krewni, lecz przyjaciele oraz ssiadki. Utrzymanie jej mieszkania, jego organizacja oraz dziaania, jakie wnim podejmuje, s wspksztatowane przez obecno przyjaci, ktrzy przynosz Kamiskiej gotowe obiady, produkty spoywcze, kosmetyki lub zapraszaj j do siebie, czasem restauracji, teatru, kina. Pomagaj jej wpaceniu rachunkw, realizacji recept waptekach, aprzy kadej nadarzajcej si ku temu okazji pomagaj jej przy odkurzaniu, myciu okien, przyniesieniu czego zpiwnicy. Ciocia Kamiska odwdzicza si swoim przyjacioom przede wszystkim wsparciem emocjonalnym, ale imaterialnie, obdarowujc ich wasnorcznie zrobionymi obrusami, serwetkami, czapkami, skarpetkami czy swetrami. Najczciej jednak s to rzeczy zamwione przez przyjaci, ktrzy dostarczaj jej niezbdnych materiaw do ich wykonania. Przyjanie Kamiskiej s silnie zrytualizowane. witowanie imienin, urodzin, rocznic lubw jest obowizkowe iprzybiera rotacyjn form. Takie witeczne spotkania odbywaj si przynajmniej raz wmiesicu (grupa przyjaci cioci liczy okoo dziesiciu osb). Su one wzmacnianiu wizi po pierwsze, na poziomie emocjonalnym, po drugie za, moralnym, poniewa zorganizowanie uroczystego, wykwintnego obiadu, otrzymanie zawsze praktycznych, drobnych prezentw utrzymuje poczucie niewygasajcego zobowizania do odwdziczenia si tym samym. Wyciu cioci Kamiskiej wane miejsce zajmuj rwnie dwie ssiadki (jedna znich mieszka obok, druga pitro wyej). Te trzy kobiety wspdziaaj ze sob. Nie s przyjacikami inie prowadz wsplnego ycia towarzyskiego, ajedynie udzielaj sobie wzajemnie doranej pomocy, ktra jest reakcj na konkretne, najczciej zwerbalizowane zapotrzebowanie. Pomoc ta dotyczy przede wszystkim robienia zakupw. Kada zkobiet jest schorowana, jednego dnia lepiej czuje si jedna znich, drugiego nastpna. Ta, ktra znajduje si wnajlepszej kondycji fizycznej pomaga pozostaym. Kobiety codziennie kontroluj swj stan zdrowia albo na drodze kontaktu bezporedniego, pukajc do swoich drzwi ipytajc si: jak tam?, albo te nasuchujc siebie nawzajem przez ciany, na co pozwala bezporednie ssiadowanie ze sob. Ponad 80-letnia ciocia Duda jest wdow, ma dwch dorosych onatych synw, trjk wnuczt, dwch prawnukw. Jeden zsynw mieszka wKomornikach7 (razem ze swoj on oraz rodzin syna; Duda okrela ich zbiorczo jako po prostu Komorniki). Drugi syn (modszy) mieszka natomiast wPoznaniu iznim Duda widuje si najczciej (odwiedziny nieodwitne majce na celu kontrol ewentualnych potrzeb matki). Komorniki (wnuk zon, ale owiele rzadziej syn) odwiedzaj cioci Dud raz wmiesicu (rytua niedzielnych obiadw), czasem docza si do nich rodzina modszego syna. Synowie wzasadzie nie pomagaj materialnie swojej matce jedynie wsytuacjach kryzysowych, zwaszcza wrazie powanej choroby. Kilka razy
37 Komorniki to wie pooona wwojewdztwie wielkopolskim, wpowiecie poznaskim, wgminie Komorniki, na poudnie od Poznania.

120

wroku pomagaj jej wsprztaniu, od czasu do czasu wnuk kupi co waptece. Nie mog wymaga, bo wszyscy maj ju swoje ycie. Syn iwnuk maj swoje obowizki iproblemy. Duda rwnie nie wspiera finansowo ani swoich dorosych synw, ani wnukw: bo nie mam, nie daj inie poyczam. Na poziomie ycia codziennego Dudy, tak jak wprzypadku cioci Kamiskiej, waniejsz rol odgrywa wspdziaanie zosobami niespokrewnionymi: znajomymi ze wsplnoty parafialnej, wktrej ciocia Duda intensywnie si udziela oraz ssiadkami. Jej najlepsz znajom (na przyjacikach mi nie zaley, bo nie mam, cho zjedn tak utrzymuj ywsze kontakty, ale to przez koci, to dlatego) jest bya gospodyni ksidza. To zni ciocia Duda spdza najwicej czasu. Razem zajmuj si parafi, jedz obiady, odwiedzaj si, pomagaj sobie worganizacji domw (ostatnio znalazam jej pokj ipomogam jej si wnim urzdzi). Wane bywaj take ssiadki Dudy, ktre kiedy ta tego potrzebuje przynosz jej zakupy (generalnie to nie chc starych bab obcia). Jej rodzina jest istotna przede wszystkim wkontekcie religijnym: pojawia si wniedziele, by wsplnie uczestniczy wmszach witych inastpnie razem zasi do obiadu lub przy okazji urodzin cioci Dudy, ktre obchodzone s wsplnie zosobami zjej rodowiska parafialnego (zaprzyjanieni ksia, kocielni, gospodynie). Wzasadzie codzienno cioci Dudy to wanie bycie wrodowisku ludzi zwizanych zlokaln parafi, ale jego czenie zczonkami jej rodziny (synowie, synowe, wnuki iich teciowe) jest problematyczne ze wzgldu na ich niewielkie (lub adne) zaangaowanie wpraktyki religijne. Dom Dudy jako miejsce, wktrymi mieszka, nie jest dla niej tak istotny jak bycie wparafii ioddawanie si wniej okrelonym obowizkom, takim jak prowadzenie dokumentacji, przewodnictwo naboestwom, dziaalno wkku racowym. Cho jest to dom rodzinny cioci Dudy to nie darzy go szczeglnym sentymentem, ze wzgldu na nieszczcia iinne niedobre wydarzenia. Czste utosamianie miejsca zamieszkania zrodzin oraz zgospodarstwem domowym moe faszowa rzeczywisto. Takiemu zabiegowi towarzyszy zaoenie nie tylko oidealnym nakadaniu si tych kategorii na siebie, ale take oich autonomicznoci. Wkoncepcjach dotyczcych zagadnienia gospodarstwa domowego zbyt czsto nie uwzgldnia si relacji, wjakie wchodz ludzie tworzcy wsko rozumian rodzin zdalszymi krewnymi, powinowatymi, przyjacimi oraz ssiadami. Pomija si wten sposb zarwno dziaania podejmowane przez poszczeglne jednostki, jak isystemy wartoci przypisywane przestrzeniom domowym, ktre wyraane s wemocjonalnie nacechowanym do stosunku. Dlatego te proponuj pewne rozrnienie pomidzy terminami 'gospodarstwo domowe i'dom'. Pojcie gospodarstwa domowego stanowi przede wszystkim kategori analityczn ocharakterze naukowo-politycznym. Dom natomiast jest koncepcj oddoln iczy si zludowym pojciem rodziny. Rodzina zawsze dzieje si wkonkretnym miejscu, bez niego nie ma rodziny. Moi rozmwcy czsto twierdzili, e tam gdzie jest rodzina, tam jest idom. Idea domu powizana jest rwnie zkoncepcjami prywatnoci (rodziny oraz jednostek), intymDom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 121

noci irodzinnoci. Dom moe stanowi przestrze szersz ni tradycyjnie rozumiane gospodarstwo domowe, do ktrego zawsze zalicza si tych, ktrzy je zamieszkuj iutrzymuj. Innymi sowy, oddolnie rozumiana rodzina nie nakada si wsposb idealny na naukow kategori gospodarstwa domowego. Moi rozmwcy wskazywali na co, co okrelali jako rodziny nietradycyjne, odnoszc si do gospodarstw domowych, wskad ktrych niekoniecznie wchodz bliscy krewni. Przykadami s: domy singli, dziadkowie yjcy zwnukami, domy, wktrych mieszkaj ludzie nie bdcy maestwem, dzieci yjce zkrewnymi, ktrzy nie s ich rodzicami. Takie gospodarstwa domowe istniej zbardzo rnych powodw, wczajc wto celibat, rozwd, wdowiestwo czy choroby. Taka opcja bywa take wyborem odzwierciedlajcym przyjty styl ycia. Wielu teoretykw wskazuje, e to procesy urbanizacji oraz industrializacji spowodoway narodziny iwreszcie wzrost znaczenia gospodarstwa domowego przede wszystkim za jego funkcji osabiajc tym samym rodzin (Harris 1983; Wirth: 1-24; Zenner 1996a: 299). Icho taka koncepcja powstaa wpierwszej poowie XX wieku, to twierdzenie, i miejski styl ycia przecina czy wrcz osabia wizi midzy rodzin nuklearn (rozumian jako rodzice oraz niepenoletnie dzieci) apozostaymi krewnymi (identyfikowanymi zdziadkami, ich rodzestwem, dziemi tego rodzestwa, wujami, ciotkami, kuzynostwem, itp.) nadal pozostaje dla wielu przedstawicieli nauk spoecznych aktualne. Osabienie rodziny, zwane kryzysem rodziny lub kryzysem wartoci rodzinnych, wizane jest zfaktem, e obowizki rodziny wstosunku do jej czonkw s ograniczone do wczesnego dziecistwa, opieki nad starszymi, zapewnienia schronienia iwsparcia emocjonalnego wobrbie rodziny nuklearnej (zob. Zenner 1996a: 298-307)8. Ju sam sposb, wjaki opisuje si zjawisko rodziny budzi wiele wtpliwoci. Przykadowo wic pojcie obowizkw rodziny wstosunku do jej czonkw, wskazuje, i rodzina istnieje jakby ponad jej poszczeglnymi czonkami, bdc jakim danym zgry autonomicznym wzgldem ludzi tworem. Zatem rozumie si j jako rodzaj abstrakcyjnej siy, ktra ma funkcjonowa, oddziaywa, ksztatowa. Tymczasem rodzina to relacje oraz interakcje midzy konkretnymi osobami, okrelone dziaania iemocje, jakie zachodz na poziomie codziennoci irozgrywaj si wdomach. Rodzina to nie figura a-indywidualna, a-osobowa, odmiejscowiona, czy bezcielesna. Wodniesieniu do spoeczestw zindustrializowanych oraz tego, wjaki sposb ksztatuje si wnich pokrewiestwo gwny bd tkwi wbezkrytycznym zastosowaniu teorii Whirthiaskiej nie chodzi tu tylko odefiniowanie rodziny oraz gospodarstwa domowego, ale take oczynienie ostrej dystynkcji midzy ich miejskim oraz wiejskim wariantem. Rnic tych poszukuje si na takich pasz38 Na podstawie wasnych bada twierdz, e owo osabienie rodziny (kryzys rodziny) mona rozpatrywa bardziej wkontekcie funkcji, jakie idealnie powinna spenia, ni wkontekcie wizi tak emocjonalnych jak iekonomicznych.

122

czyznach jak: udzielanie kredytw, poyczek, zatrudnianie krewnych wrodzinnych gospodarstwach, opieka nad dziemi, starszymi, kultywowanie maestwa, anawet wprzestrzeni odmiennych realizacji ycia seksualnego. Wskazuje si na to, e powysze kwestie maj charakter zinstytucjonalizowany przede wszystkim wrodowisku miejskim, inaczej ni ma to miejsce wprzestrzeni spoeczno-kulturowej wsi. Obserwowane przeze mnie praktykowanie rodziny oraz pokrewiestwa dowodzi jednak, e takie rnicowanie moe by bezzasadne. Zarwno wmiecie, jak ina wsi krewni poyczaj od siebie pienidze oraz korzystaj zmoliwoci zacignicia kredytw wbankach. Wobu rodowiskach mona spotka si zzatrudnianiem krewnych wramach przedsiwzi gospodarczych (zatrudnianie legalne inielegalne: wrodzinnych firmach, gospodarstwach rolnych, zaatwianie pracy po znajomoci). Familizm jest rwnie czsty wmiastach, jak ina wsi. Dziemi opiekuj si spokrewnione zich matkami kobiety (ich matki, teciowe isiostry) niezalenie od tego czy mwimy orodzinie miejskiej, czy wiejskiej. Podobnie jest wprzypadku opieki nad starszymi. Polska nie dysponuje wystarczajc iloci domw opieki nad ludmi starszymi, wobec tego funkcje opiekucze nadal s penione przez krewnych. Wkocu zbieno midzy miastem awsi wystpuje te wodniesieniu do maestwa oraz realizacji ycia seksualnego ich koncepcja wobu przestrzeniach jest podobna: Zon si nie bzyka! Bo to ona! To matka moich dzieci! ona nie moe zrobi loda! Zarwno na wsi, jak iwmiecie ludzie zdradzaj swoich wspmaonkw imaj romanse. Podsumowujc, krytyka teorii Whirthiaskiej wskazuje na to, e wizi rodzinne wmiastach bardzo czsto pozostaj silne. Stosowanie podziau na rodzin miejsk oraz rodzin wiejsk nie zawsze bywa zasadne. Oczywicie, wtych dwch przestrzeniach mamy do czynienia zinnymi krajobrazami (tak fizycznymi, jak ispoecznymi), azatem znieco odmiennymi stylami ycia, ale dziaania pozostaj zbiene, opieraj si na podobnych mechanizmach wynikajcych zkulturowo uksztatowanej koncepcji wizi pokrewiestwa. Wmiastach niekoniecznie relacje rodzinne ograniczaj si do rodziny nuklearnej. WPoznaniu nie spotkaam si zani jednym przypadkiem rodziny nuklearnej czy dwupokoleniowej, ktra dziaaaby cakowicie niezalenie od innych krewnych. Antropolodzy oraz historycy wskazali na to, e korelacja midzy urbanizacj aosabieniem rodziny wcale nie jest taka prosta. Wyidealizowany obraz rodziny zoonej yjcej we wsplnym gospodarstwie domowym wczasach przedindustrialnych jest tylko kreacj. Po pierwsze, historycy rodziny wskazali na to, jak wane byy dawniej pozarodzinne instytucje. Pokazali, e nielubne pochodzenie, prostytucja, molestowanie dzieci, rozpad rodzin istniay przed modernizacj oraz e wczeniej te funkcjonoway tak zwane rodziny nuklearne (Forster, Ranum 1976; Laslett 1972; Stone 1977). Po drugie, rodzina rozszerzona nadal wystpuje imona j odnale tak wrodowisku wiejskim, jak iwielkomiejskim. Istotnym czynnikiem wpywajcym na charakter ycia rodzinnego zawsze by status ekonomiczny. Obraz nowoczesnej rodziny wzindustrializowanym spoeczestwie jako czego, co peni funkcje zreduDom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 123

kowane do opieki nad dziemi ikonsumpcji, zosta obalony przez studia, ktre wskazay na wano rozszerzonych wizi krewniaczych wsferze dziaa ekonomicznych (Zenner 1996b: 459-472). Wizi pokrewiestwa zarwno wprzedindustrialnych, jak iindustrialnych spoeczestwach rozszerzay si na elity polityczne iekonomiczne. Grupy te posiaday bardzo silne irozbudowane sieci krewniacze (europejskie rody krlewskie). Wspczenie take istniej paralele pomidzy, na przykad szlacheckim pochodzeniem arozmiarami sieci krewnych. Ekonomiczne funkcje rodziny ikrewnych s natomiast relatywnie sabe wrd ludzi oniskim statusie materialnym, ale itak dziaa tutaj mechanizm wzajemnej pomocy (wewntrzrodzinnej lub/ipozarodzinnej). Pomoc pastwa dla tak zwanych rodzin ubogich czsto jest nieadekwatna do sytuacji, wjakich si znajduj, wstosunku do ich potrzeb ipreferencji, wobec czego podtrzymywanie wizi zkrewnymi staje si konieczne. Biurokratyczna interwencja moe zmienia role kobiet imczyzn wrodzinie, moe wpywa wogle na struktur gospodarstwa domowego jako modelu uywanego przez sporzdzajcych prognozy ipiszcych rekomendacje socjologw czy ekonomistw. Polityka wkracza nie tylko wobszar niedomagajcych materialnie gospodarstw domowych, potencjalnie moe by obecna wszdzie wodniesieniu do procesw ksztatowania si, na przykad rodzinnych ideologii. To kolejny dowd na to, e rodzina nie stanowi tworu wyizolowanego od innych pl rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Modele rodziny igospodarstwa domowego odnoszce si do rodowiska miejskiego posiadaj charakter stereotypowy. Wskazuje si, e charakterystyczna jest dla niego silna rodzina prokreacyjna ze znacznie osabionymi czcymi j wizami zinnymi krewnymi. Tymczasem bywa inaczej, aprzykadem tego moe by fakt, e dziadkowie czsto opiekuj si wnukami oraz wspieraj ich finansowo, atake zjawiska takie, jak celebrowanie wit wgronie krewnych, udzielanie poyczek siostrzecom, kuzynom, czy oglnie rozumiana postawa pro-rodzinna, anawet ekonomiczny familizm. Inna sprawa, e silne wizi krewniacze (rozprzestrzeniajce si poza najbliszych krewnych) posiadaj charakter temporalny iuwarunkowane s dan sytuacj, komponentem emocjonalnym, aprzede wszystkim istnieniem potrzeby, ktra wpywa na uruchomienie mechanizmu moralnego obowizku wobec krewnych. Dzieje si to wmyl nastpujcej zasady: dzi wczam swoj przyrodni siostr do grupy bliskich mi krewnych, poniewa sprzta moje mieszkanie. Co prawda pac jej za to, ale to moja siostra; mj syn odwiedza mnie raz wtygodniu, poniewa zaduy si ipotrzebuje bym wzia dla niego kredyt; moja chrzestna crka dzwoni do mnie ipyta si co umnie, bo nie mam wasnych dzieci, aobiecaam jej da swoje mieszkanie; umar mj m inagle pojawia si jego kuzynka ona brata liczc na jaki spadek, ale ja dokonuj kremacji jego ciaa ioni si obraaj ipluj na mnie, bo to nie katolickie jest. Moi rodzice s najwaniejsi, bo mog mieszka unich za darmo idziki temu raz wmiesicu wyjedam na weekendy, wakacje spdzam wChorwacji, co tydzie bawi si wklubach. 124

Idea sabych wizi krewniaczych wrodowisku miejskim pojawia si rwnie wtedy, gdy ludzie porwnuj obecnie dominujcy indywidualizm swoich rodzin znadal podtrzymywanym kolektywnym wyobraeniem starych dobrych czasw. Moi rozmwcy odnosili si gwnie do czasw przedwojennych, anawet wojennych: Ano! Kiedy byo inaczej, ludzie bardziej si kochali, bya jaka taka przyja... Rodzina si liczya ateraz? Tymczasem kiedy ludzie opowiadali mi swoje historie rodzinne, pojawiay si bardzo czsto zupenie inne, wcale nie tak idealne obrazy ich rodzin. Okazywao si, e dziadek od zawsze zdradza babci, e kto zosta zgwacony, e dzieci nie opiekuj si rodzicami. Bardzo czsto na jaw wychodziy konflikty na tle ekonomicznym oraz te pojawiajce si wkontekcie nawet niewielkich rnic wpochodzeniu spoecznym. We wszystkich trzech lokalizacjach, wktrych realizowaam badania etnograficzne mona spotka rodziny rozszerzone (wielopokoleniowe izoone), ktrych istnienie wnaukach spoecznych podwaa si ponownie, wskazujc na urbanizacj oraz industrializacj jako gwne czynniki wpywajce na zanik takiego typu rodzin. Zwykle twierdzi si, e system pokrewiestwa wmiastach ewoluuje od rodziny rozszerzonej wkierunku bardziej izolowanego, autonomicznego systemu rodzin nuklearnych. Ten ostatni pojawia si wraz zgeograficznym rozproszeniem oraz mobilnoci spoeczno-ekonomiczn. mile Durkheim iMax Weber kojarzyli urbanizacj ze wzrostem indywidualizmu oraz alienacji wynikej zmasowej mobilnoci przestrzennej, spoecznej iekonomicznej oraz utraty poczucia wsplnotowoci (Giddens 2008: 34-35; Weber 2002). Rosnce znaczenie indywidualizmu traktuje si jako przyczyn rozpadu grup krewniaczych wkontekcie zaniku spoeczno-ekonomicznej funkcji rodziny rozszerzonej. Tymczasem rodzina rozszerzona, czy raczej rozszerzone grupy krewniacze istniej imaj si dobrze; co wicej, ich naczelna funkcja jest wanie ekonomiczna. Problem polega na tym, e taka teoria rozpadu rodziny rozszerzonej, nawet jeli nie bywa przywoywana przez uczonych, to staa si nieodcznym elementem potocznego mylenia. Wwczas badanie jedynie sfery deklaracji rzeczywicie moe prowadzi do zwtpienia wmoc powiza krewniaczych wychodzcych poza znajdujc si wcentrum uwagi rodzin nuklearn. Kompozycje rodzin, przestrzenie, wktrych yj, podejmowane dziaania oraz ekonomie rodzinne nakadaj si na siebie, ale to nawarstwienie nie jest idealne istabilne; nie mona jednoznacznie stwierdzi, e oto dana rodzina jest przykadem okrelonego typu gospodarstwa domowego. Wtym miejscu warto odwoa si do artykuu Sylvii J. Yanagisako Family and Houshold: the analisys of domestic group (Yanagisako 1970: 161-205), wktrym dokonuje ona przegldu literatury antropologicznej, traktujcej orozwaanym problemie. Autorka wskazuje nie tylko na pewne problemy teoretyczne towarzyszce antropologicznym studiom rodziny, ale przedstawia wasne zaoenia, ktre szybko stay si pewnego rodzaju przewodnikiem wstudiach nad rodzin. Yanagisako podzielia dotychczasowe studia nad Dom, gospodarstwo domowe czy rodzina? | 125

rodzin oraz gospodarstwem domowym na dwa typy. Wramach pierwszego uwaga skoncentrowana jest na identyfikowaniu podobiestw wobrbie zjawiska rodziny (porwnywanie form rodziny, jej typw wrnych kulturach oraz procesu formowania si gospodarstwa domowego), awdrugim przyjmuje si perspektyw ewolucjonistyczn. Oba typy rozwaa uznaa za niewystarczajce dla adekwatnego opisu ycia rodzinnego. Typ pierwszy krytykuje przede wszystkim za czst tendencj do statycznego ujmowania rodziny, posugiwania si definicjami skupiajcymi si jedynie na genealogicznej kompozycji rodziny. Najbardziej sceptycznie podchodzi jednak do studiw redukujcych rodzin do rdzenia tworzonego przez relacj matka dziecko. Uznaje ten zabieg za efekt krelenia zupenie nieuzasadnionych paraleli pomidzy wiatem biologicznym aspoecznym. Cho diada matka-dziecko jest esencjonalna dla biologicznej reprodukcji, to midzykulturowe przykady wskazuj, e nie jest to jedyna moliwo dla spoecznej reprodukcji. Podobne biologiczne ograniczenia niekoniecznie tworz takie same, czy podobne ideologiczne imoralne orientacje. Wiele studiw nad rodzin kadzie nacisk na kategoryzowanie rodzin wniezmienne typy, takie jak: nuklearna, rozszerzona, rdzenna. Te typy byy determinowane przez badania polegajce na krzyowaniu ze sob genealogicznych powiza ze wzorami rezydencji maeskiej. Wdodatku, aby ograniczy moliwoci konfiguracji rodziny, odrzucano kategorie etniczne. Wspomniane praktyki suyy do zaciemniania znaczcych rnic, ktre mogyby wnie co nowego do tych typologii. Rodziny, ktre wygldaj podobnie pod wzgldem strukturalnym, wpraktyce mog dziaa izachowywa si rnie. Zaobserwowanie tych rnic moe okaza si niezwykle istotne. Faktyczna wariantowo wodniesieniu do ycia rodzinnego bya dodatkowo minimalizowana pod wpywem homogenizujcych stereotypw dotyczcych tego, jak rodziny (niezalenie od ich typu) powinny idealnie funkcjonowa. Wperspektywie ewolucjonistycznej problem polega na zestawianiu ograniczonego wachlarza modeli rodziny zide kulturowej ewolucji. Azatem na przyjmowaniu, e jeli poszczeglne typy rodzin mog by ukazane jako majce zwizek ze strategiami przetrwania, to rodzina moe by postrzegana jako forma adaptacji do danego rodowiska. Sylvia J. Yanagisako wydobywa na wiato dzienne rwnie inne problemy, awrd nich, takie jak: odbieranie rodzinie sprawczoci idynamizmu, zacieranie rnic midzy rodzinami poprzez posugiwanie si modelami, traktowanie relacji determinacji midzy rodzin aszerszym spoeczestwem jako jednokierunkowe imechanistyczne. Taki sposb mylenia zostawia otwarte drzwi dla etykietowania pewnych typw rodziny jako anormalnych, patologicznych, dysfunkcyjnych, ato ze wzgldu na to, i nie odzwierciedlaj one ustalonych norm adaptatywnych. Ujmowanie rodzin jako niezalenych, samodzielnych caoci przy jednoczesnym operowaniu pojciami waciwymi dla ekologii kulturowej przeczy zwizkom irelacjom jakie rodziny posiadaj zinnymi, szerszymi instytucjami spoecznymi, wczajc wto pastwo. Zarwno reifikacja diady matka-dziecko, jak ikoncentrowanie si na gospo126

darstwie domowym jako niezalenej, autonomicznej ekonomicznie caoci suy do wzmacniania mylnego pogldu, e domowa iprywatna rzeczywisto (innymi sowy rodzina idom) istniej poza sfer publiczn. Pojawia si wobec tego konieczno ponownego przemylenia tego, co jest prywatne/eskie oraz tego, co publiczne/ mskie. Badacze zjawiska rodziny interesuj si zazwyczaj tym, jak kobiety dziaaj wsferze domowej oraz tym jak mczyni dziaaj wsferze publicznej, ignorujc fakt tego, e tak jak kobiety dziaaj na polach przypisywanych mczyznom, tak ici ostatni dziaaj wprzestrzeniach domowych. Wefekcie wzmocniona zostaje pozorna oczywisto rzeczonej dychotomii.

2. Wielopokoleniowo
Wobrbie rozwaa nad pojciem gospodarstwa domowego lokuj rwnie zjawisko wielopokoleniowoci, poniewa wiadczy ono, po pierwsze, oczsto bdnym jednoznacznym identyfikowaniu gospodarstwa domowego zrodzin, po drugie, wpywa na to, kto iwjaki sposb dziaa wprzestrzeniach domowych, po trzecie wreszcie udowadnia, e tak zwana rodzina rozszerzona nie zanikna (por. Cox, Fafchamps 2006). Kluczem do identyfikacji wielopokoleniowoci jest dla mnie przestrze, zatem dom bd mieszkanie, wktrym yj ze sob osoby spokrewnione i/lub spowinowacone. Na podstawie zebranego przeze mnie materiau empirycznego mog mwi o: domach (wznaczeniu budynku) oraz mieszkaniach wielopokoleniowych zjednym gospodarstwem domowym oraz wieloma gospodarstwami domowymi. Przy tym tak rozumiana wielopokoleniowo jest charakterystyczna dla 25 rodzin, ktre obserwowaam. Przyjrzyjmy si bliej przykadom tych, wktrych yj ze sob przynajmniej trzy pokolenia. Rodzina Nowackich mieszkajca wDziekanowicach jest przykadem na tworzenie domu zjednym gospodarstwem domowym, wktrym yj trzy pokolenia: 76-letnia Matka, 50-letni Syn z39-letni on oraz ich troje dzieci (synowie wwieku 15, 14 i10 lat). Dom Nowackich naley do Syna. Odziedziczy go po swoim ojcu wraz ze znajdujc si wpobliu domu ziemi. Jest to gospodarstwo dziedziczone zpokolenia na pokolenie poczwszy od dziadka Syna. Matka posiada prawo doywotniego uytkowania niewielkiej czci domu9. Za gow rodziny uznawany jest Syn (m iojciec), za opiekunk domowego ogniska jego ona. Rzeczywicie wpraktyce domem zajmuje si przede wszystkim ta kobieta, wczym pomaga jej nie tylko teciowa (coraz rzadziej ze wzgldu na wiek iogln niech do robienia czegokol39 Umieszczanie klauzul waktach wasnoci oprawie doywotniego uytkowania dla rodzicw przekazujcych domy swoim dorosym dzieciom jest bardzo czst praktyk. Oklauzuli tej bardzo czsto wspominay starsze osoby yjce na wsi. Tumaczyy j przede wszystkim jako form zabezpieczenia. Mwienie otym wiadczy moe oniepewnoci, co do wypenienia moralnego obowizku opieki na starszymi rodzicami.

Wielopokoleniowo | 127

wiek: mnie si ju nic nie chce, nie mj dom tak jakby, swoje zrobiam), lecz take jej dwch modszych synw (najstarszy syn jest uznawany za nietykalnego wkwestii podejmowania dziaa typowo babskich40). Rodzina Nowackich skoncentrowana jest przede wszystkim na pracy. Ich dom jako miejsce przeznaczone do mieszkania, ktre organizuje si na przykad przez remontowanie, przemeblowywanie, ozdabianie jest znacznie mniej istotny.
Nasze ycie to walka oprzetrwanie, gdyby nie Mama to bymy sczeli. Jestemy biedni, ale nie a tak biedni, eby dostawa od pastwa, harujemy, nic ztego nie mamy. Matka moja jak odejdzie ztego wiata, prawda mamu? To nie wiem, co bdzie? My mamy pomaga mamie? Powinnimy, ale zczego? To raczej Mama nam pomaga. Nie ma innej rady.

Praca wpolu jest podejmowana wsplnie: pracuje ojciec, pracuje matka, pracuj synowie. Za tak zwane obejcie odpowiedzialna jest ona oraz synowie. Rodzina wsplnie podejmuje decyzje dotyczce wydatkw, razem debatuje nad rachunkami, finansowaniem edukacji dzieci (ksiki drogie, wycieczki wymylaj, autobus nie dojeda, trzeba wozi, aczasem najstarszy wozi), ewentualn koniecznoci zacignicia kredytw (przy czym najczciej czyni to Matka) lub poyczenia niewielkich sum od rodzestwa. Wduej mierze to emerytura Matki zapewnia najwiksze bezpieczestwo rodzinie. Matka uwaa si za wykorzystywan idzikuje Bogu, e ma t klauzul doywocia zapisan wdokumentach, bo pewnie byoby zni jeszcze gorzej. Rodzina zJagnitkowa to zkolei przykad rodziny wielopokoleniowej, wktrej teoretycznie dziaaj cztery odrbne gospodarstwa domowe. Jako samodzielne jednostki ekonomiczne pojawiay si zczasem, wpraktyce, wyciu codziennym znajduj si pod wzajemnym wpywem. Dom Sadowskich znajduje si nad potokiem, na jego tyach wznosi si malownicza skarpa obronita lasem. Obecnie jest podzielony na cztery mieszkania. Wjednym znich (wprzybudwce) mieszka Halina Sadowska (88 lat) matka 11 dzieci, babcia 16 wnuczt iprababcia 5 prawnuczt. Zjej 11 dzieci jedno nie yje. Efektywna sie krewnych babci Sadowskiej ogranicza si do jej rodzicw, jej siostry, jej ma, dzieci, wnukw iprawnukw. Jest to niewielka sie, ograniczona praktyk: zkim yam ibyam, ten tu jest, reszty nie pamitam, bo oni nie istnieli wmoim yciu). Sadowska pochodzi ze Zgorzyna (dawne wojewdztwo
40 Mona si tu pokusi ostwierdzenie, e Nowaccy przywizuj uwag do pierworodnoci syna, ktry jest wychowywany na wzr swojego ojca (niegotujcy, niesprztajcy, niepiorcy, zajmujcy si jedynie gospodark) ijest traktowany jako najbardziej predestynowany do odziedziczenia gospodarstwa wprzyszoci: Ja nie wiem, czy jeszcze bdzie, co wtedy dziedziczy, ale pewnie najstarszy by wzi. Poza tym kto wie, czy bdzie sens zostawia? Iczy ten czy ktry zosta bdzie chcia? Bo taka ziemia to utrapienie, cze oficjalnie zaliczona jest do najgorszych zmoliwych. Jeli tak dalej pjdzie to bd dokada do tej ziemi... Kiepska to ziemia, to nawet sprzeda si nie da, ajak sprzedam, to ju cakiem nie bdziemy mieli zczego y.

128

kaliskie). Do Jagnitkowa przybya w1946 roku razem ze swoj starsz siostr. Kilka miesicy po dotarciu wdolnolskie jej siostra wysza za m. Wok 19-letniej wwczas Haliny nieustannie krci si pewien Ukrainiec, ale ona odrzucaa jego amory, wogle nie bya mczyznami zainteresowana. Ukrainiec straci cierpliwo: tak bardzo mnie chcia, e mnie wkocu wzi, no awtedy... co miaam zrobi? Musiaam za niego wyj iwrezultacie w1947 Halina wzia lub. Wtym samym roku pojawio si jej pierwsze dziecko. Jej m (92 lata) pochodzi zOdessy, awJagnitkowie pojawi si razem zwojskiem. Zosta, bo znalaz Halin. Dziadek (m Haliny) mieszka wosobnym mieszkaniu, ktre dawniej stanowio centraln cz domu. Dwa kolejne mieszkania zajmuj rodziny dwch najmodszych synw Sadowskiej: Arek (37 lat), wraz znastoletni crk (jego crka to wiesz... rodzice jej matki nie chcieli, eby wysza za m za Arusia); Edek (36 lat) zon pochodzc zWrocawia oraz dwjk dzieci (syn 15 lat, crka 5 lat). Wan postaci jest take mieszkajca wMichaowicach4 crka, ktra odwiedza matk kadego dnia. Jako jedyna spord dzieci Sadowskiej nie wysza za m ijest bezdzietna. Wmieszkaniu babci Sadowskiej mieszka jeszcze jej 20-letni wnuk, ktrego wychowuje od niemowlctwa. Wzasadzie uznaje go za swojego syna: Nie chciaa moja crka si Danielkiem zajmowa, wiec si nim zajam. To jest mj skarb najcudowniejszy, prezent urodzinowy. On jest z14 wrzenia ija jestem z14 wrzenia. Mj synek najmodszy, ukochany.... Otym, e Daniel rzeczywicie wychowany by przez babci wiadcz, na przykad liczne zdjcia: Danielek wprzedszkolu wubrankach zrobionych przeze mnie. Tu Danielek ija na wakacjach. Tu jestemy wKaliszu. Tu Danielkowi uszyam strj karnawaowy. Tu Danielek zMikoajem.... Jeszcze pitnacie lat temu dom Sadowskich stanowi jedn cao. Do jego fragmentacji przyczyni si lub Edka oraz wprowadzenie do domu ony, odejcie Arka od matki jego crki (nie mia si gdzie podzia), emigracja najmodszego syna Sadowskiej Rafika do Rzymu, przeprowadzka crki do Michaowic iwreszcie ostracyzm zastosowany wobec dziadka.
Od wielu lat dziadek mieszka osobno. Ten sam dom, ale babcia mu ju nie usuguje. Babcia przeprowadzia si do przybudwki. Dziadek czasem obiad dostanie od babci, czasem od synowej, czasem od syna. Dziadek si straszny zrobi na staro, jemu si cakiem wgowie pokrcio... Dziadek cieszy si opini starego zboczucha. wintuch, obrzydliwy staruch, prosz go nie sucha! Dziadek gada cay czas ocipkach iruchajcych si kurkach. Podobno lubi sobie porucha wszystko, co si ruszao. Std te ilo dzieci. Gdyby nie jego zdrady, babcia zarodziaby si na mier.

41 Michaowice to grska dzielnica Piechowic, znajdujca si okoo 5 kilometrw od Jagnitkowa.

Wielopokoleniowo | 129

Dom jak ido niedawna istniejce gospodarstwo rolno-hodowlane (hodowla owiec ikz) byy prowadzone gwnie przez babci Sadowsk oraz jej dzieci.
M nigdy szczeglnie si nie udziela dla domu irodziny, za czym innym lata... Moje dzieci, cae szczcie, byy bardo dobre dla mnie. Pomagay mamusi to maglowa, to doi krow, to pilnowa koni ikz. Ja je sama zostawiaam wdomu, bo wiedziaam, e same si bd pilnoway. Jak robiam co wdomu to one si tak za mn cigny. apay si dookoa mojej spdnicy itak znimi wszystko musiaam robi. Albo jedno si apao mojej spdnicy, adrugie tego pierwszego ijak gski za mn szy moje kochaniekie. Cay czas co robiam, nigdy nie miaam czasu dla siebie. Rozmyla czas miaam wnocy, jak ju wszystkie spay. Wtedy si zaczynao - prasowanie... No ija tak do biaego rana prasowaam, bo to zawsze lubiam, to by mj odpoczynek, wtedy rozmylaam, co jutro trzeba zrobi, co byo dzisiaj, co na obiad zrobi... Jak ju Rafik by na wiecie. Malutki by jeszcze ze cztery lata mia. Reszta ju do szkoy chodzia, to ja musiaam i do pracy. Potrzebowaam, eby chocia najmniejsz emerytur dosta. Musiaam przepracowa pi lat. No iwkuchni pracowaam. Rafik zostawa sam wdomu. Taki by dobry dla mnie... >>Mamusiu czego ci trzeba? Co ci poda? Zmczona jeste?<< Taki by kochany mj sodziutki. Pewnego razu zobaczy mnie przez okno jak wracam. Pomyla sobie: >>mamusia wraca, herbatki jej zrobi, mojej kochanej<<, ale zapomnia woy grzaki do garnuszka iona leaa na parapecie, okno si zaczo pali. Biedulek, taki kochany, mamusi herbatk chcia zrobi. Potem powiedzia: >>Oj! mamu, ja ci ju herbatki nie zrobi...<< Przestaam wtedy do pracy chodzi. Nie poszam na drugi dzie.

Sadowska przez cae ycie zajmowaa si wychowywaniem dzieci ico waniejsze prowadzia take gospodarstwo (hodowla krw, kur, wi, kz, koni, owiec), sprzedawaa mleko, maso, sery, jajka, praa imaglowaa (midzy innymi dla orodkw wczasowych), przyjmowaa turystw (jednak bya to dziaalno nielegalna inie byy to due pienidze, jedynie takie, ktre wystarczay na nakarmienie, ubranie iwyksztacenie dzieci). Po ukoczeniu 40 roku ycia przepracowaa kilka lat jako kucharka ipotem strowa, ale jedynie po to, by mc otrzymywa emerytur. Do dzisiaj dom, cho podzielony na cztery czci, potrafi funkcjonowa jako cao, zwaszcza wokresach witecznych iwakacyjnych, kiedy do Jagnitkowa przyjedaj pozostae dzieci babci Sadowskiej, jej wnuki oraz prawnuki. Przez cay rok dom peen jest rnych osb: zmieniaj si, co tydzie. Ponadto Sadowska ma licznych przyszywanych wnuczkw iwnuczek, ktrzy utrzymuj zni stay kontakt. S to zazwyczaj turyci, ktrzy trafili pod dach babci zrnych powodw. Najczciej s to turyci zagubieni wgrach, ktrych Sadowska znajduje przemoczonych igodnych.
Przez mj dom przewinli si ju chyba wszyscy, zajmujcy si rnymi rzeczami. Pamitaj oswojej babci, pisz listy, odwiedzaj mnie jak tylko s wokolicach. Niektrzy mieszkaj za granic ijak tylko s wPolsce, to przyjedaj. Jak oni si wszyscy ciesz, e ja yj... Niektrzy znich pomagaj wsytuacjach kryzysowych. Na przykad, kilka

130

miesicy temu zaczam chorowa, ale to widziaa ijeden ztakich wnusiw wywiz mnie do szpitala we Wrocawiu, inny zwnusiw przyjecha ze Szczecina specjalnie, eby mnie zoperowa. Ja kocham wszystkich. Kocham wszystkich moich wnusiw. Mam ich setki. Zawsze si dziwili ci, ktrzy si przewinli przez ten dom, e ja jestem taka dobra. >>Ale pani jak tak mona? Swoje ubranie oddawa, wpuszcza obcych do domu? Jak to moliwe?<< Aja mwi, >>e nie ma si co dziwi, bo to jest naturalne, eby dawa, bo ja chc eby kademu byo dobrze<<. Po to yj, eby nakarmi ijak smakuje, to wanie oto chodzi, eby kademu byo dobrze. Niektrzy s li ludzie, ciko miaam nieraz przez to dawanie, ale nie boj si, bo co mi mog zrobi? Co mi ukradn? Star szmat? Ja ufam ludziom, bo trzeba tak.

Rodzina Dudkw zPoznania to przykad miejskiej rodziny wielopokoleniowej yjcej w5 pokojowym mieszkaniu wkamienicy czynszowej. Jej czonkowie tworz wsplne gospodarstwo domowe. Wjej skad wchodzi 7 osb dorosych oraz 3 dzieci. Do najstarszego pokolenia nale rodzice syna idwch crek, ktre mieszkaj wraz znimi. Rodzice maj 60 i59 lat. Ich dorose dzieci tworz trzy rodziny konjugalne: 25-letnia Agnieszka, bez wyksztacenia, samotnie wychowujca 6-letni crk; syn zon bezdzietne maestwo oraz 30-letnia crka wraz zmem iich dziemi (6 oraz 2 lata). Rodzice otrzymuj renty. Ojciec wymaga opieki ze wzgldu na jego problemy zpamici. Dawniej by stolarzem, lecz teraz przesiaduje wdomu itrudno si znim rozmawia. Ojciec pochodzi zrodziny wielodzietnej, ajego rodzestwo wyemigrowao do Australii. Ktrego dnia tat odwiedzi najstarszy brat. Rozmawiali ze sob godzin, po czym brat pooy si na sofie, aby odpocz iumar. Wszyscy si ze sob przyjani, wzajemnie si wspieraj. Dudkowie razem wychowuj dzieci, razem prowadz kuchni irazem oddaj si rozrywkom. Dziaania te nie stanowi jednak przedmiotu konkretnej umowy, bowiem nic nie jest ustalone inikt nie dziaa wedug adnego okrelonego grafiku:
Mamy wsplny, e tak powiem, budet domowy. Wszyscy staramy si pracowa, ale nie ma tak, e to jest tylko moja kasa, abrata nie. Jak kto potrzebuje, to bierze. Tak jakby wsplne konto. To wynika ztego, e my yjemy tak raczej na luzie. Nie powiem, wiem, e to nietypowe, ale otakie rzeczy si nie bdziemy spiera. yjemy razem ito jest najfajniejsze. Nie mwi, e nie ma problemw, ale oglnie jak kto ma ochot zje co, to robi irobi nie tylko sobie, tylko wszystkim. Jak kto chce ciucha, to idzie kupi. Wymieniamy si opiek nad dziemi, bawi si te chcemy. Nie mam nic przeciwko temu, eby moje dziecko dostao opierdol od mojej szwagierki albo brata. Jak zasuya, to ma. Raczej dziaamy na zasadzie spontanicznej, e tak to okrel. Intuicyjnie jakby. Wiadomo, nie jestemy zbyt dobrze sytuowani ani wyksztaceni. Bdy wczesnej modoci. Dziecko mi si wczenie trafio. Dugo si nie przyznawaam. Dopiero wsidmym miesicu si przyznaam. Oj, ojciec si wkurwi, ale jak zobaczy ma, to si rozpyn. Przy porodzie siostra mi pomagaa iszwagierka. Mamy te wsplne plany co do dzieci, ktre si bardzo kochaj. S jak rodzestwo, anie ku-

Wielopokoleniowo | 131

zynostwo. Po sobie wiemy, e trzeba inwestowa wedukacj, wic si razem staramy to na angielski, to na jakie inne dodatkowe zajcia. Oby miay lepiej od nas troch.

Jeszcze innym przykadem rodziny trzypokoleniowej yjcej wtrzypokojowym mieszkaniu wkamienicy jest rodzina Piotrowskich zPoznania, ktr tworzy 5 osb dorosych oraz trjka dzieci. S to: maestwo zdzieckiem, jeden nieformalny zwizek zdwjk dzieci oraz 50-letnia wdowa, ktra spaja rodzin wcao jako matka crek tworzcych wymienione zwizki. Zwizek maeski z30-letnim mczyzn tworzy starsza crka Wdowy; maj oni jedno dziecko 9-letni crk. Zkolei, wzwizku nieformalnym pozostaje modsza 25-letnia crka, ktra wraz 28-letnim mczyzn ma dwoje dzieci 4-letni crk oraz niespena rocznego syna. Wdowa waciwie przez cae ycie zajmuje si wycznie domem. Wtej samej kamienicy, wktrej yj Piotrowscy, mieszkaj rwnie dwie ciotki wdowy. Starsza znich ma ponad 90 lat iwymaga staej opieki, ktr zapewnia jej pani Piotrowska (myje j, karmi, sprzta mieszkanie). Dom-mieszkanie Piotrowskich wduej mierze posiada charakter wsplnotowy. Rodzina jest ze sob silnie zwizana, ale inaczej ni wprzypadku rodziny Dudkw, kwestie finansowe stanowi rdo konfliktw. Jedynym staem rdem utrzymania jest renta Wdowy. Cho mieszkanie jest niewielkie, to wyranie s podejmowane przez czonkw rodziny prby, majce na celu wyodrbnienie bardziej indywidualnych przestrzeni prywatnych. Na przykad cz kuchni zostaa przedzielona ciank dziaow, by wten sposb powstao niewielkie pomieszczenie przeznaczone dla rodziny modszej crki. Jednake nieustanna obecno omiu osb, ktre jak to zostao okrelone s ywe itemperamentne4 spowodowaa, e may pokoik wkocu zosta przeznaczony na graciarnio-spiarni. Skuteczniejsze okazao si podobne denie do wydzielenia przestrzeni indywidualnej najstarszej crki. Wraz zmem icrk zajmuj cay osobny pokj, do ktrego nikt inny nie ma prawa wstpu. Piotrowscy nie posiadaj wsplnego budetu domowego. Wpraktyce jednak wszystko to, co zostaje kupione przez poszczeglne osoby jako moje, wasne, osobne, wszystko jedno czy bdzie to jedzenie, gazeta, proszek do prania, papierosy czy papier toaletowy, miesza si ze sob, stajc si wsplnym. ycie codzienne rozgrywa si wjednym pokoju, wktrym znajduje si jedyny st wmieszkaniu, telewizor imaszyna do szycia. Jest to miejsce, gdzie jada si obiady (niekoniecznie jednak wsplne). Tam si bawi, pali wpiecu, odrabia lekcje, tam znajduje si miejsce dla kilkumiesicznego syna modszej crki. Wpokoju tym dziecko pi, jest karmione, przewijane, myte ico ciekawsze, przy tak zagszczonej przestrzeni inieuchronnej wspobecnoci, opieka nad dzieckiem naley wycznie do jego matki. Ani wdowa,
42 Wdomu Piotrowskich panuje nieustanny ruch: trzy kobiety prbuj ugotowa obiad, dwch mczyzn prbuje oglda telewizj, dzieci bawi si, podoga usana jest ogromn iloci zabawek, wkadym kcie mieszkania znajduj si puda, reklamwki, worki zubraniami, klockami, ksikami tak, e trudno jest si wmieszkaniu swobodnie porusza.

132

ani siostra nie wtrcaj si wdziaania podejmowane wobec dziecka. Wmomentach napicia pomidzy dorosymi osobami, zwaszcza kiedy dochodzi do ktni midzy maonkami ipartnerami, pozostali czonkowie rodziny stosuj taktyk unikania: nikt si nie wtrca, wychodzc zpomieszczenia, wktrym toczy si dyskusja, nikt si nie odzywa, nikt si nie przyglda, ani nie komentuje, dzieci zostaj odesane do pokoju najstarszej crki. Klasyczna rodzina nuklearna wystpuje rzadziej. Jej definicja odnosi si do zestawu nastpujcych grupy osb: rodzicw (zazwyczaj maestwa) idzieci (jednak nie dorosych). Zakada si jej du autonomi ekonomiczn, rezydencjonaln, atake emocjonaln wzgldem innych krewnych. Tyle e, wodniesieniu do wasnego ycia, moi rozmwcy definiowali rodzin nieco inaczej: przede wszystkim s to czonkowie rodziny pochodzenia osoby mwicej (rodzice, rodzestwo, rodzice rodzicw), dopiero potem pojawiaj si dzieci oraz ona/m/partnerka/partner. Wramach przeprowadzonych przeze mnie bada miaam do czynienia jedynie z8 przykadami takich klasycznych rodzin nuklearnych identyfikowanych zgospodarstwem domowym. Przyjam ponadto, i domw, wktrych mieszkaj rodzice (maestwo) oraz ich dorose, pracujce dzieci, nierzadko majce partnerw, nie mona zalicza do rodzin nuklearnych. Okrelam je jako rodziny dwupokoleniowe. Koncepcj rodziny nuklearnej odrzucam wich przypadku gwnie ze wzgldu na zamazywanie si rl oraz obowizkw penionych przez poszczeglne osoby, ktre razem mieszkaj. Nadto czonkowie takich rodzin rzadko dokonuj autoidentyfikacji jako rodziny nuklearne, elementarne czy podstawowe. Pragn zaznaczy, i kada zpowyej wymienionych kategorii ma charakter nade wszystko umowny idokonaam takiej ich klasyfikacji, poczonej zopisami wybranych rodzin, wcelu wykazania, i typologizowanie moe zaciemnia rzeczywisto, opierajc si na bdnych zaoeniach wynikajcych zuwzgldniania pojedynczych elementw skadajcych si na szeroko rozumiane ycie rodzinne. Gospodarstwo domowe nie jest jedynie przestrzeni, wjakiej dziaaj ludzie wnim zameldowani czy zamieszkujcy go permanentnie. Na jego funkcjonowanie nakada si czsto dodatkowo ssiedztwo irelacje ze znaczcymi innymi. Zatem oprcz dalszych krewnych istotne staj si kolejne osoby, ktrych obecno idziaania maj wpyw na to, jaki jest dom ijak jest tworzony. ycie wyej opisanych rodzin utkane jest znieustannych interakcji (konkretnych wspdziaa) ocharakterze wielopokoleniowym. Zagadnienie wielopokoleniowoci domu pozwala take postawi pytanie orol niedorosych dzieci wrodzinie, zwaszcza za oich dziaania wkontekcie ycia codziennego. Wobrbie antropologii rodziny ipokrewiestwa oraz studiw nad pci kulturow wzasadzie nie powica si uwagi dzieciom, chocia pokrewiestwo wwydaniu zachodnim ma charakter pedocentryczny (przykadem jest przyjmowanie za podstaw pokrewiestwa diady matka-dziecko) (zob. Hardman 1973: 85-99; Hirschfeld 2002: 611-627). Dzieci na poziomie praktykowania rodziny czsto bywaj Wielopokoleniowo | 133

instrumentalizowane, stajc si rodzajem kart przetargowych wwielu sytuacjach kryzysowych, takich jak rozwody, separacje, emigracja, ktnie czy zdrady. Poza tym dzieci peni funkcj spoiwa midzy rodzinami pochodzenia jego rodzicw, legitymizujc iwzmacniajc wizi powinowactwa. Mimo tego wikszo badaczy obecno dzieci wprzestrzeniach domowych irodzinnych najczciej po prostu ignoruje. Brak antropologicznego zastanowienia si nad podejmowanymi przez dzieci dziaaniami, wypenianymi przez nie obowizkami oraz ich oczekiwaniami mona uzna za znamienny dla teorii rodziny igospodarstwa domowego. Bez przesady mona stwierdzi, i na poziomie teorii pokrewiestwa dzieci przez dugi czas byy pozbawione sprawczoci (zob. Davies 2011: 554-569, 2012: 8-23; Dreby, Adkins 2012: 169-187; Mason, Tipper 2006)4. Niemniej osoby niedorose podejmuj istotne dziaania wsferze ycia rodzinnego bez wtpienia wsptworz tak zwane gospodarstwo domowe, sprztajc, gotujc, robic zakupy, opiekujc si rodzestwem, biorc udzia wrodzinnym systemie pomocowym, czasem nawet poyczajc rodzicom swoje kieszonkowe. Dzieci wsposb niezwykle widoczny dziaaj, na przykad wgospodarstwach rolnych, gdzie prawie zawsze przypisuje si im okrelony zestaw zada zwizanych zich prowadzeniem. Metoda genealogiczna, jak si posuyam, zgry zakadaa, e dzieci nie s istotne, nie wiedz, nie pamitaj inie odgrywaj wikszej roli wzakresie intensyfikacji wizi pokrewiestwa. Przyznaj, e ja take stosujc t technik badawcz, nie pamitaam odzieciach. Nie zwracaam na nie uwagi, a do momentu, gdy spotkaam rodziny, wktrych mogam obserwowa ich dziaania oraz poznawa odtwarzane przez nie sieci krewnych, rekonstruowane na podstawie dziecicej wiedzy ipamici (np. rodzina Brzeziskich, Jaboskich, Piotrowskich, Nowackich, Baszczykw, Tanasiw). Branie pod uwag jedynie kompozycji gospodarstwa domowego oraz relacji midzy kobietami imczyznami jest niewystarczajce dla dokonania penej charakterystyki ycia rodzinnego. Wrezultacie wwielu naukowych interpretacjach brakuje czynnika zmiennoci zjawiska rodziny, uwzgldniania szerszych relacji zkrewnymi, sprawczoci dzieci, komponentu emocjonalnego, ktre wskazuj na nieoczywisto domu oraz niejednorodny ksztat ycia rodzinnego.

43 Zagadnienie kreatywnoci dzieci na polu pokrewiestwa jest natomiast poruszane przez psychologw isocjologw reprezentujcych interdyscyplinarny nurt bada nad rodzin. Przy tym jest to stosunkowo wiee pole bada. Znakomitym przykadem jest praca Jeniffer Mason oraz Becky Tipper zMorgan Centre for the Study of Relationships and Personal Life na Manchester University. Midzy innymi poruszaj one kwesti aktywnoci dzieci wwytwarzaniu pokrewiestwa wyciu codziennym. Ich badania wykazay, e dzieci imodzie s znacznie bardziej kreatywni wdefiniowaniu rodziny zaliczajc do niej nie tylko czonkw gospodarstwa domowego, ale take zwierzta, innych yjcych inieyjcych krewnych oraz znaczcych innych.

134

3. Mediacja prywatnego i publicznego

Jeli za przestrzenne centrum bliskich relacji pokrewiestwa przyjmiemy dom tudzie mieszkanie, to naley zada pytanie oto, wjaki sposb ksztatuje si wnich ycie prywatne. Na ile bywa ono kategori negocjowan ze wzgldu na to, e s to przestrzenie zamieszkiwane przez jednostki penice rne role iobowizki oraz posiadajce odmienne od siebie wiatopogldy. Zantropologicznego punktu widzenia koncepcja ycia prywatnego nabiera znaczenia wodniesieniu do sfery publicznej inie jest ono naturaln rzeczywistoci dan czowiekowi. To raczej rzeczywisto kulturowa, rozmaicie konstruowana przez okrelone spoecznoci. Nie wsposb zamkn sfery prywatnej wstaych, raz na zawsze zdefiniowanych ramach, poniewa jest ona podlegajcym zmianom scenopisem ludzkiej dziaalnoci. Dawniej posiadanie ycia prywatnego byo przywilejem klasowym iprzypisywane byo rodzinom zamonym, zajmujcym obszerne mieszkania, reprezentujcym klas buruazyjn. Zkolei warstwy pracujce yy wwarunkach intensywnego przenikania si sfery ycia prywatnego zyciem publicznym. Wtej perspektywie wiek XX byby wiatem powolnego rozprzestrzeniania si na spoeczestwo takiej organizacji egzystencji, wktrej wystpoway dwie przeciwstawne iwyranie rozdzielone dziedziny ycia: publiczna iprywatna. Historia ycia prywatnego byaby, wic histori jego demokratyzacji (Prost, Vincent 2000: 21). Zachodnia kategoria prywatnoci jest konsekwencj wyonienia si rodziny oraz idei przestrzeni domowej zwpisanym wni yciem rodzinnym. Rodzina przestaa peni funkcje publiczne. Zmiana ta wpyna na charakter bliskich relacji pokrewiestwa, midzy innymi czciowo je deinstytucjonalizujc. Wkonsekwencji zaczy si wyania modele rodzin nieformalnych, ktrych wewntrzne ycie prywatne splata si zindywidualnymi, prywatnymi stylami ycia ich poszczeglnych czonkw. Aby jednak mogo si ono rozwija potrzebna bya do tego odpowiednia przestrze. Wpocztkach wieku a do wczesnych lat pidziesitych rodziny mieszczaskie irobotnicze dzielia przepa. Mieszczastwo posiadao przede wszystkim przestrze: salony, kuchnie, sypialnie dla kadego zczonkw rodziny (...), korytarz iprzedpokoje oddzielay rozmaite przestrzenie ycia. Ztymi obszernymi apartamentami mieszczaskich domw kontrastoway mieszkania posplstwa. Robotnicy ichopi gniedzili si wciasnych pomieszczeniach, niekiedy zoonych zjednego lub dwch pokoi (Prost, Vincent 2000: 66). Przestrze prywatn rozpatruje si czsto jako rezydencjonaln cao zamieszkiwan przez rodzin, ale takie ujcie po raz kolejny wie si zkonceptualn jednoznacznoci rodziny igospodarstwa domowego. Henrietta Moore wksice Space, Text and Gender (1986) pisze okoniecznoci spojrzenia na specyficzne sytuacje spoeczne, zatem na to, co si naprawd dzieje. Waciwie tylko wten sposb mona dokona identyfikacji tego, wjaki sposb przestrze jest uywana spoecznie jako cz praktyki rodzinnej. Nie chodzi jednak oproste poczenie kultury materialnej Mediacja prywatnego i publicznego | 135

ze spoeczn organizacj, ale oto, na mocy jakich mechanizmw kultura materialna przyjmuje okrelone znaczenia wdanych warunkach spoecznych ihistorycznych. Sfera domowa reprezentuje konceptualny porzdek bliskich relacji pokrewiestwa, ktrych znaczenie ifunkcjonalno ucielenia si wdziaaniach ludzi zaangaowanych wpraktyk dnia codziennego. Komponenty przestrzennego porzdku domu s uywane ipoddawane manipulacjom wcelu wyraenia tych okrelonych znacze iwduej mierze odnosz si do oddolnej koncepcji intymnoci (McAllister 2004: 117-135). Wznaczeniu potocznym termin intymno ewokuje spoeczn przestrze, ktra jest charakteryzowana przez blisko krwi iterytorium. Moi rozmwcy utosamiali intymno zpoczuciem autentycznoci wizi rodzinnych. Tak, jak wprzypadku innych metafor przestrzennych termin ten nabiera znaczenia wodwoaniu wanie do poczucia intymnoci. Odnosi si do granic spoecznych oraz emocjonalnych umoliwiajc dookrelenie, tego kto moe je przekracza, akto nie (Neiburg 2003: 63-78). Pomimo tego, i dychotomia prywatne-publiczne zostaa zdekonstruowana jako opozycja ocharakterze etnocentrycznym, pozostaje dla mnie kategori szczeglnie problematyczn. wiadomo tego, e zawsze naley uwzgldnia praktyk spoeczn inatywne systemy znacze, nie zmieniaa faktu, e wtrakcie realizacji mojego projektu badawczego dychotomiczne postrzeganie bliskich relacji pokrewiestwa byo niezwykle kuszce. Prno poszukiwaam rozwizania tego problemu wliteraturze przedmiotu, bowiem wikszo zrozwaa na temat opozycji midzy sfer prywatn apubliczn odnosi si do spoecznoci pozaeuropejskich (zob. Neiburg 2003: 63-78; McAllister 2004: 117-135; Moore 1986). Wodniesieniu do wiata zachodniego, wktrym dychotomia prywatne-publiczne narodzia si jako pojcie porzdkujce rzeczywisto, prby jej weryfikacji nie s ju tak konsekwentne. Rodzina jest automatycznie lokowana wprzestrzeni prywatnej, ktr mona interpretowa jako rnie konfigurujc si opozycj midzy tym, co eskie imskie, szczeglnie istotn dla praktykw teorii feministycznych. Nierzadko analizy rozwaanej tu opozycji rozpoczynane s od refleksji nad mechanizmami kulturowego wytwarzania przestrzeni oraz ciaa. Punktem wyjcia czyni si wic zjawiska jak najbardziej materialne, takie jak ubir, dyscyplinowanie ciaa, architektura, sztuka, itp., adychotomia jest wyraana wterminach przestrzennych. Poszukuje si jej namacalnego powiadczenia ipodejmuje si prby stworzenia topografii tego, co prywatne oraz tego, co publiczne. Charakterystyczne dla tych rozwaa jest take stosowanie analogicznych par konceptualnych, takich jak indywidualne-kolektywne, dom-praca, intymne-anonimowe czy wolny rynek-pastwo. Ich uycie skutkuje zawsze tym, i kobiety imczyni (jako noniki okrelonych koncepcji pci kulturowej) zostaj podzieleni wedug pewnych granic is lokowani midzy ekonomi domow arynkiem kapitalistycznym, midzy mioci apensj, domow obsug apublicznym obywatelstwem, intymnoci wynikajc zpokrewiestwa aanonimowoci miej-

136

skiego tumu, midzy lojalnoci wobec krewnych auznaniem dla indywidualizmu (Ryan 2003: 10-24). Posuenie si dychotomi prywatne-publiczne skutkuje zazwyczaj rozwaaniami oredukcjonistycznym inieelastycznym charakterze. Co wicej, wsamych tekstach naukowych dokonuje si uprzywilejowania oraz waloryzacji terminu publiczny, na przykad wymieniajc go zawsze na pierwszym miejscu. Podobnie wyglda to wprzypadkach zastosowania innych wersji tej dychotomii: najpierw pojawia si mczyzna, mskie, kultura, racjonalno, umys, itd. Poniewa wszystkie podstawowe dychotomie s zgenderyzowane, to dziaanie tyche uprzywilejowuje terminy kojarzone zmskoci wzgldem tych kojarzonych zkobiecoci. Teorie feministyczne mimo tego, e s znane (publikacje, konferencje, organizacje) nadal nie funkcjonuj wgwnym nurcie naukowych ioglnospoecznych dyskursw. Oznacza to, e nawet jeli kobieta jako referentka rzeczywistoci spoeczno-kulturowej jest oczywicie widoczna, to pe kulturowa jako kategoria analityczna pozostaje wpewien sposb pomijana lub lekcewaona. Mona by powiedzie, e cae ycie spoeczne jest zgenderyzowane, adychotomia kobiece-mskie rzdzi nie tylko naszymi subiektywnymi tosamociami, ale take koncepcjami, ktre strukturyzuj nasze potoczne mylenie oraz codzienne dziaania. Politolog Spike V. Peterson, wartykule Rereading public and private (2000: 1129) twierdzi, i rozdzia midzy tym, co prywatne atym, co publiczne mona datowa na okres homerycki wStaroytnej Grecji: bohaterowie iwojownicy s mczyznami, apostacie kobiece s kojarzone zdomem oraz rodzin. Dychotomia ta wskazuje na to, co jest polityczne oraz na to co jest upolityczniane. To, co kojarzy si ze sfer prywatn nie jest polityczne, azatem nie jest reprezentatywne, nie moe by kontestowane inie ley wkolektywnym interesie. Nowe znaczenie dychotomii pojawia si dopiero wkontekcie wyaniania si nowoczesnych pastw europejskich wraz zkapitalizmem oraz industrializacj, kiedy na znaczeniu zyskuj indywidualizm oraz wasno prywatna. Midzy innymi, krytyka marksistowska przyczynia si do podtrzymania depolityzacji relacji domowo-rodzinnych, pozostawiajc oczywicie kwestie ekonomii wsferze publicznej. Wkonsekwencji przede wszystkim rodzina staa si idealnym przykadem apolitycznoci, pozostajc bezsprzecznie prywatn. Kategorie prywatne ipubliczne uznaj za wyjtkowo abstrakcyjne jeli chodzi opraktyczny wymiar relacji pokrewiestwa. Zawoalowuj one kontekst iprzebieg codziennie podejmowanych dziaa. Wsferze ycia rodzinnego wsposb oczywisty mamy do czynienia zdziaaniami przedsibranymi przez kobiety oraz mczyzn. Pitno dychotomicznego mylenia owiecie idealizuje jednak te dziaania, rozdzielajc ich realizacje oraz znaczenia wedle pci. Itak te kojarzone z'kobiecym' ujmuje si jako irracjonalne, nieuporzdkowane ianarchistyczne. Wefekcie, skoro sfera domowa jest odwrotnoci uporzdkowanej sfery publicznej, jest naturalna, anie kulturowa, to oznacza to, i rodzina jako podstawowa komrka spoeczna take poMediacja prywatnego i publicznego | 137

winna by odczytywana jako irracjonalna ianarchistyczna. By moe ztego powodu pokrewiestwo uznaje si za twr kulturowy. Wtakim rozumieniu dychotomii kulturowo pokrewiestwa byaby ujarzmianiem anarchii przez publiczne. Gdyby traktowa je jako ufundowane tylko na biologii (naturze), to musielibymy przyzna, e stanowi ono system chaotyczny, nieracjonalny iopierajcy si na nieujarzmionych emocjach ipopdach. Zebrane przeze mnie obserwacje mogabym wzasadzie posegregowa wedug opozycyjnych kategorii: tu jest kobiece, tam mskie, to jest bardziej prywatne, ato publiczne, tu mamy do czynienia zprocesem upolityczniania ciaa, ato dziaanie jest przykadem na udomowienie kobiety lub mczyzny. Problem jednak tkwi wtym, e wobserwowanych przeze mnie dziaaniach rodzinnych sprawy nie przedstawiaj si tak prosto. Wrodzinach, ktre na pierwszy rzut oka wydaway si by tradycyjnymi, zsilnym mskim autorytetem okazywao si na przykad, e mczyni nie potrafi samodzielnie podj wielu decyzji (zarwno tych, wco si ubra, jak itych zwizanych zbudetem domowym); e bywaj utrzymywani przez swoje matki, ony lub crki; e ich partnerki zarabiaj owiele wicej iwpywaj na ekonomi rodziny, symbolicznie, dla witego spokoju, mianujc swoich mw na gowy rodziny.

4. ycie rodzinne od kuchni

Prywatne ycie rodziny nie zawsze moe by wpeni zrealizowane. Zkoniecznoci jest dzielone ztymi, ktrzy zamieszkuj t sam przestrze domow. Bywa rozproszone ze wzgldu na indywidualizm poszczeglnych domownikw oraz trudne do osignicia zarwno wodniesieniu do ilociowej kompozycji rodziny jak iprzestrzennej organizacji domu. Konieczne minimum praktykowania wizi pokrewiestwa czsto nie sprzyja wewntrznej prywatnoci gwnie ztego wzgldu, e przybiera ona posta rodzinnoci, charakteryzujcej si kontaktem, wzajemnoci, bliskoci, wspprac iwspyciem. Oprywatnoci mona mwi wtedy, kiedy jedna rodzinno wchodzi wkontakt zdrug. Wgranicach jednej przestrzeni domowej dy si do odseparowania od przestrzeni publicznej, czyli od ludzi nie nalecych do grupy rodzinnej. Nie zawsze jednak jest to osigalne. Wwielu mieszkaniach, ktre odwiedzaam brakowao miejsca do zapewnienia indywidualnej przestrzeni kademu czonkowi rodziny. Mona zatem powiedzie, e dla domownikw przestrze domu jest pewnego rodzaju prywatn przestrzeni publiczn. Niczego nie da si ukry. Moliwo odizolowania jest niewielka, zwaszcza kiedy wszyscy przebywaj wdomu. Rodzice idzieci dziel ze sob wiksz cz ycia codziennego, std na przykad fakt pynnej granicy midzy przedmiotami wsplnymi awasnymi. Najmniejsza niedyspozycja jest natychmiast dostrzegana. Sytuacje konfliktowe, kryzysowe s widoczne na zewntrz. Jeli rodzina nie mieszka wwolno stojcym domu, lecz wmieszkaniu wbloku lub wkamienicy, to jej 138

prywatno iintymno zawsze wykracza poza dom. Jeli wktrym zmieszka dochodzi do gonej ktni, wzywany jest ksidz, lekarz lub opieka spoeczna, to wszyscy spoza krgu rodzinnego sysz iwidz, co si dzieje. Nie prowadzi to jednak do wzmocnienia zayoci ssiedzkiej, poniewa obszar stycznoci wizualnej, dwikowej oraz zapachowej jest celowo neutralizowany ludzie po prostu udaj, e nie sysz ie nie widz. Wspycie wymuszane przez dan przestrze jest odsuwane, std te mijanie si, zasanianie okien, za ycie prywatne poszczeglnych rodzin toczy si wzaciszu mieszka. Sposb rozumienia prywatnoci przez moich rozmwcw wskazuje na identyfikowanie jej zsekretami osobistymi, ktrych nie da si ukry wewntrz rodziny, mona jednak prbowa to uczyni wstosunku do otoczenia. Walka oindywidualn prywatno moe by skazana na niepowodzenie jeszcze zinnego wzgldu. Domowe terytorium nie jest podzielone sprawiedliwie midzy kobiet imczyzn. Nieobecni przez wiksz cz dnia mczyni powracaj wprzestrze zawaszczon icakowicie zorganizowan przez kobiety. Podejmowane przez mczyzn inicjatywy zmiany najczciej s odczytywane jako potencjalna destrukcja ustalanego codziennie porzdku. Takie zachowania s sprzone ze zbyt ma przestrzeni yciow, ktra uniemoliwia odosobnienie. Niemniej zawaszczenie przestrzeni domowej przez kobiety czy identyfikowanie ich zprywatnoci rwnie nie jest tak oczywiste. Wprzypadku dziaa podejmowanych przez mczyzn wodniesieniu do tego, co nazwiemy przestrzeni domow irodzinn mona mwi odwch poziomach prywatnoci. Jednym znich jest przestrze fizyczna, drugim za emocjonalna. Wwielu odwiedzonych przeze mnie domach znajdoway si miejsca, do ktrych nikt nie mia prawa wstpu; przedmioty, ktrych nikt nie mia prawa dotyka, przestawia, wyrzuca. Niezmiennie byy to miejsca oraz rzeczy nalece do mczyzn: cae pokoje, wydzielone fragmenty pomieszcze, garae, komrki, altanki na dziakach czy wogrodach, wktrych mczyni spdzaj bardzo dugie godziny igdzie maj przyzwolenie na podejmowanie okrelonych dziaa oraz gromadzenie pewnych dbr materialnych. Znakomitym przykadem jest pokj jednego zmoich rozmwcw zSobieszowa. Jest to jedyne pomieszczenie w3 pokojowym mieszkaniu, do ktrego aden ze wspdomownikw nie moe wchodzi, ajego drzwi zawsze s zamknite na klucz. Mczyzna przechowuje wnim, wilociach zaskakujcych, midzy innymi monitory zepsutych komputerw, puda, ksiki, zepsuty sprzt AGD, dywany, obrazy czy przerne bibeloty. Jak tumaczy jest to miejsce witego spokoju, wktrym spdza wikszo czasu, oddajc si swoim ulubionym czynnociom, takim jak ogldanie telewizji. Czasem mskie przestrzenie ograniczone s do dwch szuflad, do jednej szafki; awtych szufladkach iszafeczkach znajduj si skarby, takie jak czci elektroniczno-elektryczne, gazety pornograficzne, pienidze, ulubione czci garderoby, na przykad kapelusze czy buty; dokumenty bardzo czsto majce udowadnia szlachetne pochodzenie, albo bohaterskie czyny przodkw. Poziom emocjonalnej prywatnoci mczyzn odnosi si wjaki sposb do ycie rodzinne od kuchni | 139

ich niechci wobec opowiadania oyciu rodzinnym. Mczyni uznaj je za owiele bardziej intymne iprywatne ni kobiety: nie bd si uzewntrznia, to co myl, to moja sprawa. Skoro jestemy ju przy zagadnieniu emocji warto powrci do potocznego znaczenia, jakie nadawane jest sferze domowej jako miejsca wizi intymnych iemocjonalnych. Wspomniaam ju, e rodzinna intymno bya przez moich rozmwcw kojarzona zautentyzmem relacji zludmi definiowanymi jako krewni. Autentyzm ten wizali zpoczuciem bliskoci oraz rodzinnoci, ktr mona uzna za emocjonaln cech przypisywan miejscu prywatnego ycia rodziny. Bya ona okrelana jako zoona ztrzech bardzo wanych elementw: gocinnoci, domowoci oraz intymnoci. Gocinno to wsplnota, rodzina, znajomi, uprzejmo, otwarto, kultura, przyjmowanie. Domowo za, to rodzina, dom, wsplnota, przyja, ciepo, wypoczynek, bycie razem. Intymno natomiast oznacza spokj, bycie sob, tajemnic, co mojego, osobisto. Gocinno wie si zzatoczeniem, dzieje si wpokojach ikuchniach; jest rezultatem wkroczenia do prywatnej przestrzeni innych ludzi przy udzieleniu im na to przyzwolenia. Intymno zkolei implikowana jest przez odosobnienie. Bywa efektem fizycznego lub psychicznego wyizolowania si iwie si zpewnymi zasadami, ktre umoliwiaj funkcjonowanie caoci ycia rodzinnego. Gocinno jest bardziej dziaaniem, intymno za pewnym stanem. Obie s konieczne, by mona byo mwi orodzinnoci wprzestrzeni jakiego domu. Cho rodzinno stanowi indywidualn jako kadej rodziny iwie si zjej wewntrznymi relacjami, to ich wsplny kontekst (na przykad zamieszkiwanie wkamienicy czynszowej) daje wrezultacie jej pewien model. Najczciej obserwowanymi przeze mnie dziaaniami codziennymi byo gotowanie ispoywanie posikw. Kuchnia stanowia miejsce, wktrym spdzaam wraz ze swoimi rozmwcami najwicej czasu. Osobami gotujcymi zazwyczaj byy kobiety oraz dzieci, cho miaam okazj obserwowa mczyzn przygotowujcych niadania czy czci obiadw. Nierzadko byam wiadkiem sytuacji, wktrych kobiety stosoway przymus wobec swoich partnerw lub mw, by podejmowali czynnoci zwizane zprzygotowaniem jedzenia. Oglnie rzecz biorc, kobiety uwaay, e mczyni nie nadaj si do prowadzania domu ijak twierdziy, rzadko zezwalaj im na samowolne, codzienne dziaania, takie jak sprztanie, pranie czy prasowanie. Samowola mczyzny wtym wzgldzie wie si bowiem zpotencjalnym zburzeniem ustalonego przez kobiety porzdku. Mczyzna na pewno le odkurzy dywan, zapomni zetrze kurz spod bibelotw, nie domyje talerza, nie dopilnuje dziecka jednym sowem itak trzeba bdzie po nim wszystko poprawia. Wliteraturze dotyczcej ycia rodzinnego oraz gospodarstwa domowego zawsze pojawia si pojcie prac domowych, jednake ludzie nie identyfikuj wten sposb dziaa podejmowanych na rzecz wasnego domu oraz rodziny. Rozwaanie na temat prac domowych, zwaszcza ich podziau, automatycznie nasuwa kategori pci 140

kulturowej. Zaoenie, i wzory dystrybucji irealizacji zada domowych s zgenderyzowane ewokuje kwesti hierarchii domowych, ktre s bardzo rne, zwaszcza jeli ich analiz podejmiemy na poziomie ich codziennego praktykowania. Hierarchia domowa oznacza, i cao gospodarstwa domowego jest wjaki sposb zorganizowana. Uywa si wtym kontekcie chwytliwych poj, takich jak zarzdzanie czasem lub domem, przy czym przyjmuje si, i rytm wszelkich dziaa zaley wycznie od kobiet. Obowizuje dyscyplina inie ma miejsca na chaos czy samowolk wobrbie rodziny yjcej wgospodarstwie domowym. Taka cile ustalona organizacja jest oczywista wprzypadku rodzin rolniczych, gdzie praca, dom, ycie rodzinne, indywidualne ycia prywatne poszczeglnych czonkw rodziny wduej mierze zbiegaj si ze sob, ale ju wprzypadku rodzin, wktrych ona oraz m pracuj poza domem, nie jest to tak proste (Allen, Webster 2001: 898-900). Dziaania mczyzn wobrbie domu s deprecjonowane przez kobiety. Wikszo zmoich rozmwczy wcale nie chce pomocy swoich mw czy partnerw wpracach domowych. Mwi, e fajnie byoby, ale to niemoliwe, bo mczyni tego nie potrafi. Dokonuje si swego rodzaju inwalidyzacji mczyzn wtym wzgldzie, uwaajc ich za upoledzonych wsferze wspomnianych aktywnoci. Facet nie potrafi, bo jest facetem. Zpragmatycznego punktu widzenia nie dziwi, e mczyni przestaj te dziaania podejmowa, albowiem jest to dla nich wygodne. Azatem stereotypowa, tradycyjna hierarchia rodziny, na ktrej czele stoi mczyzna, jest tylko wyobraeniem. Domem irodzin rzdz kobiety. Feministyczne interpretacje funkcjonowania rodziny wskazuj niekiedy, e wspczenie mamy do czynienia zsytuacj, wktrej zachodnia rodzina wtradycyjnym znaczeniu nie zanikna, ale angaujemy si wni poowicznie, niejako na p etatu. Wmiejsce trwaych socjostrukturalnych granic iwizi ustalanych tradycyjnie przez pokrewiestwo pojawi si indywidualizm decydujcy opodejmowaniu rnorodnych stylw ycia odpowiadajcych subiektywnym preferencjom poszczeglnych czonkw rodziny. ycie rodzinne zdaje si nie by ju tak silnie ograniczone klas, tradycj iwizami pokrewiestwa awich miejsce pojawiy si nowe czynniki determinujce, takie jak rynek pracy, pastwowe zabezpieczenie socjalne czy system edukacji (Baxter, Hewitt, Western 2005: 583585). Jednake zmiany te nie przeksztaciy znaczco dotychczasowej stratyfikacji pci wkontekcie gospodarstwa domowego. To, e kobiety s aktywne na rynku pracy, nie oznacza, e ich dziaania wsferze domowo-rodzinnej trac na intensywnoci. Zatem, co wynika zmoich obserwacji, rodzin nadal charakteryzuje tradycyjny podzia pracy domowej organizowanej wedug pci. Stosowanie takiego rozwizania tumacz racjonalnoci idziaaniem mechanizmu wymiany ekonomicznej. Kryje si za nim ukad, wktrym osoba zarabiajca najwicej, najmniej angauje si wprace domowe. Ztego punktu widzenia podzia pracy wydaje si najbardziej ekonomiczny iracjonalny. Mczyzna zarabia pienidze, akobieta wramach wymiany wykonuje bezpatn prac na rzecz domu. Interesujce wydaje si jednak to, e czsto dobrze ycie rodzinne od kuchni | 141

zarabiajce kobiety, wcale nie przestaj by bardziej zaangaowane wsprawy domowe, agorzej zarabiajcy mczyni, nie zaczynaj dziaa aktywniej na polach tradycyjnie przypisywanym kobietom (np. rodzina Lewandowskich, Krli, Grskich, Szewczykw zPoznania, Sobczakw zJeleniej Gry, Szymczakw zDziekanowic). Wspominany ju wczeniej mj rozmwca zSobieszowa od wielu lat pozostaje bezrobotny, podczas gdy jego ona pracuje. Codzienno wyglda nastpujco: mczyzna sypia do poudnia, wstaje izamyka si wswoim pokoju, jego ona jest na nogach od godziny 7.00, gotuje obiad zproduktw, po ktre zostay wysane dzieci, wsezonie jesienno-zimowym pali wpiecu, wmidzyczasie pilnuje dzieci swoich dorosych crek, zjada obiad, wsiada na rower, by by na godzin 15.00 wpracy, wraca do domu okoo godziny 21.00, sprzta, wcza pralk, zajmuje si segregacj mieci, idzie spa. Wcigu kilku lat prowadzenia bada mogam rwnie obserwowa, na przykad wprzypadku pani Wojciechowskiej zPoznania, pewne przemiany wkwestii organizacji podziau zada domowych, take wsytuacjach zmian partnerw czy miejsc zamieszkania. Pierwszy zjej partnerw, ktrego miaam okazj pozna, by wychowany wycznie przez kobiety (matk, starsz siostr, ciotki tak ze strony ojca, jak imatki). Stereotypowe wyobraenie mczyzny wychowanego wotoczeniu samych kobiet bdzie podkrela wysoki poziom jego niezaradnoci. Tymczasem partner Wojciechowskiej chtnie podejmowa si wszelkich zda domowych przygotowywa posiki, pra isprzta. Codziennie rano przed wyjciem do pracy zostawia Wojciechowskiej wymylne kanapki, zawsze nakryte talerzykiem, by nie wyschy. Wojciechowska nie pracowaa wtamtym czasie inie zajmowaa si domem, ajeli podejmowaa takie prby, to zazwyczaj koczyy si niepowodzeniem. Po dwch latach naszej znajomoci Wojciechowska zmienia partnera izniegotujcej, niesprztajcej kobiety zmienia si wgotujc, sprztajc opiekunk swojego chopaka, czule okrelajc go mianem synka. ycie rodzinne ogldane dosownie od kuchni jawi si jako bardzo dynamiczne. Kuchnia jest przestrzeni najczstszych inajbardziej intensywnych interakcji. To pierwsze miejsce, do ktrego kieruj si osoby wracajce zzakupw, pracy, szkoy, gdzie mona spotka krewnych, ssiadw czy przyjaci wpadajcych zwizyt. Wkuchni debatuje si ipodejmuje wane ekonomiczne decyzje. Kuchnia jest miejscem sporw iktni izazwyczaj naley do kobiet. Kobiety wsposb dosowny zawaszczaj przestrze domow. Nie jest to jednak tylko kwestia genderyzacji wiata, jego dychotomicznego podziau oraz oglnej koncepcji rozdzielnoci rl iobowizkw na kobiece imskie. To kwestia zarwno naszej koncepcji pokrewiestwa, jak isposobw jego praktykowania, ktre posiadaj charakter sfeminizowany. Nasz system pokrewiestwa jest feminocentryczny, ijak wyka wdalszej czci ksiki, nie opiera si jedynie na hierarchiach midzy tym, co kobiece imskie ani te na prostej relacji kobiety zmczyzn, lecz jest raczej zoon sieci negocjowan take pomidzy spokrewnionymi ispowinowaconymi kobietami. 142

Rozdzia VI Pokrewiestwo made in Poland

1. Pokrewiestwo w procesie produkcji
Pokrewiestwo wPolsce jest przykadem systemu bilateralnego, ale wpewnych rodowiskach podsiada tendencj do bifurkacji bocznej (wklasyfikacji Murdocka-Lowiego jest to system eskimoski ztendencj charakterystyczn dla systemu sudaskiego44) (zob. Szynkiewicz 1992). Bifurkacja jednak nie jest regu iwzasadzie jest stosowana przez ludzi wiadomie, ma charakter ideologiczny iraczej nie mona mwi ojej efektywnoci. Oznacza to, e polski system pokrewiestwa jest linearny imona wnim wyrni kolateralno, ale brakuje bifurkacji (poza pewnymi wyjtkami); krewni linearni odrniani s od kolateralnych, ale krewni matry- ipatrylinearni s zrwnani terminologicznie. Bilateralna natura polskiego pokrewiestwa oznacza, e poza dziedziczeniem nazwiska wlinii mskiej istnieje normatywna rwno wrelacjach zkrewnymi wobu liniach. Oddolnie pokrewiestwo jest definiowane przez idiom rodziny: idiom ten jest jednak zrnicowany ze wzgldu na wiek, pochodzenie spoeczno-ekonomiczne, cykl ycia rodziny, aktualn sytuacj, subiektywn ideologi pokrewiestwa oraz emocje. Wikszo sieci krewnych, ktre odtwarzali moi rozmwcy powstawaa woparciu opami iwiedz kobiet, ktre s ideologicznie ipraktycznie odpowiedzialne za podtrzymywanie wizi pokrewiestwa. Uycie metody genealogicznej wbadaniach wizi pokrewiestwa ipowinowactwa wkontekcie spoeczestwa zoonego skutkuje pozyskaniem sieci relacji ocharakterze egocentrycznym. Nawet jeli jej odtwarzanie nastpuje nie na drodze rozmowy zjednym reprezentantem rodziny (wybranym lub po prostu chtnym do wsppracy), ale zwieloma naraz, to itak budowanie sieci powiza krewniaczych musi rozpocz si od jednostki. Informacje dostarczone przez badanych wteorii pokrewiestwa okrela si jako pedigree. Najprociej mwic pedigree to rodzaj subiektywnej genealogii, ktra odzwierciedla powizania zkrewnymi ipowinowatymi
44 G. P. Murdock wyrni 6 kryteriw, wedug ktrych klasyfikowani s krewni: pokolenie, pe, powinowactwo, kolateralno (odrnianie krewnych wlinii prostej od bocznych), bifurkacja (rozrnianie krewnych matry- ipatrylinearnych), biegunowo (rne wzajemne terminy). Razem zR. H. Lowie wyrni zkolei 4 typy klasyfikacji ijest to najczciej stosowana przez antropologw klasyfikacja systemw pokrewiestwa.

Pokrewiestwo w procesie produkcji | 143

zperspektywy poszczeglnych osb lub grup wdanym momencie. Koreluje wic ona zwiekiem, pci, spoecznym statusem iaspiracjami ludzi, ktrzy znajduj si wcentrum zainteresowania. Wmoim przypadku odtwarzanie takiej subiektywnej genealogii byo konstruowaniem rozgaziajcej si horyzontalnie irzadziej wertykalnie sieci powiza, ktre zostay przez mwic iprzypominajc sobie osob uznane za istotne. Genealogie nie s sum biologicznych relacji, ale spoecznych faktw, ktrych zwizek zinnymi rodzajami, powiedzmy, obiektywnych studiw, jest czsto wkontekcie bada antropologicznych problematyczny. Posugujc si metod genealogiczn, ktra stanowi przecie rodzaj ustrukturyzowanego kwestionariusza, si rzeczy narzucaam moim rozmwcom porzdek iregularno wprocesie odtwarzania ich sieci krewnych. Celem takiej strukturyzacji jest ustanowienie akuratnych, moliwie najprawdziwszych relacji spoecznych, ktre aktualnie zachodz pomidzy konkretnymi ludmi wdanym miejscu oraz czasie. Jednak bez udziau innych jednostek (ich wiedzy oraz pamici), atake bez obserwacji tego, jak ksztatuj si relacje pokrewiestwa wpraktyce mamy do czynienia jedynie ze statycznym modelem sieci znormatywn genealogi wyraajc wyidealizowane relacje midzy jednostkami lub grupami. To, co staraam si pozyska, wychodzc poza badania nad subiektywnymi genealogiami, mona okreli jako genealogie zachowaniowe. Oczywicie ich normatywny komponent by wmoich badaniach istotny, choby przy ustalaniu powtarzajcych si wzorw dziaa wewntrz sieci, takich jak czstotliwo rozwodw, dzietno czy dobr partnerw (Barnard, Good 1984: 21-23; Bamford, Leach 2012: 1-24). Jednake moj gwn intencj byo wyjanienie biecych obserwowanych przeze mnie zachowa oraz dziaa podejmowanych wcodziennoci. Forma oraz zawarto sieci pokrewiestwa, cho zale od tego, kto je odtwarza, podzielaj ogln cech horyzontalnoci. WPoznaniu pojawi si problem zidentyfikacj powinowatych jako czonkw rodziny, bd wogle jako krewnych. Taka niejednoznaczno powinowatych bya charakterystyczna dla wypowiedzi osb zakorzenionych wrodowisku miejskim, ktre przez cae ycie dowiadczay geograficznego rozproszenia sieci krewnych. Zkolei przykad Dziekanowic pokazuje, e sie pokrewiestwa oplata niemal wszystkich mieszkacw wsi. Oczywicie system pokrewiestwa waciwy spoeczestwu polskiemu jest bilateralny, aewentualna niebilateralno jest dyktowana albo jednostkowym wyborem, albo zaley od aktualnej sytuacji. Pami ludzi ksztatuje si bardzo rnie ijest determinowana nie tylko jednostkowymi predyspozycjami, ale take emocjami waciwymi dla systemw relacji pokrewiestwa. Nierzadkim zjawiskiem jest wobec tego negowanie, zrnych wzgldw, obecnoci niektrych krewnych wsieci, przez co nabiera ona charakteru spersonalizowanego. Zazwyczaj jednak wiedza okrewnych bywa rozrzedzona: wiem, mam kontakt poredni czasem nawet bezporedni, ale nie pamitam szczegw. Tu mona zada pytanie oto, czy szczegowa wiedza na temat krewnych wogle jest istotna? Czy fakt tego, i nie znamy panieskiego nazwiska babci ma wpyw na ja144

ko odczuwanej ipraktykowanej zni relacji? Znajomo nazwisk panieskich albo dokadnych nazw miejscowoci, zktrych pochodz poszczeglni krewni, wiadczy przede wszystkim owadze, jak przykada si do tej wiedzy, czciowo take otym, e podlega ona transmisji, pozwalajc wnioskowa oistnieniu intensywniejszych sposobw komunikacji pomidzy ludmi. Jako oraz rozmiary wiedzy okrewnych mog wskazywa na istnienie lub brak silnej ideologii rodzinnej, na potrzeb jej zachowywania iprzekazywania, ktra wie si zuznaniem istotnoci pochodzenia. Im bardziej szlachetny rodowd, tym wiedza bardziej wyrafinowana irozbudowana. Dodatkowo zawarto sieci zawsze jest modelowana przez pe, wiek, zmieniajce si nieustannie miejsce, jakie zajmuje wniej jednostka, atake przez formy iczstotliwo kontaktu zkrewnymi. Nie bez znaczenia jest status spoeczny iekonomiczny. Ludzie tworzcy rodziny, wktrych jest on niski, koncentruj si przede wszystkim na najbliszych krewnych lub tych najatwiej dostpnych mieszkajcych wtym samym domu, czy wssiedztwie lub krewnych, ktrzy znajduj si wpodobnej sytuacji materialnej. Celem jest zachowanie rwnowagi wkontekcie udzielania bd nie udzielania ewentualnej pomocy iwsparcia. Szczegowa wiedza na temat sieci jest wtakich przypadkach zbdna, bowiem najistotniejsze s konkretne dziaania ito za ich spraw pamitani s poszczeglni krewni. Zatem nie pamita si, kiedy dokadnie urodzia si ciocia Marylka, ale co ciocia Marylka dla nas zrobia, jakie wsplne dziaanie nas czy, czy pomoga nam, kiedy crka zasza wniechcian ci izaatwia jej dziecicy wzek po swoim wnuku; niewane jest skd pochodzi ojciec mojej ony, wane, e jej niczego nie zostawi wspadku. Odrzucanie podczas bada zgry ustalonego porzdku metody genealogicznej skutkowao opisowym odtwarzaniem sieci. Opisywanie wizi pokrewiestwa polegao na odnoszeniu si do poszczeglnych krewnych jako konkretnych osb. Wten sposb moi rozmwcy opowiadali oich wygldzie, charakterze, temperamencie, chorobach jakie przebyli, ich stylu ycia. Przede wszystkim polegao to na nieuporzdkowanym ipofragmentowanym prowadzeniu narracji dotyczcych historii opowiadajcych opomocy udzielonej, przyjtej, mechanizmie odwdziczenia si lub jego braku, prowadzonych razem interesw, itp. (Leaf 2006: 305-329). Konfiguracja krewnych zmienia si nieustannie, co wicej przedstawia si odmiennie zrnych punktw widzenia. Nie ma zatem, na przykad jednej, identycznej sieci dla maestwa czy jednej rodziny, ktra yje pod jednym dachem. Mona by oczekiwa, e relacje pokrewiestwa bd si rniy pod wzgldem swojego zakresu iintensywnoci wzalenoci od tego, czy ludzie, zktrymi przeprowadza si badania, yj na wsi czy wmiecie. Jednak rnice te nie s wcale wyrane. Przykadowo, pokrewiestwo wmiasteczku, ktre stanowi centrum otoczone przez wsie moe przyjmowa waciwoci zazbiajcej si sieci, generujc wizi charakterystyczne dla obszarw rolniczych. Wtaki sposb ksztatuje si oglna specyfika sieci wSobieszowie iJagnitkowie. Wprzypadku Poznania charakterystyczne s wizi Pokrewiestwo w procesie produkcji | 145

ssiedzko-krewniacze, zwaszcza wprzypadkach rodzin zasiedziaych oraz singli. Przyjrzyjmy si jednak bliej Dziekanowicom, ktre stanowi dobry przykad nie tylko sieci pokrewiestwa, ktra oplata niejako ca spoeczno, ale ihoryzontalnego ksztatowania si wizi pokrewiestwa. Pojcie horyzontalnoci traktuj jako robocze, zwizane zczynnikami determinujcymi pami osoby lub osb odtwarzajcych swoje powizania zkrewnymi oraz powinowatymi. Naley pamita, i kada sie bya tworzona przez moich rozmwcw wdanym momencie, ajej zawarto uwarunkowana bya pamici aktualn isytuacyjn, na ktr wpyway wewntrzrodzinne oraz midzyrodzinne napicia ikonflikty. Sieci odtwarzane przez mieszkacw Dziekanowic miay wymiar praktyczny, bowiem pamitano gwnie otych, ktrych si zna, oktrych si mwi, ktrzy maj wpyw na ycie codzienne, ktrych si widuje, oktrych ostatnio si mylao, ktrzy wjaki sposb pojawili si wistotnych momentach, ktrzy s wani dla innych czonkw gospodarstwa domowego. Nie pamitano natomiast otych, ktrzy wzbudzali niemie wspomnienia, ktrym dana jednostka miaa co do zarzucenia izktrymi relacje byy budowane wdanej chwili woparciu onegatywne emocje. Przykadami mog by sieci krewnych rodziny Baranowskich oraz Krajewskich. Rodzina Baranowskich to 38-letni syn oraz jego 68-letnia matka. Oboje neguj powizania zjego ojcem ajej byym mem, aprzez to take inne relacje czce ich zrodzin pochodzenia le wspominanego ojca. Ta sfera krewnych zostaa przez nich okrelona jako rzucona wzapomnienie zpremedytacj ipen satysfakcj. Niepamitanie odnosio si take do rodzestwa matki, przez ktre rodzina Baranowskich poczona jest wizami powinowactwa zprzynajmniej 4 innymi rodzinami mieszkajcymi wDziekanowicach. Baranowska pochodzi zDziekanowic (jej ojciec zpobliskiej Lednogry, matka za zNiemiec). Jej byy m: smutny czowiek, straszny czowiek, nie wiem skd, nie pamitam inie chc pamita, yje na pewno. We wsi mieszka take jej drugi syn wraz on oraz dwjk dzieci. To jedyne osoby zsieci krewnych, zktrymi Baranowscy utrzymuj codzienny, stay kontakt. Zarazem matka robi to wimi zobowizania, jak Bg nakaza, bo oni si niczym nie odwdziczaj, nie zapytaj omnie ani osyna jak jest chory, achory bywa czsto. Jeden zbraci matki rwnie zamieszkuje Dziekanowice, ajego on jest siostr ssiada Baranowskich. Pomidzy matk atym wanie bratem istnieje konflikt: Ja mam ibd miaa mu za ze, e si wBaszczykw weni. To to jest patologia. Paskudni ludzie. Syn zkolei twierdzi wprost, e wyamuje si zrodzinnych klimatw. Neguje on instytucj rodziny, zwaszcza maestwa, bo wiadomo jak to si koczy, na pocztku ona jest pikna iwszystko jest pikne, ale czowiek si zmienia, ma rne problemy ipotem ona jemu ju si nie podoba (tu podaje przykad swojego kuzyna zGniezna, ktry zdradza swoj on).
Ja nie lubi kobiet, to nie jest tak, e nie wierz wmio od pierwszego wejrzenia, to jest moliwe, ale wszystkie kobiety s teraz pindy itylko interesuj si tym, jak

146

wygldaj. Rodzina nie istnieje, zawsze jest si samemu, ja wto nie wierz. Nie bd udawa, e nie wiem orodzinie irobi to jawnie, bo nie chc si sprawami rodzinnymi interesowa, nie chc mwi otych, ktrzy niegodni s mojej pamici, azwaszcza taki jeden, co nazywa si ojciec45.

Interesujce jest to, e mimo negacji ojca oraz ma Baranowscy nie odrzucaj jego nazwiska, poniewa posiada wasny herb: Dumni jestemy ztego, e si jest jednak ztych Baranowskich, bo ci Baranowscy to rd dugi bardzo, nawet jest wie, co si zwie podobnie ido tych wanie naleaa ona. Trzy lata temu by wielki zjazd rodu, na ktrych by syn. On ma drzewa genealogiczne, ma ca histori!. Inny rodzaj poczucia krzywdy ksztatuje relacje zkrewnymi wrodzinie Krajewskich. Krajewscy to dla przypomnienia picioosobowa rodzina: maestwo z40-letnim staem oraz trjka ich dorosych dzieci (crki 38 i34 lata oraz 20-letni syn). Krajewska wyranie podkrelaa, e nie pochodzi zDziekanowic ie jest wopozycji do caej wsi, poniewa jest dziewczyn zmiasta dokadniej za pochodzi zGniezna oddalonego 16 kilometrw od Dziekanowic. Jej biologiczna matka zmara wtym samym roku, wktrym Krajewska braa lub.
Ojciec zmar sze lat temu, oeni si po raz drugi. Oeni si wtrzy lata po mierci mamusi ztak mod, wmoim wieku prawie. Macocha moja. Mam siostr, brata ijedn sior. Siostra najstarsza jest, no dokadnie wwieku drugiej ony ojca. Bardzo pno wysza za m. Mieszka wGorzewie46, tam gdzie inasz brat zt tak zwan konkubin. Wczeniej mia on, rozwodnik jest, ale ja nawet nie wiem, jakie ma nazwisko ta jego panna. Nawet nie jestem pewna, czy on to dalej wtym konkubinacie, czy moe te wzili lub. Ja tam nie wiem, oni sobie, aja sobie, nic mnie to nie obchodzi. Maj mae dzieci. To ci historia, bo on jest dziad wmoim wieku prawie, ale ja tam nie wiem. No ijest siora. Siora to jest ta przyrodnia, ale nie dlatego jest siora. Ona jest modsza ode mnie, wwieku moich crek, cipa jedna! Mieszka wBarcinie47. M mj jest std, dom odziedziczy po ojcu. Jego matka te std bya, ale ja jej nie poznaam. Te nie yje ichwaa Bogu. Do mierci znami mieszka. By... oj, by midzy nami konflikt... Oni mnie nigdy nie lubili. Ja si nim opiekowaam, kiedy ten umiera, ale wiesz ja to mu na zo robiam, anie wiesz, e tatu tatu. Nie pamitam kiedy umar, nie chc pamita, bo on by mi nawet szklanki wody nie poda. Tylko czekaam a

45 Nie znam rzeczywistego rda konfliktu midzy matk ijej mem. Ani matka ani syn nie chcieli rozmawia na ten temat. Jednoczenie byli wiadomi tego, e syszaam plotki iopowieci na ich temat od ich ssiadw, krewnych ipowinowatych. Plotka gosi natomiast, e: Ojciec to nie mg wytrzyma chlania swej ony, przedzieli najpierw dom na p, podwrko odgrodzi murem, potem sprzeda powk obcym ludziom iwyjecha do Poznania, ata stara chleje razem zsynem. Co to za matka, co zsynem pije?![ssiadka, 50 lat] 46 Gorzewo jest wsi wielkopolsk wgminie otej samej nazwie, wpowiecie obornickim. Od Dziekanowic dzieli j okoo 70 kilometrw. 47 Barcin jest miastem wkujawsko-pomorskim, wpowiecie niskim, pooonym 50 kilometrw od Dziekanowic.

Pokrewiestwo w procesie produkcji | 147

zejdzie ido pracy poszam. Byo to jeszcze przed wyskrobkiem48. Oj, za byam, bo znowu do domu. Jeli chodzi oich rodzin to wiem, e jest wGnienie mj szwagier, ale ja oto nie dbam. Reszta rodziny mnie nie tyka, to pojeby, pijacy, grubasy, znimi to si nie da, oni mnie nie interesuj, bo po co? Wiesz, mj ukochany te... Ooo, to mia wtpliwoci, bo ja nie std tylko zmiasta, do koca ycia by wredny czowiek. Przez cae ycie nikt mi nie pomg, nikt mi rki nie poda, trzeba tylko samemu sobie radzi, bo nikt ci nie pomoe.

Horyzontalno pokrewiestwa naley rozpatrywa jako rezultat zazbiania si wiedzy ipamici oraz form regulowan przez czstotliwo kontaktw jednostki zkrewnymi. Nie oznacza to jednak, e jej wysoka warto zawsze musi pociga za sob kompletn iperfekcyjn wiedz na temat krewnych, nawet tych najbliszych (na przykad czsto spotykaam si zniewiedz dotyczc wieku bliskich krewnych). Pami moich rozmwcw nie sigaa dalej ni do pradziadkw (im modszy rozmwca tym rzadziej pojawiali si pradziadkowie) ibya ona tumaczona brakiem fizycznego kontaktu ztymi krewnymi (nie znaam ich, nigdy ich nie widziaam/em, byam/em maym dzieckiem, gdy pradziadkowie zmarli). Pokrewiestwo rozciga si horyzontalnie wpokoleniu osoby odtwarzajcej sie krewnych oraz wpokoleniu rodzicw. Obejmuje wujostwo czyli rodzestwo rodzicw, ich rodziny, awkonsekwencji take kuzynostwo. Nastpnie rodzestwo ijego rodziny, azatem szwagrw, szwagierki, bratowe, siostrzecw, siostrzenice, bratankw, bratanice, ponadto rodzestwo szwagrw, szwagierek ibratowych. Obserwowana przeze mnie horyzontalno pokrewiestwa czsto jest rezultatem wielodzietnoci pojawiajcej si wkilku pokoleniach (wpokoleniu dziadkw, rodzicw iwreszcie wpokoleniu mwicego). Jej przykadem moe by sie rodziny Borowskich, wktrej gwnym referentem, tak zwanym ego, by 51-letni mczyzna. Sie krewnych, wjak jest uwikany rozprzestrzenia si horyzontalnie wjego pokoleniu, nastpnie pokoleniu jego rodzicw, na kocu za jego dzieci. Borowski ma 6 sistr oraz brata, adziki temu, e weszli oni wzwizki maeskie, to take 6 szwagrw ibratow. Dodatkowo poniewa jest zwizany emocjonalnie zrodzestwem jego nieyjcej ony, zyskuje kolejnych szwagrw oraz szwagierki (dokadniej, jest to 6 braci ony wraz onami, ktre Borowski okrela mianem szwagierek). Wtym samym pokoleniu znajduje si rwnie kuzynostwo (12 kuzynek i13 kuzynw ze strony ojca oraz matki, aliczb kuzynw mona podwoi, ze wzgldu na traktowanie maonkw oraz maonek kuzynw jako rwnie kuzynostwo). Wpokoleniu rodzicw rozmwcy pojawiaj si nieyjcy ju wujkowie oraz ciotki (3 siostry oraz brat ojca, siostra oraz 5 braci matki, 3 szwagrw ojca oraz 5 bratowych matki oraz jej szwagier), teciowie oraz ich rodzestwo (brat isiostra tecia oraz siostra teciowej). Borowski jest ojcem 3 crek oraz 2 synw.
48 Wyskrobek to nieplanowany syn. Miaam trzydzieci sze lat... Wyskrobek... nie wiem, skd si wzi. Chyba przez te tabletki, co je jadam. No itrafi si na koniec.

148

Wkonsekwencji do sieci krewnych zalicza take swoich bratankw, bratanice (s to nie tylko dzieci braci jego zmarej ony, ale rwnie dzieci kuzynw), siostrzecw isiostrzenice (przy czym s to zarwno dzieci jego sistr, rodzestwa zmarej ony, jak ikuzynek). Sie powiza rozmwcy zatrzymuje si na pokoleniu rodzicw oraz pokoleniu dzieci, ale rozprzestrzenia si na 11 innych rodzin mieszkajcych wDziekanowicach. Jeszcze innym przykadem moe by rodzina Zikowskich, wktrej gwn odtwrczyni sieci bya 60-letnia kobieta. Jej sie powiza pokrewiestwa tworzona jest przez ponad 400 osb, ktre moja rozmwczyni znaa ipamitaa. Najpeniejsza wiedza okrewnych odnosia si przede wszystkim do jej wasnego pokolenia: wiadomo, najwicej wiem oswoim rodzestwie, omaonkach tego rodzestwa, okuzynach, orodzestwie partnerw. Natomiast wprzypadku pokolenia jej dzieci, dzieci siostrzecw, siostrzenic, bratankw ibratanic bya to ju wiedza pofragmentowana iniepena. Kobieta twierdzia, e jest ju za stara, eby onich co wicej wiedzie, e to ju za daleko, e czasy si zmieniy, nie ma ju takich spotka wsplnych, jak kiedy byy. Wypowied ta sugeruje, e rytuay rodzinne miay imaj wpyw na to, co ijak si wie, zwaszcza za jak daleko wczasie wiedza ta siga. Innymi sowy, wiedza wspksztatuje subiektywne pokrewiestwo, na ktre nakada si kategoria pci kulturowej, bowiem wiedza na temat krewnych jest zgenderyzowana iistnieje oglna tendencja, zgodnie zktr to kobiety wiedz ipamitaj wicej ni mczyni. Jakkolwiek ksztat sieci zaley od faktw yciowych od tego, ile osb skada si na szeroko rozumian rodzin (na przykad od tego, ile ma si rodzestwa iwjakim wieku jest to rodzestwo, czy zaoyo ju wasne rodziny, czy rozwodzio si, ile posiada dzieci iczy te ostatnie przyjy role on/mw, itd.). Ksztatowanie si wiedzy dotyczcej powinowatych zaley od stopnia zayoci iczstotliwoci kontaktw zrodzestwem. Jeli jest on wysoki, to istnieje due prawdopodobiestwo, e znani bd teciowie rodzestwa, rodzestwo szwagrw, ich rodziny pochodzenia oraz rodziny prokreacyjne. Nie bez znaczenia pozostaje rytualny aspekt ycia rodzinnego. Obecno na pogrzebach, lubach, komuniach, odwiedziny niedzielne iwakacyjne pozwalaj na ugruntowanie si wiedzy na drodze bezporedniego kontaktu zpowinowatymi. Pojawia si wwczas okazja: do zobaczenia na wasne oczy tego, ktry okantowa swoj on, dobr kobiet, ktra popada wdepresj; usysze jak wintuszy podpity te kuzynki; albo tego, co pono wygra jakie pienidze; innego, ktry jest zAustralii, dokd wyemigrowa wlatach 80. iwrci idiota, bo pozna tam inn polsk bab. Wkontekcie sytuacji, wktrej sie krewnych ipowinowatych oplata niemal ca spoeczno lokaln, mona zastanowi si nad endogami iegzogami. Ponownie posu si przykadem mieszkacw Dziekanowic, ktre do pewnego stopnia stanowi przestrze zamknit, gwnie ze wzgldu na to, i czonkowie poszczeglnych rodzin rozlokowani s wokolicach (Fakowo, Siemianowo, Gniezno, yPokrewiestwo w procesie produkcji | 149

dwko, Rybiniec, Kobylnica, Lednogra, Pozna, Rybitwy, Pobiedziska, Kostrzyn, ubowo). Charakterystyczna jest zasiedziao rodzin oraz ograniczony przestrzennie rynek doboru maeskiego, co przyczynia si do zagszczania relacji powinowactwa. Powinowaci s traktowani jako cz rodziny ijako krewni. Dziki ich obecnoci, wtym przypadku dosownej, szeregi szeroko rozumianej rodziny s bardziej liczne, co nierzadko stanowi przedmiot autentycznej dumy. Moi rozmwcy bardzo rzadko mieli wtpliwoci, co do tego, i powinowaty jest rwnie krewnym. Tymczasem wrodowisku miejskim zjawisko powinowactwa moe ksztatowa si wsposb opozycyjny. WPoznaniu ido pewnego stopnia wSobieszowie osoby, zktrymi rozmawiaam, czsto nie identyfikoway powinowatych ani zkrewnymi, ani zrodzin. Jak si wydaje, na taki stan rzeczy wpywa rozprzestrzenienie sieci, brak permanentnego, fizycznego kontaktu iodmienne style ycia, ktre sprzyjaj zacienianiu preferowanych relacji zinnymi ludmi ni krewni ipowinowaci. Endogamia iegzogamia s nakazami zawierania maestw odpowiednio wewntrz ina zewntrz wasnej grupy. Otakich nakazach nie ma raczej wprost mowy wsystemie pokrewiestwa wodniesieniu do rodzin yjcych wPolsce. Mona jednak posuy si tymi terminami wsposb metaforyczny, przez zastosowanie ich do regu doboru maeskiego wDziekanowicach, Jagnitkowie iSobieszowie, wktrych endogamiczno wie si zzasiedziaoci oraz aktualnymi lub byymi tradycjami rolniczymi; mona j wic nazwa endogamicznoci przestrzenn, ktra jednak implikuje powstawanie gstej sieci powinowatych. Wrezultacie mamy do czynienia zmaestwami zawieranymi pomidzy ludmi mieszkajcymi wtej samej lub pobliskiej miejscowoci. Wprzypadku rodzin rolniczych wartociowanie takiej ednogamicznoci ujawnia si wprzywizywaniu wagi do pochodzenia potencjalnej maonki najlepiej jest, gdy wywodzi si ona rwnie zrodziny rolniczej. Przede wszystkim jednak mam na myli sytuacj, wktrej kobieta-ona pochodzi zmiasta49. ona opodobnym rolniczym pochodzeniu jest uznawana za potencjalnie bardziej pracowit, konsekwentn wdziaaniach, nie narzekajc, siln izdecydowan. Dla zilustrowania tego problemu posu si przykadem rodziny Marciniakw; jego centraln postaci bdzie 32-letnia Marta. Kobieta od 7 lat mieszka wpodpoznaskiej wsi, wdomu swoich teciw. Ich dom jest podzielony na dwie czci, ktre tworz osobne mieszkania, ale iwpewien sposb sprzone ze sob gospodarstwa domowe. Gr domu zajmuje Marta zmem oraz dwjk ich dzieci. Na dole mieszkaj teciowie iich najmodsza studiujca crka. Po prawej stronie domu Marty stoi drugi, wktrym mieszka modszy brat jej ma wraz zon idwjk dzieci. Rodzina ma Marty trudni si rolnictwem.
49 Problem ten mogam obserwowa jedynie na przykadzie tak zwanych miastowych on, bowiem nie spotkaam si zani jedn rodzin rolnicz, wktrej mczyzna prowadzcy gospodarstwo pochodziby zmiasta.

150

Ziemia jest podzielona na dwie czci, zktrych jedna nadal naley do teciw, druga za do ma Marty. Tecie przepisali na Marka dziesi hektarw, amy kupilimy ju wczeniej te dziesi ijeszcze wdzierawie sze. Marta pochodzi zmiasta, co pocztkowo byo powodem deprecjonowania jej przez teciw, zwaszcza za przez brata jej ma ijego on, cho oni akurat jako jedyni nie zajmuj si prac wgospodarstwie. Teciowie Marty wybudowali im nie tylko dom, ale take budynek przeznaczony na sklep. Wyrane jest napicie pomidzy Mart ajej szwagierk, atake pomidzy Mart ajej mem, ktry znacznie bardziej ni ona kultywuje tradycyjny podzia rl wrodzinie. Marta musiaa si dostosowa do regu panujcych wdomu.
Moe by to niepojte, ale powiedzmy, e wkocu powiciam prac jak miaam iycie mieszczucha. No wic, tak... Mam tak kuzynk. Ja jedziam zrodzicami na dziak obok izt kuzynk Ewk chodziymy razem na takie wiejskie potacwki. Ja miaam 17 lat, jak poznaam na jednej Marka. Przyszed do mnie ichcia ze mn zataczy. No itak si zaczo. Pniej do mnie przyjeda albo na wie do moich dziadkw. Po trzech miesicach powiedzia, e mnie kocha jak bylimy na dyskotece. Zaczam si mia mu wtwarz. No, bo jak po trzech miesicach oglnej znajomoci mona wiedzie, czy si kogo kocha czy nie? No nie? No ido tej pory mi wypomina, e si zniego zaczam mia. Pniej by na mojej osiemnastce, apniej si pobralimy iniestety teraz robi wpolu... Wiedziaam, e nie bdzie atwo iczsto jak bylimy zarczeni, to Markowi pomagaam wpolu. Ja to nawet lubiam, to bya jakby rozrywka ich pokazania, e laska zmiasta potrafi. Wiesz oco chodzi, nie? Ale wtedy to ja jeszcze normalnie wmiecie pracowaam. Zrezygnowaam, bo najpierw jedno dziecko, pniej drugie, teciowa mi jak tak presj robia. Nie pomagaa mi zpremedytacj jak tak. Ona to raczej swojemu modszemu synkowi lata pomaga. Na pocztku, jak moje dzieci byy malutkie, to ja naprawd niewiele spaam. Poza tym, codziennoci stao si prasowanie, gotowanie. Cae szczcie, e moja mama bya umnie codziennie, bo tu nikt nie chcia mi pomc. Jak byam wciy zdrugim, to nawet okna mi pomya, kurze stara, czasem kazaa mi si pooy wdzie iona zajmowaa si dzieckiem. Tak samo Ewka (...) Na pocztku byo tak, e ja podlegaam cakowicie doowi, bo nie mielimy osobnych mieszka, ale wkocu, cho dugo to trwao, zbuntowaam si izrobilimy remont. Mam swoj kuchni ioddzielnie wkocu gotujemy. Mj m zosta nauczony nic nierobienia wdomu. Ile razy prosiam, eby co zrobi?! Moe izrobi, ale najpierw trzeba go nakarmi, napoi, to moe za trzy tygodnie. Jak si naje, to wszystko zostawia na stole. Musiaam si zmieni. Nie mam dla siebie czasu. Cay czas co. Wdomu to jest jeszcze, ale najwicej roboty jest wpolu. Problem dla innych polega na tym, e moja mama mi pomaga. Czasem przyjeda ju nawet po pracy wpitek izostaje na sobot ipomaga mi zdziemi, aone wsobot ju nie id do przedszkola. Dzieci wprzedszkolu te s problemem, bo tak si tu raczej nie robi, ale moja teciowa jak inne nie chce ich pilnowa, bo pilnuje dzieci swojego synka (...) Oj, do normalnej roboty bym posza. Mwi ojakiej firmie, papierkowej robocie, anie opolu. Brakuje mi tego. Spotykania zinnymi ludmi, porozmawiania zkim nowym, nowych znajomoci, koleanek, zktrymi mogabym

Pokrewiestwo w procesie produkcji | 151

wyj na kaw. Atu kogo mam? Tu nie wypij przecie wina wieczorem zkoleank, bo jak? Jak musz rano wsta ipracowa wpolu? (...) Ja wogle mam dylemat ogromny. Dzisiaj ju nie jest jak kiedy. Ostatnio nam si nie ukada. Tak jakby mu si ju znudzio. Przyprowadza kolegw, siada przed telewizorem. Wychodzi iidzie. Jak jedziemy do jego rodziny wodwiedziny, to ja musz prowadzi, bo on pijany. Ostatnio tak mnie wkurwi. Urodzio si dziecko jego koledze. Bylimy wszpitalu iMarek stwierdzi, e jedziemy opija tego syna. Ja mwi, e dobra pniej, aon nie. No dobra. Najpierw jedna flaszka, pniej druga, jedziemy do domu zjego kolegami dwoma. Si pytam: czy Przemka mam odwie czy pjdzie, aMarek na to, e oni jeszcze gdzie posiedz ie mam spada. Dzwoni do niego oszstej, nie odbiera. Raz, drugi, trzeci. Za czwartym odebra ipowiedzia, e nie ma zasigu inie syszy. Pniej dzwoni, aon wyczony telefon. Nie wytrzymaam ipojechaam do Przemka. Tam tum ludzi, samochody, Przemek iinni. Pytam si, gdzie Marek, aoni, e nie wiedz. Kto mwi, e wiedz, e poszed si zaatwi. Id to tego kibla. Zamknite. Id od strony tarasu, ata ajza si chowa. Wkurwiam si, wziam dzieci ipojechaam do mamy. Ja mam dosy tego idioty, bo dla niego licz si tylko iwycznie koledzy ipole, bo jak twierdzi to mu szacunek robi wrd innych, aja nie. Oni si ze mnie miej, rozumiesz to?! Nie wiem... Moi rodzice kiedy bd potrzebowa pomocy, opieki. Ja nie mog mamy zostawi choby nawet ze wzgldu na nasze relacje teraz. Nie wiem co zrobi. Po tej historii mnie przekupi. Przeprosi, wrciam. Kupi mi koszulk nocn.

Inaczej ni na wsi ludzie yjcy wmiecie czsto nie znaj wasnych ssiadw, ale depersonalizacja oraz anonimowo czsto bywaj przeceniane. wiadcz otym przykady ze Starego Miasta wPoznaniu, zwaszcza tam, gdzie badane przeze mnie rodziny mieszkajce wkamienicach, ktrych organizacja przestrzenna czsto wymusza bycie wzmysowym ispoecznym kontakcie. Niezalenie od miejsca zamieszkania, wodniesieniu do szerszych relacji pokrewiestwa, mona zada pytania oto, czy jeli jednostki mieszkaj wznaczcej odlegoci od swojej rodziny pochodzenia, to czy jej wpyw na ich ycie jest niewielki? Czy wyciu codziennym mona si obej bez dalszych krewnych? Skd dokadnie pochodzi wsparcie ipomoc wtrudnych sytuacjach kryzysowych. Jedn znajbardziej znaczcych cech pokrewiestwa jest wsptworzenie go przez relacje spoeczne, ktre wswym charakterze pozostaj prymarne. Jednak wprzeciwiestwie do tego, co zakada si wteorii pokrewiestwa, uwaam, e mog one podlega ipodlegaj negocjacji oraz e s wynikiem niezalenych wyborw jednostek. Wnowoczesnym spoeczestwie zachodnim to jednostka podejmuje decyzj omaestwie (cho nie wszdzie inie zawsze). Teoretycznie nie ma ona wyboru co do zawartoci sieci krewnych inie moe wybra tych, zktrymi poczona jest wizami pokrewiestwa oraz musi zaakceptowa powinowatych. Wpraktyce bywa jednak inaczej. Wzory odnoszenia si do krewnych nie s jasno ustalone. Istnieje oglny wzr szacunku (dla wujka na przykad), ale nie istnieje ju wzr, ktry pozwalaby 152

na odmienne zachowania wstosunku do brata matki ibrata ojca. Reguy zachowa idziaa wobec takiej kategorii krewnych s rwne iprzede wszystkim spersonalizowane. S zawarte bardziej wopiniach isubiektywnych pogldach innych bezporednich krewnych ni opiniach ipogldach spoeczestwa wszerszym znaczeniu. Nawet jeli takie reguy istniayby, to ich realizacja byaby niemoliwa wspoeczestwie zoonym. Ich rozpoznawanie istosowanie jest wysoce zindywidualizowane izrnicowane. Ludzie dokonuj selekcji wizi zkrewnymi, ktre bd podtrzymywa oraz ktre bd ignorowa. Przy czym selekcja ta nie jest niczym ani absolutnym, ani jednorazowym (por. Firth, Hubert, Forge 1969). Dla niektrych ludzi, ze wzgldu na konkretn sytuacj lub te realizacj moralnego obowizku wobec krewnych wane staje si, by wiedzie, co dzieje si na przykad usamotnie mieszkajcej ciotki. Jedni bd poczuwali si do obowizku jej odwiedzania ipomagania, inni nie. Jest to zalene od tego, czy jest to ciotka, czy ciocia, od tego wjakim jest wieku, od wizi emocjonalnej, jaka czy j zdan jednostk, od wewntrznej ideologii rodzinnej, ktra moe bardziej wartociowa krewnych wlinii ojca lub matki, atake od potencjalnych korzyci wynikajcych zpokrewiestwa, jakich prdzej czy pniej bdzie mona oczekiwa. Czy to, i jeden, powiedzmy, zkuzynw przeprowadza si do miejscowoci, wktrej mieszkamy, oznacza, e naley go powita, pomc mu ipodtrzymywa znim kontakt, cho nigdy wczeniej tego nie czynilimy? Czy musimy czu si wjakikolwiek sposb zobowizani wobec naszej szwagierki, oktrej wiemy, e nas nie lubi? Czy rzeczywicie musimy opiekowa si swoimi starzejcymi si rodzicami? Czy jeli mamy rodzestwo, to czy powinnimy t opiek podzieli si zbratem lub siostr? Czy jako mode matki musimy pokornie wysuchiwa rad naszych matek, sistr, ktre maj ju za sob dwa porody, teciowej, uktrej aktualnie mieszkamy albo ciotki, ktra przepisaa nam wprezencie mieszkanie? Te pytania mog si wydawa trywialne, ale pomagaj dotrze do tego, jak wyglda ycie rodzinne wpraktyce. Odpowiedzi na nie nie s ani proste, ani oczywiste. Sytuacje, oktre pytam, aktywizuj zastosowanie zoonego zestawu racjonalnych iemocjonalnych postaw, podzielonych lojalnoci, interesownych inieinteresownych twierdze. Czy te postawy, reakcje s powtarzalne czy przypadkowe? Na ile wizi pokrewiestwa stawiaj nas wobciajcych czy wrcz przymusowych sytuacjach? Czy pomagaj nam podejmowa decyzje albo odpowiednio je motywowa? Czy dziki istnieniu ludzi, ktrych nazywamy krewnymi, czujemy si bezpieczniej? Metoda genealogiczna, ktr si posuyam pozwolia na stworzenie mentalnej mapy krewnych, zktrymi badani najczciej utrzymuj kontakt. Taka mapa jest jednak krtkoterminowa iniepena, bowiem pytania jakie przewiduje kwestionariusz odnosz si do cile okrelonego czasu jednego miesica. Poza tym dotyczy kontaktw, wjakie wchodzi nie rodzina jako cao, lecz jednostka. Taki jednostkowy kontakt moe nie mie wpywu na codzienno rodziny. Brak weryfikacji odnoszcej Pokrewiestwo w procesie produkcji | 153

si, na przykad do regularnoci kontaktw wykraczajcych poza okres jednego miesica, atake brak zaoenia otym, e mg by on nietypowy, znieksztaca bardziej ogln perspektyw. Jeden miesic moe by potencjalnie wyjtkowy pod wzgldem braku kontaktw lub odwrotnie ich intensyfikacji. Kolejn problematyczn kwesti jest efektywno kontaktw zkrewnymi. Nie kady bowiem kontakt zkrewnym bd powinowatym skutkuje pogbieniem relacji rodzinnych. Korekty niedokadnie postawionych przeze mnie pyta dokonywali wzasadzie sami moi rozmwcy, zawsze wykraczajc poza zgry zaoony czas. Stosowali wic liczne dopowiedzenia. Weryfikacja informacji wywoywanych okrelonym zestawem pyta bya rwnie moliwa na drodze obserwacji tego, wjaki sposb ludzie rzeczywicie kontaktuj si ze sob, jak ioczym ze sob rozmawiaj oraz jak zwracaj si do siebie. Uoglniajc wreszcie, nie kontaktujemy si zkrewnymi tylko iwycznie dlatego, e nimi s, poniewa istnienie samych wizi pokrewiestwa czy powinowactwa nie jest wystarczajce. Kontaktujemy si ztymi, zktrymi czy nas co znacznie bardziej namacalnego. Moe by to przestrze (wprzypadku Dziekanowic, Jagnitkowa czy Sobieszowa przestrze wrcz wymusza kontakt) lub interes (taki jak poyczanie, pomaganie wremontach, wsytuacjach kryzysowych oraz wcodziennych czynnociach gotowaniu, robieniu zakupw, podwoeniu do szkoy lub pracy). Nie naley take ignorowa wizi emocjonalnych czcych krewnych wdanym momencie, cho bywa itak, e niekoniecznie musz znajdowa wyraz wwyjtkowo intensywnym czy czstym utrzymywaniu kontaktu. Ludzie kontaktuj si ze sob bezporednio iporednio. Do kategorii porednioci zaliczam kontakty za porednictwem osb trzecich. Mona bowiem posiada poczucie bycia wstaym kontakcie zkim, zkim si nie widziao, nie rozmawiao, nie wymienio listu, smsa czy e-maila ze wzgldu na to, e inna bliska osoba czyni to za nas, referujc nam interakcj ze spokrewnion osob. Nieustanne opowiadanie, na przykad, naszej matki ojej bracie czy siostrze, otym jak wygldaj, co dzi zrobili, powiedzieli, jakie maj problemy, co jedli na obiad, jak si czuj, co zamierzaj, wywouj iwzmacniaj poczucie wspobecnoci. Ciekawe poznawczo jest uycie Internetu, na przykad kontaktowanie si zkrewnymi przez komunikator gadu-gadu, skype, portale spoecznociowe, takie jak nasza klasa, facebook, grono czy flickr, ktry pozwala na biec wymian informacji. Posugiwanie si Internetem niekoniecznie jest sposobem komunikacji najmodszych pokole wrodzinach, poniewa zdarza si, e 70-latkowie uprawiaj wideo czat ze swoimi wnukami lub dziemi. Spotkaam take rodziny, ktre pomimo mieszkania wjednym domu podzielonym na wiele gospodarstw domowych lub mieszkajce wssiedztwie nie kontaktuj si ze sob wcale. Wane dla ycia rodzinnego s sytuacje, wktrych dochodzi do bezporedniej interakcji, aokazje do niej stwarzaj wita, ceremonie, rocznice, sytuacje kryzysowe. Istotne jest zaoenie otym, e codzienne kontaktowanie si zkrewnymi jest bezinteresowne: ot takie sobie wizyty dorosych dzieci, wnukw, rodzestwa; ot takie tam telefony. Jednak podtrzymywanie kontaktu zkimkolwiek wymaga 154

nakadu czasu, energii ipienidzy, dlatego wcigu ycia jednostki ijej najbliszej rodziny tworzonej przez osoby, zktrymi ona wspzamieszkuje itworzy dom mapa krewnych, zktrymi jest si wkontakcie ulega zmianom. Zmiany te pojawiaj si ze wzgldu na wiek, sytuacj materialn czy pojawiajce si kryzysy. Utrzymywanie rwnolegych irwnoznacznych relacji ze zbyt szerokim rodowiskiem krewnych jest niemoliwe inieopacalne. Dobr ilustracj tego moe by wzr relacji krewniaczych dla ony ima. Sie krewnych efektywnych dla obu stron bdzie zawsze zrnicowana. Wikszo par maeskich, zktrymi pracowaam posiada zmienn, ale ograniczon liczb efektywnych krewnych. Jeli jedna ze stron wmaestwie jest silnie powizana zjak liczb krewnych efektywnych, to druga bdzie miaa tych powiza mniej. Przyczyny tego nie s jednak proste. Po pierwsze, zawsze ktra ze stron wmaestwie moe mieszka bliej swojej rodziny pochodzenia. Po drugie, moe by to efektem tak zwanej dziury demograficznej wynikajcej ztego, e ktre zmaonkw moe nie mie rodzestwa, yjcych rodzicw, ciotek czy wujw. Po trzecie, inwestycja wintensywne ibliskie relacje zktr zrodzin pochodzenia moe by bardziej opacalna ze wzgldw ekonomicznych oraz emocjonalnych. Przyjrzyjmy si pod tym wzgldem maestwu Kozowskich zPoznania. Kozowscy mieszaj wbloku wcentrum Poznania, wdwupokojowym mieszkaniu wasnociowym. Wklatce obok mieszka starsza siostra Kozowskiego, ktra kilka lat temu wrcia zDanii. Wnieduej odlegoci od domu Kozowskich na Ratajach mieszkaj rodzice mczyzny50. Kobieta pochodzi zliczcej ponad stu mieszkacw wsi wielkopolskiej, gdzie mieszkaj jej rodzice, dwch braci, rodzestwo rodzicw, atake jej przyjaciele5. WPoznaniu mieszka od ponad dziesiciu lat iprcz teciw, siostry ma oraz jej crki znikim innym nie utrzymuje kontaktw. Nie ma znajomych ani koleanek. Twierdzia, e nie potrafi si odnale wmiecie, cigle tsknic za swoj rodzinn wsi. Ma poznaa, szukajc wPoznaniu pracy, by jej pierwszym pracodawc. Po urodzeniu crki nie pracowaa przez okres siedmiu lat. Obecnie pracuje na p etatu jako sprztaczka whotelu oddalonym od jej domu okilkaset metrw. Jej m prowadzi, nielegaln wtej chwili, jednoosobow dziaalno gospodarcz5. Sie krewnych maestwa jest niewielka liczy ledwie ponad 50 osb, zczego najbardziej efektywnymi krewnymi jest rodzina pochodzenia mczyzny. Maestwo
50 Rataje to rejon Poznania na lewym brzegu Warty wdzielnicy Nowe Miasto, charakteryzujcy si gst, blokow zabudow. Odlego midzy miejscem zamieszkania Kozowskich arodzicami/teciami to okoo 5 kilometrw. 51 Rodzinna wie Kozowskiej znajduje si 130 kilometrw od Poznania. Istotn informacj jest to, e wbezporednio ssiadujcych zni dwch innych wsiach mieszkaj rodzice ojca Kozowskiej oraz rodzina jej siostry. 52 Nielegalno firmy Kozowskiego polega na tym, i posiada ona status zawieszonej dziaalnoci gospodarczej, co wie si znieodprowadzaniem podatkw. Ponadto maestwo dorabia na czarno take winny sposb wynajmujc swoje mieszkanie ludziom przyjedajcym na Midzynarodowe Targi Poznaskie.

Pokrewiestwo w procesie produkcji | 155

podtrzymuje codzienny kontakt zjego rodzicami ijest to kontakt ocharakterze efektywnym. Po pierwsze, rodzice udostpniaj mu jeden zpokoi wmieszkaniu wczasie, gdy swoje maestwo wynajmuje uczestnikom Targw Poznaskich. Po drugie, spacaj wiksz cze kredytu, jaki zacignli wcelu zakupienia mieszkania dla syna, kiedy ten oeni si. Po trzecie, zapewniaj im wsparcie materialne wpostaci, na przykad finansowania zakupw. Inaczej ksztatuje si natomiast relacja Kozowskich zmieszkajc wklatce obok siostr mczyzny pani Jankowsk. Wtym wypadku bezporednie ssiedztwo nie wpywa na czstotliwo kontaktw, awrezultacie na ich biec efektywno. Znamienne, e to wanie siostra dziki swoim znajomociom znalaza Kozowskiemu relatywnie niedrogie mieszkanie. Tym, co wpywa na osabienie relacji zsiostr jest jej styl ycia. Jest to 60-letnia dwukrotna rozwdka, majca zazwyczaj modszych od siebie kochankw, aich czste zmiany s traktowane przez Kozowskich jako absolutnie niezrozumiae inie do przyjcia. Struktura sieci krewnych maestwa jest zbudowana przede wszystkim zkrewnych Kozowskiej, aze strony jej ma ogranicza si do wyej wymienionych osb. Przyczyn jest wspomniana przeze mnie tak zwana dziura demograficzna. Rodzice Kozowskiego nie mieli rodzestwa, co wicej ich rodzice, zatem dziadkowie ibabcie mczyzny take byli jedynakami. Dwa burzliwe rozwody siostry spowodoway zerwanie wszelkich wizi zrodzinami pochodzenia jej mw, zkolei jej crka jest singielk inie wchodzi wadne nowe relacje powinowactwa. Inaczej sytuacja ksztatuje si wprzypadku Kozowskiej zwaszcza wodniesieniu do rodziny pochodzenia jej matki. Kozowska ma dwch braci (obydwaj mieszkaj wdomu rodzinnym, jeden znich ma on) oraz siostr (zamna, matka dwjki dzieci, mieszka we wsi ssiadujcej zBia Koloni, wktrej rezyduj rodzice oraz bracia). Matka Kozowskiej ma 3 siostry oraz 3 braci kady znich jest onaty ima dorose ju dzieci. Wrezultacie Kozowska posiada 4 kuzynki oraz 7 kuzynw. Inaczej ni wprzypadku matki mojej rozmwczyni, jej ojciec jest jedynakiem. Jeden zbraci matki kobiety mieszka wpodpoznaskim Przemierowie ijest to jedyny wuj, zjakim kobieta nie utrzymuje adnych kontaktw, nie czujc si znim emocjonalnie zwizana. Nie oznacza to, e kontakt zjej rodzin pochodzenia przybiera jak wyjtkowo intensywn form; ma on miejsce niemal wycznie wokresach wit religijnych oraz wczasie wakacji. Jeszcze innym sposobem na opisanie sieci pokrewiestwa, ktre odtwarzali moi rozmwcy jest uycie pojcia feminocentryzmu. Feminocentryzm stanowi do wyran cech systemu pokrewiestwa wrodowiskach rodzin, zktrymi pracowaam. Jest ono t waciwoci, ktra wduym stopniu determinuje role penione wobrbie najbliszej rodziny. Emanacj feminocentryzmu jest zawaszczanie ycia domowego irodzinnego przez kobiety. Ju sam fakt, e wwikszoci przypadkw moimi rozmwcami byy przede wszystkim kobiety, wiadczy otym, e mczyni s uznawani za niekompetentnych wsprawach ycia rodzinnego. Oczywicie relacja midzy badanym abadaczem take posiada charakter zgenderyzowany izca pewnoci to, e je156

stem kobiet wpewnym stopniu decydowao opci rozmwcy. Nie zmienia to jednak sposobu, wjaki ludzie (zarwno kobiety, jak imczyni) uzasadniali swoj decyzj otym, kto lepiej nadaje si do rozmowy. Gwnym argumentem byo stwierdzenie, e mczyni (wzalenoci od kompozycji gospodarstwa domowego byli to mowie, ojcowie, dziadkowie, bracia, synowie, teciowie, itd.) nie znaj si na rodzinie; nie posiadaj odpowiedniej wiedzy; to ich absolutnie nie interesuje; e wzasadzie to s wrodzinie, bo musz ibd opowiadali same bzdury. Wkonsekwencji mczyni mwili, e mama/ona/siostra/crka wie lepiej, mama/ona/siostra/crka si zna, aja nie, mnie to nie obchodzi, mam inne sprawy, to jest babski temat. Taki stan rzeczy potwierdza rwnie fakt, e mczyni bardzo czsto byli fizycznie nieobecni wdomu, niezalenie od tego ojakich porach dnia izjak czstotliwoci pojawiaam si umoich informatorw. Nieobecno mczyzn wprzestrzeni gospodarstw domowych, ktre odwiedzaam, bya spowodowana wwikszoci przypadkw prac zawodow (ponad dziesiciogodzinny tryb pracy, praca poza miejscem zamieszkania, delegacje, szkolenia, emigracja zarobkowa), realizacj zainteresowa (owienie ryb, wyjazdy na narty, uprawa ogrdkw dziakowych, hodowla gobi) lub yciem towarzyskim (bycie ukogo, na piwie, na wdce, zaatwianie mskich spraw). Zawaszczenie ycia domowo-rodzinnego przez kobiety odzwierciedla si wmaterialnej organizacji przestrzeni domu. Mczyni wrodzinach, zktrymi pracowaam bardzo czsto dysponowali jedynie niewielkimi fragmentami domu bd mieszkania, oczym pisaam ju wpoprzednim rozdziale. Oglnie rzecz biorc, s to miejsca przeznaczone do ogldania telewizji, majsterkowania, skadowania rozmaitych dziwnych, niepotrzebnych rzeczy. Byy one okrelane jako syfniki, enklawy, mae krlestwa, miejsca witego spokoju, ktrymi zarzdza si na innych zasadach ni ca reszt przestrzeni domowej. Inne zasady oznaczaj, i takie mskie przestrzenie nie podlegaj dziaaniom, ktre tradycyjnie istereotypowo przypisujemy kobietom, azatem ukadaniu, myciu, odkurzaniu, segregacji. Oile miejsca te przez kobiety s czsto znienawidzone, omijane czy bojkotowane, otyle ewentualny wstp do nich posiadaj dzieci, dla ktrych te przestrzenie niejako uosabiaj ojca. Uoglniajc, wrodowiskach rodzinnych, ktre obserwowaam mamy do czynienia zdefiniowaniem rodziny przede wszystkim poprzez relacj midzy matk adzieckiem. Na pytanie oto, czym lub kim jest rodzina, moi rozmwcy niezalenie od pci na pierwszym miejscu lokowali swoje matki, nastpnie rodzestwo idopiero potem ojcw: matka, mama, mamusia jest najwaniejsza, ojciec to ojciec... wiadomo. Za znamienn cech relacji pokrewiestwa, wjakie uwikani s moi rozmwcy uzna mona rwnie pedocentryzm. Dzieci stanowi silne spoiwo rodziny oraz sieci krewnych. Nie chodzi jedynie oto, e pojawienie si dzieci stanowi moe bezporedni bodziec dla zawarcia zwizku maeskiego, uruchamiajc przy tym proces poszerzania si sieci krewnych okolejnych powinowatych. Wodniesieniu do decyzji oraz dziaa podejmowanych zwaszcza wsytuacjach konfliktowych obecno dzieci Pokrewiestwo w procesie produkcji | 157

bywa decydujca dla podtrzymania ikontynuacji relacji pokrewiestwa. Przykadem moe by to, i ludzie czsto nie decyduj si na rozwody ze wzgldu na dobro dzieci. Jeli natomiast wkocu dochodzi do rozwodu lub separacji, to itak kontakty zpowinowatymi s podtrzymywane poniewa uznaje si, i dzieci powinny mie dziadkw, wujkw ikuzynw. Podobnie romanse pozamaeskie koczone s ze wzgldu na dzieci afamilizmy podlegaj cigoci, poniewa liczy si na to, e dzieci przejm rodzinne firmy czy gospodarstwa. Innymi sowy dzieci gwarantuj efektywn trwao sieci krewnych, atake ksztatuj wizi powinowactwa na podobiestwo wizi krewniaczych, ktre uznajemy za naturalne inieodwoywalne.

2. Ruchomy system terminologii

Kiedy antropolog prbuje dokona rekonstrukcji systemu nomenklatury pokrewiestwa, to gromadzi informacje oterminach, ktrych ludzie uywaj, mwic oposzczeglnych typach krewnych. Identyfikacj takiego terminu umoliwia zadanie pytania oto, jakie jest pokrewiestwo midzy rozmwc adan osob? Zarazem termin ten bdzie si rni od terminu adresowego, ktrego uywa si, zwracajc si bezporednio do danego typu krewnego. Polski system terminologii pokrewiestwa jest charakterystyczny dla spoeczestw bilateralnych, wktrych regua rezydencji maeskiej niekoniecznie posiada charakter unilokalny, za nacisk kadziony jest raczej na rodzin nuklearn ni rodzin rozszerzon lub grup pochodzeniow. Czonkowie rodziny nuklearnej jednostki s odrniani od pozostaych, anielinearni krewni, zarwno wlinii matki jak iojca, s klasyfikowani jednoczenie zrozrnieniem pci iwieku. Wporwnaniu zinnymi systemami terminologicznymi system polski opiera si na podstawowych kategoryzacjach. Na przykad kolektywny termin, taki jak 'rodzice', odnosi si jedynie do ojca imatki. Nie ma terminw junioralnych isenioralnych, ktre pozwalayby na rozrnienie modszego brata od starszego. Praktycznie nie stosujemy ju rozrnienia rodzestwa ze strony matki ize strony ojca. Ogromna cz literatury zzakresu pokrewiestwa dotyczy wanie terminologii, ktra jest uznawana za najbardziej skomplikowany izarazem najbardziej nucy przedmiot bada. Przyjmuje si jednak, e bez jej znajomoci nie mona pozna systemu pokrewiestwa. Wodniesieniu do moich bada, wktrych nie interesowaa mnie struktura pokrewiestwa, lecz przede wszystkim jego funkcjonowanie na poziomie ycia codziennego, zaznajomienie si zfunkcjonujc wdanej rodzinie nomenklatur pokrewiestwa take byo znaczce. Terminy pokrewiestwa traktuj bowiem jako noniki emocjonalnych wizi midzy ludmi. Bez moliwoci obserwacji uycia tej nomenklatury, jej idealna, oglnospoeczna wersja nie ma zbyt wielkiego znaczenia wkontekcie praktykowania relacji rodzinnych. Nomenklatura pokrewiestwa jest systemem jzykowym, na ktry skadaj si nazwy stosowane na okrelenie poszczeglnych typw krewnych ipowinowatych. Celem ich interpretacji jest dotarcie 158

do kryjcego za nim systemu rl, obowizkw oraz praw (Penkala-Gawcka 1987b: 282-286). Nie trzeba chyba przypomina, e to Lewis H. Morgan przeprowadzi pierwsze porwnawcze badanie dotyczce terminologii pokrewiestwa uywanych przez ludzi na caym wiecie. Przyj on, e terminologie pokrewiestwa s ukadami rozrnie, na przykad wikszo terminologii czyni rozrnienie pomidzy pciami ipokoleniami. Twierdzi te, i rozrniani s krewni biologiczni od powinowatych, co dzisiaj jest ju uznane za nieadekwatne, poniewa wiele spoeczestw definiuje pokrewiestwo winnych terminach ni wizy krwi. Dla teorii pokrewiestwa istotnie jest jednak to, dla i L. H. Morgan dokona podziau systemw terminologii na opisowe iklasyfikacyjne. Itak terminologie opisowe reprezentuj tylko jeden typ relacji midzy ludmi, podczas gdy klasyfikacyjne reprezentuj wiele typw relacji. Na przykad sowo brat wzachodnich spoeczestwach wskazuje na syna rodzicw. Wtym wypadku zachodnie spoeczestwa posuguj si terminem opisowym. Kuzyn jakiej osoby moe by synem brata matki, synem siostry matki, synem brata ojca lub synem siostry ojca. Zatem termin kuzyn jest terminem klasyfikacyjnym. Morgan odkry, e termin deskryptywny wjednym spoeczestwie moe by klasyfikacyjny winnym. Na przykad wpewnych spoeczestwach ten sam termin moe si odnosi do kilku rnych osb. Takim terminem jest matka (kobieta, ktra urodzia, ale take jej siostra czy siostra ma lub siostra ojca). Co wicej, pewne jzyki nie posiadaj ekwiwalentw okrelonych terminw (na przykad kuzyn, poniewa rne terminy odnosz si do dzieci sistr matki oraz do dzieci sistr ojca). mile Durkheim wskaza, e Lewis H. Morgan myli si, kiedy biologicznemu pokrewiestwu podporzdkowa aspekt spoeczny, czego przykadem mog by zjawiska usynowienia, ostracyzmu, rytualnego osigania statusu krewnego, czy spoeczna, zrnicowana percepcja statusu dziecka nielubnego. Terminy pokrewiestwa nie odnosz si jedynie do relacji genealogicznych, ale tak, jak pokrewiestwo wogle, stanowi zmieniajce si wczasie iprzestrzeni spoeczno-kulturowej konstrukty (Barnard, Good 1984: 60-65; Scheffler 1972: 309-312). System pokrewiestwa nie jest niezmienny iwymylony raz na zawsze. Skoro wtym kontekcie zmieniaj si relacje midzy ludmi, to przemianom musi podlega take system jzykowy, ktry jest ich ekspresj. Zmienno terminologii obejmuje nie tylko leksyk, ale izakres definiowanych krewnych oraz powinowatych. Terminy mog zanika zarwno wodniesieniu do caoci danego spoeczestwa, jak ijedynie wokrelonych rodowiskach. Polskim przykadem mog by terminy: stryj, stryjenka, brat lub siostra stryjeczna, ktre wkontekcie zebranego przeze mnie materiau znajduj si wuyciu tylko wprzypadku rodzin opochodzeniu szlacheckim. Nadto nieustannie pojawiaj si terminy nowe, zastpujc stare, ate ktre tradycyjnie przypisywane s krewnym genealogicznym rozszerzaj si na rodowisko powinowatych. Terminy relacyjne mog nie pokrywa si zadresowymi, za te ostatnie mog nie funkcjonowa wcale. Co wicej, ulegaj one przesuniciom generacyjnym ibardzo Ruchomy system terminologii | 159

czsto posiadaj charakter zindywidualizowany. Przesunicia generacyjne s bardzo czstym zjawiskiem, ktre towarzyszy zjawisku redefinicji rl, obowizkw ipraw zwizanych zpojawianiem si nowej osoby wsieci krewnych, czyli na przykad dziecka. Przy czym zjawisko to jest najwyraniejsze wobrbie rodzin wielopokoleniowych. Wtakich rodzinach terminy pokrewiestwa, jakimi okrelaj si wzajemnie dorose osoby, czsto nabieraj charakteru pedocentrycznego. Pojawienie si dziecka sprawia, e ogniskuje si na nim uwaga dorosych. Zarwno relacje, jak idziaania podejmowane wdomu s nakierowane na dziecko. Skutkuje to tym, e m zaczyna okrela swoj on za pomoc terminu matka, swoj matk mianowa bdzie babci, ojca dziadkiem, asam stanie si zarwno dla swojej ony jak, irodzicw ojcem lub tat. Terminw tych uywa si nie tylko wsytuacjach, gdy rozmawia si zdzieckiem lub gdy rozmowa toczy si wjego obecnoci. Przykadem moe by jedna zmoich poznaskich rozmwczy wypowiadajca si oswoim mu jako tatuku: Tatusiek to bardzo skryty facet, ale bardzo uczuciowy. Troch trwao zanim zaprosi mnie na pierwsz randk. Dopiero na trzecim albo czwartym spotkaniu troch si otworzy. Do tej pory tylko ja mwiam, ale nie mog powiedzie na niego zego sowa. Tatu jest pracowity, czuy no ibardzo wesoy, cho tylko przy innych ludziach tych, ktrym ufa. Interesujcym przykadem jest specyficzne uycie nomenklatury pokrewiestwa wjednej zsobieszowskich rodzin umajcych szlacheckie pochodzenie pa Kubiakowych. Wtym przypadku na okrelenie poszczeglnych krewnych, ktrych liczba wsieci pokrewiestwa modszej Kubiakowej siga okoo 300 osb, istotne jest uycie specjalnych imion takich jak: Bera, Gera, Musia, Dziunia, Walu, Bronek, Bolek, Wacek, Kazio, Janka, Anula, Sta, Jagusia, Igna, Renia, Renusia, Marycia, Niusia, Panta, Lula, Hela, Cela, Lusia. Przede wszystkim naley je traktowa jako ekspresje emocjonalnych wizi czcych kobiet zwymienionymi krewnymi. Uycie zdrobnie jest przy tym charakterystyczne wrodowisku kobiet: takie imiona nadawane byy tym osobom, ktre szczeglnie si unas lubio, ktre swoim charakterem byy wyjtkowe. Ze wzgldu na wspomnian du liczb krewnych imiona, aczasem inazwiska odgrywaj istotn rol wkontekcie terminw pokrewiestwa. Do jakiego terminu na przykad stryjek, stryjenka, wujek, babcia dorzuca si imi. Jest nas duo, wic to uatwia spraw. Czasem imaestwa s nazywane od imienia ma, na przykad Walusiowie, Bronkowie, Wackowie, Kaziowie. Nierzadko same ony s nazywane od imienia ma: Stasiowa, Bronkowa, Walusiowa, Kaziowa, Jankowa. Ponadto, istotne pozostaj nazwiska panieskie kobiet: To jest bardzo, bardzo wane. Ja znam wszystkie ione unas brzmi wtakim starym stylu: Sedlaczkwna, Szulcwna, Binekwna, Kdziorwna. Piknie, prawda? Wtedy wiemy skd pochodzi kobieta, zjakiej rodziny, zktr przecie nie zrywa kontaktu. Wrodzinie tej jako jedynej pojawiy si bardziej zrnicowane terminy klasyfikujce, takie, ktre wzasadzie wyszy ju zoglnospoecznego uycia. S to takie terminy jak: stryjeczna babka, 160

stryjeczny dziadek, wujenka, brat wujeczny, pierwsza stryjenka, stryj, brat stryjeczny, stryjenka. Mj tatu bardzo tego pilnowa, eby tego uywa. Ija si znim cakowicie zgadzam. Jeli mwi brat stryjeczny to od razu wiadomo okogo chodzi. Nie trzeba tumaczy jaki to kuzyn izktrej strony. Poniewa historia rodzinna stanowi przedmiot dumy, apamitanie operypetiach rodzinnych jest nie tylko wyznacznikiem pochodzenia, ale itworzywem rodzinnej tosamoci, charakterystyczna jest dla tej rodziny tradycja pisania pamitnikw, czy nawet publikowania rodzinnych historii. Wtych opowieciach pewne terminy pokrewiestwa pisane s zawsze zwielkiej litery (Ojciec, Matka, Ciotka, Stryjkowie, Rodzice, Wujostwo etc.). S to terminy, ktre dystansuj pokoleniowo piszc/piszcego iwktrych zakodowany jest okrelony rodzaj zachowa iobowizkw wstosunku do osb, ktre takimi terminami s okrelane. Siostry, bracia, crki, synowie, siostrzenice, itp. nie s oznaczane wielkimi literami. Chocia nazwiska panieskie on wchodzcych do rodziny byy istotne, akobiety te po zampjciu byy wewntrz sieci krewnych nazywane swoimi panieskimi nazwiskami, zwaszcza wrozmowach, to wjej skad rzadko wchodz ich rodziny pochodzenia. Jeli si pojawiaj, to wycznie wtedy, kiedy wzmacniaj status spoeczny rodziny ze wzgldu na dysponowanie odpowiednim kapitaem spoeczno-kulturowym, takim jak pochodzenie szlacheckie, wietne wyksztacenie, osignicia zawodowe, obecno wyciu publicznym, aktywizm polityczny bd artystyczny. Terminologie odzwierciedlaj ideay. Jednake zawierajca si wnich idealna wizja wizi czy relacji niekoniecznie przekada si na praktyk. Nomenklatura pokrewiestwa bywa nacechowana emocjonalnie, zmienna wzalenoci od wieku, pci, cyklu ycia rodziny, procesu transformacji rl, obowizkw lub pooenia nacisku na jak jedn rol penion przez dan jednostk wsieci krewnych. ycie codzienne obfituje wliczne alternatywne terminy, takie jak zdrobnienia, neologizmy, ktre skadaj si na terminologi intymn. To za, wjaki sposb ludzie si do siebie zwracaj, nie musi stanowi emanacji struktury pokrewiestwa. Mona rwnie obserwowa zjawisko rozszerzania lub zawania systemu terminologicznego, stosowania go wodniesieniu do znaczcych innych, pojawiania si pewnych terminw oraz symboliczne transformacje oczekiwa wynikajcych znowej roli wrodzinie. Nomenklatura pokrewiestwa wwydaniu spoeczestwa polskiego posiada charakter opisowo-klasyfikacyjny, ale oglnie rzecz biorc, krewnych referuje si na rne sposoby. Moi rozmwcy raczej ich opisywali idookrelali. Na przykad terminy takie jak, matka czy ojciec wcale nie s jednoznaczne iczsto wymagay doprecyzowania. Przykadowo bowiem moemy mie do czynienia zdrug mam, nieprawdziw mam, aojciec moe by okrelony jako po prostu m matki. Terminy opisowe s znacznie bardziej rozbudowane od klasyfikacyjnych. Nie wystarczy powiedzie to jest ciotka, siostra taty, bowiem znaczenie ma take, e to jest ciocia, ciotka, ciotka Beata, siostra taty zinnego ojca, najmodsza siostra taty, siostra taty, ktra nas odwiedza. Kolekcjonowanie terminw imoliwo usyszenia ich praktycznego uycia byo dla mnie Ruchomy system terminologii | 161

jednym zbardziej fascynujcych zaj. Stao si tak ztej przyczyny, i stanowi one nacechowan emocjami ekspresj aktualnych relacji zludmi zaliczanymi do szeroko rozumianej rodziny. Ju same wsobie prowokoway moich rozmwcw do opowiadania owiziach zposzczeglnymi krewnymi. Dziki temu mogam wiedzie czy krewni spotykaj si, czy nie, czy si lubi, czy kontaktuj si ze sob, co osobie wiedz, czy s midzy nimi jakie napicia ijeli tak, to dlaczego? Terminy uzewntrzniaj wizi irelacje, ale niekoniecznie musz regulowa system obowizkw czy praw. Sprawa komplikuje si bowiem wsytuacji rozwodw, mierci, polskich lewiratw, maestw kuzynowskich czy transseksualizmu. Moliwo przebywania wdomach moich rozmwcw znacznie uatwiaa dotarcie do kontekstw uycia terminw adresujcych, azatem do tego, jak rzeczywicie ludzie zwracaj si do siebie (por. Bloch 1971: 79-87). Przyjrzyjmy si rodzinie Domaskich zDziekanowic, wktrej doszo do czciowej transformacji terminw pokrewiestwa wskutek zawarcia maestwa kuzynowskiego. Maestwo Domaskich (crki isyna biologicznego rodzestwa) naley uzna za centralne, przy czym zaznaczam, e wczasie, kiedy prowadziam badania, Domaska bya od roku wdow. Jej ojciec by biologicznym bratem matki jej zmarego ma, zatem wujciu genealogicznym czya ich relacja kuzynostwa. Znalimy si od zawsze, spdzilimy razem mie chwile wdziecistwie, pniej Kazik si napatoczy inaczej itak zostao. Maryla iKazimierz byli maestwem wlatach 1987-2006. W1987 roku kobieta bya rozwdk zdwojgiem dzieci. Zojcem wwczas 23-letniego syna rozwioda si dwa lata po lubie, wchodzc nastpnie wliczne zwizki nieformalne. Konsekwencj jednego znich byo kolejne dziecko crka urodzona w1982 roku. Podobnie jej kuzyn izarazem przyszy m posiada status rozwodnika. Jego pierwsza ona zmara przy narodzinach modszej crki w1973 roku (starsza crka miaa wwczas 16 lat). Wcigu roku Kazimierz oeni si po raz drugi, poniewa dziecko potrzebowao opieki. Zdrug on rozwid si niecae trzy lata pniej. Kiedy Domaska wysza za m za kuzyna, jej syn wyemigrowa do Niemiec, za crka zdzieckiem zostaa wdomu matki. Maestwo kuzynw Maryli oraz Kazimierza wprowadzio terminologiczne zamieszanie, poniewa na terminy pokrewiestwa naoyy si terminy powinowactwa. Wten sposb kuzyn sta si jednoczenie mem, akuzynka on, wujowie teciami, aciotki teciowymi. Wuj Kazimierz sta si ojczymem dla dzieci Maryli, ktre traktoway go jak ojca, zwracajc si do niego tato, anielubna crka Maryli przeja nawet jego nazwisko. Maryla ciotka dzieci Kazimierza staa si on ojca, macoch. Kuzyni obojga stali si szwagrami, kuzynki szwagierkami, aMaryla bratow, Kazimierz siostrzeniec ojca Maryli ziciem, bratanica matki Kazimierza synow. Najblisze otoczenie Domaskich nie potrafio dostosowa si do tak specyficznej sytuacji, co zreszt przeoyo si na wzajemne relacje, ktre zaczy by podwaane inegowane. Szczeglne napicie pojawio si wrelacjach midzy maonkami aich dziemi zpoprzednich zwizkw. Pojawiy si 162

ktnie, podstpne poyczanie pienidzy, nieoddawanie ich, podwaanie autorytetu Maryli. Ostatecznie maestwo zostaje zrujnowane finansowo. Oboje zapadaj na depresj, ona przechodzi leczenie kliniczne, aon umiera w2006 roku. Crki Domaskiego do momentu jego mierci nie zdaway sobie sprawy ztego, e Maryla jest jego kuzynk. Maryla iKazimierz pomimo wsplnie spdzonego dziecistwa, jako dorose osoby nie utrzymywali ze sob adnego kontaktu. Jego brak powodowany by licznymi napiciami pomidzy ich rodzicami rodzestwem mieszkajcym od siebie wdostarczenie duym oddaleniu, by nie wchodzi ze sob wjakiekolwiek kontakty. Nadto nietypowy styl ycia Maryli powodowa, e wdrowaa wobrbie Wielkopolski wraz ze swoimi mami, nie mami, kochankami, konkubentami, jak zwa tak zwa. Maryla utrzymywaa kontakt jedynie zjedn ze swoich sistr. Orelacji kuzynowskiej midzy ni aKazimierzem wiedziay jej dzieci oraz jej rodzina pochodzenia.
Dzieciom Kazika, emy nic nie mwili, bo po co? Najwaniejsze byo, miao by, e ja jestem now on, adla nich macoch, ktrej nienawidziy szczerze. Jak zmar, to syn im musia rozrysowa idopiero wtedy zrozumieli, e ja obca nigdy nie byam, ale na zmiany zdania, to ju byo bardzo za pno. Zreszt kogo to miao obchodzi, kto ja jestem dla niego, aon dla mnie? Dla mnie kolejny m. Amiaam wielu rnych... no, nie mw raczej. Aprzez to moje ycie byo ciekawsze. Zjednym nie ma sensu, nic si nie dzieje. Moje ycie byo bogate, ale najstraszliwsze wtakich maestwach s cudze dzieci. To jest straszna rzecz inajgorsza wtym wszystkim.

Kiedy ludzie uywaj terminw pokrewiestwa, takich jak ojciec, mama, ciotka, wrezultacie mwi nie tylko opodzielanej zinnymi koncepcji pokrewiestwa, ale take oemocjonalnych oraz efektywnych relacjach, wjakie wchodz zinnymi ludmi. Taka waciwo terminologii jest szczeglnie istotna wkontekcie systemw pokrewiestwa charakterystycznych dla spoeczestw zoonych. Systemy te odznaczaj si du elastycznoci izmiennoci uywanych terminw pokrewiestwa. Kiedy mwi si odanym krewnym innym osobom, uywa si takich terminw, jak ojciec, brat, wujek. S to terminy zwyczajowe. Ich uycie wprosty sposb pozwala na wyraenie relacji czcych nas zosobami spokrewnionymi. Niemniej, jak si okazuje, wiele ze zwrotw adresowych wyszo zuycia. Nikt ju nie uywa form takich jak: ono, bracie, siostro, kiedy zwraca si do sygnowanych nimi osb. Terminy pokrewiestwa mog denotowa jednostki, ktre nie s spokrewnione genealogicznie zmwicym albo odnosi si do kogo, kto jest spokrewniony, ale winny sposb. Na przykad, kiedy mczyzna mwi do swojej crki siostro albo zwraca si do swojej ony matko. Takie uycie terminw odwouje si do ich afektywnych konotacji. Istnieje rnica midzy tym, co termin oznacza, atym, kogo konotuje. Pojawia si pytanie oto, na jakiej podstawie moemy argumentowa, e genealogiczne oraz prawno-statusowe cechy maj rwny status wsygnifikancie. David M. Schneider wskazywa, e s to oddzielne cechy, poniewa dwoje ludzi moe desygnowa si wzaRuchomy system terminologii | 163

jemnie za pomoc terminw pokrewiestwa albo dlatego, e s spokrewnieni, albo dlatego, e czy ich jaka inna spoeczna relacja. Wane jest, aby odnale kontekst takiego uycia: kontekst klasyfikacji krewnych. Jeli dana osoba chce si odnie do swojego ojca biologicznego (genitora), ktrego nigdy nie widziaa inie wie, jak si nazywa, uyje terminu ojciec. Wiara wsi biologii powoduje, e pokrewiestwo jest nieodwracalne (1980: 23-32). Wedug Harolda W. Schefflera (1972: 309-312), mwienie, e mj ojciec, moja matka, moja siostra to moi krewni jest czyst tautologi, poniewa wtych terminach zawarta jest ju informacja otym, e jest si ztymi osobami poczonym wizami biologicznymi. Jednak nie jest to wcale oczywiste: matka czy ojciec wcale nie musz by osobami, zktrymi cz nas wsplne geny (moemy by adoptowani lub narodzi si dziki nowym technologiom reprodukcyjnym), nadto terminem matka lub ojciec nierzadko okrelamy rodzicw naszych on, mw, partnerek ipartnerw. Doskonaym przykadem na niejednoznaczne dziaanie terminu referujcego 'ojciec' oraz adresujcego 'tato' jest sposb ich uycia wrodzinie Bkw zSobieszowa. Wtym przypadku dwie przyrodnie siostry wwieku 7 i9 lat posuguj si terminami 'tata', 'tato' wodniesieniu do 3 mczyzn. Pierwszy mczyzna jest ojcem biologicznym starszej dziewczynki oraz byym mem Bkowej, drugi ojcem biologicznym modszej crki oraz byym ojcem spoecznym starszej, trzeci za obecnym mem matki oraz take ojcem spoecznym obu dziewczynek. Dzieci wiedz, ktry zmczyzn jest ich ojcem biologicznym, ale wpraktyce do obu swoich ojcw zwracaj si za pomoc terminu pokrewiestwa 'tato'. Wduym stopniu jest to dziaanie ocharakterze strategicznym (zca pewnoci nie od razu wiadomie stosowanym przez dziewczynki), ktre wzmacnia ich poczucie bezpieczestwa isprawiedliwego podziau ojcami. Kady zojcw wspiera finansowo Bkow. Wtym przypadku posiadanie wielu ojcw jest korzystne ekonomicznie iemocjonalnie zarwno dla kobiety, jak idzieci, ktre opisuj sytuacj, wjakiej funkcjonuj: Mamy kilku tatw ito jest cakiem fajne iciekawe. Opaca si. Dodatkowo dzieci maj podwojon liczb bab idziadkw. Kiedy jedna zsistr jedzie wodwiedziny do swoich biologicznych dziadkw, jedzie zni druga.
Dziki temu maj wicej wakacji, wicej rozrywek, nie kc si ze sob, s mdrzejsze ikorzystaj. Kto by nie chcia? Taka sytuacja oczywicie jest specyficzna. Rozwdka ito niejeden raz, rozrywkowa, dwie crki wmodym wieku, ze starszym mem. To jest problem wSobieszowie dla wielu. Wiesz zreszt, co omnie mwi, ale ja si nie dam. Tu jeden facet, tam drugi, Zu iIsia maj zabezpieczenie. Inie widz, eby cierpiay ztego powodu. Maj zajebicie generalnie iciesz si, e mimo wszystko ztymi moimi byymi yjemy dobrze, jak kumple, zawsze mi pomog iwiem, e laseczek nigdy nie zostawi.

164

Wzasadzie kada zbadanych rodzin mogaby posuy jako przykad nieidealnego uycia terminologii pokrewiestwa, ktre komplikuje si przede wszystkim na poziomie codziennych relacji midzy ludmi. Oile terminy referujce powizania genealogiczne mog zosta uznane za oglne istabilne, otyle terminy powinowactwa, zwaszcza za terminy adresujce wykazuj ogromn rnorodno. S rodziny, wktrych wogle nie uywa si terminw adresujcych, wktrych krewni blisi idalsi, niezalenie od rnic pokoleniowych, zwracaj si do siebie po imieniu (np. rodzina Adamczykw iJaboskich zPoznania). Terminw pokrewiestwa uywa si wrodzinach, wktrych wystpuj konkubinaty, zatem relacje powinowactwa iktre jak pokazuje praktyka nie musz by ustanawiane na drodze instytucjonalnej. Zatem dla osb, ktre yj wzwizku nieformalnym ich rodzice bd okrelani jako teciowie. Co wicej, jeli chodzi oaspekt terminw adresujcych wuyciu czsto znajduj si terminy: 'tata', 'mama', 'siostra', 'brat'. Przykadem jest rodzina Majewskich zPoznania. Rodzin t, jak pamitamy, tworzy 8 osb maestwo wrednim wieku, ich dwch dorosych synw. Jeden znich ma partnerk, zktr ma trjk dzieci wwieku 7, 4 i2 lata. Wszyscy mieszkaj we wsplnym trzypokojowym mieszkaniu. Konkubina najstarszego syna zwraca si do jego rodzicw: mamo itato, oni za okrelaj j jako swoj crk, ktr zawsze chcieli mie. Jeli zadamy im formalne pytanie oto, kim jest wsystemie pokrewiestwa, to stwierdz, e jest to ona, awaciwie nie ona naszego syna, dziewczyna syna, synowa, prawie synowa, nieoficjalna synowa. Bardzo czsto zdarza si, e uycie terminw pokrewiestwa jest bdne wstosunku do faktycznych relacji pokrewiestwa ipowinowactwa. Na przykad okrelanie wszystkich kuzynek ikuzynw jako sistr ibraci ciotecznych, wsytuacji, gdy s to dzieci braci rodzicw osoby mwicej czy te okrelanie maonek braci terminem 'szwagierka'. Nadto charakterystyczne jest posugiwanie si terminami pokrewiestwa wodniesieniu do dalszych powinowatych (ony szwagrw staj si rwnie szwagierkami, co wicej rodzestwo szwagierek, szwagrw lub bratowych, to take osoby czsto okrelane jako 'szwagrowie', 'szwagierki' i'bratowe'). Wprzypadkach niewielkich rnic pokoleniowych ciotki iwujkowie czsto okrelani s jako 'kuzynostwo', najczciej zwracamy si do nich po imieniu. Wsytuacji odwrotnej, gdy pomidzy kuzynami istnieje spora rnica wieku strona modsza bdzie uywaa terminu 'ciocia' lub 'wujek'. ycie codzienne niesie ze sob potrzeb czynienia rozrnie pomidzy krewnymi, zktrymi czujemy si bardziej lub mniej zwizani emocjonalnie. Przykadowo, nierzadko wobrbie sieci moi rozmwcy podkrelali wielokrotnie rozrnienie pomidzy ciociami iciotkami: ciocie to siostry rodzicw, ktre s bardziej lubiane, fajniejsze, zktrymi mamy kontakt, ciotki znajduj si wopozycji zazwyczaj nie s lubiane, s niemie, nie mamy znimi kontaktu, anasi rodzice nie czuj do nich adnego sentymentu. Najfajniejsze lub ulubione ciocie oraz wujkowie s dookreRuchomy system terminologii | 165

lani poprzez dodanie do terminu pokrewiestwa imienia, charakterystycznej cechy lub miejsca ich zamieszkania (ciocia Wiolcia, ciocia Gocha, wujek Staszek, smutny wujek, wesoy wujek, wujek zosiedla, wujek ze Starego, itd.). Ciekawym zjawiskiem jest rwnie zastosowanie terminologii intymnej oraz alternatywnej. Siostry to siory, bracia to brachole, kuzyni to kuzaje, mowie to mae, ony staj si abkami, misiami, krliczkami, matki to macie, mamuki, mamusie, matule, ojcowie to papowie, papciowie, faderowie, dzieci to crcie, cry, pipki, synkowie, synusiowie, pitolki, wyskrobki. Istnieje zatem rnica midzy terminami pokrewiestwa, akategoriami krewnych. Co zatem czynimy, mwic na przykad moja stara, kiedy denotatum jest ona, konkubina, bya ona albo matka? Czy wtakim przypadku mona mwi oterminie pokrewiestwa? David M. Schneider opisuje to ipodobne uycia terminw niepokrewiestwa wznaczeniu pokrewiestwa (kinship). Zpewnoci denotatem jest ona lub matka mwicego, ale czy to relacja genealogiczna, maeska s czym, co termin stara ma oznacza? Denotatum to take kobieta, ktra jest wjaki okrelony sposb postrzegana. By moe rzeczywicie jest wiekowa, aby moe nie jest stara wsensie wieku (Scheffler 1972: 321-322)? Niestety trudno wtym zakresie ojednoznaczno. Zjednej strony, kobiety s uznawane za autorytety wprzestrzeni domowej imog mie wadz nad mem isynami. Pojcie staroci wskazuje na ten autorytet. Zdrugiej strony, wpolskim kontekcie staro czsto bywa postrzegana pejoratywnie, astarsze osoby niekoniecznie s uznawane za autorytety. Okrelenie ony jako moja stara jest negatywne ipodkrela to, wjaki sposb mczyni wswoim mskim zazwyczaj rodowisku mwi oswoich partnerkach. Winterakcjach midzy ludmi zawsze mamy do czynienia zrealizacj wzorw wzajemnych zachowa. Biegunowe pozycje wtakich wzorach s znane jako statusy. Kada jednostka posiada wiele statusw, poniewa zawsze uczestniczy wwyraaniu pewnej liczby wzorw. Status jest zbiorem praw iobowizkw, ato co reprezentuje jego dynamiczny aspekt jest rol. Wedug Ralpha Lintona, spoeczestwo musi rozwija mniej lub bardziej wiadomie wzory tego, jakimi zachowaniami wokrelonej pozycji powinny wykazywa si jednostki (Linton 2000). Te pozycje ioczekiwane wzory zachowa wi si zpozycjami irolami ich zachowaniowych odpowiednikw. Oba s abstrakcjami prawdziwych zachowa. Wiemy mniej wicej czego oczekiwa ijak zachowywa si wstosunku na przykad do matki, sdziego, ksidza. Ju Erving Goffman pisa, e kada jednostka posiada wiele statusw irl (Goffman 1981). Mona by inynierem wbiurze, ojcem imem wdomu, pacjentem udentysty, wujkiem dla siostrzeca. Antropolodzy s zainteresowani sposobami, wjakie ludzie opisuj swoich krewnych, poniewa terminy jakich uywaj, mog dostarczy informacji oinnych aspektach kultury oraz zachowa. Terminologia pokrewiestwa nie jest przypadkowa, cho jest zmienna idynamiczna, zwaszcza gdy przyjrzymy si jej zperspektywy jednostkowej isubiektywnej jednej rodziny albo jednej osoby, 166

ktra j wsptworzy. Argumentem zmiennoci, ale ielastycznoci nomenklatury pokrewiestwa moe by sytuacja, wjakiej znalaza si rodzina Urbaskich zJeleniej Gry, wktrej jeden zjej czonkw, 39-letni Antek, jest transseksualnym mczyzn. Antek mieszka wdomu swoich rodzicw. Wssiedztwie znajduj si domy jego dwch starszych sistr. Jedna znich prowadzi zakad fryzjerski, druga wsppracuje zAntkiem wfirmie zaoonej przez ich rodzicw, zajmujcej si dystrybucj opau. Rodzina Urbaskich jeszcze do niedawna prowadzia take gospodarstwo rolne. Antek przeszed niekompletn operacj zmiany pci, na ktr oszczdza pienidze przez wiele lat, pracujc wfirmie rodzicw. Proces korekcji pci5 posiada charakter dwuaspektowy: prawny oraz cielesny. Pierwszy sprowadza si do prawnej zmiany pci zapisanej wdokumentach urzdowych. Po takiej zmianie osoba uznawana bdzie wwietle prawa za przedstawiciela pci przeciwnej ze wszystkimi tego konsekwencjami (na przykad wiek emerytalny). Drugi aspekt to korekta ciaa dostosowujca organizm do pci odczuwanej, odmiennej od pierwotnej pci fizycznej. Chodzi tu przede wszystkim ooperacyjn korekt pci, ktra jest nazywana SRS (Sex Reassignment Surgery). WPolsce dopuszcza si zmian pci wsytuacji zdiagnozowania udanej osoby transseksualizmu albo hermafrodytyzmu. Postawienie diagnozy umoliwia zoenie do sdu pozwu ozmian pci. WPolsce nie ma odrbnych przepisw co do zmiany pci, jednak stosuje si pewien wybieg prawny ina podstawie wczeniejszych wyrokw Trybunau Konstytucyjnego korzysta si zartykuu 189 Kodeksu Postpowania Cywilnego, ktry stwierdza, e Powd moe da ustalenia przez sd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma wtym interes prawny54. Wproces sdowy musz zosta zaangaowani rodzice, bowiem to ich pozywa si do sdu. Jest to pewien zabieg formalny ze wzgldu na to, e musi by powd ipozwany. Rodzice mog, cho nie musz, uczestniczy wprocesie, agdy s przeciwni zmianie pci swojego dziecka, mog go aktywnie utrudnia ispowalnia. Po uprawomocnieniu si wyroku mona dokona zmiany dokumentw tosamoci. Zazwyczaj najpierw wprowadza si wpis zmieniajcy do aktu urodzenia. Jest to jedynie notatka ina odpisie zupenym aktu wci widnieje oryginalne imi ipe. Wtym momencie, jeli sd nie wyznaczy imienia dodatkowo zmienia si imi. Nastpnie wyrabia si nowy dowd osobisty, paszport, prawo jazdy. Zmienia si ubezpieczenia, dowd rejestracyjny, dyplomy ze szk. Po zmianie dokumentw decyzja owykonaniu bd niewykonaniu operacji jest pierwsz decyzj wcaym procesie zmiany pci, ktr podejmuje wycznie osoba
53 Niektrzy zamiast terminu zmiana pci wol uywa pojcia sprostowanie pci, by zaznaczy, e wcaym tym procesie nie zmienia si rzeczywista (odczuwana) pe, ajedynie dostosowuje si pewne aspekty zewntrzne (takie jak odbir spoeczny czy wygld fizyczny). 54 Zob. http://lex.pl/serwis/kodeksy/akty/64.43.296.htm (dostp: 20 stycznia 2010); http://www.crossdressing.pl/main.php?lv3_id=820&lv1_id=9&lv2_id=7&lang=pl (dostp: 20 stycznia 2010).

Ruchomy system terminologii | 167

zainteresowana. Do SRS nie moe zmusi aden lekarz, nikt nie moe te odmwi spoecznego funkcjonowania wwybranej pci bez wykonania operacji. Wprzypadku transseksualnych mczyzn SRS jest znacznie bardziej skomplikowane. Najpierw wykonuje si masteroktomi (zabieg usunicia piersi), nastpnie panhisteroktomi (usunicie macicy), na ktrych transseksualni mczyni czsto poprzestaj, ze wzgldu na to, e trzeci etap rekonstrukcji pci jest najdroszy, najbardziej skomplikowany inie gwarantuje oczekiwanych efektw. Chodzi tu oneophalloplastyk, czyli utworzenie mskich genitaliw. Antek nie przeszed ostatniego etapu SRS. Nie spowodowaa tego jego osobista decyzja. Miesic po panhisteroktomii Antek mia bardzo powany wypadek, ktry nadwyry jego zdrowie na tyle, e nie bdzie ju wstanie przej neophalloplastyki. Rodzina Urbaskich jest rodzin bardzo religijn (wlokalnym rodowisku cieszy si opini rodzinki zdewociaej do granic moliwoci) zna pierwszy rzut oka tradycyjnym podziaem rl iobowizkw: gow rodziny jest ojciec, domem zajmuje si kobieta. Wpraktyce zarwno domem, jak iwczeniej gospodarstwem, anastpnie firm zarzdzaa matka. Urbascy due znaczenie przypisuj spotkaniom irytuaom rodzinnym, dysponuj rozbudowan sieci krewnych, na temat ktrej duo wiedz. Wiedza ta jest transmitowana gwnie poprzez opowieci. Transseksualizm Antka by na pocztku czym niezrozumiaym dla czonkw jego rodziny, ale jako problematyczny iwywoujcy napicie we wzajemnych relacjach, by tumiony przez inne czynniki kryzysowe, takie jak przemoc wrodzinie niemieszkajcej wJeleniej Grze siostry Antka, zdrady maeskie, problemy narkotykowe siostrzenicy. Wysoko cenione przez Urbaskich rodzinno oraz poczucie wsplnotowoci uruchomio mechanizm obronny wzetkniciu ze spoecznoci lokaln. Dzielnice Jeleniej Gry funkcjonuj na zasadzie niewielkich miejscowoci, wic wszyscy wiedzieli, e crka Urbaskich zbaby na chopa si przerabia. Proces przemiany Anny wAntka by agodzony przez to, e Antek biologicznie jeszcze jako kobieta, nigdy jak kobieta nie wyglda ani si nie zachowywa. Wizualnie niewiele si wnim zmieniao. Wedug Urbaskich najbardziej traumatycznym przeyciem byy rozprawy wsdzie:
Si mnie pyta sdzia, czy ja si zgadzam, aja... gula wgardle, cisza. Straszna cisza iwkocu mwi, e tak. Itak zcrki zrobi mi si syn. Ale ja bardzo dugo, bardzo nie mogam do niego mwi on. Ja... ja nie wiedziaam, jak mam si do niego zawraca. Wic przez jaki czas zwracaam si do niego bezosobowo, eby nie mwi ona, eby go nie obraa. M jeszcze gorzej przeszed to wszystko, ale dalimy rad. Crki problemu nie miay, cho wydawao si dziwne imieszne wrcz. Gorzej byo zinnymi. Wiadomo, my sobie rad dalimy wkocu ija sobie ju niemal nie przypominam, e Antek by crk. To jest mj syn. No facet przecie, widzisz. No byy sytuacje, co mogyby si wydawa najcisze, zdziemi na przykad. Jezu, jak im to wytumaczy, bo dorosy jeszcze, jeszcze jest wstanie zaapa. No wic jedna zmoich wnu przyjeda zcrk moj isi pyta, bo syszaa jak mwimy do Antka, gdzie jest

168

ciocia Ania? Ja jej mwi: >>nie ma cioci Ani, jest wujek Antek<<. Dziecko popatrzyo, zrobio min ipowiedziao: >>aha<< iposzo. Itak sta si wujek Antek.

Wtej sytuacji crka staa si synem, siostra bratem, ciotka wujem, siostrzenica siostrzecem, kuzynka kuzynem, bratanica bratank, chrzenica chrzeniakiem, szwagierka szwagrem. Zmiany dotycz terminw referencyjnych iadresowych innych wobec Antka, dla niego samego system terminw pozosta ten sam. Czy ta leksykalna przemiana dokonaa jakichkolwiek zmian we wzajemnych relacjach, ukadzie rl, obowizkw czy praw? Odpowied brzmi nie. Zmiana terminw wskazuje na przemian pci, wodniesieniu do ktrej zwyklimy myle, e przypisujemy odrbne zestawy obowizkw oraz praw. Przykad Antka pokazuje, e realizacja tego mylenia nie musi by konsekwentna. Antek, obojtnie czy dawniej crka, aobecnie syn jest bardzo silnie zwizany zmatk, jego wiedza okrewnych, pami jest taka sama jak wczeniej, dziaania, ktre podejmuje wsferze zawodowej idomowej s dokadnie takie same: To, e Antek jest teraz mczyzn, synem nie oznacza, e ja mu bd teraz fory dawaa wdomu, e nie moe sobie zrobi jedzenia, e ma sobie nie posprzta. Zacznijmy od tego, e to dorosy czowiek imusi sobie radzi sam. Antek nadal przyjani si zsiostrami, nadal kontaktuje si zdalszymi krewnymi na tych samych zasadach, co dawniej. Jego relacja zojcem cigle ma charakter zdystansowany: ojciec taki by ijest. wiadczy to otym, e terminy pokrewiestwa niekoniecznie musz jednoznacznie iwprosty sposb opisywa wewntrzrodzinne relacje, stanowic jedynie zwerbalizowan, zewntrzn form, ktra moe nie odpowiada wprost jej zawartoci.

3. Obyczajowe nieoczywistoci w polskim systemie pokrewiestwa

Ztego wzgldu, e wliteraturze antropologicznej zjawisko pokrewiestwa wpolskim spoeczestwie nie znalazo swojego miejsca, konieczne staje si zasygnalizowanie, i wrzeczonym systemie mona natkn si na takie formy relacji, ktre mona by okreli jako nietypowe, nietradycyjne, anawet egzotyczne. Mam tu na myli takie zjawiska jak: bigamia, kazirodztwo, maestwa kuzynowskie, lewirat, czy zwizki maeskie tak zwanych swingerw. Powysze zjawiska omawiam na przykadach rodzin, jakie mogam obserwowa wsposb bezporedni. Wkadej sieci krewnych, ktr pozyskaam, posugujc si cyfrow wersj metody genealogicznej mona odnale takie zjawiska, formy wspycia oraz relacji, ktre mog wydawa si czym wyjtkowym iprzeczcym oglnospoecznej wizji wizw pokrewiestwa. Kiedy dokonamy przegldu literatury antropologicznej dotyczcej koncepcji systemu pokrewiestwa waciwemu wspczesnym, zoonym spoeczestwom zachodnim, nie znajdziemy wniej niemal adnych opisw odstpstw od norm oglnospoecznych. Nie natrafimy na informacje dotyczce maestw kuzynowskich, zdrad maeskich, kazirodztwa, czy bigamii. Zca pewnoci nie nale one do zjawisk poObyczajowe nieoczywistoci w polskim systemie pokrewiestwa | 169

wszechnych, nie stanowi regu iczsto nie s one uregulowane ani prawnie, ani na poziomie oddolnych umw spoecznych. Wiele znich jest ukrywanych lub wrcz nieuwiadamianych. Nie zmienia to jednak faktu, e wpolskim systemie pokrewiestwa na tyle czsto wystpuj pewne nietypowe formy praktykowania rodziny, by mc onich wspomnie. Pojcia maestwa kuzynowskiego, aprzede wszystkim lewiratu uywam wsposb metaforyczny inie naley ich traktowa jako rwnoznacznych zpojciami ugruntowanymi wteorii pokrewiestwa, maj one suy podkreleniu nietypowoci zjawisk, jakie opisuj.

3.1. Maestwa kuzynowskie

Wteoriach tradycyjnych studiw nad pokrewiestwem pojcie maestwa kuzynowskiego znajduje si wuyciu od koca XIX wieku. Zostao ono wprowadzone przez Edwarda B. Tylora na oznaczenie maestwa zawieranego zosob nalec do odpowiedniej klasy kuzynw wyznaczonych konkretnym terminem pokrewiestwa. Definicyjne opracowanie tego terminu moemy odnale wSowniku etnologicznym, wktrym czytamy, i odnosi si ono: do praktyki oznacznym stopniu powszechnoci wdanym spoeczestwie; stosunkowo rzadko jest obligatoryjna, chocia moe by wymagan norm zwyczajow. Preferowane maestwo kuzynowskie moe stanowi stadium przejciowe od formy obowizkowej do doboru cakowicie dowolnego (Szynkiewicz 1987b: 226). Wprzypadku wspczesnego spoeczestwa polskiego nie mamy do czynienia zinnym maestwem kuzynowskim, ni opierajcym si na wyborze jednostek. Przykadem moe by maestwo Domaskich, ktre opisaam kilka akapitw wczeniej, wskazujc na proces nakadania si wtakiej sytuacji terminw pokrewiestwa ipowinowactwa. Wwietle polskiego kodeksu rodzinnego iopiekuczego nie ma adnych przeciwwskaza do zawarcia maestwa midzy kuzynami, bowiem zabrania on wchodzenia wzwizki maeskie krewnym ipowinowatym wlinii prostej oraz rodzestwu55. Jeli natomiast spojrze na prawo kanoniczne, to jest ono bardziej restrykcyjne od cywilnego, dlatego wrodzinach wierzcych ireligijnych, wktrych kuzyni zawieraj zwizek maeski, najczciej dochodzi do napi. Wwietle prawa kanonicznego przeszkoda wzawieraniu tego typu maestw wynika zbezporedniego lub poredniego pochodzenia od wsplnego przodka. Prawo kanoniczne oblicza stopie pokrewiestwa za pomoc linii istopni. Linia moe mie charakter prosty (czyli obejmuje ona: dziadka, ojca, syna, wnuka) lub boczny, czyli obejmuje ona osoby, ktre bezporednio od siebie nie pochodz, ale posiadaj wsplnego przodka. Natomiast stopie, to najprociej mwic liczba osb, nie wliczajc wto wsplnego przodka (na przykad brat isiostra to
55 Kodeks rodzinny iopiekuczy mona odnale midzy innymi na: http://e-prawnik.pl/ dokumenty/kodeksy/kodeks-rodzinny-i-opiekunczy (dostp: 20 stycze 2010).

170

pokrewiestwo drugiego stopnia). Kodeks Prawa Kanonicznego jako przeszkod do zawarcia maestwa wymienia, midzy innymi pokrewiestwo. Kwesti t reguluje Kanon 1091 1. Wlinii prostej pokrewiestwa niewane jest maestwo midzy wszystkimi wstpnymi izstpnymi, zarwno prawego pochodzenia, jak inaturalnymi. 2. Wlinii bocznej niewane jest a do czwartego stopnia wcznie. 3. Nigdy nie zezwala si na maestwo, jeli istnieje wtpliwo, czy strony s spokrewnione wjakim stopniu wlinii prostej lub wdrugim stopniu linii bocznej56. Maestwa kuzynowskie odnalazam wsieciach pokrewiestwa rodzin rolniczych oraz rodzin opochodzeniu szlacheckim, przy czym zjawisko to dotyczy trzech pokole: przedwojennego, wojennego oraz pierwszego powojennego. Przykadem moe by rodzina zsieci krewnych rodziny Borkowskich zJagnitkowa. Jest to wzasadzie rodzina pochodzenia matki modszej Borkowskiej amaestwo kuzynowskie dotyczy wnukw jej ciotek (sistr jej matki), azatem podobnie jak wprzypadku maestwa Domaskich kuzynw rwnolegych. Historia jest zreszt do pewnego stopnia podobna. Take wtym przypadku kuzyni ci spdzili razem dziecistwo, nastpnie stracili ze sob bezporedni kontakt ze wzgldu na studia, by znw si spotka, zakocha si ipodj decyzj omaestwie. Przykadami rodzin opochodzeniu szlacheckim s rodzina Kubiakowych zSobieszowa oraz rodzina Czarneckich zPoznania. Wzasadzie do okresu II wojny wiatowej zawieranie maestw kuzynowskich stanowio pewien rodzaj normy wrodzinach szlacheckich, odznaczay si one endogamicznoci, majc na celu uniknicie rozrzedzenia pielgnowanej szlacheckoci. Mona przypuszcza, i rynek maeski posiada ograniczony zasig wczasach, kiedy mezalians by czym niemal niedopuszczalnym. Do pewnego stopnia takie maestwa funkcjonoway na zasadzie wewntrzrodzinnej transakcji ocharakterze ekonomicznym, aco takiego jak emocje to bya ju inna sprawa, kuzynki do koca ycia wzdychay do swoich prawdziwych ukochanych, akuzyni wiadomo, co robili, ale to bya norma niepisana, e janie m mia inne kobiety kochanki [Kubiakowa, 92 lata]. Zgodnie zteori aliansow ClaudeaLvi-Straussa (1969) takie maestwo stanowioby strategi wzmacniajc relacje wewntrzrodzinne (solidarno) woparciu ozawenie transakcji ekonomiczno-emocjonalnych do ograniczonego rodowiska krewniaczego (zob. Szynkiewicz 1987d: 370-372).

3.2. Lewirat imaestwo braci i sistr

Jak wczeniej wyjaniaam, posuguj si tym pojciem wycznie metaforycznie, nie znajdujc innej moliwoci zaprezentowania dystrybucji maonkw wzawonym rodowisku krewnych ipowinowatych. Polskie wersje lewiratu oraz mae56 Zob. http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAI/pr_malzenskie_03.html#p23 (dostp: 20 stycznia 2010).

Lewirat imaestwo braci i sistr | 171

stwa midzy brami isiostrami, ktre omwi na przykadzie rodziny Chmielewskich oraz Mazurkw, ilustruj proces zawania sieci krewnych. Do pewnego stopnia jest to proces przypadkowy, dyktowany przede wszystkim emocjami. Jakkolwiek sposb jego wyjaniania przez moich rozmwcw skania do zastanowienia si nad tym, na ile bywa on traktowany jako inwestycja oraz transakcja ocharakterze ekonomiczno-emocjonalnym. Lewirat jest norm polegajc na tym, i wwypadku mierci ma lub narzeczonego kobieta uzyskuje prawo lub ma wrcz obowizek wyj za m za jego bliskiego krewnego (Szynkiewicz 1987a: 209-210). Zpodobnym zjawiskiem mamy do czynienia wsieci rodziny Mazurkw. Centraln postaci wtej rodzinie bya dla mnie 30-letnia kobieta za przypadek lewiratw dotyczy jej babci oraz rodzestwa matki. Babcia Mazurkowej pochodzia zIy.
Do Jagnitkowa przyjechaa w1946 ztrjk crek izbratem swojego ma, ktry zgin wczasie wojny. Nigdy nie wysza za m za niego, cho miaa znim jeszcze crk itrzech synw. Nikt nie wiedzia, e ona idziadek nie s maestwem. Pniej powiedzieli otym swoim dzieciom, wtym mojej mamie. Dziadek czu si wobowizku zaj si babci, aprzyjechali tutaj sami, wic yli jak maestwo. Moja mama to jest ich pierwsze dziecko.

Wokresie bezporednio po wojnie tak sytuacj mona traktowa jako racjonaln: kobieta ztrjk dzieci wyrusza ze swojej rodzinnej miejscowoci uboku jedynego modego krewnego. Wsplne ycie byo zpewnoci najbardziej opacalne zekonomicznego, ale iemocjonalnego punktu widzenia. Okres powojenny by czasem problemw finansowych, wyruszenie na ziemie odzyskane byo ryzykowne, aewentualne rozszerzenie relacji krewniaczych wobcym spoecznie, ale ikulturowo rodowisku mogoby mie nieprzewidywalne do koca skutki. Lewirat zostaje powtrzony wpokoleniu dzieci dziadkw Mazurkowej. Ich najmodszy syn Tadek oeni si zmod wdow zNowego Kocioa57. Wdowa miaa kilkuletni crk iprzeprowadzia si do Jagnitkowa. Wdwa lata po lubie, arok po narodzinach jego syna 30-letni Tadek zgin wwypadku wzakadzie papierniczym wPiechowicach. Rodzina nie chciaa jednak wypuci wdowy po Tadku zJagnitkowa, chcc zatrzyma przy sobie jego syna. Czuli si take silnie zwizani zcrk jego ony, ktr traktuj jak najprawdziwsz wwiecie wnuczk. Wdow po Tadku zaczyna opiekowa si jego modszy brat Zenek, trafia im si dziecko, awtym samym roku take ilub. Zjawisko lewiratu jest interpretowane jako rodzaj wymiany maeskiej, wktrej kluczowa jest ch zatrzymania kobiety oraz jej potomstwa ze wzgldw ekonomicznych. Za istotny uznaje si aspekt rodzicielski. Antropolodzy wskazuj
57 Nowy Koci jest wsi pooon wwojewdztwie dolnolskim, wpowiecie zotoryjskim, wgminie wierzawa. Odlego midzy Jagnitkowem aNowym Kocioem wynosi okoo 50 kilometrw.

172

na presj wywieran na wdowy, by te zawary ponowne maestwo lewiralne. Tam, gdzie obserwuje si owo zjawisko mwi si odominacji zwizku rodzicielskiego nad maeskim. Wprzypadku wdowy po Tadku sytuacja jest podobna: tu take mamy do czynienia zpresj iuwypukleniem emocjonalnej wizi zjej dziemi. Nie chcieli si zgodzi, eby ich dziecko wyldowao wNowym Kociele inie daj Boe, eby znalaz si jaki obcy mczyzna, ktry nasz wdwk za on by wzi. Podobne maestwa zawarte wstylu lewiralnym pojawiay si take wsieciach innych moich rozmwcw, atym, co jest dla wszystkich najbardziej charakterystyczne, to wdowiestwo kobiety, ktrej m ginie nagle, wwypadku, pozostawiajc kobiet znieletnimi dziemi. Nie spotkaam si zpodobnym zjawiskiem wprzypadku rozwodw, wdw, ktrych dzieci s ju dorose lub ktrych mowie umarli zprzyczyn naturalnych. Zca pewnoci lewiratowi sprzyja istnienie nieonatego, nie zwizanego zadn kobiet zmarego brata mczyzny. Jednoczenie dziaanie lewiratu nie powoduje wzmocnienia lub nawet kontynuacji powiza zrodzin pochodzenia kobiety, lecz wzmaga relacje rodziny jej zmarego ma zjego potomstwem oraz ni sam. Nie wchodz tu wgr transakcje zpowinowatymi, bowiem wprzypadku siostry matki Mazurkowej sie wczasie ipo II wojnie wiatowej praktycznie nie funkcjonowaa wcale, gdy wikszo krewnych nie ya. Podobnie byo wprzypadku ciotki jedynaczki, ktrej kontakt zrodzicami sabnie wmomencie przeprowadzki do Jagnitkowa. Inn interesujc sytuacj, ktr mona potraktowa jako zawenie sieci krewnych mogam obserwowa wrodzinie Chmielewskich zSobieszowa. Umiemy wcentrum czterech braci: Benka (48 lat), Miecia (37 lat), Bogiego (52 lata) oraz Janka (46 lat). onami dwch pierwszych s pochodzce zWrocawia siostry Agata (44 lata) oraz Weronika (35 lat), aonami dwch kolejnych braci siostry pochodzce zJagnitkowa Karina (41 lat) oraz Ela (44 lat). Maestw tych nie naley postrzega jako normy czy rezultatu zgry zaoonej strategii. Jest to wynik zbiegw okolicznoci tumaczonych przez moich rozmwcw emocjami oraz dziaaniem magii liczb (chodzi odaty urodzin poszczeglnych osb): Wnaszej rodzinie bardzo wane s liczby, odgrywaj naprawd wan rol imoesz si mia, ale to jest niesamowite. Ja urodziam si 21 czerwca, tak jak mj m, mj pierwszy syn urodzi si 8. lipca adrugi 7 sierpnia, tak samo jest umojej siostry. Miecio ma odwrotn dat do urodzin Eli, aWera ma te same cyfry co Bogi. To jest bardzo dziwne, ale tak jest ito jest wane. Siostry ibracia byli swoimi wiadkami na lubach: na lubie Eli oraz Janka wiadkami bya Karina oraz Bogi, na lubie Agaty iBenka Weronika oraz Miecio. Zamianie podlega rwnie miejsce zamieszkania poszczeglnych maestw: Agata zamieszkuje dom pochodzenia Benka wSobieszowie, ajego brat Miecio dom pochodzenia Agaty ijej siostry we Wrocawiu; Kasia mieszka wdomu braci, za m jej siostry Janek wdomu pochodzenia Ewy, siostry Kasi. Zatem wjednym domu, ale zkilkoma poczonymi ze sob gospodarstwami domowymi, mieszkaj razem Agata, Lewirat imaestwo braci i sistr | 173

Benek, Kasia iBogi. Wszystkie maestwa maj dzieci kade dwoje, wpodobnym wieku. Rodzina Chmielewskich pojta szerzej ni opisywane tu maestwa, bo obejmujca jeszcze jednego brata Benka, Miecia, Janka iBogiego, ich ojca, rodziny pochodzenia on, jest przykadem rodziny pielgnujcej oraz wzmacniajcej wzajemne relacje po pierwsze, za spraw licznych spotka icelebracji rodzinnych, apo drugie, przez prowadzenie wsplnej firmy.
Siostrzestwo ibraterstwo... To s dwie rzeczy, ktre nas charakteryzuj. Braci jest szeciu iwszyscy si trzymaj razem. Moja siostra wysza za jednego brata, ja za drugiego brata. Kasia iEwa siostry. Niele, nie? Dlatego ta nasza rodzina wsumie jest maa, bo my jestemy zbici tak jakby... Dziaamy razem ipodobnie. Standardem unas jest dwjkowe rodzenie dzieci. Bez sensu mie jedno dziecko, bo bdzie samotne, ja mam siostr iona jest moj najlepsz przyjacik, nie chciaabym, aby moje dzieci nie miay nikogo, na kogo zawsze mona liczy. Rodzice wkocu przecie umr. Aju bracia by sobie tego nie wyobrazili. Tak wic wszystkie nasze dzieci s razem. S jeszcze wwieku buntowniczym, wic nie przyjani si gboko, ale to si zmieni. Wcigamy ich czasem wprac. Kiedy pracujemy razem wszystko dziaa jak wzegarku. Jeden robi barszcz, inny pierogi, jeszcze inny ciasto, kto zaatwia wini, czyli dzika. Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego.

To, co powyej zostao powiedziane przez jedn zsistr Chmielewskich jest idealizacj wzajemnych relacji. Przypomn, i wrodzinie tej wida napicia na tle spadkowym, wynikajce zbraku uregulowanej wasnoci domu, wktrym mieszka cz braci Chmielewskich wraz zrodzinami. Bracia trzymali sztam bardziej, kiedy ya babcia [matka], ktra wsumie bya gow rodziny. Zosta dziadek icae szczcie, bo ju inaczej si zaczo dzia, po mierci babci, chodzi oszwagierki, kada by chciaa lepiej dla siebie, no to bracia ich suchaj. Zreszt dzieci ju dorosy, to si zaczyna inaczej myle, winnych kategoriach. Dopki ya babcia, jej synowe trzymay wryzach swoje egoistyczne ambicje, bracia suchali bardziej swojej matki ni swoich on. Poza tym synowe mieszkay wdomu teciowej, teciowa gotowaa izajmowaa si dziemi, wic fika nie wypadao. By moe skocz we Wrocawiu, kto wie? Jak si tu nie uoy to wrc, dzieci bd ju dorose, knajpa blisko Wrocawia, moe pracy sobie nie znajd wzawodzie, ale zawsze jest ta firma. Oprcz rodziny ja tu nie mam przyjaci, bo rodzina to jest tu wszystko dla mnie, ale moja najlepsza przyjacika jest we Wrocawiu, to jest moja siostra, aprzecie ma ma, brata mojego ma, wic itak wszystko wrodzinie zostaje. Wszystko itak si rozleci, jak dziadek umrze, bo on tak jako na nas dziaa, e si trzymamy.

3.3. Bigamia
Pojcie bigamii nie funkcjonuje wobrbie teorii pokrewiestwa, wktrej mwi si opoligamii. Bigamia to inaczej pozostawanie wzwizku maeskim zwicej ni 174

jedn osob naraz. Istniej kraje, wktrych bigamia czy poligamia s dopuszczalne. WPolsce oraz wkrajach Unii Europejskiej bigamia nie jest dozwolona, co wicej jest ona karalna. Przy czym przez zwizek maeski rozumie si ten zawarty zgodnie zprawem cywilnym, anie maestwo wyznaniowe. Przykady, ktre przytocz, nie dotycz sytuacji dosownej bigamii gdy kto posiada wicej ni jedn on/ma lecz sytuacji, wktrych kto wrodowisku krewniaczym postrzegany jest jako bigamista, poniewa jego zachowanie kci si zsystemem wartoci silnie zakorzenionym wreligii katolickiej. Przyjrzyjmy si zatem rodzinie Winiewskich oraz Krawczykw zPoznania, Wilkw iSzczepaskich zSobieszowa, na koniec za rodzinie Sawickiej zJagnitkowa. Bigamistk wrodzinie Winiewskich bya matka pani Winiewskiej. Zjawisko bigamii mog opisa jedynie zjej perspektywy, na podstawie narracji dotyczcych przede wszystkim jej nieczystego pochodzenia. Pani Winiewska uwaa si za bkarcie dziecko. Jej matka wmodym wieku miaa romans, zasza wci, za m zostaa wydana na si, ale krtko po narodzinach pani Winiewskiej jej ojciec znika: Znik po prostu, nic onim nie wiem. Matka pani Winiewskiej nie radzia sobie finansowo, wic postanowia wyemigrowa. Zostawia 3-letni crk pod opiek swojej starszej siostry mieszkajcej na Jeycach. Ale tak si zdarzyo, e mamusia moja mnie zostawia. Na statku pyna do Francji ina nim zapoznaa pana. Wochem by. Woch mia ju dzieci iznimi pyny, bo najprawdopodobniej by on wdowcem. Imoja mamusia si zakochaa wtych dzieciach. Bardzo to bolesne. Ktrego razu przyjechaa po mnie, chciaa mnie wzi, ale jej dzieci ztym panem Wochem nie polubiy mnie. Ja blondynka, alabastrowa skra, nie pasowaam do nich. Odesaa mnie zpowrotem. To, co zrobia to byo straszne. Ja potem dugo nie mogam mie dzieci wasnych ipno mi si trafiy, bo przy 40-tce dopiero. Bigamia matki pani Winiewskiej, cho potem usprawiedliwiana tym, e najprawdopodobniej ojciec mj itak zgin wczasie drugiej wojny, wszczeglny sposb uksztatowaa negatywne relacje Winiewskiej zrodzin pochodzenia matki. Poczucie odrzucenia, ale istygmatyzacja wrodowisku rodzinnym oraz ssiedzkim pojawia si take wprzypadku Sawickiej zJagnitkowa, wktrym bigamii take dopuszcza si matka: Nie do, e sierota zdomu dziecka, to jeszcze patologiczna bigamistka, no to jak ja miaabym by normalna? Ojciec Sawickiej po raz pierwszy oeni si wpoowie lat 70. XX wieku:
Oniej niewiele mwi, tyle e bya dobra, ale dzieci mie nie mogli. Pierwsza umiera zaraz przed tym, jak tato poznaje moj mam. Bior lub kocielny, matka nie ma rozwodu zpierwszym mem, ma swoje nazwisko. Rok potem rodz si ja, apotem jak ja mam rok, to ona od ojca odchodzi, bo si zakochaa wjakim zJeleniej Gry. Wiem, kto to jest, kiedy mnie tam zabieraa. No imoja mama mnie zostawia. Ztym zPiechowic, co go zostawia, ma dwoje synw. On ju si nie oeni. Umara szybko, bo na raka. Jak mnie urodzia miaa 30 lat. Pamitam, jak j odwiedzaam. Miaam

Bigamia | 175

wtedy z11. Specjalne przepustki dostawaam, bo wiesz, e siedziaam wzakadzie poprawczym (...) Tu wJagnitkowie wszystko jest na mnie, wszystko przeze mnie, bo ja jestem patologiczna patologia, jakby inni std byli normalni. No, bo ja mam teraz wyciu dobrze. Ale co? Bez lubu yj, to ju jestem za. Jeszcze zobcym jestem. Nie poszam wlady mamy, nie miaam dziecka zprzypadku, nie pij, nie rozwodz si. Kiedy to wiadomo, ale dzieckiem byam, teraz sama sobie decyduj. Szko dalej bd robia, eby Relek [konkubent Sawickiej] nie musia mnie utrzymywa. On mwi: >>Ty gupia jeste, ana co ja mam pienidze wydawa? Na ciebie przecie. Przesta!<< Generalnie to ja, takie jest oczekiwanie, powinnam si stoczy, zrujnowa mieszkanie... Wiadomo, e luksusw tu nie mamy, ale powoli sobie zrobimy. Ale ludzie gadaj, e to, e tamto. Tu jest strasznie. Ja nikomu wbrudach nie grzebi. Miaam mam imiaam tat, ae takich, to co ja zrobi? Ja tam nie czuj jakiego ciaru ztego powodu, yj no nie? Mam Relka itrzymamy razem. To przez to, e nam jest dobrze razem, e jest fajnie. Zazdroszcz mi, przecie to wiem. Ale tacy tu s ludzie. Bardzo nieyczliwi, to jest bardzo charakterystyczne tutaj. Zssiadami nie da si dogada, bo sobie nie wiadomo, co myl igadaj wszdzie. Relek by mg, na przykad co tu porobi. Ogrd jest, mona by byo zrobi, ale gdzie tam... Widziaa to wejcie syf, ale nikt si ztob do zrobienia nie wemie, asamemu nie dadz, albo poniszcz. Nie moje, to mam to gdzie. Atu jest przecie piknie. Miejsce jest pikne. Moe kiedy bdziemy mieli wasny dom? Co mylisz?

Dwa przypadki bigamii pojawiy si wrodzinie Wilkw zSobieszowa. Bya to rodzina pochodzca zKresw, wktrej za gwnych bohaterw naley uzna starsze maestwo. Oboje pochodzili ze Lwowa, cho poznali si dopiero wSobieszowie pod koniec lat 50. Mczyzna by ju onaty irazem ze swoj cywiln on oraz kilkuletnim synem mieszka wpobliskich Piechowicach. Swoj przysz, drug on Wilkow pozna wpracy. Mia zni romans. Kobieta od pocztku ywia nadziej, e jednak nie zostanie star pann (miaa wwczas 30 lat). Zasza wci, ale e pochodzia zrodziny gboko wierzcej, to jej matka oraz siostry namwiy (ateist) Wilka do zawarcia lubu kocielnego. Fakt tego, e posiada ju on by ukrywany wtajemnicy. Prcz matki isistr Wilkowej nikt otym nie wiedzia. Tajemnic by take prawdziwy wiek przyszej pani Wilkowej osiem lat starszej od mczyzny. Wilk nigdy nie rozwid si zpierwsz on, ajako bigamista zaczyna funkcjonowa wwiadomoci rodziny dopiero po jego mierci. Przy okazji rodzinnych zwierze na jaw wysza sytuacja matki pani Wilkowej, ktrej m rwnie okaza si bigamist. Wczasie II wojny wiatowej jej rodzina ulega rozproszeniu: jej m ktrego dnia zagin, ona sama zostaa zesana na Sybir ajej trjka dzieci zostaa sama we Lwowie, by potem wraz zjej siostrami wyruszy na ziemie odzyskane. Kilka lat pniej doczya do nich, twierdzc, e jej m nie yje. M jednak nie zgin wczasie wojny irwnie wyruszy na Dolny lsk, gdzie zaoy drug rodzin. Tajemnice bigamii wobu przypadkach zostay wyznane niejako na oach mierci, przyjte do wiadomoci ipuszczone wniepami. Pani Wilkowa jako gboko wierzca, uznawaa 176

swojego ma za prawowitego, poniewa zwizana bya znim przed Bogiem, atamta pani bya jedynie jego grzechem, krzyem, ktry potajemnie naleao nie. Niesienie krzya wtym wypadku byo poczuciem moralnego obowizku wobec pierwszego dziecka Wilka, ktry wypeniaa niosc niewielk pomoc ekonomiczn, wspierajc emocjonalnie lub wiadczc usugi wsytuacjach kryzysowych. Pomidzy kobietami onami Wilka istniao porozumienie, kontaktoway si ze sob. Druga ona Wilka pomagaa rodzinie pierwszej ony, gdy ta zapada na chorob iumara. Otym porozumieniu nie wiedzia nawet sam Wilk, aowo poczucie moralnego zobowizania byo subiektywne ijednostkowe, nie majc wpywu na ycie rodzinne Wilkw. Kiedy umara pierwsza ona Wilka, wszelki kontakt midzy nimi uleg wyganiciu. Religijno nierzadko powoduje daleko idce konsekwencje wsytuacji, kiedy dochodzi do rozwodw. Przykadami moe by pani Szczepaska zSobieszowa oraz pani Krawczyk zPoznania obie rozwdki, zdradzone przez mw, nie mogce pogodzi si ztym, e ich mowie yj wgrzechu, dopuszczajc si bigamii. Obie uznaj wano lubw kocielnych, ktre koczy jedynie mier jednego zmaonkw. Ich byli mowie nadal s ich mami, drugimi powkami, ktre zbdziy, jawnymi bigamistami przynoszcymi wstyd caej rodzinie. Wobu przypadkach rozwody kobiet byy pierwszymi, jakie zdarzyy si wich sieciach krewnych.
Mj m by geodet, ale jest ju na emeryturze. No, ale zdomu sobie wyszed po mojej chorobie, ale ja ju bym nie chciaa otym mwi (...) Wczoraj po koldzie by ksidz. No iprzyszed, itak siedzi, imwi: >>za tych wszystkich zmarych iza pani ma wieczny odpoczynek<<. Ech, ja ju mwiam za ma wieczny odpoczynek kilka razy. Jak ministranci wyszli, to ja mwi: >>prosz ksidza ja chciaam troszeczk sprostowa... M yje...<< Jak on posucha, co ten zrobi, to ksidz mwi: >>no nie... wie pani co? Ten pani m to nastpny osio wnaszej parafii... Abo si dowiedzielimy te, e po 40 latach maestwa jeden sobie poszed<<. Taak... Amj po 30 latach. Byy ministrant na azarzu! Iprosz ciebie dziecko, poszed do takiej pani, ktra ten zawd uprawiaa od najmodszych lat. No iwidocznie mu zaimponowaa jak ja leaam na Polnej wszpitalu na onkologii. Tak to si wszystko potoczyo. Niektre kobiety s po prostu... Nie, to jest co potwornego, to jest potwr! No, nie mam zdjcia... Ztupetem oczywicie. Jak byam na pogrzebie kuzyna sta tam mj m iten babus. Ja na ni mwi mier. S razem. Mj wnuk jej nie zna, ale jak wracalimy, to on mi mwi: >>widziaa babcia, jaka brzydka pani staa koo dziadka? << Aja, tak tylko rzuciam okiem...>> No ta pani miaa od oka do nosa takie worki pod oczami wiszce. Widziaa t skr, co wychodzia spod konierza?<< No... ona jest gruba taka. Widocznie wtakich tych sprawach imponowaa mowi, jak tak ju nisko m upad moralnie. Ten babus wszystko wzi izniszczy. Ta kobieta, jakim ona musi by niedobrym czowiekiem? Ta baba, ktra si pojawia, bo ja mwi baba na takie kobiety, na takie osoby, bo one urgaj kobietom. Imj m tak marnie, biednie wyglda... Oni mieszkaj na wsi. Dziewucha ze wsi, baba ze wsi! Ona ma przezwisko wycieraczka imaterac. No, ja ju wtej chwili nie mog spokojnie mwi. No poszed jak byam wchorobie. To

Bigamia | 177

onim le wiadczy. On po roku sobie poszed. Wiesz... wydao si, bo on mnie te oszukiwa. Bigamista jeden! e na zjazdy, konferencje jedzi. Aon na pewno utego miecia wdomu siedzia, ale kamstwo ma krtkie nogi (...) Bezczelne to... na zjazd rodziny ma j wzi! Boe... wiesz, to si przez 12 lat cigno [chodzi orozwd, na ktry pani Krawczykowa nie chciaa si zgodzi]. Kada wizyta listonosza, to dla mnie bya tragedia. zy mi si pokulay, ale wkocu daam. Oczywicie zjego win, aon si oeni ztamt kobiet. No to jest bezprawne! (...) Czternastego sierpnia mino pidziesit lat mojego maestwa. Przed Bogiem nadal jestemy maestwem. Moja druga powka musi mi wysya pienidze. On mi ztej wsi wysya, ato idzie iidzie. Kiedy... ja mylaam, e zokna wyskocz, ale pomylaam masz dziecko inie zrobiam tego...

Wprzypadku rodziny Szczepaskich: Wiedzieli wszyscy. On mi to zrobi niemal pod oknami. Wszyscy si tylko przygldali. Nikt nie powiedzia. Chwilowemu ostracyzmowi zostaje poddany mczyzna oraz jego kochanka. Romans zakoczy si rozwodem zpani Szczepask gwnie dlatego, e kochanka bya wciy. Pocztkowo mieszkali wSobieszowie, rozpoczli nawet budow willi, jednak zostaa ona zniszczona wczasie poaru. Poar spotgowa jedynie presj spoeczn: ludzie zaczli gada, e to kara boska, e dobrze im tak, e si spalio. Nie ulega wtpliwoci, e to, co jest potocznie uznawane za bigami, wie si ze zamaniem zasad. Podobny mechanizm trwajcego duej lub krcej ostracyzmu wobec amicych zasad wiernoci bd solidarnoci wystpuje wprzypadkach zdrad maeskich, ktre nie kocz si rozwodami. Romanse wbrew pozorom nie s niczym wyjtkowym wprzypadku rodzin, zktrymi pracowaam. Zca pewnoci jednak stanowi jedne znajpilniej strzeonych sekretw rodzinnych. wiadczy to otym, e amanie zasad niekoniecznie musi prowadzi do negatywnych efektw wewntrz szeroko rozumianej rodziny, ale pojawiaj si one na zewntrz, wzetkniciu si zpozarodzinnym kontekstem spoecznym. Jeli rodzina nie uruchamia sankcji wstosunku do amicego jakie oglnie przyjte zasady oznacza to, e co zni jest nie tak: nie jest normalna, aludzie j tworzcy zaczynaj by postrzegani jako niemoralni ipatologiczni.

3.4. Kazirodztwo
Rozwaania nad przypadkiem kazirodztwa naley potraktowa jako odnoszce si do powyszego akapitu dotyczcego reakcji spoecznoci lokalnych na przejawy postpowania wbrew zasadom lokujcym ycie rodzinne wnormie. Reakcj jest ostracyzm inapitnowanie, przy czym zawsze maj one charakter czasowy. Nigdy nie mamy znimi do czynienia wsensie absolutnym iostatecznym. Oile bigamia, czy zdrady maeskie stanowi wewntrzrodzinne tajemnice, ktrych ochron zajmuj si czonkowie danej rodziny czy szerzej sieci najbliszych krewnych, otyle wprzypadku zwizkw kazirodczych funkcj t przejmuje caa spoeczno. Kazirodztwo jest 178

karalne, podobnie zreszt jak bigamia, przy czym przykady jakimi si posuyam, nie dotyczyy sytuacji amania prawa, poniewa wgr nie wchodziy podwjne maestwa cywilne. Opisaam zwizki, ktre niejako oddolnie zostay zakwalifikowane jako bigamiczne. Zakaz kazirodztwa naley do najbardziej powszechnych zakazw, aantropologia strukturalna ClaudeaLvi-Straussa uznaje go wrcz za swego rodzaju pocztek kultury, punkt graniczny midzy natur akultur, wktrym jedna si koczy, adruga zaczyna. Zakaz kazirodztwa bywa jednak rnie definiowany wrnych kulturach. Wgrupach spoecznych, ktre cechuje endogamia, dopuszcza si (lub te dopuszczao si) zwizki midzy stosunkowo bliskimi krewnymi (zwaszcza gdy s to niezbyt liczne grupy spoeczne, na przykad arystokracja, rodziny krlewskie). Lvi-Strauss dokona interpretacji zakazu jako przejaw zasady wzajemnoci imechanizmu budujcego zwizki powinowactwa przez wymian kobiet, przez co moliwy jest rwnomierny podzia on oraz rozwj grup (Szynkiewicz 1987e: 376). Moim zamiarem nie jest zgbianie teoretycznych niuansw zwizanych zzakazem kazirodztwa, ale ukazanie dziaania zwizku kazirodczego wkontekcie spoecznoci lokalnej. Taki zwizek mogam obserwowa wrodzinie Cielakw, tworzonej przez maestwo wrednim wieku i3 dzieci (2 dorosych ijedno nieletnie). Do zwizku kazirodczego doszo midzy ojcem acrk, ajego owocem byo dziecko. Wmidzyczasie matka zapada na powan chorob. Do pewnego stopnia zacza zastpowa j crka kochanka ojca. Oczywicie nie chodzio tu tylko orelacje seksualne zojcem, ale przede wszystkim oopiek nad rodzestwem. Spoeczno lokalna wiedziaa orelacji midzy crk iojcem, ich najblisze otoczenie, tak krewniacze jak issiedzkie, uznao sytuacj za nieby. Wiedza na ten temat bya oczywicie przekazywana zust do ust, bya przeksztacana, wzbogacana dodatkowymi domysami iszczegowymi opisami tego, co si stao. Wzasadzie relacje midzy rodzin Cielakw atymi, ktrzy wiedzieli nie ulegy zmianie. Poziom zayoci pozosta ten sam, kontakty nadal s podtrzymywane. Rodzina Cielakw nigdy nie staraa si ukry zwizku kazirodczego midzy crk aojcem. Uznanie go za may wypadek, ktry po prostu si zdarza oraz brak podjcia jakichkolwiek dziaa ze strony najbliszego otoczenia ma swoj bardzo konkretn podstaw. Rodzina ta zawsze bya uznawana za patologiczn, atam, gdzie nie ma normy, nie mona jej zama. Wtym fakcie upatruj przyczyn tego, e wspoecznoci lokalnej nie podjto jakichkolwiek sankcji. Patrzc zinnej perspektywy, powiedzie mona, i to wanie ona przez brak reakcji chroni tajemnic rodziny Cielakw, minimalizuje skutki zamania zakazu kazirodztwa: Po co wywoywa zamieszanie, skandal, jak bdziemy my wszyscy wygldali, co powie ksidz? No? No, wjakim wietle nas to postawi? Co si stao to si nie odstanie. Historia zwizku koczy si, kiedy crka poznaje innego mczyzn iwyprowadza si zdomu.

Kazirodztwo | 179

3.5. Maestwa swingerw

Zjawisko swingeryzmu dotyczy zachowania seksualnego, ktre polega na rnych formach kontaktw seksualnych, poczwszy od wymiany partnerw, poprzez triolizm (znany wszystkim zpotocznej nazwy trjkt), askoczywszy na seksie grupowym iorgiach. Najwiksz popularnoci zjawisko to cieszy si uprzedstawicieli nowej, tworzcej si wanie wnaszym kraju, klasy redniej. Wtrakcie bada jakie realizowaam wPoznaniu spotkaam si zkilkoma modymi maestwami, ktre uprawiaj wyej wymieniony triolizm. S to maestwa, tworzone przez grup znajomych iprzyjaci. Triolizm, oktrym mowa dotyczy tylko czciowo relacji seksualnych midzy nimi, najczciej bowiem wczane s wich obrb osoby niezamne. Trzeci stron, chwilowo doczan do maestwa zawsze jest kobieta, zatem mamy tu do czynienia ztriolizmem heteroseksualnym, wktrym wrelacj seksualn wchodzi jeden mczyzna oraz dwie kobiety. Nigdy nie s to obce osoby: s to albo ony zzaprzyjanionych maestw, albo niezamne przyjaciki on. Status ekonomiczno-spoeczny obserwowanych przeze mnie swingerujcych zwizkw maeskich da si opisa nastpujco: przynale do klasy redniej, s zamone, zarwno kobiety jak imczyni pochodz zrodzin dobrze sytuowanych, wktrych panuje kult wyksztacenia inieustannej aktywnoci ekonomicznej, nieraz zajmuj dobre stanowiska ipostrzegaj si jako elity. Nadto charakterystyczny jest dla nich familizm, zorientowanie na wartoci rodzinne podbudowywane faktem prowadzenia wsplnej dziaalnoci gospodarczej, zwykle wsektorze usugowym. Swingeryzm wie si ze stylem ycia tych maestw, wktrym konsumpcjonizm odgrywa istotn rol. Wtym kontekcie warto przyjrze si temu, wjaki sposb takie maestwa powstaj ijak dziaaj wyciu codziennym. S to maestwa 30-latkw, ktre zostay zawarte po ukoczeniu przez nich studiw wyszych. Pobierasz si, dostajesz mieszkanie, rodzice bior kredyt, robisz dziecko, awtedy to ju na pewno dostajesz mieszkanie. Tato daje ci prac albo twojej onie. Dziecko jest ijest sodkie, fajne ikochane. S babcie, twoja ona itak pracuje, babcia si cieszy. lub to moment, wktrym pomoc rodzicw dla dorosych dzieci ulega intensyfikacji. Zjednej strony rodzice oczekuj, e ich dzieci usamodzielni si, apodjcie decyzji omaestwie jest postrzegane jako wejcie wprawdziw doroso iniezaleno. Zdrugiej strony model pomocy towarzyszcej zawarciu maestwa jest na tyle silny, e dorose dzieci przez legalizacj zwizkw, wktrych tkwi niejako, obliguj rodzicw oraz innych krewnych do dawania im darw iwiadczenia usug. Zpunktu widzenia rodziny obdarowywanie biorcych lub dorosych dzieci jest dziaaniem podnoszcym presti spoeczny wobrbie sieci krewnych, znajomych, ssiadw iprzyjaci. Wmaestwach swingerw do szybko pojawiy si dzieci, co zkolei sprzyjao uruchomieniu kolejnego strumienia pomocy pyncego zrodzin pochodzenia wspmaonkw. Fakt posiadania dzieci nie prowadzi do zmiany stylu ycia 180

tych ludzi polegajcego na zarabianiu pienidzy, intensywnym yciu towarzyskim inietypowym yciu seksualnym. Dzieci s wpraktyce wychowywane przez dziadkw. Maestwo nie jest wtych przypadkach stabilizatorem emocjonalnym, lecz jedynie materialnym. Nie prowadzi take do cakowitej samodzielnoci wzgldem rodzicw. Posiadanie dzieci racjonalizuje si jako dugofalow inwestycj, ktra przy okazji zwraca si wpostaci permanentnego wsparcia ze strony rodzin pochodzenia. Triolizm pomidzy maestwami iich przyjacikami opiera si na jednej wanej zasadzie:
Jeli si spotykamy, robimy to razem. Jeli mj m spotkaby si zmoj przyjacik sam zabiabym go, bo to byaby zdrada. Waciwych emocji dostarcza nie maestwo samo sobie, ale obecno trzeciej strony. Zjednej strony pojawia si nieustanne napicie, zdrugiej poczucie bezpieczestwa poniewa trjkt tworzony jest przez przyjaci, ktrzy nie tylko uprawiaj razem seks, ale s obecni wswoim yciu rwnie na poziomie codziennoci. Przy czym codzienno to nieustanne <<socjalizowanie si>>: wsplne wyjcia do kina, klubw, zakupy, <<wieczorne winko>>, kilkugodzinne rozmowy telefoniczne, weekendowe wyjazdy nad morze, na narty, wsplne wakacje za granic, rejsy jachtami. >>Dopki dziaa, jest dobrze, dopki dzieci s mae jest dobrze>>.

Maestwa swingerw | 181

182

Rozdzia VII Kohabitowanie zdzieckiem czy bez? Maestwo ikonkubinat

1. Konkubinat versus maestwo58
Teoria praktycznego wymiaru zwizkw maeskich lub konkubinatw musi uwzgldnia fakt, e s to relacje, ktrych nie powinno si postrzega jako odrbnych iautonomicznych od innych. Nie mona ich do koca oddzieli od tych, wjakie kobiety imczyni wchodz ze swoimi dziemi, rodzicami, rodzestwem, dziadkami, ciotkami, wujami czy kuzynami. Obie formy zwizkw stanowi system rl, obowizkw oraz oczekiwa, ktry przez moich rozmwcw by uznawany za najbardziej intymny. S to bowiem wizi najsilniej nacechowane cielesnoci iseksualnoci. Ten wyranie istotny komponent relacji pokrewiestwa iycia rodzinnego jest jednym ztrudniej poddajcych si adekwatnemu opisowi. Po pierwsze, wdyskursach naukowych, politycznych oraz czciowo religijnych, zwaszcza maestwo zdefiniowane jest jako instytucja spoeczna, azatem jako co abstrakcyjnego. Po drugie, zarwno maestwo, jak ikonkubinat stanowi wewntrznie sprzeczne zjawiska, bowiem obok komponentu afektywnego posiadaj charakter wybitnie transakcyjny. Transakcyjno tych relacji jest uwiadamiana iczsto stanowi istotny element kalkulacji. Stoi wic wopozycji do przypisywanych zwizkowi heteroseksualnemu uczuciom mioci, namitnoci, wiernoci ioddania. Ta wewntrzna sprzeczno jest trudna do zwerbalizowania, poniewa czy si zujawnieniem pozaemocjonalnych, najczciej ekonomicznych motyww bycia razem. Ztego powodu moi rozmwcy, zwaszcza rozmwczynie, prowadzili narracje ocharakterze zideologizowanym ideklaratywnym.

58 Wspczenie odchodzi si od uycia pojcia 'konkubinatu' ze wzgldu na jego pejoratywno izastpuje si je pojciem 'kohabitacji' bd 'kohabitatu'. Pomimo tego decyduj si na pojcie konkubinatu, konkubiny ikonkubenta ze wzgldu na to, e terminem tym posugiwali si moi rozmwcy.

Konkubinat versus maestwo | 183

Wedug wielu moich rozmwcw moment powstania rodziny naley identyfikowa zzawarciem zwizku maeskiego, zjego nadrzdnym celem jakim jest posiadanie dzieci. Wpraktyce jednak, to raczej pojawienie si dziecka nakania ludzi do legalizacji zwizkw. Przykadem dziaania tego twierdzenia jest sytuacja, wktrej znalazam si osobicie. Zdarzyo si, i wtrakcie realizacji projektu badawczego mogam na wasnej skrze odczu, co si dzieje, kiedy zawizywane jest maestwo. Kiedy moi znajomi oraz ssiedzi dowiedzieli si otym, e wychodz za m, to ich pierwszym pytaniem, byo pytanie oto, kiedy urodz dziecko. Zakadali, ze moja decyzja ozampjciu musi by zwizana ztym, e jestem wciy izaistniaa potrzeba legalizacji mojego zwizku. Ju samo uycie sowa legalizacja, wiadczy otym, e maestwo jest postrzegane jako legalne, konkubinat za jako nielegalny. Wtakim sposobie rozumienia legalne oznacza lepsze, stabilne, bezpieczne, nielegalne, odwrotnie, bdzie gorsze, niestabilne inie do koca bezpieczne. Niemniej skoro na podstawie wypowiedzi ocharakterze deklaratywnym mona mwi onastpujcym porzdku: maestwo = dziecko = rodzina, to za punkt wyjcia dla wyjanienia, wjaki sposb formuje si ta ostatnia, naley uzna transakcj maesk, awkonsekwencji podzia rl iobowizkw midzy kobietami imczyznami. Jednak adne maestwo, ani jego potencjalna konsekwencja wpostaci rodziny nuklearnej, nie funkcjonuje bez obecnoci innych krewnych, dlatego nie powinno by rozpatrywane jako autonomiczne iograniczajce si do relacji midzy jedn kobiet ijednym mczyzn. Maestwo nadal pozostaje podstawow instytucj spoeczno-kulturow, ktrej zadaniem jest legitymacja istnienia nie tyle modelowej rodziny, co modelowej relacji rodzicw zdzieckiem. Wtrakcie prowadzonych przeze mnie bada niejednokrotnie spotykaam si ztwierdzeniem, e nie ma rodziny bez maestwa lub co to za maestwo bez dzieci? Na t tradycj spoeczn nakada si dodatkowo tradycja katolicka. Maestwo fundament rodziny zawierane jest wkociele niezalenie od tego czy osoby biorce lub kocielny praktykuj religi katolick, czy nie. lub kocielny nie jest postrzegany jako ceremonia religijna, lecz jako tradycja, ktrej nie sposb zaprzeczy. Czsto jest on sposobem na uzyskanie akceptacji maestwa nie tyle ze strony rodzicw, co przede wszystkim innych krewnych (bab, ciotek, wujkw, chrzestnych). Niezalenie od wyksztacenia, pochodzenia czy sytuacji ekonomicznej, moi rozmwcy nie uwaali, aby maestwo byo instytucj przestarza. Wrezultacie bardzo rzadko akceptowali pogld przyzwalajcy kobiecie na decyzj posiadania dziecka bez wizania si na stae zmczyzn. Tej staoci nie gwarantuje konkubinat rzadko traktowany jako prawdziwa alternatywa dla maestwa. Uznaje si, i dziecko bezwzgldnie musi mie legalnego ojca, ktry bdzie mem matki: jaki bdzie, taki bdzie, byle by by. Zawarcie maestwa jest rwnoznaczne ze spoeczn akceptacj zwizku. Innymi sowy podwysza status spoeczny osb, ktre je zawieraj. Stanowi oznak wejcia wprawdziw doroso ijest identyfikowane

184

zpodjciem decyzji outworzeniu rodziny. Jest to wkroczenie na drog prowadzc do zasiedzenia istabilizacji materialnej oraz emocjonalnej. Pokolenie ludzi, ktrzy decyduj si na zawarcie zwizkw maeskich, inicjujc tym samym istnienie nowej rodziny, najwiksz wag przywizuje do zabezpieczenia materialnego (Becker 1990, 1991; Jaboski, Ostasz 2001; Kotlarska-Michalska 1998: 49-66; Kotowska 2002: 2-8; Poleszczuk 2000: 257-279; Przyby 1997: 81-96; Slany 2002; Slany, Maek, Szczepaniak-Wiecha 2003). Priorytetu nie posiadaj takie czynniki jak: wierno, wzajemny szacunek, sprawiedliwy podzia rl penionych wmaestwie irodzinie, zadowolenie zycia seksualnego czy tolerancja. Wane, aby mieszka wsamodzielnym mieszkaniu, posiada prac, odpowiednio rozbudowan sfer materialn tworzonego domu iwreszcie posiada dzieci. S to oczywicie jedynie deklaracje, ktre rzadko przekadaj si na praktyk. Mimo to status iczynniki materialne, to najistotniejsze elementy uznawane za konstytuujce dobre ycie rodzinne. Czynniki stabilizujce interakcje partnerskie oparte na komunikacji s mniej istotne, co nastpnie znajduje swoje odzwierciedlenie wnierwnym podziale zada wykonywanych na rzecz domu. Badacze spoeczni tworz klasyfikacje itypologizacje form maestwa woparciu opodzia rl iobowizkw, apowstae wten sposb modele uznaj za regulujce form ycia rodzinnego. Jest to oczywicie sposb na uporzdkowanie istotnego fragmentu rzeczywistoci spoecznej, ktremu towarzyszy zaoenie, e ycie rodzinne bezsprzecznie lokuje si na najwyej pozycji whierarchii systemu wartoci. Rzeczywicie jego wysoka pozycja, uznawana za niepodwaaln ibezwarunkow, potwierdzana bya wlicznych twierdzeniach moich rozmwcw. Wtym przypadku nie miao znaczenia, czy bya to osoba yjca samotnie, czy te osoba tworzca wasn rodzin prokreacyjn. Teoretycznie pozytywna warto rodziny, jaka wynika zprzypisywanych jej waciwoci oraz funkcji, mieci si woglnospoecznym systemie aksjologicznym. Wano tego zjawiska, czsto ujmowanego jako co abstrakcyjnego, podtrzymywana jest dodatkowo przez dyskursy publiczne obecne wsferze politycznej, naukowej, medialnej oraz religijnej. Wpraktyce jednak pojawiaj si coraz bardziej wyrane akcenty wiadczce owypieraniu cech tradycyjnego modelu rodziny, oile wogle mona otakim mwi (Biay, Wcirka 2003; Blossfeld 1995; Cichowicz 1993c; Doniec 2000; Gawlina 2003: 33-46; Giza-Poleszczuk 2002: 272-301; Howell, Melthuus 2005: 309-339; Kotlarska-Michalska 1998: 49-66; Kotowska 2002: 2-8 ; Przyby 1997: 81-96). Wodniesieniu do wasnych bada mog stwierdzi, e maestwo jest powszechnie akceptowane ipopularne zarwno na wsi, jak imiecie wrd osb rnicych si midzy sob statusem ekonomicznym, spoecznym, osigajcych rne dochody, praktykujcych odmienne style ycia czy rekrutujcych si zrnych warstw generacyjnych. Jak pamitamy, miaam do czynienia jedynie z8 przypadkami bezdzietnych zwizkw nieformalnych, ktre tworzyy odrbne gospodarstwa domowe, 5 stanowiKonkubinat versus maestwo | 185

cymi cz rodzin wielopokoleniowych oraz 3 niesformalizowanymi rodzinami zrekonstruowanymi59. Poza tym jednak zdecydowana wikszo zwizkw maeskich czsto funkcjonowaa najpierw wformie konkubinatu, zwaszcza do momentu, kiedy pojawiy si dzieci. Konkubinaty zdziemi s charakterystyczne przede wszystkim dla rodzin wielopokoleniowych oniskim statusie ekonomicznym, co mona odczyta jako strategi pozwalajc na korzystanie zdobrodziejstw systemu pastwowych zabezpiecze socjalnych. Pozostae za s zwizkami osb wrednim lub starszym wieku, wktrych partnerzy s rozwodnikami albo osobami owdowiaymi. Te konkubinaty zpewnoci nie zostan ju przeksztacone wmaestwa. Jednym zpowodw powstrzymywania si od zawarcia ponownego maestwa s motywy religijne: brak uznania rozwodu wprzypadku maestw kocielnych lub niezgodno wyznaniowa pomidzy partnerami. Przykadem konkubinatu tworzonego przez osoby starsze jest zwizek wdowca Abrama. ona Abrama zmara w1973 roku. Pod koniec lat 80. Abram zamieszka ukobiety, ktr przez lata zatrudnia wjednym ze swoich sklepw. Kobieta ta bya wtym czasie rozwiedziona. Ma jednego syna mieszkajcego we Wrocawiu oraz crk mieszkajc wcentrum Jeleniej Gry. Ich relacje nie nale do najbardziej pozytywnych icharakteryzuj je liczne napicia oraz wefekcie sporadyczny kontakt.
Ona pracowaa umnie. Ja do niej czasem chodziem, a wreszcie zostaem, bo to si bardziej opacao. Po co wdwch miejscach mieszka? Szkoda pienidzy. To pracowita kobieta bya, teraz od 3 lat zdomu nie wychodzi. Schorowana jest. Bym si zni nawet mg oeni, ale gojka jest. Poza tym, ktra by chciaa ma yda? Czasami kto gada, e ydzi to, tamto, aja na to, e durni s, bo nas jest garstka, atutaj to sam jeden si przyznaj. Co oni plot? Sklep jak miaem, to przychodzili wszyscy wniedziel, ale itak pluli. Wyzywali czasem, e sikam do kiszonych ogrkw (...) yje si normalnie, cho ona zazdrosna, zaborcza kobieta. Razem umrzemy. Taka ironia: yd igojka, cho religijnie tego nie popieram, ale co ona mi przeszkadza? Co ja jej przeszkadzam, e judaizm wyznaj? Nic. Ale innym przeszkadza.

Poznaskim przykadem nieformalnego zwizku, wktrym yj ponad 60-latkowie s Grscy. Kobieta w1996 roku rozwioda po ponad 20 latach maestwa.
Mieszkalimy wRybicu, gdzie mielimy mieszkanie spdzielcze. To mieszkanie nadal jest, wanie jest szykowane do sprzeday, eby byy pienidze na dom. Rozwiodam si, poniewa nie mogam mie dzieci, cho raczej to on mnie zostawi. No, nie wiem czemu, chyba dlatego, e dzieci nie byo? Wyszam za m po raz drugi tak
59 Konkubinaty tworzce odrbne gospodarstwa domowe to Dbrowscy, Wojciechowscy, Mazurowie, Grscy, Sikora zPoznania, Sawiccy oraz Abramowie zJeleniej Gry oraz Zakrzewscy wDziekanowicach. Konkubinaty wsptworzce rodziny wielopokoleniowe to Piotrowscy iMajewscy zPoznania oraz Jakubowscy, Tanasiowe iMazurkowie zJeleniej Gry. Zkolei konkubinaty, ktre zdefiniowaam jako rodziny zrekonstruowane to Jaboscy iWitkowscy zPoznania inastpnie Wysoccy zJeleniej Gry.

186

jakby, cho to nie jest mj m, na to nie mona pozwoli, ze wzgldu na pierwszego ma. Ten obecny by tak zwanym starym kawalerem itrudno dostosowalnym, e si tak wyra. Ale to dobry czowiek. Rowo nie jest, ale yjemy razem. Razem tworzymy dom na wzr domu mojej mamy. On jest spokojny. Mamy kota. Rozwd by dla mnie tragedi. Takie bolesne, traumatyczne przeycie, e ju nigdy wicej nie chc tego przey. Gdzie ja wtym wieku miaabym jeszcze raz? Tak jest dobrze, sprawiedliwie. Dzieci ju mie nie bd.

WPolsce mamy do czynienia zproporcjonalnie najnisz liczb konkubinatw wEuropie (Mynarska, Bernardi 2007: 519-520). Pary decydujce si na tak form zwizku czsto cierpi zpowodu oglnospoecznego negatywnego wyobraenia dotyczcego ycia bez lubu. Konkubinat prawie zawsze jest tumaczony koniecznoci wyprbowania si nawzajem zanim zostanie podjta decyzja olubie. Jest to zatem tolerowana forma zwizku, ale oglnospoeczne podejcie do niej jest dwuznaczne. Dowodzi tego praktyka prdzej czy pniej wikszo konkubinatw koczy si lubem. Wobec tego kohabitacja jest uznawana za ewentualnie suszn, ale pod pewnymi warunkami, spord ktrych najistotniejszym inajwyraniej werbalizowanym jest sytuacja ekonomiczna. Wedug moich rozmwcw, konkubinat mona zrozumie, jeli pary nie sta na odpowiedni lub ijest dopuszczaln formu zwizku jedynie jako okres prbny. Jako alternatywa dla maestwa jest niemal zawsze traktowany negatywnie. Polityka spoeczna, religia katolicka, presja rodowiska rodzinnego czy wkocu pojawianie si dzieci to czynniki, ktre nie pozwalaj na upowszechnienie si alternatywy dla maestwa, jak mgby by konkubinat wci postrzegany jako co niestabilnego, niezabezpieczajcego iniepowanego. Studia nad pci kulturow take zajmujce si zagadnieniem instytucji maestwa, podkrelaj odmienno iniespjno perspektywy kobiet imczyzn, ktrzy zawierajc maestwo, kieruj si odmiennymi motywami. Itak twierdzi si, i mczyni zawsze bd mieli wicej wadzy strukturalnej ibd preferowa liberalne seksualnie zwizki, kobietom za przypisuje si denie do wchodzenia wzwizki bezpieczniejsze ekonomicznie izaangaowane emocjonalnie. Stereotypowo uznaje si, e mczyni owiele rzadziej chc wchodzi wzwizki maeskie (Guzzo 2006: 32-333). Takie zaoenie jest jednak problematyczne. Pojawia si bowiem pytanie oto, jacy mczyni eni si zkobietami? Przyjmowanie, e mczyzna wchodzi wzwizek maeski pod przymusem (kobiet, rodzin, sytuacji, wktrej pojawia si dziecko) zaciemnia rzeczywisto. Wodniesieniu do przeprowadzonych przeze mnie bada wydaje si nieprawd, e mczyni nie chc zawiera zwizkw maeskich, ani mie dzieci. Pytanie omotywacje dla podjcia decyzji ozaoeniu rodziny tylko zpozoru wydaje si proste. Odpowied nigdy nie bdzie jednoznaczna, poniewa nasze dziaania rzadko bywaj podejmowane woparciu opojedynczy motyw czy preferencj. Na przykad zakada si, e kobieta moe si zrealizowa tylko wzwizku monogamicznym (Guzzo 2006: 334). Co zatem zmatkami, ktre romansuj? Zakada si rwnie, Konkubinat versus maestwo | 187

i mczyni dysponujc znacznie wiksz wadz strukturaln, staraj si ogranicza seksualno kobiety. Maestwo daje im zatem dostp do relacji seksualnych 24 godziny na dob. Jednak jeli tak rzeczywicie jest, to nie odpowiada si na pytanie dlaczego. Czy ze wzgldw jedynie ekonomicznych? Amoe konceptualizowanie pci przez jej cechy biologiczne powoduje, e mczyzna tej wadzy ma wicej? Jak wobec tego tumaczy fakt, e im duszy sta maeski, tym ubosze zazwyczaj ycie seksualne iczciej wchodzi si wrelacje pozamaeskie? Tworzenie zarwno konkubinatu, jak imaestwa rozumiem jako dziaania odoniosym znaczeniu strategicznym. Maestwo jest instytucj, ktrej najistotniejszym elementem jest zabezpieczenie ipomnoenie kapitaw, zwaszcza ekonomicznego. Natura wymiany midzy kohabitujcymi partnerami wydaje si by odmienna od wymiany wmaestwie. Pary kohabitacyjne s bardziej heterogeniczne ni maestwa. Rnice te determinowane bywaj wyksztaceniem, wiekiem, czasem take wyznawan religi. By moe te konkubinat jest sposobem na ominicie dziaania, ktre naruszyoby spoeczn norm dotyczc maestwa, amianowicie mezaliansu? Ze wzgldu na to niektrzy badacze proponuj, by konkubinat traktowa jako zupenie inny rodzaj zwizku ni maestwo (Sassler, McNally 2003: 553-578). Stwierdza si, i konkubenci s zaangaowani wmniej tradycyjne formy wymiany ni pary maeskie, na przykad szacuje si, e wkonkubinatach kobiety maj znacznie wikszy wkad finansowy wbudet domowy. Zakada si te, e kobiety, zwaszcza te zorientowane na karier, mog preferowa kohabitacj, poniewa wie si ona zmniejszym obcieniem wytwarzanym przez potrzeby rodzinne. Nadto stwierdza si, e konkubinat moe by niekiedy korzystniejszy dla mczyzn, ktrzy nie osigaj zbyt atrakcyjnych zarobkw, poniewa od konkubenta bdzie si oczekiwao mniej ni od ma. Sceptycyzm wstosunku do promowania maestwa przez Koci, pastwo czy media pojawia si przede wszystkim wstudiach feministycznych (Finlay, Clarke 2003: 415-420). Krytyce poddawany jest, przykadowo, dyskurs na temat mioci inamitnoci, ktry wkulturze zachodniej moe by odczytywany jako skutecznie zawoalowujcy opresyjne oblicze instytucji maestwa. Ti-Grace Atkinson (1974) krytykuje zestawianie mioci zmaestwem oraz traktowanie maestwa jako ideau wizi czcej kobiety imczyzn. Wykazuje ona, i maestwo subordynuje kobiety, awtym procesie podporzdkowania istotn rol odgrywa wiara wromantyczn mio. Mio interpretuje jako instytucj polityczn, rodzaj niezbdnika mskiej dominacji, amaestwo uznaje za kulminacj tego afektu oraz baz faszywej wiadomoci kobiet. Zkolei Carole Pareman (1988) rozwaa maestwo zperspektywy spoecznego kontraktu, na mocy ktrego mczyzna ma pozycj dominujc ima dostp do usug seksualnych. Twierdzi, e kultura zachodnia posiada charakter patriarchalny, przez co wodniesieniu do seksualnoci, od kobiety wymaga si cakowitej wiernoci. Wpraktyce, rzeczywicie niewierno partnerki, anade wszystko 188

ony, to wyrane rdo konfliktu. Wedug moich rozmwcw zdradzajca kobieta, to zdzira itakiej si nie wybacza, ale inaczej jest wprzypadku zdradzajcego mczyzny, ktry jest akceptowany, wybacza mu si, bo popd seksualny ley wjego naturze. Jestemy przekonani, e zdrada kobiety jest dewiacj, bo znatury kobieta jest monogamiczna. Maestwo jest zakorzenione wdyskursie omonogamii (zwanej przez moich rozmwcw inaczej monotoni), ktra uprzywilejowuje interesy mczyzn. Mona rzec, e zwizek maeski to rodzaj kolonizacji intymnoci, wktrej kobieta, zwaszcza ona jest postaci ekskluzywn. Podajc dalej tym tropem, naleaoby doj do wniosku, i ona nie ma prawa do wasnego ycia prywatnego czy intymnego. Feministki uznaj, e kobiety podlegaj bardziej lub mniej wiadomej eksploatacji, wskazujc czsto na eksploatacj seksualn. Tylko, e seks wmaestwie stanowi rodzaj tabu: pewnych rzeczy nie zrobi si zon, bo ona nie do koca jest do seksu, anarracje mczyzn (gwnie mw oswoich onach) bywaj sprzeczne; s albo pejoratywne iona to stara, stare zuyte pudo, albo dotycz ich nietykalnoci, czystoci jako matek ich dzieci. Najostrzejsza krytyka instytucji maestwa pojawia si wperspektywie anarchistyczno-feministycznej, ktr wpierwszym rzdzie naley odczyta jako krytyk patriarchalnoci. Taka perspektywa ujmuje maestwo jako instytucj bazujc na relacjach, ktre s inherentnie autorytarne, bowiem jest legitymizowane przez pastwo oraz Koci. Innymi sowy maestwo nie istnieje poza sankcjami ipastwowymi regulacjami. Wtym kontekcie mona przyjrze si temu, wjak prosty sposb zawierane jest maestwo oraz temu, jak trudno jest je zakoczy zarwno ze wzgldu na prawo cywilne, jak ikanoniczne. lub jest wzi atwo, ale rozwie si ju nie. Wtakim rozumieniu maestwo staje si czym, co naley do pastwa lub Kocioa. Anarchici krytykuj dyskursy moralne, spoeczne ikulturowe dotyczce maestwa, ktrymi posuguje si pastwo. Wskazuj, na przykad na proces demonizowania, negatywnego etykietowania pojedynczych rodzicw zdziemi, rozwodw, konkubinatw, zwizkw homoseksualnych iseparacji (Shantz 2004: 181-187). Problem heteroseksualnego maestwa zrwnywany jest zprocesem zdobywania kobiet przez mczyzn, cho ztym nie do koca si zgodz, poniewa potocznie mwi si raczej otym, e to kobiety poluj na mw lub e api ich na dziecko. Wwielu przypadkach jest to dziaanie wykalkulowane istrategiczne. Zperspektywy feministycznej mio jest postrzegana jako zaciemniajca nierwno pci oraz opresyjn sytuacj kobiet wzwizkach heteroseksualnych. Jest to pewne uproszczenie, albowiem badania prowadz do bardziej zoonego rozumienia dyskursu na temat mioci. Wjego centrum znajduj si kobiety, mczyni za s traktowani jako emocjonalni inwalidzi. Mczyzna jest usidlony, znajduje si wmiosnych ptach. Dyskursy omioci iromansie przenikny, midzy innymi, do kultury popularnej. Jednak fikcja wydaje si redukowa zoono, apopkulturowe narracje ilustruj mio jako co prostego, zdramatycznymi chwilowymi momentaKonkubinat versus maestwo | 189

mi, wrezultacie scenariusz jest zawsze podobny. Feministyczne rozwaania odwrotnie zawsze odnosz si do zwizkw bardzo trudnych izawikanych, ktrym daleko jest do popkulturowych romansw zzakoczeniem iyli razem dugo iszczliwie (Burns 2000: 481-485). Historycznie pena pasji mio romantyczna wizaa si zwalk ztradycyjnymi strukturami tabu, bya wstanie przetrwa na wieki ibya symbolem wolnoci. Wspczenie, wkontekcie demokratyzacji irwnoci wzwizkach, mamy do czynienia zinn intymnoci. Zwizek musi dostarcza osobistej satysfakcji, amio jest racjonalizowana. Jzyk mioci jest bardzo zoony, cho stereotypowy. Mamy wic do czynienia zdyskursem omioci oraz zdyskursem opracy nad mioci, ktre znajduj si wpewnego rodzaju konflikcie. Dyskurs omioci stanowi rodzaj fasady, ktra zasania proces racjonalizacji zwizku irodziny (por. Marchbank, Marchbankm 2003: 464-468). Wpraktyce pojawia si sprzeczno, bowiem kwestia mioci wzwizkach rzadko pojawiaa si wnarracjach moich rozmwcw. Omioci romantycznej wogle nie mwiono. Zastosowanie prostego rozwizania: kobieta jest bardziej emocjonalna, amczyzna bardziej racjonalny jest kolejnym powtrzeniem dychotomii analitycznej prywatne publiczne ijest niezgodne ztym, co syszaam iwidziaam. Instytucja maestwa moe by take interpretowana wodniesieniu do opieki nad dziemi, prac domowych czy transakcji midzy partnerami. Podczas gdy mczyzna moe podejmowa si opieki nad dzieckiem iangaowa si wdziaania na rzecz domu, to nadal wikszo pracy wtej sferze wykonuj kobiety (wychowuj dzieci, zasuwaj wdomu, dbaj oswj zwizek). Zmoich obserwacji wynika, e kobiety nie przestaj powica si sprawom domowym, mimo wiadomoci tego, e naleaoby si domowymi pracami podzieli. Poniekd powcigliwo wdzieleniu si przestrzeni domow ma swoje rda wstereotypowym dyskursie oniezaradnym mczynie. Kobiety dominuj wsferze domowej irodzinnej, ale mczyni rwnie bywaj aktywni wjej obrbie ijak zazwyczaj si twierdzi, nie jest to adne osignicie ostatnich lat. Tu wzasadzie niewiele si zmienio, jeli odniesiemy si do zwizkw osb urodzonych wlatach 50. Mczyni dziaaj na tych samych polach, tyle e pojawi si dyskurs medialny promujcy ich zaangaowanie wrealizacj obowizkw domowych. Wprzypadku ycia poza zwizkiem maeskim tylko teoretycznie stawiamy si wsytuacji, wktrej posiadamy wicej przestrzeni na ycie indywidualne, zwaszcza wsferze dostpu do seksu. Tylko, e to wedug kobiet niesie ze sob ogromne ryzyko ijak same tumacz ycie zmczyzn bez lubu, to dawanie za darmo. Wefekcie mona powiedzie, e system pokrewiestwa, awjego ramach zjawisko maestwa bywa dyskryminujcy rwnie wzgldem mczyzn. Warto przyjrze si temu, co mwi kobiety na temat konkubinatw, osposobach zmuszania mczyzn do zawarcia zwizku maeskiego, ktry stereotypowo jest gwarancj zabezpieczenia ekonomicznego. Wrzeczywistoci, na poziomie prawnym dwoje ludzi nie bdcych maestwem posiada moliwo zagwarantowania sobie zabezpieczenia ekonomicz190

nego, ustanawiajc tak zwan wsplnot majtkow lub spisujc testament. Zatem symboliczno maestwa jest wiksza ni sdzimy. Maestwo jest postrzegane jako instytucja, ktra poprawia ekonomiczn sytuacj kobiet, dajc im dostp do dbr ich mw. Jakkolwiek niektrzy badacze stwierdzaj, e maestwo zagraa dobrobytowi kobiet, poniewa zniechca je do pracy zawodowej, jednoczenie zmuszajc niejako do nieodpatnej pracy na rzecz domu oraz rodziny. Wobec tego, zwizek maeski zawiera wsobie normatywne oczekiwania dotyczce tego, jak prac powinien wykonywa mczyzna, ajak kobieta. Te oczekiwania generuj asymetryczn alokacj pracy: mczyzna spdza dugie godziny wpracy, podczas gdy kobieta spdza je wdomu. To za odczytywane jest jako potencjalnie negatywne konsekwencje dla kobiet pod wzgldem ich sytuacji ekonomicznej. Przykadem moe by rozwd, wsytuacji ktrego wczeniej nie pracujca kobieta moe mie powane problemy zwejciem na rynek pracy, ze wzgldu na brak dowiadczenia (Ono, Raymo 2006: 823-825). Kolejnym, czsto przytaczanym wliteraturze, argumentem przemawiajcym za podporzdkowaniem kobiet wobrbie instytucji maestwa jest patronimia. Wwikszoci kultur system nazwisk jest patronimiczny. Dziecko otrzymuje nazwisko ojca, kobieta wychodzca za m take przyjmuje nazwisko ma, pozbawiajc si swojego rodowego nazwiska. Wwiecie zachodnim nie ma prawa, ktre wymagaoby tego od kobiet. Wiedza potoczna uznaje jednak patronimi za korzystn dla maestwa oraz rodziny, bowiem tworzy jedno, wzmacnia relacje rodzinne iuatwia ycie. Niektre badaczki twierdz inaczej iuwaaj, i przewaga systemu patronimicznego wiadczy otym, e nazwisko panieskie kobiety wydaje si by niewarte utrzymania przez cae ycie, e wrd wielu rl jakie peni kobieta, to rola ony jest najwaniejsza, atransformacja kobiety won jest znacznie gbsza ni transformacja mczyzny wma. Wreszcie, i od kobiet oczekuje si adaptacji ich tosamoci tak, aby pasoway do roli ony, przy czym rola mczyzny po lubie zmienia si nieznacznie. Prawo daje kobietom moliwo nie przyjmowania nazwiska po mu, obdarowania swoim nazwiskiem dzieci oraz przyjcia ich nazwiska przez ma. Tak si dzieje jednak bardzo rzadko. Kobieta, ktra zostaje przy swoim nazwisku niezalenie od motyww, bardzo czsto naraa si na alienacj, brak akceptacji ze strony czonkw rodziny (zwaszcza ze strony rodziny pochodzenia ma) oraz na traktowanie tej decyzji jako niedorzecznej (Fowler, Fuehrer 1997: 315-320).

2. Dzietno iposiadanie dzieci

Mwienie ostrategiach reprodukcyjnych wobrbie rodziny odnosi si bezporednio do zagadnienia poczucia bezpieczestwa socjalnego, ktre budowane jest na dwch poziomach. Na poziomie pastwowej polityki socjalnej (zwanej polityk prorodzinn) oraz na poziomie samego systemu rodzinnego, wktrym uruchamiane s, Dzietno iposiadanie dzieci | 191

wynikajce zregu pokrewiestwa, mechanizmy wsparcia, pomocy iwymiany (por. Mikoajczyk-Lerman 2004: 207-234). Pierwszy poziom wpywa na funkcjonowanie oraz intensywno drugiego. Zatem strategie reprodukcyjne ksztatuj si wwyniku kompromisu pomidzy indywidualnymi decyzjami zwizanymi zkonkretnymi sytuacjami poszczeglnych jednostek oraz uwarunkowaniami spoeczno-politycznymi ikulturowymi, ktre wi si zform ifunkcjami rodziny, instytucj maestwa izachowaniami prokreacyjnymi. Wprzyjtym przez nauki spoeczne modelu prokreacji rodzina jest przestrzeni wsplnoty reprodukcyjnej iekonomicznej, wktrej to dokonuje si transmisja wartoci oraz norm kulturowych. Instytucja maestwa, ktra wspoeczestwie polskim staje si bezporednim bodcem dla zaoenia rodziny, rozumianej gwnie przez pryzmat jej zadania reprodukcyjnego, jest kontrolowana przez czynniki statusowe. Jest negocjowana, ajej stabilno wie si zwyranym podziaem rl kobiet oraz mczyzn, hierarchicznym ukadem wadzy izawaniem aktywnoci kobiet do sfery prywatnej. Proces indywidualizacji wizi spoecznych oraz demokratyzacji form ycia spoecznego przemieni nie tyle nasz sposb konceptualizacji rodziny imaestwa, ile jego praktykowanie. Oile bowiem deklaracje moich rozmwcw dotyczyy wartoci rodzinnych, ktre mona by uj jako tradycyjne imodelowe, otyle ich dziaania odbiegaj od oglnospoecznych idealizacji ycia rodzinnego. Dzieci stay si dobrem iinwestycj, ale uzyskay jednoczenie wysok warto emocjonaln irzeczywicie ich dziaania oraz decyzje wpywaj na funkcjonowanie rodziny. Wszystko to wpywa na wzorce interakcji pomidzy partnerami oraz interakcje midzypokoleniowe. Tak zwana dzietno oraz strategie reprodukcyjne niewtpliwie ulegy racjonalizacji. Reprodukcja nabraa charakteru indywidualnych strategii decyzyjnych zwizanych zinteresami jednostek, wyborami zgodnymi wduej mierze zich indywidualnymi preferencjami. Preferencje te nigdy nie s uwarunkowane tylko jednym czynnikiem, ale caym ich zestawem. Pod uwag naley bra pochodzenie, wyksztacenie, pe, poczucie socjalnego bezpieczestwa, rynek pracy, presj rodziny, dyskursy medialne ireligijne. Wszystkie te elementy wpywaj zrn si na podjcie decyzji oposiadaniu dzieci. Proces reprodukcji uzaleniony zosta wduej mierze take od instytucji zewntrznych wstosunku do rodziny. Mam tu na myli przede wszystkim instytucje pastwowe. Adekwatny do praktyki spoeczno-kulturowej model strategii reprodukcyjnych nie jest prosty do ustalenia (por. Cichowicz 1993a, 1993b, 1993c; Falkowska 1998; Gawlina 2003: 33-46; Giza-Poleszczuk 2002: 289-290; Jwiak, Kotowska, Kowalska 2000: 70-76; Slany 2002). Iwtym wypadku deklaracje oraz praktyka rzadko do siebie przystaj. Spoeczestwo polskie po ponad 20-letnim okresie jego demokratyzacji, znajduje si wtrakcie procesu, wktrym nieustannie cieraj si ze sob konserwatyzmy, ideologie polityczne, trendy isposoby ycia, ktre stay si dostpne po upadku komunizmu. Przenikaj si wic ze sob strategie tradycyjne znowoczesny192

mi. Zjednej strony, wszyscy deklaruj, e chc mie dzieci ie wrodzin wpisane jest ich posiadanie. Natomiast zdrugiej strony, nie uznaje si, aby byo to rozsdnym posuniciem waktualnych warunkach ekonomicznych wPolsce. Potrzeba posiadania dziecka jest jednak uznana za wan. Bycie matk iojcem postrzegane jest niemal jako misja. Zwaszcza przez tych, ktrzy ju s rodzicami. Ludzie coraz czciej zdaj sobie spraw, i dziecko stanowi swoist inwestycj. Ci, zktrymi miaam okazj wsppracowa, czsto posiadaj jedno dziecko. Jedno dziecko take pojawiao si wplanach wielu innych osb. Jedno, lecz nie wicej. Zazwyczaj pojawia si ono przypadkowo inie jest planowane. Przemiany demograficzne zachodzce wspoeczestwie polskim s powizane zprzeksztaceniami, jakim podlega polska rodzina. Wjej obrbie dochodzi do renegocjacji rl, wizi irelacji. Spadek dzietnoci wwyniku pewnej racjonalizacji strategii reprodukcyjnej, obnianie si poziomu umieralnoci, wzrost liczby rozwodw, ktry niekoniecznie jest rezultatem konfliktw wewntrzmaeskich, araczej tego, e rodzic samotnie wychowujcy dziecko, moe liczy na wiksz pomoc pync ze rde publicznych, oddziauj na ksztat istrategie pomocy wobrbie rodziny. Niski poziom dzietnoci oznacza coraz wiksz liczb rodzin maodzietnych. Wten sposb wdziecko mona lepiej zainwestowa. Pomoc, jakiej udzielaj rodzice, koncentruje si na nielicznych czonkach najmodszego pokolenia. Tym samym wzrasta jako takiej osoby jako pewnego rodzaju kapitau spoecznego. Wrezultacie zjednej strony, ma ona zapewniony start wdorose ycie, zdrugiej za, proces jej usamodzielniania zostaje zakcony. Zawarcie zwizku maeskiego jest traktowane jako rwnoznaczne zzaoeniem rodziny. Wsferze idei dotyczcych rodziny, nie istnieje ona bez maestwa. Jednak rodzina moe istnie niezalenie od tego, czy posiada charakter sformalizowany. Wtrakcie bada miaam okazj wsppracowa zrodzin Jaboskich, ktra tworzona jest woparciu ozwizek nieformalny iktrej czonkowie winteresujcy sposb tumacz obrany przez siebie styl ycia. Jest to rodzina, ktr zaklasyfikowaam do zrekonstruowanych. Skada si z43-letniej kobiety po rozwodzie, jej dwch synw oraz o28-letniego partnera. Jest to zwizek partnerski wtym sensie, e zarwno kobieta, jak imczyzna utrzymuj si osobno. Jaboscy nie posiadaj wsplnego budetu domowego, amczyzna nie finansuje ani dzieci swojej partnerki, ani jej samej. Zwizek, na ktrym opiera si rodzina, posiada charakter luny inajistotniejsz rol odgrywa wnim ch bycia razem. Mczyzna pracuje poza Poznaniem iwkonsekwencji rzadko bywa wdomu. Domem zajmuje si kobieta wraz ze swoimi synami, ktrzy angaowani s we wszystkie prace domowe. Kiedy mczyzna jest obecny wdomu do jego zada naley przygotowywanie posikw. Czas wolny zawsze spdzaj razem. Nie planuj legalizacji swojego zwizku. Wsytuacji, wktrej si znajduj zawarcie maestwa nie przyniosoby im adnych korzyci. Synowie kobiety s wtakim wieku (17 i14 lat), e nie wymagaj ju opieki, s pod wieloma wzgldami samodzielni, awich wychowywanie zaangaowani s dziadkowie. Jaboska jest akDzietno iposiadanie dzieci | 193

tywna zawodowo, ajej dochd przewysza dochd osigany przez partnera. Do niej naley mieszkanie, wktrym yj oraz wszystko, co si wnim znajduje. Ewentualn korzy zzalegalizowania zwizku mgby wynie mczyzna. Jednak styl jego ycia oraz pracy nie przyczynia si do chci utworzenia zwizku formalnego. Wplanach na przyszo nie pojawia si take posiadanie wsplnych dzieci. Interesujce jest podejcie do tego zwizku ze strony rodzin pochodzenia partnerw. Rodzina kobiety cakowicie akceptuje zwizek. Ojciec Jaboskiej take od kilkunastu lat yje wzwizku nieformalnym, matka za posiada modszego od siebie ma. Wrodzinie pochodzenia kobiety bardzo czsto dochodzio do rozwodw, awymiana partnerw ipartnerek jest do intensywna. Zkolei wrodzinie mczyzny, pomimo deklaracji zaakceptowania jego wyboru yciowego, pojawiaj si silne emocje zwizane zfaktem niemonoci wyprawienia porzdnego wesela swojemu pierworodnemu oraz zbrakiem perspektyw na posiadanie wnukw. Emocje te s neutralizowane przez nadziej pokadan wrodzestwie mczyzny (bracie isiostrze), ktrzy prawdopodobnie wejd wzwizki maeskie izao prawdziwe rodziny. Rozmwcy, ktrzy jeszcze nie posiadali dzieci wwikszoci przypadkw deklarowali, e wcale ich mie nie chc. Wtrakcie bada wsppracowaam zkilkunastoma osobami, ktre s tak zwanymi singlami lub ktre yj wniezobowizujcych zwizkach inie planuj zaoenia rodziny. S to osoby pomidzy 23 a45 rokiem ycia. Wich przypadkach brak planw zwizanych zposiadaniem dzieci nie do koca odpowiada racjonalnej strategii reprodukcyjnej. Nie zawsze, na przykad ucieka si tu do spolegliwych metod planowania, wszczeglnoci stosowania antykoncepcji. Czsto zarwno kobiety, jak imczyni zdaj si wtakich przypadkach na los. Wielokrotnie powtarzay si stwierdzenia wnastpujcym tonie: niby chc mie dzieci imoe bd miaa, ale jak wpadn; nigdy sama si na to nie zdecyduj; nigdy nie stwierdz, e teraz jest taka sytuacja, e mog mie dziecko; to jest niemoliwe lub oeni si jak zrobi jakiej dziewczynie dziecko. Spadek dzietnoci nie jest wywoywany przez jeden czynnik. Jednak za jego gwn przyczyn naley uzna postrzeganie wasnej sytuacji ekonomicznej jako niekorzystnej. Bardzo czsto wrozmowach pojawiaa si krytyka dziaa na poziomie tak zwanej polityki prorodzinnej, ktre wedug moich rozmwcw nie daj poczucia bezpieczestwa skaniajcego do podjcia decyzji oposiadaniu dziecka. Problemem jest przede wszystkim sytuacja na rynku pracy (brak pracy, niskie pace, dyskryminacja kobiet ze wzgldu na potencjaln moliwo zajcia wci), drogie przedszkola, niskiej jakoci usugi medyczne zwizane zporodem, brak wystarczajco dobrych warunkw mieszkaniowych. Charakterystyczna jest take oglna niech kobiet do samej ciy, ktra jest traktowana jako rodzaj choroby. Brak dzieci wie si rwnie zpartykularnymi sytuacjami rodzinnymi, wjakich znajduj si potencjalni rodzice. Wprzypadkach, kiedy wystpuje wiadomo ogranicze finansowych iczasowych wasnej rodziny pochodzenia, ktrej przypisuje si zadanie wychowywania potomkw, pojawia si lk przed nieporadze194

niem sobie zobowizkami macierzyskimi lub ojcowskimi. Tego rodzaju obawy maj zwaszcza kobiety, ktre rwnoczenie nie chc rezygnowa zaktywnoci zawodowej. Polskie strategie reprodukcyjne na poziomie najoglniejszym s strategiami ustalanymi bardziej przez kobiety ni mczyzn. Racjonalizacja decyzji wicych si zposiadaniem dziecka, to rezultat rosncej wiadomoci kobiet, e bdc ju wciy zostan one automatycznie zepchnite do sfery cile prywatnej. Jest to obawa przed hermetyzacj wasnego ycia, ktre polegaoby na pracy podwjnej zawodowej itej na rzecz wasnej rodziny. Interpretacja deklaracji moich rozmwcw wodniesieniu do oglnospoecznej sytuacji zwizanej ze spadkiem dzietnoci jest jednak niepena bez zwrcenia si ku narracjom bardziej osobistym isubiektywnym. Niezwykle ciekawa jest pewna ambiwalencja wzakresie pragnienia posiadania dzieci. Oile powszechnie uznaje si ch kobiety do posiadania dziecka za oczywist inaturaln, otyle wodniesieniu do mczyzn tak nie jest. Wzasadzie spenienie zadania reprodukcyjnego uzalenione jest wdzisiejszych czasach od decyzji kobiet. Niemal wszyscy zdajemy sobie spraw ztego, e mamy do czynienia zniem demograficznym, ato, co sdzimy na ten temat niewiele rni si od dyskursw polityczno-medialnych: kobiety nie chc mie dzieci, poniewa stay si egoistkami, ktre koncentruj si na wasnej karierze zawodowej iurodzie. Sprawa wyglda inaczej, jeli pod uwag wemiemy choby antykoncepcj, albowiem nie ma przecie rodkw antykoncepcyjnych wycznie dla mczyzn. Biedni mczyni bywaj apani na dziecko. Tymczasem pewni mczyni pragn mie dzieci, cho pragnienie to nie musi by rwnoznaczne zpniejsz chci czy moliwoci opiekowania si potomstwem. Wielokrotnie mwiono mi, e kobiety czuj wsobie, wrodku ch posiadania dziecka. Sdz, e rozumiemy to poczucie jako niezalene od woli kobiety, poniewa uznajemy je za naturalne iniejako wpisane wnatur kobiety (poczekaj, hormony zrobi swoje). Mczyzn wten sposb nie tumaczymy. Jeli mczyzna chce mie dzieci, jeli si eni, to oznacza to, e chce zaoy rodzin, e chce j mie, posiada. Zatem moe j mie, bo jest na to emocjonalnie imaterialnie przygotowany. Dlatego te posiadanie dzieci przez mczyzn podnosi ich status spoeczny. Nie dostrzega si zatem naturalnoci pragnienia posiadania potomka wprzypadku mczyzn. Mczyzna musi znale si wodpowiedniej sytuacji, nie jest bezpodny, nie musi si powstrzymywa; nie ma wic niejako naturalnoci pragnienia, ale wzamian za naturalne uznaje si to, e wkocu mczyzna musi mie rodzin, bo ona jest miar jego mskoci. Jeli jednak mczyzna nie zostaje ojcem, to nie jest obarczany etykiet egoisty jak to si czsto dzieje wprzypadku wiadomie wybierajcych bezdzietno kobiet. Mwi si raczej otym, e ycie mu si nie uoyo, e widocznie nie spotka na swojej drodze odpowiedniej kobiety lub e jednak jest odpowiedzialny, bo skoro dzieci nie ma to znaczy, e byby niedobrym ojcem.

Dzietno iposiadanie dzieci | 195

Tymczasem niezalenie od tego czy kobiety staj si matkami, czy te nie, wedug moich rozmwcw, macierzystwo stanowi centralny element, ktry pozwala kobiety zdefiniowa. Jest to take sprawa samodefinicji kobiet, ktre czsto prezentuj si wnastpujcy sposb: jestem matk, mam wplanach by matk, nie chc by matk, niestety nie mog zosta matk, cho bardzo si staram. Wtym ideologicznym kontekcie dowiadczenia kobiet, ktre intencjonalnie przycinaj drzewo genealogiczne swojej rodziny staj si przedmiotem wielu nieporozumie. Wmomencie, kiedy dzieci s traktowane jako konieczny ioczywisty element ycia kobiet, kobiety, ktre nie chc ich mie, s uznawane za niespenione. Powszechnie wierzymy wto, e jeli kobieta nie zreprodukuje si, to potem, zwaszcza na staro, bdzie tego gorzko aowaa. Dziecko jest bowiem rodzajem zabezpieczenia przed izolacj, samotnoci, utrat statusu ekonomicznego. Mylenie okobiecie, ktra nie jest matk jest myleniem otym, e tej kobiecie czego brakuje. Tosamo kobiety jest zatem budowana woparciu orol matki. Wkulturze zachodniej brak czego oznacza nic, to negacja czego pozytywnego. Wrezultacie nie-matki to kobiety, ktrym brakuje najistotniejszego elementu, by wogle mogy by kobiece (Morell 2000: 313-322).

3. Macierzystwo
Wodniesieniu do kategorii pci kulturowej rodzicielstwo stanowi szczeglny moment wyciu pary. Podczas wczesnego rodzicielstwa wiele zwizkw przyjmuje bardziej tradycyjny podzia rl: jedne bardziej tymczasowo, inne permanentnie. Rodzicielstwo jest kojarzone zmniejszym zaangaowaniem kobiety wprac zawodow oraz wikszym mczyzny. Wrezultacie procesy stratyfikacji, ktre generuj nierwnoci ekonomiczne oraz spoeczne midzy kobietami imczyznami intensyfikuj si wmomencie, kiedy pojawiaj si dzieci. Zebrany przeze mnie materia empiryczny wskazuje na to, i strategie rodzicielskie, rozpatrywane wszerszym kontekcie rodowiska krewniaczego, znajduj si wcigym procesie transformacji izale wduej mierze od czynnikw zewntrznych, wpierwszym rzdzie ekonomicznych, dopiero pniej ideologicznych. Wpokoleniu przedwojennym kobiety pracoway do samych narodzin dziecka ? niezalenie od tego czy pochodziy zwiejskich rodzin rolniczych, czy miejskich robotniczych; wpowojennym korzystay zurlopw macierzyskich iwychowawczych, by nastpnie wrci do pracy. Natomiast wpokoleniu dzisiejszych 20-30-latkw kobiety wwielu przypadkach na dugo przestaj by aktywne zawodowo. Zatem wbrew promowanym przez media feminizujcym trendom bywa, e kobiety staj si pasywne na rynku pracy, zwaszcza wtych przypadkach, kiedy rodzicielstwo jest wczesne. Rodzicielstwa wPolsce nie mona rozpatrywa jako autonomicznego wzgldem sieci pokrewiestwa. Wprzypadku rodzin, ktre obserwowaam strategie macierzystwa iojcostwa rzadko byy generowane wycznie przez par modych rodzicw, bowiem wduej mierze zale one od relacji zich rodzinami po196

chodzenia. Oczywicie mamy tu rwnie do czynienia znierwnoci midzy pciami wkwestii aktywnoci zawodowej, idei pracy oraz rodzicielstwa. Mona wic mwi oczynnikach instytucjonalnych, interakcyjnych oraz kulturowych, ktre wspksztatuj wczesne rodzicielstwo (por. Singley, Hynes 2005: 376-395).
Teraz nie auj, bo robiam to, co potrafi najlepiej. Dzieci wychowaam. Do tego Pan Bg mnie stworzy, ainne sprawy nigdy mnie interesoway... Sama je wychowaam, bo ten mj Dziadek [m], on si zawsze lubi zabawi. Tu ypn okiem na jak iju... No, zdradza mnie cay czas, ale ja si tym nie zajmowaam, miaam wystarczajco duo pracy tu przy dzieciach, na gospodarce, eby si tym nie przejmowa, ale gdyby nie pomoc Boga, to by tak nie byo. Bo ja bardzo, bardzo mocno wierz igdyby nie to, to nie wiem... Nie wiem jakbym daa rad...60 No, to bya wpadka. Zbroilimy... Byam zaamana, nie wiedziaam co robi. Potem miaam depresj poporodow, ale teraz Marcinek jest najsodszy. Nie tylko dla mnie, ale dla caej mojej rodziny, bo to byo zaskoczenie. Wszyscy byli wsumie wszoku ion by nie do koca chciany, ateraz wszyscy za nim szalej (...) Wiadomo, jak kada matka kocham swoje dzieci, ale troch auj, bo to jednak za wczenie mie dzieci iwychodzi za m to nie jest takie cudowne. Teraz wiem, co to wszystko znaczy iauj, e nie poczekaam. Ale narzeka te nie mog. Ma mam dobrego cae szczcie, to jest naprawd dobry czowiek... Tylko, to byo takie wymuszone troch. Na pocztku nie byo mi lekko. Zamieszka wdomu zteciow? To nie jest takie fajne. Ona oczywicie troch mi pomaga, ale mimo wszystko na rce patrzya od pocztku. Duo jej zawdziczam. Mam dom ito taki, jaki wzasadzie zawsze chciaam6. Pierwsze dziecko urodziam wwieku 20 lat. Ostatnie wwieku 43. My planowalimy dwjk dzieci, wicej nie miao by, bo po co? Ale te nas namawia. Mnie namawia. >>Miejcie wicej dzieci, po to jest rodzina, eby je mie<<. Aon sam pizdu jeden mia tylko jednego syna. Doczeka si trjki wnukw zanim umar. No tak si zdarzyo. Jedno po drugim. Nie usuwaam, bo sobie mwi: >>Boe no szkoda, araz kozie mier, jako damy rad<<. Inie auj. Wyciu. Cae moje ycie to te dzieci6.
60 Halina Sadowskia zJeleniej Gry, matka 11 dzieci. Pierwsze dziecko urodzia, majc 21 lat. Wszystkie wychowywaa sama, pniej za najmodszymi znich zajmoway si dzieci najstarsze. Kobieta jednoczenie pracowaa we wasnym gospodarstwie rolniczo-leniczym. Nie moga otrzyma adnej pomocy ze strony jedynej krewnej, ktra wraz zni przybya po wojnie na ziemie odzyskane, poniewa ta zajmowaa si swoj, take wielodzietn rodzin. 61 Borkowska zJeleniej Gry, matka trojga dzieci (11, 9, 1). Pierwsze dziecko urodzia wwieku 19 lat. Jej zampjcie byo konsekwencj nieplanowanej ciy. Syn, oktrym wspomina pojawi si wic po 9 latach maestwa. Cia ta skomplikowaa relacje kobiety zjej teciow, ktra uznaa, e dziecko po tylu latach maestwa to skandal. 62 Wypowiadajc si jest kobieta zJeleniej Gry matka 5 dzieci, wwychowaniu ktrych nikt jej nie pomaga. Kobieta mieszkaa wdomu nalecym do jej teciowej, zktr nigdy jej si nie ukadao. Nie miaa rwnie matki, ktra zmara zanim kobieta wysza za m. Zamieszkaa zdala od swojej rodziny pochodzenia. Istotn informacj jest to, e kobieta przez cay czas bya aktywna zawodowo. Do pewnego stopnia dzieci jej wychowyway si same iprzez mieszkacw Sobieszowa okrelane s jako dzieci ulicy.

Macierzystwo | 197

Ja byam zamana ciami. Wstydziam si pokazywa ludziom. Dziewczyno po 30? Ja byam przeraona, ju nie miaam siy, ale jako cudem si udao. Dzieci mam zdrowe, adne, sama yj, cho po moim Cycusiu [najmodsze dziecko urodzone po czterdziestce], to ju moje ciao jest cakiem zniszczone. Skd pienidze? Otakich rzeczach si myli. Jak damy sobie rad? Ale ja wiem, e jako damy... No dziwne to si niektrym moe wydawa. Zsercem miaam problemy po Cycusiu, ale jako nie jest le. Co ma by le? (...) Czasem auj, e si daam namwi. To si tylko jednak tak czasami myli, jak czowiek jest zmczony. Ale nie narzekam. Jestem skromna, cho chciaabym mie lepiej. Ale co poradzi6? Dzieci po prostu s, pojawiaj si. Tego si do koca nie planuje. Dzieci nie s kapitaem spoecznym, dzieci nie s inwestycj, dzieci nawet nie s sodkie. Nie ma si nad czym rozczula. S albo ich nie ma. Unas s ito jest normalne64. Jak si ma dziecko to ju koniec zprzyjemnociami. Posiadanie dzieci to jest koszmar. Fajnie, fajnie, ale co si ztob potem dzieje? Skra ci zwisa. Tracisz swoj pochw raz na zawsze. Przestajesz by sob. Jakby mi si dwie wpadki nie zdarzyy, to wyciu bym si nie zdecydowaa65. Nikt mnie do dzieci nie zmusza, ja sama chciaam, nikt inny nie mia nic do gadania, na dzieci trzeba si zdecydowa, to jest powana decyzja... Cho ja dzieci nie lubi, nie przepadam, wol psy66.

63 56-letnia Tanasiowa ktra ma omioro dzieci (31, 30, 28, 24, 22, 19, 10, 8 dwch synw isze crek). Pierwsze dziecko urodzia wwieku 21 lat isama pochodzi zrodziny wielodzietnej. lub wzia dopiero wtedy, gdy bya wdrugiej ciy. No, jedno to jeszcze, ale drugie? No wiesz... Trzeba byo wzi ten lub, ale my tylko cywilny, kocielnego nie bralim. Czy to wogle potrzebne? 64 Wypowied Rutkowskiej zPoznania matki, ktrej pierwsze dziecko rodzi si rok po lubie. Wraz zmem mieszka wdomu teciw. Jest matk czwrki dzieci. Wich wychowaniu pomagaa jej teciowa. Powiedziaa >>chcecie, to macie. Ja si waszymi dziemi czasem zajm. Pomog, popilnuj ico tam dam rad na tyle, na ile mog, ale nic wicej. Ja si ju napracowaam ijeszcze spokoju nie mam<<. 65 Bkowa zJeleniej Gry, matka dwch crek. Pierwsza cia spowodowaa, e wwczas o18-letnia kobieta zostaje zmuszona do zampjcia. Rozwioda si jednak po roku, adecyzj t tumaczya wnastpujcy sposb: Wolaam by mod rozwdk zdzieckiem, ni pann zdzieckiem. To jest wie, wic wiesz... lepiej brzmi rozwdka ni panna. Kobieta nigdy nawet nie zamieszkaa zojcem pierwszego dziecka, pozostajc wdomu swojej matki. Wopiece nad dzieckiem pomaga jej przyjaciel zliceum, zktrym potem zamieszkaa. Jest ojcem jej drugiej crki. Kobieta nigdy nie bya aktywna zawodowo, ajej utrzymaniem zajmuj si jej aktualni partnerzy oraz matka. 66 Domaska zDziekanowic, wdowa (wczeniej dwukrotna rozwdka), ktra swoje pierwsze dziecko urodzia wwieku 30 lat. Byo to dziecko planowane, cho ojcem jego nie by stay partner kobiety. Kobieta ta zawsze bya aktywna zawodowo inie oczekiwaa od ojcw swoich dzieci (ma ich dwoje) adnego wsparcia. Dodatkowo wychowywaniem dzieci zajmowaa si sama lub zpomoc aktualnych ssiadek (kobieta czsto si przeprowadzaa).

198

Ja to wogle lubi dzieci, jak moje si pojawiy, to mi si wszystko zmienio, bardzo je kochaam, trzsam si nad nimi. Dzieci si nie planuje, dzieci s67. Mam jedno. Nie wicej. Ewentualna cia nastpna zniszczyaby mnie. Nie do, e mam kiepsk prac, bo po drugim dziecku wogle wypadabym zgry. Poza tym jak urodziam ma, to ja wiadomie przez 7 lat nie szam do pracy. Nie mogam jej zostawi - tak cierpiaam. Patrzyam tylko na ni ipatrzyam. Pilnowaam. Cigle za ni chodziam. Musz j kontrolowa. To nie jest normalne. Jak bym miaa wicej, to co bym zrobia68?

Macierzystwu przypisane s tak zwane skrypty dziaania (scripts for actions), czyli zasady oraz normy, ktre reguluj penienie roli matki (Pugh 2005: 729-732). Wspczesne matki znajduj si pomidzy dwoma wiatami: wiatem pracy oraz domu. Oddzielanie ycia rodzinnego od sfery ekonomicznej ma oczywicie podoe spoeczno-kulturowe. Ten dychotomiczny podzia rzeczywistoci na opozycyjne obszary dziaa, motywacji ipreferencji jest rdem licznych napi, ktrych wydaj si dowiadcza przede wszystkim kobiety. Wtym kontekcie skrypt macierzystwa byby czym, co okrela to, jak by matk. Kobiety, zktrymi wsppracowaam czsto byy wiadome istnienia wzoru idealnej matki, ktrego nigdy nie byy wstanie wpeni zrealizowa. To za stanowio dla nich pole rozbudowanej autorefleksji. Zjednej strony dom idziecko, zdrugiej praca zarobkowa. Kobieta-matka musi funkcjonowa wprzestrzeni spoecznej, ktra wytwarza sprzeczne ze sob nastpujce idee: czowiek musi by efektywnym, idealnym iodnoszcym sukcesy pracownikiem, praca zawodowa jest znacznie cenniejsza ni praca wsferze domowej, macierzystwo jest najwspanialsz funkcja, jak moe peni kobieta, powinno by realizowane widealny sposb, opiera si na altruizmie, winno by pene powicenia. Badania prowadzone przez przedstawicielki teorii feministycznych igenderowych ujawniaj, e matki, ktre duo pracuj itak spdzaj wicej czasu zdziemi ni te, ktre pracuj mniej lub nie pracuj wogle. Interesujce jest to, e pomimo wikszej iloci czasu spdzanego zdziemi to, co napdza dziaania kobiet, to nieustanne poczucie winy zwizanej ztym, e pracuj ipowicaj za mao czasu swoim dzieciom. Trend ten jest bardzo wyrany wpokoleniu modych matek. Std nieustanna tendencja do stosowania autopsychoanalizy prowokowanej ogromn iloci dostpnych
67 50-letnia Gowacka zJeleniej Gry obecnie yjca wseparacji zojcem jej modszej crki. Pierwsze dziecko nie byo planowane, ajego ojciec zrezygnowa zojcostwa (kobieta, ani jej rodzina nigdy nie rozwizali tej sytuacji na drodze prawnej). Jest aktywna zawodowo, awwychowywaniu dzieci pomagali jej rodzice oraz siostra. 68 Kozowska zPoznania, ktra dla przypomnienia po urodzeniu swojego jedynego dziecka nie bya aktywna zawodowo przez 7 lat. Kiedy wkocu zdecydowaa si na podjcie pracy okazao si, e ze wzgldu na brak wystarczajcych kwalifikacji oraz dowiadczenia nie znajdzie innej pracy, ni niskopatnej, fizycznej ina umow-zlecenie.

Macierzystwo | 199

powszechnie poradnikw, wskazwek, ksiek, artykuw, ktre instruuj jak zosta dobr matk (Elvin-Nowak, Thomsson 2001: 407-428; Ono, Raymo 2006: 823850; Robinson 2003: 437-441; Singley, Hynes 2005: 376-395). Matki zrnych rodowisk spoeczno-kulturowych dowiadczaj macierzystwa na rne sposoby, lecz wrd nich mona wyodrbni pewne wsplne strategie, sposoby rozumienia idowiadczania macierzystwa, zwaszcza, e s to matki yjce wtym samym czasie, amacierzystwo jest elementem oglnospoecznego dyskursu. Mimo aktualnie wyaniajcego si dyskursu rwnoci wodniesieniu do opieki nad dziemi, nadal wduej mierze stanowi ona domen kobiet. Praktyka ycia codziennego pokazuje, e pe kulturowa, inaczej ni odbywa si to na poziomie dyskursywnym, jest tworzona nie woparciu opodobiestwa, lecz rnice. Idea kobiecoci nadal konstruowana jest woparciu oodpowiedzialno za zwizki. Wpolskim spoeczestwie potrzeby kobiet s czsto sprowadzane do macierzystwa, aich samorozwj rozumiany jest jako szczcie pynce zfaktu posiadania dzieci ibycia matk. Zarazem macierzystwo jest definiowane jako stan emocjonalny, nie za dziaania. Dziaanie moe mie jako, stan emocjonalny nie. Macierzystwo nie moe by czym, co podlega szacunkom iocenom, nie wsensie jego emocjonalnej efektywnoci. Patrzc na tak ide rodzicielstwa kobiet zinnej perspektywy, wyrane staje si to, i dzieci coraz czciej staj si elementem yciowego projektu. To za moim zdaniem stoi wsprzecznoci zdefiniowaniem macierzystwa jako emocjonalnego inaturalnego. Zjednej strony, macierzystwo jest naturalne, zdrugiej jest uznawane za co, co moe by konstruowane ipoprawiane. Efektem pojawiajcego si (zwaszcza wmediach) hasa szczliwej matki, ktra determinuje szczliwe dziecko jest nieustanne poczucie winy matek, e nie s szczliwe, poniewa uznaj, e brak owego niespenienia przyniesie efekt uboczny wpostaci le wychowanego dziecka. wiadoma decyzja kobiet oposiadaniu dziecka nigdy nie jest do koca autonomiczna. Na jej podjcie wpywaj opinie idziaania spokrewnionych znimi innych kobiet: matki, teciowej, bab, sistr, kuzynek iszwagierek. Macierzystwo jest odczuwane ambiwalentne izmaterfili mamy do czynienia jedynie na poziomie medialno-politycznym. Wporwnaniu do ojcostwa, macierzystwo jest wyraane cielenie. Jest jednak rwnie zinstytucjonalizowane ipodlega profesjonalizacji, czego dowodem jest dyscyplinowanie oraz kontrolowanie kobiet wciy. Macierzystwu iciy towarzyszy ogromna ilo rad, wskazwek, nakazw lub zakazw, ktre to powoduj wspomniane poczucie niejednoznacznoci. Moje rozmwczynie nierzadko stawiay znak rwnoci midzy byciem szczciar anieposiadaniem dzieci. Byy to przy tym kobiety-matki wbardzo rnym wieku, znajdujce si wrnych sytuacjach yciowych ireprezentujce rne rodowiska spoeczno-ekonomiczne. Bardzo czsto pojawiao si, na przykad twierdzenie, e gdyby miao si wybr, to by si dzieci nie nie miao. Wyobraenie ocudownoci maestwa oraz macierzystwa okazay si dla moich informatorek wduej mierze faszywe: Teraz rozumiem moj matk, 200

babci, siostr, przyjacik, rozumiem dlaczego narzekaj, dlaczego mwi, e nie jest lekko, ale zdrugiej strony dlaczego nikt mi nie powiedzia czym to mierdzi?!; Kocham moje dzieci. No wkocu jestem matk, to straszne co mwi, ale troch auj, nie czuj si speniona, gdybym miaa cofn czas, to nie miaabym dzieci, ale co robi? Macierzystwo, atake sama cia cho wychwalane woglnospoecznych dyskursach czsto s postrzegane jako przeszkody dla zawodowego iekonomicznego rozwoju kobiet. Jak stwierdzi jeden zmoich rozmwcw zPoznania: wiadomo baba wciy jest nieteges. Czy zatem macierzystwo moe wjakikolwiek sposb wzmacnia pozycj kobiety? Nie, poniewa dyskurs omatce zakada jej wraliwo, ukadno, mikko, delikatno, ato s przymioty wykluczane ze sfery stawianej wopozycji do prywatnej/domowej, wktrej lokowane jest macierzystwo. Jednoczenie dyskurs ten wywouje tropienie zych iwyrodnych matek. Jest to efekt spoeczno-kulturowego oczekiwania wzgldem kobiet, e bd dobrymi matkami. Stojce do nich wopozycji ze matki, staj si wobec tego odwrotnoci kobiecoci. Dobra matka jest przy tym profesjonalistk, poniewa macierzystwa mona si nauczy. Zatem matka jest ucielenieniem dwch sprzecznych koncepcji: natury idyscypliny spoeczno-kulturowej. Tradycyjnie macierzystwo jest identyfikowane zodpowiedzialnoci za dobro ipoprawne funkcjonowanie dzieci wnormalnych warunkach rodzinnych (Bailey 2000: 53-70; Capdevila 2000: 486-490; Croghan, Miell 1998: 445-464). Itak by posuy si refleksjami moich rozmwcw, matka zawsze powinna da sobie rad niezalenie od warunkw, oile oczywicie nie jest z iwyrodn. Ze matki pojawiaj si najczciej wkontekcie rodzin, ktre stygmatyzowane s jako patologiczne, przy czym istnieje oglna tendencja do identyfikowania patologii zniskim statusem spoeczno-ekonomicznym oraz wielodzietnoci. Wtym miejscu zaprzeczamy politycznym, oraz religijnym dyskursom, wedug ktrych ideaem rodziny jest rodzina wielodzietna. Ze matki to takie, ktre nie zapewniaj stabilnego trybu ycia dzieciom, ktrych dziaania izachowania nie pokrywaj si znormatywnie ustalonymi reguami. Wtym kontekcie dyskryminuje si kobiety ubogie, ktrym czasami odbiera si prawa do dzieci. Jest to typowa reakcja zarwno na poziomie dziaa zinstytucjonalizowanych, jak ilokalnych przestrzeni spoecznych, gdzie pewne rzeczy s nie do zaakceptowania przez fakt posiadania takiego anie innego statusu spoeczno-ekonomicznego. Mona mwi take opedocentrycznym trendzie wkontekcie macierzystwa. Uznajemy, e najwaniejsze jest dziecko, nie matka. Trend ten ujawnia si wprocesie remoralizacji ciy iwczesnego macierzystwa, ktre zostaj stechnologizowane ipodlegaj monitoringowi. Podkrelanie unikatowej, hiperintymnej, cielesnej relacji pomidzy matk adzieckiem jest przemieszane zprzekonaniem kobiet dotyczcym korzyci pyncych zkarmienia piersi, dugim pozostawaniu wdomu, niepodejmoMacierzystwo | 201

waniem pracy zawodowej, bo dla dziecka wszystko. Wrezultacie kobiety, ktre nie karmi piersi albo robi to zbyt krtko, ktre szybko powracaj do pracy s traktowane jako egoistyczne inieodpowiedzialne (Wall 2001: 592-608). Narracje moich rozmwczy omacierzystwie sugeruj, e dokonywanie wyranego podziau na sfer domu ipracy wartociowanie bywa raz negatywne, raz pozytywne.
Zostaam wdomu. Nie auj. To nie zawsze jest proste idlatego wymaga zgody obu stron iwiadomoci tego, czym jest dwjka dzieci zma rnic wieku. atwo nie jest, ale jest piknie. Zawsze chciaam mie dwoje dzieci iponiewa midzy mn amoim rodzestwem byy due rnice wieku imusiay min cae lata ebymy zapali prawdziwy kontakt chciaam, aby unas byo inaczej. Ale m te tego chcia. Bo nie da si - przynajmniej na pocztku - pogodzi podwjnego macierzystwa zprac. Inerwy czasem mam napite jak postronki ioczy dookoa gowy. Izawodowo niefajnie po paru latach przerwy. Tyle e mnie to akurat nie martwi. Zanim zostaam mam ustaliam sobie priorytety. Reszta jest tego nastpstwem... Praca nie zapeni mi ycia, nie wzruszy do ez inie przytuli na dobranoc. Ichyba mimo wszystko atwiej wraca do niej ze wiadomoci, e to co najwaniejsze ju si ma, ni zastanawia si potem jak tu wykroi okienko na jeszcze jedno macierzystwo... Ja tego nie chciaam. Popracowa jeszcze zd, bo przecie itak mnie to nie minie, aycie nie poczeka69.

Zjednej strony, mona nie przyznawa pierwszestwa sferze domowej, rodzinnej, azdrugiej strony, praca zawodowa nie jest wysoko waloryzowana wkontekcie samorozwoju isamorealizacji. Zarwno macierzystwo, jak iaktywno zawodowa mog stanowi indywidualny plan oraz strategi. Nie jest to proste ze wzgldu na przeciwstawianie sobie macierzystwa (naturalnego ioczywistego) oraz pracy (jeszcze nieoczywistej ijeszcze nienaturalnej). Na czym polega owo przeciwstawianie? Ot macierzystwo byo dla niektrych moich rozmwczy rodzajem ucieczki przed wiatem konkurencji, wiatem utowarowionym, zhierarchizowanym. Pojawia si wic sprzeczno, poniewa macierzystwo iprzyjcie roli matki zwizane jest zdyscyplinowaniem oraz transformacj hierarchii wadzy ikontroli wobrbie rodziny bd szerszej sieci krewnych. Ponadto dzieci s uprzedmiotawiane wsytuacjach konfliktowych, aich pojawienie si bywa strategiczne dla osignicia konkretnych korzyci prestiowych, materialnych iemocjonalnych. Jeli dodatkowo uwzgldnimy wspomnian ju tendencj kobiet do stosowania autopsychoanalizy wkontekcie macierzystwa, to mona mwi otym, e znajduj si wsytuacji rozkroku pomidzy domem aprac (McClosekey 1996: 449-463).

69 Wypowied bardzo dobrze sytuowanej 34-letniej kobiety zPoznania, pani Nowickiej. Jej dziemi zajmuj si teciowa, matka oraz opiekunka.

202

4. Ojcostwo
Antropologiczna refleksja dotyczca ojca posiada do specyficzny charakter. Zjednej strony, powica si mu niewiele miejsca, zwaszcza wporwnaniu do innych rl pokrewiestwa. Zdrugiej za, posta ojca wydaje si zajmowa do istotne miejsce wkoncepcji pokrewiestwa jako systemu kulturowego wogle. Zatem ojciec pojawia si tam, gdzie antropolodzy wypowiadaj si nie na temat relacji naturalnych czy biologicznych, lecz systemu kulturowych wyobrae odnoszcych si do tego, co jest postrzegane jako naturalne ibiologiczne. Ojciec jest dowodem na kulturowo pokrewiestwa. Jest figur umown, wjakim stopniu fikcyjn, awkontekcie ycia rodzinnego ipokrewiestwa wpewnym stopniu dodatkow. Za podstawow jednostk tego ostatniego uznaje si bowiem diad matka-dziecko, ze wzgldu na to, e nie moe by atwo podwaona wodniesieniu do przypisywanych jej faktw biologicznych. Wobrbie teorii pokrewiestwa czyniona jest dystynkcja pomidzy pater igenitor. Pojawia si ona nie tylko wtedy, gdy mowa opokrewiestwie spoecznym igenetycznym. Zarwno pater, jak igenitor s spoecznie okrelonymi rolami. Dziki koncepcjom ojca wspczenie mona mwi otrzech aspektach systemu wizi pokrewiestwa, ktre powinno si wzi pod uwag. S to mianowicie: pokrewiestwo spoeczne (social kinship), emicznie zdefiniowane pokrewiestwo fizyczne (phisical kinship) oraz pokrewiestwo genetyczne (genetic relationship) (por. Jaboski, Ostasz 2001: 109-147). Wklasycznych studiach nad pokrewiestwem mczyzna pojawia si nieustannie wkontekcie rozwaa dotyczcych pochodzenia, filiacji, lineay, sukcesji irezydencji maeskich. Naley przy tym pamita, e byy to analizy odnoszce si do spoeczestw pozaeuropejskich ibezporednio nie dotyczyy zagadnienia pci kulturowej. Niemniej jednym zpoddawanych krytyce feministycznej elementw tradycyjnych studiw nad pokrewiestwem bya ich androcentryczno. Waspekcie bilateralnych systemw pokrewiestwa wzasadzie jest to zarzut bezpodstawny. Pokrewiestwo oraz rodzina, oktrych myli si dychotomiczne woparciu opodzia midzy tym, co eskie imskie, s ukadami hierarchicznymi, wktrym bior udzia zarwno kobiety, jak imczyni. Co wicej, pokrewiestwo wkontekcie spoeczestw zachodnich jest feminocentryczne wswym charakterze. Zarzut oandrocentryczno systemu pokrewiestwa, moim zdaniem niesuszny, jest wynikiem przyjcia perspektywy, wktrej akcentuje si pozornie tylko odrzucony paradygmat omskiej dominacji przy jednoczesnym nie uwzgldnianiu spoecznej praktyki, pozbawiajc mczyzn mocy sprawczej wsferze domowo-rodzinnej. Teksty dotyczce pokrewiestwa irodziny, wtym najczciej dotyczce rl rodzicielskich (macierzystwa, rzadziej ojcostwa), maj charakter dyskryminacyjny wzgldem mczyzn. Kobiety s postrzegane jako znajdujce si wsytuacjach niemal wycznie opresyjnych, przy oglnym zaoeniu, e jest to efektem oddziaywania patriarchalizmu oraz mskiej Ojcostwo | 203

dominacji. Wistocie jednak nie wiemy zbyt wiele odziaaniach mczyzn wobrbie rodziny, aopresyjno inierwno pci przyjmuje si za pewnik. Naley pamita, e ojciec jest mczyzn, askoro tak, to take jako ojciec powinien by traktowany jako dominujcy opresor. Dane empiryczne wskazuj jednak na co innego ojciec jest wpewien sposb nieobecny iwcodziennym yciu jakby pozbawiany sprawczoci. Istnieje rozdwik pomidzy powszechnymi dyskursami na temat ojcostwa (tymi, ktre s powielane przez koci, polityk, media, nauki spoeczne), atym co ludzie mwi oraz tym, co ludzie robi. Prowadzone przeze mnie badania byy przede wszystkim obserwacj, ktra zawsze bya uzupeniana rozmowami. Zatem po pierwsze to, co byo mwione, deklarowane, poddawane (auto)refleksji zaleao wycznie od moich rozmwcw. Po drugie, mogo zosta odniesione do tego, co si dziao wprzestrzeniach domowych (do interakcji, dziaa, emocji). Wrelacji do zebranego przez mnie materiau empirycznego twierdz, i zjednej strony, ojcostwo posiada wybitnie kulturowy charakter, stanowic co, czego mczyzna musi si nauczy, zdrugiej za, wspczenie podlega procesowi biologizacji. Ponadto wrelacji do ojcostwa charakterystyczne s dwa procesy: infantylizacja iinwalidyzacja oraz to, e ojciec pozbawiany jest sprawczoci, czyli jest bardziej obecny symbolicznie ni faktycznie. Ojciec jest oczywicie rol, ktra jako wynikajca zpokrewiestwa nie jest autonomiczna wzgldem innych, jakie wcigu ycia peni mczyzna. Jako jednostka penica rol ojca dysponuje okrelonym wiatopogldem, ujednoliconym zestawem dyspozycji, dziaa wjaki sposb, posiada tosamo, na ktr skadaj si zmieniajce si wcigu ycia elementy. Fakt, i mczyzna staje si ojcem nie sprawia, e nabywa on jakiej totalnie odrbnej tosamoci, pojawienie si dziecka wprowadza po prostu nowy element. Mczyzna, ktry zostaje ojcem nadal jest mem, partnerem, bratem, synem, ziciem itd. Rnica midzy rolami rodzicielskimi penionymi przez kobiet imczyzn polega na tym, e mczyzna musi nauczy si jak by ojcem. Zachodnia koncepcja ojcostwa nie jest jednoznaczna inie implikuje jego naturalnoci ani oczywistoci tak, jak dzieje si to wprzypadku macierzystwa. Fakt bycia dawc nasienia, nie sprawia, e przypisuje si mczynie inny, poza biologicznym, rodzaj ojcostwa. Ojciec definiowany jest jako kto, kto pozostaje wrelacji zdzieckiem nie moe by tylko biologiczny. Rodzicielstwo nie istnieje bez wizi ocharakterze spoeczno-kulturowym (wtym emocjonalnym) (Jaboski, Ostasz 2001: 1-113). Mimo wspczenie obserwowanego procesu biologizacji, ojciec jest owiele bardziej kulturowy ni naturalny. Nie przypisujemy mczyznom instynktu ojcowskiego, ktry jednak moe zosta wykreowany. Tym samym stawiamy ojcostwo imacierzystwo na dwch biegunach, cho jest to sprzeczne zperspektyw prawn. Nie ma bowiem odrbnej wadzy ojcowskiej czy odrbnej wadzy macierzyskiej, jest za to wadza rodzicielska, afunkcje rodzicielskie s wobliczu prawa rwne. Skoro ojcostwo ma charakter przede wszystkim kulturowy, to jako takie jest pewnego rodzaju fikcj. wiadczy otym, na przykad czsta praktyka ostracyzmu wobec ojcw oile atwiej 204

jest dorosym dzieciom zbojkotowa relacj zojcem, zawiesi j, otyle relacja zmatk rzadko podlega takiemu procesowi. Bojkotowanie ojca jest najczciej efektem zamania przez niego zasad solidarnoci oraz moralnoci wynikajcych zsystemu pokrewiestwa, zasad obyczajowych, ale take prawnych (zdrady maeskie, bigamia, odmowa pomocy lub jej niewystarczajcy zakres, brak wzajemnoci, dugotrwae bezrobocie, amanie prawa). Matki wchodzce wintensywn icodzienn relacj zdziemi s take znacznie lepiej ni ojcowie zabezpieczone pod wzgldem spoecznym, ekonomicznym oraz emocjonalnym. Drugim elementem procesu ksztatowania wspczesnego ojcostwa jest jego biologizacja, stojca niejako wsprzecznoci zjego socjalizacyjnym charakterem. Wie si ona gwnie zrozwojem medycyny itak zwanymi nowymi technologiami reprodukcyjnymi (na przykad in vitro). Dzisiaj ojcostwo nie jest czym domniemanym, moe by udowodnione lub podwaone dziki badaniom genetycznym. Zjednej strony, powouje to do ycia ojcostwo jako co jednak naturalnego, konstytuowanego przez niepodwaaln relacj zdzieckiem opierajc si na wsplnocie substancji, jak s krew lub geny. Zdrugiej, mamy do czynienia zprocesem odwoywalnoci ojcostwa zarwno wznaczeniu pojcia genitor, jak ipater. Ponadto, mczyzna moe by prawnym ojcem dziecka niezalenie od tego, czy kobieta, matka tego dziecka, jest jego on czy nie. Stawia to pod znakiem zapytania prawo do filiacji (zob. Penkala-Gawcka 1987a: 123-124). To, co jeszcze niedawno wydawao si nietykalne, czyli role eska imska wprocesie reprodukcji, wpewnych przypadkach staje si nieaktualne. Istnienie nowych technologii reprodukcyjnych pokazuje, i te role nie s konieczne, podobnie jak zgodno naturalna midzy ojcostwem imacierzystwem cielesnym aojcostwem imacierzystwem spoecznym. Stwierdzenie, e faktu bycia ojcem nie da si nigdy dowie, podczas gdy macierzystwo zawsze przestaje by wwielu przypadkach suszne: akt urodzenia dziecka nie musi ju wskazywa matki biologicznej (co jednak zdarza si raczej rzadko), zkolei jest obecnie moliwe dostarczenie naukowego dowodu na ojcostwo cielesne, biologiczne (Mulliez 1995: 307). Wspczenie moemy mwi otrzech kryteriach ustalania bd konstytuowania ojcostwa, s to: maestwo, prawda biologiczna oraz stan faktyczny; to ostatnie kryterium jest najnowszym. Ani maestwo, ani relacja genealogiczna wsensie posiadania wsplnych genw niekoniecznie wyznacza filiacj. Uczuciowa iwychowawcza obecno przy dziecku niekoniecznie musi stanowi czynnik tworzcy wi ojcowsk. Obok rodzica biologicznego iojca-ma, dawcy nazwiska, rwnie iinny mczyzna/partner, zracji codziennej obecnoci wyciu dziecka, moe by uznany za ojca wpeni zaangaowanego, czyli zalegalizowanego. To nowoczesne kryterium filiacji czy si ze wspczesnymi, socjologicznymi, psychologicznymi koncepcjami, ktre uznaj wypywajc zmioci ojcowskiej dobrowoln adopcj za kryterium ojcostwa. Wtym przypadku to nie tylko ojciec adoptuje dziecko, lecz rwnie ito ostatnie adoptuje ojca. Filiacja naturalna, obok dobrowolnego uznania, moe by Ojcostwo | 205

ustalona rwnie przez stan faktyczny (Mulliez 1995: 307; Hurstel, Parseval 1995: 373-392). ony oraz partnerki zawaszczajce, swoimi dziaaniami, wiedz oraz ideologiami, sfer ycia domowo-rodzinnego uywaj jeszcze innych strategii wrelacji do mczyzn, zktrymi yj lub/imaj dzieci. Strategie te mona okreli jako infantylizacj oraz inwalidyzacj. Ze wzgldu na ich pe mowie iojcowie s uznawani za niezdolnych do podejmowania prawidowo przebiegajcych dziaa wobrbie sfery domowej. Azatem le gotuj, le sprztaj, nie potrafi odpowiednio zadba odzieci, nie interesuj si yciem rodzinnym, podtrzymywaniem wizi zkrewnymi. Na poziomie oglnospoecznym wogle dokonujemy pewnego rodzaju infantylizacji oraz zmikczenia ojcostwa. Pojawia si pojcie tacierzystwa jako odpowiednik macierzystwa. Infantylizacja ojca jest efektem infantylizacji mczyzny wodniesieniu do przestrzeni domowej. Zjednej strony, traktowany jest jako niepenosprawny wsferze domowej, zdrugiej za przypisujemy ojcostwu emocjonalno iuczuciowo. Zatem teoretycznie pojawia si nowy wymiar relacji midzy dzieckiem aojcem, lecz przeczy temu inwalidyzacja mczyzny postrzeganego jako niezdolnego do wykonywania prac domowych, prowadzenia domu czy opieki nad dzieckiem. Niemniej nie ulega wtpliwoci, i biologizacja ojcostwa stanowi element procesu upodobnienia, zrwnywania ojcostwa zmacierzystwem. Pojawia si pytanie oto, czy ojcostwo podobnie jak macierzystwo moe by naturalne, azatem czy mona mwi oczym takim, jak instynkt ojcowski? Rozstrzygnicie tej kwestii nie jest proste. Na podstawie wasnych bada stwierdzam, e macierzystwo pozostaje czym ambiwalentnym. Co ciekawe, oile moje rozmwczynie odczuway ambiwalencj penionych przez nie funkcji oraz roli, otyle mczyznom takie wahanie byo obce. Mczyni nie mieli problemu zjednoznaczn samoidentyfikacj jako ojcw czy jednoznacznym stwierdzeniem, e albo uwielbiaj swoje dzieci, albo ina odwrt, e ich nienawidz. Dzi mczyni zaczynaj zwraca uwag na ojcostwo jako na jeden zelementw wsptworzcych ich subiektywn tosamo. Wkadym razie taki obraz kreowany jest przez media. Wtrakcie wsppracy zbardzo rnymi rodzinami pod wzgldem struktury wieku, momentu wcyklu ycia rodzinnego lub statusu wzasadzie nie stwierdziam rnicy midzy ojcami modymi, aojcami okrzepymi zpokolenia 50-latkw, ktrych dzieci s ju dorose. Ojcowie nie wtrcaj si wto, co robi ich ony, matki ich dzieci. Intensyfikacja relacji midzy ojcami adziemi nastpuje zdecydowanie wwczas, gdy dzieci s ju dorose. Spotkaam niewielu ojcw, ktrzy przyznaj si do mioci wzgldem swoich dzieci. Jeli dzieje si tak, to niemal wycznie wprzypadku modych ojcw. Jednake s to albo ojcowie nieobecni (pracujcy poza miejscem zamieszkania), albo rozwiedzeni zmatkami swoich dzieci, bd ojcowie, ktrzy zostali pozbawieni praw rodzicielskich. Nie bez znaczenia jest take status ekonomiczny. Ojcowie ubodzy uznaj swoje dzieci za pasoyty, ojcowie zamoni inwestuj wswoje dzieci niezalenie od ich wieku. Uoglniajc, speniaj 206

wten sposb jedn zbardzo istotnych funkcji, jak wedug modelu ojcostwa powinien peni ojciec, amianowicie finansowe wsparcie dzieci, uzupeniajce wzgldem wsparcia emocjonalnego uzyskiwanego od matki. Dyskusje dotyczce ojcostwa wzasadzie zawsze toczyy si wok zasady wadzy. Ojcostwo suy do podkrelenia znaczenia icelowoci domowej hierarchii. Ot sdzimy, e wadza ojcowska, czyli wadza mczyzny opiera si na prawach boskich lub naturalnych. Do pewnego stopnia wadza ta pozostaje wsubie przekazu spadkowego ipatronimicznego. Wduej mierze ma ona jednak charakter przede wszystkim symboliczny. Przykad tradycyjnie rozumianej wadzy ojcowskiej, tosamej ze sprawowaniem funkcji gowy rodziny, moe ilustrowa rodzina Krli zPoznania, ktr tworz rodzice oraz ich dorose dzieci (syn oraz crka). Jest to typowa rodzina miejska, preferujca konsumpcyjny styl ycia, przynaleca do wyszej klasy redniej (due mieszkanie, dwa samochody, domek letniskowy, coroczne wakacje zagraniczne, zimowe wyjazdy na narty, kosztowne studia architektoniczne syna). Faktyczn gow rodziny jest matka zarzdzajca nie tylko przestrzeni domow, ale take finansami. Osiga ona ponad trzykrotnie wysze zarobki ni m, nieruchomoci nale do niej oraz dzieci. Wszelkie decyzje odnoszce si do ekonomicznego zabezpieczenia rodziny, wyksztacenia dzieci, sposobw spdzania czasu wolnego, urzdzania mieszkania oraz domu podejmowane s przez kobiet. Jej m jest jednak skutecznie utwierdzany wprzekonaniu, e to on peni funkcj zarzdcy ycia rodzinnego.
Ojciec niech sobie myli, co chce. Matka od zawsze spaca jego dugi. On sobie wyobraa, e nie wiadomo co on robi idaje, e pracuje jak w, e nas ywi idaje na studia. Jakby mj brat mia za to studiowa, to chyba by jednak nie studiowa. Nie ma jednak sensu burzy mu tego przekonania. My zmam ibratem wychodzimy zzaoenia, e lepiej da mu wity spokj. Niech si nie denerwuje.

Patrzc zjeszcze innej perspektywy, powiedzie mona, i idea ojcostwa budowana jest dzisiaj na takich przesankach, jak mio, opieka ibiologia. Wprowadzenie pojcia wadzy rodzicielskiej sygnalizuje, i ojcostwo to wykonywanie funkcji, nie za tosamo osoby uprawnionej do tej funkcji. Zatem ojcostwo to podejmowanie okrelonych zada wduej mierze porednich lub czysto symbolicznych. Wadza ojcowska zostaa sprowadzona do najprostszej postaci, stajc si wadz podzieln, ograniczon zjednej strony przez interes dziecka, azdrugiej przez prawa kobiet. Jednoczenie wprzypadku rodzin naturalnych wadza rodzicielska jest automatycznie przyznawana matce. Ojciec moe uzna swoje dziecko, lecz moe nie sprawowa wadzy rodzicielskiej. wiadczy to nie tylko ozaniku wadzy ojcowskiej, ale take stawia pod znakiem zapytania suszno rozwaa nad patriarchalnym modelem rodziny. To matka, anie ojciec utrzymuje bezporedni kontakt uczuciowy zdzieckiem. Bezporednio ta wyznacza jej zasadnicz rol worganizacji dowiadcze dziecka. Ojciec jest postrzegany jako korzystajcy wduym stopniu zporednictwa matki Ojcostwo | 207

wstosunkach zdzieckiem. Zmiany wzajemnej pozycji rodzicw s oczywicie moliwe, ale matce atwiej jest si przystosowa. To ona posiada naturaln moc (instynkt), ktrej nie da si podway. Ojcu jest znacznie trudniej negocjowa, zwaszcza, e jego pozycja jest podawana wwtpliwo. Najczciej to matki podejmuj decyzje dotyczce ich dzieci, co podwaa koncepcj rodzicielstwa jako caoci na poziomie praktyki spoeczno-kulturowej wodniesieniu do ycia codziennego (Craig 2006: 259-280; Horn 2006: 1-35; Masciadrelli, Pleck, Stueve 2006: 23-33; Seward, Yeatts, Amin 2006: 405-427). Cielenie isprawczo rodzicielstwo jest zawaszczone przez kobiety. Ojciec jest oczywicie istotny, poniewa legitymizuje zarwno dzieci, jak iich matk. Penienie roli ojca pokrywa si nadal zpenieniem roli ma, wszake role te s symboliczne zarwno zpunktu widzenia mczyzny, jak iich partnerek idzieci. Ojciec jest prestiowy, podwysza status spoeczno-kulturowy rodziny, co wduej mierze wynika znaszego dychotomicznego konceptualizowania pokrewiestwa, obowizkw oraz praw zniego wynikajcych.

5. Romans, rozwd, mier

Moliwo ycia jednostki poza maestwem jest zalena od jej dostpu do bogactw ekonomicznych: od zarobkw, wsparcia ze strony rodziny pochodzenia czy moliwoci korzystania zpastwowej pomocy socjalnej. Zperspektywy kobiet, zktrymi rozmawiaam za istotn funkcj maestwa naley uzna moliwo dostpu do dbr ma. Maestwo zapewnia finansowe bezpieczestwo, ktre jest niezbdne do ustanowienia domu. Poczucie materialnej stabilizacji komplikuje si jednak wprzypadku konkubinatw, romansw pozamaeskich, rozwodw oraz wobliczu mierci ma bd partnera. Wsytuacjach rozpadu zwizku najbardziej problematyczne staj si kopoty natury finansowej wynikajce zpotencjalnie mniejszego dowiadczenia zawodowego kobiety, jeli oczywicie wczeniej zdecydowaa si na posiadanie dzieci. Kobieta po rozwodzie czy rozpadzie konkubinatu jest stygmatyzowana jako kto, kto ponis yciow porak (Sandfield 2006: 155-173). Wobec tego, odnoszc si do konkretnych przykadw, chciaabym przyjrze si temu, co si dzieje wobrbie sieci krewnych osoby, ktra zdradza lub jest zdradzana, rozwodzi si lub owdowieje. Jakim zmianom ulegaj relacje wrodzinach pochodzenia partnerw, midzy partnerami iich dziemi? Co si dzieje na poziomie wiatopogldowym? Rozwody, zdrady maeskie iowdowienie s przykadami sytuacji kryzysowych, ktre wywouj intensyfikacj pomocy lub uruchamiaj odroczony wczeniej obowizek odwzajemnienia. To take sytuacje, wktrych dochodzi do renegocjacji rl, obowizkw, oczekiwa midzy krewnymi, kiedy komplikacji ulegaj relacje zpowinowatymi. Przy czym te ostatnie podlegaj kontynuacji, kiedy rozpadajce si maestwo lub konkubinat posiada dzieci. Innymi sowy powysze momenty kryzysowe prowadz do transformacji statusu jednostki, ktrej dotyczy dana sytuacja ipowodowany ni konflikt. 208

Zdrady maeskie czsto kocz si rozwodami, awprzypadku konkubinatw rozpadem zwizku, dlatego sign po przykad rodziny, wktrej mamy do czynienia znawarstwieniem sytuacji zwizanych ze zdrad ony, rozwodem, nastpnie wejciem wnowy zwizek (konkubinat), kolejn zdrad, okresem negocjacji iwreszcie finalnym rozpadem zwizku. Wcentrum umieszczam 32-letni kobiet, matk 12-letniej crki, dobrze wyksztacon, aktywn zawodowo. Pracuje wkorporacji na wysokim, kierowniczym stanowisku, ma bardzo wysokie dochody zca pewnoci jest ekonomicznie samowystarczalna. Jej rodzina pochodzenia to owdowiaa matka, take aktywna zawodowo, zamona, lokalna polityk, dziaajca wkilku organizacjach pozarzdowych oraz starsza siostra (matka zdwjk dzieci). Kobieta zasza wcie, kiedy miaa 20 lat, aponiewa pochodzi zszanujcej si rodziny, zostaa przymuszona do wyjcia za m za ojca jej crki. Po 5 latach maestwa kobieta zakochaa si wmodszym od siebie ubogim staycie. Zacza znim romansowa. Kochanek bardzo szybko przekona j do porzucenia ma. Matka kobiety bya przeraona iwcieka, obawiajc si ostatus ekonomiczny swojej crki oraz zdrowie psychiczne wnuczki. Rodzina kochanka zaamaa rce. Jego rodzice to maestwo z50-letnim staem, ludzie gboko religijni, udzielajcy si wprzykocielnych stowarzyszeniach, dugo nie mogcy zrozumie, jak ich starszy syn moe dopuszcza si cudzostwa irozbija cudze maestwo. Do kochanki syna przekonuj si ostatecznie, kiedy poznaj jej ma crk wkocu zyskali upragnion wnuczk. Wtym procesie akceptacji nie bez znaczenia bya kalkulacja ekonomiczna. Kochanek kobiety zaimponowa jej matce okaza si pracowity, ambitny iwyranie stara si angaowa wwychowywanie dziecka. Wefekcie matka zaproponowaa mu zaangaowanie wdziaalno polityczn, pomoga ukoczy studia iznalaza prac. Zaakceptowany konkubinat, wcigu roku sta si wreszcie wrodowisku rodzinnym oficjalny. Kobieta ijej partner przez pierwsze 5 lat dobrze zapowiadajcego si zwizku ciko pracowali, realizowali si zawodowo, awansowali, wmidzyczasie zdecydowali si na kupno mieszkania. Ustanowili wsplnot majtkow iotrzymali spory kredyt, by mieszkanie wyremontowa, kupi dodatkowo ziemi, na ktrej planowali wprzyszoci wybudowa dom. Krewni, przyjaciele iznajomi byli peni podziwu dla partnera kobiety, zwaszcza ztego powodu, e zdecydowa si na powany zwizek zkobiet, ktra ma dziecko. Mczyzna nie by jednak ideaem latami romansowa ze swoimi wsppracowniczkami awtrakcie licznych wyjazdw wdelegacje korzysta zusug prostytutek. Dopiero po 6 latach bycia razem zdecydowa si przyzna do romansw oraz wyzna swojej partnerce, e nie darzy jej uczuciem. Jednoczenie zadeklarowa, e ze wzgldw finansowych oraz na dziecko pozostanie we wsplnie zakupionym mieszkaniu, aze zwizku bdzie si wycofywa stopniowo. Decyzja ta nieprzypadkowo zbiega si zpodpisaniem przez mczyzn znakomicie patnego kontraktu znowopowstajc fili midzynarodowej korporacji. Co waniejsze kontrakt ten by efektem odpowiednich rozmw inegocjacji poczynionych przez matk kobiety. Romans, rozwd, mier | 209

Kiedy zreszt dowiedziaa si ozaistniaej sytuacji, postawia mczynie twarde warunki: Jej nie chodzio oto, e ja zdradzam Karolin, tylko okredyt. Postawia mi konkretne warunki. Musz spaci kredyt, co wmojej obecnej sytuacji zajmie mi dwa lata. Zgodziem si, bo tak jest mi wygodnie. Musz przygotowa do swojego odejcia ma oraz mojego brata, ktrego sprowadziem tutaj70. On wpadnie wpanik, bdzie si ba, e straci wszystko. Musz mu wyjani, e jest ju dorosy imusi sobie radzi sam (...) Teraz si zacznie najgorsze. Moi rodzice s zaamani, prbuj mnie namawia na terapi, mwi, e ich zawiodem, e strac wnuczk, dlatego wszystko powoli. Pasuje mi to, aprzynajmniej nie musz ju kama. Nie mog ot tak wyj, bo za duo pracy we wszystko woyem. Opisywana sytuacja zakoczya si zgodnie zplanem matki. Konkubinat by utrzymywany do momentu spacenia czci kredytu przez mczyzn. Jest to historia, ktr poznaam wanie zjego perspektywy. Powyszy opis jest wic niepeny nie tylko zpowodu jednostronnoci relacji, ale dlatego, e nie posiada on emocjonalnego charakteru. Brakuje wnim fragmentw dotyczcych emocji, ktre wsytuacji zdrad, rozwodu czy rozstania s niezwykle silne. Nie ma wic opisw awantur, paczu, szantaw emocjonalnych, rkoczynw, chwilowych zaama zdrowia, caonocnych negocjacji przy alkoholu, histerii istanw depresyjnych. Sytuacja ta wpostaci zwerbalizowanej jest zracjonalizowana, tak jak wszystkie opisywane powyej dziaania. Powyszy przypadek ilustruje charakterystyczny dla zwizkw proces racjonalizacji na rzecz podtrzymania poczucia bezpieczestwa. Kobieta wdaa si wromans nie bez przyczyny jej m rwnie nie by jej wierny, stosowa przemoc psychiczn, ona sama nie moga realizowa si zawodowo. Rozwd iwejcie wkolejny zwizek zczowiekiem relatywnie czuym, opiekuczym iambitnym gwarantowao bezpieczestwo iosigniecie samodzielnoci finansowej. Kobieta nigdy nie chciaa wyj za m za swojego konkubenta, apierwsz rzecz jak ustalili bya rezygnacja ze lubu. Na pierwszy rzut oka najwiksze korzyci wynis mczyzna: zrobi karier, nadal nie jest obarczony obowizkami wynikajcymi zmaestwa, jest bezdzietny, zapewni bezpieczestwo swojemu bratu. Jednak okorzyciach mona mwi take wprzypadku kobiety, ktra rwnie osigna sukces zawodowy przede wszystkim dziki temu, e nie musiaa zajmowa si domem, poniewa czyni to jej kochanek (sprzta, gotowa, robi zakupy, wspopiekowa si jej crk). Wefekcie za zostaa zmieszkaniem, dobrym samochodem oraz dwoma hektarami ziemi, ktre dzi stanowi jej wyczn wasno. Poniewa rozstanie odbyo si wkulturalny sposb, bez szarpaniny wizerunek polityczki matki kobiety nie ucierpia wrodowisku lokalnym. Mczyzna uspokoi swoich rodzicw, obdarowujc ich drogimi prezen70 Mczyzna nie tylko namwi swojego modszego brata do przeprowadzki zmaej miejscowoci na Dolnym lsku do Poznania, ale take do zakupienia mieszkania wtym samym budynku, co on. Przez dugi czas matka jego partnerki zapewniaa prac jego bratu.

210

tami, przez co sta si na powrt dobrym synem, zyska sobie dodatkowy poklask uciotek sistr matki iojca, ktre s wielokrotnymi rozwdkami, gratulujcymi mu dyplomacji isprytu. Caa sytuacja bya utrzymywana wtajemnicy przed rodowiskiem spoza rodziny, aosob, ktra najbardziej si ze wszystkiego cieszy izaciera rce jest byy m Karoliny, bo na pewno cieszy si, e jej si nie udao. Inn rodzin, wktrej mogam obserwowa na bieco historie romansw oraz ich zakoczenia jest rodzina Bkw, oktrej pisaam ju wkontekcie wieloojcostwa iniejednoznacznoci terminw pokrewiestwa. Dla przypomnienia, rodzina Bkw to 30-letnia kobieta, ponad 50-letni mczyzna oraz dwie crki kobiety, zktrych kada ma innego biologicznego ojca. Historia romansw zakoczya si niedawnym rozwodem, do ktrego doszo wrok po zamkniciu mojego projektu badawczego. Zacznijmy jednak od pocztku. Bkowa (pracujca od czasu do czasu, zazwyczaj na czarno, rozwdka, wieo po rozstaniu zkolejnym partnerem), zacza spotyka si zdobrze sytuowanym mczyzn (rozwodnikiem). Rodzina mczyzny od pocztku nie darzya kobiety sympati. Wprost wyraane byo przekonanie otym, e chodzi jej opienidze.
Jego siostra mnie nienawidzi, jego bya, jego ojciec te nie by miy7. Ale za to dogaduj si zjego crk. Nie wiem od czego zacz... Moe tak? Wszyscy mi mwili, e jestem gupia, bo on jest ju stary, ma swoje przyzwyczajenia, raz by onaty krtko, e broni si nogami irkoma przed kolejn on. Oni mnie nie akceptowali, wic wyobra sobie, wjakim szoku byli, kiedy zdecydowalimy si na lub ito wdodatku kocielny. Oczywicie nie byo atwo, wiesz, rozwdka, dwoje dzieci, nieochrzczone. Tutaj nie moglimy tego zrobi. Wkocu trafilimy na miego ksidza wJeleniej, aludzie wiesz, gadali. Ksidz si tylko zapyta, czy si kochamy. No kochamy si, to nie ma problemu. Najmniejszego. Powoli jego rodzina uspokaja si, no bo lub kocielny, przed Bogiem, to na zawsze. Aon jest kochany, dba omnie, odzieci. Moe to nie jest szczyt szczcia, ale wsumie jestem szczliwa. Poniewa jego siostra mnie nienawidzi, to musimy si przeprowadzi, bo dom jest jej, anie jego. Poza tym wol mieszkanie wkamienicy. Powoli to idzie. On jest kochany. Nic nie musz robi. Mam dwie gospodynie, we wszystkim mnie wyrczaj. Ja, jak wiesz, jestem DDA, mam stany depresyjne, wic chuchaj idmuchaj. On nawet zaoy mi firm. Bd miaa swj gabinet, ale jeszcze nie teraz. Mam pacony ZUS itak dalej. Nawet ju znalazam miejsce.

Kiedy spotkaam si zkobiet kilka miesicy pniej sytuacja okazaa si ulec diametralnej zmianie. Bkowa przyznaa si, e ma za sob romans.
No wiesz... On cigle pracowa, nie by czuy, traci cierpliwo. Ja mam samochd, mam pienidze. Mam duo czasu. Poznaam go dziwnie. Modszy ode mnie odziesi
71 Kobieta poznaje mczyzn dziki jego ojcu jest bowiem jego fizjoterapeutk. Wtrakcie krtkiego trwania ich maestwa ojciec umiera.

Romans, rozwd, mier | 211

lat. No pikny, mody, cudny. Powiedzia mi, e za dwa tygodnie jedzie do Iraku, wic pomylaam sobie czemu nie? Raz si yje, zwaszcza, e on wyjeda, wicej go nie zobacz. Ale mijaj dwa tygodnie aon nie wyjeda. Mwi, e si zakocha. Ja nie, ale jest wietny. Spotykamy si. Jedzimy do takiego pensjonatu agroturystycznego. Oczywicie mj m si dowiedzia. Awiesz jak? Bo ten mj mody wojskowy to jest syn mojej gosposi. Ona mi go wrcz przywioza. Mwia, e mu naopowiadaa jaka jestem pikna iwspaniaa ion mnie bardzo chcia pozna. Tylko, e jak si zakocha, to powiedzia matce, aona mojemu mowi. Ju nie byam pikna iwspaniaa, tylko zaczam mu ycie rujnowa. No wic obiecaam, e nie bd si znim spotykaa. On wtym czasie cay czas poycza ode mnie samochd, pienidze, chcia na jaki biznes. Ja mu oczywicie odmawiaam. Wiadomo, co sobie kombinowa. Fakt jest taki, e to ja, araczej mj m finansowa nasze spotkania. No, ale trudno. M mi wybaczy, awiesz kiedy? To jest dopiero historia. Miaam wypadek samochodowy. Wiesz skd wracaam? Od niego zbazy. Byo ciemno, ja si zdenerwowaam, bo on mi kaza przyjecha, aokazao si, e si przed kolegami chcia pochwali. Wracam inagle wco uderzam. Zabiam dzika. Nie wiem co robi. Dzwoni do ma. On stoicki spokj, przyjecha. Onic nie zapyta. Wzi mnie do samochodu. Powiedzia, e wszystko bdzie dobrze. On dalej do mnie wydzwania. Ale obiecaam.

Po kolejnych dwch miesicach sytuacja wmaestwie Bakw znw ulega zmianie, tym razem na jaw wyszed romans mczyzny.
Rozwodz si. To jest bez sensu. Nie potrafi stworzy normalnego zwizku. Mj m ma romans zjak lafirynd. Wiesz jak si dowiedziaam? To jest dusza historia. Najpierw znalazam bilety lotnicze na Teneryf. Pomylaam sobie, e to raczej nie zkoleg Helmutem jedzie. Zaczynam gwkowa. Awiem, e gdzie jego pienidze znikaj ito due. Bardzo due. Moja matka musi teraz kredyt spaca za mieszkanie. Jest wcieka, zreszt szczerze mnie nienawidzi. No wic pytam si gosposi. Nic. Zaczajam si na jego komputer. Tylko jest problem, bo si uruchamia na linie papilarne, ale zanim zganie jest jeszcze moment, e mona zajrze. No wic nadarza si okazja, wchodz do jego skrzynki is. S listy. Przesyam je na swoj skrzynk. Drukuj. Wiesz, te nie jestem uczciwa. Jak tylko skoczya si historia zmodym, to wyjechaam zmoim dawnym koleg na wakacje. Ale to ja mam dowody anie mj m. Wic mu mwi, e chc rozwodu anie takiego maestwa, bo itak nie potrafimy go cign. On oczywicie wpad wpanik, bo rozwd zjego winy. Mam listy. Nie polecia na t Teneryf. Zadzwoniam do lafiryndy, powiedziaam jej, eby go sobie wzia. Na razie jeszcze nic nie wiem, ale rozwodz si. Wiesz co mi powiedzia? e to wszystko dlatego, e nie mamy razem dziecka, e dziecko wsplne wszystko by zmienio. Idiota. No wic... Teraz jest miy, nawet mi marihuan kupi. Czujesz to? Milutki si zrobi dla moich crek. azi za mn. Pilnuje mnie. Wije si. Zreszt zaraz zobaczysz, na pewno przyjdzie sprawdzi, gdzie jestem iczy rzeczywicie ztob. Moja matka przekla mnie. Mwi, e jestem bezbonic, dziwk. Wiesz zreszt. Wiem, e gadaj, wiem, e wiesz. On si boi. Samochd jest na mnie. Mieszkanie jest matki. Kredyt jest matki. On jest bankrutem.

212

Historia Bkw, jak wspomniaam wczeniej, koczy si rozwodem bez orzeczenia owinie. Kobieta wyprowadzia si do centrum Jeleniej Gry ipo raz pierwszy zamieszkaa sama ze swoimi crkami. Znalaza prac, jej dzieci nadal s wspfinansowane przez byego ma, co byo warunkiem nie przedstawienia dowodw zdrady przed sdem. Prcz tego Bkowa wci otrzymuje pomoc ze strony matki. Whistorii tej pojawia si do charakterystyczna sytuacja, wktrej argumentem za kontynuacj zwizku jest dziecko, ktrego pojawienie uznawane jest za mogce zakoczy kryzys. Podobny argument pojawi si przy rozstaniu innych moich rozmwcw mieszkajcych wPoznaniu. Osoby te od kilku lat tworzyy zwizek partnerski. Kobieta (32 lata) zdradzia swojego partnera:
Byoby piknie, gdyby mona byo y wprawdziwym wolnym zwizku, ale to niemoliwe. Niestety ja nie potrafi by monogamistk. Powiedzia, e bdzie nadal mnie utrzymywa, e dostan wszystko, e si ze mn oeni, e zrobi mi dziecko ie bdzie dobrze. Pomylaam sobie, ty chujku, takie argumenty s poniej pasa. Ja przecie nie chc tego. Pomylaam, e teraz albo nigdy, e jak teraz nie wyjd zmieszkania, to potem bdzie jeszcze gorzej, e jak nie wezm si za siebie, to wylduj zrk wnocniku. Aon na to, e kiedy... e kiedy bd stara, pomarszczona isamotna. Dobra. Bolao, ale on nie jest wstanie zrozumie, e nie byabym wstanie nie kontaktowa si ztym, zktrym nabroiam. No c, to moja wina, ale nie bdzie oszukiwania. Jak on sobie to wogle wyobraa?! Ale wiesz, co zabolao najbardziej? Kiedy pojechaam po swoje rzeczy, atam byy ju rzeczy innej kobiety. Straszne, straszne to byo. Koronkowe majteczki. Szybko znalaz pocieszenie. Wiesz on te nie by wity. Na samym pocztku ja otego czowieka walczyam.

Dziecko bywa rwnie argumentem przemawiajcym za rozstaniem, przy czym wgr wchodz przede wszystkim dzieci nielubne pojawiajce si na skutek romansw, adecydujcymi si na odejcie zdotychczasowych zwizkw s zazwyczaj mczyni. Na pojawienie si dziecka itak zwan wpadk liczy na przykad partner kobiety, ktrej histori opisaam wpierwszych akapitach podrozdziau.
Za kadym razem czekaem na telefon czy one maj miesiczk, czy nie, ale okazywao si, e jednak nie. Sytuacja, wktrej zaliczybym wpadk, byaby najidealniejsza. Po pierwsze, nigdy si ot tak na dziecko nie zdecyduj, po drugie liczyem na to, e to mi doda odwagi.

Kilkakrotnie pisaam orodzinie Szczepaskich, wktrej doszo do rozwodu, poniewa kochanka byego ma Szczepaskiej zasza wci. Wtym przypadku dziecko byo jedynym argumentem usprawiedliwiajcym jego odejcie. Wpodobnej sytuacji znalaza si pierwsza rodzina Wrblewskiego zPoznania. Byo to maestwo ludzi wrednim wieku, zponad 20-letnim staem, ktre rozpadao si wmomencie, kiedy mowi urodzio si nielubne dziecko. Dopiero wwczas Wrblewski podj

Romans, rozwd, mier | 213

decyzj oodejciu od ony, czujc odpowiedzialno wobec maego syna, cho zjego matk romansowa wczeniej przez kilka lat. Wopisywanych powyej przypadkach wzasadzie niewiele zmienio si wkontekcie szerzej rozumianej rodziny. Nie doszo do cakowitego zerwania kontaktw zbyymi partnerami, wizi wewntrzrodzinne ulegy chwilowemu wahniciu, ale s kontynuowane na tych samych zasadach. Wzajemna pomoc, kontakty, wsparcie irealizacja obowizkw wobec siebie nie przestay dziaa. Nieco inaczej wyglda sytuacja rodzin silnie religijnych lub rodzin, wktrych nigdy wczeniej nie dochodzio do rozwodw czy burzliwych rozsta. Przyjrzyjmy si rodzinie Zawadzkich zJagnitkowa. Zpochodzenia reprezentuje ona rodzin rolnicz. Cz osb, ktre wchodz wjej skad przeprowadzia si do Jagnitkowa ze wsi koo Bydgoszczy. Wybr miejsca przeprowadzki nie by przypadkowy, bowiem wJeleniej Grze mieszka ju od kilku lat starszy syn Zawadzkich, ktry pody za swoj kochank mioci swojego ycia. Syn Zawadzkich zdradzi swoj on, zktr ma dwoje, dzi ju, dorosych dzieci. Zawadzcy s religijn rodzin, silnie przywizan do tradycji rolniczej decyzja syna oodejciu od ony, pozostawieniu dwjki dzieci oraz rezygnacja zdziaalnoci rolniczej iopuszczenie stron rodzinnych wywoaa kilkunastoletni konflikt midzy nim, rodzicami atake rodzestwem.
Boe to straszne, smutne byo. My zmem nie moglimy odaowa. M mj ija na kolanach bagalimy syna, eby si nie rozwodzi, ale on postawi na swoim iwyjecha. Dlatego nasz drugi syn zosta na gospodarce iwogle wPolsce, bo on mia wyjecha do rodziny do Stanw, do wuja, brata mego ma, ale Darek przed odejciem nakaza mu zosta, zaj si nami igospodarstwem. Powiedzia mu, e skoro my nie chcemy go zna, to zosta musi, cho bilet lotniczy ju mia. Potem 10 lat nie rozmawialimy ze sob, a do czasu tego strasznego, co si wydarzyo. My emy go przeklli, poniewa rozwid si po lubie kocielnym, zostawi on idzieci, izacz y zkobiet, ktra te miaa ma idziecko. To byo nieszczcie dla nas. Przynis nam wielki wstyd we wsi iokolicach. Ja swoj now synow ijej crk poznaam dopiero jak przyjechaam tutaj po mierci mojego modszego syna. Ja chciaam wraca, ale Darek si zapyta, ojciec czy da pienidze za ten dom? M powiedzia, e tak. Ja mogabym wrci, do swojej siostry, ona mnie przyjmie tam, ale ju nie chc. Ju to nie ma sensu. Ijako powoli, powoli, to si uoyo. ona druga Darka okazaa si by bardzo dobr synow. Jej crka Dorotka... ona mnie traktuje wzasadzie jak babci. To jest kochana dziewczyna, ktra dba omnie. Po tym, co spotkao nas wsprawach zwizanych zdomem po mierci syna, to co zrobi Darek jest niczym7.

72 Modszy syn Zawadzkich zgin wwypadku wczasie pracy na polu. Rodzina stracia dom iziemi na skutek manipulacji ze strony synowej.

214

Wrodzinach, wktrych dochodzi do zdrad maeskich, awktrych nie ma niejako tradycji czy wzoru rozwodw, rzadko do nich dochodzi. Romanse mw s skrztnie ukrywane istanowi rodzinne tajemnice poliszynela. Nie mwi si na ich temat, ani si ich nie wspomina. Jeli romanse nie zaowocoway nielubnymi dziemi, to do ich zakoczenia czsto przyczyniaj si rodziny pochodzenia. Przykadem moe by rodzina Jakubowskich zSobieszowa oraz ich rodzinna interwencja wsytuacji romansu najstarszego zsynw Mariana. Przez pewien czas Marian pracowa jako str nocny wjednym zjeleniogrskich internatw, gdzie pozna mod rozwdk zdzieckiem. Akurat wjego typie bya. Maa, szczupa, blondynka. Imu odbio. Odbio mu cakowicie. Trzeba byo co ztym zrobi. Przypomn, e Marian ma ponad 50 lat, on idwjk dorosych dzieci, dwoje wnukw oraz, e mieszka wdomu, wktrym rezyduj rwnie jego rodzice idwch modszych braci zrodzinami. Rodzina najpierw postanowia ledzi Mariana, czego podja si jego crka oraz przyrodnia siostra ony. Wmidzyczasie wdomu Jakubowskich toczyy si niemal codziennie awantury pomidzy Marianem aon irodzicami, ktrzy zaamywali rce.
Mwilimy: >>Marian ty si opamitaj! on masz dobr, co ty wyrabiasz?! Na stare lata ci odbija? Bj si Boga!<< Tak emy mu mwili, ale on nic. Wkocu rodzina postanowia porozmawia zkochank oraz rodzicami kochanki, stosujc przy tym rodzaj emocjonalnego szantau: >>Bdzie skandal! Do ksidza pjdziemy, dziecko do komunii nie pjdzie<< Nic to nie dao. Wic ktrej nocy redni syn wraz ze swoj on oraz ona Mariana, poszli na strwk. Co zastali, to zastali. Skoczyo si szarpanin. Blondyna ucieka przez okno, aMarian omot dosta. Isi skoczyo. Do pracy ju nie poszed. Przez tydzie lea wku, ababcia mu nosia zupk, bo nie moga wytrzyma durna kobieta, e mu ona nie gotuje.

Sytuacje romansw oraz rozwodw zazwyczaj s rozwizywane wobrbie najbliszych krewnych lub tych, ktrzy ze wzgldu na blisko przestrzenn zmuszeni s do kooperacji. Status osb zdradzanych, zdradzajcych, odchodzcych, rozwodzcych si ulegaj pewnym zmianom. Osoby zdradzajce s poddawane chwilowemu ostracyzmowi, za tam gdzie dochodzi do rozwodw, szczeglnej komplikacji ulegaj relacje zpowinowatymi, dokadniej za zrodzinami pochodzenia byych maonkw lub partnerw. Relacje te staj si szczeglnie problematyczne jeli rozwodzce si maestwo posiada dzieci. Tu warto przyjrze si rodzinie Czarneckich, wktrej wsppracowaam zwanie rozwodzc si kobiet. Jej m dopuci si zdrady.
To jest smutna sprawa zwaszcza dla rodzicw iteciw. Jestem pierwsz osob wrodzinie, ktra si rozwodzi, awiedz, e moja rodzina jest bardzo tradycyjna. Ju pomijajc moje stosunki zmem, bo otym rozmawia nie bd, to smutne jest, jak zmieniaj si, zwaszcza teciowie. Wtakiej sytuacji, to nie specjalnie wiedz, jak si zachowa. Wic coraz rzadziej dzwoni, ju nie ma odwiedzin, nie ma wsplnych obiadw. Wszystko si rozmywa. To znaczy nie do koca, bo przecie chc mie kontakt zmoimi synami, ale wsytuacji wjakiej si znalelimy wszyscy, to jest im troch

Romans, rozwd, mier | 215

wstyd, cho oczywicie to nie ja jestem ich crk. Wiadomo, kto stoi po mojej stronie, akto mniej. Zaprzeczy temu, co on zrobi nie mog, ale stosunki si zmieniy iochadzaj si. Nie wiedz, co mi powiedzie. Aja te jako nie mam ochoty si znimi kontaktowa, bo co mam im powiedzie? To ich synek. No, smutne to.

Zatem zjednej strony, osabieniu ulegaj relacje zpowinowatymi, zrodzin pochodzenia ma, zdrugiej za, nie mog ulec cakowitemu wyganiciu ze wzgldu na dzieci. Zkolei ze strony rodziny kobiety zaczyna napywa wiksza pomoc. Rozwd zawsze wie si zpogorszeniem sytuacji materialnej Czarnecka otrzymaa dodatkowy etat wfirmie prowadzonej przez jej siostr, zacza by czciej zapraszana na rodzinne obiady, jej matka pomaga wopiece nad synami, chrzestna poyczaa pienidze. Podobna intensyfikacja pomocy nastpuje wowiele bardziej traumatycznych momentach, jakim jest mier jednego zmaonkw. mier jednego zmaonkw wnajbardziej dramatyczny sposb dokonuje transformacji statusu osoby, ktra staje si wdow lub wdowcem. Zmienia role, oczekiwania istyl ycia. Tu chciaabym posuy si trzema rnymi przykadami: trzech owdowiaych kobiet, ztrzech miejsc, wktrych prowadziam badania. Bd to Kowalska (84 lata) zPoznania, Jasiska (70 lat) zSobieszowa oraz Przybylska (63 lata) zDziekanowic. Pierwsza znich ju nie yje ijest to jedna zmoich rozmwczy-ssiadek, ktr poznaam w2003 roku, pracujc nad zagadnieniem procesu tworzenia domu. Kiedy zaczymy si ze sob kontaktowa jej m nie y od dwch miesicy, aona sama pogrona bya wgbokiej aobie. Mieszkaa sama wniewielkim mieszkaniu wkamienicy czynszowej. Miaa jedn zamn crk wrednim wieku oraz doros wnuczk. Poniewa mieszkaa wkamienicy od 1945, to znali j bardzo dobrze jej inni, zasiedziali mieszkacy. Zreszt wkamienicy, wktrej prowadziam badania charakterystyczne byy jeszcze silne wizi ssiedzkie. ZKowalsk przyjaniy si trzy rodziny, ktrych pomoc wsytuacji mierci ma nieustannie odrzucaa. Wzasadzie bya wtak zym stanie psychicznym, e wszyscy czekali na jej mier. Przybylska nikogo nie wpuszczaa do domu za wyjtkiem jednej zssiadek, ktra zaopatrywaa j wniewielkie iloci wdki. Przybylska przestaa kontaktowa si ze swoimi najbliszymi krewnymi, cho jej crka nalegaa by ta opucia kamieniczne mieszkanie izamieszkaa zni wpodpoznaskim domu. Jej ukochana wnuczka zaraz po pogrzebie dziadka wyemigrowaa do Londynu. Kazaam im nie przychodzi. Itak nic nie jem. Itak ich nie chc widzie. Ja im mwi, e itak umr prdko. Crka mi mwi, ebym tak nie mwia: >>Oj, mamu co ty gadasz. Wszystko bdzie dobrze<<. Ale zobacz na mnie, jak si zmieniam. Zpiknej babki zamieniam si wskurczon babci. mier ma, aszczeglnie fakt tego, e Przybylska nie pozwolia mu umiera wszpitalu, apotem zdecydowaa si na kremacj jego ciaa zaostrzy istniejce ju wczeniej konflikty zrodzestwem jej ma. Oni... oni mnie opluli, szarpali na jego pogrzebie. Krzyczeli, e spali si wpiekle, e to grzech, e jak ja mogam, e on jest ich anie mj. Tego im wybaczy nie mog, e nie mogli mnie ijego uszanowa. Serce 216

mi pko. Ichyba bardziej to mnie zasmucio, e mnie tak opucili. Przybylska ijej m stanowili bardzo dynamiczne maestwo. Bardzo si kochalimy, ale oczywicie strasznie si kcilimy, cho dugo si gniewa nie moglimy na siebie. Po jego mierci kobieta nie potrafia funkcjonowa wswoim mieszkaniu, poniewa dotd to m wyrcza wwielu domowych czynnociach, takich jak gotowanie, zmywanie naczy, ich wycieranie, palenie wpiecu, zakupy, wstawianie prania.
Teraz wszystko jest inaczej. Ja nigdy... Nie pamitam, ebym kiedy tak wdomu pakaa, ebym taka bya. Nie jest jak zawsze. Nie umiaam prania zrobi. On wszystko wkuchni robi za mnie. Iteraz ja nic nie potrafi, ale naucz si. Robi herbat, obiad, pyrki, pranie, zmywa. Ja prowadziam rachunki, robiam zakupy no ichapaam [sprztaam] raz wtygodniu. On mi mwi: >>Usid sobie Zosia, powoli, uwaaj na pasach, wszystko powoli<< Przestaam osiebie dba, nie mam ju po co. Nie chc ju tego. Wodek mi zawsze mwi: >>Zosiu, poka te wosy... No adnie, adnie wygldaj<<.

Druga zwdw to Jasiska mieszkajca wponiemieckiej willi zwieloma gospodarstwami domowymi. Jedno znich naley do niej, dwa do jej dorosych synw iich rodzin, ostatnie do ssiadki, zktr nie utrzymuje kontaktw. Ma czwrk nastoletnich wnukw. Jasiska pochodzi zNowego Scza, ado Sobieszowa przyjechaa, kiedy miaa 16 lat. Przyjechaa do ciotki (siostry swojej matki) po to, by podj nauk wliceum nauczycielskim wJeleniej Grze. Za m wysza wwieku 24 lat, rok pniej urodzia pierwszego syna. Jej m rwnie by nauczycielem, starszym do niej ocztery lata.
Moje maestwo nie byo szczliwe... Nie udao mi si, bo prawd mwic, mj m po prostu pi. Teraz, kiedy nie yje, mog to powiedzie. Wczeniej nikt otym nie wiedzia. Chroniam swoj tajemnic, bo to wstyd wielki. Wesoo mi nie jest. Miaam znim cikie ycie. To bya moja wielka przegrana... Poznaam go wszkole. On ju tam pracowa ico mieszniejsze by nauczycielem matematyki7. Zdecydowanie zpowoania. By wietnym nauczycielem. Iznowu ta matma zatrua mi ycie... Nie by to dobry m, cae szczcie, e moje dzieci byy... Chciaam mie crk, ale zwiadomych wzgldw to byo ju potem niemoliwe. Dzikuj tylko Bogu, e moi synowie maj szczliwe ycie. Najwaniejsze jest eby znale wyciu partnera, ktry bdzie dobry, jak przyjaciel. Ja tego nie miaam... Straszne kopoty nieraz miaam tu wdomu. Gehenna, aprzecie pracowa musiaam. Cae szczcie, e swoj prac kochaam. Jak szam do szkoy, do moich dzieci, to si staraam te wszystkie kopoty zostawi za sob. Jako si tak spinaam, e mnie si to nawet udawao. Mj m by bardzo przystojny. Bardzo piknym by mczyzn. Moje koleanki mwiy, Boe przecie to si nie uda.
73 Grayna zostaa wysana przez swoja matk do kolegium nauczycielskiego wJeleniej Grze, poniewa ta nie moga sobie poradzi zmatematyk wszkole technicznej, do jakiej uczszczaa wNowym Sczu.

Romans, rozwd, mier | 217

Za pikny jest. Irzeczywicie baby si za nim strasznie oglday, ale wtym wzgldzie to nie by taki. eby tam jakie historie zinnymi kobietami byy, to nie, no... ale pi. Na zewntrz miy awdomu tyran. Mj wiatopogld ireligijno nigdy mi nie pozwoliy myle otym, eby od tego uciec. To nie tak, e otym wogle nie mylaam, ale nie mogam. To si nie godzio. Poza tym synw miaam, musiaam si postara, eby ich wychowa. Nie byo to proste. Cho dzieci zawsze chciaam mie.

Po lubie Jasiska zamieszkaa wdomu ma. Razem znimi mieszkaa matka ma, jej siostra oraz brat. Alkoholizm ma oraz obecno teciowej ijej rodzestwa powodowaa, e Jasiska nie potrafia si wyzwoli ze swojego nieudanego maestwa.
Wkocu te im co zawdziczaam. Miaam gdzie mieszka, ale to nie byo udane ycie. Cigle jakie awantury. No strasznie byo. Co tu mwi? Nieszczliwe to ycie miaam, ale... nie bd narzeka, bo mam dobrych synw, ktrzy maj dobre maestwa. Szczliwe maestwa iwnukw mam. Zdolnych iucz si dobrze. Jak patrz na ich ycie, to mnie tak ciska, przychodz do siebie ipacz, Boe... tak si im udao. Iszacunek maj do siebie isobie pomagaj iprezenty onom robi... Ja to wszystko przecie widz, bo mieszkam tutaj, wic widz to ich codzienne ycie iwidz, e dobrze yj iszczliwie. Maj dobr prac. Synowe s dobre dla moich synw isynowi dla nich. Jedna idruga jest nauczycielk. Asyn mi mwi, e nigdy, przenigdy ony nauczycielki nie bdzie mia. Atu prosz. Los jest pokrtny. Ijeden idrugi ma on nauczycielk (...) Trudno mi si do tego przyzna, ale odetchnam, gdy on odszed ztego wiata. Boe kochany, ja pomylaam sobie: wreszcie!!! (...) Moi synowie idobre synowe staraj si mn opiekowa teraz. Tak jakby starali mi si wynagrodzi wszystko. Jak widz, e potrzeba to daj, ale ja te im daj. Trudno nie widzie. Synowie zgadali si tak, e bd mnie stoowa. Itak jest od jego mierci. >>Mamu ty si ju wystarczajco nagotowaa<<, mwi. No wic jest tak, e jeden miesic ujednego jadam, adrugi udrugiego. Itak na zmian. Gotuj rnie, raz synowe, raz synowie, bo oni te potrafi, aczasem nawet lepiej. Raz na jaki czas jad do supermarketu irobi zakupy. Zawsze si spytaj: >>mamu czego ci trzeba?<< To jest dla mnie troch niesmaczne, e ja przestaam robi cokolwiek, ale powoli dociera do mnie, e najmodsza nie jestem iwdodatku wdowa. Cha! Cha! Cha! No nic nie robi, siedz irozmylam, co bezpieczne nie jest tak analizowa swoje popsute ycie idochodzi do wniosku, e moe trzeba byo mniej by dewotk, abardziej osiebie zadba. Miaam taki przypadek niedawno... Lekarz mi powiedzia, e mam co wpiersi itrzeba to zbada. Pomylaam sobie, e co ma by, to bdzie, ale jak ja to powiem moim synom? Poszam omojego lekarza, zobaczy te zdjcia imwi: >>No... rzeczywicie co tam jest<< Akurat Marek by ze mn iczeka. Wychodz isi pyta: >>No mamo, co tam?<< Aja mu mwi: >>No synu, taka jest sprawa, e mam raka piersi<< Aon mi potem powiedzia, e mao zawau nie dosta. Zaama si. zy mu woczach stany. Drugi syn taki delikatny nie jest, by twardszy. >>Mamo, co ty gadasz? Bdziesz y<< No iyj, do Wrocawia mnie wywieli. Tam mi wycili to, co trzeba iteraz niby jest dobrze, ale jednak co roku trzeba kontrolowa. Ja si strachu najadam. Strasznie, bo to jednak jest okropna

218

rzecz. Niby czowiek jest ju stary inie wiadomo, kiedy przyjdzie czas, ale jednak tak potem si ley imyli ze strachem. Baam si, bo si chce y jeszcze. Takie co zmienia zupenie wszystko. Zauwaasz, e inne sprawy s istotne... Moi synowie strasznie to przeyli, okropnie. Jeden mwi: >>mamo ja nie wiem, co to bdzie bez ciebie?<< Iteraz nie wiadomo, co mam otym swoim yciu myle. Jest dobrze, lepiej, bo nie mam wdomu tyrana.

Wtym przypadku wdowiestwo staje si wpewnym sensie wyzwolecze. mier ma pozwolia na wzmocnienie wizi midzy kobiet ijej dorosymi synami. Jasiska zacza by podmiotem intensywnego dbania ipomocy. Dotychczasowe tumione wewntrzrodzinne konflikty zostay zwerbalizowane. Jasiska zawsze bya skrajnie religijn osob, czego nie potrafili znie jej synowie. Kiedy umar jej m jej dewotyzm jakby zela. Ma to jednak konsekwencje dla zewntrznej percepcji Jasiskiej: Moje wszystkie koleanki, przyjaciki kocielne odwrciy si ode mnie. miaam wreszcie powiedzie, e moje ycie byo koszmarem. Aja przecie dzielnie to wszystko znosiam. Nikt mi nie pomg. Gdyby nie moje dzieci nie wiem, co bym zrobia. Atak wszystko mog przemyle. Zjednej strony, kobieta traci status niemal witej wspoecznoci skupionej wok kocioa, zdrugiej, zacza wchodzi wintensywne relacje zrodzinami pochodzenia swoich synowych. Przed mierci ma, staraa si znimi nie kontaktowa ze wzgldu na wstyd jaki odczuwaa wzwizku zjej nieudanym, penym przemocy maestwem. Synowe nie pochodz zSobieszowa, wobec czego Jasiska zyskaa rwnie mobilno idodatkowych krewnych, ktrych przez wikszo ycia nie miaa wodniesieniu do ycia codziennego. Ciotka, do ktrej przyjechaa jako nastolatka, umara krtko po jej zampjciu, akobieta si rzeczy musiaa wspy zrodzin jej ma, nie majc adnego kontaktu zwasn rodzin pochodzenia. Nikt mnie nie broni. To ja byam obca, aoni byli usiebie. Ostatni wdow jest Przybylska zDziekanowic. Jej m zmar 12 lat temu. Nigdy nie mieli dzieci, aobecnie Przybylska mieszka razem ze swoj 84-letni matk, po ktrej to odziedziczya dom oraz ziemi. Ziemia ta jest zreszt dziedziczona wlinii eskiej od trzech pokole. Przybylska ma modsz siostr mieszkajca wraz zmem wGnienie. Wsiedlisku obok mieszka zkolei jej siostrzenica, zamna zssiadem Przybylskiej. Siostrzenica liczy na to, e ciotka niedugo umrze iprzepisze jej ziemi. M Przybylskiej nie pochodzi zDziekanowic: Przyszed do mnie, bo ju jego brat dosta wczeniej ojcowizn. Przypadek tej kobiety ilustruje co, co okrelam jako niegasnce wdowie napicie. Bycie wdow okazao si dla niej najwaniejszym elementem tosamociowym. Zawsze wypowiadaa si osobie wtrzeciej osobie liczby pojedynczej: No przecie Jola jest wdow. Wdowa nic nie moe. Oni myl, e jak jestem wdowa, to wchacie powinnam siedzie. Powinnam nic tylko umrze. Zaraz gadaj, jak mnie zkim widz. Jola nic nie moe, nigdzie nie powinna wychodzi, ale gdzie ja chodz? Do kocioa chodz, ale...do kocioa to wolno. Trzeba nawet, no nie? Wspomniani oni, ktrzy gadaj to dziekanowicka spoeczno, ktra poRomans, rozwd, mier | 219

dobnie jak sama Przybylska definiuj j przede wszystkim przez wdowiestwo. To jednak nie wszystko, bowiem kobieta jest postrzegana jako dziwaczka. rde takiej percepcji mona doszukiwa si wspecyficznym temperamencie ipoczuciu humoru Przybylskiej, atake wjej sposobie mwienia oraz stylu ycia. OPrzybylskiej wspominali niemal wszyscy mieszkacy Dziekanowic, wiedzc, e bya to jedna zmoich rozmwczy. Wszyscy lubili ma Jolki, aJolki nie, co potwierdza nastpujca wypowied: Tego to lubiam, on by fajny facet, ona to nie, jest dziwna, filozofka, sama zobaczysz, chowali j na tej dziczy. Jego to tak, to lubiam, na piwko przyszed, to znim mona byo fajnie pogada. Ja go lubiam, chyba, dlatego, e ja miaam wdziecistwie takiego koleg, co si tak samo nazywa. Jednymi zniewielu ssiadw, zktrymi Przybylska wchodzi wrelacje, jest rodzina Zikowskich, zktrymi wsppracuje na zasadzie wymiany usug od momentu, kiedy owdowiaa. Zikowscy pomagaj Przybylskiej od czasu do czasu wpracach na polu, przy zakupie, na przykad opryskw lub nawozw, dziel si zni informacjami na temat najkorzystniejszych cen ziarna, poyczaj sprzt rolniczy. Razem te prowadz stoiska zrolniczymi wyrobami na targu wpobliskich Pobiedziskach, gdzie jed wkad sobot. Transport zapewniaj sobie nawzajem: Raz Jola wiezie, raz Zikowscy wioz. Ajak Jola jedzie zWodkiem na targ to jest dopiero. To dopiero gadaj! Sytuacj tak mogam obserwowa bdc ktrego razu wdomu Zikowskich. Siedziaam wkuchni razem zpani Zikowsk, gdy przyjechaa Przybylska by tego dnia zastpi j na targu. Ty? Syszysz Wodziu, na targ razem jedziem, ale bd gada. Ja si chyba wsamochodzie na pododze schowam, eby mnie nikt nie widzia, bo zaraz bd gada, e Jola wdowa do starego Zikowskiego startuje. Ale ludzie nie gadaj bez powodu: Bo czy ty widziaa wco ona si ubraa na ten targ? Nie wiadomo, nie wiadomo... Tyle lat wdowa, aja Ci co powiem, e ona za duo tych chopw to tam zatrudnia. No. Zkolei Przybylska twierdzi, e wdowiestwo pozwala jej znajdowa si wcentrum uwagi, e adnych chopw nie potrzebuje, e moe dobrze wyglda, ale jak idzie do kocioa, eby patrzyli, poza tym chopa mie nie moe, bo by si zgadali na mier.
Jola pomyli ici zaraz co powie. Mj m lubi sobie goln, ale bez przesady. Jak kady tutaj. No ale zmaro mu si, bo on niepotrzebnie do tego picia jad. Jestem zmam. Mama dobrze mwi, e nie jest le. Moja siostrzenica liczy na mnie, na moj ziemi, ale mylisz, e tu przyjdzie, odkd wysza za m? Nie. Ale Jola jest sprytna, Jola nie da. Przepisz ziemi na koci ityle bd mieli. Wdowa jestem, nie mam dzieci, nic nie mog, ajednak mog. Oni myl, e co wiedz oJolce. Nie wiedz.

220

Rozdzia VIII Pulsujce relacje

1. Konflikty i kompromisy
Najwaniejsz rzecz na wiecie jest zdrowie, pienidze irodzina. Prdzej czy pniej twierdzenie takie formuowaa wikszo moich rozmwcw niezalenie od pci, wieku, miejsca zamieszkania iich statusu ekonomicznego. Mona pokusi si ouoglnienie, e dla tych przedstawicieli polskiego spoeczestwa rodzina stanowi jedn znajbardziej fundamentalnych wartoci przy zaoeniu, e pienidze izdrowie istotnie wpywaj na ycie rodzinne. Rodzina jest wyznacznikiem prestiu, dymy do jej posiadania iutrzymania jej na okrelonym poziomie ekonomicznym, by zapewni sobie oraz najbliszym poczucie bezpieczestwa. Zaoenie rodziny oraz wsptworzenie jej ztymi, ktrych okrelamy jako krewnych, potencjalnie, stanowi najlepsz gwarancj tego bezpieczestwa. Wtym jednak wzgldzie praktyka spoeczna ujawnia pewien paradoks, poniewa ycie rodzinne posiada charakter konfliktogenny. Rodzina jest oczywicie tworzona przez jednostki, ktre na poziomie zarwno wewntrznych, subiektywnych ideologii, jak itych oglnospoecznych, znormalizowanych, s niejako ignorowane. Zperspektywy idei ycia rodzinnego indywidualizm jest nieadekwatny, ato co si liczy to dobro wsplne. Na pierwszy rzut oka, rzeczywicie, jeli rodzin ujmiemy jako autonomiczn cao, to indywidualne preferencje oraz oczekiwania trac na znaczeniu ibd ze sfery ycia rodzinnego wduym stopniu eliminowane. Jednake wizje rodziny, oczym zawiadczaj moje obserwacje, s rne dla rnych osb uwikanych wokrelon sie krewnych. To za znacznie komplikuje idealn realizacj obowizkw oraz rl. Jednym znajbardziej konfliktogennych pl ycia codziennego wrodzinie s relacje czce maonkw lub konkubentw. rdem licznych napi itar jest ambiwalentny stosunek wzgldem obowizkw, ktre powinny by speniane, aktrych wykoncypowana spoecznie, perfekcyjna realizacja nigdy nie jest moliwa. To take rezultat rozdzielajcego si indywidualnego ycia prywatnego od ycia rodzinnego oraz rzadko werbalizowane negatywne postrzeganie rodziny ipodejmowania wzgldem niej okrelonych dziaa. Wrozdziale tym przygldam si bliej konfliktom rodzinnym, ktrym towarzysz pewne strategie uruchamiajce mechanizmy charakterystyczne dla praktycznego wymiaru pokrewiestwa. Wtym kontekcie jestem Konflikty i kompromisy | 221

zainteresowana konfliktami jako sposobami negocjowania oczekiwa idziaa wobrbie rodziny, oraz przede wszystkim tym, co wmomentach ich eskalacji dzieje si pomidzy ludmi spokrewnionymi. Wwielu przypadkach rzeczywicie mogam obserwowa tylko drobne napicia iktnie, ktre stanowi nieodczny element codziennoci. Sprzeczaj si ze sob maonkowie, dorose dzieci ze swoim rodzicami, rodzestwo, synowe zteciowymi, ciotki iwujkowie. Napicia rodz si na tle finansowym, nie wywizywania si zcodziennych rutynowych obowizkw czy lekcewaenia wczeniej ustalonych zasad. Pewne osoby wrodzinie bywaj ktliwe zcharakteru; s temperamentne, gonie izoliwe. Powaniejsze konflikty bywaj jednak znacznie bardziej skomplikowane idugotrwae, zwaszcza te, ktre wykraczaj poza jedno gospodarstwo domowe idotycz szerszych relacji pokrewiestwa. Pojawiaj si tam, gdzie krewni przyjmuj inne lub opozycyjne wzgldem siebie strategie dziaa. Najoglniej mwic, konflikty rodzinne s konfliktami interesw, najczciej opodou ekonomicznym, statusowym oraz wiatopogldowym. Poniewa, jak nadmieniam, konflikty tego rodzaju, ulegaj prolongacie, nierzadko wkilku pokoleniach, mogam obserwowa ich motywy, przebieg oraz rezultaty jedynie fragmentarycznie. Itak wrodzinach, zktrymi miaam okazj pracowa, wystpoway, midzy innymi, konflikty na tle spadkowym, wkontekcie oczekiwania udzielenia pomocy, na przykad wzakresie opieki nad dziemi, chorymi lub starszymi krewnymi, zacigania poyczek, nieodwzajemniania si za jak usug, niewaciwych decyzji matrymonialnych, prokreacyjnych lub finansowych, rozwodw iseparacji, romansw anawet sposobw wychowywania dzieci. Wsytuacjach konfliktowych moe dochodzi do naruszenia interesw jednostek lub poszczeglnych rodzin wchodzcych wskad sieci krewnych, naruszenia ideologii rodzinnych lub te niezgodnoci pomidzy wiatopogldami istylami ycia. Rodzina bywa wic pod wieloma wzgldami niekoherentna, aludzie, ktrzy j robi reprezentuj rne wiatopogldy ipoza sfer domow mog prowadzi rne sposoby indywidualnego ycia, zawsze dostosowanego do konkretnych sytuacji.

2. Momenty przeomowe
luby, narodziny dzieci, rozwody, separacje imier to wydarzenia, ktre wywouj wyran intensyfikacj relacji midzy krewnymi. Niewtpliwie s momentami przeomowymi, inicjujcymi liczne zmiany wsystemie rl, obowizkw, praw oraz oczekiwa. Ito wanie ze wzgldu na zawart wnich transformacyjno, czsto staj si bodcem aktywujcym rodzinne konflikty. Wydarzenia te, ktrym zazwyczaj towarzysz kolektywne zachowania ocharakterze odwitnym irytualnym, angauj szeroko rozumian rodzin inie ograniczaj si jedynie do najbliszych krewnych. Za kluczowy uzna naley mechanizm pomocowy, wpisany wsystem pokrewiestwa iuruchamiajcy si wpostaci wsparcia finansowego, emocjonalnego iusugowego. 222

Momenty przeomowe powoduj, e wspdziaanie, idea rodziny, role iobowizki ulegaj redefinicji oraz ponownej negocjacji. Jedne wizi ikontakty dopiero co si tworz lub odradzaj, inne za ulegaj wyganiciu lub podtrzymaniu iwzmocnieniu. Wzalenoci od rozwoju sytuacji, od ksztatu sieci krewnych oraz od tego, jak relacje pomidzy nimi dziaay wczeniej, zmiany iredefinicje mog by dugotrwae inieodwoalne albo wrcz przeciwnie, maj charakter temporalny. Moemy mie do czynienia zchwilowymi mobilizacjami bd na odwrt, zrozpadem wizi. Zarwno luby, narodziny, mier, jak ico raz czciej rozwody wi si zrodzinnymi celebracjami, ktre podkrelaj, e co si koczy ijednoczenie zaczyna. Antropologom nie trzeba przypomina, e przybieraj one formy zrytualizowane. Najczciej mwi si otak zwanych rytuaach rodzinnych. Jeeli posuymy si szerokim znaczeniem pojcia rytuau, to luby, chrzciny, pogrzeby, witowanie rozwodw nie bd suyy jedynie ekspresji odczuwanych iuznawanych wartoci, ale rwnie ustanowieniu nowych stosunkw irl. Wtym sensie zrytualizowane momenty przeomowe dokonuj zmian wsieci krewnych. Mog by rwnie rozpatrywane jako rytuay pokrewiestwa inicjujce nowe relacje na podstawie zalenoci spoecznej, zaznaczajce wuroczysty sposb nabycie prawa czonkostwa wszeroko rozumianej rodzinie oraz odpowiedniego statusu, za ktrym kryj si okrelone zobowizania oraz prawa (Staszczak 1987: 321-322). Jeli przyjmiemy, e konflikt stanowi istotny element systemu pokrewiestwa, ktry zpozoru jedynie zakca jego funkcjonowanie, to wszelkie momenty kryzysowe bd raczej przywracay rwnowag systemu. Teoria konfliktu wskazuje na to, e spoeczestwo lub organizacja spoeczna funkcjonuje wten sposb, i ich indywidualni uczestnicy oraz grupy walcz ozmaksymalizowanie korzyci, jakie mona uzyska na okrelonych polach. Walka ta wpisana jest we wszelk zmian spoeczn. Kluczow rol wzrozumieniu teorii konfliktu s kategorie wspzawodnictwa, strukturalnej nierwnoci, rewolucji iwojny. Wodniesieniu do ycia rodzinnego najbardziej interesuj mnie dwie pierwsze kategorie: wspzawodnictwo, ktre jest uznawane za rdze relacji spoecznych oraz nierwno charakterystyczna dla wszystkich struktur spoecznych, na ktrej podtrzymywaniu korzystaj okrelone jednostki bd grupy. Skoro tak, to wkontekcie momentw przeomowych oraz konfliktowych wrodzinie mona mwi oekspresji wadzy symbolicznej. Kady znajduje si wjakiej okrelonej pozycji, ktra bazuje na rangach ocharakterze hierarchicznym. Jednostka musi negocjowa swoje statusy wodniesieniu do dziaa. Hierarchiczna struktura rodziny dystrybuuje wadz nierwno wrd czonkw rodziny. Mona doda, e te hierarchie zmieniaj si irzadko bywaj ustalone raz na zawsze. Podejmowane przez ludzi decyzje nie s rezultatem jedynie cynicznych kalkulacji, pomimo tego, e czsto bywaj racjonalizowane (Nilep 2004: 1-12). Wprzypadku rytuaw rodzinnych wadza ujawnia si ju na poziomie przygotowa do nich: ten ma wadz, kto daje pienidze na lub, wesele, chrzciny, pogrzeb, Momenty przeomowe | 223

styp lub nagrobek, poniewa decyduje, gdzie odbdzie si rytua, jak opraw estetyczn bdzie posiad, kogo zaprosi, akogo nie. Jednak najistotniejsza wydaje si wynegocjowana natura pomocy, jaka zostanie udzielona bohaterom tych rytuaw. Jeli speni oni okrelone warunki, na przykad wezm lub kocielny ina wesele zaproszeni zostan okreleni krewni, jeli bdzie na nim alkohol lub nie, jeli dziecko zostanie ochrzczone amoda matka pozwoli na odwiedziny krewnych wokresie poogu, jeli przyjmie ze stoickim spokojem rady od swojej matki, teciowej, ciotki, siostry, babci, chrzestnej, szwagierki, jeli (nie) zostanie dokonana kremacja cia zmarych, jeli pogrzeb bdzie skromny lub nie azatem jeli dostosuj si do preferencji iwymaga krewnych, to otrzymuj gwarancj wsparcia materialnego iemocjonalnego. Problem tkwi jednak wtym, e krewni to zazwyczaj osoby ozrnicowanych gustach, preferencjach ioczekiwaniach, chowajcy rne urazy, liczcy na odwzajemnienie pomocy wokrelonych formach. Sam przebieg rytuaw, takich jak wesele, chrzciny, ppkowe, stypa moe mie charakter niezwykle dynamiczny. Konflikty rozbudzone niezaspokojeniem oczekiwa, konflikty zatajone izadawnione zaczynaj wychodzi na jaw, kiedy krewni wkocu si spotykaj, zaczynaj dyskutowa idebatowa. Intensyfikacja dotyczy, na przykad niezgody, co do sposobu wychowywania dzieci, alw wynikajcych ztego, e kto wrodzinie jest afirmowany, e kto kogo oszuka, nie odda poyczonych pienidzy, by nielojalny, nie pomg, nie chcia podyrowa kredytu, nie zaatwi pracy lub odwrotnie, nie przyj oferowanej pomocy pogardzi, wypi si. Pamitajmy otym, jak form przybieraj zrytualizowane sposoby rodzinnego witowania. Najczciej posiadaj one charakter biesiadny, awich trakcie spoywa si spore iloci alkoholu. Polska rodzinna biesiada bywa wic przepeniona emocjami. Staje si okazj do ktni, ujawnienia midzy innymi opisywanych przeze mnie napi, ktre zawsze wpewnym momencie eskaluj. Biesiada moe zakoczy si na trzy sposoby: kompromisem, podtrzymaniem status quo lub zerwaniem wizi. Wten sposb konflikt osabia niejako te relacje, ktre nie s potrzebne iopacalne przy jednoczesnym wzmocnieniu innych. Przyjrzyjmy si zatem konkretnym sytuacjom, zwaszcza tym zwizanym ze lubami, bowiem ju wczeniej opisywaam rda konfliktw na przykadach rozwodw czy pogrzebw. Pierwszym przykadem jest rodzina Lewandowskich zPoznania. Bohaterami jest para absolwentw studiw wyszych, mieszkajca wdomu rodzicw kobiety, tworzca osobne gospodarstwo domowe. Para planowaa zainwestowa wremont wydzielonej czci domu, ale nie dysponowaa wtamtym czasie odpowiedni iloci pienidzy. lub, nad ktrym zaczli si zastanawia, mia im pomc wrealizacji planw. Itak kobieta otrzymaa obietnic, e cz domu, wktrej mieszka zostanie wreszcie na ni przepisana, co pozwoli rozwiza konflikt powstay na tym tle pomidzy ni ajej starszym bratem. Pojawiy si te wzmianki oewentualnej moliwoci zacignicia kredytu hipotecznego przez matk mczyzny. Kiedy jednak decyzja olubie wkocu zapada, pojawi si pierwszy problem, poniewa para nie chciaa wzi lubu 224

kocielnego: nie bdzie biaej sukni, ksidza, komunii, wycia Ave Maryja, wesela te nie bdzie, bo dla wielu krewnych lub cywilny to nie lub. Oile rodzice kobiety zaakceptowali ten wybr, otyle nie uczynili tego inni krewni; gboko wierzcy brat kobiety ani rodzestwo jej rodzicw, ani te rodzina pochodzenia mczyzny. Dodatkowo para postanowia nie organizowa wesela, zastpujc je skromnym obiadem wrestauracji. Przy tej okazji pojawi si kolejny problem generowany sytuacj rodziny pochodzenia mczyzny, bowiem jego rodzice byli rozwiedzeni. Lewandowscy dugo wahali si, czy powinni zaprosi ojca mczyzny wraz zjego now on oraz ich maymi dziemi. Zwaszcza kobieta obawiaa si niekorzystnej reakcji przyszej teciowej. Wtrakcie przygotowa do lubu problematyczny okaza si take wybr odpowiednich wiadkw. Rodzice Lewandowskich yczyli sobie, by funkcj t penio rodzestwo modej pary. Napicia idrobne ktnie waciwie mnoyy si idotyczyy dugoci sukni lubnej, rodzaju alkoholu, jaki mia zosta podany do obiadu, muzyki, iloci zaproszonych osb, ich rozmieszczenia przy stole; obawiano si, by nie iskrzyo, napywajcych niepotrzebnych darw ze strony rodziny mczyzny (np. uywana pociel, rczniki, talerze). Mimo tego, sam lub oraz weselny obiad miny wneutralnej atmosferze: nikt sobie nie dogryza, byo nudno, cho spojrzenia wymowne. Rezultat podjcia decyzji olubie okaza si jednak dla Lewandowskich nie do koca zgodny zich oczekiwaniami. Kobieta otrzymaa poow domu od rodzicw, ale to tylko zaognio konflikt zjej bratem, ktry domaga si spaty: Moja mama si popakaa, bo on dosta wczasie studiw na kawalark ibya umowa, e rodzice kupuj mu mieszkanie, amy zostajemy tutaj. Ta jego kawalerka jest teraz wicej warta ni wtedy, poza tym on buduje sobie dom. Matka mczyzny nie udzielia mu wkocu zgody na zacignicie kredytu pod hipotek domu, ktrego jest wspwacicielk (powiedziaa, e nie potrafimy gospodarowa pienidzmi) azuzbieranych pienidzy weselnych starczyo na remont jednego pokoju. Wreszcie zaczy si pojawia pytania oto, kiedy dziecko?, szczeglnie dranice Lewandowskich, poniewa nie planuj nigdy posiada potomstwa. lub sam wsobie moe by wydarzeniem zaostrzajcym konflikt wewntrzrodzinny. Przykadem moe by sytuacja, wktrej dochodzi do zwarcia maestwa wbrew woli ktrej zrodziny pochodzenia osb biorcych lub, azatem do pewnego rodzaju mezaliansu. Dwa maestwa, ktre opisz zostay zawarte na zo rodzicom, dla przekory iwimi mioci. Pierwszym znich jest ju nieistniejce maestwo pana Mazura. Zarwno on jak ijego wybranka pochodzili ztego samego miasta pooonego wpnocnej Wielkopolsce. Poznali si w1974 roku, kiedy oboje mieli odpowiednio 18 i16 lat. Zopowieci mczyzny wynika, e bya to mio od pierwszego wejrzenia, ale ich zwizek od pocztku by negowany przez jego ojca. Problematyczne okazao si pochodzenie dziewczyny. Rodzina Mazura bya bogata,

Momenty przeomowe | 225

ojciec zajmowa wysokie stanowisko kierownicze, by osob lokalnie rozpoznawaln iszanowan, podczas gdy rodzice dziewczyny byli ubogimi robotnikami.
My emy si strasznie kochali, ale mj ojciec, tyran, no chuj jeden, nie chcia oJulitce sysze. Wic postanowilimy si pobra, ale ona bya nieletnia, wic trzeba byo dosta zgod. Ale! Mowy otym nie byo! Zabraniali. Wyzywali. No wic wykombinowalimy, e zrobimy sobie dziecko. Teraz wiem, e to za wczenie byo. Julitka miaa 17 lat. Ale, no wiesz robilimy to dziecko irobilimy, a wkocu zrobilimy, anie wypadao bez lubu. Tak ich przechytrzylimy imoglimy by razem. Ale ojciec mnie zdomu wyjeba. Ale zawziem si. Wszyscy myleli, e jak mody chopak jestem, to nie dam rady utrzyma rodziny. Wszyscy myleli, e ten zwizek nie ma przyszoci. No powiem ci, potem to ju nie mia. Co zrobiem? Julitka zostaa urodzicw, ja wziem ipojechaem na lsk. Chciaem pracowa na kopalni. Pojechaem, nikt mnie nie chcia. Siadem wic wparku, nie wiedziaem co robi izjawi si nagle mczyzna, ktry widzi, e ja siedz, mody, godny, zasmucony taki ipyta si, czy ja chc prac. Itak wrok czasu zaatwiem mieszkanie, Julitk sprowadziem imoglimy by razem. Ale zojcem nie gadaem do czasu wypadku, jak ju si zJuli, t dziwk jedn, rozstaem.

Kolejne maestwo to zwizek Zalewskich, ktrzy poznali si na studiach. Podobnie tak jak wpierwszym przypadku pojawi si problem pochodzenia, tym razem mczyzny. Rodzice kobiety nie yczyli sobie, by ta spotykaa si zsierot, biednym studentem, wolnoduchem, ktry nie jest wstanie zapewni jej przyszoci. Kobieta postanawia zrobi rodzicom na zo iwysza za m wbrew ich woli iopinii. lub odby si wtajemnicy, co dodatkowo urazio rodzicw Zalewskiej. Razem zmem zamieszkali wmaym mieszkaniu, yjc ze stypendiw naukowych, socjalnych, jedynie sporadycznie dorabiajc.
Po ukoczeniu studiw trafia si dziecko... On nie mia pracy, aja musiaam baga rodzicw, eby nas przyjli. Tylko, e takie ycie nie jest mie. Moi rodzice nie rozumiej, e mona nie chcie pewnych rzeczy. Mieszkamy wjednym domu. My wpiwnicy, ja musz zajmowa si cay czas dzieckiem. Moja matka nie pomaga mi. Oni si ztego wszystkiego ciesz wrcz. Gdyby nie to, e oboje ostatnio prac stracilimy, to skorzystalibymy zpomocy pastwa imieszkanie wzili na kredyt. Mamy certyfikat maeski, wic mona by byo, ale teraz to niemoliwe.

Nieodpowiednie pochodzenie, wyksztacenie, status ekonomiczny, wiek maonkw to czynniki najczciej wywoujce konflikty wrodzinach pochodzenia. Niekiedy rodzinny zakaz wchodzenia wokrelone zwizki maeskie rzeczywicie bywa respektowany. Tak byo, na przykad wrodzinie Jakubowskich zSobieszowa, wktrej crka jednego zsynw dziadka Jakubowskiego zasza wniechcian ci. Ojciec dziecka zosta uznany za nieodpowiedniego: nie do, e biedny, rodzina to jakie ydy, to jeszcze przygupi ikulawy! Rodzice kobiety, cho nie mieli nic na 226

przeciwko lubowi crki, wzasadzie zostali pozbawieni wpywu na decyzj, ze wzgldu na to, e s utrzymywani przez pozostaych czonkw rodziny, ktrzy wyranie stwierdzili, e mezaliansu nie bdzie! Nie pozwol, nigdy, za adne skarby, chyba po trupie! Wtym przypadku brak lubu jest nie tyle symboliczny, co przede wszystkim ekonomicznie uzasadniony. Po pierwsze, status ekonomiczny rodziny Jakubowskich jest niski, wobec czego ewentualny lub iwesele pochonyby zbyt wiele pienidzy, po drugie status kobiety jako samotnej matki (kobieta ma 3 dzieci) pozwala jej na korzystanie zpastwowej pomocy socjalnej. Tu niedopasowanie jest raczej wyobraone inie opiera si na rzeczywistych faktach. Rodziny pochodzenia kobiety imczyzny wcale nie rni si miedzy sob statusem spoeczno-ekonomicznym, ale wprzypadkach rodzin ojego niezbyt wysokim poziomie rozszerzanie sieci krewnych na ludzi opodobnym szeroko rozumianym kapitale jest nieopacalne.

3. Konflikty wewntrzdomowe
Jak ju wczeniej nadmieniam, za szczeglnie konfliktogenne uznaj relacje maeskie, ktre nigdy nie s autonomiczne wzgldem szerszego rodowiska krewnych ipowinowatych. Maestwo nie jest spraw prywatn iintymn zwaszcza wtych przypadkach, wktrych mamy do czynienia zwielopokoleniowymi gospodarstwami domowymi. Potencjalnie im wicej osb wchodzi wjego skad lub im wicej wyodrbnionych gospodarstw domowych funkcjonuje wdomu, tym czciej dochodzi do napi icodziennych konfliktw. Domowe konflikty iktnie dotycz przede wszystkim obowizkw icodziennej ekonomii, wychowywania dzieci oraz amania zasad wynikajcych zrl pokrewiestwa (ze traktowanie dzieci, pyskwki zteciow, niepodanie obiadu bratu, odmowa pomocy przy zakupach, poyczenia pienidzy, oddania renty lub emerytury).
Na moje nieszczcie mieszka zteciow. To jest koszmar, koszmarna kobieta, ale wkocu bdzie musiaa zej ztego wiata. Cae szczcie, e dom ma dwa pitra iona mieszka na grze. Wic nie musz jej oglda. Najgorsze jest to, e mj m si jej sucha. No, Boe! Ile on ma lat? Ona iwogle wszyscy ztej rodziny maj paskudne charaktery. Strasznie s skpi. eby babcia wnukowi nic nie daa?! Do jedzenia!? Jej siostra te jest taka. Bylimy na rowerach ostatnio, bo ona na Zachemiu74 mieszka itak emy weszli do niej. Ico? Ty mylisz, e wody dzieciom daa chocia? Nie! Chocia taki upa by. Oni tacy s. Czepia si ona to potrafi, ale my yjemy sobie osobno, jeszcze by mi brakowao, eby wjednym mieszkaniu zni mieszka. Tego sobie nie wyobraam zupenie () Przyjechaam tutaj, bo bya praca. Ma poznaam na moje nieszczcie, bo mieszka obok, ja wynajmowaam mieszkanie wSobieszowie ujego ssiadw. Wzasadzie to by pokj ujego ssiadw, apraca bya wKarpaczu,
74 Zachemie to wie wpowiecie jeleniogrskim, wgminie Podgrzyn. Znajduje si okoo 2 kilometry od Sobieszowa.

Konflikty wewntrzdomowe | 227

wic dojedaam zSobieszowa do pracy. Wmoich stronach nie byo pracy, dlatego tutaj przyjechaam, bo wKarpaczu bya, no itak go poznaam izostaam. ywot kobiety jest ciki. Do pracy, do dzieci, do gotowania. Ale co zrobi, tak ju jest. Taki jest wiat, akobieta, jak chce mie dobrze, musi sobie ma wychowa, ale ztym ju byo za pno, bo ona mieszka nad nami. Trzeba mu powtarza tysice razy, eby co wdomu zrobi. Przez kilka miesicy mu mwiam, >>we wymie gaki wregale, we to zrb<<, aon >>dobra, dobra... jutro<<. No inie robi, wic mu wkocu wszystko przyszykowaam imwi mu >>we wymie te gaki, moesz to zrobi jutro<<. Jak mu tak powiedziaam, to zrobi wkocu za dwa dni imu to pi minut zajo. Potem si dziwi: >>ooo jak to mao czasu zajo<<. Ale tak to jest, e trzeba si wydziera, tru dup, bo sam zsiebie nie zrobi nic. To, co ija mam takie rzeczy robi? Jak ju jest tym mczyzn, to niech chocia zrobi to, co zazwyczaj niby ma m robi. To jest straszne takie ycie... Chocia mj brat, na przykad, to ma dobrze. On jest stary kawaler, ma 37 lat idalej wdomu mieszka zmam itat. Mamusi synek. On te nic nie zrobi, ale zon si uera nie musi, bo mu mamusia wypierze, obiadek mu pod nos podsunie. Oni maj go ju dosy. Zaczynaj si straszliwie re, no bo ile mona? Ale on si nie oeni. Ten jest dopiero za stary, eby go jaka chciaa. Nie znajdzie sobie ony, ju si nie da wychowa za adne skarby. Taki jest ywot inic nie da si zrobi. Praca 24 godziny na dob75.

Innym przykadem moe by rodzina Baranw zPoznania tworzona przez 32-letni kobiet, jej partnera oraz 2 dzieci (synowie wwieku 8 oraz 5 lat). Obecny partner Baranowej jest biologicznym ojcem modszego dziecka. Zojcem starszego nie utrzymuje kontaktw. Dzieci nie wiedz otym, e tato mieszkajcy znimi nie jest mem mamy, ani e nie jest ojcem starszego znich. Baranowa jest wcodziennym kontakcie ze swoimi rodzicami. Rodzina ta mieszka wdwupokojowym mieszkaniu wkamienicy ijest ono wynajmowane od drugiego ma siostry ojca. Wczeniej mieszkaa wkawalerce umatki mczyzny.
Dlaczego ja?! Dlaczego ja musz to robi?! Zdecydowanie tylko ja. Wszystkie obowizki domowe wykonuj sama. Na mojego partnera, co mnie drani ostatnio, nie mog liczy. Sprztam do czsto, codziennie. Dzieci?! Maskara! Wkurzaj mnie. Jak si co nie wyleje to pisakiem pobrudzi, nakruszy, aja jestem raczej pedantyczna. Dzieci mog nabaagani, ale potem musz posprzta. Zmoim partnerem ostatnio mamy ciki okres. Kcimy si. Mog polega tylko na moim tacie. To on zmieni mi kontakty, pomg przy naprawie bojlera czy te ostatnio ze starszym synem naprawia st wkuchni. Mona by duo wymienia co mnie drani. Mj tato, on jest zot rczk. Iczsto do niego dzwoni. Na mojego partnera niestety nie mog liczy. On mi nie pomaga, wanie dlatego, e on nic nie robi, tylko siedzi na kanapie lub pi, niestety. Ostatnio mam wraenie... Nie, to nie jest wraenie. Ja go utrzymuj wstu procentach.
75 Narracja kobiety nalecej do rodziny Wodarczykw zSobieszowa. Wodarczykowie to wdowa, jej syn zon oraz 2 dzieci. Rodzina zamieszkuje dom podzielony na dwie czci, ktre s zamieszkiwane osobno przez wdow oraz rodzin jej syna.

228

Mam trjk dzieci. Poyczam mu pienidze. Nie oddaje. Chciaabym crk, ale nie teraz. Mj partner nie jest teraz waciw osob. Jedzi do tej swojej matki. Strasznie si zmieni. Trjka dzieci na utrzymaniu. Najgorsze jest to, e on tego nie docenia. Nie widzi, ile robi. Praca ksigowej nie jest atwa wcale. Naley by zmateriaem na bieco, czsto s jakie nerwwki. Moi klienci nie s terminowi idostaj papiery na ostatni chwil iwtedy siedz wnocy. Ajemu si wydaje, e siadam na tyku wpracy ipopijam cay dzie kaw izagryzam ciasteczkami. Wszystko byoby dobrze, gdyby poczuwa si do tego, by co zrobi wdomu. Atu nic, same pretensje. Po narodzinach syna po roku zaczo si psu. Ta sytuacja jest zagmatwana. Od tego czasu mamy ze idobre chwile, ale teraz wicej tych pierwszych.

Tu warto rwnie powrci do przypadku rodziny Jasiskich zSobieszowa. Jasiscy tworz 3 odrbne gospodarstwa domowe ijest to gospodarstwo prowadzone przez wdow Jasisk oraz 2 osobne nalece do jej synw iich rodzin. Poprzednio cytowane narracje Jasiskiej dotyczyy zgodnego ycia od momentu, kiedy umar jej m alkoholik. Jednak pena zgoda iwsppraca nigdy nie jest moliwa. Wtym przypadku dochodzi do konfliktw na tle religii, sposobu wychowywania dzieci oraz brakw wwyksztaceniu synw. Konflikty te przybieraj formy ktni midzy matk asynami.
Ja mam jeden kopot zmoimi synami... ale teraz troch inaczej myl. Bo... oni do kocioa nie chc chodzi. Pjd co jaki czas, ale nie tak czsto. Ja sobie to tumacz tym, e moe ja jestem za bardzo religijna, inaczej troch myl, moe niepotrzebnie im to wypominam. Myl sobie, e to, co ja myl ito, jak yj wcale nie musi by jedynym sposobem. Moe to nie jest najwaniejsze? (...) Na samym pocztku to oni mieszkali wzasadzie razem. Ja si nawet dziwi, e to si udao, bo czasem do konfliktw dochodzio. Wspln azienk mieli, jedn kuchni idrzwi wdrzwi wpokojach obok mieszkali. Czasem byo tak, e jeden nocniczek zostawi pod drzwiami drugiego. Bo si zapomniao wynie iwtedy si troch gryli, ale nie za bardzo, bo przecie jeden idrugi prawie wtym samym czasie dzieci mia. Wic im tumaczyam, no trudno ztym nocniczkiem, przecie si zdarza, awiadomo jak jest zmaymi dziemi. Dopiero pniej sobie podzieli [chodzi owyodrbnienie osobnych mieszka zkuchniami]. Starszy jest zawzity ipotrafi duo zrobi, wic sobie tak dobudwk zrobi. Tam na grze by taki duy taras ion go zabudowa. Boe jak on si namczy. Ale teraz? No cudo tam maj, przepiknie sobie zrobili... Duy salon ztakim aneksem kuchennym. Teraz by moe dalej bd sobie rozbudowywa, no zobaczymy.... Troch byo kopotu, bo ja bogata nie jestem. Jednemu daam adrugiemu ju nie, wic takie mae pretensje to s. Ale co ja zrobi mog? Kto pierwszy, ten lepszy. Oglnie synkowie mi si udali. Jeden idrugi zdolny. Ale nie to chciaam, eby robili. Ten starszy ma wyksztacenie techniczne. Modszy dalej si uczy. Zacz robi szko policealn. Zarzdzanie imarketing. Zmarnowaam ich... Zwaszcza starszego. Co ja si wykcaam znim. Aon mi nie moe wybacz tego, co zrobiam. To byo tak, e jak on by wsmej klasie, to go zaprowadziam do naszej pani pedagog. Ona mu jakie testy

Konflikty wewntrzdomowe | 229

zrobia ipowiedziaa. Tak, e zdolny iwogle super. Ja chciaam po prostu wiedzie, jak szko mu wybra, wczym on jest taki no najlepszy. To by humanista jak ja, ale pani pedagog powiedziaa, e najlepiej to go do technikum mechanicznego zapisa, bo to chopak achopak musi mie konkretny zawd. Aja gupia j posuchaam. Iten mj syn dopiero teraz mi powiedzia: >>mamu jaki ty bd zrobia. Ja bym na studia przecie poszed...<< Ato technikum wiadomo jaki poziom miao. On prbowa na politechnik zdawa, ale nie udao mu si. Poszed na testy atam takie rzeczy, jakich wyciu nie widzia. No itak mu ycie zmieniam, amoe teraz miaby lepiej. Niby, skada inaprawia jakie maszyny, ktre s potrzebne, ale jest mu przykro iczasem wypomni, synowa te. No, ale moje synowe s bardzo dobre. Synkowie s dla nich yczliwi. Jak s jakie ale, to ja jestem wyczulona. Ale przestaam si wtrca, niech to sobie wyjaniaj. Jedna jest dziwna, bo lubi si ubra. Ja rce zamuj czasem, bo pienidze s potrzebne na inne rzeczy. Syn mwi, e jak chce, to prosz. Jak chce mie, to niech ma. Przecie pracuje. No ijej pozwala na takie rzeczy. Zreszt on jest taki delikatny, tak odom dba. Sam do domu przynosi jakie rzeczy, eby upikni swoje mieszkanie. Tu obrusik zobaczy na targu, to co innego. No... naprawd, tak dba jak kobieta oten swj dom. Iwnuki mam kochane. Ucz si moe nie super, ale dobrze. Wiesz, ja to widz, prbuj co podpowiada, ale wiadomo jak si koczy, troch unikam, bo ja cae ycie miaam wktniach, ale jednak s. Jeden wnuk jest bardzo zdolny, ale mu si nie chce. On jest leniwy, nie pokazuje tego, na co go sta. No iczasem si tak martwi... Martwi si, co to bdzie? Jak drog wybior? Jak im si uoy? Teraz jest tyle niebezpieczestw. Zastanawiam si, nocami nie pi, bo myl, co to bdzie, aniech ktre wze towarzystwo wpadnie? Teraz nie wiadomo. Czy bd mdrzy, czy si opowiedz za tym, co zdomu wynios? To mi spdza sen zpowiek... Aoni im na wszystko pozwalaj. Bez stresu wychowuj, bez parcia. Ja to rozumiem, chc lepiej dla nich ni mieli sami zojcem, ale bez przesady.

Domy wielopokoleniowe to domy, wktrych relacje pomidzy czonkami rodziny bywaj napite. Szczeglnie czsto do konfliktw dochodzi pomidzy powinowatymi. Przykadem moe by relacja midzy synow ateciow wdomu Borkowskich zJagnitkowa. Synowa wzasadzie mieszka wdomu, ktrego wacicielk jest teciowa. Nie jest pewna swoich praw do tego miejsca. Teciowa bya niezadowolona, e kobieta jest wciy ie jej syn musi si zni oeni. Pierwsze lata nie byy lekkie. Potem byo lepiej, ale znw zaszam wci. Teciowa nie moga tego zrozumie jak ja mogam znowu to zrobi? Jej synkowi. Ja miaam depresj poporodow, aona mnie mczya. Presj cigle wytwarzaa. Atu jest tak, e ja nie mam nic do gadania, amj m nie stanie po mojej stronie, bo ja jestem unich anie usiebie. Wpraktyce wyglda to tak, e teciowa nie pomagaa synowej, na przykad, wopiece nad dziemi, kiedy te byy bardzo mae. Wnuki oczywicie maj zni nieustanny kontakt, poniewa mieszka na pitrze domu, wktrym Borkowscy yj. Nigdy nie byo tak, e zesza sama zsiebie, eby mi pomc. Od pocztku zasuwam wdomu sama. Jestem traktowana jako laska, ktra zapaa ma na dziecko. Ito dobrego ma, ktry posiada ekonomiczny potencja. Tymczasem w ekonomiczny potencja nie jest przez 230

synow tylko iwycznie konsumowany, ale itworzony. Kobieta ma wasn firm, prowadzc jednoczenie firm swojego ma. Generalnie jest to rodzina rolnicza, wktrej kobieta jest jednoczenie matk, szefow ipracownic.
Zajmuj si obejciem winie, konie, krowy. Zaatwiam dotacje, pomagam mowi wpracy na polu. Wdomu rzdzi m. On jest gow rodziny. Ale to jest tak, e ma nigdy wdomu nie ma. To pracuje na polu, kach albo wlesie. Jeli wdomu jest, to na obejciu, naprawia co, je niadanie, obiad ikolacj. Wdomu jest wniedziel. Ja zostaj wdomu ijestem wystawiona na docinki. Nikt mnie nie obroni asama broni si nie mog, bo tak nie wypada. Moj obron jest nic nie mwienie, nie reagowanie tylko robienie tego, co robi mam. Ja prowadz dwie firmy, zajmuj si ksigowoci, orientuj si we wszystkim, prowadz rachunki, wystawiam faktury. Ja wychowuj dzieci, ubieram je, robi zakupy do szkoy, karmi je, pilnuj, eby odrabiay lekcje, zaganiam je do pracy wobejciu. Atu cigle zowroga posta teciowej, ktra wtrca si, krytykuje iponia aczsto bywa tak, e ma posuch uswojego syna. Cae szczcie, e moja najlepsza przyjacika mieszka na przeciwko mnie. Moja siostra.

Siostry wzasadzie wsplnie wychowuj swoje dzieci. Jest to moliwe, poniewa mieszkaj wssiedztwie.
Wtym sklepie pracuje moja siostra. Kiedy tylko mam woln chwil przychodz do tego sklepu na pogaduszki. Widzimy si kilka razy dziennie. Razem wkraczaymy wdorose ycie zatytuowane >>mam ma idzieci ijakie to czasem przesrane<<. Razem byymy wciy. Wspieraymy si, chocia ja j bardziej, bo ju byam po pierwszym. Pomagamy sobie ja si opiekuj jej synem, aona moimi dziemi. Nie ma dnia, eby tu Papi nie by [Papi to syn siostry]. Wszyscy si miej, e Papi to mj nastpny syn. Tak si zoyo, e obie emy wczenie rodziny zaoyy. Wtym samym wieku miaymy pierwsze dziecko. Ona ju wicej dzieci nie chce mie, chyba jej wystarcz moje. Widzi, e to nie jest tak atwo.

4. Konflikty wewntrz sieci

Ksztat sieci krewnych efektywnych nigdy nie jest stay, poniewa zposzczeglnymi krewnymi oraz powinowatymi cz nas relacje ulegajce przemianom wzalenoci od aktualnej sytuacji, wjakiej si znajdujemy. Jest determinowany tym ile mamy lat, gdzie izkim mieszkamy, zkim chcemy lub musimy si kontaktowa, naszym stanem cywilnym lub tym, czy mamy dzieci. Relacje wsieci pulsuj, zmieniaj swoj tre, aprzede wszystkim jako. Najintensywniejsze znich cz osoby, ktre maj ze sob permanentny kontakt (wsplne zamieszkiwanie niekoniecznie jest tu kluczem). Najczciej s to relacje: ona-m/partnerka-partner; rodzice-dzieci, relacje midzy rodzestwem, ona-teciowie, m-teciowie; m-rodzestwo ony, ona-rodzestwo ma; wnuki-dziadkowie. Nie bez znaczenia staje si take oglna, podzielana przez czonkw rodziny, koncepcja krewnych ipowinowatych. Wpewnych sytuacjach Konflikty wewntrz sieci | 231

tworzone s wyrane linie demarkacyjne pomidzy tymi dwiema kategoriami osb wchodzcymi wskad sieci krewnych. Nawet jeli na poziomie deklaracji nie chcemy ich tworzy, to nie zmienia to faktu, e relacje zpowinowatymi czciej bywaj wyobraane jako bardziej skomplikowane ijednoczenie konfliktogenne. Jednake raz utworzona wi powinowactwa, cho nie opiera si na koncepcji niepodwaalnoci wsplnoty krwi ijest ustanowiona na mocy umowy spoecznej, to rzadko bywa cakowicie odwoywalna. Umowa spoeczna wkontekcie pokrewiestwa nie ulega dezaktualizacji. Ilustruj to rozwody. Na przykad, ich nastpstwem nigdy nie jest cakowite zerwanie wizi, co najwyej moemy mwi oich marginalizacji. Ludzie nadal pozostaj wrelacji zbyymi maonkami iich rodzinami pochodzenia. Oczywicie zachodz pewne zmiany, ktrych jako zaley od kontekstu od tego dlaczego ludzie si rozwodz, czy maj dzieci iwjaki sposb pniej si ze sob kontaktuj. Rnica midzy krewnymi apowinowatymi wcale nie jest tak jasna, jeli przyjrzymy im si zpoziomu omawianych przez mnie konfliktw. Ludzie identyfikuj si na pierwszym miejscu zrodzinami pochodzenia, aich wasne rodziny rodziny prokreacji wcale nie maj takiego znaczenia. Najwaniejsz relacj jest relacja: ja moi rodzice oraz ja imoje rodzestwo, dopiero na drugim planie pojawia si relacja ja moje dzieci ija mj m czy moja ona (partner/partnerka). Rozwd czy separacja nie powoduj, i relacje wynikajce zdawnego maestwa znikaj. Role iobowizki zniego wynikajce nie mog zosta anulowane najczciej ze wzgldu na dzieci. Mog podlega oczywicie bojkotowi imoe si pojawi zjawisko tymczasowego ostracyzmu, wsytuacji ktrego relacje opieraj si na negacji, s podwaane, ale wiara wsi pokrewiestwa nie tylko biologicznego nie pozwala na ich cakowite zniesienie. Tak jest wprzypadku rodziny Czarneckich zPoznania, ktry opisuj wpoprzednim rozdziale, atake Bkw, czy Szczepaskich zJeleniej Gry. Niemniej zdarzaj si skrajne sytuacje, wktrych nawet fakt posiadania wsplnych dzieci powoduje bardziej trwae zerwanie wizi. Wtakich przypadkach sie krewnych traci efektywno, przynalec jedynie do pamici. Przyjrzyjmy si sytuacji Wysockiej, rozwdki zSobieszowa, ktra na skutek nie tyle rozwodu, co zamania zasady lojalnoci zostaje wypchnita poza margines sieci powinowatych, tracc przy tym swoje dzieci. Kobieta uczynia co, co podwayo dobre imi rodziny jej ma, naraajc go dodatkowo na utrat pracy. Jej m jest policjantem, dopuszcza si licznych zdrad maeskich, stosowa wobec kobiety przemoc fizyczn ipsychiczn inie pozwala jej podj adnej pracy zarobkowej. Kobieta zgosia spraw na policji zzamiarem wytoczenia procesu swojemu mowi. Wefekcie jednak zostaa sterroryzowana przez teciw, ktrzy si odebrali jej dzieci. M zoy do sdu pozew orozwd, oskarajc kobiet ozaniedbanie dzieci, agresj oraz prostytucj. Kobieta zostaa pozbawiona praw rodzicielskich oraz zostaa poddana ostracyzmowi przez cz jej rodziny pochodzenia. Obecnie yje wkonkubinacie z66-letnim mczyzn, ktrego spotkaa, kiedy ten znajdowa si wniemniej drama232

tycznej sytuacji. Wysocka zpowodu skrajnej tsknoty za swoimi dziemi, ktrych nie moga widywa, ze wzgldu na obowizujcy j zakaz zbliania si do nich, postanowia, e urodzi kolejne. Poniewa jednak jej starszy partner nie mg temu podoa, wyjechaa samotnie na wczasy, wcelu znalezienia kochanka, ktry niewiadomie pomoe jej zaj wci. Rzeczywicie okazao si, e wyprawa Wysockiej zakoczya si powodzeniem adziecko wychowuje wsplnie ze swoim konkubentem. Konflikt zpowinowatymi moe dotyczy nie tylko jednostki, ale caej jej rodziny pochodzenia. Przykadem jest wielokrotnie opisywana przeze mnie rodzina Zawadzkich zJagnitkowa. Kiedy starszy syn Zawadzkich porzuci swoj on, dzieci oraz gospodarstwo dla kochanki, jego miejsce zaj syn modszy. By wwczas kawalerem, co zaburzao prac wgospodarstwie, ktre jeszcze wtedy wcaoci naleao do jego rodzicw. Gospodarstwo byo due, zdobrze prosperujc hodowl wi.
Jak to tak mona? Itrulimy mu. Boe, niepotrzebnie. Wkocu przysza kryska na Matyska. Zacza si koo niego krci taka panna zssiedztwa. My nawet ju emy stwierdzili, e lepiej niech bdzie starym kawalerem, byle nie zt, bo jej rodzina z saw si cieszya we wsi. Mymy mieli przykad jej siostry, co nabroia. li ludzi to byli. Po tym, co zrobia siostra, ta rodzina wyprowadzia si ze wsi, bo ich ludzie znie nie mogli, ale wrcili, bo ten babsztyl wygra spraw wsdzie idostaa dom teciw. Wszyscy bylimy przeciwni temu maestwu, ale on si jednak si oeni. Omotaa go, mwi, e j kocha. Od pocztku strasznie si kcili, asynowa zacza si rzdzi iustawia nas po ktach. No inieszczcie wszczciu, bo pojawiy si dzieci. Zaczli si budowa obok. Dom ju sta, dach by, wszystko, okna idrzwi tylko wykacza mieli. Iwtedy mj m zrobi bd. Przepisa gospodarstwo na syna. Domu nie dokoczyli. Rozwiedli si. Ona dzieci zabraa asyn ich nie mg nawet zobaczy. No isi stao, e syn mj zgin wwypadku na polu. Wpad pod maszyn rolnicz... To byo straszne. Chodzi jak struty po tym rozwodzie, dzieci nie mg widzie, nieprzytomny by zalu. Mj m nie mg tego przey. Stao si tak, e ten nasz dom iziemia przeszy na dzieci syna, ale one s niepenoletnie, wic zarzdzanie przeszo na ich matk. To byo straszne dla nas, dla mojego ma. On tak kocha te swoje winie... ale ona przyjechaa zinnymi izaczli burzy. eby m mj nie mg widzie wi, to mu okno zastawili. Mielimy przydzielony pokj, moglimy korzysta zkuchni iazienki. Ale ona nas tak traktowaa, e wkocu nasz syn si zbuntowa izabra nas tutaj. To nasze gospodarstwo zniszczone. M powoli gas... przestao mu zalee. Ja nie chciaam stamtd wyjeda, bo tam jest mj dom. To tutaj, to nie jest mj dom. Ja nie rozumiem tego miejsca, te gry, ci ludzie tutaj. Chciaam po roku wraca, ale m nie chcia, powiedzia, e nie chce na to patrze... Zostalimy, awtym roku umar. Ale ja ju te tam nie wrc. Przywykam, cho tam mj dom jest. Aodkd si ona mojego syna wyprowadzia, po tym rozwodzie strasznym, to my emy wnukw ani razu nie widzieli. To s nasze wnuki, aoni im straszne rzeczy onas opowiadaj. Wzeszym roku jedno miao komuni iposalimy im prezenty, aich matka je odesaa. Wysaa list, e oni nic od nas nie potrzebuj aitak odbior to, co ich, to co si im naley. To

Konflikty wewntrz sieci | 233

bya straszna przykro dla mojego ma. Itym dzieciom te kazali napisa listy, e one nie chc nas zna...

Sytuacja, wktrej znalaza si rodzina Zawadzkich zjednej strony, doprowadzia do zerwania wizi oraz kontaktw zdziemi zmarego syna, zdrugiej, wzmocnia relacje zbliszymi krewnymi. Zacienieniu ulegy wizi zrodzinami pochodzenia pastwa Zawadzkich. Kiedy utracili dorobek ycia dostali propozycj zamieszkania wdomach sistr pani Zawadzkiej, uruchomione zostay znajomoci wsdach, odnowieniu ulega relacja zpoddanym wczeniej ostracyzmowi starszym synem, ktry sprowadzi rodzicw do Jagnitkowa, kupi im dom. Mieszajca we Wrocawiu crka pastwa Zawadzkich wywioza zutraconego domu rodzinnego meble, pamitki odtwarzajc jego estetyk wswoim wasnym mieszkaniu. Konflikty pojawiaj si tam, gdzie wgr wchodz korzyci materialne. Spadki, poyczanie pienidzy lub te afirmowanie tylko jednego dorosego dziecka przez rodzicw prowadzi do sytuacji, wktrych rodz si liczne napicia. Jedn znajbardziej charakterystycznych cech dziaania pokrewiestwa wspoeczestwie polskim jest zjawisko pomocy przebiegajcej na linii rodzice dorose dzieci. Jest to mechanizm nierwnowany, bowiem intensywniejsza pomoc zawsze napywa ze strony rodzicw. Dodatkowo, jeli rodzice maj kilkoro dzieci, to pomoc iwsparcie nie moe by rwna irodzice mog wyrni tylko jedno zdorosych dzieci. Wyrniane s te, ktre albo zostaj uznane za bardziej potrzebujce, delikatniejsze, nie radzce sobie, majce zych wspmaonkw, teciw, nie potrafice poradzi sobie zdziemi, nieszczliwe, albo te, zktrymi rodzice czuj si silniej zwizani lub te takie, wktre po prostu opaca si inwestowa. Preferowanie jednego dziecka prowadzi do konfliktw pomidzy rodzestwem, niedocenianym dzieckiem irodzicami, midzy tymi ostatnimi apartnerami mniej adorowanych dzieci. Przykadem moe by napicie wrodzinie Zikowskich zDziekanowic. Tylko jeden zsynw otrzyma dom oraz gospodarstwo. ZZikowskimi spotkaam si dokadnie wmomencie, kiedy przepisali swj majtek na syna, aojciec przechodzi na emerytur. Mogam obserwowa pierwsze dni jego emerytury, kiedy to wdosowny sposb przekazywa funkcj gowy rodziny swojemu synowi. Nie oznacza to, e Zikowski przesta by aktywny zawodowo, bowiem mimo emerytury nadal zamierza pracowa na gospodarstwie, cho najwaniejsze decyzje miay by podejmowane przez syna. Inni synowie nie angaowali si wdziaalno rolnicz, nie mieli on ani dzieci.
Zikowska: Ja nawet nie potrafi sprecyzowa, co takiego robi wpracy, bo pracuj. Ja kocham swoje dzieci, ale to jest dla nich przykre, e nie moemy im a tak bardzo dopomc. To jest twardo postawiana decyzja mojego ma, poniewa ju od dawna byo wiadomo, e to najstarszy syn odziedziczy gospodark. Zikowski: Tyle lat czowiek harowa, eby to wszystko poczy. Ico? Po tych latach to znowu posieka? To postanowione idogadane zostao.

234

Zikowska: Noo, taka umowa midzy nami jest, e oni nic si do domu nie dokadaj, bo nie dostali od nas nic...Tak emy si dogadali, e na swoje pjd, jak bd mogli. Jednak ja widz iczuj, e to nie jest dla nich dobre. Kiedy oni bd mogli i std? Arodziny by chcieli zaoy. Dlatego tak sobie mylimy, my oczekujemy teraz od najstarszego, e si oeni. Zikowski: Ma dziewczyn, cha! cha! Zikowska: No ma, ale to kopotliwe. Ona mieszka wPoznaniu ima 32 lata. Miastowa... ale dobre jest to, bo skoczya Akademi Rolnicz. Wszystko piknie, wspaniaa dziewczyna, ale nie chc si eni, aona ma ju swj wiek, ija mu tak delikatnie, e ..synu ty we pod uwag, e na dzieci to czasu jeszcze z2 lata<< Podobnego zdania jest matka dziewczyny. Ona si mnie pyta, kiedy oni ten lub wezm, aja >>no nie wiem, nie pytam, delikatna sprawa, prbuj co podpyta...<<. Syn: Jezusss Maria, matka, ty mi ztakimi nie wychod, jaki lub, co ty gadasz?! Poza tym tato ja pierdol t gospodark, jak tu cigle trzeba bdzie dokada, ja si za co innego wezm, warsztat samochodowy otworz, przecie tu nie ma, agospodark te si bdzie robio. Zikowska: Ty Jezusss Maria! Wypluj co powiedzia! Co chcesz ty zrobi?! Ty tak lepiej nie mw! Wszystkim przykro by zrobi!.

Interesujcy jest take przypadek rodziny Koodziejw, wktrej mamy do czynienia zwieloletnim konfliktem na tle ekonomicznym. Koodziejw znaam ju wczeniej ze studenckich bada w2003 roku. Jest to rodzina mieszkajca wDziekanowicach wjednym zpopegeerowskich blokw. Tworzy j 50-letnia wdowa, jej emerytowani rodzice oraz 3 dorosych dzieci (dwch synw oraz crka), przy czym wdomu mieszka jedno znich. Aktualnie poza domem wpobliskim ydwku mieszka 30-letni syn wraz zon idzieckiem oraz, wmieszkaniu wynajmowanym we wsi, 25-letnia crka zpartnerem. Pierwsz osob, ktr spotkaam w2003 roku bya crka. Dokadnie wtedy wyprowadzia si zdomu. Przy czym raz twierdzia, e si wyprowadzia do domu rodzicw chopaka, za innym razem, e zostaa wyrzucona przez swoj matk, poniewa nie chciaa jej oddawa caej wypaty. Crka pracowaa wtamtym czasie sezonowo wmuzeum.
Matka zadaa ode mnie, abym oddawaa jej ca wypat, gdy tymczasem nie wymagaa tego od moich braci. Ja rozumiem, ja bym przecie si dokadaa, ale czemu ja miaam oddawa wszystko, ona moim braciom nigdy tak nie powiedziaa, oni przepijali te pienidze. Bo... ja musz powiedzie, e mj brat modszy ma problem zalkoholem, bije mam, awtedy, jak powiedziaam, e nie dam tych pienidzy, to on na mnie wyskoczy, zacz mnie szarpa, e pyskuj do mamy. Mama mi powiedziaa, e wtakim razie ona sobie nie yczy, ebym tu zostaa.

Konflikty wewntrz sieci | 235

Dziewczyna wprowadzia si do domu swojego chopaka. Waciwie to zostaa przygarnita przez jego matk, poniewa wtym czasie chopak odbywa sub wojskow. Matka chopka ju wtedy nazywana bya przez kobiet teciow. Obie oznajmiy wszystkim, e wplanach jest lub. WDziekanowicach konkubinat zca pewnoci jest mniej oczywisty ni na przykad wmiecie. Wzamian za mieszkanie moda kobieta musiaa pomaga wdomu (sprztanie, pranie, gotowanie, robienie zakupw), jak te dokada si do budetu domowego. Kiedy 4 lata pniej zjawiam si wDziekanowicach okazao si, e kobieta nadal jest skonfliktowana zmatk, nie wysza za m, ale wanie przeprowadza si ztym samym chopakiem do wasnego mieszkania. Osytuacji zmatk mwia.
Wyrzucia mnie... Teraz jak moja mama zobaczya, jak si urzdziam tutaj, to zdanie zmienia. Powiedziaa mi: >>creczko, ja tak bardzo auj e ci wtedy wyrzuciam, moe bd popeniam?<< Iwiesz... Ja jej wybaczyam, przecie to jest moja mama, ja jej nigdy pomocy nie odmwi, jak bdzie potrzebowa, to jej dam. Ja wyciu bym si nie wyprowadzia do teciw, gdyby mj ojciec y. Taka jest prawda. Ale... teraz le nie jest, oj nie jest... Oczywicie moja matka imoi bracia mwi, e dobrze si wkupiam, e dobrze wybraam, e nie zgin. Ato nie byo atwe. Oni iwogle wszyscy tu mi zazdroszcz. Aja jestem tylko sprztaczk. To jest bardzo cika praca (...) Moja mama. Moe jednak jej nie wybacz, ale jej nie zostawi. Wiesz, co oni robi zmoimi dziadkami? Gdyby nie ich emerytury... Oni nigdy mi nie pomogli, aja im tak. Nie wypominam, e to przez ni ojciec utopi si wjeziorze. By pijany, przez ni. Oni ju byli wseparacji. Ona go wykoczya. Mj brat... to jest wstydliwe idelikatne by na odwyku, ma delirki. Dosta ode mnie na to pienidze. Nic go to nie nauczyo. Oni mi nie poycz. Nie ma pomocy wrodzinie adnej. Jak mia wypadek, apienidze na samochd poyczy od dziadka, kto mu pomg? Kto przyszed do kogo? Do mnie? Kto im remont zrobi korytarza? Ja imj chopak, ateraz mwi, e si wkupiam. Ato nie byo dla mnie atwe by uobcych ludzi, zwaszcza tecia nie lubi. Jak teciowa wyjedaa, ja przejmowaam jej obowizki. To byo upokarzajce. Nie potrafi si ztym czowiekiem porozumie, jest okropny, niemiy, nic nie mwi, ale jak spojrzy....

WSobieszowie dochodzi do licznych konfliktw, na przykad na tle spadkowym. Wasno wielu poniemieckich domw jest nieuregulowana zwaszcza tam, gdzie yj przedstawiciele pokolenia, ktre po II wojnie wiatowej Sobieszw zasiedlio. Wewntrzrodzinne konflikty uwidaczniaj si nawet wformie wizualnej. Wikszo domw jest przedzielona, co najmniej na dwie czci. Rni si one kolorem fasad, stopniem zadbania ogrdkw, pokryciem dachowym. Zazwyczaj wyglda to tak, e jedna cz domu jest wyremontowana, druga za nie. Przykadem jest rodzina Jakubowskich, cho wjej przypadku wewntrzne konflikty rodz si take na skutek preferowania jednego zsynw, ktry jako uznany za wyjtkowo delikatnego izepsutego przez niegospodarn on wymaga nieustannego wsparcia ipomocy. To za rodzi napicia zwaszcza midzy onami pozostaych dwch synw aon 236

houbionego syna. Synowe nie mog pogodzi si ztym, e im si nie pomaga. Bywa rwnie tak, e potencjalny spadek aktywizuje wizi pokrewiestwa, pami iposzukiwania genealogiczne. Tu ujawniaj si konflikty interesw (indywidualnych irodzinnych), motywacje udzielnej pomocy, podtrzymywania wizi, kontaktw, status quo wrelacjach, na przykad zteciami. Wtakich sytuacjach pojawiaj si znaczcy inni, ktrzy okazuj si bardzo istotni, poniewa mog odwzajemnia si za opiek. Tak sytuacj obserwowaam midzy innymi wprzypadkach, wktrych bezdzietne starsze kobiety przepisay mieszkania na osoby opiekujce si nimi (np. Zieliska iOlszewska zPoznania). Konflikt rodzi si take wwczas, gdy jaki czonek rodziny amie zasady wynikajce zmoralnego obowizku wobec krewnych. Ilustruje to historia rodziny wchodzcej wskad sieci krewnych Jakubowskich. Wcentrum konfliktu lokuj si relacje pomidzy przyrodnimi brami. Ich zmarli rodzice nie zdyli uregulowa spraw spadkowych ani wasnoci domu, wktrym mieszkali. Wdomu tym przez dugi czas mieszka ich modszy, nieonaty syn. Starszy jest dzieckiem zpierwszego maestwa ojca; wyemigrowa wraz zon do Australii iprzez wiele lat nie kontaktowa si zrodzin wPolsce. Zjawi si jednak kiedy umarli jego rodzice inakaza modszemu bratu opuci ich dom lub go spaci. Ten nie by wstanie tego uczyni, bdc od roku bezrobotnym. Zwrci si opomoc do rodzestwa swojej zmarej matki (midzy innymi do dziadka Jakubowskiego). Niestety nikt nie by mu wstanie pomc. Wtym czasie starszy brat rozpocz eksmisj modszego: spakowa jego rzeczy, cz wyrzucajc nawet przez okna. Modszy brat zosta wkocu przygarnity przez jednego zkuzynw. Rodzina pochodzenia matki braci postanawiaa zerwa ze starszym jakiekolwiek kontakty. Przestali do niego pisa listy, nie dzwonili, nie chcieli znim wicej rozmawia.
Umylimy rce od caego tego domu. Chyba ju nikt znim nie utrzymuje kontaktw. Dobrze mu zreszt los si odpaci. ona wyrzucia go zdomu, aon sam nie moe sprzeda tego domu po rodzicach, bo nie sta go na remont. Gupi myla, e jak dom zostanie wpisany na list zabytkw, to mu droej zejdzie. Asprzeda co takiego nie jest atwo. Poza tym, tak na prawd to jego ona bya fajna. Widocznie zmdrzaa. On nigdy rodzicom nie pomg, aprzecie bogaty by wtej Australii. Przysya tylko kartki ifotografie swojego basenu. Nawet czekolady nie wysa. Serce si kraja, amoja siostra wgrobie si przewraca. Jak matka rodzona go wychowywaa, ale on mia pretensje potem, e mu pno otym powiedzieli, e ona nie bya matk. Jak nie bya, jak bya?.

Powyszy przykad jest rwnie ilustracj rodzinnego ostracyzmu. Ostracyzm rodzinny to zjawisko, ktre wskazuje na to, e wizi krwi wcale nie musz by takie oczywiste ie take podlegaj spoecznej negocjacji. Podwaenie ich nigdy nie jest cakowite izachodzi na poziomie wizw emocjonalnych. Ostracyzm jest stosowany gwnie jako sankcja za zamanie zasad, ktre s wysoko wartociowane, za tak zwane przynoszenie ujmy rodzinie poprzez okrelone zachowania czy dziaania (zdrady Konflikty wewntrz sieci | 237

maeskie, rozwody, uzalenienia, oszustwa finansowe). Jednoczenie ostracyzm taki bywa odwoywalny, azatem mamy tu drug stron medalu: odwoywalno jest moliwa ze wzgldu na wiar wnieuchronno wizw krwi. Polega na cakowitym lub czciej terminowym (do czasu, kiedy wydarzy si co istotnego) zerwaniu wszelkich kontaktw, oficjalnym wyrzeczeniu si najczciej dzieci czy rodzestwa, co podkrela si na przykad wydziedziczeniem czy wyrzuceniem zdomu, ogoszeniem wrodzinie ispoecznoci lokalnej: odtd nie mam matki, nie mam ojca, nie mam, syna, crki, brata, siostry. Innym zaobserwowanym przeze mnie zjawiskiem jest marginalizacja. Marginalizuje si tych, zktrymi kontakt nie jest efektywny, ktrych dziaania izachowania nie pozwalaj na podwyszanie statusu spoecznego rodziny. Marginalizacja jest zminimalizowaniem kontaktw, brakiem wspdziaania, bo jest to nieefektywne czy te nie daje adnych pozytywnych rezultatw. Bogatsza cz rodziny nie bdzie si zbyt czsto kontaktowaa zbiedniejsz. Tu przykadem moe by relacja rodziny Tansiw zrodzin pochodzenia pani Tanasiowej. Tanasiowe s ubog, wielodzietn rodzin ogreckim pochodzeniu.
Ja mam 5 braci. Jestem jedyn dziewczyn. To jest cudowne by jedyn. Troch mnie rozpieszczali. Jako taki kontakt ze sob mamy. Zwaszcza ztymi, co wJeleniej mieszkaj. Ale tego jednego bardziej lubi, bo on jest biedniejszy. Ja si uniego lepiej czuj. Tak jako.... bo ja jestem taka myszka, jestem skromna ijak kto ma nie wiadomo co wdomu, to ja si wtedy dziwnie czuj. Wic po co mam si czu skrpowana? Ale si nie odwiedzamy, no trudno. Jak ju, to najczciej ztym jednym, ktry mieszka wdomu po rodzicach. Jak on sobie tam piknie zrobi. Iznim si czuj najsilniej zwizana, bo on mi niczego nie wypomni, aja si jak dziad nie czuj. Czasem jad do niego sama, czasem pojedzie ze mn ktre zdzieci. Wzasadzie, to mnie na to nie sta, eby wszyscy jechali. Ja do pracy na rowerze jed. Czasem nie mam na bilet, co dopiero jakby wszyscy mieli jecha. Jak jad tam do niego, to si czuj jak wdomu. Taki spokj. On ma tam tak mio. Taki, no nie wiem, relaks mnie ogarnia. Dwaj bracia inni mieszkaj po ssiedzku wdwch wioskach koo Gryfowa lskiego, na granicy dwch wsi. Widz nawet swoje domy. Domy nale do ich on. Oni maj. Duo maj. Ciko pracuj, wic maj. Udao im si. Raz tam byam, ale no wanie, tam si le czuj. Ja czasem nie wiem, jak mam si zachowa. Te ich ony s zadbane, aja? Oni niby mi proponowali. Rne byy propozycje pracy, ale co ja mog? Wol nie. Wolaam nie, bo to jednak jest zobowizanie, amnie na to nie sta.

5. Rodzinne sekrety
Pojcie sekretw rodzinnych wymaga doprecyzowania. Wmoich rozwaaniach chodzi raczej odawne sekrety rodzinne iwadnym przypadku nie jest tak, e tylko ja wiedziaam oczym, co byo lub jest ukrywane. Sekret jest tu czym, czego nie 238

ujawnia si do pewnego momentu. Zatem mowa tu ohistoriach sekretw rodzinnych oraz osytuacjach, ktre zmusiy do trzymania wtajemnicy pewne wydarzenia oraz relacje. Tajemnice rodzinne bywaj skrywane albo przez jednostki, albo przez wiksz liczb krewnych. Takie informacje s zazwyczaj sekretne wrelacji do okrelonych krewnych oraz ludzi niespokrewnionych is utrzymywane ze wzgldu na dobro dzieci, rodzicw, partnerw, dziadkw. Najczciej ukrywa si sytuacje iwydarzenia, ktre posiadaj potencja zaburzenia dobrego wizerunku rodziny, relacji wewntrz niej iszerzej wsieci krewnych. Bywaj to tragiczne itraumatyczne wydarzenia, oktrych jednostki biorce wnich udzia nie chc mwi ze wzgldu na wice si znimi silne emocje. Sekrety rodzinne mwi oideologiach rodzinnych, moralnoci isystemie wartoci, ktry przyjmuje si za norm. Opowiadaj take odziaaniach ludzi, ktre zostay podjte wsytuacjach kryzysowych amwienie onich nierzadko odzwierciedla chwilowe konflikty midzy krewnymi oraz sprawy powodujce utrat wewntrznej spjnoci rodziny. Itak znw posu si przykadem rodziny Jakubowskich zSobieszowa. Przez dugi czas wtajemnicy utrzymywane byo popenione przez ojca dziadka Jakubowskiego przestpstwo. Whistorii tej rodziny istniaa pewna luka inikt waciwie nie wiedzia, co dziao si zojcem seniora Jakubowskiego, wczasie kiedy jego ona sama zpitk dzieci udaa si na ziemie odzyskane. Tajemnica zostaa ujawniona na ou mierci matki dziadka Jakubowskiego. Okazao si, e jego ojciec okrad swoich pracodawcw imusia si przez jaki czas ukrywa, jednake wtrakcie ucieczki straci wszystkie skradzione pienidze. Tym razem to on zosta obrabowany. Historii tej dodao pikanterii kolejne wyznanie dotyczce tego, e ojciec dziadka jest bkartem, owocem gwatu szlachcica na sucej. Sam Jakubowski latami snu opowieci obkitnej krwi pyncej dziki temu wydarzeniu wjego yach. Ujawnienie tych tajemnic podwayo autorytet ojca wrd synw aprzede wszystkim woczach ich on oraz dzieci. Odtd sta si dla nich zrzd, zgredem, ktry kama wszystkim dookoa przez cae ycie. Wrodzinie Sadowskich skrywany by zkolei fakt, e jeden zwnukw Sadowskiej by nielubnym dzieckiem oraz e mczyzna, ktry go wychowywa nie by jego biologicznym ojcem. Wnuk dowidzia si otym dopiero wtedy, gdy osiga penoletno. Zawsze mylaem, e ja jestem po prostu podobny do mojej mamy, amoje rodzestwo do taty, czyli mojego ojczyma. Ale wmojej rodzinie to jest tak, e moja mama zanim wysza za m, to mnie urodzia. Kiedy si otym dowiedziaem, to mi nawet ulyo, e on nie jest moim ojcem, bo to nie jest specjalny czowiek. Pi inigdy nie by dla mnie miy, nigdy nie by dobrym ojcem, wic wsumie to si ciesz, e tak si stao. Bardzo czsto ukrywa si mier nienarodzonych dzieci. Ujawnienie takiej informacji moe dziaa konsolidujco jak wprzypadku Michalskiego zPoznania.

Rodzinne sekrety | 239

Wanie ostatnio moja mama gadaa ze swoim bratem co okotach, e nie chce ich mie, bo one mog zarazi toksoplazmoz, aono prowadzi do poronienia. Ot tak, przy herbatce sobie gadaj. Ja sucham. Iona chlapna, e te poronia. Okazao si, e przed moim urodzeniem. Jak to usyszaem, to mnie zatkao. Matka si zorientowaa, e sucham. Ale jak to usyszaem, to zrozumiaem jej nadopiekuczo, bo oni prawdopodobnie starali si kilka lat, by mie jakiekolwiek dziecko. Matka mi powiedziaa, e ona mi otym nie mwia, bo nie chciaa, ebym sobie tak pomyla. ebym si czasem nie czu jako super wyczekiwany syn iebym sobie na wszystko nie pozwala, rozumiesz, nie.

Ukrywa si nieudane adopcje, romanse, posiadanie nielubnych dzieci, uzalenienia, choroby psychiczne, bezpodno, rozwody, przemoc, pochodzenie czy zmiany tosamoci. Wduej mierze ujawnione sekrety rodzinne pozwalaj na weryfikacj rodzinnej tosamoci. Nie bez znaczenia jest fakt, e wypowiadane s zazwyczaj wsytuacjach przeomowych na ou mierci, przed lubami, kiedy czonek rodziny wchodzi wdoroso, koczc lat 18, przy rozwodach, wtrakcie ktni, dzielc si informacj ociy, chorobie bd czyjej mierci. Najczciej ujawnienie jednego sekretu uruchamia oglny mechanizm szczeroci: na zasadzie sekret za sekret. Bywa tak, e dochodzi do chwilowego zerwania wizi lub do nasilenia si wewntrznych napi, ale bardzo szybko wypowiedziane sekrety staj si czci rodzinnej historii izaczynaj funkcjonowa wformie anegdot. Tak dzieje si wprzypadku sekretw opochodzeniu izmianach tosamoci. Stao si to wrodzinie Zawadzkich, ktra przy okazji wikszego rodzinnego spotkania dowiaduje si, e ich nazwisko nie jest prawdziwe.
Ojciec mojego ojca, nie wiem czemu, ukrad nazwisko koledze. To jest faszywe nazwisko. Prawdziwe brzmiao inaczej. Nie wiem, czemu to nazwisko byo problemem, ale dziad ukrad trupowi dowd osobisty, ten zmary kto by wanie Zawadzki. Oni razem uciekali, bya wojna, podobni byli do siebie, nie wiem czemu, to wyjanione nie zostao do koca iwymienili si dokumentami. Zawadzki zosta zabity idziad zjego dowodem musia ucieka dalej.

Podobnie wrodzinie Krajewskich.

Wmojej rodzinie jest tajemnica. Boe! Tu bya raczej tajemnica, nikt, ale to nikt nie wiedzia tego. Mj ojciec mao zawsze mwi. Lekko mrukowaty by. Nigdy nie opowiada za wiele skd jest. Mwi znaczy si, ale okazao si, e to wszystko kamstwa. emy myleli, e nie gada, bo pewnie ma za sob traumy wojenne, jak to si mwi. Na ou mierci si dopiero okazao. Wyszo szydo zwora. Ion dopiero przed mierci powiedzia, e by zWilna ie by sierot. To by szok dla nas. Tyle lat nic nie mwi. Iteraz bd tu mdra skd ja jestem ikim jestem?!

240

Do najbardziej draliwych sekretw, ktre wzasadzie s czym, oczym wszyscy wiedz, ale nic nikt nikomu jest przemoc wrodzinie, ktra moe przybiera rne formy od fizycznej poprzez emocjonaln, seksualn po ekonomiczn. Zagadnienie przemocy wkontekcie rodziny jest interesujce ze wzgldu na to, i dziaania podejmowane wok takiego wydarzenia s regulowane mechanizmami wpisanymi wideologi pokrewiestwa iprywatnoci. Oprzemocy nie mwi si, bowiem stanowi rodzaj tabu. Przemoc jest traktowana jako sprawa prywatna iintymna. Innymi sowy, jest czym, wco si nie ingeruje, bo to jest sprawa danej rodziny, nie naley si wtrca. Wprzypadkach niektrych rodzin, zktrymi pracowaam, wida, e ofiarami przemocy s przede wszystkim kobiety idzieci. Mczyni maj przyzwolenie na uywanie siy wrodzinie iwynika to znaszej ideologii odnoszcej si do rodziny, aprzede wszystkim jej genderowego wymiaru. Zatem wie si zpodziaem na to, co kobiece imskie, na obowizki, role przypisywane kobietom imczyznom, zwaszcza wukadzie ona-m, partnerka-partner. Mczyzna jest zaoycielem iposiadaczem rodziny. Opowieci oprzemocy, ktrych suchaam, ilustroway fakt zalenoci kobiet od mczyzn, zwaszcza wsferze ekonomicznej. Zca pewnoci jest to kwestia wadzy, kontroli oraz ideologii rodzinnej. Prawie nikt nie ingeruje wsytuacjach przemocy ani krewni, ani znaczcy inni, ani ssiedzi. Ignorujemy to zjawisko tumaczc, e to nie nasza sprawa. Nie ma innego sposobu tumaczenia, jak wanie przez niewtrcanie si, bo nie wypada si wtrca. Tego typu konflikty s niedostrzegane, poniekd przezroczyste. Nie zauwaamy ich, chyba e mamy do czynienia zrodzinami okrelanymi jako patologiczne (zatem zbiednymi, popijajcymi, alkoholicznymi). Wprzypadku rodzin, ktre nie maj takiej etykiety, przemoc wogle nie jest dostrzegana, jakby jej nie byo. Ukrywa si j, majc take na celu, tak zwane dobro rodziny, zachowanie dobrej opinii, statusu spoecznego wlokalnych rodowiskach. Mczyni tumacz przemoc wbardzo prosty sposb: bo babie trzeba czasem przyoy, bo to jest przecie kobieta, moja ona imam do tego prawo.

6. Antysiostrzestwo
yciowe oczekiwania czonkw rodziny nie zawsze pokrywaj si idealnie, aich codzienne interakcje bywaj napite rodzc mniej lub bardziej powane konflikty. ycie rodzinne to skomplikowana sie tych relacji irl pokrewiestwa, za ktrymi kryj si zjednej strony, ich wyobraenia oraz zdrugiej, praktyczne realizacje. Pokrewiestwo, tak jak kady inny system spoeczno-kulturowy, jest systemem nierwnoci, ktrego ekspresj dostrzec mona wcodziennie podejmowanych dziaaniach. Wliteraturze zzakresu studiw nad pci kulturow oraz rodzin relacje wewntrzrodzinne s rozpatrywane wkontekcie performatywnoci gender ikonfliktowych interakcji midzy kobietami imczyznami tak, jakby rodzina stanowia pole walki midzy dwiema, opozycyjnymi pciami (Komarovsky 1992: 301-313; Morris 1995: Antysiostrzestwo | 241

567-592). Naley jednak zwrci uwag na to, jak rzadko ycie rodzinne bywa rozpatrywane wodniesieniu do relacji midzy samymi kobietami. Wydaje si to pewnym paradoksem, bowiem rodzina jest przecie interpretowana wterminach dychotomicznych inieuchronnie umieszczana wsferze domowej, kulturowo przypisywanej kobietom, nie za mczyznom, ktrym wjej obrbie, przynajmniej czciowo, odmawia si sprawczoci. Wobec tego omawiajc konflikty wewntrzrodzinne, chciaabym zastanowi si nad relacjami midzy spokrewnionymi oraz spowinowaconymi kobietami, wrd ktrych za najbardziej znaczce przyjmuj relacje wynikajce zpenienia okrelonych rl wrodzinie, takich jak role matki iony. Interesuje mnie proces nabywania odpowiednich kompetencji, niezbdnych, woczach innych kobiet, by role te mogy by realizowane wzorcowo. Zrozumienie tych wizi uwaam za wane, poniewa wnich odzwierciedla si faktyczna hierarchia wadzy iwynikajce zniej realizacje zasad rzdzcych mechanizmem pomocowym, atake dlatego, e czciowo wyjaniaj one polsk specyfik aktywnoci ekonomicznej kobiet. Wizi pokrewiestwa midzy kobietami zyskuj take na wanoci wkontekcie charakteru ycia rodzinnego, ktry okreliam jako feminocentryczny. Sprawy rodzinne, dziaania podejmowane wramach gospodarstw domowych, subiektywne ideologie pokrewiestwa s zawaszczane przez kobiety. Wiele obserwowanych przeze mnie rodzin okazao si posiada charakter wielopokoleniowy irozszerzony. Wczasie gdy prowadziam badania liczne gospodarstwa domowe, nawet jeli oficjalnie skaday si zmaonkw oraz dzieci, wsptworzone byy przez innych krewnych, wpierwszej kolejnoci przez rodziny pochodzenia maonkw ich rodzicw, rodzestwo lub dziadkw. Wniektrych przypadkach, relacje wewntrzrodzinne, ksztatowane wrodowisku domowym komplikoway si ze wzgldu na wspzamieszkiwanie ze sob synowych zteciowymi. Nasze potoczne koncepcje rodziny ujmuj j jako przestrze opieki, solidarnoci oraz wzajemnej odpowiedzialnoci, awtym wzgldzie najwiksze kompetencje przypisuje si kobietom. Jednake narracje oraz zachowania kobiet, zktrymi pracowaam wykazyway raczej ich ambiwalentny stosunek do ycia rodzinnego oraz napicia rodzce si wodniesieniu do przypisanych im rl, ktrych realizacjom, nigdy nie idealnym, szczeglnie krytycznie przyglday si inne kobiety matki, teciowe, babki, siostry anawet ssiadki. Dla kobiet problematyczne staway si przede wszystkim obowizki zwizane zide macierzystwa imaestwa. Jeli rozpatrzymy je jako wpisane wsystem moralnych zobowiza wynikajcych zmechanizmw pokrewiestwa, to s one ksztatowane przez domow socjalizacj, religi oraz polityk. Sfery niewtpliwie dyskursywne zkonkretnymi koncepcjami tego, jaka powinna by kobieta, jak powinna dziaa ico powinna czu. Te modelowe wzory zachowa bdce czci oglnospoecznej ideologii, przenikaj si jednak zrnorodnymi wariantami dyskursw feminizujcych, obecnych na przykad wmediach oraz zjak najbardziej racjonalnym deniem do tego, by wmoliwie najlepszy sposb zaspokoi wasne 242

potrzeby. Bywa, e kobiety dziaaj wedug ustalonych regu, poniewa mog ztego wynie okrelone korzyci, ale bywa rwnie itak, e dziaaniom tym towarzyszy poczucie bezsilnoci. Wiele kobiet, zktrymi rozmawiaam, wyraao wprost swoje niezadowolenie zprzebiegu ich ycia rodzinnego, natychmiast wyjaniajc, e musz pewne dziaania podejmowa: musz tak dziaa irobi to, co trzeba, cho to cikie. Odczytuj to jako przejaw autodyscypliny, ktrej reguy izastosowanie jest przekazywane zpokolenia na pokolenie wrodowisku spokrewnionych ze sob kobiet. Itak matki ucz swoje crki, e:
Najwaniejsza jest rodzina icokolwiek by si dziao, trzeba zacisn zby iby t kobiet, t matk, t ona, trzeba szanowa ma, bo co bez niego? Trzeba i na kompromisy, trzeba ulega czasami swojej teciowej. Zawsze jako mona si dotrze, ale najgorzej jest, jak si teciowie mieszaj. To jest niedobre. Suchaj, czasem si tak dzieje, e musisz zteciami. Ja na przykad musiaam mieszka zrodzicami ma. No bo gdzie mieli si wyprowadzi, nie? Albo my gdzie? Jak tutaj ju byo gospodarstwo, nie? Ale, to te do pewnego stopnia jest do dogadania, nie? Wszystko, to jest kwestia charakteru, mi si wydaje, nie? Ja nie mwi, e si zteciow nigdy nie pokciam, ale mymy si pokciy, aza chwil ju paliymy papierosy igadaymy zpowrotem, nie? Trzeba si kontrolowa, najgorzej, jak kto jest nerwowy inie potrafi zacisn zbw iodpuci. Tak jestem nauczona. Pomyle trzeba tak: to jest mama mojego ma istara si ustpowa. Trzeba wybacza. To wybaczenie jest bardzo wane wrodzinie.

Istniejce problemy ikonflikty rodzinne czsto s wyjaniane wodniesieniu do podporzdkowanej pozycji kobiet, mskiej dominacji, heteronormatywnoci lub patriarchatu iwefekcie relacje pokrewiestwa s postrzegane zperspektywy strukturalnych nierwnoci. Majc jednak na uwadze przeprowadzone przeze mnie badania, twierdz, e owa nierwno wdystrybucji wadzy, przemoc symboliczna oraz kontrola nie s tak oczywiste wrelacjach pokrewiestwa. Poznaam rodziny, wktrych to kobiety dominuj iposiadaj wadz, zwaszcza wyciu codziennym. Uzyskuj bardzo wysokie dochody, inwestuj wsamorozwj, lubi seks, tyranizuj emocjonalnie swoich mw idzieci, nie zajmuj si prowadzeniem gospodarstwa domowego: praniem, gotowaniem, itp. Faktyczna wadza kobiet bywa jednak ukrywana, co moe zaburza percepcj rodziny zzewntrz. Poza polem zayoci ibliskich wizi rodzinnych, zatem niejako wprzestrzeni publicznej, podtrzymuje si tradycyjny wizerunek rodziny, symbolicznie mianujc mczyzn jej gow. Mona przyj, e kwestia mskiej wadzy strukturalnej oraz relacje patriarchalne stanowi jeden zelementw idealnego modelu rodziny. Jeli teorie rodziny potwierdzaj istnienie wewntrznych sprzecznoci wyciu rodzinnym, to wnioski takie odnosz si zwykle do ycia prywatnego, anie publicznego. Na poziomie oglnospoecznym zawiadczayby onieadekwatnoci modelowych wzorcw, uprawomocniajc wszelkie od nich odstpstwa. Wpraktyce relacje midzy kobietami take ujawniaj asymetryczno wadzy. Na przykad, gdy jaka kobieta zostaje matk, to wrodowisku jej najbliszych krewnych Antysiostrzestwo | 243

uruchomiony zostaje szczeglny mechanizm pomocy oraz wymiany, aintensyfikacja ich przepywu zachodzi pomidzy tymi modymi matkami aich matkami, teciowymi, babciami, siostrami, szwagierkami oraz znaczcymi innymi. Wizi zacieniaj si, acodzienne kontakty staj si czstsze. Ingerencja innych kobiet wproces ksztatowania si nowego macierzystwa zpewnoci naley do sfery kulturowo-spoecznych oczekiwa, ale prba odwzorowania jego ideau moe rodzi wiele konfliktw. Nowonarodzone dziecko automatycznie jest zawaszczane przez innych itraktowane jako wasno oraz dobro rodziny ito na dugo przed jego narodzinami. Ju wtrakcie ciy kobiety wjej rodzinie zaczyna si ksztatowa wielopokoleniowy ukad praktyk podejmowanych przez inne kobiety, wyranie ujawniajc istnienie hierarchii wadzy oraz jej asymetryczny porzdek. Nowa matka najczciej zaczyna podlega wadzy starszych kobiet, ktre zawsze wiedz lepiej, zawaszczaj nowonarodzone dzieci oraz rytuay ich dotyczce. Tym samym moda matka, przynajmniej czciowo, pozbawiana zostaje sprawczoci.
Przychodzisz do domu po porodzie, padasz na nos, jedyne oczym mylisz, to pooy si, odpocz. Ateciowa wyskakuje zjazgotem, e dziecko za ciepo ubrane ipo co ma smoczek wbuzi, zaraz si przyzwyczai! [Kalinowska, 55 lat, Sobieszw] Ona prbowaa si wtrca idawaa milion dobrych rad. Ja zawsze wysucham, ale itak robi swoje. Teciowa ju chyba przywyka, e nic nie robi sobie zjej gadania. Czasem, jak mocno przegina, auj, e nie jestem taka stanowcza inie umiem jej tak dobitnie powiedzie, eby daa mi spokj ztym doradzaniem. Musz y zni wmiar dobrze, bo to ona zajmuj si crk, gdy ja jestem wpracy. Wol, eby bya zadowolona iwdobrym humorze przy dziecku. Chocia zdarzay nam si ostre spicia, gdy teciowa wpadaa o7.00 rano itak zabawiaa dziecko, e nie mogam jej spokojnie nakarmi. Kiedy nie wytrzymaam iwyrzuciam j zpokoju. Powiedziaam, e moe siedzie przy dziecku, jak ja ju wyjd. [Baran 32 lata, Pozna] Na moje nieszczcie mieszka pitro wyej inie ma takiej opcji, ebymy wyszli zdomu bez jej pyta gdzie, po co, na jak dugo itp. Wkocu udzielamy jej odpowiedzi wstylu >>daleko, na duuugo, atak sobie<<. Ta kobieta ma prawie cigle otwarte drzwi na klatk schodow, eby nie przeoczy nikogo wchodzcego iwychodzcego. Normalnie lepsza jest ni pies obronny. Kiedy, jak wybieraam si zmaym na szczepienie, przysza do nas pod byle pretekstem, o7.00 rano ijak si dowiedziaa gdzie idziemy, to powiedziaa, e na pewno nie otej godzinie szczepi wprzychodni, e trzeba i na 12.00, bo jak ona 30 lat temu sza na szczepienia zsynem (moim mem), to byy o12.00. [Wodarczyk, 36 lat, Sobieszw] Moja teciowa jest wporzdku opiekowaa si moj creczk, gdy szam do pracy na cay dzie. Suchaa moich, no brzydko powiem, wytycznych. Szanuje moje zdanie imoj rol jako matki. Przynajmniej tak mi si wydaje, e si stosuje. Natomiast mam konflikt zmoj mam. Nawet dzisiaj. Cigle za mn chodzi, obserwuje mnie

244

apotem, gdy jej si co nie spodoba, to robi mi scen prawie awantur. [Nowicka 35 lat, Pozna]

Hierarchie wadzy wpywaj na relacje interpersonalne midzy ludmi aprzez to na moliwoci negocjacji zakresu praw iobowizkw penionych wrodzinie. Temu za mog towarzyszy bardzo ambiwalentne odczucia. Dzieje si tak wsytuacjach, wktrych jednostki stykaj si ze sprzecznymi stosunkami wadzy ijednoczenie prbuj respektowa tradycyjne reguy obowizujce wsystemie pokrewiestwa. Relacje midzy kobietami s szczeglnie paradoksalne. Sfera domowa, opieka nad dziemi imacierzystwo stanowi pole rywalizacji midzy spokrewnionymi kobietami. Rywalizacja ta ma na celu ustanowienie hierarchii domowej, nierzadko bazujcej na emocjonalnej iekonomicznej dominacji. Dystrybucja wadzy wrodzinie nigdy nie dotyczy wcznie relacji midzy kobietami amczyznami (Notko, Sevon 2006: 135- 147). Wiele kobiet, zktrymi rozmawiaam, bya nastawiona antykobieco. Postaw t okrelam jako 'antysiostrzestwo', moliwe do zaobserwowania zwaszcza wrodzinach wielopokoleniowych, gdzie stronami konfliktu s kobiety reprezentujce dwie rne rodziny pochodzenia (por. Handler 1995: 236-253). Napicia pomidzy crkami amatkami lub te siostrami nie s tak wyraziste ipodlegaj one nieco innym reguom s atwiejsze do negocjacji, opierajc si na innym rodzaju zayoci. Postawy antysiostrzaskie s natomiast typowe dla relacji pomidzy synowymi ateciowymi oraz pomidzy onami braci. Waciwie odzwierciedlaj one mechanizmy dziaania systemu pokrewiestwa. Zjednej strony, charakterystyczne jest dla niego denie do rozszerzania sieci krewnych, na przykad ze wzgldw ekonomicznych lub prestiowych, zdrugiej, nieustanna rywalizacja inegowanie pozycji powinowatych wstrukturze pokrewiestwa. Wiele zmoich rozmwczy mwio wprost, e nienawidz innych kobiet, e ich nie lubi, e kobiety s gupie, beznadziejne, zazdrosne, marudne; e preferuj relacje zmczyznami, brami, tatusiami, szwagrami ikolegami. Kobiety, ktre nie lubi swoich krewniaczek, znajduj si wbardzo rnych sytuacjach yciowych: s onami, matkami dorosych dzieci, konkubinami, wdowami, bezrobotnymi matkami synw, kilkukrotnymi rozwdkami, kochankami, singielkami, rozwdkami zchwilowymi kochankami, onami bezdzietnymi zwyboru.
Mojej teciowej nienawidziam. Taka krzykliwa teciowa, ktra nigdy nie bya mia. Mymy si ni opiekowali jak umieraa, ale ja do niej serca nie miaam. Tak jak ona dla mnie idla dzieci. To bya wredna osoba, nic nam nie pozwalaa tutaj zmienia. Rzdzia iteraz prosz, jak tu wyglda? Nigdy nie przeszo mi przez gardo, eby do niej mamo powiedzie. Mwiam do niej teciowo, albo tak jako bezosobowo si do niej zwracaam. Moe gdyby to bya taka, no ciepa osoba, mia, to moe, ale ja nie mogam. Nigdy. Zatrua mi ycie. [Tanasiowa 56 lat, Sobieszw] Baby to s gupie, faceci s inni, bardziej konkretni, zawsze ci powiedz szczerze, albo si pobij ipo krzyku anie plotki iniszczenie. Ja tu miaam jedn przyjacik, co jej mogam si wygada, atak to tu ju nikogo nie ma. Mona powiedzie, ale tak na

Antysiostrzestwo | 245

szedziesit procent. Baby tu mnie nie lubi, bo ja adna jestem, jak si ubior, to kady oko zawiesi. Jak wo spdniczk ibuty na obcasie, oJezu jak ja uwielbiam na obcasie chodzi, tylko wtakich chodz... Zawsze zgrabna byam isi inaczej ubraam do kocioa, dlatego mnie nie lubi gupie. [Szymczak 56 lat, Dziekanowice] Taka moja macocha, to to gupie jak but. Za szmaty j trzeba. Jak ojciec umar to ta pipa mao nie umara, nie jada, nie wychodzia, ajej crunia, nastpna pipa, nie zainteresowaa si, co si zmatk dzieje, dopiero ssiadka si zainteresowaa, bo ona nie wychodzia. Nie widziaa jej, wamali si do mieszkania ata ley wycieczona. Pojechaam, jak ja si wkurwiam! Ta wlodwce nic nie miaa, wziam za fraki j imwi tak nie moe by, ty masz pilnowa, eby matka jada. No czy to nie durne? Czy by jaki facet tak sobie pozwoli? [Krajewska 65 lat, Dziekanowice] Ja szacunku do kobiet nie mam. yam zwieloma mczyznami nie bez powodu. Teciowych miaam amiaam. Kobiety s nieyciowe. Odzieciach myl anie osobie. To jest stracenie si. Kobiety s nieszczliwe, ja sama taka jestem, na co mi koleanki, siostry. Nie wchodz wgbsze relacje. Jak patrz na moj wnuczk, to mi al. [Domaska 63 lata, Dziekanowice] Mam dwie crki. Jako matka nie mog tego powiedzie, bo to nie wypada, ale jako kobieta wogle mog. Jednej, no jak to powiedzie, nie lubi. Modsza jest odlega ode mnie. Jeszcze pod nosem babci mieszka bez lubu, ale moe tak trzeba, moe dzisiaj tak by powinno, eby najpierw si upewni, apotem nie cierpie. Ja to toleruj, co mam zrobi? Przynajmniej wiem, gdzie jest. Ale si nie zgadzam. Przyjani si zdrug. Zt drug lepiej mi si rozmawia, lepiej si rozumiemy, przynosi mi ksiki ciekawe, modsza ma swoje sprawy, ma inny wiat. Nie jest moj przyjacik. [Gajewska 50 lat, Dziekanowice]

7. Transformacje roli wsieci krewnych

Wnowych studiach nad pokrewiestwem pojcie ambiwalencji odnosi si do powiza pomidzy poziomem strukturalnym, apoziomem praktycznych relacji wystpujcych wsieciach krewnych. Role spoeczne wyciu rodzinnym bazuj na strukturalnym ukadzie relacji wadzy, ktry jest konfliktogenny. Role odzwierciedlaj kulturowe oczekiwania dotyczce tego, wjaki sposb ludzie powinni dziaa izachowywa si. Bazuj one na zrnicowanych prawach, przywilejach iobowizkach, ktre dookrelaj relacje spoeczne. Ambiwalencja uaktywnia si wwczas, gdy jednostki prbuj zdefiniowa wasne ycie rodzinne adaptujc oglnie przyjte reguy do zindywidualizowanych oczekiwa istandardw. Jednostkowa sprawczo jest moliwa do wynegocjowania anastpnie realizacji wprocesie interakcji spoecznej, lecz zmieniajce si wewntrzrodzinne hierarchie wadzy utrudniaj ten proces. Wpywaj na

246

rozlego iefektywno moliwych do podjcia dziaa wkonkretnych sytuacjach (Connidis, McMullin 2002: 558-567). Pewne role spoeczne wydaj si podlega zmianom bardzo powoli itak te jest wprzypadku niektrych rl penionych wsystemie pokrewiestwa. Na poziomie deklaracji charakterystyczne jest hodowanie modelowym ideaom, to znaczy, na przykad tradycyjnemu podziaowi rl wrodzinie. Wpraktyce codziennej, atake wsubiektywnych narracjach, rzadko mamy do czynienia ztakim ideaem. Funkcj modeli jest dostarczanie pewnoci, e yjemy wwiecie stabilnym iznormalizowanym. Pozostaje to istotne dla procesu nabierania koherentnej tosamoci: mnie jako ony, matki, ma, ojca, syna, crki itp. Narracje oromantycznej mioci, dobrym maestwie, wktrym kobieta robi to, co powinna, mczyzna robi to, co ma robi, omaeskiej reprodukcji, wiernoci, kompromisach czy powiceniach pozostaj nieadekwatne wstosunku do praktyki spoecznej. Mimo to inwestujemy wasne emocje wnarracje oideaach, po to, by mc zachowa spjn koncepcj nas samych inaszych rodzin. Pojcie roli posiada ogromne znaczenie wnaukach spoecznych, ale jako narzdzie analityczne nie do koca nadaje si do zastosowania wkontekcie pci kulturowej. Jest to pojcie wybitnie socjologiczne, wyjaniane jako ukad norm odnoszcych si do zachowa oraz nastawie charakterystycznych dla danej pozycji istatusu spoecznego (Goffman 1981). Pewne praktyczne aspekty rl spoecznych bywaj niewidoczne inie da si ich zwerbalizowa wprosty sposb. Midzy innymi jest to specyfik rl, jakie kobiety imczyni powinni peni wsferze rodzinno-domowej (Bolak 1997: 409-431; Komarovsky 1992: 301-313; Moore 2005: 309-339). Czsto zapomina si otym, e role, takie jak: ona, m, matka, ojciec, teciowa, wujek, siostra zawsze okrelane s przez interakcj zinnymi ludmi. Na przykad role penione przez mczyzn wstrukturze pokrewiestwa woczywisty sposb s rne; wjej obrbie s zarazem synami, brami, mami, ojcami, ziciami czy teciami. Kiedy role te rozpatrujemy oddzielnie, co jest typowe dla studiw nad rodzin, ich reprezentacje nie mog by pene. adna rola bazujca na wiziach pokrewiestwa nie jest autonomiczna wzgldem innych. Rodzina ipokrewiestwo to system interaktywny. To, wjaki sposb bdzie realizowana rola ma, jest sprzone ztym, jak realizowane s przez t sam osob rola ojca, syna bd brata. Twierdzi si, e rola jest pozajednostkowa ipozaindywidualna, zatem przede wszystkim spoeczna ikulturowa. Wtym ujciu rola staje si koncepcj strukturaln, ale wdziaaniu jest jak najbardziej dynamiczna (Komarovsky 1992: 309-310; Lopata, Thorne 1978: 718-721). Jeli odwoujemy si do naukowych modeli oraz oglnospoecznych wzorw iideologii, to role rzeczywicie s precyzyjnie zdefiniowane, jednake na poziomie codziennoci, zmiennej isytuacyjnej, okazuj si podlega przemianom. Transformacje rl wynikaj waciwie zprostej przyczyny ze zmiennych pozycji istatusw, ktre zajmujemy wstrukturze spoecznej wcigu naszego Transformacje roli wsieci krewnych | 247

ycia. Zmianom podlega nasz wiek, sytuacja ekonomiczna, wjakiej si znajdujemy, nasze oczekiwania, preferencje, zestaw zasad, ktrych powinnimy si trzyma. Wodniesieniu do rodziny ipokrewiestwa mona odwoa si do socjologiczno-psychologicznej koncepcji cyklu ycia rodzinnego (Duvall, Miller 1984; Glick 1989: 123-129; Spenier, Glick 1980: 97-111). Koncepcja ta wcentrum zainteresowania umieszcza maestwo, ale mona j postrzega take jako pedocentryczn. Zakada ona, e rodzina jest podstawow jednostk dla rozwoju czowieka. Klasyczna wersja tej koncepcji wyrnia siedem faz cyklu ycia rodziny. Jest to maestwo bez dzieci, ktrego zadaniem jest stworzenie rodziny. Rozpoczyna si ceremoni, symbolizujc zakoczenie przynalenoci do rodzin pochodzenia iinicjacj nowej rodziny. Na pocztku maestwa dochodzi do negocjacji dotyczcych zasad jego funkcjonowania. Nastpnymi etapami s: rodzina wychowujca mae dzieci, rodzina zdzieckiem wwieku przedszkolnym, rodzina zdzieckiem wwieku szkolnym, rodzina zdorastajcym dzieckiem, rodzina wstadium pustego gniazda ina kocu stadium starzejcych si rodzicw. Nie ulega wtpliwoci, e kategoria cyklu rozwoju rodziny jest wyranie socjologiczna, ale wpewien sposb wskazuje ona na to, i mamy do czynienia zprocesem. Nie chodzi tu jednak orozwj, ani swoist ewolucj yciow. Wzalenoci od tego, wjakim momencie ycia znajduj si ludzie tworzcy rodzin, rnie bdzie wygldao zagadnienie pomocy udzielanej iotrzymywanej. Jej intensywno iforma okazuj si zalene od statusu spoeczno-ekonomicznego. ycie jednostki oznacza zmienno jakoci wizi czcych j zinnymi ludmi, ktrym bd odpowiada okrelone wdanym momencie preferencje ioczekiwania, role, obowizki oraz prawa. Pokrewiestwo jest procesualne ijego struktura musi podlega nieustannemu odtwarzaniu na drodze wsppracy iumw midzy ludmi. Kompozycja sieci krewnych wsposb oczywisty nie jest stabilna inie chodzi tu oprzemiany demograficzne jakim podlega, lecz odziaanie pamici, ktra decyduje orozlegoci wiedzy na temat wizi pokrewiestwa. Ich procesualno wynika ztego, e s one tworze nie tylko przez okrelone zestawy rl, obowizkw ipraw majcych swoje odzwierciedlenie wterminologiach, lecz take przez ich praktyczn aplikacj wpartykularnych sytuacjach codziennoci. Wobec tego role iobowizki, nierwnoci ihierarchie wynikajce ze struktury pokrewiestwa nie mog by rozstrzygane jako statyczne. Pokrewiestwo jest systemem rozcigajcym si wczasie znacznie bardziej ni ycie jednostki, jednak wmoim projekcie badawczym byam zainteresowana przede wszystkim jednostk oraz jej interakcjami zludmi, okrelanymi jako krewni. Na denie do tego, by modelowo realizowa role wynikajce zpokrewiestwa zpewnoci wpywa polityka spoeczna, ktra wPolsce, przynajmniej wporwnaniu zinnymi krajami europejskimi, posiada konserwatywny charakter. Rodzina nadal pozostaje gwn instytucj, ktra musi wspiera izabezpiecza jednostki. Przede wszystkim chodzi tu funkcj opiekucz wzgldem dzieci iosb starszych; funkcj, 248

ktra ma konkretne konsekwencje wodniesieniu do aktywnoci ekonomicznej kobiet oraz jej efektywnoci zarwno wperspektywie biecej, jak iprzyszej (np. wformie wiadcze emerytalnych). Ot rodzina, nawet jeli zdefiniujemy j jako instytucj spoeczn, jest zarzdzana przez kobiety. Jest to ich rol iwrezultacie kobiety zawaszczaj wiat domowy pomimo trendw promujcych stosunki rodzinne oparte na partnerstwie. Sytuacja ta ulega oczywicie zmianie, lecz jest to proces zachodzcy powoli, poniewa wodniesieniu do rodziny mamy do czynienia zsystemem regu, ktre ze wzgldu na poczucie bezpieczestwa chcemy postrzega jako trwae. w powolny proces transformacji rl wrodzinie wida wzmiennoci iambiwalentnych narracjach dotyczcych ycia rodzinnego. Wiele kobiet uwaa swoich mw za idiotw idebili, ktrzy nie potrafi tego, co potrafi kobiety. Nie chodzi tu ozdolnoci, tylko zestaw stereotypowych cech idziaa, jakie mog lub powinny by podejmowane przez wspmaonkw czy partnerw. Wraz ze wzrostem zaangaowania kobiet wprac zawodow, kobiety itak musz nadal wykonywa najwicej prac wdomu. Pisze otym, midzy innymi, Maria S. Rerrich (1996: 27-34) wskazujc na podwjne brzemi wspczesnych kobiet, ktre oznacza nieuniknione poczenie pracy zawodowej zprac na rzecz domu irodziny. Zmoich bada wynika, e mczyni rzadko angauj si wte obowizki domowe, ktre tradycyjnie przypisuje si kobietom. Jednak naley zda sobie spraw ztego, e praca mczyzn na rzecz domu bywaa wtrakcie moich bada po prostu ukrywana. Gdyby moi rozmwcy mczyni bdcy mami, ojcami isynami pokazali mi, co tak na prawd robi wdomu, grozioby to zaamaniem si ich stereotypowego wizerunku. Mogoby si okaza: e mczyzna, ojciec, gowa rodziny gotuje czciej ilepiej ni ona; e prasuje swoje koszulki; zajmuje si praniem, bo tylko on potrafi nie sfilcowa swetrw czy wenianych spodni; to on wie, gdzie s tasze produkty; to on my, przewija swoje dziecko, ajeli to si wyda to, co pomyli onim jego ojciec, brat, matka? e jest bab, e jest niemski, pantoflarz? lub e nie potrafi zada tego, co mu si naley? Wspomniana Maria S. Rerrich dokonuje, jak jej si wydaje, odkrycia nowego mechanizmu redystrybucji pracy na rzecz domu midzy kobietami. Nie jest to jednak ani odkrycie, ani nowe zjawisko. Znarracji moich rozmwcw, ktrzy maj wtej chwili powyej 50 lat, wynika dokadnie to samo dom by zawaszczony przez kobiety, ktre ze wzgldw na warunki ekonomiczne musiay ze sob wsppracowa. Zmianie ulega natomiast dystrybucja pracy na rzecz domu midzy matkami aich dziemi, zwaszcza wrodowisku miejskim. Wrd obserwowanych przeze mnie rodzin zdziemi wniemal kadej dzieci podejmoway prace na rzecz domu gotoway obiady, sprztay, robiy zakupy lub opiekoway si swoim modszym rodzestwem. Przykadem moe by rodzina Wieczorkw mieszkajca wpodpoznaskiej miejscowoci, wktrej wikszo prac domowych wykonywaa nastolatka.
Rodzice maj prac. Wiesz, ja rozumiem, kady ma swoje problemy, ale jest Wiktor. On cay czas siedzi wdomu. Ja si musz nim zajmowa, wsoboty podrzucamy go

Transformacje roli wsieci krewnych | 249

babci. Gdyby nie ja, to mj brat by si zanudzi. Czasem strasznie si miej, bo nazywa mnie swoj mam, ale wsumie jak patrz na to zperspektywy czasu, to po czci ja go wychowaam. Wydaje mi si, e biedak urodzi si wnieodpowiednim momencie. Wskazuje na to mega wielka rnica wieku midzy nami. Dla niego wystarczy, e bdzie mg posiedzie ze mn wpokoju, jak si ucz. Czasami zabieram go do miasta, jak musz jakie sprawy pozaatwia.

Maria S. Rerrich pisze rwnie oidei nowego mczyzny, partnera angaujcego si wprace domowe, opiek nad dziemi itacierzystwo. Jest to koncepcja eksploatowana gwnie przez media. Wpolskim kontekcie nie znajduje ona raczej praktycznego odzwierciedlenia. Dugo urlopw tacierzyskich potwierdza tylko, e na poziomie wyobrae spoecznych mczyni nadal s uznawani za niekompetentnych wopiece nad dziemi: Jeli tatu zostaje sam wdomu, to musi zosta poinstruowany itrzeba go kontrolowa, inaczej baabym si. Wpolskich rodzinach zdziemi mona obserwowa proces zastpowania kobiet przez inne kobiety: pracujce crki zastpowane s przez swoje matki, teciowe, siostry, szwagierki. Mczyzn nie dopuszcza si do sfery domowej, arekonstruowanie ycia codziennego polega na nieustannym organizowaniu, kontrolowaniu iksztatowaniu wzorw kooperacji. Kobiety nie traktuj mczyzn jako partnerw wtej wsppracy, narzekajc jednoczenie, e faceci nic nie robi. Nie robi, poniewa nie musz. Jednake mogam obserwowa inne, czsto wystpujce zjawisko, polegajce na udzielaniu intensywnej pomocy przez ojcw ich zamnym crkom. Nie chodzi tu opomoc finansow, ale ousugi iuyczanie czasu. Obserwowaam sytuacje, wktrych to ojcowie robili crkom zakupy, pomagali im wsprztaniu, remontach, naprawach, wzaatwianiu pracy, uregulowaniu spraw urzdowych ipaceniu biecych rachunkw (np. Baranowa, Jaboska zPoznania, Borkowska, Gowacka zJeleniej Gry). Nie naley te zapomina, e kooperacja midzy spokrewnionymi kobietami jest uzaleniona od statusu ekonomicznego rodziny. Te, ktre posiadaj wysoki status wtym wzgldzie, wynajmuj opiekunki do dzieci, kucharki, sprztaczki, cho wbadanych przeze mnie przypadkach, najczciej obok dodatkowej, opacanej pomocy wprace domowe zaangaowane s krewne. Znakomit ilustracj takiej sytuacji jest ta, ktr obserwowaam wrodzinie Nowickich. Nowiccy mieszkaj na jednym ze strzeonych osiedli wPoznaniu. Na co dzie dom jest zamieszkiwany przez 34-letni kobiet oraz jej kilkuletnie crki. Nowicki pojawia si wnim jedynie raz wmiesicu. Prowadzi bowiem przedsibiorstwo, ktre wymaga od niego pracy wrnych miejscach. Wcigu tygodnia dziemi oraz domem zajmuj si na zmian wynajta gospodyni, teciowa oraz matka kobiety. Podzia prac midzy spokrewnionymi kobietami jest sprzony zich aktywnoci ekonomiczn. Wwikszoci rodzin, zktrymi pracowaam, gdyby nie fakt, e dziemi zajmuj si matki, teciowe bd siostry kobiet, to nie miayby one moliwoci podjcia pracy zawodowej. Niemniej pamita trzeba, e jest to system dyskryminu250

jcy owe pomagajce kobiety. Babcie, ktre spotkaam, to czsto kobiety pomidzy 50 a60 rokiem ycia, azatem jeszcze wwieku produkcyjnym. Rezygnuj zpracy, przechodz na renty lub wczeniejsze emerytury, by mc pomc swoim crkom isynowym. Aranacja pracy domowej jest rna dla kobiet imczyzn. Mczyni bardzo czsto oddzielaj prac od domu. Kobiety przeciwnie, staraj si tak zorganizowa swoj prac zawodow, by jednoczenie mc wmiar sprawnie zajmowa si domem. Praca wdomu wymaga dwch czasowych porzdkw jeden regulowany przez produktywno, drugi przez dyspozycyjno idbao. Porzdek ten sprawia, e aktywne zawodowo kobiety dowiadczaj fragmentaryzacji czasu oraz nierwnoci. Trudno bowiem dopatrzy si proporcji dziaa podejmowanych wdomu przez kobiety imczyzn. Problem ten nie jest a tak bardzo wyrany wrodzinach bezdzietnych, niemniej wrodzinach zdziemi zarzdzanie czasem oraz organizacja dziaa ma charakter pedocentryczny, zwaszcza wprzypadku rodzin zmaymi dziemi. Im s one starsze tym czciej s angaowane wprace domowe. Inn sytuacj przywouje, na przykad Laura A. McCloskey (1996: 449-463), opisujc sytuacje, wktrych mczyzna traci prac ipozostaje bezrobotny. Sytuacja bezrobocia mczyzny jest problematyczna otyle, e przestaje on peni swoj stereotypow rol gowy rodziny, ktra zajmuje si jej finansowym utrzymaniem. Wedug Laury A. McCloskey bezrobotni mczyni doznaj spoecznej deprywacji istaj si niepenowartociowi. Wprzypadkach obserwowanych przeze mnie rodzin, wktrych mczyni byli bezrobotni rzeczywicie tracili autorytet. Co wicej ich role ojca ima byy niekiedy zwieszane imczyni ci stawali si dziemi, synkami, ktrych naley otoczy opiek.
Pracuj od 14.00 do 21.00, musz dojecha do pracy 5 kilometrw na rowerze. M nie pracuje, ale nie jego gowa od tego. Jest mczyzn, dodatkowo chorym. Jeli nie ma obiadu, jedzenie przygotowuje moja 10-letnia crka lub jedna ztych, co znami nie mieszka. M nie, bo teraz jest niezrczny po chorobie, ale przedtem to on wicej gotowa. Pomaga mi, nie powiem, tego mu nie odmwi, ale teraz go mczy nie bd. Ale robi zakupy [wsklepie mieszczcym si na parterze domu, wktrym mieszka], bo on dostaje ode mnie pienidze, apoza tym on lubi. Hmm, teraz to niczym si nie zajmie, nie moe, amoi ziciowie to si nie rusz. Brak mi sw, jak jest co ciszego to trzeba obcych ludzi prosi, ale wtedy to nie wypada nie zapaci. [Tanasiowa 56 lat, Sobieszw]

Transformacje roli wsieci krewnych | 251

252

Rozdzia IX Pomoc, wzajemno, wymiana

1. Pomoc ibezpieczestwo socjalne
Jeden znajbardziej charakterystycznych mechanizmw wpisanych wfunkcjonowanie polskiego pokrewiestwa to mechanizm wzajemnej pomocy, ktrego zadaniem jest zapewnienie bezpieczestwa ekonomicznego oraz emocjonalnego czonkom szeroko rozumianej rodziny. Wanglojzycznej literaturze przedmiotu mechanizm ten okrelany jest jako social security. Wzasadzie za polskojzyczny odpowiednik tego pojcia powinnam przyj 'zabezpieczenie spoeczne'. Jednake dla podkrelenia tego, e interesuj mnie wewntrzrodzinne mechanizmy pomocowe oraz oddolne dziaania, nie za przedsiwzicia ocharakterze politycznym, wksice uywam pojcia 'bezpieczestwa'. Zabezpieczenie spoeczne jest raczej funkcjonalnym aspektem organizacji spoecznych ijest zwykle definiowane jako cao instytucji, ktre zostaj powoywane do ycia wcelu dostarczenia oglnego dobrobytu jednostkom lub rodzinom. Teoretycznie przedsiwzicia tych instytucji powinny opiera si na praktykach spoecznych iodpowiada na realne, okrelone zapotrzebowanie obywateli. Najbardziej znan definicj zabezpieczenia spoecznego jest definicja Midzynarodowej Organizacji Pracy (ang. International Labour Organization) z1984 roku, wedle ktrej jest to ochrona zapewniana spoeczestwu poprzez zapobieganie ekonomicznej ispoecznej biedzie powodowanej redukcj zarobkw, chorobami, macierzystwem, dyskryminacj wsektorze zatrudnienia, bezrobociem, niepenosprawnoci, podeszym wiekiem imierci. Zadaniem funkcjonowania zabezpieczenia spoecznego jest take zagwarantowanie obywatelom danego kraju opieki zdrowotnej iochrony dla rodzin zdziemi (Benda-Beckmann, Benda-Beckmann 1994: 7-31). Zabezpieczenie spoeczne identyfikowane zformalnymi inowoczesnymi instytucjami od bezpieczestwa tworzonego przez zwyke relacje spoeczne iekonomiczne odrnia to, i to ostatnie jest ksztatowane przez system normatywny isymboliczny. Wrezultacie koncepcja zabezpieczenia posiada charakter pastwocentryczny ijednoczenie etnocentryczny, poniewa jest moliwa do zastosowania wycznie wodniesieniu do krajw rozwinitych, wktrych rzeczywicie pomoc socjalna funkcjonuje dziki instytucjom zarzdzanym przez pastwo. Innymi sowy, instytucjonalne rozumienie zabezpieczenia spoecznego jest zbyt wskie, poniewa nie uwzgldnia wproPomoc ibezpieczestwo socjalne | 253

cesie jego wytwarzania udziau gospodarstw domowych ispoecznoci. Natomiast bezpieczestwo socjalne to nie tylko instytucje pastwowe, ale przede wszystkim rodzina, dalsi krewni oraz znaczcy inni, tacy jak ssiedzi, znajomi czy przyjaciele. Jest to zjawisko odzwierciedlajce sprzenie oficjalnych instytucji zsystemem normatywnym isymbolicznym, tradycj, zwyczajami, etyk, filozofiami, stylami ycia atake religi. Dziaania podejmowane przez pastwo wpywaj na funkcjonowanie instytucji spoecznych ina odwrt. Pastwo iszeroko rozumiana rodzina stanowi gwnych producentw bezpieczestwa socjalnego we wspczesnej Europie. Podobnie jak pastwo, rodzina zapewnia opiek, edukacj, wsparcie finansowe, czy pomoc wznalezieniu zatrudnienia. Ma wpyw na wybory dotyczce kariery zawodowej, maestwa czy rodzicielstwa. Jednake taka rola rodziny nie jest staa ani wczasie, ani wprzestrzeni. Rozmiary oraz intensywno zapewniania bezpieczestwa socjalnego przez rodzin zawsze bd zalene od zmieniajcych si wzorw zawierania maestw, kohabitacji, rozwodw czy dzietnoci. Chocia okrelone mechanizmy wpisane wpraktyczne funkcjonowanie pokrewiestwa bez wtpienia wpywaj na polityk pastwa wzakresie dyskryminacji pci izjawiska spoecznej ekskluzji, to jednak stanowi zaniedbany obszar badawczy, zwaszcza wkontekcie spoeczestwa polskiego. Przeomu dokona, moim zdaniem, dopiero projekt Kinship and Social Security, dla ktrego jak wspominaam realizowaam badania wPoznaniu oraz Dziekanowicach. Wzajemna pomoc jest wpisana wspoeczno-kulturow ideologi pokrewiestwa. Najwyraniej formuje si wobrbie sieci najbliszych krewnych (wsensie przestrzennym iemocjonalnym). Dlatego te jestem zainteresowana mechanizmami, ktre s charakterystyczne dla relacji midzy rodzicami adorosymi dziemi, rodzestwem, dziadkami awnukami. Klucz do zrozumienia dziaania pomocy jest wzasadzie prosty idecyduj oniej blisko przestrzenna oraz czstotliwo kontaktw. Wikszo relacji ocharakterze pomocowym wynika zatem zrelatywnie niewielkiego rozproszenia sieci efektywnych krewnych. Jednym zmoich celw badawczych byo zaobserwowanie tego, na ile blisko przestrzenna przekada si na czsto kontaktw, ktre wzmacniaj wizi wewntrzrodzinne. Wprzypadkach, ktre analizuj, kontakty takie czsto nale do codziennego rytuau. Najczciej kontaktuj si ze sob rodzice iich dorose dzieci, atake one ze swoimi teciami. Czstotliwo iintensywno kontaktw reguluje system wzajemnej pomocy iwsparcia, ktre mog by uruchomione wkadym momencie. Kontakty zdalszymi krewnymi (na przykad zciotkami, wujkami, kuzynami, rodzestwem dziadkw) bywaj podtrzymywane, jeli przynosz pewne efekty wpostaci wymiany usug czy pomocy. Utrzymywanie osobistych kontaktw zbliszymi idalszymi krewnymi, przekada si na poczucie, e rodzina to nie tylko wizy krwi, ale take pokrewiestwo symboliczne, duchowe. Wizi rodzinne s wzmacniane na rne sposoby izkilku powodw (Kotlarska-Michalska 1992a: 251-258, 1992b: 17-32). Po pierwsze, dlatego, i wizi te definiowane s jako co 254

danego zgry ioczywistego, co wynika zoglnospoecznej ideologii pokrewiestwa podkrelajcej nieuchronno podzielenia zkim tej samej krwi, przey, interesw czy miejsca zamieszkania. Bez tych wizi iwynikajcych znich transakcji wobrbie rodziny nie bylibymy wstanie wchodzi wszerszy system powiza spoecznych. Po drugie, dlatego, e wizi te stanowi swoist inwestycj, zwracajc si wcigu naszego ycia. Wizi pokrewiestwa wsptworz system bezpieczestwa iochrony rodziny przed zagroeniami pyncymi zzewntrz. Po trzecie, ze wzgldu na to, i rodzina jest istotnym elementem tak tosamoci indywidualnej oraz subiektywnej, jak ispoecznej inarodowej. Pomoc wewntrzrodzinn mona uj jako rodzaj przepywu kapitaw midzy pokoleniami (Szukalski 2004: 94-104). Istniej dwa rodzaje takich przepyww, ktre oddziauj na codzienne funkcjonowanie rodziny. Pierwszy znich to przepyw publiczny (wiadczenia emerytalno-rentowe, publiczna opieka medyczna, system bezpatnego szkolnictwa, wiadczenia rodzinne), od ktrego wduej mierze bd zaleay systemy transakcji realizowanych wobrbie rodziny. Drugi zprzepyww to transfer prywatny, ktry mona zdefiniowa jako wewntrzrodzinny system pomocy, motywowany altruizmem, samointeresem, deniem, jeli nie do podwyszenia to przynajmniej do utrzymania statusu ekonomicznego ispoecznego rodziny. Transferem prywatnym s rozmaite rodzaje udzielanej iotrzymywanej pomocy ocharakterze doranym lub staym, materialnym, praktycznym lub emocjonalnym. Bdzie to take dziedziczenie, wzajemne usugi oraz szeroko rozumiane wsparcie. Pomoc midzypokoleniowa wystpuje jako zjawisko niezalene od momentu, wjakim rodzina si znajduje, cho istniej takie sytuacje wcyklu ycia rodziny, ktre istotnie intensyfikuj pomoc oraz wsparcie (por. Wierzchoniwna 1951: 562-567). Zmoich obserwacji wynika, i wzmoony przepyw pomocy nastpuje: a) wokresie formowania si maestwa inowej rodziny, zwaszcza gdy pojawiaj si dzieci; b) wokresie, kiedy dorose dziecko studiuje, zwaszcza, jeli na miejsce studiw wybiera miasto odlege od miejsca staego zamieszkania rodziny pochodzenia; c) wokresie, gdy rodzice wchodz wwiek emerytalny. Wdwch pierwszych przypadkach udzielana pomoc przyjmuje kierunek rodzice dorose dzieci (por. Wcirka 1998, 2001, 2002c, 2004). Jednake dla polskich rodzin charakterystyczna jest raczej permanentna pomoc pynca wpowyszym kierunku bez wzgldu na wiek istatus dorosych dzieci. Pomoc wkierunku odwrotnym nasila si, gdy rodzice przestaj by aktywni zawodowo izaczynaj by postrzegani jako wymagajcy pomocy ze wzgldu na z kondycj fizyczn. Pomoc ta posiada charakter odwzajemnienia. Czasem jest ona konieczna zpowodu trudnoci finansowych rodzicw wicych si zotrzymywaniem niskich wiadcze emerytalnych. Czciej jednak to emerytury rodzicw stanowi przedmiot wymiany wzamian za wsparcie iopiek. Kady zetapw, wktrych zjawisko pomocy staje si najwyraniejsze rni si wkwestii najbardziej podanych form pomocy. Wszystkie jednak zamykaj si wobrbie najbliszych krewnych. Pomijajc Pomoc ibezpieczestwo socjalne | 255

wsparcie emocjonalne czy udzielanie rad iograniczajc si do pomocy owymiernej wartoci, naley wskaza, e wprzypadku osb modych, najwaniejsze s przepywy finansowe imaterialne, nastpnie za powicanie czasu ipraktyczne dziaania, ktre jako usugi s wiadczone przez rodzicw. Zkolei dla osb starszych podstawowe znaczenie posiada ofiarowanie czasu. Transfer zasobw finansowych niemal zawsze kierowany jest do dorosych dzieci, aza ich porednictwem pynie zczasem do generacji wnukw. System wzajemnego wsparcia ipomocy, mimo i wedug moich rozmwcw jest systemem apriorycznym iwpisanym wdefinicj rodziny, jest systemem zmiennym. Jego cechy oraz przyjmowane wnim strategie wynikaj zwyposaenia kulturowego iinstytucjonalnego, sytuacji ekonomicznej ijakoci organizacyjnej sfery publicznej. Wrezultacie wpolskich warunkach najistotniejsze s przepywy finansowe irzeczowe niezalene od poziomu dochodw isytuacji spoecznej obdarowywanych. Im gorsza sytuacja finansowa danej rodziny, tym udzielana pomoc finansowa bdzie mniejsza, lecz nie oznacza to, e nie istnieje. Bywa ona rekompensowana wpostaci innych darw owymiarze praktyczno-emocjonalnym (por. urek 2003: 23-136). Oprcz pomocy finansowo-rzeczowej du wag posiadaj usugi. Dotyczy to przede wszystkim opieki nad dziemi, nastpnie jest to pomoc kierowana do osb starszych, najczciej sprowadzajca si do robienia zakupw, wyrczania wkontaktach zurzdami, wykonywania ciszych prac domowych iopieki wprzypadku choroby. Nie da si wyodrbni oglnego modelu wzajemnej pomocy wrodzinie bez odniesie do zrnicowania klasowego iprzemian demograficznych, jakim podlega polskie spoeczestwo. Te dwie zmienne generuj ksztatowanie si wariantw wzoru pomocy rodzinnej. Za szczeglnie istotne uwaam zrnicowanie spoeczno-ekonomczne, ktre midzy innymi charakteryzowao rodziny zamieszkujce Pozna. Wrd rodzin zamoniejszych udzielanie pomocy byo traktowane nie tylko jako wyraz altruizmu wynikajcego zcharakteru wizi rodzinnej, lecz take jako rozmylny rodek realizacji strategii promocji spoecznej potomstwa. Pomoc okazuje si zatem zindywidualizowana idostosowywana do konkretnych potrzeb. Cechuje si zrnicowaniem izmiennoci. Przybiera tak form oraz intensywno, jaka wdanym momencie jest potrzebna. Pomoc jest okazywana od najmodszych lat dziecka. Rodzice opacaj dodatkowe zajcia pozaszkolne, pniej poyczaj samochody, funduj wakacje, pomagaj znale prac, finansuj wyjazdy zarobkowe, edukacyjne wyjazdy za granic, pomagaj przy zakupie samodzielnego mieszkania, zatrudniaj we wasnych firmach, organizuj ewentualne wesela, wreszcie opiekuj si wnukami. Wsparcie wtakich rodzinach jest dugookresowe irealizowane wpeni wiadomie. Ma ono pomc dzieciom wprzejciu przez pierwsze lata samodzielnoci iosigniciu co najmniej takiej samej pozycji spoecznej, wjakiej znajduj si rodzice udzielajcy pomocy. Im rodzina jest zamoniejsza, tym wikszy nacisk kadzie si na odtwarzanie bogactwa ipozycji spoecznej. 256

Strategie pomocowe ksztatuj si nieco odmiennie wrodzinach uboszych. Wich przypadku pomoc finansowa jest znacznie mniejsza inigdy nie posiada charakteru dugookresowego. Pojawia si wsytuacjach kryzysowych, zapobiegajc degradacji spoecznej najbliszych krewnych. Wtakich rodzinach system pomocy znacznie czciej wychodzi poza rodzin nuklearn. Brak stabilnego zasobu finansowego powoduje, e pomoc materialna jest rekompensowana wpostaci pomocy praktycznej iemocjonalnej. Dziki temu wi rodzinna jest silniejsza ni wprzypadku rodzin owyszym statusie spoeczno-ekonomicznym. Rodziny ubosze posiadaj znacznie wicej wolnego czasu, ktry jest powicany na wzmacnianie wizi czcych jej czonkw. Rwnoczenie strategie pomocy s nastawione raczej na przetrwanie, ni na wiadome inwestycje wspoeczny kapita rodziny. Rodziny borykajce si zproblemami finansowymi owiele bardziej uzaleniaj swoje funkcjonowanie od pomocy ze rde publicznych.

2. Wzajemno iwymiana
wiadczeniami moe by wszystko: dobra materialne, korzyci ekonomiczne, usugi, przekazy ceremonialne isymboliczne, relacje emocjonalne, postawy podporzdkowania itp. Obowizek odwzajemnienia nie wymaga natychmiastowoci ani identycznoci wiadcze, ale zakada denie obu stron do rwnowagi jako warunku utrzymania czcego je zwizku spoecznego. Pojcie wzajemnoci wantropologii rozwin Marcel Mauss (2001)wswojej analizie zjawiska daru (gift-giving). Ich wymian postrzega jako dziaanie obligatoryjne, regulowane zasadami ocharakterze normatywnym. Wszechobecno daru wspoeczestwach prymitywnych doprowadzio Marcela Maussa do idei total prestation. Idea ta odnosi si do sytuacji, wktrych wymieniany dar jest bardziej znaczcy ni jego ekonomiczna warto. Przykadem moe by piercionek zarczynowy, ktrego spoeczne oraz symboliczne znaczenie jest istotniejsze od jego wartoci. Odmowa jego przyjcia jest rwnoznaczna zodrzuceniem relacji spoecznej. Marcel Mauss uzna, e zasad lec upodstaw pierwotnej wymiany dbr iusug jest wzajemno. Zgodnie zni obowizek odwzajemnienia wieczy dwa inne dawania iprzyjmowania. Stanowi mechanizm integracji ycia zbiorowego iobejmuje nie tylko wartoci ekonomiczne, ale iwiele innych. Pojcie to przej, midzy innymi, Bronisaw Malinowski (1981) wswojej analizie wymiany kula, aza podstaw teorii pokrewiestwa przyj Claude Lvi-Strauss (1969). Przekonujcej typologizacji tej kategorii dokona Marshall D. Sahlins (1965), wyrniajc wzajemno uoglnion wkrgu osb bliskich ispokrewnionych bez wymogu natychmiastowoci irwnorzdnoci, bilansowan wrd dowolnych partnerw zpowyszymi wymogami oraz negatywn wkrgu odlegych lub wrogich wobec siebie osb ztendencj do nie przestrzegania wymogw wymiany (zob. Szynkiewicz 1987f: 378-379). Wzajemno iwymiana | 257

Wzory wzajemnoci s, przynajmniej czciowo, kulturowo skonstruowane. Dowody na to, e poczucie wzajemnoci czy sprawiedliwoci stanowi odrbn zasad motywacyjn, ktra wykracza poza racjonalny samointeres, zostay odnalezione zarwno przez psychologw, jak iekonomistw behawioralnych. Antropologia zajmuje si wtym kontekcie rnorodnoci norm wymiany iwzajemnoci nie tylko wrd rnych spoecznoci czy kultur, ale take wich obrbie. Zjawisko wzajemnoci bez wtpienia stanowi jeden znajwaniejszych mechanizmw praktykowania pokrewiestwa, jednake nie jest charakterystyczne wycznie dla tego systemu. To raczej, jak chcia Marcel Mauss, oglna norma spoeczno-kulturowa, aczkolwiek wprzypadku zachodniego pokrewiestwa bywa, e jest ignorowana, odrzucana lub dugotrwale odraczana. Dlatego naley j rozpatrywa wkontekcie pomocy ibezpieczestwa socjalnego. Antropolodzy s zainteresowani wymian, poniewa jej praktykowanie oznacza, i ludzie wprawiaj wruch pewne dobra, ato wpywa na ksztatowanie si midzy nimi rnych relacji. Stawia si wic pytania oto, ktrzy ludzie powinni dokonywa wymiany? Jakie dobra powinny by wymieniane? Jaka powinna by rwnowaga midzy przychodem arozchodem? Wjakim czasie powinno nastpi odwzajemnienie? Zaczn od przypomnienia populus classicus wobrbie antropologicznych studiw dotyczcych wymiany, to jest opisywanego przez Bronisawa Malinowskiego przypadku Trobriandczykw, ktrzy, wczasie gdy antropolog prowadzi wrd nich badania, identyfikowali osiemdziesit rnych rodzajw wymiany. Przy czym wymianie podlegay zrnicowane dobra awgr wchodziy rwnie zrnicowane zasady obowizujce dla tego dziaania (Malinowski 1981; Whitten Jr., Whitten 1972: 47-270). Odwoujc si do kontekstu spoeczestw zachodnich, nietrudno jest zauway, e take one stosuj rne okrelenia na przekazywane przez siebie rnego rodzaju dary. Dodatkowo posiadamy rne oczekiwania zwizane zodwzajemnieniem icakiem czsto dajemy okrelone rzeczy ludziom, ktrzy s od nas modsi, ludziom, ktrzy s wtym samym wieku lub od nas starsi. Bez adnego problemu odrniamy prezenty od drobnych zostawionych grajkowi muzycznemu, ktre zkolei postrzegamy inaczej ni od zapat wsklepie czy pacenie podatkw. Co wicej, nieustannie szacujemy to, co wymieniamy. Zakazujemy wykorzystywania poufnych informacji, ganimy praktyki wrczania apwek, poniewa uznajemy je za nielegalne; zatem jedne typy wymiany aprobujemy, inne nie. Sdzimy, e pewne rodzaje relacji wykluczaj okrelone rodzaje wymiany. Czynimy rozrnienie midzy dobrami odpowiednimi inieodpowiednimi. Cieszymy si zsukcesu, szydzimy zporaki, nie akceptujemy bankructwa. Tak jak Trobriandczycy oczekujemy, e wymiana bdzie mechanizmem angaujcym spoeczestwo. Antropolodzy twierdz, e mechanizm wymiany wszdzie jest podobny, co oznacza, e ludzie dopasowuj dobra do danych relacji iterminw wymiany, stosuj moralne, prawne ireligijne sankcje do jej kontrolowania, posiadaj oczekiwania zwrotu, 258

osdzaj jej sukces imanipuluj jej przebiegiem. Wymiana jest te znaczca na poziomie jednostkowym, stanowic sposb nabywania dbr oraz usug, aodwzajemnienie niemal zawsze jest oczekiwane. Nierzadko budujemy wasn reputacj ipresti, grajc wwymian wodpowiedni sposb. Nie mona rwnie zignorowa faktu, e za podejmowanymi przez nas dziaaniami nigdy nie kryj si pojedyncze motywy (zob. Befu 1977: 255-281; Davis 1996: 213-226). Skoro tak, to wodniesieniu do pokrewiestwa naley postawi pytania oto, dlaczego sieci krewnych nie mona traktowa jako odrbnej sfery wymiany? Co stanowi jej przedmiot? Jaki system moralny reguluje rodzinne transakcje oraz kto dokonuje wymiany iwjakich formach. Rodzina, jak ju nadmieniam, nie stanowi odrbnej iautonomicznej sfery wymiany spoecznej, poniewa wiele praktyk rodzinnych nastawionych na zapewnienie bezpieczestwa socjalnego posiada charakter transakcji typowo ekonomicznych. Krewni czsto wsppracuj ze sob na poziomie ekonomicznym, akooperacja ta nakada si na ekonomie rodzinne, poniewa ostatecznie to zarobione pienidze wsptworz gospodarstwo domowe. Zatem wsferze rodzinnej mamy do czynienia zjednej strony zmechanizmami wymiany generowanymi woparciu oideologi pokrewiestwa, zdrugiej za typowo ekonomicznymi. Kiedy na system pomocy wewntrzrodzinnej spojrzymy zperspektywy ekonomicznej, to bdzie on systemem wymiany dbr, usug iemocji awymiana osiganiem korzyci, ktrym zawsze towarzysz ponoszone koszty (Becker 1991). Wobec tego relacje rodzinne nabieraj charakteru transakcyjnego. Transakcje rodzinne, jak kade inne, posiadaj ustalone wzory, lecz nie wszystkie bywaj uwiadamiane. Najbardziej znamiennym przykadem jest nieidentyfikowanie pewnych dziaa jako pomocowych, zwaszcza jeli s to dziaania przedsibrane rutynowo icodziennie. Pomoc zakada wzajemno, awzwizku ztym, jeli jest motywowana samym poczuciem obowizku moralnego wobec najbliszych krewnych, to przestaje by pomoc przybierajc form wypenienia zobowizania, do podejmowania licznych, drobnych transakcji, jest istnienie oglnospoecznej, uwarunkowanej kulturowo normy wzajemnoci oraz oczekiwania odwzajemnienia. Wielko icharakter nagrd oraz kosztw uzaleniony jest od partykularnych sytuacji rodzinnych. Transakcje rodzinne dostarczaj takich gratyfikacji, jak blisko, poczucie bezpieczestwa, szacunek iprzyja. Wymiana zawsze te dotyczy poszczeglnych czonkw rodziny, auczestnicy wymiany wrnym stopniu wyraaj oczekiwanie wzajemnoci. Im bliej spokrewnione s strony transakcji, tym wiksz rol odgrywa koncepcja altruizmu iemocje. Im dalsze pokrewiestwo, tym precyzyjniej zostanie wyartykuowane oczekiwane odwzajemnienie. Pomoc udzielana dziecku jest zupenie czym innym ni pomoc udzielana wujostwu, kuzynom czy szwagrom, aowa inno jest warunkowana subiektywnymi odczuciami wizi czcej nas zposzczeglnymi jednostkami. Unika si tych kontaktw rodzinnych, ktre wi si zponoszeniem kosztw, lecz dotyczy to wpierwszym rzdzie dalszych krewnych. Rodzice dorosych dzieci, nawet jeli s wiadomi, e s przez nie wykoWzajemno iwymiana | 259

rzystywanymi (oddawanie emerytur, rent, zaciganie kolejnych poyczek, opieka nad wnukami) nie zaprzestaj im udziela pomocy. Korzyci, jakie osigane s zpodejmowanych dziaa wewntrz rodziny dotycz nie tylko poszczeglnych jednostek, ktre j tworz, ale rodziny jako pewnej caoci. Dbao okadego zczonkw rodziny stanowi dla niej zabezpieczenie przed degradacj spoeczn lub jest deniem majcym na celu odtworzenie lub podwyszenie jej pozycji spoecznej. Relacje rodzinne s wic rodzajem kapitau. Na podobnych zasadach funkcjonuje ssiedztwo, ktre istnieje wrodowisku rodzin wspzamieszkujcych kamienice czynszowe. Tam, gdzie wystpuje zjawisko zasiedziaoci, wystpuje take pomoc midzyssiedzka, awizi ssiedzkie czsto nabieraj charakteru przypominajcego wi krewniacz. Rodzina jako kapita spoeczny dziaa jako grupa wsparcia wobec swoich czonkw. Reprodukcja tego kapitau moliwa jest dziki podtrzymaniu wizi na drodze kontaktowania si ze sob ispdzania wsplnie czasu wolnego. Su temu kulturowo wytwarzane rytuay rodzinne, ktrych jako ifunkcje s rne wzalenoci od statusu ekonomicznego danej rodziny. Rytuay rodzinne towarzysz zarwno dniom witecznym, jak iwydarzeniom wanym iprzeomowym zpunktu widzenia danej rodziny. Okazjami uruchamiajcymi takie rytuay, s wita religijne, pogrzeby, luby, urodziny, imieniny czy tak zwane dugie weekendy. Spotkania te zaspokajaj oczywicie potrzeby emocjonalne. Speniaj take istotn funkcj wpodtrzymywaniu wizi rodzinnej. Wpewnej mierze dotycz udzielania wsparcia ocharakterze materialnym iopiekuczym. Najintensywniejsze relacje obecne s wrodzinach wielopokoleniowych, ktre tworz wsplne bd kooperujce ze sob gospodarstwa domowe. Rytualizacja wizi wykraczajcych poza te relacje moe traci na znaczeniu. Czciej dzieje si tak wrodzinach owyszym statusie spoeczno-ekonomicznym. Nie musz one wchodzi wrozbudowane relacje zdalszymi krewnymi, poniewa nie potrzebuj zich strony pomocy materialnej isamodzielnie wytwarzaj poczucie bezpieczestwa socjalnego. Jednake nie jest tak zawsze iekonomicznie prne rodziny, zwaszcza opochodzeniu szlacheckim, dziaaj inaczej. Za przykad mona wskaza rodzin Kubiakowych zSobieszowa, wktrej to pomoc udzielana wszystkim krewnym wynika zprzyjtej ideologii rodzinnej oraz podtrzymywanej pamici owsplnym znakomitym pochodzeniu. Narracje na temat pomocy, jakie usyszaam od przedstawicielek tej rodziny, sigaj do krewnych, ktrzy yli wokresie midzywojennym. Udzielana pomoc bya wtych czasach konkretna, wywoay j trudne warunkami wojenne ipowojenne. Byo to, na przykad przyjcie pod swj dach rodziny dalszych krewnych, ktra musiaa opuci jakie miasto, pomoc wprzypadkach choroby, winteresach, konspiracji bezporednio lub porednio przez znajomoci. Nie bez znaczenia okaza si take kult historii rodzinnej wpisanej whistori Polski, atake szacunek ipami ozmarych czonkach rodziny. Jest okim pamita zasueni, orderowani, uzdolnieni. Ta pami iwiedza oswoich korzeniach jest dla nas istotna, 260

dla poczucia spjnoci rodziny, akada nawet najmniejsza rzecz jak dasz drugiemu krewnemu, to jak pisanie historii, dokadasz kolejn cegiek, ktr kto zapamita ipoda dalej. Poczucie obowizku wobec rodziny posiada tu nieco inny charakter ni wprzypadku rodzin, ktre nie maj ani szlacheckiego pochodzenia, ani takiego kapitau spoecznego popartego faktami. Wie si bowiem zprocesem wiadomego budowania tosamoci rodzinnej. Krewni Kubiakowych, cznie znimi, to ludzie wietnie wyksztaceni, konsekwentnie dbajcy owysoki status spoeczny, budujcy wrcz wwyreyserowany sposb wasn histori oraz pozytywn autoprezentacj. Czynnik finansowy reguluje wzajemno isi wizi wewntrz sieci krewnych. Im wiksze statusowe iprestiowe rnice pomidzy poszczeglnymi rodzinami skadajcymi si na tak sie, tam mniej intensywny kontakt midzy krewnymi isabsze zjawisko wymiany. Dzieje si tak, poniewa strony, ktre uczestnicz wtakiej transakcji musz znajdowa si, mniej wicej, na tym samym poziomie materialnym oraz spoecznym. Wrezultacie rodziny osigajce wyszy status ekonomiczny, automatycznie zaczynaj zamyka si na relacje czce j zinnymi rodzinami. Niemniej, wzajemna pomoc oraz wsparcie to zjawiska, ktre moi rozmwcy uznali za wpisane wdefinicj rodziny. Rodzina jest wyobraana jako wsplnota oraz ukad relacji, wktrym pomoc iwzajemne wsparcie wystpuj zawsze. Jeli ich nie ma, to rodzina przestaje by schronieniem isfer, ktra wywouje iutrzymuje poczucie bezpieczestwa. We wspomnianym procesie ujawnia si kulturowy aspekt wizi rodzinnej, ktra przynaley do szerszego systemu pokrewiestwa. Rodzina istnieje nie dlatego, e zpewnymi osobami czy nas wsplnota krwi, ale przede wszystkim dlatego, e cz nas znimi emocje oraz pewne dziaania, ktre moemy okreli jako rodzinne transakcje. Bywa, jak ju nadmieniam, e zamiast emocji ialtruistycznych uczu wgr wchodzi wykalkulowana, wrcz ekonomiczna transakcyjno. Nie mona jednak mwi, e zjawisko pomocy wrodzinie powodowane jest jednym motywem, na przykad interesownym egoizmem czy altruizmem. Transakcje kalkulowane wobrbie rodziny zawierane s wsposb wiadomy przez strony, ktre wnich uczestnicz. Uczestnictwo takie legitymuje zawsze przynaleno do rodziny. Podstaw jest jednak wzajemno inawet jeli nie zakadamy jej wsposb wiadomy, bdziemy jej oczekiwali. Jeli nie nastpuje odwzajemnienie, wwczas pojawia si problem. Zasada wzajemnoci jest norm postpowania przewidujc obustronno wiadcze okazywanych sobie przez jednostki lub grupy. Zakada odwzajemnienie wiadcze wpodobny jakociowo sposb izdezaprobat traktuje odrzucenie oferowanego wiadczenia lub wrcz jej nie dopuszcza. Nieodwzajemnienie lub nieprzyjcie oferowanej pomocy moe rodzi napicia midzy krewnymi. Przykadem jest konflikt midzy dorosym rodzestwem, bratem isiostr pochodzcych zSobieszowa76. Brat od lat odrzuca wszelkie zaproszenia ze strony siostry, bez wzgldu na to, czy dotycz
76 Jest to mczyzna tworzcy rodzin Wojciechowskich.

Wzajemno iwymiana | 261

wizyt wczasie wit, czy dni powszednich. Dodatkowo, mimo zobowizania, nie podejmuje pewnych dziaa, ktrych oczekuje od niego siostra, na przykad nie dba ogroby ich rodzicw. Mimo tego, i siostra czuje si tym uraana, pomaga bratu wsytuacjach, kiedy jest chory (mczyzna nie posiada ubezpieczenia zdrowotnego, wobec czego dziki znajomociom kobiety jest leczony na jej nazwisko), podsuwa mu oferty drobnych prac zarobkowych, ktre brat rzadko podejmuje, cho od kilku lat jest bezrobotny. Kobieta oczekuje jakiej formy odwzajemnienia: zainteresowania, wsparcia emocjonalnego, pomocy przy remontach. To jednak nie nastpuje, atym, co utrzymuje wruchu udzielanie iprzyjmowanie pomocy jest poczucie obowizku. Jego realizacja powoduje jednak narastanie konfliktu midzy rodzestwem. Pomoc rodzinna nigdy nie jest bezinteresowna iwzamian za ni zawsze oczekiwane jest jakie odwzajemnienie, cho take iwtym kontekcie pojawia si niejednoznaczno. Niektrzy zmoich rozmwcw twierdzili, co zreszt potwierdzay podejmowane przez nich dziaania, e wprzypadku bliszych krewnych odwzajemnienie nie jest takie oczywiste, poniewa mona je odrzuci (ja mog to najzwyczajniej wwiecie ola inic si nie stanie) inie speni oczekiwa dawcy. Co ciekawsze, szybciej ibardziej rwnowanie odwzajemniamy si dalszym krewnym ni bliszym, bo wizi nas czce maj inn jako. Zayo ipoufao charakteryzujc relacje znajbliszymi krewnymi, daj moliwo niepodjcia zobowizania. Jeli dorose dziecko otrzymuje pomoc finansow, materialn lub usugow od swoich rodzicw, to powszechnie przyjmuje si, e rodzice czyni to cakowicie bezinteresownie (to to przecie nasze dziecko ipomocy potrzebuje). Jednake ze wzgldu na nieadekwatne do potrzeb spoecznych funkcjonowanie systemu socjalnego wPolsce, rodzice niejako musz oczekiwa od dorosych dzieci konkretnego odwzajemnienia wpostaci opieki czy dofinansowania, kiedy nie bd wstanie samodzielnie funkcjonowa ze wzgldu na staro. Przypadki, wktrych dorose dzieci nie wywizuj si ztego zobowizania inie odwzajemniaj si woczekiwanej od nich formie, nie s rzadkie.

3. Altruizm iobowizek moralny

Niemal we wszystkich spoeczestwach czonkowie rodziny obojtnie jak pojmowanej oczekuj od innych pomocy, ale jej rodzaj oraz zasig wodniesieniu do dalszych krewnych jest rnorodny. Owa rnorodno powodowana jest wpywem zwyczajw, wzorw wzajemnego oczekiwania, habitusem oraz motywacjami ocharakterze praktycznym. Mog to by, analizowane przez teorie ewolucjonistyczne lub podejcie ekonomiczne, uczucia altruistyczne wzgldem krewnych, wzajemno bezporednia rozwaana wobrbie teorii racjonalnego wyboru, oraz znaczenia symboliczne wice si zkoncepcj rodziny. Prby wyjanienia strategii udzielania iprzyjmowania pomocy od krewnych zawsze wskazuj na poczenie wyej wymienionych elementw. Jack Goody (1983), Michael Mitterauer iReinhart Sieder (1982) wskaza262

li, e europejska historia charakteryzuje si procesem wzajemnej adaptacji pomidzy systemem pokrewiestwa, ekonomicznym, pastwem, religi iinnymi aspektami systemu spoecznego. Pomoc uruchamiana wobrbie sieci pokrewiestwa wynika midzy innymi zjego ideologii, ktra zakada aktywacj mechanizmw pomocowych wwczas, gdy staje si to niezbdne. Wpisuje si wni rwnie wzajemna odpowiedzialno, ktra pomaga przynajmniej wpodtrzymaniu aktualnego statusu ikapitau rodziny. Mechanizmy wsparcia iwzajemnoci nie pozostaj obojtne, wobec tego, wjaki sposb ksztatowana jest polityka nastawiona na zapewnianie zabezpieczenia spoecznego. Wzory wzajemnej pomocy pomidzy krewnymi maj wpyw na spoeczny dobrobyt, azatem midzy innymi na reprodukcj spoeczn. To za prowadzi nas wprost ku teoriom ekonomicznym uwzgldniajcym zjawiska demograficzne. John S. Caldwell (1976: 321-366) argumentuje, e potencjalni rodzice reguluj liczb dzieci wodpowiedzi na wzory ekonomicznego transferu pomidzy pokoleniami. Wsystemach, wktrych ekonomiczne korzyci przepywaj na linii rodzice dzieci, rodzice bd chcieli mie ich niewiele (jedno lub dwoje). Tam, gdzie korzyci ekonomiczne przepywaj wkierunku odwrotnym, rodzice mog chcie zmaksymalizowa liczb swoich dzieci. Zarwno zmiany ekonomiczne towarzyszce modernizacji, jak ikontrast pomidzy ekonomi asystemem pokrewiestwa ogranicza wzajemn pomoc wrd krewnych poza najblisz rodzin. Gary S. Becker (1991) take bierze pod uwag koszty ikorzyci pynce zposiadania dzieci, ale kadzie nacisk na inny czynnik, amianowicie na altruistyczn ch rodzicw do zmaksymalizowania ekonomicznego dobrobytu dzieci iich dalszych krewnych. Dzieci staj si inwestycj, ktra ma si wpewien sposb zwrci. Altruizm oraz powicenie s cechami przypisywanymi nie tyle relacjom pokrewiestwa wogle, ale raczej kobietom, ktre woglnospoecznym ich wyobraeniu s odpowiedzialne za podtrzymywanie iwytwarzanie wizi rodzinnych. Altruizm pojawia si jako motywacja dziaa, ktre opisuje si po prostu jako udzielanie pomocy. Jednak nigdy nie mamy do czynienia zaltruizmem widealnej postaci. Zpewnoci odgrywa on istotn rol wprocesie tworzenia wizerunku wspaniaej ipomocnej rodziny, dobrej, kochajcej matki, babci, crki, jednak prdzej czy pniej pojawi si roszczenie odwzajemnienia (zazwyczaj odroczone wczasie inie jest to oczekiwanie rwnowanoci). Wprzypadku rodzin, ktre obserwowaam altruizm, czy moe bardziej altruizm jako motywacja dziaa pomocowych bardzo czsto odnoszony by do wartoci religijnych: dziaam, bo inaczej bd mie wyrzuty sumienia, bo tak trzeba, wkocu jestem katoliczk, musz miowa bliniego swego. Altruistyczne zachowania niekoniecznie wynikaj zsamego istnienia systemu pokrewiestwa. Przyjrzyjmy si im zatem wodniesieniu do rl, jakie peni wsystemie pokrewiestwa kobiety. Ideologiczny konsensus co do natury kobiecoci wyoni si wpierwszej poowie XIX wieku, kiedy to wrodzinach zklasy redniej rola kobiety jako ony imatki Altruizm iobowizek moralny | 263

staa si centralna dla wczesnego sposobu rozumienia rodziny. Kobiety postrzegano wperspektywie powicenia si rodzinie oraz zaspokajania jej potrzeb irwnoczenie przypisywano im takie waciwoci, jak empatia, emocjonalno, intuicyjno, wraliwo, nieuchronnie lokujc je wopozycji do mczyzn. Wefekcie kobieta wsposb oczywisty musiaa by troskliwa iwswoich dziaaniach przejawia tendencje filantropijne, altruistyczne, czy wrcz charytatywne. Takie twierdzenia opieray si na przekonaniu, e wpowysze przymioty kobieta jest wyposaona naturalnie, e jest to co danego jej zgry (por. Campbell, Carrol 2007: 491-505; Cooper 2003: 80-86). Wbrew temu kulturowo-spoecznemu mitowi kobiety niekoniecznie hoduj tym tendencjom aaltruizm wczystej postaci nie wystpuje. Potwierdzaj to refleksje wielu moich rozmwczy. Pewne dziaania, ktre mona postrzega jako altruistyczne, okazyway si motywowane przede wszystkim poczuciem moralnego obowizku (pomagam, bo tak musz, gdyby nie, to potem mam wyrzuty sumienia). Niektre kobiety werbalizoway wprost swoje oczekiwania odwzajemnienia (chocia nie oczekuj nic wzamian, to fajnie byoby, gdyby kto okaza si mi wdziczny). Przykadami, ktre zaburzaj wizerunki kobiet jako jedynych predestynowanych do podejmowania dziaa opiekuczych, s rodziny, wktrych to mczyni okazywali si znacznie bardziej empatyczni izaangaowani wopiek. Wrd tych, ktre obserwowaam, warto przypomnie Sawickich zJagnitkowa nieformalny zwizek, wktrym mczyzna wzi na siebie opiek nad umierajcym ojcem konkubiny.
Ojciec [termin stosowany przez mczyzn] by bardzo chory, nie chodzi, nie mwi ju pod koniec, by sparaliowany, no ico? Trzeba byo wszystko przy nim zrobi, aby okropny, cay czas sika. Trzeba byo go obrci, cign zka, aon by taki duy jak ja, aMaa jest drobna. Karmiem go, przewijaem, trzeba byo iju.

Sawiccy zamieszkali razem, kiedy kobieta miaa 17 lat izostaa zwolniona zzakadu poprawczego. Przez dugi czas nie podejmowaa aktywnoci ekonomicznej ipara ya zpienidzy dorywczo zarobionych przez mczyzn oraz zrenty jej ojca. Kiedy ojciec Sawickiej zachorowa, jej konkubent uregulowa sprawy zwizane zwynajmem mieszkania oraz zaj si wszystkimi sprawami bezporednio zwizanymi zchorob ojca. Kiedy ten wkocu zmar, zaj si organizacj pogrzebu.
To nie jest tak, e nie ma midzy nami ukadu. Jest. Wspieramy si, ale tego chcemy. To jest normalny ukad. Akochanie ite sprawy, to jest inna sprawa, tylko nasza. No chyba wida, oco chodzi? Nie trzeba nic tumaczy (...) Wiesz jak si opini ciesz? e ja zAsi jestem, ze wzgldu na t rent. Jak sp wyczuem, e ze starszego mona cign. Tymczasem ja odkd tu jestem bardzo ciko pracuj. Nie wiem czy to jest takie atwe na wyrbce pracowa, nie wiem czy to jest takie super na dachach bez zabezpieczenia nosi ciary... Ile tej renty byo? Przecie dziadek musia si leczy...

Umierajcymi rodzicami opiekowa si take pan Tana zSobieszowa. 264

My emy koo niej wszystko robili. Najpierw jedzilimy do szpitala. Jedzenie jej zawozilimy. Potem jak ona bya ju wdomu, to na okrgo si ni zajmowalimy. Ile nas to przecie te pienidzy kosztowao? To materac, to pieluchy... To si tak wydaje. Ale nic nie mwilimy. Jak ona ju zesza, to przecie my nie zamawialimy ludzi od tego. Sami j do wanny zanielimy. Wymylimy j. Ubralimy. To nie byo atwe, ale rodzicom takie co si naley ito jest naturalne, e syn musi to zrobi, bo bdzie silniejszy.

Podobnie byo wrodzinie Jakubowskich, wktrej to mczyni zajmowali si umierajcymi czonkami rodziny. Pradziadek gdy umar lea wdomu. Tym zajli si jego synowie oraz wnuki. Wsplnie myli ciao, ubierali go iprzygotowywali do trumny. To do ciekawe, bo nie spodziewaabym si po nich takich gestw.. Rnice midzy wzorami opieki oraz stopniem partycypacji wtym dziaaniu s zgenderyzowane, mieszcz si wsystemie norm ulokowanych wobrbie gospodarstwa domowego. Wedug tych norm kobiety powinny zajmowa si domem, opiekowa si dziemi oraz dostarcza pomocy iopieki chorym czonkom rodziny. Na przykad to, e kobiety bior odpowiedzialno za starsze osoby, moe by uznane za pewn norm (Allen, Webster 2001: 898-916). Jednak wpolskim kontekcie mamy do czynienia zwyjtkowo wyran korelacj pomidzy dziaaniem systemu pastwowego zabezpieczenia spoecznego zmechanizmem moralnego zobowizania wynikajcego zzasad pokrewiestwa. Ot, zjednej strony, krewne podejmuj si opieki nad starszymi, ze wzgldu na niedomagajc polityk socjaln, wefekcie ktrej dostp do orodkw opieki nad starszymi osobami jest utrudniony (jest ich zbyt mao bd s zbyt kosztowne). Zdrugiej strony, naley uzna, i jest to konsekwencj podziau pracy obligujcego kobiety do bycia odpowiedzialnymi za potrzeby innych oraz za funkcjonowanie sfery domowej. Do tej sfery nieuchronnie przypisywane s take osoby starsze niezalenie od ich pci. Mona si tu posuy feministyczn metod wizualizujc dychotomi analityczn domowe-publiczne. Wpolskiej przestrzeni publicznej nie ma osb starszych, rzadko bywaj obecne wmediach, polityce, organizacjach, aich potrzeby ipreferencje s niewidoczne spoecznie. Wobec tego wpewnym sensie kobiety oraz osoby starsze s na siebie skazane, poniewa pole ich dziaa jest umiejscawiane wprzestrzeni domu oraz rodziny. To za rodzi napicia pomidzy obowizkiem apoczuciem odpowiedzialnoci. Naley zaoy, e opieka oraz pomoc wrodzinie jest traktowana jako co niepodwaalnego. Faktycznie jednak ludzie czasem nie potrafi zwerbalizowa, co jest pomoc, prac iobowizkiem, aco nimi nie jest. Pomoc ze strony spokrewnionych kobiet udzielana osobom starszym jest postrzegana jako naturalna, ale zdarzaj si przypadki rodzin, ktre tej opieki udzielaj ze wzgldu na wsparcie finansowe ze strony pastwa (np. rodzina Tanasiw zSobieszowa).

Altruizm iobowizek moralny | 265

Warto rwnie wspomnie ornicach jakie pojawiaj si wtym wzgldzie midzy wsi amiastem. Na wsi starsi rodzice mieszkaj ze swoimi dorosymi dziemi77. Wprzypadku Poznania, tak wynika zdanych badawczych, ktrymi dysponuj, wyrane jest odseparowywanie starszych rodzicw od ich dorosych dzieci. Bardzo czsto starsze osoby mieszkaj same. Otrzymuj pomoc od swoich dorosych dzieci, ale najczciej ma ona miejsce wsytuacjach kryzysowych, takich jak choroba lub wsytuacjach, ktre s oglnie uznane za wane (np. wita). Zatem nie ma tu mowy opomocy udzielanej codziennie. To, co uznaj za specyfik wizi pokrewiestwa wkontekcie miejskim, to mechanizm ich rozszerzania na znaczcych innych ssiadw iprzyjaci, ktrzy znajduj si wpodobnej sytuacji. Starsze, samotnie mieszkajce osoby, nawet jeli maj rodziny, organizuj sobie system wzajemnej pomocy oczym pisaam wrozdziale dotyczcym gospodarstwa domowego. Starsze osoby, najczciej ssiadki, wymieniaj si usugami, takimi jak robienie zakupw, kontaktowanie si zurzdami, przygotowywanie jedzenia. WJeleniej Grze starsi rodzice bd teciowie, ktrzy mieszkaj razem ze swoimi dorosymi dziemi iich rodzinami, najczciej nie reguluj za swojego ycia spraw spadkowych czy nawet kwestii wasnoci wobawie przed utrat dachu nad gow. To za rodzi konflikty, niemniej dziki temu rodzice zabezpieczaj si przed ewentualnym wyrzuceniem zdomu przez swe dorose dzieci. Na wsi bywa rwnie tak, e starsi rodzice tworz osobne gospodarstwa domowe iintensywnie pomagaj wprowadzeniu gospodarstwa swoich dorosych dzieci bd wnukw. Zuprzednio przytoczonych przykadw wynika te, e rodzice-emeryci czsto bywaj wykorzystywani finansowo.

4. Mechanizm pomocy wpraktyce

Mechanizm pomocy rodzinnej wkadym ztrzech miejsc, wktrych obserwowaam poszczeglne rodziny, okazywa si dziaa na podobnych zasadach, cho oczywicie nie mona mu odmwi wariantowoci. Kade zmiejsc charakteryzoway inne sposoby zamieszkiwania, odmienne krajobrazy, rne poziomy zasiedzenia iwkocu rne okazay si dominujce wtych miejscach kompozycje rodzin tworzcych gospodarstwa domowe. Cz mojego projektu etnograficznego obja rodziny mieszkajce wprzestrzeni wielkomiejskiej, ktrej przygldaam si wmikroskali, ograniczajc si do jej centralnej dzielnicy, co pozornie moe wskazywa na wysoki poziom homogenizacji pod wzgldem struktury spoecznej. Rodziny, ktre obserwowaam wPoznaniu okazay si zrnicowane jeli chodzi oich skad, rodzaj zamieszkiwanej przestrzeni oraz, co waniejsze, status ekonomiczny. Przypomn, i Stare Miasto wPoznaniu to gwnie zabudowa pochodzca zpocztku XX wieku, cho miejscami
77 Jednak wprzypadkach rodzin rolniczych nie zapominajmy oklauzuli odoywotnim prawie zamieszkiwania okrelonej przestrzeni wdomu, ktry jest przepisywany na dzieci.

266

uzupeniona budownictwem znacznie nowszym, powstaym wcigu ostatnich dwch dekad. Budynki pierwszego typu to kamienice czynszowe, zamieszkiwane przede wszystkim przez zasiedziae rodziny wielopokoleniowe. Warunki ycia wokresie powojennym, kiedy rodziny te lokoway si wkamienicach, atake ekonomiczno-polityczna sytuacja wywoywana ustrojem komunistycznym, wpyny na ksztatowanie si wizi rodzinno-ssiedzkich. Wymiana usug itowarw bya wtamtym okresie bardzo silna. Kamienice czsto byy zasiedlane przez rodziny pochodzce zmaych miejscowoci lub wsi. Wkonsekwencji do miasta zostay przeniesione charakterystyczne dla wsi wzory tworzenia si wizi spoecznych, ksztatujc zjawisko wsparcia oraz wymiany poza rodzin. Chocia zjawisko to szybko zanika, to jednak pozostaje nadal wyrane wszdzie tam, gdzie kamienice wci s zamieszkiwane przez kolejne pokolenia mieszkajcych tam rodzin. Nowsze budynki mieszkalne, czyli tak zwane bloki, rwnie posiadaj charakter wielorodzinny, ale rodziny, ktre je zamieszkuj, nie s rozszerzone. Czonkowie tych nuklearnych, czciej dwupokoleniowych rodzin zamieszkiwanie wcentrum miasta traktuj zwykle jako przejciowe. Poniewa nie s to rodziny zasiedziae, arotacja mieszkacw blokw bywa intensywna, to mae jest prawdopodobiestwo nawizania trwalszych relacji zssiadami. Osoby yjce wblokach rzadko znaj nawet swoich bezporednich ssiadw, aich rodziny s silnie zindywidualizowane. Znajduje to zreszt odzwierciedlenie wdeniach do utrzymania spraw rodzinnych wsferze prywatnej. Wtych przypadkach kooperacja ssiedzka wydaje si zbdna ze wzgldu na to, e zzasady status ekonomiczny rodzin mieszkajcych wblokach jest wyszy lub znacznie wyszy ni rodzin yjcych wkamienicach. Poniewa wzajemna pomoc wpolskim spoeczestwie wpisuje si silnie wsamo zjawisko rodziny, to posiada charakter permanentny, przybierajc rne formy wzalenoci od sytuacji ipotrzeb, ktre typowo intensyfikuj transfery pomocowe. Pomoc rodzinna moe by pomoc codzienn, ktra zazwyczaj jest stosowana niewiadomie oraz pomoc wkonkretnych momentach wicych si zcyklem ycia rodzinnego. Posiada ona wyrany kierunek od rodzicw ku dzieciom niezalenie od wieku, wjakim si one znajduj. Porednio dotyczy ona wnukw ibywa obecna wrelacji czcej rodzestwo. Przyjrzyjmy si wobec tego dwm poznaskim rodzinom wielopokoleniowym rodzinie Piotrowskich oraz Dudkw. Pierwsz znich tworzy wdowa, dwie dorose crki, ich partnerzy oraz dzieci. Wdowa przez cae ycie zajmowaa si przede wszystkim domem, bya utrzymywana przez ma, ale korzystaa rwnie zpomocy materialnej ze strony swoich szeciu sistr idorabiaa jako krawcowa. Dzisiaj udziela pomocy wasnym crkom oraz najstarszej, yjcej ciotce (siostrze jej matki), ktra potrzebuje staej opieki ze wzgldu na wiek. Wdowa udziela schronienia rodzinom crek, ktre wraz ze swoimi partnerami s odpowiedzialne za dostarczanie rodkw finansowych zapewniajcych stabilno wsplnie prowadzonemu gospodarstwu domowemu. Jednake ani crki, ani ich partnerzy (m ikonkubent) nie maj stabilnej Mechanizm pomocy wpraktyce | 267

pracy ipoziom ich dochodw bywa rny. Dom jest prowadzony wsplnie gotowanie isprztanie jest podejmowane na zamian. Wdowa opiekuje si wnukami, na przykad codziennie odprowadza najstarsz znich do szkoy. Pomoc wpostaci opieki nie ogranicza si jednak do usug wiadczonych na rzecz wasnych dorosych dzieci, bowiem wdowa udziela staej pomocy swojej ciotce. Przygotowuje jej posiki, karmi j, pomaga utrzyma higien osobist, sprzta mieszkanie izaatwia drobne sprawy urzdowe. Ciotka ta mieszka wtej samej kamienicy. Oprcz tego kobieta zajmuje si kilka godzin dziennie dwjk dzieci ssiadki, ale wtym wypadku za opiek otrzymuje drobne pienidze. S to symboliczne sumy ze wzgldu na wi ssiedzk. Pomoc na rzecz dorosych crek wie si ze wzajemnoci. Przede wszystkim wdowa moe liczy na opiek ze strony crek, kiedy bdzie jej wkocu potrzebowa. Crki odwdziczaj si swojej matce, finansujc jej co roku wyjazd do sanatorium, obdarowujc j ubraniami, kosmetykami lub fundujc, na przykad wizyty ufryzjera. Zpewnoci Piotrowskie s ze sob bardzo silnie zwizane idarz si uczuciem przyjani. Kad woln chwil spdzaj razem, co wydaje si do paradoksalne, poniewa Piotrowscy to 8 osb yjcych na 70 metrach kwadratowych zjedynie niewielk przestrzeni wspln, jak stanowi pokj dzielony midzy wdow ajej modsz crk, jej konkubenta oraz dwjk maych dzieci. Dziaania pomocowe s motywowane emocjonaln przynalenoci do jednej rodziny. Maj one charakter nierwnowany, ale norma wzajemnoci nigdy nie zakada rwnowagi pomidzy ofiarowanymi iodwzajemnianymi dobrami. Wprzypadku Piotrowskich mamy do czynienia zwzajemnoci odroczon wczasie. Codzienny mechanizm pomocy oraz wsparcia zasadza si tu take na uczuciach altruistycznych. Jednak altruizm nie stanowi jedynej motywacji opisywanych dziaa. Wdowa poniekd musi wiadczy usugi na rzecz swoich crek iziciw ze wzgldu na to, e nie otrzymuje adnych pienidzy wrodzaju renty czy emerytury. Jest pozbawiona prawa do takich wiadcze, poniewa cae swoje ycie pracowaa na rzecz rodziny, pozostajc poza sfer aktywnoci zawodowej. Dziki temu, e jej crki maj od czasu do czasu prac, kobieta posiada ubezpieczenie zdrowotne imoe korzysta zbezpatnych usug medycznych. Nie pomagajc crkom oraz ich rodzinom, nie byaby wstanie sama si utrzyma. Crki za ze wzgldu na to, e weszy wzwizki zmczyznami otym samym co ich statusie spoeczno-ekonomicznym, nie miay moliwoci na rozpoczcie cakowicie samodzielnego ycia. Nie jest jednak do koca tak, e majc j, od razu zdecydowayby si na opuszczenie matki oraz domu rodzinnego. Sposb, wjaki obecnie yj, wci przywoywana idea rodzinnoci, wydaj si dla nich najistotniejsze. Od zawsze yy ifunkcjonoway wwarunkach wsplnotowych. Podobnie dziaa system pomocy wrodzinie Dudkw, zt rnic, e nie wykracza on poza najbliszych krewnych (rodzice, rodzestwo, dzieci). Wiadomo, e rodzina ta jest tworzona przez 3 maestwa (dwa pokolenia) oraz samotnie wychowujc dziecko mod matk. Kada zrodzin podstawowych skadajca si na rodzin Dudkw 268

dysponuje wasnym pokojem. Kada zdorosych osb, oprcz rodzicw, jest aktywna zawodowo. Gow rodziny jest matka, ktra organizuje ycie rodzinne ireguluje funkcjonowanie wsplnego gospodarstwa domowego, cho wikszo dziaa podejmowanych na jego rzecz posiada charakter spontaniczny. Kady zczonkw rodziny pracuje wrnych godzinach, ajednostkowe ycie prywatne toczy si dla kadego wsposb odrbny, dlatego te dom Dudkw funkcjonuje na zasadzie miejsca, wktrym jada si oraz pi. Czas wolny spdzany jest poza rodzin, wtowarzystwie znajomych iprzyjaci. Mimo to, istnieje wsplny budet domowy przeznaczany na jedzenie, opacanie rachunkw iutrzymanie mieszkania. Funkcjonowanie jednego budetu mona uzna za rezultat wewntrzrodzinnej transakcji. Pokolenie dorosych dzieci, cho jest aktywne zawodowo, to osiga niewysokie dochody. Zawody, jakie wykonuj s bardzo nisko opacane (praca fizyczna, sprztanie, praca wsklepach). Dziki wsplnemu budetowi kady moe przeznacza pewn ilo zarobionych pienidzy na rzeczy inne ni utrzymanie rodziny. Rodzina Dudkw to przede wszystkim osoby mode, ktre mimo niskiego statusu ekonomicznego, s nastawione na rozrywk iycie towarzyskie. Ze wzgldu na to, e wmieszkaniu yje 7 dorosych osb, nigdy nie pojawia si problem zwizany zopiek nad dziemi, ktrymi zajmuj si zawsze ci, ktrzy wdomu s obecni. Wsplny budet odcia budety poszczeglnych maestw majcych dzieci. Dziki temu dwa znich posiadajce dzieci wwieku przedszkolnym, mog im zapewni uczestnictwo wdodatkowych zajciach, takich jak pywanie, nauka jzyka obcego, nauka sztuk walki. Opieka nad dziemi zawsze jest odwzajemniana wsposb rwnowany. Przykadem wsppracy tego rodzaju moe by sytuacja, wktrej 2-letni syn jednej zkobiet uleg wypadkowi. By on na tyle powany, e dziecko musiao przebywa przez jaki czas wszpitalu. Przez cay tydzie czonkowie rodziny zapewniali mu caodobow, opiek ikady spdza kilka godzin wszpitalu. Sami rodzice dziecka nie byliby wstanie mu tego zapewni, poniewa pracuj inie dostaliby urlopu. Wzajemno oraz wspdziaanie wobu opisywanych rodzinach okrelone s ich sytuacj spoeczno-ekonomiczn. Wrodzinie Dudkw kade maestwo wchodzce wjej skad ze wzgldu na niskie dochody, jakie posiadaj, nie miaoby szans na wynajcie isamodzielne utrzymanie odrbnego mieszkania czy zapewnienie dzieciom odpowiedniej edukacji. yjc wsplnie, mog koncentrowa si na budowaniu lepszego ycia dla swoich dzieci. Pokolenie rodzicw oraz pokolenie dorosych dzieci nie posiada wyksztacenia wyszego ni zasadnicze. Wkonsekwencji nie s to osoby atrakcyjne na rynku pracy is wiadome wasnych ogranicze wtym wzgldzie. Wobec tego deklaruj pomoc wedukacji dorastajcych dzieci. Wyksztacenie ma zwikszy szans na polepszenie stopy yciowej nowego pokolenia wrodzinie. Nieco inaczej wyglda codzienno rodziny Kowalczykw. Rwnie jest to rodzina wielopokoleniowa, ale yjca wwolnostojcym domu. Skada si ona zkobiety wrednim wieku, rodziny jej crki oraz 16-letniego syna. Jedyn osob aktywn Mechanizm pomocy wpraktyce | 269

ekonomicznie jest m crki. Kobiety nie pracuj: jedna znich znajduje si na rencie, druga nigdy nie pracowaa. Za centrum tej rodziny przyj naley mode maestwo. Status ekonomiczny ma przez okres prowadzonych przeze mnie bada systematycznie wzrasta. Poznaam go, kiedy wykonywa nisko patn prac fizyczn, dzi natomiast jest wspwacicielem niewielkiej firmy zatrudniajcej 6 osb. Oile mczyzna rzadko otrzymywa pomoc ze strony swoich rodzicw, otyle posiada gwarancj wsparcia ze strony matki swojej ony, do ktrej naley dom. Udziela ona schronienia wasnej crce oraz jej rodzinie. Wzamian otrzymuje od niej pomoc, na przykad wopiece nad starsz matk, ktra jest obecna wdomu Kowalczykw prawie codziennie. Staa obecno matki kobiety wyciu maestwa, pozwala mu na prowadzenie intensywnego ycia towarzyskiego ispdzanie wolnego czasu poza domem. Jednym zwanych elementw ich ycia s te wyjazdy zagraniczne, na ktre mog sobie pozwoli dwa razy wroku. Budet domowy Kowalczykw tworzony jest przez dochd osigany przez mczyzn, rent jego teciowej, czciowo emerytur jej matki oraz rent po ojcu, jak otrzymuje jego nieletni szwagier. Aby jednak otrzymywa pomoc, gwnie wzakresie opieki nad dzieckiem, mczyzna odwzajemnia si podporzdkowaniem reguom ustalonym przez teciow. Sytuacja wjakiej znajduje si maestwo, widziana wduszej perspektywie, nie jest a tak korzystna; na przykad dom zostanie przepisany wycznie na syna. Transakcja midzy maestwem amatk kobiety posiada charakter dorany iumoliwia zaspokojenie najbardziej aktualnych potrzeb. Przyjrzyjmy si jeszcze dwm innym poznaskim rodzinom. Wrodzinie Adamczykw (mode maestwo zcrk) system pomocy nasili si wdwch sytuacjach. Po pierwsze, bya to nieplanowana cia, ktra zmusia rodzicw 20-letniej wwczas studiujcej kobiety do zwikszenia pomocy ocharakterze finansowym. Pomoc taka napyna take ze strony rodziny pochodzenia jej partnera. Do momentu pojawienia si dziecka oboje utrzymywali si ze stypendiw naukowych oraz dodatkw mieszkaniowych. Pojawienie si dziecka spowodowao, e pienidze te okazay si niewystarczajce zwaszcza, e zarwno kobieta, jak imczyzna postanowili kontynuowa studia wtrybie dziennym inie podejmowa pracy zarobkowej. Wtym samym czasie, kiedy pojawio si mae dziecko, wrodzinie kobiety wydarzya si tragedia. Zmara nagle jej matka, pozostawiajc 4 nieletnich dzieci. Wtej sytuacji ich ojciec musia podj si dodatkowej pracy, aby samodzielnie utrzyma rodzin. Poniewa rodzestwo kobiety byo wtamtym czasie za mae, aby zaj si najmodszym znich, kobieta, bdc ju na urlopie dziekaskim spowodowanym macierzystwem, zdecydowaa si przyj 6-letniego brata na wychowanie. Adamczykowie opiekuj si nim do tej pory. Dziki tej altruistycznej pomocy wobec wasnego ojca oraz brata, kobieta jest przez nich wspierana finansowo inie musiaa rezygnowa ze studiw. Wwychowywanie dwjki dzieci zaangaowany jest partner kobiety (od niedawna jej m) aobowizki domowe s dzielone pomidzy wspmaonkw. 270

Kolejna rodzina to Zieliskie, wskad ktrej wchodz babcia oraz jej 2 wnuczki, ktre s utrzymywane przez rodzicw, zwaszcza przez ich matk, do ktrej naley mieszkanie. Mode kobiety nie musz troszczy si obudet domowy, poniewa zajmuje si tym ich matka (opacanie rachunkw, zakupy itd.). Wzamian wnuczki opiekuj si babci, przygotowuj posiki, robi zakupy, zaprowadzaj babci do kocioa czy lekarzy. Sytuacja opieki ksztatuje si tu specyficznie, poniewa wnuczki zajmuj si babci na przemian. Rzadko bywa tak, aby wspzamieszkiway ze sob. Mieszkanie wktrym momencie zostanie przepisane na jedn zkobiet. Obdarowywanie dorosych dzieci samodzielnym mieszkaniem jest istotn pomoc uatwiajc im rozpoczcie wasnego, niezalenego ycia. Wpolskiej rodzinie owa niezaleno dorosych dzieci od ich rodzicw rzadko jest pena. Taka forma pomocy pojawia si tam, gdzie status ekonomiczny rodzicw jest wystarczajcy na odstpienie lub kupno mieszkania. Jeeli rodzicw nie sta na zakupienie mieszkania, wwczas uruchamiany zostaje inny mechanizm pomocy, polegajcy na poszukiwaniu dla nich taniego mieszkania przez przyjaci, znajomych, zacigniciu kredytu lub jego yrowaniu. Jeeli wrodzinie jest kilkoro dorosych dzieci iistnieje moliwo zapewnienia mieszkania tylko jednemu znich, to otrzymuje je dziecko, ktre pierwsze decyduje si na zaoenie wasnej rodziny. Nie zawsze jest to planowana decyzja, czsto nowa rodzina pojawia si na skutek nieplanowanej ciy. Zakupione mieszkanie niejednokrotnie stanowi przedmiot prezentu lubnego. Bywa tak, e zawarcie zwizku maeskiego jest warunkiem otrzymania takiej formy pomocy ze strony rodzicw. Std pewien trend, ktry istnieje wpokoleniu dwudziestolatkw polegajcy na wymuszaniu takiej formy pomocy przez zdecydowanie si na legalizacj zwizku. Przykady, ktre opisaam, nie wyczerpuj zjawiska wewntrzrodzinnej pomocy. Sytuacje rodzinne zostay tu przedstawione wsposb schematyczny. Maj one jedynie ilustrowa rozwaane zagadnienie. Zaprezentowane rodziny nale do tych, wktrych pomoc jest przedsibrana wiadomie. Chciaabym zaznaczy, e poznaskie rodziny, zwaszcza te ocharakterze wielopokoleniowym, s rodzinami raczej modymi, wktrych rodzice nie zdyli udzieli jeszcze duej pomocy dzieciom. Std dominuje perspektywa obdarowanego ibiorcy. Czonkowie tych rodzin to wikszoci osoby mode, dlatego nie miaam do czynienia zsytuacj odwzajemniania si rodzicom, kiedy wymagaj oni opieki ze wzgldu na wiek. Spotkaam natomiast wiele osb znajdujcych si wwieku emerytalnym, ktre yjc samotnie, nie mog liczy na wiksz pomoc ze strony swoich dzieci. Zatem nie wszdzie tam, gdzie status ekonomiczny starszych rodzicw jest niski lub redni, wystpuje zjawisko pomocy, ktre zabezpieczaoby ich przed spoeczn degradacj. Zjednej strony, jak mona przypuszcza, altruistycznie motywowany system pomocy iwzajemnoci wpisany wzjawisko rodziny, moe dawa efekty wpostaci intensywnego odwzajemnienia si dorosych dzieci ich rodzicom. Zwaszcza wobliczu potencjalnie niskich ibardzo niskich wiadcze emerytalnych wnajbliszej przyszoci. Zdrugiej strony, permaMechanizm pomocy wpraktyce | 271

nentny charakter udzielanej pomocy pokoleniu 30-latkw przez ich rodzicw, zaburza proces ich usamodzielnia si iksztatuje nastawienia roszczeniowe. Wspomniany proces niekoniecznie za prowadzi do odruchu odwzajemniania si. WSobieszowie iJagnitkowie pracowaam gwnie zrodzinami rozszerzonymi, mieszkajcymi pod jednym dachem, tworzcymi kilka wspdziaajcych ze sob gospodarstw domowych. Kada zponiej opisywanych przeze mnie rodzin, pojawia si ju wniniejszej ksice, dlatego wtym miejscu skupi si jedynie na opisach udzielnej iotrzymywanej wnich pomocy. Wrodzinie Chmielewskich wyrany jest niezrwnowaony przepyw pomocy od rodzicw do dorosych synw oraz ich rodzin. Ojciec, nazywany wrodzinie dziadkiem, zapewnia dach nad gow trzem synom, apo mierci jego ony (zwanej babci) sfinansowa przebudow domu. Dom zosta przeksztacony wcztery mieszkania. Dziadek wspiera prowadzony przez synw rodzinny interes, yruje poyczki, do pewnego stopnia wspfinansuje edukacj swoich wnukw. Wzamian otrzymuje emocjonalne wsparcie po mierci ony, ktra gdy ya pomagaa synowym wgotowaniu iopiece nad dziemi, dziki czemu mogy by aktywne zawodowo. Ponadto wtajemnicy przed swoim mem obdarowywaa rodziny swoich synw mniejszymi sumami pienidzy, co byo traktowane jako prezenty. Agata, jedna zsynowych dziadka pomoga swojej siostrze wzdobyciu mieszkania, odstpujc jej ksieczk mieszkaniow, awzamian siostra nadzoruje inne mieszkanie, ktre Agata otrzymaa od ich babci. Mieszkanie jest wynajmowane, za siostra zajmuje si pilnowaniem, by byo regularnie opacane ico jaki czas remontowane. Pienidze za wynajem mieszkania s dzielone midzy siostrami. Rodzina prowadzi wsplnie firm cateringow ico znamienne, kobiety swoje zaangaowanie wni traktuj jako udzielenie pomocy swoim mom. Synowe pochodzce zSobieszowa pomagaj nieustannie swoim rodzicom: opacajc im leczenie, robi zakupy. Wszyscy mieszkajcy wdomu dziadka Chmielewskiego podrzucaj mu obiadki, sprztaj jego mieszkanie, pior, aprzy tym jest to pomoc spontaniczna, nie uregulowana adnymi umowami. Prezenty s zawsze odwzajemniane. Wszyscy wspieraj si wsytuacjach kryzysowych, za ktre uznawane s nade wszystko choroby. Kiedy kto powanie zachoruje, otrzymuje pomoc od kadego ijest to pomoc kadego typu: zaatwianie spraw medycznych, bo mamy znajomoci, podreperowanie finansw, opieka ijakie takie praktyczne rzeczy, e si sprztnie, zrobi obiad, pogada. Wrodzinie Sadowskich zJagnitkowa gwn osob udzielajc pomocy jest Halina najstarsza przedstawicielka rodziny. Byo tak zawsze. Dzieci wychowywaam sama, m mia gdzie, siostra zajmowaa si swoimi dziemi, poza tym pracowaam, rodzice daleko wkaliskim zostali, teciw nie miaam arodzestwo ma wRosji przecie. Dopiero zczasem, kiedy kolejne dzieci dorastay pomagay matce (ju kilkuletnie dzieci byy zaangaowane wprace domowe igospodarcze). Kiedy dzieci dorastaj, przepyw pomocy narasta iznw nabiera typowego dla polskich 272

rodzin kierunku. Wiksza pomoc napywa ze strony rodzicw, wtym przypadku matki, ktra dla przypomnienia pomoga crce wwychowaniu nielubnego syna (Sadowska traktuje go jak wasne, najmodsze dziecko), zapewnia dach nad gow dwm synom, pomagaa wopiece nad dziemi crek isynowych, ktre pracoway. Poza tym Sadowska nadal utrzymuje swojego wnuka-syna, ktry wzamian pomaga jej wprzedsiwziciach na rzecz domu awasne zarobione pienidze przeznacza na drobne prezenty dla babci (Takie tam prezenty, ktre maj jej uatwi ycie. No, na przykad elazko idecha do prasowania, bo babcia uwielbia prasowa no irobi jej azienk). Sadowska wspfinansowaa take jego edukacj do momentu, kiedy jedna zjej crek nie pomoga mu wznalezieniu pracy. Sadowska otrzymuje wzamian za swj trud przede wszystkim wsparcie emocjonalne, przyja iopiek wmomentach, kiedy jej potrzebuje. Wrodzinie Borkowskich mamy do czynienia zprzepywem pomocy zarwno wewntrz gospodarstwa domowego, jak ina zewntrz wrodzinie pochodzenia mojej kluczowej rozmwczyni. Obserwacja dziaa pomocowych wykraczajcych poza jeden dom bya wtym przypadku moliwa ze wzgldu na to, e rodzina pochodzenia modej Borkowskiej take mieszka wJagnitkowe; na przykad rodzina jej siostry yje wbezporednim ssiedztwie. Itak pomoc, oktrej wspominano, to wsparcie emocjonalne dla iod siostry wczasie ciy, potem za wmomencie depresji poporodowej (uzupeniana pomoc ze strony ich matki). Caa rodzina opiekuje si sparaliowanym dziadkiem, przy czym crka isyn synowej powoli odciaj j wobowizkach opiekuczych. Siostry pomogy bratu wzaoeniu firmy, wycigajc go uprzednio zproblemw finansowych oraz uzalenienia od narkotykw, znajdujc mu odpowiedni dziewczyn. Kobiety wymieniaj si usugami takimi, jak gotowanie, zakupy, doradzanie, sprztanie, opieka nad dziemi, odcianie wobowizkach domowych wrazie choroby. Charakterystyczna dla Borkowskich jest pomoc odwzajemniana przez rodziny dalszych krewnych, zktrymi odwiedzaj si nawzajem wokresie wakacyjnym. Zatem wgr wchodzi podejmowanie codziennych dziaa wtrakcie wizyt urodzin ciotek, wujkw, kuzynek ikuzynw. Istotna jest take doranie pomoc finansowa: uregulowanie podatkw lub udzielanie wikszych lub mniejszych poyczek (na remonty, zakup droszych ubra). Drobniejsze poyczki nie s oddawane wbezporedni sposb. Wzamian pojawiaj si drosze prezenty albo odwzajemnione udzielenie poyczki onierwnowanej sumie. Ponadto moja rozmwczyni opowiadaa opomocy jej taty wznalezieniu pierwszej pracy, gdy tato rozmawia zszefem idostaa sezonwk wzakadach drobiarskich, pomocy udzielonej teciowej, kiedy ta bya chora iznalaza si wszpitalu, pomocy przy pracach rolniczych dalszym krewnym, pomocy udzielonej przez siostr teciowej, gdy ta stracia ma (wsparcie emocjonalne, opieka, pienidze), opomaganiu wujom, ciotkom ze strony ojca oraz matki, gdy ci owdowieli lub rozwiedli si, pomoc wemigracji zarobkowej, zaatwianie sobie nawzajem pracy. Odwzajemnienie nastpuje zawsze, ale rzadko wsposb bezporedMechanizm pomocy wpraktyce | 273

ni. Na przykad, jeli siostra pomoe bratu, brat pomoe jej synowi, ten za teciom brata. Podstawow zasad wrodzinie Borkowskich jest po prostu udzielanie pomocy wszystkim, ktrzy tego potrzebuj, co wynika zwewntrznej ideologii rodzinnej. Rodzinie si pomaga ikoniec, jak pomagasz to itobie pomog. To jest oczywiste, chyba, prawda? Jest to przykad na to, wjaki sposb pomoc dziaa wsieci wsposb uoglniony by nawiza do teorii ClaudeaLvi-Straussa nie ograniczajc si do jednostkowych aktw odwzajemniania si. Pomoc nie jest wtym przypadku spraw indywidualn, angaujc wszystkich krewnych. WDziekanowicach, podobnie jak wPoznaniu oraz Jeleniej Grze, pomoc udzielna jest przede wszystkim wkrgu najbliszej rodziny, ajej mechanizmy dziaaj pomidzy dwoma, trzema pokoleniami, przy czym znw najbardziej intensywnie pomoc ta pynie wlinii rodzice dorose dzieci iposiada charakter nierwnowany. Wwielopokoleniowych rodzinach rolniczych rodzice zapewniaj dzieciom mieszkanie (przepisanie domu, pomoc wjego rozbudowie lub budowa nowych domw), wyksztacenie iprac (na przykad przekazanie dziaalnoci gospodarczej). Naley jednak pamita, e wikszo rodzin rolniczych jest wielodzietna, azatem wydatna pomoc dotyczy moe jednego dziecka, cho bywa te rozdzielana. Tak jest wprzypadku rodziny Zikowskich, wktrej najstarszy syn otrzymuje dom oraz gospodarstwo, adwch pozostaych pomoc wwyksztaceniu. Nie s oni obciani obowizkiem pracy wgospodarstwie ani dokadaniem si do budetu domowego. Podobnie wyglda sytuacja wrodzinie Borowskich, wktrej prawie dorose dzieci cho pracuj, to nie martwi si obudet domowy. Opacaj natomiast swoje rachunki za telefony iucz si za swoje pienidze. Wtym przypadku jest to transakcja zawarta pomidzy ojcem adorosymi dziemi (sami oycie na swoje wyksztacenie, aja wam gwarantuj dach nad gow iwyywienie). Tam, gdzie mamy do czynienia zdomami podzielonymi na gospodarstwa domowe nalece do starszych rodzicw idorosych dzieci zrodzinami, charakterystyczna jest codzienna wzajemno, taka jak wymienianie si obiadami, pomoc wsprztaniu, drobnych naprawach czy remontach. Starsi rodzice, cho teoretycznie funkcjonuj wodrbnych gospodarstwach domowych, bardzo czsto zasilaj swoimi emeryturami budety domowe swoich dzieci. Ponadto atwo dostrzec pomoc midzy kobietami, zwaszcza midzy matkami aich crkami, gdy chodzi oopiek nad dziemi. Przykadem jest znw rodzina Zikowskich, wktrej matka pomaga dwm zamnym crkom mieszkajcym poza Dziekanowicami. Nie jest to wprawdzie pomoc permanentna, poniewa matka zajmuje si prac wgospodarstwie, ajej wnuki s wysyane do przedszkoli iobkw. Pojawia si te tu kolejny rodzaj pomocy, tak charakterystyczny dla rodzin yjcych na wsi niewielka pomoc przy wychowywaniu iopiece nad dziemi ze strony teciowych. Bezporednio wynika ona zdugotrwaej aktywnoci zawodowo-ekonomicznej kobiet iich zaangaowania wdziaalno rolnicz, natomiast porednio znapicia midzy synowymi atecio-

274

wymi. Pani Zikowska opiekuje si wnukami wsytuacjach, kiedy crki udaj si do lekarzy, wikszych zakupw lub gdy przedszkola s zamknite. Rodzice wzamian za udzielenie pomocy swoim dorosym dzieciom oczekuj wsparcia iopieki, kiedy jako osoby starsze ischorowane bd tego potrzebowali. Dorose dzieci czsto speniaj owo oczekiwanie, co jest dyktowane moralnym zobowizaniem wpisanym wogln ideologi rodziny ipokrewiestwa. Tak jest midzy innymi wrodzinie Sikorskich. Crka udzielajc pomocy swojemu ojcu oraz niepenosprawnej ciotce, odwzajemnia si za podarowany jej kiedy dom. Ojciec mieszka wdomu obok, ale otrzymuje codzienn pomoc ze strony crki: jest stary, nie dba osiebie, drewno trzyma na szafie, nie rozumie, e to brudzi, co mu przeo do sieni, to on zpowrotem te drewna. Codziennie dostaje obiad itrzeba mu sprztn, bo ciotka nie daje ju rady. ycie wjednym domu, nawet jeli skada si on zosobnych mieszka igospodarstw domowych, zawsze oznacza wspprac. Wrodzinach rolniczych oczywistoci jest, e dzieci pomagaj rodzicom wpracy. Wsytuacji, gdy zachodzi taka potrzeba idzieci mog podoa okrelonym zadaniom, pomagaj bez wzgldu na swj wiek ito, czy planuj wprzyszoci zajmowa si upraw roli, czy te nie. Wwielu przypadkach taka pomoc bywa nagradzana: dzieci otrzymuj za ni zapat, prezenty, pienidze na edukacj czy realizacj ich planw zawodowych. Wpraktyce modzi ludzie nie tylko nie wchodz wdoroso bez pomocy rodzicw, ale bez tej pomocy nie s wstanie pniej funkcjonowa. Wzajemno jest spraw tradycji, poczucia moralnego obowizku oraz wizi ocharakterze emocjonalnym. Przy sabym zabezpieczeniu spoecznym gwarantowanym przez pastwo stanowi wzasadzie konieczno. Poczucie odpowiedzialnoci jest wyraane wsposb bezporedni iporedni. Wformie bezporedniej, wi pokrewiestwa jest podtrzymywana irealizowana, poniewa przyjmujemy za naturalne udzielanie pomocy krewnym nawet, gdy oni nie prosz czy wcale jej nie potrzebuj. Przykadem mog by prezenty czy kieszonkowe, ktre otrzymuj dorose dzieci, wnuki, siostrzenice/siostrzecy, bratanice/bratankowie. Wielokrotnie spotkaam si zsytuacj, wktrej dorose osoby aktywne zawodowo otrzymyway pienidze od swoich rodzicw, ciotek czy bab bez jakiejkolwiek okazji irealnej potrzeby. Porednio wwyraaniu odpowiedzialnoci widoczna jest wkoncepcji obowizku trzeciej strony. Przykadem moe by pomaganie bratowej ze wzgldu na brata lub oferowanie pomocy dziadkw ich nieletnim wnukom. Finansowanie wakacji, ksiek do szkoy, obdarowywanie ubraniami czy dokarmianie jest wduym stopniu materialnym odcianiem dorosych dzieci. Wideologii pokrewiestwa realizacja odpowiedzialnoci jest wyranie zdefiniowana, albowiem posiada pewne przestrzegane granice. Jedn znich jest dystans genealogiczny, inn posiadanie wystarczajcej iloci czasu ienergii na pomaganie, wkocu za darzenie krewnego sympati bd antypati. Powysze ograniczenia ujawniaj si wbardziej zoony sposb, jeli uwzgldnimy wolno iindywidualne Mechanizm pomocy wpraktyce | 275

poczucie odpowiedzialnoci; wspomniany stan cechuje czsto ambiwalencja. Realizacja obowizkw wobec krewnych, nawet jeli istniej jakie pozytywne emocje, jest niekompatybilna zpoczuciem alu iurazy. Inaczej jest, kiedy odpowiedzialno jest porednia, zwaszcza wodniesieniu do powinowatych. Kiedy owdowiaa matka lub ojciec zamieszkuj zdorosym dzieckiem, ktre ma now on/ma, pojawiaj si napicia pomidzy maonkami. Legitymizacja poczucia odpowiedzialnoci, ktre posiada syn lub crka wobec swojego rodzica moe prowadzi do konfliktu interesw pary maeskiej. Wwymiarze ideologicznym istnieje wyrany sentyment dotyczcy podstawowego znaczenia wizi pokrewiestwa, atake oglne kanony dotyczce poczucia odpowiedzialnoci wzgldem krewnych. Nie istniej jednak precyzyjne reguy dla spoecznych zachowa wprocesie realizacji tego poczucia. Znane s oczywicie restrykcyjne zasady dotyczce przepywu pomocy midzy rodzicami idziemi. Od dorosych dzieci oczekuje si, e bd opiekowa si starszymi rodzicami, niemniej brak wtym zakresie regulacji prawnych. Nie ma wtym zakresie jaki oglnych spoecznych sformuowa odnoszcych si do zachowa iobowizkw. Istniej zatem normy szacunku wobec krewnych seniorw, lecz nie posiadaj one charakteru sformalizowanego inie istnieje kodeks ich przywilejw iobowizkw. Statusy irole skojarzone zrnymi typami krewnych stanowi jedynie kulturowo zdefiniowany porzdek. Nie ma typw krewnych, ktrym trzeba pomaga lub nie, nie ma okrelonych zestaww dziaa czy usug, ktre naley wykonywa na rzecz poszczeglnych czonkw rodziny. Mimo e istniej spoeczne oczekiwania dotyczce wspomnianych zachowa, to nie s one wspierane formalnymi sankcjami. Brak sprecyzowanych regu postpowania powoduje trudnoci zwizane zpodejmowaniem decyzji. Wdokonywaniu wyborw zawsze ma si na wzgldzie pozostajce do dyspozycji zasoby czasu ipienidzy. System prawny pozostawia woln przestrze iwzgldny brak jasno okrelonych regu powoduje, e ludzie sami dokonuj wyborw. Maj zakres krewnych dostpnych, czyli tych zktrymi kontaktuj si najczciej, ale decyzja owprowadzeniu jakiej formy pomocy wycie jest spraw wzajemnego dostosowania si na podstawie subiektywnej iindywidualnej selekcji. Pod uwag bierze si przystawalno temperamentw, uczucia, moralny obowizek, geograficzn dostpno, szacunek dla pogldw innych krewnych (Firth, Hubert, Forge 1969: 385-455).

276

Rozdzia X Ekonomia iwizi rodzinne

1. Relacje midzy ekonomi arodzin
Wkontekcie ycia rodzinnego XX wiek to zjednej strony, proces wyaniania si oraz ugruntowywania ideologii pastwa dobrobytu, zdrugiej, interakcja pomidzy systemami rodzinnymi isystemami pokrewiestwa, ktre wrnych krajach Europy maj odmienne tradycje, zawiadczajc tym samym odynamice izrnicowaniu zachodnich wariantw wizi rodzinnych78. Idealne modele rodziny, wzory zawierania maestw idziedziczenia rnicuj si wzalenoci od regionu, przynalenoci klasowej ioczywicie rodowiska, ktre najbardziej typowo dzieli si na miejskie oraz wiejskie. Systemy formowania si iprzede wszystkim dziaania gospodarstw domowych wEuropie Pnocnej, rdziemnomorskiej, Wschodniej zdecydowanie si rni. Wpierwszym przypadku dominuj proste gospodarstwa domowe, wdrugim rozszerzone. Hannes Grandits we wstpie do pierwszego tomu Family, Kinship and State in Contemporary Europe (2010: 23-46). wykazuje, e wujciu historycznym rozwaania na temat systemw rodzinnych wEuropie cechowao mylenie dualistyczne odzwierciedlajce si wjej podziale na dwa makroregiony: pnocno-zachodni iwschodni, zwyranie odmiennymi wzorami zawierania maestw idziedziczenia. Po 1990 roku obraz ten zosta poddany wwtpliwo, midzy innymi dziki tym studiom historycznym iantropologicznym, ktre uwzgldniy zarwno oddziaywanie czynnikw zewntrznych takich jak ekonomia, ekologia, demografia, kultura, religia, jak iwewntrzrodzinne procesy wytwarzania bezpieczestwa socjalnego. Wefekcie okazao si, e europejskie formy ycia rodzinnego byy is znacznie bardziej zrnicowanie ni dotd sdzono (zob. Grandits, Heady 2003; Gullestad, Segalen 1997; Laslett, Wall 1972; Mitterauer, Sieder 1982; Viazzo 2010: 281-304).
78 Istniej wyrane rnice midzy familistycznie nastawionymi spoeczestwami rdziemnomorskimi (np. we Woszech czy Gracji) aindywidualistycznymi krajami skandynawskimi (np. wNorwegii czy Szwecji), midzy polityk rodzinn, na przykad wNiemczech, gdzie rodzina jest postrzegana jako rzeczywisto prywatna, ktra powinna by chroniona przed ingerencj pastwa apolityk interwencjonistyczn charakterystyczn, na przykad dla Francji oraz wogle midzy zachodnioeuropejskimi wzorami dziaania pastwa dobrobytu ajego ewolucj wwarunkach socjalistycznych ipostsocjalistycznych (np. wPolsce iRosji).

Relacje midzy ekonomi arodzin | 277

Okres powojenny, zwaszcza lata 50. i60. XX wieku mona okreli jako czas intensywnej homogenizacji form ycia rodzinnego wEuropie powodowanej zdecydowanym wzrostem liczby zawieranych maestw iwkonsekwencji boomem reprodukcyjnym. Zawarcie maestwa stao si niemal uniwersalnym elementem stylu ycia Europejczykw, a90% dzieci rodzcych si wtym czasie, przychodzio na wiat wzwizkach maeskich. Ponadto do lat 70. XX nastpowaa ekspansja ideologii pastwa dobrobytu oraz rozwj filozofii praw socjalnych pocztkowo bazujcych na dwch zasadach penoetatowoci pracy dla mczyzn istabilnoci maestwa. Jednake ju pod koniec lat 60. przyrost naturalny zacz systematycznie spada, osigajc dwie dekady pniej poziom 1,5. Nie by to jednak trend zunifikowany, bowiem wsocjalistycznych krajach Europy Wschodniej dzietno miaa si cakiem dobrze, aby dopiero wokresie transformacji systemowej gwatownie si obniy. Zkolei wkrajach skandynawskich najpierw posza wgr, potem wd a, na przykad we Francji po 1990 zacza wzrasta. Oczywicie dzietno pozostaje wcisej zalenoci od kontekstu spoeczno-ekonomicznego inaley j wiza ze wzrostem oczekiwa yciowych. Od lat 60. XX wieku wraz ze zmianami zachodzcymi wsystemie zindywidualizowanych preferencji, dywersyfikacj wiatopogldw istylw ycia mona byo ledzi wzrost liczby pracujcych matek imatek, pojawienie si problemu bezrobocia, awkonsekwencji utrat stabilnoci instytucji maestwa (zob. Grandits 2010; Coale, Watkins 1986). Europejsk polityk dobrobytu od pocztku charakteryzoway powizania zkoncepcjami rodziny ipokrewiestwa. Wprocesie wytwarzania si ikonsolidowania ideologii pastwa zapewniajcego zabezpieczenie spoeczne dotychczasowe funkcje rodziny ulegy zmianom, gdy wiele znich, dotd wpisanych wsystem pokrewiestwa, przejo pastwo. Nie oznacza to, e cakowicie zastpio ono rodzin asystem zobowiza wobec krewnych straci na wanoci. Ideologia dobrobytu ulega niejako inkorporacji wrelacje pokrewiestwa, prowadzc do pewnego rodzaju symbiozy pomidzy pastwem arodzin, co moliwe jest do zaobserwowania zwaszcza wprocesach wytwarzania bezpieczestwa socjalnego. Twierdzi si, e proces modernizacji musi prowadzi do rozmycia wizi rodzinnych oraz wizi pokrewiestwa. Jednak wEuropie, mimo pluralizacji konstelacji rodzinnych igwatownego wzrostu rozwodw, nadal istniej konteksty, wktrych praktyczna istotno rodziny pozostaje wyrana. Zwaszcza wodniesieniu do wizi midzypokoleniowych, ktrych znaczenie iintensywno wrcz wzrosa wII poowie XX wieku. Jedn ze zmian, ktra wpyna na relacje pokrewiestwa byo wprowadzenie systemu emerytalnego. Starsze pokolenia yj duej ipozostaj czci codziennych relacji pokrewiestwa znacznie intensywniej ni miao to miejsce wprzeszoci. Osoby starsze, czego znakomitym przykadem jest spoeczestwo polskie, nale do tych krewnych, ktrzy udzielaj pomocy wsposb najbardziej permanentny: ich emerytury kr pomidzy pokoleniami, co zkolei moe, cho 278

nie musi, uruchamia mechanizm wzajemnoci. Wsposb oczywisty wizi midzypokoleniowe ulegy zacienieniu. Skoro tak, to musiay si wyoni nowe formy wsparcia wewntrzrodzinnego. Itak wzrost zatrudnienia kobiet oraz relatywnie niska liczba instytucji opieki nad dziemi spowodowaa zaangaowanie starszego pokolenia wproces wychowywania dzieci. Dugi okres edukacji, niestabilny system pracy, niepewny dochd, wysoki koszt utrzymania oraz trudnoci zwizane ze zdobyciem wasnego mieszkania doprowadziy do sytuacji, wktrej mode pokolenie stao si zalene od wsparcia pokolenia rodzicw idziadkw. Niestabilno instytucji maestwa uruchomia mechanizm rodzinnego wsparcia kryzysowego (paradoksalnie im wiksza niestabilno rodziny, tym silniejsze wizi pokrewiestwa). Rozwj komunikacji itransportu umoliwiy czste iintensywne komunikowanie si zkrewnymi, azatem nieustanne podtrzymywanie kontaktu. Dawniej kontakt zczonkami rodziny mia charakter znacznie bardziej ograniczony, na przykad tam, gdzie pojawiao si zjawisko emigracji. Pomimo i, zwaszcza wmiastach, dominuje nuklearny (dwupokoleniowy) model zamieszkiwania, to wwikszoci krajw europejskich mamy do czynienia ze strategi pozostawania wpobliu krewnych (Grandits 2010). Poczucie bezpieczestwa zwizane jest zefektywnoci funkcjonowania rodziny zarwno na poziomie emocjonalnym, jak iekonomicznym. Moi rozmwcy czsto posugiwali si kategori dobrego ycia, wyjaniajc, e jest ono rwnoznaczne zustabilizowanym ispokojnym yciem rodzinnym. Takie jego rozumienie mieci si wramach oglnospoecznej koncepcji tego, czemu suy powinny wizi rodzinne (por. Szukalski 2004: 94-104; Wcirka 1996, 2002a, 2002b; Woniak 1994: 285-300). Wyjanienia wysokiej pozycji, jak zajmuj whierarchii wartoci powinny uwzgldnia nie tylko kontekst spoeczno-ekonomiczny, ale take historyczny. Do II wojny wiatowej na ziemiach polskich wstrukturze spoecznej dominowali chopi realizujcy tradycyjny model rodziny wielopokoleniowej opierajcej si na autorytecie ojca, zrozbudowanymi funkcjami ekonomicznymi. Rodzina stanowia jednostk samowystarczaln ekonomicznie, co oznacza, i jej czonkowie musieli ze sob wspdziaa na poziomie produkcji. Na poziomie ideologicznym rodzina stanowia istotny element procesw narodowotwrczych zawsze penia wan funkcj wokresie braku pastwowoci polskiej ibya miejscem ksztatowania si tosamoci narodowej wielu pokole, azatem przechowywania iprzekazywania narodowych wartoci. Ograniczone moliwoci tworzenia irealizowania szerszych dziaa spoecznych, atake wytwarzania wychodzcych poza jej ramy wizi, powodoway, e rodzina funkcjonowaa jako sfera bezpieczestwa iwolnoci, wobrbie ktrej nieustannie przenikay si dwa wiaty prywatny oraz publiczny (zob. ukasiewicz, Siciski 1992; Frtczak 2002: 177-184; Giza-Poleszczuk 2002: 272-301; Kurzynowski 1995; Warzywoda-Kruszyska, Szukalski 2004). Wspczenie pozornie tylko rodzina staje si coraz bardziej hermetyczna iwbrew jej przesuwaniu si wkierunku prywatnoci, pozostaje spraw publiczn, przynajmniej jeli uwzgldni si aktualne dyskursy poRelacje midzy ekonomi arodzin | 279

lityczne. Jako warto, ktrej przypisuje si jako wrcz narodow, rodzina podlega upublicznieniu iideologizacji. Po II wojnie wiatowej przeksztaceniu ulegay tradycyjne wzorce ycia rodzinnego, awraz znimi odnoszce si do niego normy, zawsze warunkowane czynnikami zewntrznymi. Kobiety zaczy pracowa zawodowo, ale wokresie powojennym ich wzmoona aktywno ekonomiczna miaa kilka przyczyn. Bya to konieczno zapewnienia dochodw rodzinie (co zreszt nadal pozostaje gwnym motywem podejmowania pracy przez kobiety), industrializacja kraju, wymagajca duych zasobw siy roboczej, atake socjalistyczna ideologia zachcajca kobiety do aktywnoci zawodowej. Tradycyjny model rodziny zakadajcy obecno kobiety wsferze domowo-rodzinnej zosta zaburzony. Aby usprawni proces aktywizowania zawodowego kobiet wmiejsce zada realizowanych tradycyjnie przez rodziny, pojawiy si instytucje przechwytujce te zadania. Jednak wejcie kobiet na rynek pracy nie doprowadzi do rwnie radykalnych przeksztace wkwestii podziau rl spoecznych irodzinnych. Take wspczenie kobiety, pomimo penowymiarowej pracy zawodowej, nadal zajmuj si jednoczenie prowadzeniem domu, wychowywaniem dzieci ipodtrzymywaniem wizi zkrewnymi. Wtrakcie transformacji ustrojowej to przede wszystkim kobiety zostay dotknite negatywnymi konsekwencjami reform iczciej ni mczyni staway si ich ofiarami. Wynika to zkulturowego sposobu definiowania roli kobiety opartego na kulturowo okrelonych funkcjach przypisywanych pciom. Wyrazem tego by fakt, e kobiety czciej ni mczyni naraone byy (s) na utrat pracy. Wwymiarze biologiczno-etycznym probierzem stao si uchwalenie ustawy antyaborcyjnej, ograniczajcej dopuszczalno przerywania ciy (zob. Kai 2004: 473-485). Na wizi pokrewiestwa mona spojrze jako na relacje ekonomiczne, transakcje, strategie lub te inwestycje. Rodzina wznaczeniu sieci pokrewiestwa to przestrze dziaania rnorodnych kapitaw spoecznego, ekonomicznego, kulturowego czy symbolicznego. Ztakiej perspektywy kochamy nasz rodzin oraz naszych krewnych, atake wspdziaamy znimi, poniewa mamy wtym jaki interes. Poszerzamy sie naszych powiza zkrewnymi, co moe skutkowa lepszym zabezpieczeniem socjalnym nas samych albo przeciwnie, zawamy j, by nie rozprasza inwestycji ikapitaw rodzinnych. Strategie te zalee bd od statusu spoeczno-ekonomicznego zainteresowanych, bowiem to gwnie on okrela warunki do przedsiwzicia waciwych, najbardziej opacalnych (wtym take emocjonalnie) dziaa. Ekonomiczny kontekst ycia rodzinnego bywa wyraany take przez emocje, ktre jak wiemy, rodz konflikty. Wano wizi rodzinnych objawia si midzy innymi poprzez obdarowanie kogo pienidzmi; poyczanie ich; zaatwienie po znajomoci pracy; dorabianie wrodzinnych firmach; skadanie si na prezenty; inwestowanie wemigracj zarobkow; yrowanie poyczek bankowych; sfingowanie zatrudnie; wspdziaanie wtzw. szarej strefie. Moi rozmwcy identyfikowali powysze dziaania jako 280

pomoc, atake jako dowd wizi, pozytywnej relacji, mioci oraz altruizmu. Wraz ze wsparciem materialnym idzie wparze wsparcie emocjonalne, aadne znich nie istnieje autonomicznie. Wizi irelacje musz si jednak materializowa, poniewa pozwalaj na budowanie poczucia bezpieczestwa. Jednoczenie zarwno pozytywne, jak inegatywne emocje mog katalizowa przepyw dbr ocharakterze ekonomicznym, objawiajc niejako wynikajcy zideologii pokrewiestwa obowizek moralny, atake co, co nazywam rodzinn hierarchi wadzy (por. Berezin 2005: 109-127). Potocznie rozumiana normalna rodzina jest konstytuowana przez szczeglne relacje krwi ipowinowactwa. Kady posiada jakie wyobraenie otym, jak zwizki krwi, maestwo, seks idom powinny by powizane oraz wyartykuowane wprocesach spoecznej reprodukcji. Znaczenia, jakie im przypisujemy, s konstytuowane wdowiadczaniu codziennoci, zwaszcza wprocesie tworzenia domu, azatem przestrzeni do ycia. Wtym momencie docieramy do sedna sprawy. Rozmaite dowiadczenia ekonomiczne wodmiennych kontekstach kulturowych daj rne modele rodzin oraz rne relacje wewntrzrodzinne. Praktyczna warto wizi rodzinnych zaczyna si tam, gdzie pojawia si ekonomia dnia codziennego. To, wjaki sposb rodziny skadajce si zjednostek radz sobie zutrzymaniem oraz rozwojem swojej kondycji materialnej pozostaje wzwizku zszerszym kontekstem zarwno ekonomicznym, jak ipolitycznym. Wlatach 90. XX wieku wnaukach spoecznych pojawiy si analizy reimu dobrobytu, ktry uznano za jeden zwaniejszych czynnikw przeksztacajcych tradycyjnie pojmowan rodzin (Abrahamson, Wehner 2006: 53-155). Analizy te wizay si zprb dokonania adekwatnych klasyfikacji powiza zachodzcych na osi rodzina pastwo rynek. Gdyby wschematach tego typu sprbowa ulokowa spoeczestwo polskie, to okazao by si, e mieci si ono midzy skrajnociami, na przykad rozwizaniami liberalnymi isocjaldemokratycznymi. Itak wtypologii socjoloki Gosty Esping-Andersen (1990) polskie spoeczestwo jest przykadem takiego, ktre wcentrum systemu aksjologicznego lokuje rodzin, marginalizuje rynek, apastwo peni wnim jedynie funkcje pomocnicze. Zkolei wuzupeniajcej powysz klasyfikacji zastosowanej przez Ann S. Orloff (2002) polska rodzina znajduje si pod kontrol reimu kontynentalnego, wktrym sfera domowa zdominowana jest symbolicznie przez msk gow rodziny, pastwo skania si ku jej afirmacji, atransfer rynkowy przybiera tempo raczej umiarkowane. Typologie niejednokrotnie rozmijaj si zpraktyk spoeczn, dlatego wkontekcie relacji midzy ide dobrobytu aekonomi domow, wane jest, moim zdaniem, by przyjrze si sprzeniom midzy materialnym aspektem ycia, wartociami przypisywanymi rodzinie oraz dziaaniu mechanizmw pokrewiestwa. Tu warto przywoa proponowany przez Geralda W. Creeda model interakcyjny, sugerujcy teoretyczn fuzj dwch perspektyw, zktrych mona spojrze na powizania midzy rodzin aekonomi. Perspektywami tymi s po pierwsze determinizm ekonomiczny Relacje midzy ekonomi arodzin | 281

oraz po drugie determinizm kulturowy (Creed 2000: 29-350). Wobec tego warto rodziny wspiera si bdzie na jej niemal nieograniczonych moliwociach adaptacyjnych do warunkw ekonomicznych, ale to jakie decyzje zostan podjte oraz jakie wich konsekwencji zostan uruchomione praktyczne dziaania, zaley od kulturowo uksztatowanej koncepcji wizi pokrewiestwa. Jednake adna rodzina, niezalenie od swojej kompozycji, nie jest jednostk szybkiego reagowania na zmieniajcy si kontekst ekonomiczny. Cyklu ycia nie mona skompresowa iwiele decyzji rodzinnych jest albo nieodwracalnych, albo s do skorygowania, tyle, e wwyniku skomplikowanych zabiegw. Chodzi oto, e zmiany nigdy nie s byskawiczne irodzina nie zmienia si zdnia na dzie. Zca pewnoci jej model izasady funkcjonowania zmieniaj si wolno. Powolno pewnych zmian zachodzcych wrodzinie opisuje, midzy innymi, Jane F. Collier wksice pt. From Duty to Desire (1997). Refleksje zawarte wtej ksice opieraj si na badaniach przeprowadzonych wAndaluzji, gdzie Collier przygldaa si bliej procesom zmian dotyczcych idei rodziny zachodzcych w1963 i1983 roku. Zjej obserwacji wynika, i wlatach 60. zawarcie maestwa miao charakter wykalkulowany azaoenie rodziny byo uznawane za spoeczny obowizek. Dwie dekady pniej, kiedy to na znaczeniu zyska indywidualizm oraz dyskurs omioci, dostrzec mona byo partnerstwo wmaestwie. Niemniej wzakresie formy rodzina pozostaa taka sama nadal zlokalizowana bya wramach nuklearnego gospodarstwa domowego aspadek wci by dzielony. Zmiany te nie s odzwierciedleniem obiektywnie zachodzcej modernizacji, ktra pojawia si wczeniej ni wlatach 60. XX wieku, lecz odnosz si do stopnia internacjonalizacji kontroli idyscypliny ycia rodzinnego. Jane F. Collier wyjania ten proces, odwoujc si do natury wystpujcych wAndaluzji systemw nierwnoci, zwaszcza tych, ktre dotycz dziedziczenia ziemi ijego substytutu wpostaci sukcesu zawodowego. Okazao si, e koncepcja relacji pokrewiestwa zblia si do koncepcji relacji ocharakterze ekonomicznym. Rodzina nie przesza tam kompletnej transformacji, ale zobowizania rodzinne zostay zredefiniowane, dopasowujc si do nowej rzeczywistoci ekonomicznej. Co wicej, fakt e rodzina staa si gwn przestrzeni dla demonstrowania nowoczesnoci, spowodowa zmian jej znaczenia wyciu spoecznoci. Badania nad domowymi ekonomiami wykazuj rn warto rodziny wodmiennych przestrzeniach spoecznych oraz warunkach ekonomicznych. Studia te mona podzieli zasadniczo na cztery typy. Typ pierwszy koncentruje si na rodzinnych gospodarstwach rolnych, drugi na oglnej koncepcji gospodarstwa domowego oraz jego historycznym rozwoju, trzeci na interesach rodzinnych iostatni na ekonomicznym funkcjonowaniu rodzin opochodzeniu robotniczym. Najwiksze kontrowersje budzi koncepcja gospodarstw rolniczych, ktre wrnych kontekstach spoecznych okazuj si by przedmiotem intensywnej politycznej troski wzakresie ich zabezpieczenia socjalnego. Idea tradycyjnej iswojskiej rodziny rolniczej jest 282

waciwie zarezerwowana dla spoeczestw rozwinitych. Wodniesieniu do mniej ekonomicznie rozwinitych czci wiata relacja pomidzy rodzin aekonomi jest dyskutowana wterminach gospodarstwa domowego, rozwoju oraz ekologii. Rodziny rolnicze zazwyczaj nie s niezalenymi zwizkami nuklearnymi iich kompozycja pozostaje zoona oraz wielopokoleniowa. Jej funkcjonowanie jest cile powizane zfunkcjonowaniem gospodarstw rolnych, spord ktrych te mniejsze s postrzegane jako bardziej efektywne ni te bardziej zindustrializowane, wiksze imasowe. Tak fuzj relacji pokrewiestwa oraz ekonomii mona postrzega jako bardzo korzystn. Mae przedsibiorstwa rolne nie tylko odtwarzaj swoich pracownikw zapewniajc im odpowiednie umiejtnoci, ale take zwikszaj efektywno, waciwie nieustannej wzajemnej kontroli. Praca niejako wdomu, zludmi, ktrych si zna wydaje si by znacznie bardziej atrakcyjna. Rozumiana wten sposb gospodarka rodzinna staje si wduym stopniu antykorporacyjna, zaspokajajc nie tylko bezpieczestwo wprocesie produkcji, ale rwnie wsensie emocjonalnym. Mechanizmy pomocowe, atake inne dziaania ocharakterze ekonomicznym wrodowisku rodzinnym ikrewniaczym, odzwierciedlaj rne pozadomowe strategie spoeczne. Ich analizy wyoniy si wantropologii jako centralne dla teorii adaptacyjnych, wktrych uznawane s za indywidualne lub grupowe plany dziaa. Plany te wysycane s na podstawie obserwacji spoecznych interakcji. Te, ktre posiadaj charakter dugoterminowy, uzgodniony izaaprobowany s, przez teoretykw gier, analitykw sieci spoecznych czy te badaczy zajmujcych si generatywnymi modelami zmiany spoecznej, okrelane jako transakcje (Whitten Jr., Witten 1972: 247-270). Wiele wyjanie wnaukach spoecznych polega na prbach okrelenia ram ifundamentw konkretnej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Jednak wcale nie dysponujemy wystarczajco dobrymi metodami, by mwi oprymarnoci ktregokolwiek zwyrnianych aspektw ycia spoecznego. Zantropologicznego punktu widzenia, dziaania ekonomiczne s produktem spoecznej kreatywnoci, nie za rezultatem oddziaywania jaki autonomicznych si. Odrzuca si te proste wyjanienia przedsiwzi ekonomicznych wkategoriach kwestii koniecznoci. Wobec tego sdzimy, i transakcje s produktem ludzkiej woli, intencji oraz umowy. Wtym sensie rnice pomidzy systemem ekonomicznym ainnymi systemami spoecznymi, takimi jak choby pokrewiestwo ulegaj zatarciu. To za, moim zdaniem, znaczco wpywa na sposoby opisywania iinterpretowania, na przykad kategorii rynku. Zjednej strony, bywa on wrcz reifikowany przez badaczy, poniewa wperspektywie porwnawczej wykazuje zrnicowanie, ktre przyjmuje si za konsekwencj twrczego dziaania czowieka. Zdrugiej twierdzi si, i zjawisko rynku izwizane znim materialne korzyci s znacznie mniej kreatywne wporwnaniu do zjawisk takich, jak dar, wymiana, charytatywno czy altruizm. Jedne teorie wskazuj na to, e rynek jest wszechobecny oraz posiada quasi naturalny charakter, inne traktuj go jako jedynie model analityczny, wktry wpisana jest motywacja samointeresu Relacje midzy ekonomi arodzin | 283

(Davis 1996: 213-226). Zreszt, niezalenie od tego, jak ekonomia jest analizowana iinterpretowana, wodniesieniu do pokrewiestwa irodziny wyrana pozostaje tendencja do posugiwania si zbyt abstrakcyjnymi modelami, ktre pomijaj kontekst codziennoci. Dlatego te proponuj, by niejako oddolnie przyjrze si istotnej dla funkcjonowania wizi pokrewiestwa aktywnoci ekonomicznej kobiet, bezrobociu, sytuacjom, wktrych dochodzi do konfliktw na tle finansowym, wreszcie mechanizmom familizmu oraz przenoszenia zobowiza charakterystycznych dla wizi pokrewiestwa na relacje pozarodzinne.

2. Aktywno ekonomiczna kobiet

Polska koncepcja rodziny ipokrewiestwa opiera si na dychotomii czynionej pomidzy tym, co kobiece imskie, awszdzie tam, gdzie pojawia si zagadnienie ycia rodzinnego, dyskutowana jest take koncepcja kobiecoci oraz rl iobowizkw, jakie powinna peni kobieta. Dlatego te zagadnienie aktywnoci ekonomicznej kobiet nie moe by rozpatrywane zpominiciem perspektywy studiw nad pci kulturow. Zaamanie si systemu komunistycznego wPolsce oraz transformacja ustrojowa, zich ekonomicznymi nastpstwami, przyczyniy si do licznych zmian wzakresie praktyk spoecznych cechujcych codzienne ycie rodzinne. Jedn zkonsekwencji tych zmian byo oglnospoeczne przewartociowanie sfery domu isfery pracy odpowiednio identyfikowanych zkobietami imczyznami. Wedug Elizabeth C. Rudd (2000: 517-536) badaczki zajmujcej si powizaniami midzy rynkiem, prac arodzin, przejcie od systemu socjalistycznego do kapitalistycznego spowodowao wysze wartociowanie pracy zarobkowej ni tej na rzecz domu oraz rodziny. Wzwizku ztym kobiety zaczy dowiadcza dyskryminacji na rynku pracy adziaania podejmowane przez nie wkontekcie rodzinnej codziennoci zdewaluoway si. Doceniane gospodynie domowe stay si negatywnie postrzeganymi kurami domowymi. Historycznie rzecz ujmujc, proces ten nie jest specyfik rzeczywistoci postsocjalistycznej, lecz tkwi korzeniami wrozwoju kapitalizmu industrialnego wogle. Wraz zjego ekspansj iugruntowywaniem si aktywno zawodowa oraz domowo-rodzinna po prostu zaczy si rozdziela awdyskursach spoeczno-politycznych dom ipraca przeksztaciy si wodrbne domeny. Ich odrbno wskazuje na to, i czy si znimi odmienne rytmy dziaa. Te pozornie opozycyjne sfery ycia spoecznego wyobraane s jako zajmujce dwie rne przestrzenie, zktrymi wi si odmienne znaczenia. Wrd analiz wpywu postsocjalistycznej ekonomii na sytuacj kobiet dominuj waciwie przede wszystkim ujcia feministyczne. Zasadniczo mona je podzieli na dwa nurty. Pierwszy znich charakteryzuje zainteresowanie kondycj spoeczn kobiet wrelacji do kapitalizmu, drugi wrelacji do socjalnej polityki pastwowej. Skoro za mamy do czynienia zgenerowanym kulturowo utosamianiem kobiet ze sfer 284

prywatn, to studia obu nurtw analizuj stosunki midzy rodzin akapitalizmem oraz rodzin ipastwem. Wperspektywie pierwszego znich rodzina uznawana jest za poszkodowan ekonomicznie, poniewa kapitalistyczny rynek pracy przyczynia si do niekorzystnych zmian wrelacjach midzy czonkami rodziny. Natomiast wprzypadku zastosowania perspektywy drugiego nurtu pastwo jest postrzegane jako ingerujce wrelacje wewntrzrodzinne, ksztatujc jej tosamo przez dziaania idyskursy polityczne nie pozwalajc jej na pene dostosowanie si do realnych warunkw spoecznych (Rudd 2000: 517-536). Oba podejcia wskazuj, e warunki postsocjalizmu skutkuj wypchniciem kobiet zrynku pracy isprowadzeniem ich na powrt do sfery domowej, czynic je bardziej zalenymi od mczyzn iich zarobkw. System socjalistyczny kontrolowa zarwno proces produkcji, jak iredystrybucji. Procesowi temu towarzyszya popularna opozycyjna ideologia przypisujca rodzinie charakter azylu przed opresyjnym pastwem. Suya wic jako przestrze ideologicznego oporu, umoliwiajc do pewnego stopnia realizacj indywidualnych aspiracji ludzi. Takie jej pojmowanie miao charakter wyidealizowany wiat publiczny, wktrym zarabiano pienidze by postrzegany negatywnie, ale jednoczenie nie poddawano refleksji nierwnego traktowania kobiet wtym wzgldzie. Wspczenie mamy do czynienia zrozbudowan stratyfikacj spoeczn, ktra jeszcze bardziej pogbia napicie na linii praca rodzina, astudia feministyczne wskazuj na negatywne skutki spoeczne iekonomiczne dotyczce waciwie tylko kobiet. To kobiety osigaj nisze dochody ni mczyni is negatywnie oceniane za prby czenia pracy zawodowej zprowadzeniem domu. Wefekcie, albo pozostaj bardziej trwale bezrobotne, albo wykonuj podwjn prac. Taka dyskryminacja na rynku pracy jest oparta na kulturowej koncepcji pci, podkrelajcej, na przykad biologiczne funkcje kobiet, ktre znacznie czciej staj przed dylematem wyboru midzy domem aprac. Istnieje kilka sposobw rozumienia ycia kobiet wodniesieniu do powiza pracy irodziny, cho obie te sfery niezmiennie ujmowane s jako opozycyjne. Sposoby te s najczciej ujmowane jako modele, dlatego te bazuj na zaoeniach oheteronormatywym maestwie inuklearnej formie gospodarstwa domowego. Pierwszy zmodeli odnosi si do sytuacji, wktrej wspmaonkowie spdzaj wpracy mniej wicej tyle samo czasu ioboje wrwnym stopniu zajmuj si domem oraz dziemi. Drugi zkolei stanowi schemat ukadu rodzinnego, wktrym osob zarabiajc pienidze jest jedynie mczyzna ajego dochd jest wystarczajcy, by zaspokoi wszystkie potrzeby rodziny. Kobieta natomiast zajmuje si prowadzeniem domu, wychowywaniem dzieci oraz organizacj ycia towarzyskiego rodziny. Wpraktyce spoecznej, podobnie jak wprzypadku modelu pierwszego, rwnie iten rzadko bywa realizowany. Waktualnych warunkach ekonomicznych oraz wobec nieustannie rosncych oczekiwa yciowych, utrzymanie rodziny zpracy jednej osoby staje si nierealne. Jeli zdarzaj si takie sytuacje, to najczciej maj one charakter tymczasowy is zwizane zzawieszeniem aktywnoci ekonomicznej kobiet ze wzgldu na Aktywno ekonomiczna kobiet | 285

macierzystwo. Wefekcie modelem najbardziej odpowiadajcym rzeczywistoci jest taki, ktry uwzgldnia prac zawodow obu maonkw. Jednake to m powica wicej czasu na prac zawodow, ona za oprcz pracy zarobkowej, zajmuje si take prowadzeniem domu iwychowywaniem potomstwa (por. Cichowicz 1993a, 1993b, 1993c; Domaski 1999; Falkowska 1994, 1996, 1998, 1999; Gawilina 2003: 3346; Kawalec 1993; Kawula 2005: 97-112; Marody, Giza-Poleszczuk 2000: 44-74; Poleszczuk 2000: 257-279; Wachowiak 2001: 37-41, 114-123, 142-151). Wzr ten mona uzna za najczciej werbalizowany przez moich rozmwcw. Aczkolwiek, tak jak wprzypadku innych aspektw ycia rodzinnego, take iwtym zauwaalne s rozbienoci. Obok stereotypowych stwierdze, e kobieta jako matka iopiekunka nie powinna pracowa (kiedy kobieta ma dziecko ipracuje zawodowo, cierpi na tym caa rodzina), formuowane byy take takie, ktre jak najbardziej popieraj aktywno zawodow kobiet. Nie wspominajc otym, e oprcz emerytek zdecydowana wikszo kobiet, ktrych ycie obserwowaam, bya aktywna ekonomicznie. Skrajn sytuacj, wktrej kobieta rzeczywicie moe boryka si zpowanym problemem ze znalezieniem pracy jest taka, wktrej zostaje ona matk zanim zdobdzie jakiekolwiek dowiadczenie zawodowe. Zamy, i rednio wyksztacona kobieta wychodzi za m, poniewa zasza wci. Zanim zostaa matk, miaa okazj pracowa zawodowo jedynie rok lub dwa. Dobrowolnie lub pod aksamitnym przymusem krewnych rezygnuje zpracy, aprzez nastpne kilka lat wychowuje dziecko izajmuje si domem. Po odchowaniu dziecka, kiedy moe ono pj do przedszkola, kobieta zaczyna myle oponownym podjciu pracy. Wtym momencie zazwyczaj pojawia si problem brak jej aktualnych kwalifikacji oraz dowiadczenia zawodowego iczsto nie moe znale pracy wswoim zawodzie, ata, ktr ewentualnie znajduje, nie spenia jej aspiracji. Zarabia przy tym zazwyczaj niewiele, przez co jej praca staje si bardziej dorabianiem ni zarabianiem pienidzy. Lata, ktre spdzia wdomu, okazay si wyksztaci iutrwali okrelone wzory oraz nawyki zwizane zpodziaem rl domowych. Wrezultacie kobieta nadal jako jedyna zajmuje si take prowadzeniem domu oraz dalszym wychowywaniem dzieci79. Podjcie pracy zawodowej przez kobiety traktuje si jako wynik oglnospoecznej sytuacji ekonomicznej, aich aktywno na tym polu bywa interpretowana jako przymus. Sprawa wydaje si interesujca, poniewa jak ju wczeniej wspomniaam, wypowiedzi moich rozmwcw wskazuj na niezdecydowanie iniespjny pogld na ten temat. Twierdzili na przykad, e zarwno m, jak iona powinni zarabia na utrzymanie rodziny. Uwaali jednoczenie, i lepiej, aby to mczyzna zara79 Wsytuacjach takich znalazy si midzy innymi kobiety, ktre wchodz wskad rodziny Kozowskich, Piotrowskich iPotockich zPoznania, Jakubowskich, Bkw, Tanasiw, Sobczakw zSobieszowa, Gajewskich, Szymczakw, Brzeziskich, Domaskich, Chojnackich oraz Ciesielskich zDziekanowic.

286

bia pienidze, akobieta troszczya si odom idzieci oraz e pomys podziau tych obowizkw nie jest dobry, bo mczyni s przecie wtej dziedzinie upoledzeni. Niemniej rwnie negatywnie ocenia si sytuacj, kiedy mczyzna za duo pracuje izaniedbuje dom. Oczywicie nie jest on wtej roli tak wany, jak kobieta imatka zarazem, poniewa rola ojca jest bardziej symboliczna ni praktyczna. Nadmieniam rwnie, i wikszo kobiet zktrymi wsppracowaam, byo aktywnych zawodowo, cho osigane przez nich dochody byy istotnie zrnicowane. Wiele znich pracowao wokresie ciy oraz kiedy ich dzieci byy mae. Byo to moliwe ze wzgldu na pomoc oferowan im ze strony matek lub teciowych, ktre zajmoway si dziemi. Taka pomoc stanowi wspoeczestwie polskim jeden zgwnych regulatorw aktywnoci ekonomicznej kobiet, ktre decyduj si na macierzystwo. Aktywno ekonomiczna kobiet jest dla rodziny otyle istotna, e stanowi jej dodatkowe rdo dochodu. Zpunktu widzenia wikszoci kobiet, zktrymi rozmawiaam, niezaleno ekonomiczna wydaje si niezwykle istotna. Problem polega jednak na tym, e czsto osigaj zbyt niski dochd, by mc mwi oich finansowej autonomii. Dotyczy to kobiet pochodzcych zrodzin oniskim statusie ekonomicznym, wielopokoleniowych, wktrych musz podejmowa kooperacj zszerszym krgiem krewniaczym. Zreszt nawet, jeli kobieta posiada dobrze patn prac zjej niezalenoci bywa rnie. Na przykad wbadanych przeze mnie rodzinach kobiety, ktre zarabiay znacznie wicej pienidzy od swoich mw bd partnerw, wsytuacjach, wktrych okazyway si bardziej aktywne iposiaday poczucie spenienia wwykonywanej pracy, itak wsferze domowej nadal byy mentalnie, rytualnie isymbolicznie podporzdkowywane mczynie. Kolejny problem wicy si zaktywnoci ekonomiczn kobiet to sposoby ich zatrudniania. Wiele zmoich rozmwczy, wczasie gdy prowadziam badania, byo zatrudnionych na umowy-zlecenia, na p lub wier etatu, nierzadko pracoway lub dorabiay na czarno80. Taka, potocznie okrelana jako mieciowa, forma umw wcale nie powodowaa, e kobiety pracoway mniej czy krcej. Prawie we wszystkich takich przypadkach wrzeczywistoci pracoway na peen etat, co oczywicie nie przekadao si na uzyskiwany przez nie dochd; wprzyszoci bd wic dostawa skrajnie niskie wiadczenia emerytalne. Ten obniajcy koszty pracy tryb zatrudniania pracownikw jest wrd polskich pracodawcw powszechny. Umowy zlecenia nie musz bowiem obejmowa skadek emerytalnych izdrowotnych, przy czym problem ten jest szerszy inie dotyczy wycznie kobiet.
80 Np. kobiety zrodziny Zieliskich, Woniakw, Kozowskich, Jankowskich, Wojciechowskich, Mazurw, Grabowskich, Nowakowskich, Pawowskich, Dudkw, Olszewskich, Wrblewskich zPoznania; Jakubowskich, Wodarczykw, Sawickich, Tanasiw, Maciejewskich, Szczepaskich, Wysockich, Cielakw zJeleniej Gry; Zakrzewskich, Koodziejw, Sikorskich, Gajewskich, Szymczakw, Brzeziskich, Domaskich, Chojnackich, Ciesielskich, Adamskich, Szczepaniakw zDziekanowic.

Aktywno ekonomiczna kobiet | 287

Efektywno aktywnoci ekonomicznej kobiet wydaje si by niezalena od ich wyksztacenia. Wprawdzie moe ono mie wpyw na poziom osiganych dochodw oraz poczucie spenienia isatysfakcji, ale nie decyduje osamym fakcie podjcia pracy oraz koniecznego dla ycia rodziny zarabiania pienidzy. Wyksztacenie jest wane wkontekcie prestiu, ale jest on inaczej rozumiany wodniesieniu do kobiet imczyzn. Zperspektywy rodzicw, ktrzy o na wyksztacenie swoich dzieci: synowie musz zdoby jakie dobre, konkretne wyksztacenie, moliwe do wykorzystania wpraktyce, no bo przecie kiedy bd mieli rodzin; zkolei crki powinny mie wyksztacenie, eby owszem mogy znale jak prac, ale przede wszystkim, eby lepiej pozna wiat, eby nie zakaday szybko rodziny, eby sobie poyy imogy by duej wolne. Pomimo deklarowanej akceptacji dla rozwoju zawodowego kobiet oraz przypisywaniu niszego statusu spoecznego gospodyniom domowym, kobiety nadal s wtaczane wsfer prywatn irodzinn. Aktywno zawodowa poczona zprowadzeniem domu iwychowywaniem dzieci jest powszechna niezalene od poziomu wyksztacenia, deklaracji opartnerstwie wzwizku maeskim czy rodzaju wykonywanego zawodu. Przyjrzyjmy si zatem, jak ksztatuje si aktywno ekonomiczna kobiet wbadanych przeze mnie rodowiskach. Wrodzinie Nowakw zPoznania 54-letnia kobieta pracuje jako pielgniarka ijest aktywna zawodowo odkd ukoczya studium pielgniarskie. Ze wzgldu na to, e chciaa mie dzieci do wczenie wysza za m. Jednak jej maestwo rozpado si zanim dowiadczya macierzystwa. Wwieku 22 lat wysza za m po raz drugi ibya to decyzja spowodowana ci. Pojawienie si pierwszej crki nie skonio jej jednak do rezygnacji zpracy zawodowej. Wopiece nad dziemi pomagali jej teciowie. Kobieta nie wykorzystaa urlopw macierzyskich ikoniecznie chciaa zdoby wasne mieszkanie; 10 lat temu wkocu cel ten osigna. Nadal pracuje wjednej zpublicznych placwek zdrowotnych wPoznaniu, wiadczy take prywatnie drobne usugi medyczne. Nowakowa od zawsze jako jedyna zajmowaa si prowadzeniem domu, nie dowiadczajc wtym wzgldzie pomocy ze strony swojego ma. Wpenieniu obowizkw domowych zaczy jej pomaga dopiero dorastajce crki. Kobieta twierdzia wprost, e nie widzi moliwoci zapewnienia dobrego ycia wasnym crkom, odradza im wczesne zampjcie iposiadanie dzieci. Jest przekonana otym, e wpolskich warunkach ekonomicznych nie bdzie ich sta na wasne mieszkanie ie nie zdoaj znale dobrze patnej pracy, mimo i studiuj. Zkolei wskad opisywanej we wczeniejszych rozdziaach rodziny Dudkw wchodz 4 kobiety. Wczasie, gdy prowadziam badania, najstarsza znich otrzymywaa rent. Pomimo tego, e urodzia 6 dzieci, wprzeszoci zawsze bya aktywna zawodowo. Przy czym od pocztku angaowaa je wdziaania podejmowane wgospodarstwie domowym, po to, by odciay j zczci codziennych obowizkw. Jej m nigdy nie bra udziau wadnych pracach domowych. Pozostae kobiety wrodzinie Dudkw to jej dwie crki oraz synowa. Wszystkie pracuj, cho jako ekspedientki 288

isprztaczki nie zarabiaj wiele. Czsto zmieniaj miejsca pracy, ale, jak twierdziy, s pewne, e zawsze znajd jakie zatrudnienie. Nie wyobraaj sobie ycia bez pracy, lecz skazane s na wykonywanie nisko dochodowych prac ze wzgldu na brak wyksztacenia. Pomimo ich modego wieku (20-25 lat) nie maj szans na podniesienie swoich kwalifikacji, poniewa nie pozwala im na to ich status ekonomiczny. Dwie znich s ju matkami. Jak pisaam, wychowywanie dzieci wtej rodzinie posiada charakter wsplnotowy. Kobiety deklaruj ch lepszego wyksztacenia potomkw, poniewa s wiadome, i wysza od ich wasnej edukacja moe zwikszy ich szans na lepsze ycie. Odmiennie ksztatuje si sytuacja, wktrej znajduje si 35-letnia Nowicka. Pracuje ona zawodowo jako romanistka. Kiedy dwukrotnie zachodzia wci bya zwalniana zpracy, co oczywicie przeczy istniejcym regulacjom prawnym. Osigany przez ni dochd jest znacznie niszy ni jej ma. Wprowadzeniu domu iwychowywaniu dzieci pomaga jej matka oraz teciowa. Na zmian gotuj obiady oraz zajmuj si dziemi raz wtygodniu. Kobieta korzysta take zopiekunki oraz gospodyni domowej. Wten sposb dysponuje, co nie jest typowe, czasem wolnym, ktry wykorzystuje na samorozwj doksztaca si, uczy si gry na pianinie, odwiedza rodzestwo iprzyjaci, uprawia sporty. Na dzieci zdecydowaa si wiadomie; ich posiadanie oraz tworzenie domu dla czsto nieobecnego ma stanowi wedle jej deklaracji priorytet. Ze wzgldu na dobr sytuacj finansow, Nowicka angauje si zgodnie zwasn wol zarwno wycie domowe, jak izawodowe. Nie odczuwa dyskomfortu wicego si zfaktem, e jej praca nie przynosi znaczcych dochodw. Nie rezygnuje zniej, poniewa daje jej ona satysfakcj. Nieustanne oczekiwanie na ma jest nagradzane przez poczucie bezpieczestwa materialnego, ktre zkolei wpywa na bezpieczestwo emocjonalne. Wielopokoleniowa rodzina Chmielewskich zSobieszowa to 4 szwagierki aktywne zawodowo matki oraz matki dorastajcych dzieci. Ich postaw wobec koniecznoci posiadania pracy wietnie ilustruje wypowied jednej znich: Postawiam warunek. Dopki mj przyszy m nie znalaz mi pracy, powiedziaem, e nie rusz si zWrocawia. Ja si na to zgodzi nie mogam. Bez pracy miaam zosta, przyjecha tu iwdomu siedzie? Bez pienidzy? Nie po to si ksztaciam. Trzeba pracowa. Ja musz co robi. Jak mi si synowie urodzili, dalej pracowaam. Chmielewskie mieszkaj wjednym domu woddzielonych mieszkaniach itworz indywidualne gospodarstwa domowe. Wczeniej, kiedy ya jeszcze ich teciowa, matka ich mw, ich ycie charakteryzowaa wsplnotowo. Kada znich mimo macierzystwa moga by aktywna zawodowo dziki teciowej, ktra opiekowaa si dziemi iprowadzia wsplne gospodarstwo domowe. Warto nadmieni, i rodzina ta prowadzi take wspln dziaalno gospodarcz, wktr angauj si Chmielewskie mimo i pracuj na pene etaty. Kada znich pracuje wsektorze usugowym, azaangaowanie

Aktywno ekonomiczna kobiet | 289

wrodzinny interes traktuj jako form pomocy udzielanej mom oraz inwestycj na przyszo bdc dodatkowym zabezpieczeniem wrazie utraty pracy. Oile wpowyszych przypadkach kobiety nie musiay boryka si wprost zproblemem ideologicznego podejcia do ycia rodzinnego, ujawniajcego si, na przykad wkultywowaniu jego tradycyjnego modelu, otyle wsytuacji takiej znalaza si Krajewska zDziekanowic. Kiedy Krajewska majc lat 20, wysza za m okazao si, e dysponuje zupenie inn wizj maestwa ni jej m oraz te, wedug ktrych kobieta miaa siedzie wdomu idzieci wychowywa.
Si dostosowaam, ale mnie skrcao () Jak umar te, to co wtedy zrobiam? Zataram rce. Nikomu nic nie powiedziaam, pojechaam do Gniezna iwtym samym dniu znalazam prac. Ale byo... Podaj mu obiad, to byo wieczorem imu mwi, od jutra do pracy id. Ale byo... Awantura, ale ja si nie daam. Dugo nie mg tego przey, niewesoo byo. Zreszt wszyscy si oburzali. Kiedy wracam, ju pno, na rowerze jedziam, bya zima, wracam, atu ksidz na drodze stoi ikrzyczy, e jak si nie wstydz, dzieci mam mae, ma ido pracy mi si zachciao. Aja mu mwi: >>niech si ksidz odpieprzy, ja mam rodzin. Ksidz jest sam, aja mam dzieci ipienidze s potrzebne<<. Nooo, po tym to byam najgorsz parafiank tutaj.

Obecnie Krajewska prowadzi wasn dziaalno gospodarcz iniemal zupenie przestaa si angaowa si wdziaania na rzecz domu: Dzieci s dorose. M jest dorosy. To co? Mam tu zasuwa itam? Kobieta na przykad rzadko przygotowuje obiady wdomu, jedzenie dla siebie gotuje na zapleczu sklepu: Mam to wdupie. Jem, co chc ina ile mam czas. Jej dorose dzieci nie dokadaj si do budetu domowego, ale pomagaj Krajewskiej wprowadzeniu biznesu, zajmuj si zamwieniami, pomagaj wzaatwianiu spraw urzdowych czy porzdkowaniu ksigowoci. Oprcz tego wszyscy s zatrudnieni wfirmach znajdujcych si poza Dziekanowicami: Robi co chc. Nie wiem co iile zarabiaj. Skd ja mam wiedzie? Przecie oni mi takich rzeczy nie mwi, to nie moja sprawa. Wikszo bada realizowanych wobrbie nauk spoecznych, ktre dotycz powiza pracy zarobkowej zfunkcjonowaniem rodziny, odzwierciedla jej tradycyjny model. Podstawow rol kobiety jest bycie wdomu, ajej zatrudnienie staje si czym ekstra, podczas gdy praca mczyzny nadal pozostaje koniecznoci ioczywistoci. Kiedy takie stwierdzenia pojawiaj si wkontekcie analiz naukowych, praca kobiety wydaje si nieistotna ijest ignorowana. Zamiast wyjani, dlaczego ony podejmuj lub nie podejmuj pracy zarobkowej oraz dotrze do spoecznie konstruowanych definicji maestwa, badacze koncentruj si na czynnikach strukturalnych, takich jak dochd rodziny. Teoretycy strukturalno-funkcjonalni, marksistowscy oraz teoretycy konfliktu podkrelali makrostrukturalne czynniki, ktre miay tumaczy wejcie kobiet na rynek pracy. Bardziej wspczesne teorie wyjaniaj, e decyzja opodjciu pracy przez ony opiera si na racjonalnej optymalizacji kosztw ikorzyci danej rodziny. Decyzja otym czy kobieta pracuje, jest rezultatem szacunku, ktre zma290

onkw bdzie efektywniejsze albo na rynku pracy, albo wsferze domowej. Wtym schemacie mylenia mczyznom przypisuje si wiksz efektywno na rynku pracy, akobietom wsferze domowej (Kenney 2006: 354- 381; McCloskey 1996: 449-463; Singley, Hynes 2005: 376-395; Spade 1994: 170- 188). Kobiety yjce wrodzinach oniskim przychodzie, pracuj po to, eby zabezpieczy byt swojej rodziny, ale kobiety pracuj rwnie, bo lubi, bo mog mie wten sposb wasne pienidze, chc by niezalene, chc si rozwija czy choby kontaktowa si zinnymi ludmi. Warto czasu ony, jaki powica na prowadzenie domu jest determinowana nie tylko przez wysoko dochodu osiganego ma, lecz zaley rwnie od dostpnoci dbr, wzorw konsumpcji oraz momentu ycia, wktrym znajduje si rodzina. Wefekcie tumaczenie strukturalne redukuje decyzj kobiet opodjciu pracy do reakcji na warunki zewntrzne. Podjcie pracy przez ony tumaczy si przez ich wyksztacenie, potrzeby rodziny, aspiracje konsumpcyjne, elastyczno rynku pracy, trendy, wiek iliczb dzieci, miejsce zamieszkania oraz stan cywilny. Przedstawia si to tak, jakby owa praca bya czym niezalenym od kobiety, atym bardziej od relacji midzy ni apartnerem oraz krewnymi. Na zjawisko aktywnoci ekonomicznej kobiet mona rwnie spojrze zpunktu widzenia interpretatywizmu, czyli przez dotarcie do znacze, jakie czonkowie rodziny przypisuj pracy idomowi. Implikuje to nieodcznie osadzenie rozwaa wzagadnieniu pci kulturowej iprocesw wytwarzania rzeczywistoci spoecznej. Wmyl takich interpretacji praca kobiety jest czym wrodzaju suplementu: zarabia mniej, pracuje krcej, adochd zjej pracy jest najczciej traktowany jako dodatek do tego, co do budetu rodziny wnosi mczyzna. Kobiety rzadko s gwnymi zabezpieczycielkami jej materialnego dobrobytu. Icho w suplement moe by istotny finansowo, to m iona rnie postrzega mog znaczenie jej pracy ony, przy czym ona moe mie tendencj do definiowania swojej pracy jako koniecznoci, majcej wpyw na ewentualne zaniedbania wsferze domowej (Spade 1994: 170- 188). Relacje genderowe wyciu rodzinnym prawie zawsze s rozwaane wodniesieniu do aktywnoci zawodowej kobiet anajczciej zadawane pytanie dotyczy tego, co kobiety robi, by godzi prac na peen etat zpenieniem roli ony oraz matki. Przy czym role te ujmowane s jako autonomiczne iodseparowane od szerszych relacji zkrewnymi ipowinowatymi. Interpretacje powstajce wramach studiw nad pci kulturow uporczywie obstaj wic przy tym, e to jedynie kobiety negocjuj istrategizuj (Bolak 1997: 409-431). Brak refleksji nad oddziaywaniem szerszego kontekstu relacji rodzinnych skutkuje tym, e analizy powiza negocjowalnej iperformatywnej przecie wswej naturze pci kulturowej zfunkcjonowaniem rodziny dotycz modelowej, lecz nieadekwatnej konfiguracji nierwnoci. Pomijanie pokrewiestwa wytwarza jednolity izesencjalizowany obraz hierarchii domowej, ape kulturowa staje si synonimem okrelonej kulturowo roli kobiet. Wspomniana nieadekwatno wie si ztym, i nawet jeli m rzeczywicie nie angauje si wprace wsferze prywatnej, Aktywno ekonomiczna kobiet | 291

to gospodarstwo domowe jest wsptworzone przez dzieci ikrewnych kobiet, takich jak rodzice, teciowe, rodzestwo, szwagrowie, szwagierki, bratowe czy dziadkowie. Rozmowy, ktre przeprowadziam, pokazuj, e sfera ekonomiczna, zwaszcza tak zwane rodzinne finanse, bywa silnie tabuizowana. Jak zauway jeden zmoich rozmwcw, opienidzach si nie mwi. Na poziomie ideologicznym mamy do czynienia zoddzielaniem rodziny od ekonomii. Jeli wmoich badaniach pojawiay si kwestie zwizane zbudetem domowym, to najczciej odnosiy si do rwnoci finansowej, wynikajcej zobustronnego zaangaowania wzarabianie na ycie przez maonkw bd partnerw. To pojcie finansowej rwnoci byo oczywicie wyidealizowane. Nie ma czego takiego jak wsplne pienidze, czego znakomitym przykadem s zachowania kobiet wzgldem maeskich kont bankowych. Kobiety zarabiajce mniej lub wcale okazyway si korzysta ztakich wsplnych pienidzy zpewnymi wyrzutami sumienia, rzadko wydajc je na zaspokojenie indywidualnych potrzeb, cho wwielu przypadkach ich mowie czy partnerzy nie mieliby nic przeciwko temu. Wjakim sensie jest to odnajdywanie si wstereotypowych, tradycyjnych rolach. Bywa rwnie tak, e kiedy kobieta zarabia wicej, to itak oddaje wadz decyzyjn wkwestiach finansowych swojemu partnerowi eby nie czu si gorszy. Sposb, wjaki ludzie zarzdzaj pienidzmi, jest bardzo zrnicowany. Zarwno socjolodzy, jak iantropolodzy prbuj dokona kolejnych typologizacji wtym wzgldzie.Itak wyrnia si systemy, wktrych jedno ze wspmaonkw jest odpowiedzialne za pienidze, adrugie nie dysponuje adnymi funduszami, przy czym uznaje si, e czciej ich dysponentem jest mczyzna nie za kobieta, ktra ewentualnie otrzymuje tak zwane kieszonkowe; nastpnie mwi si osystemie ze wsplnym zarzdzaniem pienidzmi oraz osystemie najbardziej niezalenym, wktrym partnerzy dysponuj osobno zarobionymi przez siebie pienidzmi, akady znich jest odpowiedzialny za cile okrelone wydatki (Pahl 1983: 237-262). Tego typu klasyfikacje znw przyjmuj, e centrum ycia rodzinnego stanowi maestwo bd konkubinat. Ich prostota pynie wic zfaktu, e pomija si innych krewnych, ktrzy maj udzia wbudetach domowych oraz ztego, e takich analiz dokonuje si wodniesieniu do modych rodzin nuklearnych. Tymczasem wikszo rodzin, zktrymi pracowaam to rodziny wielo- oraz dwupokoleniowe, skadajce si zrodzicw oraz ich dorosych dzieci, ktre take maj mniejszy lub wikszy wkad wbudet domowy. Rodzinne pienidze tworzce jeden budet domowy rzadko s zasilane tylko zpienidzy zarobionych przez maestwa bd konkubentw, gdy czsto uzupeniane s pienidzmi od rodzicw, teciw, prezentami, kieszonkowymi od bab, ciotek czy wujkw. Emerytury oraz renty rodzicw nierzadko stanowi najstabilniejsze rdo utrzymania dla rodzin wielopokoleniowych. Rzadko zdarza si, by mczyni byli utrzymywani cakowicie przez kobiety, ajeli tak si dzieje, to jest to sytuacja przejciowa, wynikajca zkrtkotrwaego bezro292

bocia, choroby lub przejcia na rent. Teoretycznie nadal sdzimy, e mczyzna powinien owiele bardziej iintensywniej zabezpiecza rodzin ekonomicznie. Ponadto kobiety wPolsce zarabiaj rednio o20% mniej ni mczyni (wUnii Europejskiej ta dysproporcja wynosi rednio 13%) (Pszczkowska 2006). Wwietle statystyk nie dziwi wic, e zarobki kobiet traktuje si jako dodatkowy dochd. Niemniej kobiety, zktrymi pracowaam zarabiajce mniej ni ich partnerzy, nie maj nic przeciwko takiemu stanowi rzeczy inie traktuj tej dysproporcji wzarobkach jako dyskryminacji. Podczas bada spotykaam take kobiety, ktre s aktywne zawodowo, zarabiaj bardzo mao, ale czerpi zpracy satysfakcj ijak twierdz, osigaj chociaby minimaln niezaleno finansow, bo maj na przysowiowe waciki. Poznaam tylko jedn rodzin (Kowalczykowie zPoznania), wktrej kobieta nigdy nie pracowaa inie planuje pracowa ze wzgldw ideowych. Rodziny, wktrych kobiety zarabiaj wicej lub wktrych czasowo utrzymuj swoich mw ipartnerw, s bardzo rne. Ale iwbrew temu istnieje tendencja do podkrelania wanoci mczyzny jako gowy rodziny, nawet jeli jest to deklaracja ocharakterze czysto symbolicznym lub wypowiadana dla autoprezentacji. Sytuacje takie, jak bezrobocie, macierzystwo, choroba, emerytura mog zjednej strony, prowadzi do konfliktw, zdrugiej, uruchamia mechanizm pomocy. Kryzysy zmieniaj relacje midzy ludmi, zarwno wdomu, jak iwsieci krewnych. Jeli pracowa przestaje kobieta, to tragedii nie ma, kobiety s zaradne, znajdzie si praca, ajeli mczyzna, to pojawia si problem. Brak pracy podwaa wyobraenie mczyzny jako gwnego ywiciela rodziny. Pomoc rodzinna wtakich sytuacjach polega na wsparciu dorosych niepracujcych dzieci przez rodzicw lub rodzestwo (to ostatnie pomaga raczej znale prac ni wspiera finansowo). Niemniej konkretne formy pomocy inaczej wygldaj wrodzinach wielopokoleniowych, dwupokoleniowych czy tak zwanych nuklearnych. Wpierwszym rzdzie jest to pomoc finansowa wpostaci poyczek znieokrelonym terminem zwrotu, pienidzy, ktre s nieraz traktowane jako bezzwrotne czy te zaciganie kredytw bankowych. Wperspektywie teorii wymiany ekonomicznej krewny zarabiajcy wicej, ma jednoczenie wicej wadzy iwystpuje niejako wuprzywilejowanej pozycji wkwestii podziau prac domowych. Zakada si wic, e relacja midzy rynkiem pracy adomem jest opozycyjna. Zaoenie to posiada dug tradycj intelektualn. Stosujc Durkheimowskie pojcie solidarnoci organicznej wczeni funkcjonalici argumentowali, e dom istnieje na mocy umowy midzy on amem, dotyczcej tego, kto ma si specjalizowa wpracy zarobkowej, akto wniezarobkowej. Wpodobnym duchu Gary S. Becker przedstawia model, wktrym partnerzy specjalizuj si wprodukcji rynkowej lub domowej. Becker wskazuje, e genderowa luka wodniesieniu do dziaa na rzecz gospodarstwa domowego jest konsekwencj przyzwyczajenia si zarwno kobiet, jak imczyzn do tego, i mczyzna zarabia wicej, akobiety lepiej opiekuj si dziemi (Becker 1991). Bardziej wspczesne ujcia feministyczne istrukturalne Aktywno ekonomiczna kobiet | 293

mwi inaczej. Wkwestii pracy domowej dochodzi do rywalizacji kobiet imczyzn. Jeli oboje uznaj prace domowe za nieprzyjemn konieczno, to osoba zwikszymi zarobkami bdzie robia mniej. Poniewa zazwyczaj mczyni zarabiaj wicej, to mog wicej wtym sporze zyska. Wtakim ujciu pe kulturowa jawi si jako kategoria neutralna (Gupta 2006: 975-999).

3. Familizmy kapitay
Zperspektywy teorii pokrewiestwa transakcje ocharakterze ekonomicznym s tym, co czy ludzi wsie relacji przecinajcych kilka pokole, reprodukujc wizi spoeczne jako form inwestycji. Transakcje te s przy tym jednostkowe, poniewa zazwyczaj chodzi oinwestycje na poziomie jednego gospodarstwa domowego. Wkontekcie postsocjalistycznym okrela si je jako wzajemne wsparcie wykraczajce poza rodowisko krewnych. Przyjmuje si, e wzajemno rozszerzajca si poza relacje genealogiczne ipowinowactwa zostay wygenerowane przez komunistyczny system ekonomiczny, ale nieformalne sieci spoeczne s take uywane do negocjacji charakterystycznych dla systemu kapitalistycznego. Wefekcie mamy do czynienia zprocesem przenoszenia formy wizi cechujcych pokrewiestwo na wizi ekonomiczne, zwaszcza wkontekcie interesw szaro-strefowych. Wcelu uzyskania konkretnych profitw, wzmocnienia zaufania, ustanowienia systemu zalenoci, odwzajemniania buduje si pewnego rodzaju zayo, bardzo podobn do tej, jak odnajdziemy wsystemie relacji midzy krewnymi; innymi sowy chodzi ozabezpieczenie spoeczne iekonomiczne. Sie pokrewiestwa, czy wogle sie spoeczna, jest istotnym elementem regulujcym procesy budowania, podtrzymywania ireprodukowania kapitau spoecznego. Budowa takiej sieci wraz zjej konsekwentnym podtrzymywaniem przynosi praktyczne korzyci ekonomiczne. Jednake naley uwzgldni fakt, i nie kady krewny znajdzie si wokrelonej sieci oraz e nie wszyscy ludzie wchodzcy wjej skad to krewni. Wpraktykach spoecznych pokrewiestwo czsto posiada charakter metaforyczny azadaniem tej metafory jest podkrelenie wagi okrelonych relacji. Dziki temu pewne dziaania ekonomiczne wspierane s fikcj bezinteresownoci wymiany. Celem jakiejkolwiek nieformalnej wymiany jest utrzymanie rwnowagi. Wymiana czy si zpakietami zobowiza oraz moliwoci ich realizacji. Wzajemne wsparcie jest dwuznacznym terminem, ktrego uywamy wstosunku do bardzo rnych sytuacji irelacji. Sugeruje, e kto pomaga przyjacielowi lub krewnemu wsposb bezinteresowny przy zaoeniu, e osoba, ktrej pomagamy potencjalnie si odwzajemnieni. Jest to tuszowanie instrumentalnej kalkulacji, ktrej dokonuj ludzie uwikani wsystem wzajemnego wsparcia ipomocy (Peletz 1995: 350-351). Krewni (biologiczni ipowinowaci) odgrywaj istotn rol wprzyjmowanych strategiach yciowych, dla ktrych relacje zkrewnymi czsto musz sta si centralne. Relacje pokrewiestwa s wane dla nieformalnej wymiany ekonomicznej, poniewa 294

zaufanie jest budowane pomidzy tymi, ktrzy si znaj, lub znaj tych, zktrymi wchodzimy wjakie ukady lub zawieramy jak transakcj. Pokrewiestwo bywa kluczowe dla finansowych decyzji podejmowanych wyciu codziennym. Oto powd, dla ktrego jego metaforyczno jest tak wana iuyteczna. Wszdzie tam, gdzie wchodzimy zludmi wnieformalne relacje ekonomiczne wytwarzane si wizi ocharakterze quasi-krewniaczym. Ale niejednokrotnie rodzina angauje si wdziaania ekonomiczne ocharakterze formalnym iwiele przedsibiorstw powstaje najpierw jako firma rodzinna (por. Stephenson, Monteith 1995: 1134; Fletcher 2002: 400415; Janjuha-Jivraj, Spence 2009: 702-719). Przyjrzyjmy si bliej trzem rodzinnym przedsibiorstwom: cukierni prowadzonej przez Tomaszewskich zPoznania, smaalni ryb Kalinowskich zSobieszowa oraz restauracji rodziny Lisw zJagnitkowa. Pierwszym zprzykadw jest rodzina Tomaszewskich zPoznania, ktra prowadzi dwupokoleniowe gospodarstwo domowe. Wjego skad wchodzi maestwo wrednim wieku oraz dorosy syn icrka. Od 1998 roku rodzina prowadzi na jednym zpoznaskich osiedli wasny sklep zpieczywem iwyrobami cukierniczymi. Pocztkowo sklep nie nalea do rodziny iby miejscem pracy Tomaszewskiej. Waciciel sklepu popad jednak wkopoty finansowe izdecydowa si na sprzeda sklepu. Dokadnie wtym samym czasie Tomaszewski, zpowodw zdrowotnych, przeszed na rent izrezygnowa zpracy wzakadzie wulkanizacyjnym. Rodzina zdecydowaa si na przejcie sklepu. Wcelu zebrania pienidzy na ten cel Tomaszewska sprzedaa dziak rekreacyjn, ktr otrzymaa wprezencie od ojca oraz poyczya pienidze od rodzestwa. Rodzina Tomaszewskich zacza rozbudowywa dziaalno cukierni iotworzya funkcjonujca wjej ramach ma kawiarni. Wprowadzeniu firmy aktywnie pomagaj dorose dzieci Tomaszewskich syn zajmuje si sprawami zwizanymi zzaopatrzeniem, acrka obsug klientw. Rodzina zatrudnia wcukierni-piekarni siostrzenic Tomaszewskiej iprcz niej nigdy nie zdecydowali si na zatrudnianie osb zzewntrz, bo, jak tumacz, nie ma takiej potrzeby. Najwikszy kryzys czonkowie rodziny przeyli w2000 roku, kiedy wamano si do ich cukierni idoszcztnie zdewastowano jej wntrze. Jednak wrelacjach na ten temat Tomaszewscy podkrelali, e dziki wzajemnemu wsparciu, udao im si szybko odnowi sklep ipoczuli, e mog na siebie liczy. Po blisko 10 latach funkcjonowania, jak si okazao, dochodowego przedsiwzicia pojawiy si plany dotyczce jego przekazu na rzecz dorosych dzieci (najchtniej to bymy synowi zostawili). Jednake ju pierwsze wzmianki na ten temat ujawniy pewien problem, poniewa syn marzy ozaoeniu wasnej firmy informatycznej. Crka zkolei nie zdeklarowaa chci przejcia interesu, chocia wjej sowach pojawi si wtek niespenienia oczekiwa rodzicw. Tomaszewscy deklarowali, e s gotowi sprzeda firm poza rodzin. Podoba im si pasja syna, jak jest informatyka iuwaaj, e by moe rzeczywicie mgby zrealizowa si we wasnej firmie, jest mczyzn ido tego zaradnym. Prawdopodobnie da sobie rad. Inaczej odnosz si Familizmy kapitay | 295

natomiast do przyszoci swojej crki, obawiajc si, i moe mie problem ze znalezieniem pracy. Wolaabym, eby crka zdecydowaa si przej firm. Ja bym nawet moga jej pomaga tak dugo, jakby tego potrzebowaa do momentu, kiedy jej ycie si nie ureguluje. Owa regulacja jest rozumiana jako ukoczenie studiw iprawdopodobne zaoenie rodziny. Tymczasem crka zjednej strony nie chciaaby, eby rodzinny interes przepad, ale zdrugiej strony marzy otym, eby wyjecha do innego miasta, do Warszawy albo wogle zPolski. Pki firma dziaa wszyscy powinni wniej pracowa. Jak si zatrudni kogo zzewntrz to, to zmieni atmosfer istracimy na tym te materialnie. Pienidze wyjd poza rodzin. Lepiej paci swoim ni obcym. Kolejna rodzina Kalinowskich pochodzi zmiejscowoci pooonej wpobliu Sobieszowa ipodobnie jak poprzednia skada si rodzicw oraz dorosych synw. Kalinowscy prowadz smaalni ryb. Historia poprzedzajca jej zaoenie jest znaczca, poniewa wpywa na emocjonalny aspekt wsplnie prowadzonej dziaalnoci. Kalinowski jest zwyksztacenia murarzem ipod koniec lat 80. razem ze swoim szwagrem otworzy firm budowlan, ktra pocztkowo bardzo dobrze prosperowaa. Firma miaa wiele zlece, jednak jej prawidowe funkcjonowanie wizao si zzaciganiem kredytw. Kiedy pojawiy si pierwsze problemy zich spacaniem, szwagier Kalinowskiego ukrad pienidze zzaliczek iznikn, pozostawiajc wsplnika zniespaconymi kredytami. Wefekcie komornik zaj cay majtek firmy, atake dom iziemi rodziny. Kalinowski podj wwczas nieudan prb samobjcz. Rodzina nie miaa adnego legalnego rda utrzymania, trudnic si zbieraniem zomu. Zpomoc finansow rodzestwa Kalinowskiego rodzina kupia okazyjnie dziak przy stawach hodowlanych pooonych wpobliu Sobieszowa. Wdrugiej poowie lat 90. rozpoczli take budow domu, pocztkowo mieszkajc wprowizorycznym szaasie, pniej wpiwnicy, wynajmujc przy tym cz domu turystom wokresie wakacyjnym. Kalinowski zainteresowa si hodowl ryb ipostanowi otworzy smaalni. Firma stopniowo zacza si rozrasta. Pracuj wniej zarwno ona Kalinowskiego, jak iich synowie. Kiedy najstarszy oeni si, ojciec odstpi mu cze budynku, wktrym znajduje si smaalnia, by ten mg prowadzi podobn dziaalno na wasn rk. Obecnie rodzina posiada trzy smaalnie, wktrych zatrudnia kilkunastu pracownikw. Kalinowski zajmuje si kontrolowaniem dostaw, ajego ona zarzdza personelem. Najstarszy syn nadal prowadzi wasn dziaalno, wprowadzajc powoli nowsze technologie. Zatrudnia tylko jedn osob spoza rodziny iwikszo czasu powica pracy. Kiedy Kalinowscy zdecyduj si przej na emerytury, to wanie on przejmie cay interes. Modszy syn wyjecha wczeniej na studia ipo ich ukoczeniu zosta we Wrocawiu. Ze wzgldu na wspomnian na samym pocztku sytuacj, Kalinowscy nie utrzymuj adnego kontaktu zdalszymi krewnymi. wita przez dugi czas spdzali osobno iznikim si nie kontaktowali. Obecnie, jak sami okrelili, rnie to bywa, zdarza si, e wita spdzamy wraz zrodzin ony syna, ale bywa rwnie, e kady spdza 296

je osobno. Zinnymi kontaktuj si jedynie wwyjtkowych sytuacjach, na przykad na pogrzebach. Wyciu Kalinowskich istotn funkcj peni znajomi, ktrych poznali wpierwszym miejscu zamieszkania. Chocia nie cz ich wizy krwi, s im bardzo bliscy, asynowie do dzisiaj do wielu znich zwracaj si uywajc terminw pokrewiestwa. Konflikty jakie wystpuj wrodzinie Kalinowskich dotycz odmiennych wizji co do realizacji rodzinnego przedsibiorstwa, zwaszcza za jego dalszego rozwoju. Syn chciaby unowoczeni technologi smaenia ryb, ale jego ojciec nie jest tym zainteresowany obawiajc si dodatkowych kosztw. Trzecia rodzina prowadzi przydomow restauracj wJagnitkowie. Wjej skad wchodzi owdowiaa matka idwch dorosych synw. Jeden znich ma on oraz mae dziecko. Wszyscy mieszkaj pod jednym dachem. Dom skada si zczci restauracyjnej ulokowanej na parterze oraz czci rodzinnej na pitrze ipoddaszu zajmowanym przez rodzin modszego syna. Firma zostaa zaoona przez Lisow wpierwszej poowie lat 90. ibya pomysem na ratowanie jej rozpadajcego si maestwa. Wchwili, kiedy firma Lisw zacza dziaa wpostaci niewielkiego baru, budynek, wktrym si znajdowa by niewykoczony, czciowo wogle nie nadawa si do zamieszkania. By zaoy dziaalno gospodarcz Lisowa sprzedaa poow poniemieckiej willi, jak odziedziczya po rodzicach irezygnowaa zdotychczasowej pracy. Prowadzenie przydomowej dziaalnoci gospodarczej umoliwio jej kontrol nad mem, ktry nigdy nie by zaangaowany wzaoenie idziaalno firmy, bdc do swojej mierci utrzymankiem ony, pniej take synw. Wpierwszych latach istnienia baru, zanim przeksztacony zosta wrestauracj, Lisowej pomagaa siostra ma, ktra pracowaa niemal za darmo. Firma moga si rozwin wwczas, gdy wjej dziaalno aktywnie wczyli si synowie. Pocztkowo pracowali wniej wokresach ferii oraz wakacji, apo ukoczeniu licew irozpoczciu studiw zaocznych stali si pracownikami penoetatowymi. Lisowie nie zatrudniaj nikogo zzewntrz, powicajc si cakowicie prowadzeniu restauracji. Dopiero wmomencie, kiedy modszy syn oeni si firma zyskaa dodatkowego pracownika. Starszy syn Lisowej prac wrodzinnej restauracji traktuje jako oczywist konieczno: Nie robi tego, bo do koca chc. Ja to musz robi. To mi zapewnia bezpieczestwo, ale jak sama widzisz, lepiej sobie radzi mj brat. Obecnie dziaalno jest oficjalnie prowadzona przez modszego syna, ktry przej rol szefa. Kryzysy firmy s przetrzymywane dziki temu, e tworzy j rodzina posiadajca wsplne gospodarstwo domowe. Zdarza si, e jego czonkowie nie otrzymuj odrbnych wypat iutrzymuj si ze wsplnego budetu rodzinnego. Dzieje si tak najczciej wokresie zimowym, kiedy wJagnitkowie zjawia si mniej turystw (por. Falco, Bulte 2009). Przytoczone przykady pokazuj wyranie, e funkcjonowanie maej rodzinnej firmy nie jest moliwe bez wewntrznej spjnoci rodziny isprawnej realizacji rl, obowizkw oraz praw wynikajcych zpokrewiestwa. Rozwaania dotyczce takiego rodzaju dziaalnoci gospodarczej dotyka problemu zaufania, kapitau spoecznego Familizmy kapitay | 297

ifamilizmu. Wprzypadku rodzin opisanych powyej wida, i ich rola ekonomiczna czy wsobie dwa aspekty: gospodarstwo domowe zjednostk gospodarcz oraz ustalony podzia zobowiza ekonomicznych nakadajcych si na obowizki domowe. Wi rodzinna opiera si tu na obiektywnie isubiektywnie odczuwanym zaufaniu, lojalnoci oraz solidarnoci. Dlatego zca pewnoci mamy tu do czynienia ztak zwanym familizmem, ktry mona zdefiniowa za ukaszem Sukowskim jako: warto kulturow, ktra zakada siln identyfikacj iprzywizanie do rodziny, co przejawia si lojalnoci, zaufaniem, uczuciami rodzinnymi oraz wzajemn solidarnoci czonkw rodziny(Sukowski 2004: 49). Jednak istotnym problemem staje si tu, wedug mnie, take kwestia zwizkw midzy specyfik wizi rodzinnych akapitaem spoecznym. Zagadnienie kapitau jest niezwykle interesujce wkontekcie mechanizmw charakterystycznych dla wizi pokrewiestwa. Ich dziaanie ujawnia si przy realizacji zasady wzajemnoci, aprzede wszystkim wytwarzania ipodtrzymywania bezpieczestwa spoecznego. Wopisanych przypadkach zagadnienie kapitau wyania si wprzedsiwzitych rodzinnych dziaalnociach gospodarczych. Spoeczny kapita, tak jak iinne rodzaje kapitau (ekonomiczny, kulturowy, prawny) wswej ostatecznej instancji ulega konwersji na kapita symboliczny, ktrego koncepcja stanowi jeden zkluczowych elementw teorii praktyki PierreaBourdieu (1993). Rodzinn firm naley uzna za rodzaj kapitau ocharakterze spoeczno-ekonomicznym, ale poniewa pole dziaa wjej kontekcie jest (wsp)regulowane ideologi pokrewiestwa, to mamy tu rwnie do czynienia zkapitaem kulturowym. Wedug Bourdieu, ten ostatni moe by przeksztacany na kapita spoeczny iekonomiczny, ijego niedostatek stanowi jedn zpodstawowych, czsto ukrytych barier na drodze awansu spoecznego (Torrens 2010: 107-128). Rodzinna dziaalno gospodarcza jest take obszarem, na ktrym zaobserwowa mona zjawisko przemocy symbolicznej. Najprociej rzecz ujmujc, przemoc symboliczna jest swego rodzaju form mikkiej przemocy, ktra wpotocznym ogldzie jako przemoc wogle si nie jawi. Przemoc symboliczna powstaje wsytuacji, kiedy mamy do czynienia przynajmniej zdwoma klasami spoecznymi: klas dominujc ipodporzdkowan. Wrodzinnych firmach nie mamy co prawda do czynienia zklasami spoecznymi, lecz ztakim ukadem rl iobowizkw, ktre tworz hierarchi, na ktr skadaj si dominujcy ipodporzdkowani: ekonomicznie, emocjonalnie iideologicznie. Zgodnie zzaoeniami teorii praktyki przemoc symboliczna polega na takim ksztatowaniu relacji midzy dominujcymi apodporzdkowanymi, by ci pierwsi (wprzypadku firm rodzinnych ich zaoyciele, waciciele, gwni kredytobiorcy) realizowali swoje interesy, czsto kosztem tych drugich. Paradoksalnie, wtakim ukadzie podporzdkowani postrzegaj rzeczywisto jako naturaln lub wrcz korzystn dla nich. Praca wrodzinnej firmie wydaje si zapewnia bezpieczestwo, daje poczucie susznej realizacji moralnego obowizku wobec rodzicw, 298

dzieci, maonkw. Zatrudnianie krewnych gwarantuje lojalno nie opierajc si na zasadach rynkowych, lecz na moralnoci wpisanej wpokrewiestwo. Rodzinna firma staje si wspln wartoci idoskonaym polem kontroli pracownikw, ktrych dziaania mona obserwowa niemal bezustannie. ycie prywatne jednostek zostaje cakowicie zawaszczone przez ycie rodzinne rozszerzajce si na sfer pracy. Podobny mechanizm obecny jest wmaych, nierodzinnych firmach zatrudniajcych pracownikw na czarno lub plegalnie (to znaczy polegajcej na zatrudnieniu woparciu oumow zpac minimaln, cho rzeczywiste opacanie pracownikw jest znacznie wysze). Wtakich przedsibiorstwach charakterystyczny jest wysoki stopie zayoci, rozbudowana wiedza na swj temat, podtrzymywanie kontaktw wykraczajcych poza miejsce pracy. Rodzinne firmy to skomplikowane formy organizacyjne, poniewa zaprzeczaj ustalonym spoecznie granicom pomidzy racjonalnym biznesem aemocjonalnymi, inkluzywnymi jednostkami rodzinnymi. Reguy rzdzce wiziami pokrewiestwa przyczyniaj si do tego, e wduej mierze firmy tego typu dziaaj woparciu owzajemno, ktra wraz zzaufaniem, jaki jej towarzyszy staje si spoiwem wytwarzajcym form ekonomiczn ocharakterze moralnym (Frederick 1999: 103). Waciwie rodzinna firma staje si kolejnym dobrem oraz kapitaem, ktry kry wobrbie najbliszych krewnych, przewanie tych bezporednio zaangaowanych wjej dziaalno, zawiadczajc oistotnoci zjawiska wymiany. Shanheena Janjuha-Jiviraj oraz Laura J. Spence (2009: 702-719) pisz oczterech zasadach rzdzcych mechanizmem wymiany wramach maych rodzinnych firm. Pierwsz znich jest moralno rozumiana jako zasada podstawowa, wprowadzajca kategori sprawiedliwoci iuczciwoci midzy partnerami. To ona decyduje otym, co odzwierciedlaj przytoczone przeze mnie przykady, e od bliskich krewnych zmodszych pokole (najczciej wasnych dzieci) wymaga si pracy wrodzinnych firmach. To jeden ztych oczekiwanych wzorw zachowania, ktry gdy rzeczywicie jest realizowany, wzmacnia wewntrzrodzinne wizi. Jednak jego realizacja czsto jest uzaleniona od planowanego przekazu firmy, wobec tego wie si zobustronnym zobowizaniem ipoczuciem odpowiedzialnoci. Druga zasada spoczywa na wzajemnie zalenej korzyci midzy jednostkami tworzcymi rodzinn form. Jest to po prostu quid pro quo zasada najtrudniejsza do zaaplikowania wdziaaniach ekonomicznych realizowanych przez bliskich krewnych, poniewa zasadza si na krtkoterminowej wzajemnoci, zawsze zbalansowanej. Bliskie pokrewiestwo, jak wiemy, pozwala na odraczanie odwzajemnienia. Bywa wic wypierana przez zasad trzeci okrelan jako wymian ocharakterze uniwolaknym, ktr wzasadzie mona traktowa jako tosam zuoglnion Marshala D. Sahlinsa. Zasada ta zakada, e wzajemno nie musi by bezporednia ani rwnowana, nie towarzyszy jej oczekiwanie natychmiastowej spaty, ktra nastpi wpo prostu odpowiednim czasie, lecz zawsze wramach systemu rodzinnego. Wreszcie zasada czwarta

Familizmy kapitay | 299

zwizana zmidzypokoleniowym transferem rodzinnej firmy pokolenie starsze przekazuje kontrol nad szeroko rozumianym kapitaem pokoleniu modszemu.

300

Zakoczenie
Niniejsza ksika jest efektem kilkuletniego zmagania si zzagadnieniem pokrewiestwa oraz rodziny, wktrej staraam si przedstawi wmoliwie najszerszy sposb, jak ksztatuje si ycie codzienne wspczesnej polskiej rodziny. Wefekcie ksika ta stanowi fuzj teorii iinterpretacji zmateriaem empirycznym, jaki wyoni si wtrakcie pracy ze 100 rodzinami. Kady etap moich etnograficznych poczyna odznacza si swoj specyfik. Wrd nich za najistotniejsze uznaj bycie wterenie, poterenow refleksj, wreszcie ustosunkowanie si do interesujcych mnie problemw wmoliwie zdystansowany ipozbawiony, na ile jest to moliwe, emocji sposb. Pisanie tej ksiki byo dla mnie swoist, wrcz emocjonaln gr zzebranym materiaem empirycznym. Proces jej tworzenia mia przecie miejsce woderwaniu od sytuacji badawczych, ktre niewtpliwie byy pene emocji (zarwno pozytywnych, jak inegatywnych), do ktrych musiaam powraca, by ponownie im si przyjrze iupewni si, e moje rozwaania s na tyle adekwatne isprawiedliwe wobec moich rozmwcw, na ile jest to moliwe. wiadomo tego, i wiele sytuacji rodzinnych, ktre wksice przytaczam, nie zakoczyy si pomylnie dla jej uczestnikw aniektrzy znich nie yj, take nie bya mi obojtna. Mona powiedzie, e pisanie tej ksiki byo to dla mnie prb antropologicznej dyscypliny zwizanej zkoniecznoci neutralizowania wasnych przekona oraz niewiadomych zabiegw wartociujcych. Tworzenie tekstu naukowego, azatem reprezentacji fragmentu wybranej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej wie si zdeniem do utrzymania go wstycznoci zdowiadczaniem terenowym. Wszelako ta podstawowa forma naukowej ekspresji musi podlega ustalonym metodologicznym rygorom, ktre niestety mog te ogranicza moliwo wyraenia empirii wjzyku pisanym. Dlatego te staraam si jak najdokadniej przestawi intelektualn drog, jak przemierzyam od pierwszych zmaga zmetod genealogiczn, przez przegld zastanych interpretacji, ktre nie zawsze odzwierciedlaj to, co obserwowaam, po przytoczenie przez ogromn ilo zebranego materiau. Niniejsza ksika jest rwnie prb udowodnienia sobie, e badacz nie musi by absolutnie pochonity izafascynowany tym, co obiera sobie za przedmiot obserwacji. Nigdy nie byam antropologicznie zachwycona yciem rodzinnym ze wzgldu na to, e jest ono czym, wczym take sama codziennie uczestnicz. Na to nakada si mj wiatopogld, ktry bywa krytyczny wodniesieniu do przynajmniej niektrych obowizujcych kanonw ycia rodzinnego. Wtakiej sytuacji praca wterenie bya dla mnie najbardziej fascynujca. Sza ona wparze

Zakoczenie | 301

zbezustann walk, by przy zachowaniu naukowego rygoru nie uprzedmiotawia moich rozmwcw. Celem niniejszego zakoczenia nie jest dostarczenie wycznie kilkustronicowego podsumowania zawartoci ksiki, ale podsumowania raczej caego procesu, ktrego nie obawiam si nazwa twrczym. Wtekcie celowo staraam si minimalizowa moj obecno. Nie zamierzaam powtarza tego sposobu antropologicznego pisania, jaki bywa charakterystyczny przede wszystkim dla literatury opierajcej si na pogbionych iwieloletnich badaniach, wktrych wiele miejsca zajmuje post-terenowa autorefleksja autorek iautorw. Zanim powstaa niniejsza ksika, etap autorefleksji miaam ju poniekd za sob, co pomogo mi zrozumie, e moja obecno wtekcie nie jest konieczna. Mam nadziej, e fragmenty zebranego przeze mnie materiau empirycznego same wsobie pokazuj, na jakich zasadach pracowaam zmoimi rozmwcami. Zrezygnowaam rwnie ze skupienia si na emocjach, ito pomimo tego, e na samym pocztku mojego projektu badawczego chciaam je wyeksponowa ze wzgldu na to, i rodzina oraz pokrewiestwo wi si zkulturowymi kodami kojarzonymi wanie zemocjami. Nie znalazam jednak wystarczajco dobrego sposobu na waciwy opis tego emocjonalnego komponentu, gwnie dlatego, e mowa tu oemocjonalnoci jednostkowej isubiektywnej, oktrej antropologia nie traktuje. Tak zwana antropologia emocji dotyczy raczej kolektywnego aspektu zjawiska emocji, aspektu ktry wprzypadku ycia rodzinnego tworzonego przez tak rnych ludzi jest trudny do uchwycenia. Zdecydowaam si rwnie pomin wduej mierze emocje, ktre towarzyszyy samemu procesowi badawczemu; ograniczyam si do umiarkowanych wzmianek na temat tego, wjaki sposb moi rozmwcy reagowali na propozycj iprzebieg naszej wsppracy. Sdz, e gdybym pooya na nacisk, to wefekcie tre ksiki staby si referowaniem moich odczu iemocji, atakiego egocentryzmu chciaam unikn. Nie uwaam rwnie, by moje problemy etyczno-emocjonalne towarzyszce badaniom byy czym wyjtkowym iodmiennym od tego, co ju zostao bardzo dobrze opisane wramach autorefleksyjnego trendu wantropologii (np. Pina-Cabral 2005: 119-128; Descola 2005: 6573; Hovland 2007; Kalir, 2006: 235-246; Monchamp 2007; Paerregraard 2002: 319-334; Palriwala 2005: 151-170; Peirano 1998: 105-128; Rosaldo 1984: 137-158). Nie widz powodw, by powiela antropologiczne wyznania. Wprawdzie wiadcz one ozaangaowaniu igbokoci wsppracy badacza zbadanymi, ale po przeczytaniu sporej iloci artykuw oraz ksiek dotyczcych poterenowego rachunku sumienia stwierdzam, e jest to kolejna skrajna strategia pisarska, ktra moe by niebezpieczna, albowiem przesania to, co powinno by wantropologicznych interpretacjach najwaniejsze dziaania, deklaracje, reakcje irefleksje ich bohaterw. Wksice nie definiuj wsposb jednoznaczny ani rodziny, ani pokrewiestwa, poniewa uwzgldnienie ich rnorodnych aspektw poczwszy od relacji wielopokoleniowych, przez zwizki maeskie ikonflikty na dziaaniach ekonomicznych 302

koczc, generuje nieco odmienne ich ujcie. Ztego powodu wszystkie opisywane przeze mnie zjawiska imechanizmy wpisane wfunkcjonowanie pokrewiestwa naley odczytywa caociowo. Cho staraam si nie stosowa jednej perspektywy teoretycznej, dostrzec mona, e najblisze jest mi ujcie charakterystyczne dla studiw genderowych. Zelementami tej perspektywy dyskutuj najobszerniej przede wszystkim dlatego, e jest ona najbardziej aktualna wodniesieniu do antropologii rodziny oraz pokrewiestwa. Co wniej jednak uderza, to abstrakcyjny charakter jej stwierdze refleksja studiw nad pci kulturow rzadko opiera si na przesankach empirycznych. Dlatego staraam si dostarczy dane zaobserwowane wcodziennym yciu zwykych ludzi, ktre mam nadziej mog uzupeni iewentualnie skorygowa dotychczasowe interpretacje odnoszce si do ycia rodzinnego. Nie twierdz przy tym, poniewa byoby to wyrazem nieuzasadnionej arogancji, e moje studium jest pionierskie, albowiem zagadnienia takie, jak maestwo, role penione wrodzinie czy rodzinne ekonomie s solidnie opisane, tyle e zodmiennych, rzadko oddolnych perspektyw. Podanie za swobodnymi narracjami moich rozmwcw, przygldanie si temu, co robi wdomach, jak odnosz si do siebie, jak referuj wzajemnie swoje odczucia zwizane zfaktem bycia wrodzinie, pozwolio mi na poruszenie problemw, ktre wedug posiadanej przez mnie wiedzy rzadko stanowi przedmiot bada, przynajmniej na gruncie polskiej nauki. Mam tu wszczeglnoci na myli te zjawiska, ktre przez przedstawicieli nauk spoecznych czsto s postrzegane jako negatywne, przeczce perfekcyjnemu funkcjonowaniu rodziny, jako odchylenia od normy, azatem wpisane wzjawisko rodziny ipokrewiestwa konflikty, napicia ipoczucie niepewnoci lub wszelkie ambiwalencje. Rozpatruj ycie rodzinne wkontekcie ycia codziennego, azatem interesowao mnie to, co dziao si midzy ludmi wsptworzcymi dom oraz sie krewnych efektywnych. Moje rozwaania stanowi zatem prb oglnego opisu tego, wjaki sposb robione jest ipraktykowane pokrewiestwo. Celowo nie staraam si koncentrowa na pojedynczych zjawiskach niejako wpisanych wrodzinn rzeczywisto. Nierzadko stosowan wnaukowych analizach iinterpretacjach selektywno uznaj za powany bd, ktry nie pozwala zobrazowa ycia rodzinnego jako dynamicznego, interakcyjnego izmiennego. Dziaania wynikajce zregu pokrewiestwa nie powinny by, moim zdaniem, rozpatrywane jako idiosynkratyczne przypadki. Nie maj one rwnie linowego charakteru, poniewa s reakcjami jednostek na aktualne wydarzenia izawsze powodowane s wieloma przesankami. Std wtekcie ksiki obfito takich sformuowa, jak 'dzianie si', 'robienie', 'sie', 'relacje', 'praktykowanie','niejednoznaczno', 'nieoczywisto'. Wiemy, e jednorodne studia nad rodzin ipokrewiestwem nie istniej. Antropolodzy poruszaj si wobrbie rnych teorii, analizujc przy tym rozmaite aspekty tych zjawisk. Oczywicie odwouj si do najistotniejszych ustale tego, co mona okreli jako ogln teori pokrewiestwa, jednak nie wikam si wjej szczegow Zakoczenie | 303

prezentacj. Chciaam zapobiec sytuacji, wktrej ksika ta ze wzgldu na jej teoretyczn zawarto staaby si zbyt hermetyczna, by mc zainteresowa czytelnikw spoza krgu badaczy reprezentujcych etnologi. Wkontekcie moich rozwaa najistotniejsze s trzy teoretyczne reorientacje wbadaniach zjawiska pokrewiestwa. Mam tu na myli denaturalizacj pokrewiestwa dokonan przez Davida M. Schneidera, ulokowanie antropologicznego zainteresowania pokrewiestwem wkontekcie zoonych spoeczestw zachodnich oraz pojawienie si studiw nad pci kulturow, ktre powicaj duo uwagi refleksji nad pokrewiestwem. Relacje pokrewiestwa s regulowane nie tylko ideologi oraz oglnie przyjtymi normami, lecz przede wszystkim tym, co aktualnie wydarza si wkonkretnych sytuacjach codziennoci. Celem nauki jest, midzy innymi, tworzenie modeli oraz schematw funkcjonowania danych zjawisk. Tyle, e abstrakcyjne ujmowanie pokrewiestwa, rodziny oraz gospodarstwa domowego, doprowadzio do przekonania, i wszystkie te dziedziny ycia spoeczno-kulturowego posiadaj charakter autonomiczny ibezcielesny. Trudno mi pogodzi si zbrakiem wdotychczasowych rozwaaniach nad pokrewiestwem irodzin dziaajcych ipodejmujcych decyzje (mniej lub bardziej intuicyjnie) ludzi, ktrzy zazwyczaj jedno mwi, adrugie robi. Nie twierdz, e naukowe modele, klasyfikacje itypologizacje s zupenie nieadekwatne inie naley ich tworzy. Wmoim odczuciu s po prostu niepene iabstrakcyjne, gdy przedstawiaj ludzi tworzcy rodziny izrnicowane gospodarstwa domowe jako osoby pozbawione sprawczoci. Perspektyw, ktr proponuj mona okreli jako oddoln, wsptworzon przez moich rozmwcw; gwnym celem jej zastosowania jest opisanie ludzkich dziaa podejmowanych wcodziennym yciu rodzinnym. Poczynania badawcze wymagaj, rzecz jasna, wmiar klarownej definicji obserwowanych zjawisk, poniewa przez okrelenie przedmiotu bada ustalone zostaj granice naukowych poszukiwa. Nie oznacza to jednak, e efekty caego procesu badawczego powinny by podporzdkowywane wyjciowym definicjom izaoeniom. Nie unikniemy tego, e wpewnym stopniu nasze mylenie pozostaje pod wpywem dominujcych (politycznych, medialnych, religijnych, naukowych) dyskursw orodzinie ipokrewiestwie. Jednak oddolne dyskursy nie odzwierciedlaj do koca sloganw na temat rodziny. Ztego powodu to, co czonkowie danej rodziny deklarowali, nazywam ideologi subiektywn, wramach ktrej weryfikuje si owe potoczne oczywistoci. Takie subiektywne ideologie rodzinne, to pola uproszczonych, rnorodnych definicji rodziny, elementw wyznawanego systemu wartoci iznacze skupionych wok bycia zinnymi na zasadzie genealogicznej. To, co zaproponowaam wniniejszej ksice jest spojrzeniem na zagadnienie rodziny oraz pokrewiestwa, ktre odrzuca konieczno uporczywego odwoywania si do wczeniej ustalonych modeli, typologizacji iklasyfikacji. Przy czym nie staram si ich podwaa inegowa, lecz poddaj wwtpliwo oczywisto dyskursywnych ideaw iwzorcw, czsto powielanych wopracowaniach naukowych. Wskazuj wic 304

na niesuszne nadawanie autonomii yciu rodzinnemu wypreparowanemu wtaki sposb, jakby wszystkie jego elementy wystpoway idziay si niezalenie od siebie. Byo to moliwe dziki uwzgldnieniu mechanizmw dziaania pokrewiestwa, ktre zakada zaangaowanie ocharakterze kolektywnym. Jestem przeciwna definiowaniu rodziny jako zjawiska samego wsobie, atake negatywnemu etykietowaniu tego, co wykracza poza wyidealizowane normy. Rodzina to ludzie, ktrzy pochodz zrnych rodowisk iktrzy borykaj si znieprzewidywalnymi sytuacjami yciowymi. Moemy mwi raczej owariantach modelu rodziny. Idealny model rodziny nie istnieje wpraktyce, arelatywnie stae mog by jedynie pewne mechanizmy wpisane wsystem pokrewiestwa, ale ion posiada swoj sytuacyjn dynamik. Modele, jakie ludzie maj wswoich gowach s jedynie punktami odniesienia dla podejmowanych dziaa, aprzede wszystkim dla sposobw, wjakie rozumiej rodzin oraz pokrewiestwo. Staraam si jednoczenie wykaza, i system pokrewiestwa interpretowany jedynie jako system kodw, przepisw oraz regu jest rwnie zbyt abstrakcyjny. Pominicie jego praktycznego uycia jest bardzo charakterystyczne dla teorii pokrewiestwa, zwaszcza wich klasycznej wersji. Interesowao mnie wic, jak moi rozmwcy niejako posuguj si pokrewiestwem, azatem to, jak uruchamiane s jego podstawowe mechanizmy ijak dalece odbiegajc od ideau, realizuje si jego zasady. Ztego powodu wksice opisuj nie system pokrewiestwa, lecz sie relacji pokrewiestwa. Jako pojcie zastosowane wznaczeniu metaforycznym powalio mi na zwizualizowanie tego, co dzieje si pomidzy poszczeglnymi kategoriami krewnych. Sie moe by zatwoci wyobraona, jest kategori poniekd namacaln, znacznie mniej abstrakcyjn od kategorii systemu. Wpraktyce sie taka nie jest ustalona raz na zawsze, ana jej tre wpywa pami, wiedza iprzede wszystkim aktualne sytuacje generujce interakcje ookrelonej jakoci oraz przebiegu. Pokrewiestwo jest wic fenomenem procesualnym. Procesualno tego zjawiska wynika ztego, e pokrewiestwa nie tworzy okrelony zestaw rl, obowizkw, praw, terminologii, ktre maj je odzwierciedla, ale bardziej dziaania, ktre s podejmowane, relacje ocharakterze dynamicznym, bo ulegajcym nieustannym modyfikacjom iredefinicjom. Dlatego te owe role, podziay, obowizki ihierarchie wadzy wynikajce ze struktury pokrewiestwa nie maj charakteru statycznego. Skoro wtym kontekcie zmieniaj si relacje midzy ludmi, to przemianom musi podlega take system jzykowy, ktry jest ich ekspresj. Zmienno terminologii obejmuje nie tylko leksyk, ale izakres definiowanych krewnych oraz powinowatych. Terminologia odzwierciedla ideay, wpraktyce terminy niekoniecznie wywouj owe wyidealizowane wizi czy relacje. Wuyciu bywaj okrelenia mocno nacechowane emocjonalnie, s zmienne wzalenoci od wieku ipci danej osoby, od momentu wcyklu ycia rodziny, procesu transformacji rl, obowizkw lub pooenia nacisku na wybran rol penion przez jednostk wsieci krewnych czy te wziej wrodzinie. Istotne jest, e relacje Zakoczenie | 305

pokrewiestwa wspoeczestwie polskim podlegaj zmianom, za ktrymi nomenklatura pokrewiestwa zatem system jzykowy nie jest wstanie nady. Pojawiajce si wksice pojcia nieoczywistoci oraz ambiwalencji s stosowane przeze mnie wodniesieniu do kategorii gospodarstwa domowego, podziau na to, co prywatne ipubliczne, zwaszcza za wkontekcie rl iobowizkw penionych wrodzinie. Niejednoznaczno tych zjawisk to efekt uwzgldniania przeze mnie relacji, wjakie wchodz ludzie tworzcy wsko rozumian rodzin zdalszymi krewnymi, powinowatymi, przyjacimi oraz ssiadami. Dziki temu mogam obserwowa proces niejako materializowania si dziaa oraz kalkulacji aktywowanych pod presj codziennych lub kryzysowych sytuacji rodzinnych. ycie wrodzinie okazao si posiada charakter konfliktogenny aza rdo napi iniekoherencji uzna naley ambiwalentny stosunek do rl iobowizkw, jakie powinny by penione przez ludzi. To take rezultat procesu oddzielania od siebie indywidualnego ycia prywatnego od kolektywnego ycia rodzinnego. Rodzina jako idea bywa wic niespjna, poniewa ludzie, ktrzy j robi reprezentuj nierzadko odmienne wiatopogldy. Kada relacja zdrugim czowiekiem ma wsobie zarzewie potencjalnego konfliktu. Wizi rodzinne jako sie pulsujcych relacji wie si zazwyczaj znie do koca udanymi realizacjami ich znormalizowanych wzorcw iwyobrae. Ta praktyczna nieidentyczno zpoziomem deklaracji ioglnospoecznych oczekiwa, jak staraam si pokaza wniniejszej ksice, naley do jednych znajbardziej znamiennych cech polskiego pokrewiestwa.

306

Bibliografia
Abrahamson P., Wehner C. (2006), Family and/or Work in Europe?, Journal of Comparative Family Studies, t. 37, nr 2, s. 153-170. Adams B. N. (1968), Kinship in an Urban Setting, Chicago: Markham Publishing Company. Adamski F. (2002), Rodzina. Wymiar spoeczno-kulturowy, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Allen S. M., Webster P. S. (2001), When Wives Get Sick. Gender Role Attitudes, Marital Happiness and Husbands Contribution to Household Labor, Gender and Society, t. 15, nr 6, s. 898-916. Alsop R., Hockey J.(2001), Womens Reproductive Lives as aSymbolic Resource in Central and Eastern Europe, European Journal of Womens Studies, t. 8, nr 4, s. 454-471. Aronson J. (1992), Womens Sense of Responsibility for the Care of Old People: But who else is going to do it?, Gender and Society, t. 6, nr 1, s. 8-27. Atkinson T-G. (1974), Amazon Odyssey, New York: Links. Bailey L. (2000), Bridging Home and Work in the Transition to Motherhood. ADiscursive Study, European Journal of Womens Studies, t. 7, nr 1, s. 53-70. Bamford S., Leach J. (2012), Pedigrees of Knowledge. Anthropology and the Genealogical Method, [w:] Kinship and Beyond: The Genealogical Model Reconsidered, red. S. Bamford, J. Leach, New York: Berghahn Books, s. 1-24, http://www.berghahnbooks.com/books/freepdfs/BamfordKinship_intro. pdf (dostp: 10 grudnia 2012). Barens J. A. (1954), Class and Committees in aNorwegian Island Parish, Human Relations, nr 7, s. 39-58. Barens J. A. (1969a), Graph Theory and Social Networks. ATechnical Comment on Connectedness and Connectivity, Sociology: The Journal of the British Sociological Association, t. 3, nr 2, s. 215-232. Barens J. A. (1969b), Networks and Political Process, [w:] Social Networks in Urban Situations, red. J. M. Clyde, Manchester: Manchester University Press, Manchester, s. 51-76. Barens J. A. (1972), Social Networks, Module in Anthropology, nr 26, s. 1-29. Barnard A., Good A. (1984), Research Practices in the Sudy of Kinship, przedmow opatrzy F. Raymond, London: Academic Press. Barth F., Cosmologies in the Making: Agenerative Approach to Cultural Variation in Inner New Guinea, Cambridge University Press, Cambridge 1987. Baxter J., Hewitt B., Western M. (2005), Post-familial Families and the Domestic Division of Labour, Journal of Comparative Family Studies, t. 36, nr 4, s. 583-599. Becker G. S. (1991), ATreatise on the Family, Cambridge: Harvard University Press. Becker G. S. (1990), Ekonomiczna teoria zachowa, prze. H. Hagemejerowa, K. Hagemejer, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. Bednarski J. (1987), Zrnicowanie rodzinnych rodowisk kulturowych (na przykadzie rodzin wpoznaskiem), Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Bednarski J., Jasiewicz Z. (red.) (1984), The Family as aCultural Unit: Tradition and Modernity in Cultural Activity within the Family in Poland, Budapest: Akademiai Kiado. Befu H. (1977), Social Exchange, Annual Review Anthropological 1977, t. 6, nr 1, s. 255-281. Benda-Beckmann F. von, Benda-Beckmann K. von. (1994), Introduction to Coping with insecurity: an Underall Perspective on Social security in the Third World, Focaal, nr 22/23, s. 7-31.

Bibliografia | 307

Benjamin G. K. (2006), How do Marriage Market Conditions Affect Entrance into Cohabitation vs. Marriage?, Social Science Research, t. 35, nr 2, s. 332-355. Berezin M. (2005), Emotions and Economy, [w:] The Handbook of Economic Sociology, red. N. J. Smelser, R. Swedberg, New York: Princeton University Press, s. 109-127. Biay K., Wcirka B. (2003), Opinie okobietach pracujcych zawodowo, Komunikat CBOS nr: 2971, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_125_03.PDF (dostp: 06 lipca 2005). Bloch M. (1971), The Moral and Tactical Meaning of Kinship Terms, Man. New Science, t.6, nr 1, s. 79-87. Blossfeld H. P. (1995), The New Role of Women. Family Formation in Modern Societies, San Francisco: Boulder. Bourdieu P. (1993), Outline of the Theory of Practice, prze. R. Nice, Cambridge: Cambridge University Press. Brocki M. (2003), Semioza pamici wetnografii, Polska Sztuka Ludowa -Konteksty, t. 57, nr 3-4, s. 92-94. Buchowski M. (1987), Kula, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 183-184. Buchowski M. (1997), Reluctant Capitalists: Class and Culture in aLocal Community in Western Poland, Berlin: Centre Marc Bloch. Buchowski M,. Stanisz A. (2010), Kinship and Social security in Pozna, [w:] Family, Kinship and State in Contemporary Europe. Vol. 2. The View from Below: Nineteen Localities, red. P. Heady, P. Schweitzer, Franfurt-New York: Campus, s. 333-351. Buchowski M., Kobon I., Stanisz A. (2010), Some Aspects of Family Life in Dziekanowice. An Ethnographic Account. [w:] Family, Kinship and State in Contemporary Europe. Vol. 2. The View from Below: Nineteen Localities, red. P. Heady, P. Schweitzer, Franfurt-New York: Campus, s.352-368. Burns A. (2000), Looking for Love in Intimate Heterosexual Relationships, Feminism and Psychology, t. 10, nr 4, s. 481-485. Caldwell J. C. (1976), Toward aRestatement of Demographic Transition Theory, Population and Development Review, t. 2, nr 3/4, s. 321-366. Calloway L. J., Knapp C. A. (b.r.), Using Grounded Theory to Interpret Interviews, http://csis.pace. edu/~knapp/AIS95.htm (dostp: 10 stycznia 2007). Campbell L. D., Carrol M. P. (2007), The Incomplete Revolution. Theorizing Gender when Studying Men who Provide Care to Aging Parents, Men and Masculinities, t. 9, nr 4, s. 491-505. Capdevila R. (2000), Motherhood and Political Involvement: the Construction of Gender and Political Identities, Feminism and Psychology, t. 10, nr 4, s. 486-490. Carsten J. (2004), After Kinship, Cambridge: Cambridge University Press. Carsten J. (red.) (2000), Culture of Relatedness. New Approaches to Study of Kinship, Cambridge: Cambridge University Press. Charmaz K. (2006), On Constructing Grounded Theory, rozmow przeprowadzi A. J. Puddephatt, Qualitative Sociology Review, t. 2, nr 3, http://www.qualitativesociologyreview.org (dostp: 23 stycznia 2007). Chaudhang S .S. N. (2004), An Ethnography of Love in aTamil Family, Culture and psychology, t. 10, nr 1, s. 11-127. Cichowicz M. (1993a), Poczucie bezpieczestwa kobiet na rynku pracy. Ocena rwnoci szans zawodowych kobiet imczyzn, Komunikat CBOS nr: 1112, http://www.zigzag.pl/cbos/details.asp?id=1112&q=a1 (dostp: 06 lipca 2005). Cichowicz M. (1993b), Postawy wobec pracy iaspiracje zawodowe kobiet, Komunikat CBOS nr: 1085, http://www.zigzag.pl/cbos/details.asp?q=a1&id=1093 (dostp: 06 lipca 2005).

308

Cichowicz M. (1993c), Tradycyjny czy partnerski model rodziny, Komunikat CBOS nr: 1085, http://www. zigzag.pl/cbos/details.asp?q=a1&id=1085 (dostp: 06 lipca 2005). Cihan B. H. (1997), When Wives are Major Providers. Culture, Gender and Family Work, Gender and Society, t. 11, nr 4, s. 409-431. Collier J. F. (1997), From Duty to Desire: Remaking Families in aSpanish Village, Princeton-New York: Princeton University Press. Collier J. F. (1988), Marriage and Inequality in Classless Societies, Stanford C.A.: Stanford University Press. Collier J. F., Rosaldo M. Z., Yanagisako S. J. (2007), Czy rodzina istnieje? Nowe ujcia antropologiczne, prze. A. Ostrowska, [w:] Gender. Perspektywa antropologiczna, T.1, red. R. E. Hryciuk, A. Kociaska, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 60-75. Collier J. F., Yanagisako S. J. (1999), Gender and Kinship. Essays Toward aUnified Analysis, Stanford C.A: Stanford University Press. Connidis I. A., McMullin J. A. (2002), Sociological Ambivalence and Family Ties: ACritical Perspective, Journal of Marriage and Family, t. 64, nr 3, s. 558-567. Cooper A. J.(2003), Social motherhood revisited, Affilia 2003, t. 18, nr 1, s. 80-86. Cox D., Fafchamps M. (2006), Extended Family and Kinship Networks: Economic Insights and Evolutionary Directions, http://www.economics.illinois.edu/docs/seminars/Extended-Family-and-Kinship-Networks-Economics-Insights-and-evolutionary-directions.pdf (dostp: 12 luty 2009). Craig L. (2006), Does Father Care Mean Fathers Share? AComparison of How Mothers and Fathers in Intact Families Spend Time with Children, Gender and Society, t. 20, nr 2, s. 259-280. Creed G. W. (2000), Family Values and Domestic Economies, Annual Review of Anthropology, t. 29, s. 329-350. Croghan R., Miell D.(1998), Strategies of Resistance: Bad Mothers Dispute the Evidence, Feminism and Psychology, t. 8, nr 4, s. 445-464. Cromie Stephenson S., Monteith D.(1995), The Management of Family Firms: An Empirical Investigation, International Small Business Journal, t. 13, nr 4, s. 1134. Czarkowska L. (1999), Antropologia ekonomiczna. Elementy teorii, Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ. Davies H. (2012), Affinities, Seeing and Feeling Like Family: Exploring why Children Value Face-to-Face Contact, Childhood, t. 19, nr 1, s. 8-23. Davies H. (2011), Sharing Surnames: Children, Family and Kinship, Sociology, t. 45, nr 4, s. 554-569. Davis J. (1996), An anthropologists view of exchange, Social Anthropology, t. 24, nr 1, s. 213-226. Delumeau J., Roche D. (red.) (1995), Historia ojcw iojcostwa, prze. J. Radoycki, M. Paleotti-Radoycka, Warszawa: Volumen. Demo D. H., Allen K. R. (1995), The Families of Lesbians and Gay Men: ANew Frontier in Family Research, Journal of Marriage and Family, t. 57, nr 1, s.111127. Descola P. (2005), On Anthropological Knowledge, Social Anthropology, t. 13, nr 1, s. 65-73. Dick B. (2005), Grounded Theory: aThumbnail Sketch, http://www.scu.edu.au/schools/gcm/ar/arp/grounded.html (dostp: 04 stycznia 2010). Domaski H. (1999), Zadowolony niewolnik idzie do pracy. Postawy wobec aktywnoci zawodowej kobiet w23 krajach, Warszawa: Instytut Filozofii iSocjologii PAN. Doniec R. (2000), Rodzina wielkiego miasta. Przemiany spoeczno-moralne rodziny wwiadomoci trzech pokole, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Dreby J., Adkins T. (2012), The Strength of Family ties: How US Migration Shapes Childrens Ideas of Family, Childhood, t. 19, s.169-187. Duindam V., Spruijt E. (2002), The Reproduction of Fathering, Feminism and Psychology, t. 12, s. 28-32. Durkheim . (1999), Opodziale pracy spoecznej, prze. K. Wakar, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Duvall E., Miller B. C. (1984), Marriage and Family Development, New York: Harper Collins Publishers.

Bibliografia | 309

Elias N. (1978), The Civilizing Process The Development of Manners Changes in the Code of Conduct and Feeling in Early Modern Times, prze. E. Jephcott, New York: Urizen Books. Elvin-Nowak Y., Thomsson H. (2001), Motherhood as Idea and Practice. ADiscursive Understanding of Employed Mothers in Sweden, Gender and Society, t. 15, nr 3, s. 407-428. Esping-Andersen G. (1990), The Three Worlds of Welfare Capitalism, Cambridge: Princeton University Press. Falco di S., Bulte E. (2009), ADark Side of Social Capitale. Kinship, Consumption and Savings, Journal of Development studies, http://personal.lse.ac.uk/difalco/difalcoJDS.pdf (dostp: 16 maja 2012) Falkowska M.(1996), Kobiety orwnoci pci wyciu zawodowym, Komunikat CBOS nr: 1695, http://www. zigzag.pl/cbos/details.asp?q=a1&id=1695 (dostp: 06 lipca 2005). Falkowska M. (1999), Opinie oprawnych gwarancjach rwnoci pci, Komunikat CBOS nr: 2244, http:// www.zigzag.pl/cbos/details.asp?id=2244&q=a1 (dostp: 06 lipca 2005). Falkowska M. (1994), Rodzina: warto uznawana czy realizowana, Komunikat CBOS nr: 1085, http:// www.zigzag.pl/cbos/details.asp?q=a1&id=1283 (dostp: 06 lipca 2005). Falkowska M. (1998), Wychowanie dzieci wrodzinie iopieka nad nimi, Komunikat CBOS nr: 2037, http:// www.zigzag.pl/cbos/details.asp?q=a1&id=2037 (dostp: 06 lipca 2005). Finlay S.-J., Clarke V. (2003), AMarriage of Inconvenience? Feminist Perspectives on Marriage, Feminism and Psychology, t.13, nr 4, s. 415-420. Firth R., Hubert J., Forge A. (1969), Families and their Relatives. Kinship in aMiddle Class Sector of London. An Anthropological Study, London: Routledge and Kegan Paul. Fletcher D.(2002), ANetwork Perspective of Cultural Organising and Management in the Small Family Business, Journal of Small Business and Enterprise Development, t. 9, nr 4, s. 400-415. Forster R., Ranum O. A. (red.) (1976), Family and Society. Selections from the Annales Economies, Societies, Civilizations, Baltimore-London: The Johns Hopkins University Press. Fortes M. (1959), The Web of Kinship among the Tallensi: The Second Part of an Analysis of the Social Structure of aTrans-Volta tribe, London: Anthropological Publications. Fowler R. I., Fuehrer A. (1997), Womens Marital Names: An Interpretive Study of Name Retainers Concepts of Marriage, Feminism and Psychology, t. 7, nr 3, 315-320. Fox R. (1967), Kinship and Marriage: An Anthropological Perspective, Harmondsworth: Penguin. Frankenberg R. (red.) (1982), Custom and Conflict in British Society, Manchester: Manchester University Press. Frtczak J. (2002), Ksztat polityki spoecznej wobec rodziny wdobie transformacji systemowej, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne, t. 13, s. 177-184. Frederick W. (1999), Nature and Business Ethics, [w:] ACompanion to Business Ethics, red. W. Frederick, Blackwell, Oxford: John Wiley & Sons, s. 100-111. Gajda P. M. (b.r.), Prawo maeskie Kocioa Katolickiego, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAI/ pr_malzenskie_03.html#p23 (dostp: 20 stycznia 2010). Gawlina Z. (2003), Macierzystwo jako warto wkontekcie przemian spoecznych, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne 2003, t. 15, s. 33-46. Gerson K. (2002), Moral Dilemmas, Moral Strategies and the Transformation of Gender. Lessons from Two Generations of Work of Family Change, Gender and Society, t. 16, nr 1, s. 8-28. Giddens A. (2008), Socjologia, prze. A. Szulycka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Giza-Poleszczuk A. (2002), Rodzina isystem spoeczny. [w:] Wymiary ycia spoecznego. Polska na przeomie XX iXXI wieku, red. M. Marody, Warszawa: Scholar, s. 272-301. Glaser B. G. (2002), Constructivist Grounded Theory?, Qualitative Social Research, nr 3, http://www. qualitative-research.net/fqs/ (dostp: 10 stycznia 2007). Glaser B. G., Holton J. (1995), Remodeling Grounded Theory, Qualitative Social Research, nr 2, http:// www.qualitative-research.net/fqs/ (dostp: 10 stycznia 2007).

310

Glick P. C. (1989), The Family Life Cycle and Social Change, Family Life Education, t. 38, nr 2, s. 123-129. Gluckman M. (1955), Custom and Conflict in Africa, Oxford: Basil Blackwell. Goffman E. (1981), Czowiek wteatrze ycia codziennego, prze. H. Datner-piewak, P. piewak, Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy. Goodenough W.H. (1951), Property, Kin and Community on Truk, Yale: Archon Books. Goody J. (1979), Production and Reproduction: AComparative Study of The Domestic Domain, Cambridge: Cambridge Studies in Social Anthropology. Goody J. (1983), The Development of the Family and Marriage in Europe, Cambridge: Cambridge University Press. Grandits H. (red.) (2010), Family, Kinship and State in Contemporary Europe. Vol.1. The Century of Welfare: Eight Countries, Frankfurt-NewYork: Campus. Grandits H., Heady P. (2003), Distinct Inheritances: Property, Family and Community in aChanging Europe, Mnster: LIT. Graniewska D. (red.) (2004), Sytuacja rodzin ipolityka rodzinna wPolsce. Uwarunkowania demograficzne ispoeczne, Warszawa: IPiSS. Grimshaw P. (1989), New England Missionary Wives, Hawaiian Women, [w:] Family and Gender in the Pacific: Domestic Contradictions and the Colonial Impact, red. M. Jolly, M. Macintyre, Cambridge: Cambridge University Press, s. 19-44. Gullestad M. (1996), From Obedience to Negotiation: Dilemmas in the Transmission of Values Between the Generation in Norway, The Journal of the Royal Anthropological Institute, t. 2, nr 1, s. 25-42. Gupta S. (2006), Her Money, her Time: Womens Earnings and their Housework Hours, Social Science Research, t. 35, nr 4, s. 975-999. Haan de H. (1994), In the Shadow of the Tree: Kinship, Property and Inheritance among Farm Families, Amsterdam: Het Spinhuis. Haig B. D. (1995), Grounded Theory as Scientific Method, Philosophy of Education, http://www.ed.uiuc. edu/EPS/PES-Yearbook/95_docs/haig.html (dostp: 04 stycznia 2010). Handler L. (1995), In the Fraternal Sisterhood. Sororities as Gender Strategy, Gender and Society, t. 9, nr 2, s. 236-253. Hardman C. (1973), Can There Be an Anthropology of Children? Journal of the Anthropological Society of Oxford, t. 4, nr1, s. 85-99. Harris Ch. Ch.(1983), The Family and Industrial Society, London-Boston: G. Allen & Unwin, London-Boston. Heady P., Kohli M. (red.) (2010), Family, Kinship and State in Contemporary Europe. Vol.3. Perspectives on Theory and Policy, Frankfurt-NewYork: Campus, Frankfurt-NewYork. Heady P., Schweitzer P. (red.) (2010), Family, Kinship and State in Contemporary Europe. Vol.2. The view from Below: Nineteen Localities, Frankfurt-NewYork: Campus. Herzfeld M. (2007), Zayo kulturowa. Poetyka spoeczna wpastwie narodowym, prze. M. Buchowski, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Hirschfeld L. A. (2002), Why Dont Anthropologist Like Children?, American Anthropologist, t. 104, nr 2, s. 611-627. Holter . G. (2007), Mens Work and Family. Reconciliation in Europe, Men and Masculinities, t. 9, nr 4, s. 425-456. Holy L. (1998), Anthropological Perspective on Kinship, London: Pluto Press. Horn W. F. (2006), Fatherhood, Cohabitation and Marriage, Gender Issues, t. 23, nr 4, s. 21-35. Howell S., Melthuus M. (2005), Studia nad pokrewiestwem, osob ludzk czy nad pci kulturow, prze. A. Kociaska, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa: PWN, s. 309-339.

Bibliografia | 311

Hovland I. (2007), Fielding Emotions: Introduction, Anthropology Matters Journal, t.. 9, nr 1, http:// www.anthropologymatters.com/index.php?journal=anth_matters&page=article&op=viewArticle&path[]=51&path[]=98 (dostp: 06 lipca 2009). Hurstel F., de Parseval D. G. (1995), Stale podejrzewany, [w:] Historia ojcw iojcostwa, red. J. Delumeau, D. Roche, prze. J. Radoycki, M. Paleotti-Radoycka, Warszawa: Volumen, s. 373-392. Jaboski D., Ostasz L. (2001), Zarys wiedzy orodzinie, maestwie, kohabitacji ikonkubinacie. Perspektywa antropologii kulturowej ioglnej, Olsztyn: Adiaphora. Jalusic V. (2002), Between the Social and the Political. Feminism, Citizenship of an Ardentian Perspective in Eastern Europe, European Journal of Womens Studies, t. 9, nr 2, 103-118. Janjuha-Jivraj S., Spence L. J. (2009), The nature of Reciprocity in Family Firm Succesion, International Small Business Journal, t. 27, nr 6, s. 702-719. Jankowiak W., Sudakov M., Wilreker B. C. (2005), Co-wife Conflict and Co-operation, Ethnology, t. 44, nr 1, s. 81-98. Jasiewicz Z. (1980), Genealogia ipowizania krewniacze wetnograficznych badaniach nad rodzin, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Jasiewicz Z. (1977), Rodzina wiejska na Ziemi Lubuskiej: studium przeobrae rodziny na podstawie bada etnograficznych wwybranych wsiach, Warszawa-Pozna: Polski Instytut Wydawniczy. Jasiewicz Z. (1972), Rodzina wiejska na Ziemiach Zachodnich iPnocnych jako przedmiot bada etnograficznych, Wrocaw-Pozna: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Jasiewicz Z., Vlahovi P. (red.) (1986), Kultura tradycyjna wyciu wspczesnej rodziny wiejskiej: zpolskich iserbskich bada etnologicznych, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Jwiak J., Kotowska I. E., Kowalska I. (2000), Procesy demograficzne, rynek pracy, edukacja, [w:] Ekonomiczne ispoeczne efekty edukacji: Seminarium, Warszawa, grudzie 2000, Warszawa: IPWC. Jusiak J. (2008), Wspczesna filozofia procesu, http://bacon.umcs.lublin.pl/~jjusiak/filozofia.html (dostp: 09 grudnia 2008). Kalir B. (2006), The Field of Work and the Work of the Field: Conceptualizing an Anthropological Research Engagement, Social Anthropology, t. 14, nr 3, s. 235-246. Kaniowska K. (2003), Antropologia iproblem pamici, Polska Sztuka Ludowa-Konteksty , nr 3-4, s. 57-65. Karpiska G. E. (2000), Miejsce wyodrbnione ze wiata. Przykad dzkich kamienic czynszowych, d: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Karpiska G. E., Kopczyska-Jaworska B. (1992), Woniak A., Pracowa eby y, y eby pracowa, Warszawa- d: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kasakoff A. B. (2005), Genealogies as aResource for Sudying Kin Networks in Time and Space, IUSSP Conference 2004, http://iussp2005.princeton.edu/papers/52443 (dostp: 10 lipca 2012). Kai B.(2004), Feminist Cross- Mainstreaming within EastWest Mapping. APostsocialist Perspective, European Journal of Womens Studies, t. 11, nr 4, s. 473-485. Kawalec I. (1993), Kontakty rodzinne dorosych Polek, Komunikat CBOS nr: 1091, http://www.zigzag.pl/ cbos/details.asp?q=a1&id=1091 (dostp: 06 lipca 2005). Kawula S. (2005), Ksztaty rodziny wspczesnej. Szkice familologiczne, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru. Kenney C. T. (2006), The power of the purse. Allocative Systems and Inequality in Couple Households, Gender and Society, t, 20, nr 3, s. 354- 381. Keefe S. E. (1996), The Myth of the Declining Family. Extended Family Ties among Urban Mexican-Americans and Anglo-Americans, [w:] Urban Life. Readings in Urban Anthropology, red. G. Gmelch, W. P. Zenner, Illinois: Waveland Press, s. 308-322. Kessler S. J., McKenna W. (2000), Gender Construction in Everyday Life: Transsexualism (abridged), Feminism and Psychology, t. 10, nr 1, s. 11-29.

312

Kitzinger C., Wilkinson S. (2004), The Re-branding of Marriage: Why We Got Married Instead of Registering aCivil Partnership, Feminism and Psychology, t. 14, nr 1, s. 127-150. Komarovsky M. (1992), The Concept of Social Role Revisited, Gender and Society, t. 6, nr 2, s. 301-313. Komorowska J. (1979), Zwyczaje domowe wwielkim miecie, Kultura iSpoeczestwo, nr 4, s. 147-175. Kotlarska-Michalska A. (1998), Maestwo jako zwizek, wsplnota, instytucja, podsystem irodzaj stosunku spoecznego, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne, t. 10, s. 49-66. Kotlarska-Michalska A. (1992a), The Range of Protective Activities in Polish Big City Families, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne, t. 6, s. 251-258. Kotlarska-Michalska A. (1992b), Wi rodzinna jako szczeglny rodzaj wizi spoecznej, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne 1992, t. 6, s. 17-32. Kotowska I. E. (2002), Zmiany modelu rodziny. Polska kraje europejskie, Polityka Spoeczna, nr 4, s. 2-8. Krane J., Davies L. (2007), Mothering under Difficult Circumstances. Challenges to Working with Battered Woman, Affilia, t. 22, nr 1, s. 23-37. Kurzynowski A. (red.) (1995), Rodzina wokresie transformacji systemowej, Warszawa: Wydawnictwo WSP Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. Kwak A. (2005), Rodzina wdobie przemian. Maestwo ikohabitacja, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie. Lamanna M.A. (2002), mile Durkheim on the Family, London: Sage Publications. Laslett P. (1972), The History of The Family, [w:] Household and Family in Past Time, red. P. Laslett, R. Wall, London : Cambridge University Press. Leach E. (1967), Brain Twister, The New York Review of Books, nr 12, 6-10. Leach E. (1954), Political Systems of Highland Burma: Astudy of Kachin Social Structure, Harvard: Harvard University Press. Leaf M. J. (2006), Experimental-Formal Analysis of Kinship, Ethnology, t. 45, nr 4, s. 305-329. Lepowski M. (1995), Review. Annette B. Weiner Inalienable Possesions: The paradox of keeping while giving, Pacific Studies, t. 18, nr 1, s.103-114. Lvi-Strauss C. (1969), The Elementary Structures of Kinship, prze. R. Needham, J. Harle Bell, J. R. von Sturmer, London: Eyre & Spottiswoode. Lindholm C. (1982), Generosity and Jealousy. The Swat Pukhtun of Northern Pacistan, New York: Columbia University Press. Linton R. (2000), Kulturowe podstawy osobowoci, prze. A. Jasiska-Kania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lopata H. Z., Thorne B. (1978), On the Term Gender Roles, Signs: Journal of Woman in Culture and Society, t. 3, nr 3, s. 718-721. Lutz C., White G. M. (1986), The Anthropology of Emotions, Annual Review of Anthropology, nr 15, s. 405-436. ukasiewicz P., Siciski A. (red.) (1992), Dom we wspczesnej Polsce. Szkice, Wrocaw: Wiedza oKulturze. Maher V.A. (1984), Possession and Dispossession. Maternity and Mortality in Morocco , [w:] Interest and Emotion, red. H. Medick, D. W. Sabean, Cambridge: Cambridge University Press, s. 103-128. Maine H. S. (1861), Ancient Law: its Connection with the Early History of Society and its Relation to Modern Ideas, London: John Murray. Malikowski M. (1994), Przestrze jako wymiar struktury spoecznej ispoecznych nierwnoci, Studia Socjologiczne nr 1, s. 93-105. Malinowski B. (2002), Aborygeni Australijscy. Socjologiczne studium rodziny, prze. K. Olechnicki, T. Szlendak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bibliografia | 313

Malinowski B. (1981), Argonauci Zachodniego Pacyfiku: relacje opoczynaniach iprzygodach krajowcw zNowej Gwinei, prze. B. Olszewska-Dyoniziak, S. Szynkiewicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Marchbank P., Marchbank H. (2003), Life After Marriage, Feminism and Psychology, t. 13, nr 4, s. 464-468. Marody M., Giza-Poleszczuk A. (2000), By kobiet, by mczyzn czyli oprzemianach tosamoci zwizanej zpci we wspczesnej Polsce, [w:] Midzy rynkiem aetatem. Spoeczne negocjowanie polskiej rzeczywistoci, red. M. Marody, Warszawa: Scholar, s. 44-74. Masciadrelli B. P., Pleck J. H., Stueve J. L. (2006), Fathers Role Model Perceptions. Themes and Linkages with Involvement, Men and Masculinities, t. 9, nr 1, s. 23-33. Mason J., Tipper B. (2006), Children, Kinship and Creativity, http://www.socialsciences.manchester.ac.uk/ morgancentre/research/childrens-kinship/2006-07-morgan-children-kinship.pdf (dostp: 20 stycze 2013). Mauss M. (2001), Szkic odarze. Forma ipodstawa wymiany wspoecznociach archaicznych, [w:] Socjologia iantropologia, tum. K. Pomian, J. Szacki, M. Krl, Warszawa: KR. McAllister P. (2004), Domestic space, habitus and Xhosa ritual beer-drinking, Ethnology, t. 43, nr 2, s. 117-135. McCloskey L. A. (1996), Socioeconomic and Coercive Power within the Family, Gender and Society, t. 10, nr 4, s. 449-463. McKinley R. (2001), The Philosophy of Kinship: AReply to Schneiders Critique of the Study of Kinship, [w:] The Cultural Analysis of Kinship. The legacy of David Schneider, red. R. Feinberg, M. Ottenheimer, Urbana-Chicago: University of Illinois Press, s. 141-167. McLennan J. F. (1865), Primitive Marriage: An Enquiry into the Origin of the Form of Capture in Marriage Ceremonies, Edinburgh: Aand C Black. Meillassoux C. (1984), Maidens, Meal and Money: Capitalism and the Domestic Community, Cambridge: Cambridge University Press. Mikoajczyk-Lerman G. (2004), Wybr czy konieczno wspczesne dylematy decyzji prokreacyjnych, [w:] Rodzina wzmieniajcym si spoeczestwie polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyska, P. Szukalski, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, s. 207-234. Mitchell C. J. (1974), Social Networks, Annual Review of Anthropology, nr 3, s. 279-299. Mitterauer M., Sieder R. (1982), The European family: Patriarchy to Partnership, 1400 to The Present, Oxford: Blackwell. Monchamp A. (2007), Encountering Emotions in the Field: an X Marks the Spot, Anthropology Matters Journal, t. 9, nr 1, http://www.anthropologymatters.com/index.php?journal=anth_matters&page=article&op=view&path[]=57 (dostp: 06 lipca 2009) Moore H. L. (2005), Pe kulturowa istatus wyjanienie sytuacji kobiet, prze. A. Ostrowska. [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 309-339. Moore H. L. (1986), Space, Text and Gender. An Anthropological Study of the Marakwet of Kenya, Cambridge: Cambridge University Press. Morell C. (2000), Saying No: Womens Experiences with Reproduce Refusal, Feminism and Psychology, t. 10, s. 313-322. Morgan L. H. (1871), Systems of Consanguinity and Affinity of the Human Family, Smithsonian Contributions to Knowledge, vol. 17, Washington: Smithsonian Institution. Morris R. C. (1995), All Made Up: Performance Theory and the New Anthropology of Sex and Gender, Annual Review of Anthropology, t. 24, s. 567-592. Mulliez J. (1995), Wola czowieka, [w:] Historia ojcw iojcostwa, red. J. Delumeau, D. Roche, prze. J. Radoycki, M. Paleotti-Radoycka, Warszawa: Volumen, s. 279-322.

314

Munn J. (2000), Diagnosising the Identity Crisis of Culture. Are we Learning Nothing from History?, Critical Horizons, t. 1, nr 2, s. 341-265. Muxel A. (b.r), Family Memory. ASociology of Intimacy, http://www.cnrs.fr/cw/en/pres/compress/memoire/ muxel.htm (dostp: 10 stycznia 2010). Mynarska M., Bernardi L (2007)., Meanings and Attitudes Attached to Cohabitation in Poland: Qualitative Analyzes of the Slow Diffusion of Cohabitation among the Young Generation, Demographic Research, t.17, s. 519-552. Needham R. (1971), Remarks on the Analysis of Kinship and Marriage, [w:] Rethinking Kinship and Marriage, red. R. Needham, London: Tavistock, s. 1-34. Neiburg F. (2003), Intimacy and he Public Sphere. Politics and Culture in the Argentinian National Space, 1946-55, Social Anthropology, t. 11, nr 1, s. 63-78. Nilep C. (2004), Practice and Domination. Toward aTheory of Political Macro-economy, Colorado Research in Linguistics, t. 17, nr 1, s. 1-12. Notko M., Sevon E. (2006), Problematic Woman to Woman Family Relation, European Journal of Womens Studies, t. 13, s. 135- 147. Ono H., Raymo J. M. (2006), Housework, Market Work, and doing gender when Marital Satisfaction Declines, Social Science Research, t. 35, nr 4, s. 823-850. Orloff A. S. (2002), Womens Employment and Welfare Regimes: Globalization, Export Orientation and Social Policy in Europe and North America, Social Policy and Development Programme, Vol. 12, Geneva: United Nations Research Institute for Social Development. Ortner S. B. (1989/1990), Gender Hegemonies, Cultural Critique, nr 14, s.35-80. Ortner S. B. (1974), Is Female to Male as Nature is to Culture?, [w:] Women, Culture and Society, red. M. Rosaldo, L. Laphere, Stanford C.A.: Stanford University Press, s. 67-88. Ortner S. B. (1984), Theory in Anthropology Since the sixties, Comparative Studies in Society History, t. 26, nr 1, s. 126-166. Paerregraard K.(2002), The Resonance of Fieldwork. Ethnographers, Informations and the Creation of Anthropological Knowledge, Social Anthropology, t. 10, nr 3, s. 319-334. Pahl J. S. (1983), The Allocation of Money and the Structuring of Inequality Within Marriage, Sociological Review, t. 31, nr 2, s. 237-262. Palriwala R. (2005), Fieldwork in aPost-colonial Anthropology. Experience and Comparative, Social Anthropology, t. 13, nr 2 , s. 151-170. Pareman C. (1988), The Sexual Contract, Stanford C.A.: Stanford University Press. Parry J., Bloch M. (red.) (1989), Money and The Morality of Exchange, Cambridge: Cambridge University Press. Pasternak B. (1976), Introduction to Kinship and Social Organization, New York: Prentice-Hall. Peirano M. G. S. (1998), When Anthropology is at Home: The Different Contexts of aSingle Discipline, Annual Review of Anthropology, t. 27, nr 1, s. 105-128. Peletz M. G. (1995), Kinship Studies in late Twentieth-Century Anthropology, Annual Review Anthropology, t. 24, s. 343-372. Penkala-Gawcka D. (1987a), Filiacja, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 123-124. Penkala-Gawcka D. (1987b), Pokrewiestwo, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 282-286. Peterson S. V. (2000), Rereading Public and Private: the Dichotomy that is Not One, SAIS Review, t. 20, nr 2, s. 11- 29. Pina-Cabral de J. (2005), The Future of Social Anthropology, Social Anthropology, t. 13, nr 2, s. 119-128. Pine F. (2007), Gralskie wesele. Pokrewiestwo, pe kulturowa ipraca na terenach wiejskich socjalistycznej ipostsocjalistycznej Polski, prze. A. Kociaska, M. Petryk. [w:] Gender. Perspektywa antropologiczna,

Bibliografia | 315

T.1, red. R. E. Hryciuk, A. Kociaska, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s.76-89. Pine F. (2006), Naming the House and Naming the Land: Kinship and Social Groups in the Polish Highlands, Journal of the Royal Anthropological Institute, t. 2, nr 2, s. 443-456. Poleszczuk J. (2000), Rodzina, maestwo, prokreacja: racjonalizacja strategii reprodukcyjnych, [w:] Polacy wrd Europejczykw, red. A. Jasiska-Kania, M. Marody, Warszawa: Scholar, s. 257-279. Polikoff N. D. (2000), Raising Children: Lesbian and Gay Parents Face the Public and the Courts, [w:] Creating Change: Sexuality, Public Policy, and Civil Rights, red. J. DEmilio, W. B. Turner, U. Vaid, New York: St. Martins Press, s. 305335. Prost A.,Vincent G. (red.) (2000), Historia ycia prywatnego Tom 5. Od Iwojny wiatowej do naszych czasw, prze. K. Skawina, A. Pierchaa, E. Trojaska, Wrocaw-Warszawa-Krakw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Pszczkowska D. (2006), Kobiety w UE zarabiaj mniej ni mczyni , http://wyborcza. pl/1,75477,3184022.html ( dostp: 06 lutego 2010). Przyby I. (1997), Role maeskie na tle wybranych uj teoretycznych, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne, t. 9, s. 81-96. Pugh A. J. (2005), Selling Compromise. Toys, Motherhood and The Cultural Deal, Gender and Society, t. 19, nr 6, s. 729-749. Radcliffe-Brown A. R. (1950), African Systems of Kinship and Marriage, London-New York: Oxford University Press. Rapp R. (1999), Family and Class in Contemporary America: Notes toward an Understanding of Ideology , [w:] American Families. AMulticultural Reader, red. S. Coontz, M. Gabrielle, New York: Routledge, s. 180-196. Rapp R. (1987), Toward aNuclear Freeze: The Gender Politics of Euro-American Kinship Analysis, [w:] Gender and Kinship: Essays Toward aUnified Analysis, red. J. F. Collier, S. J. Yanagisako, Stanford C.A.: Stanford University Press, s. 4970. Rerrich M. S. (1996), Modernizing the Patriarchal Family in West Germany. Some Findings on the Redistribution of Family Work between Women, European Journal of Womens Studies, t. 3, nr 1, s. 27-34. Rivers W. H. R. (1914), Kinship and Social Organization, London: London Constable. Rivers W. H. R. (1910), The Genealogical Method of Anthropological Inquiry, Sociological Review, t. a3, nr 1, s. 1-12. Robson R. (1994), Resisting the Family: Repositioning Lesbians in Legal Theory, Signs: Journal of Women in Culture and Society, t. 19, nr 4, s. 975996. Robinson V. (2003), Problematic Proposals: Marriage and Cohabitation, Feminism and Psychology, t. 13, nr 4, s. 437- 441. Rodzina wczasach szybkich przemian, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia Socjologiczne oraz Interdyscyplinarne 2002, t. XIII. Rosaldo M. (1984), Toward an Anthropology of Self and Feeling, [w:] Culture Theory: Essays on Mind, Self and Emotion, red. R. A. Shweder, R. A. LeVine, Cambridge: Cambridge University Press, s. 137-158. Rosaldo M., Lamphere L. (1974), Introduction, [w:] Women, Culture and Society, red. M. Rosaldo, L. Lamphere, Stanford C.A.: Stanford University Press, s. 1-16. Rosser C., Harris C. (1983), The Family and Social Change. AStudy of Family and Kinship in aSouth Wales Town, London: Routledge and Paul Kegan. Rudd E. C. (2000), Reconceptualizing Gender in Postsocialist Transformation, Gender and Society, t. 14, nr 4, 517-536. Ryan M. P. (2003), The Public and The Private Good. Across the Great Divide in Womens History, Journal of Womens History 2003, t. 15, nr 2, s. 10-24.

316

Sahlins M. D. (1965), On The Sociology of Primitive Exchange, [w:] The Relevance of Models for Social Anthropology, red. M. Banton, London: Tavistock Publications, s. 139-230. Sandfield A. (2006), Talking Divorce: The Role of Divorce in Womens Constructions of Relationship Status, Feminism and Psychology, t. 16, nr 2, s. 155-173. Sassler S., McNally J. (2003), Cohabiting Couples Economic Circumstances and Union Transition: ARe-examination Using Multiple Imputation Techniques, Social Science Research, t. 32, nr 4, s. 553-578. Seward R. R., Yeatts D. E., Amin I. (2006), Employment Leave and Fathers Involvement with Children. According to Mothers and Fathers, Man and Masculinity, t. 8, nr 4, s. 405-427. Scheffler H. W. (1972), Kinship Semantics, Annual Review of Anthropology, t. 1, s. 309-328. Schneider D. M. (1984), ACritique of the Study of Kinship, Ann Arbor: University of Michigan Press. Schneider D. M. (1980), American Kinship: ACultural Account, Chicago: University of Chicago Press. Schneider D. M. (1961), The Distinctive Features of Matrilineal Descent Groups, [w:] Matrilineal Kinship, red. D. M. Scheider, K. Gough, Berkeley-Los Angeles: University of California Press, s. 1-30. Schneider D. M. (2004), Wizi rodzinne, narodowe ireligijne wkulturze amerykaskiej: prba zdefiniowania wizi rodzinnych, prze. M. Flis. [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 301-311. Schneider D. M., Gough K. (red.) (1961), Matrilineal Kinship, Berkeley-Los Angeles: University of California Press, s. 1-30. Schweitzer T., White D. R. (red.) (1998), Kinship, Networks and Exchange, Cambridge: Cambridge University Press. Sevon E. (2005), Timing Motherhood: Experiencing and Narrating The Choice to Become aMother, Feminism and Psychology, t. 15, nr 4, s. 461-482. Shantz J. (2004), AMarriage of Convenience: Anarchism, Marriage and Borders, Feminism and Psychology, t. 14, nr 1, s. 181-187. Shorter E. (1975), The Making of the Modern Family, New York: Basic Books. Singley S. G., Hynes K. (2005), Transitions to Parenthood. Work-family Policies, Gender and the Couple Context, Gender and Society, t. 19, nr 3, s. 376-395. Simpson B. (1997), On Gifts, Payments and Disputes: Divorce and Changing Family Structures in Contemporary Britain, The Journal of the Royal Anthropological Institute, t.3, nr 4, s. 731-745. Slany K. (2002), Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego wponowoczesnym wiecie, Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos. Slany K., Maek A., Szczepaniak-Wiecha I. (red.) (2003), Systemy wartoci aprocesy demograficzne, Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos. Spade J. Z. (1994), Wives and Husbands Perceptions of Why Wives Work, Gender and Society, t. 8, nr 2, s. 170- 188. Spenier G. B., Glick P. C. (1980), The Life Cycle of American Families: an expanded analysis, Journal of Family History, t. 5, nr 1, s. 97-111. Stacey J. (1990), Brave New Families: Stories of Domestic Upheaval in Late Twentieth Century America, New York: Basic Books. Stack C. B. (1996), The Kindred of Viola Jackson. Residence and Family Organization of an Urban Black American Family, [w:] Urban Life. Readings in Urban Anthropology, red. G. Gmelch, W. P. Zenner, Illinois: Waveland Pres, s. 323-334. Staszczak Z. (red.) (1987), Sownik etnologiczny. Terminy oglne, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe. Staszczak Z. (1996), Rytua, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 321-322.

Bibliografia | 317

Stanisz A. (2011), Emocje iintymno wantropologicznym procesie badawczym. Problemy ztosamociami, [w:] Teren wantropologii. Praktyka badawcza we wspczesnej antropologii kulturowej, red. T. Buliski, M. Kairski, Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 181-208. Stanisz A. (2005), Osprztaniu iprzedmiotach, czyli jak zrobi dom. Na podstawie bada antropologicznych, Pozna: UAM. Stone L. (1977), The Family, Sex and Marriage in England, 1500-1800, New York: Harper and Row. Strathern M. (1992a), After Nature: English Kinship in the Late Twentieth Century, Cambridge: Cambridge University Press. Strathern M. (1987), Introduction, [w:] Dealing with Inequality: Analysing Gender Relations in Melanesia and Beyond, red. M. Strathern, Cambridge: Cambridge University Press, s. 1-32. Strathern M. (1992b), Reproducing the Future: Essays on Anthropology, Kinship and the New Reproductive Technologies, Manchester: Manchester University Press. Sulima R. (2000), Antropologia codziennoci, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Sukowski . (2004), Organizacja arodzina. Wizi rodzinne wyciu gospodarczym, Toru: TNOiK. Szukalski P. (2004), Przepywy midzypokoleniowe jako obszar dziaa na rzecz poprawy powstawania ifunkcjonowania rodzin wrnych fazach ich rozwoju, [w:] Sytuacja rodzin ipolityka rodzinna wPolsce. Uwarunkowania demograficzne ispoeczne, Warszawa: IPiSS, s. 94-104. Szynkiewicz S. (1987a), Lewirat, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 209-210. Szynkiewicz S. (1987b), Maestwo kuzynowskie, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 226-227. Szynkiewicz S. (1987c), Patriarchat, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Pozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 271-272. Szynkiewicz S. (1992), Pokrewiestwo: studium etnologiczne, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Szynkiewicz S. (1987d), Wymiana maeska, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, WarszawaPozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 370-372. Szynkiewicz S. (1987e), Zakaz kazirodztwa, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, WarszawaPozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 375-376. Szynkiewicz S. (1987f ), Zasada wzajemnoci, [w:] Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Z. Staszczak, WarszawaPozna: Polskie Wydawnictwo Naukowe, s. 378-379. witkiewicz W. (red.) (1993),Wartoci astyle ycia rodzin. Socjologiczne badania rodzin miejskich na Grnym lsku, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Terray E. (1972), Marxism and Primitive Societies, New York: Monthly Review. Tindall A. B. (1976), Theory in The Study of Cultural Transmission, Annual Review of Anthropology, t. 5, s. 195-208. Torrens M. (2010), Capital, Family or Community? ACase Study from Harghita, Romania, Durham Anthropology Journal, t. 17, nr 1, s. 107-128. Trawick M. (1990), Notes on Love in aTamil Family, Berkeley: University of California Press. Tuan Y-F. (1987), Przestrze imiejsce, prze. A. Morawiska, wstpem opatrzy K. Wojciechowski, Warszawa: Polski Instytut Wydawniczy. Turner C. (1969), Family and Kinship in Modern Britain, New York: Humanities Press. Wachowiak A. (2010), Wspczesne problemy socjologii rodziny, Pozna: Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego. Wall G. (2001), Moral Constructions of Motherhood in Breastfeeding Discourse, Gender and Society, t. 15, nr 4, s. 592-608. Warzywoda-Kruszyska W., Szukalski P. (red.) (2004), Rodzina wzmieniajcym si spoeczestwie polskim, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego.

318

Wcirka B. (2002a), Aspiracje finansowe ideprywacje potrzeb Polakw, Komunikat CBOS nr: 2737, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2002/K_113_02.PDF (dostp: 06 lipca 2005). Wcirka B. (2001), Co zawdziczamy swoim babciom idziadkom?, Komunikat CBOS nr: 2452, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2001/K_008_01.PDF (dostp: 06 lipca 2005). Wcirka B. (2002b), Materialny wymiar ycia rodzin, Komunikat CBOS nr: 2699, http://www.cbos.pl/ SPISKOM.POL/2009/K_061_09.PDF (dostp: 06 lipca 2005). Wcirka B. (1998), Opinie opostpowaniu rodzicw wobec dorastajcych dzieci, Komunikat CBOS nr: 2035, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1998/K_166_98.PDF (dostp: 06 lipca 2005). Wcirka B. (1996), Polityka pastwa wobec rodziny ocena, spoeczne postulaty, Komunikat CBOS nr: 1697, http://www.zigzag.pl/cbos/details.asp?id=1697&q=a1 (dostp: 06 lipca 2005). Wcirka B. (2002c), Strategie radzenia sobie zproblemami finansowymi, Komunikat CBOS nr: 2721, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2002/K_097_02.PDF (dostp: 06 lipca 2005). Wcirka B. (2004), Wkrgu rodziny iprzyjaci, Komunikat CBOS nr: 3051, http://www.zigzag.pl/cbos/ details.asp?q=a1&id=3051 (dostp: 06 lipca 2005). Weber M. (2002), Gospodarka ispoeczestwo: zarys socjologii rozumiejce, prze. D. Lachowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Weiner A. B. (1992), Inalienable Possessions: The Paradox of Keeping While Giving, Berkeley: University of California Press. Weston K. (1992), Families We Choose: Lesbians, Gays, Kinship, New York: Columbia University Press. Weston K. (1995), Forever is aLong Time: Romancing The Real in Gay Kinship Ideologies, [w:] Naturalizing Power: Essays in Feminist Cultural Analysis, red. S. J. Yanagisako, C. Delaney, New York: Routledge, s. 87-110. White D. R., Johansen U. C. (2005), Network Analysis and Ethnographic Problems. Process Models of Turkish Nomad Clan, Lexington: Lexington Press. Whitten N. E. Jr., Witten D. S. (1972), Social Strategies and Social Relationships, Annual Review of Anthropology, t. 1, s. 247-270. Wierzchoniwna A. (1951), Pomoc wzajemna wwypadkach szczeglnych, Prace iMateriay Etnograficzne, t. 8/9, s. 562-567. Wikan U. (1990), Managing Turbulent Hearts: ABalinese Formula for Living, Chicago: University of Chicago Press. Wilson R. A. (2008), Ethnocentric Projection and the Study of Kinship, [w:] Blood is Thicker than Water, nicht wahr? Terra Socialis: The Individual in the Fragile Sciences: Sociality, http://www.artsrn.ualberta. ca/raw/ (dostp: 10 grudnia 2009). Wirth L. (1938), Urbanism as aWay of Life, The American Journal of Sociology, t. 44, nr 1, s. 1-24. Woniak Z. (1994), Bezpieczestwo socjalne rodziny, Roczniki Socjologii Rodziny. Studia Socjologiczne oraz Interdyscyplinarne, t. 6, s. 285- 300. Valocchi S.(2005), Not yet Queer Enough. The Lessons of Queer Theory for The Sociology of Gender and Sexuality, Gender and Society, t 19, nr 6, s. 750-768. Yanagisako S. J. (1970), Family and Household: The Analysis of Domestic Groups, Annual Review of Anthropology 1970, t. 8, s. 161-205. Yanagisako S. J. (1978), Variance in American Kinship: Implications for Cultural Analysis, American Ethnologist, t. 5, nr 1, s. 15-29. Yanagisako S. J., Collier J. F. (2007), Oujednolicon analiz pci kulturowej ipokrewiestwa, prze. E. Klekot, [w:] Gender. Perspektywa antropologiczna, T.1, red. R. E. Hryciuk, A. Kociaska, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s. 21-59. Young M., Willmott P. (1973), The Symmetrical Family: AStudy of Work and Leisure in the London Region, London: Routledge and Kegan Paul.

Bibliografia | 319

Zajicek A. M., Calasanti T. M. (1998), Patriarchal Struggles and State Practices. AFeminist, Political-economic View, Gender and Society, t. 12, nr 5, s. 505-527. Zenner W. P. (1996a), Introduction: Part Four: Family, Kinship, and Interpersonal Relations, [w:] Urban Life. Readings in Urban Anthropology, red. G. Gmelch, W. P. Zenner, Illinois: Waveland Press, s. 298-307. Zenner W. P. (1996b), The Transnational Web of Syrian-Jewish Relations, [w:] Urban Life. Readings in Urban Anthropology, red. G. Gmelch, W. P. Zenner, Illinois: Waveland Press, s. 459-472. urek A. (2003), Osoby samotne yciowo jako zjawisko spoeczne w Roczniki Socjologii Rodziny. Studia Socjologiczne oraz Interdyscyplinarne, t. 15, s. 123-136.

320

Indeks
A
altruizm 199, 255, 256, 259, 261, 262 264, 268, 270, 271, 281, 283 ambiwalencja 17, 20, 74, 84, 97, 98, 195, 200, 206, 221, 242, 245, 246, 249, 276, 303, 306 antyfeminizm 100 antysiostrzestwo 241, 245 Atkinson Ti-Grace 188

C
Caldwell John S. 263 Carsten Janet 10, 14 cia 84, 114, 151, 178, 184, 194195, 197201, 230231, 240, 244, 270271, 273, 280, 287 codzienno 13, 14, 1719, 22, 26, 32, 37, 40, 72, 7475, 89, 106, 119, 121, 122, 144, 153, 181, 222, 247, 248, 269, 281, 284, 304 Collier Jane F. 10, 11, 36, 79, 8284, 282 Creed Gerald W. 281 cykl ycia rodziny 143, 161, 206, 248, 255, 305

B
Bachofen Johann J. 100 Barens Johna A. 79 Barnard Alan 35, 82, 144, 159 Becker Gary S. 185, 259, 263, 293 bezdzietno 49, 119, 129, 131, 185, 195, 210, 237, 245, 251 bezpieczestwo 128, 208, 210, 253, 279, 297, 298 emocjonalne 20, 283, 289 socjalne/spoeczne 16, 25, 27, 38, 97, 191, 192, 253254, 258260, 277, 278, 298 bezrobocie 44, 49, 114, 142, 205, 237, 245, 251, 253, 262, 278, 284, 285, 292293 bifurkacja 143 bigamia 24, 115, 169, 174178, 205 bilateralno 82, 101, 143144, 158, 203 Bourdieu Pierre 17, 34, 298 Buchowski Micha 25, 30, 40, 42, 45 budet domowy 48, 131, 132, 188, 193, 236, 269, 271, 274, 290, 292

D
dar 97, 180, 225, 256, 257, 283 denaturalizacja 10, 83, 304 diada matka dziecko 11, 83, 95, 126, 133, 203 dobrobyt 48, 97, 191, 253, 263, 277278, 281, 291 Durkheim mile 9, 79, 125, 159, 293 dychotomia 12, 18, 22, 23, 8284, 87, 95, 127, 136138, 142, 190, 199, 203, 208, 242, 265, 284 dyskryminacja kobiet 100, 194, 284285, 293 dyskurs katolicki/religijny 25, 29, 94, 183, 192, 201, 304 medialny 25, 29, 94, 190, 192, 195, 304 naukowy 10, 15, 18, 2021, 88, 90, 94, 137, 183, 304 polityczny 13, 25, 29, 94, 95, 183, 195,

Indeks | 321

201, 279, 284285, 304 potoczny/oglnospoeczny 15, 23, 90, 94, 95, 100, 102, 104, 137, 185, 200201, 204 dziadkowie 105, 122, 124, 156, 157, 183, 193, 231, 236, 254, 292 dziaalno gospodarcza/rolnicza 45, 49, 97, 155156, 180, 214, 234, 274, 289290, 295299 dzieci dorose dzieci 44, 49, 80, 82, 113115, 120121, 127, 131, 133, 142, 147, 154, 156, 165, 173, 180181, 205, 207, 214217, 219, 222, 234, 235, 245, 254256, 259, 262, 266, 267269, 271272, 274276, 290, 292293, 295297 nielubne dzieci 159, 162, 213, 215, 239240, 273 posiadanie dzieci 35, 95, 149, 180, 184185, 191195, 198, 200, 208, 225, 232, 263, 269, 288 wychowywanie dzieci 35, 77, 93, 97, 117, 193, 194, 198199, 209, 222, 224, 227, 229, 270, 274, 279280, 285286, 288289 dziedziczenie 27, 98, 100101, 103, 127128, 147, 219, 234, 255, 277, 282, 297 nazwiska 82, 101, 143, 191, 205 Dziekanowice 17, 26, 2830, 32, 3940, 4550, 6771, 7273, 107, 127, 146, 149150, 186, 235236, 246, 254, 274, 290 dzietno 85, 95, 144, 191195, 254, 278

8687, 88, 97, 105106, 109110, 118122, 124, 136, 138, 140, 143, 144, 146, 148, 153156, 158163, 165, 171, 172173, 177, 181, 187, 194195, 200, 202, 205, 210, 224, 237, 239, 243, 247, 255256, 257, 259261, 272273, 275276, 279281, 283, 296, 298, 301302, 305 endogamia 72, 149150, 171, 179 Esping-Andersen Gosta 281

F
familizm 123124, 158, 180, 284, 294, 298 feminizm 23, 95, 98100 feminocentryzm 142, 156, 203, 242 firma rodzinna 109, 123, 158, 167, 174, 272, 280, 295300 Firth Raymond 33, 8182, 104, 105, 109, 153, 276 Fortes Meyer 9, 10, 34, 36 Fox Robin 33

G
genealogia 35, 108, 110, 143144, 147 gowa rodziny 9899, 101, 127, 138, 168, 174, 207, 231, 234, 243, 249, 251, 269, 281, 293 Goffman Erving 166, 247 Good Anthony 35, 82, 144, 159 Goody Jack 34, 36, 262 gospodarstwo domowe 11, 18, 26, 27, 34, 42, 45, 4950, 72, 73, 80, 82, 83, 85, 88, 91, 93, 97, 113, 117118, 119, 121128, 127, 128, 131, 134, 135, 140141, 146, 150, 154, 157, 185, 186, 222, 224, 227, 229, 242243, 254, 259260, 265266, 269, 272275, 277, 282283, 285, 288289, 292293, 294, 295, 297, 298, 304, 306 Grandits Hannes 25, 27, 277279

E
ekonomia 125, 136138, 227, 259, 263, 277, 281284, 292, 303 emerytura 49, 114, 116, 128, 130, 177, 227, 234236, 251, 255, 260, 266, 268, 270, 278, 293, 296 emocje 10, 11, 14, 16, 17, 20, 21, 23, 27, 30, 37, 53, 63, 74, 78, 80,

322

H
Heady Patrick 25, 27, 32, 277 hierarchia domowa (rodzinna, pokrewiestwa) 12, 74, 141142, 207, 223, 245, 291, 298 wartoci 185, 279 wadzy 13, 192, 202, 242, 244, 245, 246, 248, 281, 305 historie rodzinne 75, 87, 103, 106, 108, 111, 125, 161, 237, 239, 240, 260 horyzontalno pokrewiestwa 144, 146, 148 Howell Signe 10, 79, 185

K
kapita 49, 73, 161, 193, 198, 257, 260261, 263, 294, 297300 kazirodztwo 24, 103, 169, 178179 kinkeeper 38, 109 Kinship and Social Security (projekt) 25, 39, 77, 80, 254 klasyczne studia nad pokrewiestwem 27, 33, 78, 83, 103, 170, 203, 305 ktnia 99, 133, 134, 139, 142, 163, 222, 224225, 227, 229230, 240 KNQ (Kinship Network Questionnaire) 3233, 36, 40, 47, 48, 106 kobieta 11, 12, 16, 21, 82, 8386, 93, 95, 97, 98, 99102, 103, 109, 114, 119120, 123124, 127, 132, 134, 136138, 139142, 143, 146, 149, 150, 156, 157, 159, 160161, 162, 164, 166, 168, 171, 172, 173, 177, 179, 180, 183, 184, 186, 187191, 192196, 196202, 203, 205, 207, 208, 209210, 211, 213, 215, 216219, 224225, 226, 227228, 230231, 232, 236, 237, 241246, 247, 249251, 263265, 268272, 274, 279280, 284294 kompromis 9698, 100, 221, 224, 243, 247 konflikt 13, 24, 31, 41, 73, 78, 117, 132, 190, 193, 221246, 261, 262, 266, 276, 280, 284, 290, 293, 297, 302, 303, 306 konkubinat 24, 41, 49, 50, 78, 97, 147, 183190, 208, 209, 232, 236, 292 korekcja pci 167168 krewny 12, 16, 24, 30, 31, 32, 36, 37, 41, 48, 7275, 76, 7782, 86, 87, 95, 102105, 106111, 115, 119, 121124, 133, 137, 140, 142, 143156, 158169, 170, 171, 173, 180, 184, 219, 221, 222, 224225, 227, 231, 232, 237, 239, 241, 242, 248, 254, 259261, 262263, 273276, 278280, 286, 291293,

I
ideologia pokrewiestwa 19, 23, 33, 96, 102, 104105, 143, 241, 242, 254255, 259, 275, 281, 298 rodzinna 19, 72, 94, 102, 105106, 109, 124, 145, 153, 222, 239, 241, 260, 274, 275, 304 infantylizacja 204, 206 intymno 10, 15, 17, 95, 105, 121, 136, 139140, 189190 inwalidyzacja 141, 204, 206

J
Jagnitkw 28, 39, 40, 4244, 47, 48, 6267, 73, 111, 128130, 145, 150, 154, 171, 172173, 175176, 214, 230, 233234, 264, 272, 295, 297 Janjuha-Jiviraj Shanheena 299 Jelenia Gra 17, 26, 2830, 39, 40, 4244, 4850, 73, 84, 142, 167168, 175, 186, 197198, 213214, 217, 232, 250, 266, 274, 287

Indeks | 323

294, 296, 299, 305, 306 bliski 42, 49, 81, 82, 87, 124, 145, 148, 172, 179, 215, 216, 222, 243, 254, 255, 257, 259, 262, 268, 299 efektywny 36, 38, 81, 97, 155, 231, 254, 303 kryzys (rodzinny) 72, 95, 118, 120, 122, 130, 134, 138, 152, 154, 155, 177, 208, 213, 223, 239, 257, 266, 272, 293, 306

L
Lamphere Louise 10, 100 Leach Edmund 34, 144 Lvi-Strauss Claude 9, 34, 171, 179, 257, 274 lewirat 162, 169173 Linton Ralph 166 lojalno 137, 153, 232, 298299

M
macierzystwo 24, 84, 95, 97, 100, 196, 196202, 204, 205, 206, 242, 244, 245, 286, 287289, 293 Malinowski Bronisaw 910, 34, 36, 257258 maestwo 19, 21, 22, 23, 24, 41, 42, 50, 80, 9697, 100, 101, 102, 103, 104, 123, 131, 132, 133, 145, 146, 147, 150, 152, 155, 156, 160, 162163, 165, 169181, 183193, 197, 200, 205, 208213, 215, 217218, 225226, 232, 233, 237, 242, 247248, 254255, 268270, 277279, 281282, 285, 288, 290, 292, 295, 297, 303 matka 83, 87, 97, 100, 110, 113, 114, 115, 120, 123, 128, 132, 146, 147, 153, 156, 157, 159161, 164, 166, 168, 169, 175176, 179, 189, 193, 194, 196, 197203, 205, 207, 208, 209210, 212, 214, 216, 218219, 224, 226, 229, 231, 233, 235,

235236, 237, 243244, 246, 250, 268272, 274, 276, 278, 286287, 289, 297 Mauss Marcel 257258 m 77, 98, 98100, 105, 114116, 124, 127, 128, 129, 131132, 133, 138, 140141, 146147, 149, 150151, 155, 156, 160164, 166, 171, 172174, 175178, 181, 184, 186187, 188191, 194, 197198, 202, 204205, 207208, 208220, 226, 227231, 231234, 236, 239, 241, 243244, 247, 249, 267, 270, 272, 273, 276, 286293, 297 McCloskey Laura A. 251, 291 Melthuus Marit 10, 185 metoda genealogiczna 18, 21, 25, 27, 3032, 35, 48, 72, 74, 77, 95, 102104, 106, 143, 145, 169 mezalians 76, 171, 188, 225, 227 mczyzna 11, 78, 8386, 93, 98101, 103, 124, 127, 132, 137, 139142, 148, 150, 157, 163, 164, 168, 173, 178, 180, 187195, 203206, 210, 211, 226, 239, 241, 242, 247, 249251, 261, 262, 264, 270, 278, 285288, 291294 mska dominacja 84, 99, 101102, 188, 203, 243 mski autorytet 138, 239, 251, 279 mio 75, 146, 183, 188190, 205207, 225, 247, 281282 Mitterauer Michael 262, 277 mity rodzinne 47, 106, 109110 Moore Henrietta 21, 135136, 247 Morgan Lewis H. 9, 33, 36, 159

N
nazwisko panieskie 101, 144145, 160, 191 negocjacja 13, 16, 19, 23, 33, 38, 86, 90, 100, 108, 118, 135, 142, 152, 192, 208, 209210, 222224, 237, 245, 246, 248, 291, 294

324

nierwno 12, 13, 17, 22, 34, 83, 85, 189, 196197, 204, 223, 241, 243, 248, 251, 282, 291 ni demograficzny 9596, 195 normatywno 82, 102103, 143, 144, 191, 201, 253254, 257 nowe studia nad pokrewiestwem 910, 2728, 33, 78 nowe technologie reprodukcyjne 10, 17, 164, 205

249250, 256, 260, 265, 268269, 272274, 279, 288 nad starszymi 97, 122, 123, 127, 131, 132, 147, 152, 153, 218, 237, 245, 264, 265, 267 Orloff Ann S. 281 Ortner Sherry B. 17, 21, 101 ostracyzm 129, 159, 178, 204, 215, 232, 234, 238

O
obowizek 16, 19, 21, 36, 74, 76, 8485, 89, 90, 97, 100101, 104105, 121, 122, 133, 135, 142, 153, 159 162, 166, 168169, 172, 183185, 195, 208, 210, 214, 221223, 227, 232, 236, 241, 242, 245, 246, 248, 257, 261262, 265, 273, 274, 276, 284, 287, 288, 297298, 305306 domowy 93, 100, 119, 190, 228, 249, 270, 273, 288, 298 moralny obowizek/zobowizanie 75, 84, 105, 108, 124, 127, 153, 177, 237, 259, 262, 264265, 275276, 281, 298 odwzajemnienie 96, 119, 208, 224, 255264, 268, 271, 299 ojciec 77, 82, 87, 98, 101, 110, 113, 114, 115, 127128, 131, 142, 145, 146148, 153, 155, 156, 157, 158164, 166, 168169, 174, 175, 179, 184, 191, 193, 195, 198199, 203209, 211, 214, 225, 226, 228, 230, 234, 236238, 239240, 246, 247, 249251, 264, 270, 273, 274, 276, 279, 287, 295297 ojcostwo 24, 76, 203207 instynkt ojcowski 206 wieloojcostwo 211 opieka nad dziemi 11, 85, 101, 123124, 131, 132, 134, 162, 175, 179, 190, 195, 200, 206, 222, 230231, 244245,

P
pami 24, 33, 35, 37, 38, 77, 81, 87, 88, 102, 106, 106118, 134, 143, 146148, 169, 232, 237, 248, 260, 305 patriarchalizm 13, 23, 98100, 102, 188, 189, 203, 207, 243 patronimia 191, 207 pedigree 35, 38, 143 pedocentryzm 133, 157, 160, 201, 248, 251 Peterson Spike V. 137 pe 12, 2122, 83, 101, 104, 109, 141, 143, 145, 157, 158, 161, 167, 169, 188, 189, 192, 204, 206, 221, 254, 265, 285, 305 kulturowa 10, 1213, 18, 21, 23, 28, 34, 38, 78, 82, 8485, 101, 136137, 140, 149, 196, 200, 203, 247, 291, 294 pochodzenie 23, 29, 40, 45, 74, 82, 103, 109111, 118, 123, 139, 143, 145, 150, 170, 173, 175, 184, 192, 203, 214, 226, 240, 260261 szlacheckie 43, 73, 77, 109, 110, 124, 159, 161, 171, 260261 poczucie bezpieczestwa 21, 22, 87, 164, 181, 191, 194, 210, 221, 249, 259261, 281, 289 podzia obowizkw domowych 85, 93, 119, 141, 142, 287, 293 rl 85, 97, 101, 151, 168, 184185, 192, 196, 247, 280, 286

Indeks | 325

pokolenie 41, 43, 47, 49, 96, 102, 109, 111, 127, 131, 143, 149, 154, 159, 171, 193, 206, 219, 236, 243, 255, 263, 267, 268, 269, 274, 278279, 294, 299, 300 pokrewiestwo 915, 1729, 32, 3338, 40, 48, 50, 73, 75, 7882, 8286, 8790, 94, 95, 97, 100102, 102105, 109, 110, 118, 122123, 133134, 136, 138, 141142, 143, 145, 149, 152153, 169170, 170171, 174, 192, 203204, 208, 221, 232, 234, 241242, 247248, 253254, 257259, 265, 278, 281, 283, 284, 291, 294, 297, 299, 301306 polityka 9, 96, 97, 104, 124, 204, 242, 254 prorodzinna 9597, 191, 194, 277 socjalna/spoeczna 85, 97, 104, 187, 191, 248, 263, 265 pomoc 72, 75, 105, 106, 108, 109, 116, 117, 120, 145, 152, 177, 180, 192, 193, 197, 213, 216, 219, 224, 227, 234, 236, 237, 244, 250, 253257, 259263, 265266, 266276, 281, 287, 288, 293 finansowa 117, 119, 250, 256, 257, 262, 270, 273, 293, 296 intensyfikacja pomocy 96, 180, 208, 216, 244 otrzymywana 73, 116, 119, 248, 255, 262, 266, 270, 272 socjalna 96, 208, 227, 253, 258 udzielana 73, 75, 95, 105, 106, 116, 119, 145, 222, 237, 248, 255, 256, 259, 260, 262, 263, 266, 267, 268, 271, 272, 273, 274, 275, 278, 290 wzajemna 22, 25, 27, 33, 41, 74, 82, 97, 120, 124, 214, 253256, 261, 263, 266, 267, 273, 294 poufao 7374, 87, 262 powinowactwo 10, 19, 21, 25, 33, 78, 80, 104, 134, 143, 146, 150, 154, 156, 158, 162, 165, 170, 179, 232, 281, 294

Pozna 17, 25, 26, 2629, 32, 3943, 47, 4851, 5163, 73, 77, 84, 99, 100, 109, 111, 119120, 123, 131132, 142, 144, 145, 147, 150, 152, 155, 160, 165, 171, 175, 177, 180, 186, 193, 198199, 201, 202, 207, 210, 213, 216, 224, 228, 232, 235, 237, 240, 244245, 250, 254, 266, 274, 286, 287, 288, 293, 295 praca 96, 100, 111, 114, 115, 117, 123, 128, 130, 131, 136, 141, 142, 148, 151, 152, 154, 155, 157, 174, 176, 180, 185, 186, 191, 192197, 199, 202, 207, 209, 210, 211, 213, 214, 215, 217, 218, 220, 224, 226, 227236, 238, 244, 249251, 256, 262, 264, 265, 268270, 272274, 278280, 284291, 293, 295296, 298299 domowa 85, 100, 140141, 190191, 193, 206, 249251, 256, 272, 288, 293, 294 na czarno 45, 49, 5455, 56, 59, 62, 64, 6768, 155, 211, 287, 299 praktyka 10, 11, 15, 17, 1921, 24, 27, 52, 81, 85, 87, 90, 91, 94, 102104, 108, 116, 121, 126, 135, 165, 170, 187, 192, 203, 208, 221, 244, 247, 259, 284, 298 prawa 11, 44, 63, 74, 90, 104, 105, 159, 160, 162, 166, 169, 201, 206, 208, 222, 223, 230, 232, 245, 248, 278, 297, 305 presja 13, 40, 96, 97, 105, 151, 173, 178, 187, 192, 230, 306 procesualno 27, 31, 88, 248 prokreacja 3435, 84, 95, 192, 222, 232 opr prokreacyjny 95 przemoc 168, 210, 219, 232, 240, 241, 243, 298 przyjaciele 21, 42, 73, 119, 120, 142, 155, 174, 180, 181, 198, 209, 217, 219, 231, 254, 266, 269, 271, 289 przyja 48, 125, 140, 169, 259, 268, 273

326

przymus 140, 153, 187, 209, 286

R
Radcliffe-Brown Alfred R. 9, 36 Rapp Rayana 10 relacje biologiczne/genealogiczne 10, 33, 35, 101, 126, 144, 159, 165, 166, 203, 205, 294 ekonomiczne 12, 280, 295 pokrewiestwa/z krewnymi 9, 1820, 39, 40, 72, 74, 78, 82, 87, 104, 119, 135137, 144145, 152, 155, 157, 158, 165, 172, 183, 222, 243, 278, 282283, 305 powinowactwa 10, 19, 33, 150, 156, 165, 179, 281, 294 rodzinne/wewntrzrodzinne 123, 154, 158, 169, 171, 191, 241, 242, 259, 281, 285, 291 reprodukcja 13, 21, 34, 36, 83, 85, 9394, 100, 126, 191192, 205, 247, 281 Rerrich Maria S. 249250 Rivers William H. R. 9, 35 rodzestwo 19, 41, 74, 82, 87, 97, 104, 105, 115, 117, 119, 122, 128, 131, 133, 146, 148149, 153159, 162, 165, 172, 218, 222, 225, 231, 232, 237239, 242, 267, 270, 272, 289, 292, 293, 295, 296 rodzice 49, 74, 82, 96, 104, 110, 111, 114, 117, 122, 125, 127, 128, 131, 133, 134, 138, 148149, 151, 153, 155156, 159161, 163165, 167, 173, 174, 180181, 183184, 189, 193, 196, 208, 210, 214215, 222, 224226, 228, 233235, 239, 242, 243, 248, 249, 254256, 259, 262, 263264, 266, 267, 269276, 279, 288, 292293, 295296, 298 rodzicielstwo 93, 172, 196197, 200, 203204, 206, 208, 232, 254 rodzina dwupokoleniowa 49, 51, 53, 55, 5758,

6061, 6465, 6871, 123, 133, 267, 292, 293 elementarna/podstawowa/konjugalna 80, 81, 110, 131, 133, 268 nuklearna 10, 42, 44, 49, 51, 54, 56, 58, 59, 69, 71, 81, 104, 122, 123, 125, 133, 158, 184, 257, 292 patologiczna 15, 43, 126, 179, 201, 241 patriarchalna 13, 9899 pochodzenia 77, 78, 96, 97, 113, 115, 116, 146, 155, 156, 163, 171, 173, 175, 180, 181, 194, 208, 209, 216, 219, 225, 226, 238, 248, 273 rolnicza 43, 141, 150, 171, 196, 231, 266, 274, 282, 283 rozszerzona 12, 123, 125, 127, 158 wielopokoleniowa 41, 44, 49, 53, 5557, 6171, 113, 125, 128, 131, 160, 186, 242, 245, 260, 267, 269, 271, 274, 279, 283, 289, 292, 293 zoona 49, 51, 52, 56, 6566, 123 zrekonstruowana 50, 55, 5961, 63, 6667, 186, 193 rodzinno 25, 87, 122, 138, 140, 168, 268 romans 75, 110, 175, 176, 189190, 208213, 215, 222 Rosaldo Michelle 10, 12, 79, 100, 302 rozszerzanie sieci pokrewiestwa 21, 22, 24, 41, 42, 72, 73, 96, 97, 124, 159, 161, 172, 227, 245, 266, 294 rozwd 24, 75, 77, 91, 102, 106, 122, 134, 144, 156, 158, 162, 173, 175, 177, 178, 186, 189, 191, 193, 194, 208210, 212215, 222224, 232, 238, 240, 254, 278 Rudd Elizabeth C. 95, 284285 rytuay rodzinne 74, 86, 105, 109, 120, 149, 168, 223, 224, 244, 254, 260

S
Sahlins Marshall D. 257, 299 samointeres 255, 258, 283 ssiedztwo 73, 74, 133, 145, 154, 156,

Indeks | 327

167, 231, 233, 260, 273 Scheffler Harold 36, 159, 164, 166 Schneider David M. 910, 34, 36, 73, 78, 81, 83, 100, 118, 163, 166, 304 sekrety rodzinne 178, 238240 separacja 77, 158, 189, 199, 222, 232, 236 sie pokrewiestwa/krewnych 2225, 33, 3638, 42, 7274, 7277, 84, 9697, 102105, 109110, 124, 128, 134, 143144, 146, 148149, 152, 156158, 160161, 168, 169, 171, 172, 173, 177, 180, 196, 202, 208, 221223, 227, 231232, 237, 239, 245246, 248, 259, 261, 263, 280, 293, 294, 303, 305 spoeczna 79, 283, 294 Sieder Reinhart 262, 277 Sobieszw 28, 39, 40, 4244, 47, 4849, 6267, 73, 110111, 113115, 139, 142, 145, 150, 154, 160, 164, 171, 173, 175178, 197, 215217, 219, 226229, 232, 236, 239, 244245, 251, 260261, 264265, 272, 286, 289, 295296 solidarno 79, 171, 178, 205, 242, 293, 298 Spence Laura J. 295, 299 sprawczo 88, 89, 126, 134, 204, 242, 244, 246, 304 sprzeczno 17, 24, 85, 97, 108, 183, 190, 200202, 205, 243, 245 Stacey Judith 13 strategie 21, 24, 34, 75, 79, 90, 96, 97, 104, 126, 173, 191196, 200, 206, 221, 222, 256, 257, 262, 280, 283, 294 Strathern Marylin 10, 17, 82, 101 struktura pokrewiestwa 32, 158, 161, 245, 247, 248, 305 spoeczna 14, 23, 33, 40, 42, 45, 48, 79, 85, 86, 89, 100, 223, 247, 266, 279 styl ycia 40, 42, 47, 50, 54, 106, 118, 122123, 135, 141, 145, 150, 156,

163, 180, 185, 193, 207, 216, 220, 222, 254, 278 swingeryzm 169, 180 syn 77, 87, 98, 99, 107, 113118, 120 121, 124, 128129, 131132, 142, 146149, 151152, 156, 159, 162 163, 165166, 168169, 172173, 175176, 186, 193, 197, 198, 204, 207, 209, 211212, 214219, 226, 228231, 233240, 245, 247, 249, 251, 265, 269, 269270, 272274, 276, 295297 synowa 74, 113, 115117, 121, 129, 162, 165, 174, 214, 218, 219, 222, 230, 231, 233, 242, 245, 272, 273, 274, 288 system aksjologiczny/wartoci 15, 16, 72, 94, 95, 97, 101, 102, 106, 185, 239, 281, 304 bilateralny 82, 101, 143144, 203 moralny 97, 105, 242, 259 pokrewiestwa 2122, 24, 81, 89, 97, 101, 104, 125, 142, 143144, 150, 156, 158, 163, 165, 169170, 190, 203, 205, 222, 223, 245, 247, 261, 263, 278, 305 (wzajemnej) pomocy 21, 97, 254, 255, 257, 259, 266, 268, 270, 271 sytuacyjno 10, 18, 37, 50, 89, 103, 106, 146, 247, 305 lub 44, 74, 96, 105, 106, 114, 115, 120, 129, 147, 162, 172, 173, 175176, 177, 180, 184, 187, 190, 191, 198, 210, 211, 214, 218, 223227, 235, 236, 240, 246 mier 73, 77, 106, 108, 115, 116, 117, 129, 147, 162, 163, 172, 174, 176, 177, 197, 208, 214, 216220, 222223, 239240, 253, 272, 297

T
tacierzystwo 97, 206, 250 terminologia/nomenklatura pokrewiestwa

328

10, 24, 31, 102, 104, 119, 143, 158166, 169, 170, 211, 248, 297, 305 intymna 161, 166 klasyfikacyjna 159160 opisowa 159, 161 powinowactwa 162, 165, 170 termin adresowy 158, 162, 165, 169 termin alternatywny 161, 166 transformacja terminw pokrewiestwa 159, 161, 162, 305 teciowa 94, 98, 107, 117, 127, 148, 151, 153, 162, 174, 197198, 200, 202, 218, 222, 224225, 227, 230231, 236, 242245, 247, 250, 270, 273274, 289 transakcja 14, 21, 22, 171, 172, 183, 184, 190, 255, 259, 261, 269, 274, 295 transseksualizm 102, 162, 167168 trjkt maeski 24, 180181

W
wariantowo 20, 33, 49, 89, 90, 102, 122, 126, 256, 266, 277, 305 wdowiestwo 24, 120, 122, 132133, 162, 172173, 175, 186, 198, 208209, 216, 218220, 228, 229, 235, 267268, 276, 297 Weber Max 125 wielodzietno 131, 148, 197, 198, 201, 238, 274 wierno 178, 183, 185, 188, 247 wizi emocjonalne 21, 78, 106, 120, 122, 140, 148, 153, 154, 156, 158, 160, 165, 173, 237 krwi 159, 237238, 254, 281, 297 pokrewiestwa/krewniacze 9, 13, 2021, 29, 51, 74, 76, 78, 79, 89, 97, 104, 106, 109, 123125, 134, 138, 141, 143, 145146, 152154, 158, 169, 203, 206, 237, 242, 247248, 255, 261, 266, 276, 278280, 282, 284, 298299

rodzinne 12, 14, 19, 24, 29, 40, 41, 7879, 118, 123, 136, 243, 254, 256257, 260261, 263, 277281, 298, 306 wnuki 30, 44, 74, 96, 97, 113, 116, 117, 119122, 124, 128130, 154, 171, 177, 194, 197, 209, 215, 216, 217218, 230, 231, 233, 239, 254, 256, 260, 265268, 271275 wsparcie emocjonalne 120, 122, 207, 256, 262, 272273, 281 finansowe/materialne 156, 207, 222, 224, 254, 265, 281 wsplnota krwi 20, 21, 118, 136, 205, 232, 255, 261 wychowywanie dzieci 130, 194, 198, 224, 280, 285286, 288 wymiana 21, 34, 74, 102, 109, 110, 141, 154, 172, 179, 180, 188, 192, 194, 220, 244, 253259, 261, 267, 283, 293, 294, 299 wzajemno 87, 105, 138, 179, 205, 253, 257263, 268, 271, 274, 279, 294, 299 zasada wzajemnoci 179, 261, 298

Y
Yanagisako Syliva J. 10, 12, 34, 36, 79, 8384, 125126

Z
zabezpieczenie socjalne/spoeczne 97, 141, 186, 253, 263, 265, 278, 280, 282, 294 zakaz kazirodztwa 24, 103, 169, 178179 zasiedziao 40, 41, 46, 47, 73, 150, 260, 267 zaufanie 87, 294, 295, 297, 298 zawanie sieci pokrewiestwa 24, 72, 161, 171173, 280 zayo 15, 36, 48, 7374, 139, 149, 179, 243, 245, 262, 299

Indeks | 329

zdrada maeska 24, 118, 123, 125, 129, 134, 146, 168, 169, 177178, 181, 189, 197, 205, 208210, 213215, 232, 237 znaczcy inni 36, 38, 73, 97, 133, 134, 161, 237, 241, 244, 254, 266 znajomi 21, 29, 73, 121, 140, 155, 180, 184, 209, 254, 269, 271, 297 zwizek legalizacja zwizku 96, 180, 184, 193, 194, 271 nieformalny 132, 165, 185, 193, 194, 264 pozamaeski 80, 158, 188, 208 ona 73, 74, 94, 99100, 105, 107, 110, 113117, 123, 124, 128, 129, 131, 133, 138, 141, 142, 145151, 155157, 160, 162163, 165166, 172173, 175, 176177, 180, 189, 191, 205, 206, 209, 211, 214215, 218, 225, 228, 231233, 235239, 241, 242, 243, 247, 249, 263, 270, 272, 276, 286, 290291, 293, 296, 297 ycie codzienne 17, 19, 21, 24, 37, 47, 48, 50, 75, 84, 87, 88, 94, 121, 128, 133, 134, 138, 146, 152, 158, 180, 200, 208, 219, 221, 243, 250, 295, 301, 303 prywatne 12, 29, 42, 135, 139, 189, 221, 243, 269, 306 rodzinne 9, 11, 12, 1422, 24, 2528, 30, 32, 37, 38, 40, 50, 7273, 7576, 78, 85, 87, 9395, 98, 102, 103, 108, 123, 126, 133135, 137, 140141, 149, 153154, 156, 177, 178, 183, 185, 192, 199, 203, 206, 207, 221, 223, 242243, 246, 249, 267, 269, 277280, 282, 284, 286, 290292, 299, 301306

330

ISBN 978-83-937070-1-0

9 788393 707010