MORRIS DESMOND

ZACHOWANIA INTYMNE
( PRZEOY PAWE PRETKIEL)

SCAN-DAL

WSTP
Intymno oznacza blisko, i od razu musz wyjani, e traktuj to dosownie. Zgodnie z moj terminologi akt intymnoci dokonuje si zawsze wtedy, gdy dwie osoby wchodz ze sob w kontakt cielesny. Niniejsza ksika dotyczy natury tego kontaktu, czy bdzie to ucisk doni czy zespolenie miosne, poklepanie po plecach, uderzenie w twarz, wykonanie manikiuru czy te interwencja chirurgiczna. Kademu fizycznemu kontaktowi dwojga ludzi towarzyszy co szczeglnego i wanie to co postanowiem przestudiowa. Stosuj metod zoologa ze specjalnoci etologa, zwaszcza w zakresie obserwacji i analizy zachowa zwierzt. Tu ograniczam si do zwierzcia ludzkiego -postawiem sobie za zadanie obserwowanie tego, co robi ludzie. Nie tego, co mwi -nawet gdy mwi -o tym, co robi, lecz jedynie tego, co rzeczywicie robi. Metoda jest do prosta -korzystanie z wasnych oczu -ale zadanie nie jest tak atwe, jak si wydaje. Mimo samodyscypliny nieustannie narzucaj si nam pewne sowa i z gry wyrobione sdy. Dorosemu czowiekowi z trudnoci przychodzi obserwowanie

jakiegokolwiek zachowania ludzkiego tak, jakby widzia je po raz pierwszy, ale tak wanie musi postpowa etolog, jeli ma wnie co nowego do rozumienia zagadnienia. Problem jest oczywicie tym trudniejszy, im bardziej znajome i zwyczajne jest dane zachowanie; ponadto, im bardziej intymne jest dane zachowanie, tym bardziej jest ono nacechowane emocjonalnie, i odnosi si to nie tylko do uczestnikw, lecz take do obserwatora. By moe dlatego tak mao byo dotd bada nad zwyczajn ludzk intymnoci, mimo e s one tak wane i ciekawe. Duo wygodniej jest studiowa co tak odlegego od ludzkich spraw jak, powiedzmy, zachowanie pandy wielkiej zwizane z pozostawianiem przez ni ladw wchowych na danym terytorium albo te zachowanie zielonego acouchi zwizane z zagrzebywaniem poywienia. Jest to atwiejsze ni obiektywne i naukowe badanie czego tak "dobrze znanego" jak obejmowanie si ludzi, matczyny pocaunek czy pieszczoty kochankw. W coraz bardziej zatoczonym i bezosobowym rodowisku spoecznym coraz istotniejsze staje si jednak ponowne rozwaenie, jak warto maj bliskie stosunki osobiste, a co za tym idzie postawienie sobie rozpaczliwego pytania, "co si stao z mioci?". Biologowie nie kwapi si do uywania sowa "mio", jakby odzwierciedlao ono jedynie jaki romantyzm uwarunkowany kulturowo. Tymczasem mio jest faktem biologicznym. Zwizane z ni subiektywne, emocjonalne radoci i cierpienia s moe gboko ukryte i tajemnicze, a przez to trudno dostpne dla bada naukowych, ale zewntrzne znaki mioci i

zwizane z ni dziaania daj si atwo obserwowa; nie istnieje wic powd, dla ktrego nie mona by ich bada, tak jak bada si kady inny rodzaj zachowania. Mwi si niekiedy, e prba wyjanienia, czym jest mio, prowadzi do wniosku, e waciwie mio nie istnieje, ale sd taki jest zupenie nie uzasadniony. W pewnym sensie ublia to mioci, gdy sugeruje, e nie wytrzymuje ona prby ogldu w jaskrawym wietle, niczym starzejca si, ukryta pod makijaem twarz. Ale w dynamicznym procesie tworzenia si silnych wizi midzy dwojgiem ludzi nie ma nic zudnego. Jest to co, co dzielimy z tysicami innych gatunkw zwierzt i co przejawia si w relacjach rodzice-dzieci, w relacjach seksualnych i w bliskich zwizkach midzy przyjacimi. Nasze intymne spotkania odbywaj si przy udziale czynnikw werbalnych, wzrokowych, a nawet wchowych, ale nade wszystko -kochanie polega na dotykaniu i kontakcie cielesnym. Czsto mwimy o tym, w jaki sposb mwimy, i nierzadko usiujemy zobaczy, w jaki sposb widzimy, ale nie wiadomo dlaczego rzadko dotykamy sposobu, w jaki dotykamy. By moe dotyk jest czym tak elementarnym -czsto nazywany bywa matk zmysw -e mamy skonno to traktowania go jako czego oczywistego. Niestety, prawie niezauwaenie stalimy si coraz mniej dotykalni, coraz bardziej oddaleni od siebie, a tej niedotykalnoci fizycznej towarzyszy dystans psychiczny. Wyglda to tak, jakby wspczesny mieszkaniec miasta woy na siebie uczuciow zbroj i trzymajc delikatn jak aksamit rk w elaznej rkawicy, poczu si uwiziony i oderwany od uczu nawet swoich najbliszych towarzyszy. Nadszed czas, by dokadniej przyjrze si tej sytuacji. Czynic to, postaram si nie wyraa swoich wasnych opinii, lecz opisa zachowanie tak, jak jawi si ono obiektywnemu oku zoologa. Ufam, e fakty przemwi same za siebie, i to na tyle wyranie, e czytelnik sam bdzie mg wycign wasne wnioski.

1.

KORZENIE INTYMNOCI

Dorosa istota ludzka moe porozumiewa si ze mn wieloma rnymi sposobami. Mog przeczyta to, co kto napisze, usysze wypowiedziane przez kogo sowa, usysze czyj miech lub pacz, dostrzec wyraz na czyje twarzy, obserwowa czyje dziaanie, wyczu zapach uywanych przez kogo kosmetykw i poczu czyj ucisk. W mowie codziennej tego rodzaju interakcje mona okreli jako "nawizywanie kontaktu" lub "utrzymywanie kontaktu", mimo e tylko ostatnia z nich rzeczywicie odnosi si do kontaktu cielesnego. Pozostae nale do kategorii dziaa na odlego. Uywanie wyrazu "kontakt" w odniesieniu do takich czynnoci jak pisanie, mwienie czy sygnalizacja wzrokowa jest obiektywnie biorc dziwne, a zarazem do pouczajce. Mona by z tego wnosi, e kontakt cielesny uznajemy za podstawow form komunikowania si. Istniej jeszcze inne tego rodzaju przykady. Czsto uywamy takich okrele jak "wstrzsajce dowiadczenia", "bolenie dotkn", "zranione uczucia" czy wreszcie "trzyma kogo za twarz". W adnym z tych wyrae nie chodzi o jakikolwiek wstrzs, dotknicie, ran czy trzymanie w sensie fizycznym, ale nie ma to, jak si zdaje, adnego znaczenia. Metafory ze sfery kontaktu fizycznego pozwalaj adekwatnie wyraa rozmaite uczucia wystpujce w rnych kontekstach. Mona to wyjani do prosto. We wczesnym dziecistwie, zanim nauczylimy si mwi czy pisa, dominowa kontakt cielesny. Najwiksze znaczenie mia bezporedni zwizek cielesny z matk, co pozostawio w nas swj trway lad. Jeszcze wczeniej, w onie matki, zanim nauczylimy si widzie czy wcha, nie mwic ju o mwieniu czy pisaniu, fizyczny zwizek z matk decydowa o naszym yciu. Chcc zrozumie wiele dziwnych i czsto penych zahamowa sposobw nawizywania wzajemnych kontaktw fizycznych w yciu dorosym, musimy cofn si do pocztku, kiedy bylimy zaledwie embrionami w ciaach naszych matek. Ta wanie rzadko dostrzegana intymno w onie matki pomoe nam zrozumie intymno okresu dziecistwa, ktr zwykle uwaamy za oczywist. Przejawy intymnoci dziecicej, zbadane na nowo i ujrzane wieym okiem, pomog nam zrozumie przejawy intymnoci w yciu dorosym, ktre tak czsto intryguj nas, wprawiaj w pomieszanie, a nawet zakopotanie. Pierwszymi wraeniami, ktre odbieramy jako istoty ywe, s odczucia zwizane z intymnym kontaktem fizycznym -pawieniem si w bezpiecznym zaciszu cian macicy. Dlatego te na tym etapie pobudzenie rozwijajcego si systemu nerwowego przybiera form

zmieniajcych si dozna zwizanych z dotykiem, naciskaniem i ruchem. Caa powierzchnia skry nie narodzonego jeszcze dziecka zanurzona jest w ciepych wodach podowych. W miar jak dziecko ronie, jego powikszajce si ciako coraz mocniej naciska na narzdy matki, a mikki ucisk otaczajcego je matczynego ona z kadym mijajcym tygodniem staje si silniejszy. Ponadto, w cigu caego tego okresu rozwijajce si dziecko poddawane jest rozmaitym naciskom zwizanym z rytmicznym oddechem matki i agodnymi, regularnymi ruchami koyszcymi, wywoanymi jej chodzeniem. Pod koniec ciy, w cigu trzech miesicy poprzedzajcych pord, dziecko potrafi ju sysze. Wci jeszcze nie ma ono nic do ogldania, posmakowania lub powchania, ale w ciemnociach matczynego ona dobrze rozpoznaje wszelkiego rodzaju odgosy. Gdy w pobliu brzucha matki powstanie jaki gony i ostry dwik, niepokoi on znajdujce si wewntrz dziecko, ktre zaczyna si wtedy porusza. Ruch ten mona atwo zarejestrowa za pomoc odpowiednio czuych przyrzdw, a bywa on na tyle silny, e matka sama jest w stanie go wyczu. Oznacza to, e w tym okresie przedporodowym dziecko niewtpliwie syszy bicie serca matki, czyli siedemdziesit dwa uderzenia na minut. Ulegnie to wpojeniu jako gwny dwikowy sygna ycia w onie matki. S to wic nasze pierwsze rzeczywiste dowiadczenia yciowe -otaczajcy nas zewszd ciepy pyn i peny ucisk, koysanie si w rytmie poruszajcego si ciaa i dwik rytmicznych uderze pulsujcego serca. Nasza przeduona ekspozycja na te doznania, przy braku innych konkurencyjnych bodcw, wyciska na naszych umysach trway lad, ktry kojarzy si z bezpieczestwem, wygod i bezczynnoci. Ten stan wewntrzmacicznej bogoci brutalnie i gwatownie przerywa chyba najbardziej traumatyczne dowiadczenie yciowe, jakim s narodziny. W cigu kilku godzin macica zamienia si z przytulnego gniazdka w naprajcy si i uciskajcy uminiony worek, najwikszy i najsilniejszy misie ciaa ludzkiego -nawet w porwnaniu z bicepsami sportowca. agodny ucisk, ktry odczuwao si jako mie objcie, staje si teraz miadcym zaciskiem. Nowo narodzone niemowl nie prezentuje na powitanie szczliwego umiechu, lecz napit, wykrzywion twarzyczk doprowadzonej do ostatecznoci ofiary tortur. Jego pacz -jake sodka muzyka dla uszu niecierpliwie oczekujcych rodzicw -jest w gruncie rzeczy dzikim krzykiem strachu, bdcego skutkiem nagej utraty intymnego kontaktu cielesnego. W chwili narodzin dziecko wyglda jak sflaczay, mikki i wilgotny worek, ale niemal natychmiast wciga powietrze i wykonuje pierwszy oddech. Pi czy sze sekund pniej zaczyna paka. Jego gwka, nki i ramionka zaczynaj porusza si coraz energiczniej i 5

przez nastpne trzydzieci minut kontynuuje swj protest w postaci nieregularnych napadw gwatownych ruchw koczyn, chwytania, grymasw i wrzaskw, by wreszcie, cakowicie wyczerpane, zapa w dugi sen. Na pewien czas dramat przycicha, ale po przebudzeniu si dziecko wymaga wiele opieki, intymnoci i kontaktw z matk, ktre mogyby mu zrekompensowa utracone wygody ona. Matka lub osoby, ktre j w rny sposb wspomagaj, dostarczaj owych substytutw macicy. Najbardziej oczywistym z nich jest zastpienie ucisku ona uciskiem matczynych ramion. Idealne objcie matczyne otacza noworodka ze wszystkich stron, stwarzajc mu kontakt z matk jak najwiksz powierzchni ciaa, nie utrudniajc mu jednak oddychania. Istnieje ogromna rnica midzy obejmowaniem a zwykym trzymaniem dziecka. Niewprawny dorosy, ktry trzyma dziecko tak, e nie zapewnia mu kontaktu z wasnym ciaem, wkrtce przekona si, jak drastycznie ogranicza to warto tej czynnoci jako rodka dajcego poczucie komfortu. Matczyna pier, ramiona i rce musz doskonale odtwarza utracone ono, w ktrym do niedawna nurza si noworodek. Czasami samo objcie nie wystarcza. Potrzebne s inne elementy przypominajce ono. Matka zaczyna bezwiednie koysa delikatnie dziecko z boku na bok. Dziaa to bardzo kojco, ale jeli nie przynosi skutku, matka wstaje i zaczyna przechadza si z wolna tam i z powrotem, koyszc dziecko w ramionach. Od czasu do czasu moe te unie je lekko do gry. Wszystkie te przejawy intymnoci uspokajaj paczcego noworodka, a to dlatego, e w jaki sposb powtarzaj chyba niektre rytmy, jakie odbierao dziecko w onie matki. Najpewniej skutecznie naladuj one delikatne ruchy koyszce, jakie odczuwao, gdy matka chodzia. Jest w tym jednak pewne ale, to mianowicie, e rytm koysania jest znacznie wolniejszy ni rytm normalnego chodzenia. Co wicej, "noszenie dziecka na rkach" odbywa si take w tempie znacznie wolniejszym ni tempo przecitnego zwykego przechadzania si. Ostatnio przeprowadzono pewne dowiadczenia, aby ustali, jakie jest idealne tempo koysania dziecka w koysce. Przy bardzo wolnych lub bardzo szybkich rytmach ruchy te miay niewielki lub nie miay adnego wpywu kojcego, ale gdy mechaniczna koyska zostaa ustawiona na rytm od szedziesiciu do siedemdziesiciu przechyle na minut, nastpowaa wyrana zmiana, a obserwowane niemowlta natychmiast si uspokajay i mniej pakay. Chocia matki w rnym tempie koysz swoje dzieci w ramionach, typowa czstotliwo koysania jest niemal identyczna z czstotliwoci stosowan w omawianych dowiadczeniach, a tempo, w jakim chodzimy, noszc dziecko na rku, take jest zblione.

Natomiast przecitna prdko chodzenia w normalnych warunkach zwykle przekracza sto krokw na minut. Dlatego wydaje si, e jakkolwiek te dziaania uspokajajce mog przynosi ukojenie, gdy naladuj ruchy koyszce, jakie dziecko odczuwa w onie matki, ich tempo wymaga jakiego innego wyjanienia. Poza chodzeniem matki nie narodzone dziecko odbiera jeszcze dwa rodzaje dozna o charakterze rytmicznym: cige unoszenie si i opadanie piersi matki podczas oddychania i stae uderzenia jej serca. Rytm oddychania -od dziesiciu do czternastu wdechw na minut -jest zbyt wolny, aby mg mie jakie znaczenie, natomiast rytm bicia serca -okoo siedemdziesiciu uderze na minut -to chyba wanie to, o co chodzi. Wydaje si, e ten wanie rytm, czy si go syszy czy te wyczuwa, jest najistotniejszym czynnikiem kojcym, ywo przypominajc noworodkowi utracony raj, jakim byo matczyne ono. Istniej jeszcze dwa fakty uzasadniajce ten pogld. Po pierwsze, zarejestrowane bicie serca, odtwarzane niemowlciu z naturaln prdkoci, rwnie dziaa uspokajajco, nawet przy braku jakichkolwiek ruchw koyszcych czy bujajcych. Gdy ten sam dwik odtwarza si szybciej, w tempie ponad stu uderze na minut, a wic w tempie chodu, przestaje on dziaa uspokajajco. Po drugie; jak pisaem w Nagiej mapie, obserwacje wykazay, e ogromna wikszo matek trzyma niemowl, opierajc jego gwk o lew pier, w pobliu serca. wiadomie czy nie matki umieszczaj wic uszy swoich dzieci jak najbliej rda dwiku -bijcego serca. Dotyczy to zarwno matek prawo-jak i lewo-rcznych, dlatego te bicie serca jest chyba jedynym wyjanieniem adekwatnym do faktw. Mona to atwo wykorzysta dla celw handlowych -wyprodukowa mianowicie mechaniczn koysk poruszajc si z prdkoci odpowiadajc biciu serca lub wyposaon w mae urzdzenie odtwarzajce -odpowiednio wzmocnione -zarejestrowane bicie serca. Model de luxe, czcy obie funkcje, byby niewtpliwie jeszcze skuteczniejszy, a niejedna udrczona matka mogaby po prostu wczy takie urzdzenie i odpry si, gdy tymczasem przyrzd automatycznie i niezawodnie usypiaby dziecko, podobnie jak automatyczna pralka skutecznie pierze ubranka niemowlcia. Urzdzenia takie zapewne wkrtce si pojawi i niewtpliwie bd wielce pomocne dla zapracowanych wspczesnych matek, jednak ich naduywanie niesie ze sob pewne niebezpieczestwo. To prawda, e mechaniczne uspokajanie jest czym lepszym ni jego brak, zarwno dla nerww matki jak dobrego samopoczucia dziecka, a jeli z powodu nadmiaru czasochonnych obowizkw matka nie ma innych moliwoci, uspokajanie takie jest podane. Ale istniej dwa powody, dla ktrych tradycyjne uspokajanie przez matk bdzie zawsze lepsze ni jego mechaniczny substytut. Po pierwsze, matka dokonuje czego 7

wicej, ni potrafiaby kiedykolwiek zrobi maszyna. Jej dziaania uspokajajce s bardziej zoone i maj w sobie pewne cechy, o ktrych jeszcze bdziemy mwi. Po drugie, intymny zwizek midzy matk a dzieckiem, ktry wystpuje zawsze, gdy matka pociesza je, noszc, obejmujc i koyszc, stwarza podstaw przyszych silnych wizi midzy nimi. To prawda, e w cigu pierwszych kilku miesicy ycia niemowl reaguje pozytywnie na kadego przyjanie nastawionego dorosego. Chtnie przyjmuje ono kady przejaw intymnoci od innych osb, bez wzgldu na to, kim one s. Jednake przed upywem roku dziecko uczy si, kim jest jego matka, i zaczyna odrzuca przejawy intymnoci ze strony obcych. Wiadomo, e zmiana ta u wikszoci niemowlt zachodzi mniej wicej w pitym miesicu ycia, ale nie zachodzi ona nagle, a poszczeglne niemowlta bardzo znacznie rni si w tym wzgldzie midzy sob. Dlatego trudno przewidzie moment, w ktrym niemowl zacznie reagowa selektywnie na wasn matk. Jest to okres o podstawowym znaczeniu, gdy od bogactwa i intensywnoci kontaktw cielesnych midzy matk a niemowlciem w tym czasie bdzie zaleaa sia i jako ich pniejszej wizi. Rzecz jasna, zbyt czste uciekanie si do mechanicznych matek w tym kluczowym okresie moe by szkodliwe. Niektre matki uwaaj, e dziecko przywizuje si do nich, poniewa dostarczaj mu one poywienia i innych podobnych dbr, naprawd jednak tak nie jest. Obserwacje dzieci pozbawionych matek i dowiadczenia z mapami wykazay niezbicie, e czue przejawy intymnoci, ktrych rdem jest delikatne ciao matki, tak istotne w tworzeniu podstawowej wizi, maj te wielki wpyw na pozytywne zachowania spoeczne w dalszym yciu. W owych krytycznych kilku miesicach ycia nie mona przesadzi w nacechowanych mioci kontaktach cielesnych; matka, ktra ignoruje ten fakt, bolenie przekona si o tym pniej, podobnie jak jej dziecko. Trudno zrozumie ten wypaczony, a pokutujcy jeszcze w naszej cywilizowanej kulturze pogld, goszcy, e paczce dziecko lepiej zostawi samo sobie, aby "nie zdobyo nad nami przewagi". Naley jednak pamita, e gdy dziecko podronie, sytuacja si zmienia. Bywa, e matka wykazuje nadopiekuczo i hamuje dziecko wanie wtedy, gdy powinno si ono usamodzielnia i uniezalenia. Najgorsze moliwe wypaczenie polega na tym, e matka jest niedostatecznie opiekucza, rygorystyczna i wymagajca wobec niemowlcia, a potem staje si nadopiekucza i przesadnie lgnie do dziecka, gdy jest ono starsze. Jest to cakowite odwrcenie naturalnego porzdku, wedug ktrego tworzy si wi, a niestety w dzisiejszych czasach taka kolej rzeczy nie naley do rzadkoci. Gdy starsze dziecko lub nastolatek "buntuje si", mona przypuszcza, e gdzie w tle tkwi w wypaczony wzorzec

wychowania. Niestety, gdy to ju si stao, czsto jest za pno, by naprawi wczeniej wyrzdzone zo. Naturalna kolejno, jak tu opisaem -najpierw mio, a potem wolno -ma podstawowe znaczenie nie tylko u czowieka, ale u wszystkich wyszych naczelnych. Matki map zwierzoksztatnych i czekoksztatnych utrzymuj ze swoim potomstwem nieprzerwany intymny kontakt cielesny przez wiele tygodni po urodzeniu. Jest to o tyle atwiejsze, e mapie noworodki s silne i mog samodzielnie na dugo uczepia si matek. Noworodki wielkich map czekoksztatnych, takich jak goryle, potrzebuj nieraz kilku dni, by mc skutecznie uczepi si matki, ale pniej, pomimo swej wagi, potrafi to robi z niezwyk wytrwaoci. Mniejsze mapy zwierzoksztatne robi to od chwili narodzin; sam kiedy widziaem, jak rodzca si wanie mapka kurczowo trzymaa si ju ciaa matki, podczas gdy tylna cz jej ciaka tkwia jeszcze w macicy. Ludzki noworodek nie jest tak sprawny fizycznie. Ma on sabsze ramionka, a krtkie paluszki u ng nie s chwytne. Matka ludzka ma wic z tym wikszy problem. W cigu pierwszych miesicy to wanie na niej spoczywaj wszelkie dziaania majce na celu utrzymanie cielesnego kontaktu z dzieckiem. Zachoway si jedynie szcztki odziedziczonego po przodkach niemowlcego wzorca czepiania si, co stanowi elementarn pozostao dawno minionej, ewolucyjnej przeszoci, ale nawet one nie maj dzi adnego praktycznego zastosowania. Utrzymuj si tylko przez nieco ponad dwa miesice po porodzie i znane s jako odruch chwytania i odruch Moro. Odruch chwytania pojawia si wczenie, gdy ju szeciomiesiczny pd posiada silny chwyt. Zaraz po urodzeniu stymulacja doni skutkuje mocnym zaciniciem rczki, a chwyt jest na tyle silny, e dorosy moe dziki niemu unie do gry cae ciako noworodka. Jednake -nie tak jak u modej mapki -owo uczepienie si nie trwa dugo. Odruch Moro mona zademonstrowa, zdecydowanie i szybko opuszczajc dziecko na niewielk odlego ku ziemi -jakby imitujc upuszczanie -jednoczenie podtrzymujc je od spodu. Ramionka noworodka gwatownie wycigaj si wtedy do przodu, przy czym rczki s otwarte, a paluszki szeroko rozpostarte. Potem ramionka znw si zamykaj, jak gdyby usioway obj co konkretnego. Wida tu wyranie ewolucyjny lad czynnoci czepiania si wystpujcej u naczelnych, ktr tak sprawnie i skutecznie posuguje si kada zdrowa moda mapka. Niedawno przeprowadzone badania demonstruj to jeszcze wyraniej. Gdy niemowl czuje, e si je upuszcza, a jednoczenie trzyma si je za rczki i pozwala si chwyta, jego pierwsz reakcj nie jest wyrzucenie ramionek do przodu, poprzedzajce ruch obejmowania, lecz natychmiastowe silne uczepienie si. T o samo zrobiaby przestraszona 9

moda mapka, gdyby trzymajc w lekkim uchwycie futerko odpoczywajcej matki, poczua, e zaniepokojona czym matka nagle zerwaa si na nogi. Mapie niemowl w identyczny sposb zacisnoby swj chwyt, przygotowujc si do szybkiego przeniesienia si wraz z matk w bezpieczne miejsce. Przed upywem smego tygodnia ycia niemowl ludzkie ma jeszcze w sobie tyle z mapy, e moe demonstrowa pozostaoci tej reakcji. Jednake z punktu widzenia matki ludzkiej te "mapie" reakcje stanowi przedmiot jedynie akademickiego zainteresowania. Mog one zaciekawi zoologw, ale w praktyce w aden sposb nie uatwiaj rodzicom ich zada. Jak wic naley postpowa w tej sytuacji? Istnieje kilka moliwoci. W tak zwanych spoeczestwach pierwotnych w cigu pierwszych miesicy ycia niemowl pozostaje na og niemal w staym kontakcie z ciaem matki. Gdy matka odpoczywa, dziecko pozostaje w jej rkach lub te w rkach jakiej innej osoby. Gdy matka pi, dziecko znajduje si na tym samym posaniu. Gdy matka pracuje lub znajduje si w ruchu, dziecko jest do niej solidnie przywizane. W ten sposb zapewnia mu ona niemal nieustanny kontakt charakterystyczny dla innych naczelnych. Matki spoeczestw cywilizowanych nie s w stanie w caej rozcigoci stosowa si do tych zasad. Jedn z moliwoci jest szczelne zawinicie dziecka w pieluszki i w becik. Jeli matka nie moe zapewni dziecku w kadej godzinie dnia i nocy bogiego ucisku swoich ramion czy cisego kontaktu ze swoim ciaem, moe ona przynajmniej dostarczy mu bogiego ucisku gadkiej i mikkiej materii, ktra jest rodkiem zastpujcym wntrze utraconego ona. Zwykle mylimy o ubieraniu noworodkw jako o metodzie zapewnienia im ciepa, ale chodzi tu o co wicej. Rwnie wany jest "ucisk" materiau, w ktry zawinite jest dziecko i ktry wchodzi w kontakt z powierzchni jego ciaka. Tocz si jednak oywione dyskusje nad tym, czy owo owinicie powinno by cise czy lune. Opinie o tym, jak szczelne winno by owo postnatalne ono z materiau, znacznie rni si w poszczeglnych kulturach. W dzisiejszym wiecie zachodnim nie akceptuje si na og ciasnego spowijania, nawet noworodka owija si lekko, aby mg swobodnie porusza si i wymachiwa koczynami, gdy ma na to ochot. Specjalici wyraaj obaw, e spowijanie niemowlcia "moe krpowa jego ducha". Znaczna wikszo zachodnich czytelnikw zgodziaby si z tym skwapliwie, ale blisze zbadanie sprawy nie potwierdza tych obaw. Staroytni Grecy i Rzymianie ciasno spowijali swoje niemowlta, ale nawet najzagorzalszy wrg powijakw musi przyzna, e byo wrd nich niemao wolnych duchw. Do koca osiemnastego wieku trzymano w powijakach rwnie niemowlta brytyjskie, a wiele niemowlt rosyjskich, jugosowiaskich, meksykaskich, laposkich, japoskich i indiaskich trzyma si w nich do dzisiaj. Ostatnio poddano ten problem badaniom naukowym, w toku ktrych za pomoc 10

odpowiednio czuych przyrzdw sprawdzano uczucie dyskomfortu niemowlt w powijakach i bez powijakw. Stwierdzono, e spowijane dzieci rzeczywicie byy spokojniejsze, co przejawiao si wolniejszym biciem serca, zmniejszon prdkoci oddechu i rzadszym paczem. Duej te spay. Naley przypuszcza, e spowijanie lepiej przypominao cisy ucisk ona, jakiego dowiadczaj dojrzae pody w ostatnich tygodniach ciy. Wszystko to wydaje si potwierdza opinie zwolennikw spowijania, ale trzeba przypomnie, e nawet najwikszy pd nigdy nie podlega w onie matki takiemu ciniciu, eby od czasu do czasu nie mg kopa i porusza si. Kada matka, ktra wyczuwa w sobie te ruchy, zdaje sobie spraw, e nie "spowija" ona swego nie narodzonego dziecka do tego stopnia, by je unieruchomi. Umiarkowane spowijanie noworodka jest chyba bardziej naturalne ni silne krpowanie stosowane w niektrych kulturach. Co wicej, zwolennicy spowijania niepotrzebnie przeduaj nieraz ten zabieg znacznie ponad zalecan miar. Moe to by poyteczne w pierwszych tygodniach, ale pniej moe zakci procesy prawidowego rozwoju mini i ksztatowania si postawy. Tak jak pd musi kiedy opuci naturalne ono, tak noworodek musi wkrtce opuci ono sztuczne, bo inaczej "nie zdy" na nastpny etap rozwojowy. Mwimy zwykle o noworodkach niedonoszonych lub przenoszonych, majc na myli chwil porodu, ale poyteczne jest zastosowanie tych poj take do pniejszych etapw rozwoju dziecka. Jeli potomstwo ma szczliwie przeby owe kolejne fazy, w kadej z nich, od niemowlctwa do dojrzewania, musz by stosowane waciwe formy intymnoci, kontaktu cielesnego i pielgnacji. Inaczej -jeli przejawy intymnoci wyprzedzaj etap lub s w stosunku do niego opnione -mog pojawi si kopoty w dalszym yciu. Dotychczas przygldalimy si niektrym stosowanym przez matk sposobom odtwarzania pewnych przejaww intymnoci z okresu onowego, ale bdne byoby mniemanie, jakoby wygody wczesnego okresu postnatalnego byy dla dziecka jedynie przedueniem wygd okresu podowego. Takie przeduenie to tylko fragment caoci obrazu. Waciwe etapowi niemowlctwa formy dbaoci o komfort dziecka, to pieszczenie, caowanie i gaskanie, a take utrzymywanie ciaka niemowlaka w czystoci przy zastosowaniu delikatnego dotyku, ruchw pocierania, wycierania i innych agodnych form tarcia. Take ucisk jest czym wicej ni tylko uciskiem. Obejmujc dziecko ramionami, matka czsto jednoczenie poklepuje je rytmicznie jedn rk po pleckach -we waciwym tempie i z waciw si, ani zbyt silnie, ani zbyt sabo. Bdem byoby sdzi, e ma to jedynie wywoa "odbicie si". Jest to jedna z najczstszych reakcji matki o znacznie szerszym zastosowaniu. Zawsze gdy dziecko zdaje si potrzebowa pociechy, matka 11

obejmujc je poklepuje jeszcze po pleckach. Nierzadko jednoczenie koysze je i buja, a czsto grucha te cichutko do dziecka i nuci mu, zbliajc usta do jego gwki. Te charakterystyczne dla niemowlctwa dziaania pocieszajce maj due znaczenie, gdy, jak si przekonamy, pojawiaj si one pniej, ju w yciu dorosych, w rozmaitych formach, czasami zupenie jawnych, a czasami bardzo zawoalowanych, jako rozmaite przejawy intymnoci. S to zachowania macierzyskie tak automatyczne, e rzadko si o nich myli czy rozmawia. Dlatego te zazwyczaj nie dostrzega si ich nowych funkcji w pniejszym yciu. Poklepywanie wywodzi si ze zjawiska, ktre badacze zachowa zwierzt okrelaj jako ruch intencjonalny. Najlepiej mona to zilustrowa na przykadzie zwierzt. Gdy ptak zamierza pofrun, porusza gow, co stanowi element odlotu. W toku ewolucji to poruszanie gow ulego wyolbrzymieniu, stajc si dla innych ptakw sygnaem zwiastujcym zamiar odlotu. Ptak, zanim rzeczywicie odleci, przez dusz chwil wykonuje gwatowne ruchy gow, uprzedzajc swych towarzyszy, e zamierza ich opuci, i umoliwiajc im przygotowanie si do odlotu wraz z nim. Innymi sowy, sygnalizuje on zamiar lotu, a takie poruszanie gow okrela si jako ruch intencjonalny. Jak si wydaje, w podobny sposb wyksztacio si u matek poklepywanie jako szczeglny przejaw wizi, stanowicy czsto stosowany ruch intencjonalny, sygnalizujcy gotowo mocnego przytulenia si. Kade klepnicie matczynej rki komunikuje: "Zobacz, tak wanie przytul ci, by chroni ci przed niebezpieczestwem, bd wic spokojny, nie martw si". Kade klepnicie jest powtrzeniem tego sygnau i pomaga uspokoi niemowl. Ale jest w tym co jeszcze. Znw pomocny bdzie przykad z ptakami. Gdy ptak jest lekko zaniepokojony, ale nie na tyle, by zaraz odlecie, moe zaalarmowa swoich towarzyszy za pomoc kilku agodnych ruchw gow, pozostajc jednak przy tym na miejscu. Innymi sowy, w ten sposb ptak wysya jedynie sygna w postaci ruchu intencjonalnego, nie podejmujc waciwej akcji, jak jest lot. U ludzi to wanie stao si z czynnoci poklepywania. Rka poklepuje plecy, nastpnie przestaje, potem poklepuje znowu i znowu przestaje. Nie nastpuje potem kontynuacja w postaci penego objcia, majcego chroni przed niebezpieczestwem. Tak wic komunikat matki do dziecka brzmi nie tylko: "Nie martw si, tak ci przytul w razie niebezpieczestwa", lecz take: "Nie martw si, nie ma adnego niebezpieczestwa, bo inaczej przytuliabym ci jeszcze mocniej ni teraz". Powtarzajce si poklepywanie dziaa wic podwjnie kojco. Ciche gruchanie czy mruczenie jako sygna kojcy dziaa jeszcze inaczej. I znw pomocny moe by przykad ze zwierztami. Gdy niektre ryby znajduj si w nastroju agresywnym, objawiaj to opuszczeniem przedniej czci ciaa i podniesieniem czci tylnej. 12

Gdy te same ryby sygnalizuj brak agresji, robi co przeciwnego, to znaczy unosz gow, a opuszczaj ogon. Ciche gruchanie matki take dziaa na zasadzie przeciwiestwa. Gone, haaliwe dwiki s u naszego gatunku, podobnie zreszt jak u wielu innych, sygnaami alarmowymi. Krzyki, wrzaski, chrapania i ryki s powszechnymi wrd ssakw sposobami informowania o blu, niebezpieczestwie, strachu i agresji. Uywajc tonw, ktre s przeciwiestwem tych dwikw, ludzka matka moe przekazywa komunikaty przeciwne, a mianowicie to, e wszystko jest w porzdku. Gruchajc i nucc, moe ona stosowa komunikaty sowne, ale oczywicie sowa nie maj tu wikszego znaczenia. Zasadniczy sygna kojcy przekazywany jest niemowlciu za porednictwem tych wanie agodnych, cichych i sodkich dwikw. Innym wanym wzorcem zachowa intymnych, wystpujcym w okresie

postnatalnym jest podawanie dziecku piersi (lub butelki ze smoczkiem) do ssania. Dziecko czuje wwczas w buzi co ciepego i mikkiego, z czego mona wycisn sodki i ciepy pyn. Buzia dziecka odczuwa ciepo, jzyk smakuje sodycz, a usta wyczuwaj mikko. W ten sposb ycie dziecka wzbogaca si o jeszcze jeden wany rodzaj pociechy, czyli przejaw elementarnej intymnoci. To samo zjawisko, cho w rnych przebraniach, pojawi si pniej, ju w kontekstach ycia dorosego. Takie wic s najwaniejsze przejawy intymnoci u ludzi w fazie niemowlcej. Matka obejmuje, nosi, koysze, poklepuje, pieci, cauje, gaszcze, myje i karmi piersi swoje potomstwo, a take grucha do niego, mruczy i nuci mu. Jedynym pozytywnym dziaaniem kontaktowym ze strony niemowlcia jest w tym okresie ssanie; ale dziecko wysya dwa wane sygnay funkcjonujce jako zaproszenie do . intymnoci i zachta do cisego kontaktu. Sygnaami tymi s pacz i umiech. Pacz inicjuje kontakt, a umiech pomaga ten kontakt utrzyma. Pacz mwi: "chod tutaj", a umiech -"zosta ze mn". Pacz bywa niekiedy niewaciwie rozumiany. Poniewa pojawia si wtedy, gdy dziecko jest godne, jest mu niewygodnie albo co je boli, przyjmuje si, e s to jedyne treci, jakie pacz komunikuje. Gdy dziecko pacze, matka czsto automatycznie uznaje, e chodzi o jeden z tych trzech problemw, co niekoniecznie musi by prawd. Komunikat gosi jedynie "chod tutaj", nie mwi dlaczego. Dziecko moe paka rwnie, gdy jest syte, jest mu wygodnie i nie odczuwa adnego blu -chcc tylko zainicjowa intymny kontakt z matk. Gdy matka, po nakarmieniu dziecka i upewnieniu si, e jest mu wygodnie, kadzie je z powrotem, moe ono natychmiast wznowi sygnalizowanie paczem. U zdrowego niemowlcia znaczy to tylko tyle, e nie otrzymao odpowiedniej porcji intymnego kontaktu cielesnego i bdzie protestowao tak dugo, a to uzyska. W pierwszych miesicach 13

zapotrzebowanie na taki kontakt jest wysokie, a niemowl ma na szczcie do dyspozycji silnie dziaajcy sygna zachty, czyli umiech zadowolenia, ktrym nagradza ono matk za jej starania. Umiech jest czym, co wyrnia niemowlta ludzkie spord innych naczelnych. Niemowlta map nie umiechaj si. Po prostu nie potrzebuj one umiechu, gdy s wystarczajco silne, aby uczepi si sierci swych matek i by blisko nich dziki wasnym dziaaniom. Niemowl ludzkie nie jest zdolne tego dokona i musi w jaki sposb zwikszy swoje szanse na przycignicie uwagi matki. Umiech stanowi powstae w procesie ewolucji rozwizanie tego problemu. Pacz i umiech uzyskuj wsparcie ze strony sygnaw wtrnych. Pacz czowieka z pocztku przypomina pacz map. Paczce mapie niemowl wydaje z siebie seri rytmicznych piskw, ktrym jednak nie towarzysz zy. W cigu kilku pierwszych miesicy ycia niemowl ludzkie pacze tak samo, bez ez, ale po tym okresie wstpnym do sygnau gosowego doczaj si zy. Pniej, w yciu dorosym, zy mog pojawia si niezalenie od gosu, jako bezgony sygna, ale u niemowlcia gos i zy wystpuj wsplnie, jako jedno zjawisko paczu. Nie wiadomo dlaczego rzadko mwi si o tym, e czowiek jako jedyny wrd naczelnych pacze zami, ale z pewnoci musi to mie jakie specjalne znaczenie dla naszego gatunku. W pierwszym rzdzie jest to oczywicie sygna wzrokowy, wzmocniony dziki nieobecnoci wosw na naszych policzkach, przez co poyskiwanie i ciekanie ez jest tak dobrze widoczne. Ale wana jest te reakcja matki, ktra wtedy zwykle "osusza oczka" niemowlciu. Polega to na delikatnym wycieraniu ez ze skry na buzi, co jest czynnoci kojc i przejawem intymnego kontaktu cielesnego. By moe, taka jest wanie dodatkowa funkcja znacznie wzmoonego wydzielania gruczow zowych, co powoduje tak czste wilgotnienie buzi maego czowieczka. Jeli komu wydaje si to teori nieco nacigan, warto sobie uzmysowi, e u ludzi, jak te u wielu innych gatunkw, matka ma silny popd do czyszczenia ciaa potomstwa. Gdy dziecko si zmoczy, matka je osusza, i dlatego wydaje si, e obfito ez wyksztacia si jako co w rodzaju "substytutu moczu" i ma na celu wywoanie podobnej intymnej reakcji w trudnych chwilach. W odrnieniu od moczu zy nie oczyszczaj organizmu ze zbdnych substancji. Wydzielane w niewielkich ilociach, czyszcz i chroni oczy, ale gdy pyn obficie podczas paczu, ich jedyna funkcja polega chyba na przekazywaniu sygnaw, i wtedy mona je uzna wycznie za form zachowania. Podobnie jak umiech, zdaj si one funkcjonowa gwnie jako zachta do intymnoci.

14

Umiech wspieraj takie sygnay wtrne jak gaworzenie i wyciganie rczek. Niemowl umiecha si, rechocze i wyciga rczki ku matce, wykonujc ruchy intencjonalne, poprzedzajce przytulenie si do niej, i w ten sposb zachca j, by je podniosa. W odpowiedzi matka odwzajemnia si. Oddaje wic umiech, "grucha" do niemowlcia, wyciga rce, by go dotkn lub podnie. Podobnie jak pacz z zami, zesp umiechw pojawia si dopiero mniej wicej w drugim miesicu ycia. W gruncie rzeczy pierwszy miesic ycia dziecka mona by nazwa "stadium mapim", gdy charakterystyczne dla czowieka sygnay pojawiaj si dopiero po upywie pierwszych kilku tygodni. Gdy dziecko osiga trzeci i czwarty miesic ycia, zaczynaj pojawia si nowe formy kontaktu cielesnego. Znikaj wczesne "mapie" zachowania, odruch chwytania i odruch Moro, a pojawiaj si bardziej wyrafinowane formy ukierunkowanego chwytania i przytulania si. W prymitywnym odruchu chwytania rczka niemowlcia automatycznie obejmowaa kady przylegajcy do niej przedmiot, teraz dziaaniem pozytywnym staje si nowy rodzaj chwytania, chwytanie selektywne -niemowl koordynujc ruchy rk ze wzrokiem, siga po konkretny interesujcy je przedmiot i chwyta go. Czsto jest to jaka cz ciaa matki, zwaszcza wosy. W takim ukierunkowanym chwytaniu dziecko dochodzi do perfekcji przed upywem pitego miesica ycia. Podobnie automatyczne, nie ukierunkowane ruchy czepiania si, charakterystyczne dla odruchu Moro, ustpuj ukierunkowanemu obejmowaniu, ktre polega na przytulaniu si dziecka wanie tylko do ciaa matki i dostosowaniu ruchw do zajmowanej przez ni pozycji. Takie ukierunkowane czepianie si ustala si zwykle przed upywem szstego miesica ycia. W okresie dziecistwa, po stadium niemowlctwa, rzecz jasna uboeje sfera elementarnej intymnoci cielesnej. Potrzeba bezpieczestwa, ktr tak dobrze zaspokaja rozlegy kontakt cielesny z matk, napotyka teraz na coraz silniejsz konkurencj, jak jest potrzeba niezalenego dziaania, odkrywania wiata i badania otoczenia. Nie mona tego oczywicie dokona, tkwic w ramionach matki. Niemowl uniezalenia si, na czym musi ucierpie elementarna intymno. Ale wiat wci jest miejscem przeraajcym i dlatego dziecku potrzebna jest jaka inna forma intymnoci -porednia, zdalnie sterowana -by przy wzgldnej niezalenoci zachowa jednoczenie poczucie pewnoci i bezpieczestwa. Komunikowanie si za pomoc dotyku ustpuje miejsca coraz bardziej precyzyjnej komunikacji wzrokowej. Ograniczajce i krpujce rodki bezpieczestwa, jakim s obejmowanie i przytulanie, zastpuje dziecko mniej ograniczajcym rodkiem, jakim jest wymiana spojrze, ktrym towarzyszy odpowiedni wyraz twarzy. Wsplny ucisk zostaje zastpiony przez wsplny umiech, wsplny miech oraz wszelkiego rodzaju miny, jakie potrafi przybiera twarz 15

czowieka. Twarz w umiechu, ktra wczeniej stanowia zacht do objcia, obecnie zastpuje to objcie. W istocie sam umiech staje si symbolicznym objciem, dziaajcym na odlego. Pozwala to niemowlciu funkcjonowa w sposb mniej skrpowany, a przy tym odnowi uczuciowy kontakt z matk za pomoc jednego tylko spojrzenia. Nastpne doniose stadium rozwojowe przychodzi, gdy dziecko zaczyna mwi. W trzecim roku yciu, po opanowaniu podstawowego sownictwa, do kontaktu wzrokowego docza si "kontakt" sowny. Dziecko i jego matka mog teraz wyraa uczucia wobec siebie nawzajem za pomoc sw. W miar rozwoju tego stadium nieuniknione jest dalsze ograniczenie przejaww intymnoci elementarnej, majcych posta kontaktw cielesnych. Przytulanie wydaje si zbyt dziecinne. Gwatownie rosnca potrzeba eksploracji, niezalenoci i odrbnej, indywidualnej tosamoci w coraz wikszym stopniu tumi pragnienie uciskw i pieszczot. Gdy rodzice w tym okresie naduywaj elementarnych kontaktw cielesnych, dziecko odczuwa je nie tyle jako przejawy opieki, ile jako udrk. Trzymanie dziecka staje si teraz dla niego powstrzymywaniem przed czym i dlatego rodzice musz przystosowa si do tej nowej sytuacji. Przy czym kontakt cielesny nie zanika. Jest mile widziany w razie blu, we wstrzsie psychicznym, strachu czy panice, pojawia si te w sytuacjach mniej dramatycznych. Przybiera on jednak inne formy. Wszechogarniajce objcie ulega redukcji do rozmiarw poszczeglnych jego fragmentw. Pojawiaj si takie formy jak pobjcie, objcie ramieniem, poklepanie po gowie i ucisk doni. Jak na ironi w stadium pnego dziecistwa i towarzyszcych jego eksploracjom stresw wci istnieje ogromna wewntrzna potrzeba pociechy, jak daje kontakt cielesny i przejawy intymnoci. Potrzeba ta ulega nie tyle zredukowaniu, co stumieniu. Przejawy intymnoci dotykowej kojarz si z niemowlctwem i musz odej w przeszo, ale otoczenie wci si ich domaga. Konflikt, jaki w zwizku z tym powstaje, rozwizuje si przez wprowadzenie nowych form kontaktu, ktre dostarczaj podanych przejaww intymnoci cielesnej, ale nie robi wraenia dziecinnych. Pierwszy symptom tych zamaskowanych przejaww intymnoci pojawia si wczenie, bo ju niemal w niemowlctwie. Rozpoczyna si to w drugim proczu ycia i wie si z tak zwanymi obiektami przeniesieniowymi. W gruncie rzeczy s to nieoywione substytuty matki. W powszechnym uyciu s trzy takie przedmioty: ulubiona butelka ze smoczkiem, mikka zabawka i kawaek mikkiego materiau, zwykle szal lub jaka cz bielizny pocielowej. W stadium wczesnego niemowlctwa przedmioty te stanowi element skadowy 16

intymnych kontaktw z matk. Dziecko nie przedkada tych przedmiotw nad matk, ale jednak silnie je kojarzy z jej fizyczn obecnoci. W czasie nieobecnoci matki staj si one jej substytutami, a wiele dzieci nie chce zasn bez ich kojcej bliskoci. Gdy pora i spa, szal lub mikka zabawka musz znajdowa si w eczku, bo inaczej powstaj problemy. A wymagania s szczegowe, musi to by ta, a nie inna zabawka lub ten, a nie inny szal. Nie mog ich zastpi rzeczy podobne, ale dziecku nie znane. Na tym etapie przedmioty s potrzebne tylko wtedy, gdy matka jest nieosigalna. Dlatego staj si one niezbdne w porze zasypiania, kiedy kontakt z matk ulega przerwaniu. Ale pniej, gdy dziecko ronie, co si tu zmienia. Dla dziecka, ktre staje si coraz bardziej niezalene od matki, ulubione przedmioty raczej zyskuj, ni trac na wartoci jako rdo pociechy. Niektre matki niewaciwie wyobraaj sobie, e dziecko z jakiego powodu odczuwa nienaturalny niedostatek bezpieczestwa. Gdy dziecko gwatownie domaga si swojego "mika", "szaliczka" czy "przytulanki" -przedmioty te zwykle maj jakie specjalne imiona -matka moe niekiedy postrzega to jak krok wstecz w rozwoju. W istocie jest wanie przeciwnie. Postpujc tak, dziecko w rzeczywistoci mwi: "Pragn kontaktu fizycznego z matk, ale to byoby zbyt dziecinne. Teraz jestem ju zbyt niezaleny na co takiego. Zamiast tego wejd w kontakt z tym przedmiotem, dziki czemu poczuj si bezpiecznie, nie rzucajc si z powrotem w ramiona matki". Jak wyrazi to pewien znawca tych problemw, obiekt przeniesieniowy "przypomina o miych stronach matki, jest substytutem matki, ale jest te tarcz przeciw ponownemu spowiciu przez matk". Z upywem lat, gdy dziecko ronie, taki pocieszajcy przedmiot moe mu niezmiennie towarzyszy niekiedy a do pmetka dziecistwa, a z rzadka nawet do lat modzieczych. Zdarza si, e panna na wydaniu, lec w ku, kurczowo ciska ogromnego pluszowego misia. Mwic "z rzadka ", musz tu uczyni pewne zastrzeenie. Oczywicie rzadko si zdarza, abymy obsesyjnie trwali przy jakim konkretnym obiekcie przeniesieniowym z okresu wczesnego dziecistwa. Dla wikszoci z nas istota takiego postpowania byaby nazbyt przejrzysta. Znajdujemy natomiast substytuty dla substytutw -przemylny dorosy wynajduje substytuty dla dziecicych substytutw ciaa matki. Gdy zamiast dziecicego szaliczka pojawia si futrzana pelisa, traktujemy j z wikszym szacunkiem. Inny zamaskowany przejaw intymnoci, jaki pojawia si u rosncego dziecka, mona dostrzec w przepychankach i bijatykach. Kiedy obejmowanie si i przytulanie wydaje si infantylne, ale jest wci niezbdne, mona ten problem rozwiza obejmujc rodzicw w taki sposb, e kontakt cielesny wcale nie wyglda jak czue przytulanie si. Nadaje mu si wtedy form artobliwego obejmowania si "na niedwiedzia", a przytulanie si przybiera 17

posta zapasw. W udawanych zapasach z ktrym z rodzicw dziecko moe wci jeszcze odtworzy blisk intymno z czasw niemowlcych, maskujc j jednoczenie za pomoc dorosej agresywnoci. Sposb ten jest na tyle skuteczny, e udawane walki z rodzicami zdarzaj si jeszcze w pnym okresie dojrzewania. Jeszcze pniej, ju midzy dorosymi, ogranicza si to zwykle do przyjaznego klepnicia w rami lub po plecach. Trzeba przyzna, e artobliwa bijatyka dziecica jest czym wicej ni tylko zamaskowanym przejawem intymnoci. W duym stopniu chodzi w niej te o sprawdzenie sprawnoci wasnego ciaa, o jego dotykanie, o badanie nowych moliwoci i dawanie upustu starym. Owe stare moliwoci, ktre oczywicie wci si tam jeszcze kryj, wci s wane, i to w duo wikszym stopniu, ni si zazwyczaj sdzi. Z nadejciem okresu pokwitania powstaje nowy problem. Kontakt cielesny z rodzicami ulega dalszemu ograniczeniu. Ojcowie przekonuj si, e ich crki nagle staj si mniej skonne do zabaw. Synowie staj si wstydliwi wobec swoich matek. Ju w stadium poniemowlcym zaczyna si przejawia potrzeba niezalenoci, ale teraz, w okresie pokwitania, potrzeba ta ulega wzmocnieniu i rodzi kolejn siln potrzeb, czyli potrzeb prywatnoci. Komunikat niemowlcia brzmia "trzymaj mnie mocno", komunikat dziecka "po mnie", a komunikat osoby dojrzewajcej brzmi "zostaw mnie sam/samego". Pewien psychoanalityk opisa, jak w okresie pokwitania "moda osoba pragnie si odizolowa: od tej pory mieszka z czonkami rodziny jak z obcymi ludmi". Sens tego stwierdzenia staje si jasny dziki zastosowanej w nim przesadzie. Osoby dojrzewajce nie cauj si przecie z nieznajomymi, a w dalszym cigu cauj swoich rodzicw. Co prawda, pocaunki te w duej mierze staj si tylko formalnoci, bo gony caus zamieni si w municie policzka, ale przelotne przejawy intymnoci wci jeszcze si zdarzaj. Jednake, podobnie jak u dorosych, s one na tym etapie ograniczone gwnie do powita, poegna, uroczystoci i rnych smutnych sytuacji. W gruncie rzeczy osoba dojrzewajca jest ju dorosa -niekiedy nawet superdorosa -przynajmniej jeli idzie o przejawy intymnoci rodzinnej. Kochajcy rodzice, przemylnie, aczkolwiek niewiadomie, radz sobie z tym problemem w rozmaity sposb. Typowym wzorcem jest tu poprawienie szczegw garderoby. Jeli nie mona ju z mioci dotkn dziecka, to mona zrobi to pod pozorem "poprawi ci krawat" lub "wyczyszcz ci kurtk". Jeli w odpowiedzi syszy si "nie zawracaj sobie gowy, mamo" albo "sam to zrobi", oznacza to, e mody czowiek, rwnie niewiadomie, rozszyfrowa t sztuczk. 18

Po okresie dojrzewania, gdy mody czowiek wyprowadza si z domu rodzinnego, wwczas, z punktu widzenia intymnoci cielesnej, nastpuje co jakby powtrny pord. Opuszczamy ono rodziny tak jak dwadziecia lat temu opucilimy ono matki. Podstawowa sekwencja przejaww intymnoci: "trzymaj mnie mocno -po mnie -zostaw mnie samego", zaczyna si od pocztku. Modzi kochankowie, jak niemowlta, mwi "trzymaj mnie mocno". Czasami zwracaj si do siebie przez "dziecinko". Po raz pierwszy od czasw niemowlctwa w ich yciu znw pojawiaj si liczne przejawy intymnoci. Jak dawniej sygnay kontaktu cielesnego zaczynaj splata magiczn wi i tworzy si nowy, silny zwizek. Aby podkreli si tego przywizania, komunikat "trzymaj mnie mocno" zostaje wzbogacony sowami "i nigdy mnie nie puszczaj". Jednake gdy proces tworzenia si wizi zostanie zakoczony, a kochankowie stworz now, dwuosobow jednostk rodzinn, dobiega te koca stadium drugiego niemowlctwa. Nieuchronnie pojawiaj si nowe przejawy intymnoci, bdce replik wczeniejszej podstawowej sekwencji. Drugie niemowlctwo ustpuje miejsca drugiemu dziecistwu. (Nie naley go myli ze stadium staroci, ktre pojawia si znacznie pniej i o ktrym czsto niesusznie mwi si jako o drugim dziecistwie). W tym czasie zaczynaj sabn wystpujce w okresie zalotw przejawy intymnoci polegajce na obejmowaniu si. W sytuacjach kracowych jeden z partnerw -lub oboje zaczynaj odczuwa, e wpadli w puapk, i czuj, e zagroona jest ich niezaleno. Zjawisko raczej normalne, ale odczuwane jako co nienormalnego -partnerzy uznaj wic, e cay ten ich zwizek jest bdem, i postanawiaj si rozsta. "Po mnie" z okresu drugiego dziecistwa zostaje zastpione przez "zostaw mnie samego/sam" z drugiego pokwitania, a pierwotna separacja rodzinna z okresu dojrzewania staje si separacj rodzinn w postaci rozwodu. Ale jeli rozwd jest drugim dojrzewaniem, to dlaczego waciwie ten nowo dojrzewajcy czy nowo dojrzewajca ma y bez kochanki czy kochanka? Dlatego po rozwodzie kade z eksmaonkw znajduje now partnerk czy partnera, jeszcze raz przeywa etap drugiego niemowlctwa, powtrnie zawiera zwizek maeski i nagle znajduje si w okresie drugiego dziecistwa, ze zdumieniem stwierdzajc, e wszystko si powtarza. Opis ten moe wyglda na cyniczne uproszczenie, ale pomaga on sformuowa waciwy wniosek. Szczliwcy, a jest ich niemao nawet w dzisiejszych czasach, nigdy nie przeywaj owego drugiego dojrzewania. Akceptuj oni zamian drugiego niemowlctwa na drugie dziecistwo. Wzbogaceni o now intymno seksualn i wsplne przejawy intymnoci rodzicielskiej, potrafi utrzyma wi pary w maestwie. 19

W pniejszych latach utrata czynnika rodzicielskiego zostaje zagodzona pojawieniem si nowych przejaww intymnoci z pokoleniem wnukw, a w kocu pojawia si trzecie i ostatnie niemowlctwo -wraz z nadejciem staroci i towarzyszc jej bezradnoci. Ta trzecia sekwencja przejaww intymnoci trwa krtko. Nie istnieje adne trzecie dziecistwo, przynajmniej tu na ziemi. Koczymy ycie jako niemowlta, uoeni w przytulnych trumnach, mikko wycieanych i udrapowanych, zupenie jak koyski niemowlt. Przebylimy drog od bujania si w koysce do bujania w obokach wiecznoci. Wiele ludzi nie moe pogodzi si z myl, e tu koczy si trzecia wielka sekwencja przejaww intymnoci. Nie chc przyj do wiadomoci, e trzecie niemowlctwo nie przechodzi w trzecie dziecistwo -w niebie. Tam panuj idealne i niezmienne warunki, nie istnieje groba matczynej nadopiekuczoci, gdy Bg-Ojciec nie ma maonki. Opisujc te wzorce intymnoci od ona matki do "ona Abrahama ", powiciem duo miejsca wczesnym okresom ycia, pobieniej traktujc pniejsze okresy dorosoci. Ukazawszy korzenie intymnoci, w nastpnych rozdziaach bdziemy mogli z wiksz uwag zaj si zachowaniami charakterystycznymi dla wieku dojrzaego.

20

2.

ZAPROSZENIA DO INTYMNOCI SEKSUALNEJ

Ciao kadego czowieka nieustannie wysya sygnay do innych ludzi. Jedne z tych sygnaw zapraszaj do intymnego kontaktu, inne za zniechcaj. Nigdy nie wchodzimy z nikim w kontakt cielesny bez uprzedniego starannego odczytania znakw -chyba e si z kim niechccy zderzymy. Nasze umysy s jednak bezbdnie zaprogramowane tak, by sprosta trudnej sztuce oceny tych sygnaw zapraszajcych, dziki czemu nieraz w uamku sekundy potrafimy rozezna dan sytuacj towarzysko-spoeczn. Gdy w tumie ludzi niespodziewanie dojrzymy osob, ktra robi na nas due wraenie, ju po upywie kilku chwil od momentu zatrzymania na niej wzroku jestemy gotowi pochwyci j w objcia. Nie oznacza to wcale, e dziaamy nierozwanie. Po prostu znaczy to, e komputery w naszych czaszkach wspaniale potrafi wykona byskawiczne, niemal natychmiastowe kalkulacje oceniajce wygld i nastrj wszystkich tych licznych osb, z ktrymi stykamy si w cigu dnia. Setki sygnaw informujcych o szczeglnych cechach ksztatu, wielkoci, koloru, dwiku, zapachu, postawy, ruchw i wyrazu twarzy tyche byskawicznie zaczynaj atakowa nasze zmysy, a wtedy zaczyna pracowa nasz komputer towarzyski i zaraz otrzymujemy odpowied na pytanie, dotyka czy nie dotyka. Jako niemowlta oddziaujemy na dorosych, gdy jestemy mali i bezradni, co pobudza ich do wycigania rki i nawizywania z nami yczliwego kontaktu. Paska buzia, wielkie oczy, niezrczne ruchy, krtkie koczyny i okrge ksztaty -wszystko to skada si na nasz powab dotykowy . Gdy doda do tego szeroki umiech i sygnay alarmowe, jakimi s pacz i krzyk, staje si jasne, e niemowl ludzkie stanowi nieodparte zaproszenie do intymnoci. Gdy, ju jako ludzie doroli, wysyamy podobne sygnay wyraajce bezradno i bl, na przykad gdy jestemy chorzy lub ranni, wwczas wywoujemy tego samego rodzaju reakcje pseudorodzicielskie. Rwnie wtedy gdy nawizujemy pierwszy, wstpny kontakt cielesny w formie ucisku doni, niemal zawsze dodajemy do niego odpowiedni wyraz twarzy, czyli umiech. S to podstawowe rodzaje zaproszenia do intymnoci, ale wraz z dojrzaoci seksualn zwierz ludzkie wkracza w now sfer sygnaw kontaktowych -sygnaw zwizanych z seksapilem, czyli z powabem pciowym, ktry suy do zachcania mczyzn i kobiet do wzajemnego dotykania si, wyraajcego co wicej ni zwyk yczliwo.

21

Niektre sygnay pciowe s uniwersalne i maj zastosowanie u wszystkich ludzi dorosych, inne za stanowi wariacje kulturowe na owe tematy biologiczne. Niektre s skadow naszego wygldu jako osb dorosych obojga pci, a inne maj zwizek z naszym zachowaniem jako dorosych, a wic z postaw, gestykulacj i dziaaniem. Aby je przedstawi, najprociej bdzie uda si na wycieczk po ludzkim ciele i krtko zatrzyma si przy kadym kolejnym interesujcym nas szczegle. Krocze. Poniewa mwimy o sygnaach pciowych, zgodnie z logik zaczniemy od podstawowego obszaru genitalnego, a potem przejdziemy do innych obszarw przylegych. Krocze jest gwn stref tabu, i to nie tylko dlatego, e mieszcz si w niej zewntrzne narzdy pciowe. Ten may obszar ciaa jest siedliskiem wszystkich innych najwaniejszych tabu; tu dokonuje si oddawanie moczu, oddawanie stolca, kopulacja, lizactwo (fellatio), wytrysk nasienia, masturbacja i menstruacja. Nic wic dziwnego, e by to zawsze najstaranniej zakryty obszar ciaa ludzkiego. Wzrokowe zaproszenie do intymnoci w formie bezporedniej demonstracji tego obszaru byoby zbyt silnym sygnaem seksualnym, by mg suy jako instrument wstpny, zanim jeszcze dana relacja przejdzie przez wczeniejsze etapy kontaktu cielesnego. Jak na ironi, kiedy dana relacja osignie bardziej zaawansowane stadium intymnoci pciowej, pokazy wzrokowe s ju spnione, tote pierwsze dowiadczenia ycia pciowego s na og dotykowe. Bezporednie przygldanie si genitaliom pci przeciwnej odgrywa wspczenie stosunkowo niewielk rol w ludzkich zalotach. Niemniej zainteresowanie tym obszarem ciaa jest znaczne i jeli nawet nie wchodzi w gr bezporednie eksponowanie genitaliw, zawsze istniej jakie inne moliwoci. Pierwsz z nich jest uywanie stroju podkrelajcego charakter organw, ktre si pod nim kryj. Dla kobiet jest to noszenie spodni, szortw lub kostiumw kpielowych o numer mniejszych, ni kazaaby wygoda, tak obcisych, e wciskajc si w szczelin narzdu rodnego uwanemu mskiemu oku ukazuj jej ksztat. Jest to wynalazek wspczesnoci, ale jego mski odpowiednik ma dug histori. Przez prawie dwiecie lat (mniej wicej w latach 1408 do 1575) wielu mczyzn w Europie ukazywao swoje genitalia w caej krasie, aczkolwiek nie bezporednio, lecz za pomoc woreczka na genitalia, czyli saczka. Rozpocz on swj ywot w postaci skromnej zasonki tworzcej may mieszek w kroku niezwykle obcisych spodni albo trykotw, ktre nosili wczeni mczyni. Owe trykoty byy tak obcise, e nie pozostawiay adnych wtpliwoci co do ksztatu narzdw, ktre okryway. Z upywem lat ten szczeg garderoby zmieni charakterze skromnego woreczka na moszn przeobrazi si w wyzywajcy worek na fallusa, jakby w stanie permanentnego wzwodu. Aby to jeszcze uwypukli, saczek bywa czsto w innym kolorze ni cao spodni lub nawet 22

ozdobiony zotem i klejnotami. W kocu rozrs si do tego stopnia, e sta si przedmiotem dowcipw, tote Rabelais, opisujc saczek jednego ze swoich bohaterw, napisa: "Na saczek u pludrw zuyto siedemnacie i wier okci teje materii; i dano mu form jakoby kabka, umocowanego bardzo uciesznie dwiema piknymi haftkami ze zota, ktre zaczepiay si o dwa haczyki z emalii, w kady za wprawiony by ogromny szmaragd wielkoci pomaraczy. (...) Rozporek w saczku by na ptora okcia dugi". W dzisiejszych czasach niemodne jest ju tak przesadne demonstrowanie czonka, ale pewne echa tego stylu wci mona jeszcze zauway. W latach szedziesitych i siedemdziesitych modzie mska znw zacza nosi zbyt obcise "trykoty". Podobnie jak wspczesna kobieta modzieniec wciska si w niezwykle obcise dinsy i spodenki kpielowe, ktre zmuszaj go do przemieszczenia spoczywajcego w nich czonka. W odrnieniu od starszych mczyzn, u ktrych znajdujc si midzy nogami przepa midzypokoleniow wypenia czonek luno zwisajcy pod zbyt obszernymi spodniami, wspczesny modzieniec paraduje z czonkiem zwrconym ku grze. Stale utrzymywany w pozycji pionowej przez przyjemnie otulajcy go materia, zainteresowanej nim kobiecie ukazuje si jako agodna, ale wyranie widoczna wypuko. Tak wic ubir modego mczyzny znw pozwala mu zademonstrowa pseudoerekcj, i, co moe dziwi, podobnie jak wczeniejszy saczek, nie spotyka si to jako z nadmiern krytyk rodowisk purytaskich. Ciekawe, czy sam saczek powrci jeszcze kiedy do ask i jak dalece rozwinie si ten prd w modzie, zanim popadnie w nieask jako zbyt nachalny przejaw seksualizmu. Eksponowanie narzdw pciowych za pomoc stroju ma dzi charakter wyranie egzotyczny i nie znajduje powszechnego zastosowania. Funkcj tak peni damskie kostiumy kpielowe i majteczki w okolicach onowych przyozdobione futrem albo te sznurowane w przodzie. Inn form poredniego eksponowania genitaliw, ktra nie budzc adnych zastrzee, przetrwaa przez wieki, jest szkocki sporran, czyli symboliczny mieszek na genitalia noszony w okolicach moszny, czsto pokrywany futrem symbolizujcym owosienie onowe. Mniej bezporednim sposobem przekazywania wzrokowych sygnaw pci jest posugiwanie si innymi czciami ciaa jako "echem genitaliw", czyli ich imitacj. Pozwala to przekazywa podstawowe komunikaty seksualne przy cakowicie zakrytych genitaliach waciwych. Mona tego dokonywa na kilka sposobw. By je lepiej zrozumie, musimy znw przyjrze si anatomii eskich organw pciowych. Ze wzgldu na ich symboliczne znaczenie mona wyrni otwr -pochw -i parzyste fady skry, czyli mniejsze i wiksze wargi sromowe. Gdy s one zakryte, wtedy kady inny fragment ciaa czy jakikolwiek 23

szczeg, ktry w jaki sposb je przypomina, moe suy jako "echo genitaliw" i moe by wykorzystany do sygnalizowania. Substytutami otworu mog wic by ppek, usta, nozdrza i uszy. Wszystkie te miejsca na ciele maj w sobie co z tabu. Nie wypada publicznie duba w nosie czy w uchu w przeciwiestwie do takich czynnoci jak ocieranie czoa czy przecieranie oczu, ktre wykonywane na widoku publicznym -nie ra. Czsto te zakrywamy usta, jeli nie welonem to w kadym razie podczas ziewania, sapania czy miechu. Ppek stanowi jeszcze wyraniejsze tabu -ostatnio czsto si zdarza, e usuwa si go skrztnie z fotografii, chronic nasze oczy przed jego wymownym ksztatem. Spord czterech wymienionych otworw chyba tylko usta i ppek s uwaane za substytuty otworu genitalnego. Usta bez wtpienia s najwaniejszym z tych substytutw i podczas kontaktw miosnych przekazuj one bardzo wiele sygnaw pseudogenitalnych. W Nagiej mapie wyraziem pogld, e unikatowy dla naszego gatunku rozwj odwinitych warg jest by moe czci tej samej historii, a ich misiste rowe powierzchnie rozwiny si jako imitacja warg sromowych na poziomie biologicznym, a nie na poziomie czysto kulturowym. Podobnie jak wargi sromowe czerwieniej i nabrzmiewaj pod wpywem podniecenia seksualnego i podobnie jak one otaczaj centralnie usytuowany otwr. Od zarania historii sygnay przekazywane przez wargi kobiece byy wzmacniane za pomoc sztucznego barwienia. Szminka jest obecnie jednym z najwaniejszych wyrobw przemysu kosmetycznego i chocia jej kolor zmienia si zalenie od mody, zawsze w kocu wraca do jakiego odcienia ru, co jest replik czerwienienia warg sromowych w stanie silnego podniecenia seksualnego. Nie jest to, rzecz jasna, wiadome naladownictwo sygnaw genitalnych; uwaa si po prostu, e jest "seksowne" czy "atrakcyjne", i koniec. Wargi dorosej kobiety s zwykle nieco wiksze i bardziej misiste ni wargi mczyzny, co nie dziwi, jeli zway na ich symboliczn rol, a t rnic w wielkoci uwypukla si niekiedy jeszcze, malujc szmink powierzchni wiksz, ni nakazywaaby linia samych ust. To rwnie imituje powikszenie, jakiemu ulegaj wargi, gdy podczas podniecenia seksualnego nabrzmiewaj krwi. Wielu pisarzy i poetw widzi w wargach i w ustach siln stref erotyczn, gdy podczas gbokiego pocaunku jzyk, niczym czonek, wsuwa si do ust kobiety. Wyraano te myl, e budowa warg kobiety odpowiada budowie jej (jeszcze niedostpnych dla wzroku) genitaliw. Kobieta o misistych wargach ma podobno misiste wargi sromowe. Kobieta o wskich, zacinitych wargach ma cinite i wskie narzdy pciowe. Jeli istotnie tak bywa,

24

nie jest to przykad mimikry cielesnej, lecz wiadczy tylko o tym, e dana kobieta reprezentuje jaki okrelony typ somatyczny. Ppek nigdy nie wywoywa tylu dyskusji co usta, ale ostatnio i jemu przydarzyo si wiele przygd, co wiadczy o tym, e i on odgrywa wan rol jako echo genitaliw. Nie do, e dawno usunito go z fotografii, to jeszcze na mocy "kodeksu hollywoodzkiego" zakazano jego pokazywania, tak e tancerki w haremach w przedwojennych filmach miay obowizek przykrywa go jak ozdob. Nikt nigdy nie wyjani, dlaczego waciwie ppek jest tabu, jeli nie liczy mao przekonywajcego stwierdzenia, e eksponowanie go moe prowokowa dzieci do pytania o cel jego istnienia i w ten sposb zmusza rodzicw do wyjaniania kopotliwych "faktw z ycia". W wiecie dorosych jest to oczywisty nonsens, a prawdziwa przyczyna tkwi, rzecz jasna, w tym, e ppek bardzo przypomina "sekretny otwr". Poniewa tancerki haremowe, opuciwszy kwefy, wykonuj zazwyczaj wschodni taniec brzucha, poruszajc nim w taki sposb, e w pseudootwr ukazuje si w penej krasie, a towarzyszy temu sugestywne i seksowne wyginanie si i przeciganie, w Hollywoodzie postanowiono, e ten nieskromny szczeg anatomiczny powinno si jako zamaskowa. Jak na ironi, w drugiej poowie dwudziestego wieku, kiedy na Zachodzie kodeks hollywoodzki straci na znaczeniu, do akcji wkroczy owadnity nowo odkrytym duchem republikaskim wiat arabski. Egipskie wykonawczynie taca brzucha zostay oficjalnie poinformowane, e eksponowanie ppka podczas tradycyjnych wystpw folklorystycznych jest niemoralne i niestosowne. Nowy rzd nalega, aby wprowadzi obowizek zakrywania okolic przepony kawakiem jakiego lekkiego materiau. Tak wic w tym czasie, gdy w Europie i w Ameryce ppki wywalczyy sobie powrt do kin i na pla, w Afryce Pnocnej te "lepe" otwory ponownie zapady w niebyt. Nieosonite ppki, od chwili gdy ponownie pojawiy si w wiecie zachodnim, zaczy ulega dziwnej modyfikacji. Stopniowo zmieniay ksztat. Staromodne okrge otwory z dawnych obrazw zaczy ustpowa miejsca wyduonym, pionowym szczelinom. Badajc to dziwne zjawisko, stwierdziem, e wspczesne modelki i aktorki w porwnaniu z modelkami dawniejszych artystw ukazuj poduny ppek szeciokrotnie czciej ni ppek okrgy. Przegld przypadkowo wybranych dwustu obrazw i rzeb z rnych okresw, przedstawiajcych nagie kobiety, wykaza, e okrge ppki stanowiy dziewidziesit dwa procent, a podune jedynie osiem procent. Podobna analiza wspczesnych modelek przedstawionych na fotografiach i aktorek filmowych wykazuje uderzajc zmian proporcji: obecnie odsetek ppkw podunych wzrs do czterdziestu szeciu. Stao si tak nie tylko dlatego, e wspczesne dziewczyny s znacznie szczuplejsze, gdy jakkolwiek tusta i 25

obwisa kobieta nie jest w stanie ukaza zainteresowanym podunego ppka, nie jest wcale powiedziane, e potrafi to kada szczupa. Ppki wysmukych dziewczt z obrazw Modiglianiego s tak samo okrge jak ppki pulchnych modelek Renoira. Co wicej, w latach siedemdziesitych naszego wieku dwie mode dziewczyny o podobnych ksztatach mog pokazywa dwa rne ksztaty ppkw. Nie jest zupenie jasne, jak dokonaa si ta zmiana i czy bya ona niewiadom a, czy te moe sprzyjali jej wspczeni fotografowie. Wydaje si, e ma ona jaki zwizek z subteln zmian pozycji ciaa, ktr przybieraj modelki, a ta z kolei -z intensywniejszym wdychaniem powietrza. Nie ulega jednak wtpliwoci, e zmiana ksztatu ppka ma zasadnicze znaczenie. Klasyczny okrgy ppek w swojej symbolicznej roli jako otwr zanadto przypomina odbyt. Przybierajc bardziej owalny, pionowo wyduony ksztat szczeliny, automatycznie przyjmuje form bardziej zblion do formy narzdu pciowego, na skutek czego jego warto jako symbolu seksualnego niepomiernie wzrasta. Chyba to wanie dokonuje si w zachodnim wiecie, od chwili gdy ppek wyszed z ukrycia i zacz funkcjonowa jako wyrany sygna erotyczny. Poladki. Od krocza i jego substytutw przechodzimy teraz do tylnej strony okolicy miednicowej, gdzie znajduj si parzyste misiste pkule o nazwie poladki. Bardziej wydatne u kobiet ni u mczyzn, s one charakterystyczne dla czowieka -nie wystpuj u innych gatunkw naczelnych. Gdyby kobieta zechciaa si zaprezentowa mczynie w typowej dla naczelnych pozycji wyraajcej zaproszenie do kopulacji, czyli w pozycji pochylonej, jej genitalia ukazayby si oczom patrzcego tak, jakby byy obramowane dwiema gadkimi pkulami ciaa. To skojarzenie sprawia, e poladki s w naszym gatunku wanym sygnaem seksualnym, ktry prawdopodobnie ma bardzo stary rodowd biologiczny. Stanowi on u ludzi odpowiednik "obrzmienia seksualnego", wystpujcego u innych gatunkw. Rnica polega na tym, e w naszym gatunku jest ono stae. U innych gatunkw owo obrzmienie pojawia si i znika zalenie od cyklu menstruacyjnego, osigajc maksimum podczas receptywnoci pciowej samicy, to znaczy w okresie owulacji. Poniewa kobieta jest seksualnie receptywna niemal stale, jej "obrzmienia seksualne" s w stanie staego "napompowania". Gdy nasi dawni przodkowie zaczli przybiera postaw pionow, narzdy pciowe stay si lepiej widoczne od przodu ni od tyu, ale poladki zachoway swoje znaczenie seksualne. Chocia sama kopulacja coraz czciej odbywaa si w pozycji frontalnej, kobieta moga wysya sygnay seksualne, w jaki sposb uwydatniajc szczegy tylnych partii ciaa. W dzisiejszych czasach, gdy idca dziewczyna nieco silniej zakoysze poladkami, mczyzna odbiera to jako silny sygna erotyczny. Podobnie gdy przybiera ona 26

postaw, w ktrej poladki "niechccy" uwypuklaj si bardziej ni zwykle. Czasami zdarza si zobaczy charakterystyczn dla naczelnych pen prezentacj, jak na przykad w synnej figurze kankana. Powszechnie znane s te dowcipy o mczynie pragncym poklepa czy popieci poladek dziewczyny, ktra zupenie niewinnie schylia si, aby co podnie. Od najdawniejszych czasw znane s dwa warte skomentowania zjawiska zwizane z poladkami. Pierwsze to naturalny stan znany jako steatopygia, drugie za -sztuczne urzdzenie o nazwie turniura. Steatopygia dosownie znaczy "tusty tyek" i odnosi si do znacznie powikszonych rozmiarw poladkw u pewnych ludw, takich jak Buszmeni w Ameryce Poudniowej. Niektrzy utrzymuj, e jest to zjawisko magazynowania tuszczu, analogiczne do garbu wielbda, ale poniewa u kobiet wystpuje ono w znacznie wikszym stopniu ni u mczyzn, blisze prawdy wydaje si mniemanie, e chodzi tu o specjalizacj sygnaw seksualnych wychodzcych z tej czci ciaa. Wydaje si, e u kobiet buszmeskich sygna ten wyksztaci si lepiej ni u kobiet innych ras. Moliwe nawet, e stan taki by waciwy wikszoci naszych dawnych przodkw, ale uleg pniej redukcji na rzecz sportowego kompromisu, jakim jest mniej wyzywajcy ksztat poladkw kobiety wspczesnej. Z pewnoci Buszmenw dawniej byo wicej ni obecnie i przed ekspansj murzysk zaludniali znaczn cz Ameryki. Ciekawa jest te dua liczba prehistorycznych statuetek pochodzcych z wielu miejsc w Europie i poza ni, przedstawiajcych kobiety o podobnej budowie, a wic z nieproporcjonalnie wielkimi w stosunku do reszty ciaa, wystajcymi poladkami. Istniej dwa wyjanienia. Albo kobiety prehistoryczne istotnie miay tak wydatne poladki, ktre suyy im do wysyania sygnaw seksualnych do mczyzn, albo te dawni rzebiarze mieli tak obsesj na punkcie erotycznego oddziaywania poladkw, e -jak wspczeni nam karykaturzyci -pozwalali sobie na znaczny stopie swobody artystycznej. Jakkolwiek byo, prehistoryczne poladki panoway niepodzielnie. Potem, rzecz dziwna, kolejno na rnych obszarach wraz z pojawianiem si nowych form sztuki statuetki kobiet o wydatnych poladkach zaczy znika. Wszdzie tam, gdzie w sztuce prehistorycznej wystpuj statuetki, najstarsze maj taki wanie ksztat. Z czasem ich miejsce zajmuj statuetki kobiet wysmukych. Kobiety o tustych poladkach musiay by istotnie kiedy zjawiskiem powszechnym, a dopiero potem stopniowo wyginy, gdy inaczej nie daoby si wyjani przyczyny tej szeroko udokumentowanej zmiany w sztuce prehistorycznej. Mskie zainteresowanie kobiecymi poladkami trwa nadal, ale poza nielicznymi wyjtkami, zostay one zmniejszone do naturalnych proporcji, ktre mona oglda na dwudziestowiecznych ekranach kinowych. Tancerki z malowide ciennych staroytnego Egiptu bez trudu 27

znalazyby prac we wspczesnym nocnym klubie, a obwd bioder Wenus z Milo, gdyby dzi ya, nie wynosiby wicej ni 95 centymetrw. Wyjtki od tej prawidowoci s o tyle intrygujce, e w pewnym sensie s wiadectwem nawrotu do czasw prehistorycznych i ukazuj ponowne zainteresowanie mczyzny znacznie uwydatnionymi tylnymi partiami ciaa kobiety. Tu przechodzimy od naturalnego cielesnego zjawiska, jakim bya steatopygia, do sztucznego urzdzenia znanego jako turniura. Jedno i drugie daje ten sam efekt, to znaczy wydatne powikszenie okolic poladkw, tyle e gdy chodzi o turniur, osiga si to za pomoc grubej poduszki lub jakiej specjalnej konstrukcji umieszczonej pod sukni. W swoich pocztkach turniura bya rodzajem krynoliny w odwrocie. Zwyczaj wypychania bioder w rejonie miednicy by czsty w modzie europejskiej i chcc wprowadzi nowy element -uwydatnienie poladkw -wystarczyo usn wkadki z przodu i z bokw. Tak wic turniura powstaa w procesie "redukcji", a nie wyolbrzymiania, dziki czemu wesza do ekskluzywnej mody bez nieprzychylnych komentarzy. Z racji tego sposobu pojawienia si, niejako przez negacj, turniura nie wywoywaa -oczywistych -skojarze seksualnych. Okrga wypchana turniura z lat siedemdziesitych ubiegego wieku zanika po kilku latach, ale ju w latach osiemdziesitych wrcia triumfalnie, i to w wyolbrzymionej formie. Zamienia si ona wwczas w du, sterczc z tyu pk, utrzymywan na swoim miejscu za pomoc konstrukcji z drucianej siatki i stalowych spryn, na widok ktrej zareagowaby nawet wyczerpany Buszmen. Z nastaniem lat dziewidziesitych znikn jednak i ten rodzaj turniury, a coraz bardziej wysportowana kobieta dwudziestego wieku wcale nie yczy sobie jej powrotu. W dzisiejszych czasach wyolbrzymienie poladkw ogranicza si do rzadko stosowanych "sztucznych pup", prowokujcych pz oraz karykatur. Nogi. Kobiece nogi jako noniki sygnaw seksualnych byy i s przedmiotem ywego zainteresowania mczyzn. Z natury ich anatomii zewntrzne czci ud kobiecych zawieraj wiksze pokady tuszczu ni ud mskich. Byway okresy, kiedy pulchna noga bya czynnikiem erotycznym. Kiedy indziej samo pokazanie nogi byo nonikiem sygnaw seksualnych. Zrozumiae, e im wyej odsonita noga, tym bardziej pobudzajco dziaa, a to ze wzgldu na blisko waciwej strefy genitalnej. Wrd sztucznych rodkw poprawiajcych ksztat ng wymieni mona "sztuczne ydki", ktre nosio si pod nieprzezroczystymi poczochami, ale bya to rzadko podobnie jak "sztuczne pupy". Czciej uywano pantofli na wysokich obcasach, gdy podniesienie pity miao poprawi ksztat nogi, pozornie j wyduajc, a

28

wyduenie koczyn jest elementem dojrzewania. Dugie nogi to dojrzao, a zatem seksowno. Istniaa te tendencja, by wciska damskie stopy do nieco przyciasnych pantofelkw; stopa dorosej kobiety z natury jest nieco mniejsza od stopy dorosego mczyzny, a zwikszenie tej rnicy sprawia, e damska stopa jako sygna seksualny dla mczyzny prezentuje si bardziej kobieco. Drobna stpka zawsze cieszya si uznaniem mczyzn i niejedna kobieta cierpiaa istne mki, aby uzyska ten efekt. Tradycyjn postaw mczyzn oddaj sowa Byrona: "stpki drobne jak u sylfidy zwiastuj nad sob ksztaty jeszcze powabniejsze". Taki pogld na damskie stopy znajduje swoje odzwierciedlenie w niemiertelnej bajce o Kopciuszku, ktra liczy sobie co najmniej dwa tysice lat. Brzydkie siostry maj zbyt wielkie stopy, aby je wcisn w malutki szklany pantofelek. Tylko pikna bohaterka o odpowiednio maych stpkach potrafi podbi serce ksicia. W Chinach moda na mae kobiece stpki osigna kiedy takie rozmiary, e deformowano stopy modych dziewczt na skutek bardzo ciasnego obwizywania. Obwizana stopa, czyli jak j nazywano "zocista lilia", piknie si prezentowaa w malutkim ozdobnym pantofelku, ale potem przypominaa raczej znieksztacon wisk raciczk. Ta bolesna praktyka miaa tak wielkie znaczenie, e rozmiar stp dziewczyny stanowi o jej wartoci handlowej; wystawiajc na pokaz pantofelki, okrelano cen panny modej. Wspczesna kobieta, ktr "wykaczaj stopy", to tylko odlege echo tego dawnego zjawiska. Oficjalnie praktyk "zocistych lilii" uzasadniano tym, e dziki niej kady mg stwierdzi, i dana kobieta nie musi pracowa -majc takie stopy nie jest zdolna do pracy. Ale nie musia przecie pracowa take jej m, chocia jego stopy rozwijay si bez przeszkd. Dlatego bardziej przekonuje wyjanienie, e u rde tego zwyczaju ley denie do uwydatnienia rnic midzy pciami. Ta sama zasada rzdzi wieloma innymi praktykami obyczajowymi. Takie lub inne znieksztacenie czy wyolbrzymienie, oficjalnie podyktowane wymogami mody lub statusu spoecznego, przy gbszym zbadaniu odsania zazwyczaj swoje waciwe korzenie: ch podkrelenia biologicznych cech -kobiecych lub mskich. Dobrym przykadem jest tu sztuczne ciskanie damskiej talii. Pomijajc szczegy anatomiczne, nogi wysyaj sygnay seksualne przez swoje pozycje. W wielu kulturach dziewczta wychowuje si w przekonaniu, e stanie lub siedzenie z rozstawionymi nogami jest niestosowne. Przybieranie takiej pozy oznacza "otwieranie" genitaliw: nawet jeli s one niewidoczne, przekaz jest czytelny. Z nadejciem mody na damskie spodnie i zanikiem surowych zasad etykiety poza z rozstawionymi nogami upowszechnia si; coraz czciej przybieraj j take modelki wystpujce w reklamach. 29

Co, co dawniej szokowao, obecnie co najwyej prowokuje. Mimo wszystko jednak dziewczyna w spdnicy wci jeszcze przestrzega dawnych regu. Ukazywanie przybranego tylko w majteczki krocza dzi te zazwyczaj uwaane jest za zbyt wyrany sygna zapraszajcy. Tradycyjnie "grzeczna dziewczynka" trzyma wic nogi razem, ale i w tym nie moe przesadza, przyciskajc je zbytnio do siebie. W ten sposb, lub gdy zakadajc nog na nog, silnie zaciska uda, sprawia wraenie, e "stawia opr", co take jest swoist prowokacj seksualn. Zgodnie z purytaskim rozumowaniem dziewczyna okazuje w ten sposb, e jej myli s zajte seksem. Istotnie dziewczyna, ktra stara si przesadnie chroni swoje genitalia, zwraca na siebie uwag tak samo jak dziewczyna, ktra je pokazuje. Podobnie gdy podczas siadania spdniczka zadrze si lekko i odsoni wicej, niby naleao, dziewczyna, prbujc j obcign, podkrela tylko seksualno sytuacji. Jedynie unikanie skrajnoci nie generuje sygnaw seksualnych. U mczyzny rozstawienie ng ma mniej wicej to samo znaczenie co u kobiet, gdy i ono komunikuje: "pokazuj ci genitalia". Siedzenie z nogami szeroko rozstawionymi jest pozycj dominujcego i pewnego siebie mczyzny (chyba e jest zbyt otyy, by je zbliy). Brzuch. Zmierzajc teraz ku grze, powyej strefy genitaliw, dochodzimy do brzucha, ktry moe mie dwa charakterystyczne ksztaty: paski i wystajcy. Kochankowie maj zwykle brzuchy paskie, a brzuchy wystajce mona najczciej zobaczy u niedoywionych dzieci i arocznych mczyzn. Wystajcy brzuch rzadziej obserwuje si u dorosej kobiety ni u dorosego mczyzny, nawet jeli oboje maj podobn nadwag. A to dlatego, e u kobiet tkanki gromadz wicej tuszczu w okolicach ud i bioder ni w okolicach brzucha. Gdy mamy do czynienia ze znaczn nadwag, wwczas zarwno kobieta jak mczyzna mog przybra taki sam krgy ksztat, ale w sytuacjach umiarkowanych ta rnica w rozmieszczeniu tuszczu jest do wyrana. W rednim i starszym wieku take wielu przedtem szczupych mczyzn miewa pokane i wystajce brzuchy. Czym mona to wytumaczy? Niekiedy dowcip rysunkowy mwi wicej, ni zamierzy czy nawet zrozumia sam artysta. W pewnej kreskwce do brzuchatego mczyzny w rednim wieku stojcego na play zblia si pikna, moda dziewczyna w bikini. Gdy jest ju blisko, mczyzna spostrzega j i zaczyna wciga swj obwisy brzuch, a gdy dziewczyna jest tu-tu, jego klatka piersiowa jest ju wydta, a brzuch zupenie wcignity. Gdy dziewczyna odchodzi, brzuch z wolna zaczyna si wydyma i zwisa, a kiedy dziewczyna znika w oddali, brzuch wraca do swojego dawnego ksztatu. Dowcip ten mia oczywicie zobrazowa wiadom kontrol, jak czowiek 30

sprawuje nad swoj sylwetk -i nad swoim wizerunkiem seksualnym -ale ujawnia on te co, co u ludzi dzieje si niewiadomie i prawie nieustannie i co ma zwizek z demonstrowaniem seksualnoci. Ot podniecenie seksualne lub te zainteresowanie pci przeciwn powoduje automatyczne napicie mini brzucha. Pomijajc rnice indywidualne, przejawia si to w oglnej rnicy w ksztatach ciaa u modych i starszych mczyzn. Modzi mczyni maj wysz potencj seksualn i, oglnie biorc, dostosowany do tego odpowiedni ksztat ciaa. Maj oni pokazowy ksztat ciaa, typowy dla naszego gatunku, a wic szerokie bary, dobrze rozwinit klatk piersiow, wskie biodra. Paski brzuch stanowi element tej zwajcej si ku doowi piramidy, jak jest ksztat ciaa. Starsi mczyni miewaj raczej obwise i przygarbione barki, spaszczon klatk piersiow i masywniejsze biodra. Czci tej teraz ju odwrconej piramidy, jak stanowi wwczas ludzkie ciao, jest wydty brzuch. Taki ksztat ciaa starszego mczyzny komunikuje: "Mam ju za sob etap tworzenia si par". W czasach wspczesnych starsi mczyni, ktrzy modzieczo i potencj seksualn uczynili przedmiotem kultu znamionujcego wysoki status spoeczny, rozpaczliwie walcz o powstrzymanie tego niemal nieuchronnego odwracania si ksztatw. Stosuj wic bezwzgldne diety, wicz, niekiedy nosz obcise gorsety i staraj si ze wszystkich si napina coraz mniej sprawne minie brzucha. Wszystko byoby znacznie prostsze, gdyby byli zdolni wci od nowa zakochiwa si. Romans, ktrego integraln cz stanowi przecie wiczenia fizyczne, jest dla brzucha rwnie korzystny jak dieta i gorset. Pod wpywem namitnoci minie brzucha napinayby si automatycznie i pozostaway w tym stanie, gdy przeywajc stan zakochania mczyni ci w dosownym, biologicznym sensie wracaliby do stanu modoci, a ich ciaa robiyby wszystko, by si dostosowa do ich nastroju. Oczywicie od czasu do czasu wielu mczyzn podejmuje wysiki w tym kierunku, ale proces ten musiaby by niemal nieprzerwany, gdy inaczej nastpuje trwae odwrcenie ksztatw ciaa, ktre nie moe ju wtedy liczy na wikszy sukces. Nie trzeba dodawa, e tego rodzaju przedsiwzicia fatalnie oddziauj na waciw rol biologiczn starszego pana, ktrej istot jest rodzicielstwo i troska o rodzin. Kiedy sytuacja bya inna. Dawno, dawno temu, zanim cuda medycyny tak nienaturalnie wyduyy nam ycie, starsi mczyni na og szybko odchodzili, by spocz w ziemi. Z racji wagi naszego ciaa jako naczelnych oraz innych cech cyklu yciowego naturalnym okresem ycia dla mczyzny jest nie wicej ni czterdzieci do pidziesiciu lat. Wszystko ponad to stanowi premi. W dawnych czasach dominujcy, podstarzay mczyzna utrzymywa swj status czsto nie dziki modzieczoci, lecz wadzy, jak sprawowa. Atrakcyjn mod kobiet kupowao si raczej, ni si j zdobywao. Tusty pan, 31

wadca haremu, nie musia dba o swoje opase cielsko ani o to, e wysya jakie antyseksualne sygnay. Doprowadzio to do powstania w haremie taca brzucha. Pocztkowo polega on na tym, e kobieta wykonywaa ruchy kopulacyjne na spasionym i niezdolnym do czynu cielsku pana i wadcy. Niezdolny do ruchw kopulacyjnych mczyzna musia ucieka si do pomocy specjalnie wyszkolonych modych kobiet, ktre podczas zblie potrafiy przej na siebie rol mczyzny; koyszc i potrzsajc biodrami, wsuway jednoczenie do pochwy nieruchomy czonek i doprowadzay do orgazmu, ktry naleaoby raczej uzna za akt rozrodczej masturbacji. Wymylne i zrnicowane ruchy, wypracowane przez owe kobiety i majce na celu podniecenie tustych, dominujcych mczyzn, stay si podstaw synnego wschodniego taca brzucha. Jako wizualny wstp byy one coraz bardziej wyszukane, a stay si samodzielnym pokazem, ktry mona dzi czsto oglda w nocnych klubach i kabaretach. Dla wspczesnego mczyzny podboje seksualne, ktre nie wymagaj od niego zachcajcych sygnaw mskoci, ograniczaj si do krtkich wizyt u prostytutek. W duszych zwizkach musi on teraz przywizywa znacznie wiksz wag do swojego osobistego powabu seksualnego. Pod tym wzgldem mczyzna wrci teraz do sytuacji bardziej naturalnej dla czowieka, ale jednoczenie jego ycie ulego sztucznemu wydueniu. To wanie doprowadzio mczyzn do troski o "modzieczo i krzepko", gdy przekroczywszy trzydziestk, nieuchronnie zaczyna odczuwa spadek swojej wydolnoci seksualnej. Nie byoby problemu, gdyby okoo czterdziestki czu ju na sobie tchnienie mierci. Odchowawszy potomstwo, mgby spokojnie wynie si na tamten wiat. Jednake teraz, gdy spodziwszy potomstwo, ma przed sob jeszcze okoo p wieku, widzi w tym nie lada problem, czego dowodem s te wszystkie ksiki o diecie, kunie zdrowia i inne akcesoria wspczesnego ycia. Talia. Tutaj znw wracamy do sygnaw seksualnych wysyanych przez kobiety, ktre maj wsz ni mczyni tali, przynajmniej taka si wydaje w zestawieniu z szerokimi, przystosowanymi do rodzenia biodrami i nabrzmiaymi zaokrglonymi piersiami. Szczupo talii jest wic u kobiet wanym sygnaem seksualnym, podatnym na sztuczne modyfikacje, o czym bya ju mowa. Sygna ten mona wzmocni bezporednio lub porednio -ciskajc tali bd powikszajc biust i biodra. Maksymalny sygna mona przekaza, stosujc oba te zabiegi rwnoczenie. Biust mona powikszy, podnoszc go za pomoc obcisego stroju, umieszczajc poduszeczki czy wreszcie w drodze chirurgii kosmetycznej. Biodra mona powiksza za pomoc poduszek lub sztywnych strojw okrgych fasonach. Objto talii mona zmniejsza, stosujc obcise sznurowanie lub noszc pasek. 32

Damskie gorsety maj dug i nie zawsze szczliw histori. W dawnych czasach byway one nieraz tak cise, e nadweray ebra i szkodziy rozwojowi puc modej dziewczyny, uniemoliwiajc prawidowe oddychanie. W pnym okresie wiktoriaskim za atrakcyjn uwaano tak dziewczyn, ktrej obwd talii w calach by rwny jej wiekowi w latach. Aby osign ten cel, wiele modych dam zmuszonych byo spa w ciasno zasznurowanych gorsetach, ktre trzeba te byo nosi w cigu dnia. W okresach gdy modne byway krynoliny, moliwe byo znaczne rozlunienie wymaga wobec talii, gdy w zestawieniu z biodrami, ktre w tych spdnicach wydaway si ogromne, kada talia wygldaa na wsk. W dwudziestym wieku talie ju rzadziej zwano za pomoc gorsetw, z ktrych z czasem cakowicie si wyswobodzono, polegajc na cisej diecie jako rodku na "zwanie" talii. Obwd talii przecitnej kobiety brytyjskiej wynosi obecnie okoo 70 centymetrw. Modelka Twiggy, typowa dziewczyna z Playboya, i kada miss wiata maj w talii nie wicej ni 60 centymetrw. Wspczesne zawodniczki, stawiajce swoim ciaom mskie wymagania, miewaj talie o obwodzie niewiele przekraczajcym 70 centymetrw. Cyfry te nabieraj wikszego znaczenia, gdy odniesie si je do rozmiarw biustu i bioder, ukazujc w ten sposb "wcicie w talii", ktre jest gwnym nonikiem sygnau zwizanego z kobiecym ksztatem. Okazuje si teraz, e Twiggy (73-60-82) i miss wiata (9060-90) rni si od siebie, a sygna wysyany za pomoc talii przez t ostatni jest znacznie silniejszy. W zwizku z tali naley wspomnie o jeszcze jednym czynniku. Wcicie mona ocenia albo w porwnaniu do gry, albo do dou, i moe ono by rne. Miss wiata jest pod tym wzgldem doskonale harmonijna, zarwno bowiem rnica midzy tali a biustem, jak i tali a biodrami wynosi u niej 30 centymetrw. Jednak przecitna kobieta brytyjska (92,569,5-97,5) bardziej zwa si od bioder do talii ni od biustu do talii. Fakt, e jej biodra s o pi centymetrw szersze ni biust, daje jej co, co okrela si jako piciocentymetrowy "uskok". Jest to cecha charakterystyczna dla przecitnej kobiety take w innych krajach Zachodu. We Woszech wynosi on take pi centymetrw, w Niemczech i w Szwajcarii -6, a w Szwecji i we Francji -7,8 centymetra. Cyfry te w znaczny i istotny sposb rni si od cyfr przypisywanych dziewczynie z Playboya, ktre zwykle wynosz 92,5-60-87,5. Innymi sowy, mamy tu nie "uskok", lecz piciocentymetrowe "wzniesienie". Uywane wobec takiej dziewczyny okrelenie "cycata" mwi nie tyle o tym, e ma ona obfitszy biust -bo rozmiar jej biustu jest identyczny jak u przecitnej kobiety brytyjskiej -ile o tym, e ma o dziesi centymetrw wsze tali i biodra, 33

dziki czemu biust przyciga uwag. Nie jest atwo znale tak niezwyk kobiet. Poniewa dla potrzeb magazynw ilustrowanych dziewczyna musi by fotografowana nago, jest to problem czysto biologiczny i nie pomog tu adne sztuczki. Aby zaj si tym dokadniej, pozostawmy teraz tali i skupmy uwag na rejonie klatki piersiowej. Piersi. Dorosa kobieta reprezentujca gatunek ludzki jako posiadaczka pary wypukych, pkulistych gruczow piersiowych stanowi wyjtek wrd naczelnych. Jej piersi nie s, rzecz jasna, tylko organem karmienia, gdy stercz i pozostaj nabrzmiae nawet wtedy, gdy nie wytwarzaj mleka. Pod wzgldem ksztatu s one jeszcze jedn imitacj podstawowej strefy pciowej, innymi sowy -wytworzon przez natur kopi pkolistych poladkw. Dziki temu kobieta stojca w charakterystycznej dla ludzi pozycji wyprostowanej, z twarz zwrcon ku mczynie, moe mu wysya silny sygna seksualny. Istniej jeszcze dwa inne echa podstawowego ksztatu poladkw, jako sygna nie s one jednak tak silne jak piersi. Jednym z nich jest gadkie, zaokrglone kobiece rami, ktre gdy si je lekko odsoni cignwszy w d sweterek lub bluzk, prezentuje si jako zaokrglony pkolisty ksztat. W okresach mody na suknie z gbokim dekoltem jest to czsto stosowany instrument erotyczny. Drugie to gadkie, krge kobiece kolano. Przy zgitych i zczonych nogach kolana jawi si oczom mczyzny jako kolejna para pkul. Czsto wymienia si je w kontekstach erotycznych. Podobnie jak ramiona -wywieraj one najwiksze wraenie, gdy s tylko czciowo odkryte. Gdy spdnica jest tak krtka, e widoczna jest caa noga, wraenie jest sabsze, wtedy bowiem kolana stanowi tylko okrge zakoczenia ud, nie za samodzielne pkule. Jako echo poladkw s one jednak duo sabsze; najwiksze wraenie wywieraj piersi. Jest zasadnicza rnica midzy dziecicymi reakcjami na kobiece piersi i reakcjami seksualnymi ludzi dorosych. Wikszo mczyzn interesuje si piersiami ze wzgldw czysto seksualnych. Niektrzy teoretycy uwaaj jednak, e jest inaczej, e takie zainteresowanie wiadczy o infantylizmie. Oba te pogldy s jednostronne, poniewa wane s oba te czynniki. Mczyzna caujcy sutek kochanki by moe nie cauje pseudopoladkw, lecz raczej wraca w ten sposb do rozkoszy niemowlctwa, ale zakochany mczyzna, ktry wpatruje si w kobiece piersi albo je pieci, moe te reagowa w pierwszym rzdzie na ich pkolisty, przypominajcy poladki ksztat, nie za odnawia doznania pynce z dotykania piersi matki w okresie niemowlctwa. Dla maej rczki niemowlcia pier matki jest zbyt wielka, by mogo j obj lub cisn, ale dla rki dorosego ma ona odpowiedni krgy ksztat, w zadziwiajcy sposb przypominajcy ksztat

34

poladka. Podobnie od strony wizualnej -dwie piersi bardziej przypominaj dwa poladki ni jaki niewyrany ksztat, ktry widzi z bliskiej odlegoci karmione piersi niemowl. Seksualizm kobiecych piersi ma wic dla naszego gatunku pierwszorzdne znaczenie i chocia nie wyczerpuje sprawy, w znacznej mierze wyjania nieustanne zaabsorbowanie kobiecym biustem panujce w spoeczestwie. Dlatego wanie angielscy purytanie uwaali, e naley spaszcza piersi za pomoc stanikw. W siedemnastowiecznej Hiszpanii zastosowano jeszcze drastyczniejsze rodki -modym dziewcztom przytwierdzano do rozwijajcych si piersi oowiane pytki majce zapobiec dalszemu ich wzrostowi. Takie postpowanie nie oznacza, rzecz jasna, braku zainteresowania kobiecymi piersiami; wrcz przeciwnie -jest to raczej przyznanie, e ten rejon generuje sygnay seksualne i e ze wzgldw kulturowych naley je stumi. Daleko bardziej rozpowszechnione i czstsze byy rozmaite sposoby uwydatniania piersi. Uwydatnianie prawie zawsze polegao nie tyle na ich powikszaniu, ile na podnoszeniu. Innymi sowy, chodzio o podkrelenie ich pkolistego ksztatu celem wikszego upodobnienia do poladkw. Piersi podciga si za pomoc obcisych sukni, ktre nadaj im bardziej wypuky wygld, albo te zblia si do siebie, aby upodobni wgbienie midzy nimi do wgbienia midzy poladkami, wreszcie ujmuje si je cile w biustonosz, aby sterczay, a nie obwisay. Bywao, e do sprawy tej przywizywano jeszcze wiksz wag. Na przykad staroytny indyjski podrcznik sztuki mioci poucza, e "stae stosowanie antymonu i wody ryowej tak powikszy i uwypukli piersi modej dziewczyny, e jak zodziej kradnie zoto, tak ona ukradnie serce mionika". W niektrych kulturach pierwotnych uznaniem ciesz si jednak piersi obwise i opadajce, a mode dziewczyny zachca si do pocigania ich ku doowi, aby przypieszy takie ich ukierunkowanie. Rwnie w bliszych nam okolicach kobiety o maych, a nawet zupenie paskich piersiach, maj swoich gorcych zwolennikw. Te wyjtki od oglnej zasady domagaj si jakiego wyjanienia. Antropolog spoeczny poprzestaby zapewne na przypisaniu ich "rnicom kulturowym". Stwierdziby, e kada kultura i kady okres maj wasne kryteria pikna i waciwie wszystko jest dopuszczalne, jeli zostanie zaakceptowane przez plemi lub spoeczestwo. Nie istnieje tu aden biologiczny temat z wariacjami, lecz raczej szeroki wachlarz rwnorzdnych moliwoci, z ktrych kad naley ocenia, uwzgldniajc jej wasne zalety. Ale taki pogld rodzi od razu zasadnicze pytanie, dlaczego u ludzkiego zwierzcia, zarwno u mczyzny jak u kobiety, ewolucyjnie wytworzyo si tak wiele rnych i charakterystycznych dla caego gatunku szczegw w budowie ciaa. Typowa kobieta ma przecie wypuke piersi, ktre nie wystpuj u mczyzny, i przecie 35

pokazuje je swojemu potomstwu zarwno w okresie karmienia jak poza nim, podczas gdy u pozostaych gatunkw ta rzucajca si w oczy cecha nie wystpuje. Piersi stanowi wic dla Homo sapiens podstawowy temat biologiczny, a wszelkie wariacje, czyli rnice, s postrzegane jako odstpstwo od normy i wymagaj specjalnych wyjanie, a nie traktowania ich jako rwnorzdnych odmian kulturowych, ktre mona objani "obyczajem plemiennym". Zrozumienie tych wyjtkw uatwi nam spojrzenie na "cykl yciowy" typowej piersi kobiecej. U dziecka jest ona jedynie brodawk sutkow na paskiej klatce piersiowej. Pniej, podczas pokwitania, brodawka sutkowa nabrzmiewa do rozmiarw pczka. W tej fazie wypukoci s ukierunkowane prosto ku przodowi. W miar wzrostu i przybierania na wadze zaczynaj one ciy ku doowi, a ich dolna cz staje si bardziej zaokrglona ni grna. Jednak sutki wci jeszcze wystaj ku przodowi. Jest to stan charakterystyczny dla pnego okresu dojrzewania. Nastpnie, gdy dziewczyna osiga dwudziesty rok ycia, a jej piersi wci rosn, z wolna zaczynaj si one zwraca ku doowi, a w wieku rednim kobieta o penych piersiach, aby zapobiec widocznemu ju wtedy ich obwisaniu, musi stosowa jakie rodki podtrzymujce. Istniej wic tu trzy podstawowe stadia: mae u niedojrzaej dziewczynki, wyrane i wystajce u modej dorosej kobiety i obwise u kobiety starszej. W tym wietle rnice kulturowe nabieraj wicej sensu. Jeli z jakiego powodu zaledwie dojrzewajce dziewczyny uwaa si za seksualnie bardziej atrakcyjne -bardziej ceni si piersi mae. Gdy preferuje si kobiety starsze -modne staj si piersi obwise. Wikszo preferuje stadium porednie, gdy reprezentuje ono prawdziw faz pierwszej aktywnoci seksualnej kobiety. Kobiety sabiej rozwinite fizycznie naladuj stan piersi rozwinitych, a wic wyranie wystajcych, za pomoc poduszeczek, natomiast kobiety starsze, pragnce stworzy wraenie pierwszej wieoci pciowej, zastosuj sztuczne sposoby suce podniesieniu piersi. Preferowanie pozornie niedojrzaych dziewczt mona tumaczy w rnoraki sposb. Mczynie yjcemu w represyjnej w sferze seksu kulturze purytaskiej spaszczenie piersi kobiecych pomaga stumi silny popd seksualny. Dla mczyzny majcego skonnoci do roli "ojca" wobec swojej kobiety jako "crki" atrakcyjne bd dziewczce mae piersi. Dla utajonego homoseksualisty mae piersi bd bardzo pocigajce, gdy nadaj kobiecie chopicy wygld. W spoeczestwach, w ktrych rola kobiety jako matki jest kulturowo waniejsza ni jej rola seksualna, bardziej pocigajce, nawet u modych dziewczt, bd piersi obwise. Musz wic one "postarza" swoje piersi, obcigajc je ku doowi.

36

Dla wikszoci mczyzn najbardziej pocigajce s jednak takie piersi, ktre jako pkule osigny najwyszy stopie uwypuklenia, a nie stay si jeszcze tak wielkie, e zaczynaj opada ku doowi. Wyjania to, na czym polega problem fotografa z Playboya, mianowicie na tym, e jedna cecha (wikszy wymiar) zagraa drugiej (wypukoci skierowanej do przodu). By sfotografowa superpiersi, fotograf musi znale rzadki okaz dziewczyny, ktra zachowaa jdrno piersi, gdy urosy ju one do normalnych rozmiarw piersi dojrzaej kobiety. Ciekawe, e ogranicza go to do wskiego zakresu wieku, jakim jest pny okres dojrzewania. Jest to oczywicie najbardziej istotny moment w cyklu rozwojowym tego typu sygnalizowania seksualnego i dlatego stadium to usiuj sztucznie przeduy i naladowa kobiety starsze, posugujc si rozmaitymi technikami

podtrzymywania piersi. Efekt superpiersi ulega poredniemu wzmocnieniu u dziewczt o niewielkich wymiarach talii i bioder. Tu wracamy do problemu oglnych zmian, ktre z wiekiem zachodz w budowie ciaa kobiety. Testy wykazay, e co kade pi lat waga przecitnej kobiety wzrasta o okoo ptora kilograma. Niewielki udzia maj w tym piersi, ktre z upywem lat coraz bardziej obwisaj. Nieproporcjonalnie duo dostaje si natomiast biodrom i udom, co nadaje kobietom w rednim wieku charakterystyczny "biodrzasty" wygld. Tak tworzy si wspomniany wczeniej "uskok" -nieco wikszy rozmiar bioder ni biustu. W niektrych czciach wiata, zwaszcza w krajach rdziemnomorskich, u kobiet, ktre ukoczyy dwudziesty rok ycia, zmiana ta zachodzi w niezwykym tempie. Niemal z dnia na dzie szczupe i wysmuke dziewczta, na skutek tycia w okolicach miednicy, zamieniaj si w typowe podstarzae "matrony". W innych rejonach zmiana ta dokonuje si agodniej, ale oglna tendencja jest ta sama. Dopiero w starszym wieku, gdy ciao zaczyna si kurczy, tendencja ta ulega odwrceniu. Dla wielu zachodnich kobiet, pragncych zachowa modzieczy wygld, naturalna skonno biologiczna naszego gatunku stanowi trudne wyzwanie i wymaga poddania si katuszom systematycznej diety. Kobiety te nie walcz tylko z obarstwem, one walcz z natur. Nie chodzi o to, e musz po prostu je "normalnie", ale jeli maj zachowa swoja dziewczc sylwetk, musz z ca premedytacj je za mao. Sytuacja nie zawsze bya tak drastyczna jak dzi. W przeszoci pulchne i krge ksztaty kobiece pod wzgldem seksualizmu cieszyy si wielkim uznaniem. Obfite krzywizny nie maj w sobie nic niekobiecego. Jednak z pewnoci sygnalizuj one faz macierzystwa, a nie dziewictwa, podczas gdy nowoczesna kobieta, pod wpywem powszechnego dzi kultu modoci, cielenie pragnie pozosta dziewic, nawet gdy prowadzi ycie pciowe i rodzi dzieci. 37

T o e pulchne ksztaty dorosej kobiety s zasadniczo zwizane z okresem macierzystwa, a nie z okresem zalotw w yciu czowieka, znajduje potwierdzenie w fakcie, e gdy matka z dzieckiem przybiera na wadze nieco ponad trzy kilogramy, kobieta niezamna przybiera tylko niespena kilogram. Mora std taki, e jeli kobieta pragnie zachowa dziewczce ksztaty, powinna te zachowa dziewczcy status. Jako niezamna, bez wzgldu na wiek, z biologicznego punktu widzenia, stale wystawia si na pokaz ewentualnemu mowi i dlatego zachowuje stosowne w tej sytuacji ksztaty. Gdy ju wyjdzie za m, przybiera "wygodniejsze" ksztaty macierzyskie i jej sylwetka zaczyna sygnalizowa ten nowy stan. Chocia wiele wspczesnych kobiet traktuje t tendencj jako przykr przypado, ma ona tak szeroki zasig, e trudno uzna j za przypadek. Musi posiada jak warto w pojciu biologicznym. Jako jedn z przyczyn podaje si czsto to, e pulchnym kobietom o szerokich biodrach atwiej przychodzi rodzi dzieci, ale raczej nie ma na to dostatecznych dowodw, zwaszcza e o wymiarach bioder decyduje nie tyle szerszy rozstp midzy komi otaczajcymi kana rodny, co grube warstwy tuszczu. (Ciao przecitnej kobiety zawiera 28 procent tuszczu, a przecitnego mczyzny 15 procent). Istnieje inne, bardziej logiczne wyjanienie, majce odniesienia do seksu. Mczyznom bardziej si podoba dziewczyna o wysmukych ksztatach, przyjemniej jest na ni popatrze, przyjemniej jej dotkn i pocaowa, a wreszcie atwiej si w niej zakocha. Z niewiast o peniejszych i bardziej kobiecych ksztatach wspyj oni przez cae lata. Moe chodzi tu wic o to, e idealny dla oka ksztat zamienia si w ksztat idealny dla dotyku, a "taczca gazela" staje si "poduszk rozkoszy". Taka zmiana z pewnoci wyjaniaaby rnice midzy przeznaczon do ogldania, nie za do dotykania, chud modelk a korpulentn kobiet, ktr mona obejmowa i ciska i ktra wykonaa ju swoje biologiczne zadanie, jakim jest przycignicie dorosego mczyzny i zwizanie si z nim. Mowa tu, rzecz jasna, o przypadkach skrajnych. Przecitna dziewczyna nie ma ciaa a tak kocistego, aby zblienie z ni nie sprawiao przyjemnoci, przecitna kobieta za nie jest tak gruba, by miaa by nieprzyjemna dla oka. Zmiana jest nieznaczna i oba stadia mog zadowoli zarwno w pod wzgldem wzrokowym jak dotykowym. Inna natomiast rzecz, e nowoczesne spoeczestwo przyswoio sobie romantyczny mit o wiecznej mioci rozmarzonych modych kochankw, przebiegajcej z intensywnoci waciw stadium tworzenia si par, i uznao go za obowizujcy wiele lat po utworzeniu zwizku pary. Zamiast pogodzi si z tym, e stadium "zakochania si" musi nieuchronnie dojrze i przerodzi si w stan gbokiej, aczkolwiek; nie tak namitnej "mioci", para maeska stara si 38

podtrzymywa zapierajce dech w piersiach uniesienia ich pierwszych kontaktw i zachowa te same sylwetki ciaa. Gdy zgodnie z naturaln kolej rzeczy maonkowie zaczynaj dostrzega osabienie pocztkowej intensywnoci, wyobraaj sobie, e co si popsuo, i czuj si rozczarowani. Historycznie win za ten stan rzeczy mona w duej mierze obciy wczesne filmy hollywoodzkie. Skra. We wszystkich kulturach i u obojga pci gadka, czysta i zdrowa skra ma due znaczenie jako czynnik seksualizmu. Zmarszczki, brud i choroby skry zawsze dziaaj jak antybodziec. (Nie odnosi si to do celowo wykonanych blizn lub tatuay, ktre w rnych kulturach raczej dodaj powabu). Skra kobieca na caym ciele jest mniej owosiona ni skra mczyzny i dlatego kobieta nie tylko usiuje jeszcze zwikszy jej gadko za pomoc olejkw, pynw kosmetycznych i masay, ale te dodatkowo stosuje wszelkiego rodzaju depilacje, by uwypukli jeszcze rnice pciowe. Depilacj stosuje si w rnych kulturach od tysicy lat. Praktykoway j nie tylko niektre plemiona "prymitywne", ale take zwaszcza staroytni Grecy, u ktrych kobiety posuway si a do usuwania take duej czci owosienia onowego, albo wyszarpujc wosy rcznie -"wizki mirty wyrywane rczk", by zacytowa jednego z klasykw -albo te wypalajc je ponc lamp lub gorcym popioem. Dzi kobiety usuwaj sobie wosy maszynkami elektrycznymi lub yletkami, a ostatnio take rodkami chemicznymi. Specjalici w dziedzinie kosmetyki twierdz, e 80 procent kobiet brytyjskich ma na swoim ciele "niechciane" owosienie, ktre, cho rzadsze i delikatniejsze ni owosienie mskie, dolega im jako nieco nazbyt widoczna cecha mskoci. Poza goleniem si i stosowaniem kremw przeciw nadmiernemu owosieniu, a take rnych pynw kosmetycznych i preparatw w aerozolu, kosmetycy proponuj kilka innych moliwoci: woskowanie, cieranie, wyskubywanie i elektroliza. Woskowanie polega na pokrywaniu skry rozgrzanym do odpowiedniej temperatury woskiem i, gdy stwardnieje, odrywaniu go wraz z tkwicymi w nim woskami. Jest to zasadniczo ten sam sposb, ktry od najdawniejszych czasw stosoway kobiety arabskie, z tym e wwczas uywano gstego syropu z wody i cukru z dodatkiem soku cytrynowego. Syrop wylewano na owosion skr i, gdy stwardnia, odrywano. Na pierwszy rzut oka wydaje si dziwne, e wspczeni mczyni, z ktrych wielu musi codziennie walczy z zarostem na twarzy, nigdy nie zaryzykowali prby zastosowania czego innego ni tradycyjne golenie si. Przy bliszym wejrzeniu mona w tym jednak dostrzec pewien ukryty czynnik. Nie jest to tchrzostwo czy brak inicjatywy, ale skutek paradoksalnego pragnienia, aby nawet nie majc brody, wyglda jak mczyzna brodaty. 39

Golenie zawsze pozostawia na dolnej szczce bardzo msko wygldajcy sinawy poysk, jaki cie brody, zdradzajcy jej niedawn obecno. Gdyby za pomoc jakiej nowej techniki mona byo pozby si na zawsze mskiej brody, zniknby rwnie w sinawy poysk, a potraktowana w ten sposb twarz mogaby robi wraenie zniewieciaej. Tymczasem przecitny, gadko wygolony mczyzna spdza sporo ponad dwa tysice godzin ycia na oskrobywaniu i tarciu twarzy, co jest do wysok cen za tak wtpliwy sygna. Podczas stadiw intensywnej aktywnoci przedkopulacyjnej i kopulacyjnej faktura caej skry na ciele zarwno mczyzny, jak i kobiety podlega znacznej zmianie. Wydziela ona ciepo, a orgazmowi moe towarzyszy obfite pocenie si. Na fotografiach erotycznych modele i modelki demonstruj ten stan jako sygna wizualny. Dla uzyskania wikszego poysku skr naciera si wwczas oliw lub innym tuszczem albo te polewa wod, by stworzy wraenie obfitego pocenia si. Woda nie ma jednak nasuwa myli o prawdziwym poceniu si. Woda pozostaje wod, na dowd czego model czy modelka pokazywani s w trakcie wychodzenia z basenu czy z kpieli. Pokazanie rzeczywicie spoconej skry byoby rodkiem zbyt bezporednim. Natomiast wilgotna powierzchnia skry dziaa na zasadzie podwiadomego skojarzenia. T o samo mona powiedzie o zwyczaju stosowania intensywnej czerwieni na kolorowych obrazkach. Nadaje ona skrze dziewczyny zdrowy wygld, przydajc jej erotyzmu, co pozwala przypuszcza, e jest ona podniecona seksualnie. Sposb ten znajduje czste zastosowanie w wielu ilustrowanych magazynach. Redakcyjne wymagania, aby "doda czerwieni", nie id jednak tak daleko, by czytelnik mg sobie uzmysowi, o co tu naprawd chodzi. Ostatnio na rynku ukazay si te przeznaczone do bardziej prywatnego uytku produkty sztucznie wywoujce erotyczny poysk skry. Kochankowie mog teraz pokry sobie ciao rozmaitymi dziwnymi substancjami, ktre sprawi, e wygldaj oni (i czuj si), jakby pocili si obficie, nim jeszcze podejm gr miosn. N a przykad, "pianka mioci", sprzedawana w pojemnikach z aerozolem, po rozpyleniu wyglda jak krem do golenia, ale wedug producentw wtarta w skr przydaje ciau "magicznego blasku". Dla osb o jeszcze bardziej wyszukanym gucie istnieje preparat o przemawiajcej do wyobrani nazwie "orgiastyczne maso". Ta "luksusowa wazelina" reklamowana jest w nastpujcy sposb: "Aktywny preparat do wcierania w ciao, ktre rozgrzane do czerwonoci... uzyskuje delikatn i wilgotn zmysowo. Preparat naley wciera w skr dla nadania jej poysku". Take tutaj pojawiaj si dobrze widoczne sygnay podniecenia -czerwie, wilgotno, poysk -imitujce rozszerzanie naczy i pocenie si skry, charakterystyczne dla stanu prawdziwego podniecenia. 40

Ramiona i barki. Wspomniaem ju o krgoci kobiecych ramion, ale na uwag zasuguj te wiksze od nich ramiona mskie. Szeroko w ramionach staje si wan wtrn cech pciow, ktrej rozwj zaczyna si w okresie pokwitania. Ramiona dojrzewajcego chopca ulegaj poszerzeniu w wikszym stopniu ni ramiona dziewczyny, tak e mczyzna przed osigniciem stadium wczesnej dorosoci jest zdecydowanie szerszy w ramionach ni jego towarzyszka. Jak inne rnice w sylwetce ciaa, take t uwydatnia si sztucznie rnymi sposobami. W historii mody cigle obecne s ubiory mskie ze sztywno wyoonymi ramionami, dziki czemu ramiona jako sygna mskoci wydaj si wiksze. Wyrazem skrajnoci stay si epolety wojskowe, dziki ktrym ramiona wydaj si nie tylko szersze, ale te bardziej kanciaste i jako takie stanowi podwjny kontrast z wszymi i okrglejszymi ramionami kobiet, cakowicie tracc przy tym wizualn cech pkolistoci. Szczka. W rejonie gowy istnieje kilka wanych rnic pciowych, a pierwsza z nich dotyczy szczki i podbrdka. Przecitny mczyzna ma nieco masywniejsz szczk i podbrdek ni przecitna kobieta. Rzadko si o tym mwi, chocia jest to wci jeszcze jedyna pewna wskazwka zdradzajca pe skdind znakomicie przebranego transwestyty mskiego lub mczyzny podszywajcego si pod kobiet. Mczyni tacy mog zmieni kontury ciaa, dokona depilacji wszystkich odkrytych fragmentw skry, pokry twarz grubym makijaem, stworzy sobie sztuczne piersi za pomoc implantw z silikonu i w ogle nada sobie tak pocigajcy kobiecy wygld, e niejeden marynarz w obcym porcie zbyt pno si orientuje, e "damska" prostytutka, z ktr zawar transakcj, to nie "ona", lecz "on". Ale nawet najlepszy transwestyta niczego nie moe zrobi ze swoj szczk i podbrdkiem -jeli nie liczy powanej operacji chirurgicznej. Jeli tylko nie ma przypadkiem wyjtkowo maej szczki jak na mczyzn, wygld jego masywnego podbrdka zawsze go zdradzi przed okiem uwanego obserwatora. U mczyzn niektrych ras, zwaszcza na Dalekim Wschodzie, masywno szczki i podbrdka nie jest tak wyrazista, a przedstawiciele tych ras -co wane -maj mniejszy zarost na brodzie. Wydaje si, e midzy tymi cechami istnieje jaki zwizek. Wysuwanie do przodu dolnej szczki jest u obu pci przejawem agresji -ruchem intencjonalnym zwiastujcym pchnicie i atak. Jest to przeciwiestwo potulnego schylenia gowy, jakie towarzyszy agodnemu ukonowi. Majc wydatniejsz szczk, mczyzna nieustannie prezentuje co jakby wykusz asertywnoci. O tym, e jest to bardzo wana cecha mskoci, wiadczy fakt, i mczyni z cofnitym podbrdkiem bywaj niekiedy obiektem szyderstwa jako "cudaki bez podbrdka", co ma oznacza, e brakuje im naturalnej u mczyzn stanowczoci.

41

Poniewa jedn z najbardziej widocznych u czowieka cech mskoci jest posiadanie brody, wydaje si wielce prawdopodobne, e broda rozwina si ewolucyjnie wraz z bardziej wydatnym podbrdkiem i masywniejsz budow koci, co daje lepszy podkad pod owosienie, obie za te cechy wystpujce wsplnie i w duym nasileniu tworz co jakby wykusz mskoci. Wane s tu cechy charakterystyczne jedynie dla szczki ludzkiej. W odrnieniu od innych naczelnych nasza ko uchwy ma wypuko, tzw. brdk, ktra zdaniem wspczesnych anatomw nie spenia adnej waciwej sobie funkcji mechanicznej. Istniao dawniej wiele teorii majcych wyjani t wycznie ludzk cech. Wizay j one ze szczeglnymi waciwociami mini szczkowych i jzyka, ale ostatnio wszystkie te argumenty zostay obalone. Uwaa si, e brdka jest podstawowym elementem sygnalizujcym, ktry uwydatnia asertywne wysunicie szczki ozdobionej msk brod. Policzki. Posuwajc si w gr twarzy, a omijajc usta, o ktrych bya ju mowa, dochodzimy do policzkw. Tu najwaniejszym sygnaem jest rumieniec, czyli

zaczerwienienie si skry spowodowane przekrwieniem naczy. Powstaje ono zawsze najpierw na policzkach, gdzie jest najbardziej widoczne, po czym moe rozszerzy si na ca twarz i szyj, a niekiedy nawet na grn cz tuowia. Rumieniec czciej wystpuje u kobiet ni u mczyzn, a wrd kobiet czstszy jest z kolei u modszych ni u starszych. Zaczerwienieniu towarzyszy obrzmienie skry, a na jej powierzchni pojawia si rozbysk widoczny nawet na zarumienionych twarzach u Murzynw. Rumieniec wystpuje u ludzi wszystkich ras, take u ludzi guchych i niewidomych, tote wydaje si, e jest on jedn z zasadniczych cech biologicznych gatunku. Darwin powici rumiecowi cay rozdzia, dochodzc do wniosku, e rumieniec odzwierciedla niemiao, wstyd lub skromno oraz e wskazuje na przywizywanie wagi do wygldu osobistego. Jego znaczenie seksualne przejawia si w fakcie, e wedle istniejcych zapisw, dziewczta przeznaczone do haremu i wystawiane na sprzeda na staroytnych targach niewolnikw, ktre atwo si rumieniy, osigay wysz cen ni inne. Podany czy niepodany, rumieniec zawsze chyba silnie dziaa jako sygna zapraszajcy do intymnoci. Oczy. Jako najwaniejszy narzd zmysw u ludzi, oczy nie tylko przyjmuj te rozmaite sygnay, o ktrych dotd mwilimy, ale same take przekazuj pewne sygnay. Podczas kontaktw twarz w twarz wielokrotnie nawizujemy i przerywamy kontakt wzrokowy, patrzc na ludzi, by stwierdzi zmiany w ich nastroju, a potem odwracajc wzrok, aby unikn uporczywego wpatrywania si w nich. Jednak midzy kochankami wpatrywanie si moe trwa duej, nie wywoujc zakopotania ani agresji. Istnieje pewien szczeglny powd, dla ktrego kochankowie "patrz sobie w oczy". Pod wpywem silnych, a przy tym 42

przyjemnych emocji nasze renice rozszerzaj si do tego stopnia, e czarna plamka w rodku oka staje si duym czarnym krkiem. Jako sygna silnie dziaajcy na podwiadomo jest to miernik natenia uczucia mioci, jak przeywa dana osoba. Zjawisko to dopiero niedawno zostao zbadane naukowo, ale znane byo ju od stuleci, jako e dawne piknoci woskie zapuszczay sobie do oczu krople belladony, aby sztucznie wywoa ten efekt. W czasach wspczesnych podobny zabieg stosuj twrcy reklam, ktrzy na fotografiach modelek zamiast belladony stosuj czarny tusz do powikszenia renic, by nada im bardziej pocigajcy wygld. Inn zmian, jaka zachodzi w oczach pod wpywem nasilenia emocji, jest nieco intensywniejsze zawienie. W stanie uniesienia miosnego nie przejawia si to zwykle w postaci rzeczywicie pyncych ez, lecz jedynie w szczeglnym blasku oczu. Takie lnice mioci oczy w poczeniu z rozszerzeniem renic nie pozostawiaj adnych wtpliwoci co do uczu osb wysyajcych te sygnay. Zaproszeniem do intymnoci mog by rwnie rozmaite ruchy oczu. Wedle niektrych doniesie poza dobrze znanym perskim oczkiem w pewnych kulturach take przewracanie oczami oznacza bezporednie zaproszenie do zblienia. Przesadne spuszczanie oczu przez kobiet take przekazuje sygna, a lekkie zwenie oczu przez mczyzn moe oznacza jego zainteresowanie. Podczas pierwszego spotkania znaczce moe by nieco dusze zatrzymanie spojrzenia, jakoby tak rzec -zapowied jeszcze duszego wpatrywania si, ktre moe nastpi pniej. Kobieta zapraszajca do intymnoci patrzy niekiedy szeroko rozwartymi,

powikszonymi oczami, czemu towarzyszy trzepotanie rzsami jak skrzydami i szybkie mruganie powiekami. Zachowanie to, przynajmniej w naszej kulturze, jest zdecydowanie niemskie, do tego stopnia, e mczyni posuguj si nim, przedrzeniajc kobiety. By moe dlatego, e jest to tak silny element kobiecoci, wspczesne kobiety stosuj wszelkiego rodzaju wyolbrzymianie rzs. Pocztek dao mu stosowanie tuszu do rzs, ktry mia je powiksza i sprawi, e bd lepiej widoczne. Potem wprowadzono przyrzdy do zawijania rzs, a w kocu, w latach szedziesitych naszego wieku, zaczto uywa sztucznych rzs, nakadanych na rzsy naturalne. Obecnie tylko jedna firma oferuje nie mniej ni pitnacie rnych stylw sztucznych rzs, wrd nich "gwiezdne rzsy o wiotkich koniuszkach", ktre "otwieraj oczy", i "rzsy postrzpione", ktre "powikszaj mae oczy". Przytwierdza si je do grnych powiek, podobnie jak inne egzotyczne wynalazki, na przykad "pki rzs", "naturalne kaczki" i "superzmiotki". Do powiek dolnych doczepia si "uskrzydlone rzsy dolne", ktre "poszerzaj i rozjaniaj oczy". Tak wic kobieta stara si uczyni wszystko co 43

moliwe z kad czci ciaa, ktra wysya jakikolwiek istotny sygna kobiecoci. Ten nowy prd w eksponowaniu i podkrelaniu rzs dostarczyby wyjtkowej rozkoszy kochliwemu mieszkacowi Wysp Trobrianda, dla ktrego systematyczne odgryzanie rzs swoim kochankom byo wanym elementem zabiegw miosnych. Na szczcie rzsy odrastaj w zdumiewajco szybkim tempie, a kada rzsa, nawet, gdy nie odgryziona, yje nie duej ni trzy do piciu miesicy. Brwi. Kade zwierz ludzkie ma nad oczami dwa jedyne w swoim rodzaju skupiska owosienia pod skdind zupenie nieowosionym czoem. Dawniej uwaano, e brwi chroni oczy przed ciekajcym z czoa potem, ale ich podstawow funkcj jest sygnalizowanie zmian nastroju. Unosz si w strachu i zdziwieniu, a opadaj na znak zoci, cigaj si ku sobie na znak zaniepokojenia i wdruj ku grze, gdy si dziwimy. Ich szybkie drgnicie w gr i w d jest potwierdzeniem yczliwoci. Brwi kobiety s wsze i mniej krzaczaste ni brwi mczyzny, tak wic i tu mona stosowa zabiegi uwydatniajce kobieco. Brwi czsto zwano, wyskubujc, a w latach trzydziestych zredukowano je do linii narysowanej specjalnym owkiem. Ju wczeniej przekroczono zreszt i t granic, bowiem w Japonii panny mode przed lubem cakowicie wygalay sobie brwi. Seksualny charakter tej stosunkowo drobnej zmiany w kobiecym wygldzie dobrze odzwierciedla fakt, e w roku 1933 pielgniark starajc si o prac w jednym z londyskich szpitali przeoona ostrzega, i midzy innymi nie bdzie moga wyskubywa sobie brwi. Pielgniarka zoya zaalenie, ktre zostao rozpatrzone, ale Londyska Rada Hrabstwa oddalia prob o udzielenie przeoonej oficjalnego upomnienia. Dziki temu pacjentom szpitala oszczdzono zbdnych podniet pyncych z wyskubanych brwi, a po dugich biaych korytarzach nadal przesuway si kobiece postaci z tradycyjnie uksztatowanymi brwiami. Twarz. Zanim opucimy rejon twarzy, warto rzuci na ni ostatnie spojrzenie jako na cao, a nie zbir detali. Jest to bez wtpienia najbardziej wyrazista cz ciaa ludzkiego, zdolna do przesyania niewiary godnie zrnicowanych i subtelnych komunikatw sygnalizujcych emocje za pomoc skomplikowanej mimiki. Napinajc i rozluniajc specjalne minie, zwaszcza w pobliu ust i oczu, moemy sygnalizowa wszystko, od radoci i zdziwienia do smutku i zoci. Ma to ogromne znaczenie jako instrument zaproszenia do intymnoci. Twarz delikatna i umiechnita lub czujna i podniecona silnie ku sobie przyciga. Twarz smutna i bezradna albo pogrona w blu, take moe pobudza do tego, aby podej i udzieli pociechy. Twarz napita, surowa lub nieprzyjazna wywouje

44

intencje przeciwne. Wszystko to jest na og znane, ale z twarz jest te zwizany pewien trwalszy efekt, na tyle ciekawy, e zasuguje na kilka sw komentarza. Jeli chodzi o wyraz twarzy, mona mwi o "twarzy wczonej" i "twarzy wyczonej". Twarz wczon prezentujemy publicznie. Mwimy o "przybieraniu przyjemnego wyrazu twarzy", o tym, e "twarz si komu wydua", staramy si nie "straci twarzy" wobec innych. Jeli chcemy wyglda yczliwie, przybieramy agodny, umiechnity wyraz twarzy. W chwilach powagi z kolei nadajemy twarzy odpowiedni wyraz. Ale gdy jestemy sami i nikt na nas nie patrzy, pozwalamy naszej twarzy odpocz po subie. Wtedy jej rysy ukadaj si tak, e odzwierciedlaj nasz typowy, oglny i dugotrway nastrj. Czowiek, ktrego stale drcz jakie lki i ktry na przyjciu wysila si, chcc wyglda na szczliwego, gdy znajdzie si w samotnoci, napina twarz, ujawniajc swj prawdziwy stan emocjonalny, oczywicie tylko przed samym sob. (Jeli nie spojrzy przypadkiem w lustro, moe sam nie zdawa sobie z tego sprawy). Czowiek zasadniczo szczliwy i zadowolony, ktry podczas pogrzebu stara si wyglda na zasmuconego i powanego, teraz w samotnoci rozlunia twarz, jego brwi przestaj si marszczy, a usta przybieraj agodny wyraz. U wikszoci z nas dugotrway nastrj zmienia si co pewien czas, dlatego te minie naszych twarzy nie pozostaj zbyt dugo pod wpywem jednego ukadu rysw, charakterystycznego dla twarzy wyczonej. Rankiem moemy odczuwa depresj, ale wieczorem znw czujemy si szczliwi i w chwilach samotnoci rysy naszej twarzy bd si odpowiednio zmienia. Inaczej jest z osobami yjcymi w stanie niemal permanentnego osobistego niepokoju, depresji lub zoci. Grozi im mianowicie to, e ich twarze ulegn utrwaleniu w stanie "twarzy wyczonej". Minie twarzy wydaj si wwczas zastyga w jednym zasadniczym ksztacie. Zmarszczki na czole, wok ust i nosa pozostaj niemal na stae. Takim ludziom podczas spotka towarzyskich z trudnoci przychodzi zmiana rysw twarzy dla nadania jej wygldu \' "twarzy wczonej". Osoba niespokojna, nawet gdy si umiecha na powitanie, niezmiennie ma na twarzy wyraz niepokoju. Czowiek zrzdliwy wyglda na zrzdliwego, nawet gdy mieje si z jakiego dowcipu. Ukad mini pozostaje nie zmieniony, a twarz wczona nakada si na twarz wyczon, zamiast j zastpi. W ten sposb wyraz twarzy moe nam co powiedzie nie tylko o aktualnym stanie emocjonalnym danej osoby, ale take o jej przeszoci. Nie wiadomo, jak dugo mog si utrzymywa zmarszczki, waciwe dla twarzy wyczonej, po zaistnieniu jakiej radykalnej odmiany w yciu czowieka. U osoby, ktra 45

przez cae ycie zamartwiaa si i odczuwaa niepokj, a potem nagle poczua zadowolenie, nie znikn one w cigu jednej nocy. Jeeli taka podana zmiana zachodzi u osoby w starszym wieku, zmarszczki zapewne ju nigdy nie opuszcz jej twarzy. Oczywicie we wszystkich takich sytuacjach przez pewien okres utrzymuj si utrwalone rysy twarzy, jakkolwiek wysyany przez nie komunikat ju nie jest aktualny. Nie znam jednak adnych bada dotyczcych pomiaru dugoci tego okresu. Nawiasem mwic, uwagi te odnosz si take do oglnej postawy ciaa ludzkiego. Istniej ciaa bezwadne i ciaa czujne, ciaa sztywno napite i ciaa agodnie gibkie. I tu decyduje zmienne napicie mini, zalene od nastrojw i rnych sytuacji towarzyskich, ale przeduajcy si stan ekstremalny moe wytworzy postaw, ktr podobnie jak wyraz twarzy trudno pniej zmieni, nawet gdy tego pragniemy. Opuszczone barki mog si utrwali jako stay garb, ktrego nie mona si pozby, choby si wygrao milion, a sztywny chd moe si przerodzi w cech sta. Wosy. Wreszcie dochodzimy do koronnej chluby czowieka, jak jest gsta czupryna zoona z okoo stu tysicy wosw. U ludzi niektrych ras s one weniste lub kdzierzawe, u innych proste i zwisajce lub te powiewajce na wietrze. Rosn z prdkoci okoo pitnastu centymetrw rocznie i kady z nich tkwi na gowie do szeciu lat, po czym wypada i w jego miejsce wyrasta nowy. Znaczy to, e u przecitnego osobnika nie podcinane proste wosy mogyby siga do bioder, przez co taki nie ostrzyony barbarzyca wyrniaby si wrd innych przedstawicieli naczelnych. Owosienie innych czci naszego ciaa skarowaciao i stao si niemal niewidoczne z pewnej odlegoci, gdy tymczasem wosy na gowach straciy wszelki umiar. Pomijajc fakt, e wielu starszych mczyzn, w odrnieniu od kobiet, ma tendencj do ysienia, nie istniej w tym wzgldzie rnice midzy pciami. Z biologicznego punktu widzenia zarwno mczyni jak kobiety s istotami dugowosymi i cecha ta rozwina si jako sygna rozpoznawczy gatunku, nie za jako sygna seksualny. Zdarzao si, e mczyni miewali dusze wosy ni kobiety, zwykle jednak byo na odwrt. W ostatnich kilku stuleciach strzyenie mskich wosw stosowano gwnie jako rodek na pozbycie si pasoytw, a brutalni kaprale w wojsku mwili o dugich wosach u mczyzn jako o wylgarniach wszy. Kobiety prawie zawsze utrzymyway swoje wosy w umiarkowanej dugoci, natomiast wanie mczyni popadali z jednej skrajnoci w drug. W przeszoci dochodzio nieraz do tego, e mczyni nosili ogromne, zwisajce peruki, ktre wci jeszcze mona zobaczy na gowach brytyjskich sdziw. Jednake, oglnie biorc, w dzisiejszych czasach dusze loki zdecydowanie kojarz si z kobiecoci, tak e mczyzna z 46

wosami choby troch zblionymi do naturalnej dugoci niesusznie uwaany jest za do gruntu zniewieciaego. W ostatnim dziesicioleciu sytuacja ulega radykalnej zmianie wrd modziey i dugo wosw znw chyba przestaje by naturalnym znamieniem pci. Zmian t zainicjowa antyhigienicznie nastawiony ruch hipisowski, chocia wspczesna higiena pozwala unikn ryzyka dochowania si pasoytw. Czyszczenie, pielgnowanie, mycie i smarowanie wosw zawsze stanowiy wany dodatek do ich kulturowej roli jako sygnau seksualnego. Mieszkacy staroytnych miast, podobnie jak ich wspczeni nastpcy, gotowi byli ucieka si do wszelkich rodkw, aby tylko osign podany skutek. Najstarszy znany pyn do wosw przygotowywano wedug nastpujcej recepty: "Jedna miarka psich ap; jedna miarka pestek daktyla; jedna miarka olich kopyt. Gotowa dugo z dodatkiem oliwy i wciera". W dzisiejszych czasach dugie, byszczce, lnice i eleganckie wosy s wci marzeniem prawie kadej dziewczyny, a jak nieustannie wmawiaj nam twrcy reklam, wosy "martwe i bez poysku" pozbawiaj swoj wacicielk szans na ycie intymne. W tej wielkiej podry po ludzkim ciele omawialimy kolejno rne jego czci wysyajce sygnay, ale musimy te uwzgldni ludzk osob jako cao. Czowiek prezentuje poszczeglne czci ciaa nie kad z osobna, lecz wszystkie naraz, jako kompletny zestaw w okrelonym kontekcie. To wanie niezwyka rozmaito moliwoci tworzenia tych zestaww i ogromny zakres kontekstw, w jakich si je prezentuje, sprawiaj, e interakcja spoeczna jest tak skomplikowana i fascynujca. Ilekro wchodzimy do pokoju albo idziemy ulic, przekazujemy ca mas sygnaw, z ktrych cz stanowi sygnay czysto biologiczne, a cz -zmodyfikowane zgodnie z dan kultur. My za, bezwiednie tego wiadomi, przystosowujemy owe sygnay na setki rnych subtelnych sposobw podczas rnych kolejnych spotka z innymi ludmi. Prawie zawsze usiujemy wysa zrwnowaony zbir sygnaw, z ktrych jedne zachcaj do intymnoci, a inne od niej odstrczaj. Tylko od czasu do czasu posuwamy si dalej w jednym lub w drugim kierunku, bd to otwarcie demonstrujc zaproszenie, bd te prezentujc si innym ludziom w sposb wrogi i odpychajcy. Dokonujc w tym rozdziale przegldu rozmaitych wizualnych zaprosze do intymnoci seksualnej, skupiem si raczej na skrajnociach. Wybraem najbardziej jaskrawe przykady, aby tym lepiej podkreli istot tego, co chciaem powiedzie. Saczki, gorsety i epolety dla przecitnego wspczesnego dorosego maj moe saby zwizek z sygnaami kojarzonymi z seksapilem, ale pozwalaj lepiej zrozumie rol takich umiarkowanych 47

rodkw jak obcise spodnie, pasy i wyoone ramiona, ktre znajdujc szersze zastosowanie, mniej rzucaj si w oczy. Podobnie taniec brzucha, ktry dzi jest ju tylko egzotyczn form rozrywki, pomg nam w tym przegldzie waciwie oceni znaczenie bardziej pospolitych ruchw tanecznych wykonywanych co wieczr przez setki tysicy zwyczajnych dziewczt na rnych imprezach i dyskotekach. Bez wzgldu na to, czy jako ludzie doroli zadajemy sobie duy trud, aby poprawi i pokaza swoje wizualne sygnay seksapilu, czy te traktujemy t spraw lekko, czy uciekamy si do pomocy sztucznych rodkw (a tylko nieliczni tego w ogle nie robi), czy te gardzimy nimi i wybieramy sposoby bardziej "naturalne", wszyscy nieustannie przekazujemy naszemu otoczeniu skomplikowany zbir sygnaw. Wiele z nich ma nierozerwalny zwizek z naszymi dojrzaymi cechami pciowymi i nawet bdc tego zupenie niewiadomi, nigdy nie przestajemy "odczytywa znakw". W ten sposb przygotowujemy si do wykonania spoecznie wanego kroku, czyli do zainicjowania pierwszego, wstpnego kontaktu z potencjalnym partnerem seksualnym, co pniej pozwala nam przekroczy wany prg caego zoonego wiata intymnoci seksualnej.

48

3.

INTYMNO SEKSUALNA

Odkrywszy swoj indywidualn tosamo, dorastajce dziecko musi wydosta si z czuych obj matki. W kocu, jako moda osoba dorosa, staje o wasnych siach. Niemowlctwo cechoway nieograniczone zaufanie do matki i totalna intymno. Teraz, w okresie dojrzaoci, stosunki z innymi dorosymi i przejawy intymnoci podlegaj surowym ograniczeniom. Obowizuje obustronny dystans. lepe zaufanie ustpio miejsca czujnemu manewrowaniu, a zaleno -wspzalenoci. Delikatne przejawy intymnoci z czasw niemowlctwa i pniejsze radosne zabawy dziecistwa przerodziy si w trudne interakcje midzy dorosymi. Nie sposb zaprzeczy, e jest to ekscytujce. Jest tyle rzeczy, ktre mona bada, celw, do ktrych mona zda, i wyszy status, ktry mona osign. Ale gdzie podziaa si mio? Mio polega na dawaniu, dawaniu siebie drugiej osobie bez zastrzee, a przecie stosunki midzy dorosymi s czym zupenie innym... Jak dotd moje sowa odnosz si w rwnej mierze do dorastajcej mapy jak do dorastajcego czowieka. Wzorzec jest identyczny. Ale jest i rnica. Jeli mapa jest pci mskiej, to jako osobnik dorosy nigdy ju nie zazna totalnej intymnoci w miosnym zwizku. A do mierci bdzie ya w pozbawionym mioci wiecie rywalizacji i partnerstwa, wspzawodnictwa i wsppracy. Jeli jest pci eskiej, zazna znowu kiedy mioci jako matka w stosunkach z wasnym niemowlciem, ale -podobnie jak osobnik mski -nie zazna ju podobnej wizi z inn doros map. Moliwe bd bliskie przyjanie, partnerstwo czy krtkie epizody seksualne, ale totalna intymno ju nie. Tymczasem dorosy czowiek ma tak moliwo. Potrafi on stworzy siln i trwa wi z osob pici przeciwnej, zwizek znacznie przerastajcy zwyczajne partnerstwo. Czsto uywane okrelenie "maestwo partnerskie", uchybia godnoci maestwa i wiadczy o cakowitym niezrozumieniu, czym s prawdziwe wizi mioci. Matka i dziecko nie s "partnerami". Dziecko nie ufa matce dlatego, e ona je karmi i otacza opiek. Kocha j, bo jest tym, kim jest, a nie z powodu tego, co robi. W partnerstwie zachodzi po prostu wymiana korzyci. Partner nie daje tylko po to, aby dawa. Tymczasem midzy dorosymi kochajcymi si osobami powstaje stosunek podobny do stosunku midzy matk a dzieckiem. Rozwija si pene zaufanie, a wraz z nim pena, czyli totalna intymno cielesna. W prawdziwej mioci nie istnieje "dawanie i branie", lecz tylko dawanie. Fakt, e jest to "oboplne dawanie", nieco

49

zaciemnia ten obraz, ale "oboplne otrzymywanie", ktre z tego nieuchronnie wynika, jest tylko przyjemnym dodatkiem, a nie warunkiem dawania, jak w partnerstwie. Dla ostronego i przezornego dorosego wejcie w taki zwizek wydaje si czym niebezpiecznym. Pozostawianie komu swobody i darzenie si zaufaniem napotyka ogromny opr. amie to bowiem wszelkie zasady targowania si i zawierania transakcji, do ktrych dorosy czowiek jest tak bardzo przyzwyczajony we wszystkich innych stosunkach z innymi dorosymi. Bez wsparcia ze strony niszych orodkw mzgowych wysze orodki nigdy by do tego nie dopuciy. Ale nasz gatunek moe liczy na takie wsparcie, i to czsto wbrew rozumowi, potrafimy bowiem zakocha si. U niektrych osb ta naturalna waciwo jest stumiona i wchodzc w zwizek maeski albo jaki inny rwnorzdny zwizek, zawieraj one co w rodzaju transakcji: ty wychowujesz dziecko, a ja zarabiam pienidze. Owo "kupowanie dziecka" lub "kupowanie statusu" stao si niestety bardzo powszechne w naszych zatoczonych ludzkich ogrodach zoologicznych, ale jest ono najeone

niebezpieczestwami. Para maonkw trzyma si razem nie dziki wewntrznej wizi, lecz za spraw zewntrznej presji konwencji spoecznej. Znaczy to, e naturalne u tej pary moliwoci zakochania si wci drzemi gdzie w ukryciu, gotowe w kadej chwili uaktywni si bez ostrzeenia, aby stworzy prawdziw wi gdzie poza oficjalnym zwizkiem maeskim. Szczliwcom nie przytrafia si taka sekwencja wydarze. Jako modzi doroli zakochuj si w sobie w sposb nie kontrolowany i tworz wwczas prawdziw wzajemn wi. Proces ma charakter stopniowy, chocia nie zawsze na taki wyglda. "Mio od pierwszego wejrzenia" jest pojciem do powszechnym. Zwykle jednak jest to sd retrospektywny. Mamy tu bowiem do czynienia nie z "totalnym zaufaniem od pierwszego wejrzenia", lecz z "totalnym przyciganiem si od pierwszego wejrzenia". Przechodzenie od tego pierwszego przycigania do ostatecznego wzajemnego zaufania tworzy niemal zawsze dug i skomplikowan sekwencj stopniowo coraz silniejszych przejaww intymnoci i wanie temu mamy si teraz przyjrze. Najprociej bdzie wybra par "typowych kochankw", takich, jakich najczciej postrzegamy w naszej kulturze zachodniej, i przeledzi ich w procesie tworzenia si pary, od pierwszego wzajemnego spojrzenia a do kocowego cielesnego zespolenia. Musimy przy tym stale pamita, e w rzeczywistoci nie istnieje nic takiego jak "typowy kochanek", tak samo jak nie istnieje "przecitny obywatel" czy te "szary czowiek". Poytecznie jest jednak wyobrazi sobie co takiego, a potem rozway rne odmiany. 50

U zwierzt wszystkie wzorce zalotw maj typowy przebieg, a bieg wydarze skadajcych si na romans midzy dwojgiem ludzi nie jest tu wyjtkiem. Dla uatwienia sekwencj zdarze wystpujc u ludzi mona podzieli na dwanacie etapw i przekona si, co si dzieje po przekroczeniu kadego kolejnego progu. W oczywistym uproszczeniu owych dwanacie etapw wyglda nastpujco: 1. Oko-ciao. Najczstsz form "kontaktu" towarzyskiego jest patrzenie na kogo z pewnej odlegoci. W uamku sekundy potrafimy zsumowa cechy fizyczne innej osoby dorosej, psychicznie nadajc im przy tym etykiety i stopnie. Oczy dostarczaj umysowi natychmiastowej [ informacji o pci, wymiarach, ksztacie, wieku, kolorze, statusie i nastroju tej osoby. jednoczenie dokonuje si ocena atrakcyjnoci wedug skali od skrajnego przycigania do skrajnego odpychania. leeli odpowiednie znaki i wskazuj, e ogldana osoba jest atrakcyjnym przedstawicielem pci przeciwnej, jestemy gotowi wej w nastpny etap sekwencji. 2. Oko-oko. Gdy my przygldamy si innym ludziom, oni jednoczenie przygldaj si nam. Znaczy to, e od czasu do czasu nasze oczy spotykaj si i wtedy normaln reakcj jest szybkie odwrcenie spojrzenia i przerwanie "kontaktu" wzrokowego. Nie zachodzi to oczywicie wtedy, gdy rozpoznajemy si wzajemnie jako wczeniejsi znajomi. Wtedy z chwil rozpoznania wymieniamy od razu sygnay pozdrowie, takie jak umiechy, uniesienie brwi, zmiana pozycji ciaa, ruchy rk i wreszcie sowa. Gdy jednak dwoje obcych ludzi wzajemnie zatrzyma na sobie spojrzenie, typow reakcj jest natychmiastowe odwrcenie wzroku, jakby po to, by unikn chwilowego zakcenia prywatnoci. Gdy jedna z obcych sobie osb utrzymuje kontakt wzrokowy, ta druga moe poczu zakopotanie, a nawet zo i jeli tylko istnieje moliwo oddalenia si, aby unikn uporczywego f spojrzenia, korzysta z niej, nawet gdyby w wyrazie twarzy , czy w gestach towarzyszcych spojrzeniu nie byo adnych oznak agresji. Dzieje si tak dlatego, e samo przeduone wpatrywanie si w kogo jest u nie znajcych si dorosych uwaane za akt agresji. Skutkiem tego dwoje nieznajomych zwykle obserwuje si nie jednoczenie, lecz na zmian. Wwczas, gdy jedno z nich uzna, e ta druga osoba jest atrakcyjna, podczas nastpnego spotkania oczu moe doda do spojrzenia nieznaczny umiech. Jeeli reakcja zostanie odwzajemniona, moe doj do dalszego, bardziej intymnego kontaktu. Jeeli reakcja nie zostanie odwzajemniona, obojtne spojrzenie, bdce odpowiedzi na przyjazny umiech, zwykle kadzie kres dalszemu rozwojowi sytuacji. 3. Gos-gos. Zakadajc, e nie istnieje osoba trzecia, ktra mogaby dokona prezentacji, nastpny etap polega na kontakcie gosowym midzy obcymi sobie mczyzn i kobiet. Pierwsze uwagi niezmiennie dotycz rzeczy bahych. Bardzo rzadko mwi si wtedy 51

o rzeczywistych nastrojach rozmawiajcych osb. Taka rozmwka towarzyska dostarcza dalszego zestawu sygnaw, tym razem suchowych, a nie wzrokowych. Dialekt, ton gosu, akcent, sposb mylenia i sownictwo wzbogacaj nasz umys o ca gam nowych informacji. Utrzymywanie tego rodzaju komunikacji na poziomie nic nie znaczcej rozmwki towarzyskiej pozwala obu stronom na wycofanie si z dalszych poczyna, gdyby nowe sygnay okazay si nieatrakcyjne, wbrew temu, co obiecyway wczeniejsze sygnay wzrokowe. 4. Rka-rka. Poprzednie trzy etapy mog rozegra si w cigu kilku sekund, ale te potrafi trwa miesicami, gdy jeden z potencjalnych partnerw, nie omielajc si nawiza kontaktu gosowego, podziwia drugiego w milczeniu i z odlegoci. Nowy etap, rka-rka, rwnie moe nastpi bardzo szybko, w formie powitalnego ucisku doni, albo te odwlec si na duszy czas. Jeeli w gr nie wchodzi grzecznociowy, nieseksualny ucisk doni, to pierwszy rzeczywisty kontakt cielesny prawdopodobnie wystpi pod pozorem "pomocy", "ochrony" albo te "wskazania waciwego kierunku". Zwykle robi to mczyzna w stosunku do kobiety, trzymajc j za przedrami lub za rk, aby pomc jej przy przejciu przez jezdni czy pokonaniu jakiej bariery. Gdy kobieta wanie zblia si do jakiej przeszkody czy niebezpiecznego miejsca, mczyzna moe wykorzysta sposobno, wycigajc rk i chwytajc rami kobiety, aby j zatrzyma lub skierowa w inn stron. Gdy kobieta polizgnie si lub potknie, podtrzymujcy j ruch rk rwnie moe uatwi pierwszy kontakt cielesny. I znw, jest to dziaanie, ktre jeszcze niczego nie przesdza, jeli idzie o wyraenie prawdziwego nastroju spotkania. Gdy mczyzna dotkn ju ciaa dziewczyny, udzielajc jej jakiej pomocy, kade z partnerw moe si jeszcze wycofa z dalszych poczyna bez utraty twarzy. Kobieta moe podzikowa mczynie za pomoc i zakoczy spraw, nie odtrcajc go demonstracyjnie. Oboje mog by w peni wiadomi tego, e sekwencja wzajemnych zachowa wanie si zaczyna i e to, co si zdarzyo, moe w kocu doprowadzi do dalszych przejaww intymnoci, ale adne nie robi jeszcze niczego, co by jawnie na to wskazywao, i dlatego mona jeszcze wycofa si, nie ranic uczu drugiej osoby. Dopiero i gdy zostanie w peni ujawnione to, e stosunek si rozwija, mona bdzie przeduy trzymanie za rk lub za rami. Zachowanie takie traci ju charakter "pomocy" i staje si nie maskowanym przejawem intymnoci. 5. Rami-bark. Jak dotd ciaa nie weszy jeszcze w cisy kontakt. Gdy si to jednak dzieje, przekroczony zostaje kolejny wany prg. Kontakt fizyczny dwch cia podczas siedzenia, stania czy chodzenia, w porwnaniu z wczeniejszymi, niezdecydowanymi dotkniciami, stanowi wyrany krok do przodu we wzajemnym stosunku. Najwczeniej 52

pojawia si ruch objcia barku, gdy mczyzna otacza ramieniem barki kobiety, przycigajc j ku sobie. Jest i to najbardziej naturalny wstp do kontaktu tuowi, poniewa ruch ten bywa te stosowany w innych sytuacjach, na przykad midzy przyjacimi, jako gest koleestwa pozbawionego akcentw seksualnych. Dlatego te istnieje nike niebezpieczestwo, e zostanie odrzucony. Chodzenie razem w ten sposb, jako co poredniego midzy blisk t przyjani a mioci, tylko w niewielkim stopniu moe, by dwuznaczne. " 6. Rami-talia. Objcie ramieniem talii stanowi pewien dalszy postp w porwnaniu z poprzednim etapem. Jest to co, czego mczyzna nie robi nawet z najbardziej zaprzyjanionym innym mczyzn i dlatego gest ten jest bardziej bezporednim wyrazem miosnej intymnoci. Co wicej, rka mczyzny znajdzie si teraz duo bliej genitalnej strefy kobiety. 7. Usta-usta. Dalszym wielkim krokiem jest pocaunek w usta, poczony z penym objciem frontalnym. Powtarzanie lub dusze kontynuowanie tej czynnoci stwarza pierwsz powan moliwo doznania silnego pobudzenia fizycznego. U kobiety moe nastpi wzmoone wydzielanie luzu z pochwy, a u mczyzny wzwd prcia. 8. Rka-gowa. Przeduajc poprzedni etap, rka zaczyna pieci gow partnerki. Palce gaszcz twarz, szyj i wosy. Donie obejmuj kark i gow. 9. Rka-ciao. Po etapie pocaunkw rce mczyzny, ciskajc, pieszczc i gadzc, zaczynaj eksplorowa ciao partnerki. Najbardziej zdecydowanym dziaaniem s tu ruchy, ktrych obiektem s piersi kobiety. Dziki temu nastpuje wzrost pobudzenia fizycznego, ktre osiga taki poziom, e u kobiet wystpuje wwczas potrzeba chwilowego powstrzymania biegu wydarze. Dalszy ich postp czyni coraz trudniejszym odejcie od wzorca przed jego pen realizacj i dlatego dopki wi nie osignie wystarczajcego poziomu wzajemnego zaufania, bardziej zaawansowane przejawy intymnoci seksualnej odkada si na pniej. 10. Usta-piersi. Tutaj nastpuje przekroczenie progu, za ktrym interakcje staj si ju bardzo osobiste. U wikszoci par dotyczy to take poprzedniego etapu, zwaszcza dotykania piersi. W pewnych warunkach, nieraz w miejscach publicznych, dochodzi do caowania si par i wzajemnych pieszczot. Mog one wywoywa niechtne reakcje innych osb, ale w wikszoci krajw rzadko kiedy podejmuje si jakie zdecydowane dziaania wobec obejmujcej si pary. Caowanie piersi stwarza jednak zupenie inn sytuacj, choby dlatego, e wymaga odkrycia kobiecych piersi.

53

Kontakty usta-piersi s ostatni faz intymnoci poprzedzajc intymno genitaln i stanowi preludium do dziaa majcych na celu nie tylko pobudzenie fizyczne w ogle, ale pobudzenie doprowadzone do szczytowania. 11. Rka-genitalia. Kontynuowanie eksploracji ciaa przez dotyk rki nieuchronnie prowadzi do strefy genitaliw. Po wstpnych pieszczotach genitalnych nastpuje delikatne, rytmiczne pocieranie, symulujce rytm ruchw kopulacyjnych. Mczyzna wielokrotnie gadzi wargi sromowe lub echtaczk kobiety, moe te wsun palec lub palce do jej pochwy, naladujc ruch prcia. Takie rczne dranienie moe wkrtce doprowadzi kadego z partnerw do orgazmu i jest powszechnie stosowan form osigania kulminacji w zaawansowanej grze miosnej. 12. Genitalia-genitalia. Wreszcie przychodzi etap penego spkowania i gdy kobieta jest dziewic, nastpuje pierwszy w caej sekwencji akt nieodwracalny, czyli przerwanie bony dziewiczej. Po raz pierwszy powstaje te moliwo zaistnienia drugiego nieodwracalnego aktu, a mianowicie zapodnienia. Ta nieodwracalno nadaje owemu ostatniemu wydarzeniu sekwencji zupenie now jako. Dotd kady kolejny etap suy dalszemu zacienianiu wzajemnej wizi, ale z biologicznego punktu widzenia w finalny akt zblienia decyduje o tym, e mamy do czynienia z zupenie now faz intymnoci. Poprzednie fazy speniy ju swoje zadanie jako czynniki cementujce wi i dlatego ta para bdzie chciaa pozosta razem take wtedy, gdy pocig pciowy ulegnie osabieniu po skonsumowaniu orgazmu. Rozpad takiej wizi mgby doprowadzi do sytuacji, w ktrej kobieta w brzemiennym stanie nie miaaby trwaej rodziny. Omwiem tu dwanacie typowych etapw procesu tworzenia si par zoonych z modych mczyzn i kobiet. Do pewnego stopnia s one oczywicie uwarunkowane kulturowo, ale w duo wikszym stopniu s zdeterminowane przez anatomi i fizjologi pci, wspln dla wszystkich przedstawicieli naszego gatunku. Wariacje narzucone przez tradycj kulturow i konwencje spoeczne, a take przez indywidualne cechy szczeglne niektrych nieprzecitnych osobnikw, w rnoraki sposb modyfikuj t podstawow sekwencj. Teraz moemy zaj si wanie tymi wariacjami, rozpatrujc je na tle omwionej wanie sekwencji typowej. Wariacje te przybieraj trzy podstawowe formy: redukcja pewnych etapw sekwencji, zmiana porzdku czynnoci rozbudowanie wzorca. Najbardziej skrajn form redukcji jest wymuszone spkowanie, czyli gwat. Droga od pierwszego etapu do ostatniego jest tu pokonywana z maksymaln fizycznie moliw szybkoci, a wszystkie etapy porednie zostaj skondensowane do absolutnego minimum. Po 54

nawizaniu przez mczyzn kontaktu oko-ciao po prostu atakuje on kobiet i, pomijajc wszystkie stadia pobudzenia, natychmiast przystpuje do kontaktu genitalia-genitalia, w zalenoci od tego, jak skuteczny jest opr kobiety. Niegenitalne kontakty cielesne ograniczaj si tylko do tych, ktre s niezbdne do obezwadnienia kobiety i do zdarcia z niej ubrania przykrywajcego stref genitaln. Gwat wystpujcy u ludzi jest pozbawiony dwch istotnych skadnikw, a mianowicie tworzenia si pary i pobudzenia pciowego. Opuszczajc wszystkie porednie etapy intymnoci seksualnej, gwaciciel uniemoliwia, rzecz jasna, rozwinicie si wzajemnej wizi midzy sob a dan kobiet. jest to oczywiste, ale w kategoriach biologicznych o tyle wane, e nasz gatunek wymaga tworzenia si tej osobistej wizi, by zapewni waciwe wychowywanie potomstwa, jako moliwego skutku aktu pciowego. Istniej gatunki, wrd ktrych odpowiedzialno rodzicielska albo jest nika, albo nie wystpuje wcale, wrd ktrych gwat zatem, przynajmniej teoretycznie, nie stwarzaby adnych problemw. Jednake gwat w wiecie zwierzt jest rzadkoci midzy innymi dlatego, e jego cel jest fizycznie trudny do osignicia. Bez pary chwytnych rk i umiejtnoci formuowania pogrek sownych -a oba te atrybuty s waciwe jedynie rodzajowi ludzkiemu -gwat nie byby moliwy. Nawet gdy wydaje nam si, e mamy do czynienia z gwatem wrd zwierzt, prawdopodobnie s to tylko mylce pozory. Na przykad samce zwierzt misoernych obserwujemy to u wikszoci tych gatunkw -podczas parzenia si chwytaj samice zbami za kark, jakby usiujc powstrzyma je od ucieczki. C z tego, skoro jeli samica nie reaguje pozytywnie, samiec ma raczej niewielkie szanse skutecznego wprowadzenia czonka do pochwy. Prawda jest taka, e pozornie brutalny akt chwytania za kark jest ruchem do wyspecjalizowanym. Cho przypomina dziaanie gwaciciela, jest w gruncie rzeczy wystpujcym u zwierzt misoernych odpowiednikiem wystpujcego u ludzi delikatnego rodzicielskiego obejmowania. Ksanie ulega tu tak silnemu wyhamowaniu, e zby samca nie rani samicy. Jest to wzorzec zachowania stosowany przez zwierzta misoerne w stosunku do potomstwa, gdy przenosz je z miejsca na miejsce. W istocie samiec traktuje wic samic jak szczeni lub kociaka, a ona tak si te zachowuje, poddajc si bezwadnie szczkom samca, zupenie tak jak dawniej, gdy matka przenosia j, chronic przed

niebezpieczestwem. Mczynie natomiast gwat przychodzi stosunkowo atwiej. Gdy nie wystarcza sia fizyczna, mczyzna moe pogrozi mierci lub uszkodzeniem ciaa. Moe te cakowicie lub czciowo pozbawi kobiet przytomnoci albo wreszcie obezwadni j, korzystajc z pomocy innych mczyzn. Jeli przy braku pobudzenia pciowego u kobiety wprowadzenie 55

czonka do pochwy staje si trudne lub bolesne, mczyzna moe zawsze uciec si do sztucznych rodkw zastpujcych naturalne wydzieliny. Kobiecie takie postpowanie nie przynosi ani zadowolenia, ani zaspokojenia, przeciwnie -moe doprowadzi do powanego urazu i wyrzdzi jej ogromne szkody psychiczne. Jakikolwiek zwizek uczuciowy jako nastpstwo gwatownej redukcji waciwej dla naszego gatunku sekwencji zachowa seksualnych moe powsta tylko w akcie gwatu, ktrego uczestnicy znali si ju wczeniej, a kobieta ma silne skonnoci masochistyczne. Zajem si zagadnieniem gwatu nieco szczegowiej, gdy ma to cisy zwizek z inn form redukcji etapw intymnoci seksualnej, ktra w naszej kulturze ma duo szerszy zakres i znaczenie. Dla odrnienia jej od fizycznego gwatu, o ktrym wanie mwilimy, mona by j nazwa "gwatem ekonomicznym". W przeciwiestwie do gwatu fizycznego nie dokonuje si on w opuszczonych budynkach czy wrd podmiejskich opotkw, lecz w bogato wyposaonych buduarach i przytulnych sypialniach. Jest to pozbawione mioci maestwo z ekonomicznego rozsdku, akt pciowy wykonywany przez pary, ktre pobieraj si i yj ze sob przy minimalnym udziale prawdziwej wizi wzajemnej. W dawnych wiekach aranowane przez rodzicw maestwo dla statusu byo zjawiskiem powszechnym. Dzisiaj staje si ono coraz rzadsze, ale blizna psychiczna, jak zostawia na wydanym przez siebie potomstwie, jest trwaa. Dorastajc i rozwijajc si jako wiadkowie takiego pozbawionego mioci zwizku, dzieci byy naraone na kalectwo psychiczne w sferze seksu, polegajce na niemonoci zrealizowania penej sekwencji zachowa miosnych waciwych naszemu gatunkowi. Wyrosy na ludzi cakowicie sprawnych w zakresie anatomii pciowej i mechanizmw pobudzenia fizycznego, ale ograniczonych w zakresie zdolnoci wykorzystania tych cech biologicznych do stworzenia gbokiej i trwaej wizi wzajemnej z powodu atmosfery, w jakiej dojrzewali. Im take z trudnoci przyjdzie stworzenie szczliwej wizi pary, ale presja spoeczna zmusi ich do podjcia prby i w ten sposb ucierpi nastpne pokolenie dzieci. Takich reperkusji trudno si pozby, nawet jeli maestwa zawierane z woli rodzicw przechodz ju do historii, dlatego wci jeszcze ci na nas niewypowiedziane szkody wynikajce z dawniejszych zakce tego jake naturalnego zjawiska, jakim jest wzajemne gbokie zakochanie si. Pod wzgldem sposobu redukcji dwunastoetapowej sekwencji intymnoci seksualnej "gwat ekonomiczny" nie jest oczywicie tak skrajny jak gwat fizyczny. Zachowania partnerw pozornie mog nawet bardzo przypomina peny wzorzec, ale jeli przyjrze si dokadniej, okae si, e wszystkie etapy ulegy redukcji, jeli idzie o ich intensywno, czas trwania i czstotliwo. 56

Wemy na pocztek klasyczny przykad modej pary ludzi, ktrych pchnito ku sobie, kierujc si wymaganiami statusu spoecznego obu rodzin. W dawniejszych czasach ich zaloty przedmaeskie mogy ogranicza si zazwyczaj do kilku pobienych uciskw i pocaunkw, poprzedzonych dugimi rokowaniami. Potem, przy bardzo sabej wzajemnej znajomoci cielesnej i seksualnej, wpychao si ich do maeskiego oa. Panna moda otrzymywaa pouczenie, e bd si tam dziay rne nieprzyjemne, ale niezbdne rzeczy, ktre maj zapewni przysze waciwe zaludnienie kraju, i e podczas gdy to si bdzie dziao, ma ona "lee spokojnie i myle o ojczynie". Mczyzna otrzymywa podstawowe instrukcje dotyczce kobiecej anatomii i polecenie, e ma by delikatny w stosunku do swojej modej ony, gdy bdzie ona krwawi w chwili wkadania czonka do pochwy. Wyposaeni w takie informacje, modzi wykonywali swoje obowizki seksualne moliwie jak najprociej i jak najszybciej, przy minimum satysfakcji i minimum wzajemnej wizi. U kobiety rzadko kiedy wystpowa orgazm. Mczyzna mia w ku obiekt pozbawiony pozytywnych reakcji, przypadkowo bdcy jego on, ktry pod wzgldem seksualnym niewiele rni si od przedmiotu zaopatrzonego w pochw speniajc rol przyrzdu do masturbacji. Publicznie, w yciu towarzyskim moda para kierowaa si naturalnie zbiorem zasad postpowania, ktre pozwalay im pozorowa zwizek oparty na mioci. Kady przejaw intymnoci dostpny dla oczu innych, w z gry okrelonych formach, by dokadnie opisany w podrcznikach dobrego wychowania, tote odrnienie pary autentycznej; od faszywej byo prawie niemoliwe. Prawie, ale nie zupenie, a dla dzieci nie stanowio to adnej trudnoci, jako e dzieci nie maj jeszcze gw nabitych szczegowymi zasadami postpowania, dziki czemu intuicyjnie wyczuwaj, ile jest mioci w zwizku czcym ich rodzicw. W ten sposb szkoda przenosi si dalej. Jeli opis ten dzi, w drugiej poowie dwudziestego wieku, brzmi dziwacznie, to nie dlatego, e teraz nie ma ju takich maestw, ale dlatego, e s one aranowane bardziej dyskretnie. Jawniej demonstruje si za to udawan mio, maskujc takie zwizki, ale przecie i tak jest to tylko pozr. Dzi mniej angauj si rodzice, co take uatwia kamufla. W dzisiejszych czasach bywa tak, e sami modzi, zarwno on jak ona, postanawiaj zawrze zwizek maeski oparty na podstawach ekonomicznych. Panna moda porusza ustami ukrytymi pod lubnym welonem, ale nie ywi adnych uczu -pochania j obliczanie wysokoci alimentw. Stojcy przy niej mczyzna z nieobecnym wyrazem twarzy bynajmniej nie pogra si w marzeniach -rozwaa wpyw, jaki jego aktywna towarzysko maonka wywrze na jego partnerw w interesach. Trzeba natomiast przyzna, e mode ony w noc polubn nie le ju spokojnie, mylc o ojczynie. Porwnuj czstotliwo 57

orgazmw ze redni krajow dla danej grupy wiekowej, na danym poziomie wyksztacenia i w danej grupie etnicznej i miejskiej. Jeli czstotliwo ta jest poniej normy, zatrudniaj prywatnych detektyww, aby dowiedzie si, gdzie maonek uzyskuje owe brakujce jeden, przecinek siedem orgazmu na tydzie. A modzi maonkowie usiuj wyliczy, na ile drinkw mog sobie pozwoli, aby alkohol nie pozbawi ich zdolnoci uzyskania odpowiednio silnej erekcji w dalszej czci wieczoru. Nazbyt czsto takie wanie s sodkie sekrety ycia we wspczesnym wielkim miecie. Przygldajc si redukcjom sekwencji zachowa seksualnych, przeszlimy od gwatu, przez dawne maestwa zawierane z woli rodzicw, do wspczesnych maestw sprostytuowanych. Obsesja na tle czstotliwoci orgazmw w tych zwizkach jest zjawiskiem nowym i wydaje si sprzecznym z tendencj do redukcji i kompresji penej sekwencji. Istotnie wyglda to jak wychylenie si w przeciwn stron, a wic ku rozbudowaniu, a nie zredukowaniu tej sekwencji. Sprawa nie jest jednak prosta. Zasadnicze zmiany, ktre zaszy w okresie "swobody seksualnej", polegay na zaakcentowaniu stadiw pniejszych. Rozbudowa sekwencji skoncentrowaa si wic gwnie w jednym jej stadium -w stadium kopulacji. Tak wane w tworzeniu si par dawne wzorce zalecania si nie ulegy rozbudowaniu, lecz redukcji i uproszczeniu. Warto zastanowi si, jak do tego doszo. W dawniejszych czasach zalecanie si bywao dugie, ale mao aktywne. Konieczno drobiazgowego przestrzegania sformalizowanych regu postpowania minimalizowaa wpyw uczu. Ignorancja i propaganda anty erotyczna hamoway rozwj wzorca zachowa przedkopulacyjnych i kopulacyjnych. Mczyni rozwizywali ten problem, korzystajc z usug domw publicznych i kochanek. Wikszo kobiet nie miaa adnych moliwoci rozwizania go. Sytuacja zmienia si w pierwszej poowie naszego wieku. Rozlunia si kontrola rodzicielska, zaczto wprowadza edukacj seksualn w postaci ksiek na temat "mioci maeskiej". Skutkiem tego mode pary uzyskay I wicej swobody w poszukiwaniu odpowiedniego partnera i mogy cieszy si mniej sformalizowanymi zalotami. W niebyt odesza przyzwoitka. Rozluniy si zasady postpowania w odniesieniu do kontaktw fizycznych, dziki czemu dopuszczalne stay si wszystkie rodzaje intymnoci seksualnej z wyjtkiem etapu ostatniego. Wymagano jednak, aby te poczynania przedmaeskie byy odpowiednio rozcignite w czasie. Wreszcie, gdy ju dochodzio do maestwa, para nowoecw zabieraa ze sob do ka l duo wikszy zasb wiedzy na temat swoich cia i emocjonalnych cech osobowoci. Pojawia si te skuteczna antykoncepcja, ktra w poczeniu z nowo nabyt wiedz na temat seksu pozwalaa na wzbogacenie zakresu i intensywnoci satysfakcji w maestwie. 58

W tym okresie pary narzeczonych wykazyway skonno do oddawania si dugotrwaym "seansom pieszczot". Pomys, by teraz wolno im ju byo robi to czy owo, ale nie wicej, wydawa si teoretycznie suszny, ale trudny do wykonania w praktyce. Przyczyna jest do oczywista. Moda para moga teraz przej od pierwszych etapw zalecania si, sucych tworzeniu si wzajemnej wizi, ale nie powodujcych silnego pobudzenia fizycznego, do etapu bezporedniej stymulacji przedkopulacyjnej. Pomostem midzy tymi etapami jest pocaunek usta-usta. Zwyky pocaunek to przyjemny, wicy akt czuoci, ale wielokrotny i namitny jest punktem wyjcia do pobudzenia przedkopulacyjnego. Modzi kochankowie popadli w nowy rodzaj kryzysu. Przeduone pieszczoty prowadziy do przeduonych erekcji u mczyzn i przeduonego wydzielania luzu u kobiet. Wtedy byy trzy moliwoci: w zgodzie z "oficjalnymi zasadami" przerwa sekwencj, doprowadzajc si do silnej frustracji; kontynuowa sekwencj, doprowadzajc si wzajemnie do orgazmu, ale bez penego zblienia; amic przyjte zasad y, dopuci do penego zblienia. W drugiej z tych metod postpowania, to znaczy wzajemnym onanizowaniu si i pieszczotach a do osignicia orgazmu, stosowanej przez duszy czas w okresie przedmaeskim, kryo si zagroenie, e utrwalenie si takiego sposobu dochodzenia do szczytowania moe zrodzi trudnoci w normalnym wspyciu maeskim po lubie. Trzecia moliwo, czyli zamanie zasad, niosa ze sob problem winy i dyskrecji. Mimo tych problemw wyduone narzeczestwo sprzyjao tworzeniu si silnej wizi wzajemnej, dlatego te rozwizanie to byo duo bardziej godne polecenia ni poprzednia sytuacja, w ktrej para bya tak bardzo ograniczona. W nowszych czasach mona zauway dalsze modyfikacje. Chocia oficjalne stanowisko moe nie ulego zmianie, nie jest ono tak stanowczo egzekwowane. Dziki dalszym postpom antykoncepcji dla wielu modych dziewczt dziewictwo utracio swoje dawne znaczenie. Zasad powstrzymywania si od regularnego wspycia przed maestwem, ktr dawniej incydentalnie amano, dzi cakowicie si ignoruje. Dziewictwo nie tylko nie jest teraz w cenie, ale stao si niemal pitnem, jako przejaw jakiej niesprawnoci seksualnej. Przedmaeskie stosunki pciowe s w peni akceptowane przez modych, a nawet moe i przez rodzicw. Wynikiem tego, i to bardziej powszechnym, ni wiele osb jest skonnych przyzna, jest brak zwizanych z pieszczotami frustracji, ktre byy udziaem wczeniejszych pokole, oraz oddalenie niebezpieczestwa utrwalenia si wzorcw masturbacyjnych. Okres narzeczestwa przebiega w sposb naturalny, bez zbdnego odkadania pewnych spraw na pniej, wedug penej, dwunastoetapowej sekwencji zachowa seksualnych. 59

Zakadajc odpowiedni poziom higieny i atw dostpno skutecznych rodkw antykoncepcyjnych, mona zapyta, czy ta nowa sytuacja niesie ze sob jakie zagroenia, a jeli tak, to jakie? Niektrzy upatruj ich w "tyranii orgazmu", czyli deniu do osignicia maksymalnej wydolnoci kopulacyjnej, wykreowanej przez presj spoeczn pync z nowoczesnej konwencji swobody obyczajowej. Dziaa ona na niekorzy osb, ktre s zdolne do autentycznego zakochania si, ale maj trudnoci z osigniciem dostatecznie imponujcego orgazmu. W zjawisku tym jest co dziwnie krtkowzrocznego. Opisujc maestwo bez mioci jako wspczesny odpowiednik maestwa z motyww ekonomicznych lub maestwa dla podniesienia statusu, wspomniaem o obsesji na tle czstotliwoci orgazmu. Jak mwiem, w takich sytuacjach kobieta, jeli jej wydolno seksualna nie osiga pewnego standardu, moe mie poczucie poraki, poniewa musi ona, nawet w kwestiach seksu, liczy si z wymaganiami statusu spoecznego. Ale dla dwojga kochajcych si ludzi desperacka gimnastyka spkujcej, lecz nie kochajcej si pary jest dzi rzecz mieszn. Dla nich, tak jak i dla wszystkich prawdziwych kochankw w przeszoci, wiksz warto ma przelotne municie w policzek przez uwielbian osob ni sze godzin w trzydziestu siedmiu pozycjach z nie kochanym partnerem. Tak byo zawsze, tyle e dzisiejsi kochankowie, gdy tylko sytuacja na to pozwala, nie musz si ogranicza do przelotnego municia policzka. Mog robi ze swoimi ciaami wszystko, co chc i ile chc. Gdy powstanie ju silna wi wzajemna, wtedy w zachowaniu seksualnym liczy si jako, nie tylko ilo. Nowe konwencje s dla nich czym, co stwarza moliwo, ale nie przymusza, jak zdaj si sdzi niektrzy krytycy. Inn spraw, ktra zdaje si umyka krytykom, jest to, e gdy modzi ludzie zakochuj si w sobie, na pocztku niekoniecznie maj ochot pomija pierwsze stadia sekwencji seksualnej. Nie pragn zrezygnowa z trzymania si za rce tylko dlatego, e mog wspy. Co wicej, gdy dojd ju do finalnych stadiw tej sekwencji, nie bd mieli adnych trudnoci z osigniciem maksymalnej naturalnej przyjemnoci pyncej z orgazmu. Zapewni im to intensywno uczu towarzyszc ich zwizkowi osobistemu, dziki ktrej bd z radoci dowiadczali kolejnych szczytowa bez potrzeby przybierania pokrtnych pozycji zapaniczych, zalecanych przez wszechobecne wspczesne podrczniki seksu. Najwiksze niebezpieczestwo, jakie dzi czyha na wyzwolonych modych kochankw, jest jednak chyba natury ekonomicznej, gdy wci yj oni w skomplikowanej strukturze ekonomicznej, jak jest spoeczestwo, i nic dziwnego, e wanie ekonomia bya tak wanym czynnikiem w dawniejszych maestwach. Poprzednio aspekt ten by chroniony 60

przez surowe ograniczenia, jakim podlegao wczesne zachowanie seksualne. Cierpiaa na tym intymno seksualna, ale status spoeczny by naleycie zabezpieczony. Teraz, gdy intymno seksualna nie jest ograniczana, status spoeczny modej pary sta si problemem. W jaki sposb para w peni dojrzaych seksualnie siedemnastoletnich kochankw, ktrzy tworz siln wzajemn wi i mog cieszy si penym yciem pciowym, ma zaoy rodzin we wspczesnych warunkach ekonomicznych? Musz oni albo poczeka w jakim spoecznym stanie zawieszenia, albo te wyama si z powszechnie przyjtych wzorcw spoecznych. Wybr nie jest atwy, a problem ten nie zosta jeszcze rozwizany. Doszlimy do tego punktu naszych rozwaa, mwic o rnych sposobach redukcji penej wersji sekwencji zachowa seksualnych. Teraz musimy zostawi modych kochankw, ktrzy mimo powanych trudnoci spoecznych realizuj ow pen wersj, i wrci do wersji zredukowanych. Jak potraktowa czowieka aktywnego seksualnie, ale nie kochajcego? Mwilimy o gwacicielu i o zahamowanych partnerach w maestwie, ktrzy redukuj swoje zachowania seksualne do minimum potrzebnego, aby spodzi dzieci, nie naley jednak zapomina o tych, ktrzy oddaj si wyczynom seksualnym bez mioci. W jaki sposb skracaj oni sekwencj zachowa seksualnych waciw dla typowych kochankw? Pne etapy genitalne nie s dla nich kulminacj wzorca, lecz wzorzec ten zastpuj. W dawniejszych r czasach to wanie dziao si, gdy mczyzna odwiedza! prostytutk. Nie byo trzymania si za rce, nie byo przytulania si czy szeptania sodkich swek, lecz tylko krtka transakcja handlowa poprzedzajca natychmiastowy bezporedni kontakt genitalny. Byo to co, co mona by okreli jako "gwat komercyjny". W dawnych czasach byo r to czsto pierwsze wprowadzenie modego czowieka w wiat seksu, ale dzisiaj takie profesjonalne usugi s ju niemal zbdne. Zostay one zastpione czym, co mona by nazwa sypianiem wszystkich ze wszystkimi. W tej praktyce rwnie czsto dochodzi do redukcji wczeniejszych ogniw acucha, podobnie jak podczas wizyt u prostytutki. Sytuacj t dobrze prezentuj sowa dziewczyny z filmu rysunkowego, ktra wrciwszy pn noc do pokoju w stanie wyranie wskazujcym na to, e oddawaa si seksowi, wyczerpana, w pogniecionym ubraniu, ale z nienaruszonym makijaem na twarzy, mwi: "Chopcy nie chc mnie ju caowa". Rezultatem tego typu redukcji jest osignicie maksimum aktywnoci kopulacyjnej przy minimalnym udziale procesu tworzenia si wizi pary. Jako rodek na utrzymanie statusu pozwala to systematycznie dowartociowywa swoje ego, ale jako rdo intensywnej rozkoszy degraduje aktywno seksualn do poziomu czynnoci oddawania moczu. Dlatego nie mona si dziwi, e swobodnie spkujcy, ale nie kochajcy mczyzna pragnie jako 61

rozbudowa ten akt konsumowania przyjemnoci. Poniewa akt ten jest pozbawiony nie tylko wzajemnej wizi, ale rwnie intensywnoci emocjonalnej -brak ten naley skompensowa wzmoon intensywnoci fizyczn. Tu wanie na scen wkraczaj ilustrowane podrczniki seksu. Warto podda analizie kilka z nich, eby przekona si, co zalecaj. Prbka wybrana losowo z wielkiej liczby materiaw znajdujcych si obecnie w sprzeday zawieraa cznie kilkaset fotografii pokazujcych nagie "kochajce si" pary. Wrd tych ilustracji nie wicej ni 4 procent ukazywao ktry z pierwszych omiu etapw opisanej wyej dwunastoetapowej sekwencji. Natomiast 82 procent obrazkw pokazywao pene spkowanie, a w kadej ksice mona byo naliczy od trzydziestu do pidziesiciu rnych pozycji. Znaczy to, e znakomita wikszo najrozmaitszych przejaww intymnoci zostaa zilustrowana jedynie za pomoc finalnego etapu kontaktu genitalia-genitalia, co wyranie wskazuje, jak bardzo akcentuje si to kocowe ogniwo acucha. Podczas gdy dawniejsza cenzura ograniczaa ukazywanie aktywnoci miosnej do etapw wczeniejszych, pozbycie si tej cenzury zamiast wzbogaci ten obraz, miao taki skutek, e orodek zainteresowania przesun si z jednego koca skali na drugi. Sugeruje si w ten sposb, e sam akt spkowania winien by moliwie jak najbardziej skomplikowany i urozmaicony, a ca reszt mona pomin. Pokazywane tam pozycje s nieraz najwyraniej niewygodne albo wrcz bolesne, jeli prbuje si je utrzyma przez duszy czas, nie bdc przy tym akrobat cyrkowym. Ich zamieszczenie jest jedynie wiadectwem gorczkowego poszukiwania nowoci w technice kopulacji, ktre maj by rodkiem do osignicia jeszcze wikszego pobudzenia. Nacisk kadzie si wic nie na uczucia, lecz na i wyczyn seksualny. Nie ma oczywicie nic szkodliwego w tych zabawnych i swawolnych dodatkach do zachowa seksualnych, ale gdy staj si one obsesj, zastpujc i wykluczajc osobiste relacje emocjonalne midzy mczyzn a kobiet, wwczas ich ostatecznym skutkiem jest obnienie rzeczywistej wartoci danego zwizku. Chocia rozbudowuj one jeden z elementw sekwencji seksualnej, w ostatecznym rozrachunku sekwencj t skracaj. Modzi kochankowie, ktrym potrzebne jest urozmaicenie w spkowaniu, a nie tylko po prostu sporadyczne zabawy poszukiwawcze w tym zakresie, by moe nie s ju wcale modymi kochankami. W pniejszym okresie ycia, gdy partnerzy przeszli ju przez intensywne stadium tworzenia si zwizku pary i osignli spokojniejsze stadium podtrzymywania zwizku pary, uznaj by moe, e ich aktywno seksualna odzyska pierwotn intensywno, jeli j jako upiksz i wzbogac. Taka potrzeba byaby jednak czym niezwykym u ludzi modych i prawdziwie w sobie zakochanych.

62

Nie trzeba dodawa, e nie oznacza to wcale koniecznoci potpienia lub stumienia jakichkolwiek przejaww intymnoci seksualnej, choby najbardziej wymylnych i niezwykych. Jeli tylko s one dobrowolne i uczestnicz w nich osoby dorose w miejscu prywatnym, nie powodujc adnych szkd fizycznych, nie istnieje adna przyczyna biologiczna, dla ktrej naleaoby uzna je za niezgodne z prawem lub potpia, jak bywa to jeszcze w niektrych krajach. Przykadem mog tu by stosunki oralno-genitalne, ktrych nie umieciem w moim dwunastoetapowym wykazie, poniewa nie stanowi one oddzielnego stadium w przechodzeniu od pierwszego kontaktu kochankw do kocowego penego zblienia. Zazwyczaj pojawiaj si dopiero po kilku pierwszych zblieniach jako dalsze upikszenie intymnoci genitalnej. Pniej, gdy wspycie staje si regularne, stosuje si je czsto jako standardowy wzorzec przedkopulacyjny i w tej roli stosowano je od dawna, o czym wiadczy sztuka staroytna. Wspczesne badania amerykaskie ujawniaj, e obecnie kontakty oralno-genitalne jako cz skadowa aktywnoci przedkopulacyjnej wystpuj u okoo poowy maestw. Stwierdzono, e kontakt midzy ustami mczyzny a genitaliami kobiety stosuje w zblieniach 54 procent par, a kontakt midzy ustami kobiety a genitaliami mczyzny 49 procent par. Chocia liczby te s znacznie nisze ni liczby odnoszce si do innych zachowa przedkopulacyjnych, o ktrych mwiem (kontakty usta-usta, rka-piersi, ustapiersi, i rka-genitalia stosuje ponad 90 procent par), to jednak okoo

pidziesicioprocentowa przecitna, z jak w caej badanej populacji wystpuj kontakty oralno-genitalne, nie uzasadnia chyba okrelania ich jako "nienormalne". Mimo to jednak i mimo to, e aktywno taka jest bardzo rozpowszechniona u innych ssakw, uwaa si j czsto za nienormalny przejaw intymnoci. Praktyka ta jest potpiona przez religijne kodeksy moralne tradycji judeochrzecijaskiej, nawet u par maeskich, a bywa te uwaana nie tylko za niemoraln, ale za niezgodn z prawem. Zdumiewajce, e w poowie dwudziestego wieku taki stan rzeczy istnieje niemal we wszystkich stanach Ameryki Pnocnej. cilej mwic, jedynie w Kentucky i w Karolinie Poudniowej amerykaskie pary maeskie mog, nie amic prawa, oddawa si jakim formom kontaktu oralno-genitalnego. Znaczy to, e w ostatnich czasach 50 procent wszystkich innych obywateli amerykaskich, formalnie biorc, przekroczyo czy przekracza prawo w ktrym okresie ycia maeskiego. W stanach, gdzie praktyki te s nielegalne, z wyjtkiem stanu Nowy Jork, gdzie s one zakwalifikowane do kategorii wykrocze, uznaje si je za przestpstwo. W stanach Illinois, Wisconsin, Missisipi i Ohio prawo sankcjonuje osobliwy rodzaj nierwnoci seksualnej, gdy

63

bowiem m nawizuje kontakt oralny z on, to jest to zgodne z prawem, gdy za ona aktywnie angauje si w podobny sposb, popenia przestpstwo. Te dziwne ograniczenia prawne rzadko s przestrzegane w praktyce, a w ostatnich latach, gdy zezwolono na sprzeda i reklam aromatycznych natryskw dopochwowych, stay si wrcz absurdem. Wykorzystuje si jednak czasami w sprawach rozwodowych, wymieniajc praktyki oralno-genitalne jako przykad "psychicznego zncania si" w maestwie. Wskazywano te na to, e teoretycznie biorc, takie prawo moe uatwia szanta. Jak ju powiedziaem, z biologicznego punktu widzenia nie istniej adne argumenty przeciw kontaktom usta-genitalia. Wprost przeciwnie, jeeli pomagaj one zwikszy emocjonaln intensywno aktywnoci przedkopulacyjnej, su tylko zacienieniu

wzajemnej wizi midzy maonkami i w ten sposb umacniaj stan maeski, tak energicznie i na tyle innych sposobw chroniony przez Koci i przez prawo kraju. Badajc szczegowo formy, jakie przybiera ten rodzaj intymnoci u ludzi, mona dostrzec rnic midzy czowiekiem i innymi ssakami praktykujcymi kontakty oralnogenitalne. U innych gatunkw praktyka ta zaczyna si zwykle od obwchiwania i trcania nosem, co nastpnie przechodzi w lizanie. Rzadziej wystpuje rytmiczne pocieranie. Takie dziaanie daje dokadne informacje o stanie genitaliw partnera. W odrnieniu od ludzi inne gatunki ssakw osigaj pen sprawno seksualn jedynie w pewnych okresach roku lub w pewnych okrelonych fazach ~ cyklu menstruacyjnego i dlatego, zwaszcza dla samca, przed podjciem prby spkowania, wane jest, aby wiedzie jak najwicej o stanie pobudzenia partnerki. Przyoenie nosa lub pyska do strefy genitalnej dostarcza cennych wskazwek dotyczcych zapachu, smaku i konsystencji. Rzeczywista stymulacja partnerki za pomoc tych kontaktw ma prawdopodobnie znaczenie drugorzdne. U czowieka sytuacja jest odwrotna, gdy wiksze znaczenie ma element stymulacji. Usta w wikszym stopniu su do pobudzenia partnerki lub partnera ni jako rodek do zdobycia wiedzy ojej lub jego stanie gotowoci seksualnej .Z tego te powodu u ludzi rytmiczne ruchy frykcyjne nabieraj wikszego znaczenia ni zwyke dotykanie czy lizanie, przy czym kobieta, naladujc ruchy kopulacyjne, uywa ust jako pseudopochwy. Mczyzna moe te uywa jzyka jako pseudoczonka, ale czciej stosuje stymulacj echtaczki przez rytmiczny nacisk jzyka. Imituje on w ten sposb wielokrotny masa narzdu kobiety podczas ruchw kopulacyjnych. Dla mczyzny wielk zalet takiego niby-spkowania jest to, e daje ono kobiecie przeduon stymulacj, podczas gdy sam mczyzna nie doznaje przy tym zaspokojenia w formie orgazmu.

64

W ten sposb moe on zrekompensowa sobie duszy czas, jakiego przecitnie potrzebuje kobieta dla osignicia orgazmu. To tumaczy, dlaczego ten przejaw intymnoci seksualnej :znajduje szersze zastosowanie wrd mczyzn ni wrd kobiet. Stwierdzono jednak, e tego rodzaju praktyki s inaczej przedstawiane w filmach porno. Przeprowadzone niedawno badania nad histori tego typu filmw nakrconych w cigu ubiegego pwiecza dowodz, e omawiane tu praktyki pokazywano znacznie czciej w wykonaniu kobiet li w wykonaniu mczyzn. Ma to swoje specjalne uzasadnienie. Filmy te tradycyjnie krcono na wycznie mski uytek, bo byy przeznaczone do pokazywania podczas spotka z wycznym udziaem mczyzn i czsto okrelano e mianem filmw "mskich". Spotkania takie maj niewiele wsplnego z mioci, bowiem nale one do sfery seksu jako znamienia statusu. W zwizku ze statusem mczyzny historycy filmw porno zauwaaj, i pokazywanie mczyzny w pozycji ulegoci wobec kobiety "pomniejsza" go, natomiast przedstawianie go w pozycji wyszoci, w ktrej kobieta mu "suy", wzmacnia jego poczucie dominacji. Tu wracamy znw do podstawowego zachowania zwierzt pozycji wyraajcych poddanie si osobnikw podwadnych. Klkanie i kanianie si, wykonywane jako akty poddania, biologicznie polegaj na obnianiu pozycji ciaa osobnika poddanego przed osobnikiem stojcym wyej. Jest rzecz znamienn, e w angielskim slangu akt oralno-genitalny kobiety wobec mczyzny okrela si m.in. ; dosownie jako "schodzenie do parteru". Dotknicie genitaliw ustami wymaga od partnera aktywnego, aby przyj pozycj ciaa znacznie poniej ciaa partnera biernego. Zachodzi to w kadej pozycji, ale jest szczeglnie widoczne, I gdy partner bierny znajduje si w pozycji stojcej. Aby mc przyoy usta do genitaliw osoby stojcej, aktywny mczyzna lub aktywna kobieta musi uklkn lub ukucn, co wymaga przyjcia pozycji zblionej do pozycji wyraajcej redniowieczne poddastwo. Nic wic dziwnego, e taki akt w wykonaniu kobiety bardzo silnie przemawia do mczyzn podczas mskich spotka, gdzie seks traktuje si jako element statusu. Zupenie inna jest oczywicie sytuacja midzy kochankami w warunkach prywatnoci. Jeeli celem nie jest jedynie pozbawione mioci zaspokojenie seksualne, praktyka ta bdzie dostarczaa przyjemnoci, w adnej mierze nie suc podnoszeniu niczyjego statusu. Poniewa mczyni i kobiety potrzebuj niejednakowej iloci czasu do osignicia orgazmu, technika pobudzania oralno-genitalnego czciej stosowana jest przez mczyzn. Rozwaajc rne warianty podstawowej sekwencji zachowa seksualnych, do tej pory zajmowalimy si niektrymi sposobami jej redukowania i rozbudowywania, ale 65

wspomniaem te o trzeciej moliwoci, a mianowicie o przesuniciach w kolejnoci pojawiania si poszczeglnych zachowa. Jest ich, rzecz jasna, wiele, a naszkicowana przeze mnie sekwencja czsto podlega rnym modyfikacjom. W zaprezentowanej wersji jest ona jedynie pobienym przewodnikiem ukazujcym ogln tendencj, zgodnie z ktr nastpuj po sobie kolejne etapy, od chwili pierwszego kontaktu do finalnego penego zblienia. Jest to jednak w miar wierny obraz przecitnej sekwencji zachowa, tyle e nieraz sformalizowanie poszczeglnych jej elementw moe wpyn na kolejno ich wystpowania. Wyjani to la kilku przykadach. Pierwsze trzy z wymienionych rodzajw kontaktw to: oko-ciao, oko-oko i gos-gos. Te trzy rodzaje kontaktu bezdotykowego rzadko zmieniaj swoj kolejno w sekwencji. W dzisiejszych czasach mog to by sytuacje, gdy pierwsze zetknicie odbywa si za porednictwem telefonu dlatego czasem mona usysze, jak kto mwi: "mio si wreszcie spotka osobicie". Sugeruje to, e rozmowy telefoniczne nie s "spotkaniami". Jednake s za takie uwaane, jeli poprzedza je kontakt wzrokowy. Wyraenie "spotkalimy si" lub "poznalimy si" w zeszym roku nie musi oznacza adnego kontaktu dotykowego, lecz jedynie poczenie wymiany sygnaw wzrokowych i werbalnych. A jednak "poznanie si" na og czy si z owym minimalnym kontaktem cielesnym, jakim jest ucisk doni. Wydaje si, e v trakcie "poznawania" kogo wan rol odgrywa rzeczywiste, choby najlejsze dotknicie. Poniewa w dzisiejszych czasach spotykamy tak wiele obcych osb, nie mona si dziwi, e to pierwsze dotknicie ma cile ustalon form. Nieco bardziej zrnicowany kontakt cielesny oznaczaby nazbyt wielki stopie intymnoci na zbyt wczesnym etapie " skali czasu waciwej rozwojowi danej znajomoci. Z powodu wysokiego stopnia sformalizowania ucisk doni wysuwa si niekiedy na pierwsze miejsce w caej sekwencji. Jaka osoba trzecia mwi po prostu: "Poznajcie si" i w cigu kilku sekund po nawizaniu kontaktu wzrokowego nastpuje kontakt dotykowy, w ktrym wycignite rce cz si ze sob. Moe to nastpi nawet jeszcze przed kontaktem sownym. Ta podstawowa zasada, zgodnie z ktr im bardziej ;formalizowany jest dany kontakt, tym atwiej przesuwa si ku pocztkowi acucha, jest te doskonale widoczna w pocaunku usta-usta. Chocia, cile mwic, jest to pierwsza czynnoci przedkopulacyjnych, majcych na celu pobudzenie, i jako taka plasuje si raczej w drugiej poowie sekwencji, czsto przesuwa si ona na pocztek za spraw powszechnie przyjtego obyczaju "causa na dobranoc".

66

Znamienne jest, e do pierwszego pocaunku zwykle dochodzi podczas poegnania. Dziki temu wybiegowi pocaunek staje si moliwy i wraz z penym objciem frontalnym przesuwa si na pocztek sekwencji, przed takie mniej intymne stadia jak pobjcie barku ramieniem czy pobjcie talii, a nawet by moe trzymanie si za rce, a to dlatego, e pocaunek taki, naladujc nieseksualne caowanie si przy takich okazjach jak rodzinne powitania i poegnania, nabiera cech "niewinnoci". Moda para, po zapoznaniu si i kilkugodzinnej rozmowie, moe na przykad j w chwili rozstania obj si przelotnie i pocaowa, mimo e przedtem w adnej formie nie dotykali si wzajemnie. Rni si to wyranie od sytuacji mczyzny odwiedzajcego prostytutk, kiedy to pocaunek przesuwa si na koniec sekwencji, czyli na miejsce po penym kontakcie genitalnym, albo c nawet zostaje cakowicie pominity. Jest chyba oczywiste, e omawiajc rne warianty zachowa seksualnych, odnosz je gwnie do wspczesnych spoeczestw "cywilizowanych". W innych kulturach i u rozmaitych plemion wzorce te w pewnym stopniu si rni, ale podstawowe zasady eskalacji przejaww intymnoci s na og podobne. Amerykaskie badania blisko dwustu i rnych kultur wykazay, e "jeeli gra wstpna nie ulega zahamowaniom na skutek uwarunkowa spoecznych, prawdopodobiestwo jej wystpowania jest bardzo wysokie". W wikszoci spoeczestw obserwujemy niemal wszystkie techniki pobudzania, cho niekiedy przybieraj one nieco inn form. Niekiedy na przykad nos, a nie usta, odgrywa, rol organu kontaktowego, a pocieranie i przyciskanie :. nosem zastpuje caowanie w usta. W niektrych plemionach kontakt usta-twarz lub usta-usta przyjmuje posta przyciskania nosa do twarzy. U innych plemion wystpuj jednoczenie kontakty usta-usta i nos-nos. Niektrzy mczyni zamiast dotykania wargami jako sposobu na stymulacj kobiecych piersi stosuj pocieranie nosem. U jeszcze innych plemion caowanie przybiera form umieszczania warg w pobliu twarzy partnerki i wcigania przy tym powietrza. U jeszcze innych jest to raczej forma wzajemnego ssania jzyka i ust. Te odmiany w szczegach s ciekawe same w sobie, ale nadmierne akcentowanie ich wagi -jak to bywao dawniej -zaciemnia fakt, e oglnie mwic, u wszystkich istot ludzkich zaloty i wzorce przedkopulacyjne s bardzo podobne. Przyjrzawszy si sekwencji przejaww ludzkiej intymnoci seksualnej, dochodzimy teraz do problemu ich czstotliwoci. Kiedy stwierdziem publicznie, e wrd wszystkich naczelnych najaktywniejszy seksualnie jest czowiek, co spotkao si z pewn krytyk. Jednake dowody biologiczne s nie do obalenia, nonsensowny jest natomiast argument, e obserwowany obecnie tu i wdzie wysoki poziom aktywnoci seksualnej jest sztucznym tworem cywilizowanego stylu ycia. Skoro ju o tym mowa, to wanie wystpujcy 67

gdzieniegdzie niezwykle niski poziom aktywnoci seksualnej mona przypisa sztucznoci warunkw dzisiejszego ycia. Kady, kto kiedykolwiek znajdowa si w pod wpywem silnego stresu, wie, e niepokj wybitnie obnia zainteresowanie seksem, a poniewa pena wielkich napi egzystencja wspczesnych spoeczestw miejskich nacechowana jest wielkim adunkiem stresu, fakt, e zachowania seksualne s wci tak liczne, jest godnym uwagi wiadectwem seksualnoci naszego gatunku. Sprbuj to wyrazi bardziej precyzyjnie. Jeeli uyj nieco innego sformuowania, a mianowicie, e wrd wszystkich naczelnych czowiek jest potencjalnie najaktywniejszy seksualnie, nie wywoa ono sprzeciwu. Po pierwsze, wikszo naczelnych ogranicza swoj aktywno seksualn do krtkiego wycinka cyklu pciowego samicy. W tym czasie zewntrzne narzdy rodne samicy ulegaj zmianom, ktre u wikszoci gatunkw s wyranie widoczne dla samca i ktre sprawiaj, e samica staje si dla niego seksualnie atrakcyjna. W innych okresach samica pociga go tylko w maym stopniu albo te wcale go nie pociga. U ludzi aktywno rozciga si na niemal cay cykl miesiczny, a wic na okres mniej wicej trzykrotnie duszy. Ju tylko z tego powodu zwierz ludzkie ma trzykrotnie wikszy potencja seksualny ni jego najblisi krewniacy, czyli wszelkiego rodzaju mapy. Po drugie, w odrnieniu od innych naczelnych kobieta zachowuje sw atrakcyjno seksualn i zdolno do pozytywnego reagowania rwnie w przewaajcej czci okresu ciy. A przy tym po rozwizaniu kobieta staje si seksualnie aktywna duo wczeniej ni przedstawicielki innych gatunkw naczelnych. Wreszcie mona oczekiwa, e przecitne wspczesne zwierz ludzkie bdzie w stanie oddawa si rozkoszom ycia seksualnego a przez mniej wicej p wieku, co zdarza si tylko niewielu innym ssakom. Ta ogromna aktywno seksualna istnieje nie tylko w sferze moliwoci, ale zazwyczaj jest w peni realizowana, dlatego nie musz chyba modyfikowa swojego stanowiska. Wikszo ludzi wyraa swoj seksualno, dobierajc sobie partnerw i uprawiajc z nimi czste stosunki seksualne, ale nawet ci, ktrzy tego nie robi lub ktrzy znajduj si, w izolacji seksualnej, nie popadaj na og w stan nieaktywnoci. Brak partnera kompensuje im zazwyczaj czsta masturbacja. Najwaniejsze jest to, e ludzki wzorzec zachowa seksualnych jest bardzo skomplikowany. Obejmuje on nie tylko aktywne spkowanie, lecz te wszelkie niuanse zalecania si i szeroko wykorzystywane techniki pobudzania, ktre skadaj si na zachowanie przedkopulacyjne. Innymi sowy, wzorzec ten przez wiele lat jest nie tylko realizowany z wielk czstotliwoci i z rzadkimi przerwami na "fazy spoczynkowe" w cyklach reprodukcyjnych kobiety, ale ulega jeszcze przedueniu i rozbudowaniu. Owo 68

wzbogacenie praktyk ludzkiego ycia seksualnego jest moliwe dziki uzupenieniu tego, co stanowi dziedzictwo wszystkich naczelnych, rozmaitymi kontaktami cielesnymi i innymi przejawami intymnoci, o ktrych tu wanie mwimy. Rnica midzy naszym gatunkiem a innymi jest wprost uderzajca i aby t spraw lepiej wyjani, warto przyjrze si stosunkom pciowym u map. Mapy nie tworz gbokich wizi wzajemnych, a zaloty techniki pobudzania przedkopulacyjnego wystpuj u nich tylko w niewielkim stopniu. Samica znajduje si w peni prawnoci pciowej przez kilka dni cyklu miesicznego wtedy zblia si do samca albo samiec zblia si do niej. samica, pochylajc si nieco do przodu, zwraca si zadem u samcowi, ktry wspina si na ni od tyu, wprowadza czonek, wykonuje kilka szybkich ruchw kopulacyjnych po wytrysku nasienia schodzi z samicy, po czym nastpuje rozstanie. Cae zblienie trwa zwykle kilka sekund. Oto kilka przykadw. Samiec jednego z gatunkw makakw wykonuje tylko pi do trzydziestu ruchw kopulacyjnych. samiec wyjca wykonuje osiem do dwudziestu omiu ruchw, , ich rednia wynosi siedemnacie, co zajmuje dwadziecia lwie sekundy, nie liczc wstpnych dziesiciu sekund potrzebnych na "przyjcie odpowiedniej pozycji ciaa". Rezus wykonuje od dwch do omiu ruchw, trwajcych nie wicej ni trzy-cztery sekundy. Wedle jednego z doniesie pawiany wykonuj do pitnastu. ruchw kopulacyjnych, trwajcych w sumie siedem do omiu sekund; wedug innego doniesienia rednia wynosi sze ruchw, trwajcych osiem do dwudziestu sekund. Wedug jeszcze innego doniesienia wykonuj one pi do dziesiciu ruchw, trwajcych dziesi do pitnastu sekund. Dwa doniesienia dotycz szympansw pierwsze z nich podaje, e przecitnie wykonuj one cztery do omiu ruchw, przy maksymalnej liczbie pitnastu ruchw. Wedug drugiego doniesienia sze do dwudziestu ruchw, przy czym spkowanie trwa siedem do dziesiciu sekund. Te szczegy pokazuj wyranie, e nasi bujniej owosieni krewniacy nie marudz zbyt dugo podczas parzenia si. Jednak uczciwie mwic, uprawiaj oni t "kopulacj w proszku" z bardzo wysok czstotliwoci, w krtkich, kilkudniowych okresach popdu pciowego samicy. U niektrych gatunkw ponowne krycie nastpuje w cigu kilku minut po pierwszym i moe by w krtkim czasie wielokrotnie powtrzone. N a przykad pawian poudniowoafrykaski moe pokry samic trzy do szeciu razy tylko w dwuminutowych odstpach. U rezusa wielko ta moe wynosi od piciu do dwudziestu piciu razy w odstpach jednominutowych. Wydaje si, e wytrysk nastpuje u samca dopiero podczas ostatniego krycia, ktre jest bardziej energiczne i intensywne, a wic wzorzec jest tu chyba rzeczywicie l bardziej skomplikowany. Tak czy inaczej parzenie si znacznie rni si 69

jednak od tego, co dzieje si u ludzi. U czowieka nie tylko wicej miejsca zajmuje gra wstpna, ale sam akt spkowania trwa duej. W fazie przedkopulacyjnej ponad 50 procent par przez ponad dziesi minut stosuje szeroki zakres technik pobudzania. Na og mczyzna mgby w cigu nastpnych kilku minut doprowadzi , si do wytrysku nasienia za pomoc ruchw kopulacyjnych, r ale zwykle przedua t faz. A to dlatego, e w odrnieniu od mapy kobieta jest zdolna przey szczytowanie, ktre pod wzgldem emocjonalnym jest podobne do szczytowania mczyzny, ale do jego osignicia potrzebuje ona od dziesiciu do dwudziestu minut. Znaczy to, e u normalnej pary ludzi wykonanie caego wzorca, razem z gr wstpn i aktem zespolenia, zajmuje okoo p godziny, czyli trwa ponad sto razy duej ni u typowej pary map. I znw, uczciwie mwic, mapy prawdopodobnie powtrz swj krtki stosunek duo wczeniej ni ludzie swj, ale z drugiej strony, samice map wykazuj receptywno tylko w cigu kilku dni okresu rui. Porwnujc sytuacj mapiej samicy i kobiety, mona zauway, e samica wchodzi w okres rui z nadejciem owulacji i pozostaje w tym stanie przez blisko tydzie. W tym czasie kopulacja ani jej nie podnieca, ani nie wyczerpuje seksualnie. Pozostaje ona w stanie cigego podniecenia I przez cay okres parzenia si. U kobiety jakby kady epizod obcowania pciowego z mczyzn by krtkim okresem rui, ju nie zwizanym z cyklem pciowym, lecz ze stymulacj przedkopulacyjn mczyzny. W gruncie rzeczy kobieta reaguje wic nie tyle na owulacj co na partnera. Jej pobudzenie fizyczne jest funkcj wsplnych z mczyzn przejaww intymnoci seksualnej, nie za cile ustalonej sekwencji miesicznych cyklw owulacyjnych i menstruacyjnych. Ten wany czynnik, ilustrujcy podstawow rnic w systemie pciowym naczelnych, nieuchronnie prowadzi do zwikszenia znacznego skomplikowania cielesnych kontaktw midzy obcujcymi ze sob pciowo ludmi, tworzc tym samym podstaw ludzkiej intymnoci seksualnej. Powstaje zatem pytanie o pochodzenie bardziej zoonych praktyk seksualnych u ludzi. Jakie s rda wszystkich tych dodatkowych kontaktw cielesnych? Poniewa mapy waciwie prawie wycznie wspinaj si do kopulacji i kopuluj, owo krycie, wykonywanie rytmicznych ruchw kopulacyjnych i wytrysk, s w gruncie rzeczy jedynymi elementami wsplnymi dla map i dla ludzi. Skd wic bior si u nas te wszystkie delikatne, niepewne dotknicia, trzymanie si za rce w okresie zalotw i owe pene namitnoci ruchy majce wywoa podniecenie w czasie gry wstpnej? Jak si zdaje, niemal wszystko to wywodzi si z opisanych wczeniej przejaww intymnoci midzy matk a dzieckiem. Prawie adna z tych praktyk nie jest "nowa" i nie rozwina si tylko po to, by suy wycznie celom

70

seksualnym. Pod wzgldem zachowania zakochanie si bardzo przypomina powrt do okresu niemowlctwa. Badajc okres dorastania, stopniowe ograniczanie zakresu Nastpujcego w najwczeniejszych latach cakowitego obejmowania, stwierdzalimy ubytek, a pniej zanik przejaww intymnoci cielesnej. Teraz, przygldajc si modym kochankom, stwierdzamy, e cay ten proces przyjmuje odwrotny bieg. Pierwsze zachowania w sekwencji seksualnej s waciwie takie same jak kady inny rodzaj interakcji towarzyskiej midzy dorosymi. Nastpnie, stopniowo, wskazwki zegara zachowa zaczynaj si cofa. Oficjalne podanie sobie rk i banalna rozmwka podczas przedstawiania si maj to samo pochodzenie co trzymanie si opiekuczej rki w dziecistwie. Modzi kochankowie chodz trzymajc si za rce, tak jak kiedy kade z nich trzymao za rce rodzicw. Ich ciaa z rosncym zaufaniem zbliaj si do siebie i wkrtce jestemy ju wiadkami jake miego powrotu do intymnego objcia frontalnego, czemu towarzyszy zetknicie si gw i pocaunek. W miar pogbiania si wzajemnego stosunku cofamy si jeszcze bardziej do czasw, gdy nas delikatnie pieszczono. Znw rce gadz twarz, wosy i ciao ukochanej osoby. Wreszcie kochankowie s znw nadzy i po raz pierwszy od czasw niemowlcych czuj na swoich narzdach pciowych dotyk rki innej osoby. T powrotn podr w czasie odbywaj nie tylko z pomoc ruchw, ale i gosw, delikatny ton wymawianych sw staje si bowiem waniejszy od samych sw. Nierzadko uywane formy jzykowe nabieraj cech infantylizmu i powstaje co w rodzaju "mowy dzidziusia". Modzi wsplnie napawaj si poczuciem bezpieczestwa i, podobnie jak w czasach niemowlctwa, cay zgiek wiata zewntrznego nie ma dla nich wikszego znaczenia. Rozmarzone oczy zakochanej dziewczyny nie przypominaj czujnego wyrazu twarzy dziecka, raczej bog obojtno buzi zadowolonego niemowlcia. Ten powrt do intymnoci, tak pikny dla tych, ktrzy go dowiadczaj, przez innych bywa czsto traktowany z pewnym odcieniem lekcewaenia. Wyraa si to w rnych powiedzonkach, jak: "Witaj mioci, egnaj mdroci"; "Mio to cierpienie"; "Mio jest lepa"; "Na mio i na gupot nie ma lekarstwa"; "Mio i mdro nie zawsze, chodz w parze"; "Kochankowie to urodzeni gupcy". i Nawet w literaturze naukowej termin "zachowanie regresywne" ma zabarwienie negatywne, nie opisujc tego zjawiska obiektywnie i bezstronnie. Rzecz jasna, infantylne zachowanie osb dorosych nie jest najlepszym sposobem radzenia sobie w pewnych sytuacjach, ale w tworzeniu gbokiej wizi wzajemnej modych kochankw odgrywa rol pozytywn. Najlepszym sposobem na stworzenie takiej wizi jest wszechstronny, intymny kontakt cielesny i wiele trac ci, ktrzy si przed nim powstrzymuj, uwaajc go za "dziecinad" lub przejaw infantylizmu. 71

Gdy zaloty osigaj stadium przedkopulacyjne, wzorce z czasw dziecistwa bynajmniej nie zanikaj, ale wrcz si odradzaj, a wreszcie dochodz do fazy ssania piersi matki. Zwyczajny pocaunek, podczas ktrego wargi delikatnie dotykaj ust lub policzka kochanki czy kochanka, zamienia si w energiczne i dynamiczne przyciskanie. Uruchamiajc minie warg i jzyk, partnerzy nacieraj wzajemnie na swoje usta, wpijajc si w nie, jakby chcieli wydoby z nich mleko. Rytmiczne ssanie i ciskanie wargami, a take badawcze lizanie przypomina to, co robi godne niemowlta. Takie aktywne caowanie nie ogranicza si ju do ust partnerki czy partnera. Dociera take do innych miejsc, jakby szukajc dawno utraconego matczynego sutka. W tym poszukiwaniu jzyk wdruje po caym ciele, odkrywajc pseudosutki, jakimi s patki uszu, palce u ng, echtaczka i czonek, a take oczywicie same brodawki partnerki czy partnera. Wspomniaem o przyjemnoci dozna seksualnych pyncych z takich praktyk, ale jest to oczywicie tylko cz prawdy. Istnieje jeszcze bardziej bezporednia przyjemno pynca z ponownego doznawania rozkosznego kontaktu oralnego, jakim jest interakcja podczas ssania w okresie niemowlctwa. Efekt ulega wzmocnieniu, gdy pseudopiersi uzyskaj moliwo produkowania pseudomleka. Mona to osign przez wzmoone linienie si kochanka czy kochanki lub przez zwikszon ilo wydzielin z narzdw pciowych kobiety i pynu nasieniowego mczyzny. Kiedy kobieta trzyma w ustach mski czonek a do wystpienia wytrysku, wwczas mona powiedzie, e pieszczota ta zostaa uwieczona jakby" wypywem mleka" z pseudopiersi. Podobiestwo to zostao zauwaone ju w siedemnastym wieku, kiedy to slangowe wyraenie okrelajce t czynno jako "dojenie" weszo do jzyka potocznego. Zachowania infantylne nie zanikaj cakowicie nawet po zakoczeniu stadiw przedkopulacyjnych i po rozpoczciu samego spkowania. Jedyne kontakty cielesne u parzcych si map -poza sam interakcj genitaln -polegaj na trzymaniu samicy przez samca przednimi i tylnymi apami. Trzymanie si ciaa samicy nie jest przejawem miosnej intymnoci, lecz sposobem zapewnienia sobie stabilnej pozycji podczas wykonywania gwatownych ruchw kopulacyjnych. Takie chwyty midzy partnerami wystpuj rwnie u ludzi, ale zachodzi te midzy nimi wiele innych kontaktw, ktrych funkcj nie jest tylko dostosowanie pozycji ciaa. ciskanie lub trzymanie partnerki nie suy uatwieniu partnerowi ruchw kopulacyjnych, lecz jest dotykowym sygnaem intymnoci. W ilustrowanych podrcznikach seksu, o ktrych mwiem, mona obliczy czstotliwo wystpowania kontaktw pozagenitalnych towarzyszcych ruchom

kopulacyjnym. Uwzgldniajc tylko ilustracje ukazujce mczyzn i kobiet w prawdziwym 72

akcie spkowania, a 74 procent pozycji kopulacyjnych pokazuje, jak rka (lub rce) jednego z partnerw ciska lub dotyka jakiego fragmentu ciaa drugiego w sposb, ktry nie suy "stabilizacji" ciaa. Ponadto jest tam wiele przykadw obejmowania si i caowania oraz kontaktw gowa-gowa bez pocaunkw, a take pewna liczba kontaktw rka-gowa i rkarka. Wszystkie te czynnoci s w zasadzie zwizane z obejmowaniem si, czciowym obejmowaniem si, czy te niektrymi elementami obejmowania si. Wynika std, e u czowieka kopulacja skada si z waciwego dla wszystkich dorosych naczelnych aktu parzenia si i z nawrotu do niemowlcego aktu obejmowania. Ten drugi element jest obecny w caej sekwencji zachowa seksualnych, od jej najwczeniejszych: etapw, czyli zalecania si, a do jej finau. Zwierz ludzkie nie kopuluje z narzdami pciowymi nalecymi do osoby pci przeciwnej, lecz "kocha si" z ca kompletn i konkretn osob. Dlatego wanie u ludzi wszystkie etapy sekwencji zachowa seksualnych, ze spkowaniem wcznie, mog suy wzmocnieniu tworzcego si zwizku pary i chyba wanie dlatego u kobiety czas receptywnoci seksualnej uleg przedueniu, rozcigajc si znacznie poza granice okresu owulacji. Mona by wrcz powiedzie, e dzisiejszy czowiek dokonuje aktu kopulacji nie po to, by zapodni jajo, lecz by zapodni wzajemny zwizek. Tak czy inaczej nie istnieje tu groba nadmiernej reprodukcji, gdy nawet ten uamek aktw pciowych, ktry przypada na okres owulacji, wystarcza do wyprodukowania dostatecznej liczby potomstwa, czego dowodem s trzy miliardy ludzi zaludniajce ziemi.

73

4.

INTYMNO TOWARZYSKO-SPOECZNA

Badajc intymno seksualn u ludzi, obserwujemy odrodzenie si u dorosych bogatych i rnorodnych wzajemnych kontaktw cielesnych, wystpujcych w miejsce przejaww intymnoci minionych wraz z dziecistwem. A badajc intymno towarzyskospoeczn u ludzi, obserwujemy kontakty ograniczone, ostrone i pene zahamowa, ktrym towarzyszy toczca si w naszych wntrzach walka midzy sprzecznymi wobec siebie potrzebami: bliskoci i prywatnoci, zalenoci i niezalenoci. Wszyscy odczuwamy czasem skutki przeludnienia oraz tego, e bywamy wystawiani na ciekawskie spojrzenia i wcibstwo innych ludzi. Korci nas, eby wzorem mnichw ukry si przed tym wszystkim. Ale wikszoci z nas wystarcza kilka godzin, by obrzydzi sobie myl o majcej trwa przez cae ycie klasztornej samotnoci. Czowiek jest bowiem stworzeniem spoecznym i dlatego zwyka, zdrowa istota ludzka uwaa przeduajce si odosobnienie za surow kar. Poza torturami fizycznymi czy mierci -cakowita izolacja jest najgorsz mczarni, na jak mona skaza winia. Szybko doprowadza go to niemal do obdu, kiedy zaczyna przemawia do muszli klozetowej, eby usysze echo wasnego gosu. Jest to jedyna dostpna dla niego namiastka ludzkiej odpowiedzi. Niemiaa osoba samotna w wielkim miecie moe znale si niemal w identycznej sytuacji. Dla ludzi, ktrzy maj ju za sob okres intymnoci rodzinnej i mieszkaj samotnie w jakim pokoiku czy mieszkanku, ta samotno moe wkrtce sta si nie do zniesienia. Z powodu nadmiernej niemiaoci, ktra uniemoliwia im zawarcie jakiej bliszej znajomoci, mog w kocu przedoy samobjcz mier nad dugotrway brak bliskiego kontaktu z innym czowiekiem. Oto jak silna jest elementarna potrzeba intymnoci z drugim czowiekiem. Intymno daje bowiem pocztek zrozumieniu, a wikszo las, w odrnieniu od samotnego zakonnika, pragnie zrozumienia ze strony chociaby paru osb. Nie jest to kwestia zrozumienia racjonalnego czy intelektualnego. Jest to kwestia zrozumienia emocjonalnego i w tym wzgldzie jeden intymny kontakt cielesny zdziaa wicej ni wszystkie znane ze sownikw pikne sowa. Prawdziwie zdumiewajca jest ta mono przekazywania uczu przez dotyk. By moe, sia dotyku jest zarazem jego saboci. Szkicujc sekwencj przejaww intymnoci w cigu caego ycia, od narodzin do mierci, zauwaylimy, e dwie fazy intensywnych kontaktw cielesnych pokrywaj si z dwiema fazami intensywnego tworzenia si wizi midzyludzkiej, najpierw midzy rodzicem a dzieckiem, a pniej midzy kochankami. Wszystko wskazuje na to, e nie mona

74

utrzymywa bogatych i pozbawionych zahamowa kontaktw cielesnych bez jednoczesnego silnego zwizania si z przedmiotem swojego zainteresowania. Moliwe, e wanie intuicyjne zrozumienie tego faktu tak skutecznie powstrzymuje nas przed rozleglejszym korzystaniem z czystej przyjemnoci, jak daje intymno cielesna. Nie wystarczy stwierdzi, e obejmowanie i przytulanie na przykad koleanki w pracy jest czym

niekonwencjonalnym. Nie wyjania to, jak w ogle doszo do powstania konwencji, ktra kae "trzyma rce przy sobie" i "utrzymywa dystans". Naley gbiej przyjrze si tej sprawie, aby zrozumie, dlaczego zadajemy sobie tyle trudu, eby poza cisym krgiem rodzinnym, w zwykym yciu codziennym unika wzajemnego dotykania si. Czciowo wyjani to wielkie przeludnienie, jakiego dowiadczamy we

wspczesnych spoecznociach miejskich. Na ulicach i w rnych pomieszczeniach spotykamy codziennie tak wiele osb, e po prostu nie jestemy w stanie nawizywa z nimi bardziej intymnych stosunkw, gdy doprowadzioby to do paraliu caego systemu spoecznego. Jak na ironi ta sytuacja przeludnienia wpywa na nas w dwojaki, wzajemnie wykluczajcy si sposb. Z jednej strony stresuje nas, wywoujc napicie i poczucie niepewnoci, a z drugiej -zmusza do ograniczenia wymiany tych wanie przejaww intymnoci, ktre pomogyby nam pozby si stresu i napi. Druga cz wyjanienia ma zwizek z seksem. Nie chodzi tu po prostu o to, e nie dysponujemy wystarczajca iloci czasu i energii, aby wchodzi w nieskoczon liczb zwizkw towarzyskich, ktre byyby skutkiem rozleglejszego oddawania si intymnoci cielesnej. Problem polega na tym, e cielesna intymno ludzi dorosych kojarzy si z seksem. Nietrudno dociec, jak doszo do tego niefortunnego pomieszania. Poniewa -wyjwszy sztuczne zapodnienie -akt spkowania jest niemoliwy bez intymnoci cielesnej, pod pewnymi wzgldami sta si on jej synonimem. Nawet najbardziej "niedotykalski" osobnik w akcie pciowym musi dotyka i by dotykanym. We wszelkich innych okolicznociach mona tego unikn, ale tu jest to niemoliwe. W czasach wiktoriaskich, usiujc ograniczy kontakt, posuwano si do stosowania nocnych koszul z odpowiednimi wyciciami, ale nawet wtedy musia nastpi kontakt polegajcy na wsuniciu czonka do pochwy, bez czego niemoliwe byoby przysporzenie wczesnemu wiatu odpowiedniej liczby dzieci. W kocu w dziewitnastym wieku doszo do tego, e "stosunek intymny" sta si eufemizmem stosunku pciowego. Dzi, w dwudziestym wieku, wszelki intymny kontakt cielesny midzy dorosymi, bez wzgldu na ich pe, coraz atwiej stwarza wraenie, e w gr wchodzi jaki czynnik seksualny.

75

Twierdzenie, e jest to jaka nowa tendencja, nie byoby prawdziwe. Problem ten istnia zawsze, a przejawy intymnoci midzy dorosymi zawsze byy w jakim stopniu ograniczane ze wzgldu na ewentualne implikacje seksualne. Ale najwyraniej w ostatnich latach nastpiy dalsze obostrzenia. Ju nie tak ochoczo wieszamy si komu na szyi z radoci czy wypakujemy si na czyich piersiach ze zmartwienia. Nadal jednak istnieje elementarna potrzeba dotykania i bdzie rzecz ciekaw przeledzi, jak si z ni obchodzimy w codziennym yciu poza krgiem rodzinnym. Ot wszystko to ulego sformalizowaniu. Wyniesione z okresu niemowlctwa niczym nie hamowane przejawy intymnoci redukujemy do fragmentw. Kady fragment poddajemy stylizacji i usztywniamy, tak aby pasowa do jakiej zgrabnej kategorii. Ustalamy zasady etykiety (wyraz zapoyczony z jzyka francuskiego, dosownie oznaczajcy nalepk czy przywieszk) i uczymy ludzi yjcych w naszej kulturze, jak maj ich przestrzega. Jeli idzie o obejmowanie, nikogo nie trzeba niczego uczy. Jak ju stwierdzilimy, jest to czynno wrodzona, wsplna wszystkim naczelnym. Ale obejmowanie ma w sobie wiele elementw i nasze wyposaenie genetyczne nie uatwia nam decyzji, jaki fragment i w jakiej cile wystylizowanej formie ma zosta zastosowany w danej sytuacji towarzyskiej czy spoecznej. U zwierzcia dane zachowanie albo wystpuje, albo nie wystpuje, a u czowieka zachowanie moe by waciwe lub niewaciwe, dobre albo ze w danej sytuacji, a reguy s tu bardzo skomplikowana. Nie oznacza to wcale, e nie moemy ich bada z biologicznego punktu widzenia. Niezalenie od tego, jak bardzo s one uwarunkowane i zrnicowane kulturowo, atwiej je zrozumiemy, gdy si im przyjrzymy jako przykadom zachowa naczelnych, a to dlatego, e prawie zawsze zdoamy wwczas dotrze do ich biologicznych rde. Aby lepiej zilustrowa to, co mam na myli, przed dokonaniem przegldu caociowego sprbuj rozway pewien jednostkowy przykad. Posu si czynnoci, ktra nie bya dotd przedmiotem zbyt wielkiej uwagi, a mianowicie poklepywaniem w plecy. Mona by pomyle, e przykad jest zbyt banalny i nie zasuguje na wiksze zainteresowanie, ale taka dyskwalifikacja moe si okaza niebezpieczna. Kady skurcz twarzy, kade podrapanie si, kade pogaskanie i kade klepnicie ma w sobie potencja zdolny zmieni cae ycie danego czowieka, a nawet narodu. Czua pieszczota, ktrej zabrako w decydujcym momencie, kiedy kto jej rozpaczliwie oczekiwa, moe okaza si dziaaniem, a raczej zaniechaniem dziaania prowadzcym do ruiny jakiego zwizku. Podobnie nie odwzajemnienie umiechu jakiego potnego wadcy przez jakiego innego potnego wadc moe doprowadzi do wojny i zniszczenia. Niemdrze jest wic szydzi ze

76

"zwykego" poklepania w plecy. Takie drobne gesty s materiaem, z ktrego skada si cae ycie emocjonalne. Kady, kto utrzymywa kiedy cisy zwizek osobisty z szympansem, wie, e klepanie po plecach nie jest czynnoci waciw wycznie ludziom. Gdy twoja mapa szczeglnie cieszy si na twj widok, prawdopodobnie podejdzie do ciebie, obejmie, przycinie gorce i wilgotne wargi do twojej szyi, a potem zacznie ci rytmicznie poklepywa apami po plecach. Jest to dziwne uczucie, bo z jednej strony jest w tym co bardzo ludzkiego, z drugiej jednak -wszystko jest nieco odmienne. Pocaunek nie jest cakiem taki sam jak pocaunek czowieka. Najlepiej mona to opisa jako jakby delikatne przycinicie otwartych ust. A poklepywanie jest nie tylko lejsze, ale te szybsze ni poklepywanie czowieka, przy czym uczestnicz w nim, rytmicznie i na przemian, obie apy. Mimo to obejmowanie, caowanie i poklepywanie s zasadniczo tym samym u obu gatunkw, a sygnay towarzyskie wysyane w trakcie tych czynnoci wydaj si identyczne. Moemy wic na pocztek sformuowa uzasadnione domniemanie, e poklepywanie po plecach jest biologiczn cech zwierzcia ludzkiego. W pierwszym rozdziale wyjaniem ju prawdopodobne pochodzenie tej czynnoci jako powtarzajcego si ruchu intencjonalnego sygnalizujcego gotowo przytulenia si i znaczcego mniej wicej: "Tak ci przytul, jeli bdzie trzeba, ale w tej chwili nie ma takiej potrzeby, bd wic spokojny, wszystko jest w porzdku". W niemowlctwie poklepywanie jest tylko ozdobnikiem obejmowania, ale pniej przyjazne poklepywanie moe wystpowa ju samodzielnie, bez obejmowania. Partner lub partnerka wyciga po prostu rk ku innej osobie i zostaje nawizany kontakt za pomoc samej doni. Ju ta zmiana stanowi pocztek procesu formalizacji. Nie udaoby si zrozumie, skd si naprawd wzio poklepywanie, gdybymy obserwowali je bez towarzyszcego mu obejmowania. Jednoczenie zachodzi inna zmiana: poklepywanie przenosi si na coraz wikszy obszar ciaa. Niemowl poklepuje si niemal wycznie po plecach, ale starsze dziecko poklepuje si ju take po barkach, po ramionach, po rkach, po policzkach, po gowie, zarwno od gry jak i po potylicy, po brzuchu, po poladkach, po udach, po kolanach i po nogach. Rozszerza si te zakres znaczeniowy poklepywania. Pocieszajcy sygna: "wszystko w porzdku" staje si sygnaem gratulujcym: "wszystko w najlepszym porzdku" lub "wietnie to zrobie". Poniewa mzg, ktry to sprawi, znajduje si wewntrz czaszki, nic dziwnego, e wanie klepanie po gowie jest najbardziej typowym gestem gratulacji. Ten szczeglny gest tak silnie zrs si z gratulacjami dla dzieci, e pniej, gdy poklepywanie przenosi si na stosunki midzy dorosymi, trzeba go zaniecha, gdy zaczyna trci protekcjonalizmem. 77

Przechodzc od relacji dorosy-dziecko do relacji dorosy-dorosy, w warstwie znaczeniowej poklepywania obserwujemy dalsze zmiany. Poza gow take inne czci ciaa staj si tabu. Mona jeszcze bez skrpowania poklepa kogo po plecach, barku czy rku, ale poklepywanie po grzbiecie doni, po policzkach, po kolanach czy po udach nabiera zabarwienia seksualnego, a poklepywanie po poladkach ma ju zdecydowanie seksualny wydwik. Sytuacja wykazuje jednak rne modyfikacje i jest wiele wyjtkw od tej reguy. Midzy kobietami na przykad poklepywanie si po grzbietach doni czy po udach moe by zupenie pozbawione seksualnoci. Mona te bez obrazy poklepywa niemal kad cz ciaa, utrzymujc ten gest w manierze komicznej przesady. Poklepujcy wygasza wtedy jak artobliw uwag w rodzaju "no dobrze, ju dobrze, dziecinko", dajc do zrozumienia, e ten kontakt nie ma charakteru seksualnego, lecz udaje kontakt rodzica z dzieckiem, nie naley wic bra go powanie. Jest to oczywicie jaki rodzaj uchybienia, ale nie ma nic wsplnego z amaniem seksualnych tabu dotyczcych dotykania pewnych miejsc w pewien okrelony sposb. Sprawa jest jeszcze o tyle bardziej skomplikowana, e istnieje ciekawy wyjtek od wyjtku. Przebiega to nastpujco: Jaki dorosy, powiedzmy, e jest to mczyzna, pragnie nawiza seksualny kontakt cielesny z jak kobiet. Wie, e nie przyzwoli ona na aden kontakt bezporedni i jawny, ktry sprawiby jej przykro. Waciwie zdaje sobie spraw, e jest dla niej zupenie nieatrakcyjny, ale pragnienie dotknicia jej jest tak silne, e nie zwaa na wysyane przez ni sygnay zniechcajce. Dlatego stosuje strategi imitacji zachowania rodzica w stosunku do dziecka. Odgrywa wic komedi, poklepujc j w kolano i nazywajc zabawn ma dziewczynk. Ma nadziej, e dziewczyna przyjmie to jako dowcip, chocia on sam znajduje w tym przyjemno seksualn. Na nieszczcie, nie udaje mu si skutecznie ukry innych sygnaw seksualnych, zwaszcza mimicznych, i dziewczyna na og dostrzega sztuczk i reaguje negatywnie. Wrd rnych rodzajw poklepywania klepanie po plecach jest czynnoci o najmniejszym nacechowaniu seksualnym. W jaki sposb zdoao ono zachowa swj pierwotny charakter i czsto wystpuje midzy obcymi sobie ludmi jako gest wyraajcy wspczucie lub uznanie. Zilustruj to dwie konkretne sytuacje: wypadek drogowy i chwila triumfu sportowego. Po wypadku drogowym, gdy jeden z jego uczestnikw siedzi skulony przy drodze w stanie szoku i odrtwienia, podchodzi do niego jaka osoba, ktra wanie nadjechaa i chce udzieli pomocy. Zazwyczaj osoba ta wpatruje si z bliska w zaszokowan ofiar i zadaje jakie absurdalne pytanie w rodzaju: "Czy nic si pani/panu nie stao?", gdy wyranie wida, e co si stao. Niemal natychmiast spostrzega bezsensowno swoich sw 78

i siga po skuteczniejszy, elementarny wzorzec komunikacji, jakim jest bezporedni kontakt cielesny. Najbardziej prawdopodobn form, jak kontakt ten przybierze, bdzie pocieszajce, delikatne poklepanie po plecach. T sam reakcj, chocia w duo energiczniejszej formie, mona zaobserwowa, gdy jaki sportowiec odnis wanie zwycistwo. Gdy triumfalnie schodzi z boiska czy z ringu, jego kibice przepychaj si, eby jak najbliej podej do niego i poklepa go po plecach, gdy bdzie przechodzi obok. Przebylimy ju dug drog od wyjciowej sytuacji, kiedy matka z mioci poklepywaa swojego malucha, ale musimy pj jeszcze dalej, poniewa u osb dorosych czynno poklepywania rozcigna si a poza ramy dotyku. W dwch wanych kontekstach sygna dotykowy przerodzi si w sygna dwikowy i sygna wzrokowy. Z pierwotnej czynnoci dotykania wywodzi si oklaskiwanie wykonawcy przez publiczno i machanie rkami podczas powita i poegna. Zajmijmy si najpierw klaskaniem. Przez wiele lat intrygowao mnie uywanie rk do klaskania jako szeroko rozpowszechnionego sposobu nagradzania wykonawcy. Szybkie uderzenie doni o do wydawao mi si dziaaniem niemal agresywnym, podobnie zreszt jak przykry dwik, ktry w ten sposb powstaje. Jednak oczywicie jeli chodzi o efekt dla uszczliwionego wykonawcy, jest to przeciwiestwo agresji. Aktorzy odwiecznie aknli aplauzu wyraanego klaskaniem i uciekali si do rnych sztuczek, aby go uzyska. Std wywodzi si angielskie wyraenie "ciaptrap", oznaczajce frazesy dla poklasku. Aby zrozumie, na czym polega warto klaskania jako nagrody, musimy sign do jego rde tkwicych w okresie dziecistwa. Rzetelne badania nad niemowltami midzy szstym a dwunastym miesicem ycia wykazay, e w tym wieku klanicie stanowi element powitania matki, gdy wraca ona do dziecka po krtkiej nieobecnoci. Dziecko klaszcze albo tu przed wycigniciem rczek do matki albo wrcz zamiast tego. Czynno ta pojawia si mniej wicej w tym samym czasie co trzymanie si matki rczkami. Wyglda na to, e niemowl, widzc nadchodzc matk, wykonuje ruch wycignicia do przodu rczek zgitych ku sobie, tak jakby chciao chwyci si matki. Ale jest to niemoliwe, bo ciao matki znajduje si zbyt daleko, wic rczki dziecka dalej zginaj si ku sobie, jakby chciay co obj, a wreszcie donie spotykaj si i uderzaj o siebie. U dziecka klanicie wychodzi jakby z ramion, a nie z nadgarstkw, jak u dorosych. Szczegowe obserwacje dowiody, e nic nie wskazuje na to, by matka wczeniej uczya dziecko tej czynnoci. Niemowlce klaskanie naleaoby wic uzna za syszaln kulminacj niby-obejmowania matki. Powtarzajce si rytmicznie klaskanie z nadgarstkw, ktre pojawia si pniej, mona by wic postrzega jako rodzaj niby-poklepywania, bdcego dodatkiem do niby-obejmowania. Oklaskujc wykonawc, w gruncie rzeczy 79

poklepujemy go na odlego po plecach. Autentyczny kontakt fizyczny, podbiegnicie do wykonawcy i poklepanie go po plecach na znak aprobaty, byby dla nas wszystkich uciliwy lub niemoliwy i dlatego, pozostajc na swoich miejscach, wielokrotnie poklepujemy go na niby. Jeli przeledzimy proces oklaskiwania, przekonamy si, e rce nie pracuj z rwn si. Jedna rka przyjmuje na og rol plecw wykonawcy, gdy tymczasem druga wykonuje na niej niby-poklepywanie. T o prawda, e poruszaj si obie rce, ale jedna z nich wykonuje t czynno energiczniej ni druga. U dziewiciu osb na dziesi rka prawa, zwrcona doni ku doowi, poklepuje rk lew, zwrcon doni ku grze i odgrywajc rol plecw. Czasem udaje si nawet w wiecie dorosych dostrzec wyrany zwizek midzy pierwotnym obejmowaniem a czynnoci klaskania. Gdy pierwszy kosmonauta rosyjski wrci triumfalnie do Moskwy i sta na placu Czerwonym obok rosyjskich przywdcw, defilowa przed nim tum oddajcych mu hod ludzi, ktrzy klaskali, wycigajc ku niemu rce. Na filmie pokazujcym to wydarzenie wida pewnego czowieka z tumu, ktry jest do tego stopnia rozemocjonowany, e co pewien czas przerywa swoje dugotrwae klaskanie, usiujc jakby obj bohatera. Klaszcze wycignitymi rkami, nastpnie obejmuje powietrze przed sob i przytula je do siebie, a potem znw wyciga rce, znw klaszcze i znw obejmuje powietrze. Takie odstpstwo od sformalizowanej konwencji pod wpywem silnych emocji przekonywajco potwierdza rda tej czynnoci u dorosych. Tak si skada, e Rosja dostarcza nam jeszcze jednej ciekawej odmiany klaskania. Istnieje tam zwyczaj, e artyci klaszcz publicznoci, ktra ich oklaskuje. Nie oznacza to, jak niekiedy cynicznie sugerowano, e narcystyczni rosyjscy artyci oklaskuj samych siebie. Po prostu odwzajemniaj oni symboliczny gest objcia, tak jak robiliby to w bezporednich kontaktach fizycznych. N a Zachodzie konwencja taka nie istnieje, chocia niekiedy pojawia si jej wariant w postaci szeroko rozpostartych ramion wykonawcw oczekujcych na oklaski po zakoczeniu wystpu. Szczeglnie skonni s do takich gestw cyrkowcy i akrobaci. Po wykonaniu trudnej figury akrobatycznej staj w dumnej postawie rwnowagi, z twarz zwrcon ku widowni i z szeroko rozpostartymi ramionami. Widownia natychmiast wybucha wwczas burz oklaskw. Takie otwarcie ramion jest ruchem intencjonalnym obejmowania. Ramiona znajduj si w pozycji gotowej do objcia publicznoci, ale nie kontynuuj tej symbolicznej czynnoci. Niektrzy piewacy kabaretowi, specjalizujcy si w wykonywaniu piosenek o wielkim adunku uczuciowym, robi co podobnego podczas piewu, dziaajc na uczucia publicznoci za pomoc bagalnego zaproszenia w objcia, co stanowi akompaniament do sw piosenki.

80

Klaskanie jest te niekiedy stosowane jako sposb przywoywania suby. W baniowych haremach jest to sygna mwicy: "wprowadzi tancerki". W takich sytuacjach klaskanie nie jest powtarzajc si rytmiczn czynnoci typow dla wyraania aplauzu, lecz ogranicza si do jednorazowego lub dwukrotnego klanicia. Pod tym wzgldem bardziej przypomina klaskanie niemowlcia witajcego matk. Podobna jest te tre komunikatu. Skierowana do matki proba niemowlcia "podejd bliej", staje si daniem osoby dorosej skierowanym do suby. Jak ju mwiem, podstawowy sygna dotykowy, jakim jest poklepywanie, uleg rozszerzeniu, przybierajc form zarwno sygnau suchowego, ktry wanie omwilimy, jak sygnau wzrokowego w postaci machania rk. Machanie rk, podobnie jak klaskanie, przyjmowane bywa jako co oczywistego, ale i ono ma w sobie pewne nieoczekiwane aspekty, ktrym warto si przyjrze. Przede wszystkim wydaje si bezsporne, e machamy rk na powitanie lub na poegnanie, gdy stajemy si przez to lepiej widoczni z pewnej odlegoci. Jest to prawda, ale niepena. Obserwujc ludzi, ktrym rzeczywicie bardzo zaley na tym, by ich dobrze widziano, na przykad, gdy przywouj takswk albo usiuj zwrci na siebie uwag jakiej osoby w tumie, ktra ich nie widzi, zauwaamy, e nie machaj oni rk w zwyky, konwencjonalny sposb. Sztywno podnosz do gry wyprostowane rami i poruszaj nim na boki, przy czym ruch rozpoczyna si w stawie barkowym. Czasem w stanie wikszego napicia unosz w ten sam sposb obie rce i wykonuj nimi takie same ruchy. Z pewnej odlegoci takie wanie dziaanie jest najlepiej widoczne. Ale gdy nawizalimy ju z dan osob wzajemny kontakt wzrokowy, nie machamy sobie w taki sposb. egnajc lub witajc kogo, kto nas widzi, ale wci jest poza naszym zasigiem, zwykle unosimy rami do gry, ale machamy tylko doni. Robimy to na jeden z trzech sposobw. Pierwszy polega na poruszaniu doni w gr i w d z palcami skierowanymi na zewntrz. Tu znw pojawia si wszechobecna czynno poklepywania. Rami wyciga si w gecie powitania, aby obj i poklepa, ale podobnie jak przy klaskaniu, odlego zmusza je do wykonania czynnoci zastpczej. Rnica polega na tym, e w klaskaniu ucisk i poklepanie na odlego przeksztacaj si w sygna dwikowy, a w machaniu -w sygna wzrokowy. Rami wykonuje ruch ku grze, a nie, jak w prawdziwym obejmowaniu, ku przodowi, poniewa dziki temu czynno ta staje si lepiej widoczna. Poza tym rnice s niewielkie. Druga forma machania rk ujawnia dalsze przeksztacenia suce lepszej widocznoci. Zamiast ruchw w gr i w d rka wykonuje ruchy na boki, przy czym do zwrcona jest na zewntrz. Szybko tych ruchw jest mniej wicej taka sama, ale w ten sposb czynno machania jeszcze si oddala od czynnoci podstawowej -poklepywania. Jest 81

rzecz znamienn, e ta forma machania rk chtniej stosowana jest przez dorosych ni przez dzieci, ktre chyba wol prostsz wersj machania w gr i w d. Trzeci rodzaj machania rk nie jest znany wikszoci czytelnikw zachodnich. Osobicie widziaem go tylko we Woszech, ale zdaje si, e wystpuje take w Hiszpanii, Chinach, Indiach, Pakistanie, Birmie, Malezji, Afryce Wschodniej, Nigerii i wrd Cyganw. (Jest to, najogldniej mwic, rozmieszczenie niezwykle ciekawe, ktrego jak dotd nie potrafi wyjani). Przypomina ono przywoywanie rk, ale wystarczy zobaczy, jak to wyglda przy poegnaniu, eby stwierdzi, e jest to co innego. Podobnie jak pierwsza forma machania rk, jest to ruch w gr i w d, ale rozpoczyna si od pozycji, w ktrej do jest uniesiona do gry (jak w pozycji bagalnej), a nastpnie wdruje wielokrotnie w kierunku ciaa osoby machajcej. Zasadniczo jest to take ruch poklepywania -w prawdziwym poklepywaniu po plecach czsto obserwuje si, e rka znajduje si w takiej wanie pozycji, w ktrej palce na plecach osoby poklepywanej skierowane s ku grze, a okie obejmujcego ramienia znajduje si niej. Podobna technika charakterystyczna jest dla dwch do wyspecjalizowanych sposobw machania. Jest to machanie papieskie i machanie krlowej brytyjskiej. Przy tej technice ruch nie powstaje ani w stawie barkowym, ani w nadgarstku, lecz w stawie okciowym. Papie wykonuje zwykle ruchy obiema rkami rwnoczenie, powoli, rytmicznie, wielokrotnie przybliajc ku sobie uniesione ku grze donie i przedramiona, co skada si na seri intencjonalnych ruchw obejmowania. Ale jego ramiona nie zginaj si wprost ku klatce piersiowej. Nie przygarnia on wic tumu do swojego ona. Luk, ktry opisuj papieskie ramiona, orientuje si po czci do wewntrz, a po czci ku grze, jakby te gesty stanowiy wypadkow midzy przygarnianiem tumu do siebie a kierowaniem go do nieba, gdzie wszyscy maj nadziej kiedy trafi. Machanie krlowej brytyjskiej take pochodzi ze stawu okciowego, ale zwykle jest to ruch jednej rki z palcami uniesionymi prosto ku grze. Do zwrcona jest do wewntrz, w kierunku ciaa monarchini, co podkrela, e gest ma charakter ucisku, a rami wykonuje powolny, rytmiczny ruch okrny, akcentujc szczeglnie wewntrzn cz krgu. W ten finezyjny i wysoce sformalizowany sposb krlowa obejmuje swoich poddanych i poklepuje ich po plecach, dodajc im otuchy. Podobnie jak w procesie klaskania, mona tu czasami natkn si na sytuacj, w ktrej pod presj uczu zaamuje si ceremonia machania i wtedy ukazuj si jego pierwotne rda w stanie czystym. Zilustruje to szczeglny przykad powitania. W pewnym maym porcie lotniczym, gdzie prowadziem obserwacje dotyczce machania rk, znajduje si taras, z 82

ktrego przyjaciele i krewni przygldaj si przybyym pasaerom wychodzcym z samolotu i udajcym si do wejcia prowadzcego do odprawy celnej. Wejcie to znajduje si pod tarasem i dlatego chocia przybyli nie mog dotkn postaci podnieconych osb machajcych im gorczkowo z gry, podchodz jednak do nich bardzo blisko, zanim znikn w budynku portu lotniczego. W takiej scenerii odbywa si, co nastpuje. Gdy otwieraj si drzwi samolotu i ukazuj si pasaerowie, zaczyna si intensywne poszukiwanie wzrokiem zarwno ze strony witanych jak witajcych. Gdy kto dostrzee kogo poszukiwanego, natychmiast zaczyna zwykle energicznie macha ca rk rzucajcym si w oczy ruchem z barku. Po nawizaniu wzajemnego kontaktu wzrokowego obie strony zaczynaj macha wycignitymi rkami. Trwa to przez pewien czas, ale spacer do budynku jest tak dugi, e po chwili zwykle zaprzestaj. Ich potrzeba machania i umiechania si chwilowo wygasa (podobnie jak u osoby fotografowanej, ktrej z upywem czasu coraz trudniej utrzyma naturalny umiech na uytek operujcego obiektywem fotografa), ale nie chcc sprawia wraenia obojtnych na powitania, obie strony nagle zaczynaj przejawia zainteresowanie innymi szczegami lotniskowej scenerii. Przybyy przyglda si krajobrazowi wok lotniska albo te przemieszcza baga rczny, ktry nagle sta si niewygodny i w tajemniczy sposb wysuwa mu si z rki. Witajcy ze swojej strony zaczynaj wymienia uwagi o wygldzie przybyego. Nastpnie, gdy ten podchodzi bliej i mona ju wyraniej dostrzec rysy jego twarzy, obie strony zaczynaj energicznie macha rkami i znw si umiechaj, dopki przybyli nie znikn w budynku poniej. P godziny pniej, po zakoczeniu odprawy celnej, nastpuje pierwszy kontakt fizyczny -uciski doni, przytulanie, poklepywanie, obejmowanie i caowanie. Jest to scenariusz podstawowy. Ma on oczywicie wiele wariantw, z ktrych jeden okaza si dla mnie niezwykle odkrywczy. Pewien mczyzna wraca na ono rodziny po dugim pobycie za granic. Gdy tylko wyszed z samolotu, zarwno on jak witajca go rodzina wpadli w trans wymachiwania rkami na rne sposoby. Gdy doszed do budynku i wyranie zobaczy nad sob rysy ich twarzy, poczu, e konwencjonalne machanie rkami nie moe sprosta jego potrzebom emocjonalnym. Ze zami w oczach i z ustami uoonymi w nie wyartykuowane wyrazy mioci, musia zrobi co, co lepiej wyrazioby jego niezwykle silne uczucie radoci z powrotu do bliskich. Wtedy zauwayem zmian w ruchach jego rki. Zwyke machanie zamienio si w doskonae naladownictwo gwatownego poklepywania po plecach. Podczas gdy dotd jego rami unosio si ku grze, teraz skierowao si ku rodzinie, dziki czemu -jakby krtsze -mniej rzucao si w oczy. Rka zginaa si na boki i wykonywaa w powietrzu energiczne, gwatowne klepnicia. Jego uczucia byy tak silne, e 83

pod wpywem gorczki chwili odpady wszystkie wtrne, skonwencjonalizowane modyfikacje prawdziwego obejmowania i poklepywania, ktre, jako bardziej rzucajce si w oczy, poprawiaj dziaanie sygnaw na odlego, i w peni doszy do gosu autentyczne zachowania pierwotne. Intensywno uczu towarzyszcych temu spotkaniu znalaza potwierdzenie w powitaniu dotykowym, ktre nastpio po przerwie na odpraw celn. Gdy mczyzna w wyszed do gwnej czci portu lotniczego, wszystkie czternacie osb witajcej go rodziny zaczo go tak energicznie obejmowa, ciska, caowa i poklepywa, e gdy skoczyli, by zupenie wykoczony, po twarzy pyny mu zy, a cae ciao drao z emocji. W pewnej chwili kobieta, ktra wygldaa na jego matk, do swojego ucisku dodaa energiczne ugniatanie twarzy, chwytajc w rce oba policzki mczyzny i tarmoszc je, jakby ugniataa ciasto w kuchni. W tym czasie rce mczyzny obejmoway j aktywnie i poklepyway po plecach. Jednake po mniej wicej dziesitej powtrce tego namitnego powitania u mczyzny pojawiy si oznaki wyczerpania emocjonalnego, znamiennie bowiem ewoluowa jego sposb poklepywania. I tym razem konwencja sygnalizowania zaamaa si pod wpywem napicia emocjonalnego, i znw w caej okazaoci ukazay si rda sformalizowanego wzorca. Podczas gdy wczeniejsze machanie rk byo nawrotem do nibypoklepywania, teraz zachowanie mczyzny cofno si o jeszcze jeden etap do waciwego rda swego pochodzenia. Powtarzajce si poklepywanie ustpio miejsca krtkim, powtarzajcym si uciskom. Kade kolejne klepnicie odpowiadao teraz coraz cilejszym kontaktom rk, a wszystko przerodzio si jakby w seri kurczowych, zacieniajcych si i rozluniajcych uciskw. By to bez wtpienia klasyczny intencjonalny ruch czepiania si, wzorzec "odziedziczony po przodkach", ta jedyna forma, z ktrej w procesie specjalizacji sygnaw wyksztaciy si wszystkie inne formy: zmodyfikowany sygna dotykowy w postaci poklepywania, sygna dwikowy w postaci klaskania, kiedy jedna rka suy jako obiekt gonego klepania, i sygna wzrokowy, czyli klepanie w powietrzu w postaci machania uniesion do gry rk. Oto jakie s wic odrole "najprymitywniejszych" przejaww intymnoci midzy ludmi. ledzc rne odmiany tego jednego drobnego przejawu kontaktw midzyludzkich, prbowaem pokaza, jak mona ujrze w nowym wietle czynnoci stare i dobrze znane. Silna elementarna potrzeba wzajemnego kontaktu cielesnego, jaka tkwi w nas, ludziach dorosych -jak si przekonalimy -rzadko jest wyraana w peni. Pojawia si natomiast w formach fragmentarycznych, zmodyfikowanych i zamaskowanych, jako znaki, gesty i sygnay, ktre codziennie wzajemnie sobie przekazujemy. Prawdziwe znaczenie rnych 84

czynnoci czsto bywa przed nami ukryte i by je w peni zrozumie, musimy je przeledzi a do rde. W przykadach, ktre wanie opisaem, elementarne kontakty-czynnoci zamieniaj si czsto w mniej bezporednie kontakty na odlego. Nadal jednak istnieje te wiele sposobw wchodzenia we wzajemny rzeczywisty kontakt cielesny, i ciekawe bdzie przekona si, jakie formy mog one przybiera. Zacznijmy ten przegld od objcia podstawowego. U osb dorosych publicznie nie pojawia si ono obecnie zbyt czsto, ale czasem mona je jeszcze zaobserwowa. Warto zbada sytuacje, w ktrych do niego dochodzi. Pene objcie. Gdybymy poddali dokadnym obserwacjom moliwie du liczb demonstracji tego zjawiska, okazaoby si, e u dorosych czynno t mona podzieli na trzy wyranie odrniajce si kategorie. Zgodnie z oczekiwaniami najliczniejsz kategori stanowi miosne kontakty kochankw. Naley do niej okoo dwch trzecich wszystkich przykadw publicznego obejmowania si. Pozosta jedn trzeci mona podzieli na dwa rodzaje, ktre nazwiemy "spotkania rodzinne" i "triumf sportowca". Modzi kochankowie stosuj pene objcie nie tylko podczas spotka i rozsta, lecz czsto take gdy przebywaj ze sob. Wrd starszych par, maeskich, pene objcie si w miejscach publicznych widuje si rzadziej, chyba e jedno z partnerw wyjeda na jaki czas lub te wraca po co najmniej kilkudniowej nieobecnoci. W innych sytuacjach, jeli objcie si zdarza, w miejscu publicznym bdzie ono miao charakter tylko do delikatnego zdawkowego kontaktu. Namitne obejmowanie si jeszcze rzadziej zdarza si midzy dorosymi krewnymi, takimi jak bracia i siostry czy rodzice i ich dorose dzieci. Ze znaczn pewnoci mona jednak przewidzie, i pojawia si ono w jakich tragicznych okolicznociach, w ktrych szczliwie ocala kto z krewnych. Gdy kto zosta porwany, uprowadzony, pojmany czy uwiziony przez jakie siy natury, zapewne po szczliwym zakoczeniu incydentu nastpi "spotkanie rodzinne" z udziaem penego obejmowania si w jego najintensywniejszej wersji. W takich okolicznociach czynno ta moe si nawet przenie na bliskich przyjaci obojga pci, z ktrymi kiedy indziej wymienia si tylko uciski doni lub pocaunki w policzek. adunek emocji jest wwczas tak wielki, e namitne obejmowanie si dwch mczyzn czy dwu kobiet, albo te kolegi i koleanki, nie stanowi przekroczenia seksualnych tabu. Przy niszym poziomie emocji powstaby pewien problem, ale w najbardziej dramatycznych chwilach zapomina si o tabu. W naszej kulturze dopuszczalne jest obejmowanie si i caowanie dwch mczyzn w chwilach triumfu, ulgi czy rozpaczy, ale w innych, mniej

85

dramatycznych sytuacjach nawet jaki jeden element obejmowania si, taki jak trzymanie si za rce czy przytulenie policzka do policzka, natychmiast skojarzy si z homoseksualizmem. Jest to rnica znamienna i domaga si wyjanienia. Mwi nam ona co o sposobie, w jaki podstawowe kontakty cielesne ulegaj fragmentacji i formalizacji. Przede wszystkim pene objcie jest naturalne midzy rodzicami a niemowlciem i, co za tym idzie, chocia obserwujemy je rzadziej, take midzy rodzicami a starszym ju dzieckiem. U dorosych typowe jest midzy kochankami i osobami obcujcymi ze sob pciowo. Dlatego inni doroli, odczuwajc z rnych powodw potrzeb wzajemnego objcia si, musz jako wyranie da do zrozumienia, e w kontakcie tym nie ma elementu seksualnego. Suy temu zazwyczaj jaki sformalizowany fragment penego obejmowania si, fragment, ktry zgodnie z przyjt konwencj nie jest nacechowany seksualnie. Na przykad mczyzna moe pooy rk na ramieniu innego mczyzny, nie naraajc si na adne faszywe interpretacje seksualne ani ze strony danej osoby, ani ze strony otoczenia. Gdyby jednak chodzio o jakie inne proste fragmenty, takie jak caowanie mczyzny w ucho, natychmiast przypisano by temu konotacje seksualne. Co innego gdy widzi si dwch mczyzn obejmujcych si, ciskajcych i caujcych w chwilach triumfu, nieszczcia lub podczas spotkania rodzinnego. Wyklucza si treci seksualne takiego zachowania, gdy postrzega si je nie jako reakcj sformalizowan, lecz autentyczn. Otoczenie uznaje, e w tej sytuacji konwencja ustpuje przed silnymi emocjami. wiadkowie wyczuwaj intuicyjnie, e obserwuj wanie powrt do pierwotnych preseksualnych obj z okresu niemowlctwa, pozbawionych wszystkich pniejszych stylizacji okresu dorosoci, i dlatego akceptuj taki kontakt jako zupenie naturalny. W gruncie rzeczy gdyby dwch dorosych homoseksualistw chciao nawiza kontakt cielesny na widoku publicznym, nie wywoujc zwykych w takich sytuacjach wrogich reakcji lub zaciekawienia, powinni oni raczej z zapaem rzuci si sobie w ramiona, ni obdarza si delikatnymi pocaunkami. Badanie rnych sformalizowanych fragmentw objcia podstawowego powinno nam unaoczni, jak za spraw konwencji zostay one poszufladkowane na rne kategorie, przez co kada z nich sygnalizuje obecnie co bardzo szczeglnego, co jest charakterystyczne dla zwizku midzy osobami nawizujcymi kontakt. Zanim jednak si tym zajmiemy, musimy wspomnie o trzeciej kategorii penego objcia, a mianowicie o "triumfie sportowca". Zwyczaj obejmowania si mczyzn po jakim tragicznym wydarzeniu istnieje od bardzo dawna, ale namitne uciski pikarzy po zdobyciu gola s czym stosunkowo nowym. Jak doszo do tego, e tego rodzaju sytuacja nagle urosa 86

do rangi wanego dowiadczenia emocjonalnego? Aby odpowiedzie na to pytanie, musimy sign duo dalej ni na boisko pikarskie. cilej biorc, musimy cofn si w czasie o wiele setek lat. Dwa tysice lat temu, gdy wiat by mniej zatoczony, a stosunki midzy poszczeglnymi czonkami danej spoecznoci byy wyraniej okrelone, pene obejmowanie si wystpowao duo czciej jako zwyka forma powitania midzy rwnymi sobie. Objcie z towarzyszcym mu pocaunkiem wystpowao zarwno wzajemnie wrd mczyzn jak wrd kobiet, a take midzy mczyznami i kobietami nie zwizanymi uczuciem mioci. W staroytnej Persji do zwyczaju naleao nawet wzajemne caowanie si w usta rwnych sobie mczyzn, przy czym pocaunek w policzek by zarezerwowany dla osb o nieco niszej randze spoecznej. Gdzie indziej jednak taki pocaunek stosowano midzy mczyznami rwnymi sobie. Sytuacja ta trwaa przez wiele wiekw i istniaa jeszcze w redniowiecznej Anglii, gdzie waleczni rycerze wzajemnie obejmowali si i caowali w chwilach, w ktrych ich wspczeni nastpcy skinliby tylko gow i ucisnli wycignit do. Pod koniec siedemnastego wieku sytuacja w Anglii zacza si zmienia, a nie zabarwione seksualnie obejmowanie si poczo gwatownie zanika. Pocztkowo w miastach, ale z wolna rozprzestrzenio si na wie, o czym dowiadujemy si z komedii Congreve'a wiatowe sposoby, z ktrej pochodzi nastpujca kwestia: "Zda ci si pewnie, e na wsi, gdzie braciszkowie, wydae niezgrabiasze, lini si i cauj, gdy si zdybi, i klepi si po ramieniu, jak wachmistrz, gdy w areszt bierze. To icie u nas nie w modzie, miy panie bracie". ycie towarzysko-spoeczne w duych miastach toczyo si w coraz wikszym zagszczeniu, stosunki midzyludzkie staway si coraz bardziej skomplikowane i coraz mniej uporzdkowane, a wiek dziewitnasty przynis pogbienie tych tendencji. Wtedy to starannie wypracowane ukony i dygi, ktre przetrway cay wiek osiemnasty, wyszy z codziennego uycia i zaczto je stosowa tylko przy bardzo oficjalnych okazjach. W pierwszym czy drugim dziesicioleciu dziewitnastego wieku pojawi si w gest symbolizujcy kontakt cielesny, jakim jest ucisk doni, ktry przetrwa do dzi dnia. Podobne tendencje, cho w rnym nasileniu, wystpoway coraz powszechniej. Mieszkacy krajw romaskich ograniczali bezporednie kontakty cielesne w duo mniejszym stopniu ni Brytyjczycy, i nawet w dwudziestym wieku duo atwiej akceptuje si tam przyjacielskie uciski midzy dorosymi mczyznami. Tak jest do dzi i wanie w zwizku z tym zajmiemy si teraz zjawiskiem "ucisku pikarskiego". Futbol, czyli pika nona, powsta w Wielkiej Brytanii i w dwudziestym wieku szybko rozprzestrzeni si po 87

caym wiecie. W krajach romaskich zyska on szczegln popularno i ju wkrtce zaczto rozgrywa mecze midzynarodowe, ktrym towarzysz wielkie emocje. Gdy druyny z tych krajw gociy w Anglii, namitne uciski graczy po kadym strzelonym golu pocztkowo spotykay si tam ze zdumieniem i drwinami, ale wszystko to wkrtce si zmienio za spraw doskonaej ich gry. Z upywem lat "dobra robota, stary", wypowiadane przez Brytyjczykw do zdobywcy bramki, zaczo wydawa si zbyt osche. Poklepywanie po plecach zostao zastpione delikatnymi uciskami, ktre z kolei przemieniy si w serdeczne obejmowanie si, a doszo do tego, e dzisiejsi kibice nie dziwi si ju, widzc, jak zdobywca bramki dosownie niknie pod stert cia kolegw napierajcych na niego ze wszystkich stron i gratulujcych mu. W tym jedynym szczeglnym wtku zatoczylimy wic pene koo -wrcilimy do czasw redniowiecznych rycerzy i ich dawno minionego wiata. Nie wiadomo jeszcze, czy ta tendencja rozszerzy si te na inne dziedziny. Niewykluczone, e tak si stanie, ale trzeba tu pamita o pewnym ograniczeniu. Obejmowanie si pikarzy na boisku nie ma w sobie adnego pierwiastka seksualnego. Gracze wystpuj w cile okrelonych rolach, a ich fizyczna msko znajduje dobitny wyraz w brutalnoci gry. Zupenie czym innym byyby sytuacje spoeczno-towarzyskie, w ktrych role zdefiniowane s mniej cile. Znaczce wyjtki mog wystpowa jedynie w tych dziedzinach, w ktrych wyraanie silnych emocji jest elementem skadowym funkcji zawodowej, czego przykadem jest aktorstwo. Jeli wydaje nam si, e zwyczaje aktorw w tym wzgldzie cechuje pewna przesada, musimy pamita, po pierwsze, e ludzi tych specjalnie szkolono w swobodnym wyraaniu uczu, po drugie, e dziaaj oni w warunkach silnego napicia emocjonalnego zwizanego z rodzajem wykonywanej pracy, i po trzecie, e zawd ich jest wyjtkowo niepewny. Dlatego sposb bycia aktorw moe by rozumiany jako forma wzajemnego wsparcia. Od penego objcia przejdmy teraz do mniej intensywnych form ekspresji. Dotychczas mwilimy o maksymalnym objciu frontalnym, w ktrym dwoje partnerw przyciska si do siebie, stykajc si przy tym gowami i otaczajc wzajemnie ramionami. Gdy czynno t wykonuje si z mniejsz intensywnoci, moemy zazwyczaj zaobserwowa trzy istotne zmiany. Ciaa stykaj si bokami, a nie twarz w twarz, tylko jedno rami obejmuje ciao partnera, a gowy nie stykaj si ze sob, lecz s raczej odchylone. Moje obserwacje dowiody, e w zachowaniach osb dorosych, w miejscach publicznych takie czciowe objcie wystpuje szeciokrotnie czciej ni pene objcie.

88

Objcie barku. Najczciej wystpujc form czciowego objcia jest objcie barku -jedna osoba otacza ramieniem drug, kadc przy tym rk na jej bardziej odlegym ramieniu. Ta forma wystpuje dwa razy czciej ni inne formy objcia czciowego. Podstawowa rnica midzy t form objcia a penym objciem frontalnym polega na tym, e zachowanie to jest domen mczyzn. Podczas gdy pene objcie stosowane byo rwnie czsto przez mczyzn i przez kobiety, objcie barku wystpuje u mczyzn piciokrotnie czciej ni u kobiet. Przyczyna jest prosta: mczyni s wysi od kobiet, kobiety patrz na og na mczyzn z dou, niezalenie od ich wzajemnych stosunkw w innych paszczyznach. Skutkiem tej rnicy anatomicznej jest to, e niektre kontakty cielesne atwiej przychodz mczyznom ni kobietom, a jednym z nich jest wanie objcie barku. Okoliczno ta sprawia, e objcie barku ma szczeglny walor. Gdy zdarza si midzy mczyzn i kobiet, prawie zawsze obejmujcym jest mczyzna, co oznacza, e zachowanie takie nie jest oznak zniewieciaoci. T o z kolei oznacza, e mog je te stosowa w nieformalnych sytuacjach zaprzyjanieni ze sob mczyni, i nie nadaje to ich kontaktowi odcienia seksualnego. Istotnie okoo jednej czwartej wszystkich obj barku zachodzi midzy mczyznami, i jest to jedyna forma obejmowania si, ktra powszechnie wystpuje w relacjach czysto mskich. W porwnaniu z penym objciem frontalnym rnica ta jest uderzajca. T o pierwsze zdarza si midzy mczyznami na og tylko w chwilach bardzo dramatycznych lub w chwilach szczeglnego natenia emocji, podczas gdy objcie barku nie jest zwizane z tak silnymi napiciami i jest czste wrd kolegw z druyny, "starych przyjaci" czy "kumpli". Ta formua "bezpiecznej mskoci" nie ma zastosowania do innych rodzajw objcia czciowego, takich jak objcie w talii. Poniewa gest ten jest atwiejszy do wykonania dla przedstawicieli obu pci, a polega na umieszczeniu rki w okolicy bliszej genitaliw, rzadko kiedy wystpuje on midzy mczyznami. Po objciach czciowych kolej na objcia fragmentaryczne -jeszcze mniejsze uamki penego aktu objcia. Tu widzimy podobne rnice. Niektre objcia fragmentaryczne nie maj wydwiku seksualnego i bez skrpowania s stosowane midzy mczyznami, inne zachowuj swoje zabarwienie seksualne i s zazwyczaj zarezerwowane dla kochankw. Rka na ramieniu. Pospolitym gestem jest pooenie jednej rki na ramieniu partnera, co nie stanowi adnej formy rzeczywistego objcia. Jest to proste zredukowanie objcia barkw i, jak mona si spodziewa, stosuje si je w podobnych okolicznociach. Poniewa jest ono nieco mniej intymne, tym czciej wystpuje midzy mczyznami. I tak na cztery 89

objcia barku tylko jedno zachodzio midzy mczyznami, a w gecie "rka na ramieniu" jedno na trzy. Wzajemne wzicie si pod rk. Obserwujc dalszy proces podziau aktu objcia na poszczeglne elementy, dochodzimy do gestu wzajemnego wzicia si pod rk. I tu zauwaamy zastanawiajc zmian: gest ten w coraz mniejszym zakresie wystpuje midzy mczyznami, co wyraa proporcja jeden na dwanacie. Musimy sobie zada pytanie, dlaczego ta jeszcze mniej intymna posta kontaktu cielesnego rzadziej zachodzi midzy mczyznami ni midzy mczyznami a kobietami. Dzieje si tak dlatego, e jest to zachowanie specyficznie kobiece. Gdy zdarza si midzy mczyznami a kobietami, pi razy czciej stron trzymajc pod rk jest kobieta. Odwrotne proporcje stwierdzilimy, obserwujc gest obejmowania barku. Oznacza to, e gest trzymania si pod rk midzy przedstawicielami tej samej pci jest uwaany za objaw zniewieciaoci. Na tej podstawie mona wnosi, e gest ten wystpujcy midzy przyjacimi tej samej pci bdzie czstszy midzy kobietami ni midzy mczyznami. Obserwacje to potwierdzaj. Analizujc sytuacje, kiedy jeden mczyzna bierze pod rk drugiego, stwierdzamy, e zachowanie to waciwe jest dwm kategoriom osb: pochodzcym z krgu kultury romaskiej i starszym. W krajach romaskich mczyni stosuj to czsto, gdy panuje tam wiksza swoboda w sferze kontaktw cielesnych, a starsi -gdy z jednej strony maj ju za sob okres aktywnoci seksualnej, a z drugiej -poszukuj wsparcia. Rka za rk. Posuwajc si dalej w kierunku od penego objcia, przez objcie barku, pooenie rki na ramieniu i wzicie si pod rce, dochodzimy do trzymania si za rce (czego nie naley myli z uciskiem doni, ktry zostanie omwiony pniej). Chocia jest to bardziej odlega forma kontaktu ni poprzednie trzy, gdy ciaa uczestniczcych w nim osb s zwykle oddzielone od siebie, ma on jednak co wsplnego z penym objciem, co odrnia go od poprzednich trzech form kontaktu. Jest to dziaanie wzajemne. Jeli poo ci rk na barku, ty moesz nic nie robi, ale jeli trzymam twoj rk, to ty trzymasz moj. Poniewa gest ten wystpuje czsto midzy mczyzn a kobiet i poniewa wymaga uczestnictwa obojga, nie ma on charakteru zachowania specyficznie mskiego ani kobiecego, lecz raczej heteroseksualnego. Z tej racji staje si w istocie pomniejszon wersj penego objcia. Dlatego nie mona si dziwi, e rzadko uciekaj si do niego dwaj doroli mczyni. Nie zawsze tak byo. W czasach, gdy midzy mczyznami wystpowao pene obejmowanie si, mogli oni take trzyma si za rce, co byo wyrazem nie nacechowanej seksualnie przyjani. Jako jeden z przykadw moe tu suy spotkanie dwch redniowiecznych monarchw. Zgodnie z wczesnym zapisem "Gdy krl Francji prowadzi 90

do swojego namiotu krla Anglii, wzili si obaj za rce, a za nimi szli czterej ksita, take trzymajc si za rce". Wkrtce zwyczaj ten zanikn i "prowadzenie si za rk" stao si zwyczajem par damsko-mskich. W dzisiejszych czasach czynno ta ulega modyfikacji. W sytuacjach oficjalnych, gdy mczyzna towarzyszy kobiecie, wprowadzajc j na sal bankietow lub prowadzc j wzdu kocielnej nawy, zamienia si w trzymanie pod rk. W sytuacjach mniej oficjalnych wystpuje jako typowe trzymanie si za rce, czyli wzajemne obejmowanie doni. W sytuacjach wikszej intymnoci zdarza si poczenie obu tych czynnoci. Mimo tej oglnej prawidowoci istniej pewne sytuacje specjalne, w ktrych wspczeni mczyni trzymaj si jednak za rce. Przykadem splatanie wielu rk podczas grupowych produkcji artystycznych pie lub kanianie si w odpowiedzi na oklaski publicznoci. Ale nawet wtedy istnieje tendencja do przemiennego ustawiania si kobiet i mczyzn; w braku rwnowagi liczebnej albo gdy takie ustawienie sprawia zbyt wiele zamieszania, moliwe jest trzymanie si za rce z osobami tej samej pci. Grupa to wszak co innego ni para -ju sam jej rozmiar wyklucza wszelkie podteksty seksualne. Inna, bardzo wystylizowana wersja trzymania si mczyzn za rce polega na ujciu cudzej rki i uniesieniu jej wysoko do gry na znak zwycistwa. Chocia ma to swoje rda w dziedzinie boksu, obecnie chyba nawet czciej mona si z tym spotka u politykw pci mskiej, ktrzy zdaj si wyobraa sobie, e rce ich zwyciskich towarzyszy wyposaone s w rkawice bokserskie. Trzymanie si za rce jest w tym kontekcie dopuszczalne ze wzgldu na pierwotnie agresywny charakter uniesionego ramienia. Zanim nastpio upikszenie tego gestu w postaci trzymania si za rce, uniesione w gr pici zwyciskiego boksera sygnalizoway niewtpliwie, e jest on w stanie walczy dalej, gdy jego przeciwnik nie by ju do tego zdolny. Jest to "zastygy" ruch intencjonalny ciosu znad gowy. Ten sam gest zosta zaadoptowany przez wspczesnych komunistw jako gest pozdrowienia. Badania nad zachowaniem maych dzieci podczas bjek wykazay, e ta forma uderzania, czyli uderzenie z gry, jest dla naszego gatunku form podstawow i nie wymaga uczenia si. Ciekawe, e wspczesny bokser wci stosuje ten ruch intencjonalny jako gest zwycistwa, chocia podczas prawdziwej walki ju tego nie stosuje, posugujc si bardzo wystylizowanymi i "nienaturalnymi" ciosami frontalnymi. Fascynujce jest te to, e podczas mniej sformalizowanych walk, jakimi s na przykad rozruchy uliczne, zarwno ich uczestnicy jak policjanci zwykle uciekaj si do bardziej prymitywnej formy ciosw znad gowy.

91

Wracajc teraz do kwestii trzymania si za rce przez mczyzn w miejscach publicznych, odnotujmy pewien specjalny kontekst, w ktrym to zachowanie wystpuje. Mam tu na myli ksiy, zwaszcza hierarchw Kocioa katolickiego. Czsto widuje si na przykad papiea trzymajcego za rce wiernych obojga pci i wyjtek ten stanowi dobr ilustracj szczeglnych praw znanej osobistoci, ktrej zachowanie moe odbiega od konwencji. Papieski image jest tak cakowicie nieseksualny, e papie moe przejawia wiele fragmentarycznych gestw intymnoci w stosunku do zupenie nieznanych osb, gestw, o ktrych zwyky czowiek nie mgby nawet pomyle. Kt inny mgby na przykad wycign rce i obj nimi policzki piknej dziewczyny, nie budzc adnych skojarze seksualnych? Papie moe istotnie zachowywa si jak jaki "ojciec wity", ktrym to mianem jest obdarzany, i bez skrpowania nawizywa intymne kontakty cielesne z dorosymi obcymi ludmi, jak robiby to prawdziwy ojciec ze swoimi prawdziwymi dziemi. Przyjmujc rol superojca, papie moe odrzuci obowizujce innych ludzi ograniczenia w sferze kontaktw cielesnych i powrci do bardziej naturalnych, pierwotnych przejaww intymnoci, typowych dla wczesnej fazy relacji rodzice-dziecko. Jeli nawet wydaje si, e podlega on wikszym zahamowaniom w stosunku do wiernych ni prawdziwy ojciec i jego dzieci, nie jest to spowodowane wzgldami seksualnymi, ktre ograniczaj nas wszystkich, lecz raczej faktem, e majc przed sob rodzin skadajca si z piciuset milionw dzieci, jest zmuszony oszczdniej szafowa swoimi siami. Do tej chwili podrowalimy jak gdyby, poruszajc si w kierunku od penego objcia, przez barki, wzdu ramienia a do doni, gdzie zakoczylimy nasz podr. Teraz pora przyjrze si, jak inne czci ciaa wchodz we wzajemny kontakt podczas penego objcia, i przekona si, czy one take uczestnicz we fragmentarycznych gestach bliskoci cielesnej, obecnych w codziennych relacjach midzy ludmi. atwo zrozumie, dlaczego wzajemne przyciskanie si torsami i nogami podczas penego objcia frontalnego nie generuje, jak si wydaje, zbyt wielu takich gestw. Wzajemne dotykanie si w takie miejsca na widoku publicznym oznaczaoby nadmierne zblianie si do zakazanych okolic pciowych. Istnieje jednak jeszcze jedna wana strefa kontaktowa uczestniczca w penym objciu, a jest ni gowa. Przy intensywnym obejmowaniu si gowy stykaj bokami, a jednoczenie s obiektem pieszczot rk lub te bywaj dotykane ustami. Z tych czynnoci wyodrbniy si trzy wane elementy bliskoci cielesnej, ktre wystpuj w codziennych relacjach midzy ludmi: kontakt gowa-gowa, kontakt rka-gowa i pocaunek. G/owa. Dotykanie rk gowy partnera i wzajemne stykanie si gowami, a zwaszcza to pierwsze jest specjalnoci modych kochankw. U kochankw w modym wieku kontakty 92

rka-gowa s czterokrotnie czstsze ni u starszych par maeskich, a kontakty gowa-gowa dwukrotnie czstsze, a jedne i drugie stoj w sprzecznoci z takimi przejawami intymnoci jak objcie barku, ktre jest powszechniejsze wrd par w starszym wieku. Mczyni midzy sob rzadko praktykuj kontakt gowami. Gdy mczyni "zbliaj si do siebie gowami", suy to poufnej konwersacji, a nie manifestuje prawdziwej intymnoci cielesnej. Gdy mczyzna dotyka rk gowy innego mczyzny, moe to robi z trzech szczeglnych powodw: aby udzieli pierwszej pomocy, aby udzieli

bogosawiestwa, aby zaatakowa. Gdy mczyzna (lub kobieta) styka si z ofiar wypadku, podlega silnemu oddziaywaniu sygnaw wysyanych przez bezradnego rannego, podobnych do sygnaw wysyanych przez mae dziecko. Dlatego na przykad zdjcia ofiar zamachw prawie zawsze pokazuj kogo tulcego w rkach gow ofiary. Z medycznego punktu widzenia jest to postpowanie wtpliwe, ale nie ma tu miejsca na medyczn logik. Nie jest to profesjonalny akt pomocy osoby wyszkolonej, lecz reakcja bardziej fundamentalna, majca zwizek z elementarn opiek, jak roztaczaj rodzice nad bezradnym dzieckiem. Osoba, ktra niema odpowiedniego wyszkolenia, przed udzieleniem pierwszej pomocy nie jest w stanie zastanowi si i dokona przemylanej analizy obrae, jakie odniosa ofiara. Prbuje natomiast, wycignwszy rce, dotkn ofiary lub unie j -co jest elementarnym gestem pociechy -nie biorc pod uwag dodatkowych szkd, jakie moe to wyrzdzi. Zbyt przykro sta obok i kalkulowa chodno, jakie kroki naley podj. Przemona jest ch pocieszajcego kontaktu cielesnego, ale trzeba pamita, e czasami moe on mie fatalne skutki. Jako may chopiec, niewiadom tego, co si dzieje, widziaem kiedy, jak pewien czowiek zosta w ten sposb pozbawiony ycia. Rannego w wypadku pieszcy mu z pomoc ludzie podnieli i obejmujc delikatnie ramionami, umiecili w samochodzie, chcc go zawie do szpitala. Ten akt mioci zabi go, gdy na skutek ruchu zamane ebra przebiy puca. Gdyby "bezlitonie" zostawiono go na miejscu wypadku do czasu przybycia pomocy z noszami -moe by przey. Popd do nawizywania kontaktw cielesnych w chwilach tragedii jest wic bardzo silny i dotyczy zarwno mczyzn jak kobiet, gdy w nieszczciu pe si nie liczy. Udzielanie bogosawiestwa przez ksidza, na przykad pooenie przez biskupa rk na gowie podczas wywicania lub podczas bierzmowania, jest rwnie pozbawione elementw seksualnych. Mamy tu znw kopiowanie pierwotnej relacji rodzic-dziecko. Atak rk ze strony jednego mczyzny wymierzony w gow innego mczyzny sam w sobie nie wymaga komentarza, ale moe by rdem intymnoci midzy mczyznami. Gdy mczyzna czuje potrzeb, by na znak przyjani dotkn gowy innego mczyzny, ale 93

odczuwa zahamowania przed gestem przyjaznej pieszczoty, moe zastosowa prosty sposb, jakim jest udawanie agresji. Zamiast pogaska go w gow, co miaoby zbyt wyrany wydwik seksualny, moe skierowa przeciw niemu "artobliwy atak", czyli na przykad moe mu zmierzwi wosy albo cisn za szyj pozorujc chwyt. Podobnie jak zabawa w udawane bicie si pomagaa rodzicom kontynuowa relacje intymne z dorastajcymi dziemi, tak wiele elementw udawanego ataku pozwala mczyznom na gesty intymnoci z jednoczesnym zachowaniem mskoci. Pocaunek. W ten sposb dochodzimy do ostatniej z wanych pochodnych objcia podstawowego, a mianowicie do pocaunku, ktry jest czynnoci intrygujc i majc dug histori. Jeeli kto sdzi, e pocaunek jest czynnoci prost, niech przez chwil pomyli, jak wiele rnych form moe on przybra, nawet w dzisiejszym, rzekomo wyzwolonym spoeczestwie. Kochankowie cauj si w usta, starego przyjaciela pci przeciwnej cauje si w policzek, a niemowl cauje si w gwk. Gdy dziecko skaleczy si w palec, cauje si je w ten palec, "eby si zagoi". W obliczu niebezpieczestwa cauje si maskotk "na szczcie". Grajc na pienidze w koci, cauje si kostk przed jej rzuceniem. Bdc drub na lubie, cauje si pann mod. Bdc czowiekiem religijnym, cauje si biskupa w piercie na znak szacunku lub te cauje si Bibli, skadajc przysig. egnajc si z kim, kto jest ju poza naszym zasigiem, skada si pocaunek na wasnej doni i dmuchniciem przesya si go w kierunku egnanej osoby. O nie, pocaunek wcale nie jest czym prostym i aby poj jego znaczenie, musimy znowu cofn wskazwki zegara. Najbardziej wraliwymi miejscami ludzkiego ciaa s koniuszki palcw, echtaczka, koniuszek prcia, jzyk i wargi. Nic wic dziwnego, e wargi tak czsto bior udzia w intymnych kontaktach cielesnych. Zaczyna si to od ssania piersi matki, ktre dostarcza przyjemnoci dotykowych jako dodatku do przyjemnoci pyncej z uzyskania mleka. Udowodniono to, badajc zachowanie niemowlt, ktre miay nieszczcie urodzi si z wad polegajc na zablokowaniu przeyku i dlatego trzeba je byo karmi sztucznie. Zaobserwowano, e podawane im do ssania gumowe sutki dziaay na niemowlta kojco przestaway one paka. Poniewa dzieci te nigdy nie przyjmoway adnego poywienia drog ustn, przyjemno pynca z trzymania sutka midzy wargami nie moga mie zwizku z uzyskiwaniem mleka, ktre zwykle towarzyszy takiej czynnoci. Musi tu wic chodzi o kontakt jako taki. Podobnie te dotykanie ustami czego mikkiego stanowi wany, elementarny, samoistny przejaw intymnoci. W miar jak dziecko ronie i rozwija swoje kontakty z matk typu gowa-gowa, w ktrych czuje na skrze przycinite usta matki, a wasnymi ustami czuje jej skr -jak atwo 94

zauway -te wczesne kontakty ustne przeksztacaj si w silnie oddziaujc czynno przyjaznego powitania. Podczas aktu obejmowania w dziecistwie usta zwykle dotykaj policzka matki lub bocznej czci jej gowy. Jak ju wspominaem, w dawnych czasach, gdy midzy dorosymi obojga pci pene objcie wystpowao znacznie czciej, pocaunek w policzek by zwyk form kontaktu z udziaem ust midzy rwnymi sobie. By to w jakim sensie pierwotny pocaunek powitalny przejty z niewielkimi modyfikacjami wprost z okresu dziecistwa, ktry przetrwa przez wiele wiekw a do czasw wspczesnych. W naszej kulturze zaprzyjanieni ze sob ludzie, mczyni i kobiety, a take krewni wci wymieniaj takie pocaunki podczas powita i poegna i czynno ta nie ma w sobie adnych implikacji seksualnych. To samo mona powiedzie o dorosych kobietach caujcych inne dorose kobiety. Wrd dorosych mczyzn sytuacja rni si do znacznie w rnych krajach, bowiem na przykad Francja nie odesza tak daleko od pradawnego obyczaju jak Anglia. Caowanie si wprost w usta poszo inn drog. W rnych czasach i miejscach stosowano je do pewnego stopnia jako pozbawione znamion seksu powitanie midzy bliskimi przyjacimi, ale takie poczenie ze sob dwch otworw w ciele bywa zazwyczaj postrzegane jako przejaw nadmiernej intymnoci nawet midzy bliskimi przyjacimi, i oglnie mwic, zaczo si coraz bardziej ogranicza do kontaktw midzy kochankami i maonkami. Poniewa kobiece piersi stanowi sygna seksualny, a zarazem s organem karmienia, caowanie przez mczyzn kobiecych piersi rwnie stao si w tym kontekcie czynnoci cakowicie seksualn, mimo swojego podobiestwa do elementarnej czynnoci ssania piersi w niemowlctwie. Nie trzeba dodawa, e caowanie w narzdy pciowe take jest czynnoci wycznie seksualn, jak te w istocie caowanie wielu innych czci ciaa, a zwaszcza torsu, ud i uszu. Jednake niektre szczeglne czci ciaa zostay formalnie wyodrbnione dla celw specjalnego rodzaju caowania nieseksualnego -ktre mona by okreli jako pocaunek poddastwa i pocaunek szacunku. Rni si one zdecydowanie zarwno od pocaunku przyjani jak od pocaunku seksualnego; aby to zrozumie, musimy przyjrze si, jaki widok przedstawia sob osobnik poddany w oczach osoby dominujcej. Z bada nad zachowaniem zwierzt dobrze wiadomo, e jednym ze sposobw na agodzenie agresji zwierzcia dominujcego jest nadanie sobie wygldu czego mniejszego, a przez to mniej mu zagraajcego. Gdy czuje si ono mniej zagroone przez nas, postrzega nas jako mniejsze wyzwanie dla jego nadrzdnoci i tym samym nie czuje si zmuszone do podjcia przeciw nam jakiej akcji. Po prostu bdzie nas ignorowao, jako e znajdujemy si poniej niego, zarwno w przenoni jak i dosownie, a przecie jeli jestemy akurat 95

zwierzciem sabszym, o to nam wanie chodzi (przynajmniej w danej chwili). I dlatego u licznych gatunkw zwierzt mona zaobserwowa pozy agodzce, takie jak: najrozmaitsze rodzaje paszczenia si, kulenia, czogania, garbienia si oraz spuszczania oczu igowy. Podobnie jest u czowieka. Gdy nie istniej adne nakazy formalne, reakcja przybiera zwierzc form paszczenia si nisko przy ziemi, ale w wielu sytuacjach reakcja czowieka o niszej kondycji przybraa formy wysoce wystylizowane, a owe stylizacje rni si znacznie w zalenoci od miejsca i czasu. Nie znaczy to jednak, e nie mog one podlega analizie biologicznej -wszystkie, bez adnych wyjtkw, maj wszak w sobie pewne podstawowe cechy, ktre w oczywisty sposb ujawniaj ich zwizek z sygnalizujcym ulego zachowaniem u innych gatunkw zwierzt. Najskrajniejsz form poddaczego ponienia ciaa spotykan u czowieka jest leenie z twarz do ziemi. Wyjwszy pochwek w ziemi, nie mona ju przyj pozycji niszej. Ale osoba dominujca moe jeszcze wzmocni efekt ponienia, co zreszt czsto robi, przygldajc si podlegemu z wysokoci jakiego podestu lub tronu. Ten akt cakowitej sualczoci by powszechnie i szeroko stosowany w staroytnych krlestwach -wykonywali go jecy wobec swych zdobywcw, niewolnicy wobec wacicieli i sucy wobec panw. Midzy takim aktem a pozycj w peni wyprostowan istnieje caa gama sformalizowanych sposobw wyraania podlegoci. Przyjrzyjmy si im pokrtce. Kolejn form zachowania sygnalizujcego podlego, w skali wznoszcej si, jest wschodni obyczaj zwany kowtow, to znaczy taki sposb kaniania si, e ciao nie znajduje si w pozycji lecej, lecz klczcej, przy czym zgina si, dopki czoo nie dotknie ziemi. Nastpnym etapem jest klczenie na obu kolanach bez pochylania si. Byo ono czsto stosowane w staroytnoci w stosunku do suwerena, ale w czasach przed redniowiecznych pojawia si pozycja bardziej uniesiona ku grze, jak jest przyklknicie tylko na jedno kolano. Mczyni otrzymywali wwczas wyrane polecenie, aby klkanie na oba kolana zarezerwowa wycznie dla Boga, ktremu naleao okazywa nieco wicej szacunku ni wczesnym wadcom. W czasach wspczesnych rzadko zdarza si komu klka przed innym czowiekiem, wyjwszy pewne uroczystoci pastwowe z udziaem monarchw, ale wierni w kocioach do dzi kultywuj staroytny zwyczaj klkania na oba kolana, jako e Bg, w odrnieniu od wspczesnych wadcw, zachowa swj dominujcy status. Nastpny etap to dworskie dyganie, ktre jest w gruncie rzeczy ruchem intencjonalnym przyklknicia na jedno kolano. Podczas tej czynnoci jedn nog odsuwa si lekko do tyu, jakby majc zamiar dotkn kolanem ziemi, po czym ugina si oba kolana, nie dotykajc jednak ziemi i nie pochylajc ciaa do przodu. A do czasw Szekspira takie 96

dygnicia wykonywali zarwno mczyni jak kobiety. Przynajmniej pod tym wzgldem obowizywaa rwno pci. Nie istnia jeszcze wwczas ukon mski. Z nadejciem dygnicia przyklknicie na jedno kolano zaczo zanika i pozostao w uyciu jedynie w stosunku do monarchw. W siedemnastym wieku nastpio zrnicowanie wedug pci, gdy mczyni zaczli si kania w pas, a kobiety pozostay przy dygniciu. Obie czynnoci byy obnieniem pozycji ciaa przed osob dominujc, ale odbywao si to w zupenie rny sposb. Od tego czasu sytuacja zasadniczo nie zmienia si, z tym tylko, e zakres tych zachowa uleg ograniczeniu. Zamaszysty i skomplikowany ukon czasw Restauracji zastpi duo prostszy i sztywniejszy ukon wiktoriaski, a dworskie dyganie zredukowao si do zwykego pojedynczego dygnicia. Obecnie kobiety rzadko ju wykonuj dworskie dyganie, wyjwszy uroczystoci z udziaem wielkich wadcw lub monarchw, a mczyni, jeli w ogle si kaniaj, najczciej ograniczaj si do pochylenia gowy. Jedyny wyjtek od tej zasady przetrwa w teatrze, gdzie po zakoczeniu widowiska wykonawcy cofaj si czsto o kilka wiekw i demonstruj gbokie ukony i skomplikowane dworskie dygania. Spotykamy si tu czasem z ciekaw, zupenie now mod: kobiety kaniaj si gboko w pas, tak samo jak mczyni. Wyglda na to, e ten powrt do rwnoci pci w akcie poddastwa jest odzwierciedleniem nowego kierunku, jakim jest zrwnanie pci we wszystkich innych dziedzinach; jeli tak, to mczyni mog i tak podkrela swoj przewag, gdy to kobiety przyjy obyczaj mski, a nie mczyni wrcili do redniowiecznego dygania. Moe jednak rdo ukonw wykonywanych przez aktorki jest zupenie inne, nie ma zwizku z maskulinizacj wspczesnej kobiety w naszej kulturze. By moe ma swoje pocztki we wczesnych okresach aktorstwa, kiedy to wszyscy aktorzy byli pci mskiej, a poowa mczyzn bya sfeminizowana, by mc gra role eskie. Moe wspczesna aktorka, kaniajc si, nawizuje do tradycji, naladuje swoich poprzednikw, ktrzy byli mskimi transwestytami. Dopuszczajc tak moliwo, uwaam to wyjanienie za mniej przekonujce ni to, e kobieta robi to w poczuciu, i w ten sposb docza do mczyzn. Cae to kanianie si i szuranie nogami skadajce si na dawniejsze powitania dzi niemal powszechnie zastpi daleko bardziej bezporedni, prosty ucisk doni. Nie wymaga on ju adnego pochylania czy zginania ciaa. Witamy si w pozycji wyprostowanej i w ten sposb pokazujemy, jak daleko odeszlimy od paszczenia si i sualczoci. Obecnie wszyscy ludzie nie tylko "rodz si rwni", ale te pozostaj tacy, przynajmniej w akcie witania si osb dorosych. 97

Omwiem obszernie te formalne aspekty powita, mimo e a do etapu ucisku doni same w sobie nie stanowi one przejaww intymnoci wyraanej w kontaktach cielesnych. Dygresja ta bya jednak potrzebna, gdy powitania s wane w zwizku z pocaunkiem wyraajcym szacunek. Stwierdziem na pocztku, e w czasach staroytnych ludzie rwni sobie caowali si w policzek, to znaczy na tej samej wysokoci, jeli bra pod uwag budow ciaa. Jednak nie do pomylenia byo, by osoba podporzdkowana caowaa w ten sposb swojego zwierzchnika. Jeli trzeba byo okaza przyja przez dotknicie wargami, naleao to wykona na niszym poziomie, stosownym do poziomu swojej podrzdnoci. Dla najniej podporzdkowanych oznaczao to pocaowanie osoby dominujcej w stop. Dla ndznego jeca nawet to byo zbyt zaszczytne, tote musia on caowa ziemi w pobliu buta osoby dominujcej. W dzisiejszych czasach takie zachowania s rzadkoci, bowiem wadcy nie s ju tym, czym byli dawniej, ale nawet dzi na przykad wadca Etiopii moe zosta w ten sposb publicznie uhonorowany przez jednego ze swoich poddanych. Takie wci istniejce wyraenia jak "zmiata proch sprzed czyich stp" czy "liza buty" s echem dawnych upokorze. Osobom nieco wyszej kondycji spoecznej pozwalano caowa kraj szaty lub kolano osoby dominujcej. Na przykad biskupowi wolno byo caowa w kolano papiea, ale zwyky miertelnik musia si zadowoli caowaniem krzya wyhaftowanego na jego prawym bucie. Posuwajc si ku grze, dochodzimy do caowania rki. Takim pocaunkiem obdarzano wielu dominujcych mczyzn, ale obecnie, wyczajc hierarchw kocielnych, rezerwujemy go dla wyraenia szacunku damom, a i to tylko w niektrych krajach i w niektrych sytuacjach. Istniay wic cztery miejsca na ludzkim ciele, ktre, e si tak wyra, miay licencj na nieseksualne pocaunki: policzek -dla wyraenia yczliwej rwnoci; rka -dla wyraenia gbokiego szacunku; kolano -dla wyraenia pokornego poddania; i stopa -dla wyraenia unionoci i sualczoci. Dotykanie wargami byo zawsze takie samo, ale im niszy by punkt ich przyoenia, tym niszy wyraao ono status w stosunku do osoby caowanej. Pomimo caej pompy i rytualizmu takiego caowania zachowanie to niewiele odbiegao od sekwencji typowo zwierzcych pz uspokajajcych. Gdy pominie si szczegy charakterystyczne dla poszczeglnych odmian kulturowych i spojrzy si na t czynno jako na cao, nawet najbardziej dworskie wzorce zachowania si ludzi zdumiewajco przypominaj wzorce zachowa zwierzcych, ktre obserwujemy wok siebie.

98

Wymieniem przedtem wiele wspczesnych form caowania, wrd ktrych kilka, jak si moe wydawa, pominem w szczegowych wyjanieniach, na przykad caowanie koci do gry przed ich rzuceniem, caowanie maskotki, czy te caowanie skaleczonego palca, by si zagoi. Te i wszelkie inne podobne czynnoci, zasadniczo majc sprowadza szczcie, s spokrewnione z pocaunkiem szacunku, ktry wanie tu opisuj. Boga, ktry jak nikt dominuje nad nami wszystkimi, pocaowa nie mona i dlatego wiernym musz wystarcza Jego symbole, a wic krzye, Biblie i inne podobne przedmioty. Poniewa ich caowanie symbolizuje caowanie Boga, czynno ta przynosi szczcie po prostu dlatego, e umierza Jego gniew. Dlatego te kad szczliw maskotk traktuje si jako relikwi. By moe dziwna wydaje si myl, e hazardzista w Las Vegas, chuchajc na koci, cauje Boga, ale w istocie to wanie robi. Take trzymajc kciuki na szczcie, nie czyni nic innego ni peen czci znak krzya, aby powstrzyma gniew boy. Gdy egnajc si caujemy wasne rce lub gdy zdmuchujemy z doni pocaunek, przesyajc go odjedajcym, wykonujemy jeszcze inn starodawn czynno, gdy w dawniejszych czasach caowanie wasnej rki byo oznak wikszej sualczoci ni caowanie rki osoby dominujcej. Caowanie wasnej rki w porcie lotniczym jest jedyn pozostaoci tego zwyczaju, mimo e obecnie wykonujemy ten gest raczej ze wzgldu na oddalenie, a nie ze wzgldu na sualczo. Ucisk doni. Poegnalnym pocaunkiem zamykamy rejestr rnych postaci objcia fragmentarycznego wraz ze wszystkimi jego zawiociami i przechodzimy do ostatniego rodzaju kontaktw cielesnych midzy dorosymi, czyli do ucisku doni. Jest on na tyle wany, e zasuguje na szczegowe zbadanie. Wspomniaem ju, e wszed on w powszechne uycie dopiero okoo stu pidziesiciu lat temu, ale bdce jego prekursorem splecenie rk znamy ju z duo wczeniejszych czasw. W staroytnym Rzymie wyraao ono uroczyste przyrzeczenie i przez blisko dwa tysice lat to wanie byo jego najwaniejsz funkcj. Na przykad w redniowieczu mczyzna klkajc splata rce ze swoim zwierzchnikiem i w ten sposb lubowa mu wierno. Wzmianki o towarzyszcym temu potrzsaniu splecionych doni pochodz ju z szesnastego wieku. Zwrot "potrzsnli zczonymi domi i przysigli sobie braterstwo" pojawia si w sztuce Szekspira Jak wam si podoba, gdzie gest ten wyraa przypiecztowanie zgody. Na pocztku dziewitnastego wieku sytuacja ulega zmianie. Chocia ucisk i potrznicie doni wci stosowano po zoeniu przyrzeczenia lub zawarciu umowy jako akt przypiecztowania, po raz pierwszy zaczto stosowa t czynno rwnie podczas zwykych pozdrowie. Stao si to za spraw rewolucji przemysowej i szerokiej ekspansji klas rednich, pogbiajcej jeszcze przepa midzy arystokracj a chopstwem. Ci nowi 99

porednicy prowadzcy interesy handlowe i zawodowe nieustannie "dokonywali transakcji" i "zawierali umowy", ktre przypiecztowywali niezbdnymi uciskami doni. Transakcje i handel staway si nowym stylem ycia, a ten rodzaj aktywnoci zacz coraz bardziej wpywa na stosunki spoeczne. W ten sposb ucisk doni towarzyszcy zawieraniu umowy wtargn rwnie do sytuacji towarzyskich. Jego formua: "oferuj ci wymian yczliwych pozdrowie", uwiarygodniaa handel wymienny. Z czasem ucisk doni wypar inne formy pozdrowie, a wreszcie w czasach dzisiejszych wszed w powszechne uycie jako podstawowy gest powitalny wykonywany nie tylko przy spotkaniu osb rwnych sobie, ale take w kontaktach osb podlegych ze swoimi zwierzchnikami. Podczas gdy dawniej mielimy do dyspozycji szeroki zakres moliwoci waciwych dla rnych sytuacji towarzysko-spoecznych, dzi mamy tylko t jedn. Prezydent wykonuje ten sam gest wobec farmera, ktry farmer wykonuje wobec prezydenta, a wic obaj z umiechem na twarzy wycigaj ku sobie rce, obejmuj je i potrzsaj nimi. Co wicej, gdy jaki prezydent spotyka si z innym prezydentem albo gdy farmer spotyka si z innym farmerem, zachowuj si oni dokadnie tak samo. W kategoriach intymnoci cielesnej czasy na pewno ulegy zmianie. O ile jednak wszechobecny ucisk doni w pewnym wzgldzie uproci sprawy, to w innym wzgldzie je skomplikowa. Wiemy, co naley robi, ale nie wiemy dokadnie kiedy. Kto wyciga rk do kogo? Wspczesne podrczniki dobrego wychowania pene s sprzecznych porad, co wyranie wskazuje na istnienie wielkiego zamieszania w tej kwestii. Jeden z nich utrzymuje, e mczyzna nigdy pierwszy nie wyciga rki do kobiety, gdy tymczasem inny informuje, e w wielu miejscach wiata wanie mczyzna ma wykaza inicjatyw. Jeden podrcznik mwi, e mody nigdy nie powinien wyciga rki do starszego, a inny radzi, e jeli mamy jakiekolwiek wtpliwoci, powinnimy wycign rk, by nie zrani czyich uczu. Jeden z autorytetw obstaje przy tym, e podajc rk kobieta powinna wsta, inny za -e powinna pozosta w pozycji siedzcej. Dalsze komplikacje zale od tego, czy jestemy gospodarzami czy gomi, gdy gospodarze pci mskiej wycigaj rk do goci pci eskiej, ale gocie pci mskiej czekaj na wycignicie rki przez gospodyni. Istniej te rnice w zasadach odnoszcych si do biznesu i do ycia towarzyskiego. Jeden z podrcznikw posuwa si jednak do twierdzenia, e "w kwestii podawania rki do ucisku nie istniej adne reguy", ale naley to chyba uzna za krzyk rozpaczy w sytuacji, gdy tak naprawd regu tych jest stanowczo zbyt duo. Jak wic wida, w tej pozornie prostej czynnoci, jak jest ucisk doni, kryje si pewna komplikacja i jeli chcemy zrozumie, skd wzio si cae to zamieszanie, musimy t 100

komplikacj rozwika. Aby tego dokona, musimy spojrze na rda tej czynnoci. Cofajc si a do naszych krewniakw w wiecie zwierzt zauwaymy, e podporzdkowany szympans czsto agodzi agresj osobnika dominujcego wycigajc ku niemu bezwadn rk, gestem jakby ebraczym. Gdy czynno ta zostanie odwzajemniona, oba zwierzta przez chwil stykaj si domi, co bardzo przypomina krtki ucisk doni. Ten wstpny sygna przekazuje nastpujc tre: "Widzisz, jestem tylko nieszkodliwym ebrakiem, ktry nie odway si ciebie zaatakowa", odpowied za oznacza: "Ja te ciebie nie zaatakuj". Midzy rwnymi sobie, jako gest yczliwoci, oznacza to po prostu: "Nie zrobi ci krzywdy, jestem twoim przyjacielem". Tak wic u szympansw wycignicie rki moe zainicjowa osobnik podporzdkowany w stosunku do osobnika dominujcego, i jest to wwczas gest ulegoci, albo osobnik dominujcy w stosunku do osobnika podporzdkowanego, i jest to gest uspokajajcy, albo wreszcie moe on by wykonany przez rwnych sobie jako akt przyjani. Tak czy inaczej, w tym ksztacie jest to zasadniczo gest agodzenia agresji, a w kategoriach wspczesnych podrcznikw dobrego wychowania naleaoby go raczej przypisa sytuacjom, w ktrych osobnik podporzdkowany jako pierwszy wyciga rk do osobnika dominujcego. Przechodzc teraz do starodawnego ciskania si za rce, musimy si mu przyjrze w podobnym wietle. Mwic konkretnie, wycignicie otwartej doni miao pokaza, e nie ma w niej broni, co wyjania te, dlaczego wycigamy praw rk, czyli t, w ktrej zwykle trzyma si bro. Takie pokazywanie rki sabszego silniejszemu mogo by znakiem poddania, albo silniejszego sabszemu -gestem uspokajajcym, jak wrd szympansw. Stajc si silnym, wzajemnym uciskiem doni, gest ten zamieni si w energiczn czynno znamionujc zawarcie paktu wzajemnej akceptacji, przynajmniej na pewien czas, midzy dwiema rwnymi sobie osobami. Jednak w swojej istocie jest to wci akt, w ktrym aden z dwch uczestnikw nie utwierdza si w swojej dominacji, lecz kady, niezalenie od swego wzgldnego statusu, demonstruje, e jest chwilowo nieszkodliwy. Jest to jedno z moliwych rde wspczesnego ucisku doni, ale jest te inne, ktre zaciemnia ten obraz. Jedn z wanych czynnoci wykonywanych przez mczyzn przy powitaniu kobiety byo caowanie w rk. Czynic to, mczyzna przed zoeniem pocaunku ujmowa w swoj rk wycignit w jego kierunku do kobiety. Gdy czynno ta ulega stylizacji, intensywno jej gwnego elementu, czyli pocaunku, osaba do tego stopnia, e usta mczyzny zbliay si do zewntrznej strony doni kobiety i nie dotykajc jej, wykonyway pocaunek w powietrzu. Ulegajc dalszemu skonwencjonalizowaniu, czynno ta ograniczaa si niekiedy jedynie do ujcia i uniesienia kobiecej doni z lekkim skonem 101

gowy w jej kierunku. W tej zmodyfikowanej formie jest to ni mniej, ni wicej tylko lekkie potrznicie doni. Jeden z autorw widzi w tym jedyne rdo wspczesnego ucisku doni: "Wydaje si, e ucisk doni jako kontakt powitalny jest pniejsz pochodn pocaunku w twarz, przy czym ogniwem porednim by pocaunek w rk". W tym wietle wycignicie rki byoby aktem zdecydowanej dominacji nad podwadnym i jako takie zasadniczo rnioby si od ucisku doni wyraajcego ukad zawarty midzy mczyznami. Tymczasem suszna jest chyba zarwno teoria splatania rk jak teoria caowania w rk i owo podwjne pochodzenie jest powodem caego zamieszania panujcego we wspczesnych podrcznikach dobrego wychowania. Sedno sprawy tkwi w tym, e w dzisiejszych czasach istnieje wiele okolicznoci, w ktrych podajemy sobie rce. Robimy to na powitanie, na poegnanie, zawierajc ukad, dobijajc targu, gratulujc, przyjmujc wyzwanie, wyraajc podzikowanie, wyraajc wspczucie, godzc si po sprzeczce i yczc szczcia. Wystpuj tu dwa elementy. W niektrych okolicznociach ucisk doni symbolizuje wi midzy przyjacimi, a w innych tylko to, e jestemy przyjanie nastawieni w danej chwili. Gdy wymieniam ucisk doni z czowiekiem, ktrego wanie poznaem, jest to tylko grzeczno i nie mwi nic o naszych przeszych czy przyszych wzajemnych stosunkach. Inaczej mwic, mona stwierdzi, e wspczesny ucisk doni jest aktem podwjnym, ktry udaje akt pojedynczy. "Ukadowy ucisk doni" i "powitalny ucisk doni" maj inne pochodzenie i inne funkcje, ale poniewa osigny wspln form, mylimy o nich po prostu jako o "przyjacielskim ucisku doni". Std wywodzi si cae zamieszanie. Problem ten nie istnia a do wczesnych czasw wiktoriaskich. Wwczas praktykowano tylko ukadowy ucisk doni midzy mczyznami, ktry mwi: "zaatwione!", i caowanie kobiety w rk, ktre mwio: "spotkanie z pani jest dla mnie zaszczytem". Ale gdy w epoce wiktoriaskiej interesy zaczy si coraz silniej splata z yciem towarzyskim, obie te czynnoci stopiy si w jedno i pomieszay ze sob. Energiczny ukadowy ucisk doni uleg zwiotczeniu i osabieniu, a delikatne ujmowanie kobiecej doni przy przelotnym pocaunku ulego wzmocnieniu. Obecnie akceptujemy ten stan rzeczy bez zastrzee, ale w dziewitnastowiecznej Francji spotykao si to z pewnym oporem. Powitalny ucisk doni okrelano tam jako "amerykaskie potrzsanie rk", i patrzono na nie zym okiem, gdy praktykowali je mczyni odwiedzajcy niezamne Francuzki. Powodem by nie tyle zwizany z tym kontakt cielesny, co po prostu fakt, e Francuzi wci interpretowali ucisk doni zgodnie z jego wczeniejsz typowo msk 102

funkcj. Odwiedzajcy mczyni byli wwczas postrzegani jako osoby "zawierajce ukad" i nawizujce przyjazne stosunki ze wieo poznanymi modymi dziewcztami, co uwaano za wysoce niewaciwe. Oczywicie odwiedzajcy Francj cudzoziemcy uwaali, e jest to tylko forma grzecznego powitania. Tutaj wracamy znw do zamtu i nieporozumie panujcych w podrcznikach bon tonu. Najwikszym problemem jest to, kto komu pierwszy podaje rk. Czy za obraz mona uzna to, e kto pierwszy nie wycign rki na powitanie, bo moe to wiadczy o braku przyjaznego nastawienia, czy te to, e kto pierwszy wycign rk, bo moe to by poczytane za domaganie si zmodyfikowanego pocaunku w rk? Staranne obserwacje rnych sytuacji towarzyskich dowodz, e zdezorientowane osoby witajce si rozwizuj ten problem na podstawie pewnych dyskretnych wskazwek. Szukaj u drugiej osoby najlejszych oznak ruchu intencjonalnego uniesienia rki i staraj si nada kontaktowi charakter gestu jednoczesnego. Do tego zamieszania przyczynia si te fakt, e przy innych pozdrowieniach okazanie szacunku wymaga, aby osoba podporzdkowana dziaaa jako pierwsza. Szeregowy salutuje oficerowi, zanim ten odwzajemni salut szeregowemu. W dawnych czasach osoba modsza wiekiem pierwsza kaniaa si osobie starszej. Ale pocaunek w rk rzdzi si innymi prawami -dama musiaa wycign rk jako pierwsza. aden szanujcy si mczyzna nie chwytaby jej za rk, nie czekajc na sygna z jej strony. Poniewa pocaunek w rk ley u rda powita polegajcych na podawaniu rki, zazwyczaj stosuje si t wanie zasad. Mczyzna czeka, a kobieta poda mu rk do ucisku, tak jakby wycigaa j do pocaunku. Teraz jednak, gdy caowanie w rk wyszo ju z mody, to e mczyzna nie wyciga rki jako pierwszy, moe te znaczy, e on jest oficerem, a ona szeregowym, i e to ona musi wykona pierwszy ruch salutowania, czyli powitania. Std bior si te wszystkie upominania i narzekania specw od dobrych obyczajw. Drugie rdo pochodzenia ucisku doni, czyli zawieranie ukadw, jeszcze bardziej zaciemnia sytuacj. Tu zazwyczaj jako pierwszy podaje rk mczyzna sabszy, aby okaza silniejszemu swoj gorliwo. Podczas zawodw sportowych zwykle przegrany podaje rk zwycizcy, aby zamanifestowa, e mimo poraki, potwierdza przyjazne zwizki. Dlatego te gdy mody biznesmen wyciga na powitanie rk do starszego kolegi, moe to by poczytane bd za zuchwao ("moesz pocaowa mnie w rk"), bd jako gest pokory ("jeste zwycizc"). I znw, jak w sytuacjach towarzyskich, problem mona rozstrzygn, obserwujc drobne oznaki ruchw intencjonalnych i starajc si zaaranowa dziaanie jednoczesne. 103

Zwaywszy na skomplikowan przeszo i popltan teraniejszo tego obyczaju, mona by si spodziewa, e w coraz mniej sformalizowanym wiecie wspczesnym ucisk doni jest w zaniku, i w niektrych kontekstach, jak si zdaje, tak jest. Powitania towarzyskie staj si coraz bardziej werbalne. Gdzie w poowie naszego wieku specjalici od grzecznoci orzekli, e "w Wielkiej Brytanii zwyczaj wymieniania ucisku doni przez poznajce si osoby ulega zanikowi". Duo czciej jednak ucisk doni wymieniaj dwaj mczyni ni mczyzna i kobieta czy dwie kobiety. Wedug moich obserwacji dwie trzecie wszystkich uciskw doni wymieniaj midzy sob mczyni, a z pozostaej jednej trzeciej trzykrotnie wicej przypada na osoby pci przeciwnej ni na same kobiety. Liczby te wspgraj z histori tego obyczaju, jako e mczyni przejli go jako cz skadow zawierania ukadu, a potem dodali do tego funkcj powitaln, nadajc tej typowo mskiej czynnoci, e si tak wyra, podwjn warto. Kobiety wymieniajce ucisk doni z mczyznami przejy t czynno jako kontynuacj caowania w rk, ale poniewa nie uzyskay jeszcze rwnorzdnej roli w biznesie, rzadko stosuj ukadowe uciski doni. Kobiety nigdy nie caoway te w rk innych kobiet, dlatego rzadko w ogle stosuj midzy sob uciski doni w ktrejkolwiek z ich funkcji i s najmniej liczn grup osb, ktre to robi. Ostatnia uwaga, jak mona sformuowa na temat uciskw rk, moe wydawa si oczywista, ale jednak jest wana. Chodzi o to, e ta forma kontaktw cielesnych nie wystpuje midzy kochankami. W wikszoci krajw nie wystpuje ona te u par maeskich. Gdy zapyta onatego od, powiedzmy, dwunastu lat Anglika, kiedy ostatnio wita si z on uciskiem doni, w odpowiedzi usyszymy raczej, e dwanacie lat temu ni e dwanacie dni temu. Jest to niewtpliwie najmniej romantyczny ze wszystkich przyjaznych kontaktw cielesnych. We wszystkich omawianych w tym rozdziale zachowaniach, od penego objcia poczynajc, a na pocaunku koczc, wystpuje silny element seksualny. Wszystkie one wywodz si z tego samego rda podstawowego i wszystkie s czstsze midzy kochankami i u par maeskich ni u dorosych wystpujcych w innych rolach. Takie kontakty w relacjach midzy mczyznami zazwyczaj staj si moliwe tylko w specjalnych okolicznociach. W odrnieniu do nich ucisk doni, majcy swe korzenie nie w czuym obejmowaniu si, lecz w typowo mskim akcie zawierania ukadu, nie wie si z tego rodzaju komplikacjami. Nawet gdy w jego historii pojawio si caowanie w rk, nie zmienio to charakteru zjawiska, poniewa by to ju pocaunek sformalizowany i odseksualizowany, ktry wyraa jedynie szacunek. Silni mczyni mogli wic potrzsa sobie wzajemnie rce, dopki im nie zsiniay, nie ryzykujc, e wywoaj jakie miosne skojarzenia. Samo potrzsanie w powietrzu splecionymi domi, tak typowe dla tej czynnoci, 104

sprawia, e gest ten ma w sobie co szorstkiego i mao delikatnego, co nawet z pewnej odlegoci wyranie rni go od miosnego trzymania si za rce. W niniejszym rozdziale przyjrzelimy si zachowaniom ludzi dorosych wobec siebie w miejscach publicznych i stwierdzilimy, w jaki sposb wszechogarniajce i nie hamowane przejawy intymnoci okresu niemowlcego ulegy ograniczeniom, zostay poszufladkowane i oznakowane. Mona by powiedzie, e stao si tak dlatego, i doroli potrzebuj wicej niezalenoci dziaania i wikszej mobilnoci ni niemowlta i e bardziej rozlege kontakty cielesne ograniczyyby ich w tym zakresie. Wyjanioby to zredukowanie iloci czasu przeznaczonego na autentyczne kontakty cielesne, ale nie zredukowanie intymnoci tych kontaktw, ktre wszak cigle funkcjonuj. Mona by powiedzie, e stao si tak dlatego, i doroli nie potrzebuj tak wielu kontaktw cielesnych; lecz jeli tak jest, to dlaczego spdzaj oni tak wiele czasu, oddajc si intymnoci z drugiej rki, a wic za porednictwem ksiek, filmw, sztuk i telewizji, i dlaczego popularne piosenki nieustannie gosz potrzeb intymnoci? Mona by powiedzie, e nasza niech do dotyku wie si ze statusem -e nie yczymy sobie, aby dotykay nas osoby stojce niej, a nie omielamy si dotyka osb stojcych wyej od nas; ale jeli tak, to dlaczego nie wykazujemy wicej intymnoci w stosunku do rwnych nam? Mona by powiedzie, e nie chcemy, aby nasz intymno myli z intymnoci kochankw, ale jak wyjani to, e sami kochankowie w porwnaniu z tym, co robi na osobnoci, na widoku publicznym tak bardzo ograniczaj przejawy intymnoci? Wszystkie te wyjanienia zawieraj odpowiedzi czciowe, ktre jednak nie skadaj si na pen odpowied. Jak si wydaje, tym czynnikiem jest silny efekt wizi, jaki rodzi bliski kontakt cielesny w stosunku do tych, ktrzy w nim uczestnicz. Nie moemy by fizycznie blisko siebie, nie bdc "blisko" pod wzgldem emocjonalnym. W naszym wspczesnym penym popiechu yciu powstrzymujemy si od takiego zaangaowania, nawet jeli go potrzebujemy. Nasze stosunki midzyludzkie s zbyt szerokie, zbyt powierzchowne i czsto zbyt nieszczere, abymy mogli ryzykowa wchodzenie w autentyczne procesy intymnoci cielesnej prowadzce do tworzenia wizi. W bezlitosnym wiecie biznesu moemy zapomnie o dziewczynie, z ktr tylko wymienilimy ucisk doni, moemy zdradzi koleg, ktremu tylko pooylimy rk na ramieniu; ale co by byo, gdyby kontakty cielesne byy bardziej intensywne? Co by byo, gdybymy dowiadczali w nich wikszej intymnoci, nawet tam, gdzie nie wystpuje czynnik seksualny? Wwczas bez wtpienia zobaczylibymy, jak sabnie nasza determinacja, jak w chwilach wymagajcych twardych decyzji zamiera w nas duch wspzawodnictwa. Jeli sami nie odwaamy si wystawia na takie niebezpieczestwa i tak silnie si angaowa w sposb nie uznajcy 105

adnej logiki, zapewne nie chcemy te, aby inni nam o tym przypominali swoim ostentacyjnym zachowaniem w miejscach publicznych. Modzi kochankowie musz tego przestrzega i ograniczy intymno do miejsc prywatnych, a jeli nie zastosuj si do naszych ycze, uczynimy z tych zasad przedmiot uregulowa prawnych. Sprawimy, e przejawianie intymnoci w miejscach publicznych bdzie uznane za przestpstwo. I tak wanie jeszcze do dnia dzisiejszego w niektrych rozwinitych i cywilizowanych krajach publiczne caowanie si pozostaje czynem przestpczym. Czue dotykanie si uchodzi za niemoralne i nielegalne. Subtelne przejawy intymnoci prawnie zrwnane s z kradzie. Naley si wic z tym kry, eby przypadkiem inni nie zobaczyli, co trac! Mwi si niekiedy, e gdyby tylko wszyscy zaciekli obrocy moralnoci publicznej objli si z mioci, pogaskali po twarzach i ucaowali w policzki, mogliby nagle poczu, e czas i do domu i pozwoli reszcie spoeczestwa kultywowa mio i przyja bez naraania si na wciek zazdro. Ale nie ma sensu traktowa ich z pogard, bowiem spoeczestwo samo szyje sobie kaftan bezpieczestwa. Rojne zoo, w ktrym yjemy, nie jest idealn opraw dla przejaww intymnoci. Cierpi ono na "zanieczyszczenie demograficzne". Wpadamy na siebie i przepraszamy si wzajemnie, zamiast wycign do siebie rce i zacz si dotyka; zderzamy si czoowo i klniemy, zamiast ze miechem wpa sobie w objcia. Wok s tylko ludzie obcy, wic musimy si powstrzymywa. Wydaje si, e nie ma innej moliwoci. Moemy sobie to zrekompensowa jedynie zwikszajc liczb przejaww intymnoci prywatnej, ale czsto i tego nie robimy. Postpujemy tak, jakbymy nasz powcigliwo zachowania w miejscach publicznych przenosili na ono rodziny. Dla wielu ludzi rozwizaniem jest oddawanie si intymnoci z drugiej rki i dlatego spdzaj oni cae godziny, gorliwie ogldajc namitne dotyki i uciski zawodowcw, ukazujcych si na ekranach telewizyjnych i kinowych, suchajc nie koczcych si sw o mioci w piosenkach lub czytajc o niej w powieciach i czasopismach. Niektrzy korzystaj z innych, bardziej zamaskowanych moliwoci, o czym przekonamy si na nastpnych stronach tej ksiki.

106

5. INTYMNO WYSPECJALIZOWANA
Badajc zachowania niemowlt i kochankw, przekonujemy si, e stopie intymnoci fizycznej midzy dwoma zwierztami ludzkimi jest proporcjonalny do stopnia ich wzajemnego zaufania. Przeludnienie, bdce cech wspczesnego ycia, sprawia, e jestemy otoczeni przez ludzi obcych, ktrym nie ufamy w peni, i dlatego tak bardzo staramy si zachowa wobec nich dystans. wiadcz o tym wyszukane sposoby unikania innych, jakie mona zaobserwowa na kadej ruchliwej ulicy. Ale szalecze tempo miejskiego ycia wywouje stres, a stres rodzi niepokj i poczucie niepewnoci. Intymno agodzi takie uczucia, i std, paradoksalnie, im bardziej jestemy zmuszani do trzymania si z dala od siebie, tym bardziej odczuwamy potrzeb kontaktw cielesnych. Jeli ci, ktrych kochamy, s dostatecznie kochajcy, wwczas zasb intymnoci, ktr nas obdarzaj, jest wystarczajcy i moemy wyj na zewntrz stawiajc czoo wiatu z odpowiedniej odlegoci. Ale przypumy, e jest inaczej; przypumy, e nie udao si nam jako osobom dorosym utworzy cisych zwizkw z przyjacimi czy kochankami i e nie mamy dzieci; co wwczas robimy? Albo przypumy, e udao nam si skutecznie zawrze takie zwizki, ale ulegy one rozbiciu albo te usztywniy si, zobojtniay i spowodoway oddalenie, a "miosne" obejmowanie si i pocaunki zamieniy si w sformalizowany i publicznie wykonywany ucisk doni. Co wtedy? Wiele osb narzeka na tak sytuacj, ale jako j znosi. Istniej jednak pewne rozwizania, a jednym z nich jest zatrudnienie zawodowych dotykaczy, aby ci w pewnym stopniu zrekompensowali nam niedostatki dotykaczy amatorskich, ktrzy nie potrafi dostarczy nam odpowiedniej dawki intymnoci cielesnej. Kim s owi zawodowi dotykacze? Ot mog to by dosownie jacykolwiek obcy lub niemal obcy nam ludzie, ktrzy pod pretekstem wiadczenia nam jakiego rodzaju usug specjalistycznych musz dotyka naszego ciaa. Pretekst jest konieczny, gdy oczywicie nie chcemy przyzna, e w poczuciu niepewnoci mamy potrzeb, aby wej w kojcy kontakt z ciaem innego czowieka. Byoby to oznak saboci, niedojrzaoci i regresu; godzioby to w nasz wizerunek samych siebie jako ludzi niezalenych i dojrzaych, ktrzy potrafi sob kierowa. Dlatego te nasz porcj intymnoci musimy otrzyma w jakiej zamaskowanej formie. Jedn z najpopularniejszych i najbardziej rozpowszechnionych metod jest

zafundowanie sobie jakiej choroby. Oczywicie nic powanego, ot jakie agodne schorzenie, ktre pobudzi inne osoby do wykonania kojcych czynnoci o pewnej dozie

107

intymnoci. Wikszo ludzi sdzi, e niewielka dolegliwo, jakiej stali si ofiar, jest spowodowana tym, i mieli nieszczcie przypadkowo zetkn si z jakim nieprzyjaznym wirusem, bakteri czy jakim innym pasoytem. Gdy na przykad kogo powali atak paskudnej grypy, sdzi on, e to samo powinno si przytrafi kademu, kto wanie dokonywa zakupw w ruchliwym sklepie czy podrowa stojc w zatoczonym autobusie albo te przeciska si przez tum ludzi na jakim przyjciu, gdzie nieustannie sycha byo kasanie i kichanie, rozsiewajce chorobotwrcze bakterie. Fakty nie potwierdzaj jednak susznoci takiego pogldu. Wiele osb w podobny sposb wystawionych na zaraenie nawet podczas najwikszego nasilenia epidemii grypy nie zapada na t chorob. Jak to si dzieje, e udaje si im unikn infekcji? Dlaczego zwaszcza osobom pracujcym w lecznictwie tak znakomicie udaje si zachowa dobry stan zdrowia? S oni przecie codziennie, bardziej ni ktokolwiek inny, i to nieustannie, masowo wystawieni na moliwo zaraenia si, a jednak choruj chyba nieproporcjonalnie rzadko. Pomniejsze dolegliwoci nie s wic, jak si zdaje, kwesti nieszczliwego trafu. We wspczesnym miecie wszdzie czyhaj na nas zoliwe mikroby. Niemal codziennie i prawie wszdzie, chodzc i oddychajc, stykamy si z nimi w iloci wystarczajcej do wywoania w nas jakiego rodzaju infekcji. Jeli udaje nam si nie ulec im, to nie dlatego, e zdoalimy unikn zarazkw, lecz dlatego, e nasze ciao jest wyposaone w bardzo skuteczny system obronny, pozwalajcy nam kadego tygodnia unicestwi cae ich zastpy. Jeli si im poddajemy, to nie dlatego, e przypadkowo zostalimy wystawieni na ich dziaanie, lecz dlatego, e z jakich przyczyn ulega osabieniu obronno naszego organizmu. Jednym z powodw takiego stanu rzeczy (poza przesadnym przestrzeganiem higieny osobistej!) jest uleganie nadmiernym stresom i napiciom wynikajcym z ycia w wielkim miecie. Taki stan osabienia wydaje nas na pastw nieprzyjaznych drobnoustrojw, ktre w licznych odmianach i w wielkich ilociach zamieszkuj nasze rodowisko. Na szczcie choroba leczy si sama, gdy kadc nas do ka, dostarcza nam tych wanie wygd, ktrych nam przedtem brakowao. Mona to okreli jako zesp "niemowlctwa w proszku". "Kiepsko" czujcy si mczyzna przybiera wygld czowieka sabego i bezbronnego i zaczyna wysya onie silnie dziaajce sygnay pseudoniemowlce. Ona za odpowiada odruchowo "rodzicielstwem w proszku" i zaczyna mu matkowa, otulajc go w ku (koysce) oraz podajc mu gorcy bulion i lekarstwa (papki dla niemowlt). Jej gos staje si mikki (matczyne gruchanie), a ona krzta si koo niego, kadzie mu rk na czole i obdarza go rnymi innymi przejawami intymnoci, ktrych mu brakowao przedtem, gdy by zdrowy i silny, a ktrych wwczas tak samo potrzebowa. Lecznicze dziaanie tych kojcych 108

czynnoci czyni cuda i wkrtce mczyzna wraca do zwykej aktywnoci, stawiajc czoo nieprzyjaznemu wiatu zewntrznemu. Ten opis nie insynuuje adnego symulanctwa. Dla pacjenta liczy si przede wszystkim to, e jest naprawd, w sposb widoczny, chory i moe pobudzi inn osob do okazania tak mu potrzebnej pseudomacierzyskiej troski. Tym tumaczy si czste wystpowanie bardzo osabiajcych, ale stosunkowo agodnie przebiegajcych schorze wywoanych czynnikami emocjonalnymi. Wane jest nie tylko to, e si jest chorym, ale te to, e inni to widz. Kto moe uzna, e jestem cyniczny, ale nie jest to moj intencj. yciowy stres, ktry rodzi w nas zwikszon potrzeb pociechy i intymnoci ze strony naszych najbliszych i popycha nas w ciepe objcia "dziecinnego eczka", jest cennym mechanizmem spoecznym i nie naley z niego kpi. Mechanizm ten jest w istocie tak poyteczny, e dziki niemu zacz si rozwija jeden z najwaniejszych przemysw. Mimo caego wspaniaego rozwoju technicznego wspczesnej medycyny i tak zwanego ujarzmienia natury wci zdumiewajco czsto zapadamy na zdrowiu. Wikszo ofiar choroby nie trafia na oddziay szpitalne. S pacjentami przychodni, klientami aptek lub po prostu lecz si domowymi sposobami. Cierpi na wiele rnych pospolitych schorze, takich jak kaszel, katar, grypa, bl gowy, alergie, ble plecw, angina, zapalenie krtani, ble odka, owrzodzenie dwunastnicy, biegunka, wysypki i tym podobne. Moda zmienia si z pokolenia na pokolenie -dawniej mielimy" wapory", a dzi mamy" wirusa" -ale zasadniczo lista wci pozostaje niezmienna. Biorc pod uwag czsto wystpowania, takie wanie przypadki stanowi znakomit wikszo wszystkich wspczesnych chorb. Na przykad w Wielkiej Brytanii, w celu leczenia drobnych schorze dokonuje si ponad 500 milionw zakupw farmaceutycznych rocznie, co daje w przeliczeniu okoo dziesiciu schorze rocznie na gow ludnoci. Na produkty te wydaje si rocznie okoo 100 milionw funtw. Ponad dwie trzecie tych incydentw chorobowych nie wymaga interwencji lekarza. Przyczyna tego stanu rzeczy jest do prosta. Liczba ludnoci nieustannie wzrasta, przez co nasze wsplnoty staj si coraz bardziej przeludnione i zestresowane. Rosnca liczba ludzi oznacza, e jest coraz wicej pienidzy na badania naukowe w zakresie medycyny, ktra znajduje coraz lepsze sposoby leczenia. Tymczasem jednak liczba ludnoci wci ronie, stresy staj si coraz wiksze i tym samym ronie podatno na choroby. Wzrasta wic zapotrzebowanie na badania naukowe w zakresie medycyny, i tak dalej, eb w eb, w wycigu do wymarzonej, wolnej od chorb przyszoci, ktra nigdy nie nadejdzie. 109

Ale przypumy przez chwil, e jestem nadmiernym pesymist; przypumy, e dziki jakiemu cudownemu wynalazkowi w medycynie zostay wreszcie pokonane i wytpione wszystkie mikro by. Czy osigniemy wwczas w kocu stan, w ktrym sponiewierany i emocjonalnie okaleczony mieszkaniec wielkiego miasta nie bdzie ju mg wygodnie i bezkarnie spocz na ou boleci? Szanse na taki cud s bardziej ni odlege, ale nawet gdyby si on wydarzy, potencjalne "niemowl w proszku" ma kilka innych moliwoci, z ktrych ju obecnie czsto korzysta. W braku stosownych wirusw czy bakterii mona zawsze ulec "zaamaniu nerwowemu". Pomniejsze dolegliwoci psychiczne maj t zalet, e mog si pojawi zawsze, gdy brakuje mikrobw. W istocie rzeczy s one tak skuteczne, e nawet morderca moe powoa si na "chwilow niepoczytalno", a tym samym usprawiedliwi swoje postpowanie i jako "chwilowe niemowl" uzyska zagodzenie kary. Powoywanie si na katar, ktry dokucza sprawcy w chwili popeniania morderstwa, jest mniej skuteczne, ale sia sprawcza zaamania nerwowego jako sposobu na przeycie w sytuacji kracowego stresu nie da si zakwestionowa. Pewna niedogodno polega na tym, e wielu agodniejszym odmianom schorze psychicznych nie towarzysz objawy niezbdne do wywoania tak bardzo podanych reakcji, ktre maj przynie pociech. By wywoa podan reakcj, osoba z zaburzeniami emocjonalnymi musi uciec si do rodkw ostatecznych. Nie wystarcza tu cierpienie wewntrzne, dopiero solidny i gony atak histerii daje powalonemu ciau szans, e jaki gorliwy pocieszyciel otoczy je ramionami, przynoszc ukojenie. Gdy zaamanie przybierze bardziej gwatown form, ramiona, uciekajc si do siy, mog dziaa ograniczajco, ale nawet wtedy nie wszystko jest stracone, bowiem cierpicemu udaje si w ten desperacki sposb osign jaki rodzaj intymnego kontaktu cielesnego z innym czowiekiem. Klsk ponosi jedynie wtedy, gdy cakowicie straci panowanie nad sob i znajdzie si w kompletnym odosobnieniu, jakim jest samoucisk, wymuszony przez pcienne rkawy kaftana bezpieczestwa. Inn moliwoci, ktr mona si posuy w braku obcych zarazkw, jest wykorzystanie wasnych drobnoustrojw endogennych, czyli takich, ktre nosi si w sobie przez cae ycie. Aby wyjani, jak to dziaa, musimy przyjrze si dokadniej, i to w powikszeniu mikroskopowym, zewntrznym powierzchniom naszego ciaa. Jak si zdaje, wiele osb wyobraa sobie, e wszystkie mikroby s wstrtne i e ich istnienie zawsze oznacza chorob i brud, ale nie jest to prawda. Kady bakteriolog potwierdzi, e jest to tylko wspczesny mit nowej religii, jak jest higiena, religii, ktrej wyznawcy, dziki modlitwom przy uyciu aerozolu, "wyzbywaj si wszystkich moliwych zarazkw", w ktrej rol wiconej wody spenia pyn antyseptyczny i w ktrej bg jest cakowicie 110

sterylny. Oczywicie nie da si zaprzeczy, e istniej mikroby zoliwe i miercionone, ktre powinnimy niszczy z ca bezwzgldnoci. Ale co robi z tymi, ktrych jedynym yciowym zadaniem jest niszczenie innych? Czy naprawd pragniemy zniszczy wszystkie znane nam mikroby? Prawda jest taka, e kadego z nas chroni olbrzymia armia przyjaznych nam drobnoustrojw, ktre nie tylko nam nie przeszkadzaj, ale wprost przeciwnie, aktywnie pomagaj nam w utrzymaniu zdrowia. Na kadym centymetrze kwadratowym naszej zdrowej i czystej skry znajduje si przecitnie pi milionw mikrobw. Zwyka lina wypluta z ust zawiera od dziesiciu milionw do miliarda bakterii w kadym centymetrze szeciennym. Podczas kadej defekacji wydalamy sto miliardw mikrobw, ale wkrtce ich liczba w naszym ciele zostaje uzupeniona. Jest to normalny stan kadego dorosego zwierzcia ludzkiego. Gdyby udao si uwolni od mikrobw na cae ycie, znalelibymy si w bardzo niekorzystnej sytuacji. Pomijajc inne skutki, stalibymy si mniej odporni na obce i naprawd zoliwe mikroby, z ktrymi od czasu do czasu musimy si styka. Wiemy o tym dziki starannie przeprowadzonym eksperymentom na zwierztach laboratoryjnych. Naturalna flora bakteryjna w naszym ciele jest wic dla nas bardzo poyteczna, ale w tym wanie tkwi pewien haczyk. Za poyteczne usugi musimy paci naszym obrocom pewn cen, bo inaczej mog si one wymkn spod kontroli, gdy zostaniemy poddani nadmiernemu stresowi. Przyczyn niektrych chorb nie jest infekcja, lecz gwatowna erupcja i "przeludnienie" w szeregach naszych wasnych "normalnych" drobnoustrojw. Wwczas nie pomaga stosowanie zasad higieny w yciu publicznym, dziki ktrym moemy przeci drog szerzcym si infekcjom; wwczas nie "apiemy" bowiem chorb -ich czynniki sprawcze nosimy w sobie. Mechanizm ten sprawdza si szczeglnie w wielu zaburzeniach przewodu pokarmowego, na ktre tak czsto zapadaj pacjenci zestresowani. Majc "problemy odkowe" przypisujemy je zwykle temu, e zjedlimy "co niewaciwego", ale zdumienie budzi to, co moe bezkarnie pochon czowiek zdrowy i szczliwy. Niemal wszystkie lekkie dolegliwoci odkowe i jelitowe, ktre nas trapi, s prawdopodobnie spowodowane zaburzeniami emocjonalnymi, ktre wynikaj z nieprzystosowania i napi wspczesnego ycia. By sobie to uzmysowi, wystarczy obejrze film przyrodniczy o stadzie zdrowych spw zamieszkujcych rwnin afrykask, poerajcych zepsute i rozkadajce si cierwo -co prdzej wywoa wymioty u nas ni u konsumentw. Trzecia moliwo otwierajca si przed czowiekiem potrzebujcym pociechy jest bardziej drastyczna. Nie mogc zapa na chorob psychiczn czy endogenn, przy odrobinie wiadomie wspieranej nieuwagi mona sta si niezmiernie podatnym na nieszczliwe 111

wypadki. Gdy w wyniku potknicia czowiek zamie sobie nog w kostce i zaczyna narzeka, e jest "bezradny jak niemowl", w mgnieniu oka, jak niemowl, uzyskuje pomoc i wsparcie. Ale przecie nieszczliwe wypadki na pewno zdarzaj si przypadkowo. Oczywicie, ale jednak zastanawia, do jakiego stopnia ludzie rni si midzy sob pod wzgldem podatnoci na "przypadkowe" obraenia. Podczas niedawnych bada nad podoem emocjonalnym chorb pacjentw leczonych w szpitalu z rnych powodw uyto jako grupy kontrolnej pewnej liczby ofiar wypadkw, zakadajc, e w kach szpitalnych znaleli si oni przypadkowo. Okazao si jednak, e byo to dalekie od prawdy, bowiem wanie ofiary wypadkw cierpiay na wicej zaburze emocjonalnych ni inni chorzy. Tak wic nasz zestresowany i poszukujcy pociechy mieszkaniec wielkiego miasta ma do wyboru kilka metod, by w stosowny sposb sta si bezradnym i pobudzi otaczajce go osoby do okazania mu kojcych przejaww intymnoci. agodna choroba, na ktr zapada si od czasu do czasu, przynosi korzy i jeli nie da si tej korzyci uzyska jednym sposobem, zawsze istnieje jaki inny. Ta metoda generowania intymnoci u dorosych ma te jednak swoje minusy. Zawsze stawia chorego w pozycji ulegoci. Aby zwrci na siebie uwag i uzyska pociech zwizan ze swoj dolegliwoci, konieczne jest rzeczywiste okazanie niszoci, czy to fizycznej, czy to psychicznej, wobec swoich pocieszycieli. Inaczej jest midzy kochankami, ktrzy "mikn" wsplnie, na zasadzie wzajemnoci, co nie wpywa na obnienie ich statusu spoeczno-towarzyskiego. Co wicej, ciepa, przynoszca pacjentowi ukojenie kpiel stygnie, gdy tylko odzyska on zdrowie i siy -wtedy gwatownie kocz si czue przejawy intymnoci ze strony tych, ktrzy si nim opiekowali. Satysfakcja bya krtkotrwaa, jedynym za sposobem na to, by j przeduy, jest chroniczne inwalidztwo, w ktrym jak gosi powiedzonko "czowiek cieszy si kiepskim zdrowiem". Poza przedueniem statusu niszoci niesie to ze sob pewne nowe niebezpieczestwo, jakim jest eskalacja schorze. Wzniecony pomyk, ktry mia ogrza, moe si wymkn spod kontroli i spali cay dom. Nawet przy krtkotrwaym zastosowaniu istnieje zawsze ryzyko dugotrwaej szkody dla organizmu, o czym bolenie przekonuj si cierpicy na chorob wrzodow. Jednake wielu osobom nie umiejcym znosi napi wspczesnego ycia opaca si ryzykowa. Chwilowe wytchnienie jest lepsze ni adne. Przy odrobinie szczcia osoby takie mog wwczas doadowa sobie emocjonalne akumulatory, co, jeli uj to w kategoriach biologicznych, we wspczesnym zatoczonym rodowisku spoecznym jest bardzo cennym sposobem na przetrwanie. Jakkolwiek pociecha uzyskana w ten sposb w sporej czci pochodzi od osb najbliszych pacjentowi, u ktrych iloraz intymnoci na og znacznie wzrasta, zjawisko 112

"zachorowania" dostarcza dodatkowej satysfakcji, wynikajcej z intymnego zainteresowania grupy osb mniej pacjentowi znanych, mianowicie przedstawicieli profesji medycznej. Lekarze maj "patent na dotykanie", i to w taki sposb, jaki pod wzgldem intymnoci jest niedostpny dla wikszoci dorosych. Majc intuicyjn wiadomo wagi tego elementu ich pracy, dobrze znaj oni lecznicz warto "zachowania si przy ku". Przynoszce otuch cicho wypowiedziane sowa, zdecydowane dotknicie rki badajcej puls, opukiwanie klatki piersiowej czy obracanie gowy podczas badania oczu i ust, s to czynnoci o charakterze kontaktw cielesnych, ktre dla pewnych osb s skuteczniejsze ni setki piguek. Niekiedy lekarz zaleca hospitalizacj jedynie z przyczyn emocjonalnych. Jest to niezbdne dla osobnika, u ktrego jedyne rdo stresu pochodzi ze wiata zewntrznego. Pozostajc w domu i kadc si tam do ka, ucieka on przed szkodliwym dla niego napiciem. Ale jeli napicie istnieje w domu, nie istnieje moliwo takiej ucieczki. Jeli napicia emocjonalne powstaj w rodzinie, sypialnia nie stanowi niezbdnej kryjwki, w ktrej mona si schowa i znale upragnion pociech. Wwczas jedyn ucieczk jest ko szpitalne i modlitwa o to, by godziny odwiedzin trway jak najkrcej. Jak wida, dla akncej intymnoci osoby dorosej rozwizanie medyczne ma swoje dobre i ze strony i najlepiej byoby oczywicie poszuka czego innego. Osoba religijna moe dozna niczym nie zmconej pociechy z rk ksidza, ale jeli jest to niewykonalne, mona jeszcze skorzysta z innych rodzajw kontaktw przynoszcych ukojenie. Moemy wic dostarczy sobie przyjemnoci, jakie daje caa bujna dziedzina formowania i upikszania ciaa z udziaem armii zawodowych dotykaczy, ktrzy tylko czekaj, eby nas naciera, klepa, gaska, gadzi i szczypa niemal w kad cz ciaa, ktr zechcemy im wskaza. Jest to co w rodzaju "zdrowej medycyny", gdzie nieprzyjemny stygmat choroby zastpuje atmosfera, w ktrej decydujc rol odgrywa gimnastyka lub kosmetyka. Tak si przynajmniej wydaje. Ale i tu istnieje silnie dziaajcy element kontaktu cielesnego jako celu samego w sobie, ktry ley u podoa wszystkich tych zabiegw. Poddanie si masaowi caego ciaa w wykonaniu modej masaystki jest dla mczyzny czym prawie tak intymnym jak odbycie z ni stosunku. W pewnym sensie jest nawet czym wicej, gdy peny masa wymaga aktywnego kontaktu cielesnego z niemal kad czci ciaa przy zastosowaniu wszelkiego rodzaju ugniatania, dotykania i innych rytmicznych ruchw. W tym jednak, e tak powiem, tkwi sk, gdy dla niektrych mczyzn taka interakcja, cho nie wystpuje w niej bezporedni kontakt pciowy, jest jednak zbyt bliska, by mc przynie ukojenie.

113

By moe poprawniejsze byoby stwierdzenie, e jako rodek na ukojenie jest ona zbyt bliska w spoeczestwie zachodnim. Masowanie ciaa w warunkach cakowitej prywatnoci przynosi wiele zadowolenia, ale publiczny wizerunek gabinetu masau nie jest w naszej kulturze taki, jaki by powinien. Jedn z panujcych tu tendencji jest ograniczenie domniemanego erotyzmu zwizanego z tymi zabiegami przez wprowadzenie rozdziau pci: mczyzn masuj mczyni, a kobiety masuj kobiety. I ta praktyka nie spowodowaa jednak szerokiej akceptacji tej w swojej istocie nieszkodliwej formy kojcych kontaktw, jakie s moliwe we wspczesnym spoeczestwie. Eliminujc kontakt heteroseksualny, nieuchronnie stworzono grunt dla niejasnych aluzji na temat homoseksualizmu. Tylko sportowcom oszczdzone s takie insynuacje. Bokser czy zapanik nie maj z tym adnego problemu. Podobnie jak zwyciscy pikarze, ktrzy mog si namitnie ciska na oczach tumu, nie wywoujc tym komentarzy z racji odgrywanej niewtpliwie mskiej i nacechowanej agresj roli, tak te bokser moe oddawa si rozkoszom masau nie wywoujc adnych wrogich komentarzy. Teoretycznie reszta spoeczestwa mogaby pj w jego lady i robi to samo bez znamion zaangaowania pciowego, niezalenie od tego, kto masuje kogo, ale w praktyce to si jako nie udaje, i dlatego nie korzystajca z masau wikszo musi gdzie indziej szuka dorosej intymnoci cielesnej. Jednym ze sposobw rozwizania tego problemu jest zwikszenie liczby uczestnikw i wyeliminowanie atmosfery waciwej dla intymnej "pary". Osiga si to w licznych salach gimnastycznych i tzw. kuniach zdrowia, gdzie grupy ludzi zbieraj si celem uprawiania rozmaitych wicze, ktre mog wymaga rnorodnych kontaktw cielesnych,

pozbawionych jednak podtekstu, jaki towarzyszy kontaktom "dwojga przyzwalajcych dorosych w warunkach prywatnoci". Inn metod jest zastpienie ywego masaysty czy ywej masaystki cakowicie bezpciowym urzdzeniem, ktre zamiast obejmowa czule ramionami, obejmuje bezosobowym pciennym pasem, dostarczajc mechanicznego kontaktu intymnego. Rozwizaniem czciej stosowanym jest ograniczenie kontaktw cielesnych do mniej intymnych czci ciaa ludzkiego. Tutaj wkraczamy w nie budzc adnych zastrzee dziedzin fryzjerstwa i kosmetyki, zatrzymujc si jeszcze tylko, by po raz ostatni rzuci yczliwym okiem na dziedzin masau, w ktrej niektrzy specjalici prbuj stosowa podobne ograniczenie i niemiao reklamuj tylko "masa ramion i ng". Poniewa w zachodnim spoeczestwie wszyscy wystawiamy swoje gowy na widok publiczny, fryzjer, wykonujc swoj wymagajc kontaktw cielesnych prac, nie naraa si na oskarenia o nadmiern ekspozycj nagoci. To, czym si zajmuje fryzjer lub fryzjerka, 114

jest dobrze widoczne. Jednak dotykanie czyjej gowy, jak si przekonalimy w jednym z poprzednich rozdziaw, zwykle jest zarezerwowane dla osb najbliszych, a zwaszcza jest charakterystyczne dla czuych kontaktw dwojga modych kochankw. Midzy obcymi sobie ludmi dorosymi stanowi to niemal tabu i dlatego fryzjer, w przebraniu specjalisty od kosmetyki, moe zaspokoi istotne potrzeby zaknionego kontaktw dorosego. Nie oznacza to, e kosmetyka jest niewana, lecz jedynie to, e fryzjerstwo jest czym wicej, ni na to wyglda. Pielgnowanie gowy przez iskanie w swojej podwjnej roli kosmetyczno-intymnej praktykuj ludzie od tysicy lat. Uwzgldniajc naszych przodkw z rzdu naczelnych, moemy spokojnie powiedzie, e nawet miliony lat. Skrupulatne i delikatne przebieranie palcami, jakie mona zaobserwowa w mapiarniach, gdy jaka mapa z czuoci przeglda owosienie na gowie swojej towarzyszki lub towarzysza, nie pozostawia wiele wtpliwoci co do intymnych treci tych czynnoci. Samo zadowolenie z utrzymania czystoci nie wyjania bogiej ekstazy, w jakiej znajduje si iskana mapa. Podobnie jest z nami, z tym tylko, e w odrnieniu od wochatych map nie moemy oczywicie rozcign takiej interakcji na cae ciao. W miejscach, gdzie przykrywamy swoj nag skr ubraniem, moemy liczy jedynie na zrczne i delikatne dotknicia palcw krawca, ktry podczas przymiarki poprawia na nas ubranie, co tylko w bardzo niewielkim stopniu przypomina dawno minione doznania towarzyszce iskaniu ciaa. Dla mapy iskanie sierci przez inn map jest aktem wizi spoeczno-towarzyskiej, nie mona wic si dziwi z powodu odkrycia, e w dawnych czasach zawodowy fryzjer by rzadkoci. Wosy byy pielgnowane w ten sposb przez najblisze osoby, a nie przez osoby prawie nieznajome. W czasach, gdy ylimy w maych grupach plemiennych, byo to oczywicie nieuchronne, poniewa w danej grupie spoecznej wszyscy si znali osobicie. Pniej, wraz z rewolucj miejsk, gdy okazao si, e czowiek zaczyna si gubi w morzu obcych ludzi, pojawia si tendencja, by pielgnacj wosw i inne zwizane z ni czynnoci ograniczy do uczestnictwa osb bliskich. Jeszcze pniej, gdy w redniowieczu zaczy si pojawia coraz wymylniejsze fryzury, wysoko postawieni czonkowie spoeczestwa potrzebowali bardziej fachowych usug i wtedy te pojawi si zawd fryzjera. Pocztkowo paniom dostarczano intymne usugi fryzjerskie do zacisza ich buduarw, ale stopniowo otwierano bardziej efektywnie dziaajce salony publiczne, tumnie odwiedzane przez dbajce o zachowanie szyku damy. Jednake dopiero w drugiej poowie ubiegego wieku stao si to obyczajem powszechnym. Wtedy te znacznie wzrs popyt na te usugi. W roku 1851 w Londynie istniao ju 2338 salonw fryzjerskich, ale pidziesit lat pniej, w roku 1901, 115

liczba ta wynosia ju 7771, co oznacza, e tempo przyrostu byo szybsze ni tempo przyrostu ludnoci miasta. Przyczyny byy niewtpliwie czciowo ekonomiczne, ale moe istnia take inny czynnik, jako e kobiety wiktoriaskie miay powanie ograniczone inne moliwoci nawizywania kontaktw cielesnych. Normy zachowania ulegy w tym okresie wielkiemu zaostrzeniu: w epoce takich surowych ogranicze pieszczota rk fryzjera musiaa by mile widzianym przejawem intymnoci. Odwaaa si z niej korzysta coraz czciej coraz wiksza liczba kobiet. W naszym stuleciu zwyczaj ten wykroczy poza granice wielkich miast i rozprzestrzeni si wszdzie, nawet w najmniej szych miejscowociach, obejmujc swym zasigiem niemal ca ludno pci eskiej. Majc wiadomo tego, e zabiegi fryzjerskie nie mog da wspczesnym klientkom tyle intymnoci, ile by jej pragny, ta nowa rzesza zawodowych dotykaczy rozszerzya zakres dziaalnoci, by swoj czu trosk obj wszystkie odkryte miejsca na skrze. Popularne stay si rne rodzaje pielgnacji rk. Pojawiy si te zabiegi pielgnacyjne twarzy. Zaczto stosowa maseczki borowinowe, wygadza zmarszczki, tonizowa skr, demonstrowa profesjonalny makija odpowiadajcy aktualnej modzie. "Pikno -oznajmi Vogue w roku 1923 -jest zajciem penoetatowym". Nie da si zaprzeczy, e gwnym motywem byy efekty wizualne, ale ogromne znaczenie miay niewtpliwie take coraz intensywniejsze przejawy intymnoci dotykowej, jakie naleao stosowa dla uzyskania podanego efektu wizualnego. Wizyta we wspczesnym salonie piknoci byaby niczym bez dozna dotykowych. Natomiast wspczesny mczyzna dowiadcza niewielu przejaww takiej

intymnoci. Niektrzy mczyni pozwalaj sobie na manikiur i masa gowy, a s tacy, ktrzy wci jeszcze od czasu do czasu gol si u fryzjera, ale dla wikszoci wizyta w zakadzie fryzjerskim ogranicza si do szybkiego ostrzyenia i nawet wosy myj potem sami w domu. Ciekawe, e fryzjerzy mscy robi, co mog, by zwikszy stopie intymnoci zwizanej ze zwykym strzyeniem, stosujc przy tym pewien rytua. Kady mczyzna moe przy najbliszej wizycie u fryzjera posucha, jak fryzjer przygotowawczo manipulujc noyczkami, "tnie powietrze" przed kadym kolejnym przyciciem wosw, i przekona si, e na kade przycicie wosw przypada kilka ci w powietrzu. Te cicia w powietrzu nie speniaj adnej funkcji mechanicznej, ale daj zudzenie wielkiej aktywnoci wok gowy, co z kolei powiksza wraenie "zoonoci kontaktu". Mimo to stopie intymnoci tych zabiegw jest do niewielki i wydaje si dziwne, e dzisiejsi mczyni akceptuj takie ograniczenia. By moe powrt duszych fryzur mskich przyniesie jakie korzystne zmiany. Jak dotd, naley jednak przyzna, e ich oznaki s 116

nieliczne, a nawet jest raczej odwrotnie. Prawd mwic, dugie mskie wosy oznaczaj gwatowny regres nawet w zwykym strzyeniu, a mycie wosw wci odbywa si gwnie w domu. Tylko w niektrych co elegantszych orodkach miejskich wystpuj jakie symptomy wpywu nowego stylu fryzur na pomnoenie zabiegw fryzjerskich, ale nie wiadomo jeszcze, czy styl ten bdzie si rozwija. Obecnie jest on uznawany za now mod i minie jeszcze sporo czasu, zanim -jeli przetrwa -odzyska powszechny szacunek, jakim cieszy si dawniej. Dla starszych mczyzn nosi on na sobie niczym nie uzasadnione pitno "zniewieciaoci". Mczyni ci nie chc jeszcze przyj do wiadomoci, e ich krtkie fryzury powstay kiedy gwnie jako sposb na wszy, a naleganie na to, eby wszyscy mczyni tak si strzygli, w epoce, gdy problem zawszenia ju nie istnieje, jest cakowicie irracjonalne. Dopki dugie wosy kojarz si niekorzystnie, wielu modych ludzi nie bdzie chciao ulega nowej modzie, by wycign z niej ostateczne wnioski i odda si rozkoszom, jakie daj bardziej wyszukane przejawy fryzjerskiej intymnoci. Chyba jedynym rodzajem intymnoci "kosmetycznej", jakim wspczesny mczyzna cieszy si w wikszym stopniu ni kobieta, jest korzystanie z usug publicznych pucybutw, ale nawet ta usuga jest ostatnio w odwrocie. W wikszoci duych miast pojawia si co najwyej jako ciekawostka w paru specjalnych miejscach. Pomijajc kontakty oralnogenitalne, o ktrych ju mwilimy, jest to chyba jedyna chwila w yciu wspczesnego mczyzny, kiedy moe dozna jakiego kontaktu cielesnego z innym czowiekiem znajdujcym si w pozycji klczcej, a na pewno jest to jedyny przypadek, gdy dzieje si to w miejscu publicznym. (Sprzedawca w sklepie obuwniczym przyjmuje inn pozycj -siada i pochyla si do przodu). Klczca pozycja pucybuta stwarza tak uderzajce wraenie sualczoci, e chyba wanie z tego powodu zawd ten zanika. W przeszoci mona byo atwiej zaakceptowa tego rodzaju pokaz unionoci i dlatego nacechowane pokor przejawy intymnoci przynosiy podwjn satysfakcj, ale obecnie, wraz z rosncym poszanowaniem dla rwnoci midzy ludmi, taka jawna uniono staa si niemal krpujca. Symboliczne caowanie stp uznajemy za przesad i dlatego pucybut staje si gincym gatunkiem. Nie chodzi o to, e nie reagujemy z przyjemnoci na wiadczone nam w ponieniu usugi -nie zasuylimy jeszcze na gratulacje z tego tytuu -chodzi raczej o to, e nie chcemy, aby widziano, e tak reagujemy. W dokonanym przez nas przegldzie zawodowych dotykaczy znaleli si jak dotd: lekarz, pielgniarka, masaysta, , instruktor gimnastyki i specjalista od utrzymywania ciaa w dobrej kondycji, fryzjer damski i mski, krawiec, manikiurzystka, kosmetyczka, specjalistka od makijau, pucybut i sprzedawca w sklepie obuwniczym. Do tej listy mona by doda kilka 117

zawodw pokrewnych, jak perukarz, kapelusznik, specjalista od chorb stp, dentysta, chirurg, ginekolog i cay szereg reprezentantw medycyny oficjalnej czy poficjalnej. Tylko kilka z nich zasuguje na jaki specjalny komentarz. Intymny kontakt oralny z dentyst jest zwykle zbyt stresujcy, by mg nam sprawi jakkolwiek przyjemno. Chirurg, ktrego intymno cielesna siga duo gbiej ni intymno nawet najbardziej namitnych kochankw, take wywiera na nas niewielki wpyw emocjonalny z powodu stosowania rodkw znieczulajcych. Czynnoci wykonywane podczas bada ginekologicznych s tak podobne do miosnych kontaktw typu rka-genitalia, e i tu take, co jest paradoksem, intymno nie daje zadowolenia. Panujca w dzisiejszych czasach cile profesjonalna atmosfera gabinetw ginekologicznych redukuje te stopie skrpowania, gdy obie strony bardzo uwaaj, aby nie doszo do niewaciwej interpretacji wystpujcego wtedy anatomicznego kontaktu pciowego. Podczas gdy trzymanie kobiety za rk w czasie badania jej pulsu moe dostarczy dodatkowych dozna w postaci kojcej intymnoci cielesnej, dotykanie jej genitaliw jest czynnoci tak dalece intymn, e natychmiast zaczynaj dziaa bariery emocjonalne przekrelajce tego rodzaju korzyci. W dawnych czasach specyfika bada ginekologicznych bya powodem nieustannych kopotw, z jakimi musieli boryka si dziaajcy w najlepszej wierze ginekolodzy. Obowizyway nadzwyczajne procedury majce zapobiega intymnoci. Trzysta lat temu ginekolog celem wykonania bada musia czasami wpeza na rkach i kolanach do sypialni ciarnej kobiety, by nie moga ona zobaczy czowieka, ktry w tak bardzo intymny sposb mia jej dotyka swoimi palcami. W czasach nieco nam bliszych by on zmuszony pracowa w zaciemnionym pokoju lub te odbiera dziecko, wymacujc je pod przykryciem bielizny pocielowej. Siedemnastowieczna akwaforta ukazuje ginekologa siedzcego u stp oa porodowego, z przecieradem jak serwetka zatknitym za konierzyk, eby nie mg zobaczy tego, co robi jego rce. Ten sposb na wykluczenie intymnoci sprawia, e przecicie ppowiny stawao si zabiegiem wyjtkowo niebezpiecznym. Mimo tych dziwacznych rodkw ostronoci mczyzna jako akuszer by zawsze pod obstrzaem, a nieco ponad dwiecie lat temu pewna uczona ksika o teorii i praktyce poonictwa zostaa otwarcie potpiona jako "najbardziej sprona, nieprzyzwoita i bezwstydna ksika, jak kiedykolwiek wydrukowano". Nie trzeba dodawa, e tymi, ktrzy mieli za ze, byli zwykle mczyni, kobiety za zawsze cierpiay. Przez cae wieki kojarzenie intymnoci towarzyszcej porodowi z pciowoci utrudniao skuteczn pomoc lekarsk. Mczyznom z waciwym wyksztaceniem odmawiano miejsca przy ku porodowym, a ich 118

obowizki przejmoway niewykwalifikowane i zazwyczaj niezwykle zabobonne poone. Skutkiem tego bya mier ogromnej liczby kobiet podczas poogu, a take mier noworodkw tu po narodzeniu lub w cigu kilku pierwszych miesicy ycia. Wiele tych przypadkw byo wycznym skutkiem przeciwdziaania przejawom intymnoci i niedopuszczenia do udzielenia fachowej pomocy. Mamy tu wic przykad tabu seksualnych, ktre odniesione do nieseksualnego kontaktu cielesnego, miay katastrofalne skutki spoeczne i wpyny na bieg historii. Musiao upyn wiele penych ludzkich nieszcz lat, by zapanowa wreszcie rozsdek, a nauka zdoaa si rozprawi z pradawnymi uprzedzeniami. Dziedzina ta stopniowo zdoaa wyzwoli si z dawnych nonsensw jedynie dziki najcilejszemu przestrzeganiu kodeksu postpowania. Mimo to daj si jeszcze odczu echa dawnych lkw, a badanie ginekologiczne ze wzgldu na rodzaj kontaktu cielesnego wci pozostaje czym krpujcym. Istnieje tylko jeden obszar dziaalnoci publicznej, w ktrym kontakty seksualne nie s objte takimi przesdami, a jest nim teatr. Aktorzy i aktorki, tancerze baletowi, piewacy operowi, a take modele i modelki pozujcy do zdj, wykonujc swj zawd, maj powszechnie uznane prawo do takiego wzajemnego dotykania si, ktre rodzi skojarzenia seksualne. Podczas przedstawie zgodnie z poleceniami reysera cauj si, pieszcz, obejmuj i gaszcz. Jeli tak przewiduje scenariusz, jest to zgodne ze spoecznym "prawem", a aktor czy aktorka w cigu dnia pracy moe zazna wiele satysfakcjonujcych kontaktw cielesnych. Jest to niewtpliwie wielk zalet tego wysoce niepewnego zawodu, chocia zachowania ekstremalne, jakich si czasem od nich wymaga, mog by przyczyn pewnych problemw. Trudno przez duszy czas raz po raz udawa mio do kogo, nawet jeli jest to kolega czy koleanka po fachu, i unikn elementarnych reakcji emocjonalnych, ktre czsto wkradaj si do takiego ukadu ze szkod dla innych intymnych zwizkw w realnym yciu poza teatrem. Oddajc doskonale przejawy intymnoci seksualnej, nieatwo stumi towarzyszce im zwykle autentyczne reakcje biologiczne. Innym nieco ryzykownym kontaktem, ktry staje si udziaem gwiazd wiata rozrywki, jest wyraany fizyczny aplauz ich arliwszych wielbicieli. Gwiazdy bywaj w miejscach publicznych dosownie osaczane przez rozentuzjazmowanych fanw, ktrzy za wszelk cen pragn dotkn swoich idoli. W umiarkowanej formie dostarcza to zapewne miej sercu satysfakcji, ale czasem moe przyprawi boyszcze o siniaki, a nawet kontuzje. Nieprzeparta ochota, aby dotkn ciaa niektrych gwiazd muzyki i piosenkarzy -a nawet co bardziej atrakcyjnych politykw -przybraa ostatnio zaskakujce rozmiary. Zwaszcza zorganizowane w grupy fanki jakiej wybranej gwiazdy muzyki pop uwaaj, e wszystkie 119

chwyty s dozwolone, a ostatnio zademonstroway chyba najbardziej intymny przykad takiego zachowania. Udao im si mianowicie przekona idolw, by pozwolili wykona gipsowy odlew swoich genitaliw w stanie erekcji, ktrych one mogyby potem do woli dotyka, gdy sami bokowie s ju nieobecni. W interakcjach midzy gwiazdami muzyki pop a ich fanami dotykanie nie jest integraln czci czynnoci zwizanych z uprawianiem zawodu. Masaysta czy fryzjer, aby wykona swoje zadanie, musi dotyka swojego klienta, ale piosenkarz, piewajc, nie musi ani nikogo dotyka, ani by przez kogokolwiek dotykanym. Inna rzecz, e z powodu swojej specjalnej roli w spoeczestwie staje si on bardziej podanym obiektem dotykania. Podobna relacja zachodzi w innych dziedzinach, a wrd nich najbardziej rzucajcym si w oczy przykadem jest zawd policjanta. Praca policjanta nie polega na dotykaniu ludzi, ale mimo to oficjalnie wolno mu to robi w duo wikszym zakresie ni komukolwiek z nas. Wolno mu dotkn nas rkami w taki sposb, jaki uyty przez "zwykego miertelnika", wywoaby w nas gniewn reakcj. Nie naraajc si na komentarze, policjant moe wzi za rk dziecko na ulicy. W tumie moe napiera na nas swoim ciaem, aby nas powstrzyma, a my atwo godzimy si na taki kontakt. Jeli policjant popycha nas w chwili, gdy zachowujemy si gwatownie, mao prawdopodobne, e zaatakujemy go ze zoci, co byoby bardziej prawdopodobne, gdyby kto inny tak nas potraktowa. Tylko w sytuacjach skrajnej przemocy, gdy u samego policjanta przestaj dziaa hamulce i sprowokowany, zaczyna dziaa jak niewiadom niczego bandyta, my tracimy kontrol na swoim zachowaniem wobec niego. Wtedy, na zasadzie przeciwstawienia, nasza wcieko nie zna adnych granic, o czym nazbyt czsto wiadcz rozgrywajce si ostatnio podczas rozruchw sceny uliczne. Wydaje si, jakbymy, dajc policjantowi ograniczone uprawnienia do dotykania nas, czuli zarazem, e naduycie tych uprawnie jest szczeglnie naganne, podobnie jak niestosowne zachowanie si dyrygenta wobec chrzysty czy nauczyciela wobec ucznia. Skutkiem tego gdy policjanci s stale zmuszani do rozluniania swoich hamulcw, staj si oni wkrtce uosobieniem wrogoci i czstym obiektem napaci rozelonego tumu. Jedynie w takich krajach jak Wielka Brytania, gdzie na ulice miasta celowo wysya si zupenie nie uzbrojonych policjantw, mona zauway jakie oznaki wzajemnego hamowania si nawet podczas najpowaniejszych rozruchw, jakie zdarzyy si w ostatnich latach. Jak si zdaje, hamujco dziaa okoliczno, e w razie ewentualnych potyczek obie strony byyby zmuszone do walki wrcz nacechowanej wikszym stopniem intymnoci, ktra nie wystpuje w dzikim waleniu si kijami i paami z pewnej odlegoci ani w brutalnej walce z uyciem broni palnej z jeszcze 120

wikszego oddalenia. Nie znaczy to wcale, e utarczki wrcz s w swojej istocie mniej nienawistne. Wszak bez uycia narzdzi walki mona sobie wyupywa oczy czy kopa si po genitaliach, ale takie okruciestwa s niezmiernie rzadkie. W porwnaniu z rozupanymi i pokrwawionymi czaszkami, ktre bywaj skutkiem rozruchw w niektrych innych krajach, rczne bjki w Londynie i innych miastach brytyjskich zaczynaj nabiera charakteru niemal cywilizowanego, a jak na ironi, dzieje si tak z powodu przywrcenia bardziej intymnych form walki, ktre wystpoway w czasach poprzedzajcych cywilizacj i wprowadzenie jakiejkolwiek broni. Istnieje dobrze znana i ograna sekwencja filmowa, w ktrej dwch krzepkich a skdind sympatycznych facetw atakuje si wzajemnie piciami, eby rozstrzygn w ten sposb jaki zadawniony spr. Dowiadczona widownia doskonale wie, e kiedy obaj przeciwnicy zaczn przegrywa i pokonaj si wzajemnie na skutek cakowitego wyczerpania si, stanie si wiadkiem narodzin nowej, wspaniaej przyjani. Obaj posiniaczeni osikowie rozkadaj si na ziemi i zgodnie z oczekiwaniami jeden z nich ze swoich rozcitych i krwawicych ust wypluwa wybity zb, umiechajc si z podziwem do swego rwnie zmaltretowanego przeciwnika. Zaraz potem bohaterowie pomagaj sobie wzajemnie wsta i saniajc si, udaj si do baru (zwykle w pobliu jest jaki bar), aby wychyli oywczego kielicha. Po tej ceremonii nie mamy ju adnych wtpliwoci, e nic ich nigdy nie rozczy i e pozostan wiernymi kumplami na dobre i na ze, a pod koniec filmu jeden z nich zginie, ratujc ycie drugiemu, wyda ostatnie tchnienie w czuych objciach czowieka, ktremu kiedy rozkwasi twarz. Mora pyncy z tej mocno podkoloryzowanej historyjki jest oczywicie taki, e gorcy nieprzyjaciel jest lepszy ni chodny przyjaciel i znajduje to potwierdzenie w postaci odpowiednich przejaww intymnoci cielesnej. Wyglda na to, e kady rodzaj intymnoci, nawet intymno zwizana z przemoc, jeli tylko jest oparta na dostatecznie osobistych podstawach, moe prowadzi do utworzenia si wzajemnej wizi midzy dwoma antagonistami. Nie trzeba dodawa, e uoglnienia s tu niebezpieczne i oczywicie nie moe to suy za usprawiedliwienie kadej przemocy, ale rwnie niemdre jest cakowite ignorowanie tego zjawiska tylko dlatego, e nas ono przeraa. Bezosobowa przemoc osigna ostatnio tak zastraszajce rozmiary, e temat ten zosta objty niemal cakowitym tabu i dlatego trudno o nim mwi. Dla seksualnie wyzwolonego spoeczestwa przemoc, i to wszelka przemoc, bez wzgldu na jej rozmiar i to, staa si przedmiotem nowej filozofii ogranicze. Sformuowany w tym szerokim kontekcie artyku wiary "uprawiaj mio, nie walk" jest nie do podwaenia, ale komunikat, jaki ley u 121

podoa zrytualizowanej bjki filmowej moe jednak chyba doprowadzi nas do uznania jakiego wyjtku od tej oglnej zasady. Jasne, e nie mam tu na myli niczego tak brutalnego jak opisana wyej bijatyka. Wyobraam sobie natomiast sytuacj, w ktrej niektrzy ludzie tak dalece stumili w sobie agresywno, e nawet ostro prowokowani "nie tkn palcem" swoich kumpli. Doprowadzenie zasady niestosowania przemocy do takiej skrajnoci moe wytworzy nowe formy antyintymnoci. Oto przykad. Jeeli wzajemne uczucia dwojga ludzi z jakiego powodu w nieuchronny sposb ulegy ochodzeniu, ich stosunek moe w kocu "zamarzn na mier" w atmosferze penej obudy rezerwy. Wyraajcy tumiony gniew wymuszony umieszek na zacinitych wargach moe rani rwnie dotkliwie jak ostry n. W takich warunkach wybuch w postaci gwatownej awantury, ktrej towarzyszy agodna, ale niewtpliwie agresywna interakcja, mog oczyci atmosfer jak dugo oczekiwana burza i w ten sposb rozadowa szkodliwe napicie. By moe, po raz pierwszy od wielu miesicy chandryczca si ze sob para wemie si nareszcie w ramiona i cho ich zamiarem nie jest bynajmniej peen mioci ucisk, lecz raczej gwatowne potrznicie partnerem, skutkiem takiego wybuchu bywa doznanie pierwszego od niepamitnych czasw szczerego kontaktu fizycznego. Sytuacja taka jest oczywicie do rozpaczliwa, jeli dochodzi si do niej w ten sposb, bo kade dotknicie partnera jest wtedy wyrazem wrogoci i atwo moe doprowadzi do poraki. Czasami, niestety zbyt rzadko, moe to jednak przynie dobry skutek. Ignorowanie tej moliwoci tylko dlatego, e kci si z aktualnymi trendami kulturowymi, oznacza nieuwzgldnianie jeszcze jednego wanego czynnika wpywajcego na tworzenie si wizi midzy dwojgiem ludzi za spraw intymnoci cielesnej. Pokrewnym wzorcem zachowania jest mocowanie si dzieci ze sob, ich dzikie harce, czy te wzajemne przepychanki ktre tak czsto obserwujemy rwnie wrd przyjanie nastawionych do siebie ludzi dorosych. I tu kontakty cielesne wywieraj wpyw emocjonalny, a dzieje si tak dlatego, e towarzyszy im nie wyraony sowami komunikat: "Jakkolwiek zachowuj si agresywnie, widzisz przecie, e naprawd wcale nie jestem agresywny". Jest to jednak komunikat subtelny, a bijatyka dla zabawy moe w kadym wieku sta si interakcj wymagajc starannie wywaonej rwnowagi. Mczyzna, ktry artobliwie poklepuje koleg po plecach, moe atwo odwrci ten sygna i wtedy oznacza on: "Jakkolwiek udaj, e jestem agresywny dla artw, ze sposobu, w jaki to robi, moesz si przekona, e nie artuj". Stosuje on klepanie, poniewa zostao ono sformalizowane i zaakceptowane jako wzr bijatyki dla zabawy, ale towarzyszce temu gesty i sia tego

122

poklepywania natychmiast przekonuj poklepywanego, e ten drugi nada komunikatowi odwrotny sens. Podobna komplikacja zachodzi u wspominanej wyej chandryczcej si ze sob pary. Jeeli pod wpywem skrajnie silnej prowokacji dojdzie tylko do lekkiego klepnicia w policzek albo potrznicia partnera za ramiona, wtedy komunikat gosi: "Chocia doprowadzie( -a) do tego, e mam ochot da ci w zby, robi ci tylko to". Ale jeeli prowokacja nie jest tak silna, wwczas kady, nawet najbardziej umiarkowany odruch agresji stanowi sygna szorstki i nieprzyjemny. Ledwie dostrzegalne niebezpieczestwa tkwice w bijatyce dla zabawy bywaj wyraniej widoczne podczas mocowania si dwch wyrostkw na ulicy. Na pocztku obaj przestrzegaj konwencji artobliwej agresji. Kade popchnicie i chwyt s wykonywane z waciwym stopniem natenia -na tyle silnie, by wywrze skutek, ale nie do silnie, aby objawi prawdziw przemoc. Gdy ta subtelna rwnowaga zostanie przypadkowo zachwiana i jeden z nich poczuje bl, atmosfera ulega zmianie. Pokrzywdzony rewanuje si z wiksz si i jeli zajcie nie jest prowadzone we waciwy sposb, artobliwa bitka przeradza si w prawdziw. Trudno jest zanalizowa sygnay takiej zmiany, poniewa nawet artobliwe zapasy mog wyglda zupenie jak prawdziwe. Zwykle sygnay znamionujce zmian pojawiaj si najpierw na twarzach, z ktrych znikaj umiechy i rozlunienie, czy te udawana zacito, a pojawia si wyraz zaciekoci i zdecydowania, czemu towarzyszy zmiana koloru skry z bladego na zaczerwieniony. Jeli chodzi o zapanikw zawodowych, tego rodzaju udawana zmiana bywa atwo dostrzegalna. "obuz" wiadomie fauluje "bohatera", ktry nastpnie demonstracyjnie wpada w udawany sza, zgaszajc protesty u sdziego i domagajc si wspczucia publicznoci. Rzuca si z furi na przeciwnika i sprawia wraenie, e zarzuci konwencjonaln technik walki i stosuje nie kontrolowan przemoc, odwzajemniajc kady faul, gdy tymczasem publiczno ryczy z zachwytu. Ale tutaj nawet "nie kontrolowana" agresja sama ulega sformalizowaniu, o czym wietnie wie publiczno, wczajc si do gry. Gdyby jeden z zapanikw naprawd skrzywdzi swojego rywala, widowisko zostaoby natychmiast przerwane i zamiast "bezlitosnego odwetu" nastpiby pokaz le skrywanego niepokoju ze strony wszystkich uczestnikw. Wyczerpawszy ten najeony niebezpieczestwami temat, moemy teraz skierowa si na teren, na ktrym przejawiaj si bezpieczniejsze i delikatniejsze formy intymnoci, mianowicie na parkiet taneczny. Jako dziedzina, w ktrej dziaaj zawodowcy majcy prawo do dotykania, taniec ma do zaoferowania ograniczone moliwoci. T o prawda, e doroli 123

poszukujcy jakiej formy kontaktu cielesnego mog taki kontakt uzyska dziki usugom nauczyciela taca. Istniej te miejsca, gdzie mczyzna moe odwiedzi sal taneczn i za okrelon opat skorzysta z usug fordanserek, ale taniec towarzyski sta si obecnie gwnie domen amatorw. Podczas zabaw, dyskotek oraz w salach tanecznych i balowych obcy sobie doroli ludzie mog zbliy si do siebie i porusza si wok sali, obejmujc si intymnie przedni powierzchni ciaa. Osoby, ktre ju s ze sob zaprzyjanione, mog take wykorzysta t sytuacj, aby przej z relacji bezdotykowych na relacje dotykowe. Specjalna rola, jak odgrywa taniec towarzyski w naszym spoeczestwie, polega na tym, e stwarza on specjalny kontekst, pozwalajcy na szybkie i radykalne zwikszenie stopnia intymnoci cielesnej, w sposb, ktry byby niemoliwy gdzie indziej. Gdyby obcy lub prawie obcy sobie ludzie demonstrowali takie samo obejmowanie si poza parkietem tanecznym, jego konsekwencje byyby zupenie inne. Taniec, e si tak wyra, dewaluuje rang obejmowania si, obniajc prg tolerancji do poziomu, na ktrym mona to z atwoci uczyni, nie obawiajc si odtrcenia. Gdy ju uzyska si przyzwolenie na takie obejmowanie si, uzyskuje si szans na to, e zacznie ono oddziaywa w swj magiczny sposb. Gdy magia nie zadziaa, formalny charakter sytuacji pozwala te na honorowe wycofanie si. Jak wiele innych aspektw intymnoci cielesnej -taniec ma dug histori sigajc a do naszej zwierzcej przeszoci. Ujmujc to w kategoriach zachowania si, jego gwnym skadnikiem jest powtarzajcy si ruch intencjonalny. Przygldajc si pokazom tanecznym rnych ptakw, zauwaamy, e na wykonywane przez nie rytmiczne ruchy skadaj si gwnie ruchy pocztkowo skierowane w jedn stron, zatrzymanie ich i skierowanie w inn stron, ponowne zatrzymanie i powtrzenie pierwszej czynnoci, i tak dalej. Obracajc si na boki, przechylajc si w przd i w ty lub podskakujc w gr i w d, ptak z zapaem popisuje si przed swoj partnerk. Znajduje si on w stanie wewntrznego konfliktu, gdy jeden z popdw popycha go do przodu, a drugi go powstrzymuje. W przebiegu ewolucji rytm tych ruchw intencjonalnych ulega utrwaleniu, a popis staje si rytuaem. Forma tego rytuau jest rna u rnych gatunkw i u kadego staje si cech charakterystyczn dla waciwych danemu gatunkowi wstpnych czynnoci seksualnych. Wikszo ruchw tanecznych, jakie wykonujemy, powstaa w ten sam sposb, ale u ludzi nie wytworzya si z nich ewolucyjnie adna utrwalona forma. S one natomiast zalene od danej kultury i bardzo zrnicowane. Wiele z tego, co robimy taczc, to wanie ruchy intencjonalne sygnalizujce zamiar pjcia w jakim kierunku, ale zamiast w peni wykona to zamierzenie, zatrzymujemy si, cofamy si lub obracamy i zaczynamy od nowa. W 124

dawnych czasach wiele tacw przypominao mae pochody, w ktrych kada para z powag trzymaa si za rce i kroczya po parkiecie, zatrzymujc si czsto, wykonujc obrt, a nastpnie kontynuujc pochd w rytm muzyki. Poniewa wzr ten by zasadniczo wzorem udawania si w podr, czsto zawiera on w sobie udane powitania, podczas ktrych partnerzy wykonywali ukony i dygnicia, tak jakby si wanie spotykali po raz pierwszy. Zarwno w tacach ludowych jak w tacach dworskich wystpoway skomplikowane ruchy wirujce oraz schodzenie si i rozchodzenie z udziaem innych par uczestniczcych w tacu. Przejawy intymnoci cielesnej w tacu byy tak cile ograniczone, e nie budziy adnych skojarze seksualnych. Po prostu umoliwiay tylko oglne towarzyskie mieszanie si midzy sob. Mczyzna prowadzi kobiet po parkiecie ruchem tak wysoce sformalizowanym, e wyklucza on jakiekolwiek niewygodne pytania o to, dokd j waciwie prowadzi i w jakim celu. Sytuacja ulega radykalnej zmianie na pocztku ubiegego wieku, gdy Europ ogarno szalestwo nowego taca. By to walc. Po raz pierwszy taczca para obejmowaa si podczas wykonywania ruchw tanecznych, co jako publiczny przejaw intymnoci wywoao powszechne zgorszenie i wzburzenie. Tak drastyczne przeobraenie wymagao jakiego usprawiedliwienia, ktrym okaza si znany nam ju wybieg. Opisujc kontakt rkarka, wspomniaem, e czsto stosowan w nim sztuczk jest intymno pod mask pomocy. Wycignicie rki ma rzekomo na celu podtrzymanie drugiej osoby czy te zapewnienie jej rwnowagi, podprowadzenie jej albo te powstrzymanie przed upadkiem. W ten sposb bez obaw mona przekroczy znaczcy prg w nawizywaniu kontaktu cielesnego. To wanie znalazo zastosowanie w walcu. Na pocztku by to taniec bardzo szybki i dynamiczny, w ktrym partnerzy musieli kurczowo trzyma si siebie, aby ich ciaa mogy obraca si razem. By to sposb typu "podtrzymanie" i gdy tylko dziki niemu walc wkroczy na sal balow, byo jedynie kwesti czasu spowolnienie tempa taca i zastpienie gestw rzekomej i pomocy bardziej czuymi przejawami intymnoci, zwizanymi z obejmowaniem si. Nie znajc takich rozkoszy, starsze pokolenie uznao to za obraz moralnoci. Walc, ktry dzi uchodzi za taniec staromodny, w pierwszych latach swojego istnienia opisywany by jako "plugawy" i "najbardziej zwyrodniay taniec ostatnich dwch stuleci". Wczesnowiktoriaski autor kieszonkowego podrcznika bon tonu dla dam powici dziesi stron frontalnemu atakowi na ten obrzydliwy, nowy przejaw intymnoci publicznej. Wrd innych uwag czytamy: "Zapytajcie ktrkolwiek matk... czy dopuci, aby crka wpada w lubiene objcia pierwszego lepszego walcujcego mczyzny? Zapytajcie kochanka... czy zniesie widok wybranki swego serca spoczywajcej w ramionach innego mczyzny? Zapytajcie 125

maonka... czy cierpi, aby jego on obejmowa jaki szczeniak wirujcy to na pitach, to znw na palcach?". Ataki nie ustaway, a niespena sto lat temu pewien amerykaski mistrz taca w Filadelfii ogosi, e walc jest tacem niemoralnym, poniewa w trakcie jego wykonywania dentelmen obejmuje dam, ktr by moe dopiero co pozna. Jednake nieprzyzwoity walc wygra t bitw i niepodzielnie zapanowa na parkiecie, stajc si zwiastunem wielu innych tacw wymagajcych penego objcia frontalnego. Te nowe tace wywoyway kolejne pomruki niezadowolenia i zgorszenia. Tango, ktre w 1912 roku przywdrowao z Ameryki Poudniowej, take powitano z oburzeniem. Poniewa taniec ten skada si z "sugestywnych bocznych ruchw bioder", ktre bystrookim strom moralnoci przypominay ruchy kopulacyjne, zosta on natychmiast uznany za synonim moralnej zgnilizny. Gdy tylko przeciwnicy tanga przegrali i t bitw, haaliwie rozpocza si epoka jazzu, a doprowadzeni do wciekoci nauczyciele taca lat dwudziestych organizowali gorczkowe spotkania, aby omwi to nowe zagroenie dla ich poczucia przyzwoitoci. Formuowali ostre oficjalne protesty na temat tego nowego szalestwa, zwracajc uwag, e wszystkie owe tace jazzowe powstay w murzyskich burdelach. Chyba najbardziej osobliwy atak na tace jazzowe pojawi si w artykule prasowym, w ktrym czytamy, e "taniec i muzyka w tym obrzydliwym kopulacyjnym rytmie zostay sprowadzone do Ameryki z Afryki rodkowej przez gang bolszewikw, aeby uderzy w cywilizacj chrzecijask na caym wiecie". Stawia to chyba we waciwym wietle formuowane ostatnio twierdzenia, e aktualna fala buntw studenckich, porzucanie studiw i narkomania rwnie s dzieem "spisku czerwonych". Od zarania swych dziejw jazz wydaje na wiat krzepkie potomstwo, a kade jego dziecko nieuchronnie wprawia wiat w zdziwienie i zgorszenie, poniewa tancerze stosuj coraz to nowe odmiany obejmowania si w miejscu publicznym. W latach czterdziestych by to jitterbug, a w latach pidziesitych rock and roll. Ale potem stao si co dziwnego. Z jakiego powodu, ktrego chyba jeszcze na razie nie potrafimy zrozumie, pary rozdzieliy si. W latach szedziesitych obejmowanie si w tacu zaczo gwatownie zanika. Jeszcze tylko starsze i bardziej stae pary przytulay si do siebie, krcc si po parkiecie. Modsi oddalili si od siebie i taczyli stojc mniej wicej w tym samym miejscu. Pocztkowo dotyczyo to twista, ale wkrtce objo zawrotn liczb moliwoci, takich jak hitch-hiker, shake, monkey i frug. Pojawiao si coraz wicej stylw taczenia, a wreszcie pod koniec lat szedziesitych sytuacja tak si skomplikowaa, e wszystkie one zlay si w jedn, na og bezimienn kombinacj i stay si po prostu tacem do muzyki pop. Wszystkie one miay t 126

sam cech -tancerze nie dotykali si. Zmiana ta prawdopodobnie ma zwizek z wyranym wzrostem liberalizmu seksualnego. Gdy w czasach wiktoriaskich modym parom nie wolno byo prywatnie cieszy si intymnoci, obejmowanie si podczas walca miao dla nich wielkie znaczenie, ale przy obecnym rozlunieniu obyczajw kt przejmowaby si specjalnym kontekstem, ktry daby "zezwolenie" na zwyke obejmowanie si na stojco? Dzisiejsi modzi tancerze zdaj si publicznie mwi: "Nie potrzebujemy udawa, bo mamy to wszystko naprawd". I tak dochodzimy do koca tego krtkiego przegldu wyspecjalizowanych metod, ktre stosujemy w dorosym yciu w celu osignicia intymnoci cielesnej. Cay ten rozdzia, ktry zaczyna si od lekarzy, a koczy na tancerzach, pokazuje, e zawsze chodzi o co wicej ni tylko o sam kontakt. Nigdy nie jest to kontakt dla samego kontaktu. Zawsze istnieje jaki pretekst, dziki ktremu otrzymujemy przyzwolenie na to, by kogo dotyka, albo na to, by nas kto dotyka. A jednak czsto odnosimy wyrane wraenie, e sam kontakt jest waniejszy ni czynno, na ktr mamy przyzwolenie. By moe kiedy, gdy nasil si jeszcze stresy wspczesnego ycia, bdziemy wiadkami narodzin niczym nie zakamuflowanego zawodowego dotykacza, ktry bdzie sprzedawa uciski, tak jak si sprzedaje koraliki. Moe si te zdarzy, e korzystanie z jego oferty bdzie oznaczao nasze przyznanie si do klski niemonoci zapewnienia sobie tak bardzo potrzebnej nam intymnoci w naszej wasnej rodzinie. Cokolwiek si stanie, zawsze moemy wrci do niezniszczalnego substytutu intymnoci cielesnej, jakim jest intymno werbalna. Zamiast wymienia uciski, moemy wymienia sowa otuchy. Moemy si umiecha i rozmawia o pogodzie. Jest to kiepska namiastka wymiany uczu, ale lepsze to ni cakowita izolacja emocjonalna. A jeli nadal tsknimy do bardziej bezporednich form kontaktu, mamy do dyspozycji jeszcze inne jego formy: dotykanie jakiego zwierzcia lub przedmiotu nieoywionego w zastpstwie ciaa innego czowieka, do ktrego tak naprawd chcielibymy si zbliy, albo wreszcie, kiedy nie istnieje ju adne inne rozwizanie, dotykanie wasnego ciaa. W nastpnych trzech rozdziaach omwi sposoby wykorzystywania zwierzt, przedmiotw i wasnych cia jako substytutw bliskich ludzi.

127

6. SUBSTYTUTY INTYMNOCI
W wiecie dorosych, penym stresw i obcych ludzi, szukamy pociechy u osb nam drogich. Jeli s oni obojtni lub nazbyt zaabsorbowani problemami, jakie niesie wspczesne ycie, i przez to nie speniaj naszych oczekiwa, grozi nam psychiczny niedosyt owego podstawowego wsparcia, jakie daje kontakt cielesny. Jeli wskutek moralizatorstwa zbaamuconej mniejszoci przejawy intymnoci ze strony naszych bliskich ulegaj zahamowaniu, bo dali sobie wmwi, e korzystanie z rozkoszy dotyku jest grzeszne i nieprzyzwoite, wwczas nawet w otoczeniu osb najbliszych i najukochaszych moemy odczuwa gd dotyku i fizyczn samotno. Jako gatunek jestemy jednak na tyle przemylni, e nie majc tego, czego bardzo pragniemy albo potrzebujemy, wkrtce znajdujemy odpowiedni substytut. Jeli nie doznajemy mioci w obrbie rodziny, wkrtce zaczynamy jej poszukiwa gdzie indziej. Zaniedbywana ona znajduje sobie kochanka, a maonek kochank i znw rozkwita intymno cielesna. Niestety, takie substytuty nie zawsze wpywaj korzystnie na istniejce jeszcze przejawy ycia rodzinnego, stanowi bowiem dla nich konkurencj i bywa, e je cakowicie zastpuj, co wywouje mniejsze czy wiksze spustoszenia w yciu spoecznym. Mniej szkodliwe byo rozwizanie omwione w poprzednim rozdziale, czyli kontakt ze specjalistami majcymi patent na dotykanie. Takie kontakty maj t wielk zalet, e nie stanowi zwykle konkurencji dla relacji wewntrz rodziny. Szeroki zakres intymnoci ze strony masaysty, jeeli tylko stosowany jest w sposb cile profesjonalny, nie moe suy za powd do rozwodu. Ale nawet zawodowy dotykacz, jak najbardziej oficjalnie upowaniony do dotykania, z fizjologicznego punktu widzenia nie przestaje by dorosym czowiekiem i dlatego nieuchronnie widzi si w nim potencjalne zagroenie seksualne. Rzadko mwi si otwarcie o "dostrzeganiu" tego zagroenia, jeli nie bra pod uwag sporadycznych dowcipw. Spoeczestwo nakada natomiast coraz wicej ogranicze na istot i kontekst wyspecjalizowanych przejaww intymnoci. Przede wszystkim rzadko przyznajemy, e one w ogle istniej. Na tace idziemy nie po to, eby kogo dotyka, tylko po to, eby si "zabawi". Do doktora idziemy z powodu wirusa, a nie eby si podnie na duchu. Do fryzjera idziemy, eby si ostrzyc czy uczesa, a nie po to, eby da si popieci po gowie. Wszystkie te oficjalne funkcje s naturalnie bardzo przekonujce i wane. Musz takie by, aby zamaskowa co innego, co si dokonuje w tym samym czasie, mianowicie poszukiwanie przyjaznego kontaktu cielesnego. Gdy

128

oficjalne funkcje trac na znaczeniu, zbyt wyranie ujawnia si ta niezaspokojona potrzeba kontaktu i wtedy rodz si natrtne pytania o nasz styl ycia, na ktre wolelibymy raczej nie odpowiada. Jednak podwiadomie zdajemy sobie spraw z gry, jaka si tu toczy, i w ten sposb porednio zwizujemy rce, ktre mogyby nam udzieli pieszczoty. Czynimy to, bezwiednie stosujc si do konwencji i kodeksw, ktre reguluj postpowanie redukujce nasze lki seksualne. Po prostu akceptujemy abstrakcyjne reguy waciwej etykiety i mwimy sobie wzajemnie, e pewnych rzeczy si "nie robi" i e nie s one "stosowne". Niegrzecznie jest pokazywa palcem, nie mwic ju o dotykaniu. Niegrzecznie jest okazywa swoje uczucia. Dokd wic mamy si zwrci? Odpowied ma przyjemn i pieszczotliw posta kociaka lecego na kolanach. Ot zwracamy si do innych gatunkw stworze. Jeeli najblisi ludzie nie s w stanie dostarczy nam tego, czego pragniemy, i jeeli poszukiwanie intymnoci u obcych jest zbyt niebezpieczne, moemy skierowa kroki do najbliszego sklepu zoologicznego i za niewielk sum kupi sobie troch intymnoci zwierzcej. Zwierztka s bowiem niewinne, nie stwarzaj problemw i nie zadaj pyta. Li nas po rkach, ocieraj si nam agodnie o nogi, zwijaj si do snu na naszych kolanach i trcaj nas nosem. My za moemy je przytula, gaska, poklepywa, nosi jak niemowlta na rkach, drapa za uszami, a nawet caowa. Jeli zjawisko to wydaje si komu bahe, przyjrzyjmy si jego skali. W Stanach Zjednoczonych na zwierztka domowe wydaje si ponad 5 miliardw dolarw rocznie. W Wielkiej Brytanii -100 milionw funtw. W Niemczech Zachodnich -600 milionw marek. We Francji kilka lat temu wydawano 125 milionw nowych frankw, a wedle nowych ocen dzi suma ta podwoia si. Tam, gdzie w gr wchodz takie liczby, okrelenie "bahe" nie ma zastosowania. Nasze najwaniejsze pieszczoszki to koty i psy. W Stanach Zjednoczonych jest ich 90 milionw. Szczeniaki i kociaki rodz si w tempie 10 tysicy sztuk na godzin. We Francji yje ponad 16 milionw psw, w Niemczech Zachodnich jest ich 8 milionw, a w Wielkiej Brytanii 5 milionw. Brak dokadnych danych na temat kotw, ale jest ich co najmniej tyle samo, a zapewne wicej. Sumujc te liczby, moemy z grubsza przyj, e tylko w wymienionych czterech krajach istnieje okoo 150 milionw kotw i psw. Dokonujc dalszego przyblionego rachunku, powiedzmy, e kady waciciel jednego z tych zwierzt gaszcze, poklepuje czy te pieci je przecitnie trzy razy dziennie, czyli tysic razy na rok. Daje to w sumie 150 I miliardw intymnych kontaktw rocznie. Liczba ta jest I o tyle zdumiewajca, e mwi ona o 129

przejawach intymnoci Amerykanw, Francuzw, Niemcw i Anglikw nie w stosunku do innych Amerykanw, Francuzw, Niemcw i Anglikw, lecz do przedstawicieli innych gatunkw, nalecych do rzdu misoernych. Jeli tak na to spojrze, zjawisko tym bardziej nie wydaje si bahe. Jak si ju przekonalimy, obejmujc si, poklepujemy si wzajemnie po plecach, a jako kochankowie lub jako rodzice i dzieci gaszczemy si po wosach i po skrze. Jest jednak oczywiste, e nam to nie wystarcza, czego dowodem s owe miliardy pieszczot ze zwierztami. Poniewa obowizujce nas ograniczenia kulturowe blokuj nasze kontakty z ludmi, przenosimy nasze przejawy intymnoci na uwielbiajce nas zwierztka, suce jako substytuty mioci. Sytuacja ta doprowadzia niektre osoby do formuowania niezwykle krytycznych opinii na ten temat. Jeden z autorw nazwa to zjawisko "petyszyzmem"; zostao ono potpione jako objaw dekadenckiej nieumiejtnoci intymnego porozumiewania si ludzi tworzcych wspczesn cywilizacj. W szczeglnoci wskazywano na to, e wicej pienidzy przeznacza si na zapobieganie okruciestwu wobec zwierzt ni na zapobieganie okruciestwu wobec dzieci. Jako nielogiczne i obudne odrzuca si natomiast argumenty na rzecz hodowania zwierzt domowych. Argument, e daje to wiedz o yciu zwierzt, uwaa si za bezsensowny, poniewa niemal zawsze stosunek do zwierzt jest nacechowany do prymitywnym antropomorfizmem. Zwierzta ulegaj humanizacji i postrzega si je zupenie nie jako prawdziwe zwierzta, lecz jako owosionych ludzi. Argument, e s one niewinne i bezradne i e potrzebuj i naszej pomocy, uwaa si za nader jednostronny w czasach, gdy maltretuje si niemowlta i razi napalmem wieniakw. Jak moglimy dopuci, by w tym naszym owieconym wieku zabito lub raniono miliony dzieci w Wietnamie, gdy w tym samym czasie nasze kotki i pieski otrzymuj fachow i natychmiastow pomoc, gdy tylko jej potrzebuj? Jak to moliwe, ebymy w dwudziestym wieku dali dorosym mczyznom przyzwolenie, by w dziaaniach wojennych zabili 100 milionw przedstawicieli wasnego gatunku, gdy jednoczenie wydajemy o wiele wicej milionw na tuczenie naszych pieszczochw. Sumujc, jak to moliwe, e dla innych gatunkw stalimy si lepsi ni dla wasnego? S to powane argumenty i nie da si ich atwo zby, ale maj one pewien istotny mankament. Mwic najprociej -stara to prawda, e zo dodane do za nie czyni dobra. Niewtpliwie tulenie zwierztka i jednoczesne odpychanie dziecka jest czym okropnym, chocia w skrajnych sytuacjach i to si zdarza. Jednak nierozsdne jest uywanie tego jako argumentu przeciwko przytulaniu zwierztka. Wtpliwe, czy nawet w tych skrajnych 130

sytuacjach zwierz "kradnie" pieszczoty dziecku. Jeli z jakich przyczyn o podou neurotycznym dziecko nie doznaje przejaww mioci rodzicielskiej, jest rzecz wtpliw, czy przy braku zwierzcego pieszczocha sytuacja ulegaby poprawie. Niemal zawsze zwierz jest wykorzystywane jako dodatkowe rdo intymnoci albo jako substytut przejaww intymnoci, ktrych j i tak ju z jakiego powodu brakuje. Twierdzenie, e z powodu wikszej troski o zwierzta cierpi inni ludzie, wydaje i si zupenie nieuzasadnione. i Wyobramy sobie, e jaka naga choroba z dnia na dzie wyniszczya wszystkie zwierzta domowe i pooya kres wszystkim tym milionom czuych przejaww intymnoci, ktre zaistniayby midzy tymi zwierztkami a ich wacicielami. Gdzie podziaaby si caa ta mio? Czy zostaaby ona cudownym sposobem przeniesiona z powrotem na innych ludzi? Niestety raczej nie. Natomiast miliony ludzi, rwnie wielu samotnych i z rnych przyczyn pozbawionych dostpu do prawdziwej intymnoci ludzkiej, zostaoby odartych z bardzo wanej formy czuego kontaktu cielesnego. Samotna starsza pani, ktra za jedyne towarzystwo ma swoje koty, nie zaczaby chyba gaska listonosza. Mczyzna, ktry z czuoci poklepuje swojego psa, w jego braku nie zaczby raczej czciej poklepywa swojego nastoletniego syna. Jest prawd, e w idealnym spoeczestwie nie powinnimy potrzebowa tych substytutw czy jakiego dodatkowego ujcia dla naszej intymnoci, ale propozycja, by si tego cakowicie wyzby, byaby prb leczenia objaww, a nie przyczyny trudnoci. Nawet w idealnym, kochajcym si i wolnym od uprzedze cielesnych spoeczestwie mielibymy jeszcze spor nadwyk intymnoci, ktr moglibymy obdarzy naszych zwierzcych towarzyszy, nie dlatego, e takie kontakty byyby nam potrzebne, lecz po prostu dlatego, e dostarczayby nam one dodatkowej przyjemnoci, nie stanowicej adnej konkurencji dla naszych stosunkw z innymi ludmi. I jeszcze ostatnie sowo w obronie zwierzt domowych: jeli potrafimy by czuli w wobec nich, znaczy to przynajmniej, e i jestemy w ogle do czuoci zdolni. Ale wci wraca ten sam problem. Nawet komendanci obozw koncentracyjnych byli dobrzy dla swoich psw, a wic czego to dowodzi? Krtko mwic, tego, e nawet najwikszy potwr ludzki jest zdolny do jakiej czuoci. Prawdy tej nie wolno nam nie dostrzega, mimo e wspistnienie czuoci z najtwardsz brutalnoci -jakie tu obserwujemy -porusza nas szczeglnie gboko i czyni brutalno jeszcze okrutniejsz. Prawda ta kae nam pamita, e ludzkie zwierz, jeli nie ulego wypaczeniu pod wpywem czego, co paradoksalnie mona okreli jako barbarzystwa cywilizacji, jest z natury wyposaone w wielki potencja czuoci i intymnoci. Jeli obserwujc delikatne i przyjazne dotyki midzy wacicielami a ich 131

zwierztkami, wyniesiemy z tego tylko tyle, e czowiek jest zasadniczo zwierzciem kochajcym i skonnym do intymnoci, i tak stanowi to cenn lekcj, ktr naley sobie przyswoi i powtarza j, co jest szczeglnie wane w coraz bardziej bezosobowym i pozbawionym serca wiecie. Wanie wtedy, gdy dziaajc pod wpywem presji ludzie staj si bezlitoni, musimy za wszelk cen udowodni, e tak by nie musi i e nie jest to przyrodzony stan czowieka. Jeli nasza zdolno do kochania zwierzt ma w tym jaki udzia, to uczciwy krytycy powinni si dobrze zastanowi, zanim przypuszcz na ni swj atak, bez wzgldu na to, jak nierozsdna moe si ona wydawa z takiego czy innego punktu widzenia. To powiedziawszy, moemy zada pytanie o istot samych przejaww intymnoci ze zwierztami. Dlaczego na przykad poklepujemy psa, a gadzimy kota, ale rzadko gadzimy psa, a poklepujemy kota? Dlaczego jedno zwierz wyzwala dany rodzaj intymnoci, a drugie jaki inny? Aby na to odpowiedzie, musimy si przyjrze anatomii zwierzt. W swojej roli ulubiecw domowych zastpuj one oczywicie towarzystwo czowieka i dlatego ich ciaa stanowi substytuty cia ludzkich. Jednake pod wzgldem anatomicznym istniej tu uderzajce rnice. Pies nie potrafi nas obj swoimi sztywnymi apami. Kotu nie jestemy w stanie zarzuci ramion na barki. Nawet najwikszy kot nie osiga rozmiarw niemowlcia ludzkiego, a przy tym ciao kota jest mikkie i gitkie. Nasze dziaania s dostosowane do tych cech. Zacznijmy od psa. Jako bliskiego nam towarzysza mamy ochot go obj, ale poniewa utrudniaj nam to jego apy, z caoci gestu obejmowania-poklepywania do bezporedniego zastosowania pozostaje nam jeden element, czyli poklepywanie. Wycigajc rk, klepiemy zwierz po grzbiecie czy po bie lub po bokach. Przecitny duy pies ma szeroki i twardy grzbiet, ktry jest stosownym substytutem ludzkich plecw i suy jako ich penomocnik w poklepywaniu. Co innego kot. Poniewa jest mniejszy i bardziej mikki w dotyku, nie dostarcza odpowiednich wrae jako substytut do energicznego poklepywania plecw. Mikkie i jedwabiste futerko przypomina w dotyku raczej wosy na ludzkiej gowie. Miewamy czasem ch pogaska ukochan osob po wosach i dlatego miewamy te ochot pogaska kota. Tak jak pies jest substytutem plecw, tak kot jest substytutem wosw. W rzeczywistoci czsto traktujemy kota tak, jakby cae jego ciao zastpowao nam jedwabiste wosy na gowie czowieka. Rozumujc tak dalej, mona by sdzi, e poklepywanie jest czym, co automatycznie wykonuje si wobec wszystkich przedstawicieli rodziny psw, a gaskanie jest czynnoci 132

przeznaczon dla caej rodziny kotw, ale nie jest to tak proste. Raczej wie si z typowymi cechami ciaa psa domowego i kota domowego. Kady, kto zazna egzotycznych rozkoszy, jakie daj pieszczoty z oswojonym gepardem, lwem czy tygrysem, wie, e wwczas wzorzec zachowania zmienia si. Chocia s to najprawdziwsze koty, maj one szerokie i twarde grzbiety, bardziej przypominajce grzbiety psw ni grzbiety kotw domowych. Ich sier, jak u przecitnego psa, jest te bardziej szorstka. Skutkiem tego poklepuje si je, a nie gaszcze. Natomiast maego pieska salonowego o dugiej, falujcej sierci gaszcze si i pieci podobnie jak kota. Poruszajc si na skali wymiarw ku grze, dochodzimy do konia. Mionicy koni poklepuj je, ale istnieje tu subtelna rnica. Ludzkie plecy, gdzie poklepywanie ma swj pocztek, s, e si tak wyra, powierzchni pionow, natomiast grzbiet konia jest powierzchni poziom, a przez to mniej przydatn jako substytut w tego rodzaju czynnoci. Z pomoc przychodzi tu jednak koska szyja, jako e nie tylko znajduje si na odpowiedniej wysokoci, ale co waniejsze, jest idealn powierzchni pionow i dlatego to wanie miejsce najczciej si poklepuje. Pod tym wzgldem ko ma pewn przewag nad psem, ktry ma na og zbyt ma szyj, aby mona j byo wykorzysta do tego celu. Wzrost konia sprawia te, e jego eb stanowi idealny obiekt kontaktu, podczas gdy w kontaktach z psem albo sami musimy zej do jego poziomu, albo te podnie psa. Dlatego czsto widzi si, jak mioniczki koni przytulaj gowy do ich szyi lub pyska, obejmujc je przy tym ramieniem lub poklepujc ich jdrne i ciepe ciao. Dla wielu ludzi zwierztko domowe nie jest substytutem kogo do towarzystwa w ogle, ale substytutem kogo konkretnego, a mianowicie dziecka. Tutaj wany staje si rozmiar zwierzcia. Z kotami nie ma problemu, ale przecitny pies jest zbyt duy i dlatego niektre rasy w drodze hodowli selektywnej stopniowo zmniejszano, a wreszcie uzyskay wymiary odpowiadajce proporcjom ludzkiego niemowlcia. Dziki temu ich waciciele mog je teraz tuli w swoich pseudorodzicielskich ramionach, podobnie jak robi to z kotami i innymi stworzeniami domowymi, takimi jak krliki czy mapki. Jest to najpopularniejsza forma kontaktw cielesnych ze zwierztkami domowymi. Analiza wielkiej liczby zdj, na ktrych widniej waciciele w kontakcie z swoimi zwierztami, dowodzi, e trzymanie zwierzcia w ramionach, tak jak trzyma si niemowl, stanowi 50 procent wszystkich sfotografowanych form intymnoci. Kolejne miejsce na licie zajmuje poklepywanie (11 procent), dalej -pobjcie, polegajce na otoczeniu zwierzcia jednym ramieniem (7 procent), a po nim -przytulenie policzka do ciaa zwierzcia, zwykle w okolicy jego gowy. Innym przejawem intymnoci wystpujcym zaskakujco czsto jest pocaunek usta-usta (5 133

procent) z udziaem wszelkich gatunkw zwierzt, od papuki falistej do wieloryba. Mona by sdzi, e wieloryb jako obiekt intymnoci pozostawia co nieco do yczenia. Kapitan Ahab z pewnoci obruszyby si na myl o dziewczynie caujcej wieloryba w pysk, ale panujca ostatnio moda na faun oceaniczn wiele w tym wzgldzie zmienia. Zarwno oswojone wieloryby jak ich modsi kuzyni delfiny stay si w ostatnich latach faworytami z pierwszej linii, a poniewa ich bulwiaste, obrzmiae gowy przypominaj ksztatem gwki niemowlt, wywouj one u obecnych w ich pobliu ludzi siln potrzeb klepania, askotania i pieszczenia, gdy tylko wychyl si spod wody, ukazujc u brzegu basenu swoje rzekomo umiechnite pyski. Oswojone ptaki, takie jak papugi, papuki faliste i gobie czsto przykada si do twarzy i policzkw, aby poczu na skrze mikko ich upierzenia. Ten przejaw intymnoci waciciele czsto wzbogacaj przez karmienie metod usta-usta. Z powodu maych rozmiarw tych ptaszkw, wykluczajcych obejmowanie i poklepywanie, intymno wyraana rk ogranicza si do gaskania palcami i delikatnego askotania "za uchem". Poruszajc si w d drabiny ewolucyjnej, dostrzegamy gwatowny spadek moliwych przejaww intymnoci. Wikszo ludzi uwaa gady, pazy, ryby i owady za nieprzyjemne w dotyku. w ze swoj gadk i tward skorup zasuy sobie niekiedy na klepnicie, ale jego pokryci uskami krewniacy nie skaniaj do przyjaznych kontaktw cielesnych. By moe, jedynymi wyjtkami, o ktrych warto napomkn, s wielkie we z rodziny dusicieli. N a przykad prawidowo oswojone pytony potrafi zapewni swoim wacicielom cakowite objcie, do czego nie s zdolne ani koty, ani psy. Pyton, owijajc si wok ciaa swego ludzkiego towarzysza, zaciskajc i rozluniajc minie, wprowadzajc w ruch falisty swoje liczne ebra i muskajc delikatnym jzyczkiem skr waciciela, dostarcza czowiekowi wrae zmysowych, ktrych nie doceni nikt, kto ich nie dozna. Jednake ze wzgldu na trudnoci zwizane z obyczajami ywieniowymi, z reputacj, zwaszcza od awantury w raju, nie wspominajc ju o okropiestwach kojarzonych z ich mniejszymi i niezwykle jadowitymi krewniakami, wielkie we nigdy nie cieszyy si nadmiern popularnoci jako bliscy przyjaciele ludzi, nawet tych najbardziej zaknionych uciskw. Jeli spuci dyskretn zason milczenia na przewrotne przejawy ludzkiej intymnoci w postaci rcznego owienia pstrgw, dotykanie si z rybami waciwie nie wystpuje. Moe jedynym wyjtkiem jest tu lubiene caowanie po rkach w wykonaniu karpia hodowlanego, ktry wysuwa gow z wody i szeroko rozwartym pyszczkiem domaga si jedzenia. Ryby te potrafi u brzegu stawu rozdziawia si i dysze z tak energi, e nawet przelatujcy w pobliu ptak daje si nakoni do jakiego krtkiego aktu intymnoci. Istnieje niezwyke 134

zdjcie, na ktrym malutka ziba z dziobem penym tustych owadw przeznaczonych dla swego godnego potomstwa, przerwawszy lot na widok zachcajco rozdziawionego pyszczka karpia, energicznie wpycha swj cenny up w przepaciste gardo ryby. Jeeli nawet ptak pozwala si zwabi w ten sposb i wej w tak wysoce nienaturalny kontakt cielesny, nie mona si dziwi, e podobnie reaguj ludzie zwiedzajcy stawy, w ktrych hoduje si karpie. Dotd mwilimy o przejawach intymnoci majcych charakter przyjacielski lub rodzicielski, ale u niektrych ludzi kontakty te posuwaj si a do penej interakcji pciowej. Jest to zjawisko rzadkie, ale ma dug, sigajc staroytnoci histori, o czym wiadcz najdawniejsze dziea sztuki i literatury. Przejawy te wystpuj w dwch gwnych formach: albo mczyzny spkujcego ze zwierzciem zwykle jest to oswojone zwierz gospodarcze albo masturbacji, w ktrej naturaln skonno do lizania wystpujc u niektrych gatunkw ukierunkowuje si na lizanie lub ssanie mskich lub kobiecych narzdw pciowych w celu wywoania podniecenia. wiadczy to o wysokim stopniu wyalienowania i frustracji w sferze kontaktu cielesnego w spoecznociach ludzkich, w ktrych moliwe s tak bardzo wypaczone przejawy intymnoci. Jeli jednak pamitamy o wystpujcych we wspczesnych cywilizacjach milionach mniej znaczcych przejaww intymnoci midzy ogromn rzesz zwierzt a ich wacicielami, przybierajcych form przytulania, caowania i gaskania, nie moe nas zaskakiwa to, e w niewielkim uamku tych kontaktw intymno przybiera tak drastyczne formy. W przegldzie kontaktw midzy ludmi a zwierztami uwzgldnialimy dotd tylko zwierzta domowe i zwierzta gospodarskie, ale istniej jeszcze dwa obszary interakcji zasugujce na jaki komentarz. Zwierzta pozostajce pod nadzorem ludzi yj nie tylko w domach prywatnych i w gospodarstwach wiejskich, mona je take znale w bardzo licznych ogrodach zoologicznych i laboratoriach badawczych. Tam take istniej liczne kontakty i nie zawsze spotykaj si one z powszechn aprobat. Zwiedzajcy zoo nie tylko pragn przyglda si trzymanym tam schwytanym stworzeniom, pragnliby take potrzyma w rkach ogldane okazy. Popd do ich dotykania jest tak silny, e stwarza nieustanne zagroenie, ktrego wiadome jest kierownictwo zoo. Dowodzi tego rejestr usug placwki pierwszej pomocy, ktry moemy znale w kadym ogrodzie zoologicznym. Na kade zwichnicie nogi w kostce czy skaleczenie palca przypada poksanie rki czy podrapanie twarzy. Czasami obraenia, ktrych doznaj osoby lekkomylnie usiujce dotkn zwierzcia, s powane, ale rzadko kiedy mona je przypisa niedbaoci pracownikw zoo. By to zilustrowa, wystarcz dwa przykady. Pierwszy to 135

kobieta, ktra zgosia si do placwki pierwszej pomocy na terenie jednego z wielkich ogrodw zoologicznych z wrzeszczcym dzieckiem z silnie poszarpan rk. Okazao si, e dziecko domagao si, by mu pozwolono dotkn dorosego goryla pci mskiej. Chcc zaspokoi to yczenie, kobieta z pewnym wysikiem podniosa dziecko i ignorujc znak ostrzegawczy, zbliya je do klatki w ten sposb, e zdoao ono wcisn rczk midzy kraty ponad brzegiem szklanego ekranu ochronnego. Goryl, faszywie interpretujc ten przyjazny gest, natychmiast wbi zby w rczk chopca. Drugi przykad to smutna historia "dotykacza tygrysw", starszego pana, ktry w tym samym zoo wielokrotnie przedostawa si przez barier odgradzajc wybieg dla wielkich kotw, aby popieci pewn tygrysic. Personel zoo wielokrotnie usuwa go stamtd mimo jego protestw, a kiedy przeskoczy przez barier z takim impetem, e zama sobie nog i zosta odwieziony do szpitala. Podczas jego nieobecnoci rzeczon tygrysic przesano w celach rozrodczych do innego zoo. Po powrocie do zdrowia starszy pan natychmiast uda si do jej dawnej klatki, ktr zajmowa teraz nie znany mu lampart. Wpadszy we wcieko, mionik tygrysicy popieszy do biura dyrekcji zoo i zada informacji, co zrobiono z jego on. Z pocztku pracownicy zarzdu zareagowali na to niezwyke oskarenie z zakopotaniem, ale po pewnym czasie, gdy spokojnym tonem wypytali go, o co chodzi, okazao si, e .nieszcznik straci ostatnio prawdziw on, blisk towarzyszk caego ycia, i od tej pory przenis wszystkie swoje uczucia na ow tygrysic. Poniewa w jego mniemaniu zwierz to stao si uosobieniem jego zmarej maonki, byo rzecz naturaln, e chcia on kontynuowa intymne kontakty z ni w jej nowej postaci, nawet za cen zagroenia ycia i zdrowia. S to ekstremalne przykady postpowania, z ktrego bardziej umiarkowanymi objawami mona si codziennie zetkn w ogrodach zoologicznych caego wiata. Gdy na skutek tragedii osobistej lub tabu kulturowego popd do dotknicia innego czowieka zostanie zablokowany, niemal zawsze, i to bez wzgldu na konsekwencje, znajdzie on jakie ujcie. Przypominaj si tu smutne przypadki osb napastujcych dzieci i aresztowanych pod zarzutem seksualnego wykorzystywania niemowlt. Osoby te, nie potrafic nawiza waciwych kontaktw z innymi dorosymi, kieruj swoj uwag na dzieci, ktrym obce s rygory pynce z tabu obowizujcych wrd dorosych. Ludzie ci pragn czsto zazna jedynie jakiej agodnej i przyjaznej intymnoci cielesnej, ale zawsze -niekoniecznie z najwaciwszych pobudek -przypisuje si im motywy seksualne. Oczywicie bywaj i takie motywy, ale bynajmniej nie jest to regua. Niejeden zupenie niewinny starszy czowiek zosta przez to naraony na wiele cierpie. Nie trzeba dodawa, e wwczas cierpi te dzieci -nie z 136

powodu owych przejaww intymnoci, ktrych seksualizm, nawet jeli wystpuje, nie dociera do ich wiadomoci, ale z powodu paniki, w jak wpadaj rodzice, oraz, przede wszystkim, ze wzgldu na wstrzs psychiczny wynikajcy z koniecznoci poddania si procedurze sdowej, do ktrej ku swemu zawstydzeniu dzieci te zostaj wcignite. Wracajc teraz do zwierzt, a pozostawiajc za sob bramy zoo, dochodzimy do czwartej, gwnej kategorii kontaktw midzy ludmi a zwierztami, mianowicie kontaktw, ktre istniej w wiecie nauki. Corocznie hoduje si i zabija podczas bada naukowych miliony zwierzt laboratoryjnych, a rodzaj kontaktw midzy badaczami i obiektami ich dowiadcze wywouje gorce spory. Dla naukowca jest to interakcja cakowicie rzeczowa. Nie przyznaje si on do adnej wizi emocjonalnej, pozytywnej czy negatywnej, mioci czy nienawici, ze zwierztami, z ktrymi musi si styka w trakcie swoich bada. Dla niego decyzja nie jest skomplikowana: jeli powicajc ycie zwierzcia laboratoryjnego, mona zmniejszy cierpienie czowieka, to nie ma wyboru. Gdyby mg, unikaby czego takiego, ale nie moe i nie ma zamiaru stawia ycia zwierzcia ponad yciem innego czowieka. Tak, krtko mwic, brzmi jego uzasadnienie, ale jest ono czsto i dononie kwestionowane. Przeciwnikw byo i jest wielu, a ich oglny stosunek do tej sprawy najlepiej oddaj sowa George'a Bernarda Shawa: "Jeli nie potraficie zdoby wiedzy, nie torturujc psa, musicie si obej bez wiedzy". Bardziej umiarkowany pogld wyraaj ci, ktrzy uwaaj, e wiele dowiadcze na zwierztach przeprowadza si niepotrzebnie i e uzyskane w nich wyniki nie maj adnej wartoci dla ludzkoci, lecz zaspokajaj jedynie czcz ciekawo wiata akademickiego. Pewn ciekawostk jest to, e sam wielki Karol Darwin rwnie wyrazi taki pogld w licie do innego sawnego zoologa, piszc, e eksperyment fizjologiczny na zwierztach jest usprawiedliwiony w prawdziwych badaniach, ale nie dla zaspokojenia "zasugujcej na potpienie i obrzydliwej ciekawoci". W bliszych nam czasach pewien psycholog eksperymentalny zauway: "Jednym z nastpstw podejcia obsesyjnie behawiorystycznego i mechanistycznego jest brak serca w eksperymentowaniu na niej rozwinitych zwierztach, czsto bez adnego wartociowego celu". Na pewno jest prawd, e pod koniec biecego stulecia liczba przeprowadzanych co roku zgodnie z prawem dowiadcze na zwierztach ulega gwatownemu zwikszeniu. W Wielkiej Brytanii, w 600 rozmaitych placwkach badawczych, odpowiednia liczba za rok 1910 wynosia 95 tysicy; do roku 1945 przekroczya milion, a niewiele pniej, bo w roku 1969, signa ju okoo 5,5 miliona. Ogromna skala tej operacji zacza wywoywa pewne komentarze w koach politycznych. Jeden z czonkw parlamentu brytyjskiego, przemawiajc w roku 1971, wyrazi swj sprzeciw w nastpujcych sowach: "Wiem, e celem jest 137

zachowanie ycia ludzkiego; jednak zastanawiam si w zwizku z tym, czy sigajc po tak haniebne praktyki, rasa ludzka naprawd warta jest zachowania". Istniej dwie grupy krytykw wykorzystywania na szerok skal zwierzt do bada naukowych. Pierwsza wyznaje skrajny pogld antropomorficzny, zgodnie z ktrym zwierzta postrzega si jako symboliczne istoty ludzkie i dlatego odmawia si czowiekowi prawa do zadawania im blu bez wzgldu na cel, jaki temu przywieca. Druga wyznaje pogld humanitarny, wedle ktrego postrzega si podobiestwo midzy zwierztami a ludmi, polegajce na tym, e zwierzta take na swj sposb s zdolne do odczuwania strachu, blu i niedoli, i dlatego odmawia si czowiekowi prawa do zadawania im niepotrzebnego cierpienia. Ta druga grupa uznaje jednak, e jaki stopie cierpienia jest niezbdny, lecz tylko pod warunkiem, e nie przekracza si pewnego absolutnego minimum, i tylko wtedy, gdy bezporednim celem bada jest ulenie jeszcze wikszemu cierpieniu. Naukowiec odpowiada na te dwa rodzaje krytyki nastpujco. Krytykowi z pierwszej grupy mwi: "Powiedz to matce dziecka bdcego ofiar thalidomidu". Gdyby w swoim czasie przeprowadzono szersze dowiadczenia naukowe na zwierztach, mogaby urodzi normalne dziecko. Mgby te powiedzie: "Powiedz to matce dziecka, ktre umaro na dyfteryt". Jeszcze niedawno choroba ta zabijaa rocznie tysice dzieci, a dzi, dziki szczepionce wynalezionej wycznie dziki dowiadczeniom na ywych zwierztach, praktycznie nie istnieje. Mgby te powiedzie: "Zapytaj matk dziecka chorego na parali dziecicy, jak si czuje, dowiedziawszy si, e trzy dawki szczepionki, ktra mogaby uchroni jej dziecko, kosztuj ycie jednej mapy dowiadczalnej". Innymi sowy, zagorzay przeciwnik eksperymentw gosi, e lepsza jest mier lub mczarnie dziecka ni wykorzystywanie ywych zwierzt do bada naukowych. Chocia moe to stanowi wiadectwo podziwu godnej troski o dobro zwierzt, to jednak odsania przeraajc nieczuo na losy ludzkich dzieci. Owo przedkadanie zwierzt nad ludzi przywodzi nam na myl zwierzta trzymane w domu, chocia zachodzi tu pewna istotna rnica. Mwic o zwierztach domowych, doszlimy do wniosku, e mona wykaza dobro zarwno w stosunku do zwierzt jak i do ludzi. Jedno nie wyklucza drugiego -argument przeciwko trzymaniu zwierzt w domu pyncy z przekonania, e te wartoci si wykluczaj, okaza si faszywy. W sferze eksperymentw sytuacja jest jednak inna -aby wykaza si dobroci w stosunku do dziecka, zachodzi niestety konieczno uczynienia krzywdy dowiadczalnemu zwierzciu. Nie mona tych rzeczy pogodzi. Trzeba dokona trudnego wyboru.

138

Drugiemu, bardziej umiarkowanemu krytykowi, naukowiec odpowiada tak: "Zgoda. Naley do minimum ogranicza cierpienia zwierzt, ale powstaj tu pewne problemy". W ostatnich latach przeprowadzono wiele szczegowych bada nad metodami oszczdzania blu zwierztom laboratoryjnym i czyni si wszystko, aby opracowa takie testy, ktre pozwoliyby ograniczy liczb zwierzt i ilo ich cierpienia albo nawet, jeli to tylko moliwe, w ogle wyeliminowa z nich zwierzta. Na tej podstawie mona by przypuszcza, e liczba zabijanych co roku zwierzt laboratoryjnych powinna si systematycznie zmniejsza. Nie potwierdzaj tego jednak cyfry, ktre przytoczyem. Naukowcy tumacz, i nie oznacza to stosowania bardziej rozrzutnych metod, lecz jest spowodowane raczej rozszerzaniem programw badawczych majcych na celu odkrycie nowych sposobw ulenia ludzkiemu cierpieniu. Co wicej, zwracaj uwag, e jednym z najwikszych problemw w badaniach jest niemono ograniczenia ich do tych dziedzin, ktre maj oczywisty i bezporedni zwizek z cierpieniem w jego konkretnej postaci. Wiele spord najwikszych i w ostatecznym efekcie najwartociowszych odkry jest rezultatem dowiadcze

prowadzonych na zwierztach nie jako badania "stosowane", lecz "podstawowe". Twierdzenie, e nie naley wykonywa jakiego dowiadczenia, poniewa w danej chwili nie ma ono adnego praktycznego znaczenia dla takich dziedzin jak medycyna czy psychiatria, jest niczym innym jak hamowaniem postpu wiedzy. Ta kwestia zaczyna niepokoi niektrych nawet najmniej emocjonalnie nastawionych i najgbiej wyksztaconych krytykw. Do jakiej granicy musz si posun Darwinowskie "prawdziwe badania ", zanim stan si "zasugujc na potpienie i obrzydliw ciekawoci"? Wymaga to duo trudniejszego i duo subtelniejszego sposobu argumentowania. Czytajc niektre czasopisma naukowe, zwaszcza z zakresu psychologii eksperymentalnej, trudno oprze si myli, e w ostatnich czasach, przy uwzgldnieniu wszelkich kryteriw rozsdku, wielu badaczy posuwa si zbyt daleko. Czynic to, naraaj oni na szwank publiczn akceptacj bada naukowych jako takich, a wiele autorytetw jest zdania, e najwyszy czas podda gruntownej rewizji kierunek, w ktrym zda wiele realizowanych bada. Jeli si tego nie zrobi, moe nastpi wybuch spoecznego niezadowolenia na wielk skal, co w ostatecznym rozrachunku przyniesie nieobliczalne szkody postpowi nauki. Po tych oglnych stwierdzeniach pozostaje zada sobie pytanie, dlaczego relacje midzy czowiekiem a zwierzciem, jakie zachodz w laboratorium, wywouj tyle niepokoju i tak gorce dyskusje. Oczywista, zbyt oczywista odpowied brzmi, e nawet jeli uznamy zasadno i niezbdno blu, ktry czowiek zadaje zwierzciu w laboratorium, to jeszcze nie znaczy, e nam si to podoba. A co sdzi o czowieku, ktry znajduje w swojej kuchni 139

myszy, albo o mieszkacu slumsw, ktry ma w swoim pomieszczeniu szczury i tucze ! je kijem na mier albo uywa trutki przyprawiajc je o dugie i bolesne konanie? Taki kto nie spotyka si z nasz krytyk, lecz ze wspczuciem. Nie istniej towarzystwa ochrony dzikich szczurw i myszy plenicych si w miejscach naszego zamieszkania, chocia s to przecie te same gatunki zwierzt, ktre wykorzystuje si w wywoujcych tyle kontrowersji dowiadczeniach laboratoryjnych. Zabicie dzikiego szczura spotyka si z aprobat, poniewa moe on roznosi choroby, ale zabicie szczura laboratoryjnego spotyka si z dezaprobat, chocia jego mier moe si przyczyni do ograniczenia zasigu choroby dziki jakiemu odkryciu naukowemu. Jak mona wyjani t niekonsekwencj? Cokolwiek by o tym powiedzie, ma to oczywicie may zwizek z naszym rzeczywistym zatroskaniem o losy szczurw, dzikich czy oswojonych. Gdybymy naprawd dbali o interes szczura laboratoryjnego jako szczeglnie interesujcej formy ycia zwierzt, nie traktowalibymy tak brutalnie jego yjcego na wolnoci odpowiednika. W gruncie rzeczy chodzi o to, e nasza reakcja jest znacznie bardziej zoona i subtelna, ni sobie wyobraamy. Nasz stosunek do dzikiego szczura naley do kategorii reakcji podstawowych -widzimy w nim najedc na nasz prywatny teren i uwaamy, e mamy prawo broni tego terenu w kady dostpny nam sposb. aden sposb potraktowania niebezpiecznego intruza nie jest zbyt surowy. A co z oswojonym biaym szczurem laboratoryjnym? Czy nie jest to stworzenie, ktrego przodkowie przywlekli do nas epidemi dumy? Z pewnoci, ale obecnie pojawia si ono w nowej roli i jeli mamy zrozumie silne emocje, ktre wywouje w nas jego dowiadczalna mier, musimy zrozumie t rol. Na pocztek zauwamy, e biay szczur nie jest ju adnym szkodnikiem, lecz jest sug czowieka. Dobrze go si traktuje i ywi, stwarza mu si wygodne warunki i pod kadym wzgldem dba si o niego. Stosunek czowieka do niego jest taki jak stosunek lekarza dogldajcego pacjenta przed operacj. Potem eksperymentalnie zaraa si go rakiem. Pniej umierca si go tymi samymi rkami, ktre przedtem go karmiy. Wyjwszy raka, taka sekwencja zdarze mogaby te wystpi w relacjach midzy farmerem a hodowanym przez niego inwentarzem. Najpierw dba on o swoje zwierzta, a nastpnie je umierca. A jednak nie mamy wikszych pretensji do przecitnego farmera za to, e tak traktuje on zwierzta, ktre hoduje, podobnie jak nie mamy pretensji do kogo, kto truje dzikiego szczura w swojej kuchni. O co tu wic chodzi? Sekwencja, ktr obserwujemy na farmie, skada si z dobrego traktowania, a nastpnie umiercania. Sekwencja stosunku do szkodnikw skada si z zadawania blu i umiercania. Innymi sowy, nie mamy nic przeciwko umiercaniu, ktre 140

nastpuje po okresie roztaczania opieki, ani te przeciw umiercaniu po uprzednim zadaniu blu. Symboliczna rola, jak odgrywaj biae szczury (myszy) w laboratoriach badawczych, jest rol unionego i wiernego sugi, kochanego przez swego pana do dnia, kiedy to kochajcy pan -bynajmniej nie sprowokowany -bez adnego ostrzeenia zaczyna torturowa swego sug i robi to nie dla jego dobra, lecz dla swego wasnego poytku. Jest to alegoria zdrady i tu wanie tkwi istota wszystkich problemw. Krytycy dowiadcze na zwierztach gwatownie zaprzecz i bd utrzymywa, e chodzi im o szczura, a nie o t symboliczn relacj, ale jeli nie s konsekwentnymi wegetarianami i ludmi, ktrzy nie tkn palcem nawet muchy, padn ofiar wasnych iluzji. Jeli kiedykolwiek korzystali z jakiej pomocy lekarskiej, oka si te w dodatku obudnikami. Jeli natomiast s uczciwi, przyznaj, e tym, co ich naprawd trapi, jest zdrada tkwica w symbolicznej, intymnej relacji midzy czowiekiem a szczurem. Teraz powinno ju by jasne, dlaczego tyle uwagi powicam temu wzorcowi ludzkich zachowa, ktry na pierwszy rzut oka nie wydaje si mie cisego zwizku z tematem ksiki. Istot kopotliwego pooenia badacza stanowi to, e aby rozwia swoje obawy, musi on nieustannie podkrela, jak dobrze traktuje swoje dowiadczalne zwierzta: jak agodnie si z nimi obchodzi, jak mio i wygodnie yje im si w higienicznych klatkach, w ktrych oczekuj na odegranie swojej wanej roli w dowiadczeniach. Wanie w kontrast midzy czu intymnoci i tym, co nastpnie badacz im robi, stanowi sedno gwatownego sprzeciwu jego krytykw. Poniewa, jak pokazuje to niniejsza ksika, intymno oznacza zaufanie, a tymczasem symbolicznego szczura-sug skania si do tego, aby cakowicie zaufa swojemu panu, by potem z jego dobrych i troskliwych rk otrzyma bl i chorob. Jeli taka zdrada intymnoci zdarza si sporadycznie i tylko z jakich szczeglnych powodw, wikszo krytykw, acz niechtnie, jest skonna j zaakceptowa, ale jeli co roku powiela si j miliony razy, wwczas zaczyna ich nachodzi straszna myl, e nale do plemienia uczuciowych zdrajcw. Jeli czowiek potrafi wiadomie zada bl ufajcemu mu zwierzciu, ktre jeszcze przed chwil traktowa agodnie i troskliwie, jak mona mu ufa, gdy chodzi o stosunek do innych ludzi? Jeli ten sam czowiek pod kadym innym wzgldem w swoim yciu spoeczno-towarzyskim zachowuje si racjonalnie i yczliwie, to czy moemy jeszcze kiedykolwiek ywi pewno, e racjonalna yczliwo odzwierciedla jakkolwiek prawd o naturze czonkw spoeczestwa, w ktrym yjemy? Jak to moliwe, e ten sam czowiek, ktry zachowuje si tak wspaniale w stosunku do swoich prawdziwych dzieci, nieustannie naduywa zaufania swoich symbolicznych "dzieci" w laboratorium? Wszystkie te lki pozostaj, nie wyraone, w umysach jego krytykw. 141

Przypomina to wspomniany wczeniej przykad komendanta obozu koncentracyjnego, ktry by serdeczny i dobry dla swoich psw, a jednoczenie brutalnie torturowa winiw. Dobro dla zwierzt miaa nam w tamtej sytuacji uzmysawia, e nawet najwikszy ludzki potwr nie jest cakowicie pozbawiony delikatnych uczu. Tutaj sytuacja jest odwrotna, mamy bowiem do czynienia z czowiekiem zdolnym do dobroci w stosunku do innych ludzi, ktry jednak jest w stanie spdza cae dnie pracy na zadawaniu blu dowiadczalnym zwierztom. To wanie ten kontrast napawa nas przeraeniem. Gdy widzimy dobrotliwie wygldajcego onierza, ktry poklepuje po bie swego psa, narzuca si nam natrtne pytanie, czy on take byby zdolny do gazowania bezbronnych istot ludzkich. Gdy patrzymy na dobrotliwego i kochajcego tatusia bawicego si z dziemi, nie moemy oprze si pytaniu, czy i w jego wntrzu kryje si zdolno do okrutnych eksperymentw. Zaczynamy traci poczucie wartoci. Zaczyna si chwia nasza wiara w jednoczc si intymnoci cielesnej i buntujemy si przeciwko, jak to nazywamy, nieczuoci nauki. Doskonale wiemy, e jest to bunt nieuzasadniony ze wzgldu na ogromne korzyci, jakie przyniosy nam badania naukowe, ale tak silnie uderza to w nasze podstawowe rozumienie tego, czym jest agodna i troskliwa intymno, e nie moemy si powstrzyma. W razie choroby biegniemy do apteki i szybko poykamy rne piguki i tabletki, ale staramy si nie myle o ufnych, zdradzonych zwierztach, ktre cierpiay po to, bymy mogli otrzyma te bogosawione antybiotyki. Jeli sytuacja rysuje si tak przykro w odczuciu ogu, to jak musi ona wyglda w odczuciu badacza? Ot nie rysuje si ona wcale tragicznie, a to dlatego, e wyksztaci on w sobie umiejtno niepostrzegania swojej relacji do zwierzt jako relacji symbolicznej. Podchodzc do sprawy wycznie rzeczowo, przezwycia on swoje problemy emocjonalne. Obchodzc si ze zwierztami agodnie i troskliwie, robi to po to, aby mogy one jak najlepiej suy dowiadczeniom, a nie po to, aby zaspokoi swoje potrzeby emocjonalne w zakresie substytutw intymnoci, jak zapalony mionik zwierztek domowych. Wymaga to nieraz duego opanowania i samodyscypliny, poniewa nawet najbardziej kontrolowany rozumowo kontakt cielesny moe zacz wywiera swj magiczny wpyw i zapocztkowa tworzenie si wzajemnej wizi. Wiemy, e w niejednym wielkim laboratorium w jakiej klatce na uboczu zamieszkuje sobie tusty, kapouchy krlik, spasiony pieszczoch, ktry sta si maskotk i ktrego nikt nie myli wykorzystywa do adnych dowiadcze, poniewa udao mu si wej w zupenie inn rol. Kto, kto nie jest naukowcem, nie potrafi tak atwo dokona tych sztucznych rozrnie. Dla niego wszystkie zwierzta nale do Disneylandu. Jeli dziki wspczesnym 142

mediom edukacyjnym, filmowi i telewizji, poszerzy swoje horyzonty i pozbdzie si wreszcie dziecicych wyobrae o pluszowych zwierztkach, sprawi to nie zrczne rce eksperymentatora, lecz raczej przyrodnicy, ktrzy podchodz do tych spraw jak obserwatorzy, a nie jak osoby manipulujce zwierztami i ich yciem. Trudne pooenie powanego badacza nie ulega wic poprawie. Podobnie jak ratujcy pacjentowi ycie chirurg, stara si on wpyn na polepszenie naszego losu, ale w odrnieniu od chirurga otrzymuje za to nike podzikowanie. Podobnie jak chirurg -badacz zachowuje podczas swoich operacji rzeczowo i powstrzymuje emocje. Tu i tam zaangaowanie emocjonalne byoby szkodliwe. U chirurga jest to mniej oczywiste, gdy poza sal operacyjn musi on zachowywa takie podejcie do chorego, jakie obowizuje innych lekarzy. Znajdujc si jednak w sali operacyjnej, traktuje ciaa swoich pacjentw tak samo chodno i bezosobowo jak badacz eksperymentator, krajc je, jak szef kuchni kraje kawa wybornej pieczeni. Inne postpowanie nam wszystkim przyniosoby w kocu szkod. Gdyby eksperymentator zaangaowa si emocjonalnie i wszystkie zwierzta dowiadczalne zacz traktowa tak, jak traktuje si zwierztka domowe, wkrtce nie byby w stanie prowadzi swoich mudnych bada, ktre przynosz nam tak ulg w chorobach i cierpieniach. Potworno tego, co robi, doprowadziaby go do alkoholizmu. Podobnie gdyby chirurg dopuci do siebie emocje zwizane z losem swoich pacjentw, draaby mu lancet podczas cicia, co grozioby

pacjentowi miertelnym niebezpieczestwem. Przebywajcy w szpitalu pacjenci byliby przeraeni, gdyby mogli usysze czasami artobliwy, a innym razem rzeczowy ton rozmw toczonych w wielu salach operacyjnych, ale nie byaby to waciwa reakcja. Napawajca groz intymno, ktrej przejawem jest wtargnicie do wntrza ciaa innego czowieka przy uyciu ostrego narzdzia, wymaga cakowitego wyczenia wpywu emocji na dziaanie. Gdyby mia to by przejaw zdesperowani a i penej mioci troski, to nastpnego intymnego kontaktu pacjent doznaby najpewniej z chodnych rk przedsibiorcy pogrzebowego. W niniejszym rozdziale przygldalimy si temu, jak w zaknionym kontaktw wiecie wykorzystuje si ywe substytuty ciaa ludzkiego. Tam, gdzie kontakty te s nacechowane mioci, jak w stosunkach ze zwierzcymi pieszczoszkami, odpowiednie przejawy intymnoci dostarczaj wiele zadowolenia. Tam, gdzie z pewnoci nie s one nacechowane mioci, jak w stosunkach ze zwierztami dowiadczalnymi, s rdem wielkiego dyskomfortu. W oglnym rozrachunku na kontakty te skada si ogromna liczba interakcji dotykowych i pod tym wzgldem zwierzta s dla nas czym ogromnie wanym. Rozwaalimy przewanie dziaania osb dorosych, ale trzymanie zwierztek domowych jest te wanym wzorcem dla starszego dziecka, gdy zaczyna ono naladowa rodzicw, otaczajc 143

mae zwierztka pseudorodzicielsk opiek, tulc je, noszc na rkach, pielgnujc i troszczc si o nie, jakby byy cakowicie zalenymi od nich niemowltami. Poniewa koty i psy czsto i tak ju wystpuj w rodzinie jako pseudodzieci prawdziwych rodzicw, modzi pseudorodzice czsto bardziej przywizuj si do innych gatunkw, ktre doroli zwykle maj w pogardzie, jak krliki, winki morskie i wie. Gatunki te, nie skaone zaangaowaniem rodzicw, stwarzaj modocianym pseudorodzicom osobny i bardziej prywatny wiat substytutw intymnoci. U modszych dzieci problem ten rozwizuje si za pomoc pluszowych zwierztek, bdcych substytutami substytutw mioci. Dzieci otaczaj je trosk i mioci, jakby byy ywymi istotami, a przywizanie do Myszki Mickey czy do pluszowego niedwiadka jest rwnie silne i gorce jak przywizanie starszego dziecka do ulubionego krlika czy jeszcze pniej do uwielbianego kucyka. U wielu dziewczt przywizanie do sporych rozmiarw zwierztka-przytulanki trwa a do okresu dorosoci. N a zamieszczonym w prasie zdjciu ofiar porwania samolotu wida uratowan wanie kilkunastoletni dziewczynk, "wci obejmujc pluszowego misia, ktry pociesza j podczas trudnych przey na pustyni". Gdy bardzo potrzebujemy jakiego krzepicego kontaktu cielesnego, wystarcza nam nawet przedmiot nieoywiony, i to wanie jest tematem nastpnego rozdziau.

144

7. INTYMNO Z PRZEDMIOTAMI
Na tablicy reklamowej w Zurychu widziaem wielki plakat, na ktrym widniaa gowa mczyzny w dwch wersjach -jedna obok drugiej. Te waciwie identyczne gowy rniy si tylko jednym szczegem: w ustach jednej z nich tkwi papieros, a w ustach drugiej smoczek. Twrcy plakatu zakadali, e przekaz jest oczywisty, tote obrazowi nie towarzyszy ani jedno sowo. Jednym prostym zabiegiem wizualnym wyjanili, dlaczego tyle tysicy ludzi ryzykuje mier w mczarniach, w kaszlu i wymiotach, gdy rak zera im puca. Plakat ma oczywicie zawstydzi dorosych palaczy, wywoujc w nich poczucie, e s niedojrzali i dziecinni, ale mona go te odczytywa inaczej. Jeli mczyzna ze smoczkiem w ustach, jak niemowl, czerpie z niego przyjemno, to o tej czci plakatu mona by powiedzie, e krytykuje infantylizm. Przenosimy teraz wzrok na drug z tych gw i otrzymujemy wyjanienie. Smoczek podobnie jak papieros daje zadowolenie, a zarazem uwalnia od infantylizmu. Z tego punktu widzenia mona w tej reklamie dostrzec niemal zacht do palenia dla tych, ktrzy nie odkryli jeszcze przyjemnoci, jak daje ta czynno. Zapal papierosa, a osigniesz zadowolenie, nie naraajc si na zarzut infantylizmu! Jeeli nie przekrcamy tak przewrotnie tego zawierajcego jak najlepsze intencje komunikatu, dostarcza nam on cennej wskazwki na temat wiatowego problemu palenia stojcego przed dzisiejszym spoeczestwem. Palenie jako problem pojawio si stosunkowo niedawno. W wielu krajach podjto szeroko zakrojon kampani majc na celu wyczulenie palaczy na niebezpieczestwa, jakie niesie napenianie puc rakotwrczym dymem. Zakazano reklamy papierosw w telewizji, a take toczy si nieustanna dyskusja, jak uchroni przed tym naogiem dzieci. Pokazuje si wstrzsajce filmy o przebywajcych w szpitalu nieszczsnych pacjentach z zaawansowanym rakiem puc. Reagujc rozsdnie, niektrzy palacze zerwali z naogiem, ale wielu innych tak si przerazio, e dla uspokojenia roztrzsionych nerww poczuli si zmuszeni sign po kolejnego papierosa. Innymi sowy, chocia nareszcie zajto si tym problemem, daleko do jego rozwizania. Zwyke mwienie ludziom, e nie powinni czego robi, bo jest to szkodliwe, moe i jest skuteczne, ale dziaa krtko -podobnie jak wojna, ktra ma wpyn na zmniejszenie zaludnienia. Podczas wojny gin miliony ludzi, ale natychmiast po jej zakoczeniu nastpuje powojenny wzrost urodze i liczebno populacji gwatownie pnie si w gr. Podobnie za kadym razem, gdy wybuchnie

145

panika antynikotynowa, tysice ludzi przestaj pali, ale gdy tylko panika minie, zyski spek produkujcych papierosy znw zaczynaj szybko rosn. Prowadzcy kampanie antynikotynowe popeniaj jeden wielki bd, a polega on na tym, e rzadko zadaj sobie pytanie, dlaczego ludzie w ogle chc pali? Wydaje im si chyba, e ma to co wsplnego z uzalenieniem narkotycznym, a wic z naogo-twrczym dziaaniem nikotyny. Element ten oczywicie te jest tu obecny, ale nie jest to bynajmniej czynnik najwaniejszy. Wielu ludzi nawet nie wdycha dymu, wchaniajc bardzo niewielkie dawki narkotyku, i dlatego przyczyn ich naogu naley szuka gdzie indziej. Nie ulega wtpliwoci, e chodzi tu o akt intymnoci oralnej, ktrej dowiadczamy, trzymajc co midzy wargami, jak to piknie pokazuje plakat w Zurychu, i takie podstawowe wyjanienie stosuje si niemal na pewno rwnie do palaczy zacigajcych si dymem. Dopki nie zbada si dokadnie tego aspektu palenia, trudno mie nadziej na wyeliminowanie go z naszej penej stresw i poszukujcej komfortu kultury. Mamy tu wyranie do czynienia z sytuacj, w ktrej przedmiot nieoywiony wystpuje jako substytut rzeczywistej intymnoci z inn istot ludzk. Badajc to zjawisko, oddalamy si o kolejny krok od pierwotnego rda intymnoci, czyli od intymnoci z najbliszymi. Pierwszy krok zaprowadzi nas do intymnoci z prawie nieznajomymi (zawodowi dotykacze), drugi -do intymnoci z ywymi substytutami (zwierzta domowe), a teraz trzeci wprowadza nas w krain atrap, czyli przedmiotw kryjcych w sobie element intymnoci. Jest ich wiele, ale wygodnie zacz wanie od papierosa, bo wskazuje on nam pocztki caej tej historii -moment, kiedy zirytowana matka wpycha gumowy substytut sutka do buzi rozwrzeszczanego niemowlaka. Niemowlcy smoczek, ktry dziaa uspokajajco i kojco, okrela si czasem jako "lepy" cycuszek, poniewa w odrnieniu od smoczka przy butelce do karmienia, nie ma w nim dziurki. Okrelenie to jest nieco mylce, poniewa adna matka nie moe pochwali si tak wielk i pkat brodawk sutkow, jak jest przecitny, masowo produkowany smoczek. Jest to supersutek, wprawdzie pozbawiony mleka, ale wspaniay w dotyku. Jest on zakoczony paskim krkiem, ktry symuluje pier matki i uniemoliwia dziecku wessanie gumowego supersutka do buzi. Smoczki takie stosuje si od wielu wiekw, ale niedawno popady one w nieask, poniewa uznano je za szkodliwe rdo infekcji. Ostatnio znw zdaj si powraca do ask i obecnie czsto zalecane s przez autorytety medyczne. Niemowlta, ktrym w pierwszych miesicach ycia daje si do ssania smoczek, duo rzadziej ss potem palec (jako oczywist inn moliwo, dajc im uspokojenie i zadowolenie w braku sutka). Ponadto nie mwi si 146

ju, e smoczki deformuj usta czy psuj wyrzynajce si zby, a przeprowadzone ostatnio dowiadczenia przekonay ekspertw o czym, co dawno ju wiedz matki, a mianowicie, e smoczki bardzo skutecznie dziaaj na niemowl kojco. Owo, jak to nazwano, ,jaowe ssanie" zostao poddane dokadnym badaniom na podstawie reakcji zarejestrowanych u wielkiej liczby niemowlt. Stwierdzono, e ju po trzydziestu sekundach trzymania w buzi smoczka pacz niemowlcia sab do jednej pitej poziomu pocztkowego, a niespokojne ruchy koczyn zmniejszay si o poow. Okazao si te, e obecno supersutka midzy wargami niemowlcia, nawet bez aktywnego ssania, dziaaa na nie uspokajajco. Ppice dziecko, ktre przestao ssa, jeli wyjmie mu si smoczek, porusza si gwatownie i znw zaczyna paka. Z obserwacji tych wynika wic, e trzymanie czego midzy wargami jest doznaniem przynoszcym stworzeniu ludzkiemu zadowolenie, gdy jest utosamiane z kojcym kontaktem z pierwotnym opiekunem -matk. Kiedy patrzymy na staruszka z luboci sscego cybuch swojej fajeczki, staje si jasne, e ta silnie dziaajca forma intymnoci symbolicznej towarzyszy nam przez cae ycie. Dla dorosego "ssacza" wane jest, by to, co robi, wygldao na co innego. Na tym polega komunikat plakatu w Zurychu. Posuenie si smoczkiem przez zestresowanego dorosego prawdopodobnie uspokoioby go rwnie skutecznie jak ssanie czegokolwiek innego, gdyby tylko nie miao na sobie pitna "infantylizmu". Poniewa jednak takie pitno ma, musi on stosowa rozmaite poprzebierane atrapy. Pod tym przynajmniej wzgldem papieros jest idealny jako cakowicie "dorosy". Poniewa jest on dzieciom zakazany, , nie tylko nie jest infantylny, ale wrcz w ogle nie kojarzy , si z dziemi i dlatego istnieje poza kontekstem niemowlcego ssania, ktre jest jego prawdziwym rdem. Przedmiot ten wyczuwa si midzy wargami jako co mikkiego, a jego dym dodaje do tego ciepo, co sprawia, e w porwnaniu z gumowym smoczkiem jeszcze bardziej przypomina on prawdziwy matczyny sutek. Ponadto uczucie, e co si wysysa z jednego koca i wciga si to do garda, jeszcze potguje zudzenie. Ustala si nowe rwnanie symboliczne: ciepy wdychany dym rwna si mleko matki. Wielu palaczy, wkadajc do ust papieros, albo te wyjmujc go, bezwiednie dotyka palcami zewntrznej strony warg, symulujc w ten sposb dotykanie matczynych piersi. Niektrzy wkadaj sobie papieros midzy wargi i pozostawiaj go tam na pewien czas, pocigajc tylko z rzadka. Te dusze chwile bez pocigania przypominaj sytuacj, gdy niemowl znajduje si w pnie i trzyma smoczek w buzi, nie ssc go. S te palacze, ktrzy wyjwszy papieros z ust, pieszcz go jeszcze palcami, chocia bez trudu mogliby go zgasi w

147

popielniczce. Wymownym wiadectwem tej silnej potrzeby trzymania nikotynowego sutka, i to niekoniecznie w ustach, s trwae lady tytoniu na "nikotynowych palcach". Wariacj tego tematu jest supersutek uywany przez biznesmena, czyli cygaro, ktrego koniec jest stosownie zaokrglony i gadki w miejscu zetknicia z ustami. Zgodnie ze specjalnym umownym rytuaem ten gadki "lepy" cycek przekuwa si i przycina za pomoc specjalnych narzdzi, aeby uatwi przepyw kojcego ciepego mleka-dymu. Niektrzy rezygnuj z mikkiego dotyku papierosa lub cygara na rzecz jeszcze wikszej gadkoci w postaci cygarniczki do papierosw lub cygar albo te fajki. Jzyk moe wtedy bdzi po czym tak samo gadkim i liskim jak prawdziwy sutek albo jak gumowy cycuszek. A dziw, e dotd nie wymylono jakiego urzdzenia, ktre byoby nie tylko liskie, ale i mikkie, na przykad gumowej cygarniczki. By moe jednak taka rzecz byaby nie do zamaskowana i zanadto przypominaaby ow prawdziw rzecz, tracc tym samym znamiona powagi waciwej ludziom dorosym. Palaczom fajek szczeglnie niezrcznie byoby oddawa si swojemu ulubionemu zajciu, jakim jest ssanie pustej fajki. I bez tego czynno ta jest zbyt oczywista w swojej wymowie, a gumowy cybuch byby ju nieomylnym znakiem rozpoznawczym. Ogromna ilo wypalanych obecnie na caym wiecie produktw tytoniowych wiadczy o istnieniu wielkiego zapotrzebowania na przejawy kojcej intymnoci symbolicznej. Chcc zlikwidowa szkodliwe skutki uboczne tego wzorca zachowania, naleaoby albo w odpowiednim stopniu odstresowa spoeczestwo, albo dostarczy jakich innych moliwoci. Poniewa nic nie wskazuje na to, by istniaa jaka nadzieja na ryche zrealizowanie pierwszego z tych rozwiza, pozostaje tylko drugie. Proponowano i nawet prbowano stosowa papierosy z plastiku, ale zdaje si, e nie maj one przed sob wielkiej przyszoci. Sam pomys idzie we waciwym kierunku, ale nie uwzgldnia on takich istotnych czynnikw jak ciepo i rzeczywista moliwo ssania, ktrych dostarczaj prawdziwe papierosy. Nie daje on te adnego oficjalnego uzasadnienia takiego postpowania. Aby takie dziaanie dao si zaakceptowa, trzeba je ukry pod jak mask. Co prawda wiele osb ssie koce owkw, pira, zapaki, a take koce oprawek od okularw, ale wszystkie te przedmioty speniaj jakie inne "oficjalne" funkcje. Papieros z plastiku nie miaby takiej funkcji i dlatego zanadto przypominaby smoczek z plakatu w Zurychu. Trzeba bdzie znale jakie inne rozwizanie i wszystko wskazuje na to, e bdzie ono musiao wyj od samych producentw papierosw w postaci na przykad papierosa syntetycznego lub zioowego, ktry nie bdzie niszczy puc. Ju prowadzi si badania zmierzajce do tego celu i moe najdoniolejszym skutkiem panujcego obecnie strachu przed 148

rakiem i rnych kampanii propagandowych bdzie zmuszenie badaczy, by radykalnie przypieszyli swoje prace. Zwaywszy na szczegln funkcj, jak spenia w naszym yciu palenie -co wykazaem w moim opisie -jest to chyba jedyny dugotrway poytek pyncy z takich kampanii. Ludzie, ktrzy rzucili palenie albo prbowali to robi, narzekaj, e gdy zerwali z naogiem, wkrtce zaczli ty. Naprowadza to nas na pewien trop, ktry ukazuje istot pewnych rodzajw odywiania. Znaczna cz tego, co robimy, podskubujc i ssc rne rodzaje produktw ywnociowych, jest raczej symbolicznym nawizaniem do pierwotnej intymnoci oralnej ni normalnym sposobem odywiania si ludzi dorosych. akncy papierosa byy palacz, ktry nagle zapragnie odrobiny przyjemnoci, chwyta kawaek czego sodkiego i wpycha sobie to do pozbawionych sutka ust. Ssanie cukierkw i innych sodyczy jest jeszcze jednym zamaskowanym substytutem korzystania z matczynej piersi. Dla wikszoci z nas jest to wzorzec zachowania wypeniajcy luk midzy smoczkiem z okresu niemowlctwa a papierosem wieku dojrzaego. Sklep ze sodyczami jest krlestwem dzieci. Dziecko, zbyt ju due, eby ssa gumowe smoczki, zaczyna ssa najrozmaitsze rodzaje lizakw o rnych ksztatach. Mog mu one zrujnowa uzbienie, ale pomagaj zrekompensowa utracone przyjemnoci. Jako doroli, zwykle stronimy od takich rozkoszy, ale niejeden mody kochanek wci jeszcze ofiarowuje swojej najdroszej dajcy wiele zadowolenia podarunek w postaci bombonierki penej czekoladowych sutkw, ktre maj jej poprawi humor. A niejedna znudzona gospodyni domowa siga do pudeka po kojcy cukierek. Sodycze napenia si niekiedy nie przeznaczonym dla dzieci alkoholem, i w ten sposb, zanim trafi do ust, staj si "czekoladkami z likierem", ktre bardziej przystoj ludziom dorosym. Chocia produkty spoywcze nie s tak trwae jak sutki, maj jednak pewne istotne cechy, takie jak mikko i sodycz, pozwalajce im lepiej odgrywa ow symboliczn rol. Jedna szczeglna ich forma, a mianowicie guma do ucia, przezwycia w niedostatek, ktrym jest brak trwaoci. Guma do ucia zawiera w sobie rozcigliw substancj otrzymywan z mlecznego soku drzewa sapodilla, odpowiednio dosodzon i aromatyzowan. (Na jedn cz soku sapodilla daje si trzy czci cukru, uzyskan mas podgrzewa si i ugniata, dodajc takie substancje aromatyczne jak godziki, cynamon czy mit). Gum mona u caymi godzinami, a reklamuje si j jako co, "co koi nerwy i pomaga si skupi". Jako symbol jest to nic innego jak gumowy i wymienialny sutek. Ze wzgldu na swoje waciwoci guma do ucia powinna cieszy si wielkim uznaniem, ale pewien problem stanowi tu bardzo rzucajcy si w oczy ruch szczk, ktry towarzyszy uciu. Nie jest to 149

przeszkod dla ujcego, ale otoczeniu wydaje si, jakby by zajty nieustannym jedzeniem. Poniewa ujcy nigdy nie przeyka "poywienia", ktre ma ustach, powstaje wraenie, e to co, co si tam znajduje, zawadza mu, niczym kawaek trudnej do zgryzienia chrzstki, i dlatego ujcy, mimo e sam doznaje ukojenia, przyprawia o irytacj osoby znajdujce si w jego bliskoci. Skutkiem tego w wielu sytuacjach towarzyskich ucie gumy uwaane jest za "obrzydliwy zwyczaj", a sama czynno nie wszdzie cieszy si popularnoci. Poniewa mleko matki jest pynem ciepym i sodkim, nic dziwnego, e doroli w chwilach napi lub znudzenia stosuj rozmaite ciepe i sodkie napoje jako rodki kojce. Corocznie konsumuje si hektolitry herbaty, kawy, czekolady i kakao, co nie ma adnego zwizku z autentycznym pragnieniem, ktre stwarza tylko oficjalny pretekst. Filianki i kubki, z ktrych tak chtnie sczymy te substytuty mleka, s take mie i gadkie, a do tego maj lisk powierzchni, ktrej dotykaj nasze aknce przyjemnych dozna usta; Dlatego atwo zrozumie protesty przeciwko wspczesnym tekturowym kubkom jednorazowego uytku, ktre nie s ani gadkie, ani liskie. I znw warto zauway, w jaki sposb unikamy nazbyt i oczywistych skojarze: pijemy gorc herbat, ale mleko -zimne. Picie gorcego mleka w nazbyt oczywisty sposb i przypomina to, co robi niemowlta. Na to mog sobie pozwoli tylko ludzie chorzy, bo jak si przekonalimy, czowiek chory zrezygnowa ju z typowych dla dorosego zmaga z yciem, fundujc sobie cakowite "niemowlctwo ! w proszku", i dlatego kolejny przejaw takiego niemowlcego zachowania niczego tu ju waciwie nie zmienia. Poza zimnym mlekiem lub koktajlami mlecznymi, ktre, co jest znamienne, wsysane s zwykle przez somk, istnieje wiele innych rodzajw zimnych i sodkich napojw uywanych w funkcji smoczkw. Prawie zawsze reklamuje si je jako napoje orzewiajce, ale pod tym wzgldem w adnym stopniu nie dorwnuj zwyczajnej czystej wodzie. Wane jest jednak to, e s sodkie, a coraz bardziej rozpowszechniony zwyczaj picia prosto z butelki podnosi ich warto symboliczn. Same butelki s teraz znacznie mniejsze i rozmiarami odpowiadaj butelkom dla niemowlt. W gruncie rzeczy, gdyby kto, naladujc plakat wiszcy w Zurychu, zechcia pokaza czowieka pijcego col lub lemoniad z butelki ze smoczkiem, zdemaskowaby ca t zabaw. W gecie samo pocieszenia, ludzie przytykaj sobie do ust rne inne przedmioty, na przykad odygi rolin czy wiszce na szyi koraliki. Powiedzielimy ju jednak do duo, aby wykaza, e oralna intymno niemowlca pozostaje istotnym skadnikiem naszego dorosego ycia, nawet jeli nie naley do tak oczywistej sfery, jak stanowi pocaunki zarwno przyjacielskie jak erotyczne. Pora wic przej do innych czci ciaa dorosego czowieka. 150

Kolejn podstawow form kontaktu w okresie dziecistwa jest przytulanie policzka do ciaa matki i pozostawanie w bezruchu. Przytulanie do policzka mikkich przedmiotw, sucych jako substytuty, rzadko wystpuje u dorosych mczyzn, ale jest do powszechne u kobiet. Wiele reklam mikkich ek, pledw, kocw i bielizny pocielowej ukazuje pogodnie umiechnit kobiet, ktra tuli do siebie jaki nadajcy si do tego przedmiot. Jej gowa jest przechylona w jedn stron, a policzek przylega do gadkiej powierzchni materiau. Szczeglnie czsto widzi si ten obrazek w reklamach kocw, gdzie zajmuje on niemal pozycj monopolisty, mimo oczywistego faktu, e kiedy koc znajduje si ju w ku, nie zachodzi bezporedni kontakt z nim, poniewa jest owinity w przecierado. Podobnym motywem posuguj si reklamy futer. Czsto pokazuj futrzany konierz podniesiony albo wanie podnoszony rkami w taki sposb, e jego nadzwyczaj mikka powierzchnia pieci policzki modelki. Futrzane dywaniki maj wiksz powierzchni kontaktow, przypominajc ciao matki rozcignite na pododze lub ku. Moe najbardziej rozpowszechnion form kontaktu z udziaem mikkiego w dotyku policzka, i to form wystpujc zarwno wrd mczyzn jak wrd kobiet, jest korzystanie podczas nocnego wypoczynku z poduszki wypenionej puchem. Pieszczota tej delikatnej poduszki-piersi jest bardzo wan form ukojenia u schyku dnia. Pozwala nam ona wyciszy si do stanu, w ktrym jestemy nareszcie gotowi zapa w gboki sen i pozostawi za sob zmagania, ktre jako ludzie doroli toczylimy w cigu dnia. Producenci poduszek precyzyjnie wypracowali odpowiednie proporcje midzy sprystoci a mikkoci i obecnie w kadym sklepie z pociel wrd caej gamy poduszek rnicych si nieco midzy sob pod wzgldem waciwoci dotykowych mona sobie wybra waciw. Wielu dorosym pomaga zasn jaka jedna konkretna poduszka lub jej "zwarto" i gdy przyjdzie im przyoy twarz do innej poduszki w obcym ku, czy to w hotelu, czy w cudzym domu, mog mie trudnoci ze snem. Jest to czstsze u domatorw, ktrzy mao podruj i u ktrych z czasem wyrabia si obsesja na tle jednej konkretnej waciwoci poduszek, takiej jak sprysto, grubo czy mikko. Podobnie maj si sprawy z ca reszt ka. Poza wraliwoci na cechy poduszki doroli preferuj jaki szczeglny stopie mikkoci czy twardoci materaca i jak szczegln lekko czy ciar, a take luno czy przytulno tego, czym si przykrywaj, ukadajc si na noc w kach, w ktrych spdzaj jedn trzeci ycia. W 1970 roku na rynku amerykaskim pojawi si nowy i rodzaj ka -"ko wodne". Waciwie jest to materac z winylu wypeniony wod. Lec na nim picy agodnie zapada w

151

jego pynne objcia, jakby powracajc do ona I matki. Termostat i grzaka wewntrz materaca utrzymuj , wod w temperaturze, ktra dziaa najbardziej kojco. W drugiej poowie 1970 roku sprzedano ponad 15 tysicy takich ek i wkrtce poda przestaa nada za popytem. W reklamach zachcano potencjalnych nabywcw takimi wiele mwicymi zwrotami jak "yj i kochaj, nurzajc si w luksusie" albo "Bujaj si do snu". Uytkownikom tych materacy grozi jedynie, by odwoa si do dziedziny ginekologii, "przebicie bony". Bo te dziura w materacu wodnym to zapewne nie mniejsze zamieszanie ni pord. Moe wic ten niewielki, ale stale obecny lk sprawi, e wikszo z nas pozostanie otulona w bezpieczniejszym ucisku tradycyjnej pocieli. Obiektywne spojrzenie na nasze zwyczaje zwizane ze spaniem i na jego atrybuty, takie jak mikkie poduszki, ka i materace, pozwala dostrzec ich specjalne znaczenie. S one czym wicej ni sposb na sprowadzenie marze sennych, ktre naszym komputerowym mzgom pozwalaj uporzdkowa bezadny natok myli minionego dnia, i czym duo waniejszym ni rodek zapewnienia sobie odpoczynku fizycznego przed trudami dnia nastpnego. S one take przykadem szeroko rozpowszechnionego w caym wiecie, masowego pawienia si w rozkoszach intymnoci, jakie daje otulenie si czym nieoywionym, co mona by uzna za poczenie tekstylnego ona i ramion tekstylnej matki. Nawet gdy nie pimy, nie odrzucamy tych podstawowych uciech, co wyranie pokazuje wspczesny przemys meblowy. Fotele i kanapy wabice zmysow mikkoci i pod wzgldem wygody jak nigdy dotd dorwnujce kom, stay si prawie najwaniejszym elementem kadego salonu, pokoju dziennego i holu. Tam wanie po mczcym i pracowitym dniu z rozkosz oddajemy si intymnemu kontaktowi z naszym ulubionym mikkim meblem, ktrego "ramiona" moe nie obejmuj nas w dosownym sensie, ale ktrego poddajca si powierzchnia dostarcza nam wiele fizycznego komfortu. Siedzimy, rozkosznie wtuleni, na symbolicznych kolanach naszego imitujcego matk fotela i wolni od zagroe uspokajamy si jak dzieci, z bezpiecznej odlegoci spogldajc na chaos brutalnego ycia ludzi dorosych, ktre pozostawilimy na zewntrz, ale ktrego symboliczny wyraz znajdziemy na ekranie telewizora lub na kartach powieci. Jeli z mojego opisu ogldania telewizji z pozycji mikkiego i wygodnego fotela -na wzr dziecka, ktre siedzc bezpiecznie na kolanach matki patrzy na to, co si dzieje z oknem -wynika, e potpiam ten zwyczaj, piesz zapewni, e nie jest to moim zamiarem. Wprost przeciwnie, jest to dodatkowa zaleta tego rozpowszechnionego na caym wiecie wzorca zachowania. Telewizja nie tylko dostarcza rozrywki i edukacji, ale -jak ju mwiem -stanowi niezwykle wany czynnik kojcy w naszym penym stresw dorosym wiecie. Szklany 152

ekran, pokazujc nam rne sceny, jednoczenie nas od nich odgradza, pozostaj one bezpiecznie zamknite we wntrzu puda telewizora, skd nie mog nam wyrzdzi adnej krzywdy. Rekompensuje nam to niedostatki naszych foteli-matek, ktre dostarczaj nam tylko jednego z dwch wanych czynnikw bezpieczestwa, jakie prawdziwa matka zapewnia swemu dziecku. Prawdziwa matka daje zarwno intymno kontaktu z delikatnym ciaem, jak te ochron przed wiatem zewntrznym. Nasze fotele-matki daj nam tylko delikatny kontakt -nie mog nas jednak chroni. I tu wanie pieszy nam na pomoc nieprzenikalna szklana ciana ekranu telewizyjnego, ktra kompensuje nam brak tego czynnika ochrony, bezpiecznie oddzielajc nas od rozgrywajcych si wewntrz puda dramatw wiata ludzi dorosych. Symboliczne rwnanie jest wic proste: prawdziwa matka, ktra chroni i pociesza = ekran, ktry chroni + fotel-matka, ktry pociesza. Gdy w ten sposb spogldamy na nasze ycie domowe, nie powinno dziwi spostrzeenie, e podczas podry lub wakacji wikszo z nas woli zatrzymywa si w hotelach, ktre niemal pod kadym wzgldem przypominaj warunki znane nam z pokoju dziecinnego. Jak w dziecistwie wszystko robi za nas kto inny, a my nie musimy nawet kiwn palcem. Posiki przygotowuje nam szef kuchni matki, podaje nam je kelnerka-matka, a pokojwka-matka ciele nam ko i sprzta pokj. W najlepszych hotelach dziki obsudze wracamy dosownie do koyski, tyle e dziecicy pacz zastpuje zwyke nacinicie guzika w cianie czy podniesienie suchawki telefonicznej. Niektrzy nowobogaccy zatrudniaj te osobistych sucych-matki, co upodabnia do pokoju dziecinnego take ich domy. Jak ju te wspominaem w jednym z poprzednich rozdziaw, ko i szpital stwarzaj .podobne warunki choremu, ktry chwilowo zrezygnowa z uczestnictwa w zmaganiach ludzi dorosych. Czasami pozwalamy sobie na jeszcze bardziej podstawowy luksus, ktrym jest krtki powrt do podobnych warunkw, jakie panuj wewntrz macicy -na gorc kpiel. To nie przypadek, e niemal wszyscy lubi si kpa w wodzie o temperaturze panujcej w macicy, rozkosznie pawic si w wodzie imitujcej wody podowe, z cudownym poczuciem bezpieczestwa, ktre daj wyokrglone ciany wanny-macicy i szczelnie zamknite drzwi azienki, oddzielajce nas od wiata dorosych. Jednak wczeniej czy pniej jestemy zmuszeni wycign korek z wanny niby z szyjki macicy i niechtnie podda si bolesnemu dowiadczeniu nowych narodzin. Jakby znajc nasze lki towarzyszce tej okropnej chwili, producenci rcznikw wspzawodnicz w dostarczaniu nam najczulszych i najmikszych obj, jakie s w stanie stworzy. Jedna z reklam rcznikw zapewnia: "Nasze rczniki

153

wypieszcz ci do sucha", a dziewczyna na zaczonym obrazku trzyma rcznik kurczowo przycinity do twarzy i do ciaa, jakby od niego zaleao jej ycie. Gdy dziewczyna obejmujca rcznik wreszcie si ubierze, nie musi si obawia, e skoczy si ta czua intymno. Reklamy ubiorw -bielizny osobistej, swetrw, spdniczek i wszystkiego poza tym -obiecuj jej podobne przyjemnoci. Wydaje si, e te majteczki to co wicej ni tylko sprawa skromnoci, poniewa jak si dowiadujemy, daj one "nagi ucisk", ktry "rozciga si agodnie i pieszczotliwie, obejmujc kade wgbienie twego ciaa". A te rajstopy s "mikkie i zmysowe jak jedwab" i "otul ci rozkosznie po koniuszki palcw", nie mwic ju o tych poczoszkach, ktre "delikatnie i czule popieszcz ci nogi", albo te tych "lgncych do ciebie" spdniczkach z dzianiny. Szczliwa dziewczyna moe wic przechadza si w kompletnym stroju, pozornie samotna, ale symbolicznie obwieszona rojem pieszczcych, obejmujcych i obciskujcych j intymnych tekstylnych kochankw. Gdyby poczone reklamy ubiorw mogy kumulowa swoje dziaanie, byoby rzecz dziwn, e taka dziewczyna nie doznaje wielokrotnego orgazmu od samego chodzenia po pokoju. Na szczcie dla jej prawdziwych kochankw oddziaywanie tych doborowych kochankw tekstylnych zazwyczaj nie dorwnuje reklamom. A jednak jest to autentyczny i wany element skadajcy si na przyjemno fizyczn, jaka pynie z noszenia na sobie wspczesnych mikkich i wygodnych wyrobw tekstylnych. Te intymne stosunki midzy ubraniem a osob, ktra je nosi, nie s jednostronne. Nie tylko ubranie obejmuje waciciela, lecz take waciciel obejmuje ubranie. Pomijajc wszystko inne, jest to uczciwa odpata za cae to bogie obejmowanie i delikatne pieszczenie. Ulubionym sposobem rewanu jest wsunicie jednej lub obu rk w jak stosown fad ubrania. Od razu przypomina si tu charakterystyczna postawa Napoleona, z jedn rk wsunit pod po marynarki, ale w dzisiejszych czasach najbardziej rozpowszechnion wersj takiego gestu jest trzymanie rk w kieszeniach. Kieszenie s oficjalnie po to, aby trzyma w nich jakie drobne przedmioty, i gdy wkadamy rk do kieszeni, to rzekomo po to, aby co z niej wyj. Ale znakomita wikszo tych gestw nie ma nic wsplnego z wyjmowaniem czegokolwiek. S one natomiast przedueniem kontaktw, w ktrych, e tak powiem, trzymamy si za rce z wasnymi kieszeniami. Uczniom i onierzom poleca si czsto, aby "wyjli rce z kieszeni", wyjaniajc tylko, e jest to niechlujne i nieadne. Prawda jest jednak, rzecz jasna, taka, e ta postawa wyraa rozlunienie si, ktre towarzyszy symbolicznemu przejawowi intymnoci, a ktre jest sprzeczne z oficjaln rol mczyzny podporzdkowanego i gotowego do wykonywania rozkazw. Mczyni, ktrzy nie podlegaj takim ograniczeniom, maj do dyspozycji kilka innych moliwoci, a wybr jednej 154

z nich odbywa si wedle do osobliwej reguy. Brzmi ona nastpujco: im wyej na mapie ciaa w pozycji stojcej nastpuje kontakt rka-ubranie, tym bardziej jest on asertywny. Najbardziej asertywne jest chwycenie si za klapy. Tu za nim idzie wsunicie kciukw pod kamizelk. Nastpny w kolejnoci jest napoleoski gest wsuwania doni pod po marynarki. Jeszcze niej plasuje si wkadanie rk do bocznych kieszeni marynarki, a zupenie nisko powszechne wkadanie rk do kieszeni spodni. Zejcie jeszcze niej, czyli zapanie si za nogawki spodni, zajmuje odpowiednio niskie miejsce na skali asertywnoci. Jak si wydaje, uzasadnienie tej reguy wywodzi si std, e im wyej unosi si rka w takim kontakcie, tym blisza jest pozycji waciwej ruchowi intencjonalnemu zadania ciosu. Wymierzenie prawdziwego ciosu musi by poprzedzone uniesieniem ramienia, ktrym zamierza si zaatakowa przeciwnika. Jak ju wiemy, czynno ta ulega zamroeniu jako czysto formalny sygna w postaci uniesionej pici w pozdrowieniach stosowanych przez komunistw. Chwyta nie si za klapy ma w sobie wiele z tego ruchu. W gruncie rzeczy niemoliwy jest ju jaki kontakt rka-ubranie na wyszym poziomie, nic wic dziwnego, e wrd innych moliwoci ta pozycja stanowi sygna najbardziej zaczepny. Obok pozycji z kciukami pod kamizelk staa si ona niemal parodi asertywnoci. Dlatego te penicy jak powan i dominujc rol wspczesny mczyzna w miejscu publicznym zastosuje raczej nisz pozycj, jak jest woenie rk do ; kieszeni marynarki. Jest ona szczeglnie popularna wrd potentatw finansowych, generaw, admiraw i przywdcw politycznych. Jest to te zwyczajowa postawa czoowych gangsterw lat dwudziestych. Tacy ludzie niechtnie przyjmuj nisz postaw, jak jest trzymanie rk w kieszeniach spodni, w kadym razie w sytuacjach wymagajcych potwierdzenia ich praw do dominacji. Intrygujcym wyjtkiem od powyszej reguy jest pozycja z kciukami wsunitymi pod pasek od spodni. Chocia kontakt ma tu miejsce do nisko, jest w nim wyrany element zaczepnoci. Tak postaw upodobali sobie rni "twardziele", kowboje, pseudokowboje i pozorujce agresywno dziewczyny. Asertywne waciwoci tej pozycji tkwi nie tylko w ruchu intencjonalnym zapowiadajcym byskawiczne wycignicie broni, ale te w fakcie, e sta si on wspczesn wersj pozycji z kciukami wsunitymi pod kamizelk w braku teje. Czasami pod pasek lub pod grn cz spodni wsuwa si wszystkie palce doni, ale wtedy pozycja ta traci wiele ze swojej agresywnoci i cilej odpowiada swemu miejscu na skali. Poza tymi gestami istnieje wiele pomniejszych przejaww intymnoci, w ktrych uczestniczy rka i rne czci garderoby. Wszystkie one pojawiaj si w sytuacjach stresowych, a wiele z nich, jak si zdaje, jest symboliczn wersj kojcych czynnoci pielgnacyjnych, ktrych oczekiwalibymy ze strony innych osb. Czsto obserwujemy, jak 155

mczyni poprawiaj sobie spinki u mankietw albo krawaty. Prezydent Kennedy w chwilach stresu podczas publicznych wystpie dotyka palcami rodkowego guzika marynarki. Fotografie Winstona Churchilla pokazuj, jak w chwilach napicia przyciska do do dolnej czci marynarki, co wygldao, jakby si czciowo obejmowa. Kobiety w momentach napi bardzo czsto dotykaj i przebieraj palcami po bransoletkach i naszyjnikach, a fizyczna czynno przebierania paciorkw przy odmawianiu raca niewtpliwie dziaa kojco na zakonnice. Kiedy indziej delikatna pieszczota pomadki do ust czy przypudrowanie policzkw stanowi dotykowy sposb na odzyskanie rwnowagi i pozwalaj podenerwowanej kobiecie oderwa si na chwil od jakiego stresujcego j zajcia z udziaem innych osb. W chwilach wikszej prywatnoci kobieta czesze si i szczotkuje wosy duo intensywniej, ni wymaga tego ich "poprawienie", co rwnie przynosi bardzo widoczny skutek kojcy, odgrywajc rol miosnej auto-pieszczoty. Czasami kontakt midzy osobami realizuje si za porednictwem przedmiotu lub przedmiotw, na przykad stykajcych si ze sob kieliszkw podczas wznoszenia toastu. Klasycznym przykadem moe tu by fotografia, ktr mona znale w kadym albumie rodzinnym z epoki wiktoriaskiej. Zazwyczaj matka z najmodszym potomkiem na kolanach siedzi w fotelu umieszczonym porodku. Maonek, ktry zwykle ma naturaln skonno, by j obj rk za rami, odczuwajc zahamowanie przed uczynieniem tego gestu w obecnoci innych, obejmuje oparcie fotela, na ktrym siedzi poowica. We wspczesnej wersji takiej sceny dwoje przyjaci w sytuacji prywatnej siedzi obok siebie, a rka jednego z nich, wycignita w kierunku plecw drugiej osoby, spoczywa na oparciu kanapy, na ktrej razem siedz. Podobnie gdy kto siedzi sam w fotelu i obejmujc mionie jego porcze, z oywieniem rozmawia z kim siedzcym w fotelu naprzeciwko. Mona wzmc przyjemno pync z siedzenia w fotelu, koyszc si w fotelu na biegunach -co byo ulubion czynnoci prezydenta Kennedy'ego, gdy by w stanie stresu. Nie trzeba dodawa, e ma to bezporedni zwizek z koysaniem si w koysce lub w matczynych objciach. Dochodzimy wreszcie do przedmiotw, ktre s ju bardzo oczywistymi substytutami intymnoci seksualnej. Najmniej kontrowersyjne z nich to fotografie ukochanych osb albo "rozebrane" zdjcia tych, z ktrymi pragnlibymy nawiza intymne kontakty. Nie majc dostpu do autentycznych obiektw, mona dotyka i caowa fotografie. Nowym zjawiskiem w tej dziedzinie s poduszki z nadrukami. Mona obecnie naby powoczki na poduszk z nadrukowanym wizerunkiem twarzy ulubionej gwiazdy filmowej. Kadc si spa, mona przytuli policzek do policzka uwielbianej lub uwielbianego i rozkosznie zapa w sen w zastpczych objciach z tkaniny. 156

Jeli chodzi o rzeczywiste akty pciowe, mwi si, e podczas drugiej wojny wiatowej onierze nieprzyjaciela (zawsze s to onierze nieprzyjaciela) otrzymywali na froncie nadmuchiwane gumowe manekiny kobiet, wyposaone we wszystkie otwory pciowe, aby mogli wyadowa si seksualnie. Nie udao mi si ustali, czy bya to prawda, czy tylko propaganda, majca pokaza, jak bardzo przeciwnicy s zaknieni seksu i w jakiej marnej s kondycji. Natomiast nieoywione substytuty mskiego czonka maj dug i udokumentowan histori, a nawet zasuyy na wzmiank w Starym Testamencie. Okrelane oficjalnie jako sztuczne penisy, wystpujce te pod innymi nazwami, jak "ogr", "wieca",

"samozadowalacz" czy "jebadeko", znane byy jeszcze w czasach przedbiblijnych i widniej na staroytnych rzebach babiloskich pochodzcych sprzed setek lat przed nasz er. W staroytnej Grecji nosiy nazw "olisbos", co znaczy "liski byk"; byy te podobno szczeglnie popularne w tureckich haremach. Z upywem wiekw ich stosowanie rozprzestrzenio si praktycznie na wszystkie kraje wiata. Ich popularno to rosa, to malaa, osigajc szczyt bodaj e w osiemnastym wieku, kiedy otwarcie sprzedawano je w Londynie, co znw stao si moliwe dopiero w drugiej poowie biecego stulecia. W ich produkcj wkadano podobno wiele wysiku i talentu, "aby wyobraony akt pciowy jak najbardziej przypomina rzeczywisty". W latach siedemdziesitych sprzedaje si je w kilkunastu wersjach w sex shopach wielu krajw wiata zachodniego. Znajduj one nabywcw wrd powodowanych ciekawoci mczyzn oraz lesbijek i samotnych kobiet, ktre stosuj je w celach masturbacyjnych. W ostatnich czasach pojawiy si te dwa modele sztucznych penisw mechanicznych. Pierwszy ma charakter cile techniczny i zosta zaprojektowany w Ameryce specjalnie do bada naukowych nad istot ludzkiej kopulacji. Opracowany przez radiofizykw, zasilany elektrycznie, wykonany z plastiku majcego optyczne waciwoci szka paskiego walcowanego, wyposaony w rdo wiata luminescencyjnego, by umoliwi krcenie filmw wewntrz pochwy, i zaopatrzony w przeczniki umoliwiajce masturbujcej si osobie regulowanie zarwno szybkoci jak gbokoci ruchw sztucznego penisa, jest to instrument na najwyszym poziomie, delikatny i niezmordowany sztuczny kochanek, namiastka seksu, z ktr nie mog si rwna adne inne jego namiastki. Mniej ambitnym i o wiele taszym urzdzeniem mechanicznym, ktre w ostatnich latach zyskao sobie ogromn popularno, jest stosunkowo prosty" wibrator" lub "wibromasaysta". Jest to may, dugi i cienki przedmiot z plastiku, o gadkiej powierzchni i zaokrglonym koniuszku, zasilany bateryjnie. Jego pierwotna i oficjalna funkcja polegaa na wykonywaniu miejscowego masau 157

mini. Wkrtce znaleziono dla niego now i bardziej seksualn funkcj delikatnego, wibrujcego sztucznego penisa, uywanego do masturbacji, a poniewa mona go byo naby w jego oficjalnej roli jako urzdzenie do masau, mia on t dodatkow zalet, e nawet nabywcy, ktrzy wahaliby si przy zakupie jakich mniej zakamuflowanych instrumentw zaspokojenia seksualnego, ten kupowali bez nadmiernego skrpowania. Nawet w skdind otwarcie piszcej na te tematy prasie czarnorynkowej uprawia si t maskarad. Typowa reklama brzmi: "Aparat do osobistego masau; penetrujcy, pobudzajcy, usuwa bl i zmczenie. Wymiary 17,5 cm na 3,5 cm. Standardowe baterie w zaczeniu". Powcigliwo tej reklamy zupenie nie wspgra z innymi tekstami prasy czarnorynkowej, gdzie mona znale najbardziej dosadne i swobodne sposoby mwienia o seksie. Jeszcze raz widzimy tu, jak dziaa zasada, z ktr spotkalimy si ju wielokrotnie, ta mianowicie, e przejawy intymnoci wrd dorosych wymagaj jakiego kamuflau, czy to na nasz wasny uytek, czy na uytek innych osb, by przesoni prawdziwy cel tego, co si robi. Bardzo niezwyk i przemyln form namiastki seksu stosowan niekiedy przez kobiety w Japonii jest fin-no-tama, znana take jako watama lub ben-wa. S to dwie puste w rodku pieczki, o rozmiarach zblionych do gobiego jaja, ktre wkada si do pochwy. Pierwotnie byy one mosine, dzi prawdopodobnie s plastikowe; jedna z tych kulek jest zupenie pusta, a w drugiej znajduje si odrobina rtci. Najpierw wkada si kulk pust, wsuwajc j gboko, a do styku z szyjk macicy. Nastpnie wkada si drug kulk, ktra ma dotyka pierwszej, a otwr pochwy zatyka si na przykad tamponem z ligniny. Wyposaona w ten sposb kobieta bez adnych krpujcych j zewntrznych oznak moe zabawia si w pozornie niewinny sposb, bujajc si na hutawce lub koyszc si w fotelu na biegunach. Rytmiczne ruchy w przd i w ty wywouj przemieszczanie si kulek i nacisk na wewntrzne ciany pochwy, co imituje ruchy mskiego czonka. Chocia jako seksualna "zabawka" rin-no-tama ma t wielk zalet, e umoliwia jawne uzyskiwanie niejawnej przyjemnoci, nie zdobya sobie tak wielkiej popularnoci jak wszechobecny wibrator, przypuszczalnie dlatego, e w odrnieniu od niego nie peni adnej nieseksualnej funkcji "oficjalnej". Nawiasem mwic, niektre zabawki nie majce adnych cech seksualizmu te mogyby suy jako przedmioty nie oywione dostarczajce przyjemnoci dotykowych. Moliwoci s tu ogromne, ale tylko niewiele z nich usiowano wykorzysta z jakimkolwiek powodzeniem. Gdy ju si pojawiaj, przedstawia si je zwykle jako pewien rodzaj urzdze sportowych. Jednym z nich bya trampolina. Gwna przyjemno polega tu na poddawaniu si "objciom" sprystej powierzchni, wyrzucie w powietrze i ponownym zanurzeniu si w 158

objciach ju w nowej pozycji. Ale cay ten proces musia si odbywa pod pewn przykrywk, czyli w atmosferze ostrego wspzawodnictwa, co wykluczao wiele osb. Innym przykadem moe by krtkotrway ywot taca hula-hoop, ktry czy obrotowy ucisk koa wok talii wykonawcy z falujcym ruchem bioder. Taniec ten, przy bardzo ograniczonym zasigu oddziaywania, nie przetrwa jednak duej ni inne nowinki. Dziedzina sztuki kilkakrotnie, acz bez wikszego sukcesu, usiowaa obdarzy akncy intymnoci wiat przedmiotami natury intymnej. W roku 1942 nowojorskie Muzeum Sztuki Wspczesnej po raz pierwszy zaprezentowao nowy rodzaj rzeby -przeznaczonej do trzymania w rku. Te dziea sztuki rzebiarskiej skaday si z maych, gadko wypolerowanych i zaokrglonych kawakw drewna o abstrakcyjnych ksztatach. Mona je byo wzi do rki i ciska lub obraca w rne strony, rnicujc w ten sposb wraenia dotykowe. Artysta, ktry je stworzy, podkrela, e naley je raczej wyczuwa ni oglda, i sugerowa, e mog by znakomitym substytutem papierosw, gumy do ucia lub machinalnego rysowania dla osb, ktre nie potrafi spokojnie usiedzie podczas rnych zebra. Tak si niestety nie stao i od tej pory o rzebach tych nikt ju chyba nie sysza. I tym razem komunikat by nazbyt wyrany, a aden czonek jakiegokolwiek gremium nie chce, aby wiedziano, e odczuwa tak wyran potrzeb pocieszajcego kontaktu pseudo-cielesnego. W bliszych nam czasach, czyli w latach szedziesitych, niektrzy artyci usiowali w bardziej ambitny sposb bezporednio zaatakowa ciaa mionikw sztuki, tworzc "rzeby rodowiskowe". Przybray one wiele rnych form, na przykad co w rodzaju przestrzeni do zabawy, gdzie zwiedzajcy by poddawany dziaaniu serii wrae dotykowych, poruszajc si wewntrz rnych rur, tuneli i przej, wyposaonych w rozmaite wiszce i przymocowane do cian przedmioty o rnorodnej fakturze i wykonane z rnych materiaw. Tu take sukces trwa krtko i zmarnowano wielkie moliwoci. Ostatni przykad jest stosownym podsumowaniem caej sytuacji. Pewien artysta zbudowa kapsu do symulowania kopulacji. Umieszczonego w niej "mionika sztuki" oplatao si rozmaitymi drutami, potem zamykao si kapsu i wczao maszyneri, ktra miaa wywoywa intensywne doznania zmysowe. Twrca tego urzdzenia wygosi nastpnie w instytucie sztuki wykad na temat swoich koncepcji. Zapatrzonej w niego i zasuchanej publicznoci wyjani, e z powodu trudnoci technicznych zbudowa teraz znacznie prostsz wersj urzdzenia, z ktr wiza wielkie nadzieje na sukces. Zmodyfikowane urzdzenie byo w zasadzie wielkim pionowym arkuszem gumy lub jakiego podobnego materiau z umieszczon na wysokoci genitaliw ma dziurk, w ktr mionik sztuki mg wsuwa swj czonek. Dla mioniczek sztuki przewidziano podobny pionowy 159

arkusz z wystajcym fragmentem w ksztacie penisa. Artysta powiedzia z ca powag, e poza swoj prostot nowy model ma t zalet, e moe by uywany jednoczenie przez mionika i mioniczk sztuki, stojcych po obu stronach dziea. Absurdalna ta historyjka przywodzi nam na myl absurdalno wielu omawianych w tym rozdziale zjawisk. Absurdem jest to, e dorosy czowiek napenia sobie puca substancjami rakotwrczymi, aby napawa si prostackim substytutem przyjemnoci, ktrych niegdy zaznawa u piersi matki albo wtedy, gdy podawano mu do ust butelk ze smoczkiem. Absurdem jest te to, e dorosy mczyzna nieustannie mitosi w ustach odcieleniony gumowy sutek w postaci gumy do ucia, a take e dorosa kobieta pragnca zaspokojenia seksualnego uywa plastikowego aparatu do masau zamiast ywego penisa. Ale chocia te czynnoci mog si komu wydawa absurdalne, aosne czy nawet odraajce, dla wielu s, by moe, jedynym dostpnym rozwizaniem, i naley zawsze pamita o tym, e kady przejaw intymnoci, choby najbardziej odlegy od prawdziwej intymnoci, jest jednak lepszy ni pozbawiona wszelkiej intymnoci potworna samotno. Innymi sowy, nie powinnimy zwalcza objaww, lecz dokadniej przyjrze si przyczynom problemu. Gdybymy potrafili zwikszy stopie intymnoci z naszymi bliskimi, nasze zapotrzebowanie na substytuty intymnoci byoby coraz mniejsze. Tymczasem jednak niemal kade dotknicie zastpcze jest lepsze ni adne.

160

8. INTYMNO Z SAMYM SOB

Kobieta stojca na peronie tu przed wejciem do pocigu jest przeraona. M zapyta j wanie, czy nie zapomniaa zamkn drzwi kuchennych, a ona uwiadomia sobie, e zapomniaa. Co robi? Zanim jeszcze wypowie jakiekolwiek sowo, otwiera szeroko usta, a doni dotyka policzka. Gdy zaczyna mwi, jej rka przycinita do twarzy pozostaje w tym samym miejscu. Potem, po kilku chwilach, rka opada i przychodzi nastpne stadium sekwencji jej zachowania. Nie bdziemy ju tego dalej ledzi, lecz skoncentrujemy si na tej rce, gdy w niej tkwi klucz do kolejnej sfery intymnoci cielesnej -do intymnoci z samym sob. W tej krtkiej chwili przeraenia kobieta na peronie udzielia sobie byskawicznej samo pociechy w formie przelotnej pieszczoty, jak jest dotknicie policzka. Jej nage zmartwienie doprowadzio j do niewiadomego, kojcego kontaktu, ktry w innych okolicznociach daaby jej pomocna do jakiej ukochanej osoby albo -dawno temu, gdy bya jeszcze maym skrzywdzonym dzieckiem -rodzice. Teraz w zastpstwie doni ukochanego czy matczynej doni jej wasna rka unosi si do gry, by wej w kontakt z policzkiem. Dokonuje si to odruchowo, bez namysu i bez wahania. Podczas tej czynnoci policzek pozostaje jej wasnym policzkiem, ale rka w symboliczny sposb staje si rk cudz, nalec do ukochanego lub do matki. Tego rodzaju autokontaktw nie uznajemy raczej za przejawy intymnoci cielesnej, chocia maj one to samo podoe co inne formy kontaktw omawiane w poprzednich rozdziaach. Mog one sprawia wraenie czynnoci, jednoosobowych", ale w gruncie rzeczy s bezwiedn imitacj czynnoci z udziaem dwch osb, przy czym jako wyimaginowanego partnera wykonujcego ruch kontaktowy uywa si jakiej czci ciaa. Takie kontakty mona wic inaczej okreli jako pseudointerpersona1ne. Jako takie -stanowi one pite i ostatnie wane rdo intymnoci cielesnej. Wszystkie pi mona by zilustrowa nastpujco: l. Gdy jestemy zdenerwowani lub znajdujemy si w depresji, ukochana osoba moe nas sprbowa podtrzyma na duchu za pomoc uspokajajcego objcia lub ucinicia rki. 2. Gdy ukochana osoba jest nieobecna, moe to by jaki specjalista od dotykania, a wic na przykad lekarz poklepujcy nas po ramieniu i wypowiadajcy sowa otuchy. 3. Jeli naszym jedynym towarzyszem jest pies lub kot, moemy go wzi w ramiona i pocieszy si, przytulajc policzek do jego ciepego i owosionego ciaa. 4. Gdy jestemy zupenie sami i w nocy zaniepokoi nas jaki podejrzany

161

haas, moemy szczelnie otuli si kodr i w jej mikkim ucisku poczu si bezpieczniej. 5. Gdy wszystko inne zawodzi, mamy jeszcze do dyspozycji wasne ciao, ktre chcc pozby si niepokoju, moemy obejmowa, ciska, chwyta i dotyka na wiele rnych sposobw. Powiciwszy nieco czasu na zwyk obserwacj zachowania ludzi, mona wkrtce zauway, e samokontakt czy autokontakt jest zjawiskiem niezmiernie czstym, znacznie czstszym, ni moglibymy przypuszcza. Niesuszne byoby jednak uznawanie wszystkich takich kontaktw za substytuty intymnoci interpersonalnej. Niektre z nich maj inne funkcje. Na przykad mczyzna drapicy si w swdzc go nog nie robi tego w zastpstwie kogo innego. W czynnoci tej nie ma ukrytego elementu intymnoci. Wane wic, aby przejawom autointymnoci nie przypisywa nadmiernej wagi. By oceni to zjawisko waciwie, najlepiej zada sobie najpierw podstawowe pytanie: jak i kiedy sami dotykamy wasnych cia? Z myl o tym pytaniu dokonaem analizy kilku tysicy przykadw dziaa ludzkich, w ktrych mamy do czynienia z autokontaktem. Pierwsza konstatacja, ktra wyonia si z tych bada, mwia o tym, e najwaniejszym rejonem "otrzymujcym" takie kontakty jest gowa, a najwaniejszym organem "udzielajcym" ich jest rka. Chocia gowa jest tylko niewielkim fragmentem powierzchni ciaa ludzkiego, skupia na sobie mniej wicej poow wszystkich autokontaktw. Dokadna obserwacja kontaktw z udziaem gowy doprowadzia do wyodrbnienia szeciuset pidziesiciu rnych rodzajw czynnoci. Pniej -w zalenoci od tego, ktra cz rki uczestniczy w kontakcie, w jaki sposb odbywa si kontakt oraz ktra cz gowy jest jego obiektem -udao si podzieli czynnoci kontaktowe na cztery podstawowe kategorie. (pierwsze trzy, jakkolwiek same w sobie bardzo interesujce, nie obchodz nas tu bezporednio i zostan opisane tylko w skrcie. Musimy je jednak uwzgldni, by podkreli, e s one odrbne i nie naley ich myli z prawdziwymi przejawami autointymnoci). Oto owe cztery kategorie: l. Czynnoci osonowe. Podnosimy rk do gowy, aby odci lub ograniczy to, co w terminologii cybernetycznej okrela si jako "wejcie". Czowiek, ktry chce mniej usysze, zatyka sobie uszy rkami. Czowiek, ktry chce mniej poczu, zatyka sobie nos. Chronic si przed jaskrawym wiatem, osania sobie oczy, a gdy nie moe znie jakiego widoku, zasania je sobie cakowicie. Podobnie postpujemy, aby ograniczy "wyjcie", kiedy unosimy rk, aby zakry sobie usta i w ten sposb zamaskowa wyraz twarzy. 2. Czynnoci czyszczce. Podnosimy rk do gowy, aby si podrapa, potrze, wytrze, poduba w nosie lub wykona inn podobn czynno. Do tej samej kategorii 162

naley szereg innych czynnoci zwizanych z czesaniem si i dbaniem o wosy. Niektre z nich istotnie s wyrazem dbaoci o czysto i porzdek na gowie, ale inne to dziaania "nerwowe", wywoane przez napicia emocjonalne, podobne do "czynnoci

przemieszczonych", opisywanych przez etologw u innych gatunkw. 3. Sygnay wyspecjalizowane. Podnosimy rk do gowy, aby wykona jaki ruch symboliczny. Mwic "mam tego potd", czowiek wskazuje przy tym, e jest symbolicznie czym wypeniony i nie moe ju przyj ani odrobiny wicej. Chopak, ktry "gra komu na nosie", przykada do nosa kciuk, a pozostaymi palcami porusza jak wachlarzem. Ten obraliwy gest ma swoje rdo w symbolicznym naladowaniu grzebienia walczcego koguta, przez co wyraa te zadziorno i bywa okrelany jako robienie komu koguta na nosie. W niektrych krajach obraliwy jest te inny gest z krgu symboliki zwierzcej, polegajcy na imitowaniu pary rogw rkami z lekko wygitymi, uniesionymi palcami wskazujcymi, ktre przykada si do skroni. Czst form samo obrazy jest przyoenie sobie do skroni palcw i udawanie strzelania z pistoletu. 4. Przejawy autointymnoci. Podnosimy rk do gowy, aby wykona jak czynno kopiujc lub imitujc pewien przejaw intymnoci interpersonalnej. Ciekawe, e a cztery pite rnych kontaktw rka-gowa naley do tej wanie kategorii auto intymnoci. Jak si zdaje, dotykamy wasnych gw najczciej po to, aby uzyska zadowolenie z niewiadomego naladowania rnych czynnoci, podczas ktrych dotyka nas kto inny. Najczstsz form jest opieranie gowy na rce z jednoczesnym oparciem okcia na jakiej powierzchni, kiedy przedrami suy jako podprka, przejmujc na siebie ciar gowy. Mona oczywicie twierdzi, e wskazuje to po prostu na zmczenie mini szyi. Jednak dokadniejsze obserwacje dowodz, e zazwyczaj gest ten nie daje si wytumaczy zmczeniem fizycznym. W tym gecie rka jest czym wicej ni tylko rk. Gdy podpieramy j okciem, staje si bardziej stabilna i zaczyna, jak si zdaje, odgrywa rol substytutu barku lub piersi wyimaginowanej osoby, ktra nas obejmuje. Spoczywajce w czyich objciach dziecko lub kochana osoba opiera twarz na ciele trzymajcego i na skrze policzka wyczuwa jego agodne ciepo. Gdy nie ma przy nas nikogo, kto by nas tak obj, wtedy opierajc twarz na podtrzymanej przez okie rce, moemy odtworzy to uczucie i w ten sposb dostarczy sobie podanego poczucia komfortu i intymnoci. Co wicej, poniewa rda tej czynnoci s nie uwiadomione, moemy to robi przy innych ludziach, nie obawiajc si posdzenia o infantylizm. Rwnie skuteczne byoby ssanie kciuka w zastpstwie piersi, ale wwczas maska byaby zbyt przejrzysta i dlatego takiego zachowania raczej unikamy. 163

Innym czsto wykonywanym gestem jest przykadanie rki do gowy, tak jak zrobia to owa kobieta na peronie. Wwczas gowa nie opiera si caym ciarem i wydaje si, e taki gest ma raczej zwizek z popieszczeniem czy te dotkniciem policzka lub wosw, co jest tylko uzupenieniem objcia jako podstawowego przejawu intymnoci. Tym razem rka funkcjonuje jako symboliczna rka innej osoby, nie za jako symboliczna pier czy symboliczny bark. Wiele uwagi koncentruj na sobie usta, ktrych najczciej dotyka si palcami lub kciukiem, nie za ca rk. Podczas kontaktw z ustami palce i kciuk wystpuj jako substytuty piersi i sutkw matki. Jak ju powiedziaem, ssanie palca w swojej pierwotnej postaci naley do rzadkoci, ale czsto wystpuj jego mniej rzucajce si w oczy wersje zmodyfikowane. Najprostsz i najczstsz z nich jest wsuwanie koniuszka kciuka midzy wargi. Chocia nie polega to na wkadaniu do ust i ssaniu caego kciuka, stanowi jednak wystarczajco skuteczny kontakt. W podobnej funkcji bardzo czsto uywa si koniuszka lub jakiej czci palca wskazujcego, ktry moe do dugo tkwi tak midzy wargami, dostarczajc swemu zatroskanemu wacicielowi pociechy i przywoujc w jego umyle nieokrelone i nie uwiadomione echa z odlegego okresu niemowlctwa. Nieco bardziej zoon form kontaktu ustnego jest delikatne pocieranie palcem czy kciukiem o zewntrzn stron warg, co jest odtworzeniem ruchw, jakie wykonuje dziecko, przykadajc buzi do piersi matki. W momentach silnego niepokoju pojawia si obgryzanie paznokci. Gdy dojdzie do tego agresja spowodowana frustracj, obgryzanie paznokci moe sta si natrctwem, prowadzcym do samookaleczenia, w wyniku ktrego z paznokci pozostaj tylko resztki, a skra bywa wygryziona do ywego. Spord wielu rozmaitych kontaktw typu rka-gowa najbardziej rozpowszechnione s te, ktre wymieniam niej w porzdku odpowiadajcym czstotliwoci ich wystpowania: 1. Podparcie szczki dolnej. 2. Podparcie brody. 3. Zapanie si za wosy. 4. Podparcie policzka. 5. Dotknicie ust. 6. Podparcie skroni. Wszystkie te gesty kontaktowe stosowane s zarwno przez mczyzn jak przez kobiety, ale w dwch istnieje silna przewaga jednej z pci. Kobiety api si za wosy trzy razy czciej ni mczyni, a podparcie skroni obserwuje si dwukrotnie czciej wrd mczyzn ni wrd kobiet. Przenoszc si na mapie ciaa w d, znajdujemy nowe formy autointymnoci. Wszyscy znamy z kronik filmowych sceny pokazujce skutki klsk ywioowych -trzsienia ziemi czy katastrofy w kopalni wgla. Przeraona kobieta nie dotyka wwczas po prostu rk policzka -w takich okolicznociach jest to gest niewystarczajcy. Siedzc przy ruinach swego domu lub czekajc w rozpaczy u wylotu kopalnianego szybu, kobieta obejmuje si rkami i 164

pod wpywem silnych emocji koysze si na boki. Jeli kobieta nie znajduje pocieszenia w objciach innej, dzielcej z ni cierpienie, sama udziela sobie pocieszenia, oplatajc si rkami i koyszc delikatnie w przd i w ty, jak robiaby to matka z przeraonym dzieckiem. Jest to przykad skrajny, ale wszyscy niemal codziennie robimy co podobnego, krzyujc rce na wasnych piersiach. Sytuacja nie jest wtedy a tak dramatyczna, tote skrzyowanie rk na piersi jest duo bardziej umiarkowan form samo obejmowania si ni pene oplatanie si rkami w chwilach niedoli. Niemniej jest to agodny i czsty przejaw autointymnoci, ktry daje nam do duo zadowolenia, gdy jestemy w postawie defensywnej. Rozmawiajc w grupie niezbyt nam znanych osb, na przykad na przyjciu czy podczas jakiego innego spotkania towarzyskiego, gdy jedna z tych osb zblia si do nas na "niewygodn" dla nas odlego, czujemy si nieco lepiej, unoszc rce i krzyujc je na piersi. Zazwyczaj prawie nie zdajemy sobie sprawy, e wykonujemy taki gest albo e ma on co wsplnego z tym, co si wok nas dzieje, ale ze wzgldu na swoje skutki gest ten sta si nie uwiadomionym sygnaem towarzyskim. Na przykad mczyzna, ktry chce zagrodzi wejcie intruzom, staje przed drzwiami i krzyuje rce na piersiach, mwic: "Nikt nie wejdzie do rodka". Skrzyowanie rk, sprawiajc satysfakcj wykonujcemu, jest zarazem ostrzeeniem dla tych, ktrzy stoj przed nim. W rzeczywistoci jest to sygna, e wykonujcy ten gest czowiek wyklucza ich ze swoich obj, bo czuje si wystarczajco pokrzepiony, obejmujc samego siebie. Innym przejawem intymnoci, ktremu si codziennie oddajemy, jest co, co mona opisa jako "trzymanie si za rce z samym sob". Jedna rka funkcjonuje wwczas jako nasza wasna, druga za, ktra jej dotyka lub j chwyta -jako rka jakiego wyimaginowanego partnera. W zalenoci od natenia emocji robimy to na kilka sposobw. Gdy na przykad jestemy w nastroju szczeglnie sprzyjajcym silnemu trzymaniu si za rce z kim rzeczywicie istniejcym, czsto splatamy z t osob rce palcami, przez co interakcja staje si bardziej wica i bardziej zoona. W braku partnera moemy odtworzy wraenie, splatajc palce lewej rki z palcami prawej. W chwilach napi robimy to niekiedy i z tak si, e powstaj na rkach widoczne biae plamy. Rwnie silnie moemy oddziaywa na nisze partie ciaa, siadajc tak, e jedn nog ciasno oplatamy drug. Zakadanie nogi na nog take dostarcza nam sporo zadowolenia, gdy wystpuje wtedy silny nacisk jednej czci ciaa na inn, co, jak si wydaje, dodaje nam pewnoci siebie, przypominajc tamten kojcy ucisk, gdy nasze nogi tkwiy w objciach naszych rodzicw.

165

W czasach wiktoriaskich damom, zgodnie z obowizujc wwczas etykiet, w miejscach publicznych i sytuacjach towarzyskich nie wolno byo zakada nogi na nog. Mczyni cieszyli si wiksz swobod w tym wzgldzie, ale i im nie wypadao obejmowa sobie kolan czy stp. Obecnie nie obowizuj takie ograniczenia, a wyrywkowe obliczenia dotyczce zakadania nogi na nog wykazuj, e w 53 procentach robi to kobiety, a w 47 procentach mczyni, z czego wynika, e zrnicowanie pod wzgldem pci nie przetrwao prby czasu. Istniej tu jednak dwa elementy wyranie zalene od pci. Umieszczenie kostki jednej nogi na kolanie lub na udzie drugiej jest zachowaniem prawie wycznie mskim, moe dlatego, e u kobiet oznaczaoby to nadmiern ekspozycj okolic krocza. Ciekawe, e odnosi si to rwnie do kobiet, ktre maj na sobie spodnie, co moe oznacza, e kobieta w spodniach czuje si tak, jakby miaa na sobie spdniczk. Drugim elementem, ktry rni kobiety i mczyzn, jest pozycja stp. Po zaoeniu nogi na nog stopa nogi "grnej" utrzymuje kontakt z nog "doln" prawie wycznie u kobiet. (Nie dotyczy to skrzyowania ng na poziomie kostek, w ktrym stopy musz si ze sob styka z natury rzeczy, a ktre wystpuje niezalenie od pci). Bardziej intymnym kontaktem z nogami jest ich obejmowanie. Najbardziej intensywn form jest takie uniesienie ud, e dotyka si nimi do pochylonej jednoczenie klatki piersiowej. Nacisk jest jeszcze wikszy, gdy pozycji tej towarzyszy uchwycenie si rkami za kolana lub podudzia. Moemy take pochyli gow do kolan, a na nich oprze podbrdek lub policzek. Wwczas podkurczone nogi su jako substytut tuowia wyimaginowanego partnera, przy czym kolana wystpuj w roli klatki piersiowej lub barkw. Jest to zachowanie waciwe gwnie kobietom. Wyrywkowe obserwacje wykazuj, e pozycj tak przyjmuj w 95 procentach kobiety, a jedynie w 5 procentach mczyni. Innym typowo kobiecym gestem jest chwytanie si rk za udo, bowiem analiza duej liczby przykadw wykazaa, e kontakt tego typu w 91 procentach wystpuje wrd kobiet i tylko w 9 procentach wrd mczyzn. Jak si wydaje, gest ten ma w sobie element erotyczny, polegajcy na tym, e rka kobiety bierze na siebie rol rki mskiej umieszczonej na udzie kobiety, co jest typowym dla zalecajcych si mczyzn sposobem poszukiwania kontaktu seksualnego z kobiet. W dotychczas omawianych przejawach autointymnoci aktywnymi czciami ciaa byy prawie zawsze rce i ramiona, a niekiedy nogi, ale istniej te inne moliwoci. Czasami celowo pochyla si gow, opierajc j lub przyciskajc do ramienia, przy czym w kontakcie uczestniczy policzek, podbrdek lub broda. W tym gecie rami wystpuje w roli symbolicznej klatki piersiowej lub barku wyimaginowanego partnera. Kolejny przykad to 166

jzyk, ktrym mona pieci wargi lub jak inn cz ciaa, a niektre kobiety potrafi nawet dotyka nim wasnych brodawek sutkowych. Do omwienia pozosta jeszcze jeden wany rodzaj auto intymnoci, a jest nim stymulacja autoerotyczna nazywana zwykle masturbacj. Samo okrelenie, jak si zdaje, pochodzi od wyrazu manustupare -"plugawi za pomoc rki", co odzwierciedla fakt, e najczciej spotykana metoda auto-stymulacji seksualnej polega na kontakcie rka-genitalia. U mczyzn oznacza to zazwyczaj uchwycenie doni czonka i rytmiczne poruszanie rk w gr i w d. Rka odgrywa wtedy jednoczenie dwie role symboliczne. Ruchy w gr i w d wzdu czonka naladuj ruchy kopulacyjne samego mczyzny, natomiast obejmujca czonek do suy jako pseudopochwa. Odpowiednia czynno u kobiet polega na pocieraniu echtaczki palcami. Palce funkcjonuj tu jako substytuty rytmicznego nacisku wywieranego porednio na echtaczk dziki rytmicznym ruchom kopulacyjnym mczyzny. Inne metody stosowane przez kobiety polegaj na pocieraniu warg sromowych lub rytmicznym wsuwaniu palcw do pochwy, kiedy to palce su za substytuty mskiego czonka. Jeszcze inn technik jest pocieranie ud, podczas ktrego uda przyciskaj si do siebie, czemu towarzyszy napinanie i rozlunianie wewntrznych mini i rytmiczny nacisk na cinite genitalia. Badania prowadzone w poowie biecego stulecia wykazay, e masturbacja jest niezmiernie czst form autointymnoci i e znakomita wikszo ludzi oddaje si jej w jakim okresie ycia. Chocia zjawisko to zawsze stanowio tylko zaledwie nie szkodliwy substytut interpersonalnego aktu pciowego, spoeczestwo odnosio si do niego rnie w rnych okresach historii. Jak si zdaje, masturbacja bya powszechnie praktykowana przez plemiona pierwotne, ale zazwyczaj traktowano j wwczas jako co humorystycznego i wskazujcego na nieudolno w normalnym wspyciu. Zupenie inny i znacznie mniej zdrowy pogld panowa w dawnych wiekach w naszych kulturach, kiedy podejmowano powane wysiki, aby cakowicie stumi u ludzi te skonnoci. W osiemnastym wieku masturbacja zostaa potpiona jako "ohydny grzech samo plugawienia si". W dziewitnastym wieku staa si "potwornym i wyniszczajcym naogiem samogwatu", a w czasach wiktoriaskich modym damom nie wolno byo si podmywa, gdy wymagao to pocierania genitaliw, co, wykonywane regularnie, mogoby "wywoa nieczyste myli". Grzeszny bidet francuski nie zosta wpuszczony na teren Anglii. W pierwszych latach dwudziestego wieku masturbacja przestaa budzi groz, otrzymujc tylko miano "brzydkiego naogu", ale autorytety religijne byy powanie zaniepokojone tym, e mg on dostarcza onanicie satysfakcji zmysowej. Dopuszczano jednak, e "wydzielanie nasienia dla celw medycznych moe by zgodne z prawem, jeli tylko nastpuje bez 167

uzyskania przyjemnoci". Pod koniec pierwszej poowy dwudziestego wieku stosunek do masturbacji uleg radykalnej zmianie i wreszcie zdecydowanie oznajmiono, e jest to "rzecz normalna i nieszkodliwa dla osb w kadym wieku". W ubiegym dwudziestoleciu kultywowano to nowe podejcie, a wreszcie w roku 1971 powany magazyn dla kobiet mg sobie pozwoli na umieszczenie w dziale porad nastpujcej opinii, ktra zdumiaaby czytelnikw epoki wiktoriaskiej: "Masturbacja... jest praktyk rozsdn, normaln i zdrow... wiczysz swoje ciao, aby stao si wspaniaym instrumentem mioci. Onanizuj si, ile dusza zapragnie". Dzisiejszy modociany, ktry przy braku moliwoci normalnego wspycia ma ochot uwolni si od napicia, stosujc t form autointymnoci seksualnej, jest w szczliwym pooeniu. Modocianemu yjcemu w dawniejszych czasach nie tylko nie pozwalano swobodnie oddawa si tej czynnoci, ale za jej uprawianie surowo go karano. W ostatnich dwch stuleciach stosowano cay szereg niekiedy zupenie dla nas niewiarygodnych surowych ogranicze. Modemu zoczycy zakadano na przykad srebrn obrczk na specjalnie przekuty w tym celu napletek. Inn moliwoci byo zaoenie na czonek kolczastej opaski, ktra kua, gdy tylko zacz on ulega wzwodowi. Zalecanym "lekarstwem" bywao smarowanie czonka czerwon maci rtciow, dziki czemu pokrywa si on pcherzami. Dojrzewajce dzieci pci obojga zmuszano niekiedy do spania z rkami zwizanymi lub przywizanymi do ka, aby zapobiec nocnym "zabawom z samym sob". Czasami nakadano im te uwspczenione wersje pasw cnoty. Mode niewiasty musiay znosi okaleczenia echtaczki spowodowane jej przypalaniem albo cakowitym chirurgicznym usuniciem, modziecom za niektre autorytety medyczne zalecay obrzezanie jako rodek na wyzwolenie si ze "zowrogiego naogu" autostymulacji. Na szczcie, z jednym wyjtkiem, jakim jest obrzezanie, aden z tych bolesnych i niebezpiecznych zwyczajw nie jest dzi powszechnie praktykowany. Jak si wydaje, starowiecka dno spoeczestwa do okaleczania swojego dorastajcego potomstwa zostaa wreszcie poskromiona. Pamitajc o tym, warto teraz zrobi ma dygresj i zastanowi si, dlaczego ta oglna zmiana nie obejmuje stosunku do owego dziwnego rytuau obrzezania. Obecnie nie uzasadnia si go ju potrzeb przeciwdziaania masturbacji. Napletek noworodka pci mskiej usuwa si z przyczyn "religijnych, medycznych lub higienicznych". Czstotliwo tego zabiegu jest rna w rnych krajach. Panuje opinia, e w Wielkiej Brytanii zabieg ten wykonuje si u mniej ni poowy noworodkw pci mskiej, natomiast w Stanach Zjednoczonych wedle niektrych rde liczba ta siga a 85 procent.

168

Medycznym uzasadnieniem usunicia napletka jest opinia, e w ten sposb zapobiega si pewnym (niezmiernie rzadkim) chorobom. Zdarzaj si one jednak tylko wtedy, gdy nie pozbawiony napletka czowiek zaniedbuje utrzymywanie czonka w czystoci przez proste cignicie napletka i umycie odzi. Gdy robi si to regularnie, wedug autorytetw medycznych zagroenie schorzeniem jest identyczne u osb obrzezanych i nieobrzezanych. Poniewa w wikszoci obrzezanie nie jest wykonywane z przyczyn religijnych i nie uzasadniaj go dostatecznie wzgldy medyczne, prawdziwa przyczyna tych tysicy okalecze organu pciowego wykonywanych kadego roku na mskich noworodkach pozostaje zagadk. Okrelony ostatnio przez jednego z lekarzy amerykaskich jako "gwat na mskim czonku", zabieg ten wydaje si przeytkiem po dawno minionych kulturach. Od najdawniejszych czasw by on powszechnie wykonywany wrd plemion afrykaskich i zosta przejty przez staroytny Egipt, gdzie kapani-lekarze dbali o to, by aden szanujcy si osobnik pci mskiej nie zachowa swojego napletka. Z powodu stygmatu spoecznego zwizanego z nieobrzezaniem napletka ydzi przejli ten rytua od Egipcjan i uczynili go jeszcze bardziej obowizujcym dla wszystkich mskich wyznawcw swojej religii. Gdy zacz on obowizywa jako "prawo" spoeczne i religijne, zapomniano, na czym polegao jego pierwotne znaczenie, i obecnie nieatwo dotrze do jego waciwych rde. Nawet u plemion afrykaskich, gdzie stanowi on cz skomplikowanego ceremoniau inicjacyjnego, mwi si o nim zwykle po prostu jako o "obyczaju", ale wspczeni badacze proponuj tu szereg rnych wyjanie. Jedna z tych koncepcji gosi, e napletek mski by uwaany za atrybut kobiecoci, zapewne dlatego, e zakrywa od organu mskiego, podobnie jak wargi sromowe zakrywaj eski otwr rodny. Zgodnie z tym sposobem mylenia echtaczk uznawano za organ mski, gdy wic chopcy i dziewczyny osigali wiek dojrzaoci pciowej, mogli osign wyszy stopie wiernoci idealnemu obrazowi swojej pci przez usunicie niestosownych atrybutw pci przeciwnej. Innym proponowanym wyjanieniem byo to, e zrzucenie napletka ma by symboliczn imitacj zrzucenia skry przez wa, co, jak powszechnie sdzono, miao czyni wa niemiertelnym, poniewa po kadym zrzuceniu skry pojawia si on w nowym blasku. Symboliczne rwnanie byo tu do proste: w = fallus, skra wa = napletek. Istnieje jeszcze wiele pomysowych wyjanie, ale gdy na zjawisko okaleczenia pciowego patrzy si jako na cao, wszystkie one wydaj si nieprzekonujce. Wczeniej czy pniej, w takiej czy innej postaci zwyczaj ten zagoci niemal w kadym zaktku globu w tysicach rnych kultur. Nie zawsze polega on na zwykym usuniciu napletka czy 169

echtaczki. Niekiedy usuwano wikszy fragment lub te okaleczenie polegao raczej na naciciu czy rozciciu ni na usuniciu. W niektrych plemionach dziewczynk lub kobiet odzierano nie tylko z echtaczki, ale i z warg sromowych, a w innych chopca lub mczyzn w bolesny sposb pozbawiano caej skry pokrywajcej podbrzusze, okolice miednicy, krocze i wewntrzn powierzchni ng, albo te poddawano go cikiemu dowiadczeniu w postaci rozcicia czonka na p na caej jego dugoci. Jedynym wsplnym czynnikiem wydaje si to, e doroli dopuszczali si mechanicznego uszkadzania genitaliw swojego potomstwa. Dlaczego ten przejaw agresji dorosych w postaci obrzezania przetrwa do dzi? Kwestia ta wymaga dokadniejszego zbadania przez wspczesn medycyn. Od ubiegego wieku, kiedy to podejmowano drastyczne rodki przeciw masturbacji, mode kobiety nie byy ju poddawane takim dowiadczeniom, zapewne dlatego, e inaczej ni u chopcw, nie istniay adne wzgldy higieniczne, ktre mogyby uzasadnia usuwanie jakichkolwiek fragmentw kobiecych narzdw pciowych. Gdyby uznano, e echtaczka jest czym niehigienicznym, i w ten sposb znaleziono medyczne uzasadnienie dla jej usuwania, kobieta zostaaby w duej mierze pozbawiona moliwoci reagowania na bodce seksualne. Natomiast wykonane ostatnio dokadne badania wykazay, e w wyniku usunicia napletka prcie niewiele lub nic nie traci ze swojej wraliwoci i dlatego mczyni okaleczeni w ten sposb przez wspczesnych nastpcw dawnych znachorw nie dowiadczaj przynajmniej ubytku swojej sprawnoci seksualnej. Te same wspczesne badania wykazuj naturalnie kompletn baamutno dawnych argumentw na rzecz zapobiegania masturbacji za pomoc chirurgicznego usuwania napletka. Okaleczony czy nie okaleczony, mczyzna potrafi bez przeszkd osign zadowolenie seksualne dziki samotnemu oddawaniu si autointymnoci seksualnej. Sumujc, mona by wic powiedzie, e chocia w spoecznociach

"cywilizowanych" zaniechano pradawnych zabiegw na czonku, obrzezanie przetrwao w tak szerokim zakresie, gdy jest to jedyny zabieg, ktry nie upoledza aktywnoci seksualnej i ktry uzyska jednoczenie szacown przykrywk w postaci uzasadnienia medycznego. Wracajc do samej masturbacji, pozostaje jeszcze kwestia, czy w atmosferze wieo zdobytej swobody, w ktrej pod koniec dwudziestego wieku odbywa si mog praktyki samo stymulacyjne, istniej jeszcze jakie czyhajce na nas niebezpieczestwa? Jeli artykuy w popularnych magazynach radz nam: "onanizuj si, ile dusza zapragnie", to moe wahado wychylio si zbyt daleko? Jasne, e dawniejsze absurdy na temat masturbacji, ktre wyrzdziy tyle szkd, naleao odrzuci, co wanie bardzo skutecznie uczyniono. Moe 170

jednak, pozbywszy si nonsensownych pogldw, poszlimy zbyt daleko w przeciwnym kierunku. Przecie mimo wszystko masturbacja, podobnie jak inne substytuty aktywnoci spoeczno-towarzyskiej, omawiane w poprzednich rozdziaach, jest mniej wartociow form intymnoci. Wszystko, co robi si samemu, a co jest namiastk czego, co robi si z inn osob, musi by z koniecznoci gorsze ni autentyczny akt intymnoci cielesnej, a zasada ta odnosi si zarwno do masturbacji jak do kadej innej formy autointymnoci. Gdy nie ma szans na nic lepszego, wtedy rzecz jasna nie istnieje aden rzeczowy argument przeciwko takim czynnociom zastpczym. Przypumy jednak, e jest nadzieja na co lepszego w bliskiej przyszoci, czy nie powstaje wtedy niebezpieczestwo obsesyjnego przywizania si do mniej wartociowych aktw zastpczych, ktre potem utrudniaj przejcie do waciwego wspycia? We wspczesnym poradnictwie dla onanizujcych si kobiet podkrela si, e kada kobieta powinna wypracowa sobie wasny styl masturbacji i e naley zarezerwowa kilka godzin w tygodniu na wyprbowanie nowego wzorca reagowania. Informuje si j, e gdy ju tak wytrenuje wasne ciao, bdzie moga wskazywa mczynie pozycje dostarczajce jej maksymalnych dozna podczas stosunkw. Takie podejcie jest przynajmniej uczciwe: kobieta wypracowuje sobie i ustala zadowalajcy j wzorzec, a potem ju od mczyzny zaley, czy bdzie j w stanie odpowiednio obsuy. Tak wytrenowane ciao kobiety ma si sta "wspaniaym instrumentem mioci". By moe, jest to znakomite jako system dostarczajcy samotnej czy sfrustrowanej kobiecie wielkich satysfakcji seksualnych, ale jako sposb na wzbogacanie uczu miosnych pozostawia chyba co nieco do yczenia. Cakowicie pomija si tu fakt, e akt pciowy u ludzi jest czym wicej ni wiadczeniem sobie usug seksualnych. Traktowanie intensywnych i wzajemnych przejaww intymnoci cielesnej wedug ustalonych wczeniej wzorcw opartych na schemacie zapotrzebowaniezaspokojenie jest stawianiem sprawy na gowie. Nie jest to wcale lepsze od sytuacji, gdy msk aktywno traktuje si jako substytut masturbacji -zamiast odwrotnie. Podobnie gdy mczyzna ulegnie obsesji na punkcie jakiego szczeglnego rodzaju masturbacji rcznej, moe zacz traktowa kobiec pochw jako substytut wasnej rki -zamiast odwrotnie. Takie podejcie do aktu pciowego oznacza zredukowanie partnera do roli urzdzenia pobudzajcego, zamiast traktowa go jako kochajc, penowartociow istot w intymnym zwizku. Zbytnie akcentowanie znaczenia zaawansowanych technik masturbacyjnych nie jest wic chyba czym tak zupenie niewinnym, jak pragnie to nam wmwi wspczesny "nowy liberalizm".

171

Co powiedziawszy, musz jednak z caym naciskiem podkreli, e takie ostrzeenie nie moe by traktowane jako pretekst do ponownego wprowadzenia dawnych ogranicze, u podoa ktrych leao poczucie winy i ktre zakazyway praktykowania autointymnoci. Jeli nawet wahado wychylio si nieco zbyt daleko, znajdujemy si w duo lepszej sytuacji ni nasi niedawni przodkowie i powinnimy by wdziczni dwudziestowiecznym reformatorom w dziedzinie seksualizmu, dziki ktrym stao si to moliwe. Prawdopodobnie groba obsesji na punkcie autointymnoci nie bdzie zbyt powana. Gdy dwoje ludzi kocha si naprawd, intensywno uczuciowa ich zwizku zdoa zapewne odsun na margines wszystkie dotychczasowe wzorce samotnego zaspokajania wasnych potrzeb i umoliwi coraz wikszy i nieskrpowany wzrost wzajemnych interakcji seksualnych. Jeli ich zwizek jest zbyt saby i stanie si inaczej, to przynajmniej bd mogli cieszy si wzajemn wymian finezyjnych przejaww stymulacji erotycznej. Jest to duo lepsze ni sytuacja z czasw wiktoriaskich, kiedy maonkowie uwaali, e musz jak najszybciej "speni ten przykry obowizek", zanim bogo zapadn w sen.

172

9. POWRT DO INTYMNOCI
Rodzc si, wchodzimy w intymny i cisy zwizek, jakim jest kontakt cielesny z matk. Rosnc, stykamy si ze wiatem i dokonujemy eksploracji, ale od czasu do czasu wracamy w matczyne objcia w poszukiwaniu schronienia i bezpieczestwa. Wreszcie wyrywamy si na wolno i stajemy samotnie przed wiatem ludzi dorosych. Wkrtce zaczynamy szuka nowej wizi i znw wracamy do stanu intymnoci z ukochan osob, ktra zostaje naszym towarzyszem ycia. Znw mamy bezpieczn baz, z ktrej dokonujemy naszych eksploracji. Gdy w ktrym stadium tej sekwencji nasze intymne zwizki nas zawodz, presje ycia staj si trudne do zniesienia. Rozwizujemy ten problem, poszukujc Substytutw intymnoci. Oddajemy si dziaalnoci spoecznej i towarzyskiej, ktra dostarcza brakujcych nam odpowiednich kontaktw cielesnych, albo uciekamy si do zwierztka domowego, ktre zastpuje nam czowieka jako partnera. Wakujc pozycj intymnego towarzysza zajmuj te czasem przedmioty nieoywione, a czasem, w sytuacjach ekstremalnych, sigamy do intymnoci z wasnym ciaem -wtedy piecimy i obejmujemy samych siebie, jakbymy byli dwojgiem ludzi. Te rne moliwoci prawdziwej intymnoci mona oczywicie traktowa jako mie dodatki do naszych dowiadcze w dziedzinie dotyku, ale dla wielu osb staj si one niestety niezbdnymi elementami zastpczymi. Rozwizanie jest tu do oczywiste. Jeli typowy dorosy czowiek tak bardzo potrzebuje intymnych kontaktw, musi si odsoni i otworzy na przyjazne gesty ze strony innych ludzi. Nie moe y wedug zasady: "Zajmuj si tylko sob, trzymaj si na odlego, nie dotykaj, nie folguj sobie i nigdy nie okazuj swoich uczu". Przeciw tej prostej prawdzie silnie dziaa niestety kilka czynnikw. Najwaniejszym z nich jest nienaturalnie rozronite i przeludnione spoeczestwo, w ktrym czowiek yje. Jest on otoczony przez ludzi obcych i prawie obcych, ktrym nie moe ufa, a jest ich taka masa, e jest on w stanie nawiza wizi emocjonalne jedynie z niewielkim ich uamkiem. W stosunku do pozostaych swoje przejawy intymnoci musi ograniczy do minimum. Ich blisko fizyczna podczas wykonywania codziennych zaj wymaga nienaturalnego wprost stopnia powcigliwoci. Gdy czowiek posidzie t umiejtno, caa jego sfera intymnoci bdzie podlega coraz wikszym zahamowaniom, nawet w stosunku do osb bliskich. yjcemu w takich warunkach -oddalenia cielesnego i braku intymnoci wspczesnemu mieszkacowi miasta grozi, e bdzie zym ojcem czy z matk.

173

Powcigajc swoje kontakty z wasnymi dziemi w okresie kilku pierwszych lat ich ycia, moe on uniemoliwi im pniejsze tworzenie silnych wizi. Gdy rodzice, prbujc usprawiedliwi swoje powcigliwe zachowanie, zdoaj znale jakie oficjalne

uzasadnienie, pomaga im ono oczywicie uspokoi wasne sumienie. Takie uzasadnienia niestety czasem si znajduj, co zgubnie wpywa na rozwj stosunkw midzy czonkami rodziny. N a specjaln wzmiank zasuguje pewna skrajna postawa w tym wzgldzie, mianowicie watsonowska metoda wychowywania dzieci. Nazwana tak od nazwiska swojego krzewiciela, znanego psychologa amerykaskiego, miaa ona wielu zwolennikw na pocztku naszego wieku. Aby w peni zrozumie charakter pogldw Watsona, warto przytoczy obszerny fragment jego porad dla rodzicw. Oto co, midzy innymi, mia on do powiedzenia: "Gdy matki cauj swoje dzieci, podnosz je i koysz, pieszcz i podrzucaj na kolanach, to po prostu nie wiedz, e tak oto powoli tworz istot ludzk cakowicie niezdoln do zmagania si ze wiatem, w ktrym pniej bdzie musiaa y... Istnieje rozsdna metoda traktowania dzieci. Traktuj je jak modych dorosych... Nigdy ich nie obejmuj i nie cauj, nigdy nie pozwalaj im siada ci na kolanach. Jeli ju musisz, pocauj je raz na dobranoc w czoo... Czy w caym swoim postpowaniu z dzieckiem matka nie potrafi si nauczy zastpowa pocaunku i ucisku, brania na rce i pieszczot dobrym sowem i umiechem?.. Jeli nie masz piastunki i nie moesz pozostawi dziecka samego, po je w ogrdku za domem, niech tam spdzi wiksz cz dnia. Stwrz dziecku bezpieczn przestrze, aby mie pewno, e nie stanie mu si nic zego. Postpuj tak od chwili narodzin dziecka Jeli masz zbyt czue serce i nie potrafisz si powstrzyma od obserwowania dziecka, zainstaluj w drzwiach judasza albo jaki peryskop, eby moga patrze na dziecko, nie bdc przez nie widziana Na koniec -naucz si mwi bez zdrobnie i wyrae pieszczotliwych". Poniewa opis ten dotyczy traktowania dziecka tak jak osoby dorosej, wynika z niego oczywicie, e typowi doroli, wychowywani metod watsonowsk, nigdy si nie cauj i nie obejmuj, a przez cae ycie ogldaj si nawzajem tylko przez metaforyczne judasze. Oczywicie na co dzie to wanie jestemy zmuszeni robi w stosunku do otaczajcych nas obcych, ale zalecanie czego takiego jako prawidowego postpowania rodzicw wobec dzieci mona agodnie okreli jako osobliwo. Watsonowskie podejcie do wychowywania dzieci opierao si na pogldzie behawiorystycznym, ktry gosi, e w czowieku, by znw posuy si cytatem, "nie istniej adne instynkty. We wczesnym wieku wbudowujemy w siebie wszystko to, co ma si pniej pojawi... nie istnieje wewntrz nas nic, co si potem moe rozwin". Wynikao z tego, i 174

aby mg powsta zdyscyplinowany dorosy, naley zaczyna od zdyscyplinowania noworodka. Opnienie tego procesu mogoby spowodowa powstanie "zych nawykw", ktre byyby potem trudne do wyplenienia. Postawa ta, oparta na z gruntu faszywej interpretacji naturalnego rozwoju zachowa czowieka w wieku niemowlcym i dziecicym, byaby po prostu groteskow ciekawostk historyczn, gdyby nie to, e jeszcze dzi mona si z ni sporadycznie zetkn. Poniewa doktryna ta wci jeszcze pokutuje, naley przyjrze si jej nieco dokadniej. Swoje uporczywe trwanie zawdzicza ona gwnie temu, e jest metod, ktra w pewien sposb sama siebie uwiecznia. Gdy tak nienaturalnie traktuje si mae dziecko, zaczyna ono czu si z gruntu niepewnie. Jego wielkie zapotrzebowanie na intymno cielesn przyprawia je o nieustann frustracj i cige sankcje. Pacz pozostaje nie zauwaony. Nie majc innego wyjcia, dziecko uczy si jednak i przystosowuje. Przyucza si, a przy tym ronie. Jedyny szkopu polega na tym, e w caym swoim przyszym yciu czowiek ten bdzie mia trudnoci z zaufaniem komukolwiek. Poniewa jego popd do kochania i bycia kochanym zosta w tak wczesnej fazie zablokowany, mechanizm kochania pozostanie na zawsze uszkodzony. Poniewa jego zwizek z rodzicami mia charakter transakcji, Wszystkie jego pniejsze zaangaowania osobiste bd si rozwijay w ten sam sposb. Nie bdzie mg nawet skorzysta z moliwoci zachowywania si jak nieczuy automat, poniewa wewntrz wci bdzie odczuwa wzbierajc w nim podstawow potrzeb biologiczn -potrzeb kochania, ale nie bdzie w stanie znale drogi jej ujcia. Jak uscha koczyna, ktrej nie mona cakowicie amputowa, potrzeba ta bdzie mu wci sprawiaa bl. Jeli pod presj konwencji spoecznych osobnik taki zawrze zwizek maeski i spodzi potomstwo, bdzie ono prawdopodobnie traktowane w ten sam sposb, gdy teraz z kolei objawi si niezdolno do prawdziwej mioci rodzicielskiej. Znajduje to potwierdzenie w dowiadczeniach z mapami. Gdy ma mapk wychowuje si, pozbawiajc j czuych przejaww intymnoci ze strony matki, zostaje ona potem z matk. Wielu rodzicom watsonowski reim wydawa si atrakcyjny, ale troch zbyt skrajny. Dlatego te stosowali jego zagodzon i zmodyfikowan wersj. Raz bywali wic dla dziecka surowi, a za chwil mu ulegali. W pewnych sprawach stosowali ostr dyscyplin, a w innych okolicznociach obdarzali dziecko pieszczotami. Zostawiali paczce dziecko w eczku, to znw obsypywali je kosztownymi zabawkami i pieszczotami. Skutkiem tego dziecko, cakowicie zdezorientowane, wyrastao na tak zwane "zepsute dziecko", Kolejny bd polega na tym, e owo "zepsucie" przypisywano nie dezorientacji czy czynnikom dyscyplinujcym we wczesnym okresie niemowlcym, lecz jedynie owym momentom "agodnoci". Rodzice 175

mwili sobie, e gdyby przestrzegali ostrego reimu i nie ulegali tak czsto, wszystko byoby w porzdku. Dorastajcemu dziecku, teraz ju grymanemu i wymagajcemu, kazano "dobrze si zachowywa" i zaostrzano dyscyplin. Rezultatem tego, zarwno w tej fazie jak i pniej, byy zo i bunt. Dziecko takie zaznawao mioci w owych "agodniejszych" momentach, ale wwczas, jakby pokazawszy mu wejcie, zatrzaskiwano mu drzwi przed nosem. Dziecko wiedziao, jak naley kocha, ale samo nie byo dostatecznie kochane; pniej, buntujc si wielokrotnie, chciao sprawdzi rodzicw, w nadziei e uda mu si wreszcie kiedy udowodni ich mio do niego bez wzgldu na to, co robi -e rodzice kochaj je dla niego samego, a nie ze wzgldu na jego "dobre zachowanie". Nazbyt czsto reakcja rodzicw przeczya tym oczekiwaniom. Nawet jeli dorana reakcja bya zgodna z oczekiwaniami i rodzice wybaczyli jaki najnowszy eksces, dziecko wci nie mogo uwierzy, e wszystko jest w porzdku. Wczesne wpojenia odcisny si zbyt gbokim pitnem, a powtarzajce si dawniej momenty zaostrzonej dyscypliny nie kojarzyy si w umyle dziecka z mioci. Dlatego dziecko w dalszym cigu sprawdzao rodzicw, brnc coraz dalej i rozpaczliwie prbujc udowodni, e mimo wszystko, jest przez nich kochane. Wwczas rodzice, stojc w obliczu zupenego chaosu, albo ostatecznie i na stae zaostrzali dyscyplin, potwierdzajc tym najgorsze obawy dziecka, albo coraz czciej ulegali i z powodu rodzcego si w nich poczucia winy tolerowali zachowania antyspoeczne. "Gdzie popenilimy bd, dlaczego ponielimy klsk? Przecie dalimy ci wszystko". Wszystkiego tego mona byo unikn, gdyby dziecko byo traktowane od pocztku jak dziecko, a nie jak "mody dorosy". W pierwszych latach ycia dziecko wymaga mioci totalnej, i tylko takiej. Nie prbuje ono "zdoby nad tob przewagi", ale potrzebuje wszystkiego najlepszego, co moe od ciebie otrzyma. Nie zestresowana matka, ktra w dziecistwie sama nie ulega adnym deformacjom, ma w sobie naturalny popd do dawania z siebie wszystkiego co najlepsze i wanie dlatego zwolennik ostrej dyscypliny musi nieustannie ostrzega matki przed uleganiem owym "sabociom ", ktre -eby uy ulubionego okrelenia zwolennikw Watsona -"poruszaj w nich najczulsze struny". Natomiast matka zestresowana, ulegajca napiciom waciwym wspczesnemu stylowi ycia, bdzie miaa trudnoci, ale i wwczas moe zbliy si do ideau, by wychowa szczliwe i w peni kochane dziecko, nie uciekajc si do sztucznie narzuconego reimu. Tak wychowane dziecko nie tylko nie bdzie "dzieckiem zepsutym ", ale bdzie wyrasta na jednostk coraz bardziej niezalen, kochajc i pozbawion zahamowa w 176

poznawaniu ekscytujcego wiata, ktry j otacza. Pierwsze miesice ycia utwierdziy w nim bowiem przewiadczenie o istnieniu prawdziwie pewnej i bezpiecznej bazy, z ktrej mona dokonywa eksploratorskich wypadw. I znw znajduje to potwierdzenie w dowiadczeniach z mapami. Kochane przez matk mapie niemowl z ochot podejmuje zabaw i bada swoje otoczenie. Potomstwo nie kochajcej matki jest niemiae i nerwowe. Przeczy to wic watsonowskim przewidywaniom, wedle ktrych "nadmiar" wczesnej mioci, rozumianej w intymnym sensie cielesnym, doprowadzi w pniejszych latach do uformowania istoty mikkiej i zalenej. Kam zadaje tym teoriom ju obserwacja dziecka trzyletniego. Dziecko, ktremu nie szczdzono mioci w pierwszych dwch latach ycia, ju wtedy zaczyna pokazywa swoje moliwoci, z wielk energi, cho moe nieco chwiejnie, wyruszajc w wiat. To, e zacznie paka upadszy na buzi, staje si wtedy mniej, a nie bardziej prawdopodobne. Dziecko, ktre mniej kochano, a wicej dyscyplinowano, gdy byo zupenie malutkie, ma w sobie mniej ducha przygody, jest mniej ciekawe tego, co widzi, i mniej skonne do podejmowania pierwszych wasnych i niezalenych, cho jeszcze niezbornych dziaa. Innymi sowy, po nawizaniu w pierwszych dwch latach ycia zwizku opartego na penej mioci dziecko jest gotowe, by przej do nastpnego etapu rozwoju. W tej pniejszej fazie jego niepohamowany pd do eksplorowania wiata bdzie wymaga pewnego zdyscyplinowania ze strony rodzicw. To, co byo nieprawidowe w okresie niemowlctwa, teraz staje si prawidowe. Watsonowski krytycyzm wobec nadopiekuczych rodzicw, trzscych si nad swymi nieco ju starszymi dziemi jest w pewnym stopniu uzasadniony, ale caa ironia tkwi w tym, e taka nadopiekuczo jest prawdopodobnie reakcj na szkody spowodowane przez wczeniejsze wiczenie niemowlcia wedle zalece Watsona. Prawdziwie kochane dziecko nie bdzie prawdopodobnie prowokowa takich postaw. Dorosy, ktry jako dziecko w pierwszej fazie totalnej mioci by poczony z rodzicami silnymi wizami, w swoim pniejszym yciu, jako mody dorosy, bdzie te lepiej wyposaony, by utworzy silne wizy seksualne i wychodzc z tej nowej "bezpiecznej bazy", dalej dokonywa eksploracji, a take prowadzi aktywne, otwarte ycie spoecznotowarzyskie. To prawda, e w fazie poprzedzajcej tworzenie si dorosych wizw bdzie te on czy ona wykazywa wicej skonnoci do poszukiwa w sferze seksu. Wszelkie eksploracje bd wwczas szczeglnie wane, a sfera seksu nie bdzie wyjtkiem. Lecz jeli jednostce we wczeniejszym yciu dane byo naturalnie przechodzi przez kolejne fazy, to wkrtce eksploracje seksualne doprowadz j do utworzenia zwizku pary i silnych wizi

177

uczuciowych, a tym samym powrotu do rnorodnych przejaww intymnoci cielesnej, typowych dla mioci okresu niemowlctwa. Modzi doroli, ktrzy zakadajc nowe rodziny, ciesz si w ich onie woln od zahamowa intymnoci, bd atwiej mogli stawi czoo surowemu i bezosobowemu wiatu zewntrznemu. Jako ludzie ju z kim zwizani, a nie dopiero dcy do zwizku, potrafi traktowa kady kontakt spoeczny tak, jak na to zasuguje, a w sytuacjach wymagajcych raczej emocjonalnej powcigliwoci nie musz stawia adnych niestosownych wymaga podyktowanych poczuciem braku wizi. Jednym z aspektw ycia rodzinnego, ktrego nie mona pomin, jest potrzeba prywatnoci. Z kontaktw intymnych w peni korzysta mona jedynie w miejscu prywatnym. Znaczne zagszczenie w domu utrudnia rozwj jakiegokolwiek zwizku osobistego poza przemoc. Wzajemne wpadanie na siebie jest czym innym ni peen mioci ucisk. Wymuszona intymno staje si antyintymnoci w penym sensie tego sowa. Tak wic, cho brzmi to paradoksalnie, by zwikszy znaczenie kontaktw cielesnych, potrzebujemy wicej przestrzeni. Architekci planujcy ciasne mieszkania i nie uwzgldniajcy tego faktu tworz nieuchronne napicia emocjonalne, poniewa cielesna intymno osobista nie moe by stanem trwaym, podobnie jak uporczywe i bezosobowe przeludnienie zurbanizowanego wiata zewntrznego. Ludzka potrzeba cisego kontaktu cielesnego pojawia si okresowo, przejciowo, i tylko sporadycznie domaga si ujcia. cienianie przestrzeni domowej oznacza zamian czuego dotykania si na uciliw i nieznon blisko cia. O ile to wydaje si do oczywiste -niepojty jest w wykazywany przez planistw w ostatnich latach brak troski o zapewnienie ludziom prywatnoci w ich wasnych domach. Krelc ten obraz "intymnoci modych dorosych", wywoaem by moe wraenie, e jeli tylko maj wystarczajco duo prywatnej przestrzeni domowej wok siebie, pene mioci niemowlctwo za sob i tworz teraz silny zwizek wzajemny, to ju wszystko pjdzie im gadko. Niestety tak nie jest. Przeludniony wiat wspczesny wci jeszcze moe naruszy ich zwizek i stumi przejawy intymnoci. W spoeczestwie wystpuj dwie postawy, ktre mog wywiera na nich wpyw. Pierwsza przypisuje obraliwe znaczenie przymiotnikowi "infantylny". Nieskrpowane przejawy intymnoci krytykuje si jako regresywne, gupie czy dziecice. Jest to co, co moe atwo pohamowa skonnoci modego kochanka. Zaczyna go przenika myl, e zbytnia intymno stwarza zagroenie dla jego ducha niezalenoci, co wyraa si w rnych obiegowych powiedzonkach jak na przykad: "Naprawd silny jest tylko czowiek samotny". Nie ma, rzecz jasna, adnych dowodw, jakoby niezaleno czowieka dorosego, ktry w niemowlctwie w peni cieszy si 178

typowymi dla tego wieku kontaktami cielesnymi, doznawaa w pniejszym okresie jakiego uszczerbku. Raczej wprost przeciwnie. Kojcy i uspokajajcy wpyw czuych przejaww intymnoci przynosi czowiekowi wicej swobody i lepiej go przygotowuje do zmaga z bezosobowymi relacjami, jakie go czekaj w pniejszym yciu. Wbrew temu, co si czsto twierdzi, nie ulega on wwczas adnemu rozmikczeniu, lecz przeciwnie -wzmacnia si, podobnie jak wzmacnia si kochane przez rodzicw dziecko, ktre wykazuje wicej gotowoci do eksploracji. Druga postawa, ktra moe hamowa przejawy intymnoci, przypisuje kademu kontaktowi cielesnemu aspekt seksualny. Bd ten by w przeszoci rdem znacznego i zupenie niepotrzebnego ograniczania intymnoci. W intymnoci midzy rodzicami a dzieckiem nie kryje si nic seksualnego. Charakteru seksualnego nie ma ani mio rodzicielska, ani mio dziecka, podobnie jak nie musi mie takiego charakteru mio midzy dwoma mczyznami, dwiema kobietami, czy nawet midzy mczyzn a kobiet. Mio jest mioci, czyli wzajemn wizi emocjonaln, a ewentualne uczucia o charakterze seksualnym s spraw drugorzdn. W ostatnich czasach zaczlimy jako nadmiernie akcentowa element seksualny we wszystkich tego rodzaju zwizkach. Majc do czynienia ze zwizkiem, ktry zasadniczo nie ma charakteru seksualnego, a wystpuj w nim tylko jakie niewane elementy o zabarwieniu seksualnym, automatycznie czepiamy si wanie ich i z myl o nich wyolbrzymiamy je ponad wszelk miar. Skutkiem tego jest masowe tumienie nieseksualnej intymnoci cielesnej, co odnosi si do stosunkw midzy rodzicami a ich potomstwem (kania si Edyp), midzy rodzestwem (kania si kazirodztwo), midzy przyjacimi tej samej pci (kania si homoseksualizm), midzy przyjacimi pci przeciwnej (kania si cudzostwo), a wreszcie midzy wieloma innymi przypadkowymi przyjacimi (kania si rozwizo). Wszystko to jest zrozumiae, ale zupenie niepotrzebne. Dowodzi to, e w naszych relacjach prawdziwie seksualnych nie uzyskujemy, by moe, penej satysfakcji erotycznej pyncej z intymnoci cielesnej. Gdyby intymno seksualna w naszym zwizku z partnerem lub partnerk bya wystarczajco intensywna i rozlega, nie istniaaby ju potrzeba rozcigania jej na inne typy wizi, a wwczas moglibymy si rozluni i cieszy nimi bardziej, ni omielamy si to robi obecnie. Gdy jednak podlegamy zahamowaniom i frustracjom w sferze seksu, to oczywicie sytuacja jest zupenie inna. Obowizujca obecnie rezerwa w dziedzinie kontaktw cielesnych, nawet tych, ktre nie maj zabarwienia seksualnego, doprowadzia do pewnych dziwnych anomalii. Na przykad przeprowadzone ostatnio w Ameryce badania wykazay, e kobiety czuj si niekiedy zmuszone do uprawiania przypadkowego seksu jedynie po to, by kto je trzyma w 179

objciach. Indagowane szczegowiej, przyznaway, e wanie tylko dlatego oddaway si mczyznom, nie znajdujc innego sposobu, eby znale si w ucisku ramion innej osoby. Jest to przejrzysty, cho aosny przykad, ilustrujcy rnic midzy intymnoci o zabarwieniu seksualnym a intymnoci bez takiego zabarwienia. Mamy w nim do czynienia nie z intymnoci cielesn prowadzc do stosunkw seksualnych, lecz ze stosunkiem seksualnym prowadzcym do intymnoci cielesnej, i to cakowite odwrcenie porzdku nie pozostawia adnych wtpliwoci co do odrbnoci tych zjawisk. Takie s wic niektre niebezpieczestwa zagraajce wspczesnemu czowiekowi dorosemu zaknionemu intymnoci. By zamkn ten przegld intymnych zachowa czowieka, naley jeszcze zapyta, czy w postawach wspczesnego spoeczestwa wystpuj jakie oznaki zmiany. Jeli chodzi o niemowlta, to mozolna praca psychologw przyniosa znaczny postp w dziedzinie wychowania dzieci. Duo lepiej rozumiemy dzi istot wizi midzy rodzicami a ich potomstwem, a take zasadnicz rol, jak odgrywa serdeczna mio w prawidowym rozwoju dziecka. Odchodzi si od stosowanych dawniej surowych i bezwzgldnych metod dyscyplinarnych. Jednake w naszych przeludnionych orodkach miejskich wci spotykamy si z gronym zjawiskiem, jakim jest "zesp dziecka maltretowanego", co przypomina nam, ile jest jeszcze do zrobienia. Jeli chodzi o dzieci starsze, wci wprowadza si jakie zmiany w metodach wychowawczych i coraz bardziej docenia si niezbdno nie tylko edukacji technicznej, ale i spoecznej. Wymagania w zakresie wyksztacenia technicznego s jednak dzi wiksze ni kiedykolwiek dotd, istnieje wic niebezpieczestwo, e przecitny ucze bdzie sobie lepiej radzi z rzeczami ni z ludmi. Wrd modych dorosych problem ycia w grupie, jak si wydaje, szczliwie rozwizuje si sam. Chyba nigdy dotd skomplikowane interakcje personalne nie byy traktowane z rwn otwartoci i szczeroci. Krytyka dotyczca zachowania si modych dorosych ma przewanie swoje korzenie w starannie zamaskowanej zazdroci, jak ywi wobec nich starsze pokolenia. Jednake dopiero przyszo pokae, czy wieo zdobyta wolno wypowiadania si, otwarto w sprawach seksu i nieskrpowane przejawy intymnoci, bdce udziaem wspczesnej modziey, przetrwaj prb czasu i sprawdz si w okresie rodzicielstwa. Nieustannie rosnce bezosobowe stresy mog jeszcze zebra swoje niwo w pniejszym yciu tych ludzi. U starszych dorosych wyranie wzmaga si zatroskanie o przyszo ycia osobistego w obrbie wci rozrastajcych si spoecznoci miejskich. Poniewa stres ycia publicznego 180

coraz bardziej wdziera si do ycia prywatnego, stan, w ktrym znalaz si wspczesny czowiek, budzi coraz wiksze zaniepokojenie. Wci syszy si sowo "alienacja" odnoszce si do osobistych stosunkw midzyludzkich, gdy cikie zbroje, jakie ludzie nakadaj na swoje emocje, staczajc bitwy w planie spoecznym, na ulicach i w miejscach pracy, coraz trudniej zdj w porze nocnej. W Ameryce Pnocnej daj si sysze gosy buntu przeciwko tej sytuacji. Powstaje nowy ruch, bdcy wymownym dowodem potrzeby rewizji pogldw w sprawie kontaktw cielesnych i intymnoci we wspczesnym spoeczestwie. Jest to rodzaj terapii grupowej, ktry pojawi si dopiero w ostatnim dziesicioleciu, na pocztku gwnie w Kalifornii. Nastpnie ruch ten szybko rozprzestrzeni si na inne orodki w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie. W amerykaskim slangu otrzyma on nazw "Bod Biz" (czyli "body business", co na wzr wyraenia "show business" oznacza jakby "przemys cielesny"), a bardziej oficjalnie okrelany bywa jako "psychologia transpersonalna", "psychoterapia wieloskadnikowa" czy wreszcie "dynamika towarzyska". Podstawowym czynnikiem jest tu gromadzenie si dorosych na sesje, ktre trwaj od jednego dnia do tygodnia i polegaj na bardzo rnorodnych interakcjach osobowych i grupowych. Chocia niektre z nich maj gwnie charakter werbalny, jest te wiele niewerbalnych, a te koncentruj si na kontaktach cielesnych, rytualnym dotykaniu si, wzajemnych masaach i grach. Ich celem jest zburzenie fasady przesaniajcej zachowanie cywilizowanych osb dorosych i przypomnienie, e czowiek "nie ma ciaa, lecz jest ciaem". Istota tych sesji polega na zachcaniu penych zahamowa dorosych do tego, by znw bawili si jak dzieci. Awangardowa, naukowa otoczka daje uczestnikom asumpt do infantylnego zachowania bez obawy o zaenowanie czy omieszenie. A wic ocieraj si o siebie, gaszcz si i poklepuj, nosz si wzajemnie na rkach i nacieraj olejkami. Graj w rne dziecice gry i obnaaj si przed sob, czasami dosownie, cho przewanie w przenoni. Ten zamierzony powrt do dziecistwa jasno wyraaj zaoenia pewnej czterodniowej sesji, ktrej temat brzmia: "Bd, jaki bye": "Dobrze przystosowany Amerykanin osiga stan wtpliwej dojrzaoci w ten sposb, e z obawy przed wstydem i omieszeniem gboko ukrywa wszystko to, co jest w nim dziecicego. Ponowne nauczenie si, jak by dzieckiem, moe wzbogaci dowiadczenie mczyzny jako mczyzny i kobiety jako kobiety. Ponowne przeywanie dziecistwa z udziaem matki pozwala inaczej spojrze na mio, uprawianie mioci i poszukiwanie

181

mioci. Dziecica bezradno, ktrej zaznajemy -paradoksalnie -wyzwala si, a dziecice zy stwarzaj ujcie dla wyraania radosnych uczu". Tematy innych podobnych kursw: "Zabawa jako sposb na oywienie" czy "Ponowne budzenie zmysw: ponowne narodziny", take podkrelaj potrzeb powrotu do form intymnoci dziecicej. Proces ten posuwa si tak daleko, e niektre zajcia odbywaj si w basenach kpielowych, w ktrych woda ma sta temperatur wd podowych. Organizatorzy tych kursw nazywaj je "terapi dla zdrowych". Ich uczestnicy nie s pacjentami, lecz czonkami grupy. Bior w nich udzia, poniewa gwatownie szukaj powrotu do intymnoci. Smutkiem napawa myl, e wspczeni cywilizowani doroli ludzie potrzebuj jakiego formalnego usankcjonowania tego, by wzajemnie dotyka swoich cia, ale pocieszajce jest, e s oni wiadomi nieprawidowoci i chc co z tym zrobi. Wiele osb uczestniczy w tych sesjach wielokrotnie, czujc, e podczas rytualnych kontaktw cielesnych doznaj rozlunienia i odprenia uczuciowego, co pozwala im potem zwikszy zasb ciepych uczu w osobistych interakcjach w domu. Czy jest to cenny nowy ruch spoeczny, przemijajca moda, czy te moe niebezpieczny nowy nag bez narkotykw?. Specjalici rni si w opiniach na temat powstajcych cigle nowych orodkw. Niektrzy psychologowie i psychiatrzy popieraj takie grupowe spotkania, a inni nie. Jeden z nich twierdzi, e czonkowie grupy "nie poprawiaj sobie samopoczucia, lecz uzyskuj tylko minimaln dawk intymnoci potrzebn do przetrwania". Jeli nawet to prawda, to i tak owe kursy przynajmniej niektrym jednostkom mog pomc przej przez trudny etap w ich yciu spoeczno-towarzyskim. Praktykowane w grupach wiczenia intymnoci, nie wykraczaj poza poziom wsplnego taca czy leenia w ku z powodu kataru i poddania si kojcym zabiegom pielgnacyjnym -i nie ma w nich niczego zego. Jest to po prostu stworzenie warunkw, w ktrych szukujca kontaktu jednostka moe by dotykana przez osob oficjalnie do tego upowanion. Istniej jednak take powaniejsze zastrzeenia, a wrd nich to, e "techniki majce sprzyja prawdziwej intymnoci, czasami j niszcz". Pewien teolog, niewtpliwie wyczuwajc w tym now form gronej konkurencji, twierdzi, e w spotkaniach grupowych ludzie ucz si jedynie "nowych sposobw na to, jak by bezosobowym zdobywaj zasb nowych sztuczek, nowych sposobw ukrywania wrogoci przy pozorach yczliwoci". To prawda, e gdy sucha si, jak aktywici ruchu opowiadaj ogowi o swoich metodach i filozofii, wyczuwa si niekiedy ton samozadowolenia i pobaliwej wyniosoci. Sprawiaj oni wraenie, jakby odkryli tajemnic wszechwiata, ktr askawie dziel si z innymi, gorszymi od nich miertelnikami. Niektrzy krytycy czynili z tego ruchowi powany 182

zarzut, ale jest to prawdopodobnie tylko obrona przed ewentualnym omieszeniem si. Przypomina to taktyk stosowan dawniej przez zwolennikw psychoanalizy. Osoby, ktre podday si psychoanalizie, podobnie jak weterani spotka grupowych, ulegay pokusie, by przybierajc ton wyniosoci, podmiewa si z tych, ktrzy si jej nie poddali. Ale psychoanaliza ma ju ten etap za sob. Stosunek do spotka grupowych, jeli przetrwaj t wstpn faz, zapewne si zmieni i uzyskaj one akceptacj jako nowy, dojrzay ju wzorzec. Powaniejsze zastrzeenia, goszce, e sesje grupowe wyrzdzaj wielk szkod, nie zostay jeszcze udowodnione. Owa, jak j nazwano, "intymno w proszku", niesie jednak pewne niebezpieczestwa swemu cakowicie lub czciowo "ponownie przebudzonemu" uytkownikowi, ktry wraca do dawnego rodowiska. On sam si zmienia, ale jego wspdomownicy pozostaj nie zmienieni; istnieje groba, e moe on w niedostatecznym stopniu uwzgldnia t rnic. Powstaje problem stosunkw konkurencyjnych. Uczestnik spotka grupowych poddaje si masowaniu i gaskaniu przez zupenie obcych ludzi, bawi si z nimi w intymny sposb i oddaje si szerokiej gamie kontaktw cielesnych, czyli robi z nimi duo wicej, ni robi we wasnym domu z osobami prawdziwie "intymnymi". (Jeli jest inaczej, czowiek ten nie ma adnego problemu). Opisujc potem swoje doznania -co jest nieuchronne -ze wszystkimi barwnymi szczegami, automatycznie wywouje uczucie zazdroci. Dlaczego z ochot zachowywa si tak w orodku, a dystansuje si i unika kontaktw fizycznych w domu? Oficjalne i naukowe usankcjonowanie takich aktw, odbywajcych si w szczeglnej atmosferze orodka, jest sab pociech dla prawdziwie intymnych bliskich. Jeli na takie sesje intymnoci uczszczaj pary, problem ulega znacznemu zagodzeniu, ale "po powrocie do domu" ich kontakty intymne wymagaj dalszej pielgnacji. Niektrzy dowodz, e niesmacznym aspektem spotka grupowych jest sposb, w jaki zamieniaj one co, co powinno by nie uwiadomionym elementem ycia codziennego, w wiadome, wysoce zorganizowane i profesjonalne postpowanie, w ktrym intymno moe sta si celem samym w sobie, a nie jednym z podstawowych rodkw sucych nam jako pomoc w stawianiu czoa wiatu zewntrznemu. Mimo tych zrozumiaych lkw i zastrzee bdem byoby lekcewaenie tego nowego ciekawego prdu. Wane jest to, e jego liderzy dostrzegli coraz wyraniejszy i szkodliwy zwrot ku bezosobowoci w naszych stosunkach osobistych i staraj si ten proces odwrci. Jeli nawet, co czsto si zdarza, prawem rewanu zanadto teraz przechylaj szal, jest to tylko niewielki defekt. Jeli ruch ten rozprzestrzeni si i rozronie, tak e stanie si powszechnie znany, wtedy nawet dla osb, ktre nie s jego zwolennikami, bdzie on staym 183

przypomnieniem, e co jest nie w porzdku ze sposobem korzystania, czy raczej nie korzystania z naszego ciaa. Jeli zdoa nam uwiadomi tylko to wanie, to ju osignie swj cel. Tu take stosowne jest porwnanie z psychoanaliz. W psychoanalizie uczestniczya bezporednio tylko niewielka liczba ludzi, a jednak podstawowy pogld, e nasze najgbsze i najmroczniejsze myli nie s niczym wstydliwym czy nienormalnym, e prawdopodobnie wystpuj u wikszoci z nas, sta si na szczcie wasnoci caej naszej kultury. Po czci wanie dziki temu modzi ludzie doroli maj teraz zdrowsze i uczciwsze podejcie do wzajemnych problemw osobistych. Jeli spotkania grupowe mog dostarczy takiego samego poredniego ujcia dla naszych powstrzymywanych uczu zwizanych z intymnymi kontaktami cielesnymi, to w kocu okae si, e jest to ich cenny wkad w rozwj spoeczestwa. Zwierz ludzkie jest gatunkiem towarzyskim, potraficym kocha i bardzo potrzebujcym mioci. Powstay w procesie ewolucji prosty plemienny owca znalaz si obecnie w wiecie stanowicym spoeczno rozronit do niesamowitych rozmiarw. Osaczony ze wszystkich stron, w odruchu obronnym zwraca si ku samemu sobie. W swoim emocjonalnym odosobnieniu zaczyna nawet odgradza si od najbliszych i najdroszych osb, a znajdzie si zupenie sam w gstym tumie. Nie potrafic sign po emocjonalne wsparcie, staje si napity i nienaturalny, a w kocu nawet moe uciec si do przemocy. Poszukujc pociechy, zwraca si ku nieszkodliwym substytutom mioci, ktre maj to do siebie, e nie zadaj adnych pyta. Ale mio wymaga wzajemnoci i w kocu substytuty ju nie wystarczaj . W tej sytuacji, jeli nie zazna prawdziwej intymnoci -chociaby z jedn tylko osob -zaczyna cierpie. Zmuszony przywdzia zbroj, ktra chroniaby go przed atakiem i zdrad, moe doj do stanu, w ktrym wszelki kontakt staje si dla niego odstrczajcy i w ktrym wzajemne dotykanie si oznacza wzajemne zadawanie sobie blu. W pewnym sensie to wanie stao si jedn z najwikszych bolczek naszych czasw, a moe raczej powan chorob spoeczn, z ktrej powinnimy si wyleczy, zanim bdzie za pno. Jeli niebezpieczestwo pozostanie me zauwaone, to wwczas, czym trujce zwizki chemiczne w naszym poywieniu, moe przybiera na sile z pokolenia na pokolenie, a wreszcie szkody nie da si ju naprawi. W pewnym sensie nasza niezwyka umiejtno przystosowywania si moe nas doprowadzi do zguby. Poniewa jestemy w stanie y i przetrwa w tak potwornie nienaturalnych warunkach, to zamiast nawoywa do zatrzymania si i powrotu do jakiego rozsdniejszego systemu, przystosowujemy si i walczymy dalej. Zmagalimy si i wci si zmagamy w ten sposb w naszym przeludnionym rodowisku miejskim, coraz bardziej oddalajc si od mioci i intymnoci osobistej, a wreszcie na konstrukcji, ktr 184

stworzylimy, pojawiaj si rysy. Wtedy zaczynamy ssa metaforyczny palec i wygaszajc pokrtne pogldy filozoficzne majce nas samych przekona, e wszystko jest w porzdku, usiujemy przetrwa. miejemy si z wyksztaconych ludzi dorosych, ktrzy kupuj sobie uczestnictwo w dziecicych grach i zabawach, by mc dowiadczy naukowo uzasadnionego dotykania si i obejmowania wzajemnego, a przy tym nie zauwaamy tego, co najwaniejsze. O ile byoby nam atwiej, gdybymy zdoali zaakceptowa fakt, e pena czuoci mio nie jest oznak saboci, ktra przystoi tylko dzieciom i modym kochankom, gdybymy zdoali da ujcie swoim uczuciom i pogry si czasem w magicznym nawrocie do intymnoci.

185