Karen Duve

Je przyzwoicie Autoeksperyment

1 Grudzie 2009

Niczego nie osignem. C mog zmieni zwyke filmy, skoro nawet katastrofa w Czarnobylu niczego nie zmienia?

Horst Stern Rankiem tego dnia, kiedy postanowiam zosta lepszym czowiekiem, staam nad zamraark w supermarkecie REWE, trzymajc w rce paskie opakowanie z napisem Przysmak z grillowanego kurczaka - produkt kupowany przeze mnie czsto i chtnie, smaczny, tani i atwy do przygotowania. Dziki aluminiowej foremce nie trzeba nawet brudzi patelni. Wystarczy nastawi piekarnik na sto osiemdziesit stopni, otworzy go, raz-dwa wsun danie do rodka, a po godzinie przeoy na talerz chrupice i skwierczce miso. Ju miaam wrzuci mroonk do koszyka, gdy nagle z gbi supermarketu wynurzya si Jiminy, podbiega do mnie i wyrwaa mi j z rk. Jiminy naprawd nazywa si Kerstin. P roku temu Kerstin wprowadzia si do jednego z pokoi mojego brandenburskiego domu, w zamian za co ja otrzymaam prawo do korzystania z jej lokum na berliskim Kreuzbergu. Od tamtej chwili zaczy si ciera nasze dwa wiaty. Kerstin odywiaa si prawie bezmisnie, wikszo produktw spoywczych kupowaa w sklepach ekologicznych i najwyraniej czua si powoana do komentowania moich zwyczajw ywieniowych. Nazwaam j Jiminy na cze wierszcza z disneyowskiej wersji Pinokia. Pinokio, obdarzony yciem przez Dobr Wrk, z pocztku nie posiada jeszcze sumienia i dlatego otrzyma za towarzysza gadajcego wierszcza, ktry mia go wspiera rad w kwestiach natury etycznej, a kiedy to konieczne - udziela reprymendy. W filmie Disneya Jiminy, wierszcz odpowiedzialny za sumienie Pinokia, nosi surdut, kamizelk, koszul ze sztywno nakrochmalonym konierzykiem, bryczesy, halsztuk i pantofle, na gowie ma cylinder, a pod pach - nieodczny parasol. - Jak moesz kupowa miso torturowanych zwierzt? - wrzasn mj wierszcz. Przecie dobrze wiesz, w jakich warunkach hoduje si te kurczaki. Fakt. Musiaam przyzna, e gdzie gboko, w najgbszych zakamarkach mojej

wiadomoci krya si informacja, e warunki, w jakich musz y kurczaki takie jak ten, s raczej niekorzystne. - Zasada jest prosta: im produkt taszy, tym gorsze warunki hodowli - owiadczya Jiminy, pochylia si nad zamraark i odoya opakowanie na miejsce. Wskazaa mi cen przyklejon po zewntrznej stronie pojemnika z mroonkami. - A dwa euro dziewidziesit dziewi centw za caego kurczaka kae domyla si aktw bezprzykadnego okruciestwa. Przed oczami stany mi obrazy z filmu dokumentalnego, ktry ogldaam kiedy pnym wieczorem na ZDF: mode kurczaki z pozbawionymi pierza szyjami, stoczone caymi tysicami na zatrwaajco maej przestrzeni, kury o czciowo amputowanych dziobach, z poamanymi nogami, zdychajce na posadzce pokrytej grub warstw zaschnitych odchodw, deptane przez inne kury. Mylenie o wszystkim, co si wydarzyo, nim anonimowa masa misa trafia do aluminiowej rynienki, nie byo przyjemne, w dodatku kosztowao mnie wiele silnej woli i samozaparcia - tym bardziej e wskutek tego umysowego wysiku nie pozostao mi oczywicie nic innego, jak tylko odmwi sobie owego przysmaku. * Wczesnym popoudniem tego dnia, kiedy postanowiam zosta lepszym czowiekiem, siedziaam przed telewizorem, jadam wegetariaskie i - przyznaj - cakiem smaczne curry, ktre przyrzdzia Jiminy, i wysuchiwaam jej komentarzy na temat moich telewizyjnych zwyczajw, zadajc sobie w duchu pytanie, czy odstpienie jej pokoju aby na pewno byo dobrym pomysem. Obok fotela lea mj chory na raka buldog Bulli i od czasu do czasu posya mi pene rozczarowania spojrzenie. Gdybym kupia danie z kurczaka, mgby swoim zwyczajem asystowa mi przy posiku. Na NDR lecia typowy dla przedwitecznej popoudniowej ramwki zwiastun reportau o pewnym hodowcy drobiu z Dolnej Saksonii, ktry trzyma si starych dobrych metod i wypuszcza swoje gsi na k. Niebo w telewizorze byo wiosennie bkitne, kwita winia, a gsi, skubic wie traw, czapay po ce i z zaaferowaniem ggay. Prowadzca program wpada w taki zachwyt, e trzy razy powtrzya sowo szczliwy - szczliwe gsi, szczliwe zwierzta, miso szczliwych gsi. - Jeli w wita koniecznie musisz je piecze z gsi, to przecie zawsze moesz sobie zamwi tak z dobrej hodowli - zaproponowaa ugodowo Jiminy. - Skd wiesz, e im tam dobrze? - prychnam. - Wcale nie s szczliwe. Zreszt teraz i tak ju po nich.

Nadal miaam jej za ze, e omielia si mnie poucza. Kt z nas lubi, gdy inni prawi mu moray? - O wiele za due stado - rzuciam, spogldajc w stron ekranu, chocia nie miaam bladego pojcia, ile gsi powinno liczy idealne stado. - Mylisz, e dobrze si czuj w tej masie? Widzisz gdzie wod? Kobieto, przecie to gsi! Gsi! Maj bony pawne nie po to, eby depta po trawie. One s stworzone do pywania! Jiminy z zakopotaniem spojrzaa na ekran. Rozparam si wygodniej w fotelu. Jakie to przyjemne uczucie, wytrci bro z rki komu, kto przewysza ci pod wzgldem moralnym. - Poza tym uwaam, e to bardzo mao prawdopodobne, by ktra z nich kiedykolwiek widziaa swoj matk - perorowaam dalej. - Przychodz na wiat w wylgarni. To sieroty. Pierwsz rzecz dostrzegan przez nie po wykluciu si jest arwka, ktr bior za soce i nigdzie matki witajcej je uspokajajcym gganiem... Jak okiem sign, setki takich jak one sierot i ani jednego bajorka, w ktrym mogyby si potapla. - Moim zdaniem i tak bdzie najlepiej, jeli urzdzisz sobie wegetariaskie wita orzeka Jiminy. Odburknam co niewyranie. Wieczorem tego dnia, kiedy postanowiam zosta lepszym czowiekiem, nadal siedziaam przed telewizorem. Jiminy pojechaa do Berlina na jak imprez, nie musiaam si wic obawia, e znw zostan skrytykowana. Na stole staa butelka coli light, Bulli z gonym mlaskaniem paaszowa swoj rozmik ju karm, a w telewizji leciaa brytyjska komedia romantyczna Notting Hill. Hugh Grant, czy raczej bohater przez niego grany, zosta wanie porzucony przez kobiet swojego ycia (Juli Roberts) i przyjaciele prbowali wyswata go z trzema kolejnymi kandydatkami. Na t cz filmu autor scenariusza przeznaczy jedynie dwie minuty. Musia wic w cigu kilkudziesiciu sekund tak scharakteryzowa kad z nich, by widz od razu wiedzia, e adna nie jest odpowiedni parti. W przypadku randki numer dwa rozwiza problem nastpujco: przy stole siedzi kobieta z infantylnymi kucykami. Gospodarz proponuje jej kawaek bekasa w winie. Kobieta odpowiada: - Nie, dzikuj, jestem frutariank. Hugh Grant: - Ooo... a kto to taki... frutarianin, Keziah? - Wierzymy, e roliny maj dusz i dlatego gotowanie uwaamy za okruciestwo. Jemy wycznie te warzywa i owoce, ktre spady z drzew lub krzeww, bo tylko one s naprawd martwe.

- Ach tak, rozumiem... no tak... czyli te marchewki... -...zostay zamordowane! Wanie! - Zamordowane... Biedne marchewki. Hm, co za bestialstwo. Niele si ubawiam. Nie byo oczywicie mowy, by ta egzaltowana misjonarka moga przypa do gustu takiemu superfacetowi jak Hugh Grant. Co do tego musiaam przyzna autorowi scenariusza cakowit racj. Ale do mojej wesooci przypltao si rwnie inne, dziwnie niemie uczucie. Szczerze mwic, nie bardzo nawet wiedziaam, jak taka frutarianka si odywia. Gdy Hugh Grant i Julia Roberts w kocu si zeszli, zasiadam do komputera i przeczesaam World Wide Web w poszukiwaniu bliszych informacji. Aha, frutarianin to kto, kto jada tylko te roliny lub ich czci, ktre mona zebra, nie niszczc roliny macierzystej. Najczciej s to wanie owoce. Jabko na przykad mona zje bez naruszania samej roliny, czyli jaboni. To niemoliwe w przypadku saaty, ziemniakw i innych bulw. Dozwolone s natomiast orzechy, pomidory i pestki sonecznika. Przyznaj, nadal wydawao mi si to troch mieszne, co wicej, okropnie skomplikowane i wymagajce nie lada wysiku. Jednoczenie ogarno mnie wzruszenie na myl, e istniej ludzie gotowi narzuci sobie tyle ogranicze i zoonych regu, by chroni roliny i zwierzta, cho dobrze wiedz, e cignie to na nich kpiny reszty ludzkoci. Ludzkoci, ktra zncanie si nad zwierztami uznaje za tak oczywisto, e zachowanie minimalnych standardw, jak na przykad wypuszczanie gsi na wiee powietrze, jest dla niej rzecz godn najwyszej uwagi, zasugujc w swej niezwykoci na to, by nakrci materia do popoudniowego magazynu i obwoa pokazywane w nim zwierzta mianem wyjtkowych szczciarzy. A ja? Moja wasna bezmylno sprawia, e kupowaam bynajmniej nie taki, chocia pozornie szczliwy drb. A przecie od zawsze miaam si za wielk przyjacik zwierzt. Na operacje Bulliego i jego chemioterapi bez mrugnicia okiem wyoyam kilka miesicznych pensji, a na uroczystociach rodzinnych z luboci opowiadano sobie histori o tym, jak w pierwszej klasie wybiegam z paczem, trzaskajc drzwiami, z lekcji religii, poniewa nasza wychowawczyni, pani Meyer-Arndt, powiedziaa, e zwierzta nie id po mierci do nieba. Skoro tak, odgraaam si, to i ja si tam nie wybieram. Pjd tam, dokd trafiaj zwierzta. A jednak, gdyby nie interwencja Jiminy, pewnie znowu kupiabym mj przysmak z grillowanego kurczaka, ktrego podstawowy skadnik podczas caego swego smutnego, ledwie piciotygodniowego ycia wedle wszelkiego prawdopodobiestwa nie ujrza ani jednego promienia sonecznego.

Sprbowaam wyobrazi sobie, jakim monstrum musz by w oczach frutarianina. Ale dotaro do mnie, e od frutarianki z Notting Hill rni mnie nie tyle to, e nasze sposoby odywiania si bazuj na odmiennych systemach wartoci. Faktyczna rnica midzy nami polega na tym, e frutarianka podja pewn decyzj moraln, podczas gdy ja nie powiciam nawet jednej chwili, by si zastanowi nad konsekwencjami swojego postpowania. O Boe, pomylaam, jestem Pinokiem. Zachann, egoistyczn drewnian kuk pozbawion sumienia. Na swoje usprawiedliwienie nie mogam nawet powiedzie, e to wszystko wynika z niewiedzy. Moje dziecistwo przypado na lata siedemdziesite. Ju wtedy w porze najwikszej ogldalnoci leciay w telewizji filmy dokumentalne Horsta Sterna1 o zwierztach - Godzina Sterna czy Uwagi w sprawie kur/krw/wi. Od tamtego czasu wiem, e kura to ptak biegajcy, ktry w klatce bdzie si tylko mczy, e cielt nie powinno si oddziela od matek i zamyka w ciemnych izolatkach, a wi - stacza ciasno w halach o podogach szczelinowych. Gdy dowiadywaam si z telewizji lub czasopism o makabrycznych scenach rozgrywajcych si w przemysowych tuczarniach, zdawaam sobie spraw, e nie s one dowodem sporadycznych zbrodni, ktrych dopuszczaj si wycznie pozbawieni sumienia oprawcy czy indywidua o sadystycznych skonnociach, amice ustaw o ochronie zwierzt, lecz e s one wynikiem dziaalnoci przyzwoitych obywateli, ktrzy - w granicach tego, co dozwolone, najzwyczajniej w wiecie d do maksymalizacji zysku. To okruciestwo nie spotyka si z nalen sobie pogard, lecz dokonuje si w ramach obowizujcej normy. Dlatego wanie jest tak trudne do zniesienia. W moim przekonaniu uregulowanie tych kwestii naley do zada pastwa. 92,3 procent konsumentw, ktrzy wzili udzia w ankiecie opublikowanej w 1997 roku przez czasopismo Brigitte, opowiedziao si za bezwzgldnym zakazem masowej hodowli zwierzt, nieuwzgldniajcej naturalnych potrzeb poszczeglnych gatunkw. Wikszoci nie przeszkadzao to jednak nadal kupowa kilogramw misa i wdlin pochodzcych z hodowli przemysowych. Sdz, e o tak wanej kwestii etycznej nie moe decydowa zawarto portfela. Kt z nas ma ochot podczas kadych zakupw zastanawia si, czy przypadkiem nie pomaga w popenieniu przestpstwa? Obywatel cywilizowanego kraju powinien mie absolutn pewno, e zanim miso trafio do supermarketu, warunki jego produkcji zostay skontrolowane - podobnie jak mniej lub bardziej bezrefleksyjnie zgadzamy si co do susznoci przepisw ruchu drogowego i kiedy widzimy jaki znak drogowy, nie zastanawiamy si za kadym razem, czy jego tre aby na pewno da si obroni z etycznego punktu widzenia. Warunki panujce w przemysowych tuczarniach i ubojniach rzeczywicie podlegaj kontroli. Najwidoczniej jednak yj w kraju, w ktrym decydenci polityczni toleruj torturowanie zwierzt na skal,

jaka dla mnie jest nie do przyjcia. Wyznaczane przez pastwo standardy odnonie do tego, co wolno uczyni wini, wou czy kurze, s zgoa rne od moich. Im duej o tym mylaam, tym bardziej si dziwiam, jak wielki jest rozdwik pomidzy tym, co wiem, a tym, jak do tej pory robiam zakupy. Co za trba ze mnie! Rezygnacja z wasnej autonomii w ruchu ulicznym, pacenie mandatw dla witego spokoju i przestrzeganie regu, ktrych sens i zasadno trudno poj nawet mimo ogromnego wysiku woli - to wszystko mona jeszcze od biedy zaakceptowa, ale adne pastwo wiata nie zwolni mnie od koniecznoci decydowania o tym, co jest dobre, a co ze. Przemysow hodowl zwierzt sankcjonuj ludzie mojego pokroju, tacy, ktrzy niby wiedz, co jest grane, zdaj sobie spraw z popenianych okruciestw, lecz nie chc przyj ich do wiadomoci i dla wygody oraz z braku wyobrani sami si oszukuj, kupujc to, co zawsze kupowali. No dobrze, koniec roku i tak za pasem. To dobry moment, by powzi jakie postanowienia. Od pierwszego stycznia porzuc stare przyzwyczajenia i zaczn je tak, by dao si to pogodzi z moimi przekonaniami. Lecz jakie tak naprawd s moje przekonania? Innymi sowy: czym jest dla mnie sznycel? Symbolem kultury jedzenia i dobrej kuchni? Czy jest cakiem w porzdku, pod warunkiem e pochodzi z hodowli ekologicznej? Ale biowinie te nie umieraj przez zagaskanie. Moe powinnam bya ju dawno temu przej na wegetarianizm? I co z frutarianami - czy wszyscy bez wyjtku to rzeczywicie banda oszoomw? A moe miesz mnie tylko dlatego, e moje spojrzenie nie siga dalej ni do brzegu wasnego talerza i uznaj wasne zwyczaje ywieniowe za miar wszystkiego? Nie osdzaj czowieka, dopki nie pochodzisz miesic w jego mokasynach - gosi stara mdro Indian. ...rdzennych ludw Ameryki! - poprawiaby mnie Jiminy, gdyby bya obok. Wszystko jedno, to zdanie do znudzenia powtarzane na wszelkich moliwych zlotach modziey chrzecijaskiej pewnie i tak zostao wymylone przez jakiego wieo upieczonego nauczyciela niemieckiego. Ale to dziki niemu wpadam na pomys wyprbowania wszystkich tych diet na sobie. Postanowiam, e przez pierwszy miesic bd chodzi w mokasynach konsumenta bioywnoci, a przez kady kolejny - wegetarianina, weganina i frutarianina. Nie, lepiej od razu przez dwa miesice. Na przyswojenie nowego zachowania na tyle, by weszo w krew, potrzeba od trzech do szeciu tygodni. Oczywicie mogabym po prostu poczyta ksiki o pogldach i argumentach wegetarian, wegan i frutarian - lecz ile byaby warta taka wiedza? Postpowaabym jak turysta, ktry co jaki czas zeskakuje z pokadu statku rejsowego na ld, gdzie spdza par godzin, a po powrocie chwali si, e by w Tajlandii. By naprawd zrozumie obce mi kultury wegetarian, wegan

i frutarian, musz sta si ich czci, czyli nie tylko zmieni diet, lecz take przyswoi sobie ich przekonania i wej w rol ich rzeczniczki. Dwa miesice powinny wystarczy na uwarunkowanie si od nowa. Pod koniec autoeksperymentu bd nie tylko doskonale poinformowana, lecz rwnie uzyskam emocjonalny wgld w sytuacj mniejszoci odywiajcych si inaczej - i dopiero wtedy podejm decyzj, jak sama chciaabym si odywia. I eby przypadkiem w p drogi nie zabrako mi pary, napisz o tym ksik. Nazajutrz dzwoni do mojego wydawcy. Wolfgang Hrner cieszy si, syszc mj gos. Oczekuje zapewne informacji, e wreszcie zaczam powie, na ktr da mi zaliczk ju ptora roku temu. Tumacz mu, dlaczego ksika o jedzeniu jest teraz znacznie waniejsza. - Musz j napisa teraz. Nie mog zwleka. Wolfgang Hrner nie traci kontenansu. Uwaa, e pomys sam w sobie nie jest zy, cho przyznaje, e nie do koca zrozumia, o co mi chodzi. - Powinna przesun bioodywianie na marzec, a nowy rok zacz od odstawienia alkoholu - sugeruje. Ciekawe, skd czerpie swoj wtpliw wiedz na temat mojego spoycia napojw wyskokowych. - Ach, doprawdy? A jak mylisz, z jakiego zwierzcia uzyskujemy alkohol? Moe z alkiszona? Albo z alkozwierza giganta? Ciekawe, czy taki alkozwierz bardzo cierpi, gdy wyciska si z niego alkohol? - baznuj. - Nie chodzi mi o ascez - tumacz. - Nie chc sztucznie utrudnia sobie ycia, chc sta si lepszym czowiekiem. To, ile pij, to ju moja sprawa. * Dziwna rzecz, mj lekarz te zupenie nie rozumie, o co mi chodzi. Po pobienych ogldzinach mojego organizmu obwieszcza, e odywianie to i tak jego specjalno. - Jestem gboko przekonany, e nie istnieje jedna, odpowiednia dla wszystkich dieta. Kady musi znale wasny, indywidualny sposb odywiania si, pod kadym wzgldem dopasowany do potrzeb organizmu. Niestety czsto ulegamy pokusie jedzenia rzeczy, ktre nam szkodz. Przez cay czas uywa zaimka my, jakbymy mieli te same problemy. A przecie mj lekarz ma idealne, zapewne wyrzebione sporym nakadem pracy ciao, przywodzce na myl modeli z reklam Cool Water, natomiast ja ani troch nie przypominam dziewczyny z reklamy. Dotychczas, robic zakupy, ignorowaam nie tylko potrzeby innych istot, lecz take swoje wasne. To mie, e czowiek, ktry tak wietnie wyglda, gotw jest doszukiwa

si wsplnych cech z kim takim jak ja, czyli przedstawicielk zdecydowanie mniej zdyscyplinowanej czci ludzkoci. Tumacz doktorowi Zeislerowi, e chodzi mi o zdrowie, lecz nie tyle o moje, ile kur, wi i byda, i nie idzie mi o poziom cholesterolu ani nadchodzcy sezon bikini, lecz o minimum przyzwoitoci. Prosz go, by co par miesicy pobiera mi krew, zapisywa wyniki bada laboratoryjnych i bi na alarm, gdyby ktry z nich przekroczy poziom krytyczny. - Decydujcy jest okres midzy czterdziestym pitym a szedziesitym pitym rokiem ycia - mwi z powan min doktor Zeisler. - Jeli czowiek si w tym czasie zaniedba, to po siedemdziesitce jako jego ycia gwatownie si pogarsza. Dobrze wiem, e powinnam si za siebie zabra. Waciwie ju teraz mona by mnie nazwa wrakiem czowieka: nadwaga, astma, chroniczne zapalenie cigna Achillesa w obu nogach i na dodatek nieustanne zmczenie. Ale zblia si termin oddania scenariusza, a nie mam szans go dotrzyma, jeli nie bd je kalorycznych wglowodanw i wlewa w siebie litrw coli light. Gdy tego nie robi, po prostu nic mi nie przychodzi do gowy. Dlatego na razie mam zamiar konsekwentnie trwa przy swojej niezdrowej diecie - ale za to bd robi zakupy tylko w biosklepach. Za kilka miesicy, najpniej z chwil przejcia na frutarianizm, niektre problemy pewnie i tak rozwi si same. Chyba ju taki mj los, e nikt nie chce da wiary moim altruistycznym pobudkom. W myl hasa Nie wierz adnym szlachetnym intencjom, jeli mona znale przynajmniej jedn praktyczn nawet Jiminy podejrzewa, e chc po prostu schudn. - Czas najwyszy. Nareszcie zaczynasz o siebie dba. Okropnie si zapucia. Jiminy pomaga mi w uporzdkowaniu lodwki i spiarni. Stara dobra potrawka z kurczaka z REWE, paluszki rybne marki Iglo, filet z ososia, mroone brokuy i mroony kalafior. Kalafior ley w zamraarce ju od szeciu miesicy. Do koca roku musz to wszystko zje albo rozda. Od dzi nie kupuj niczego, co nie jest bio. Jiminy przywozi mi z ekosupermarketu na Kreuzbergu bioprzyprawy, biocukier i biosl. Pytam, co to za historia z t biosol. - Czy soli nie wydobywa si po prostu w kopalni? - To sl nieoczyszczona - informuje Jiminy. - Bez rodka przeciwzbrylajcego i tym podobnych. To do soli dodaje si rodki przeciwzbrylajce? A zawsze mylaam, e wystarczy wrzuci do solniczki kilka ziaren ryu. Jiminy wsypuje bryki soli do nowego mynka, rwnie przywiezionego z Berlina. Miel na prb. Sl, ktra spada na czarn pyt kuchenki, jest do gruba nawet po zmieleniu.

- Gdy bdziesz robi zakupy w supermarkecie, powinna zawsze zwraca uwag, czy produkt, ktry wkadasz do koszyka, ma na opakowaniu znaczek bio. Kuci na cztery nogi przedsibiorcy, trudnicy si hodowl na skal przemysow, chc zbi kas na boomie na zdrow ywno, nie zmieniajc ani na jot swoich dotychczasowych praktyk. Na opakowaniach wyprodukowanych przez siebie kotletw i stekw z indyka umieszczaj po prostu napis hodowla w kontrolowanych warunkach, co nie znaczy absolutnie nic - kada hodowla jest kontrolowana - ma jednak zasugerowa konsumentowi, e ma do czynienia z misem ekologicznym. To oszustwo w ramach obowizujcego prawa rozplenio si do tego stopnia, e wielu producentw biomisa wiadomie rezygnuje z okrelenia kontrolowane warunki hodowli, by unikn podejrzenia o mydlenie konsumentowi oczu. Piecz bio gwarantuje natomiast, e speniono kilka minimalnych standardw, jak na przykad zapewnienie kurom wybiegu. Jiminy przywioza mi te krem do twarzy Weleda Iris, o zapachu przypominajcym ten, ktry stosowaa jeszcze moja babcia. - Madonna uywa tej samej marki - zachwala Jiminy. - Co ma piernik do wiatraka? Na razie chc zmieni tylko swoje nawyki ywieniowe zastrzegam na wszelki wypadek. - Nie musz do tego nosi ekociuchw i uywa biokremw. W kadym razie na pewno nie przed wyprbowaniem diety wegaskiej. Nazajutrz rano wychodz do ogrodu. Na murawie ley Betty. Bez gowy. Betty jest, a raczej bya, kur Sussex. Teraz jej szyja dynda w powietrzu, a spomidzy biaego pierza sczy si krew. Jak okiem sign, ani ladu gowy. Nie wida te dwch pozostaych kur. Jedn znajduj wreszcie u ssiada. Siedzi na ziemi z obdem w oczach i pozwala si dzioba innym kurom. Drugiej, jak si okae, nigdy wicej nie zobacz. T znalezion, z traum, zamykam w kurniku. Potem podnosz z ziemi jeszcze ciepe szcztki Betty i zaczynam je skuba. Pomijajc brak gowy i gboki lad po ugryzieniu, jej ciao jest waciwie nienaruszone. To pierwsza kura w moim yciu, ktr skubi wasnymi rkami, i nie mog si nadziwi, jak szybko i sprawnie mi to idzie. Pod koniec zostaje jeszcze tylko kilka pojedynczych, delikatnych pir, ktrych nijak nie mog usun. Na szczcie Beate, moja ssiadka, wie, co trzeba zrobi. Nalewa na metalow szufelk troch spirytusu, podpala go i opala resztki pir Betty. Poza tym przez cay czas denerwuje si, e mam zamiar zje kur zagryzion przez lisa. - Nie powinna. Ugryzienie lisa dziaa jak szczepionka. Jeli by chory, wszczepi swoje bakterie kurze, a gdyby jeszcze bio jej serce, choroba od razu rozniosa si po caym ciele.

- A czy ty wiesz, ile kosztuje biokurczak tej wielkoci? - pytam, cho prawd mwic, sama nie mam o tym zielonego pojcia. W kuchni Beate odcina resztki gowy Betty, wprawnym ruchem siga jej midzy nogi i wyciga ze rodka mnstwo sptlonych, straszliwie mierdzcych, wypenionych odchodami i ziarnem jelit i innych wntrznoci. Jeszcze tylko krtkie pukanie i Betty wdruje do zamraarki. Jiminy mwi, e moje zachowanie dowodzi braku szacunku. Jednake smutek z powodu mierci Betty wcale nie przeszkadza mi w jej zjedzeniu. - Gdyby samolot, ktrym lec, spad w niedostpnym rejonie Andw, byabym jedn z tych osb, ktre zdecyduj si na zjedzenie swoich martwych wsppasaerw. Przecie nie czuliby ju blu. Tak jak Betty. Poza tym to wyjtkowa okazja, by zje miso zwierzcia, za ktrego mier nie ponosz odpowiedzialnoci. Po poudniu Jiminy jedzie ze mn do kliniki dla zwierzt w Frstenwalde. Mj pies ma chemioterapi. Na szczcie Bulli do rozgarnitych nie naley. Doskonay humor nie opuszcza go nawet w poczekalni, gdzie inne psy patrz przed siebie pospnym wzrokiem lub drc na caym ciele, przywieraj do ng swoich wacicieli. Bulli wbiega do gabinetu bez adnych obaw, z radoci wita weterynarza i dopiero gdy ley na stole zabiegowym, zaczyna mu wita, co go czeka. Doktor Lenzke wbija strzykawk w praw przedni ap, wpycha j mocniej i dry, poruszajc ig to w jedn, to w drug stron, lecz nie moe pobra krwi, bo przez cignc si miesicami chemioterapi yy mojego psa s ju cakiem przearte. Z lew ap to samo. Spoconymi rkami przytrzymuj gow Bulliego. Mam wraenie, jakby ogromna czaszka mojego buldoga robia si coraz mniejsza, jakby Bulli cay zapada si w sobie. Rzzi, a jego fafle zwisaj ciko jak kotary. Dopiero w tylnej apie lekarzowi udaje si znale y, w ktr moe wstrzykn lek. W Frstenwalde robimy zapasy na nadchodzce biomiesice. Bulli drzemie na tylnym siedzeniu. Nie znajdujemy w Frstenwalde biosklepu z prawdziwego zdarzenia, prbujemy wic szczcia w duych supermarketach. Oferta produktw ekologicznych w Aldim nie jest oszaamiajca - herbatki, ktre i tak ju mam (zioowe) albo ktrych wcale nie musz mie (owocowe), fiskie bueczki razowe, nawet cakiem zjadliwe, pod warunkiem e podpiecze si je w tosterze, par biojogurtw, biobanany, biobulwy, biopomidory, biosteki i biowdlina w plasterkach. W gr wchodzi wic nie tyle pene zaopatrzenie, ile raczej zakupy uzupeniajce od czasu do czasu. W REWE sytuacja rysuje si ju znacznie lepiej. Pierwszy rega z produktami pochodzenia organicznego stoi tu za wejciem, obok warzyw i owocw.

Nowoczesny konsument znajdzie tu artykuy podstawowe: pomaracze, jabka, banany, pomidory, cebul i ziemniaki. S nawet biokokosy. Owoce uprawiane konwencjonalnymi metodami - innymi sowy pryskane - le na regale naprzeciwko - to dla mnie doskonaa okazja, by porwna ceny. Siatka biopomaraczy kosztuje 1,99 euro, a tych ze skrk potraktowan chemi - 1,79 euro. Zaraz, zaraz, dlaczego waciwie zawsze kupowaam te pryskane? Bo miaam ochot na pomaracze, a na etykiecie tych pryskanych by napis pomaracze. Biopomaracze - brzmiao jak jaki inny gatunek, jak wyselekcjonowane poywienie dla histerycznych ekoaktywistw. Ja za chciaam po prostu kupi pomaracze. Gdyby jednak etykieta na regale z bioproduktami zamiast biopomaracze oznajmiaa pomaracze, a ta przy owocach uprawianych konwencjonalnymi metodami: Pomaracze potraktowane rodkami zwalczajcymi robactwo, grzyby, chwasty i insekty, uwaanymi za rakotwrcze, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa uznaabym, e owocami, ktrych szukam, s jednak te pierwsze, i kupiabym je bez wzgldu na cen. A gdyby przy wyjciu jaki typ zapa mnie za rkaw i zawoa konfidencjonalnym, ochrypym szeptem: Ej, ty tam! Pst! Obawiam si, e kupia drosze pomaracze. Na pewno nie miaa takiego zamiaru. Chod no tu, oddam ci dwadziecia centw, jeli pozwolisz mi spryska skrki kupionych przez ciebie owocw ortofenylofenolem, tiabendazolem i imazalilem. Uchodz wprawdzie za rakotwrcze, ale na to nie ma jeszcze niezbitych dowodw - odpowiedziaabym, e bardzo dzikuj, ale nie skorzystam. Kilka krokw za warzywami stoi rega rozmiarw pi metrw na dwa, zawierajcy wikszo oferowanego przez REWE asortymentu bio. Dwa gatunki czekolady, sze rodzajw makaronu, ry, proso, przyprawy, kilka konserw, mka i cukier. Troch jak w domu u mamusi. To wszystko, wicej nam nie trzeba - jak ci nie smakuje, moesz sobie i gdzie indziej. Czowiek nie musi jednak bka si wrd cigncych si kilometrami rzdw i dokonywa wyboru spord szedziesiciu rodzajw demu i dwunastu gatunkw masa. Nieprzyzwoicie wrcz urozmaicona jest tylko oferta biomuesli. Sprawunki zaatwiam w pitnacie minut. W moim koszyku wyldowao mnstwo artykuw, ktrych nigdy w yciu nie prbowaam: paprykowa pasta do chleba, soiczek z czerwonawo-szarym musem z jabek i czerwonej porzeczki, tabliczka czekolady w nieatrakcyjnym czarnym opakowaniu. W zamraarce znajduj jeszcze cztery gotowe biodania, wrd nich trzy z makaronem. Kupuj wszystkie. Czasochonne przygotowywanie posikw jest dobre dla takich, co maj za duo czasu, i gospody domowych ze skonnoci do masochizmu. Kade z tych da kosztuje 2,99 euro. Podobne dania bez certyfikatu ekologicznego s do kupienia za 2,49 euro. Ze wszystkich bioproduktw naprawd droga - ponad pi euro - jest tylko oliwa z oliwek.

Ostatecznie zapaciam jakie dwadziecia procent wicej, ni gdybym zdecydowaa si na artykuy pochodzce z niesprawiedliwego handlu2, spryskane pestycydami lub takie, ktrych produkcja nierozerwalnie wie si z torturowaniem zwierzt. Gdy wracamy do domu, jest ju ciemno. Na rodku ulicy w wietle reflektorw stoi lis. Wszy, wycigajc szyj w kierunku kurnika, w ktrym pi ostatnia ywa kura. Jeszcze nas nie zauway. Wyczam wiata i wrzucam luz. Samochd toczy si powoli w kierunku lisa. - Co zamierzasz? - niepokoi si Jiminy. - Przecie to nie jego wina. Tak ju ma natur. - Nikogo, kto krzywdzi moje kury, nie ominie zasuona kara - odpowiadam tonem nieznoszcym sprzeciwu. Wczam bieg i na penym gazie ruszam prosto na intruza. Jiminy zasania oczy. Lis rusza przed siebie nonszalanckim truchtem, przecina ogrd i tyle go widzieli. Jiminy oddycha z ulg. Gdy otwieram siatk z pomaraczami, okazuje si, e jeden z owocw jest nadpsuty. C, przemys pomaraczowy nie spryskuje ich ortofenylofenolem, tiabendazolem i imazalilem tylko dla hecy. Prbuj innej, nienadpsutej. Nie byszczy z wierzchu tak adnie jak te zatrute, ale w smaku jest przynajmniej tak samo dobra. Czy lepsza...? Hm, trudno powiedzie. W cigu najbliszych dni przychodz do mnie cae gry paczek. W antykwariacie internetowym zamwiam ksiki o bioywieniu i wegetarianizmie. Kupiam te dwie o diecie wegaskiej. Jedynie na haso frutarianizm wyszukiwarka nie pokazaa adnych trafie, podobnie rzecz si miaa z fruitarianizmem i fruktorianizmem. Dieta frutariaska sprawia wraenie wyjtkowo niepopularnej, a garstka yjcych na tym wiecie frutarian jest chyba w takiej rozsypce i izolacji, e brak wrd nich zgody nawet co do jedynej powszechnie obowizujcej nazwy. Za to gdy wpisuj kanibalizm, wyszukiwarka pokazuje trzysta dziewi trafie. Wszystko wskazuje na to, e wolimy rozbudowywa nasz jadospis, ni go ogranicza.

2 Stycze - wszystko bio

Boli mnie wiele rzeczy, ktre innym sprawiaj tylko przykro.

Georg Christoph Lichtenberg Zadanie: W tym miesicu jem wycznie artykuy spoywcze opatrzone szecioktn pieczci bio Unii Europejskiej lub te, ktrych pochodzenie jest mi dobrze znane (ziemniaki i inne bulwy, ktre mj ssiad Zappi wykopa w mojej obecnoci, dem domowej roboty mojej ssiadki Beate i jajka od kur naszego sotysa). Wyjtek: gdy id w goci lub do restauracji, mog je rwnie artykuy bez pieczci bio, lecz wtedy pod adnym pozorem nie wolno mi tkn misa ani ryb. - Gdybym nie zrobia wyjtku, ju nigdy nie mogabym przyj niczyjego zaproszenia, a poza tym chodzi mi przede wszystkim o zwierzta. Zaprosiam Jiminy na niadanie zoone z produktw ekologicznych i pochodzcych ze sprawiedliwego handlu - ytnie buki z masem, ser, dem i Smarowido paprykowe (to co naprawd tak si nazywa). Do tego herbata i jajka. Jiminy, ktra musiaa dotelepa si do mnie publicznym transportem, przywioza ze swojego biosupermarketu na Kreuzbergu kieki lucerny, pomidory i styczniowe wydanie Schrot & Korn - to co w rodzaju gazetki aptecznej, tyle e dla klientw sklepw ze zdrow ywnoci. Na pierwszej stronie mojej nowej biblii zdrowego odywiania figuruje lista powodw, dla ktrych powinno si kupowa produkty bio. Jiminy odczytuje je na gos: Wybieram bio, poniewa: nie zgadzam si na chemi w tym, co jem, bio to ochrona pracownikw plantacji przed kontaktem z pestycydami i innymi truciznami, bio to nie dla ywnoci modyfikowanej genetycznie, bio to lepsza dbao o potrzeby hodowanych zwierzt, bio to ochrona klimatu, bio to zapobieganie erozji i wyjaowieniu gruntw ornych, bio to ochrona wd gruntowych przed pestycydami i nitratami, po prostu lepiej si z tym czuj. - Po prostu lepiej si z tym czuj? Co za idiotyczny argument! I co znaczy lepsza dbao o potrzeby hodowanych zwierzt? Mylaam, e biohodowle zawsze musz dba o potrzeby zwierzt, bo taki jest wymg, a nie e s pod tym wzgldem tylko lepsze od konwencjonalnych.

Jiminy wzrusza ramionami. Co ciekawe, redaktor naczelna Barbara Gruber w artykule wstpnym uczciwie przyznaje, e nie istniej naukowe dowody na to, e bioprodukty s zdrowsze. O tym akurat, e s zdrowsze, byam od pocztku przekonana. No bo czy to nie jest logiczne, e ywno, ktra nie zawiera nawet ladowej iloci pestycydw, musi by zdrowsza od ywnoci, ktra je posiada? Poza tym w jednej z moich nowych ksiek o biojedzeniu przeczytaam, e wszystkie kury, krliki, myszy i szczury, ktrym w ramach eksperymentu podawano w tym samym czasie zwyk karm i biokarm, bez wahania wybieray t drug. Jiminy i ja rwnie przeprowadzamy eksperyment, tyle e na sobie. Paprykowa pasta do chleba jest galaretowata i nudna w smaku. Jiminy twierdzi, e najlepiej kupowa smarowida, ktre zawieraj pomidory - podobno te na bazie pomidorw s cakiem, cakiem. Moe i tak. Ale przecie mog je skosztowa pniej, gdy przejd na wegetarianizm. Odgrzane w piekarniku ytnie buki zyskuj nasze uznanie, natomiast pomidory gboko nas rozczarowuj. Biopomidory maj podobno wyjtkowo intensywny smak, lecz nasze smakuj jak mokra wykadzina. Niczym si nie rni od tych z supermarketu. Spod stou rozlega si aosne miauczenie. Freddy, szary, leciwy kot kartuski na prno usiuje wyswobodzi si spod masywnego cielska Bulliego. Bulli przyciska kocura ap do podogi i wylizuje nieszcznikowi ucho. Jiminy domaga si mojej interwencji. - Nie ma rady, Freddy musi sobie radzi sam - mwi. - Za to ma teraz ciepo i sucho. Nigdy nie chciaam mie kota. Po pierwsze, mam alergi na koci sier, a po drugie, koty to wedug mnie sadystyczni zabjcy, ktrzy zamczaj na mier mniejsze zwierzta. Lecz gdy p roku temu wprowadziam si do swojego obecnego domu, w ogrodzie byli ju dwaj lokatorzy, Simbo i Freddy. Zostawi je ssiad, ktry wyprowadzi si do nowego mieszkania i zacz nowe ycie z now partnerk, a w nim nie byo ju miejsca dla starych kotw. A kto w kocu musia je karmi. I gaska. Byy tak spragnione ludzkiego dotyku, e zaczynay si lini ju w chwili, gdy czowiek bra je na rce. Po witach Boego Narodzenia spado tyle niegu, e postanowiam wpuci azgi do domu. Simbo, polno-leno-kowy kocur o tygrysiej, lnicej sierci i imponujcej pewnoci siebie prawdopodobnie przetrwaby mrozy bez wikszego uszczerbku. Lecz o Freddyego, liniejcego starego kartuza ze zamanym ogonem i wiecznie zawicymi oczami, ktry rezydowa na snopku somy w otwartej szopie, powanie si martwiam. Niektrzy wojujcy obrocy zwierzt stoj na stanowisku, e powinny one y wycznie na wolnoci. Obawiam si, e nie maj najmniejszego wyobraenia o tym, jak taka egzystencja potrafi da w ko. Dach nad gow nie tylko podnosi jako ycia, lecz rwnie wymiernie je wydua. Zwierzta domowe, o ile nie przeznaczono ich na ubj, yj zazwyczaj o wiele duej ni ich

dzicy krewniacy. Nie s naraone na ataki swych naturalnych wrogw, co wicej - maj lepszy catering, opiek lekarsk, regularne odrobaczanie, ochron przed zimnem, nie musz si stresowa obron swojego terytorium i nie towarzyszy im nieustanny strach przed mierci. Z ludmi jest zreszt podobnie. Czowiek, ktry ma stae miejsce zamieszkania, yje na og duej ni marne czterdzieci siedem lat, ktrych rednio doywaj bezdomni. W kadym razie Simbo i Freddy, majc do wyboru ycie na wolnoci wrd rozlegych brandenburskich lasw i k, i przegrzan, ograniczon do czterech cian egzystencj kota domowego, niewiele mylc, zdecydoway si na kuwet i kanap. Przez pierwszy tydzie waciwie tylko spay. I chocia w kadej chwili mogy wyj na zewntrz, do dzi uporczywie wzbraniaj si przed wystawieniem na nieg choby jednej apy. Bulli jest zachwycony, e stado si powikszyo, i raz po raz obsypuje kocury natrtnymi dowodami mioci. Sigam po dem jeynowy, ktry dostaam od ssiadki. - Nie wydaje mi si, eby Beate do smaenia jeyn uywaa biocukru - komentuje Jiminy. - I co z tego? - Przecie sama mwia, e od teraz bdziesz jada ju tylko bio. To byo do przewidzenia. Ledwo czowiek okae troch dobrej woli, a ju wyskakuje zza wga jaki amator muesli i wrzeszczy: To za mao! Znowu o czym nie pomylaa. Tylko ja, ja, ja potrafi by dobrym czowiekiem. Ty ju na zawsze zostaniesz niepoprawn ekologicznie wini. Odwoaam si do wyjtkowo korzystnego bilansu klimatycznego demu ssiadki: jeyny w ogrodzie Beate byy nawoone gnojem mojego osobistego mua, po ktry sama przysza z taczk. Wasnymi rkami zebraa owoce i zaniosa do kuchni, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa nie zuywajc do tego celu ani mililitra benzyny, usmaya, napenia demem stary soik po musztardzie, ktry wczeniej, rwnie wasnorcznie, umya, a nastpnie przekazaa mi gotowy produkt przez pot. - Czy naprawd uwaasz, e bardziej przyjazne dla rodowiska byoby kupowanie biodemu z Chin sprowadzonego samolotem? Tylko dlatego, e do jego produkcji uyto susznego moralnie cukru? Jiminy owiadcza wspaniaomylnie, e dla demu mojej ssiadki gotowa jest zrobi wyjtek, a ja obiecuj, e w nastpnym sezonie zasponsoruj Beate weki i cukier elujcy w wersji bio. - Zreszt pewnie i tak jestem jedyn osob w caych Niemczech, ktra kupuje

wycznie ywno ekologiczn. Jiminy wyprowadza mnie z bdu: - Mylisz si. W biosklepach zaopatruje si na przykad wiele kobiet w ciy. I chorych na raka. Dwch moich znajomych przestawio si na bio, gdy zdiagnozowano u nich nowotwory. A wic to tak. Z tego wniosek, e statystycznego konsumenta obchodzi nie tyle klimat i erozja gleby, ile aspekt zdrowotny, notabene niebazujcy na twardych dowodach. To by tumaczyo, dlaczego w ostatnich latach ekohandel odnotowa dwucyfrow stop wzrostu. Ze wszystkich diet, ktrym przywiecaj pobudki moralne, bioywienie wydaje si najbardziej odpowiada rzeczywistym potrzebom konsumentw. Innymi sowy: grunt, by byo zdrowe i wreszcie smakowao jak dawniej. Mieszkam siedemdziesit kilometrw od Berlina, a od wit Boego Narodzenia napadao tyle niegu, e nikt z wasnej woli nie wyrusza na dusze wyprawy, wic jak dotd przetestowaam tylko zaopatrzenie w bioprodukty supermarketw w najbliszej okolicy. Test wypad znacznie lepiej, ni si spodziewaam. Nigdzie nie brakowao ekologicznych bananw, pomaraczy, pomidorw ani ziemniakw. Poza tym prawie wszdzie mona byo dosta biowdlin lub ser w plasterkach. Sdzc po tym, z jakim zaangaowaniem biobrana zabiega o amatorw kanapek z wdlin, te musz si u nas cieszy wyjtkow popularnoci. Jiminy krci nosem, jak zwykle. Dla niej to i tak za mao. Poza tym supermarket Plus w Neuhardenbergu, z ktrym wizaymy niejakie nadzieje, zosta wchonity przez wikszy koncern i od nowego roku nazywa si Netto. Jedn z pierwszych decyzji podjtych przez nowe kierownictwo byo wykrelenie mielonego misa z oferty biomroonek. To bolesny cios, szczeglnie dla Jiminy, ktra jest prawie wegetariank, lecz od wielkiego dzwonu jada kotlety mielone - przez trzysta szedziesit jeden dni w roku wystrzega si jedzenia misa, ale na mielone la mamma zawsze da si skusi. Postanowiymy bojkotowa Netto. W Lidlu znalazymy garstk produktw pochodzenia organicznego i troch fair trade. Godne pensje dla pracownikw spotykaj si rzecz jasna z moj aprobat, nie uwaam jednak, by z punktu widzenia etyki mona je byo uzna za dostateczne kryterium minimalne. W Kauflandzie jest ju nieco lepiej. W przeciwiestwie do REWE i Edeka nie umieszczono tam wszystkich bioproduktw na jednym regale - trzeba ich szuka po caym hipermarkecie, a ten ma chyba z hektar powierzchni. Kady z nich oznaczono tekturow strzak z pieczci bio, ktra zdezorientowanej jednostce wskazuje waciw drog w tym nieprzebytym gszczu konsumpcyjnych moliwoci. Ale tego ponawieszali! - w pierwszej chwili czowiek myli, e maj tu chyba wszystko, czego tylko zapragnie serce amatora ywnoci ekologicznej. Lecz

gdy podej bliej, zazwyczaj okazuje si, e strzaka wskazuje najmniej atrakcyjny produkt na pce. Etykiet bio opatrzone s albo produkty podstawowe, czyli mka, ry i makaron, albo raczej wtpliwe przysmaki - na przykad marynowane kieki sojowe. To, e do regau ze sonymi przekskami przyczepiono kilka takich tabliczek, wcale nie oznacza, e mona na nim znale choby jedn marn paczk biochipsw. S za to dwa warianty obrzydliwych sonych precli, do ktrych czuam wstrt ju jako dziecko, i krakersy sezamowe wygldajce jak poamane pieczywo chrupkie. Po prostu rewelacja. Dobrze, e s przynajmniej udka z bioindyka i ekologiczny marcepan. Po dugich poszukiwaniach udaje mi si wreszcie znale sok z biopomaraczy. (Kierownictwo REWE jest najwyraniej przekonane, e konsumenci zdrowej ywnoci pij tylko sok jabkowy, warzywny lub pomidorowy). Nie znalazam jeszcze tylko biocoli - jak dotd nie mieli jej w adnym supermarkecie. - W Berlinie, w Bio Company, na pewno maj - kusi Jiminy. Obiecaam jej wczeniej, e nim wrc do swojej ulubionej coli light, przynajmniej raz sprbuj coli w wydaniu bio. Szczerze mwic, nie daj jej wikszych szans. Zakadam, e w trakcie swojej biofazy nadal bd moga pi col light. Wci jeszcze na to licz. Przypuszczam, e coca-cola i tak skada si prawie wycznie z chemii. Jedynym jej naturalnym skadnikiem jest cukier, a i ten w wersji light zastpuje si chemi, a zatem o adnym ekwiwalencie organicznym raczej nie moe by mowy. Chyba e gdzie na wiecie istniej ekologiczne plantacje chemikaliw? - Cola light to napj grubasw - zrzdzi wierszcz. - Nieprawda - protestuj. - Cola light to ulubiony napj oszaamiajco przystojnych pracownikw budowlanych o nagich torsach. Dawno nie ogldaa reklam. Spod stou dobiega gone syczenie. Freddy wczepi si pazurami obu ap w obfite fady pyska Bulliego i targa nimi na wszystkie strony, a Bulli mimowolnie stroi miny niczym z opery pekiskiej. Prbuje ostrzegawczo szczekn, lecz nie ma ju strun gosowych i z jego garda wydobywa si tylko odgos przypominajcy szept. Z niezrozumiaych powodw komrki rakowe w jego ciele powoduj obrzk drg oddechowych. To oznacza, e sport, zabawa i spacery s moliwe tylko w homeopatycznych dawkach. Podczas ostatniej operacji, trzeciej w cigu piciu miesicy, lekarz wyci mu z garda wszystko, co mogo ogranicza dopyw powietrza - ze strunami gosowymi wcznie. Freddy cignie pazurami fafle Bulliego, co Bulli odczytuje jako zacht, by wyliza do czysta rwnie drugie kocie ucho. Dzi wybieram si z Jiminy do berliskiej Bio Company. Podobnie jak w tradycyjnej brany spoywczej, rwnie w sektorze bio sieci supermarketw wypary wikszo sklepikw typu mydo i powido i lokalnych punktw oferujcych artykuy fair trade, a na

bioodywianiu ju od dawna nie ciy fama ekologicznej zgrzebnoci. Klientami Bio Company s gwnie eleganccy, dobrze zarabiajcy, wysportowani modzi ludzie. Tyle przynajmniej wyczytaam w swoich ksikach na temat bioodywiania. Moe gdzie faktycznie tak jest, lecz nie w Bio Company na Kreuzbergu, gdzie na tablicy z ogoszeniami jak dawniej wisz oferty warsztatw szamanistycznych, a kupujcy na szczcie nadal wygldaj jak typowi mieszkacy tej dzielnicy - szyk, lecz w wersji alternatywnej. Zreszt pogoda jest taka, e wszyscy i tak s okutani grubymi wenianymi szalami, a na gowach maj mieszne czapki z wypustkami, nadajce im wygld kaktusw. Bior wzek - normalnej wielkoci druciany wzek sklepowy, taki jak te, ktrych uywano dawniej w tradycyjnych dyskontach, zanim opanowaa je moda na czogi rozmiaru XXL o pojemnoci kilku ton rejestrowych brutto3 z umocnieniami z tworzywa sztucznego i wyjtkowo szerokimi uchwytami na grube paluchy dwustukilogramowych klientw. Jasna, kulturalna Bio Company o powierzchni piciuset metrw kwadratowych robi na mnie wraenie supermarketu ze starannie dobranym asortymentem. Czego inteligentny i zdyscyplinowany klient nie znajdzie na dobrze posortowanych pkach, tego najwyraniej nie potrzebuje. Jiminy namawia mnie, bym przy stoisku z pieczywem kupia dwa kawaki brownie z orzechami woskimi - bagatela, 1,85 euro sztuka! Mimo to przyjacika nalega, bym natychmiast sprbowaa - i rzeczywicie, brownie jest nieprzyzwoicie dobre, po prostu fantastyczne. Po takie delicje mo na by pojecha na koniec wiata. Pyszne, jak zapewnia Jiminy, s te roki migdaowe, lecz ich cena - 2,95 euro za sztuk - moe naprawd przyprawi o zawrt gowy. Wkrtce odnosz wraenie, e Bio Company chce swoich klientw wychowa. Produkty zdrowe i naturalne, jak owoce i warzywa, s tu w miar tanie. Wniosek: kupujmy je czsto, chromy portfele i naczynia wiecowe! Natomiast miso, ser i ciasta nie tylko zawieraj tuszcz lub cukier, lecz s take stosunkowo drogie. Kupujmy je zatem rzadko i delektujmy si nimi w maych ilociach jako czym wyjtkowym, zdaj si mwi ceny w Bio Company. Ale czy naprawd musz by a tak nieprzyzwoicie smaczne? Wemy stoisko z serami! Za lad stoi mody pan Rodriguez. Mwi mu, jakie sery lubi najbardziej, a on bez wahania odkrawa po kawaeczku dojrzaej goudy, heudamera i sera koziego i daje mi do sprbowania. Rewelacja!!! Gouda wprost rozpywa si w ustach, a pan Rodriguez jest sprzedawc nie tylko kompetentnym, lecz take sympatycznym i ostatecznie w wzku lduje wicej sera ni warzyw. Jeszcze miso. I czekolada. Biodieta to adna asceza - to luksus. Znalazam nawet col w wersji bio. To gazowany napj czarnego koloru o nazwie Guarana Cola, produkowany przez firm Bio-Zisch. Guarana to brazylijskie pncze o wysokiej zawartoci kofeiny, ktr organizm przyswaja jednak znacznie wolniej ni t zawart

w ziarnach kawowca. Wariantu light oczywicie ani ladu. W domu wrzucam do szklanki kilka kostek lodu, nalewam coli, mieszam j, obracajc szklank, i niczym wytrawny znawca przygldam si jej pod wiato. Wyglda jak cola. Upijam yk. Jiminy i Bulli patrz na mnie z penym napicia oczekiwaniem. Fuj, co za ohyda! Wypluwam wistwo do zlewu. Cola z guarany smakuje jak wstrtne lekarstwo o dwudziestu piciu efektach ubocznych. Nie da si tego pi. Niewykluczone, e krzywdz producenta. Smak to przecie kwestia przyzwyczajenia. Znam takich, ktrzy mj ulubiony napj okrelaj mianem obrzydliwych pomyj czy wstrtnych popuczyn. Kto wie, moe smak coli z guarany wprawiby ich w szczery zachwyt. Tak czy owak, ja na pewno si do niego nie przyzwyczaj. W kadym razie nie w tym yciu. Dzielnie przeszam prb biocoli i wolno mi wrci do wersji light - oczywicie pod warunkiem e nie jest uzyskiwana z rolin. Bo z ca pewnoci nie byyby to roliny pochodzce z upraw ekologicznych, a to oznaczaoby dwa miesice bez mojego ulubionego napoju. Co za przeraajca wizja! Bez coli nie mog pracowa, bo stale jestem zmczona. Skonana, wyczerpana, ledwo ywa. Pierwsz rzecz, ktr robi z samego rana, jest napenienie szklanki schodzon col. Zaraz po jej wypiciu wcza mi si mzg i mog zaczyna. Dolewam jej sobie w regularnych odstpach czasu, i ostatecznie w cigu dnia, w zalenoci od pensum, wypijam jedn do dwch litrowych butelek coli. Light, oczywicie. Pewien robotnik, ktry kiedy co u mnie naprawia, na widok pitrzcych si na wysoko kilku metrw pustych plastikowych butelek zaproponowa, ebym zainstalowaa sobie w domu dystrybutor z kurkiem. - Czy wiesz, e te same sodziki, ktre s dodawane do produktw light, stosuje si do tuczenia wi? - pyta Jiminy. - Wywouj napady wciekego godu. Doprawdy nie wiem, dlaczego wszyscy tak si uwzili na col. Moe dlatego, e jest czarna. To kolor, ktry wywouje jednoznacznie negatywne skojarzenia. W schroniskach dla zwierzt czarne psy te najduej czekaj na nowego waciciela. Gdy byam dzieckiem, wszyscy powtarzali, e cola wyera cianki odka jak kwas i e miso woone wieczorem do szklanki z col do rana si rozpuci. Na szczcie trafiam w internecie na stron, ktra rozprawia si z przesdami na temat tego wspaniaego napoju. Okazuje si, e do tuczenia wi faktycznie stosuje si substancje sodzce, ale nie po to, by wywoa napady godu, lecz dlatego e karma w masowych tuczarniach jest najwyraniej tak obrzydliwa, e bez substancji sodzcych prosiaki zwyczajnie by jej nie przekny. - To jeszcze nic nie znaczy - protestuje Jiminy. - Przecie sodziki mog oprcz tego pobudza apetyt.

Miso te wcale nie rozpuszcza si w coli, choby je w niej trzyma nie wiem jak dugo. To plotka, ktr prawdopodobnie rozpowszechnili nazici, by pocieszy rodakw, gdy podczas drugiej wojny wiatowej Amerykanie wstrzymali dostawy coca-coli na niemiecki rynek. Na innej stronie internetowej przeczytaam jednak, e miso rozpuszcza si w coli, owszem, podobnie jak w kadym napoju zawierajcym kwas, chociaby w soku jabkowym. Jaki wic z tego wniosek? E tam, a co mnie to waciwie obchodzi. Dla mnie najwaniejsze jest przecie to, czy do produkcji coca-coli wykorzystuje si roliny. Nerwowo surfuj po internecie. Mam pecha w recepturze mojego ulubionego napoju rzeczywicie znajduj si wanilia i pomaracze, no i olejki: cytrynowy i cynamonowy. Dlaczego producenci coli nie stosuj bioskadnikw? Na oficjalnej stronie Coca-Coli jest przecie deklaracja, e koncernowi wyjtkowo ley na sercu dziaanie w duchu odpowiedzialnoci spoecznej: ...ktre realizujemy w czterech istotnych obszarach: w segmencie rynkowym, jako pracodawca, oraz w zaangaowaniu na rzecz rodowiska naturalnego i dobra wsplnego. Zobaczmy, co na to Wikipedia. Rany boskie! W 2006 roku najwikszy na wiecie fundusz emerytalny TIAA-CREF sprzeda nalece do udziay Coca-Coli o wartoci 52,4 miliona dolarw, gdy podano do wiadomoci, e koncern zama standardy zwizane z ochron praw dziecka, przepisami Midzynarodowej Organizacji Pracy i ochron rodowiska naturalnego. To jeszcze nie wszystko: Coca-Coli zarzuca si wywieranie presji na personel zakadw w Kolumbii przy udziale prawicowych bojwek paramilitarnych. Na kierownictwie kolumbijskiego oddziau firmy ciy rwnie zarzut zamordowania kilku zwizkowcw zrzeszonych w Sinaltrainal, zwizku zawodowym przemysu spoywczego. No to po coli. Ciekawe, dlaczego koncern, ktrego sodko-lepki produkt rozla si szerokim strumieniem po caej kuli ziemskiej, docierajc do najmniej dostpnych zaktkw naszego globu, nie potrafi stan na wysokoci zadania i przyzwoicie odpowiedzie na roszczenia swych pracownikw, prawdopodobnie nie cakiem nieuzasadnione, nieco wiksz doz wspaniaomylnoci? - Co oni sobie myl? - zoszcz si. - Jeszcze im mao? A moe im si wydaje, e robotnikom w Ameryce rodkowej zbyt dobrze si powodzi? Taki cudowny napj, a tu co takiego. Nie rozumiem. Nagle z garda wydobywa mi si gone, astmatyczne rzenie. Jiminy patrzy na mnie szeroko otwartymi oczami. Tak si czasem dzieje, gdy troch ponios mnie nerwy. Zamiast normalnie wydycha powietrze, wydaj dziwaczny odgos przywodzcy na myl gumow

kaczk. Przyjacika prbuje mnie uspokoi: - Przecie to nie wina centrali, to problem jednej filii, ktra produkuje na licencji. - I co z tego? W takim razie centrala powinna da nauczk tym kolumbijskim bandytom! Przecie tam gin ludzie! Skandal! A w Indiach Coca-Cola odbiera rolnikom wod. Teraz nie mog pi coli nie tylko przez nastpne dwa miesice, nie bd moga si jej napi ju do koca ycia. Musz sobie poszuka jakiej ohydnej bionamiastki sodzonej cukrem. Posapujc, ruszam w stron lodwki. Bulli, Simbo i Freddy, ktrzy umocili si obok siebie na sofie, podnosz gowy i patrz na mnie, jakby nie wierzyli wasnym uszom. Kiedy to wszystko prawda! Jeli nadziani menederowie koncernw nie potrafi respektowa praw swoich pracownikw zrzeszonych w zwizkach zawodowych w dalekiej Kolumbii, to czy mona oczekiwa od drczonych wasnymi troskami niemieckich bezrobotnych, by zechcieli wzruszy si losem drobiu i trzody chlewnej? propos warunkw hodowli: w kurniku nadal rezyduje ostatnia ywa kura, sama jak palec i niczym Kaspar Hauser niemal pozbawiona bodcw z zewntrz. Taka izolatka to dla zwierzcia prawdziwa mczarnia. Ale na razie nie mog jej wypuci - lis nadal krci si po wsi, nawet w biay dzie. W dodatku wszdzie ley tyle niegu, e nie ma mowy o budowaniu wybiegu. Nie zamierzam kupowa te drugiej kury do kompanii, dopki nie poprawi warunkw hodowli. Chw drobiu w moim wykonaniu jest pewnie jeszcze gorszy od masowego - tam kury maj przynajmniej towarzystwo. I nie marzn. Prognoza pogody na nadchodzcy tydzie zapowiada w nocy temperatur sigajc minus osiemnastu stopni. Musz jak najszybciej wymyli jakie rozwizanie. Przez nastpne dni nie mam na nic siy. A przecie moje wyniki s w najlepszym porzdku. elaza mam w brd i jak na razie nic nie zapowiada cukrzycy. Za wysoki jest tylko poziom cholesterolu. Dziwne, zawsze mylaam, e podwyszony cholesterol to wycznie mski problem. Jestem tak wypluta, e dosownie padam z ng. - Spokojnie. Jeste na odwyku. To minie - pociesza mnie Jiminy. Nie pojmuj, jak ci wszyscy apostoowie zdrowego ywienia daj sobie rad bez coli. Pewnie opi kaw. Biokaw, ze sprawiedliwego handlu i bezbolenie praon, mona dosta w tysicu wersji. Tylko e ja nie lubi kawy. Wmawiam wic sobie, e bez kofeiny te mog si skoncentrowa. Wgapiam si w ekran komputera, prbujc poj sens poszczeglnych sw, lecz po krtkim czasie moje myli zaczynaj dryfowa w dal... Zastanawiam si, jak zapisywaabym liczby, gdybym miaa do dyspozycji tylko klawiatur

alfabetyczn. Due I byoby jedynk, a due O - zerem. Zet - dwjk. Swoj drog ciekawe, czy cyfra dwa, po niemiecku zwei, zaczyna si od zet dlatego, e zet wyglda jak dwjka... Koniec z tym, skup si na tekcie, przywouj si do porzdku. E wyglda jak odwrcona trjka, lecz ani jedna litera nie przypomina skomplikowanej cyfry cztery. Najbardziej chyba H... Ostatecznie daj za wygran i dzwoni do Guida, mojego doradcy podatkowego. Chc wiedzie, czy koszty dodatkowe, wynikajce z kupna produktw ekologicznych, mog sobie odpisa od podatku. W kocu zmuszona jestem je wszystkie te drogie rzeczy, bo mam napisa o nich ksik. Guido nie jest przekonany, radzi mi jednak, bym na wszelki wypadek nie wyrzucaa paragonw. Po rozmowie z Guidem zastanawiam si, czy byoby fair finansowa wasn, nie zawsze zdrow diet z kieszeni i tak nielicho ju eksploatowanego niemieckiego podatnika. Gdybym odywiaa si rozsdnie, jak wszyscy ci modzi, zdrowi ludzie, ktrzy robi zakupy w Bio Company - miso nie czciej ni raz, najwyej dwa razy w tygodniu i od czasu do czasu kawaek ciasta lub tabliczka czekolady - wtedy moje koszty dodatkowe z kupna bioproduktw nie przekroczyyby dwudziestu procent. Ale e racz si gwnie daniami gotowymi, jem duo misa i sera, i co gorsza, non stop wcinam ciastka i czekolad, moje koszty dodatkowe to niemal sto procent. Bio? Przecie mnie na to nie sta! - to argument, ktry w erze Hartz IV4 sycha do czsto. Ludzie nie s obojtni na los swoich mniejszych braci, lecz wcale nie maj ochoty paci za to, by przyczyni si do jego poprawy. Na Borneo mieszkali podobno zwolennicy kultu kanibalistycznego, ktrzy podczas tak zwanej ceremonii Tiwa na cze zmarego za kadym razem konsumowali szeciu niewolnikw. W XIX wieku mieli od tego zwyczaju odstpi i przerzuci si z niewolnikw na bawou. Gdy holenderscy kolonici, ktrzy z pewnoci odegrali niejak rol w szerzeniu si nowomodnych wtpliwoci natury etycznej, przyapali kilku wyznawcw kultu Tiwa na jedzeniu ludzkiego misa, ci wyjanili, e powrcili do swoich starych zwyczajw, bo nie mogli sobie pozwoli na bawou za dwiecie pidziesit guldenw, w przeciwiestwie do czowieka, ktrego mona kupi ju za sto guldenw. Nim jednak zaczniemy insynuowa, e dzisiejsi mieszkacy Indonezji wywodz si od ludoercw, powinnimy potraktowa t anegdot z naleyt doz sceptycyzmu, albowiem rda wspominajce o kanibalizmie rzadko s wiarygodne. Niewykluczone jednak, e praktykujcy ludoerstwo uciekali si do takich wanie argumentw. Wracajc do cen bioproduktw - to niemoliwe, by byy tak niskie jak ceny artykuw ze zwykych dyskontw, bo te ostatnie nijak si maj do kosztw rzeczywistych, ktre zreszt i tak ponosimy, pacc z naszych podatkw miliardy na rnego rodzaju subwencje. Tak zwany og ponosi rwnie koszty degradacji rodowiska naturalnego

zwizanej z produkcj taniej ywnoci. Inne wady i zalety produktw organicznych? Przypomnijmy: prawie kady artyku spoywczy albo ma swj ekoekwiwalent, albo da si go zastpi bardzo podobnym w wersji bio. Bioodpowiednik gotowego makaronu Mircoli5 nazywa si oczywicie inaczej i smakuje jak wszystkie gotowe dania z kluskami, ktre staraj si dorwna niedocignionemu ideaowi - czyli cakiem niele. Brakuje tylko zaczonej torebki z tartym parmezanem. Jiminy uwaa, e winna jest wysoka cena bioparmezanu. Ja skaniaabym si raczej do przypuszczenia, e zieloni konsumenci wcale sobie tego dodatku nie ycz, bo zmumifikowany ser w osobnej paczuszce kci si z ich filozofi ywienia. W ofercie biobrany s nawet produkty light, musz jednak przyzna, e do majonezu light nie mog si jako przekona. Ciastka czsto smakuj jak trociny i w dodatku przeraliwie zdrowo. Wida wyranie, e tradycyjny sektor spoywczy wyprzedza producentw ekoywnoci o cae dziesiciolecia. I nawet jeli biobrana goni go milowymi krokami, to dla tradycyjnych producentw kada prba ulepszenia smaku oznacza po prostu signicie po star dobr chemi, podczas gdy ekolodzy musz dopiero opracowa now metod, ktra bdzie nie tylko przyjazna dla rodowiska, lecz rwnie w miar moliwoci naturalna. Wemy na przykad sodki sos chili, za ktry w biosklepie trzeba zapaci pi razy tyle co za ten od Azjaty - gdy chcemy go ula z butelki, na talerz wychlupuje nam si galaretowaty klops, a na dodatek jest to mniej wicej jedna pita zawartoci (na szczcie butelka nie jest specjalnie dua). Najwyraniej brakuje w nim poczciwych emulgatorw i rodkw przeciwzbrylajcych - to chemikalia, ktre zazwyczaj stanowi skadniki podobnych sosw. To oczywicie aden dramat. Wystarczy raz przemiesza widelcem i po krzyku. Gorsza jest zbyt mikka i stanowczo zbyt mao sodka lukrecja. Produktu, ktry dorwnywaby elkom Haribo czy tak zwanym kocim apkom z lukrecji, prno szuka w Bio Company. O przewadze uciekajcych si do chemii i ekologicznie lekkomylnych producentw nad biobran decyduje rwnie to, e wychowaam si na ich produktach i jestem przyzwyczajona do ich smaku. Poza tym miaam a czterdzieci osiem lat na ustalenie, ktre marki lubi najbardziej. Niewykluczone, e wymienit lukrecj mona dosta gdzie w Nordenham lub w Oberammergau, tyle e jeszcze jej nie odkryam. Na szczcie dobr czekolad da si kupi wszdzie - nie wolno tylko zniechca si nudnym opakowaniem w ciemnych kolorach. Wybitne: Cae migday firmy Gepa i Biaa z chrupkami firmy Vivani. Swoj drog, nigdy w yciu nie prbowaam tylu nowych rzeczy co teraz - naley do nich choby bardzo przyzwoity czerwono-szary mus porzeczkowo-jabkowy. Niektre moje odkrycia s wrcz sensacyjne. Nie dotycz one pomidorw, te nieodmiennie mnie rozczarowuj, ale ju na przykad papryka jest o wiele

lepsza od tej, ktr kupowaam dotychczas. Albo kozi ser z daktylami i sosem curry, ktry absolutnie zasuenie nosi wdziczn nazw Rozkosz sutana - nie wspominajc o krlestwie serw pana Rodrigueza. Moje smakowite rozwaania brutalnie przerywa Jiminy. - Chod tu szybko. Wydaje mi si, e guz na brzuchu Bulliego znw si powikszy. Przed kilkoma dniami w pachwinie Bulliego zebraa si woda. Weterynarz odcign pyn strzykawk i na pocztku wydawao si, e to wystarczy. Jad z Bullim do weterynarza. Doktor Lenzke po raz kolejny wbija ig w miejsce, w ktrym zebraa si woda, i odciga j strzykawk. To do mozolne, lekarz musi wbija i oprnia strzykawk kilka razy z rzdu. Na szczcie Bulli nie wyglda, jakby zabieg sprawia mu bl. Wprawdzie przez cay czas ciko dyszy, ale to wynik lku wysokoci, bo stoi na stole zabiegowym. Lekarz wyle prbk pynu do analizy, dla pewnoci, czy nie pojawi si kolejny guz. Pada zdanie: Zrobilimy, co w naszej mocy. Jeli w brzuchu Bulliego ronie nowy guz, cysta bdzie raz po raz napenia si wod, a pies bdzie si tylko mczy. - Operowalimy go ju tyle razy. Powinnimy mu oszczdzi kolejnego zabiegu mwi doktor Lenzke. - Nie jest atwo decydowa o yciu i mierci kogo innego - odpowiadam. - Przecie dobrze pani zna swojego psa. Bdzie pani wiedziaa, gdy on zechce odej. Jeli przestanie je... to zawsze wyrany sygna. Gdy id do recepcji zapaci za wizyt, spotykam swoj ulubion asystentk weterynarza, pani Parton. Pani Parton ma jakie dwadziecia-dwadziecia par lat. W jej wieku traciam ca swoj energi na chodzenie na dyskoteki, wygldanie cool i utrudnianie ycia otoczeniu. Dlatego za kadym razem, gdy widz, z jak mioci i uwag asystentka weterynarza odnosi si do swoich pacjentw i ich wacicieli, ogarnia mnie wzruszenie. Pani Parton pyta, czy Bulliemu si polepszyo. Czuj, e zaraz si rozpacz, wic zaciskam usta i w odpowiedzi krc tylko gow. - Ojej, biedaczysko. Naprawd na to nie zasuy. - wzdycha pani Parton. W drodze powrotnej zatrzymuj si przy sklepie zoologicznym. Chyba powinnam powoli zacz przyzwyczaja psa i koty do biokarmy - ale jeszcze nie dzi. Dzisiaj kupuj ulubiony przysmak Bulliego, worek karmy Frolic, ktra z ca pewnoci nie zostaa wyprodukowana zgodnie z wytycznymi Demeter6. I ogromn, dwupitrow klatk dla winek morskich. Ustawiymy klatk w przedpokoju, a za kratkami ulokowaymy ostatni yw kur -

przypomina wielkich rozmiarw kanarka. - Cakiem jak Piepsi - mwi Jiminy. Ostatnio byymy w kinie na filmie Biaa wstka, w ktrym gra rwnie kanarek o imieniu Piepsi. I chocia filmowy kanarek marnie skoczy, ostatni yw kur nazywamy odtd ju tylko Piepsi. Piepsi przemierza swoje nowe, dugie na metr i szerokie na pidziesit centymetrw lokum, jakby przeprowadzaa inspekcj, grzebie w piasku i od czasu do czasu skubnie ziarenko. Jiminy wycia p grnej podogi, a pozosta poow przykrya kocem i Piepsi na wysokoci pidziesiciu centymetrw ma teraz nawet gniazdo, cho od tygodnia nie zniosa ani jednego jaja. Po drugiej stronie zamontowaam jej grzd do spania. Wydaje mi si, e ma teraz cakiem przyzwoite mieszkanko, ale moe si myl... Mimo wszystko nie czuj si do koca w porzdku. - Co z tego, e bojkotuj produkty pochodzce z masowych hodowli, jeli we wasnym domu wkadam kur do klatki? - Ale w przypadku masowych baterii klatkowych wciskaj do jednej klatki po pi kur - mwi Jiminy. Ciko to sobie wyobrazi. Druga kura moe by si jeszcze od biedy zmiecia, pod warunkiem e udaoby im si dogada. Dokwaterowanie trzeciej byoby ju istn podoci. No ale sama przecie czytaam o piciu kurach w jednej klatce. Na wszelki wypadek sprawdzam jeszcze raz w internecie. W przemysowym chowie kur niosek rzeczywicie w jednej klatce gniedzi si po pi kur. Tylko e powierzchnia standardowej klatki w baterii wynosi pidziesit na pidziesit centymetrw, jest wic o poow mniejsza od pomieszczenia Piepsi. Jestem w szoku. Przecie to absurd. Ludzie, ktrzy wpadaj na takie pomysy, maj chyba nierwno pod sufitem. Albo s podli z natury. Tak czy owak, wedug przepisw na jedn kur powinna przypada powierzchnia piciuset pidziesiciu centymetrw kwadratowych - to troch mniej ni zajmuje kartka A4. Gdy doliczy do tego trzeci wymiar, wielko pomieszczenia przewidzianego dla piciu kur jest czterokrotnie mniejsza ni lokum Piepsi, poniewa baterie klatkowe maj tylko czterdzieci centymetrw wysokoci. Ukada si je jedne na drugich, pitrowo, do czterech, a czasem nawet omiu kondygnacji. Gniazda do znoszenia jaj? Grzdy? Nic z tych rzeczy. Nie ma nawet garstki ziemi, eby kury mogy sobie pogrzeba. Stoj bezporednio na drucianych kratach. I jak gdyby to wszystko nie byo ju wystarczajco koszmarne, te kraty s pochye. Ten, kto cho raz spa w namiocie rozbitym na grskim zboczu, dobrze wie, w jakim stanie budzi si czowiek na drugi dzie. Zaraz, zaraz - a moe ta forma chowu zostaa ju zlikwidowana? Na stronie

internetowej Zwizku Przeciwnikw Wykorzystywania Zwierzt znajduj wzmiank, e bya minister do spraw ochrony konsumenta Renate Knast7 ju przed laty zaproponowaa, by zaprzesta tej metody hodowli, poniewa niewiele j rni od drczenia zwierzt. Zakaz mia wej w ycie w 2007 roku - od tego czasu dozwolony mia by tylko chw cikowy lub tak zwany wolny. W chowie cikowym na metr kwadratowy przypada dziewi kur, a w chowie wolnym kada kura ma do dyspozycji, bd co bd, wybieg o wymiarach cztery na dwa metry. Zwycistwo obrocw praw zwierzt okazao si jednak pozorne, poniewa jeszcze przed wejciem ustawy w ycie zmieni si rzd i nowa Rada Federalna z marszu zniosa zakaz chowu klatkowego z 7 kwietnia 2006 roku, w czym dopingowa j minister rolnictwa Horst Seehofer. Tylko dlaczego? Trudno zakada, e wszyscy bez wyjtku czonkowie Rady Federalnej to zdeklarowani wrogowie kur. Moe Centralny Zwizek Niemieckiego Przemysu Drobiarskiego wnis skarg przeciwko nowej ustawie lub zagrozi, e jeli fermom trudnicym si okrutnym chowem klatkowym nie bdzie wolno funkcjonowa jak do tej pory, wwczas ze wzgldu na wysokie koszty produkcji bd zmuszone przenie si do Europy Wschodniej? A tam kury spotkaby jeszcze gorszy los, miayby jeszcze mniej miejsca, a poza tym wszystkie pienidze z podatkw szlag by trafi. li ludzie naprawd istniej. W kadym razie zezwolono, by przypominajce izby tortur klatki o wymiarach pidziesit na pidziesit centymetrw pozostay w uyciu do koca 2008 roku. A jeli producent jaj zoy stosowny wniosek, mona byo uzyska przeduenie pozwolenia do roku 2009. Prawdopodobnie si nie myl, zakadajc, e blisko sto procent ferm taki wniosek zoyo. Oznacza to, e do ostatniego sylwestra ta metoda hodowli drobiu bya u nas jeszcze na porzdku dziennym. Nie dalej jak trzy tygodnie temu. Po plecach przebiega mi zimny dreszcz. No dobrze, ale teraz mamy rok 2010, wszystko si zmienio i niegdysiejsze fermy klatkowe musz si przestawi na chw w maych grupach. Chw w maych grupach brzmi dobrze. Przywodzi na myl koguta i dwanacie kur, ktre spaceruj sobie po podwrzu i grzebi w gnojowisku. W rzeczywistoci chodzi o co zupenie innego. Chw w maych grupach oznacza, e kury nadal siedz w klatce, lecz teraz na ptaka przypada powierzchnia omiuset centymetrw kwadratowych. To oczywicie znacznie wicej ni kartka formatu A4 to kartka A4 plus pocztwka. Organizacje ochrony praw zwierzt s przekonane, e i w tym przypadku mona mwi o zncaniu si nad zwierztami. Po takiej klatce kura te nie moe sobie pochodzi, moe si co najwyej troch poprzesuwa pomidzy innymi kurami. S za to grzdy, miejsca do grzebania w postaci mat z tworzywa sztucznego o wymiarach kartki formatu A4 i grupowe gniazda. Po jednym na dziesi kur. Do klatki mona bowiem

wpakowa trzydzieci, a nawet szedziesit sztuk drobiu - w tym wypadku karmnik umieszcza si na wysokoci szedziesiciu centymetrw, w pozostaych przypadkach pidziesiciu centymetrw. Ptaki nie maj adnych szans, by choby na chwil rozpostrze skrzyda. Grzdy rwnie straciy status spokojnego refugium, w ktrym mona w ciszy pomedytowa. Zawieszone na wysokoci trzydziestu centymetrw wrcz zapraszaj kury do dziobania wsplokatorek w kuper. Nie znaczy to tylko, e jedna kura od niechcenia dziobnie czasem drug w tyek, lecz moe skutkowa powanymi obraeniami. Zdarza si, e kury wycigaj sobie wzajemnie wntrznoci przez odbyt. Niemieckie Federalne Ministerstwo do spraw ywnoci, Rolnictwa i Ochrony Konsumenta mimo to uwaa t form hodowli za cakiem w porzdku. Na stronie internetowej firmy Big Dutchman, producenta niewielkich rozmiarw wolier, widnieje informacja prasowa ministerstwa z 28 maja 2009 roku. Prawdopodobnie jest skierowana do lobby drobiarskiego, inaczej chyba nie oznajmiaaby ju w pierwszym zdaniu tak wprost i bez ogrdek, komu ma tak naprawd suy nowa forma hodowli: Wprowadzenie na rynek jaj z chowu w maych grupach to wany krok dla niemieckich producentw jaj. Dalej czytamy: Konsument otrzymuje korzystniejsz pod wzgldem cenowym alternatyw dla jaj z chowu cikowego, wolnego oraz hodowli ekologicznej. Brzmi to tak, jakby konsumenci dosownie uginali si pod jarzmem dyktatu cenowego pozbawionych skrupuw biorolnikw i producentw jaj z wolnego chowu. W rzeczywistoci nawet wedug najbardziej ostronych szacunkw przynajmniej osiemdziesit procent konsumentw jest przeciwnych kupowaniu jaj od kur trzymanych w klatkach. Zakup jaj to jedna z niewielu sytuacji, w ktrych klient faktycznie czyni uytek ze swej wadzy, wyranie faworyzujc jaja z chowu wolnego lub cikowego. Zaczto je nawet sprowadza z zagranicy, bo niemieckie fermy nie s w stanie sprosta zapotrzebowaniu. Jaja z chowu klatkowego mona jednak wcisn konsumentowi jako skadnik ciast czy makaronw jajecznych. Co trzecie takie jajo trafia pod strzechy wanie w postaci wypiekw lub klusek. yczenia klientw powinny wpywa na decyzje producentw - to jedna z cech wolnego rynku. Gdy producent chce znale zbyt na swoje towary, nie pozostaje mu zazwyczaj nic innego, jak potraktowa te yczenia powanie, w myl zasady klient nasz pan. Przedstawiciele brany jajecznej doskonale wiedz, czego domaga si klient w przeciwnym razie nie naklejaliby na opakowania idyllicznych obrazkw przedstawiajcych wiejskie chaty, ki i kury grzebice w somie. Sdz widocznie, e upartych konsumentw naley po prostu przechytrzy. A Federalne Ministerstwo do spraw ywienia, Rolnictwa i Ochrony Konsumenta najwyraniej podziela ten pogld. Ministerstwo nie ugio si wprawdzie pod daniami lobby klatkowego, domagajcego si zniesienia obowizku

oznaczania jaj z wielkich klatek numerem trzy oznaczajcym hodowl klatkow i wprowadzenia innego rodzaju znakowania, a w informacji prasowej upomniao hodowcw, by przestrzegali zakazu informowania niezgodnego ze stanem faktycznym i wprowadzania konsumenta w bd. Jednoczenie ministerstwo utrzymuje, e dodatkowa informacja, e jaja pochodz z hodowli w maych grupach, zarwno na opakowaniu, jak i na skorupce, jest zasadniczo moliwa i dopuszczalna pod wzgldem prawnym. A to dopiero. Ciekawe, czy popeniam przestpstwo, insynuujc, e Federalne Ministerstwo do spraw ywienia, Rolnictwa i Ochrony Konsumenta, sankcjonujc mylne okrelenie chw w maych grupach, pomaga hodowcom kur w klatkach w oszukiwaniu konsumenta? Dlaczego mamy myle, e trzymane w klatkach kury, ktrych ycie pozbawione jest cho jednej iskierki radoci, pdz sielski ywot wiejskich kur, codziennie zaywajcych spacerw po podwrzu? Czy nie po to, bymy w ostatecznym rozrachunku kupowali wicej jaj torturowanego drobiu? Brawo, kochani ministrowie, to wanie taka strategia ochrony konsumenta, jakiej si po was spodziewalimy! Na domiar zego informacja prasowa zawiera nastpujce zdanie: Ostateczny zakaz chowu klatkowego pociga za sob sukcesywn zmian metod produkcji z dniem 31 grudnia 2009 roku. Sukcesywn - co zapewne oznacza, e nic si nie zmienio i kury do dzi siedz w starych klatkach o wymiarach pidziesit na pidziesit centymetrw. Ajajaj... Wyglda na to, e dobro drobiu naprawd ley ministerstwu na sercu. Znowu ogarnia mnie straszliwe zmczenie. Lecz tej nocy nie zasn tak szybko. Torbiel Bulliego znw napenia si pynem i zwisa mu z brzucha jak wymi. Sam ju nie wie, jak ma si pooy, rzzi, sapie i wydaje z siebie dwik przypominajcy pogwizdywanie. Bior go do ka i podkadam mu pod brzuch poduszki i kodr, eby nic go od spodu nie uciskao. Wszystko na darmo. Wreszcie zabieram go do salonu i masuj mu grzbiet, apy, a na kocu uszy, ogldajc w tym czasie wielogodzinny film paradokumentalny o seryjnych mordercach. W jednym z epizodw may chopiec prosi morderc, by ten darowa mu ycie, i oferuje wszystkie pienidze, jakie ma przy sobie - czyli dwadziecia fenigw. Psycholog kryminalny wyjania, dlaczego proba chopca nie wzruszya mordercy - psychopatyczny zabjca nie jest zdolny do odczuwania wspczucia. Widzi tylko obiekt, ktrego moe uy dla wasnej przyjemnoci. Obcy strach, obcy bl, obca rozpacz nie wywouj u niego adnych odruchw. Baganie, by nas oszczdzi, jest dla psychopaty tym samym co dla rzenika kwik zarzynanej wini. Okoo drugiej nad ranem Bulli nareszcie zasypia. Nazajutrz rano, szykujc si na wyjazd do weterynarza, postanawiam, e w adnym

wypadku nie pozwol Bulliego upi. Nie z powodu gupiego guza. Na pewno da si jeszcze zaoy sczek. A jeli nie, naucz si, jak codziennie nakuwa ig torbiel i odciga pyn. Chorzy na cukrzyc te ucz si, jak robi sobie zastrzyki. Ludzie, ktrzy prosz weterynarza, by zabi ich czworonoga, zawsze twierdz, e to dla dobra zwierzcia. Lecz poowa z nich robi to tylko dla siebie. Kady, kto rozwaa, czy upowani swojego partnera, by podpisa w jego imieniu deklaracj DNR8, powinien wybra si do weterynarza i przekona si na wasne oczy, ilu wacicieli oddaje do upienia swoje dawniej ubstwiane psy, bo s za stare albo nie trzymaj moczu, a rodzina - co za zbieg okolicznoci - lada dzie wyjeda na urlop. - Chod - mwi do Bulliego. - Jako sobie poradzimy. Bulli kutyka w moj stron. Torbiel si powikszya. Ale mj pies kutyka nie tylko dlatego. Jego prawa tylna apa spucha do rozmiarw soniowej nogi. Wczoraj jeszcze tego nie byo. Bulli patrzy na mnie aonie. W ostatnich miesicach sier na jego pysku zupenie posiwiaa. Nie ma rady, musz wzi pod uwag, e by moe udajemy si w ostatni wspln podr, wic bior przecierado i koc, ebymy w razie czego miay w co owin ciao. Prowadzi Jiminy. Bulli i ja siadamy na miejscu pasaera, Bulli stoi na pododze, opierajc przednie apy i klatk piersiow o moje kolana, eby nie uciska guza. Prosz Jiminy, by zatrzymaa si pod Aldim, i kupuj p kilo gulaszu woowego. Wariantu bio raczej tu nie dostaniemy. Nie dbam o cierpienie innych zwierzt, zaley mi tylko na tym, by mj pies dosta swj ulubiony gulasz, i to jak najszybciej. Bulli zjada ledwie poow. To si jeszcze nigdy nie zdarzyo. Jestemy wprawdzie umwieni, lecz musimy chwil poczeka - maj nagy wypadek, berneskiego psa pasterskiego ze skrtem odka. Siedzimy w poczekalni, ktra jest zarazem korytarzem. W biegu mija nas asystent lekarza z wiadrem w jednej rce, drug w popiechu dopinajc kitel operacyjny. Wyglda to bardzo dramatycznie. Gdy pies pasterski wreszcie ma si lepiej, doktor Lenzke zaprasza nas do gabinetu zabiegowego. Bada pachwin Bulliego. - Nie musimy czeka na wyniki z laboratorium. Wzy chonne s bardzo silnie powikszone. Patrzy na mnie i ju wiem, co zaraz powie. Naprawd to mwi. - Dobrze - odpowiadam. - Zamy, e nie jestem rozsdna. Co w takim przypadku, przynajmniej teoretycznie, daoby si jeszcze zrobi? - Moemy zaoy sczek i mie nadziej, e opuchlizna zejdzie take z nogi. - Co dziki temu zyskamy? Czy to znaczy, e Bulli miaby jeszcze pi dni ycia? Trzy?

- Bardzo moliwe. Moe nawet dziesi. Wszystko zaley od tego, czy zejdzie opuchlizna. Ale po trzech dniach musiabym wyj sczek, bo inaczej bakterie mogyby przedosta si do jamy brzusznej, a wtedy... Nagle do gabinetu wchodzi asystent. Nagy wypadek. Znowu. Pies potrcony przez samochd. Doktor Lenzke przeprasza i wychodzi. Jiminy, Bulli i ja siadamy na krzesach w poczekalni. To znaczy Bulli stoi, bo z guzem na brzuchu i tak nie moe siedzie. Opiera si o moj nog i rzzi. Nawet jeli opuchlizna zniknie, jego stan wcale si nie polepszy. Gaszcz plam na jego grzbiecie. Ma ksztat kaczki. Jiminy patrzy na mnie w milczeniu. Uwiadamiam sobie, e przez ostatni rok prawie wcale si z nim nie bawiam. Najpierw miaam na gowie przeprowadzk, a potem uparam si, e musz koniecznie napisa reporta z podry - jakbym nie miaa a nadto innych zobowiza. Mj pies umiera, a ja byam przez cay ostatni rok przepracowana, podenerwowana i w ogle nie do zniesienia. - Przecie Bulli bez przerwy bawi si z robotnikami - mwi Jiminy. Na szczcie to prawda. Bulli mia kompletnego fioa na punkcie robotnikw. Szczeglnie gdy pracowali blisko przy ziemi, bo wtedy mg po nich skaka. Dlatego ten ostatni rok, wypeniony pracami remontowymi, waciwie wcale nie by dla niego taki zy. Po drugiej stronie korytarza widz swoj ulubion asystentk, pani Parton - ostronie niesie na rkach obronitego tuszczem kocura. Bulli prbuje usi obok mnie, ale zaraz wstaje. Mija godzina i doktor Lenzke wraca do nas po skoczonej operacji. Idziemy do gabinetu. Odkasuj i mwi: - Moe rzeczywicie bdzie lepiej, jeli upimy Bulliego ju dzisiaj.

3 Wizy rodzinne

Dzi atwo jest zignorowa moralne konsekwencje [...] podobiestw [midzy ludmi a zwierztami]. Taka postawa jest powszechna, wygodna i akceptowana politycznie. A take bdna. Jonathan Safran Foer, Jedzenie zwierzt Dlaczego nie jem swoich braci? To proste: ze wzgldu na wizy rodzinne, to wszystko. Gdzie jest granica wstydu.

O. W. Fischer Kilka lat temu pewna gazeta zwrcia si do mnie z prob, bym opisaa, jak wyobraam sobie swoj wasn Utopi. Wykorzystaam okazj, by wysmay jadowity pamflet na przemysow hodowl zwierzt. Redaktor odpowiedzialny za rubryk z pocztku wydawa si zachwycony. Po rozmowie z naczelnym poprosi mnie jednak o kilka drobnych zmian, na przykad zastpienie zdania najchtniej zjadamy dzieci wyraeniem najchtniej zjadamy mode zwierzta. - Ale przecie wanie o to chodzi! - wrzasnam do suchawki. - Sznycel cielcy, prosi, szeciotygodniowe kurczaczki to przecie dzieci! Co najwyej nastolatki! Jeli napisz mode zwierzta, na nikim nie zrobi to wraenia. - Wspomniaam o Bernhardzie Grzimku9, ktry mwic o przyjmowaniu przez zwierzta pokarmu, celowo uywa czasownika je (niem. essen), a nie re lub poera (niem. fressen). Uparty redaktor twierdzi jednak, e nigdy o czym podobnym nie sysza. Nie moglimy si dogada i przeoylimy rozmow na kiedy indziej. W nastpnych tygodniach redakcja daa pokaz kultury komunikowania si, z jak wczeniej zetknam si zaledwie dwukrotnie - raz, gdy staraam si o wiz w ambasadzie Nigerii, a za drugim razem w przypadku pewnego - byego ju - przyjaciela, ktry by mi duny dwa tysice euro. Gdy czyam si z sekretark, redaktor by zwykle poza biurem, a gdy okazywa si na tyle nieostrony, by odebra osobicie, oznajmia zaaferowanym tonem, e w tej chwili wychodzi, e nieoczekiwana konferencja, rzuca rozgorczkowane: Tak, tak, wanie w tej chwili... nie, niestety, niestety..., po czym z hukiem odkada suchawk. W kocu uznaam, e wol, by mj artyku ukaza si w wersji

okaleczonej, ni gdyby mia si nie ukaza w ogle. Przy kolejnym podejciu przedstawiam si sekretarce jako Judith Hermann10. Od razu poczono mnie z redaktorem, ktremu z miejsca oznajmiam, e nie obchodzi mnie, jak bardzo mu si spieszy, lecz tym razem musi mi powici dwie minuty. Chowajc do kieszeni pisarsk dum i zapewniajc, e jestem gotowa do wsppracy, poprosiam, by zechcia odda artyku do druku. - Eee... to mio... - odpar redaktor, dodajc jednak, e niestety trzech innych kolegw te bardzo ostro zareagowao na niektre sformuowania, ale najwicej kontrowersji wzbudzio, jakeby inaczej, porwnanie zwierzt do dzieci, a rozwizanie tych zawioci merytorycznych w duchu zgodnym z moj naprawd istotn i odwan wypowiedzi zajmie przypuszczalnie wicej czasu, ni pozostao do oddania do druku kolejnego numeru. W nastpnym tygodniu ukae si w rubryce inny tekst, ktry zaplanowano ju wczeniej, a po nim jeszcze jeden. Bardzo moliwe jednak, e mj artyku zostanie opublikowany we wrzeniu. No, najpniej w padzierniku. Czy musz dodawa, e nie ukaza si nigdy? Nie mogam tego poj. Miaam przecie do czynienia z redakcj liberalnej, szanowanej, ponadregionalnej gazety, ktra, o ile mi wiadomo, nie finansuje swych nakadw z reklam rzeni. Dlaczego wic a tak wane byo to, by zwierzcych dzieci nie nazywa dziemi, lecz modymi zwierztami? Dlaczego wymagano ode mnie, bym uywajc innego okrelenia na t sam rzecz, przyczyniaa si do utrwalania ostrego podziau midzy czowiekiem a zwierzciem, podziau, ktry wprawdzie przyj si w codziennej praktyce jzykowej, lecz z punktu widzenia nauk przyrodniczych od dawna uchodzi za przestarzay? aden szanujcy si zoolog nie miaby w dzisiejszych czasach przyzna czowiekowi szczeglnie uprzywilejowanej pozycji, ktra umiejscawiaaby go poza wiatem zwierzcym. Czowiek jest zwierzciem, bez wtpienia mdrym, lecz przede wszystkim zwierzciem. Krgowcem. Przyjrzyjmy si na spokojnie zdjciu rentgenowskiemu swoich plecw - same krgi. Niezbity dowd na bycie krgowcem. A dokadniej - ssakiem. Wystarczy podnie koszulk. W systemie zoologicznym czowiek naley do ssakw naczelnych, czytamy w encyklopedii Brockhausa. Jestemy mapami naczelnymi, podrzd Haplorrhini. Ot co! Prosz wybra si do zoo i przyjrze si uwizionym kuzynom. Psiakostka! Co za uderzajce podobiestwo! Mimo to, cho nasze pokrewiestwo wida goym okiem i powszechnie wiadomo, e ludzie i szympansy pod wzgldem genetycznym odpowiadaj sobie w 98,4 procent, nadal mamy opory, by przyzna si do swoich wochatych krewniakw, nie wspominajc o tych pokrytych usk czy wydzielajcych luz. Kt z nas wie, e podobiestwo genetyczne

midzy czowiekiem a mysz wynosi a 95 procent? Nawet nicie, niejaki Caenorhabditis elegans, dosownie wypchany jest ludzkim materiaem genetycznym - dzieli z nami, bagatela, a 74 procent genw. Nie jest to zreszt a tak zdumiewajce. Musimy [...] przypuci, e wszystkie istoty organiczne, ktre kiedykolwiek na ziemi tej yy, pochodz od jakiej wsplnej formy rodowej11 - pisze Darwin. Nasi przodkowie byli mapami, a te z kolei pochodziy od maych gryzoniowatych ssakw. Protoplaci tyche gryzoniowatych nurzali si w bagnach, pomagajc sobie traszkowatymi koczynami, i krzepili si wodorostami. Przodkami za wyej wymienionych byy prymitywne jednokomrkowce, ktre pluskay si w organicznej prazupie podgrzewanej przez bulgoczce otwory w dnie oceanu. Bg, o ile raczy istnie, nie stworzy nas w jakim osobnym akcie, lecz skonstruowa wedug tego samego schematu podstawowego co wszystkie inne krgowce. Jestemy - a przynajmniej tak wanie lubimy o sobie myle - najbardziej interesujcym projektem Wielkiego Budowniczego, co jednak nie zmienia faktu, e w naszym przypadku uy tych samych klockw, z ktrych zbudowa morsa, sow pomykwk i wombata. Rce, nogi, skrzyda, petwy... - to to wariacje jednego i tego samego pomysu. Sekwencje genetyczne, ktre decyduj o budowie ludzkich rk, u konia odpowiadaj za ksztat przednich ng, u ptaka skrzyde, a u ryby - petw piersiowych. Do powstania nowego gatunku wcale nie potrzeba nowych genw - podobnie jak litery jednego alfabetu wystarcz do napisania nieskoczenie wielu ksiek. Trzeba je tylko rnie z sob poczy lub - w przypadku genw - aktywowa za pomoc mechanizmw wczania i wyczania. Poza kilkoma zatwardziaymi kontrrewolucjonistami bronicymi biblijnej wersji wydarze nikt ju dzi nie podaje w wtpliwo, e naszymi przodkami byy mapy. Wniosek z tego pyncy - czyli konkluzj, e wobec tego i my jestemy mapami - skrztnie jednak ignorujemy. Gdyby midzy ludmi a innymi zwierztami istniaa podstawowa, moliwa do obiektywnego udowodnienia rnica, jaka przepa nie do przeskoczenia, daoby si j wyczyta z DNA. DNA komunikuje nam jednak co przeciwnego: czowiek i zwierz wszystko jeden pies! Dlatego nie ma si co dziwi, gdy lekarz przepisuje nam ten sam rodek przeciwblowy, ktry w zeszym tygodniu weterynarz zaaplikowa naszemu czworonogowi. Eksperymenty na zwierztach usprawiedliwia si tym, e wolno nam robi z nimi wszystko, poniewa s istotami kracowo odmiennymi od ludzi. Lecz testowanie lekarstw na myszach, szczurach, psach, winiach, mapach i innych nie zdaoby egzaminu, gdyby midzy nimi a nami nie istniay liczne i esencjalne podobiestwa. Ostra ma podrani oko krlika rwnie szybko jak oko czowieka. cz nas ze zwierztami cechy podstawowe, potrzeby, bolczki - oddychanie

tlenowe, przemiana materii, seksualno, gd, pragnienie, bl, rado, wraliwo na zimno, strach, zo. Mamy jedn, widoczn goym okiem cech wspln ze wszystkimi stworzeniami na wiecie - jestemy istotami ywymi, jednym z wielu gatunkw. Tylko e widoczne goym okiem i z pozoru znane wszystkim fakty maj to do siebie, e niezwykle atwo o nich zapomnie. Do dzi pokutuje stary pogld goszcy, e czowiek jest czym wicej ni zwierzciem - mianowicie zwierzciem plus X. A e owego X nijak nie da si zlokalizowa w naszym DNA, do dzi nie ustajemy w poszukiwaniach jednej, wyjtkowej, waciwej tylko naszemu gatunkowi cechy lub zdolnoci, dziki ktrej na pewnym etapie ewolucji na zawsze opucilimy krlestwo zwierzt, by sta si z gruntu inn, wspania, niemajc sobie rwnych superistot. Jak gdyby zwierzco bya czym, z czego si wyrasta jak z dziecicych ubranek. Do lat pidziesitych wierzono, e czowieka nad zwierzta wynosi zdolno konstruowania narzdzi. Wiele zwierzt uywa jednak narzdzi. Wydra morska na przykad umieszcza sobie na brzuchu kamienie, by rozbija nimi muszle. Lecz tylko czowiek, jak wierzono, posiada zdolnoci kognitywne, potrzebne do przeksztacenia danego przedmiotu na tyle, by mona si nim byo lepiej posugiwa. Tez obaliy szympansy, gdy okazao si, e rozszczepiaj gazie, by wyawia z gniazd termity. Inna z teorii brzmiaa: zwierzta nie maj zmysu estetyki! Lecz co zrobi z altannikiem, ktry nie do, e z wielkim kunsztem buduje z gazek swoj altank, to na dodatek po skoczonej pracy umieszcza nad wejciem dekoracyjne niebieskie piro, cofa si, przekrzywiajc na bok gwk, przyglda si swemu dzieu, podchodzi bliej, umieszcza piro w innym miejscu i powtarza t czynno do chwili, gdy uzna, e osign zamierzony efekt estetyczny? Moe wic wyjtkowa dla gatunku ludzkiego jest przynajmniej zdolno mwienia? W kocu w obliczu ludzkiej mowy zwierzta - z caym tym swoim pochrzkiwaniem, powistywaniem i obnaaniem kw wypadaj raczej blado. Od jakiego czasu wiemy jednak, e gen o nazwie FOX2 jest odpowiedzialny za rozwj mowy u ludzi, ale te piewu u ptakw. Papugi potrafi tworzy sowa i przyporzdkowywa je desygnatom, szympansy porozumiewaj si za pomoc bogatego kodu gestw przypominajcego jzyk migowy, a w ostrzegawczych okrzykach wydawanych przez mangusty karowate z rodziny aszowatych odkryto zrby skadni wcznie z przymiotnikami na opis stopnia zagroenia. Zupenie jak w bajce o zajcu i jeu. Za kadym razem, gdy naukowcom si wydaje, e wreszcie znaleli dowd na ludzk wyjtkowo, niedugo potem okazuje si, e ow rzekomo unikatow zdolno od dawna posiadaj przedstawiciele jakiego innego gatunku. Wrd szympansw karowatych, bliskich krewnych szympansw, praktykuje si nawet pocaunek francuski. Wszystkie dane - a jest ich

niemao - na temat zdolnoci poznawczych i ycia emocjonalnego zwierzt, a take ich zdolnoci kulturotwrczych, ktre skrztnie zbierano, by dowie zasadniczej rnicy jakociowej midzy czowiekiem a zwierzciem, udowodniy ostatecznie, e jej po prostu nie ma. Mona mwi ewentualnie o rnicy stopnia. W porzdku, adne inne zwierz nie potrafi przyrzdzi sosu berneskiego, lecz nie jest to fakt, ktry decydowaby o diametralnej odmiennoci gatunku ludzkiego. Przyrzdzanie posikw, czyli poddawanie poywienia okrelonym procesom, mieci si ju w zakresie umiejtnoci zwykego psa, ktry zakopuje ko, by ta, rozkadajc si w ziemi, staa si jeszcze smaczniejsza. Przyznaj, e przygotowanie sauce barnaise wymaga nieco wicej kulinarnego wyrafinowania ni zakopanie koci, zgoa inny jest rwnie uzyskany ostatecznie smak - lecz zasadniczo i kucharz, i pies zakopujcy ko robi dokadnie to samo: zmieniaj pierwotny smak poywienia dla wasnej przyjemnoci. Lecz gdyby nawet kiedy znalaza si jaka podstawowa umiejtno, ktrej poza czowiekiem nie posiado adne inne zwierz, to dlaczego musiaaby nas ona automatycznie wynosi ponad inne gatunki? Dlaczego miaaby wiadczy o tym, e jestemy czym innym ni zwierz, tyle e wyposaone w t wanie, szczegln umiejtno? A to dlatego, e czowiek sam definiuje, do kogo chce nalee, z kim chce czu si zwizany i wobec kogo mie zobowizania. I to tak, jak mu akurat pasuje. Zamy, e szykuje si wielka uroczysto, na przykad konfirmacja naszego bratanka. Oczywicie trzeba zaprosi ca rodzin. Pytanie, kto waciwie do niej naley? Czy naprawd musimy zaprasza cioci Emmi? Ciocia Emmi troch dziwnie pachnie, a przy posikach zawsze sycha skrzypienie jej sztucznej szczki. Po chwili zastanowienia uznajemy, e ciocia tak naprawd nie naley do rodziny, w kadym razie nie do tej bliszej. Jest z nami tylko spowinowacona, w dodatku przez swoje drugie maestwo, a wuj Herbert i tak ju od dawna nie yje, wie Panie nad jego dusz. Nikomu jako nie zaley na zaproszeniu samotnej starszej pani, lecz nagle bratankowi przypomina si, e w zeszym roku ciocia Emmi z okazji konfirmacji niejakiego Marvina hojnie odpalia mu piset euro. askawie postanawiamy przymkn oko na lune wizy pokrewiestwa. Nasza ciocia Emmi! To przecie rodzina! To, kogo wczamy w poczet swoich krewnych, czsto zaley nie tyle od rzeczywistych wizw pokrewiestwa, ile od tego, jakich korzyci lub strat moemy si po takim pokrewiestwie spodziewa. Jako nikt nie chce mie w rodzinie wombata czy warana lenego tylko dlatego, e przemawia za tym biologia. Ale czy wszyscy ci mlaszczcy, siorbicy krewniacy o nieco podejrzanym zapachu,

nieprzyzwoicie owosieni lub pokryci usk s naprawd a takim powodem do wstydu? Czy nie naley wstydzi si raczej tego, e naleymy do gatunku, ktry uywa swojej wybitnej inteligencji po to, by si oszukiwa? Niestety, w tym wszystkim chodzi nie tylko o ludzk prno, lecz o znacznie bardziej wymierne interesy. Krewni s jednymi z nas, zasuguj na dowody naszej solidarnoci, mog liczy na nasz pomoc, kochamy ich, albo przynajmniej zapraszamy na uroczystoci rodzinne. Stary dobry podzia na grup wasn (in group) i obc (out group) oznacza ni mniej, ni wicej, e sympatyzujemy z czonkami wasnej grupy, odrzucamy za wszelkie podejrzane osobniki spoza niej. Wobec czonkw wasnej grupy mamy zobowizania, obcy s nam w najlepszym razie obojtni, w nieco gorszym - traktowani przez nas z pogard, a w najgorszym - przeladowani i eliminowani. By zosta wykluczonym, nie trzeba od razu nalee do nieodpowiedniego gatunku, czasami wystarczy niewaciwa pe, kolor skry, wyznanie czy pogldy. Centralny podzia na ludzi i zwierzta, uparcie podkrelajcy niszo i odmienno tych ostatnich, oznacza w praktyce, e jestemy zwolnieni z postrzegania krw, wi czy kur jako jednostek o zrnicowanych charakterach i potrzebach, pod wieloma wzgldami podobnych do naszych. Wolno nam uznawa je za obiekty bez duszy i wiadomoci, poddane naszemu panowaniu i wyzyskowi, przeznaczone do konsumpcji. Poza tym podzia ten utrwala opini, jakoby wszystkie (niebdce ludmi) zwierzta w gruncie rzeczy ani troch si od siebie nie rniy i mieciy si w jednej kategorii, wszystko jedno, czy mamy do czynienia ze limakiem winniczkiem, czy te z tygrysem syberyjskim. Pobawmy si przez chwil w znajdowanie podobiestw, jak w Ulicy Sezamkowej wemy cztery stworzenia i ustawmy je obok siebie, na przykad szympansa, goryla, czowieka i kubomeduz. Jedno z nich nie pasuje do pozostaych. O ktre chodzi? Trzy z nich maj rce, nogi, twarz, usta, zby, oczy i nos, jedno za skada si z pokrgej, przezroczystej, galaretowatej bryy i luzowatych niteczek. Ktre z nich jest wic zupenie inne od pozostaych? No ktre? Prawidowa odpowied brzmi: czowiek. Przecie to jasne: goryl, szympans i kubomeduza to zwierzta, a czowiek... to w kocu czowiek, czy nie? Naprawd w to wierzycie? Czy naprawd wierzycie, e szympansa z kubomeduz czy wicej ni z czowiekiem? To rwnie absurdalne jak wizja meduzy goszcej, e kubomeduzy maj w krlestwie zwierzt wyjtkow, uprzywilejowan pozycj, podczas gdy meduzy wiecce, wszystkie ssaki naczelne, salamandry i wiewirki mona spokojnie wrzuci do jednego worka. Ale prawdopodobnie wanie to powiedziaaby zapytana o zdanie kubomeduza, gdyby

umiaa mwi ludzkim gosem. Jeden z filarw, na ktrych opieramy wyobraenie o ludzkiej odmiennoci, stanowi nasza wyjtkowa inteligencja. Oczywicie co w tym jest. Dziki naszym zdolnociom, na przykad mierzenia pojemnoci, rozwizywania sudoku czy autorefleksji, rzeczywicie rnimy si od wszystkich innych zwierzt - podobnie jak w zwierzcym wiecie wyrniaj si mrwka, krokodyl lub wiewirka - kade z nich posiada bowiem jakie, sobie tylko waciwe, zdolnoci. Homo sapiens to zwierz wyposaone w pokanych rozmiarw, wyjtkowo zoony mzg. Pytanie, czy za spraw naszej nieprzecitnoci, ktra wynosi nas ponad reszt zwierzcego wiata, mamy wicej praw od innych, czy te nasza zdolno autorefleksji nie nakada na nas raczej szczeglnych powinnoci (jak chociaby obowizek czynienia uytku z mzgu po to, by zastanowi si nad tym, jak obchodzimy si z innymi zwierztami). Wybralimy - kierujc si nie tyle inteligencj, ile sprytem - odpowied numer jeden: wicej praw. Istot inteligentnych, czyli ludzi, nie wolno poddawa torturom ani zabija, istoty mniej inteligentne (czyli wszystkie inne zwierzta) - owszem. Rzecz jasna nie ot tak, ustawa o ochronie zwierzt nakada na nas bowiem pewne ograniczenia, lecz co si tyczy ich zjadania czy testowania na nich nowych lekarstw, wszystko nam wolno. W aciwie dlaczego? Odczuwanie strachu, blu i rozpaczy nie wymaga adnych szczeglnych zdolnoci poznawczych. To nadzwyczaj wtpliwe, czy cierpienie zwizane ze strachem przed zbliajc si mierci jest wiksze w przypadku laureata Nagrody Nobla za osignicia w dziedzinie fizyki kwantowej ni u zwykego miertelnika. winia, ktra wie o tym, e idzie na rze, kwiczy i broni si rwnie rozpaczliwie, jak robiby to w jej sytuacji laureat Nagrody Nobla. Do dzi trwaj spory, czy cechy psychiczne zwierzt rni si od naszych pod wzgldem istoty, czy tylko pod wzgldem stopnia. To samo pytanie zadawaam sobie zreszt rwnie w przypadku kadego z moich byych partnerw, nie znajdujc na nie zadowalajcej odpowiedzi. Moliwe zreszt, e granica midzy instynktem a rozumem nie jest a tak jednoznaczna, jak niektrzy by sobie yczyli. Gdy pluskamy si w ciepych wodach Atlantyku, a nagle w pewnej odlegoci od nas wynurza si z fal petwa rekina i zaczyna w zawrotnym tempie sun w nasz stron, nie ma chyba wikszego znaczenia, czy jestemy czowiekiem, czy fok. Myli, ktre przelatuj nam wwczas przez gow, nie s pewnie nawet mylami, lecz wyrazem czystego, obezwadniajcego przeraenia. Dorothee Frank, autorka ksiki Zabijanie ludzi (Menschen tten), opisuje minuty poprzedzajce rozstrzelanie maestwa Ceauescu: onierze zwizuj na plecach rce sdziwego conducatora i jego ony, i prowadz ich na egzekucj, ktra ma si odby na dziedzicu koszar Trgovite. Elena

Ceauescu zaczyna zawodzi cienkim, starczym gosem. Ten dwik przywodzi na myl jakie szczuropodobne zwierz, ktre czuje zbliajc si nieubaganie mier, nie zgadza si na ni, a zarazem pojmuje ca daremno swojego protestu. Dwik przeszywa obecnych na wskro, nie sposb obroni si przed irytujc fal wstrtu i wspczucia. Pomijajc rnice psychiczne midzy nami, zwierztami - gdy ogarnia nas strach przed mierci, wszystkie schodz na dalszy plan. To wane, bymy zdawali sobie spraw z podobiestw. To wane, bymy przyznali, e jestemy zwierztami. Zabijanie czego, co si od nas rni, przychodzi nam ze znacznie wiksz atwoci ni zabijanie istot podobnych do nas.

4 Luty - wci bio

Dobry Boe! Z ilu godzin mczestwa zwierzt czowiek destyluje jedn jedyn minut przyjemnoci dla swego podniebienia!

Jean Paul Zadanie: O ile to moliwe, staram si robi zakupy wycznie w sklepach ze zdrow ywnoci. nieg nie przestawa sypa. Nadszed luty. Teraz wszdzie zalegaj metrowe zaspy, ktre wanie zaczynaj topnie, i co p godziny z hukiem spada z dachu kolejna lawina. Jiminy siedzi przy stole naprzeciw mnie i obserwuje przez lornetk domek dla ptakw w nadziei, e moe zagoci w nim jaki rzadki okaz. Wczoraj o oszklone drzwi tarasu uderzy z impetem kowalik. Mogymy go potem obejrze z bliska. Z dzioba pyna mu cienka struka krwi. - Ta twoja biodieta jest waciwie psu na bud - wyrokuje Jiminy, odwraca si w moj stron i zerka znad lornetki na talerz ciastek, ktrymi wanie si racz. - Nic si nie zmienio, po prostu dalej wcinasz, co popadnie. - Tak, to prawda - odpowiadam. - Ale bez specjalnego zadowolenia. Te ekologiczne ciastka smakuj, jakby wzio si do ust szufl piachu. - A co z zasad Nie ryj tyle? Przypominam jej, e profesor doktor Bernhard Grzimek w odniesieniu do wszystkich gatunkw zwierzt uywa zawsze czasownika je, a nie re. - Mylaam, e gdy wreszcie zaczniesz zwraca uwag na pochodzenie i sposb produkcji tego, co kupujesz, to automatycznie bdziesz odywia si rozsdniej. - Jiminy odkada lornetk. W jej gosie pobrzmiewa rozczarowanie. - Owoce i warzywa i tak wyszyby ci o wiele taniej. Ale nie - ty musisz codziennie pochania dwie tabliczki czekolady i bez przerwy je wszystkie te drogie gotowe dania. Jiminy mnie nie rozumie. Gdy ona nie je czekolady, to po prostu nie je czekolady. Co innego ja - bez czekolady nie mog pracowa. Nie mog te czyta ani oglda telewizji. Ani trzyma na wodzy swoich emocji. - Co ty tam wiesz - odburkuj.

- Poza tym chyba jeszcze nigdy nie jada takich iloci misa - dodaje z wyrzutem przyjacika. - No, przecie przeprowadzam eksperyment. Mam o tym napisa. Powinnam chyba wiedzie, czy biomiso faktycznie lepiej smakuje. (Prawda jest jednak taka, e wpadam w panik, bo od marca w ogle nie bdzie mi wolno je misa - przynajmniej przez sze miesicy). - I co? - No pewnie, jest o wiele lepsze, cho jak wiadomo, duo zaley od sposobu przygotowania. - A wic teraz ju wiesz i wcale nie musisz si nim tak napycha. Masz pojcie, ile wody trzeba zuy do wyprodukowania kilograma woowiny? - pyta retorycznie i rzuca jak absurdaln liczb, pitnacie tysicy litrw czy co koo tego. - Gdyby wszyscy jedli tyle misa co ty, gospodarstwa ekologiczne przestayby nada z produkcj. Na hodowl zwierzt w przyzwoitych warunkach po prostu nie starczyoby miejsca. Lobby klatkowe ucieka si do zblionych argumentw. Podobno gdyby kury nioski w caych Niemczech uwolni z dusznych, ciasnych hal i zacz je hodowa na wolnych wybiegach, naleaoby przedtem zrwna z ziemi kilka wsi we wschodniej czci kraju wanie tam jest bowiem najwicej przemysowych ferm. Fundacja im. Alberta Schweitzera postanowia z czystej ciekawoci sprawdzi, czy ten rachunek si zgadza. Obecnie hoduje si w Niemczech okoo czterdziestu milionw kur niosek. Gdyby kadej przydzieli cztery metry kwadratowe wybiegu, naleaoby wygospodarowa cznie sto szedziesit kilometrw kwadratowych, co odpowiada kwadratowi o boku dugoci prawie trzynastu kilometrw - to mniej ni jedna tysiczna powierzchni rolniczej naszego kraju. Wybieg dla kadej kury nie jest wic marzeniem citej gowy. Inna sprawa, e znacznie wicej ni niosek hodujemy tuczonych kurczakw. O winiach, krowach, kaczkach i indykach nie wspominajc. - O ile sobie przypominam, chciaa zmieni swj sposb odywiania z litoci dla zwierzt - mwi Jiminy. - Nie dostrzegasz w tym adnej sprzecznoci? Kolejna lawina z hukiem zsuwa si z dachu. Wygldamy przez okno. Na zewntrz pitrzy si biaa hada niegu. - winie z hodowli ekologicznej... zawdziczaj swoj egzystencj temu, e musz umrze - oznajmiam rezolutnie. - Powszechny wegetarianizm byby rwnoznaczny z ich kocem. Na przykad kolorowym winiom Bentheim wyginicie zagraa dlatego, e ju prawie nikt ich nie je. Maj za tuste miso, a tuczenie trwa za dugo i jest zbyt kosztowne. Te uwaam, e to smutne, gdy taka sodka winka musi umrze, ale czy ma w ogle jak

alternatyw? Czy byoby dla niej lepiej, gdyby w ogle nie przychodzia na wiat? - Pewnie, e tak. Ta wymiana zda jako ywo przypomina mi nasz sprzeczk sprzed kilku lat. Mieszkaam wtedy jeszcze w Szlezwiku-Holsztynie. Poszo o moje dwie czarne kury, Ringel i Rinde. Chw drobiu by jedynym rodzajem hodowli, na ktry mogam sobie pozwoli bez wyrzutw sumienia, poniewa nie musiaam kur zamyka ani w aden inny sposb narzuca im swojej woli. Funkcjonowalimy na zasadach luzackiego mieszkania studenckiego, przy czym kurom przypada rola tych wsplokatorw, ktrzy nigdy po sobie nie zmywaj. Nocami chroni je przed lisem przestronny drewniany kurnik, a rano na komend zegara sterujcego drzwiczki otwieray si, wypuszczajc kury na dwr. Chodziy sobie, dokd chciay, wydziobujc wieo posiane ziarna trawy, grzebic na gnojowisku i zaywajc kpieli sonecznej. Ich potrzebie wolnoci nie sta na przeszkodzie aden pot - mimo to co wieczr z wasnej i nieprzymuszonej woli wracay do kurnika. A gdy pewnego dnia Rinde z lekko nieprzytomnym wzrokiem postanowia zosta w gniedzie i wysiadywa, od pocztku miaa moje pene wsparcie. Jedyny problem polega na tym, e jej przedsiwzicie byo z gry skazane na niepowodzenie, poniewa w moim gospodarstwie brakowao koguta. Przyniosam wic od ssiada dziesi zapodnionych jaj i woyam jej do gniazda, eby sobie wysiadywaa. - Chyba zwariowaa - parskna Jiminy, ktra akurat wpada do mnie z wizyt. - Te twoje kury ju teraz zasray ci cae miejsce do grilla. Wiesz, jak ono bdzie wyglda, gdy doczy do nich jeszcze dziesi? - Chc, eby Rinde bya szczliwa - odparam. - A co zrobisz, gdy wykluj si same koguty? Pozabijaj si przecie! - Ka je zarn. - Chyba nie mwisz powanie? - Jak najpowaniej! - odparowaam. - Co by mi to dao, gdybym zabronia Rinde wysiadywa? Kura by mi si tylko sfrustrowaa, a kurczaki nigdy nie przyszyby na wiat i ominaby je caa frajda kurzego ycia - grzebanie w gnojowisku, pianie, wydziobywanie ziarna i tym podobne. Przecie nie odbieram im ycia, lecz im je daj. Niech sobie z rok poyj. A e to wanie mnie zawdziczaj swoj egzystencj, chyba nie bdzie nic zego w tym, gdy pewnego dnia to ja ka je zarn. - A wanie, e bdzie - zaprotestowaa Jiminy. - To tak, jakby powiedziaa, e skoro uratowaa ycie komu, kto si topi, tym samym nabywasz prawo, by rok pniej wepchn go do wody.

- Rok to o wiele wicej ni przecitna dugo ycia ptaka yjcego na wolnoci zaperzyam si. - Przygldaa si kiedy przez duszy czas kaczce z maymi? Co tydzie ubywa jednego kacztka. - Nasi rodzice te nie dostali od nikogo glejtu na to, eby nas pozabija tylko dlatego, e podarowali nam ycie - nie ustpowaa Jiminy. - I nie ma tu nic do rzeczy, jak wspaniae zapewnili nam dziecistwo. Jiminy prorokowaa, e jak przyjdzie co do czego, i tak zostawi koguty przy yciu. Byo to zreszt wysoce prawdopodobne. Szczerze mwic, wbrew statystykom liczyam na to, e wykluje si najwyej jedno kurcz rodzaju mskiego, co naturalnie tylko odroczyoby problem. Najpniej w chwili, gdy kolejne pokolenie kur zapragnoby wysiadywa, znalazabym si w niezych tarapatach - nawet gdyby wola wydania na wiat potomstwa ograniczaa si tylko do jednej trzeciej stada. Musiaabym albo bez przerwy uwaa, by nie zachowyway si tak, jak nakazuje im instynkt, albo sprawi sobie wiksz zamraark. Na szczcie Rinde oszczdzia mi wwczas podobnych dylematw. Wysiadywaa tak nieudolnie, e wykluy si tylko dwa kurcztka, oba pci eskiej. Jednym z nich bya Piepsi, ktra siedzi wanie w klatce dla winki morskiej i z przechylon na bok gwk przyglda si picym kocurom. Chw klatkowy cakiem niele jej suy. Grzebie Piepsi, ktry w zimnym kurniku zupenie straci kolor, nabra teraz intensywnie czerwonej barwy. Zacza nawet znosi jaja. Przeniosam j do duego pokoju, bo najwyraniej ceni sobie towarzystwo. W korytarzu, gdzie wczeniej staa jej klatka, po prostu zbyt mao si dziao. Za to teraz cay pokj mierdzi niczym sklep zoologiczny. - Wanie tak - powtarza Jiminy. Wpadam w furi. - Czy ty zwariowaa? Naprawd uwaasz, e dla zwierzcia byoby lepiej w ogle nie przychodzi na wiat, tylko dlatego e kiedy zostanie zarnite? - Tak. Powinny y na wolnoci, tylko tam jest ich miejsce. - Jiminy krzyuje rce na piersiach i patrzy na mnie spode ba. - Wyobraenie, e dzikie zwierzta wiod rajski ywot, to bujda na resorach protestuj. - Czasem nie zd nawet podrosn. Na osiem modych osi siedem umiera, nim ukoczy rok. Przekonanie, e ycie na swobodzie podlega reguom nakazujcym zachowanie minimum przyzwoitoci, to iluzja, z ktr powinna bya poegna si ju dawno temu. Wszdzie peno dnych krwi bestii, ktre tylko czyhaj na Bogu ducha winnych rolinoercw o sarnich oczach. Nawet mode drapieniki nie maj lekko. S poerane przez inne, umieraj z godu albo gin z jeszcze innych powodw. Poowa wszystkich modych zwierzt pada w pierwszych trzech miesicach ycia.

- Prawo natury - owiadcza sentencjonalnie Jiminy. - A wic to tak! Prawo natury! - rycz. - Aha, skoro tak, to w porzdku! W takim razie nic nie szkodzi, e mae tygryski umieraj z godu albo s rozrywane na strzpy! Niewane, e ukwia ywcem trawi babk bycz albo e Bulli ma raka! To przecie prawo natury! - Co to jest babka bycza? - Taka ryba! Ryby maj najgorzej: zaledwie jedna tysiczna dorszy doywa wieku dorosego. Natura produkuje ycie w nadmiarze, aby ju po kilku dniach okrutnie zgadzi wikszo nowych istnie, zgotowawszy im mier w mczarniach. Ta twoja natura to co w sam raz dla fanw krwawych jatek. - Brawo! Czyli nie ma problemu, moesz sobie dalej z czystym sumieniem kupowa to swoje danie z kurczaka - odcina si Jiminy. - W tym sk, e nie mog! Masowa hodowla zasuguje na potpienie nie dlatego, e zwierztom nie wiedzie si rwnie dobrze jak na wolnoci, ale e zgotowalimy im jeszcze straszniejszy los ni naturalna walka o przetrwanie. Dla zwierzcia z masowej hodowli rzeczywicie byoby lepiej, gdyby nigdy si nie narodzio. - Jiminy spoglda na mnie sceptycznie. - Teoretycznie, dobra hodowla mogaby by dla zwierzcia prezentem - peroruj dalej. - Biokrowie, ktra stoi na pastwisku razem z innymi biokrowami, nie odbieramy trzydziestu lat wolnoci, lecz z czysto statystycznego punktu widzenia dajemy jej dodatkowe ptora roku ycia, pod warunkiem e wszystko przebiega tak, jak powinno. A jest to ycie bez pasoytw, strachu, godu, a zim moe nawet dach nad gow. Czy to mao? - Naprawd uwaasz, e yciowym celem kadego zwierzcia jest schodzenie z drogi niebezpieczestwom? A moe mylisz, e marzy im si co na podobiestwo ciepej posadki urzdnika pastwowego? - ironizuje Jiminy. - A dlaczeg by nie! - wybucham. - Zwierzta domowe, na przykad, spdzaj znacznie wicej czasu na zabawach ni dzikie. Oczywicie tylko wtedy, kiedy s trzymane w przyzwoitych warunkach. Po prostu dlatego, e nie yj w cigym stresie. - Albo dlatego, e im si nudzi. O ile w ogle si bawi. Nie wydaje ci si czasami, e twoje wyobraenie o hodowli ekologicznej jest odrobin wyidealizowane? Niestety w duchu musz przyzna Jiminy racj. W kocu od jakiego czasu czytam na ten temat po dwie ksiki na tydzie. Odkd produkcja bioywnoci zacza przynosi cakiem spore zyski, rolnictwem ekologicznym interesuj si ju nie tylko brodaci idealici, lecz rwnie przedsibiorcy, dla ktrych liczy si przede wszystkim kasa. Naturalnie nadal istniej mae rodzinne gospodarstwa narzucajce sobie reim, czsto nawet surowszy od wymogw, jakie naley speni dla uzyskania pieczci bio. Na ich pastwisku stoi moe ze

dwadziecia sztuk byda, a po podwrku krci si stado kur i jeden kogut. Lecz jaja z takich hodowli mona dosta w najlepszym razie na miejscu od gospodarzy, na targu lub w maych lokalnych sklepach ze zdrow ywnoci. Biokury te doczekay si masowej hodowli, z tym e w warunkach nieco lepszych od tych, na jakie s skazane ich siostry na fermach nieekologicznych. Jaja klasy zero, ktre mona kupi w dyskontach, pochodz z zakadw rolniczo-przemysowych prowadzcych hodowl rednio siedemnastu i p tysica kur niosek. Bioproducentom wolno w wydzielonej czci hali trzyma do trzech tysicy kur. Kury - rzecz jasna - musz mie wybieg, lecz gdy stado liczy ponad piset ptakw, wiele z nich w ogle nie korzysta z tego udogodnienia - bo eby si dosta do wybiegu, musiayby najpierw utorowa sobie drog przez wrogi tum. Trzysta krw stoczonych w oborach producentw biomisa te ju nie naley do rzadkoci. Istniej nawet takie zakady, gdzie w jednej hali tuczy si zwierzta na potrzeby rynku tradycyjnego, a w drugiej, tu obok, trzyma biotrzod z dostpem do wybiegu - co raczej nie uatwia kontroli pochodzenia misa. Oczywicie naley si cieszy, e produkty ekologiczne w ogle zyskay jak popularno i stay si na tyle poszukiwane, e do swojej oferty wczyy je rwnie due supermarkety. A w przypadku owocw, warzyw i produktw zboowych z pieczci bio12 istnieje nawet do wysokie prawdopodobiestwo, e rzeczywicie zostay wyhodowane bez chemicznych trucizn i sztucznych nawozw. Niestety, koncentrujc si na zielonych metodach uprawy roli, czsto zapominamy o innych wanych stronach ekoywienia, takich jak aspekt regionalny i ochrona zwierzt. Pierwszym przykazaniem dyskontw jest - jak sama nazwa wskazuje - zaoferowanie konsumentom towaru po jak najniszej cenie. W praktyce oznacza to, e dyskonty sprowadzaj produkty najtasze z moliwych - nawet jeli pochodz z drugiego kraca Europy. Hodowca biowi, ktry chce zawrze pakt z diabem pod postaci jednego z dyskontw, musi przebi ceny rynkowe i tak ju taniego misa. Jeli mu si to nie uda, nie sprzeda swoich kotletw. Jest wic zmuszony do naladowania praktyk tradycyjnych producentw misa i racjonalizowania wasnej produkcji. Troska o dobro zwierzt schodzi na dalszy plan. Jeli wymogi stawiane ekologicznej hodowli wi okrelaj, e podogi szczelinowe, nieprzyjemne dla zwierzt, lecz nad wyraz praktyczne dla hodowcy, mog stanowi najwyej pidziesit procent caej posadzki, to poowa stajni na pewno zostanie wyoona podogami szczelinowymi. A gdy wyjcie na wybieg umieszcza si w miejscu, gdzie jest przecig, kury nawet nie zechc wyj na dwr, bo tam mog nie tylko pa ofiar jastrzbia, lecz take nabawi si kataru. A gospodarz nie musi bez przerwy sprzta wybiegu. Czysta oszczdno.

Grupa Rolnictwo Ekologiczne (Arbeitsgemeinschaft kologischer Landbau), czyli lobby chronice interesy gospodarstw ekologicznych w UE, ju dopilnuje, by potrzeby zwierzt nie stany przypadkiem na przeszkodzie maksymalizacji zysku. Czy krowy naprawd trzeba wypuszcza na pastwisko, by ich miso zasuyo na certyfikat bio? A moe wystarczy karmi je ekologiczn pasz? A skoro i tak cay dzie stoj w oborze, dlaczego waciwie nie mogyby by uwizane? Polityk dyskontw ciko pogodzi z pomylnoci zwierzt, postanowiam wic, ku radoci Jiminy, w miar moliwoci robi zakupy ju tylko w sklepach, ktre maj w ofercie wycznie produkty bio, jak berliska Bio Company lub sklep fair trade w Strausbergu. Sklep fair trade w Strausbergu znajduje si przy wybrukowanej kocimi bami gwnej ulicy starego miasta, gdzie opata parkingowa wynosi dziesi centw za dwanacie minut. Latem przed sklepem stoj skrzynie z warzywami i st wycity z grubego pnia, nadajce caoci wygld skrzaciej chatki, co zreszt jak dotd raczej powstrzymywao mnie od wejcia do rodka. Teraz, jak wszdzie, na zewntrz ciele si tylko nieg i ld. Musz zej jeden schodek w d. Gdy otwieram drzwi, rozlega si dzy dzy zawieszonego na nich dzwoneczka i wkraczam w przyjemny pmrok. Sklep jest maciupki i po brzegi wypchany towarem. Regay z naturalnego drewna przysaniaj i tak nieliczne okna. Zatrzymuj si w progu na mokrej szmacie, by strzsn z butw nieg. Zza lady pozdrawia mnie skinieniem gowy mody sprzedawca, zajty pakowaniem klientce pomaraczy do brzowej papierowej torebki. Zamiast wzkw, z ktrymi i tak nikt nie przecisnby si midzy regaami, nie wspominajc o braniu zakrtw, po lewej stronie czekaj na kupujcych trzy wiklinowe koszyki. Bior jeden z nich i przewieszam przez rami niczym Czerwony Kapturek spieszcy z wizyt do babci. Do rodka wkadam same dobre, zdrowe rzeczy - pomarszczony pasternak, dorodne pomidory, saat, sos do spaghetti i soik marynowanych liwek. Asortyment jest do ogarnicia, co zreszt przyjmuj z ogromn ulg. Mniej znaczy wicej. Takie malutkie paczki elkw widziaam po raz ostatni w dziecistwie, kiedy nie mielimy jeszcze w zwyczaju pochania za jednym posiedzeniem caego opakowania familijnego. Cena marynowanych liwek - 2,99 euro - sprawia jednak, e na moment krew krzepnie mi w yach. Lecz zaraz przypominaj mi si tony liwek, ktrymi zeszej jesieni obrodziy przydrone liwy w Brandenburgii. Przez pewien czas oddawaam si wwczas rozkosznemu wyobraeniu, jak napeniam nimi setki soikw, dopki nie trafiam w Netto na powida liwkowe za 0,89 euro - mimo najlepszych chci samodzielne wekowanie owocw wydao mi si wtedy zajciem pozbawionym wikszego sensu. Patrzyam potem bezradnie i ze skruch, jak gnij na drzewach - a caa okolica zacza wydziela wo fermentacji i sznapsa. Jeli jednak soik

bioliwek kosztuje 2,99 euro, to co innego - na myl o nastpnym sezonie i skarbach, ktre tym razem na pewno zbior, od razu poprawia mi si nastrj. Potrzebuj jeszcze keczupu, a tutaj maj nawet taki o smaku curry. W kcie stoj skrzynki z wod mineraln. Zaraz, to nie kada woda mineralna jest ekologiczna? Postanawiam zapyta sprzedawc, o co chodzi z t wod, bior jeszcze ciastka, jogurty, kilka tabliczek czekolady, gotow mieszank do pieczenia ciasta cytrynowego, miso mielone i paczk migdaw w biaej czekoladzie jogurtowej z wirkami kokosowymi. Po kilku rundkach podchodz do kasy i pytam, jak to jest z t wod mineraln. Za mn stoj jeszcze dwie klientki, rwnie z wiklinowymi koszyczkami. Jedna ma na nogach gumowce. Obie s mniej wicej w moim wieku. - Hm, jak by to uj - zastanawia si gono mody sprzedawca. - To jest na przykad St. Leonhards - mwi, wyjmujc butelk z mojego koszyka. - Jest wyjtkowo czysta, bo czerpie si j z bardzo gbokich uj. Na takich gbokociach nie ma mowy o zanieczyszczeniach. - Ale to wyjtkowo kontrowersyjna sprawa, czy powinno si czerpa wod z uj w gbi ziemi - wtrca si klientka w kaloszach. - Taka woda poddana jest dziaaniu bardzo wysokiego cinienia. Podobnie zreszt zwyka kranwka, przez te wszystkie okropnie ciasne rurki, ktrymi pynie, jest bardzo spczona. Dlatego wod z kranu powinno si przed wypiciem nala do dzbanka i pozwoli jej posta, eby troch pooddychaa. Przez dobr chwil musiaam gapi si na ni z otwart buzi. Szybko przywouj si do porzdku i pytam: - A co z rybami? Przecie ryby po prostu pywaj w morzu. Nie da si ich podzieli na eko i nie eko. W takim razie chyba wszystko jedno, gdzie si je kupuje? Sprzedawca wzrusza ramionami. - No tak... Jeli to ryby, ktre nie pochodz z hodowli... - Zasadniczo nie powinno si przesadza z rybami morskimi - rozlega si gos z tyu. Wyglda na to, e druga klientka jest rwnie obeznana jak pierwsza. - Dopiero co robiam sobie analiz wosa. Same metale cikie. Dorsza, ktrego sprzedaj w okolicznych sklepach, owi w Batyku, tu obok portu. - Poza tym metody poowu s brutalne i bezwzgldne - dowiaduj si od pani w kaloszach. - owi si takie iloci ryb, e za trzydzieci lat morza doszcztnie opustoszej. Nie do, e te zowione dusz si godzinami we wokach, to w dodatku na kilogram ryby przypadaj trzy kilogramy tak zwanego przyowu, ktry wyrzuca si martwy z powrotem do morza. Podczas gdy sprzedawca wystukuje ceny moich zakupw na kasie, dyskusja

o spczonej wodzie i poaowania godnym losie przyowu dziarsko toczy si dalej. Nikomu nie przeszkadza, e zapytaam. Ciekawe, co by byo, gdybym to zrobia w Aldim. Nie jestem pewna, czy przekonuj mnie argumenty na rzecz niespczania wody, ale sklepik jest naprawd sympatyczny i przytulny, a atmosfera tak yczliwa, e na pewno bd zaglda tu czciej. Sprzedawca zapakowa zawarto mojego koszyczka do papierowej torby i poda ostateczn kwot: 36,89 euro. Chyba nie potrafiam zapanowa nad min, bo mody czowiek, nie przestajc si sympatycznie umiecha, wyj z torebki mroone miso mielone i odoy na bok. - Miso kosztuje 7,99 euro. To Demeter. Odkadamy? Teraz ju wiem, dlaczego w jednej z moich lektur na ten temat Demeter zostaa okrelona jako Mercedes wrd biomarek. Porwnanie nie jest do koca trafione - o ile mi wiadomo, przy produkcji Mercedesw nie uwzgldnia si faz ksiyca ani innych kosmicznych rytmw, ktre odgrywaj decydujc rol w antropozoficznych gospodarstwach Demeter. Lecz to miso kosztuje ponad dwa razy tyle co w Bio Company i przynajmniej trzy razy tyle co mielone w promocji w Kauflandzie, nie mwic ju o tym z hodowli konwencjonalnej. Jednake krowom w gospodarstwach Demeter nie przycina si rogw, wolno im o kadej porze wychodzi na wiee powietrze i spdza wikszo czasu na pastwiskach. Niewykluczone, e takiej wanie ceny powinien domaga si rolnik, ktremu zaley na hodowli zdrowych zwierzt w warunkach nieurgajcych poczuciu przyzwoitoci i umoliwiajcych dostarczanie na rynek misa dobrej jakoci. Pomijajc ostatnie cztery czy pi dziesicioleci, tuczenie zwierzt zawsze byo przedsiwziciem kosztownym. To, e Rzymianie zadowalali si chlebem i igrzyskami, nie domagajc si misa i igrzysk, bynajmniej nie wynika z tego, e wszyscy byli jaroszami, lecz std, e dawniej nikomu nie udaoby si speni dania misa dla wszystkich. Produkcja misa nigdy nie naleaa do wydajnych. By wyprodukowa jedn kalori kurczaka, steku czy innego kotleta, trzeba zuy od szeciu do dwudziestu szeciu kalorii rolinnych. Jedzenie misa oznacza niszczenie ogromnych zasobw poywienia, ktrymi mona by nakarmi sze do dwudziestu szeciu razy tyle godnych ludzi. Jeszcze w latach pidziesitych wielu dietetykw uwaao, e miso nigdy nie stanie si tanim artykuem masowym. Dopiero w zachodnich krajach uprzemysowionych spoycie misa stao si codzienn praktyk wszystkich klas spoecznych - a to dziki okruciestwu i bezwzgldnoci na niespotykan dotd skal, pozwalajcych na staczanie krw, wi, kur i indykw na jak najmniejszej powierzchni, import karmy tuczcej z krajw, ktre na dobr spraw potrzebuj swoich podw rolnych do wyywienia wasnej ludnoci, i na nowy rodzaj selekcji,

zmierzajcej do wyprodukowania nie tyle zdrowych, zdolnych do reprodukcji zwierz t, ile skrzydlatych potworkw z problemami ortopedycznymi. - To jak, odkadamy mielone? Dzielnie krc gow. Bo c to znaczy, e co jest drogie? Nie dalej jak w zeszym tygodniu bez mrugnicia okiem wydaam szeset euro na telewizor plazmowy. Nawet przy zakupie butw sportowych pilnie zwaam na to, by na pewno byy odpowiedniej marki - pienidze nie graj roli. Dlaczego wic to, czego dostarczam swojemu organizmowi, co stanowi budulec mojej krwi i moich mini oraz decyduje o mojej sprawnoci i zdrowiu, miaoby kosztowa grosze? Do czego to podobne? Nastpnym razem kupi jednak miso mielone w Bio Company. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa ich krowom te wolno wychodzi na pastwisko. Ku mojemu wielkiemu zaskoczeniu woda mineralna z najgbszych gbin jest naprawd dobra, chocia przed wypiciem wcale nie daam jej okazji, by zaya nieco swobody w dzbanku. Jiminy te uwaa, e smakuje lepiej od innych, nawet jeli obie nie potrafimy wytumaczy, na czym jej lepszo polega. - Jakby bardziej mikka i taka... ywa - prbuje Jiminy. Keczup o smaku curry okaza si zakupem chybionym. Przeczuwaam to ju w chwili, gdy wkadaam niewielk butelk do wiklinowego koszyczka. Keczup o smaku curry ze szklanej butelki, w dodatku ze sklepu ze zdrow ywnoci - to po prostu nie ma prawa by smaczne. Bioproducenci maj ambicj dostarczania na rynek wieych artykuw spoywczych o naturalnych smakach, zblionych konsystencj do owocowego lub warzywnego miszu, co moe i sprawdza si w przypadku zwykego keczupu pomidorowego, lecz na pewno nie w jego wydaniu curry. Szanujcy si keczup o smaku curry ma gst, papkowat konsystencj, z wygldu przypomina zakrzep krew i jest do dostania waciwie tylko w ulicznych budkach z jedzeniem, w ktrych krluje obok frytownicy w dziesiciolitrowym wiadrze, najlepiej niezamykanym od kilku dni. Skropiony jest bryzgami zastarzaego tuszczu, wybornie agodzcymi jego charakterystyczn, ocierajc si o granic wytrzymaoci kubkw smakowych kwaskowato. I niech sobie Wolfram Siebeck13 i jemu podobni krc nosem - upodobanie Germanw do tradycyjnego keczupu o smaku curry jest zrozumiae i uwarunkowane kulturowo. W kocu Islandczyk te ceni sobie swj pat zepsutego misa rekiniego, a Chiczyk nie gardzi garci ptasiej liny, ktr zazwyczaj konsumuje w zestawie z jaskczym gniazdem. Znam tylko jedn mark sklepowego keczupu, ktrej udao si nieco zbliy do smaku tego serwowanego w budkach z jedzeniem to keczup curry ekstraostry hamburskiej firmy Hela w odraajco brzydkiej litrowej

butelce. Plastikowej, ma si rozumie. Jiminy proponuje przejadk. Jako nie paam entuzjazmem. Nadal brakuje mi energii. W dodatku Bonzo, mj mu, nie jest jeszcze porzdnie ujedony. Robi, co mu si ywnie podoba, a rozlege biae poacie pokrytych niegiem pl wprost zapraszaj do dzikich szalestw. Jak okiem sign - nieg, nieg, nieg. Ale to raczej Meksykanie maj w tym roku powd do narzeka. W Meksyku padaj ulewne deszcze. Bywa, e leje nieprzerwanie nawet czterdzieci osiem godzin. W powodziach zgino ju trzydzieci osb. A przecie pora deszczowa zaczyna si u nich dopiero w maju. Z dwojga zego ju wol nasz epok lodowcow. Siodam Bonza. Jiminy wsiada na siwka Torina i rusza jako pierwsza, by mj niesforny mu wzi przykad ze spokojnego konia. Jak si okazuje, daleko nie zajedziemy. Pod warstw wieego niegu kryje si istne lodowisko. Torino niebezpiecznie przechyla si na bok, wpada w polizg i z hukiem lduje na lodzie, z koczynami w grze. Jiminy w ostatniej chwili udaje si zeskoczy. - Niele - mwi z uznaniem. - Z tym numerem moglibycie wystpi w Pleiten, Pech und Pannen14. Zsiadam z Bonza. Nikomu nic si nie stao, ale i tak wracamy na piechot. Jiminy uznaa, e ma serdecznie dosy zimowych krajobrazw, i postanowia wrci do Berlina. Ja wybieram si do kina w Buckow. Gdy jestem w domu sama, za bardzo doskwiera mi brak Bulliego. Leci film o Coco Chanel. Nikt prcz mnie nie przyszed, a eby seans si odby, na sali musi by przynajmniej dwch widzw. Macham rk, kupuj jeszcze jeden bilet i urzdzam sobie prywatny pokaz. Poza domem wolno mi je rzeczy, ktre niekoniecznie s eko, z wyjtkiem misa, wic kupuj jeszcze paczuszk m&msw i col light. Ach, nareszcie pyszna, dobrze schodzona cola. adna woda mineralna si do niej nie umywa, niechby sobie bya nie wiem jak mikka i ywa. Uszczliwiona wchodz do sali. Gdy moszcz si wygodnie w fotelu, nagle zalewa mnie fala gorca - przypomina mi si, e nie pij coli nie z powodw ekologicznych, lecz dlatego, e kierownictwo kolumbijskiego oddziau Coca-Coli wedug wszelkiego prawdopodobiestwa nasao na przedstawicieli zwizkw zawodowych patnych zabjcw. Postanowiam przecie, e nie bd jej pi nawet wtedy, gdy moja biofaza dobiegnie koca. Miaam ju nigdy nie wzi jej do ust. Dlaczego o tym zapomniaam? Jak mogam? Przecie nawet podczas zakupw w supermarkecie ani razu nie zdarzyo mi si przez nieuwag kupi produktu bez pieczci bio. Czy zatem atwiej trzyma si regu narzuconych z zewntrz ni zasad, ktre przyjlimy ze wzgldu na wasne przekonania i do ktrych doszlimy dziki wasnemu rozumowi? Ale nie ma co paka nad rozlan col, w kocu ju j kupiam, wspierajc koncern i utwierdzajc jego kierownictwo

w dotychczasowych praktykach. Mogabym j wprawdzie wyrzuci, tylko po co? Raz-dwa, odsuwam od siebie te mczce rozwaania i ju nic nie stoi na przeszkodzie, bym moga w spokoju cieszy si filmem i ulubionym napojem. Jake to powiedziaa Hannah Arendt? Najwiksi zbrodniarze to ci, ktrzy wzbraniaj si przed myleniem. Dwa miesice biodiety ju prawie za mn. Przekopaam ca gr literatury. I szczerze mwic, nie mog powiedzie, bym uwaaa warunki hodowli ekologicznej za zadowalajce. S lepsze od konwencjonalnych, to oczywiste, lecz wypuszczanie trawoernych na pastwisko to chyba adna godna uwagi innowacja, lecz absolutne minimum. Zwierzta maj prawo przebywa na wieym powietrzu i raz na jaki czas oglda soce - dla normalnego, zdrowego psychicznie czowieka to rzecz raczej niepodlegajca dyskusji. Jeli hoduj zwierz z zamiarem zarnicia go w niedalekiej przyszoci, to mam wobec niego pewne zobowizania. Powinnam mu zapewni naprawd dobre ycie, stymulujce otoczenie, towarzystwo osobnikw tego samego gatunku, moliwo potaplania si w przyzwoitym bajorku lub kpieli w drobnym piasku oraz urozmaicony, smaczny pokarm. Powinnam dooy stara, by dugo jego ycia przekroczya - i to znacznie - redni dugo ycia dzikich zwierzt. Pewnie, e dla kury to wielka rnica, czy trzymaj j w standardowej tuczarni i zarzynaj po upywie piciu tygodni, czy te tucz przez trzy miesice w kurniku z grzdami i wybiegiem na zielon trawk. Ale c to s trzy miesice? Taka trzymiesiczna kura nie zdy nawet pozna wszystkich pr roku. Nie mona zabija kogo, kto tak naprawd wcale nie y. Poza tym jestemy zwierztom winni dobr mier, bez blu i strachu. Lecz nawet najlepsza hodowla, najkrtsza droga transportu do rzeni i najmniej bolesna metoda uboju nie zmieniaj faktu, e w przypadku biomisa staj w obliczu logicznej sprzecznoci. Mczenie zwierzt nie jest w porzdku, ale ich zabijanie - owszem? Przecie to jeszcze gorsze. Taktyka przedsibiorcw trudnicych si hodowl masow jest przynajmniej konsekwentna. Jeli ju wczeniej ignorowaam potrzeby zwierzcia, jeli chw wi oznacza dla mnie tylko plantacj kotletw, to ju tylko may krok dzieli mnie od pozbawienia ich ycia. Ale hodowla uwzgldniajca potrzeby gatunkw to oksymoron. Szanuj potrzeby zwierzcia, takie jak potrzeba ruchu i wieego powietrza, dbam, by miao gdzie odpoczywa, zapewniam mu odpowiedni pasz i moliwo kontaktw z innymi osobnikami, wrzucam mu nawet na wybieg pik, eby si pobawio, ale najbardziej podstawow z potrzeb, wol ycia, najzwyczajniej w wiecie ignoruj. Zamykanie zwierzt w klatkach to podo, lecz ich zabijanie jest cakiem okay - czy tak? I odwrotnie: jeli nie musimy liczy si z najwaniejsz potrzeb zwierzcia, potrzeb ycia, to z jakiej racji mielibymy spenia ich potrzeby

drugiego rzdu? Jeli uznamy, e zabijanie zwierzt nie jest zbrodni, to dlaczego miaoby ni by trzymanie ich w niewyobraalnym cisku, obcinanie im ogonw lub dziobw albo wyrywanie zbw w laboratorium, zastpowanie ich implantami, a potem celowe wstrzykiwanie bakterii, eby zeary im p szczki? winia i tak yje po to, by zostaa w kocu zabita, dlaczego wic nie wyprbowa na niej przedtem kilku lekarstw lub amunicji dum-dum? Jeli akceptuj jej mier, w gruncie rzeczy godz si rwnie na ca reszt. Ostatniego dnia lutego staj na wadze. Przykra niespodzianka - przytyam cztery kilo. Tak jest, obrosn sadem mona rwnie na biodiecie. Wystarczy mie peny portfel. Mimo to nie zamierzam odmawia sobie dzi kurczaka z grilla - w kocu jutro zaczynam faz wegetariask. O ile w ogle mona gdzie dosta kurczaka z grilla w wersji bio... Jad do Berlina, na Kreuzbergu jest bar uliczny, ktry serwuje miso marki Neuland. Produkty Neuland nie maj pieczci bio, poniewa zwierzta z tej hodowli nie zawsze dostaj ekologiczn karm. Za to zasady chowu powstay przy wsppracy Niemieckiego Zwizku Ochrony Zwierzt i BUND-u15 i s jeszcze surowsze ni w produkcji bio. Krowy, winie i kury maj wicej miejsca i wybieg przez cay rok, a podogi szczelinowe s absolutnie zakazane. Gdy jad kupi kurczaka, o moj dusz walcz anio i diabe. Anio domaga si, bym zawrcia. Ostrzega, e bd miaa na sumieniu mier zwierzcia, i przypomina, e krtka, trywialna przyjemno, ktr daje spoycie misa, adn miar jej nie usprawiedliwia. - Nie suchaj tych sentymentalnych bredni - namawia diabe. - Zaraz sobie zjemy pysznego kurczaczka. Przecie jeszcze ci wolno. - Jak moesz! - lamentuje anio. - I to w przeddzie rozpoczcia diety wegetariaskiej! Pastwo, ktre decyduje si uzna Deklaracj Praw Czowieka, na dzie przed wejciem w ycie nowych ustaw nie wydaje rozporzdzenia, aby podda torturom jak najwiksz liczb winiw, pki jeszcze mona. - Kurczaczek, kurczaczek z rona... - kusi czort i nic na to nie poradz, ale jego argumenty po prostu do mnie przemawiaj. - Doskonale! - Diabe zaciera rce. - Teraz musisz ju tylko skrci w Oranienstrasse. Lecz gdy docieramy na miejsce, budka Neuland jest ju zamknita. Par minut po pnocy - nakaz jedzenia wycznie bioproduktw i tak ju min. Id do McDonalda i kupuj wegetariaskiego burgera. Nawet nie najgorszy.

5 Gdy empatia zamienia si we wspczucie

Wspczucie zawsze pozostaje tym samym uczuciem, wszystko jedno, czy odnosi si do czowieka, czy muchy. Czowiek zdolny do wspczucia w obu przypadkach porzuca egoizm, czynic zado swojemu poczuciu moralnoci. Lew Tostoj Gdy mwi o blu, liczy si tylko jedno: czy odczuwam go ja, czy kto inny.

David Foster Wallace, Consider the Lobster Dlaczego wiedza o warunkach panujcych w przemysowych hodowlach niczego w moim przypadku nie zmienia? Dlaczego nadal kupowaam miso - by posuy si terminem Jiminy - torturowanych zwierzt? Za kadym razem, gdy wkadaam do sklepowego koszyka przysmak z kurczaka, musiaam wypiera nie tylko myl o tym, e ze wzgldu na mnie zabito zwierz, ale rwnie wyobraenie egzystencji, na jak byo skazane. Mogoby si wydawa, e w zalewie programw i doniesie prasowych na ten temat nie powinno mi to przychodzi z tak atwoci. Szczerze mwic, nie wiem. Mog si tylko domyla. Po pierwsze, moe dlatego, e rutyna jedzenia misa zostaa mi zaszczepiona ju w dziecistwie, na dugo zanim dowiedziaam si o zbrodniach dokonujcych si w hodowlach masowych. Jadam miso, zanim pojam, e to kawaek martwego zwierzcia. Przyzwyczajenie to rodzaj prania mzgu, urabia nas stopniowo, dzie po dniu, doskonale impregnujc na samodzielne mylenie. Przecie skoro robiam tak zawsze, to moje postpowanie musi by w porzdku - to rodzaj wewntrznej pewnoci, ktra sprawia, e wszelkie argumenty spywaj po nas jak po kaczce. Po drugie, inni te kupuj w supermarkecie owinite foli kawaki misa. To utwierdza mnie w przekonaniu, e nie ma w tym nic niewaciwego. Po trzecie, opakowanie pokawakowanego kurczaka, ktre wkadam do koszyka, nie szamocze si ani nie krzyczy. Po czwarte, decyzje podejmowane podczas zakupw zazwyczaj nie s kwesti rozsdku, lecz emocji i zale od tego, jakie skutki mia podobny wybr ostatnim razem. Przysmak z kurczaka rwna si smaczna kolacja, wniosek - kupuj go jeszcze raz. Tak dziaa mzg. Tylko ukad limbiczny kory

mzgowej, odpowiedzialny za emocje, ma bezporedni dostp do tych orodkw w mzgu, ktre decyduj o naszym dziaaniu. Racjonalny system korowy wcza si jedynie w przypadku szczeglnie wanych i skomplikowanych kwestii. wiadomo to dla mzgu niemay wydatek energetyczny - wanie dlatego zakupy w supermarkecie robimy zazwyczaj w swoistym transie. Lecz jak bardzo musiayby si jeszcze pogorszy warunki masowej hodowli, bym uznaa, e moe warto wczy mylenie? Czy nie wystarcza wiedza o tym, e stoczone na o wiele za maej przestrzeni kurczaki (trzydzieci dziewi kilogramw na metr kwadratowy) musz y wrd wasnych odchodw, e robi im si od tego rany na nogach, a ich cikie, zdeformowane ciaa s posklejane i poparzone od kau? e mamy do czynienia z hodowl ekstremaln, w ktrej ptaki codziennie przybieraj na wadze sze i p procent masy ciaa? To tak, jakby dziesicioletnie dziecko kadego dnia tyo dwa kilogramy. e wzrost koci ng nie nada za wzrostem mini, co oznacza, e kurczaki trzeba zarzyna coraz wczeniej, bo ju po upywie czterdziestu dni jedna trzecia hodowli zaczyna kule? Niezalenie od tego, do jakich argumentw bym si uciekaa, by usprawiedliwi wasn sabo, ostatecznie wychodzi na to, e moje zachowanie byo wyrazem czystego egoizmu. Okruciestwo, bezwzgldno i podo, ktrych dopuszczamy si codziennie ja i mnie podobni, wynikaj z zasady rzdzcej wszystkimi gatunkami na tej planecie - jest to zasada korzyci wasnej. To nam ma by dobrze - nawet kosztem innych, jeli nie da si inaczej. Pasoyty gnied si w krowich jelitach, niespecjalnie przejmujc si tym, jak bardzo osabiaj organizm swego ywiciela. Krowy, o ile stoj na pastwisku, bez adnych skrupuw skubi traw. Ludzie grilluj, sprzedaj fundusze hedgingowe i zdradzaj maonkw. Wszystko dla wasnej korzyci. Gatunek, ktry nie walczy o swoje interesy, jest skazany na wymarcie. Nawet empatia - czyli zdolno do wczuwania si w inne istoty i rozumienia ich stanw emocjonalnych - wyksztacia si po to, bymy mogli robi innych w balona lub nimi manipulowa. Dowiadczony myliwy wie, czym najlepiej zwabi zwierz w puapk. Mdre dziecko czuje, e warto poprosi o podwyszenie kieszonkowego, gdy rodzice maj dobry humor. A wytrawny oszust matrymonialny nie tylko wie, na jakie komplementy s ase kobiety, lecz na dodatek instynktownie zlokalizuje u kadej ze swych ofiar sabe punkty, by z wirtuozeri wygrywa na jej poczuciu winy, instynkcie macierzyskim czy kompleksach. Egoizm egoizmem - czasem zdarza si, gdy wejdziemy w skr kogo innego, e nagle rzeczywicie zaczynamy czu to samo co on. Wwczas empatia zamienia si we wspczucie. Na przykad gdy obok kto rozdzierajco pacze, a nas nieoczekiwanie ogarnia przemona lito. Albo gdy dobrego przyjaciela spotka taka przykro, e moemy tylko cierpie razem z nim i cakowicie przyj jego punkt widzenia.

- Co takiego? Zdradzaa ci, i to wtedy, gdy wzie dodatkowy urlop wychowawczy i zostae w domu? Wyczya komrk, chocia may by chory? A to mapa! Pojcia empatii i wspczucia czsto stosuje si zamiennie, jakby nie istniaa rnica midzy zdolnoci wczucia si w czyj sytuacj a impulsem, by zapobiec jego cierpieniu. Sadysta, ktry zastanawia si, co te sprawi najwikszy bl ofierze, rwnie kieruje si empati. W przeciwiestwie do niego czowiekowi ogarnitemu wspczuciem ley na sercu pomylno drugiej osoby, co z perspektywy ewolucyjnej jest waciwie gupot. W ten sposb ryzykujemy przecie, e stracimy z oczu wasny interes. Drapienik, podobnie jak oszust matrymonialny, musi wiedzie, jak dziaa jego potencjalna zdobycz, lecz nie moe sobie pozwoli na wspczucie. Gdy podczas zakupw w supermarkecie wyobraam sobie, co musiao wycierpie zwierz, nim stao si misem w aluminiowej rynience - pieko, przez ktre przesza maa, o wiele za szybko rosnca istota, jej strach przed mierci, jej bl w gruncie rzeczy staram si siebie przechytrzy. Moliwe, e cierpienia zwierzt z przemysowej hodowli nagle zawa wicej ni moja ochota na smaone miso. I co wtedy bd z tego miaa? No wanie. Co do tego stopnia niepraktycznego, jak zachowania altruistyczne, w ogle nie mogoby si pojawi wrd zwierzt yjcych spoecznie, gdyby nie okazao si na dusz met poyteczne. Wzajemna pomoc to warunek pomylnoci caego stada. Rzec by mona, e czowiek jest istot szczeglnie spoeczn - jeli mu si zachce. Przymiotnik ludzki sta si dla nas nawet okreleniem postawy penej wspczucia, miosiernej i altruistycznej. Utosamianie nazwy naszego gatunku ze skonnoci do wspodczuwania - jakbymy byli jedynymi zdolnymi do niego istotami, a egoizm i okruciestwo w ogle nie miay przystpu do przedstawicieli gatunku Homo sapiens - mieci si nie tyle w sferze faktw, ile pobonych ycze. Poza tym nie wspczujemy kademu, kto cierpi, lecz tylko wybranym osobnikom i w okrelonych sytuacjach. Bywa, e historia jednego nieszcznika uruchamia w nas cae pokady wspczucia, w przypadku za innego, ktrego los dowiadczy nie mniej dotkliwie, uznajemy, e to wycznie jego problem. Ta decyzja zapada w duej mierze w sposb niekontrolowany, bez udziau wiadomoci, i tylko czciowo zaley od okolicznoci zewntrznych. Czujemy wewntrzny przymus, a zarazem autentyczn potrzeb przyjcia ofierze z pomoc. Cho bywa i tak, e nas to absolutnie nie dotyka. Zdarza si, e ronimy zy nad losami fikcyjnego powieciowego bohatera - pod warunkiem e odnajdziemy w sobie tak gotowo, a pisarz zna si na rzeczy i wie, jak nas zmanipulowa. Lecz gdy owej gotowoci akurat zabraknie,

moe si zdarzy, e obok nas inne stworzenie bdzie wi si ze strachu i blu, a my uznamy, e to bez znaczenia, a nawet e stanowi dla nas rdo wielkiej przyjemnoci. W redniowieczu niektre miasta kupoway czasem od innych prawo do wykonania egzekucji, by i ich mieszkacy mogli si zabawi za pienidze ze swoich podatkw. Jedna z ludowych rozrywek w noc witojask w szesnastowiecznym Paryu polegaa na spuszczaniu powoli w ogie sieci penej ywych kotw. Im bardziej rozdzierajco miauczay, tym bardziej publika skrcaa si ze miechu. Znam te mie starsze panie z nieskrywan satysfakcj przecinajce kuchennym noem limaki, na ktre trafi w swoim ogrodzie. Nauka wci jeszcze biedzi si nad odpowiedziami na pytania, kiedy, jak i dlaczego przekraczamy granic wspczucia. W synnym eksperymencie z 1970 roku studenci teologii zostali poproszeni o wygoszenie wykadu w budynku znajdujcym si w pewnej odlegoci od tego, w ktrym eksperyment si rozpocz. Poowa z nich miaa mwi o miosiernym Samarytaninie, czyli gotowoci niesienia pomocy i otaczania mioci bliniego, druga poowa - o szansach zrobienia kariery w zawodzie teologa. Nastpnie podzielono wszystkich studentw na trzy rwne grupy. Pierwszej grupie powiedziano, e do rozpoczcia wykadu zostao jeszcze mnstwo czasu, drugiej - e zd dotrze na miejsce, pod warunkiem e troch si pospiesz, a trzeciej - e s ju nieco spnieni. Po drodze do budynku, w ktrym uczestnicy eksperymentu mieli wygosi rzekomy wykad, kady z nich mija siedzcego na ziemi, pojkujcego mczyzn, ktry wyglda, jakby potrzebowa pomocy. Wrd studentw, ktrzy mieli do wygoszenia wykadu duo czasu, nieznajomemu pomogo szedziesit trzy procent osb. W grupie spieszcych si - czterdzieci pi procent, a spord tych, ktrzy byli przekonani, e s ju spnieni - ju tylko co dziesity. Temat wykadu pozosta bez zwizku z ich zachowaniem. To zdumiewajce, jak bardzo zdolno wspodczuwania zaley od tego, ile akurat mamy czasu. W dodatku najwyraniej nie ma adnego znaczenia, czy i jak dugo rozmylalimy wczeniej na ten temat. Oprcz rezerw czasowych o aktywowaniu wspczucia decyduj jeszcze inne czynniki, na przykad blisko - przestrzenna, czasowa i spoeczna. Gdy dowiadujemy si, e wrd ofiar katastrofy samolotowej znajdowaa si osoba z naszej miejscowoci, jestemy tym szczeglnie poruszeni. Ludzie do nas podobni, nalecy do naszej rodziny lub tej samej klasy spoecznej, ci, ktrych znamy i cenimy, maj najwiksze szanse sta si adresatami naszego wspczucia, szczeglnie wtedy, gdy bylimy naocznymi wiadkami ich nieszczcia. Za to wrba dla zwierzt z przemysowych tuczarni - one cierpi za murami i fasadami z blachy falistej. Moe nawet gdzie co czytalimy, lecz to byo ju tak dawno

temu... W kadym razie nie widzielimy ich cierpienia na wasne oczy. Poza tym wcale nie s do nas a tak bardzo podobne. W postaci, w jakiej pojawiaj si w supermarkecie, nie przypominaj nawet samych siebie. Poza tym gospodynie domowe, ktre zaatwiaj sprawunki, z reguy maj niezbyt wiele czasu. Nasza gotowo do wspodczuwania kurczy si rwnie wtedy, gdy potrzeby innej osoby koliduj z naszymi. Przez kilka lat naleaam do zwizku reprezentujcego interesy hodowcw trzody chlewnej (sic!) Niemiec Pnocnych i Zachodnich (ISN). Nie hodowaam wi, lecz dziki czonkostwu zyskiwaam moliwo kupowania pynu do instalacji grzewczej niemal za poow ceny rynkowej. Poza tym regularnie otrzymywaam broszur powicon dolom i niedolom ludzi trudnicych si tym fachem. ISN da si lubi, w kocu hodowcy zaoyli go, by broni si przed bezprawiem rzeni, ktre chciay ich ywcem oskuba, narzucajc horrendalnie niskie ceny misa. Ale gdy Unia Europejska zaostrzya przepisy dotyczce transportu ywych zwierzt, komentarze w zwizkowej broszurce nie byy specjalnie przychylne. Poza tym, jak si okazuje, hodowcy trzody chlewnej nie maj najmniejszego zamiaru przychyli si do roszcze sentymentalnych fantastw, domagajcych si znieczulania prosit przed kastracj. W kocu znieczulenie kosztuje, a gotowo wczucia si w sytuacj drugiej istoty zatrwaajco si obnia, gdy w gr wchodz wydatki. Gdyby spyta hodowc, czy odcinanie prosiciu moszny i wyciganie bd wyrywanie gruczou pciowego bez znieczulenia przypadkiem za bardzo nie boli, odpowiedziaby prawdopodobnie: - Tylko wtedy, gdy si czowiek przy tym skaleczy. Egoizm jest przeszkod tak trudn do pokonania, e w przypadku, gdy nasze interesy koliduj z interesami kochanej istoty, nawet przywizanie, ktrym j obdarzamy, nie moe zagwarantowa empatii i wspczucia. Miliony dzieci obejrzay Disneyowski film animowany Gdzie jest Nemo?. Maluchy identyfikoway si z gwnym bohaterem, ma rybk Nemo, nalec do gatunku o nazwie bazenek, cierpiay wraz z nim, gdy zosta schwytany i uwiziony w akwarium, i z wypiekami na twarzy kibicoway jego uwolnieniu. Mona by uzna, e przesanie filmu, ktre w swym radykalizmie mogoby pochodzi od obrocw praw zwierzt, raz na zawsze obrzydzi dzieciom radoci akwarystyki. Nic bardziej mylnego. Za spraw kinowego hitu popyt na bazenki gwatownie wzrs. - Tatusiu, tatusiu, kup mi tak rybk! - Ale musiaby j wtedy zamkn w akwarium! Bdzie jej smutno. - I co z tego!!!

Dzieci czsto trzymaj te krliki w malekich klatkach przypominajcych baterie uywane w hodowli kurczt. Mio jest mie ukochane zwierztko zawsze pod rk, zamkn je, gdy nam si znudzi, zapomnie na jaki czas o jego istnieniu i wyj je z klatki, gdy sobie o nim przypomnimy - wystarczy cakowicie zignorowa jego potrzeby. Na podobnych zasadach funkcjonoway haremy. Najwyraniej mona obdarza kogo sympati, ani przez chwil nie zastanawiajc si nad tym, czy temu komu aby na pewno nie dzieje si u mnie krzywda. Haremy ju nie istniej - oficjalnie. Lecz wyksztaceni mczyni z krajw zachodnich nadal pisz artykuy i ksiki o tym, e kobietom, ktre zajmuj - w obu znaczeniach tego sowa - dobrze patne, atrakcyjne stanowiska, w gruncie rzeczy powodzioby si znacznie lepiej, gdyby zrezygnoway z tych mczcych zaj i skoncentroway si na domu i dzieciach. Oczywicie to mie, gdy wasny dom jest czym w rodzaju bazy wypadowej, ktrej kto przez cay czas strzee i zamiast troszczy si o realizacj wasnych marze i tsknot, powica si realizacji naszych. Komu by si to nie umiechao? Te bym tego chciaa. Ale przekonanie, e skoro sprawia mi przyjemno fakt, e moja ona siedzi w domu i wykonuje za mnie uciliwe, czasochonne i nudne czynnoci domowe, musi to by przyjemne rwnie dla niej, jest logicznym bdem i nie wykracza poza horyzont mylowy niemowlcia, wicie przekonanego, e na wiecie istniej, a przynajmniej powinny istnie, tylko jego potrzeby. W dorosym yciu urzeczywistnienie tej iluzji zagwarantuje nam dopiero wizyta u terapeuty albo w burdelu. Terapeucie moemy przez czterdzieci pi minut opowiada o wasnych problemach, ani razu nie pytajc, co sycha u niego, a prostytutka dzielnie zniesie nie tylko nasze enujce zachcianki, nie zgaszajc wasnych, lecz na dodatek uda, e wprawiaj j one w prawdziw ekstaz. W obu przypadkach sono pacimy za uwolnienie si od odpowiedzialnoci charakterystycznej dla stosunkw opartych na wzajemnoci. Rwnie w dobrej restauracji pacimy midzy innymi za to, by kelner utrzymywa nas w przekonaniu, e jedynym jego yciowym celem jest nasze zadowolenie. Nie ma w tym nic zego, w kocu to rodzaj umowy - o ile nie zapomnimy, e nawet najdoskonalszy kelner jest, jak my sami, istot zalen od zmiennych nastrojw. Mistrzem w negowaniu racji innych istnie by Kartezjusz. Filozof w uwaa, e zwierzt nie czy z czowiekiem absolutnie nic. Cakowicie pozbawione rozumu, za gupie nawet na to, by mwi, byy w jego oczach pozbawionymi duszy automatami, a wydawane przez nie wrzaski blu nie znaczyy dla niego wicej ni skrzypienie nienaoliwionego trybiku. Ciki przypadek. Nawet osoby przeprowadzajce w laboratoriach eksperymenty na zwierztach wkadaj sobie czasem do uszu zatyczki, by przypadkiem nie obezwadnio ich

uczucie litoci. I chocia wpyw Kartezjusza na nasze mylenie by tak wielki, e biolodzy jeszcze w XX wieku opisywali zwierzta jako zaprogramowane na przeycie i lepo posuszne nakazom instynktu maszyny, dzi ju nikt nie zaprzecza, e s one rwnie zdolne do odczuwania cierpienia - a to wiedza do niewygodna, jeli chce si nimi rozporzdza tak jak do tej pory. Amerykaski etyk Adam Shriver zaproponowa, aby bydo z przemysowej hodowli podda genetycznym modyfikacjom, w wyniku ktrych zwierzta przestayby odczuwa bl. Miaoby to wyeliminowa ich cierpienie. Propozycja ywcem wzita z tradycji mskiego sposobu rozumowania. Gdy pijani dziewitnastoletni kierowcy rozbijaj si na zakrtach lub zderzaj z drzewami stojcymi sobie spokojnie przy drodze, oznacza to oczywi cie, e naleaoby wyprostowa drogi i wyci przydrone drzewa. Gdy widok kobiety wyprowadza mczyzn z rwnowagi hormonalnej, najlepiej okry j burk, a gdy zwierzta cierpi z naszej winy, najwyraniej naley zmieni co w samych zwierztach. Kwestia naszego postpowania czy nawykw w ogle nie bywa przedmiotem dyskusji. Abstrahujc od wysokiego ryzyka obrae, na ktre byoby naraone niewraliwe na bl bydo, nie wolno zapomina, e na mk zwierzt skadaj si w duej mierze cierpienia psychiczne. Naleaoby wic raczej zadba o to, by inynieria genetyczna zmienia zwierzta w istoty zawsze pogodne i zadowolone z ycia, podobnie jak w latach szedziesitych cierpicym na depresj gospodyniom domowym hojnie aplikowano rodki psychotropowe (mothers little helpers), ktre miay przywrci im zdolno funkcjonowania, nie zmieniajc niczego w ich sytuacji yciowej. Angielski pisarz Douglas Adams uprzedzi i konsekwentnie rozwin pomys Shrivera ju w 1980 roku w ksice Restauracja na kocu wszechwiata. W powieci rozwizano w skomplikowany problem raz na zawsze, hodujc zwierzta, ktre naprawd chc by zjedzone i umiej wyranie to powiedzie. W jednej ze scen do restauracyjnego stolika podchodzi tusty, misisty czworong, przedstawiciel byda domowego, wita zasiadajce przy nim towarzystwo i przedstawia si jako danie dnia. Czy mogobym zainteresowa pastwa niektrymi moimi czciami? Moe kawaek opatki? [...] Duszonej w sosie z biaym winem? Jednego z goci, Artura, oferta zwierzcia wprawia w przeraenie graniczce z odraz. Jeszcze nigdy w yciu nie miaem do czynienia z czym tak obrzydliwym! Ostatecznie jednak cay stolik zamawia cztery lekko wysmaone steki. Bardzo rozsdny wybr, prosz pana, jeli mog tak powiedzie - odpowiada z galanteri zwierz i czapie w stron kuchni. - Ju pdz si zastrzeli. Czworong odwraca si, lecz przedtem mruga

jeszcze przyjanie do Artura i mwi: Niech si pan nie denerwuje, zrobi to moliwie najbardziej humanitarnie16. Czy wanie na tym miaoby polega rozwizanie tego skomplikowanego problemu to otwarta kwestia. Lecz gdy w 2001 roku dyplomowany inynier Bernd Jrgen Armando Brandes zosta, na sw wyran i usiln prob, zjedzony przez Armina Meiweisa, kanibala z miejscowoci Rothenburg, niemiecki wymiar sprawiedliwoci ani przez chwil nie skania si ku przekonaniu, e to w porzdku zje kogo, tylko dlatego e wyrazi on na to zgod.

6 Marzec - dieta wegetariaska

Nie mam najmniejszych wtpliwoci, e ludzko w swoim rozwoju zmierza do cakowitej rezygnacji z jedzenia misa.

Henry David Thoreau Moi przodkowie nie po to wywalczyli sobie pierwsze miejsce w acuchu pokarmowym, ebym ja mia teraz zosta wegetarianinem. Mdro internetowa Zadanie: Nie jem misa ani ryb. S kiebaski tofu, burgery orkiszowe i wegetariaskie kotlety mielone. W internecie natknam si nawet na zdjcie opakowanej prniowo powki kurczaka z samych rolinnych skadnikw. Z lekko kanciastymi skrzydekami. Nie miaam specjalnej ochoty na kubistycznego kurczaka, lecz musz przyzna, e kiebaski tofu i orkiszowy burger s nawet zjadliwe - szczeglnie gdy si je poleje keczupem. Mimo to wol klasyczne dania jarskie. Sens kuchni wegetariaskiej nie powinien chyba sprowadza si do kopiowania zwierzcych czci ciaa. Ju lepsza jest saatka z pomidorw z serem owczym. W Bio Company znalazam przepyszne te pomidorki - smakuj wanie tak, jak biopomidory smakowa powinny. I cho biofaz mam waciwie za sob, wikszo zakupw nadal robi w Bio Company. Z wasnej i nieprzymuszonej woli. Po pierwsze dlatego, e mog u nich liczy na minimaln doz przyzwoitoci, jeli chodzi o proces produkcji. Po drugie wiele rzeczy z Bio Company po prostu wietnie smakuje. te pomidorki po trzech dniach s ju niestety wyprzedane, ale za to znajduj klementynki o smaku przypominajcym ten z dziecistwa. Szukaam ich przez cae lata. Idealny owoc mia jaskrawopomaraczowy kolor, cienk, byszczc skrk, by zwarty, pozbawiony pestek i troch kwaskowaty. Gdy si go obrao, od razu ukazyway si czstki mandarynki i nie trzeba byo w nieskoczono zdrapywa biaej otuliny. Klementynki z Bio Company nie maj tak gadkiej skrki jak te, ktre pamitam z dziecistwa, s do mikre i nie tyle pomaraczowe, ile raczej tawe, za to ich misz jest bez zarzutu. Nadal jednak kupuj lukrecj marki Haribo.

- Czy naprawd musisz wspiera wiatowego potentata? - denerwuje si Jiminy. Dam ci adres manufaktury lukrecji w Berlinie. U nich kupuj. - Moe wiatowy sukces elkw Haribo to nie przypadek? - odbijam pieczk. - Moe s po prostu smaczne? Od kiedy czerpanie zyskw ze sprzeday produktw wietnej jakoci uchodzi za niepoprawne politycznie? Tumacz, e nazwa Haribo to skrt od Hans Riegel Bonn - synne misie Haribo nie s sprowadzane zza oceanu, maj wic dodatni bilans klimatyczny. Zagldam do internetu, by sprawdzi, czy rodzina Rieglw aby na pewno nie nasaa kiedy na czonkw rady zakadowej patnych zabjcw. A niech to szlag! Wedug Wikipedii w 2000 roku przedsibiorstwo zostao oskarone o zatrudnianie pracownikw przymusowych podczas drugiej wojny wiatowej. Haribo zaprzecza i na razie, dopki nikt nie przedstawi niezbitych dowodw, obowizuje zasada domniemania niewinnoci. Dowiaduj si rwnie, e w 2008 roku niemiecki urzd kartelowy wszcz przeciwko tej firmie postpowanie w sprawie zmw cenowych. To odkrycie chowam jednak wspaniaomylnie do szuflady z napisem Nic, co ludzkie, nie jest mi obce. Ach, ci nasi przedsibiorcy, maj chopaki temperament. Niestety, okazuje si, e i tak nie wolno mi je wikszoci misiw Haribo i Katjes. Wszystkie owocowe elki, i te najlepsze z lukrecj, takie jak Tappsy marki Katjes lub Haribo Konfekt, zawieraj elatyn. elatyn produkuje si ze soniny wieprzowej, skry woowej, zmielonych koci wieprzowych i woowych, a take z czci martwych ryb lub kurczakw. To dobre na stawy, lecz mniej dobre dla zwierzcia. Zwierz, z ktrego uzyskuje si elatyn, nie jest bowiem gotowe odstpi jej dobrowolnie. Chyba e zawczasu je umiercimy. Na szczcie zostaj mi jeszcze limaki z lukrecji. Za spraw przypadku kuchnia wegetariaska jest gwnym tematem marcowego wydania berliskiego magazynu kulturalnego tip, ktry oczywicie natychmiast kupuj. Dowiaduj si, e Berlin to najbardziej przyjazne wegetarianom niemieckie miasto. W praktyce oznacza to, e w stolicy Niemiec jest najwicej wegetariaskich i wegaskich restauracji, a kilka z nich zalicza si do najlepszych w caym kraju. To moe nie bdzie tak le. Zreszt, jeli chodzi o faz bezmisn, w ogle jestem dobrej myli. Nie twierdz, e rezygnacja z misa nie wie si z adnymi wyrzeczeniami, lecz atwiej si z nimi pogodzi, jeeli si lubi kuchni azjatyck, tak jak ja. Moim zdaniem najlepszy w daniach misnych i tak jest sos, a skadnikiem wielu da azjatyckich s wyborne sosy na bazie mleka kokosowego i rozmaitych past curry - przy ich uzyskiwaniu adnemu zwierzciu nie dzieje si krzywda. Ju podczas fazy bio przyrzekam sobie uroczycie, e w restauracjach, ktre nie

maj w karcie misa z hodowli ekologicznej - czyli praktycznie niemal za kadym razem bd zamawia dania wegetariaskie. Poza tym w moich ulubionych knajpkach, wietnamskiej i indyjskiej, rnica midzy daniami misnymi a bezmisnymi nie ma dla mnie najmniejszego znaczenia. Pewnego razu jednak wybraam si z redaktork z wydawnictwa, Esther Kormann, do restauracji Seeterassen w podberliskim Buckowie, ktra poza daniami z ryb moe si pochwali rwnie wymienitymi gobkami, a pi pieczonych ziemniakw z czosnkiem zaserwowanych jako danie wegetariaskie cakiem odebrao mi dobre samopoczucie. Nie, nie i jeszcze raz nie: wegetarianin, ktry upiera si, e kilka wysuszonych powek ziemniakw z ma porcj saatki w niczym nie ustpuje filetowi z sandacza lub gobkom obficie polanym sosem - z caym szacunkiem - zwyczajnie kamie. Dla mionika kuchni tradycyjnej przestawienie si na diet jarsk oznaczaoby jeszcze wikszy przeom ni dla mnie. O mczyznach nie wspominajc. Facetom wydaje si, e gdy przez dzie czy dwa nie zjedz steku lub sznycla, niechybnie opadn z si. Mczyni jedz prawie dwa razy wicej misa i wdlin ni kobiety. Ju w XIX wieku to tatusiom przypada przy obiedzie najwikszy kawaek pieczeni, podczas gdy warzywa i owoce uchodziy gwnie za pokarm dla kobiet. Chyba dlatego mczyni uwaaj diet bezmisn za policzek wymierzony mskoci. Pewnego razu zaproszono mnie do dyskusji radiowej, w ktrej brao udzia jeszcze dwch panw. Jednym z nich by synny teoretyk kultury i pisarz Klaus Theweleit17, drugim byy producent wdlin Karl Ludwig Schweisfurth (firma Herta), ktry za fors zarobion na krwi i misie zaoy, uwaga, przedsibiorstwo ekologiczne Herrmannsdorfer Landwerksttten. Rozmawialimy o hodowli uwzgldniajcej potrzeby gatunkw i bardziej humanitarnych metodach uboju. W toku rozmowy rzuciam, e moe warto by cakiem zrezygnowa z misa. To, e pan Schweisfurth, swego czasu najpotniejszy w kraju magnat misny, z miejsca zakrzykn: Ale czowiek nie moe przecie y bez misa!, specjalnie mnie nie zdziwio, lecz drugi rozmwca take spojrza na mnie takim wzrokiem, jakbym stracia rozum. - Nie, to niemoliwe - powiedzia tylko i pokrci gow. W dalszej czci rozmowy po prostu mnie ignorowali, jak naogowi palacze, ktrym wanie zaproponowano kuracj odwykow. Od tamtej rozmowy mino ju ze dwanacie lat, a wegetarianizm, jak podaje magazyn tip, cieszy si coraz wikszym zainteresowaniem, ktre jeszcze wzroso, odkd wszyscy zaczli martwi si o klimat. Spoycie misa uwaane jest bowiem za znaczc przyczyn emisji gazu cieplarnianego. Masowa hodowla zwierzt uytkowych wpywa na proces globalnego ocieplenia w wikszym stopniu ni wszystkie rodki transportu wiata razem wzite - samochody, kolej, statki i samoloty. Warto wic odpuci sobie od czasu do

czasu nie tylko jazd samochodem, ale i grilla. Poza tym, jak gosi tip, wzrosa rwnie wiedza na temat zdrowego ywienia. A co ze zwierztami? Nikt nawet nie zajknie si o zwierztach. Wychodziam z zaoenia, e podstawow zasad wegetarianizmu jest powstrzymanie si od zabijania zwierzt. Lecz oto w magazynie tip czytam, e wegetarianie nie maj prawie wcale niedoborw skadnikw odywczych, poniewa wikszo z nich nie rezygnuje z jaj, nabiau ani ryb. Ryb? To wegetarianie jedz ryby? Pierwsze sysz! Zagldam na wszelki wypadek do Wikipedii i encyklopedii Brockhausa. No prosz! Sowo wegetarianin wywodzi si od angielskiego vegetation (rolinno) i vegetable (rolinny, warzywo) i oznacza czowieka, ktry wiadomie rezygnuje z jedzenia misa i ryb. Podstaw diety wegetariaskiej s zatem roliny, nawet jeli wikszo jej zwolennikw nadal spoywa nabia (laktowegetarianie), jajka (owowegetarianie) lub i jedno, i drugie (laktoowowegetarianie). Ludzie, ktrzy nie spoywaj misa, lecz jedz ryby, nazywaj si pescowegetarianami (lub ichtiwegetarianami). Jak czytam, pescowegetarianizm to odmiana semiwegetarianizmu, ktry, jak si okazuje, jest niesusznie uznawany za odmian wegetarianizmu. Chocia... zaraz... nie, w innych leksykonach pescowegetarianizm figuruje jako odmiana wegetarianizmu. Stowarzyszenia wegetarian odegnuj si jednak od takiej klasyfikacji. Ja te. Co za bzdura! Zgodnie z t logik ja byam pewnie gallowegetariank, bo swojego czasu zajadaam si kurczakami z grilla. Kto taki jak Jiminy, kto tylko z rzadka jada miso czy ryby, to fleksitarianin. Swoj drog, tak si cieszyam, e w tym miesicu przewysz j pod wzgldem moralnym, lecz nagle Jiminy postanowia, e rwnie zostanie wegetariank z prawdziwego zdarzenia. Ciekawe, czy wytrzyma. Jiminy pasjami lubi wdkowa i gdy w kwietniu do wybrzey Batyku podpywaj stada ledzi, adna sia nie jest w stanie jej zatrzyma - pakuje wdk, zarzuca na rami torb wdkarsk w kolorach natowskich i jedzie nad morze zabija mae rybki. - Czy wiesz, jaki to musi by bl, kiedy grn szczk masz przebit hakiem i wisisz na nim caym ciarem ciaa? - pytam Jiminy. Stoi przy kuchence i wanie podsmaa dla nas kiebaski tofu i orkiszowe burgery, lecz nie zamierzam jej z tego powodu odpuszcza braku miosierdzia dla ryb. Jiminy robi nieszczliw min i zaczyna nerwowo przestpowa z nogi na nog. - Hm, no tak, wiem przecie... Chocia w sumie haczyk wbija si w miejscu, ktre nie jest a tak bardzo wraliwe na bl... - Wiem, wy, wdkarze, zawsze powtarzacie, e ryby maj zupenie inny system nerwowy i nie odczuwaj blu.

- Przecie wcale tak nie mwi. Tumacz ci tylko, e haczyk wbija si w takim miejscu, gdzie ryb mniej boli. Po kuchni lataj z dononym bzyczeniem dwie tuste muchy, cho na dworze wci jeszcze ley nieg. Jak na muchy poruszaj si o wiele za wolno. Jedna z nich leci zygzakiem, zderza si z moim czoem i spada na podog. Obrzydlistwo. Id do azienki umy twarz. Much wrzucam do klatki Piepsi, ktra przyjmuje prezent z niekamanym zachwytem. - Po pierwsze - mwi po powrocie z azienki - nie masz adnego wpywu na to, gdzie wbije si haczyk. Niewykluczone, e wyjdzie rybie przez oko. A po drugie bl, jako przekanik i sygna ostrzegawczy, spenia w przypadku kadego zwierzcia niezbdn funkcj yciow: zapobiega uszkodzeniu tkanki. To samo odnosi si oczywicie do ludzi. Trdowaci trac palce nie dlatego, e im one gnij i odpadaj, jak si powszechnie sdzi, lecz dlatego, e trd powoduje obumieranie nerww w koczynach. Trdowaci nie odczuwaj blu w chorych miejscach i nie zauwaaj, gdy zrani si w rk czy nog, a nawet wtedy, gdy widz, e zrobili sobie krzywd, nie przypisuj obraeniom adnego znaczenia. Nic ich przecie nie boli. Do nieopatrzonej rany dostaj si zarazki - i hop, znw o jeden palec mniej. Dziecko, ktre przychodzi na wiat z rzadk, uwarunkowan genetycznie niewraliwoci na bl, ju w wieku przedszkolnym ma ciao pokryte bliznami i znacznie nisz przewidywan dugo ycia. Jeli wic dla czowieka, ktrego mona przynajmniej ubra w grub warstw odziey ochronnej i poinstruowa, eby nie wkada palcw midzy drzwi, nieodczuwanie blu jest tak fatalne w skutkach, to co dopiero dla takiej ryby. - Zwierz, ktre nie czuje blu, nie ma na wolnoci adnych szans na przeycie owiadczam sentencjonalnie. - Przecie nie twierdz, e ryby nie odczuwaj blu. Wcale tego nie powiedziaam. Mwi tylko, e... - Dlaczego uwaasz, e cierpienia ryby nie mona porwna do cierpienia czowieka? Przecie krwawi, gdy j zabijasz. Przecie prbuje si uwolni, gdy j schwytasz. Przecie... - Dobrze ju, dobrze - ucina przyjacika z irytacj. - W tym roku i tak nie jad na adne ryby. Do kuchni wchodzi Michi, syn Beate. Michi jest stolarzem. Bdzie u nas wiesza szafk kuchenn, lecz nim zacznie prac, daje si zaprosi na obiad. Na jego czole lduje druga tusta mucha. - Yyy, co wy tu macie za robactwo? - Musiay zoy jajeczka gdzie midzy belkami. Codziennie wykluwaj si nowe.

- To przez ni. - Michi wskazuje mierdzc Piepsi, ktra podskakuje za kratami swojej luksusowej klatki, podliwie wpatrujc si w lec na pododze much. Michi te lubi wdkowa. Dziwnym trafem wszyscy znani mi wdkarze s wyjtkowo sympatyczni. Kochaj spokj i przyrod. Nie potrafi tylko zrozumie, dlaczego ich zamiowanie do przesiadywania nad brzegami zbiornikw wodnych koniecznie musi i w parze z podstpnym i okrutnym procederem poowu. Michi ma na punkcie wdkowania jeszcze wikszego fioa ni Jiminy. Jedzi a do Francji, by tam, nad brzegiem jakiego pooonego w guszy jeziora, gdzie roi si od komarw, godzinami czyha na przedstawicieli prastarego gatunku karpia. Lokalizuje ich za pomoc echosondy i dzie w dzie tuczy wasnorcznie upieczon przynt. Niektre z ciasteczek, ktre przyrzdza specjalnie dla karpi, maj smak jagd i marcepanu. Powanie! Gdy uda mu si przechytrzy i zowi tak pitnasto - lub dwudziestokilogramow ryb, poddaje j najpierw kontroli zdrowotnej, usuwa pasoyty i specjalnym lekarstwem dla ryb opatruje ewentualne rany, ktre taki karp moe zawdzicza spotkaniu z wydr lub czapl. Albo z wdkarzem. Nastpnie mocuje na statywie aparat fotograficzny, robi zdjcie, na ktrym z dumn min trzyma w objciach olizg ryb-potwora, po czym wypuszcza j z powrotem do wody. Michi kocha karpie. Chyba jednak bez wzajemnoci. Michi jest rwnie - jakeby inaczej - zdeklarowanym misoerc. Poniewa do przekonania, e wolno je zwierzta, nie dochodzi si na drodze racjonalnej argumentacji, niezwykle trudno jest rwnie obali je si samych argumentw. Prbuj sztuczki. Kad mu na talerz burgera z mki orkiszowej i pi sojowych kiebasek z dodatkiem ekstraostrego keczupu curry w nadziei, e ten ostatni oszuka jego kubki smakowe. Zadanie rolinnych ekwiwalentw misa polega waciwie tylko na imitowaniu struktury misnych wkien - pod warunkiem e dla zmyki doda si do nich dostatecznie duo pikantnego sosu. - I jak? Sam chyba przyznasz, e burger orkiszowy jest o wiele lepszy ni kiebaski? pytam obudnie. Wydawao mi si, e mimo wszystko, niejako dla zasady, powie, e kiebaski lepsze, a wtedy ja przyznam si do fortelu, powiem, e kiebaski te s bezmisne, i w ten sposb nawrc na wegetarianizm kolejn duszyczk. Michi uje z namysem orkiszowego burgera. - Dla mnie nie ma w smaku adnej rnicy. I dodaje, ju chyba tylko z uprzejmoci: - Ale to aden problem. Takie rzeczy te jadam. Jem wszystko, co mi si poda. Ale od czasu do czasu musz wsun kawa pieczeni z porzdnym sosem. Mwi to tak, e i mnie natychmiast dopada niepohamowana ochota na kawa pieczeni

z sosem. Nic nie pomaga wiedza, e miso to kawaek zwierzcia. Wyobraam sobie, jak umierao, jak bronio si przed mierci, jak rzucao gow ze strachu przed bolcem, lecz na prno - za nic nie mog zapomnie kuszcej wizji sztuki misa apetycznie polanej sosem. W skrzynce pocztowej znajduj katalog firmy Siepmann - Artykuy techniczne dla rolnikw i hodowcw. Dostaj go regularnie, odkd zamwiam kiedy przez internet ziemi okrzemkow na roztocza w kurniku. Na okadce any zboa, a wrd nich umiechnita dziewoja w koszuli w krat. Za to po otwarciu katalogu od pierwszych stron wieje groz. Uwaa si powszechnie, e w maych rodzinnych gospodarstwach nikt nie znca si nad zwierztami, jakby maltretowanie zwierzt byo fenomenem, ktry pojawi si dopiero z nastaniem hodowli masowej. Jakby w rodzinnych gospodarstwach wszystko byo zawsze jak w bajce. Lecz hodowla zwierzt zawsze miaa wicej wsplnego z decyzjami natury ekonomicznej ni z arliw mioci do zwierzt. Okrelenie zwierzta uytkowe pojawio si nie bez kozery. To, e rolnik pozwala swoim trzydziestu kurom na grzebanie w gnojowisku, nie czyni z niego jeszcze ordownika wolnego chowu i stref rekreacyjnych dla zwierzt. Prawdopodobnie w przypadku stada tej wielkoci jest to po prostu najbardziej opacalna i najpraktyczniejsza forma hodowli, i niewykluczone, e w wzorowy pod wzgldem chowu kur rolnik gdzie na tyach podwrza trzyma w boksie zaniedbanego psa, a w garau krliki, ktre gnied si w klatkach tak maych, e nie mog nawet dwa razy kicn. Oprcz gumiakw, wyposaenia do traktorw i pojnikw dla drobiu firma Siepmann oferuje rolnikom ocynkowane metalowe klatki o dugoci metra i szerokoci pidziesiciu centymetrw, przypominajce kojce uywane w laboratoriach dowiadczalnych. Wygldaj na niezwykle praktyczne. Dla przepirek lub krlikw pobyt w tych sterylnych celach musi by piekieln mczarni. Owo lokum zdaoby moe egzamin w przypadku limakw, pod warunkiem e woyoby im si do rodka dostatecznie duo saaty, lecz przepirki to nieloty - musz mie swobod biegania. Krliki zreszt te. Na szczcie metalowa klatka z gniazdem, rwnie metalowym, ma przynajmniej podog z tworzywa sztucznego. Nigdy wicej poranionych ap - zachca katalog z zachwytem. Z tego wniosek, e krwawice apy i przetarte do ywego misa skoki krlikw wegetujcych w owych metalowych wizieniach musz by zjawiskiem powszechnym. Na stronie dziewidziesitej sidmej czytamy: stojak do kastracji NODECK, numer artykuu 760 097, za 79,00 euro. Na zdjciu obok widzimy ywego, zwisajcego gow w d i prawdopodobnie kwiczcego wniebogosy prosiaka, ktrego unieruchomiono w stojaku w okolicy bioder, po to, by skalpelem - uchwyt za 2,00 euro, ostrza pakowane po pi, 80

centw sztuka - rozci mu moszn i wyuska jdra. Zaraz, czy weterynarz i tak nie przychodzi z wasnymi narzdziami? O Boe, jeli dobrze zrozumiaam, to rolnicy wol zaoszczdzi na fachowcach i sami kastruj prosita. W kadym razie facet, ktry na innym zdjciu ucina obcgami ogon unieruchomionemu prosiciu, w swoich szortach we wzorki i zdrowotnych sandaach ani troch nie przypomina mi lekarza. Weterynarz - te mi fanaberie, przecie to kosztuje! W dodatku dziki pionowemu uoeniu ciaa zwierzcia, ktre umoliwia stojak do kastracji NODECK, zostaje wyeliminowane, najwyraniej czste, ryzyko uszkodzenia jelit. Po zakoczonej operacji mona pocieszy prosiaka antystresow pieczk do zabawy za 14,50 euro. Nie, zncanie si nad zwierztami nie jest domen masowych hodowli. Rwnie gospodarstwa rodzinne, ktre drobiazgowo kalkuluj wydatki i dochody, s gotowe do niejednego okruciestwa, jeli jest ono oficjalnie dozwolone lub trudne do udowodnienia. Ze wszystkich artykuw prezentowanych w katalogu o prawdziwy dreszcz grozy - jeszcze wikszy ni urzdzenia do elektrowstrzsw, cikie elazne acuchy, lubrykat do bada odbytniczych i pochwowych, pta biodrowe do poskramiania wyjtkowo upartych zwierzt (pewnie tych, ktre nie wykazuj specjalnej ochoty do rzeczonych bada) czy urzdzenie tnco-zgrzewajce, przeznaczone do przycinania na gorco prosicych ogonw, a take skracania i zgrzewania sznurw i lin - przyprawiaj mnie sprawdzone i nieustannie doskonalone w cigu dwudziestoletniej praktyki budki dla cielt. Praktyka, o ktrej mowa, to oddzielanie cielt od matki bezporednio po urodzeniu i umieszczanie ich w biaych igloo z polietylenu o wymiarach 145 122 135 centymetrw. Zamwi mona oczywicie rwnie due budki dla cielt uwzgldniajce potrzeby gatunku, w ktrych mieci si po pi cielt, o ile rzeczywicie uznamy, e oddzielanie modych od matki i wsadzanie ich do biaych pojemnikw z polietylenu jest niczym innym jak wychodzeniem naprzeciw potrzebom bydlcego gatunku. Przypadek sprawi, e mam w rodzinie ministra rolnictwa. Jest nim mj szwagier. Chciaam wcign go w polemik na ten temat. Oczywicie, proponujc mu spotkanie, nie uyam sowa polemika, lecz wywiad. Ku mojemu zaskoczeniu szwagier wyrazi zgod. Co z tego, kiedy w przeddzie umwionego spotkania zadzwoni i wszystko odwoa. - I tak si zdziwiam, e w ogle si zgodzie - wzdycham. - Doskonale rozumiem, e troch spanikowae. - Wcale nie spanikowaem - zaprzecza szwagier swoim powanym basem polityka. Ale ten wywiad wcale by ci nie wyszed na dobre. - Och, o to niech ci ju gowa nie boli.

- Nie wnisby do twojej ksiki niczego nowego. Przez dziesi minut zapewniam go, e owszem, ksika skorzystaaby na tym, gdyby zgodzi si pogawdzi ze mn o masowej hodowli zwierzt oraz o odpowiedzialnoci ministrw poszczeglnych landw, i e jestem gotowa ponie ryzyko, ktre mogoby ewentualnie wiza si z takim wywiadem, chocia, Bogiem a prawd, nie bardzo wiem, na czym waciwie miaoby ono polega. Na kady mj argument szwagier odpowiada, e taka rozmowa nie wyszaby na dobre ani mnie, ani ksice. Powtarza to niczym mantr. Rozmowa jak z Kafki. W kocu ogarnia mnie znuenie i daj za wygran. W suchawce na chwil zapada cisza. - To moe zabraby mnie cho raz do tuczarni? - pytam. - Pewnie czsto odwiedzasz takie miejsca. - Ze wzgldw sanitarnych do tuczarni nie wpuszcza si adnych osb z zewntrz, bo mog przywlec zarazki. Nawet mnie nie wolno tam wchodzi. - To moe chocia do przemysowej ubojni. Jak bdzie jakie uroczyste otwarcie czy co w tym stylu. - Nie, nie wyszoby ci na dobre, gdyby ze mn posza. - Posuchaj, czy to otaczanie si tajemnic nie daje ci przypadkiem do mylenia? Skoro wszystko odbywa si wedug wszelkich zasad sztuki, to dlaczego nie mog tam zwyczajnie wej? Akurat to, e w ubojni zabija si zwierzta, ju wiem. Nie zamierzam pisa o tym raportu w stylu dziennikarstwa ledczego. - Jakie znowu otaczanie si tajemnic? Do przemysowych ubojni moesz wybra si sama. - Nie wierz. - Oczywicie, e tak. Musisz tylko zadzwoni i si umwi. Robi gboki wdech. I wydech. - Czy moesz sobie wyobrazi ministra rolnictwa, ktry byby przeciwnikiem masowej hodowli zwierzt? Czy kto taki w ogle istnieje? - pytam. - To zaley od tego, co rozumiesz pod pojciem masowej hodowli. (Bardzo powany bas polityka). - Czowieku! - Nie wytrzymuj. - Co to za pytanie, przecie ty i tak masz do czynienia tylko z takimi fermami, na ktrych hoduje si ponad sto tysicy kur. Nie wydaje mi si, eby w takiej sytuacji zadawa sobie pytanie, czy to ju maswka, czy jeszcze gospodarstwo rodzinne. Ja osobicie obniyabym t granic do piciuset, w wolnym chowie to grna granica, jeli chce si zagwarantowa, e z wybiegu bd korzystay rzeczywicie wszystkie

kury. Powany bas polityka agodnieje. Pobrzmiewa w nim wesoo i chyba co w rodzaju ulgi. - aden rolnik nie wyyje z piciuset sztuk zwierzt. Nie starczyoby mu nawet na zeszyty dla dzieci. - Nie rozmawiamy o rentownoci, lecz o tym, co wolno, a czego nie wolno uczyni innej ywej istocie. - Renate Knast - rzuca szwagier. - Ona bya przeciw. Widzisz, ju kogo masz. A tak przy okazji, kiedy ju napiszesz t swoj ksik, gotw jestem przeczyta wersj robocz. Na wypadek gdyby napisaa jakie gupoty. eby si nie skompromitowaa. - Niee - odpowiadam. - Nie, dziki. Nie trzeba. Pniej zastanawiam si, jak waciwie powinnam bya odpowiedzie na pytanie, co rozumiem pod pojciem hodowli masowej. Trudno bowiem mierzy cierpienie zwierzt liczb osobnikw hodowanych razem. Los dwch tysicy wow, ktre galopuj w stadzie przez preri, jest lepszy ni los stu krw przywizanych jedna przy drugiej w stajni. Due spoecznoci pszcz te yj w niezym cisku i ani troch im to nie przeszkadza. W przemysowych maswkach najbardziej naganne jest to, e nie dostosowuje si hodowli do potrzeb zwierzt, lecz odwrotnie - zwierzta dostosowuje si do ewidentnie niewaciwych metod chowu. Przycina im si rogi, dzioby i ogony tylko po to, by stoczy jak najwiksz liczb osobnikw na jak najmniejszej powierzchni. Hodowla masowa to turbokarmienie, wyniszczenie organizmu zwierzcia, bl, stres, brak ruchu i przedwczesna mier. Hodowla masowa to zncanie si nad zwierztami dla maksymalizacji zysku. Nazajutrz Esther Kormann wydzwania po przemysowych rzeniach i prbuje zorganizowa mi wizyt. W wikszoci zakadw prosz o telefon w dniu nastpnym, bo dzi chyba nie da rady. W jednym z sekretariatw pytaj, czy planujemy reporta przedstawiajcy przedsibiorstwo w negatywnym wietle. - Nie - odpowiada Esther. - Nie mamy zamiaru pastwa obsmarowa. Jedna z naszych autorek pisze ksik o odywianiu i chce si dowiedzie, jak funkcjonuje rzenia, to przecie wie si z jej tematem. - Prosz nam przesa mejla. Esther wysya mejla. Nastpnego dnia jeszcze raz obdzwania wszystkie rzenie. Prawie wszdzie prosz, by skontaktowaa si z nimi jutro, bo dzisiaj chyba nie da rady. Zakad, do ktrego wysaa

mejla, odmawia. Nie da rady. Proponuj, eby sprbowaa ponownie za p roku. Bo te jakim cudem jakakolwiek rzenia miaaby skorzysta na upublicznieniu mao przyjemnych faktw na temat praktyki masowego uboju? Paul McCartney uwaa, e gdyby rzenie miay ciany ze szka, aden czowiek ju nigdy nie tknby misa. Z nadejciem roztopw Piepsi robi si nerwowa. Pierwszego dnia biega po klatce z kta w kt, gono lamentujc. Nastpnego dnia przewraca miseczk z jedzeniem. Na trzeci dzie znw j przewraca i kopie do przeciwlegego rogu klatki. Nastpnie Piepsi biegnie w rg klatki, zawraca i zaczyna kopa miseczk w odwrotnym kierunku. Po czym przewraca poideko. Oczywicie nie mog dowie naukowo, e kura odczuwa dyskomfort i chce si wydosta z klatki - ale to cholernie prawdopodobne. I chocia obawiam si, e gdy j uwolni, Piepsi zaraz si ulotni i doczy do stada z ssiedztwa, nie mam ju sumienia patrze, jak si mczy, i wypuszczam j na dwr. Natychmiast zaczyna grzeba w grzdkach i niszczy roliny, ktre dopiero co odwayy si wyjrze z ziemi. Grzebie, dziobie, robi kilka krokw, stroszy pira, grzebie, i tak w kko - wida, e wszystkie te czynnoci bez reszty j absorbuj. W psychologii taki stan nazywa si flow. Mwimy o nim na przykad wtedy, gdy chopiec skadajcy samolot jest tak pochonity swoim zajciem, e zapomina o boym wiecie. Inne sowo na okrelenie tego stanu to szczcie. Oczywicie nie mog dowie naukowo, e Piepsi jest akurat niewymownie szczliwa - ale to cholernie prawdopodobne. Gdy zapada zmierzch, z wasnej woli wraca do domu i wcale nie protestuje, gdy wkadam j do klatki. Napycha si pszenic, wskakuje na grzd i zamyka oczy. Przykrywam klatk kocem. - Obud si! - Jiminy potrzsa mnie za rami. Jest trzecia nad ranem. - Krzyczaa mwi. - Jak zarzynana. Baam si wej do pokoju. Prbuj sobie przypomnie, co mi si nio. - Papuga. Znalazam papug. Wygldaa okropnie. Jakby kto ogryz j z misa. Miaa cakiem ys klatk piersiow i goe ebra. Podniosam j i chciaam zanie do weterynarza, ale nadbieg jaki facet. Wyprzedzi mnie, chwyci papug i w uamku sekundy przybi j do ciany. I nim zdoaam cokolwiek z siebie wydusi, odci jej pi elektryczn p dzioba, a potem nog. - Co okropnego - wzdraga si Jiminy. - To przez te wszystkie reportae o masowych fermach, laboratoriach dowiadczalnych, przycinaniu kurom dziobw... Za duo tego czytam. Istny horror. Jiminy podnosi lec przy ku ksik. To American psycho. - Moe nie powinna na dokadk czyta ksiki o seryjnym mordercy. Chod,

zaparz ci herbaty. Idziemy do kuchni. Siadam przy stole, a Jiminy robi herbat. - Wiesz, e seryjni mordercy prawie zawsze najpierw torturuj i zabijaj zwierzta, nim odwa si zrobi to samo z czowiekiem? Tak jakby wprawiali si w zabijaniu. Przed kilkoma laty, gdy mieszkaam w Dolnej Saksonii, po okolicy grasowa rozpruwacz koni, a ja przez par nocy spaam w stajni, eby pilnowa swojego konia. W ogle nie zdawaam sobie sprawy, e naraam na miertelne niebezpieczestwo rwnie siebie. Skd miaam wiedzie, e rozpruwanie koskich brzuchw moe by jednym ze szczebli kariery rozpruwacza kobiet? Uwaam, e kto powinien by mi o tym powiedzie. - Pij herbat - mwi Jiminy. - Jeli chcesz zna moje zdanie, to uwaam, e ten, kto czuwa nad przebiegiem eksperymentu w laboratorium i aplikuje skomlcemu, struchlaemu ze strachu psu coraz to nowe elektrowstrzsy, powinien zosta uznany za osob niebezpieczn dla ogu. Niezalenie od tego, ile ma doktoratw. Mark Rowlands opisuje w ksice Filozof i wilk tak zwany shuttle box, skonstruowany przez psychologw R. Solomona, L. Kamina i L. Wynnea z Uniwersytetu Harvarda. W jednej z jego wersji eksperymentatorzy wczaj napicie po obu stronach bariery. Niezalenie od tego, gdzie pies przeskoczy, i tak zostanie poraony. [...] W opisie eksperymentu badacze napisali, e pies wydaje krtki pisk, jeszcze zanim spadnie na siatk, ktry zamienia si w skomlenie, gdy jej dotknie. Kocowy rezultat jest taki sam. Wyczerpany pies ley na pododze, sikajc, defekujc, wyjc, dygoczc18. Po dziesiciu lub dwunastu dniach testw pies przestaje wykazywa jakkolwiek aktywno. Solomon, Kamin i Wynne, ktrzy torturowaniu zwierzt zawdziczaj awans akademicki, znaleli niestety wielu naladowcw. Dopiero po trzydziestu latach przeprowadzania podobnych eksperymentw uznano, e nie istnieje wystarczajca liczba przesanek, by model wyuczonej bezradnoci, ktrego mia dowodzi eksperyment z shuttle box, mona byo odnie rwnie do ludzi. - U dzieci, ktre mcz zwierzta, diagnozuje si zaburzenia zachowania: brak empatii i zdolnoci do budowania wizi, nieprawidowy rozwj emocjonalny... - mwi do Jiminy. Z punktu widzenia psychologii laboratoria dowiadczalne naleaoby wic uzna za form zinstytucjonalizowanych zaburze. Czowiek, ktry ma wszystkie klepki, nigdy nie zrobiby czego takiego maemu, miemu psiakowi. Nawet za pienidze. - Herbata ci stygnie. Na terenie opuszczonego gospodarstwa w ssiedniej wsi od kilku tygodni rezyduje

wdrowny cyrk. Podobno maj nawet drapieniki. A e przez cay czas utrzymuje si adna pogoda, w weekend cyrk ma wystpi pod goym niebem. Jiminy musiaa wrci do Berlina, lecz Beate obiecaa, e wybierze si ze mn na wystp. W broszurze zwizku Die Tierbefreier przeczytaam, e praktycznie aden cyrkowy numer z udziaem drapienika nie obywa si bez tortur, strachu, aparatu do elektrowstrzsw i trjzbu. Ju wkrtce przekonam si na wasne oczy, jak jest naprawd. Cyrkowe drapieniki to cztery niedorose lwice i moda tygrysica. Lwice nie siedz w okratowanych przyczepach, lecz wyleguj si na pokanych rozmiarw wybiegu, drzemi w socu i wygldaj na do zadowolone. Tylko tygrysic zamknito w klatce. - Ach, jakie pikne - zachwyca si Beate. - To najpikniejsze zwierzta na wiecie. Spjrz tylko na sier tego tygrysa. Podchodzimy do areny znajdujcej si kilka metrw od wybiegu i siadamy na prowizorycznej awce wykonanej z dwch drewnianych klocw i deski. Tumw nie ma przyszo moe z pitnacie osb. Pogromczyni z biczem w rku wchodzi do wybiegu z kocicami i wita si czule z kad z osobna. Zwierztom najwyraniej si to podoba pocieraj pyskami o jej policzki. Beate pieje z zachwytu. - Zupenie jak mj Mufinek. Mufinek to kot Beate. Arena poczona jest z wybiegiem wskim przejciem. W prawdziwym cyrku takie przejcie stanowi zazwyczaj solidne metalowe sztaby. Tutaj jest tylko prowizoryczny stela, na ktry zarzucono co w rodzaju sieci rybackiej. Czuj si cokolwiek nieswojo. Co zrobimy, gdy cztery lwice i tygrysica sforsuj ogrodzenie? Jak naley si w takiej sytuacji zachowywa? Ucieka pdem razem ze wszystkimi ogarnitymi panik widzami czy ruszy powoli w odwrotnym kierunku, by nie obudzi instynktu ownego drapienikw? Ale czy lwy nie rzucaj si wanie na to zwierz, ktre oddalio si od stada - stare, schorowane, nienadajce za reszt, albo mode i nieostrone? Do ogrodzenia zblia si grube dziecko i zaczyna potrzsa krat, zwracajc na siebie uwag jednej z lwic. Lekkomylna matka wanie zapala papierosa. Jeli kocice wydostan si na wolno, na mur-beton chapsn tego maego tustego klopsa. Matka zaciga si z rozkosz papierosowym dymem. Ludzie do tego stopnia przyzwyczaili si, e to oni gapi si na zwierzta - w zoo, w cyrku, w telewizji, w albumach ze zdjciami - e nie potrafi oceni, co to oznacza, gdy zwierzta gapi si na nich. Zawsze wychodz z zaoenia, e wszystko bdzie dobrze. Skoro matka w najmniejszym stopniu nie przejmuje si tym, e lwica mierzy wanie wzrokiem jej potomka, to czy istnieje szansa, by ludzko zatroszczya

si o kwesti globalnego ocieplenia? Ludzko nie dostrzee katastrofy klimatycznej nawet wtedy, gdy ta bdzie ju faktem. Nie mam nic przeciwko upaom w kwietniu. Ale w Rio de Janeiro odnotowano wanie najobfitsze od czterdziestu lat opady deszczu, a dziewidziesit pi osb ponioso mier za spraw lawin botnych i powodzi. Pogromczyni trzaska z bicza, by zagoni zwierzta na aren. Lwice robi unik i od niechcenia prychaj. Ocigajc si ostentacyjnie, wchodz do przejcia prowadzcego na aren. W poowie drogi dwie pierwsze nagle zmieniaj zdanie, zawracaj i zapltuj si w sie, co lwicy biegncej tu za nimi daje asumpt, by skoczy na swoje towarzyszki. Nagle caa konstrukcja zaczyna si niebezpiecznie chwia. Beate patrzy na mnie ze zdumieniem, stwierdziwszy, e w jednej chwili znalazam si z tyu, za awk. Poza mn nikt nie okazuje nawet cienia emocji. Dziecko, ktre zaraz przekona si na wasnej skrze, gdzie jest jego miejsce w acuchu pokarmowym, niepomne zagroenia nadal potrzsa ogrodzeniem. Na szczcie do pogromczyni docza jej m, ktry te ma w rku bicz i uderza nim zapltane w sie lwice. Supe wreszcie puszcza, a drapieniki po kilku susach ju s na arenie. Z lekkim rumiecem wstydu zajmuj ponownie miejsce obok Beate, ktra mieje si do rozpuku z mojego tchrzostwa. Po kilku przejawach niesubordynacji rwnie zwierzta zasiadaj na rozstawionych po caej arenie podestach. Chocia naleaoby raczej powiedzie, e si na nich rozwalaj. Z samej tylko mowy ciaa mona wywnioskowa, e maj gdzie kariery gwiazd cyrkowych. A przecie pogromczyni chce od nich, dalibg, tak niewiele - co do tego zgodziby si kady, nawet najbardziej radykalny obroca zwierzt - tyle tylko, by zeszy z podestu, weszy na trzystopniowe podwyszenie, zeszy z niego, przeskoczyy z jednego podestu na drugi zaledwie metr albo nawet mniej - lub przysiady na chwil na tylnych apach, a przednimi zapay rzucony im kawa misa. Nic nie wskazuje na to, by kto tu uywa elektrowstrzsw. Kada sztuczka, wykonana przez drapieniki bez specjalnego entuzjazmu i raczej po ebkach, natychmiast jest nagradzana wielkim kawaem woowiny. Ale i tak na niewiele si to zdaje, bo lwicom zwyczajnie si nie chce, podobnie zreszt jak tygrysicy siedzcej na samym rodku areny. - O matko, ale si limacz - mwi z westchnieniem. - Moe im za gorco - wstawia si za kocicami Beate. - W Afryce te jest gorco. Poza tym wylegiway si przez cay dzie, mogyby dla odmiany spi si chocia na p godzinki. Lwice prychaj z irytacj nawet wtedy, gdy pogromczyni domaga si od nich tylko tego, by zeszy z podestu. Nawet nagrod w postaci kawakw misa przyjmuj

z rozdranieniem. Pogromczyni wyjania publicznoci, e tresura lwa zajmuje trzy lata, i ani na chwil nie traci cierpliwoci. Od czasu do czasu trzaska z bicza, by cho na chwil zwrci na siebie ich uwag, lecz poza tym poszturchuje je tylko lekko kocwk bicza i prbuje motywacji werbalnej. - Shanti, na miejsce! Na miejsce, powiedziaam. Shanti, na miejsce! Pjdziesz na miejsce! Shanti kadzie ap na podecie i prycha. Powoli zaczynam uwaa za prawdopodobne, e istniej te pogromcy, ktrzy pracuj z uyciem elektrowstrzsw. Nie ebym to aprobowaa, ale mog sobie wyobrazi, e maj swoje powody. Lwice jako ywo przypominaj bezrobotnych i nieskorych do szukania pracy modych Niemcw, o ktrych ogldaam ostatnio reporta w telewizji. Gdy szef dziau kadr pewnej firmy spyta jedn z dziewczt, jakie ma hobby, odpowiedziaa: Shopping i relaks. Lew to zwierz, ktre yje po to, by oddawa si relaksowi. Na wolnoci przesypia do dwudziestu godzin na dob. Reszt czasu te spdza gwnie w pozycji lecej. Prba pozyskania takiego leniwego gatunku dla show-biznesu to pomys wrcz skazany na klsk. W kocu nikomu nie przychodzi do gowy, by tresowa ddownice. - Im si po prostu nie chce - tumacz Beate. - Dwadziecia trzy godziny opierniczania si to dla nich za mao. Chciayby przez dwadziecia cztery godziny na dob. - Taka apetyczna woowinka! - dziwi si Beate. - A one nic, jakby wcale nie miay ochoty. - Dlaczego nie poka tego samego numeru z pudlami? Albo z kucami. Kuce s okropnie nienaarte. - A twj Pepe to co? - Beate si mieje. - Za kromk chleba stanby nawet na gowie. Pepe to mj may olik. Swego czasu popeniam fatalny bd - nauczyam go podawa ap, a raczej nog, za kadym razem dajc mu w nagrod kawaek chleba. Odtd Pepe podaje nog kademu, kto si do niego zbliy, kopic go przy tym w piszczel. Zad Shanti, ktra wreszcie zaja swoje miejsce, w zwolnionym tempie zsuwa si z podestu. Pogromczyni przyskakuje do lwicy i zmusza j biczem i gonym upominaniem, by usiada prosto. - Ju bez przesady. Jeli o mnie chodzi, wcale nie musz siedzie prosto - mwi Beate. - No - przytakuj. - Pewnie, e nie musz.

7 Kwiecie - fazy wegetariaskiej cig dalszy

Wanie skoczye je obiad; i nawet jeli rzenia bya taktownie oddalona o kilka metrw - jeste wspsprawc.

Ralph Waldo Emerson Zadanie: Nadal nie jem misa, ryb ani niczego, co zawiera elatyn. Mio byoby si pochwali, e odkd przeszam na wegetarianizm, mam o wiele lepsz kondycj i czuj si zdrowsza ni dawniej, ale... fizjoterapeutka wanie zdiagnozowaa u mnie zastj limfy i jakby tego byo mao, zaraziam si krztucem. Zastj limfy - to to klasyczna dolegliwo staruszek. Zawdziczam j pewnie temu, e od rana do wieczora siedz przy komputerze i po raz dwudziesty smy poprawiam scenariusz. Wszyscy mnie ostrzegali: tylko nie bierz si do pisania scenariusza! wita racja. Ryzyko zaraenia si krztucem wynosi u nas jeden do dwustu tysicy, jest wic tylko dziesi razy wiksze ni prawdopodobiestwo przyjcia na wiat jako hermafrodyta. Le w ku, poc si, raz po raz zmieniam piam i co pi minut, z oczami wychodzcymi z orbit i purpurow twarz, kaszl, jakbym miaa za chwil wyplu puca. Na pocztku kwietnia mj stan si polepsza przynajmniej na tyle, e mog oglda z Jiminy telewizj i popija sok winogronowy. W REWE pojawiy si ostatnio soki z biojagd i biowinogron. Na ZDF leci program Frontal21. Pokazuj reporta o zncaniu si nad zwierztami w niemieckich rzeniach. Okoo dwustu tysicy krw rocznie jest niedostatecznie znieczulanych. - Co okropnego - denerwuje si Jiminy. - To straszne. Chyba zaczn mi si od tego ni koszmary. Tumacz Jiminy, o co tutaj chodzi: - To... yhy, yhy... przez... yhy, yh... yhyyhyhyhyhyhy... pistolet do uboju... yhy, yhy, yhy... yhyyhyhyhyhyhyhyhyhyhyhy...yhy, yhy, yhy... aaaach... yhy, yhy, yhy. To przez pistolet do uboju byda. Pistolet do uboju byda domowego, czyli tak zwany radyka, z nabojem o dugoci od siedmiu do jedenastu centymetrw, ktry wbija si w czaszk zwierzcia, nie zabija go na miejscu i przede wszystkim - nie od razu. Jak si okazuje, takie te jest jego zadanie - chodzi

waciwie nie o to, by zwierz natychmiast umierci, lecz by oguszy je przed waciwym ubojem. Jeli wszystko idzie zgodnie z planem, uderzenie naboju w sklepienie czaszki powoduje tymczasow utrat przytomnoci zwierzcia i uszkadza mzg, przeduajc stan omdlenia i niewraliwoci na bodce. Zwierz przechodzi przez kolejne etapy uboju nieprzytomne i wykrwawia si, nim zdy si ockn. Dawniej zaraz po strzale radykaem wkadano przez otwr postrzaowy dugi prt sigajcy a do krgosupa i kilka razy nim poruszano. Po czym takim nie istniao ju adne ryzyko, e krowa si obudzi. Tak zwane urzdzenie do usuwania rdzenia krgowego byo uywane nie tylko dla zmniejszenia cierpienia zwierzcia, lecz rwnie dla uniknicia niebezpieczestwa pojawiajcego si z chwil, gdy wiszcy gow w d szeciusetkilogramowy w nagle odzyskuje przytomno i zaczyna wierzga, oszalay z blu. Gdy wybucha choroba wciekych krw, w caej Unii Europejskiej zakazano stosowania urzdzenia do niszczenia rdzenia krgowego ze wzgldu na ryzyko przeniesienia zarazkw BSE z mzgu i krgosupa na miso19. Niwelowao ono jednak ryzyko zwizane z makabrycznymi bdami zdarzajcymi si podczas oguszania zwierzcia i otwierania mu ttnicy, a niestety od tamtej pory ich przybyo - wystarczy zy stan radykau, niezbyt celny strzelec lub przeraona krowa, ktra w decydujcym momencie machnie gow. Skutek jest taki, e niedostatecznie oguszone zwierz jeszcze yje w chwili, gdy n rurkowy wbija si w jego szyj lub pier. W najgorszym razie moe si zdarzy, e pracujcy na akord rzenik nie odczeka czasu koniecznego, aby zwierz si wykrwawio, lecz ranie pogwizdujc, popchnie krow dalej, a zwierz bdzie yo jeszcze w chwili rozpoczcia wiartowania. Kolejne fazy uboju to odcinanie kolczykw, odrbywanie przednich ng oraz wyciganie przeyku i wizanie go w supe. - Na YouTube... yhy... widziaam raz film pokazujcy, jak odrbywano krowie nog, gdy jeszcze ni ruszaa. - Przesta ju - baga Jiminy. - Zaraz zwymiotuj. winie ogusza si nie radykaem, lecz gazem lub kleszczami elektrycznymi. W ich przypadku problem stanowi nie tyle niewystarczajce znieczulenie, ile osoba operujca kleszczami, a raczej warunki, w jakich pracuje. Na godzin przesuwa si przed ni tysic piset wi wiszcych gowami w d, ma ona zatem ni mniej, ni wicej tylko dwie i cztery dziesite sekundy na otwarcie kademu zwierzciu ttnicy szyjnej. Pracujc w takim tempie, atwo przeoczy nie tylko ttnic, lecz nawet ca wini. A dziw bierze, e margines bdu w przypadku uboju trzody chlewnej wynosi szacunkowo tylko jeden procent. W przeliczeniu na rekordow liczb pidziesiciu szeciu milionw wi, ktre zarnito w Niemczech w samym tylko 2009 roku, to jednak piset tysicy osobnikw. P miliona wi, ktre

odzyskay przytomno w kadzi z wrztkiem. Gdy si je zalewa wrzc wod, jeszcze yj. Codziennie t okrutn, barbarzysk mierci umiera w caych Niemczech tysic trzysta siedemdziesit wi. rednio kadego dnia co minut ginie w mczarniach jedna winia. Czy to dozwolone? Oczywicie, e nie. Nikt tego nie kontroluje. A przecie bdw daoby si unikn - dziki specjalnym urzdzeniom sucym do ustalenia, czy zwierz si wykrwawio i czy nastpi zgon. Ale takie rzeczy przecie kosztuj. Towarzystwa ochrony zwierzt raz po raz nawouj do uczestnictwa w protestach i akcjach zbierania podpisw. Ich zdaniem politycy powinni zagwarantowa lepsze kontrole w rzeniach. Organizacje na rzecz zwierzt domagay si kontroli ju w 2001 roku, tu po wydaniu zakazu stosowania urzdzenia do niszczenia rdzenia krgowego przy uboju krw, gdy temat po raz pierwszy pojawi si w prasie. Na prno. A przecie istnieje prosty, niezawodny sposb, by pooy kres okruciestwu. Obywatel Niemiec konsumuje w zalenoci od rda - od szedziesiciu do osiemdziesiciu omiu kilogramw misa rocznie. W przeliczeniu na liczb kurczakw to cakiem pokana liczba zwierzt, ktre mona by ocali od niewoli, wegetacji w skandalicznych warunkach i mierci w mczarniach, bez koniecznoci pisania nawet jednego listu protestacyjnego. Reportae telewizyjne nie wspominaj mianowicie o jednym: wyjtkowo barbarzyskiej metodzie oguszania drobiu. Co roku zarzyna si w Niemczech szeset milionw kur i kurczakw, potraktowawszy je uprzednio tak zwan kpiel elektryczn. Kto w ogle wpad na to praktyczne rozwizanie? Posuchajcie, jaki mam wietny pomys: zawiesimy ywe kury za nogi na strzemionach, a ich gowy przecigniemy przez wod. Wod pod napiciem. Kury, a take kaczki i indyki, wiszce gowami w d, trzepocz si w panice, wic dua cz ptakw, ktre przeszy przez elektryczn kpiel wodn, w ogle nie zostaje oguszona lub ogusza si je w niedostatecznym stopniu. Wedug szacunkw Fundacji im. Alberta Schweitzera dotyczy to dwudziestu milionw ptakw rocznie. Gdy podrzyna im si garda, jeszcze yj. Uznajemy, e to wszystko wina lobby drobiarskiego, hodowcw trzody chlewnej, wacicieli rzeni i politykw - to oni s li i powinni co zmieni. Z jakiego powodu niemal nikomu nie przychodzi do gowy rozwizanie najprostsze - by samemu wzi odpowiedzialno i po prostu zrezygnowa z jedzenia misa. Zachowujemy si, jakbymy przygldali si toncemu, oburzali, jak kto mg by tak bez serca, e zepchn nieszcznika do wody, po czym szli dalej, skazujc go na pewn mier. - Pamitasz, jak wszyscy si oburzali, gdy wysza na jaw afera z zepsutym misem? -

pytam Jiminy. - Albo ta historia z chorob wciekych krw, kiedy to z pen wiadomoci wybijano chore bydo i jak gdyby nigdy nic sprzedawano je do supermarketw, chocia wszyscy wiedzieli, co jest grane? - Co ty, z jak znowu pen wiadomoci? - protestuje Jiminy. - Przecie oni z pocztku sami nie wiedzieli, co si dzieje z ich krowami. Jiminy nie ma pojcia, ile za jest na wiecie. Co innego ja. - A wanie, e tak - triumfuj. - Gdy w 1998 roku parlament Wielkiej Brytanii uchwali stuprocentowe odszkodowanie za kad zaraon krow, nagle odnotowano dwa razy tyle przypadkw zachorowa. Chyba nie wycigam zbyt pochopnych wnioskw, twierdzc, e do chwili wprowadzenia zakazu w ycie na rynku znalaza si poowa wszystkich chorych na BSE krw. Misoercy naprawd wierzyli, e brana, ktra czerpie zyski z torturowania... yhy, yhy... zwierzt, nagle... yhy, yhy... zacznie traktowa je przyzwoicie. - Dwa miesice temu sama jeszcze jada miso - przypomina Jiminy. Przerywam rozmow na kilkuminutowy atak kaszlu, po czym z godnoci podejmuj przerwany wtek. - Miso i przestpczo s z sob nierozerwalnie zwizane. Chyba e syszaa kiedy o mafii saatkowej? - Kto wie - mwi Jiminy. - Saatkowa te na pewno gdzie istnieje. - Nie wydaje mi si. A mafie misne s i w Anglii, i w Rosji, i w Belgii, i w Niemczech. To i tak tylko te, o ktrych czytaam. Pewnie kady kraj ma wasn. Moe z wyjtkiem Monako. Wiesz, e belgijska mafia misna w 1995 roku wydaa wyrok na weterynarza, ktry wpad na trop handlarzy hormonami? - Id do ka, poczytam jeszcze. Mam ju powoli dosy tych twoich historii owiadcza Jiminy. - Dobranoc. Znowu nie mog zasn. Ostatnio zdarza mi si to coraz czciej. Moe to dlatego, e nie jem misa. Albo przez kaszel. I tak strasznie brakuje mi Bulliego. Nijak nie mog si przyzwyczai, e gdy jad samochodem, nie siedzi ju obok mnie na miejscu pasaera i nie blokuje pyskiem dwigni zmiany biegw. Le wpatrzona w ciemno, mylc o tym, co si w tej chwili dzieje w tuczarniach, rzeniach i laboratoriach dowiadczalnych na caym wiecie. Ze wszystkich wstrzsajcych odkry, jakich czowiek dokonuje w cigu swojego ycia - rodzice nie s doskonali, mio przemija, chyba nigdy nie bd jecha kabrioletem ulicami Parya, a wiatr nie bdzie rozwiewa moich dugich wosw - najgorsze byo dla mnie uzmysowienie sobie, e jasna, przyjazna fasada supermarketw i aptek kryje bezlitosn,

ponur fabryk cierpienia, pieko, w ktrym zwierztom przypada rola dusz potpionych, a ludziom - szataskich oprawcw. Poczuam si tak, jakbym pokna pastylk prawdy rodem z Matriksa. Masz tu dwie pastylki. Decyzja naley do ciebie. Jeli wemiesz niebiesk, wszystko pozostanie takie, jakie jest, rwnie twoja wiara w to, w co chcesz wierzy. Nie bdziesz musiaa przyjmowa do wiadomoci, jak twoje zachowania konsumpcyjne wpywaj na ycie innych ludzi i zwierzt, i nikt nie bdzie robi ci z tego powodu wyrzutw. Jeli wemiesz czerwon, dowiesz si, jak jest naprawd. Oferuj ci tylko prawd, nic ponadto. Nie obiecuj, e bdzie ci z tym lekko, powiem ci tylko, jak si sprawy maj. A gdy raz podejmiesz decyzj, nie bdzie ju odwrotu. W jednej chwili dociera do mnie z ca jasnoci, dlaczego wikszo ludzi decyduje si na pastylk w kolorze niebieskim. Le z gorczk na kanapie przed telewizorem, caymi popoudniami skacz po kanaach i ogldam jeden film o zwierztach za drugim. Na ziemi yje blisko osiemdziesit milionw gatunkw, lecz dziwnym trafem w telewizji lec prawie zawsze reportae o rekinach, krokodylach lub drapienych kotach afrykaskich, ktre rozszarpuj zebry i antylopy. Albo o orkach. Pierwsze ujcie przedstawia dwie orki na wolnoci, jak skacz wysoko ponad wod, potem nastpuje cicie i w kolejnej scenie widzimy schorowan ork o matowej skrze i zwiotczaej petwie grzbietowej, jak niemrawo krci si w jakiej zatoczce. To archiwalne nagranie przedstawiajce Keiko, odtwrc gwnej roli w filmie Uwolni ork. Na sfinansowanie jego powrotu do naturalnego rodowiska zebrano z samych tylko datkw ponad dwadziecia milionw dolarw, zainwestowano w helikoptery, opiekunw, odpowiednie akwarium i rehabilitacj zwierzcia, lecz orka ostatecznie i tak umara na zapalenie puc. Niektre organizacje ochrony praw zwierzt oburzaj si, e wydano tyle pienidzy na jedno jedyne zwierz, cho przecie za t sam kwot mona byo ocali setki innych ssakw morskich. Moim zdaniem to byo w porzdku. Nie mam te nic przeciwko powiceniu dwudziestu milionw na uratowanie piciu grnikw z zasypanego szybu, chocia za te same pienidze daoby si ocali od mierci godowej tysice dzieci w regionach objtych kryzysem. Jestem gotowa zaakceptowa nawet to, e wydaje si podobne sumy na krcenie filmw fabularnych o trollach i gnomach z innej planety. Po wyczerpujcej relacji na temat losu starych hollywoodzkich orek kolejne cicie - i znw widzimy dwa egzemplarze na wolnoci. Ech, takim to dobrze. Pywaj sobie w morzach i oceanach, zadowolone, z petwami grzbietowymi ustawionymi na sztorc. Poluj. Kilka uj pniej orki dopadaj modego petwala i prbuj go utopi, wpychajc pod wod ciarem swoich tryskajcych

zdrowiem cia. Ich skra lni w socu za kadym razem, gdy z impetem wynurzaj si z wody, by ponowi atak. Trwa to sze godzin. Sze godzin stopniowego podtapiania. Trudno to sobie wyobrazi. Moje uczucia dla Keiko ulegaj gwatownemu ochodzeniu. Moe jednak trzeba byo przeznaczy te dwadziecia milionw na inny cel. Jednak mona na to spojrze take od strony mniejszych rybek. Do momentu osignicia dorosoci petwal poarby dwiecie tysicy ryb. A taki na przykad kaszalot potrafi zje dziennie do czterech milionw kryli. Na domiar zego nie rozgryza ich w jamie ustnej, lecz po prostu wsysa do otworu gbowego, skd od razu, w caoci i ywcem, wdruj do kaszalociego brzucha, by tam powoli udusi si i ulec strawieniu. Los kryli wcale nie jest lepszy od losu wieo zowionej ryby, ktr Kapitan Iglo ze spotu reklamowego kadzie na lodzie, by si powoli udusia, ani od doli krewetek, ktre wrzuca do garnka z wrztkiem. Ludzie, zwierzta i jedni, i drudzy w rwnym stopniu napeniaj mnie odraz. Sympati darz ju chyba tylko roliny. Moe powinnam sprawi sobie szklarni w stylu wiktoriaskim i zaj si upraw rzadkich gatunkw paproci? A moe to wszystko wina gorczki? Od tygodni nie jedziam na Bonzie. Najpierw spada masa niegu, a potem zachorowaam na krztusiec. Jeszcze nie do koca pewnie trzymam si na nogach i na myl, e miaabym usi na grzbiecie mojego mua, robi mi si niewyranie. Zaczam go ujeda dopiero w zeszym roku metod na cukierka. Zawsze, gdy robi to, czego od niego oczekiwaam, dostawa w nagrod kosk landrynk ze sprasowanego zboa. Z pocztku odnosilimy spektakularne sukcesy. Ju po dwch tygodniach pokusowalimy do pobliskiej stadniny, gdzie szalelimy w ujedalni. Uciliwe byo tylko to, e Bonzo co jaki czas uznawa, e wanie zrobi co, jak naleao, i odwraca si do mnie po nagrod. Cae przedsiwzicie ostatecznie wzio w eb, gdy pewnego razu obok maneu przeszed kto z wiadrem penym paszy. Bonzo wykona zwrot w stron wiadra i pocign za lejce, ja za, zdecydowana jecha prosto, z caej siy wbiam mu pity w boki. Dwie sekundy pniej leaam w piasku z odciskiem kopyta na pupie, a nade mn szalejcy jak furiat Bonzo na zmian to stawa dba, to po mnie depta. Gdy wreszcie jako si pozbieraam i podtrzymywana z obu stron wykutykaam z ujedalni, kto zawoa: Do rzenika z nim!. Od tamtego zdarzenia nie bardzo lubi jedzi na Bonzie. Po prostu mu nie ufam. Poza tym ostatnio, gdy prowadz go na linie, lubi si wyrywa. Robi to zawsze w tym samym miejscu, wic mog si zawczasu przygotowa. Nie potrafi jednak temu zapobiec. Gdy mu si uda, ucieka i galopuje - prosto przed siebie, na wieo zasian rol lub do ogrodu mojego ssiada Ronnyego. Troch si pokrci i zaraz wraca. Jakby chcia powiedzie: tylko niech ci si nie wydaje, e moesz mi rozkazywa. Nie stawia jednak wcale oporu, gdy po takim

wyskoku odprowadzam go do domu. Tym razem do uzdy przywizuj metalowe wdzido. Mona je zakada na dwa rne sposoby. Zazwyczaj przekada si je nad chrapami ponad kocistym grzbietem nosa - przy pocigniciu za uzd zwierz czuje nieprzyjemny ucisk. No c, spjrzmy prawdzie w oczy: przy mocniejszym pocigniciu boli jak cholera. eby mie porwnanie, mona ciasno owin wasny piszczel elaznym acuchem i mocno nim szarpn. Czasem wdzido przekada si pod mikk brod zwierzcia - co podobno sprawia mu jeszcze wikszy bl. Dlatego t metod mog stosowa tylko profesjonalici, ktrzy znaj si na rzeczy. W kadym razie jedna z moich ksiek o koniach szczeglnie przed tym ostrzega. Ja mocuj wdzido i na grze, i na dole. Dobrze wiem, co robi. W cigu ostatnich dwch tygodni Bonzo spustoszy ogrd Ronnyego, ktry niestety mijamy za kadym razem w drodze na pastwisko, i to a trzy razy. Obawiam si, e cierpliwo ssiada jest ju na wyczerpaniu. Zbliamy si do ogrodu Ronnyego. Bonzo rwie si, jakby nie trzyma go aden acuch. Mobilizuj wszystkie siy i mocno zaciskam rce na wdzidle. Wszystko na nic ami sobie palec. Cudownie - teraz mam krztusiec, chroniczne zapalenie cigien Achillesa w obu nogach, zastj limfy i zamany palec. A Bonzo hasa sobie w najlepsze po ogrodzie ssiada, tratujc rabatki. Czasami niechccy przydeptuje cignce si za nim lejce i sam zadaje sobie niewyobraalny bl - co jednak najwyraniej nie robi na nim specjalnego wraenia. To nie mu, to szeciusetkilogramowy pitbul. Nastpnego dnia do drzewa, ktre stoi naprzeciwko ogrodu Ronnyego, przywizuj omiometrow lon i mocuj karabinek przy udzie Bonza. Zbliamy si do ogrodu. Bonzo szast-prast wyrywa mi lejce i rusza galopem przed siebie. Lona ze wistem za nim. Gdy lona zaczyna si napina, ogarnia mnie poczucie, e popeniam straszliwy bd. Co, jeli szarpnicie pogruchocze mu nos? Co, jeli Bonzo potknie si, przekoziokuje i skrci sobie kark? Niemal oddycham z ulg, gdy wpada jak burza do ogrodu Ronnyego, ani na chwil nie zwalniajc tempa. Podnosz lon. Karabinek wygi si niczym zwyky drut. To czog, nie mu. Na drugi dzie zajedam do stadniny samochodem z przyczep dla konia. W rodku stoi Bonzo. W boksach same drogie konie hodowane do tresury i skokw. Dziewczyny, ktre maj ujeda mojego mua, witaj nowego podopiecznego z wielkim entuzjazmem. Zostaje wprowadzony do boksu i od razu zaczyna skuba siano. Gdy wychodz, nawet nie podnosi ba. Mimo to jako mi gupio, e oddaj go w obce rce. W telewizji bez przerwy lec reportae o wykorzystywaniu wychowankw katolickich internatw. Wsiadam do samochodu i przekrcam kluczyk. Niemal w tej samej chwili ze stajni dobiega donony, przecigy,

gardowy ryk, ktry moe wyda z siebie tylko mu - kombinacja zardzewiaej pompy i syreny straackiej. Gdy wbiegam do stajni, Bonzo prbuje wanie ucieczki przez okno. Dostaje nowy boks - tym razem bez okna. Odjedam, odprowadzana jego aosn skarg. W domu ju od progu wypatruje mnie Jiminy. Jest caa w nerwach. Znalaza w ogrodowej sadzawce wa, ohydnego, tustego zaskroca. Nie sdz, by on jeden by winien temu, e w zeszym tygodniu z dnia na dzie z sadzawki znikno okoo stu ryb. Mimo to mam wielk ochot ukrci mu t jego dugan szyj. Moje biedne ryby. Przykro mi, jestem stronnicza. Faworyzuj te zwierzta, ktre ze mn mieszkaj i za ktre czuj si odpowiedzialna. Wcale nie zamierzam pozbawia praw robakw, ale nie zapominam o odrobaczaniu kotw dwa razy w roku. I wszystko mi jedno, czy moje ozdobne karpie upodoba sobie zwyky zaskroniec, czy rzadki gatunek urawia - morderca bdzie mia ze mn do czynienia. Drepczemy bezadnie wok sadzawki z podbierakami w rkach. - Tam jest... Pod krzakiem... Tam... Nie, tam nie sign... Ty to zrb... Fuj... Fuj, fuj, fuj, fuj... Gad gadko osuwa si do sadzawki i eleganckimi skrtami sunie przez wod. api go do podbieraka. - Uwaaj... Wyazi... Wyazi... Eeeee, nie do mnie... Nie do mnie... Po go gdzie dalej... On wyazi... Raz po raz potrzsam podbierakiem i zaskroniec za kadym razem spada na dno siatki, ale e jest niezwykle uzdolniony gimnastycznie, po kilku sekundach udaje mu si znw dotrze do brzegu podbieraka. Kad go na ziemi. Musz przydepn obiema stopami otwr sieci, by wowi nie udao si z niej wydosta. Na szczcie mam na nogach grube australijskie kozaki marki Blundstone. - I co teraz? - panikuje Jiminy. - Ja go na pewno nie dotkn. - Eeee - jcz. - Ja te nie. Teraz, gdy w jest w sieci i w panice szuka wyjcia z puapki, ulatuje ze mnie cay gniew. Ju nie ycz mu mierci. Jiminy przynosi pust plastikow walizk, w ktrej trzymamy akcesoria do czyszczenia koni, lecz odmawia pomocy w przeoeniu do niej gada. - O nie, na pewno go nie dotkn. - To przynajmniej otwrz walizk. Jeszcze raz szaleczo potrzsam podbierakiem, zaskrocowi na pewno ju krci si od tego w gowie, po czym ciskam sie do walizki i szybko zamykam wieko. Wiksza cz sieci

i uchwyt podbieraka wystaj, lecz teraz moemy przynajmniej deportowa wa samochodem. Pozostaje tylko pytanie dokd. Na pewno nie wysadz go przy adnej sadzawce - co to, to nie. Nie chc mie na sumieniu mierci caych pokole ab. Ostatecznie zatrzymujemy si w miejscu raczej rednio atrakcyjnym dla zaskroca. Czyli w gbokim lesie. Najblisze jezioro znajduje si w odlegoci przynajmniej dwch kilometrw. Nie mog powiedzie, bym czua si z tym dobrze, niezalenie od argumentw. Bo albo miejsce, w ktrym uwolni wa, bdzie niekorzystne, czym przyczyni si do jego mierci godowej, albo gad w kocu doczoga si do jakiego bajorka, co sprawi, e stan si wspwinna mierci wielu ab, ryb i jaszczurek. Jak to si dzieje, e o wiele trudniej czyni dobro ni zo? Zo popenione z premedytacj szybko przynosi owoce, lecz dobre chci nie zawsze gwarantuj rwnie dobre rezultaty. Gdy kupiam Piepsi do towarzystwa trzy koleanki, wkrtce przeczytaam w gazecie, e na fermach kur niosek koguciki s zabijane zaraz po wykluciu si z jajka. Wielu ludzi myli, e kurczaki pci mskiej s tuczone na roen, lecz do tego su inne rasy, takie, ktre szybciej rosn. ciutkie puszyste koguciki zabija si gazem albo kadzie na tamie transportujcej je do czego w rodzaju gigantycznej maszynki do mielenia misa. Wyglda na to, e kada kupiona przeze mnie kura kosztowaa ycie jej braciszka. To mj zakup wprawi w ruch ostrza tej sieczkarni. W dodatku Piepsi nawet si nie ucieszya z nowych towarzyszek, uznajc za stosowne na powitanie podzioba kad po gowie. Trzy dni pniej jedziemy do stadniny zoy wizyt Bonzowi, ktry zachowuje si, jakby widzia mnie pierwszy raz w yciu. Stoi sobie w boksie, bez wikszego zainteresowania pochania marchewk, ktr mu podaj, i wpatruje si w przejcie midzy boksami, nie zaszczycajc mnie nawet spojrzeniem. Pracownice stadniny opowiadaj, e przed poudniem wypuszczaj go na pastwisko i e pewien biay ko natychmiast go zaadoptowa i broni przed innymi. Zarczaj, e Bonzo czuje si wymienicie. Prbuj go podrapa za dugim uchem. Zawsze bardzo to lubi. Bonzo odsuwa gow i nadal patrzy tpo w przestrze gdzie poza mn. Jego zachowanie przypomina nie tyle apati, ile autyzm. Siedz w kuchni i czytam Die Zeit. 20 kwietnia wybucha platforma wiertnicza Deepwater Horizon. Od tamtej chwili do Zatoki Meksykaskiej codziennie dostaje si osiemset tysicy litrw mazistej ropy naftowej. Jiminy robi herbat. Nagle zastyga w pobrocie i patrzy na mnie pospnie. - Posuchaj, skoro od maja nie bdzie nam wolno je nabiau, to znaczy, e nie bd moga pi herbaty ze mietank... Jiminy pochodzi z powiatu Ammerland, graniczcego z Fryzj Wschodni. Picie

herbaty jest dla niej spraw niezwykej wagi. Czarna herbata fryzyjska, do tego cukier kandyzowany i mietanka. - Na to wyglda - przytakuj, przewracam stron o gospodarce i wygadzam j. - Ale przecie nikt ci do niczego nie zmusza. Skoro nie obchodzi ci, e podczas produkcji misa i nabiau powstaje osiemnacie procent emisji gazu cieplarnianego, to prosz bardzo, rb tak dalej. - Kiedy mnie chodzi tylko o herbat - lamentuje Jiminy. - Z ca reszt dam sobie rad. Ale bez mietanki w herbacie moje ycie traci sens. - Osiemnacie procent emisji. To gorsze ni jazda samochodem i latanie samolotem razem wzite - odpowiadam chodno. Prawd mwic, gdy rozpoczynaam swj eksperyment, w ogle nie wiedziaam, e kotlety mielone i ser gouda maj cokolwiek wsplnego z globalnym ociepleniem. Syszaam wprawdzie o tym, a jake - jednym uchem wleciao, drugim wyleciao. Od pewnego czasu jednak z wielk uwag czytam artykuy na ten temat. Jak si zdaje, obecnie prawie wszyscy naukowcy zgadzaj si co do tego, e hodowla zwierzt w celach spoywczych jest jedn z gwnych przyczyn naszych najbardziej palcych problemw - wiatowego godu, zanieczyszczenia rodowiska, degradacji gleby, zbyt wielkiego zuycia wody, wymierania gatunkw, a przede wszystkim globalnego ocieplenia. Najwikszym problemem nie s nawet wielkie jeziora gnojowicy w okolicach masowych tuczarni, lecz przede wszystkim karczowanie odpowiedzialnych za magazynowanie dwutlenku wgla lasw rwnikowych pod upraw rolin stanowicych poywienie tucznikw z krajw uprzemysowionych. Nawet jeli kogo nie obchodzi, e winie, kury i cielaki kocz ywot w rzeniach - w kocu to tylko zwierzta, w dodatku cakiem smaczne - to moe jednak opadn go skrupuy na myl o tym, e to najkrtsza droga do unicestwienia naszej piknej planety. Midzyrzdowy Zesp do spraw Zmian Klimatu (IPCC) proponuje nawet, by obywatele krajw uprzemysowionych przeszli na diet wegetariask. Holandia prbuje zmian mniej rewolucyjnych, planujc wprowadzenie jednego bezmisnego dnia w tygodniu. To pewnie kropla w morzu. Lecz przynajmniej coraz bardziej powszechne staje si przekonanie, e stopniowa rezygnacja z misa nie jest mrzonk fanatykw alternatywnego stylu ycia, lecz palc koniecznoci, jeli ludzkoci zaley na tym, by przetrwa jeszcze przez kilka pokole. - Miso jem bardzo rzadko, i to ju od lat - jczy Jiminy. - Tak, tak. Ale wiesz, Midzyrzdowy Zesp do spraw Zmian Klimatu powinien by waciwie zaproponowa rwnie rezygnacj z nabiau i jaj - owiadczam bezlitonie. Brakuje im tylko odwagi.

Ludzie dopiero co odkryli produkty pochodzenia organicznego, naley by wdzicznym ju za to, e grzecznie kupuj biojaja i od czasu do czasu zjedz stek z hodowli ekologicznej. Niestety gleb i wody gruntowe zanieczyszczaj odchody rwnie biokrw i biokur. Mj szwagier, minister rolnictwa, jest wrcz przekonany, e biohodowle stanowi dla rodowiska jeszcze wiksze obcienie ni maswki. Ten sam szwagier zapewnia jednak z przekonaniem, e gdy zwyky obywatel chce odwiedzi przemysow rzeni, to wystarczy, jeli zgosi ch wizyty przez telefon. A jednak co chyba jest na rzeczy - zwierz, ktre yje duej, poniewa nie tuczy si go w rekordowym czasie turbopasz, ma naturalnie wicej czasu na produkcj moczu, kau i metanu. O metanie jest zreszt ostatnimi czasy do gono. Wielomilionowe pogowie byda produkuje tony dwutlenku wgla, lecz to jeszcze nic w porwnaniu z informacj, e z ich jelit wydobywa si rwnie dwudziesto-, a nawet dwudziestopiciokrotnie gorszy metan. Jakkolwiek zabawnie by to brzmiao, metanowe beknicia i gazy puszczane przez krowy z masowej hodowli uznaje si za niebagatelny wkad do globalnego ocieplenia. - aden rzd wiata nie odway si zabroni jedzenia misa - wyrokuje Jiminy. - Taki zakaz byby rwnoznaczny z wybuchem rewolucji. - Moe powinni zrobi tak jak w przypadku palaczy. Najpierw oboy miso wysokimi podatkami, a potem zabroni spoywania go w restauracjach. Misoercy musieliby wychodzi ze swoim stekiem z restauracji i je na zewntrz. - Dobre! Z pocztku byliby okropnie nieszczliwi, lecz ju wkrtce odkryliby, e to doskonay sposb na zawieranie znajomoci z innymi misoercami - pokpiwa Jiminy, po czym otwiera lodwk w poszukiwaniu mietanki. - A to co? Spogldam w owietlone klinicznym, niebieskim wiatem wntrze lodwki, przekonana, e Jiminy ma na myli puszk z karm dla kotw. Gupia sprawa, czas mija, a ja jeszcze nie zaczam kupowa im biokarmy. Ale nie - Jiminy oskarycielskim gestem wskazuje jogurty, bit mietan i mousse au chocolate. - No co - obruszam si. - W kocu zostay mi jeszcze trzy dni. Przecie musz si przyzwoicie poegna ze swoimi przyjacimi. - To twoi przyjaciele? - Pewnie. Swego czasu nawet bardzo bliscy. Wtedy nie wiedziaam jeszcze, e to zbrodniarze. Jiminy wyciga z lodwki pyszny winiowy twaroek z czekoladow posypk kupiony w Aldim. - eby chocia bio!

Schylam gow skruszona. - Czy ty w ogle zdajesz sobie spraw, jakie to tuczce? Akurat to ryzyko przyjmuj ze spokojem. Cztery kilo, ktre przybraam podczas biofazy, zrzuciam rwnie szybko po przejciu na wegetarianizm. Mimo e nadal robiam zakupy wycznie w sklepach z ywnoci ekologiczn.

8 Maj - wegaski

Biada mi, matko moja, e mnie porodzia, ma skargi i niezgody dla caego kraju. Ksiga Jeremiasza 15,1020 Zadanie: Nic zwierzcego - ani na talerzu, ani w szafie. Odwiedzili mnie rodzice. Idziemy na obiad do pobliskiej restauracji Seeterassen, skd roztacza si adny widok na jezioro Schermtzelsee. Rodzice zapraszaj. - Zamw, na co masz ochot - zachca ojciec. Rodzice nie zawsze mieli ze mn atwo. Ja z nimi, rzecz jasna, te nie. Ale szczerze mwic, musz przyzna, e potrafiam by nieprzyzwoicie mczca, w dodatku przez nieprzyzwoicie dugi czas. Zasuyli na troch spokoju. Wszyscy zasuylimy na troch spokoju. - No wiesz... Jestem teraz wegank, wic bd si cieszy, jeli w ogle znajd co dla siebie - ostrzegam. Nawet na chwil nie zatrzymuj wzroku na karcie dnia z daniami ze szparagw. Szparagi bez sosu holenderskiego s jak mercedes bez gwiazdy. Albo jak seks bez mioci. Lecz sos holenderski skada si z masa, bardzo duej iloci masa, i jajek. Czyli tabu. - Raz na jaki czas moesz chyba zrobi wyjtek, prawda? - pyta mama. - Tu nie chodzi o robienie wyjtku, lecz o wyzysk i okruciestwo - odpowiadam zirytowana. - Skd mamy maso? Od krw, ktre musz non stop produkowa mleko, a po dwch, trzech latach ycia s oddawane na ubj. Cielta zabiera im si zaraz po urodzeniu i zarzyna ju po kilku tygodniach lub miesicach. Wyobracie to sobie: zabra matce dziecko, zabi je, a potem jeszcze odbiera jej mleko, ktre byo przeznaczone dla dziecka. To odraajce! - Musz zrobi sobie zastrzyk - wtrca mama. Ma cukrzyc. Tak jak jej matka i siostra. Wiem, jaki czeka mnie los, jeli nie uporam si ze swoj nadwag. Do tej pory mamie wystarczay tabletki, lecz od niedawna musi wstrzykiwa sobie insulin. Akcesoria potrzebne do zastrzyku nosi przy sobie w maej zotej torebce niczym stylowa heroinistka. Zoty strza, myl mimowolnie.

- A tak przy okazji, spoycie nabiau te ma zwizek z cukrzyc - woam za ni i natychmiast tego auj. To naprawd nie byo konieczne. P godziny z rodzicami i ju zachowuj si jak pitnastolatka. - W normalnych warunkach krowa daje niewiele ponad dziesi litrw mleka dziennie - wymdrzam si przed tat. - Ciel wicej nie potrzebuje. Ale dzisiejsze krowy, zmuszane do wyczynowej produkcji mleka, daj go trzy, a czasem nawet pi razy tyle. Albo nawet wicej. Prowadzi to do skrajnego wyjaowienia organizmu i sprawia, e zaczynaj chorowa. Zapalenia wymion, dolegliwoci odkowe, problemy z kocem... Krowy to jedne z najbrutalniej wyzyskiwanych istot. Tata odrywa wzrok od karty da i patrzy na mnie znad okularw udrczonym wzrokiem. To spojrzenie te znam z dziecistwa. Gdy wraca mama, tumacz wanie kelnerowi, ktre skadniki absolutnie nie mog si znale w moim daniu z makaronem: - Maso, mietana, ser, mleko i mid. I prosz spyta kucharza, czy kluski bawarskie s z jajkiem. Bo jeli tak, to te odpadaj. Widz, e mamie jest gupio, e tak absorbuj kelnera i stawiam warunki, zamiast po prostu zoy zamwienie. - To miodu te ci nie wolno? - dziwi si. - Mid pochodzi z kradziey - odpowiadam surowo. - Na p kilo miodu tygodniami i miesicami haruj tysice pszcz. Pokonuj osiemdziesit tysicy kilometrw albo i wicej i zbieraj nektar z ponad dwch milionw kwiatw. A ty jak gdyby nigdy nic wkadasz n do soika i smarujesz chleb tygodniowym urobkiem tysicy robotnic... A przynajmniej setek. Uwaasz, e to w porzdku? - Czy one w ogle zdaj sobie z tego spraw? - chce wiedzie mama. - A czy to takie wane? Ty te nie zakosiaby pienidzy z waszego klubu gry w skata tylko dlatego, e wszyscy ju dawno si pogubili i nikt nie wie, ile akurat jest w klubowej skarbonce. Kradzie nie staje si czynem moralnie usprawiedliwionym tylko dlatego, e przesza niezauwaona. - No dobrze, a szynka? - mama nie daje za wygran. - Od czasu do czasu chyba wolno ci zje kanapk z szynk? Tata milczy i patrzy w st. Odstpstwo od tego, co oglnie przyjte, zawsze wie si z pewnymi wewntrznymi oporami. Lecz wegaski styl ycia wcale nie musi oznacza rezygnacji - przynajmniej tak twierdz weganie - a przeciwnie: wiadome delektowanie si jedzeniem i odkrywanie nowych alternatyw kulinarnych. Dla mnie wegaski styl ycia to w pierwszej kolejnoci dugie

godziny spdzane w supermarketach, wystawanie przed sklepowymi pkami i studiowanie opakowa, na ktrych z zadziwiajc powtarzalnoci po dwudziestu siedmiu cakowicie wegaskich skadnikach takich jak syrop cukrowy inwertowany, skrobia kukurydziana, regulator kwasowoci E334, lecytyna sojowa, mka ryowa, wodorowglan sodu i maso kakaowe - na samym kocu figuruje, jak na zo, laktoza, susz jajeczny lub elatyna. Czyli znowu nie dla mnie. Sprawdzam skadniki na wszystkich paczkach elkw Haribo. Ale nawet gdy trafiaj si wyjtki bez elatyny i laktozy, na samym kocu na sto procent jest napisane: Substancja powlekajca: wosk pszczeli. A ja nie okradam ju pszcz. Haribo skrelam wic na jaki czas z listy zakupw. Najgorsze w tym wszystkim jest to, e trzy tygodnie temu lekarz przepisa mi okulary do czytania. Zawsze byam lepa jak kret. Silny astygmatyzm i prawie dziesi dioptrii na oboje oczu. Tylko do czytania miaam dobre oko - jak jaki (wyedukowany) drapienik polujcy noc. W kadym razie do niedawna. Do wyczerpujcej nerwowo lektury listy skadnikw dochodzi jeszcze rytua zmiany okularw, ktry sprawia, e czuj si jak starsza pani. To nie tylko cios dla mojego narcyzmu, ale rwnie memento, e jestem miertelna, jak wszystkie ywe istoty. Pierwsze podatne na zuycie czci mojego organizmu ju odmawiaj posuszestwa. Najpierw dostajesz okulary do czytania, potem instaluj ci sztuczne biodro, a po jakim czasie wszelkie poprawki w ogle przestaj si opaca. Nie mam ochoty po raz osiemnasty zmienia okularw, wic z przyzwyczajenia wkadam do koszyka opakowanie Mircoli. Chwila, moment, co ja robi? Przecie Mircoli wcale nie jest wegaskie. Przez paczuszk ze zmumifikowanym parmezanem. Czyli te odpada. Opakowanie wdruje z powrotem na pk. Kupuj spaghetti (bezjajeczne), zdejmuj zwyke okulary, zakadam te do czytania i sprawdzam list skadnikw biososu. Hura, dopuszczony! Uwaga: w dziale owocowo-warzywnym Kauflandu pojawiy si pierwsze brzoskwinie. 1,29 euro za p kilo. Niewiarygodne. Jiminy postanowia przez dwa miesice y tak jak ja, po wegasku. Z solidarnoci. Podejrzewam jednak, e w gr wchodzi rwnie ch zachowania moralnej wyszoci. Cho oczywicie przyjemnie jest dzieli z kim jogurt sojowy i sznycel z tofu. Czstuj j brzoskwini. - Znowu taka, co leciaa przez p kuli ziemskiej - krzywi si Jiminy. - Tak, to okropne - mwi. - Ale pomyl tylko: brzoskwinie w maju, to to czysty luksus! Jiminy krzyuje rce na piersiach. - Jak nie, to nie - prycham i wgryzam si w owoc.

- Ciekawe, dlaczego nikogo nie oburza transport bananw - zastanawiam si gono. Z jakiego powodu nikt nie widzi problemu w tym, e banany, nim do nas trafi, musz si najpierw przetelepa przez p wiata. Jiminy mierzy mnie pogardliwym spojrzeniem. Zjadam brzoskwini , wyrzucam pestk i myj rce. A e nadal na mnie patrzy, zjadam jeszcze jedn i jeszcze raz myj rce. - Dobra? - chce wiedzie Jiminy. - Nie - odpowiadam. - Niedobra! Okay, wanie zjadam dwie brzoskwinie. Bo bez wtpienia byy to brzoskwinie, przynajmniej z wygldu. Ale w smaku wcale nie przypominay brzoskwi. Nawet w przyblieniu. Prawd mwic, nie smakoway nawet jak co jadalnego, raczej jak mokre trociny. Ukadam je na parapecie. Po tygodniu wikszo z nich bdzie ju nadpsuta, a smak nienadpsutych czci owocw bdzie odrobin przypomina smak brzoskwini. Polityka cenowa wielkich sieci dyskontowych suy podtrzymywaniu u konsumentw iluzorycznego przekonania, e sta ich na wszystko, czego dusza zapragnie, i to w kadej chwili. To dlatego w naszych sklepach peno owocw i warzyw pozbawionych smaku, gotowych da, smacznych, lecz napompowanych chemi, i misa, produkowanego w warunkach, ktre czyni z nas oprawcw. Pierwsze dni maja s zimne i mokre. Na Majorce ulewne opady deszczu - ponad siedemdziesit litrw na metr kwadratowy. Pod wod znalazy si wielkie poacie wyspy. Zreszt u nas te jest nie najlepiej. - Tak bdzie przez cae lato - kracze Jiminy. - Wiem, bo pracowaam kiedy w kinie letnim. Deszczowy pocztek maja zapowiada brzydk pogod na cay sezon. Bdzie pada do sierpnia. Korzystam ze zej pogody, by przespacerowa si po domu z kartk i owkiem i zastanowi si, czego powinnam si pozby. Ten, kto postanowi przej na wegetarianizm ze wzgldu na zwierzta i posiada zdolno logicznego mylenia, w ktrym momencie musi zada sobie pytanie, dlaczego waciwie jeszcze nosi skrzane buty. A jeli sam nie zacznie si nad tym zastanawia, to z ca pewnoci prdzej czy pniej jaki misoerca w skrzanych butach zarzuci mu niekonsekwencj. Martwym zwierztom nie robi specjalnej rnicy, czy zostay zabite, by wyldowa na talerzu, czy po to, by przerobiono je na paski, buty, torby czy kurtki. Konsekwentnemu misoercy mona by jednak odpowiedzie, e skoro Niemcy zjadaj rocznie trzy i p miliona sztuk byda woowego i pidziesit sze milionw wi, to nie ma ju raczej

potrzeby zabijania dodatkowych zwierzt ze wzgldu na skr. Uywanie przez ludzi artykuw skrzanych nie przysparza zwierztom dodatkowego cierpienia. Co najwyej wiadczy o braku szacunku. Noszc skrzane buty, komunikuj wiatu, e w zabijaniu zwierzt nie widz nic niestosownego. To wyraz postawy czyni cej ze zwierzt obiekty, ktre mona kupi i dowolnie nimi rozporzdza. Weganie s jej przeciwni i dlatego nie uywaj adnych rzeczy, do ktrych wyprodukowania w ten czy inny sposb wykorzystywano zwierzta. Zaczynam od sypialni. Moje kodry wypenione s gsim pierzem, a pierze nie jest produktem ubocznym tuczu, lecz niemal rwnie wanym rdem dochodu z gsich ferm. Dla uzyskania pierza gsi si zarzyna. O ile w ogle zarzyna si je przed oskubaniem. Blisko osiemdziesit procent pierza z Chin, Polski i Wgier pochodzi od gsi skubanych ywcem. Fachowo nazywa si to harvesting - zbieranie plonw. Martw g da si oskuba tylko raz. Na ywym ptaku pira odrastaj i mona wyrywa je co osiem tygodni - a do terminu wyznaczonego na jego zarnicie - i zbiera plon nawet cztery razy. Proceder zbierania zosta opisany przez dziennikark Katharin Nachtsheim w internetowym wydaniu gazety Bild21: Pracownik fermy przytrzymuje g udami i wykrca jej skrzyda, a chrzci. [...] A potem wyrywa biednemu zwierzciu pira. ywcem. Brutalnie, mechanicznie, bezdusznie. Cignie tak mocno, e rozdziera skr. Przerywa prac, ociera czoo, siga do kieszeni. Wyciga star ig i nitk, zaszywa ran. Bez znieczulenia. eby j zdezynfekowa, skrapia naprdce zaatane miejsce przemysowym pynem do czyszczenia. Na butelce jest napis rodek toksyczny. Nastpnie ciska zwierz w kt. G ley na pododze i apie powietrze, ciko dyszc. Mczyzna wstaje i idzie po kolejn. Hamburska filia midzynarodowej organizacji ochrony praw zwierzt Cztery apy odkrya swego czasu, e firma Schwerk z Dolnej Saksonii, do ktrej naley jedna z najwikszych hodowli gsi w Wistedt w Nordheide, prawdopodobnie ju od lat wyrywaa pira ywym ptakom. Pracownicy fermy zapdzali kopniakami gsi do maszyn oskubujcych, przeznaczonych wycznie dla martwych zwierzt, i przyciskali krzyczce ptaki do metalowych tarcz obrotowych. Skubanie ywcem mona chyba porwna do wyrywania z gowy wszystkich wosw. Pewna dua niemiecka fabryka pierza zaprzeczaa potem zarzutom, jakoby nabya od firmy Schwerk nielegalny towar. Skubanie gsi ywcem jest przecie zabronione na terenie caej Unii. Jak to moliwe, e Gwny Inspektorat Weterynarii nie zwrci na ten proceder najmniejszej uwagi? Przecie kontrola tego typu zakadw naley do jego podstawowych zada. A stado pnagich gsi trudno przeoczy. Dlaczego na trop takiego skandalu zawsze musz wpa organizacje ochrony zwierzt lub obrocy ich praw?

Inspektorzy weterynarii powinni ze wstydu zapa si pod ziemi. Okay. Wszystko jasne. Pierzyny trzeba bdzie wkrtce zastpi kodrami bawenianymi lub z tworzywa sztucznego. azienka. Mydo najczciej produkuje si z tuszczu zwierzcego i koci. Szampony prawdopodobnie rwnie zawieraj tuszcz zwierzcy. Na szczcie w 1998 roku zaprzestano testowania kosmetykw na zwierztach, lecz nie dam gowy, czy w jednej z pomadek do ust nie ma zgniecionych czerwcw kaktusowych. Balsam do ciaa Honey-Drop mog od razu wyrzuci do kosza. Pasty do zbw te zazwyczaj nie s wegaskie (ze wzgldu na fluor dodawany do nich przy uyciu oju woowego, ktry peni funkcj emulgatora), a tabletki musujce z witamin C zawieraj laktoz. Waciwie dlaczego? Dlaczego niemal w kadym gupim produkcie znajduje si odrobina mleka lub kawaek zwierzcego trupa? Czy chodzi o stworzenie rynku zbytu dla produktw ubocznych przemysu nabiaowego i misnego? Dlaczego w tabletkach cynkowych jest elatyna? Czy naprawd nie mona ich wyprodukowa bez zabijania zwierzcia? Szafa. Prawie wszystkie moje buty s ze skry. Wikszo z nich wkadam do duego kartonu. Na razie zatrzymuj dwie pary. Zdaj sobie spraw, e to mao konsekwentne, lecz nie sdz, by wszyscy, ktrzy przeszli na weganizm, z dnia na dzie porzucili stare przyzwyczajenia. Gdybym pozbya si za jednym zamachem wszystkich skrzanych butw, zostayby mi tylko para adidasw, kalosze i klapki. Po butach w kartonie lduj skrzane paski. Kurtki ze skry mam na szczcie tylko dwie, za to kilka torebek ma skrzane elementy. Weniany sweter i jedwabny szal rwnie wkadam do kartonu. Po nich przychodzi kolej na krtkie futerko z jakiego nakrapianego drapienika kupione dwadziecia pi lat temu na pchlim targu. Ju linieje. Zreszt zao si, e jego produkcja bya niezgodna z konwencj waszyngtosk22. Futerko wdruje na samo dno kartonu. O rany, a akcesoria do jazdy konnej? Sioda, uzdy, obszycie dokejek - wszystko ze skry. Przejcie na wegaski styl ycia bdzie si wizao ze znacznie wikszymi wydatkami, ni przewidywaam. Sprawy nie zaatwi przecie zakup pierwszych lepszych siode z tworzywa sztucznego. Potrzebny mi fachowiec, ktry zdejmie miar i zrobi je na zamwienie. To wymaga czasu. W trakcie selekcji dzwoni mj wydawca. Opowiadam mu, co wanie robi. - A pomylaa o swoich starych ksikach? Klejono je przecie klejem kostnym mdrzy si Wolfgang Hrner. - Nie wolno ci ich zatrzyma. Wezm je od ciebie z pocaowaniem rki. - To si nie liczy - protestuj. - Gdyby mi tego nie powiedzia, niczego bym nie

zauwaya. W mojej biblioteczce stoj te ksiki w skrzanej oprawie. Moe chocia tych si pozbd? Tak czy owak, ju teraz czuj, e dwa miesice to raczej niewiele czasu, by gruntownie zreformowa cae swoje ycie. Przedu eksperyment z weganizmem o kolejne dwa miesice, bo inaczej nie dam sobie rady. W pierwszym miesicu zadowol si wegaskim jedzeniem, czystk w szafie i najbardziej oczywistymi zmianami. - Doskonay pomys - chwali wierszcz. - Twoja wystawa trupw zawsze przyprawiaa mnie o dreszcz grozy. Wystaw trupw Jiminy nazywa moj wyborow kolekcj wypchanych zwierzt. Najwspanialsze okazy to gowa hipopotama i wypchana gowa guca, ktr udao mi si zdoby na aukcji spucizny po pewnym myliwym znajdujcym przyjemno w polowaniu na grubego zwierza. Do dzi nie przebolaam, e nie udao mi si wwczas wylicytowa czterometrowego krokodyla. Teraz oczywicie dobrze si skada, e go nie mam, bo rozstanie z pewnoci nie przyszoby mi atwo. Poegnanie z mniejszym, zaledwie metrowym krokodylem, wspania gow jelenia i samcem kaczki krzywki jest wystarczajco trudne. Postanawiam zabezpieczy swoje ulubione okazy przed molami i na razie sprzeda tylko poow kolekcji. Pod koniec eksperymentu podejm decyzj, czy rzeczywicie chc si pozby wszystkiego. Zdejmuj ze ciany stadko samic cietrzewia, przykucnite sarni i dwa dokazujce liski i prbuj spojrze na nie oczami weganina. C za chory pomys - wiesza na cianach martwe zwierzta. Chocia malutkie liski s naprawd sodkie. Do pokoju wchodzi Jiminy. - To bezprzykadny brak dobrego smaku, wypcha te nieszczsne liski tak, eby wyglday, jakby si bawiy - oburza si. - Nikt jako nie wpada na pomys wypychania martwych dzieci i stawiania w salonie, na zawsze zastygych w zabawowej pozie. Co tu duo gada, ma racj. - Bulliego te przecie nie kazaa wypcha. Opowiadam jej o swojej wizycie w mauzoleum w Hanoi, gdzie miaam okazj obejrze zmumifikowane ciao Ho Chi Minha, i o czterokilometrowej kolejce, w ktrej tysice ludzi czekao przez wiele godzin, by po raz ostatni odda cze ukochanemu prezydentowi i przywdcy rewolucji. O tym, jak na jego widok gorzko pakali i bili pokony. Nawet stojcy przede mn gupi babsztyl, ktry skraca sobie czas oczekiwania zwracaniem uwagi kadego ze stojcych w pobliu na wielko moich stp, na widok Ho Chi Minha wpad w nastrj podniosy i peny czci. - Wypychanie kogo po mierci wcale nie musi dowodzi braku szacunku -

owiadczam. - Mylisz, e Ho Chi Minh wyraziby na to zgod? - Nie by specjalnym zwolennikiem kultu jednostki - przyznaj. Prosz Jiminy, by pomoga mi wystawi zwierzta na sprzeda na eBayu. - Nie pochwalam handlu nieboszczykami. Dlaczego po prostu nie pochowasz ich w ogrodzie? - Zwariowaa? Calutkie s przesiknite chemi. Nie rozo si. Mog najwyej sprbowa je sprzeda. * Ku mojemu zdziwieniu nikt jako si nie pali do zaadoptowania moich wypchanych zwierzt, nawet za darmo. A przecie swojego czasu wydaam na nie niemae pienidze. Nie chce ich przyj nawet mj przyjaciel Johannes Schrer, a przecie widziaam u niego w salonie dwie jelenie gowy. Okazuje si, e rozsta si z jeleniami, gdy urodzia mu si crka - ze wzgldw higienicznych. Ostatecznie, mobilizujc ca swoj si perswazji, lokuj samca kaczki krzywki u kolegi Schulza, rwnie pisarza, a ma sjk - u Esther Kormann z wydawnictwa. Pozostae eksponaty skaduj tymczasowo w komrce, ktra miaa si waciwie sta pokojem gocinnym, lecz od dzi zmienia przeznaczenie i nazywa si komnat Sinobrodego. O rany, co to w ogle za niadanie. Nic nie jest takie jak dawniej, a przecie jedzenie ma wiele wsplnego z przyzwyczajeniami. Jem chleb z ogrkiem i majonezem wyprodukowanym bez uycia jaj. Nic dziwnego, e w Niemczech yje tylko dwiecie tysicy (wedug optymistycznych szacunkw - czterysta pidziesit tysicy) wegan. Jiminy ze smtn min miesza yeczk w filiance z herbat. Pywaj w niej cite patki sojowej mietanki. - Popatrz! Nie do, e nie smakuje jak powinna, to w dodatku... - Moe jeszcze nie znalazymy tego jednego, waciwego produktu - pocieszam. - Na pewno uda nam si gdzie dosta zjadliwy wegaski majonez i przyzwoit namiastk mietanki. Najtrudniej mi zrozumie powody, dla ktrych weganie rezygnuj z jaj. To oczywicie jasne, dlaczego nie powinno si ich kupowa w supermarkecie. Wiem rwnie, e przyczyniam si do cierpienia zwierzt, kupujc kury - chociaby ze wzgldu na poszatkowane koguciki. Za kad kurk - zmielony na sieczk kogucik. Ale co si stao, to si nie odstanie, poza tym mam wraenie, e kury niespecjalnie si przejmuj, gdy wybieram im

jajka z gniazd. Chocia kto to moe wiedzie? Podczas sprztania szopy natknam si kiedy na gniazdo z siedemdziesicioma jajami, ktre moje stado najwyraniej prbowao przede mn ukry. Po prostu kontrabanda. Czyli wychodzioby na to, e jednak nie do koca si z tym zgadzaj. Tak czy owak - jeli w ktrym momencie nie wyjm jajek z gniazd, prdzej czy pniej si zepsuj i eksploduj pod kurami. Trudno, bd rozdawa jajka znajomym. Ale to nie jajek brakuje mi najbardziej. Uwielbiam maso i sery. Nie cierpi margaryny rolinnej. Margaryn po raz ostatni jadam w latach siedemdziesitych, gdy rodzice zaczli j kupowa w nagym przypywie troski o sylwetk. Jiminy przywioza z Berlina kawaek wegaskiego sera. Na sprbowanie. Robi mi si niedobrze od samego zapachu. Odkrawamy dzielnie po plasterku i wkadamy do ust. Trudno opisa ten smak, w kadym razie z serem ma toto bardzo niewiele wsplnego. - Taki jakby... spod ziemi - stwierdza Jiminy. Wyrzucam wszystko do kosza. Nie mam ochoty na cae to wegaskie arcie. Ale nie chc te odywia si tak jak dotychczas. W ogle ju sama nie wiem, czego chc. Mam niesychane szczcie nalee do niewielkiej grupy ludzi yjcych w kraju, w ktrym mona kupi waciwie wszystko, czego dusza zapragnie. I co? Sama sobie utrudniam ycie, chyba przez wasn gupot. Wstrtnej kanapki z ogrkiem nie mog nawet zastpi owocowym muesli z jogurtem, bo to, co stoi na stole, nie jest przyzwoitym jogurtem, lecz rwnie niejadaln mazi jak jogurt sojowy przywieziony przez Jiminy z Bio Company. Zreszt w biosklepach wcale nie jest atwiej zrobi wegaskie zakupy. Maj wprawdzie troch wicej wegaskich artykuw ni zwyke dyskonty, ale za to jest problem z chlebem i ciastami. Bioproducenci czsto dodaj do wypiekw maso i sodz miodem zamiast cukru, bo to bardziej naturalne. A ja przecie nie okradam ju pszcz. - Skoro nic ci nie pasuje, nastpnym razem to ty robisz zakupy - owiadcza uraona Jiminy. Veni-vidi-vegi to maleki sklepik na berliskim Kreuzbergu. Oprcz wegaskich artykuw spoywczych mona tu kupi wegaskie buty, paski, artykuy gospodarstwa domowego, kosmetyki oraz ksiki o ruchu obrony zwierzt. I koszulki z owieczk, ktra przedstawia si w komiksowym dymku Friend, no food. Robi zakupy, a w tym czasie Jiminy stoi przy stoliku informacyjnym i zaopatruje si w ulotki, broszury i prospekty. Co za ulga, nareszcie nie musz za kadym razem studiowa listy skadnikw - takie zakupy to rozumiem. Wikszo produktw jest bio, na przykad owoce, warzywa i chleb. Na niektrych opakowaniach ciastek nie ma pieczci bio, s za to hebrajskie litery. Weganie mog je te ciastka ze wzgldu na zbieno z ydowskimi reguami ywienia. Prawo

koszernoci, czyli kaszrut, zabrania jednoczesnego jedzenia pokarmw misnych i tych, ktre zawieraj nabia. Poywienie przyrzdzone bez misa i nabiau okrela si mianem parwe. yd, ktry chce napi si wina do posiku zawierajcego produkty mleczne, musi wiedzie, czy wino byo klarowane elatyn. To wana informacja rwnie dla weganina. Wikszoci win, take tych z biosklepw, wanie ze wzgldu na elatyn nie mona zaliczy do produktw wegaskich. Oprcz koszernych, przypominajcych dwupatowce przekadanych ciastek kupuj pastylki czekoladowe, dwa sznycle po wiedesku z biaka pszenicznego, makaron i jeszcze to i owo, z ksik o wegaskim karmieniu kotw wcznie. Jiminy wkada do koszyka jogurt sojowy z jagodami i buraczane smarowido do chleba. Pytam sprzedawc, czy istnieje co takiego jak wegaski chleb. Przecie chleb najczciej i tak jest wegaski. Na plastikowych skrzynkach w supermarkecie, z ktrych wyciga si wypieki szczypcami na zbyt krtkich acuchach, zawsze widnieje informacja o skadnikach. Oprcz sodkich buek, malanych croissantw czy razowych bueczek z ziarnem caa reszta powinna by chyba wegaska. - Tak, ale nie ma cakowitej gwarancji. Nie zawsze podaj wszystkie skadniki. Poza tym nigdy pani nie wie, czy blacha, w ktrej pieczono chleb, nie bya przypadkiem smarowana masem. A tak bywa najczciej. Zakupy nie s tanie - powiedziaabym nawet, e o oczko drosze ni te w biosklepie. I znw wszystko przez sodycze. Sama trzystugramowa paczuszka farbowanych na fioletowo, ciemnozielono i brzowo czekoladowych pastylek, ktre wygldaj jak m&msy dla mionikw gotyckiego rocka, kosztuje 3,85 euro. Do tego koszerne ciastka - 2,69 za opakowanie - i p kilo jogurtu jagodowego za 1,89 euro. Skusiam si te na wegaski pasek za 18,95 euro. Prosty, czarny, z prostoktn klamr. Materia jest lejszy i bardziej elastyczny, ale poza tym do zudzenia przypomina skr, nawet na lewej stronie, i w ogle mucha nie siada. Wegaskie buty te s niczego sobie, mimo moich pocztkowych obaw. Podobne do camperw. Wikszo ma jednak jak na mj gust za bardzo zaokrglone czubki, co nadaje im z lekka rustykalny charakter, lecz wreszcie znajduj szykowne czarne botki o nazwie Chelsea. Niestety nie ma mojego numeru i trzeba go dopiero zamwi. A z Anglii. W drodze powrotnej Jiminy przeglda prospekty organizacji obrony praw zwierzt. - Teraz ju naprawd koniec z wdkowaniem - owiadcza po chwili z rezygnacj w gosie. Wdkowanie zawsze byo jednym z jej ulubionych zaj. owia ryby jak wydra. Okropnie mi przykro, e moja wydra nie moe ju oddawa si swej ulubionej czynnoci. Poza tym ryby, ktre owia Jiminy, wychoway si na wolnoci, zreszt bardzo moliwe, e wrcz zawdziczay swoj egzystencj okupantowi w postaci lokalnego zwizku

wdkarskiego. Jiminy bya jednym z wielu wrogw siejcych wrd ryb popoch i zadajcych im bl, lecz przecie nie zagraaa im bardziej ni inne zwierzta. Czaple z pobliskiego rezerwatu przyrody mog sobie codziennie pochania dowolne iloci ryb, a Jiminy, ktra wdkowaa moe ze dwa razy do roku, nie bdzie moga sobie pozwoli nawet na to. Tylko dlatego, e urzdziam jej taki terror. Odebraam Jiminy rado wdkowania. Nie mam rwnie sposobu, by jej t rado przywrci. Zreszt nie wiem nawet, czybym tego chciaa. Bo jakkolwiek by to sobie tumaczy - wdkarze to dla ryb istny dopust boy. Jiminy ciko wzdycha i obraca w palcach ulotk Gospodarstwa antywyzyskowego. - Przeczytaj na gos - prosz. Jiminy czyta. Gospodarstwo antywyzyskowe wydaje mi si fantastycznym pomysem pomijajc dziwaczn nazw. yj tam zwierzta, ktre ocalono od egzystencji sucej wycznie ludzkiej korzyci. - Opowiadamy si za wegaskim stylem ycia i wystpujemy przeciw szowinizmowi gatunkowemu - czyta Jiminy. - Nie chodzi tylko o to, by ocali od wyzysku kilka pojedynczych osobnikw, naley pooy kres przemocy wobec zwierzt w kadej postaci. Jiminy czyta dalej: - Podkrelamy, e nie chcemy by hospicjum dla zwierzt, gdy byoby to rwnoznaczne z usprawiedliwieniem wyzysku. Opowiadamy si za zajciem

zdecydowanego stanowiska w tej sprawie, a swojej roli nie postrzegamy jako obdarowywania ywych istot askaw jamun. - Na ostatniej stronie pisz, jak mona ich wspiera: Gospodarstwo prowadzimy tylko we dwoje i utrzymujemy je z datkw. Jest jeszcze bardzo zaniedbane i trzeba je dostosowa do potrzeb zwierzt duym nakadem si i kosztw. Konie pilnie potrzebuj utwardzonego wybiegu na zim, trzeba postawi ogrodzenia, naprawi dach stodoy, ktry zawali si w kilku miejscach, a to dopiero pocztek dugiej listy potrzeb. Zwierzta musz te oczywicie dosta codzienn porcj karmy, mie zapewnion opiek weterynaryjn, niektre wymagaj specjalnej pielgnacji kopyt i ap... Naszym celem jest optymalne dostosowanie gospodarstwa do potrzeb zwierzt i podarowanie im ycia wolnego od ogranicze. Moemy to osign tylko dziki pomocy, finansowej lub czynnej, lub wsparciu rzeczowemu. Nie chcielibymy jednak, by pomoc wiadczona yjcym u nas zwierztom suya tylko uspokojeniu Waszego sumienia, jeli do tej pory wyzyskiwalicie zwierzta lub jeli inni robili to na Wasze zlecenie. Pomoc dla naszego gospodarstwa nie moe by traktowana jako zadouczynienie ani usprawiedliwienie niewegaskiego stylu ycia. Chcielibymy zachca ludzi do poszanowania wszystkich zwierzt, ktre nie s ludmi, i ycia w myl zasad weganizmu. - Doskonale - prycham. - Skoro nie chc moich krwawych pienidzy, niech sobie sami

ataj ten swj dach. - Kompletnie nawiedzeni - orzeka Jiminy. - Jakby ywcem wzici z lat osiemdziesitych. No, ale te trudno si z nimi nie zgodzi. Tymczasem Bonzo chyba ju si przyzwyczai do nowej stajni i nie sprawia wraenia autystyka. Wobec mnie nadal zachowuje si tak, jakby widzia mnie po raz pierwszy w yciu. Dziewczyny od koni opowiadaj, e gdy chc zabra go z pastwiska, od nowych przyjaci, za kadym razem si wyrywa. Dlatego teraz bdzie zostawa rano w boksie, dopki nie nauczy si zachowywa przyzwoicie. Liczyam na to, e w stadninie problem jego uporu zostanie rozwizany, lecz najwyraniej musz si pogodzi z tym, e mu z natury robi tylko to, na co ma ochot. Chocia Bonzo zrobi ju podobno niemae postpy. Przyjechaam zobaczy, jak sobie radzi. Zakadaj mu czarn wodz23 - to pas, ktry mocuje si po obu stronach sioda, przeciga przez kka wdzidowe i jeszcze raz przypina przy siodle. Suy do trzymania gowy zwierzcia w pozycji obnionej. Gdy widz, jak Bonzo pochyla swj wielki eb, robi mi si niewyranie. Przez chwil zastanawiam si, czy nie powinnam przypadkiem wkroczy do akcji i zabra go z powrotem do domu. Lecz dziewczyna, ktra ma go ujeda, obchodzi si z nim bardzo yczliwie, a Bonzo pozwala si jej zaprowadzi do hali. To dobry znak, bo gdy Bonzo czego nie chce, po prostu stoi w miejscu jak wryty i adna sia nie zmusi go do zrobienia nawet kroku. Na szczcie lekcja, podczas ktrej mj podopieczny biega w koo gorczkowym kusem, zataczajc si jak po kilku gbszych, trwa tylko kwadrans. - Jeszcze nie jest do koca wywaony - mwi dziewczyna od koni, luzujc wodz. Bonzo jest cay mokry, z klatki piersiowej kapie mu spieniony pot. Nawet uszy ma wilgotne. Ale reaguje na pochway. Wrcz uwielbia, gdy si go chwali. Nic nie mog na to poradzi, ale hodowla koni i zwizane z ni czynnoci suce podporzdkowaniu zwierzcia - cae to przywizywanie, zamykanie w stajni, ujarzmianie, znaczenie czy kastracja - przypominaj mi czasem do zudzenia praktyki z czasw niewolnictwa. Gwnym problemem dzisiejszego konia trzymanego w celach czysto rekreacyjnych jest zapewne nie tyle ze traktowanie, ile nuda, ale to oczywicie nie przypadek, e buty do konnej jazdy, szpicruty i obita nitami skra nale do elaznego repertuaru akcesoriw cieszcych si niesabnc popularnoci w krgach sadomasochistycznych. Pies to co innego. Mie psa to jakby sprawowa kuratel nad przyjacielem, ktrego potrzebom nie moemy wprawdzie do koca sprosta, ale zawsze przyjacielem. Na miar swoich moliwoci staram si uprzyjemnia ycie rwnie koniowi,

muowi i olikowi, lecz w ostatecznym rozrachunku mog by dla nich najwyej kim w rodzaju yczliwego dozorcy wiziennego. Pijemy herbat. Jiminy wstaje i idzie do spiarni po kandyzowany cukier. Nagle krzyk. - Chod tu szybko! - krzyczy. - Wszdzie s mrwki. No chod, sama zobacz. Id za ni do spiarni. - O, tutaj! Wychodz z dziury w cianie i wdruj pod rega, tam gdzie zawsze jest nakruszone. Bior ciastko z lecego na pce opakowania. Te koszerne wypieki to po prostu niebo w gbie. Wyglda na to, e jednak da si wyprodukowa ciastka przekadane czekolad bez uycia mleka. Te z biaym nadzieniem s jeszcze lepsze. - O nie! - woa Jiminy. - Spjrz tylko... No popatrz... No nie, one s chyba nawet w twojej sypialni... Szlak mrwczej karawany biegnie pod moim kiem, wzdu ciany i znika w azience. Na koszu na brudn bielizn le dinsy, ktre zdjam dzi rano po tym, jak na podwrzu zaskoczya mnie ulewa. Jiminy ostronie podnosi jedn z mokrych nogawek - setki przestraszonych mrwek rozbiegaj si gorczkowo na wszystkie strony. - Mam zwizane rce - usprawiedliwiam si z min niewinitka i krusz ciastkiem na podog, midzy mrwki. - Jestem wegank. - W takim razie sama zrobi z nimi porzdek - prycha Jiminy. - Kupi trutk. Inaczej zer ci nawet belki. Wzruszam ramionami. Jeli naprawd musi by taka okrutna... Mrwki s czci przyrody, tak samo jak Jiminy - kime jestem, by wchodzi im w parad? Pierwsz kolumn ostronie zmiatam na szufelk i wypuszczam na tyach ogrodu. Gdy wracam, nasza kawa zdya ju wystygn. Jiminy nalewa wieej i miesza yeczk z nieskrywan irytacj. Ten jej wieczny problem ze mietank. Nie wiem nawet, co za pyn zwarzy si tym razem w jej filiance - mleko owsiane, sojowe czy ryowe. - Nie martw si, na pewno uda nam si znale co dobrego - pocieszam. - W kocu mleko sojowe i zwyke a tak bardzo si od siebie nie rni. Wegaski jogurt jagodowy te smakowa zupenie jak prawdziwy. Nie poczuam adnej rnicy. - A ja tak - zrzdzi Jiminy i odsuwa od siebie filiank. - Ja poczuam rnic. Ale to jest jeszcze do zniesienia. Nie wiem tylko, czy zdoam przyzwyczai si do mietanki sojowej. Herbata fryzyjska z cukrem i prawdziw mietank to mj prywatny rytua. Rozumiesz, kultura, tosamo, takie tam sprawy.

- Odwoywanie si do wspczucia i rozumu przed kadym posikiem te moe si sta szlachetnym rytuaem - pocieszam. Jiminy wzdycha.

9 Czerwiec - bardziej wegaski

Ta droga nie bdzie atwa, wska bdzie i kamienista.

Xavier Naidoo Zadanie: Bez zmian. Poza tym musz sobie wreszcie sprawi wegask portmonetk. Odkd robimy zakupy w wegaskim sklepie, jemy krlewskie niadania. Chleb jest pierwsza klasa, znalazymy te dobry majonez, a z pomidorami, szczypiorkiem przyprawione pieprzem i sol - wszystko smakuje wymienicie. Poza tym buraczane smarowido do chleba okazao si prawdziw sensacj. Nazwa Buraczana pasta Vega - fit brzmi wprawdzie okropnie i jestem pewna, e w innych okolicznociach nie tknabym tego produktu. Nie wiedzc zreszt, ile trac. Ale czasem naprawd brakuje mi sera. No dobrze, wiem, e moja dotychczasowa dieta pozostawiaa wiele do yczenia, ale czy naprawd musz na zawsze poegna si ze wspania dojrza goud? Nigdy wicej masa, czekolady penomlecznej ani jogurtu winiowego? A gdyby tak je to wszystko tylko bardzo, bardzo rzadko i robi zakupy wycznie w biosklepach? Po drodze do krowiego domu starcw przychodzi mi do gowy, e byoby mio, gdybym wzia z sob jaki prezent. Zajedam wic jeszcze pod ksigarni w Strausbergu. - Czy maj pastwo co o prawach zwierzt? - pytam. - O prawach zwierzt? - Sprzedawczyni patrzy na mnie zdziwiona. - Tak, co o masowej hodowli. O tym, jak traktujemy zwierzta. Byle nie literatur fachow. To ma by prezent dla pary wegan. Pewnie wszystko ju na ten temat wiedz, ale moe znalazoby si co z filozofii, jaka powie na ten temat... Na przykad krymina? Z drugiego pomieszczenia wychodzi wacicielka. - Mamy co o zwierztach? - Szukam jakiej krytycznej ksiki o tym, jak obchodzimy si ze zwierztami wyjaniam. - Ale wolaabym raczej powie ni literatur fachow. Coetzee, czy jak to si tam wymawia, co takiego napisa. Elizabeth Costello. Macie to? - W tej chwili nie, ale moemy zamwi. - Potrzebuj czego na ju. To ma by prezent.

Nagle kieszonkowymi.

wacicielka

rozpogadza

si

i podchodzi

do

regau

z wydaniami

- Mamy Rozkosze Emmy! Urocze! To o pewnej wieniaczce, ktra jest wyjtkowo dobra dla zwierzt. Nawet podczas uboju. Zawsze gdy musi ktre zarn, bierze je najpierw na kolana i gaszcze... Wacicielka rozrzewnia si na myl o tym, jak uroczo Emma zabiera si do zabijania. Robi mi si niedobrze. - Nieee - odpowiadam. - To odpada. Ludzie, dla ktrych szukam prezentu, s przeciwni zabijaniu zwierzt. - Jak to przeciwni? - Moja rozmwczyni patrzy na mnie z tak konsternacj, wrcz odraz, jakbym domagaa si poradnika dla amatorw perwersji seksualnych. - Ale przecie jedz miso? - Nieee - odpowiadam. - Nie jedz. - Jak to? W ogle nie jedz misa? Kobiety wymieniaj spojrzenia. - Wie pani co? Chyba wezm co cakiem innego - mwi. - Jest moe ksika tego prawnika, von Schiracha? Z nieskrywan ulg wacicielka wyjmuje z regau przy kasie tom w biaej okadce. - Wina. O to pani chodzi, prawda? Zapakowa na prezent? - Ale oczywicie - kiwam gow - prosz zapakowa. Gospodarstwo Butenland znajduje si w pnocnych Niemczech, na pnoc od Nordenham. Std jest ju bardzo blisko do wybrzea Morza Pnocnego. Wjedam na zaronit boczn drog, ktra odbija od szosy w mao widocznym miejscu. Zwisajce nisko gazie ocieraj si o dach samochodu. Wreszcie docieram do szerokiej bramy. To, co zastaj po drugiej stronie, wyglda jak sielski obrazek na nalepce opakowania jaj klasy zero. Malownicze gospodarstwo skpane w promieniach soca, ciany z czerwonej cegy, drewniane, pomalowane na niebiesko drzwi. Po podwrzu spaceruj grupami nienobiae kury, kadej grupie dumnie przewodzi kogut. W trawie ley duy pies i w zamyleniu przyglda si kurom. Za t bram koczy si system wartoci spoeczestwa, dla ktrego zwierzta s rodkami produkcji i biologicznymi maszynami, poddanymi zasadzie wydajnego funkcjonowania. W gospodarstwie Butenland zwierzt si nie zarzyna, nie doi ani nie tuczy. Ju bardziej prawdopodobne jest to, e winia, ktra trafi tu z nadwag, zostanie poddana diecie odchudzajcej. Krowy le na pastwisku, uj traw i nie daj ani kropli mleka.

- Wikszo ludzi z miasta myli, e krowy produkuj mleko non stop - mwi Jan Gerdes, drapic pod brod czarno-bia suk o imieniu Trine. Stoimy na podwrzu, wok nas zwierzta, a nad nami bezkresne pnocnoniemieckie niebo. Wiatr ma lekki posmak soli. Powtarzam im: nie ma takiego zwierzcia jak krowa mleczna, jest po prostu krowa. Jak wszystkie ssaki, daje mleko wycznie po urodzeniu potomstwa i tylko po to, by je wykarmi. Tyle e ciel po urodzeniu zazwyczaj nie dostaje ani kropli matczynego mleka. Najczciej - gwoli cisoci dodajmy, e w biogospodarstwach wcale nie dzieje si inaczej ni w hodowlach tradycyjnych - zaraz po urodzeniu mode zostaj oddzielone od matki. Czasami krowa i ciel nie zd si nawet obwcha. Matka nie moe obliza swojego dziecka, ani nawet cho raz go nakarmi. Ze zdrowotnego punktu widzenia to mocno wtpliwa praktyka, poniewa tylko mleko matki zawiera istotn dla rozwoju modego ssaka siar. Hodowcy byda podejmuj jednak to ryzyko, poniewa cielta niedugo po urodzeniu i tak s zarzynane. W najlepszym razie hodowcy doj krow i karmi ciel jej mlekiem osobno, z butelki. eby nie wysuchiwa zwierzcych lamentw. Jan Gerdes dobrze wie, o czym mwi. Swego czasu sam hodowa krowy. Wwczas Butenland byo jeszcze gospodarstwem Demeter, produkowali nawet ser. - Robilimy cakiem przyzwoit goud - dodaje rzeczowo Jan Gerdes. Po urodzeniu ciel zostawao z matk przez dwa tygodnie. Gdy je oddzielano, zaniepokojona krowa zaczynaa rycze w poszukiwaniu dziecka, a ciel, syszc j, odrykiwao. Potem z kolei woao ciel, a krowa odpowiadaa. Te nawoywania byo sycha nawet w domu. Do pnej nocy. - Czy krowa cierpi rwnie wtedy, gdy odbiera jej si mode zaraz po urodzeniu? - Wtedy cierpi w milczeniu - mwi Jan. Bo jake woa kogo, kogo si nawet nie zna? Beate, moja ssiadka, przez dugi czas pracowaa w gospodarstwie, gdzie byy krowy mleczne - i twierdzi, e krowy, ktrym odbiera si cielta, wcale nie cierpi. Ale nawet jeli krowa rzeczywicie nie odczuwa adnej straty, to przecie pozostaje jeszcze opuszczone, wystraszone ciel. Kady nowo narodzony ssak jest zdany na matczyn opiek. W normalnych okolicznociach to od niej zaley jego ycie. I pozostaje jeszcze krowa, ktra rok w rok znosi trudy, ryzyko i ble ciy bez adnej nagrody w postaci radoci z wydania na wiat dziecka. - Nie mogem ju cierpie, e traktuje si krowy jak maszyny - opowiada Jan Gerdes. - Nie mogem znie, e cielta rodz si tylko po to, by umrze, albo - jak ich matki - sta si automatami do produkcji mleka. - A gdyby tak zostawi ciel przy matce i doi tylko to, co zostao po jego

nakarmieniu? - zastanawiam si gono. - To chyba powinno wystarczy. Wedug oblicze Jana mj superpomys kosztowaby rolnikw trzy euro dziennie wicej za krow, w zalenoci od aktualnej ceny mleka. Zamy - licz dalej sama - e kto ma dwiecie krw, co w dzisiejszych czasach wcale nie jest rzadkoci. Wychodzi na to, e jeli cielta piyby mleko przez trzydzieci dni w miesicu, rolnik traciby na tym, bagatela, osiemnacie tysicy euro. Miesicznie. - Nie a tyle - poprawia Jan. - Krowy nie daj przecie mleka na okrgo. Ale nawet waciciel gospodarstwa rodzinnego, ktry posiada trzydzieci sztuk byda powiedzmy, e dwadziecia z nich akurat daje mleko - musiaby zrezygnowa z tysica omiuset euro w miesicu. Nie znam rolnika gotowego do takich wyrzecze. Ale nie mog si przecie tak szybko podda. - Gdyby rolnicy zdecydowali si sprzedawa mniej mleka krowiego - powiedzmy o jedn trzeci, wystarczyoby po prostu podwyszy cen mleka o trzydzieci procent. A gdyby uregulowa to prawnie? yjemy w cywilizowanym kraju, ktry nie toleruje mczenia zwierzt, i dlatego od dzi mleko kosztuje o trzydzieci procent wicej, koniec kropka. Tylko hipotetycznie... - Tak, ale nie zmienia to faktu, e nadal postpowaaby wbrew woli zwierzcia. Krowa wcale nie daje mleka dobrowolnie. A ciel te nie pije rwnomiernie ze wszystkich czterech djek, lecz oprnia je kolejno, jedn po drugiej. Podczanie dojarki do pustych djek sprawia krowom bl. Poza tym nadmierna produkcja mleka jest dla nich niezdrowa. Wszystkie nasze krowy, ktre byy wczeniej hodowane na fermach mlecznych, maj problemy ze zdrowiem, zapalenia bioder i staww albo zaburzenia przemiany materii. Tak zwane krowy mleczne w hodowlach masowych zarzynane s ju po dwch lub trzech ciach i nie doywaj wieku, w ktrym mona by zdiagnozowa szkody porednie. Wyglda na to, e ju nigdy nie bd moga z czystym sumieniem zje nawet kawaka sera. - Ale jest przecie taki dobry wegaski odpowiednik sera - mwi Karin Mck, partnerka Jana Gerdesa. Siedzimy na dworze i pijemy herbat. - O nie, daj spokj - krzywi si. - Obrzydliwo. - A jakiego prbowaa? Znasz No-Muh? Idzie do domu po kawaek No-Muh. Biay pies i jego mniejszy kolega podchodz do stou i kad si w jego cieniu. Para gsi mija nas dostojnym krokiem, sprawdzajc przy okazji zawarto misek z pokarmem. Ksi Lui, winka miniaturka, ktra z trudem znosi sytuacj, gdy nie jest w centrum uwagi, wyciska brudnym nosem piecztk na mojej

nogawce. Pytam Jana, jak doszo do tego, e uzna hodowl krw mlecznych za wyzysk. - Waciwie od samego pocztku le si z tym czuem. Poza tym mielimy praktykantw, a niektrzy z nich wcale nie jedli misa. Drapi po grzbiecie wink Lui, a Jan opowiada o pewnej praktykantce, ktra na wie o zbliajcym si uboju zacza rozdzierajco paka. Prosz, tylko nie ta krowa, jeszcze nie teraz, bagaa. Jan pozosta nieugity - w kocu w gospodarstwie ubj zwierzt naley do repertuaru codziennych zaj. Wieczorem w przeddzie uboju praktykantka posza do obory i przez dwie godziny wygrywaa krowie melodie na flecie. Nazajutrz towarzyszya jej w drodze do rzenika, ktry mieszka w ssiedniej wsi, i graa, gdy ten przystawia krowie do czoa bolec. - Strasznie mi byo gupio - opowiada Jan. - Ale rzenikowi wcale to nie przeszkadzao. Powiedzia potem nawet: Ach, sodka bya ta maa. To dowiadczenie rzecz jasna nie przyczynio si do zmniejszenia dyskomfortu Jana Gerdesa. ona nie moga go zrozumie. Nie zdawaa sobie sprawy, e razio go, gdy tu po uboju biega do rzenika z przekrojon na p buk, smarowaa j pierwsz, jeszcze ciep metk i wracaa do domu, ujc z zadowoleniem. Dzieci te nie wykazyway zrozumienia dla jego sentymentw. I tak pewnego dnia ona si wyprowadzia, zabraa dzieci, a on zosta na gospodarstwie sam. Chcia ju tylko jednego - eby ten koszmar wreszcie si skoczy. Mia jeszcze czternacie krw, postanowi odda je do rzenika i raz na zawsze skoczy z rolnictwem. Wtedy pozna Karin Mck. I to wanie ona wpada na tyle interesujcy, co zaskakujcy w swojej prostocie pomys: a gdyby tak zatrzyma to pikne gospodarstwo wraz z ca menaeri? Wystarczy przecie tylko zerwa z wyzyskiem. Odtd na pastwisku pas si woy i krowy, i adnego zwierzcia si nie doi ani nie zarzyna. Gospodarstwo zostao przeksztacone w fundacj na rzecz ochrony zwierzt, ktra utrzymuje si z datkw i wirtualnych adopcji krw. Za porednictwem towarzystwa ochrony zwierzt do czternastu krw z byej hodowli Jana doczyo drugie tyle. - Kamie spad mi z serca. Po raz pierwszy mogem podczas karmienia patrze buhajom w oczy bez poczucia winy. Ju nie musiaem ich zarzyna. - No dobrze. Ale pomijajc rozstanie z matk, twoim byczkom wcale nie dziao si u ciebie najgorzej - mwi. - Kademu z nich podarowae dwa, trzy lata, a to i tak wicej ni przecitna dugo ycia na wolnoci. Chyba moge patrze im w oczy z czystym sumieniem. Jan w zamyleniu krci gow. - Nie. Nie mogem.

Karin wraca z wegaskim serem i odkrawa mi o wiele za duy plaster. Gospodarze te bior po sporym kawaku i jedz z widoczn przyjemnoci. Odgryzam odrobink z brzegu i memam bez przekonania. To prawda, w smaku moe i przypomina ser, ale nie taki, na ktry byabym gotowa wyda cho centa. - Zamwilimy go przez internet - opowiada Karin. - Sporo firm oferuje teraz wegask ywno. Wszystko, na co tylko przyjdzie ci ochota. W sieci mona te znale listy wegaskich produktw dostpnych w zwykych supermarketach. Rozpieramy si wygodnie na krzesach i wystawiamy twarze do soca. W kwiatowej rabatce ley winka Lui i raczy si przywiezion przeze mnie ksik, z ozdobnym papierem do pakowania prezentw wcznie. Po wizycie w Butjadingen jad do Hamburga, gdzie moi przyjaciele Angela i Friedemann organizuj w swoim przydomowym ogrodzie doroczne zawody w strzelaniu gola z rzutu karnego. Tym razem konkurs odbywa si tu przed rozpoczciem mistrzostw wiata w pice nonej. Konkurencja przebiega na zasadach postpowania wykluczajcego. Kady przeciwko kademu. Zwycizca otrzymuje puchar. Dzieciom do lat dwunastu i kobietom wolno skrci odlego od bramki o dwa metry. Jiminy wpada w sza, gdy jej o tym opowiedziaam. - Poniajce! Upokarzajce! Na twoim miejscu wcale nie braabym w tym udziau! Tylko e Jiminy gra w nog cakiem niele. Ja tam nie mam nic przeciwko dwm ulgowym metrom. Przyda mi si kady awanta. Jest te grill. Jakeby inaczej. Dlaczego mistrzostwom w pice nonej musi nieodmiennie towarzyszy rytua grillowania? Lodwki z mroonkami w supermarketach wprost pkaj w szwach od szaszykw i zwinitych w limaki kiebasek grillowych. Czyby objaw mylenia magicznego? Podobno amerykascy astronauci jedli miso przed kadym lotem w kosmos. Czy szanse na zdobycie tytuu mistrza wiata s wprost proporcjonalne do liczby zabitych zwierzt? Jeli tak, to tym razem zwycistwo mamy w kieszeni. Wysaam Angeli i Friedemannowi ulotki o masowej hodowli zwierzt i wystawiajc nasz przyja na prb, zadaam wegaskiego grilla. Niestety w gospodarstwie Butenland kompletnie straciam poczucie czasu i na grilla przyjechaam z kolosalnym spnieniem. Wielkie arcie misa ju dawno si skoczyo. Nalepki wzywajce do obrony praw zwierzt mog sobie najwyej ponakleja na obudowie wystygego grilla. Przedstawiaj wini na czarnym tle, a napis pod spodem gosi: Moje miso naley do mnie. Jeli koniecznie musisz je miso, ugry si w dup. No dobrze, mnie to te niespecjalnie mieszy. Obok grilla le dwie kiebaski tofu w hermetycznym opakowaniu. Pewnie kupili je dla mnie. Specjalne jedzenie

dla osb z zaburzeniami ywienia. Przegapiam te konkurs w strzelaniu gola. Wygraa kobieta, jak w zeszym roku, w dodatku jedna z modszych. Faceci si bocz. Przez wiele lat jednogonie i wspaniaomylnie przyznawali kobietom bonus w postaci dwch metrw, a teraz nagle zaczynaj protestowa przeciwko faworyzowaniu pci eskiej. e to niby nie do koca fair. - Ale przecie o to wanie chodzi - przekonuj. - Dlatego dalicie kobietom fory. Chyba e chcielicie zmniejszy dopuszczaln odlego akurat na tyle, by nie dao to adnego efektu? - Pewnie popierasz te parytety dla kobiet w parlamencie, co? - Jasne - odpowiadam. - A co mam popiera? Bezrobocie kobiet i rytualne obrzezanie dziewczynek? Obok nas przebiega dzieciak, ktremu udao si dorwa ostatni kiebask. Wgryza si w ni, a sok pryska na wszystkie strony. Ssiedzi z domku obok siedz pod ogrodowym namiotem. Dama w pastelach rozdziera zbami trzyman w rce nog kurczaka, ktry jeszcze niedawno depta po ekskrementach zalegajcych na pododze tuczarni. Zamykam na chwil oczy i gdy znw je otwieram, dosownie widz, jak wszyscy brodz we krwi. Jucha skapuje im z kcikw ust, spywa po rkach, a oni siedz i jedz jak gdyby nigdy nic. Nie ma rady, znowu wchodz w rol upierdliwej znajomej, ktra zawsze musi by w centrum uwagi, i opowiadam o pododze szczelinowej, kastracji bez znieczulenia, okulaych kurach z komi rosncymi szybciej ni minie ng, krowach, ktre po oguszeniu budz si, kiedy ju wisz na tamie rzeniczej gowami w d, o cierpieniu i mierci caych legionw zwierzt. Nic na to nie poradz, nie umiem inaczej. Wiem, e nie powinno si poucza innych - tylko si wtedy obruszaj - ale te okruciestwa woaj o pomst do nieba! Przecie nikt nie moe tego chcie. Ludzie na pewno przestan je to okropne miso - wystarczy im tylko powiedzie, skd pochodzi. Inken, Konrad i Jrg-Uwe suchaj moich wywodw z zatroskanymi minami. - Masz racj, w zasadzie masz racj... - Ale kurczaczek z rona z chrupic skrk jest taki dobry... - mwi, zacierajc rce Helmut, mj byy, po czym zaraz si odwraca, by przypadkiem nie usysze, co na to odpowiem. Jak to si dzieje, e tylu skdind sympatycznych i inteligentnych facetw w sprawie misoernoci wykazuje tak mao logiki i rozsdku? I dlaczego ludzie, ktrzy zdolni s przecie do zrnicowanej i krytycznej oceny wiata, w tak egzystencjalnej kwestii jak jedzenie ani na jot nie zmieniaj przekona przejtych od rodzicw? Niektrzy sprawiaj

wraenie, jakby wrcz szczycili si tym, e jedz miso. Jakby kupowanie bez udziau rozumu i pozbawiona skrupuw konsumpcja stanowiy dla nich powd do dumy. - Jak mylisz, czy wolno psu komu imprezowy nastrj i beztrosk przyjemno posiku tylko dlatego, e jego niewiedza i obojtno przygotowuj grunt pod przemoc i okruciestwo?! - wrzeszcz za Helmutem, ktry zdy si oddali na bezpieczn odlego. Helmut majstruje przy swoim iPhonie. Gdy do niego podchodz, nie raczy nawet na mnie spojrze. - Czy wiesz, e twj iPhone zosta wyprodukowany w Chinach, w fabryce, ktrej pracownicy otrzymuj tak niskie wynagrodzenie, e co jaki czas ktry z nich z rozpaczy popenia samobjstwo? Helmut niewzruszenie obrabia ekran swojego szpanerskiego gadetu. - Popeniaj samobjstwa, bo sto dolarw miesicznie nie starcza im na utrzymanie cign. - A wiesz, co zrobio kierownictwo firmy? Poczynio trzy kroki. Po pierwsze, kady wieo zatrudniony musi teraz podpisa umow, w ktrej zobowie si, e nie odbierze sobie ycia. Helmut odrywa wzrok od iPhonea i wybucha miechem. - Po drugie, na wszystkich klatkach schodowych zamocowano siatki, a po trzecie, rzeczywicie podwyszono pace. O cae trzydzieci dolarw. - Podobnie jest w przypadku produkcji kadego innego urzdzenia technicznego odpowiada ze spokojem Helmut. Pewnie ma racj. Gdy skandal staje si czci naszej codziennoci, pojawia si pokusa, by nie zwraca na niego uwagi. Tak naprawd znaczy to jednak, e cay nasz styl ycia to jeden wielki skandal i jest w nim co z gruntu niestosownego. Bonzo wrci do domu. Ko Torino i olik Pepe wybiegaj mu na powitanie, szalejc z radoci, lecz mu ignoruje dawnych towarzyszy. Drepcze tylko wzdu potu i wydaje z siebie krtkie, tskne zawodzenia. Najwyraniej brakuje mu nowych przyjaci ze stadniny. Ale ju nastpnego dnia zachowuje si, jakby nigdy si std nie rusza. Poznaje nawet mnie i przepycha si przed Pepe, by to jemu przypada pierwsza porcja drapania. Niestety oprcz Bonza wrciy te komary. W caej Brandenburgii zrobio si okropnie gorco. Francj zalewaj masy wody przypominajce potop i zamieniaj ulice w rwce potoki, a w moim ogrodzie gliniasta zazwyczaj ziemia wysycha na wir. W trawie le dwa martwe krety. - Jak to byo? Co przepowiadaa? - pytam Jiminy. - Gdy w maju pada, cay rok mokry? Tu przed moim domem jest zamulona sadzawka, w ktrej woda siga ledwie do

kolan. Z kadym dniem sadzawka coraz bardziej przypomina zbiornik wstrtnej brei, a jej tafla nabiera niezdrowego, czerwonofioletowego poysku. Istna wylgarnia insektw-krwiopijcw. Na koniu i muach pas si chmary kuczmanw24. Miaam z nimi utrapienie ju w zeszym roku, wic na wszelki wypadek zaopatrzyam swoje zwierzta w derki przeciwko owadom. Taka derka to co w rodzaju burki - odsania tylko nos i doln cz ng. Co rano zakadam je koniowi i muom, zapinam dwanacie sprzczek i sze karabinkw, zakadam kademu zwierzciu przez dugie uszy ochraniacz na pysk, a nastpnie zabezpieczam cao dziesicioma zapiciami na rzepy wok gowy i szyi. Po tygodniu chmary kuczmanw jakby si przerzedzaj, lecz za to nadcigaj posiki w postaci maych, czarnych chrabszczy, ktre wpezaj pod ochraniacze. Gdy zdejmuj derk z Torina, okazuje si, e ma ca klatk piersiow w spuchnitych prgach. Tam, gdzie sier jest szczeglnie delikatna, chrabszcze wgryzy si w jego skr i siedzc w rzdku, ss sodk krew. Torino jest bliski rozpaczy. Chciaabym woy go do ciemnego, chodnego i nieprzepuszczajcego zbyt wiele wiata boksu, ktry czyby w sobie wszystkie cechy hodowli powszechnie uznawanej za niezgodn z potrzebami zwierzt. C by to bya za ulga! Niestety nie mam niczego podobnego. Jedyn ochron jest plastikowa zasonka przy wejciu do stajni. Po chrabszczach nadcigaj tuste, szarobrzowe bki bydlce, wyjtkowo imponujce okazy, o dach tak grubych, e gdy ukuj, myli si, e to zastrzyk. Siadaj we wszystkich niechronionych derk miejscach, czyli na chrapach i nogach. Moe i jestem wegank, lecz nie mog si temu bezczynnie przyglda. Rozgniatam kadego, ktry ma czelno usi na moim mule. Ale najwiksz nienawici paam do gzw. To wielkie, owosione bestie, bzyczce tak gono, jakby byy zrobione z blachy i wyposaone w ma bateri. Gzy nie ksaj koni, lecz robi co znacznie gorszego - skadaj jajeczka na ich brzuchu lub nogach. Gdy ko te miejsca polie, larwy gzw zagniedaj si w jego jamie gbowej, przeeraj si przez jzyk i luzwk i jako czerwie wdruj do ukadu pokarmowego, by tam przemieszcza si dalej przez odek i jelita, ssc krew ywiciela. Wydalane s dopiero po kilku miesicach. Inne z kolei w locie wtryskuj jaja wprost do nozdrzy zwierzcia. Larwy gza bydlcego przewiercaj si krowie przez skr i wdruj przez szpik kostny i tkank podskrn, by wreszcie wydry sobie drog na zewntrz na jej grzbiecie. Gzy s najczciej wyspecjalizowane do pasoytowania na ywicielu okrelonego gatunku, lecz bywaj wyjtki. Na YouTube mona zobaczy, jak pewien mody czowiek wycina swojej dziewczynie tust larw gza, ktra zagniedzia si w skrze jej gowy. Wcale nie musz zabija gzw ani bkw. Mogabym je wyapa i zamkn w soiku po demie. Przecie atwo je zapa. Pod wieczr wyniosabym je daleko do lasu, jak ostatnio

zaskroca. Ochroniabym wwczas konia i muy - bez plamy na swoim wegaskim honorze. Tylko e akurat w tym przypadku odczuwam niepohamowan ch, by dopuci si zego uczynku. Nie mog pozwoli, by taki deportowany giez lata sobie po lesie z beztroskim bzyczeniem i atakowa jelenie czy inne biedne zwierzta. Trudno, jestem wicie przekonana, e wiat byby lepszy bez tego paskudztwa. Gzy zostay stworzone z czystej zoliwoci. Doskonale rozumiem, e po prostu zaspokajaj gd. Robi swoje, nie maj wyboru. Nie uwaam ich zreszt za istoty poledniego gatunku. Kto wie, moe taki giez naprawd spenia si w tym, co robi, a jego ycie pod pewnymi wzgldami wanie z tego powodu zasuguje na ochron, a nawet - kt ma prawo to ocenia - jest bardziej wartociowe ni egzystencja cokolwiek marudnych i cieszcych si raczej ograniczon swobod stworze, jakimi s moje zwierzta i ja sama. Moe to w ogle jest sposb na ycie: spdzi wikszo ycia na dreniu korytarzykw w ciele ywiciela i paaszowaniu w lepej ekstazie jego tkanki tuszczowej, szpiku kostnego i luzwki? Moe larwa gza cieszy si przy tym niewysowionym poczuciem bezpieczestwa i wewntrznym zadowoleniem, o ktrych nam podobni mog tylko pomarzy? Ale nawet gdyby tak byo, mam to gdzie. Nie cierpi bestii. Drcz zwierzta, ktre kocham, a tego im nie daruj. Dalej wic rozgniatam bki koskie i gzy, a krew spywa mi z palcw. Po czym jad na zakupy do supermarketu i odmawiam sobie kupna paczki pokrytych warstw pszczelego wosku lukrecjowych limakw Haribo. O nie! Nie, nie i jeszcze raz nie! Odbieranie pszczoom wosku to zbrodnia, do ktrej za adne skarby nie chc przykada rki. W poowie czerwca przychodzi wiadomo od fundacji filmowej z Hamburga. Jiminy wchodzi do kuchni z listem w chwili, gdy wanie wybieram si po wegaskie kebaby na obiad. Zawracam w drzwiach i siadamy przy stole. Przyjacika otwiera kopert. Chodzi o dotacj na film, do ktrego napisaam scenariusz. Jiminy ma go reyserowa. - Musz nas wesprze - zaklinam. - Akcja toczy si w Hamburgu, a ja przecie stamtd pochodz. To chyba wystarczajcy powd? Jiminy przebiega wzrokiem po linijkach listu. Kocury Simbo i Freddy z brzkiem przesuwaj swoje miski po kuchennych pytkach. Jedz tak, by bro Boe nie tkn wegaskiej karmy, ktrej domieszaam im do jedzenia. Jiminy odkada list i krci gow. A tak bardzo liczyymy na te pienidze. - Pjd skosi trawnik - mwi ponuro przyjacika. - A ja skocz po kebaby. Pan w budce z jedzeniem w Neuhardenbergu przyrzdza wegaskie kebaby specjalnie dla nas. Skadaj si z gorcej pity, saaty i ostrego czerwonego sosu z plastikowej butelki,

ktrego skad dokadnie wczeniej przestudiowaam. Przemiy pan ani razu nie spyta nas o powd tego specjalnego yczenia. - Dobra. Ale dla mnie tym razem z sosem zioowym - mwi Jiminy. Posyam jej pytajce spojrzenie. - I serem owczym - dorzuca. W normalnych okolicznociach jako weganka na pewno nie przyjabym takiego zamwienia, lecz po pierwsze, Jiminy naprawd wyglda na podaman, negatywna odpowied fundacji zawioda j chyba jeszcze bardziej ni mnie, a po drugie, odczuwam cich satysfakcj, e nareszcie mog odnie nad ni moralne zwycistwo. Dobrze wic, dla Jiminy kebab z sosem zioowym i serem owczym. Jak mwi Pismo, popchnijmy tego, komu nogi si chwiej25. Ja za to jak dotd radz sobie cakiem niele, cho czasem zdarzaj mi si jeszcze drobne wpadki. Skrzany breloczek do volvo z salonu samochodowego wymieniam na filcowy gadet w ksztacie muchomora. Dopiero po jakim czasie owiecio mnie, e filc robi si z weny, zastpiam wic grzybka zielonym serduszkiem z tworzywa sztucznego. Nadal pi pod star pierzyn, za to zupenie zmieniam swoj garderob. Zatrzymaam tylko kozaki Blundstone. Dziki internetowym listom wegaskich produktw do dobrze orientuj si w tym, co wolno mi kupowa, a e nie jest tego specjalnie duo, zakupy w supermarkecie zaatwiam teraz w pi minut. Owoce, warzywa, ry, makaron, sos do makaronu i tabliczka marcepanowej czekolady Ritter Sport. Marcepanowa Ritter Sport to klasyczna czekolada wegaska. Z pocztku mylaam, e nie wolno mi jej je, bo na opakowaniu jest informacja moe zawiera ladowe iloci mleka. Lecz w wegaskim sklepie wyjaniono mi, e po prostu przechodzi przez te same mieszada co czekolada penomleczna. Na ktr mam oczywicie znacznie wiksz ochot. Ta jednak nie wchodzi w gr - mog je tylko niektre rodzaje gorzkiej. Kto, kto absolutnie nie potrafi zrezygnowa z czekolady penomlecznej czyli na przykad ja - moe sobie kupi tak z mlekiem ryowym. Tabliczka kosztuje od 2,29 do 2,99 euro i smakuje do dziwnie, lecz bez wtpienia przypomina czekolad. Cho moe bardziej lody czekoladowe. Jeli nadal bd kupowa te same tuczce produkty co dawniej, tyle e w wersji wegaskiej, moje wydatki na jedzenie nie podwoj si, lecz potroj. Poza tym czekolada z mlekiem ryowym ma dobre sto kalorii wicej ni zwyka. Dziwna rzecz, sdziam, e dieta wegaska pomoe mi zrzuci par kilo. Tymczasem nic z tego. Co gorsza, talenty kulinarne Jiminy wcale nie uatwiaj mi zadania. Nasz przykadowy obiad to wiee puree ziemniaczane plus mleko sojowe (zamiast krowiego), szpinak plus mleczko kokosowe (zamiast mietanki) i smaona cebulka plus... nic (zamiast wtrbki).

Na wegaskim festynie ulicznym pytam Steffena Mohra, czy to prawda, e weganie s prawie bez wyjtku modzi i ponadprzecitnie szczupli. Tak mi si w kadym razie wydaje. Steffen Mohr sam jest do mody i szczupy. Niezarejestrowane stowarzyszenie Animal Liberation Front26, ktremu przewodniczy, propaguje wegaski styl ycia, to jest wiadomie uwzgldniajcy zwierzta w myleniu i dziaaniu. W gazetce stowarzyszenia publikowane s raporty osb, ktre uczestniczyy w akcjach wyzwalania zwierzt. - Wcale nie - odpowiada Steffen Mohr i dodaje, e oczywicie s te grubi weganie, na caym wiecie peno jest grubych wegan, bo na kady tuczcy produkt przypada jego rwnie tuczcy wegaski odpowiednik. Sam przybra wanie trzy kilo, bo przesadzi z wegaskim sernikiem. - To niedobrze - mwi. - Bardzo niedobrze. Gdyby wegaska dieta pozwolia mi schudn, mogabym zacz kusi zatwardziaych misoercw perspektyw sprystej, wysportowanej sylwetki. - Ale przecie nie o to w tym wszystkim chodzi - mityguje Steffen Mohr. - Nie przechodzisz na weganizm, by schudn, lecz dlatego, e tak nakazuje rozsdek. To kwestia bycia fair i czowieczestwa. Podczas rozmowy ze Steffenem Mohrem ani na chwil nie opuszcza mnie uczucie czsto ogarniajce mnie w towarzystwie wegan, a mianowicie wstyd. A przecie jeszcze si nie zdarzyo, by ktry z poznanych przeze mnie wegan robi mi wyrzuty lub domaga si ode mnie jakich deklaracji. Wystarczy, e s. Stanowi ywy dowd na to, e przyzwoity, pozbawiony przemocy styl ycia ley w sferze ludzkich moliwoci i e nie jest a tak trudny, jak nam si wydaje, a to bolenie uwiadamia mi wasn sabo. Nie mam ju adnych wtpliwoci co do tego, e wegaski styl ycia to jedyna naprawd konsekwentna etycznie postawa. A przecie wcale nie jestem przekonana, e chciaabym zosta wegank na cae ycie. Gdy zdarzy si, e akurat przeczytam artyku o rzeniach czy krowach traktowanych jak maszyny do produkcji mleka, weganizm wydaje mi si jedyn rozsdn alternatyw. Kilka godzin pniej zachciewa mi si misa i diabli bior zwizek midzy tym, na co mam ochot, a treci dopiero co przeczytanego artykuu. W dodatku wyglda na to, e moje nastawienie zaley nie tylko od tego, do jakich opinii udao mi si doj samodzielnie, lecz rwnie od pogldw ludzi, z ktrymi mam akurat do czynienia. W towarzystwie misoercw nabieram przekonania, e wystarczy tylko mocno ograniczy spoycie misa i nabiau. I e gdyby wszyscy wzili ze mnie przykad i ograniczyli konsumpcj produktw zwierzcych, wiat staby si o wiele lepszym miejscem, a masowa hodowla zwierzt ponur przeszoci. Trudno przecie wymaga ode mnie jeszcze wikszych powice. Lecz

gdy rozmawiam z weganami, nagle opuszcza mnie poczucie, e nie wolno wymaga ode mnie wicej. Nic dziwnego, e maj taki kiepski image. Pytam Steffena Mohra, gdzie wedug niego przebiegaj granice ycia bez przemocy. - Co robisz, gdy gryzie ci komar? Zabijasz go? - Nie, tylko go odganiam. Ostronym ruchem rki demonstruje mi, jak odpdza komara. Pewnie mieszka w miecie. W miastach nie ma tylu komarw. Dla mieszczuchw konsekwentne trzymanie si zasad weganizmu jest na pewno pod wieloma wzgldami prostsze. Kupiam nylonow uzd i siodo z tworzywa sztucznego. W domu sprzeday wysykowej zamwiam te krtkie buty do jazdy konnej. Model Szyk. Jak si jednak okazao, stworzono je raczej z myl o wskich stopach. Ju podczas pierwszej przejadki tak mnie cisny, e zaraz podarowaam je Jiminy. Botki z wegaskiego sklepu nadal nie s gotowe do dostawy, wic przez cay czas chodz w swoich blundstonesach, ktre i tak nie maj sobie rwnych. Blundstonesy to australijskie kozaki ze skry, adne, nieprzepuszczajce wody, wygodne i tak wytrzymae, e mona w nich bez obawy przespacerowa si po grzbiecie krokodyla drzemicego w pytkim bajorku. Poza tym blundstonesy wyraaj moj osobowo. Z blem rezygnuj ze skrzanego sioda. Siodo nie kojarzy mi si z martwym zwierzciem, lecz z tradycj i rzemielnikiem dumnym z pracy swych rk. Niewykluczone, e podobnie czuli si myliwi polujcy na ludzi, gdy przytraczali sobie do pasa zasuszone gowy swoich ofiar. Spjrzcie tylko, czy moje trofea nie s pikne i pene wdziku? To przecie dowd odwagi i prastary zwyczaj plemienny! Poza tym dawniej jako nikt si na to nie oburza, a zasuszenie takiej gowy wymaga nie lada kunsztu. Ani ja, ani stary Indianin, specjalista od zasuszania gw, nie kojarzymy swoich ulubionych gadetw z blem i strachem przed mierci. Torino nie wyglda na specjalnie szczliwego. Nowe siodo chyba go uwiera, bo drepcze w miejscu i robi koci grzbiet. Szybko z niego zsiadam, zanim stanie dba. Zreszt siodo kupiam przede wszystkim z myl o Bonzie. Torino nie ma jeszcze wasnego. Lecz kady szanujcy si weganin uywa do jazdy konnej sioda z tworzywa sztucznego. O ile w ogle jedzi konno. Ortodoksyjni weganie uwaaj jazd konn za wyjtkowo perfidn form wyzysku, obraz dla konia i demonstracj ludzkich pretensji do panowania nad zwierztami. Prawd mwic, i mnie nieraz zdarzao si myle podobnie. Zmuszanie innej istoty, by nosia nas na grzbiecie, to dowd niewiarygodnej bezczelnoci i braku szacunku. Zwierz musi by posuszne najmniejszemu przeniesieniu ciaru, najlejszemu pocigniciu

za uzd. Totalne podporzdkowanie. Typowe lekcje jazdy konnej, ktre pamitam z dziecistwa w latach szedziesitych, wyglday nastpujco: szesnacie maych dziewczynek na wielkich, spacerujcych w koo zmczonych szkapach. Kada z uczennic z batem w doni. Co za pomys, dawa dziewczynkom szpicruty, by biciem zmuszay zwierzta do posuszestwa. W rodku sta instruktor z wojskow przeszoci i dar si: No, przylej mu po grzbiecie!. Dla postronnego obserwatora wygldao to tak, jakby zwierztom nie dziaa si adna krzywda, ale tylko dlatego, e konie s stworzeniami gotowymi wiele wycierpie i nie wydaj okrzykw blu. Wyobramy sobie, e bite konie za kadym razem skomlayby jak psy. Nie wtpi, e mocno ograniczyoby to przyjemno przejadki. Zdejmuj siodo z Torina. Im duej zastanawiam si, czym jest dla konia jazda na jego grzbiecie, tym bardziej skaniam si ku temu, by w trakcie fazy wegaskiej zrobi sobie kilkutygodniow przerw. Poza tym ar leje si z nieba, wiecznie niesyte krwi insekty staj si coraz bardziej natarczywe, a Torino i muy i tak wol teraz sta w stajni. Na padoku Jiminy znajduje jaskk z posklejanymi skrzydami. To samczyk z parki, ktra ulepia gniazdo w mojej stajni. Pierwszy weterynarz, do ktrego dzwonimy, nie chce go nawet obejrze. - I tak nic ju si nie da zrobi. Ostatecznie ldujemy w klinice dla maych zwierzt w Strausbergu w gabinecie doktor Barich. Jaskk woyymy do starej drewnianej klatki dla ptakw, ktra suy waciwie tylko do dekoracji, lecz w tym przypadku okazuje si nad wyraz praktyczna. Doktor Barich od razu stawia trafn diagnoz. Samiec jaskki musia zaplta si w jeden z klejcych lepw na muchy, ktre przed kilkoma dniami powiesiam w stajni. - Trzeba mu umy skrzyda wod z pynem do mycia naczy i ostronie wysuszy suszark - mwi pani doktor. - Prosz si przygotowa na to, e ten zabieg moe potrwa kilka godzin. W najgorszym razie ptak umrze ze strachu na zawa serca. To nie pierwszy taki przypadek. Ale innej szansy nie ma. Cae szczcie nie kupiam jeszcze wegaskiego biopynu do mycia naczy. W tym przypadku pewnie najlepiej zadziaa jaki ostry i szkodliwy dla rodowiska chemiczny zajzajer. Przy okazji pytam pani weterynarz, co sdzi o wegaskiej karmie dla kotw. Jest, delikatnie mwic, przeraona. - Dla psw ewentualnie mog sobie jeszcze od biedy wyobrazi, ale dla kotw? Koty to stuprocentowi misoercy! - Wiem. Przecie nie daj im tej karmy tak po prostu, nie zasignwszy informacji -

wyjaniam. - Z tego, co si dowiedziaam, chodzi gwnie o tauryn. Bez tauryny kotom grozi lepota. Dlatego kupiam im specjaln karm. Producent wpadby przecie w straszliwe tarapaty, gdyby si okazao, e koty karmione jego wyrobami jeden po drugim zapadaj na lepot albo padaj trupem. - Czy pani koty chodz po dworze i mog sobie chocia raz na jaki czas zowi mysz? - Tak. Poza tym na razie i tak dodaj im do zwykego jedzenia tylko troch tego wegaskiego. - Smakuje im? - Nie - odpowiadam. - Nie cierpi go. Ale i tak s za grube. Nie zaszkodzi im, gdy raz na jaki czas zjedz troch mniej. Pani doktor egna si z nami, krcc gow z dezaprobat. Znowu ogarniaj mnie wyrzuty sumienia. Tylko e tym razem po konfrontacji z pogldami drugiej strony. Dla drugiej strony jestem sadystk, ktra znca si nad kotami, bo nie chce krzywdzi krw ani wi. Jiminy przygotowuje ptasi kpiel w maym plastikowym pojemniku Tuppera, a ja tymczasem zdejmuj porozwieszane w stajni lepy na muchy. eby przypadkiem nie zapltaa si w nie jeszcze samiczka. Przyczyniam si do mierci zwierzt nie tylko za spraw mojego jadospisu, lecz rwnie zmian, ktre wprowadzam w swoim otoczeniu - waciwie ju za spraw samej swojej egzystencji. O okna mojego domu rozbijaj si ptaki, a do basenu bez przerwy wpadaj mae krgowce, nie wspominajc o tysicach czarnych uczkw, ktre ywe, pywe i martwe - wycigam podbierakiem z wody. I nie chc nawet wiedzie, ile mrwczych cieek zadeptaam podczas biegania. Dwie godziny pniej namydlamy malekie ptasie ciako pynem do mycia naczy. Masujemy kade pirko z osobna, wygadzamy je, wycieramy ciereczk do naczy, puczemy wod, zdrapujemy klej paznokciami, lecz niektre miejsca wci jeszcze si klej. Zaczynam rozumie, jak ogromnych wyczynw dokonuj ludzie ratujcy oblepione rop ptaki w Zatoce Meksykaskiej, gdzie nadal nie zabezpieczono odwiertu. Po kpieli suszymy Pana Jaskk suszark, lecz po godzinie suszenia nadal ma wilgotne pirka. Do takiej kruchej istotki nie mona za bardzo zblia strumienia gorcego powietrza. Po zabiegu ptaszek wyglda jak malutki, rozczochrany sp. Szczeglnie od szyi w gr. Zatrzymamy go w klatce jeszcze na jedn noc. Na dworze jest ju ciemno i gdyby gdzie spad, pewnie bymy go nie znalazy. Poza tym w nocy moe pada, a pira Pana Jaskki nie maj po kpieli adnej impregnacji.

- Przez noc moe sobie sam wygadzi pirka - mwi. - eby mia jutro lepszy start. - O ile jutro bdzie jeszcze y - rzuca Jiminy. Boimy si, e mogymy go zamydli i zasuszy na mier. Ale gdy rano zdejmujemy koc, ktrym przykryymy na noc klatk, nasz minisp sprawia cakiem dziarskie wraenie - cho nadal trudno mwi o podobiestwie do jaskki dymwki. Bez wielkiej nadziei wynosimy klatk na dwr i otwieramy drzwiczki. Pan Jaskka wystrzela prosto w niebo. - Nie sdziam, e mu si uda - mwi z podziwem Jiminy.

10 Kwestia mleczna

Pij mleko - bdziesz wielki!

slogan reklamowy Mleko to jeden z najzdrowszych produktw spoywczych. Nie tylko pomaga zosta karatek, lecz stanowi rwnie bogate rdo wapnia i wzmacnia koci. Tak mnie uczono i taka jest te opinia naszego Federalnego Urzdu Badawczego do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych (Bundesforschungsanstalt fr Ernhrung und Lebensmittel). Weganie, ktrzy zawsze psuj wszystkim zabaw, zapatruj si na kwesti mleka zupenie inaczej. Krowie mleko, powiadaj, jest super - ale tylko dla cielt. My, ludzie, powinnimy trzyma si od niego z daleka. Tyle e to, co mwi weganie, czsto brzmi do dziwacznie, na przykad gdy usiuj nam wmwi, e przyprawiajca o dreszcz odrazy wegaska namiastka sera to istny rarytas. Tote gdy nowo poznani weganie polecali mi ksiki i artykuy o piciu mleka i wynikajcym z niego ryzyku dla zdrowia, z pocztku podejrzewaam, e chodzi o teksty, ktre wyszy spod pira kilku nadgorliwcw naginajcych fakty do wegaskiej filozofii. Nawet nie miaam im tego za ze. Produkujemy mleko kosztem cierpienia caych legionw krw. Niewiele jest zwierzt domowych, ktre traktujemy z rwnym okruciestwem. Programy telewizyjne o zncaniu si nad zwierztami nie maj niestety wikszego wpywu na konsumpcj misa, jaj ani mleka. Za to gdy w telewizji poka reporta o zepsutym misie czy zmielonych kurzych embrionach w makaronie jajecznym, na drugi dzie ch konsumenta do zakupu tych produktw gwatownie maleje. Najwyraniej odek wykazuje si wiksz wraliwoci ni mzg i straszenie ludzi jest skuteczniejsze ni prby wzbudzenia ich litoci. Zagorzali przeciwnicy spoywania mleka, na ktrych opinie powouj si weganie, to nie banda oszoomw, lecz eksperci i naukowcy, jak na przykad doktor Colin T. Campbell, emerytowany profesor biochemii Uniwersytetu Cornella, jednej z najbardziej prestiowych uczelni w USA. Campbell zajmowa si dietetyk przez czterdzieci lat. Dc do ustalenia zwizku midzy ywieniem a chorobami cywilizacyjnymi, przebada mieszkacw stu siedemdziesiciu chiskich wsi. Wyniki jego pracy, opublikowane w 1990 roku pod tytuem China Study, uwaane s za jedno z najwnikliwszych studiw na temat wpywu odywiania i stylu ycia na zdrowie. To

zadecydowao, e z wyjtkow uwag przeczytaam jego argumenty przeciwko spoyciu tego rzekomo niezbdnego dla czowieka pynu. Nastpnie zapoznaam si z argumentami zwolennikw mleka. A oto prba mojego ogldu sytuacji po lekturach: Obie strony zgadzaj si co do tego, e ludzie, ktrych organizm moe trawi krowie mleko, s zjawiskiem ewolucyjnie modym. Istniej najwyej od dziewiciu tysicy lat (badania genetyczne europejskich szkieletw z epoki neolitu i mezolitu, liczcych siedem tysicy dwiecie-siedem tysicy osiemset lat, wykazay, e aden z osobnikw, do ktrych naleay, nie trawi mleka). Do tamtej pory ludzie - jak wszystkie inne ssaki - tolerowali mleko tylko w okresie karmienia piersi przez matk. W tym czasie organizm niemowlcia wytwarza bowiem laktaz - enzym trawienny, ktry rozkada zawart w mleku laktoz. Gdy po paru miesicach dziecko odstawia si od piersi, jego organizm wkrtce przestaje produkowa wystarczajc ilo tego enzymu. Tak zwana nietolerancja laktozy nie jest adn chorob ani wad fizyczn, lecz do dzi pozostaje stanem zupenie normalnym dla siedemdziesiciu piciu procent dorosej ludnoci wiata. Gdyby ludzie byli samochodami, dorosych, ktrzy nie toleruj mleka, zaliczano by do modeli seryjnych, za tych, ktrzy w dorosym wieku zachowali zdolno rozkadania laktozy - do modeli limitowanych, wyposaonych w dodatkow opcj. W przypadku wikszoci ludzi, ktrzy osignwszy wiek dorosy, przechodz na dorose, czyli stae jedzenie, nie ma jednak potrzeby instalowania opcji dodatkowej. Tote mutacja przetrwaa tylko u ludw, ktre ju przed tysicami lat zaczy hodowa zwierzta. W Afryce mleka nie toleruje dziewidziesit procent populacji, w Azji Poudniowo-Wschodniej - dziewidziesit osiem procent, a pozostae dwa procent ludzi teoretycznie zdolnych do trawienia mleka pewnie i tak go nie pije. Do mutantw trawicych ser, twarg i malank zalicza si natomiast siedemdziesit pi do osiemdziesiciu piciu procent Niemcw. Ci za, ktrzy nie toleruj laktozy, pewnie czsto sami o tym nie wiedz, tylko bez przerwy skar si na dziwne ble brzucha. Nawet jeli to weganom nie w smak, w przypadku mutacji, ktra przyja si u znakomitej wikszoci populacji w Europie Pnocnej, musi wchodzi w gr jaka ewolucyjna korzy. Prawdopodobnie chodzi o zawart w mleku wysok zawarto tuszczu i kalorii, niezwykle pomocn w okresach dotkliwego braku poywienia. Federalny Urzd Badawczy do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych dorzuciby pewnie, e mleko zawiera rwnie wiele innych dobroczynnych skadnikw, takich jak wap, potas, magnez, jod, aminokwasy i rozpuszczalne w tuszczu witaminy. Moim skromnym zdaniem przyczyna moe tkwi rwnie w tym, e w spoecznociach, ktre nagle dostay fioa na punkcie mleka, osoby, ktre nie toleroway

nowego modnego napoju, lecz spoyway go nadal ze wzgldu na presj otoczenia, odczuy swoj uwarunkowan ewolucyjnie odmienno na wasnej skrze. Symptomy nietolerancji laktozy - wzdcia, biegunka, wymioty, trdzik, zaburzenia snu, ble gowy, depresja i tak dalej - obecnie nie stanowi bezporedniego zagroenia dla ycia. Nie zapominajmy jednak, e warunki, w ktrych egzystowali nasi przodkowie przed kilkoma tysicami lat, byy znacznie trudniejsze, a ostra, chroniczna biegunka moe doprowadzi do uszkodzenia jelita cienkiego i ograniczenia zdolnoci przyjmowania pokarmu. Mao ciekawa przypado, jeli akurat o poywienie trudno. Tak czy owak, wedug internetowego serwisu prasowego przemysu nabiaowego w Niemczech przecitny obywatel konsumuje rocznie okoo stu trzydziestu litrw mleka, zarwno w pynie, jak i pod postaci jogurtu lub puddingu. Zdaniem Federalnego Urzdu Badawczego do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych powinnimy go jednak spoywa jeszcze wicej. Najlepiej litr dziennie. Wap, budulec koci, potrzebny jest szczeglnie maym dzieciom. Tylko nie to! - woaj przeciwnicy mleka. - Jakby na wiecie mao byo tustych bachorw! W krwi europejskich i amerykaskich dzieci odnotowano alarmujco wysoki poziom lipidw, bdcy bezporedni konsekwencj nadmiernej konsumpcji nasyconych kwasw tuszczowych, zawartych midzy innymi w mleku. Ju w 1984 roku sir Douglas Black, swego czasu przewodniczcy British Medical Association, na pytanie, jak najlepiej zapobiega chorobom serca, odpar: Mleko to zabjca numer jeden. Podawanie dzieciom mleka w szkoach to grube nieporozumienie. Natomiast zdaniem Federalnego Urzdu Badawczego do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych istniej dowody, e picie odpowiedniej iloci mleka zapobiega zawaowi serca i nadwadze. To twierdzenie i mnie wydaje si mocno nacigane, tym bardziej e Urzd zaleca spoywanie caego litra mleka dziennie. Litr chudego mleka (1,5 procent) zawiera a szeset kilokalorii. Co w takim razie ograniczy? Warzywa? Kilogram szpinaku ma dwiecie trzydzieci kalorii. No tak, jasne - wystarczy zjada codziennie ponad dwa i p kilograma szpinaku mniej. Picie mleka ma zapobiega nie tylko nadwadze, lecz rwnie osteoporozie, jak zgodnie twierdz Urzd Badawczy do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych, medycyna akademicka i przemys mleczarski. Nachodzi mnie nastpujca refleksja: skoro mleko jest niezbdne dla zdrowia - a wedug ankiety Emnidu27 pogld ten podziela osiemdziesit osiem procent Niemcw - to co w takim razie z siedemdziesicioma picioma procentami ludnoci wiata, ktra mleka nie toleruje i nie spoywa? Na przykad z Japoczykami, narodem nietolerujcym laktozy w dziewidziesiciu czterech procentach? Nie pij mleka, nie

przyswajaj wapnia - pewnie bez przerwy ami im si koci! Co strasznego, caa Japonia zapewne skoczy na wzkach inwalidzkich! A przecie Japoczycy maj si niezgorzej. Przecitny przedstawiciel tej nacji jest wprawdzie nieco niszy ni czowiek z Europy Pnocnej i podczas mistrzostw wiata w pice nonej na Kraj Wschodzcego Soca pad blady strach, gdy jego reprezentacja narodowa w trzecim meczu rundy eliminacyjnej musiaa zmierzy si z masywnymi Duczykami - lecz, jak si okazao, nietolerujca laktozy Japonia pobia wielkich amatorw mleka (tolerancja laktozy w Danii wynosi dziewidziesit pi procent) wynikiem 3: 1 i jako aden z japoskich graczy nie zama sobie nogi. Sam fakt, e dziewi tysicy lat temu doskonale obchodzilimy si bez mleka, a trzy czwarte ludnoci wiata nadal wietnie sobie bez niego radzi, skania do przypuszcze, e moe rzeczywicie da si bez niego y. Znamienne, e Japoczycy zapadaj na osteoporoz znacznie rzadziej ni Niemcy. W krajach, w ktrych pije si mao mleka lub nie pije si go wcale, choroby cywilizacyjne wystpuj zreszt znacznie rzadziej. Doktor Campbell, ktry bada zwizek midzy spoyciem produktw zwierzcych a takimi chorobami jak rak, cukrzyca, otyo, osteoporoza, ostre zespoy wiecowe i zwyrodnienia mzgu, uwaa nawet, e im wiksze spoycie nabiau, tym wysze ryzyko zachorowania na osteoporoz. Rozpowszechniana przez bran mleczarsk opinia, e wapno zawarte w mleku chroni przed osteoporoz, jest bdna rwnie zdaniem Kath Clements (autorki ksiki Vegan). Nasz organizm i tak zawiera wap, i to w duych ilociach, pisze Clements. Wap znajduje si rwnie w zielonych warzywach liciastych, zboach, orzechach i tofu. Co takiego jak niedobr wapnia praktycznie nie istnieje. Gwnym problemem w przypadku rozwoju i regeneracji koci jest raczej niedobr witaminy D. Organizm jej pozbawiony nie moe bowiem wapnia absorbowa. Niejaki doktor Winfried Beck w artykule dla Medical Tribune sformuowa tez, e jednoczesne spoywanie wapnia i biaka, a to wanie te dwa skadniki przyswajamy, jedzc produkty mleczne, wcale nie prowadzi do absorbowania wapnia, a wrcz przeciwnie - do jego wzmoonego wydalania. Nie sposb przeoczy istnego zalewu prac przytaczajcych dowody na suszno tej tezy. Ju w 1920 roku opisano, jak podczas trawienia biaka zwierzcego powstaje kwas fosforowy, ktry organizm musi zneutralizowa. Po to wanie potrzebny mu wap, czsto nawet w wikszych ilociach ni ten zawarty w mleku. Wap jest wwczas niejako wypukiwany z koci. Jeli to prawda - sensacja! Oznaczaoby to bowiem ni mniej, ni wicej, e mleko wcale nie zapobiega osteoporozie, o czym si trbi od lat, lecz wrcz odwrotnie, osteoporoz wywouje. Czyby brana mleczarska roia si od kamcw, gotowych dla mamony naraa na szwank nasze zdrowie? Czyby w Federalnym Urzdzie Badawczym do spraw ywienia

i Artykuw Spoywczych pracoway tpe, niekompetentne pgwki? A nie chce si wierzy. Jeli Zrzeszenie Producentw Mleka w Hesji gosi: Dodatkowa porcja mleka dziennie to gwarancja wymiernego przyrostu gstoci masy kostnej u modziey, to ma chyba poparte powanymi badaniami podstawy, by tak twierdzi. Lecz jak wytumaczy przywoywany przez doktora Becka fakt, e osteoporoza wystpuje z ponadprzecitn czstotliwoci w Stanach Zjednoczonych i w Europie, szczeglnie w Szwecji, Finlandii i Anglii, czyli krajach, w ktrych konsumuje si wyjtkowo duo nabiau? Kolejn po osteoporozie chorob, ktra do niedawna pozostawaa niemal nieznana w Azji, jest cukrzyca. Odkd Azjaci zaczli przejmowa zachodni styl ycia, czyli je wicej misa i coraz czciej raczy si cappuccino z du iloci spienionego mleka, ten stan rzeczy uleg gwatownej zmianie. Obecnie w samych Indiach czterdzieci milionw ludzi to diabetycy, w Chinach liczba zachorowa jest zbliona. Wedug Raportu zdrowotnego: Cukrzyca 2012 istniej przesanki, e cukrzyca moe sta si pandemi XXI wieku. Na caym wiecie liczba zachorowa wzrosa w ostatnich dwudziestu latach siedmiokrotnie - na ziemi yje a dwiecie pidziesit milionw diabetykw. Medycyna konwencjonalna w Europie i Ameryce nie widzi jednak zwizku midzy cukrzyc a piciem mleka. Azjaci zapadaj na cukrzyc, bo za duo jedz, koniec kropka. A to, e Finlandia, jeden z krajw, w ktrych spoywa si najwicej mleka, ma rwnie jeden z najwyszych odsetkw cukrzykw na wiecie, naley pewnie przypisa deficytowi wiata wynikajcemu z pooenia blisko koa podbiegunowego i zwizanemu z nim niedoborowi witaminy D. Swoj drog, absolutnym liderem na tej licie s Niemcy - ponad dziesi procent moich rodakw to diabetycy. W Niemczech mieszka okoo omiu milionw zdiagnozowanych cukrzykw, ktrzy musz radzi sobie z powanym obnieniem jakoci ycia. Szacuje si, e trzy do czterech milionw Niemcw nie wie, e ma cukrzyc, a jedna trzecia caej nacji jest na najlepszej drodze, by wkrtce zachorowa. Nieleczona cukrzyca moe powodowa choroby serca i lepot, a take nie za sob konieczno amputacji koczyn. Dla niemieckiego systemu opieki zdrowotnej diabetycy oznaczaj obcienie finansowe rzdu osiemnastu miliardw euro rocznie (niektre rda - na przykad profesor Hauner - mwi nawet o szedziesiciu miliardach, jeli doliczy rwnie koszty porednie). To okoo pitnastu procent wszystkich wydatkw w sektorze zdrowotnym. Jeli liczba zachorowa na cukrzyc bdzie w Niemczech rosa w takim tempie jak do tej pory, niewykluczone, e wydatki te w cigu nastpnych dziesiciu lat jeszcze si podwoj, a to oznacza, e dugoterminowe finansowanie naszego systemu opieki zdrowotnej pewnego dnia moe si cakiem zawali wszystko za spraw raptownie wzrastajcych kosztw leczenia cukrzycy.

O ile cukrzyca typu drugiego (starcza) ma lekki przebieg i uzasadniona jest z reguy nadwag wieku podeszego, to przyczyn cukrzycy typu pierwszego (modzieczej) o znacznie ciszym przebiegu (i droszej w leczeniu) moe by spoywanie mleka krowiego w wieku niemowlcym. Gdy niemowltom bardzo wczenie zaczyna si podawa krowie mleko, jego proteiny mog przedosta si przez ksztatujc si dopiero cian jelit do krwi i trafi do trzustki. A poniewa aminokwasy krowie s bardzo podobne do niektrych aminokwasw znajdujcych si w trzustce, organizm zaczyna wwczas zwalcza wasne komrki. Tak w kadym razie uwaaj niektrzy przeciwnicy picia mleka. Federalny Urzd Badawczy do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych jest zapewne innego zdania. Jeden z jego przedstawicieli przyzna jednak, e wyniki amerykaskich bada na temat zwizku midzy spoyciem mleka a rakiem prostaty naley uzna za wiarygodne. Artyku zosta opublikowany w grudniu 2005 roku w Journal of the National Cancer Institute i porwnywa dwanacie wczeniejszych publikacji na ten temat. Potwierdzi take opublikowane w sierpniu 2003 roku wyniki bada prowadzonych na Uniwersytecie Harvarda, ktre dowiody, e ryzyko zachorowania na raka prostaty jest o trzydzieci dwa procent wiksze w przypadku mczyzn pijcych mleko. Przywoajmy raz jeszcze badania doktora Campbella: wedug niego pojawieniu si raka sprzyjaj kazeiny stanowice osiemdziesit procent cznej iloci protein zawartych w mleku. Autorzy amerykaskiego studium na temat raka przypuszczaj natomiast, e due iloci nabiau hamuj produkcj witaminy D. A ta nie tylko odgrywa olbrzymi rol w rozwoju i regeneracji koci, lecz rwnie zapobiega rakowi prostaty. Zaczynam gwkowa: zamy, e Finowie rzeczywicie choruj na cukrzyc ze wzgldu na brak wiata i zwizany z nim niedobr witaminy D. W takim razie picie przez nich ponadprzecitnych iloci mleka - hamujcego produkcj witaminy D - musi by doprawdy fatalne w skutkach. Tak czy owak, Federalny Urzd Badawczy do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych niespecjalnie przejmuje si wynikami amerykaskich bada i nadal zaleca, by dziennie wypija przynajmniej litr mleka lub przyjmowa tysic dwiecie miligramw wapnia, poniewa korzyci zwizane z piciem mleka rzekomo przewyszaj ryzyko ewentualnych zachorowa. Ostatecznie jeszcze nie do koca zbadano, jak to jest z tym rakiem prostaty, powiada Urzd, natomiast istniej wystarczajce dowody na to, e picie mleka zapobiega osteoporozie, nadcinieniu, zawaom serca i nadwadze. Tylko e to, co gosi Urzd, ju mnie jako nie przekonuje. Ale czy przemys spoywczy i Federalny Urzd Badawczy do spraw ywienia i Artykuw Spoywczych naprawd namawiayby do picia mleka, wiedzc, e to produkt

szkodliwy

dla

zdrowia?

Czy

podobna,

by

politycy,

wybrani

przez

obywateli

w demokratycznych wyborach, bardziej liczyli si z interesami koncernw spoywczych ni ze zdrowiem swoich wyborcw? Czyby eurodeputowanym do tego stopnia brakowao rozumu, e uchwalili dofinansowanie na podawanie mleka w szkole, wiedzc, e powoduje u dzieci otyo i choroby? To moe z nieco innej beczki: w czerwcu 2010 roku Parlament Europejski uchwali wprowadzenie sygnalizacji wietlnej dla ywnoci w caej Europie. Pomys polega na tym, by na opakowaniach artykuw spoywczych umieszcza nalepki, ktre za pomoc kolorw czerwonego, zielonego i tego - informowayby konsumenta o zawartoci tuszczu, nasyconych kwasw tuszczowych, cukru i soli. Chodzio o uwiadomienie kupujcego, na co naraa swoj trzustk i arterie. Przykad: na opakowaniu produktu szczeglnie bogatego w tuszcze obok sowa tuszcze umieszczano by punkt koloru czerwonego. W przypadku niskiej zawartoci soli przy sowie sl widniaby znaczek w kolorze zielonym, a gdyby produkt zawiera sporo cukru, lecz nie tyle, by nie mona byo sobie na od czasu do czasu pozwoli, wiato sygnalizacji miaoby kolor ty. W Anglii ju wprowadzono znakowanie ywnoci tym systemem i w ankiecie dziewidziesit procent obywateli ocenio go jako przejrzysty i zrozumiay. Co wicej, zmieniy si zachowania konsumenckie, co skonio nawet niektrych producentw do modyfikacji receptur. Cz wypuszczanych przez nich na rynek da gotowych zawiera teraz mniej tuszczu, soli i cukru. Wedug ankiety Emnidu z lipca 2009 roku dwie trzecie Niemcw opowiedziao si za wprowadzeniem podobnego systemu take u nas. Pastwowe kasy chorych, zaalarmowane stanem zdrowia naszego obrastajcego w tuszcz spoeczestwa, zwracay si z arliwymi apelami do rzdu, by raczy poprze ten pomys. Przedstawiciele federalnej organizacji zawodowej europejskich pediatrw napisali w licie do eurodeputowanych: Zwracamy si z usiln prob o dziaanie nie tylko w myl interesw lobby spoywczego. Waciwie wszyscy - poza bran spoywcz - poparli wprowadzenie systemu znakowania ywnoci. Pozostawao ju tylko go uchwali. Lecz c to, czy to moliwe? Wikszo parlamentarzystw zagosowaa przeciw. Prasa pisaa potem, e politycy ugili si pod presj lobbingu wielkich koncernw, co brzmiao tak, jakby w tym, e lobby przemysu spoywczego ma w rzdzie swoich ludzi, nie byo niczego zdronego. Zastanawiam si, jak takiemu lobbycie udaje si przekona polityka, by dziaa w jego interesie. Polityk: Ekhm, ekhm, mam tutaj taki wnioseczek: sygnalizacja wietlna dla produktw spoywczych. eby konsument wiedzia, co jest zdrowe, a co nie. Lobbysta: Co takiego? Nie ma mowy. Kto bdzie wtedy jad wszystkie te tuste

rzeczy z du iloci cukru?. Polityk (czerwieni si po same uszy): Ojej, o tym nie pomylaem. Chocia... o to waciwie chodzi, prawda? Ludzie powinni je mniej tustych i sodkich produktw. Spoeczestwo nam tyje, jest coraz wicej grubych dzieci. A to dla systemu opieki zdrowotnej dodatkowe koszty. Nie da si tego duej finansowa. Lobbysta: A co mnie to obchodzi? Suchaj no, albo wszystko zostanie po staremu i grubasy dalej bd re cay ten szajs, albo przenosz fabryk za granic i zwalniam dwa tysice pracownikw. Polityk: Ach, skoro tak... to mwi si trudno. Okay, wiem, e w tym konkretnym przypadku byo zupenie inaczej. W tym konkretnym przypadku europejski przemys spoywczy przeznaczy na walk ze zbyt przejrzystym dla konsumenta systemem znakowania ywnoci miliard euro, jak sam zreszt podaje. Na kad ulotk informacyjn wysan do politykw przez kasy chorych i konsumerystw przypado dziewi ulotek wydanych przez lobby spoywcze, przekonujcych, dlaczego pod adnym nie powinno si gosowa za

pozorem

wprowadzeniem nowego systemu. O tym, e parlamentarzyci przestudiowali je niezwykle gruntownie i z najwysz uwag, niech zawiadczy przykad Renate Sommer, referentki CDU, ktra w uzasadnieniu decyzji swojej partii niemal sowo w sowo przywoaa argumentacj lobby spoywczego, goszc, e proponowany sposb znakowania jest zbyt prymitywny i brak mu dostatecznych podstaw naukowych. Moliwe, e Parlament Europejski udaremni t pilnie potrzebn akcj uwiadamiajc nie ze zej woli, lecz rzeczywicie z przekonaniem, e postpuje susznie. Chodz suchy, e do Brukseli wysya si niekoniecznie samych orw. Ale na powanie: czy podjcie decyzji o informowaniu tyjcego w zawrotnym tempie spoeczestwa o skadnikach produktw spoywczych za pomoc prostego systemu znakowania ywnoci naprawd byo a tak trudne? Gdyby kto mnie spyta, czy mog sobie wyobrazi, e lobbyci przemysu spoywczego namawiaj do picia mleka, chocia doskonale zdaj sobie spraw, e reklamuj produkt tuczcy, mogcy wywoa raka, osteoporoz i cukrzyc, powiedziaabym: Gowy nie dam, ale... A niech to... Oj tak, po nich mona si wszystkiego spodziewa. Dla takich jak oni nie ma adnych witoci. I gdyby kto spyta, czy wierz w to, e dzieje si to za przyzwoleniem naszych politykw, odparabym bez wahania: Owszem, mog to sobie wyobrazi. Ale moe padam ofiar faszywych statystyk i bdnych informacji

rozpowszechnianych przez niezwykle wyrafinowanych lub zwyczajnie niefrasobliwych wegan? Moe mleko rzeczywicie jest super, jak syszymy od dziesicioleci, i moe odbierajc krowom cielta i pijc przeznaczony dla nich pokarm, naprawd wywiadczamy swojemu organizmowi ogromn przysug? Jak ju powiedziaam, nie wiem. Ale gdyby mnie kto spyta, co myl... Myl, e bd jada znacznie mniej nabiau.

11 Lipiec - jeszcze bardziej wegaski

Nie musimy y tak jak dotychczas. Rozstamy si z imperatywem niezmiennoci, a w naszym yciu zagoszcz tysice nowych alternatyw.

Christian Morgenstern Zadanie: Nie jem nic zwierzcego i wreszcie kupuj kodr z tworzywa sztucznego lub baweny. Po nadzwyczaj mronej zimie i wyjtkowo mokrej wionie nadchodz mordercze upay. Jak podaje Amerykaska Narodowa Suba Oceaniczna i Meteorologiczna (NOAA), mamy za sob najcieplejsze procze od momentu rozpoczcia bada meteorologicznych w roku 1880. W radiu non stop puszczaj hit z refrenem: trzydzieci sze stopni, a bdzie jeszcze wicej. Wyglda na to, e katastrofa klimatyczna nastpi jednak wczeniej ni dopiero za pidziesit lat. Amerykaskie Narodowe Centrum Danych na temat niegu i Lodu (NSIDC) donosi, e tempo topnienia lodu arktycznego byo w czerwcu tego roku najszybsze od czasu pierwszych pomiarw (1979). Zwarta pokrywa lodowa na biegunie pnocnym jest o dziesi procent mniejsza ni zazwyczaj o tej porze roku i co cztery dni odrywa si od niej kolejny kawa rwny powierzchni Niemiec. Niedwiedzie polarne nie wiedz ju, gdzie si podzia. Dobrze pamitam, jak jeszcze kilka lat temu eksperci od pogody uspokajali: No tak, rzeczywicie, odnotowalimy wartoci ekstremalne, tak gorco nie byo ju od dawna i jeszcze nigdy nie spado u nas tyle deszczu, a Szlezwika-Holsztynu nigdy przedtem nie nawiedzay tak due tornada, ale wartoci ekstremalne i anomalie pogodowe czasem si zdarzaj, tak ju jest. To wcale nie oznacza, e powinnimy bi na alarm. Powtarzali to jak katarynka przez jakie dziesi lat, a potem wzruszyli ramionami i stwierdzili: Hm, no tak, niestety, wyglda na to, e jednak faktycznie mamy globalne ocieplenie. Nawet rekordowe upay latem 2003 roku, ktre w samej tylko Europie kosztoway ycie okoo siedemdziesiciu tysicy ludzi, naukowcy zaliczyli wwczas w poczet zjawisk, ktre wystpuj raz na jakie czterysta pidziesit lat. Powoli jednak zaczynamy zdawa sobie spraw, e wkrtce moe by wicej takich gorcych lat. I nie zmieni tego nawet jeden bezmisny dzie w tygodniu, ktry, jak dobrze pjdzie, praktykowa bdzie moe z dziesi procent Ziemian.

Zaplanowana na pocztek lipca akcja ratowania kur, w ktrej chciaam wzi udzia, zostaje przesunita na pniej. Kurniki z bateriami klatkowymi, do ktrych mielimy zamiar si wama, nagle znikny. Przyczyna pozostaje w sferze domysw. W tym roku baterie klatkowe zostay zakazane, producent jaj wprowadzi wic pewnie w czyn grob lobby drobiarskiego: skoro zabraniacie nam dziaa jak do tej pory, przenosimy si do Europy Wschodniej, gdzie przyjm nas z otwartymi ramionami i gdzie bdziemy mogli pozwala sobie na wicej nawet ni dotychczas. I tyle macie z tego poytku. Nie chciaabym by w skrze ministra rolnictwa - ta niemoc wobec przemysu, ktrego niepodobna kontrolowa ani regulowa, bo to przecie on dyktuje warunki! Ale dyktowa warunki, i to o wiele skuteczniej, mgby rwnie konsument, poniewa to w jego mocy ley decyzja o niekupowaniu jaj. Tylko e konsument jej nie podejmuje. Ani mu to w gowie. Jestem u rodzicw w Hamburgu - zjazd rodzinny. Przyjechali brat z on i synem, a take siostra z dziemi i mem ministrem. Mam na sobie czarn koszulk z napisem Animal Liberation, przedstawiajc zamaskowanego rebelianta, ktry trzyma na rkach rozbrajajco sodkie, bezbronne zwierztko niezidentyfikowanego gatunku. Mia to by chyba beagle z laboratorium dowiadczalnego, lecz bardziej przypomina skrzyowanie borsuka z ostronosem. Mj szwagier, minister rolnictwa, postanawia zignorowa koszulk. Pewnie boi si, e mogabym opisa jego reakcj w swojej ksice. Zreszt trudno bra mu to za ze. Wkrtce jednak rozmowa schodzi na hodowl zwierzt. To waciwie nieuniknione, gdy ja w niej uczestnicz. - No wanie, jak to naprawd jest z tymi bateriami klatkowymi? - zagaja brat, patrzc na szwagra. - Mylaem, e zostay zakazane. To istnieje jeszcze ta hodowla klatkowa czy nie? Minister rolnictwa tumaczy, jak wygldaj nowe, w peni wyposaone klatki. Jestem osob dobrze wychowan, pozwalam mu wic dokoczy, po czym sama zabieram gos: - Zasadniczo masz racj. Ale nie wolno zapomina, e... Kt lepiej ode mnie wyjani t - wcale nie tak znowu nieskomplikowan - kwesti? Caymi tygodniami zbieraam przecie materiay na temat baterii klatkowych. Znam wszystkie dane liczbowe, co do centymetra kwadratowego. Wiem, co kiedy uchwalono i co kiedy zniesiono. Zapoznaam si z ekspertyzami i informacjami ministerstwa rolnictwa, towarzystw ochrony zwierzt i obrony ich praw, a nawet producentw kurzych klatek. - Nowe klatki rni si od starych przede wszystkim... Brat wstaje i idzie do kuchni po lemoniad, niepomny tego, e zawiera ona fosfor wypukujcy wap z koci. Opowiadam wic o hodowli w maych grupach pozostaym, cho

nie sprawiaj wraenia szczeglnie zainteresowanych. Szwagier uwaa, e gdyby konsumenci rzeczywicie przywizywali wag do losu zwierzt, kupowaliby jaja i miso z hodowli ekologicznych. - Ale najwyraniej nie jest to dla nich a tak istotne. - To kwestia etyczna - denerwuj si. - A przecie nie mona pozwoli, by kwestie etyczne regulowa rynek. Praca dzieci te jest u nas zabroniona i jako nikt nie mwi, e decyzj w tej sprawie naley pozostawi konsumentowi. Torturowanie zwierzt kci si przecie z wizerunkiem cywilizowanego kraju. Powoli si rozkrcam. Chc jeszcze spyta szwagra, czy jego dieta to rzeczywicie skutek wiadomego wyboru. I czy naprawd myli, e cho jedna osoba przy tym stole podja wiadom decyzj, jak chciaaby si odywia - czy te wszyscy jedz po prostu to, co maj na talerzu, to samo, co zwykli jada ich rodzice i dziadowie? Chc jeszcze powiedzie, e urzd ministra rolnictwa przesta by jedn z instytucji o raczej rednim znaczeniu, poniewa decyzje, ktre zapadaj w jego resorcie, maj teraz konsekwencje globalne. Mam na kocu jzyka, e cae poacie Francji, Majorki, Ameryki Poudniowej i innych czci wiata znikaj pod wod i jeszcze - e to godne poaowania: skazywa planet na upadek tylko dlatego, e nie chce si nadepn na odcisk lobby rolniczemu. Ale bratowa ju od p minuty szturcha mnie, jakby chciaa zwrci na co moj uwag. - Johan chciaby ci o co spyta. Pochylam si nad swoim maym bratankiem. Johan pyta, czy moe sprbowa mojego syropu buraczanego. Przyniosam go, eby zrobi sobie wegaski chlebek z margaryn i melas, gdy wszyscy rzuc si na pmisek z ciastem. - No pewnie - mwi. - miao, czstuj si. Bierz bez pytania. Teraz syropu koniecznie musz sprbowa rwnie siostrzenica i drugi bratanek. Rozmowa schodzi na podr po Polsce siostry i jej ma. W drzwiach salonu staje mama z misk czerwonej galaretki domowej roboty28. - Tego pewnie te ci nie wolno, prawda? - pyta ze zrezygnowan min. Odmow sprbowania niemal wszystkiego, co stao na stole, wprawiam mam w jeszcze wiksze przygnbienie, ni udawao mi si dawniej za spraw ekscentrycznego gustu przy doborze partnerw czy imania si zawodw bez perspektyw. Musz si przez chwil zastanowi. Co za ulga - a jednak mog zje galaretk. Uszczliwiona mama biegnie do kuchni i wraca z kartonem mleka. - Polej sobie. Takie chude na pewno moesz, ma tylko 1,5 procent tuszczu.

Wieczorem na stole lduje wielki pmisek z ryb. - Hm, marne szanse, e co dzisiaj zjesz - nabija si brat. Weganizm nie jest dla mojej rodziny stylem ycia, ktry miaby wynika z palcej koniecznoci i pozwala na zapobieenie klsce ekologicznej, lecz moim osobistym, godnym poaowania problemem. Mama ju chce po raz kolejny stawia przede mn miseczk z galaretk, ale ja przyniosam z sob wasn kolacj - wegaski sznycel po wiedesku. Id do kuchni, by go podsmay. Sznycel po wiedesku z biaka pszenicznego jest zdecydowanie najlepszym znanym mi substytutem misa. Nie eby przypomina w smaku orygina - ale gdy czowiek raz na zawsze wyzbdzie si wewntrznego roszczenia, by to, co wyglda jak miso, tak wanie smakowao, moe si naprawd delektowa wegaskim sznyclem. W kuchni znalazam nawet butelk sodko-kwanego i - jeli wierzy informacji na etykiecie - wegaskiego sosu Uncle Bens, ktrym od razu polewam swoje danie. Do tego japoska saatka z jaskrawozielonych alg. Gdy pojawiam si przy stole z penym talerzem, natychmiast wszystkie dzieci zgodnie woaj, e chc to samo. Puszczam talerz w obieg i wszyscy prbuj po kawaeczku. Wszyscy poza ministrem rolnictwa. Dzieci wyraaj swj entuzjazm gono i bez zahamowa, a doroli kiwaj gowami ze zdumieniem i uznaniem. Nie ma co, wegaski sznycel po wiedesku jest naprawd pierwsza klasa. Pniej rozmowa schodzi na krowy mleczne i sposoby ich hodowli, a szwagier zabiera gos, gdy dziel si z nim swoimi wtpliwociami, czy krowom mlecznym od 1950 roku aby na pewno powodzi si coraz lepiej. - Moesz mi chyba zaufa, zajmuj si mleczarstwem przez cae ycie. Dawniej krowy stay przywizane jedna obok drugiej, a dzi prawie wszdzie s kojce dla byda. Pozwolenie na przywizywanie krw dostaj ju tylko cakiem mae gospodarstwa, i to tylko dlatego, e inaczej by zbankrutoway. - Ale czy krowy od czasu do czasu wypuszcza si z kojcw na dwr? Czy zdarza si, e latem wychodz na k? - dr. - Niektre - mwi cakiem ju spokojnie minister rolnictwa. Krowy trzymane w kojcach z reguy spdzaj w oborze cay rok. Jeli w pobliu w ogle jest pastwisko, wychodz na zewntrz tylko podczas dwch miesicy w roku, gdy nie daj mleka. Przywizuje si okoo trzydziestu piciu procent wszystkich krw. Dotyczy to gwnie maych gospodarstw, przede wszystkim na poudniu Niemiec, i niestety jednej trzeciej krw hodowanych na ekofermach. Za to a osiemdziesit pi procent biokrw wychodzi na dwr w miesicach letnich. - To nie jest tylko kwestia zncania si nad zwierztami - mwi do pozostaych

czonkw rodziny, ktrzy, sdzc po minach, mieliby wielk ochot wyj z pokoju, pewnie ze wzgldu na niezbyt przyjemny nastrj, cho moe rwnie za spraw do ubogiego doboru tematw. - Chodzi te o to, e eksport z Unii Europejskiej rujnuje rolnictwo w Afryce. Afrykanie nie mog ju sprzedawa wasnego drobiu, bo nawet u nich wykarmienie kurczaka kosztuje pi do omiu euro. Wic zamiast hodowa wasne, s teraz skazani na jedzenie naszego taniego, mroonego misa zej jakoci, pochodzcego od torturowanych zwierzt. Jean Ziegler, specjalny wysannik Organizacji Narodw Zjednoczonych do spraw ywnoci, powiedzia kiedy - nie pamitam ju, w jakich dokadnie sowach - e za wzrost liczby niedoywionych Afrykanw z osiemdziesiciu jeden milionw (1972) do dwustu trzech milionw (2003) naley wini polityk agrarn Unii Europejskiej. - Poza tym emisja dwutlenku wgla do atmosfery, czyli efekt uboczny masowej hodowli zwierzt, jest wysza ni w przypadku wszystkich rodkw transportu wiata razem wzitych. O metanie nie wspominajc. Jakby wiadomoci o wycieku ropy naftowej nie byy ju wystarczajco okropne. Czy wiecie, e rok w rok spalamy tyle ropy, ile powstao jej w cigu miliona lat? Mwili o tym niedawno w telewizji. Ostatnio cigle ogldam takie programy: mroce krew w yach wieci o katastrofach, reportae o zbliajcym si kocu wiata, dokumenty pod hasem Ju i tak jest za pno. Wydobywa rok w rok tyle ropy, ile powstao w cigu miliona lat - czy to moliwe? Zaraz, a moe nie mwili, e co roku, tylko codziennie? - W kadym razie niedugo jej zabraknie. - Najwaniejsze, eby jej starczyo, dopki ja ni handluj - mwi brat. Boe, to te chyba wyparam: mj brat pracuje przecie dla koncernu naftowego. Szwagier jest ministrem rolnictwa, brat robi w ropie, a tato, nim przeszed na emerytur, pracowa w przemyle farmaceutycznym. W naszej rodzinie brakuje jeszcze chyba tylko bankiera i radykalnego islamisty. Wreszcie owiadczam, e na mnie pora, i rodzinny orszak odprowadza mnie do samochodu. Mama stawia na siedzeniu pasaera plastikowy pojemnik Tuppera z czerwon galaretk, a szwagier uprzejmie przypomina: - Pamitaj, daj skoczon ksik do przeczytania fachowcowi, bo inaczej bdzie kompromitacja. Stwierdzam ze zdumieniem, e mj siwek Torino, zazwyczaj do pochliwy, zrobi si znacznie bardziej ufny, odkd przestaam na nim jedzi. Zamiast przejadki Torino dostaje teraz ode mnie porcj pieszczot. Raz nawet zacz liza mnie po twarzy jak pies, a ja powiedziaam, pewnie z przyzwyczajenia: Ju dobrze, Bulli. Niestety, ostatnio tak przybra

na wadze, e przypomina zbyt mocno nadmuchan gumow zabawk. Lucerna rosnca na pastwiskach jest tak kaloryczna, e pozwalam Torinowi, Bonzowi i Pepe pa si tylko przez sze godzin dziennie. Przez reszt dnia zostaje im siano. Nadal jednak uwaam, e ko poczuby si lepiej, gdybym go troch przegonia. Nawet przy zaoeniu, e Torino szczerze nienawidzi wszelkich przejadek, taki wypad oznaczaby dla niego przynajmniej dwie godziny nudy mniej. Zobaczyby troch wiata, spali troch kalorii, a w nagrod mgby si potem popa z godzink duej. Poza tym po wysiku fizycznym jedzenie smakuje o wiele lepiej. Kady wie, e kanapka z serem - wr, mam na myli oczywicie kanapk z tofu - jest czym innym po grskiej wdrwce ni po piciu godzinach przed telewizorem. Wikszo ludzi nie lubi swojej pracy, ale gdy przechodz na bezrobocie lub na emerytur, z dnia na dzie popadaj w depresj. Niestety po Torinie nigdy nie wida, co lubi, a czego nie. Za to mu Bonzo za kadym razem niedwuznacznie daje mi do zrozumienia, jakie s jego preferencje. Gdy Bonzo robi to, czego si do niego wymaga, spokojnie mona zaoy, e przynajmniej poowicznie si z tym zgadza. Gdy szaleje, jakby mia zamiar zadepta ci na mier, naley przyj, e jest odwrotnie. Bonzo to idealne zwierz dla weganina. Musz przyzna, e rezygnacj z jazdy uatwiaj mi nie tylko upay, insekty i mj wrodzony sprzeciw wobec szowinizmu gatunkowego. Bo cho od czasu pobytu Bonza w stadninie ju raz na nim jedziam i nic si nie stao, nie mog powiedzie, bym za tym specjalnie tsknia. W pobliu stajni natykam si na Simba. Kocur, z grzbietem wygitym w uk, uskutecznia w trawie dziwaczne, wysokie podskoki. Bawi si zowion mysz. Wreszcie j upuszcza i ap wymierza seri krtkich, lekkich uderze. - Simbo! - wrzeszcz. Kot na chwil odrywa wzrok od myszy, a w jego oczach czytam: Nie masz pojcia, jakiego mi to daje kopa. Jiminy pewnie usprawiedliwiaby Simba, mwic, e zwierz nic na to nie poradzi, bo taka ju jego natura, ale to samo mona by powiedzie w odniesieniu do seryjnego mordercy. Zdejmuj wegaski but i rzucam nim w stron kocura. Simbo zmyka, a ja przygldam si miejscu zbrodni. Mysz ledwo zipie. Simbo nie zabi jej od razu, lecz kocim zwyczajem przegryz jej krgosup w okolicy ldwiowej, powodujc parali tylnych koczyn, by pobawi si ofiar, pozbawion moliwoci ucieczki. Nadbiegaj zaaferowane kury. I one od czasu do czasu lubi sobie rozdzioba mysz. Nie zwalniajc tempa, taksuj ofiar z gowami przekrzywionymi na bok. Przypominaj wstrtne dwunone welociraptory z filmw o dinozaurach - zachanne, miertelnie zdeterminowane i nieznajce litoci. - Poszy std! - krzycz. - Morderczynie! Bestie! Powinnam was wszystkie upiec.

Lecz jedynym zwierzciem zaniepokojonym moimi wrzaskami jest wraliwiec Torino, ktry zaczyna kusowa po wybiegu, parskajc i byskajc biakami oczu. Kury nie ustpuj nawet na centymetr. Przykrywam mysz pust skrzynk po kwiatach, eby odci im drog. Moja zo na Simba i kury to, rzecz jasna, przejaw czystej hipokryzji. Obrok dla koni wabi myszy. Tak naprawd korzystam na tym, e kocury to urodzeni mordercy. W przeciwnym razie musiaabym pozastawia puapki i sama splami si mysi krwi. Wolaabym jednak, by egzekucje w wykonaniu kotw miay bardziej humanitarny przebieg. Zawsze uwaaam myszy za sympatyczniejsze od kotw, cho to oczywicie kwestia gustu. Maj ciki ywot. Bo co to za ycie - kilka tygodni, a w najlepszym razie miesicy penych strachu, a na koniec mier jak z horroru. Dumam nad na p sparaliowan mysz. Do... hm, pasa jest jeszcze bardzo wawa, ale wyjtkowo zestresowana. Myje si raz po raz, co trzydzieci sekund. - Teraz i tak wszystko jedno, jak wygldasz - wzdycham. Mysz wygadza sobie sier na brzuszku. Drapi si po gowie. Zepsuam Simbowi przyjemno torturowania i teraz sama musz doprowadzi dzieo do koca. Tylko jak? Podobno mier przez uduszenie spalinami jest zupenie bezbolesna. Zasypiasz i tyle. Zapalam silnik forda, przytykam do rury wydechowej plastikow torebk i odrywam j po krtkiej chwili. Cholera, ale te spaliny gorce! Jeszcze tylko gumka i gotowe. Jiminy siedzi w salonie i oglda mecz. Nad telewizorem powiesia czerwony weniany sznurek, a na nim - karteczki ze zdjciami pikarzy niemieckiej druyny, ktre daj kasjerki w REWE przy kadych zakupach. - Nareszcie! - woa na mj widok. - Zaraz koniec. Ju mylaam, e musz na to patrze sama. Siadam na kanapie. Obok mnie, w czerwonej reklamwce Esprit, powoli umiera maa mysz. - Jogi Lw29 znowu ma na sobie ten niebieski sweter, ktry podobno przynosi szczcie. - Jiminy si umiecha, niby z ironi, lecz nie bez iskry nadziei. - Zawsze, gdy wkada ten swj sweterek, strzelalimy cztery gole. Pewnie nie wolno mu go ju nawet pra. - Aha. To dlaczego tamci bez przerwy s przy pice? - Nie jest dobrze. - Przyjacika krci gow. - W najlepszym razie skoczy si remisem, bdzie dogrywka i w kocu wygramy w rzutach karnych. - Nagle wyrywa jej si okrzyk. Mao brakowao, a jeden z naszych strzeliby gola. Dopiero co wszed na boisko, gra zaledwie od kilku minut. Lecz ostatecznie naszej reprezentacji nie pomaga ani rytualne grillowanie misa przed

mistrzostwami i w ich trakcie, ani nieprany sweter trenera. Hiszpanie strzelaj gola i wypadamy z gry. - Co tam masz? - Jedn z ofiar Simba. Przystawiam torebk do rury wydechowej, eby zatrua si tlenkiem wgla. Nasi chwiejnym krokiem schodz z boiska. Na twarzach bezbrzene rozczarowanie. Philipp Lahm30 ma zy w oczach. - Ale przecie to ju niemoliwe, teraz samochody maj wmontowane nowe katalizatory - mwi Jiminy. A niech to, o tym nie pomylaam. Otwieram torebk. Tak czy inaczej, mysz jest martwa. - Pewnie umara z braku tlenu - orzeka Jiminy. - Albo w wyniku obrae wewntrznych. Suchaj, czy tobie te si wydaje, e koty wicej poluj, odkd dostaj wegask karm? Trudno powiedzie. Daj im teraz karm zwyk i wegask, w proporcjach p na p, ale nadal wyjadaj tylko zwyk, zostawiajc w misce spore iloci drogiej Ami Cat. Oba mocno schudy. Chocia moe to przez upay. Jedynym zwierzciem, ktre dao si przekona do wegaskiego jedzenia, jest pomieszkujcy w ogrodzie je, co noc dobierajcy si do resztek pozostawionych w kocich miskach. Wynosz martw mysz na dwr, gdzie ju czatuje Simbo. Po krtkiej chwili wahania daj mu j. Wcina, a mu si uszy trzs. Twj kot kupowaby myszy. Z biegiem czasu przyzwyczaiymy si do wegaskiego trybu ycia i wcale nie uwaamy, by by szczeglnie mczcy lub zbyt skomplikowany. Wiem, co mog je, wiem, gdzie to dosta, a wikszo wegaskich produktw naprawd dobrze smakuje. Oferta supermarketw jest oczywicie ograniczona. Raz na jaki czas daj im jednak szans i sprawdzam, czy na przykad na opakowaniu ciastek nie ma informacji, e zostay upieczone bez jaj i mleka, niestety tylko po to, by po chwili odoy je ze zrezygnowanym westchnieniem i po raz enty woy do koszyka tabliczk marcepanowej ritter sport. Za kadym razem, gdy odkrywam, e mog je co, co jadam dawniej, tak si ciesz, e czsto nie zwracam nawet uwagi, czy jest wyprodukowane ekologicznie. Ktrego razu pomylaam sobie, e cola to pewnie rwnie produkt wegaski. Przecie nie musz zaraz pi coca-coli. Moe by tak sprbowa vita-coli, w myl zasady Wspierajmy rodzimych producentw? Niestety po kilku dniach picia vita-coli znowu zaczynaj mnie bole palce i odek. Dopiero teraz dociera do mnie, e skurcze odka i ble palcw przestay mnie nka, odkd wykreliam ze swojej diety col. W kadym razie teraz wrciy, tylko e nie mam ju najmniejszej ochoty na ponowne odstawienie mojego

ulubionego napoju. Czekolady z mleka ryowego nagle nie mog ju przekn, a przecie przez pierwsze tygodnie wydawaa mi si cakiem zjadliwa. Dziwne, doprawdy nie rozumiem, jak mogam j w ogle je. Ohyda. Niewykluczone, e czekolada z mleka ryowego ma si do penomlecznej jak metadon do heroiny. Moe i pomaga, gdy czowiek jest na odwyku, lecz nie wytrzymuje porwnania z prawdziwymi dragami. Zreszt jedzenie przestao by dla mnie tak wane jak dawniej, mimo e wci odkrywam coraz to nowe wegaskie wynalazki. Na przykad lody w waflu z wegaskiego sklepu smakuj rwnie dobrze jak podobne mleczne. W kadym razie w trakcie jedzenia. Dopiero po spoyciu takiego deseru masz wraenie, jakby czego jednak brakowao. Moe mleko zawiera substancj wprawiajc mae dzieci i cielta w stan niezmconego zadowolenia? Oczywicie mog si myli. W kocu nigdy nie odczuwaam adnego braku po zjedzeniu croissanta firmy Knack & Back. O tym, e s wegaskie, czyli pieczone bez masa, dowiedziaam si dopiero dziki internetowym listom wegaskich artykuw spoywczych. Sama nigdy bym na to nie wpada. Na stronie, ktr ustawiam sobie jako startow, od duszego czasu widnieje raport o tym, e wikszo gotowych sosw firmowanych jako sosy holenderskie nie zawiera ani grama masa i na dobr spraw adnych jajek. Raport utrzymany jest w takim tonie, jakby zastpowanie produktw zwierzcych rolinnymi byo wyrzdzaniem konsumentowi krzywdy porwnywalnej do wypuszczania na rynek wyrobw z zepsutego misa. Dla mnie to jednak informacja na wag zota. Okazuje si niestety, e gotowe sosy, oprcz skadnikw bezsprzecznie wegaskich, jak osiemdziesit procent oleju sonecznikowego, najczciej zawieraj rwnie mleko w proszku i odrobink jajka - te ostatnie producenci dodaj chyba tylko po to, by uspokoi konsumenta. Jaka szkoda - przecie te trzy procent jajka i tak nie robi adnej rnicy, mona by wic z nich miao zrezygnowa. Wyglda na to, e due firmy mogyby w krtkim czasie zacz wypuszcza na rynek wegaskie sosy i dania gotowe - pod warunkiem e leaoby to w ich interesie. Gdy ktrego razu znw zaczam biadoli, e szparagi bez sosu holenderskiego s jak mercedes bez gwiazdy albo seks bez mioci, Jiminy przerwaa mi w p sowa: - Nie przesadzaj! Mercedes jest w porzdku i bez gwiazdy. Po co komu w ogle ta caa gwiazda? Poza tym naprawd nie wiem, co ci nie pasuje w seksie bez mioci. Do margaryny zdyam si przyzwyczai. Moe zreszt dlatego, e wreszcie znalazam tak, ktr da si zje. Tak czy owak, nagle si okazao, e bez masa mona y. Konsekwentnie wegaski styl ycia czasem nawet przestaje mi si wydawa niemoliwy do zrealizowania. Jak wiadomo, dobre pomysy dojrzewaj w trzech fazach: najpierw s wykpiwane, nastpnie zwalczane, a wreszcie wszyscy si do nich przekonuj i zapominaj,

e kiedykolwiek byo inaczej. Poza tym cho raz w yciu mogabym nalee do awangardy. Opinia goszca, e dieta wegaska naraa organizm na utrat wanych protein, witamin i elaza, ma si tak dobrze tylko dlatego, i wikszo ludzi yczy sobie w duchu, by bya prawdziwa. Byle tylko nie przyzna, e przez cay czas mamy wybr - z jednej strony akty okruciestwa i niszczenie rodowiska naturalnego, z drugiej za rezygnacja z misa, nabiau i jaj. A przecie nawet jeden ze wiatowych czempionw body buildingu jest weganinem. Biako i elazo znajduj si rwnie w zboach i rolinach strczkowych, a e przecitny weganin je duo owocw i warzyw, jego organizm automatycznie przyswaja spore iloci witaminy C, co dodatkowo przyspiesza absorbowanie elaza. Jedynym problemem wegan moe by tylko ewentualny brak witaminy B12, odgrywajcej istotn rol w wytwarzaniu krwi, wszelkich procesach odnowy komrkowej oraz funkcjonowaniu komrek nerwowych. Witamin B12 produkuj tylko mikroorganizmy, czyli drodaki lub bakterie mieszkajce w ukadzie trawiennym zwierzt bd wystpujce na skrce niemytych owocw i warzyw. W poywieniu wycznie pochodzenia rolinnego jest jej za mao, wystpuje natomiast w mleku i produktach mlecznych (jej szczeglnie bogatym rdem s sery), jajkach i misie (gwnie w wtrbce). Chocia teraz nie ma ju co do tego cakowitej pewnoci, poniewa antybiotyki, czsto podawane zwierztom w hodowli przemysowej, mog do tego stopnia uszkodzi flor bakteryjn jelit, e do produkcji witaminy B12 w ogle nie dochodzi i miso jest jej praktycznie pozbawione. Kath Clements, autorka ksiki Vegan, zaleca, by dziennie spoywa 2,0 mikrogramw witaminy B12, zawartej w sfermentowanych produktach typu tempeh31, miso32 i shoyu33 (co to?!) lub w postaci preparatu witaminowego. Ani na jedno, ani na drugie nie mam ochoty. Wyczytaam w internecie, e ludzki organizm potrzebuje znikomej iloci witaminy B12, a poza tym i tak magazynuje j caymi latami. Dla spokoju trzeba by tylko regularnie wykonywa badania krwi w odstpie dwch, trzech lat. Pozostawiam wic sprawy wasnemu biegowi. Sze miesicy bez B12 da si chyba przey. 22 lipca. W Chinach obfite ulewy, powodzie i lawiny botne. Siedemset ofiar miertelnych. Idziemy z Jiminy do restauracji. Zaoyam wciekle szykown, wyprodukowan w stu procentach bez uycia skry motocyklow kurtk tricolor, ktr kupiam za jedyne 9,95 euro w sklepie z akcesoriami dla rolnikw. Dawniej panowao przekonanie, e wiadoma ekologicznie, szanujca rodowisko osoba powinna zaopatrywa si wycznie w produkty naturalne - wszystkie te okropnie drogie, drapice swetry z weny szetlandzkiej i rcznie robione kapcie z filcu. Jestem teraz bardziej wegaska ni wszyscy amatorzy muesli razem wzici, a mimo to wolno mi dosownie pawi si w wyrobach z tworzywa sztucznego

i kupowa tanie kozaki z cudownie mikkiej imitacji skry. Tego typu asortyment jest nawet wikszy, ni przypuszczaam, prawdopodobnie ze wzgldu na kryzys gospodarczy. Jednake nie sprawdzaam, czy wszystkie rzeczy byy klejone wegaskim klejem. Z Anglii nareszcie przyszy chelsea boots. Wygldaj doskonale i s superwygodne. Skrzana kurtka wyprodukowana bez uycia skry ma jednak pewien mankament, z ktrego zdaam sobie spraw dopiero po fakcie - mam podstawy przypuszcza, e wykonano j z ropy naftowej. Kupujc takie ciuchy, raczej nie uratuj wiata. Podejrzewam zreszt, e osoba o wyksztaconej wiadomoci ekologicznej nie powinna kupowa w ogle niczego. Nigdzie nie jest atwiej o wegaski lokal ni w Berlinie. Funkcjonuje tu ponad trzydzieci wegetariaskich i wegaskich restauracji, barw i budek z jedzeniem. Nawet w karcie da wywieszonej na zewntrz tajskiej restauracji na Kreuzbergu zaznaczono, ktre potrawy mog je weganie. Ju tu raz byymy. Papka, ktr nam wwczas zaserwowano, bya w smaku tak nijaka, e nawet nie chciao mi si o niej pisa. Za to wszystkie lokale wegetariaskie zrobiy na mnie wraenie, szczeglnie luksusowa La Mano Verde, do ktrej zaprosia mnie Karin Graf, moja agentka. Zapiekane szparagi, spaghetti z algami passe-pierre i wegaski deser czekoladowy, ktry sprawi, e zaczam si zastanawia, dlaczego na mio bosk jeszcze nie podjam decyzji, by zosta wegank do koca swoich dni. Jiminy jeszcze nie zna tego przybytku. Mam wielk ochot j tam zaprosi, lecz najpierw chciaabym przetestowa jak najwicej lokali, idziemy wic do budki fastfoodowej oferujcej wegetariaskie dania ze skadnikw organicznych i cakiem sporo wegaskich. Polecaj nam cheeseburgera po laposku. Pomna rozczarowania wegaskim serem natychmiast decyduj si na kiebask curry i frytki. Jiminy daje si namwi na burgera po laposku. - Ale bez sera. Nie cierpi wegaskiego sera. - Ale dlaczego? - dziwi si mody chopak obsugujcy grilla. - Nasz jest naprawd smaczny. A jakiego prbowaycie? Poka wam, ktrego my uywamy. Wyjmuje z lodwki opakowanie sera i kadzie przed nami na ladzie. - Ten tutaj na pewno bdzie wam smakowa, zobaczycie. Wymieniamy porozumiewawcze spojrzenia. To znane nam paskudztwo, ktre swojego czasu wyrzuciam do kosza po pierwszym ksie. Lecz chopak od grilla jest do tego stopnia przekonany co do walorw smakowych wegaskiego sera, e nie mamy sumienia, by zdoby si na szczero. - Moe stopiony smakuje lepiej - poddaje si Jiminy. By zminimalizowa ryzyko indywidualne, proponuj, e zjemy zamwione dania sprawiedliwie po poowie. Kiedy ju wychodzimy, Jiminy szepcze:

- Kole pewnie od dwudziestu lat nie jad zwykego sera. Zapomnia, jak smakuje. Siadamy na zewntrz przy jednym z drewnianych stow i czekamy na zamwienie. - Wiesz, e w Urugwaju pod upraw soi wykarczowali cay las tropikalny? Powiedzia mi o tym wczoraj znajomy z ministerstwa rozwoju34 - opowiada przyjacika. - Wyobra sobie, jemy wszystkie te sojowe wynalazki, eby chroni zwierzta i klimat, a teraz nagle si okazuje, e wyrzdzamy jeszcze wicej szkody... - Nie - przerywam Jiminy. - To nie tak. Tumacz jej, e pola, ktre powstaj na terenach wykarczowanych lasw rwnikowych, przeznaczone s pod upraw soi nie tylko na jej hamburgera z tofu, ale przede wszystkim na pasz dla tucznikw i krw mlecznych. Na pasz dla zwierzt hodowlanych idzie ponad osiemdziesit procent wiatowych zbiorw soi i przynajmniej jedna trzecia, jeli nie poowa, uprawianych zb. Wikszo kalorii zwierz i tak traci w procesie przemiany materii. Wedug stowarzyszenia Przyjaciele Zwierzt bydo woowe spala w procesie metabolizmu ponad dziewidziesit procent kalorii, a dla wyprodukowania tysica kalorii wieprzowiny naley wpakowa w wini siedem tysicy kalorii. - Gdyby przerzucia si z tofu na kotlety mielone, dopiero miaaby powd, by si zadrcza. Soi dla tucznikw sadzi si siedem razy wicej ni tej dla wegan, a to wymaga wykarczowania siedmiokrotnie wikszej powierzchni lasu tropikalnego. - Powanie? Jiminy oddycha z ulg. - Powanie - uspokajam. - Wegaski styl ycia nie oznacza, e wcale nie szkodzisz rodowisku, ale e starasz si, w miar swoich moliwoci, minimalizowa szkody. Uprawiajc roliny uytkowe, rwnie przyczyniamy si do mierci wielu zwierzt. W tryby kombajnw dostaje si blisko dziewidziesit tysicy sarnit rocznie, poza tym nawet w przypadku upraw ekologicznych dopuszczalne jest stosowanie niektrych trutek na szkodniki. Ziemniak czy stonka, oto jest pytanie. - Lecz gdyby jada miso, na zmielenie przez tryby kombajnw naraaaby siedem razy wicej sarnit. Nasze zamwienie jest gotowe. W burgerze z sosem, ogrkiem i substytutem kotleta mielonego wegaski ser faktycznie smakuje jak prawdziwy, i to w dodatku cakiem, cakiem. Kiebaska curry jako ujdzie, lecz niestety zostaa polana stanowczo zbyt agodnym biokeczupem i aby-aby przyprszona curry. Bardzo to odbiega od mojego wyobraenia o przyzwoitym keczupie curry. Frytki s cienkie i pomarszczone.

- A szkoda na nie adnych bioziemniaczkw - mwi Jiminy. Odsuwam talerz. Nagle dopada mnie przemona ochota na stek. Doskonale zdaj sobie spraw, co musi przecierpie w, zanim wylduje na talerzu pod postaci steku. Pamitam o ekologicznych aspektach przyjemnoci raczenia si stekami, a nazbyt dobrze wiem, e to niewybaczalne, lecz najwyraniej egoizm odgrywa w moim yciu znacznie wiksz rol, nibym sobie yczya. Przypominam psychopatycznego morderc-recydywist: co z tego, e rozumiem naganno swoich czynw i lubowaam popraw, gdy i tak ogarnia mnie czasem niepohamowana ch, by woy do ust kawaek zwierzcia? I t pokus, straszliw pokus, wzmaga jeszcze wiedza o tym, e nikt z krgu bliszych znajomych nie uznaby mnie za morderczyni. Gdyby przyjaciele zorientowali si, e znw jem miso, nie mieliby do mnie adnych pretensji. Moje misoerstwo nie kolidowaoby te z niemieckim prawem ani z ustaw o ochronie zwierzt. Nikt prcz mnie samej nie pojby skali mojej zbrodni. Bycie przyzwoitym w takich okolicznociach to trudne, diabelnie trudne wyzwanie! Chocia nie, oprcz mnie wiedziaaby jeszcze Jiminy. - Wiesz, na co mam teraz ochot? - odzywa si nagle mj wierszcz. - Na prawdziwe mielone, takie od mamy. - Chyba nie mwisz powanie? Mielone? A kto bez przerwy prawi mi kazania o misie torturowanych zwierzt? - Dobrze ju, dobrze - bka skruszona Jiminy i spuszcza gow. * Pod koniec lipca Pakistan nawiedzi najsilniejszy od ponad osiemdziesiciu lat monsun, wywoujc powd. Rzeki Indus i Swat wystpiy z brzegw, zrywajc mosty, niszczc drogi i pola. Woda zalaa trzydzieci sze dystryktw. Na niektrych terenach siga do piciu metrw. Liczba ofiar przekroczya milion. Przymiotnik ulewny, ktrego naduywano w tym roku w odniesieniu do nadzwyczaj obfitych opadw deszczu na Majorce, we Francji, Chinach, Meksyku i tak dalej, ju si cokolwiek zuy, w dodatku w przypadku Pakistanu rzeczywicie nie oddaje on do koca obrazu sytuacji. Zastpiono go sowem apokaliptyczny.

12 Sierpie - bardziej wegasko si nie da

...czowiek nie ma wobec zwierzt adnych obowizkw. Pius IX, papie w latach 1846-1878 Hiszpan to czek pobony, Modli si czsto i poci, Ale dla czworononych Nie ma on za grosz litoci. Zwierz jest wszak bez duszy, Tak Hiszpan prawi uczenie, Nie wadzi mu troch katuszy, Nim wyda ostatnie tchnienie.

Heinz Erhardt Zadanie: adnych wyjtkw. Wszystko wegaskie. Rekordowych upaw cig dalszy: lipiec to na caym wiecie najgortszy miesic, odkd zaczto prowadzi pomiary - czyli od stu trzydziestu lat. W Rosji jeszcze nigdy nie byo tak gorco - 2 sierpnia w Woroneu supki termometrw signy czterdziestu czterech stopni Celsjusza. Jeden z dopyww Wogi wysech do cna. Rosja walczy z setkami poarw lasw i torfowisk, z ktrych cz szaleje w pobliu Moskwy. Putin opatentowa nowy gatunek relacji na ywo: nakaza, by ekipa wiadomoci sfilmowaa go w brzozowym lasku z komrk przy uchu - oto premier we wasnej osobie wzywa przez telefon dodatkow jednostk pomocnicz. Nastpuje cicie, a w kolejnej scenie widzimy biuro jego rozmwcy, prezydenta Miedwiediewa, ktry przyrzeka przysa tak liczb pomocnikw, jakiej domaga si premier. W Pakistanie znw ulewy. Powd przemieszcza si na poudnie wraz z biegiem Indusu, dotkna ju trzy miliony ludzi. Powodzie nawiedziy te Polsk, Czechy, Bawari i Saksoni Wschodni. W niektrych miejscowociach opady deszczu przekroczyy pidziesit litrw na metr kwadratowy. W Polsce jest pi ofiar miertelnych. Woda przerwaa zapor na Witce. W Niemczech trzech emerytw utopio si we wasnej piwnicy. Z niektrych dzielnic miasta granicznego Grlitz trzeba ewakuowa tysice mieszkacw.

Nie wida aut, tylko wystajce z wody anteny samochodowe. Poziom wody w Nysie wynosi w Grlitz 7,07 metra. Stan normalny to 1,7 metra. Eksperci do spraw klimatu uparcie przekonuj, e rekordowe upay i powodzie, ktre nawiedziy nas w ostatnim czasie, wcale nie musz oznacza nadejcia katastrofy klimatycznej. Dodaj jednak, e w przyszoci bdziemy musieli si liczy z ekstremalnymi warunkami pogodowymi, spowodowanymi przez globalne ocieplenie. To co w kocu z t katastrof, chopaki? Bus zatrzymuje si przed prostoktnym, podunym budynkiem z blachy falistej, ktrego dwupitrowa brya odcina si wyranie na tle nocnego nieba. Budynek jest tak dugi, e nie wida jego koca. Jest nas semka, jeli doliczy dziewczyn za kierownic i kamerzystk. Nacigamy na gowy kaptury naszych czarnych bluz - ja akurat takiej nie mam, stawiam wic tylko konierz czarnej kurtki - i wyskakujemy z wozu, starajc si nie haasowa. Peter otwiera baganik, z ktrego kady wyjmuje po transporterze dla kotw wszystkie w ciemnych barwach maskujcych - i schylony, biegnie schroni si w cieniu pobliskich krzakw. Gigantyczny budynek te rzuca cie - czarny, o ostrych konturach. Jego odpychajca, ponura sylwetka przywodzi na myl miejsce jakiego krwawego kultu. Skojarzenie jest zreszt do trafne. W tych dwupitrowych halach hoduje si kury, dziesitki, moe nawet setki tysicy kur. Raczej nie bd miaa czasu, by je policzy. Bus powoli odjeda. Peter rusza przed siebie, niosc transporter. My za nim. W milczeniu pokonujemy kilkaset metrw dzielcych nas od stalowych drzwi. Tam czekamy, a Peter wraca do samochodu, przy ktrym zajmuje stanowisko obserwacyjne i wcza krtkofalwk. Gwiazdy wiec jasno i wyranie jak w planetarium, lecz w cieniu rzucanym przez budynek fermy jest ciemno, cho oko wykol. Nikt nic nie mwi. Ktrej z dziewczyn zachciao si siku i przykucna w trawie. Gupia sprawa, nagle zaczyna mi dre lewe kolano. Z pocztku powoli, lecz po chwili dygotanie nabiera rytmu i tempa igy w maszynie do szycia. Jeszcze nigdy w yciu niczego nie zwinam. Ani razu nie jechaam na gap. Pewnego pamitnego dnia, gdy wczyam si po miecie z muzykami z hamburskiego zespou punkowego Zote Cytryny i z grup Huah! z Dithmarschen35 i chcielimy przejecha kawaek kolejk miejsk, ja jako jedyna z caego towarzystwa nie omieszkaam kupi biletu. Wszyscy zajli ju miejsca w wagonie, tylko ja wrzucaam jeszcze monety do automatu - oczywicie przy akompaniamencie szyderczego rechotu muzykw. Stawiam kilka krokw, eby uspokoi rozdygotane kolano. Czasami trzeba zrobi co dla sprawy, nawet jeli to sprzeczne z prawem i nawet wtedy, gdy czowiek niekoniecznie ma nerwy jak postronki. A zgoda na mczenie, wyzyskiwanie i zabijanie sabszych, gdy za cae usprawiedliwienie suy argument, e to

przecie nie s ludzie, po prostu nie mieci si w moim wyobraeniu prawa. Wraca Peter i daje kademu z nas po parze czarnych jednorazowych rkawic. Ciekawe, gdzie co takiego sprzedaj? W hurtowniach dla aktywistw frontu wyzwolenia zwierzt? Dostajemy te plastikowe ochraniacze na buty, ebymy nie przywlekli na ferm zarazkw. Kto by pomyla, e akcja wyzwalania zwierzt moe mie tak spokojny, perfekcyjnie zorganizowany przebieg? Nie pado nawet jedno polecenie, a przecie kady z nas dobrze wie, co do niego naley. Peter z pewnoci odnisby sukces jako meneder. Podchodzi do drzwi i uchyla je, by sprawdzi, czy przed wejciem nie siedz przypadkiem jakie kury. Gdybymy wchodzili do rodka ca grup, mogyby nam wyfrun na zewntrz. Nie chcemy do tego dopuci, w kocu nie uwalniamy kur po to, by poar je pierwszy lepszy lis. W przeciwiestwie do akcji, ktrych uczestnicy po prostu otwieraj kurniki i klatki, a oswobodzone zwierzta same musz sobie radzi z wyzwaniami nieoczekiwanej wolnoci, nasza interwencja jest innego rodzaju - zabierzemy z sob tyle zwierzt, dla ilu zdoalimy znale nowe miejsca. Prbuj woy czarne rkawiczki, lecz wydaje mi si, e s za mae, poza tym w tych ciemnociach nie widz nawet wasnej rki. Nie mog si z nimi upora, lecz Peter znw uchyla drzwi - teraz kady musi szybko chwyta swj transporter i rusza. Gsiego wchodzimy do rodka, ukadamy transportery jeden na drugim tu obok pogronego w ciemnociach wejcia i przywierajc plecami do ciany hali, posuwamy si w kierunku klatek. Ja nadal mocuj si z rkawicami. Nagle trrrach! - rozerwaam lew. Jeszcze jedno trrrach - i po prawej. Kilka centymetrw od twarzy czuj ciepo bijce od kur. Wchodzc do rodka, widzielimy je przez chwil w wietle czowki Petera. Wdycham ich zapach i sysz oburzone gdakanie. Z rk zwisaj mi rozerwane, sflaczae rkawice. Najwyraniej prbowaam wcisn palec wskazujcy w miejsce na kciuk. Przede mn pitrz si regay. Wyglda to troch jak w OBI, tyle e tu przejcie midzy rzdami jest wsze, a w ofercie tylko jeden, ciasno upchany produkt: kura brzowa. Gdy kamerzystka omiata regay wiatem latarki, czuj lekki zawrt gowy. Wntrze hali wyglda, jakby ustawiono naprzeciw siebie dwa lustra, a pomidzy nimi - jedn kur, ktrej zwielokrotnione odbicie gubi si w nieskoczonej amfiladzie. Peter auje, e nie znalaz jeszcze gorszej fermy, okazuje si bowiem, e hala, w ktrej si znajdujemy, jest prowadzona niemal wzorowo. Poza tym kury hodowane s tu metod cikow, a nie klatkow. Warunki panujce na tej ostatniej s bardziej przygnbiajce. Tutaj za i hala, i kury sprawiaj na pierwszy rzut oka cakiem przyzwoite wraenie. Smrd te jako nie zwala z ng, czu tylko troch stchlizn. Wybieg znajduje si pod regaami, co moe wprawdzie wydawa si nieco klaustrofobiczne, lecz kury rwnie na wolnoci lubi chodzi pod niskimi, niemal dotykajcymi ziemi krzewami.

Podoga przysypana jest cienk warstw piachu, chocia oczywicie nie ma tam niczego, co kury mogyby wygrzeba. Nie wida na niej ani martwych ptakw, ani szczeglnie duych iloci odchodw. Sowem, wzorowa ferma. Dopiero gdy moje oczy jako tako przyzwyczajaj si do ciemnoci, odkrywam surrealistyczn istot, ktra do tej pory siedziaa na ziemi, a teraz zaczyna drobi w moim kierunku. To oczywicie kura, tu s tylko kury, ale ta przypomina jednego z tych ludzikw, ktre jako dziecko robiam z kasztanw i zapaek. Normalnej wielkoci kurza gowa balansuje na cienkiej jak przecinek szyi osadzonej na zupenie pozbawionym pir korpusie. Szyja te jest cakowicie naga, jak u spa. To stworzenie nie ma te prawie wcale pir na grzbiecie - patrzc z gry, mona by pomyle, e to ju oskubana, przeznaczona na ros kura, ktra dopiero co wyskoczya z garnka. Przygldam si bliej jej towarzyszkom i okazuje si, e przynajmniej co druga wyglda albo le (czyli jest kompletnie rozczochrana i bez pir pokryw36), albo wrcz katastrofalnie (pira powyrywane caymi kpkami na duych poaciach skry, goa szyja). Kury siedz nad nami, jedna przy drugiej, wic yse miejsca po bokach i na grzbiecie ukazay si naszym oczom dopiero po jakim czasie. Chyba nie ma tu kury, ktrej upierzenie byoby w dobrym stanie. Nic w tym dziwnego, zwaywszy, e zasad numer jeden masowej, dozwolonej w naszym kraju hodowli zwierzt jest upchnicie najwikszej moliwej liczby osobnikw w jednym budynku. Pytanie, co w tym kontekcie oznacza sowo moliwej. Jeli kury wyrywaj sobie nawzajem pira, przez co wygldaj jak po spotkaniu z kosiark, to znak, e upchano ich zdecydowanie za duo. Naleaoby wic usun z hali dwa, trzy lub cztery tysice kur - tyle, ile potrzeba, by przestay si nawzajem oskubywa. Nic z tego, to nie warunki hodowli dopasowuje si przecie do potrzeb ptakw, lecz odwrotnie. Peter zwraca moj uwag na kurze dzioby. S przycite. Przycinanie kurom dziobw rozgrzanym drutem lub laserem to powszechna praktyka - chodzi o to, by ptaki nie wyszarpyway pir swoim ssiadkom - a robi to z potrzeby wyadowania agresji lub z braku innych zaj. Zabieg skracania dzioba musi by okropnie bolesny, poniewa w czubku dzioba znajduje si mnstwo zakocze nerwowych. Gdy poddaje si mu tysice ptakw, moe si zdarzy, e co pjdzie nie tak. Niektre kury nie maj nie tylko czubka, lecz poowy dzioba, a niektrym usunito je prawie w caoci - te nie wygldaj ju nawet jak ptaki, ale niczym mae dinozaury ze zrogowaceniami na pyskach. S wrd nich kury pozbawione poowy grnej czci dzioba. Te ju sobie nie podziobi, a jeli pokarm nie ma konsystencji papki, niewykluczone, e s skazane na mier godow. Ale dlaczego ich upierzenie mimo podjtych rodkw zapobiegawczych prezentuje si tak ndznie? Przychodz mi do gowy dwa wytumaczenia. Albo przycinanie dziobw nie daje adnych efektw, albo kury robi si w tych warunkach do tego stopnia agresywne, e gdyby

miay cae dzioby, zadziobayby si na mier. Teraz chodzi pewnie ju tylko o to, by temu zapobiec. Niech sobie wyrywaj piro po pirze, a cakiem wyysiej - byle tylko przeyy te kilka miesicy i znosiy w tym czasie jaja. Peter podaje mi otwarty koci transporter. Podnosz wzrok i widz kury siedzce na blaszanej pce tu nad moj gow. Patrz na mnie z wyrzutem. Przypomina mi si, co opowiadaj sobie ezoterycy: po naszej mierci zwierzta, ktre zjedlimy podczas caego ycia, bd na nas czeka po drugiej stronie... i patrze. Tak wanie patrz na mnie te kury. - O Boe, ktr mam wzi? - jcz. - Ja zawsze bior pierwsz z brzegu - mwi Peter. - Niektrzy wybieraj te, ktre wygldaj najndzniej. Ale rwnie dobrze mona by powiedzie: one niedugo i tak bd miay to za sob, i wzi kur, ktr czeka dusze cierpienie. Decyduj si jednak na te, ktrych cierpienie jest w tej chwili najwiksze. Jeszcze bardziej korci mnie, by uwolni par zwierzt z laboratoriw dowiadczalnych, na przykad beagle, ktrym wywierca si w szczkach dziury, by bada paradontoz. Na dokadk zdemolowaabym jeszcze cae laboratorium. Lecz po pierwsze, nie wiem, kto zaopiekowaby si moim koniem i muami, gdybym trafia do wizienia. Po drugie, chybabym si rozchorowaa ze zoci, gdyby - nie daj Bg - przyszo mi paci potem odszkodowanie i finansowa w ten sposb kolejne eksperymenty. Ciekawe te, jak miaabym si do tego zabra, skoro nawet w trakcie raczej mao skomplikowanej akcji uwalniania kur rozrywam z przejcia gumowe rkawice. Zabieramy dwadziecia cztery kury, po dwie na transporter. Nikt nawet nie zauway ich braku. W drodze powrotnej zatrzymujemy si w krzakach i czekamy na naszego busa. Peter zdecydowanym krokiem zmierza w kierunku duego blaszanego kontenera, ktry wziam za przeznaczon na zim skrzyni z piaskiem. Przywouje mnie ruchem rki i owietla wntrze kontenera latark. Jest po brzegi wypeniony martwymi kurami. Gdy ju siedzimy w busie, ogarnia mnie bezbrzene przygnbienie. - O matko - jcz. - Ale mnie to rbno. Moe i uratowalimy dwadziecia cztery kury, ale na kad uwolnion przypada kilka tysicy innych, ktre nadal musz to wszystko znosi. Czy to was jeszcze w ogle krci? Pozostali patrz na mnie ze zdumieniem. - Co masz na myli? - Dajcie spokj, dobrze wiecie, co mam na myli - mwi. - Caa ta akcja to przecie nieza jazda! Nie powiecie mi chyba, e nie sprawia wam to adnej frajdy...? - Uwalniam kury od dziesiciu lat - odpowiada Peter. - To ju dawno przestao by

emocjonujce. Poza tym cige zarywanie nocy powoli zaczyna mi dawa w ko. Gdy dojedziemy do domu, bdzie czwarta. To znaczy, e jutrzejszy dzie i tak jest ju stracony. A przecie mam jeszcze prac. Czasem czowiek ledwo zdy zregenerowa si po takim weekendzie i zaraz musi szykowa si do kolejnej akcji. - To dlaczego tak czsto bierzesz w nich udzia? - pytam. - eby uratowa jak najwicej zwierzt. * Jiminy wyjechaa na dwa miesice. Pracuje teraz w Kolonii przy produkcji serialu. Przychodzi Beate, chce zobaczy nowe kury. Jest wstrznita. Nic zreszt dziwnego. - Wyrwane pira to jedno... Ale jakie one maj blade, sabo ukrwione grzebienie. - Mhm - przytakuj. - Tak wanie wygldaj kury, ktre znosz adne, brzowe jaja z chowu cikowego. Trudno jednak powiedzie, by uratowane kury od razu znalazy u mnie raj. Z pocztku musz je zamkn, a kury z duszym staem dziobi je i odganiaj od miski z pokarmem. Gruba Piepsi z upodobaniem dziobie nowo przybye w goe, rowe placki na ciele, pod ktrymi odznaczaj si delikatne kosteczki skrzyde. A al patrze. Lecz u mnie nowe kury maj przynajmniej wybieg z niskimi krzewami, pod ktrymi mog si schowa przed wszelkimi agresorami. A za kilka dni wszystkie si do siebie przyzwyczaj, ustal jasny porzdek dziobania i wtedy ju adnej nie bdzie dziaa si krzywda. Przychodzi Simbo i ociera si nam o nogi. - On te nie wyglda najlepiej - ocenia Beate. - To pewnie przez t karm. - Kiedy ju od dawna mu jej nie daj. Simbo ma jak alergi. Jego sier jest matowa i przerzedzona. Ciesz si, e wreszcie pojawi si pretekst, by zrezygnowa z wegaskiej karmy. Kocury jej nie cierpiay, w dodatku po jedzeniu zawsze zostawiay po sobie istny chlew. Beate pochyla si nad kurami. - Nie wiedziaam, e przycina im si dzioby. Co okropnego. - Te tutaj jeszcze nie wygldaj najgorzej - mwi. - Byy te takie, ktrym obcito prawie cae. Beate krci gow. Jest oburzona. - Wecie mnie z sob na nastpn akcj. * Klska powodzi obejmuje coraz wiksze poacie Pakistanu. Dotkna ju dwanacie

milionw Pakistaczykw. Jest tysic siedemset ofiar miertelnych. Odnotowano wzrost wiatowych cen baweny. Rosja nadal czeka na deszcz. Ponie sto osiemdziesit tysicy hektarw lasw. Dym sprawia, e w Moskwie widoczno zmniejsza si do pidziesiciu metrw. Na wiatowym rynku rosn ceny pszenicy. Od lat szedziesitych liczba katastrof wywoanych warunkami pogodowymi wichur, powodzi i pog - wzrosa trzykrotnie. Koszty powstaych szkd - omiokrotnie. Jak to moliwe, e zasady rzdzce yciem spoecznym i politycznym w dalszym cigu legitymizuj jedzenie misa? Akurat w ostatnim miesicu mojej fazy wegaskiej sklep Veni-vidi-vegi na Kreuzbergu robi sobie przerw wakacyjn. No i gdzie ja teraz dostan chleb, ktrego na sto procent nie upieczono w blasze nasmarowanej masem? U siebie w Brandenburgii nie mam odwagi o to pyta. Bd na mnie patrze jak na idiotk. Odkrywam jednak przez przypadek, e dosownie kilka wsi dalej, w Klosterdorfie, jest piekarnia, ktra sprzedaje rwnie wegaski chleb. Prosz, prosz, jak wida, wcale nie tak znowu trudno by weganinem. Czasem, gdy mam dobre dni, ycie bez produktw pochodzenia zwierzcego odczuwam nie jako ograniczenie, lecz dowd wzniesienia si ponad bagno wyzysku, zagady, niesprawiedliwoci i okruciestwa, w ktrym grzzam przez cae dotychczasowe ycie. Od kilku miesicy ani ptakom, ani ssakom nie grozi z mojej strony adne niebezpieczestwo. Maszyneria tortur i zabijania nadal pracuje na penych obrotach, lecz przynajmniej ju bez mojego udziau. Jiminy spytaa kiedy, czy odkd przeszymy na weganizm, nie wydaj si sobie czystsza. Czystsza? Chyba jednak nie - zbyt dobrze siebie znam. Lecz przynajmniej od chwili, w ktrej postanowiam wasnymi siami wygramoli si z kokonu obojtnoci i przej odpowiedzialno za wasne wybory, moje ycie wydaje mi si bardziej konsekwentne i rzdzce si janiejszymi zasadami. W ostatnim wegaskim miesicu chciaabym y tak konsekwentnie, jak tylko si da - nawet jeli nowa poduszka wypeniona sztucznym materiaem zbija si pod gow w niewygodne grudki. Zwolennicy kadej z poznanych przeze mnie diet dziel si pod wzgldem interpretacji przyjtych regu na bardziej i mniej radykalnych. Bioortodoksi kupuj tylko w maych sklepikach z ywnoci organiczn, zwracaj uwag na aspekt lokalny nabywanego jedzenia i warunki jego produkcji, nie wkadaj zakupw do plastikowych, ani nawet papierowych torebek, lecz zawsze przychodz z wasnymi koszykami. Nieco bardziej liberalnym zdarza si kupowa ekologiczne produkty rwnie w supermarketach, a take od czasu do czasu siga po artykuy bez pieczci bio. Zdeklarowani wegetarianie dziel si z kolei na takich, ktrzy sami nazywaj si wegetarianami, mimo e jedz ryby, a w wita

nie pogardz pieczeni domowej roboty, takich, ktrzy wprawdzie misa nie jedz, lecz wcale im nie przeszkadza, e ich ulubione gumisie zawieraj elatyn, i wreszcie na wegan. Weganie odywiaj si konsekwentnie, inaczej byliby zwykymi wegetarianami. Rzadko zdarza si, by ktry z nich jad mid i mimo to nadal okrela si mianem weganina. Wielu z nich daje jednak swoim kotom zwyk karm, podczas gdy dla innych karmienie zwierzt misem z puszki jest zbrodni, lecz ich odrobaczanie - zupenie w porzdku. Przedstawiciele najbardziej radykalnego, przeciwnego szowinizmowi gatunkowemu odamu ruchu odrzucaj nawet samo trzymanie zwierzt domowych, poniewa jest ono w ich oczach tosame z wyzyskiwaniem innych istot dla wasnej rozrywki. Chyba najradykalniejszym z radykalnych jest Achim Ster, antygatunkowista i zaoyciel Inicjatywy na rzecz Praw Zwierzt Maqi. Dla niego jedyn suszn drog jest zniesienie wyzysku, nie za poprzestawanie na zapdach reformistycznych. Gdy pisz do niego mejla, jestem troch zdenerwowana. Trudno si spodziewa, by mj weganizm na p gwizdka znalaz w jego oczach aprobat. Chocia przecie nie o to tutaj chodzi. Czy zgodziby si pan na udzielenie mi wywiadu do ksiki? - pytam. - Chciaabym porozmawia przede wszystkim o paskim artykule Wegetarianie to mordercy, ale nie tylko. Tak, z przyjemnoci - odpisuje Achim Ster. - Mam nadziej, e pani ksika stanowi powan alternatyw dla obecnej gupawej mody na pseudowegetarianizm na raty. Oj. Spotykam si z Achimem Sterem na dworcu gwnym we Frankfurcie. Z braku lepszego pomysu idziemy do poczekalni typu lounge, z ktrej wolno mi korzysta jako wiernej klientce Deutsche Bahn, i siadamy na niewygodnych barowych stokach. Niewiele mylc, od razu zaczynam mwi do niego na ty. - Od jakiego czasu we wszystkich gazetach ukazuj si krytyczne artykuy na temat masowej hodowli zwierzt. Wyglda na to, e mamy do czynienia z mod na wegetarianizm, lub przynajmniej na ograniczenie spoycia misa. Czy to ci cieszy? - To, e temat znajduje taki odzew w mediach, moe mie rzeczywicie pozytywne skutki. Trudno mi to w tej chwili oceni. Sam jednak tre tych artykuw oceniam raczej negatywnie. - Ale czy to le, e ludzie rezygnuj przynajmniej z misa? To ju przecie krok na drodze... - Krok na drodze usanej trupami. Wegetarianie zastpuj zazwyczaj rzekomo niezbdne miso jajami i nabiaem, a przecie dla ich uzyskania morduje si kury, bydo i tak dalej.

- Hm, no tak, wiem... Oczyma duszy widz przez chwil poszatkowane koguciki, kury nioski, zarzynane po roku ycia w mkach, cielta, ktre musz si urodzi i zaraz umrze po to, by ich matki mogy dawa mleko, krowy, ktrych organizm po dwch, trzech latach funkcjonowania w charakterze maszyny do produkcji mleka jest tak wyniszczony, e trzeba je zarn... - A winie? - rzucam ostronie. - wi to przecie nie dotyczy. - Moe i tak, ale czy to pomoe zamordowanym kurom i krowom? - No tak... hm... hm... Chocia Achim Ster mwi to wszystko ze stoickim spokojem, ja mimo to przez ca rozmow wierc si niespokojnie na swoim stoku. - Wegetarianie rwnie s mordercami - mwi Achim Ster, krzyujc rce na piersiach. - Tyle e nie zjadaj swoich ofiar. Ale zwierztom jest wszystko jedno, czy torturuje si je i zabija w procesie produkcji jaj dla wegetarian, czy po to, eby je ich miso. - Ale wegetarianie maj przynajmniej na sumieniu mniej zwierzt. - Niekoniecznie. Wegetarianin, ktry przez rok je codziennie szpinak z jajkiem, zabija dwa razy tyle zwierzt co misoerca, ktry raz w roku zjada kurzego trupa. Nerwowo przeliczam jeszcze raz. Tak, zgadza si. eby wyprodukowa tyle jaj, rzeczywicie trzeba przez rok mczy i ostatecznie zarn jedn kur. I trzeba doliczy zmielonego kogucika, czyli w sumie dwa ptaki. - Chyba troch przesadzasz. Misoercy nie ograniczaj si przecie do jednego kurczaka w roku. Jedz miso codziennie, zaczynaj dzie od kanapki z kiebas i jajka na mikko. Wegetarianizm nie jest moe zadowalajc alternatyw, ale musisz przecie przyzna, e zawsze to jaka poprawa. - Jak w przypadku mordercy, ktry ju nie umierca jednego dziecka dziennie, lecz tylko raz w tygodniu? - Eee... c... mwi przecie, e z etycznego punktu widzenia nie jest to do koca zadowalajce... Ale dla szeciorga dzieci, ktre kadego tygodnia unikn mierci, to jednak ogromna rnica. - Podobnie jak dla tego jednego, ktre zostao zamordowane, chocia mona byo temu zapobiec - odpowiada ze spokojem Achim Ster. Pytam go, gdzie przebiegaj granice jego wegaskiego wiatopogldu, i chcc przybliy mu moje wasne rozterki, barwnie opowiadam o tym, jak larwa gza moci si w ciele swojego ywiciela. - Co by zrobi w takim przypadku?

- Nie znam si na tym, musiabym najpierw zasign informacji, lecz jedn z moliwoci byoby wyapanie gzw i wypuszczenie ich gdzie w lesie. - Ale ja wcale nie chc, eby te bestie atakoway inne zwierzta i robiy im to samo, co miay zamiar wyrzdzi mojemu koniowi. To adne rozwizanie. Chciaabym, eby znikny z powierzchni ziemi. Takie owady naprawd nikomu nie s potrzebne, a ich brak nie spowodowaby zaamania adnego kruchego ekosystemu. No, jeli taka dawka szowinizmu gatunkowego nie zdoa wyprowadzi go z rwnowagi, to nie ma na niego mocnych. Achim Ster rozkada rce i orzeka: - To z twojej strony decyzja emocjonalna, nie etyczna. Biorc jego reakcj za wyraz wyrozumiaoci, domagam si rozgrzeszenia swoich pozostaych uchybie. Nic bardziej mylnego - trafia kosa na kamie. Gdy marudz, e czasami nie mam ochoty dopytywa si w rnych sklepach, czy blacha, na ktrej upieczono buki, aby na pewno nie bya posmarowana masem, Achim Ster mwi: - Musisz spyta tylko raz. Ja wiem, gdzie mog kupowa chleb. - Ale co mam zrobi z kotami, ktre nie lubi wegaskiej karmy? Jeden zacz mi ju nawet ysie. Nie mam innego wyjcia, jak tylko znowu dawa im miso. - Najpierw musisz dla pewnoci wyprbowa na nich inne wegaskie karmy, a do wyczerpania wszystkich moliwoci... Jeli i to nie pomoe, staniesz przed dylematem etycznym, a dylemat ma to do siebie, e jest trudny. - A co z koniem i muami? - dopytuj si. - Zdaj sobie spraw, e ich kupno byo wyrazem szowinizmu gatunkowego, ale co si stao, to si nie odstanie. Nie mog przecie wsadzi ich do helikoptera i wysadzi w Grach Skalistych. Poza tym potrzebuj ruchu, musz wic je ujeda. - Mogaby prowadzi konia, jadc na rowerze. Moja znajoma, ktra przesza na weganizm, rozwizaa to w ten wanie sposb. A moe uwaasz, e w porzdku jest siedzie na niewolniku i rozkazywa mu, by nosi ci na grzbiecie? Siedzcy przy ssiednim stoliku mody biznesmen w garniturze raz po raz odrywa wzrok od laptopa i spoglda na nas ze zgroz. - A moje kury? - nie daj za wygran. - Jakkolwiek by na to patrze, cz z nich sama uratowaam. Nic na to nie poradz, e bez przerwy znosz jaja. Dlaczego nie wolno mi ich je? - To kwestia szacunku. Decydujc si na ich zjedzenie, komunikujesz wiatu, e traktujesz kury jak poywienie. Oczywicie mona te zje zmar babci, przejechanego jea lub wink morsk, ktra stracia ycie w niewoli, ale jako nikomu nie przychodzi to do

gowy. - To co mam zrobi z tymi wszystkimi jajkami? - Mogaby dawa je zwierztom, ktre s skazane na jedzenie misa. -...na przykad kotom - zauwaam bystro. -...kotom raczej nie. Biako zawarte w kurzych jajach jest dla nich szkodliwe, nie maj enzymu odpowiedzialnego za jego trawienie. Ale mogaby dawa je wom. - Wom? - Albo ssiadom, pod warunkiem e nie dasz im tym do zrozumienia, e w spoywaniu jaj nie ma dla ciebie nic niewaciwego. Dlatego to rozwizanie jest raczej hipotetyczne. Te miaem czsto do czynienia z jajkami uwolnionych kur, bo znosiy je podczas transportu. Zawsze je wyrzucaem. - Hodowla zwierzt nie zostanie zniesiona tak szybko - mwi wyczerpana. - Masz co przeciwko temu, by przynajmniej poprawiy si jej warunki? - Domaganie si poprawy warunkw hodowli to dowd reformizmu. - No i? Co masz do zarzucenia odrobinie reformizmu? - Zwolennicy reform chc przede wszystkim uspokoi swoje sumienie, a nie zerwa z wyzyskiem. Czy uznaaby, e to w porzdku, gdyby kto ci powiedzia: dobrze wic, zgdmy si na niewolnictwo, ale ustalmy moe kilka minimalnych wymogw w kwestii trzymania niewolnikw? - Nie, ale skoro niewolnictwo zwierzt jest faktem, uwaam, e do naszych obowizkw naley przynajmniej wprowadzenie zakazu zego traktowania niewolnikw. Krok od zgody spoecznej co do tego, e bicie niewolnikw jest ze, w kierunku uznania, e niewolnictwo samo w sobie stanowi wyraz niesprawiedliwoci, nie jest znowu a taki wielki. - Wrcz przeciwnie, powszechna zgoda co do tego, e nie wolno bi niewolnikw, zakada, e istnieje konsensus w kwestii ich posiadania. Jeli kto naprawd chce uczyni co dla ich dobra, powinien nie tyle zreformowa instytucj niewolnictwa, ile j znie. - Nie dasz czasem zbyt wiele? Ostatecznie ludzie te s tylko ssakami dcymi do wasnej korzyci. Czy to, e w ogle si nad tym zastanawiaj i prbuj y bardziej przyzwoicie, nie stanowi dla ciebie samo w sobie powodu do radoci? - Wystarczy zatem rzuca mniej adunkw wybuchowych na domy dla azylantw, ni czyni to przecitny nazista? Czy twoja ksika ma nosi tytu Troch wicej przyzwoitoci w jedzeniu? A moe Nie jedzmy a tak nieprzyzwoicie? Po trzech miesicach, podczas ktrych prbowaam wyeliminowa ze swojego ycia produkty zwierzce, nadal jeszcze zdarza mi si znajdowa w domu ten i w przedmiot

wyprodukowany przy udziale wyzyskiwanych zwierzt, ktry do tej pory umkn mojej uwadze - na przykad rogowy grzebie albo wielka czarna skrzynia do przechowywania map. Przez cay czas staa obok biurka w zasigu mojego wzroku i dopiero teraz zauwayam, e jest obcignita skr. Nie do wiary! Swoj drog, warto byoby zbada, ile rzeczy w moim domu zostao wyprodukowanych dziki wyzyskowi nie tylko zwierzt, lecz rwnie ludzi... Gdy otwieram jedn z szuflad, turla si w moj stron wieca z pszczelego wosku ozdobiona malutkimi pszczkami z plastiku. No tak, te nieszczsne okradane pszczoy. Nic na to nie poradz, ale moje wspczucie dla pszcz nadal jest raczej umiarkowane. Jakkolwiek by na to patrze, s przecie dzikimi zwierztami, co mocno ogranicza moliwo eksploatowania ich na masow skal przez dn zysku bran spoywcz. Rwnie w przypadku przemysowej produkcji miodu pszczoy trzeba wyroi, by zbieray nektar, i pozwoli im, by robiy swoje. A to, e w ulu gniedzi si na maej przestrzeni czasem nawet do szedziesiciu tysicy osobnikw, wcale nie jest win bezwzgldnych hodowcw. Pszczoy robi to z wasnej nieprzymuszonej woli. aden pszczelarz nie wyzyskaby przestrzeni bardziej optymalnie. To oczywicie przykre, e w przemysowej produkcji miodu przycina si krlowym skrzyda, a czsto ju po dwch latach eliminuje si je, czyli po prostu umierca, cho mogyby spenia swoje zadanie jeszcze przez kolejne trzy lata. Jednake chodzi tu o jednego osobnika na cay ul - zamieszkany przez dziesitki tysicy owadw. Wicej sama zadeptuj po drodze do (wegaskiego) sklepu. Czasem, gdy krlowa skada za mao jajeczek, pszczoy morduj j same. W ulu warto jednostki jest zatrwaajco niska, pszczoy bowiem przedkadaj funkcjonowanie systemu ponad dobro wasne i swoich towarzyszek. Robotnice bez przerwy kontroluj si nawzajem, niczym w orwellowskim pastwie, i biada, gdy ktra oprcz krlowej omieli si zoy jajeczka. Wwczas inne natychmiast skadaj na ni donos, a niepodany wylg jest zabijany - przez robotnice, lub nawet krlow we wasnej osobie. Mode robotnice, odpowiedzialne za karmienie i pielgnowanie matki, zamieniaj si w bezwolne niewolnice za spraw substancji krlowej - to nieustannie wydzielana przez krlow mieszanka neuroprzekanikw o dziaaniu zblionym do narkotyku. Raz w roku wszystkie trutnie s przepdzane z ula na pewn mier. Czasami mona zobaczy pojedyncze osobniki, jak podlatuj pod inne ule, z nadziej, e ich mieszkanki zlituj si i wpuszcz je do rodka. Na prno. ycie krlowej te nie jest specjalnie przyjemne - dziennie skada do dwch tysicy jajeczek. Gdziekolwiek by spojrze, na kadym kroku samowyzysk. Pytanie, kto waciwie ma z niego jaki poytek. Fakt, e pszczoy yj w pastwach, ktre za nic maj interesy jednostki, wcale nie oznacza, e wolno odbiera im mid. Jeli pszczoa decyduje si karmi mozolnie

uzbieranym nektarem tust krlow i jej czerwie, to jej sprawa, tak samo jak prywatn spraw mojego ssiada jest wydanie caych oszczdnoci na kursy scjentologii lub kolekcj jajek z niespodziank. Tak ju maj. To jeszcze nie powd, by ich wywaszcza. Ale nie musz zaraz roni ez, gdy taka kolekcja padnie upem zodzieja. Pan B. podaje mi biay kitel z dugim rkawem i kapelusz pszczelarski. Kitel jest cokolwiek przyciasny, ale wikszego nie ma. - Wikingowie - orzeka pan B. - Pani przodkami na pewno byli Wikingowie. Od razu wida. Pan B. jest pszczelarzem hobbyst, jak wikszo pszczelarzy w Niemczech. Osiemdziesit procent miodu importujemy z zagranicy. - Syszaam, e biopszczelarze cz miodu zostawiaj pszczoom - mwi. - Tyle, by starczyo owadom na przetrwanie zimy. Albo przynajmniej eby nie dawa im samej tylko wody z cukrem. A jaka jest paska strategia? - Ja zbieram wszystko - mwi pan B. - W tym roku odwirowaem dwiecie pidziesit kilo. - Ale skoro zebra pan a tyle miodu, to czy nie mg pan zostawi cho troch pszczoom? W kocu to one na niego zapracoway. - Daj im wod z cukrem. Poza tym i tak zaraz zaczynaj zbiera od nowa. Wchodzimy do wskiej budki przylegajcej do pasieki. W jedn ze cian s wpuszczone cztery klapy. Za kad znajduje si ul. Pan B. zapala fajk pszczelarsk. - Gdy pszczoy czuj dym, myl, e w pobliu pali si las. Dlatego zbieraj wtedy mid z caego ula, eby w razie ewakuacji zmieni miejsce pobytu, robi si cikie i nieruchawe i nie s ju takie skore do dlenia. Pszczelarz odkada na bok fajk i otwiera jedn z klap, za ktr stoi drewniana skrzynia suca pszczoom za mieszkanie. W rodku krztaj si setki, tysice pszcz. Pozostaje tylko mie nadziej, e rzeczywicie zebray mid i na razie nie rusz si ze swojego ula. Plastry tkwi w ramach wiszcych jedna obok drugiej niczym akta w rejestrze. Pan B. wyjmuje jedn z ram i gsim pirem ostronie zgania pszczoy z plastra, po czym daje mi do potrzymania ram, a sam napenia may, umieszczony u dou pojemnik schodzonym kwasem mrwkowym. Opary, ktre powstaj podczas ocieplania si kwasu mrwkowego, maj chroni pszczoy i ich czerwie przed roztoczami wywoujcymi warroz. W 1997 roku naukowcy z Oberursel dla celw badawczych sprowadzili pszczoy miodne z Azji - niestety wraz z rzeczonymi roztoczami. Maj one tylko ptora milimetra dugoci, zwaywszy jednak na przecitn dugo pszczelego korpusu, s dla pszcz tym, czym byby dla czowieka

przyssany do ciaa owad wielkoci krlika. Pan B. uwaa, e roztocza przynieli na podeszwach swych oficerek rosyjscy onierze. Mocuje ram na powrt w drewnianej skrzynce i zamyka klap. - Pewnie chce pani napisa, dlaczego mid jest taki zdrowy, prawda? - Nnnie... - odpowiadam. - Chodzi mi o kwestie etyczne. S tacy, co (O Boe, czy naprawd powiedziaam wanie s tacy, co?) uwaaj, e pszczelarstwo opiera si na wyzysku, poniewa pozbawia si pszczoy miodu. Pan B. patrzy na mnie ze zdumieniem, potem jego wzrok na chwil mtnieje, pan B. mruga, po czym na powrt si rozchmurza. - Mid zawiera dwiecie rnych skadnikw - obwieszcza triumfalnie. - Prosz nie myle, e w miodzie jest zwyky cukier, o nie, to cukry, ktre s przyswajane bezporednio. Sam codziennie jem yk miodu i jeszcze nigdy nie chorowaem. Otwiera klap z napisem sabe. - To saby rj bez krlowej. Inny hodowca pewnie by go dawno wysiarkowa. Ale ja jestem dobry dla pszcz. Podczas siarkowania umieszcza si w blaszanej puszce pasek siarki, podpala i wstawia do ula, po czym szczelnie si go zamyka. - Ojej - mwi. - Czy to powszechna praktyka? W internecie czytaam, e tylko li przemysowi pszczelarze w Ameryce Poudniowej siarkuj sabsze roje. Nasi pszczelarze hobbyci podobno tego nie robi. - Przecie pani mwi, e nie siarkuj. Mao tego, pomagam im przetrwa zim. Chocia pewnie i tak nic to nie da. Rwnie saby ul dostaje porcj kwasu mrwkowego. - A jeli w przyszym roku nadal nie bd miay krlowej, bdzie pan siarkowa? pytam. - Nie, ja nie siarkuj z zasady. Wycigam je po prostu z ula razem z plastrami i kad na ziemi. eby ptaki je zjady. Ale prbuj je ratowa, dopki jest nadzieja. C, w naturze kadego roku ginie okoo szedziesiciu procent nowo zaoonych pszczelich rojw. Prawdopodobnie gwnie dlatego, e nikt nie daje im schronienia przed wilgoci i przecigami w postaci ula ani nie podstawia kwasu mrwkowego na roztocza. Zdejmujemy ubrania ochronne. Pan B. opowiada o tym, e dawniej byo lepiej. - To Zachd zrujnowa NRD. - Zachd zrujnowa NRD? - Strau i ten jego miliardowy kredyt. A przecie wiadomo byo, e nie ma co ufa

kapitalicie. To, co kapitalista daje jedn rk, drug odbiera, i to trzy razy tyle, ile da! To przez Straussa caa produkcja sza na Zachd. Pracowaem wtedy w rybowstwie. Tuciusiekie wgorze, najpikniejsze karpie. Wszystko na Zachd, za bezcen. Pracowa czowiek jak w, a i tak nic z tego nie mia. - To troch jak ze zbieraniem miodu, prawda? - wtrcam chytrze. - Tak, mid oczywicie te szed na Zachd - mwi z gorycz pan B. Jaka ilo misa mi suy? - zastanawiaj si w Bildzie, nawizujc do bestsellera Jonathana Safrana Foera Jedzenie zwierzt - jakby autorowi chodzio nie tyle o aspekt etyczny masowej hodowli zwierzt, ile o poziom cholesterolu u konsumenta. Wniosek: Miso mona je praktycznie bez adnych ogranicze - codzienna porcja steku nie stanowi adnego ryzyka dla zdrowia. Na pytanie, czy wegetarianie yj zdrowiej, dziennik odpowiada wytuszczonym NIE z wykrzyknikiem. Dodaje rwnie, e biomiso jest wprawdzie drosze [...], co jednak wcale nie oznacza, e lepsze. * 28 sierpnia w Dortmundzie odbywa si pierwszy Niemiecki Zjazd Kocielny Czowiek a zwierzta. Pene zaskoczenie. Do tej pory adne z wyzna nie mogo si pochwali zasugami na rzecz ochrony zwierzt. I chocia niektrzy chrzecijascy obrocy praw zwierzt zadaj sobie wiele trudu, by interpretowa Bibli w duchu mioci do naszych braci mniejszych, w Ksidze Rodzaju (9,2) stoi przecie jak w: Wszelkie za zwierz na ziemi i wszelkie ptactwo powietrzne niechaj si was boi i lka. Albo wemy takie oto zdanie: Tak wic wszystko, cokolwiek w jatce sprzedaj, spoywajcie, niczego nie dociekajc - dla spokoju sumienia (1 Kor 10,25). Katechizm Kocioa katolickiego rwnie pragnie oszczdzi dylematw sumienia katolikowi dumajcemu nad losem psw drczonych w laboratoriach. Eksperymenty na zwierztach Katechizm ocenia jako dopuszczalne pod wzgldem etycznym i uwaa za niegodziwe wydawanie na zwierzta pienidzy, ktre mogyby w pierwszej kolejnoci uly ludzkiej biedzie (Katechizm Kocioa katolickiego, nr 2418). Ewangelicki Katechizm dla dorosych ani sowem nie wspomina, jak obchodzimy si ze zwierztami, i okrela je mianem stworze nieosobowych. Wyglda na to, e rwnie na bramie raju wisi tabliczka z napisem Prosimy nie wprowadza zwierzt. Nie. Zwierzta nie maj duszy na podobiestwo czowieka - owiadczy niejaki Adolf Fugel, doktor teologii, 27 marca 2006 roku na forum na stronie www.kreuz.net. [...] Dlatego zwierzt nie czeka ycie po mierci i nie mona przypisywa im cech ludzkich. Co w praktyce ma chyba oznacza, e miosierdzie i lito dla zwierzt s odruchami zupenie zbytecznymi. Religia,

ktra kae nam kocha bliniego swego, po prostu nie zalicza zwierzt w poczet blinich. W kadym razie tak byo do tej pory. Bo teraz mamy przecie zjazd kocielny Czowiek a zwierzta. Do Dortmundu przybd dziesitki tysicy chrzecijan, by si wsplnie modli, gra na gitarach i gosi przynaleno wszelkiego stworzenia do jednej wielkiej rodziny. Niewykluczone, e oceniaam Koci zbyt surowo. Pewnie dlatego, e w telewizji pokazywali ostatnio tyle reportay o przypadkach wykorzystywania seksualnego i maltretowania wychowankw w kocielnych internatach i o aosnych prbach tuszowania skandali na wszystkich szczeblach kocielnej hierarchii, cznie z najwyszymi. Nie posiadaam si z oburzenia, e instytucja uwaajca si za stra moralnoci upada jeszcze niej ni strzeone przez ni owieczki. Wyglda jednak na to, e przynajmniej Koci ewangelicki stan na wysokoci zadania i ostro wzi si do rewizji zasad moralnych. Kto wie, moe na zjazd raczy te zawita paru dostojnych biskupw katolickich? Moe skoryguj owo skandaliczne odchylenie swojej doktryny i owiadcz wszem wobec, e jestemy winni szacunek nie tylko Bogu i yciu pocztemu, lecz wszystkim bez wyjtku ywym istotom? Dopiero na trzy dni przed imprez zdaj sobie spraw, e zjazd Czowiek a zwierzta w Dortmundzie i Zjazd niemieckiego Kocioa ewangelickiego to dwa rne wydarzenia. Ten drugi to gigantyczna impreza, odbywajca si co dwa lata, za kadym razem w innym miecie, na ktr cigaj setki tysicy wiernych. Pierwszy natomiast to przedsiwzicie - by tak rzec - znacznie mniejszego kalibru, zorganizowane z inicjatywy i pod egid stowarzyszenia Koci a Zwierzta. Trudno si spodziewa, by pojawili si na nim biskupi katoliccy, ci bowiem tego samego dnia wezm udzia w kongresie Rado pynca z wiary w Wrzburgu, gdzie bd do woli wyrzeka na nieszczsne maestwa homoseksualne, medialn kampani oszczercz przeciwko biskupowi Miksie37 i tchrzliwych wiernych, ktrzy - gdy posypay si zarzuty o wykorzystywanie seksualne - nie stanli murem za swoimi duszpasterzami (cytaty: www.kath.net). No tak, czego ja si waciwie spodziewaam? Tak czy owak, zjazd w Dortmundzie moe si pochwali zaskakujco ambitnym programem i prominentnymi gomi, jak Franz Alt38 i Helmut F. Kaplan39. Dyskusja panelowa Czy Bg chodziby na polowanie? O mylistwie z perspektywy obrocw zwierzt i Kocioa, na ktr wpadam z niejakim opnieniem, cieszy si raczej marnym zainteresowaniem. Udo Reppin, przewodniczcy Okrgowego Stowarzyszenia Myliwskiego w Dortmundzie, prbuje wanie przekona suchaczy, e czonkowie stowarzyszenia rekrutuj si ze wszystkich grup spoecznych i e nale do rwnie robotnicy fizyczni i gospodynie domowe. Marc Buchtmann, zdecydowany przeciwnik polowa, kwituje jego

wypowied pogardliwym parskniciem, a Peer Fiesel, szef Zwizku Ochrony Zwierzt Nadrenii-Westfalii, umiechajc si pod wsem, omiela si przypuci, e znakomita wikszo myliwych to jednak osoby lepiej zarabiajce, na co Udo Reppin odpowiada stwierdzeniem, i nie ma ochoty na obalanie stereotypu, e wszyscy myliwi to bogacze, i dodaje, e ze wzgldu na prawn ochron danych osobowych nie moe udzieli informacji na temat wysokoci dochodw czonkw stowarzyszenia. W pierwszej chwili dziwi si, dlaczego kwestia zarobkw wywouje u rozmwcw a tyle emocji. Ale przecie nic w tym dziwnego: te formy wyzysku zwierzt, na ktrych uprawianie trzeba mie pewne fundusze, zawsze spotykaj si z wielkim oburzeniem otoczenia. Wszak kady, kto ani razu nie zosta zaproszony na polowanie na lisy, powie bez wahania, e polowa na lisy naleaoby kategorycznie zabroni. Przeciwnikiem futer i oww moe sobie by nawet najwikszy amator smaonych kiebasek i mleka, co nie musi wcale oznacza, e w jego gowie cho przez chwil zakiekowa pomys, by zrezygnowa z jedzenia misa. Grunt, e protestujc przeciwko polowaniu, bdzie mg da upust swojej frustracji wynikej z rnic klasowych. Trzeba jednak przyzna, e mionicy polowa nie nale do najsympatyczniejszych osobnikw. Wyglda na to, e szlachetny proceder oww przyciga jak magnes dnych wadzy cholerykw. Pamitam, jak kiedy spacerowalimy z Bullim nad Kanaem Kiloskim, gdy nagle zatrzyma si obok nas ciemnozielony samochd terenowy, z ktrego wyskoczyo podejrzane indywiduum w kombinezonie z zielonego lodenu i bez adnego wstpu zaczo mi wygraa. ebym si nawet nie waya wchodzi z psem na ciek prowadzc przez ssiednie sitowie - gorczkowao si indywiduum - bo to teren owiecki, le tam rozkadajce si cierwa, przynta dla ptakw drapienych i lisw. - Czy on wyglda na psa myliwskiego? - spytaam, wskazujc Bulliego, zajtego wanie zlizywaniem bota z apy. - A co mnie to obchodzi. Mwi pani, jak go tam zobacz, kropn drania jak nic. Nie do, e myliwi zachowuj si, jakby byli ras panw, to nasze ustawodawstwo jeszcze ich w tym utwierdza. Gdy myliwy napotka w rewirze owieckim kota oddalonego od najbliszego zamieszkanego domu co najmniej o trzysta metrw, wolno mu go zastrzeli. Podobnie jak polujcego psa. O tym, czy pies faktycznie poluje, decyduje sam myliwy. Wystarczy, e zwierz biega z nosem przy ziemi. Zastanwmy si: yjemy w pastwie prawa, ale mniejszoci niezbyt sympatycznych jegomociw, ktrzy lubi sobie postrzela do zwierzt, wolno decydowa o tym, czy doszo do przestpstwa, i w dodatku na miejscu dokonywa egzekucji - mimo e nic a nic nie uprawnia ich do orzekania o winie. Mona by naturalnie zaoy, e owo ustawowe przyzwolenie myliwi potraktuj z naleyt doz

odpowiedzialnoci i bd z niego korzysta raczej powcigliwie. Mogliby przecie czsto rezygnowa z zastrzelenia czyjego ukochanego kota lub psa, zwierzt nierzadko cieszcych si statusem czonkw rodziny - nie chc chyba pogry w czarnej rozpaczy dziecka, do ktrego zwierz naleao. Statystyki powiadczaj jednak, e niemieckim myliwym ani w gowie podobne sentymenty. Kadego roku zabijaj okoo czterdziestu tysicy psw i trzystu tysicy kotw. Tolerowanie tego procederu mona wytumaczy, chyba jedynie odwoujc si do stereotypu goszcego, e amatorami polowania s w przewaajcej mierze prawnicy, politycy i przedstawiciele innych dobrze patnych zawodw. Sami myliwi twierdz oczywicie, e nie strzelaj do psw i kotw dla zabawy, lecz z koniecznoci - eby chroni sarny i inne dzikie zwierzta. Jednoczenie swoje wyprawy na polowania usprawiedliwiaj tym, e w lasach yje o wiele za duo sarn. Stylizuj si na penych troski porzdkowych, biorcych na siebie niewdziczne zadanie przeprowadzenia dezynsekcji naszych borw - cokolwiek by mwi, eliminuj nadmiar dzikich zwierzt i zapobiegaj zbytniemu przyrostowi pogowia oraz szkodom, ktrych mgby si sta przyczyn. Zamy, e wszystkie czterdzieci tysicy zastrzelonych przez myliwych psw faktycznie polowao na dzikie zwierzta i e kademu z nich, wszystko jedno, czy by to husky, pekiczyk, czy chow-chow, rzeczywicie udao si upolowa sarn. Kosztowaoby to ycie nie wicej ni czterysta tysicy sarn. - To nic w porwnaniu z milionem sarn, ktre rok w rok gin z rki myliwych - woa pod koniec dyskusji przeciwnik polowa Marc Buchtmann. Frenetyczny aplauz publicznoci. Policzki przewodniczcego towarzystwa myliwskiego nabieraj kolorw. Po dyskusji panelowej wybieram si na Targowisko moliwoci, po ktrym krci si tylko kilka osb, i odwiedzam - raczej mao oblegane - stoisko przeciwnika polowa Marca Buchtmanna. Nie porzucam nadziei, e uda mi si znale jak luk w systemie, co, co pozwoli mi wbrew wszystkiemu od czasu do czasu, bardzo rzadko, zje cho kawaeczek misa. Moe dziczyzna to moja ostatnia szansa? Wilki, rysie i niedwiedzie zostay w niemieckich lasach niemal doszcztnie wybite, co oznacza, e przynajmniej due dzikie zwierzta - sarny, jelenie i dziki - mog wie wzgldnie beztroski ywot i nie musz na okrgo mie si na bacznoci przed drapienikami. Mao tego - yj na swobodzie, nie znaj podg szczelinowych i nikt ich nie przywizuje. W wikszoci przypadkw nie kocz ycia w szponach drapienikw, omija je te powolna mier godowa, bo przecie kadej zimy myliwi gorliwie je dokarmiaj. Trafia do mnie argument, e w celu zapobieenia nadmiernemu przyrostowi pogowia lenych zwierzt naley co roku odstrzeli okrelon

liczb sarn, jeleni i dzikw. Trzeba by je byo zabi nawet wtedy, gdyby nikt nie chcia ich je. Marc Buchtmann tumaczy mi, e myliwi nie rozwizuj problemu, wrcz przeciwnie - sami go stwarzaj. Szwajcarskie i woskie parki narodowe, w ktrych polowanie jest zabronione, wcale nie s przepenione. To dopiero zimowe dokarmianie zwierzt sztucznie utrzymuje pogowie na zbyt wysokim, szkodliwym dla lasw poziomie. W ten sposb, zauwaa Marc Buchtmann, wyeliminowany zostaje proces naturalnej selekcji. Nie jestem do koca przekonana. To prawda, e zim myliwi nie dokarmiaj zwierzt z mioci, lecz po to, by w nastpnym sezonie mc do woli sobie postrzela. Prawd jest rwnie to, e dokarmianie stanowi ingerencj w proces naturalnej selekcji. Lecz mnie astmatyczn okularnic z problemami ortopedycznymi - cieszy, e tym sposobem zim mog przetrwa nie tylko same dorodne, tryskajce zdrowiem osobniki, lecz take kilku utykajcych sabeuszy. I Bogiem a prawd nie potrafi zrozumie, dlaczego cignca si tygodniami mier godowa miaaby by lepsza od celnego strzau nawet najbardziej obmierzego z myliwych. Czyby chodzio tylko o to, e ta pierwsza jest naturalna, a druga nie? - Po kolei: po pierwsze, myliwym czsto nie udaje si odda celnego strzau odpowiada Marc Buchtmann. - Ranione sarny nie umieraj od razu, lecz nierzadko wlok si jeszcze kilka dni przez las. Zamy zreszt, e myliwym zazwyczaj udaje si trafi, lecz co to waciwie znaczy, e zwierz umiera natychmiast? Myliwi nie bez kozery definiuj natychmiastow mier jako mier w cigu stu osiemdziesiciu sekund. Strza na komor oznacza, e zwierz zostao trafione w serce. A co si dzieje, gdy strzeli si w serce? Zwierz si wykrwawia, a to moe trwa nawet do trzech minut. Mj brat, ktry swego czasu sam chodzi na polowania, opowiada mi co zupenie innego, a mianowicie, e gdy myliwy odda celny strza, zwierz umiera od razu. Upada, jeszcze zanim usyszy strza. - Upada za spraw siy uderzenia - mwi Marc Buchtmann. I komu tu wierzy? Targowisko moliwoci opuszczam kompletnie skoowana. Wystpienia doktora Helmuta F. Kaplana (Dlaczego Koci jest winien cierpieniu zwierzt?) i ksiniczki Mai von Hohenzollern (Status zwierzcia midzy uprzedmiotowieniem a godnoci) i tak ju przegapiam. Pozostaje jeszcze zwycizca ktrej edycji Idola Markus Grimm, ktry nazajutrz bdzie czyta fragmenty swojej ksieczki dla dzieci Podre Biedronki Nakrapianki, i jako kolejny punkt programu Nakrapiankowy konkurs rysunkowy dla maluchw. Uznaj, e czas wsi do pocigu i ruszy w drog

powrotn. Twierdzeniu o natychmiastowej mierci w wyniku strzau na komor przeczy fakt, e zwierzta zabijane w rzeniach nie otrzymuj ciosu noem w serce, lecz strza w gow. Tylko on daje jak tak gwarancj, e zwierz nie bdzie nic czuo. Lecz strza w gow wymaga prawdopodobnie wikszej celnoci ni strza w korpus, poza tym mierzc w gow, mona zniszczy potencjalne trofeum, na przykad odstrzeli tylko doln szczk. Sarna bez kawaka szczki nie umrze od razu, lecz bdzie si snua okaleczona po lesie jeszcze przez kilka dni. Mao zachcajcy widok. Nadal nie znalazam luki, ktra pozwoliaby mi je miso i jednoczenie pozosta przyzwoitym czowiekiem. A moe takiej luki po prostu nie ma? Dzwoni z komrki do brata i relacjonuj mu nowo zdobyte wiadomoci i wasne przemylenia na temat polowa. - Co za bzdury! - denerwuje si brat. - Przecitna sarna way moe z pitnacie kilogramw. Umiera od razu na skutek szoku. Amunicja myliwska rozpryskuje si w ciele zwierzcia i ma bardzo silne dziaanie obezwadniajce. Sarna od razu traci sporo krwi. Po takim strzale nie zrobi wicej ni dwa kroki. - A jak czsto myliwym zdarza si chybi? - Z ambony nie sposb nie trafi, no, chyba e popeni si jakie wyjtkowe gupstwo. Stojcej sarny te trudno nie trafi. Ju prdzej moe si to zdarzy podczas polowania z nagonk, na przykad na dziki... Pocig wjeda w martw stref i rozmowa si urywa. Przegldam materiay towarzystw opieki nad zwierztami i obrocw praw zwierzt, ktre zebraam na Targowisku moliwoci. W magazynie organizacji Pro-Zwierzak czytam, e firma Petri-Feinkost z Dolnej Saksonii nosi si z zamiarem wdroenia projektu pilotaowego dotyczcego przemysowej hodowli kz: siedem i p tysica kz w trzech wielkich stajniach o wymiarach pidziesit na osiemdziesit metrw rwna si sto szedziesit centymetrw kwadratowych na koz. Autorzy projektu nie przewiduj wybiegw ani pastwisk. Po wejciu do stajni koza ju nigdy nie ujrzy wiata dziennego - do dnia, w ktrym zostanie wysana do rzenika. Swoj drog, ciekawe, e masowa hodowla wydaje mi si jeszcze straszniejsza, gdy dotyczy zwierzcia, ktre do tej pory nie byo ni objte. Patrz na dat wydania pisma kwiecie 2009 roku. Moliwe, e pierwsze hale dla kz ju powstay. Byszczce prospekty malowniczo pooonego w grach opodal Salzburga majtku Aiderbichl o piknej nazwie Raj dla odratowanych zwierzt, rozsawionego przez programy witeczne z Patrickiem Lindnerem i Uschi Glas40, prezentuj nam wizj wiata, do ktrego

zo nie ma przystpu. W jednym z artykuw czytam, jak pewnego razu do majtku zadzwoni jeden z pracownikw laboratorium, wzruszony losem dwch winek dowiadczalnych, ktre miay zosta zabite, i spyta, czy zwierztka mogyby ewentualnie znale schronienie w Aiderbichl. Po winki natychmiast wyruszy sam szef. Gdy dotar na miejsce, okazao si, e pracownicy laboratorium zrzucili si i dali winkom na drog sut odpraw w wysokoci dwch tysicy euro albo i wicej, nie pamitam, a sprawdzi te ju nie mog, bo z obrzydzenia wcisnam prospekt wraz z wielk reklam Nestl do niebieskiego plastikowego worka ekipy sprztajcej pocigu InterCity. Powoli zaczynam rozumie, dlaczego Achim Ster tak bardzo nienawidzi reformizmu. Gdy nie jestemy pewni, czy to, co robimy zwierztom, jest aby na pewno do zaakceptowania, najlepiej wyobrazi sobie, czy byoby w porzdku traktowa w ten sam sposb ludzi. Czy ta historia nadal by nas wzruszaa, gdyby jeden z jej bohaterw by oprawc, ktry dzwoni do schroniska dla ofiar przemocy domowej i mwi: Mamy tu dwie kobiety. Wczeniej miesicami testowalimy na nich lekarstwa i techniki operacyjne, a teraz musimy je zabi i jest nam troch al. Zoylimy si nawet z kolegami na pokrycie kosztw podstawowych. W domu od razu zagldam do internetu i sprawdzam, czy firma Petri zrealizowaa plany masowej hodowli kz. Na szczcie nic z tego nie wyszo. W kadym razie nie w Dolnej Saksonii. Rada powiatu Holzminden nie wydaa stosownego zezwolenia, powodowana nie tyle dobrem zwierzt, ile raczej chci ochrony krajobrazu. Niewykluczone, e firma Petri bdzie prbowa szczcia gdzie indziej. Skoro ju jestem w internecie, zapoznaj si te z argumentami za i przeciw dotyczcymi kwestii natychmiastowej mierci sarny trafionej strzaem na komor. Przeciwko przemawia fakt, e policyjni snajperzy, oddajc strza precyzyjny41, zawsze celuj w gow. Policja jest wic zdania, e natychmiastowe obezwadnienie nastpuje nie przez trafienie w serce, lecz w mdek lub pie mzgu, co oznacza wyczenie centralnego systemu nerwowego. Na pewnej stronie internetowej przeznaczonej dla myliwych czytam jednak, e intensywne krwawienie wywoane strzaem na komor gwatownie obnia cinienie krwi zwierzcia, ktre traci przytomno. Rwnie i ten argument wydaje mi si przekonujcy. W Pakistanie apokaliptyczna powd pochona blisko dwa tysice ofiar miertelnych i zniszczya ponad szeset pidziesit tysicy domostw. Pod wod znalazo si p miliona hektarw ziemi uprawnej (czyli mniej wicej dwa razy tyle, ile ma powierzchnia Saary), ktre bdzie mona na powrt zagospodarowa dopiero za jaki czas. U nas te pada i nie zanosi si, e przestanie. Chciaam pozbiera liwki z drzew przy brandenburskich szosach i zaprosi przyjaci na wsplne wekowanie, ale nic z tego. Na drzewach prawie nie

ma owocw, a te, ktre gdzieniegdzie wida, gnij ju na gaziach. Gdy na chwil wraca soce, wypuszczam kury, eby pobiegay sobie po dworze. Te odratowane zdyy si zaaklimatyzowa i mog rozpocz ycie na swobodzie. Jeszcze trwa lato, jest ciepo, a lis nie ma specjalnych powodw, by zapuszcza si a do wsi. Stado grzecznie trzyma si ogrodu. Tylko gruba Piepsi jak zwykle szwenda si po ulicy. Gdy wieczorem przychodz do kurnika na rutynow kontrol, nadal jej nie ma. Bior latark i przeszukuj najblisz okolic, lecz nigdzie nie znajduj nawet pirka. Nie zobacz jej nigdy wicej. e te musiao pa akurat na Piepsi.

13 Wrzesie - dieta frutariaska

- Chcesz mi moe da do zrozumienia, e mam nie je saaty? - [...] znam wiele warzyw, ktre maj na temat bycia jedzonym jednoznaczn opini. Douglas Adams, Restauracja na kocu wszechwiata Zadanie: Jem tylko te czci rolin, ktre mona zbiera bez zniszczenia czy uszkodzenia roliny macierzystej. Pierwszy frutariaski dzie zaczynam od pysznego tropikalnego niadanka owocowej saatki z banana, melona, ananasa i brzoskwini. Do tego kilka jagd. ebym miaa co je przez cay dzie, poustawiaam w kuchni i w duym pokoju kosze z owocami, nadajc domowi wygld suity hotelowej. Oczywicie nie mam zielonego pojcia, jak zebrano wszystkie te owoce - ostronie czy przy uyciu siy. Ale w tym roku musz si niestety poegna z jabkami z wasnego ogrodu - deszcze byy zbyt obfite i zbir jabek diabli wzili - i dlatego jestem zmuszona zadowoli si kupowaniem owocw, ktre zostay, przynajmniej teoretycznie, zebrane w sposb humanitarny. W przypadku tych rosncych na drzewach jestem raczej spokojna - posiadaczom sadw zaley przecie na tym, by drzewa obrodziy rwnie nastpnego lata. Mam jednak powane wtpliwoci, czy podczas zbioru melonw na pewno oddziela si owoce od roliny macierzystej z naleyt delikatnoci. Przypuszczam, e zaraz po zbiorach licie i odygi s wyrywane i rozrzucane po polu, by uyniy ziemi. Na szczcie w tym roku uday si przynajmniej dynie na kompostowniku i mog je zebra wasnorcznie. Gdy prbuj ostronie ukrci pierwsz, odrywam nie tylko dyni, lecz take pmetrowy kawa odygi. Pozostae wol ju poodcina noem. Ostrone ukrcanie owocw, ktre zaleca moje kompendium ogrodnictwa, odnosi si pewnie raczej do zbioru jabek i gruszek. Tak czy owak, moje dynie mog nadal spokojnie rozkrzewia si na kompostowniku, gdzie pod koniec roku zasn w pokoju, z zimna lub ze staroci. Przypomnijmy: jabko mona zje bez naruszania jaboni. Jabo rozsiewa nasiona poprzez owoce, ma wic, by tak rzec, swj ywotny interes w tym, by zostay zjedzone. Podobnie inne owoce42, orzechy, nasiona, jagody, pomidory, roliny strczkowe i tak dalej. Te frutarianie mog je, w przeciwiestwie do korzeni, bulw i odyg - odtd adnych ziemniakw, burakw, warzyw cebulowych ani szpinaku. Jeszcze nie udao mi si ustali, czy

mog je zboa, czyli chleb (niby dozwolone, w kocu zboa to przecie nasiona, lecz po niwach pole zostaje przeorane, a orka niszczy roliny), bo do tej pory nie udao mi si porozmawia z adnym frutarianinem. Byam pewna, e w trakcie zbierania materiaw na temat wegetarianizmu i weganizmu prdzej czy pniej na jakiego si natkn. Mino ju jednak osiem miesicy, a ja nadal nie spotkaam ani jednego. Zaczam si nawet zastanawia, czy w ogle istniej. Zaoyciel Applea, Steve Jobs, podobno by przez pewien czas frutarianinem. Mia nawet kiedy powiedzie: W owym czasie byem jeszcze frutarianinem, odywiaem si wycznie owocami. Teraz jestem, tak jak wszyscy, mietnikiem na odpadki. Gdy wreszcie dowiaduj si od znajomego, e zna on pewnego frutarianina, okazuje si, e nie moe mnie z nim skontaktowa, bo swego czasu zoy na niego skarg w urzdzie do spraw modziey. Frutarianin karmi bowiem samymi owocami rwnie swoje dziecko. Dziecku wypady wszystkie zby. Czonkowie Berliskiego Zwizku Wegetarian rwnie nie znaj adnego osobicie, lecz kieruj mnie do niejakiego Anko Salomona, zaoyciela i przewodniczcego Towarzystwa Naturan, poniewa - jak mwi jego filozofia yciowa wydaje si najbardziej zbiena z pogldami frutarian. Dzwoni do pana Salomona. Niestety, okazuje si, e akurat kompletnie nie ma czasu, obiecuje jednak przysa mi do poczytania stosown lektur. Gdy mwi, e oczywicie za ni zapac, mj rozmwca stanowczo odmawia i nalega, bym przyja ksik w prezencie. Ostatecznie ustalamy, e przelej jej rwnowarto na konto fundacji zajmujcej si opiek nad psami w Nepalu. Do pierwszego frutarianina udaje mi si dotrze dziki wskazwce Susanne Starck z organizacji Przyjaciele Zwierzt, ktra zwrcia mi uwag, e w dyskusjach na rnych forach internetowych co jaki czas uczestniczy osoba o pseudonimie Owocoerca - wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zwolennik diety frutariaskiej. Wysyam mu mejla ze swoim adresem, numerem telefonu i kilkoma pytaniami na temat frutarianizmu. Odpowied przychodzi tydzie pniej - Owocoerca pisze, e jest wanie strasznie zajty, obiecuje jednak odnie si do moich pyta, gdy tylko czas mu na to pozwoli. Troch mnie dziwi, e frutarianie wydaj si cierpie na brak czasu w rwnym stopniu jak zwykli miertelnicy. Wyobraaam sobie, e osoba kategorycznie odmawiajca uczestnictwa w aktach przemocy, ktre stay si integraln czci naszej codziennoci, pewnie przez cay boy dzie siedzi na socu i przyglda si motylkom. Ponadprzecitnie wyksztacony zmys moralny i zwyky przyziemny stres - jedno i drugie jako do siebie nie pasuj. Trzy dni pniej telefon od Owocoercy. Owiadcza, e zdecydowa si na rozmow, bo przecie jestemy kolegami - sam te napisa ksik. Uzna jednak, e nie bdzie jej wydawa - przez wzgld na drzewa.

- Hm, s jeszcze e-booki... - sugeruj. - Ach, to mnie ju i tak nie interesuje... Owocoerca opowiada, e frutarianinem (mwi fruktarianinem) by ju jako dziecko. - Gdy spytaem mam, co jedli w raju pierwsi ludzie, odpowiedziaa: Owoce. Ten moment zadecydowa o wszystkim, cignie Owocoerca. Wraz z pjciem do szkoy wszystko si niestety skomplikowao, a i pniej nie zawsze byo atwo. Ale pitnacie lat temu zakoczy faz przejciow. Podczas fazy przejciowej odywia si frutariasko w dziewidziesiciu piciu procentach. Teraz jest ju stuprocentowym owocoerc. - Co waciwie jedz frutaria... to znaczy fruktarianie? - Dojrzae owoce sezonowe i od czasu do czasu nasiona i orzechy. Byle nie przesadza z orzechami, nie wicej ni dwadziecia w roku. Dobre s na przykad laskowe. - Czy do diety frutariaskiej zaliczaj si rwnie zboa? To przecie te nasiona. - Nie, zboa nie. Nie jem zb, bo s uprawiane w monokulturach. Ale jeli kto naprawd nie potrafi si bez nich obej... Mona je wszystko, trzeba sobie tylko zdawa spraw z konsekwencji. Jeli nie potrafisz zrezygnowa ze zb, gotuj sobie kasz jaglan. S fruktarianie, ktrzy w dramatycznych okolicznociach zjedliby nawet przejechane zwierz. Na przykad w razie nieurodzaju. Chocia wikszo przestawiaby si jednak na diet praniczn. - E... sucham? - Przeyliby dziki pranie. Zaraz po rozmowie z Owocoerc wchodz w Google. Prana to w hinduizmie sia yciowa, utosamiana z oddechem. Doktryna prany od okoo dziesiciu lat przeywa istny renesans w krgach ezoterycznych. Zwolennicy diety pranicznej odywiaj si wycznie wiatem i rzekomo nie musz przyjmowa adnego pokarmu. W kwietniu 2010 roku prawdziw sensacj wywoa osiemdziesiciotrzyletni Hindus Prahlad Jani, ktry utrzymywa, e od siedemdziesiciu lat nic nie jad ani nie pi, co miay potwierdzi kamery zainstalowane w indyjskim szpitalu oraz staa kontrola lekarska. Jak podaje Bild, neurolog Sudhir Shah wyrazi przypuszczenie, e Prahlad Jani czerpie kosmiczn energi ze wiata sonecznego, co oznacza, i w jego ciele dokonuje si proces przypominajcy fotosyntez. Sam Jani jest jednak przekonany, e otrzyma bogosawiestwo od pewnej hinduskiej bogini i odtd ywi si nektarem, ktry sczy mu ona do ust przez dziurk w podniebieniu. Eksperyment niczego nie dowid ani nie zakwestionowa, a ponadto zewszd paday zarzuty o szarlataneri, poniewa nie dao si z ca pewnoci wykluczy, e Jani nie mia

potajemnie dostpu do wody. Jedn z najwaniejszych przedstawicielek pranizmu w wiecie zachodnim jest Australijka Ellen Greeve, bya urzdniczka bankowa, obecnie znana jako Jasmuheen. Prowadzi ona seminaria ezoteryczne, twierdzi, e ma kontakt duchowy z jednym ze zmarych czonkw Wielkiego Biaego Bractwa43, a take e jej DNA skada si z dwunastu nici, a nie, jak w przypadku wszystkich innych istot ywych, tylko dwch. Jasmuheen utrzymywaa przez dugi czas, e od 1993 roku odywia si wycznie dziki pranie, napisaa rwnie ksik, wprowadzenie do diety wietlnej. Gdy wyszo na jaw, e wielokrotnie przyapywano j na jedzeniu zwykego pokarmu, owiadczya, e dla jej doktryny nie jest a tak istotne, czy i co takiego je. W przypadku trzech osb prba odywiania si wycznie wiatem zakoczya si zgonem. Prawdopodobnie zmary z powodu niewydolnoci organw wewntrznych, poniewa w pierwszym tygodniu trzytygodniowego procesu przechodzenia na diet wietln wymagane jest cakowite odstawienie napojw. Jasmuheen odrzucaa wszelkie zarzuty o wspodpowiedzialno, a o jednej ze zmarych miaa powiedzie: Nie bya czysta - to znaczy brakowao jej czystej aury - i nie miaa odpowiedniej motywacji. Po tym wydarzeniu zacza jednak propagowa agodn drog ku pranizmowi, ktra zezwala na przyjmowanie napojw rwnie w pierwszym tygodniu. - Znasz jakich innych fruktarian? - pytam Owocoercy. - Utrzymujecie z sob kontakt? A moe macie jakie stowarzyszenie? - Wiesz, na caym wiecie jest moe z tysic fruktarian. Gra dziesi tysicy. Zawsze bylimy samotnikami. Co ciekawe, prawie wszyscy urodzilimy si w tym samym czasie. Sam yj jak pustelnik. Akurat teraz zatrzymaa si u mnie pewna bardzo dobra znajoma, ale zazwyczaj mieszkam sam. Jestem dla siebie najlepszym towarzyszem. Ludzie przechodz na fruktarianizm z najrozmaitszych powodw - zdrowotnych, etycznych, psychologicznych, religijnych. Poszukuj diety, ktra nie byaby oparta na przemocy, a ile razy mona odkrywa prawd objawion? Ale jeli postpujesz zgodnie ze swoimi przekonaniami, moesz osign prawdziwe mistrzostwo. Jeli chcesz si odywia jagami, aden problem. Brzowe proso mona je nawet na surowo. Chocia zboe to waciwie pokarm dla ptakw. Ja pozostaj wierny swojemu wyborowi. Zreszt czowiek i tak jest owocoerc z racji swej anatomii. Pierwsi ludzie odywiali si wycznie owocami. To byo jeszcze przed rozpadem na kontynenty. - Przed... co? Hm... No tak... Moe faktycznie... jeszcze przed rozpadem na kontynenty. - Na marginesie, czy zauwaya, e starzy ludzie wol z reguy stare, dojrzae owoce,

a modzi - mode i niedojrzae? Trzeba sucha swojego organizmu, on najlepiej wie, czego ci potrzeba. - Nigdy nie miae adnych niedoborw? - Nie. Odkd jem same owoce, czuj si znacznie lepiej. Czowiek agodnieje, jest bardziej wyluzowany. A dla tych, ktrzy nie lubi gotowa, to w ogle najwygodniejszy styl ycia. Z niedoborem witaminy B12 mielimy zreszt do czynienia po raz pierwszy dopiero w latach pidziesitych, gdy w rolnictwie zaczto stosowa chemikalia niszczce kultury bakterii. - Niczego ci nie brakuje? Mnie osobicie bardzo trudno ograniczy si do jedzenia samych owocw. - Trzeba si do tego przyzwyczai, to fakt. Jestemy do tego stopnia uzalenieni od artykuw spoywczych, e przejcie na frutarianizm jest dla nas jak odwyk. Mnie przywyknicie do tego zajo ponad dziesi lat. - Szmat czasu. - A czym ty si odywiasz? Jesz jabka? - Dwa razy dziennie jem gotowan fasolk szparagow lub groch z mlekiem kokosowym - odpowiadam. - Poza tym owoce. Od czasu do czasu jabko. Owocoerca kae mi je wicej jabek. Albo kasz jaglan, jeli naprawd musz. - Czuj, e jeste dobrym czowiekiem - mwi nagle. - Ach... hm... naprawd? - Wiem, e pracowaa jako kierowca takswki44. Znam jeszcze dwch takswkarzy, obaj s do rany przy. ycz ci wszystkiego dobrego. - E... dziki. Nawzajem. - Dzikuj. Zadzwo, jak bdziesz miaa jeszcze jakie pytania. Budz si z lekkimi zawrotami gowy i pulsowaniem w skroniach. Moe teoria Owocoercy o uzalenieniu od artykuw spoywczych nie jest cakiem niedorzeczna? W kadym razie faktycznie czuj si jak na odwyku. I jestem godna jak wilk. Dziki linkowi z Wikipedii trafiam na stron internetow frutarian. Mona na niej przeczyta midzy innymi, e ycie w zgodzie z zasadami frutarianizmu to niesamowita frajda. Dokadnie to samo twierdzili na temat swojej diety weganie, wegetarianie oraz redakcja gazetki dla klientw biosklepw. Na stronie peno te zachwytw nad naturalnym piknem, krgymi ksztatami owocw oraz ich wspaniaym smakiem, nie brak rwnie informacji, e jedzc wycznie owoce, mona zrzuci zbdne kilogramy i zyska na atrakcyjnoci. Oczywicie nikt nie pisze: To dieta zbliona do ascezy, dla otoczenia rwnoznaczna z prowokacj,

jestemy jednak przekonani, e ponoszenie ofiar w imi wasnych przekona ma sens. Ton wpisw na stronie internetowej frutarian sugeruje, e jedzenie samych owocw to nie lada przywilej. Odgryzam kawaek jabka. Ale klawo! Musz jednak przyzna, e sypiam teraz doskonale. Wieczorem padam ze zmczenia ju o dziewitej i pi kamiennym snem do samego rana. W pierwszym tygodniu popeniam podczas zakupw dwa bdy. Mylaam, e na pewno nie ma nic zego w jedzeniu ogrkw konserwowych, w kocu ogrki to te owoce. A gorczyca, wiadomo - nasiona. Kupiam wic soik swoich ulubionych ogrkw. Bd! Do skadnikw marynaty nale te: primo, cukier (zamordowane buraki cukrowe), secundo, kilka przezroczystych plasterkw cebuli (rwnie zamordowanej). Drugim bdem by zakup paczuszki solonych orzeszkw nerkowca. Przeczytaam na opakowaniu, e praono je na oleju rolinnym. Uznaam, e olej uzyskano z owocu, nasion lub orzechw. Jaka inna cz roliny miaaby zawiera tyle oleju, by dao si go z niej wycisn? Dopiero pniej przyszo mi do gowy, e istnieje do due prawdopodobiestwo, e do praenia orzeszkw uyto oleju z kiekw kukurydzy. A dieta frutariaska zabrania jedzenia kukurydzy, bo uprawia si w j w monokulturach. Czyli jak na razie zero solonych orzeszkw. A konserwy czsto zawieraj cukier buraczany. Najbezpieczniejsz strategi bdzie wic ograniczenie si do owocw i niektrych warzyw wieych lub w postaci mroonek. A o daniach gotowych mog ju tylko pomarzy. * - A co z rolinami jednorocznymi? - dopytuje si przez telefon mj wydawca. - Tych te ci nie wolno? - To chyba oczywiste. A moe chciaby, by twoje otoczenie uznao, e cakiem w porzdku byoby ci kropn, skoro ju masz siedemdziesit lat, bo przecie i tak ju dugo nie pocigniesz? Pod wzgldem moralnym nie mam sobie rwnych. Nie zabijam adnych organizmw ywych. Pastwo pozwol: Superwierszcz. - W takim razie nie wolno ci te nosi bawenianych rzeczy. - Wanie, e wolno. Bawen robi si z wkien bawenicy, ktre mona zbiera, nie niszczc roliny. - Przyl ci ksik o warunkach pracy na polach baweny w Uzbekistanie. Jak wida, w konfrontacji z takim moralnie radykalnym stylem ycia jak frutariaski ten i w osobnik o gbszym wyczuciu etycznym nie moe oprze si pokusie poszukania dba w oku bliniego owocoercy...

Wikszo ludzi uwaa, e wypalanie caych poaci lasw tropikalnych i deptanie rabatek jest ze, a stuletnim drzewom przyznaje status pomnikw przyrody i obdarza je nalenym szacunkiem, ale zastanawianie si, czy mamy wobec rolin zobowizania moralne, uznaaby za niedorzeczno. Ochrona lasw tropikalnych i pojedynczych drzew suy jedynie utrzymaniu podstawy naszej egzystencji, niejako obszaru rekreacyjnego i dekoracyjnych kulis zarazem. Dobrostan samych drzew nie obchodzi nas ani troch. Wszdzie na wiecie panuje jednomylne przekonanie, e z rolinami wolno robi waciwie wszystko. Wszdzie? Nie, jest jedno mae pastwo, w ktrym prawa maj rwnie roliny. Ten bastion praw rolin to Szwajcaria - jedyny znany mi kraj, ktrego konstytucja gwarantuje prawo do godnoci wszystkim bez wyjtku organizmom ywym. Odbio tym Szwajcarom czy co? A moe maj na uwadze po prostu ochron rolin przed zmianami genetycznymi, czyli w ostatecznym rozrachunku dobro samego tylko czowieka? W kocu nawet najbardziej radykalni weganie nie widz nic zego w jedzeniu szpinaku czy marchwi, poniewa wychodz z zaoenia, e rolina nie czuje blu i nie cierpi psychicznie, z moralnego punktu widzenia nie mona jej wic wyrzdzi krzywdy. Wyobraenie, e roliny s biomaszynami, lepo posusznymi tylko wasnemu programowi genetycznemu, lego w gruzach ju w 1966 roku, kiedy to niejaki Cleve Backster podczy do lici roliny doniczkowej w swoim biurze elektrody wykrywacza kamstw. Backster by specjalist od analiz pracy detektora kamstw i wsppracowa z FBI i CIA. Ku jego zdumieniu na ekranie urzdzenia od razu pokazaa si krzywa, ktra w przypadku czowieka oznaczaaby pobudzenie pozytywne. Czy to dlatego, e dopiero co rolink podla? Backster postanowi przypali jeden z lici zapak. Wykrywacz kamstw wywietli gwatown krzyw strachu. W jednym z pniejszych eksperymentw rolina zidentyfikowaa morderc innej roliny stojcej w tym samym pomieszczeniu, ktr ten wyrwa z doniczki i podepta. I chocia w biurze znajdoway si inne osoby, to tylko w jego obecnoci krzywa strachu dramatycznie pia si w gr. Ogrodnicy amatorzy od dawna wiedz, e roliny reaguj na wyrzdzane im szkody. Jeden z nich poradzi mi, bym jesieni nie tylko przycia gazie jaboni, lecz take podziobaa opat korzenie drzewa. To podobno wywouje u jaboni taki stres, e w przyszym roku obrodzi za dwie. Nigdy tego nie wyprbowaam, lecz wielu znajomych potwierdzio, e to prawda. Ta prawidowo jako ywo przypomina fenomen zwikszonej liczby pocz przed wyruszeniem mczyzn na wojn lub podwyszone libido w zaawansowanym stadium grulicy. Szybko, szybko, byle tylko przekaza wiatu jeszcze troch swoich genw, zanim po takim okazaym egzemplarzu nie pozostanie lad.

Wskazywaoby to na podobiestwo przey, a raczej reakcji drzewa i czowieka. Pytanie tylko, czy midzy przeyciem a reakcj rwnie w przypadku roliny poredniczy czucie. U drzewa, ktre nie moe uciec, gdy dgam je opat w korzenie, lub u biurowej rolinki, ktra nie moga cofn lici, gdy Cleve Backster przypala je zapak, zdolno odczuwania blu wydaje si raczej mao sensownym atrybutem. Niestety ywe istoty nie zawsze posiadaj tylko te cechy, ktrych naprawd potrzebuj. Na przykad mczyni i inne mskie ssaki maj sutki, chocia trudno liczy na to, by kiedykolwiek posuyy im one do wykarmienia modych. Grunt, by taki mao przydatny atrybut nie przeszkadza w walce o przetrwanie. Niewykluczone, e tak z pozoru nieskomplikowany wiat rolin kryje w sobie jeszcze kilka niewygodnych niespodzianek. Niektrzy biolodzy twierdz nawet, e roliny maj struktury podobne do nerwowych. W przewodzeniu bodcw porednicz fitohormony, spokrewnione z blotwrczymi hormonami tkankowymi u czowieka. Utrzymywanie, e roliny nie odczuwaj blu, jest przy obecnym stanie naszej wiedzy tak sam spekulacj jak twierdzenie, e s do tego zdolne. Bakteria, glon, grzyb, rolina czy zwierz (z czowiekiem wcznie) - wszyscy jestemy organizmami ywymi o tym samym pochodzeniu. Przejcia midzy poszczeglnymi formami ycia s niezwykle pynne. Wzilimy si z jednego i tego samego prabulionu, naszym wsplnym przodkiem by ten sam klops protoplazmy, zamieszkujemy t sam planet. Dlaczego mielibymy si tak bardzo rni? Zgodno genetyczna czowieka i drodaka wynosi od trzydziestu do trzydziestu piciu procent - mam nadziej, e ta informacja nie bdzie dla czytelnika zbyt wielkim szokiem. Wizy pokrewiestwa cz nas rwnie z drzewem i cebul, czy nam si to podoba, czy nie. Jak wszystkie roliny i zwierzta ludzie skadaj si z komrek, z ktrych kada posiada jdro i dwie nici DNA. Mode karmione s mlekiem - dzieje si tak nie tylko wrd nas, ssakw, lecz take u pszcz, ktre podobnym pynem karmi czerwie. Poywienia w rodzaju mleka dostarcza swoim kiekom rwnie soja. To dlatego przy gotowaniu krowie mleko mona z powodzeniem zastpowa sojowym. Roliny potrzebuj snu, pozbawione go przez duszy czas umieraj - jak my. Rejestruj te pojawienie si zagroenia, odbieraj wraenia zmysowe i komunikuj si midzy sob - jak my. Pewien gatunek akacji rosncy w Afryce reaguje na aroczn kudu (gatunek antylopy), zwikszajc czterokrotnie zawarto taniny w swoich liciach - takie jej stenie jest bowiem dla zwierzcia trujce. Jednoczenie drzewo wydziela zapach, ktry informuje pobliskie akacje o czyhajcym niebezpieczestwie, a ssiednie drzewa jak na komend rwnie zaczynaj produkowa wicej taniny, stajc si dla kudu miertelnym zagroeniem. Kukurydza komunikuje si nawet z przedstawicielami innych gatunkw. Zaatakowana przez

gsienice, wydziela substancj zapachow zwabiajc owady zwane kosoniami, ktre s wielkimi amatorami modych gsieniczek. Roliny wcale nie s te a tak nieruchawe, bierne i statyczne, jak nam si czsto wydaje. Potrafi znacznie wicej, ni tylko sta na parapecie i filtrowa powietrze. Z tym e najczciej poruszaj si tak powoli, e nie jestemy w stanie zarejestrowa ich ruchw. Korzenie rolin aktywnie szukaj w glebie substancji odywczych i potrafi odrnia siebie od otoczenia, rywalizuj bowiem z korzeniami innych rolin, a nie wchodz w parad wasnym. Pierwsze kieki kanianki macierzankowej, ktre odwa si wyjrze z ziemi, sprawdzaj, czy rolina, ktr maj zamiar ople, jest aby na pewno zdrowa i silna. Jeli nie, kanianka macierzankowa omija potencjaln rolin-ywicielk eleganckim ukiem. Najwiksz wiercipit w krlestwie rolin jest indyjska aturi, czyli rolina telegraf (Desmodium motorium), ktra nie tylko skada licie do snu, lecz w dodatku porusza si w sposb widoczny dla ludzkiego oka. Gdy w pobliu rozlega si muzyka, rolina telegraf zaczyna dopasowywa swoje ruchy do jej rytmu. Jej taniec to prawdopodobnie rodzaj ruchu pompujcego, ktrego zadaniem jest przyspieszenie transportu mineraw - ze zrozumiaych przyczyn nasuwa si jednak pytanie, dlaczego rzeczona rolina musi to robi w takt muzyki. Czyby aturi miaa rytm we krwi, a raczej w soku? Gdy jako tako przyzwyczaimy si do myli, e roliny posiadaj o wiele wicej zdolnoci i form ekspresji, ni si im powszechnie przypisuje, to wyobraenie, e mogyby by zdolne do odczuwania blu, nagle przestaje si wydawa kompletnie niedorzeczne. Po Naturze, dla ktrej regulacja urodzin sprowadza si do skazywania miliardw czujcych bl zwierzt na poarcie, mier z godu, pragnienia lub zimna, mona na dobr spraw spodziewa si rwnie tego, e wygenerowaa istoty, ktre odczuwaj cierpienie, a zarazem nie maj najmniejszej szansy na ucieczk od jego rda. Wyprawy do miasta nie sprawiaj mi ju tej przyjemnoci co dawniej. Wszystkie te smakowite zapachy po prostu mnie wykaczaj. W domu jako atwiej godz si na gotowany groch lub fasol. Czsto ogldam telewizj. Jiminy powiedziaaby, e jeszcze czciej ni zwykle. Skaczc po kanaach, raz po raz zatrzymuj si na programach kulinarnych. Dawniej jako nigdy nie wzbudzay mojego zainteresowania. Odkd przeszam na frutarianizm, z oczami wielkimi jak spodki ledz kad czynno telewizyjnego kucharza, czujc si troch jak notoryczny konsument pornografii. Tym razem trafiam jednak nie na program kulinarny, lecz na talk-show Naturalnie Steffens!. Gomi programu s wysportowani emeryci, Tamme Hanke, czyli ogromny Fryzyjczyk w rozmiarze XXL, bya magnatka przemysu mleczarskiego Melanie Reusse i literaturoznawca Florian Werner. Bya magnatka

mleczarska pochodzi z Hesji, jej hodowla liczy dwiecie siedemdziesit krw trzymanych w kojcach i bardzo jej ley na sercu, by spoeczestwo pio jeszcze wicej mleka. Bo mleko to samo zdrowie. Magnatka przywioza z sob cieltko, ktre te jest na wizji i przez cay czas ssie jej do, straszliwie si przy tym linic. Normalnie cielta w ten wanie sposb wyraaj poczucie opuszczenia. Hodowcy staraj si je od tego odzwyczaja. Za porednictwem katalogu rolniczego firmy Siepmann mona nawet zamwi kolczaste urzdzenia do odzwyczajania cielt od ssania, ktrych elastyczny materia pozwala na dokadne umocowanie w chrzstce nosowej modego zwierzcia. Za kadym razem, gdy ciel z tak obrczk w nosie chce possa inne, kolce wbijaj si w ciao towarzysza, ktry rzecz jasna z miejsca daje nog. W telewizyjnym talk-show neurotyczne, przyssane do ludzkiej rki cieltko prezentuje si oczywicie wyjtkowo wdzicznie. Cho moe te najzwyczajniej w wiecie chce mu si je. Kolejny z rozmwcw, literaturoznawca doktor Florian Werner, jest autorem ksiki Krowa - ycie, dzieo, recepcja. Moderator dyskusji wspomina o metanie, ktry podobno szkodzi rodowisku w tym samym stopniu co spaliny samochodowe. Literaturoznawca przyznaje, e dwiecie pidziesit litrw metanu produkowanego dzie w dzie przez kad krow - a tych jest na wiecie miliard trzysta milionw - w rzeczy samej nie jest optymalne dla klimatu. - Nie zapominajmy jednak, e hodowla krw wymaga utrzymywania pastwisk i k, a te przyczyniaj si przecie do upikszenia naszego krajobrazu. Zreszt trawa produkuje tlen, stanowi zatem dla metanu swoist przeciwwag. Czego raczej nie mona powiedzie o samochodach. Dosownie wij si w fotelu. Czy to ten sam czowiek, ktry napisa ksik o krowach? Sama j zreszt czytaam. Na stronie sto dziewidziesitej smej autor pisze, e powodem postpujcego niszczenia lasw tropikalnych w Ameryce rodkowej i Poudniowej jest hodowla byda. Hodowla krw rzeczywicie walnie przyczynia si do zanieczyszczenia i zniszczenia rodowiska. [...] Dla uzyskania terenw pod pastwiska ofiar pi acuchowych i karczowania przez wypalanie pada coraz wicej drzew. To wszystko prawda, ale skoro najwyraniej tak wietnie si pan orientuje, i w dodatku jeszcze do niedawna prowadzi pan na ten temat mozolne badania, to dlaczego, na mio bosk, wygaduje pan takie bzdury? e niby co? e trawa na pastwiskach to dobrodziejstwo dla klimatu? Na pewno pan wie, e krowy trzymane w kojcach nie dostpuj zaszczytu przebywania na pastwisku i tuczone s karm pochodzc z okolic, ktre jeszcze nie tak dawno porastay tropikalne lasy deszczowe. Jak podaje BUND, same Niemcy, by pokry swoje zapotrzebowanie na soj, zajmuj blisko trzy miliony hektarw powierzchni

uprawnej na terenach niegdysiejszych tropikalnych lasw deszczowych, zwanych pucami naszej planety. - Chciaabym do tego nawiza - wtrca liczna pani od krw. Ciel nie przestaje ssa jej doni, mlaska coraz goniej i produkuje coraz wicej liny. - Z tym metanem to prawda. Ale krowy potrzebne s rwnie w regionach, w ktrych utrzymywanie pastwisk nie jest tak prost spraw. Moim zdaniem trzeba zawsze widzie dwie strony medalu. Jeli chodzi o zmiany klimatyczne, myl, e jako przecitny konsument powinnam si zastanowi: czy naprawd musz fundowa sobie urlop trzy razy w roku? Moe jeden lot rocznie absolutnie wystarczy? Ciel: - Mlask, mlask, mlask. Magnatka mleczna: - Mleko to przecie podstawa, o misie nie wspominajc. I jedno, i drugie jest niezbdne dla organizmu. Moe wic warto stawia na pierwszym miejscu wanie te aspekty, a dopiero potem myle o swoim hobby czy urlopie i... Jej sowa zagusza frenetyczny aplauz. Widzowie w studio patrz na sodko mlaszczce cieltko, a jednoczenie daj wyraz przekonaniu, e wolno, a wrcz trzeba je zabi i napcha sobie brzuch jego misem. Ciekawe, jak uwiadomi takim ludziom, e naley szanowa rwnie prawa rolin? Dla nich to przecie tylko chwasty... Zrobiam sobie badania. Doktor Zeisler nie posiada si z zachwytu. Mj poziom cholesterolu spad prawie o poow, ze stu szedziesiciu do dziewidziesiciu (mowa o zym cholesterolu, bo najwyraniej jest te dobry, a tego mam pod dostatkiem). Poprawia si praca nerek, czynno wtroby jest bez zarzutu, mam te w brd biaych i czerwonych ciaek krwi. Nie zaszkodzioby mi wprawdzie troch wicej elaza, ale nie ma adnych powodw do niepokoju. Mojemu organizmowi brakuje tylko witaminy B12. Jej poziom nie spad jeszcze na tyle, by grozia mi choroba, lecz jest o wiele za niski. Jaka szkoda, e ju w styczniu nie poprosiam o zbadanie krwi pod ktem zawartoci witaminy B12. Doktor Zeisler przypuszcza jednak, e niedobr spowodowaa nie tyle czteromiesiczna dieta wegaska - w kadym razie nie tylko ona - ile raczej do dugi okres przyjmowania antybiotykw. Zapewne dlatego mj organizm - prawdopodobnie ju od duszego czasu - nie przyswaja witaminy B12 prawidowo. Wytrwam jednak jeszcze kolejne dwa frutariaskie miesice bez koniecznoci ykania jakichkolwiek preparatw. Ale niestety nie mog podpisa si pod wyczytan w internecie opini, jakoby weganom wystarczao badanie krwi w odstpach dwch, trzech lat. Bd ich gorco namawia, by robili to znacznie czciej.

Od zaginicia Piepsi nie otwieram wybiegu. Przez pierwsze dni kury sprawiaj wraenie cakiem zadowolonych z ycia. Niestety zdyy pozna smak prawdziwej wolnoci i ju wkrtce podejmuj pierwsze prby ucieczki, kiedy tylko otwieram bramk, eby wstawi im do rodka karm i wod. Widziay ju troch wiata, a rzeczy, ktrych zaczyna brakowa, gdy raz si je poznao, jest wiele. Kury s przy tym niezwykle agresywne. Gdy odganiam je od uchylonej bramki, rzucaj si na mnie, trzepoczc skrzydami i dziobic wciekle moje buty. Ktrego popoudnia znajduj na wybiegu martw kur. To jedna z tych odratowanych. A jeszcze rano spacerowaa sobie, ranie pogdakujc. Na szczcie ostrzegano mnie, e odratowane kury po ulokowaniu w nowym miejscu czasem umieraj. Przyczyny s rne. Midzy innymi zapalenie jajowodw, na ktre choruj od cigego znoszenia jaj. Mimo to zadrczam si pytaniem, czy ptak jeszcze by y, gdybym nie porwaa go z kurzego wizienia. Zasypaam ziemi kurzy grb i wanie id odstawi opat do szopy na narzdzia, gdy nadjeda listonoszka z paczk. Szoruj porzdnie rce i otwieram przesyk - w rodku jest obiecana ksika Anko Salomona, przewodniczcego Towarzystwa Naturan, pod tytuem y - bez ranienia ani zabijania zwierzt i rolin. Na okadce widnieje nazwisko A. Wang, ale poniewa ksika jest praktycznym wprowadzeniem do praktykowania naturanizmu, przypuszczam, e A. Wang i A. Salomon to jedna i ta sama osoba. Naturanizm rni si od weganizmu odmow ranienia i zabijania nie tylko zwierzt, lecz rwnie rolin - to po pierwsze, a po drugie, tez autora, goszc, e hodowla uwzgldniajca potrzeby zwierzt i nieprzysparzajca im cierpienia jest moliwa. Rezygnacja z produktw pochodzenia zwierzcego jest ze wszech miar moliwa, jednake nie powinna si odbywa kosztem rolin. Ocenianie egzystencji rolinnych jako niszych od pozostaych byo szkodliwe nie tylko dla samych rolin, lecz take dla zwierzt i ludzi. W myl doktryny naturanizmu mona spoywa rwnie mleko i nabia, pod warunkiem e najpierw pozwolimy napi si do syta cielciu, a sami wykorzystamy tylko to, co zostao. Mid i pyki kwiatowe mona zbiera przy zachowaniu umiaru, nie wyzyskujc do imentu pszczelich rodzin, a jedzenie jaj od kur z wolnego chowu jest dopuszczalne, jeli uczynimy zado kurzej potrzebie wysiadywania, stworzymy jej dobre warunki ycia i zapewnimy opiek a do naturalnej mierci. Zbir owocw jest z punktu widzenia naturanizmu bez zarzutu pod wzgldem etycznym, a co si tyczy zb, pan Salomon, czy te pan Wang, uwaa, e w chwili zbioru s ju i tak obumare. Niszczenie ycia rolinnego nie jest wic konieczne - roliny i bez tego dostarczaj nam dostatecznej iloci tlenu, owocw i nasion. Ksika zawiera rwnie: wywody o rwnouprawnieniu wszystkich gatunkw oraz istocie zwierzcia i roliny; praktyczne rady dotyczce przetwarzania ywnoci i prowadzenia

gospodarstwa domowego; porady surwiwalowe; cae stronice przepisw kulinarnych i propozycje jadospisw; psychotest do analizy wasnego stylu ycia; wskazwki, jak radzi sobie z depresj, uzalenieniami czy nadwag; zalecenia zdrowotne wraz z list sprawdzonych domowych kuracji; przepisy na maseczki do twarzy, pyny i sole do kpieli krtko mwic: wszystko, co naley wiedzie, gdy chce si prowadzi etyczne, pozbawione przemocy ycie. Jiminy wrcia z Kolonii o cae trzy kilo cisza. Owiadcza, e te postanowia na jaki czas przej na frutarianizm, bo chciaaby znw mieci si w ulubione dinsy. Mog si pochwali, e sama ju po dwch tygodniach frutariaskiego ycia straciam na wadze cztery kilogramy. To rzecz jasna znacznie bardziej motywujce ni ndzne dwa kilo, ktre zrzuciam po - bagatela - czterech miesicach diety wegaskiej. Jiminy gotuje zup dyniow z mlekiem kokosowym. Dynia jest owocem roliny zielnej, kokos to orzech, sl nie zalicza si do organizmw ywych, a pieprz to nasiona. Niesamowite - da si jednak przyrzdzi prawdziwy obiad wycznie z frutariaskich skadnikw. I to nawet smaczny. Po poudniu szlachetne zamiary mojej przyjaciki bior w eb, gdy znajduje w zakamarkach lodwki gotowe ciasto, ktre swojego czasu kupiymy z myl o upieczeniu wegaskiej pizzy. Jiminy rozwakowuje ciasto i ukada na nim plasterki pomidorw. - Zamordowana pszenica - mwi ponuro. - Nie wspominajc o tysicach myszy, jey, chomikw, zajcy i sarnit, ktre zginy tragicznie w trybach kombajnw. Jiminy bez sowa wychodzi i wsiada do samochodu. Wraca po pgodzinie z zakupami i wyjmuje z siatki kawaek sera. - Patrzcie no... Nie jestem pewna, czy zgadzam si, by co takiego pieko si w moim piekarniku - zastanawiam si na gos. Wkrtce po kuchni rozchodzi si zapach pizzy z serem. Uciekam do drugiego pokoju, gnana bynajmniej nie obrzydzeniem. Gdy po duszej chwili schodz na d, Jiminy tucze si po ogrodzie z kosiark - pewnie dla wyrwnania bilansu kalorycznego. Tylko na to czekaam. - Ej! Co ty wyprawiasz? - woam. Jiminy wycza kosiark. - Ranisz dba trawy - mwi z wyrzutem. - Bzdura, pielgnuj trawnik. Po skoszeniu bdzie jeszcze adniejszy i bujniejszy. - Ale trawnik to nie rolina. To skupisko pojedynczych dbe trawy, ktre stoj jedno przy drugim niczym kibice na trybunach stadionu. Kade z nich jest odrbn rolin, a ty je okaleczasz i przeszkadzasz im w swobodnym rozwoju. Mwi ci to, eby miaa peny obraz sytuacji.

- Aha - odpowiada Jiminy. Chyba ma powoli dosy poajanek Superwierszcza. Wiesz, to si nazywa cywilizacja. Swoj drog, widziaa, co si dzieje z dzikim bzem? Cay oblepiony mszyc. Mszycy pewnie te mam nie rusza, co? Przygldam si staremu krzewowi dzikiego bzu, ktry ronie obok stajni dla muw. Mszyce siedz ciasno jedna przy drugiej na odygach i gaziach, przez co krzew wyglda, jakby kto go ubra w mikki, jasnoszary termoskafander. - Dobrze wic. Niczego wicej nie tkn - owiadcza przyjacika. - Niech ci wszystko zdziczeje ze szcztem. Albo niech ci to zer szkodniki. Po mszycy spaceruje mrwka. Od obrocw praw zwierzt czsto si syszy, e czowiek jest jedynym gatunkiem zdolnym do czego tak chorego jak stymulowanie gruczow mlecznych innego zwierzcia dla uzyskania jego mleka. To prawda - pod warunkiem e ograniczymy si do mleka krowiego. Bo przecie mrwki doj mszyce gaszcz i macaj ich tylne nki, by nakoni je do wzmoonego wydzielania zawierajcych cukier ekskrementw, ktre potem wsysaj. To przecie rwnie - jeli nie bardziej - chore! Mrwki bywaj naprawd okrutne - gdy mszycom wyrastaj skrzydeka, mrwki je odgryzaj, by te nie mogy odlecie. Nie ma wic powodu, by nieustannie czepia si przedstawicieli Homo sapiens. - Skoro nawet skoszenie trawnika uznajesz za zbrodni, to ciekawe, czym jest dla ciebie bonsai? - dopytuje si zadziornie Jiminy. - To to czyste tortury! - Tak, bonsai to zncanie si nad rolinami - odpowiadam po namyle. - Ot, co. Nawet jeli zaoymy, e roliny nie odczuwaj blu, nie maj wiadomoci ani woli, to zaliczaj si przecie do organizmw ywych, ktrymi kieruj trzy podstawowe potrzeby: 1 - ycia, 2 - dobrostanu, 3 - rozmnaania si. Klasyczne sposoby realizowania potrzeb, ktre s dostpne dla rolin, polegaj na wyrastaniu w miejscach, gdzie pada na nie optymalna ilo wiata sonecznego, i zapuszczaniu korzeni gboko w ziemi, a do najbliszej yy wodnej. - Hodowla bonsai polega na powodowaniu sztucznej karowatoci roliny. Wstawia si drzewka do zbyt paskich doniczek, okalecza je, daje im za mao nawozu i w ogle z premedytacj utrudnia ich swobodny rozwj - mwi. - Bo zaspokajaniem potrzeby dobrostanu to na pewno nie jest. - Moe powinnymy uratowa kiedy jak plantacj bonsai - rzuca Jiminy. Klska powodzi na pnocy Indii. Nic dziwnego, leje tam przecie ju od miesica.

Powodzie nawiedziy te Honduras i Haiti, gdzie na domiar zego sieje spustoszenie tropikalny huragan Matthew. Po trwajcych miesicami ulewach - w Ameryce rodkowej od jakich szedziesiciu lat nie spado tyle deszczu co w tym roku - ziemia jest tak rozmika, e w wielu miejscach istnieje zagroenie osunicia gruntu. Prawie codziennie jem to samo: na niadanie dwa banany i p melona, na obiad groch i pomidory z mlekiem kokosowym, a midzy posikami jabka, jabka, jabka. Groch to jedno z niewielu warzyw, ktrym mog si jako tako nasyci. Powoli mam ju tego wszystkiego po dziurki w nosie. Dzie w dzie stosuj najbardziej uciliw z moliwych diet, w dodatku od jakiego czasu ju nawet nie chudn. Ci, ktrzy maj za sob kuracj godow, wiedz, e najtrudniejsze s pierwsze trzy dni. Ble, zawroty gowy i ustawiczny gd. Potem wszystko si stabilizuje. Ale gdy jeste na diecie frutariaskiej, masz tak przez cay czas. Do tej pory jako si ratowaam mieszank studenck, lecz pewnego dnia wpada mi w rce paczka, na ktrej producent nierozwanie umieci informacj o wartoci kalorycznej. Prawie szeset kalorii na sto gram. A potrafiam zjada tego nawet dwie paczki dziennie. Od tamtej pory omijam orzechy szerokim ukiem. Nie chc zosta jedyn grub frutariank na wiecie. Kolejne ograniczenie raczej nie poprawia mi nastroju. Wszyscy naokoo mog je, co im si ywnie podoba. W naszym krgu kulturowym - jeli nie masz za sob dwch zawaw ani ambicji zostania modelk - moesz po prostu przebiera wrd artykuw spoywczych wszelkich smakw i konsystencji. Nawet weganie maj ogromny wybr. Tylko ja siedz co wieczr nad swoim grochem z mlekiem kokosowym i przerzucam kanay w poszukiwaniu programw kulinarnych. Tym razem decyduj si na show MasterKoch. To konkurs, w ktrym jury zoone z trzech renomowanych kucharzy ocenia dokonania kulinarne omiu stajcych w szranki konkurentw. Tym razem kandydaci przyrzdzaj homara. Najpierw zostaj poinstruowani, jak go zabi - trzeba woy skorupiaka do wrzcej wody gow w d, przykry garnek pokrywk, a nastpnie odczeka dwadziecia sekund. Dwadziecia sekund! Te dwadziecia sekund pewnie wciekle si duy, jeli tkwi si po czubek gowy we wrztku. Jak to uj David Foster Wallace w eseju Consider the Lobster [Pomyl o homarze], Nie ulega wtpliwoci, e homar stawia rozpaczliwy opr45. Kandydaci nie wygldaj na zachwyconych. Jedna z kobiet jest nawet bliska paczu, a mczyzna z brod, gdy bdzie ju po wszystkim, opowie przed kamer, e gdy spojrza homarowi w oczy, zrobio mu si bardzo niewyranie. Ale powiedziaem sobie: dam rad. We wspaniaym wiecie mczyzn tumienie wspczucia w sytuacjach, w ktrych wydaje si ono jedynym naturalnym odruchem, nadal uchodzi za dowd mskoci. Swego

czasu mieszkaam jako stypendystka w domu pracy twrczej dla artystw rozmaitych gazi sztuki. P roku wczeniej rezydowao tam dwch modych panw, o ktrych ywo plotkowano, jeszcze gdy przyjechaam. Pierwszy zasyn z tego, e na scenie odrbywa gowy ywym kurom, a drugi stworzy przezroczysty model pewnego niemieckiego lotniska wszystkie jego przejcia byy przezroczystymi rurkami - i do rodka powkada wierszcze, skorpiony, mysz i inne zwierzta. Nie trzeba chyba dodawa, e w cigu kilku dni zwierzta si zmasakroway. Artysta mia podobno nieprzyjemnoci. Kolega z pokoju obok opowiada z ironicznym umieszkiem, e kilka stypendystek uznao te akcje za oburzajce, lecz wadze instytutu stany murem za modymi artystami, argumentujc, e skoro wolno zarzyna kurczaki na zup, to chyba mona robi to samo rwnie dla sztuki. Cae szczcie podczas swojego pobytu w instytucie nie zetknam si z adnymi przypadkami zncania si nad zwierztami. Pewien podstarzay artysta zwizany z ruchem Fluxus46 przyprowadzi za to do atelier nag dziewczyn, ktr udekorowa bit mietan. Powstrzymaam si od komentarzy. Dopki chopcy s zajci smarowaniem biustw bit mietan, nie przyjdzie im do gowy, by dusi szczenita. W telewizyjnym konkursie o tytu mistrza kuchni caa semka kandydatw rzeczywicie woya homara do wrztku. Nikt nie zaprotestowa, wcznie ze wspomnian kobiet, ktra na pocztku programu bya bliska ez. Gdy wkadaa wielkiego skorupiaka do wody, homar zapa si ogonem za brzeg garnka. Moe zwierz byo po prostu za due, grunt, e wystawao i nie mona go byo przykry pokrywk. Kandydatka musiaa powtrzy czynno jeszcze raz i gdy cay homar znalaz si w garnku, ucieka od kuchenki, wznoszc rce. Tym razem chyba naprawd pakaa. Do wygrania byo sto tysicy euro. Po obfitych powodziach w Saksonii i Saksonii-Anhalcie sytuacja zaostrza si rwnie w poudniowej Brandenburgii. Poziom Czarnej Elstery jest najwyszy w historii. Cz mieszkacw Elsterwerdy i Bad Liebenwerdy czeka na ewakuacj. W Meksyku padajcy od tygodni deszcz spowodowa kolejne osunicie si ziemi.

14 We are the Champions

Dla czowieka jedn z najtrudniejszych do zaakceptowania rzeczy jest fakt, e nie jestemy zwieczeniem niczego [...]. W naszym istnieniu nie ma nic nieuniknionego. Nasza ludzka prno kae nam myle o ewolucji jako o procesie, ktry by efektywnie zaprogramowany, aby nas wyprodukowa. Ian Tattersal, w: Bill Bryson, Krtka historia prawie wszystkiego Pewnie, gepard jest szybki, potrafi rozwin prdko nawet do 120 km/godz., lecz gdy czowiek wsidzie do samochodu i wcinie gaz - wtedy aden gepard mu nie podskoczy. Czowiek Pytanie za sto punktw: gdy bramini wprowadzali w Indiach system kastowy, ktr z kast ustanowili najwysz i najszlachetniejsz? Oczywicie: braminw. Posunicie zatrwaajco przewidywalne jak na facetw, ktrzy sami mianowali si uczonymi, mdrcami i mistykami. Jednake trudno sobie wyobrazi, by mogo by inaczej. Wikszo ludzi, o ile nie cierpi na powan depresj, ma o sobie dosy wysokie mniemanie. Zapewne pod tym wzgldem praczowiek specjalnie nie rni si od nas. Zdaniem wielu antropologw czowiek prehistoryczny zdawa sobie spraw, e ustpuje szybszym, wikszym i bardziej niebezpiecznym zwierztom swoich czasw. Osobicie ani troch w to nie wierz. Czsto zdarza si przecie, e nic nie potrafi zachwia nasz pozytywn samoocen, niezalenie od stanu faktycznego. Praczowiek z pewnoci podziwia majestatycznie stpajcego po ce mastodonta i zazdronie spoziera ku przelatujcemu na niebie sokoowi, lecz gdy tylko wyksztaci zrby samowiadomoci, niezbdnej do klasyfikacji i oceny siebie oraz otoczenia, tupn nog, wspar si pod owosione boki i obwieci: Mwcie sobie, co chcecie, ale najlepsze, najpikniejsze i najmdrzejsze ze wszystkich stworze to czowiek, ot co!. adne ze zwierzt nie zaprzeczyo. Nawet Bg uzna, e czowiek to najlepsze, co kiedykolwiek stworzy. W kadym razie kapani uwaali, e Bg tak sdzi. Albo moe kapani, ktrzy tak wanie uwaali, zdobyli po prostu najwicej zwolennikw. Religie sprowadzajce sens ludzkiej egzystencji do uprawy roli na poywienie dla bogw lub stawiajce zwierzta na rwni z ludmi i przypisujce im posiadanie duszy nie miay

w obliczu nowej nauki najmniejszych szans. Ta bowiem dawaa swoim wyznawcom pewno, e s lepsi od caej reszty, i gosia, e czowiek powsta w osobnym akcie stworzenia, a w hierarchii ywych istot zosta umieszczony wysoko ponad zwierztami, niejako w samym centrum boskiej uwagi, wicej nawet - by wrcz jedynym powodem, dla ktrego cay ten cyrk w ogle zosta powoany do istnienia. Roliny i zwierzta zostay wszak stworzone tylko po to, by robi za malownicz scenografi spektaklu, w ktrym gwna rola przypada jemu - czowiekowi. Podobne przekonanie pojawia si zreszt nie tylko w religii. Arystoteles wyrazi to nastpujco: Jeli wic natura nic nie stwarza bezcelowo i bezuytecznie, to musiaa wszystko to stworzy dla ludzi47. Na marginesie, takie przekonanie nosi w psychologii miano uroje ksobnych48. W istocie, gdyby Bg nie by Bogiem surowym, a wszystkie stworzenia - zwierzta, ludzie i roliny - uwaa za rwne, wizaoby si to z niejakimi problemami. Bo w jaki sposb daoby si wwczas usprawiedliwi to, e czowiek zadaje bl innym istotom? Zdecydowalimy si wic na Boga, ktry prowadzi rankingi, wybiera Idola stworzenia i jakeby inaczej - dochodzi do tego samego wniosku co my: Mwcie sobie, co chcecie, ale najlepsze i najpikniejsze ze wszystkich stworze to czowiek, ot co!. Gdy przekonanie, e czowiek jest istot lepszej kategorii ni traszka czy mamut, na dobre zadomowio si w ludzkich gowach, nadszed moment, w ktrym zaczto szuka potwierdzajcych je dowodw, w myl popularnej zasady: najpierw wnioski, a dopiero potem przesanki. Jednym z podstawowych filarw ludzkiego poczucia wyszoci jest duma z naszej inteligencji. To prawda, adne inne zwierz nie potrafi polecie na Ksiyc, zbudowa mostu Golden Gate czy upiec tortu Sachera, lecz ja osobicie te nie jestem zdolna do adnej z wymienionych rzeczy, a mimo to ywi wielk nadziej, e nikt z tego powodu nie wyrzuci mnie z grona przedstawicieli Homo sapiens. Gdybymy definiowali czowieka jako istot zdoln do wszystkich tych zadziwiajcych czynw, rwnaoby si to wykluczeniu z gatunku ludzkiego niemowlt, osb ciko upoledzonych psychicznie oraz takich jak piszca te sowa. Fizyk Stephen W. Hawking ogosi kiedy hipotez, e wszechwiat mg wygenerowa istoty inteligentne po to, by da sobie samemu okazj do autorefleksji. Gdyby wszechwiat faktycznie mia takie zapdy, jake mile echtajce nasz prno, oznaczaoby to, e caa ewolucja zmierza wycznie ku stworzeniu czowieka, a wszystkie inne zwierzta s li tylko tworami przejciowymi, stanowicymi przygotowanie do naszego pojawienia si.

Ale ewolucja ani nie przebiega jednoladowo, ani nie zmierza do okrelonego celu. Nie jest dugim, prostym gocicem, po ktrym najpierw czoga si ryba, by z biegiem czasu zamieni si w amfibi, u ktrej stopniowo pojawiaj si sier, koczyny i coraz bardziej wyprostowana sylwetka, by ostatecznie sta si nastolatkiem z nadwag paaszujcym podwjnego hamburgera i podczonym do najnowszego modelu iPoda. Nauka ju dawno porzucia to wyobraenie. Ewolucja to twr kulisty, wypuszczajcy pdy i gazie we wszystkich kierunkach. Testom poddawane s jednoczenie miliony pomysw ewolucyjnych, natura ongluje projektami ywych organizmw, a na kocach gazi siedz te gatunki, ktre s na danym etapie najbardziej doskonae. Inteligencja jest tu li tylko przedmiotem eksperymentu, jedn z wielu strategii przetrwania, podobnie jak miertelny jad zawarty w parzydekach meduzy australijskiej, kolce na grzbiecie jea czy niedwiedzia zdolno przesypiania niewdzicznej zimy. To prba, nic wicej. Podczas gdy na jednej gazi postpuje rozwj inteligencji hominidalnych, na innej doskonali si ycie spoeczne wilkw, a na trzeciej - zdolno latania jakiego owada. Co upowania nas do twierdzenia, e Wielki Projektant jedn z nieprzebranych milionw swych kreacji miaby uwaa za bardziej udan od pozostaych? Ich jako mona mierzy w najlepszym razie tym, jak dalece kada z osobna dostosowana jest do waciwego sobie otoczenia i w jaki sposb radzi sobie z yciem w okrelonych warunkach. Niewykluczone, e czowiek to po prostu najbardziej rozwinita z map. W adnym wypadku nie jest on jednak kolejnym, udoskonalonym stadium rozwoju krokodyla. A zatem, skoro inteligencja to tylko jeden z ewolucyjnych eksperymentw, a my sami nie stanowimy celu, ku ktremu wszystko zmierza, moemy chyba przynajmniej powiedzie, e jestemy istot ze wszystkich najwyej rozwinit. Bo to chyba jasne, nie? Do niedawna istniay nawet przesanki pozwalajce ywi niejak nadziej na naukowe udowodnienie owej tezy. U czowieka doliczono si bowiem czterdziestu tysicy genw - a to w kocu o wiele wicej ni ndzne sze tysicy genw bakterii jelitowej czy trzynacie i p tysica genw muszki owocwki. Zakadalimy, e im wicej genw - tym bardziej zaawansowany rozwj. Gdy po jakim czasie ogoszono, e ry ma okoo pidziesiciu tysicy genw, informacja ta bya niczym policzek wymierzony w twarz ludzkoci - dostarczya mianowicie dowodu, e rolina moe by istot wyej rozwinit od nas. Ry, wypracowujc wasn strategi przetrwania, obra zupenie inny kierunek ni my i przeby znacznie dusz drog. Gdy wyszo na jaw, e pomylilimy si podczas liczenia swoich genw, ludzkiej mioci wasnej zosta zadany kolejny cios. Budulce, ktre wczeniej uznano za geny, w rzeczywistoci byy bowiem tylko ich kopiami, a czci genu bdnie wzito za cae geny. Czowiek ma tylko od

dwudziestu do dwudziestu piciu tysicy genw - mniej ni zwyka rolina ogrodowa, na przykad rzodkiewnik pospolity. Oznacza to, e Homo sapiens gra w jednej lidze z kilkumilimetrowym nicieniem Caenorhabditis elegans, ktry jest dumnym posiadaczem a dziewitnastu tysicy genw. Odkrycie w 2004 roku dodatkowych dziesiciu tysicy ludzkich genw stanowio w tej sytuacji pociech raczej znikom. Skoro czowiek nie jest ani powodem powstania uniwersum, ani jego ostatecznym celem, ani nawet najbardziej rozwinit istot w wielkim projekcie ewolucji - czy upieranie si przy twierdzeniu, e czowiek to korona stworzenia, ma jakikolwiek sens? Hola, wolnego - nikt chyba nie zaprzeczy, e jak na razie jestemy najbardziej skutecznym i najpotniejszym ze wszystkich gatunkw. Podczas gdy inne zwierzta same z mozoem dostosowyway si do otoczenia, my postpilimy odwrotnie i dostosowalimy ziemi do naszych potrzeb, czynic j sobie poddan, zbudowalimy domy i ulice, skonstruowalimy klimatyzacj, wynalelimy nawozy sztuczne i poddalimy roliny modyfikacjom genetycznym. Niebezpieczne zwierzta niemal do cna wytpilimy lub zamknlimy je w klatkach - przy okazji wraz ze znakomit wikszoci tych, ktre nie byy dla nas ani troch zagroeniem. Tym poytecznym wypalilimy rogi i przycili dzioby lub ogony, by dopasowa je do okrutnych warunkw naszych hodowli. Jeli co nie pasuje, to my ju to dostosujemy. To nie wszystko: gdy kto z nas odczuwa tak potrzeb i posiada odpowiednie fundusze, moe nawet zamontowa sobie przed wjazdem do garau ogrzewanie i ju nigdy wicej nie bdzie musia odgarnia niegu. Bez inteligencji moglibymy o tym wszystkim co najwyej pomarzy. W takim razie jednak, jak wnioskuje czowiek, inteligencja nie moe by tylko jedn z wielu rwnorzdnych idei ewolucyjnych, lecz musi by jedyn w swoim rodzaju supercech. Ludzki mzg osign dzisiejsz wielko ju piset tysicy lat temu. Sto pidziesit tysicy lat temu wyksztacia si mowa. Od stu tysicy lat ewolucj czowieka mona uzna za projekt zakoczony. Jednake w perspektywie ewolucyjnej sto tysicy lat to nieszczeglnie dugi okres. Dinozaury panoway na naszej planecie przez ponad sto pidziesit milionw lat, chocia mylay w zasadzie tylko rdzeniem krgowym. A takie na przykad ostrogony mieszkaj sobie na mulistym morskim dnie w niezmienionym ksztacie od piciuset pidziesiciu milionw lat. Nie zmienia si nawet forma ich gowotuowia. To si nazywa ewolucyjny sukces! Jeli powodzenie jest znakiem aski, jak gosz kalwinici, to na punkcie ostrogonw Bg musi mie istnego fioa. W rzeczywistoci sukces jeszcze o niczym nie wiadczy, co skwapliwie potwierdzi kady zapoznany pisarz. W kocu jako nikomu nie przychodzi do gowy, by nazywa koron

stworzenia chwasty, tylko dlatego, e mog pleni si niemal wszdzie. Na ziemi yje prawie siedem miliardw ludzi. W roku 2050 ludno wiata moe liczy dziewi i p miliarda, a wic zapanuje atmosfera, ktr trudno bdzie uzna za przytuln. Chiny ju teraz zaczynaj skupowa wielkie poacie ziemi na caym wiecie, a globalni spekulanci podaj ich ladem. Gdy zasoby naturalne zaczn si kurczy, najprawdopodobniej wszyscy rzucimy si sobie do garde. To, e okrelonemu gatunkowi ze wzgldu na postpujc specjalizacj udao si w krtkim czasie zdominowa ekosystem do tego stopnia, e pojawi si problem nadmiernej populacji, nie jest zreszt niczym niezwykym. Gdy takie obiecujce zwierzta doszcztnie spustosz swj biotop w poszukiwaniu poywienia, zazwyczaj albo wymieraj, albo - przy odrobinie szczcia - w nowych warunkach zostaj brutalnie zdziesitkowane. W przypadku czowieka za wyjtkowe uzna mona co najwyej to, e jego biotopem jest caa planeta. Kiedy ju zniszczymy podstaw naszej egzystencji, trudno bdzie tak po prostu zmieni miejsce zamieszkania. Jeli do tego dojdzie, gatunkiem najlepiej przystosowanym okae si nie czowiek, lecz inne zwierz, ktre jak dotd przetrwao wszystkie zmiany, jakim poddalimy planet - poczciwy karaluch. Karaluchy z racji swoich niebywaych zdolnoci przystosowawczych i nad wyraz skromnych potrzeb yj na ziemi od czterystu milionw lat przetrway epok lodowcow, upay, spraye na insekty i ludzk megalomani. Wojna atomowa, katastrofa klimatyczna - bez obaw, karaluch przetrwa wszystko. Czowiek lubi uwaa si za kogo w rodzaju pierwszego naczelnika i rozwanego zarzdcy ziemi. Wszake, jak gosi Biblia, sam Bg wezwa pierwszych ludzi, by czynili sobie ziemi poddan. Nasza planeta nigdy jednak nie bya zarzdzana z uwzgldnieniem dobra ludzkoci, a ju na pewno nie dobra innych istot. Historia sukcesu Homo sapiens ju w czasach prehistorycznych sza w parze z niszczeniem ekosystemw. Naszym przodkom udao si wytpi okoo osiemdziesiciu procent wielkich ssakw amerykaskich - mamutw, wielbdw i trzymetrowych ogromnych leniwcw - jeszcze przed wynalezieniem broni palnej. Przedstawiciele gatunku Homo sapiens odznaczaj si wyjtkow niefrasobliwoci i rozwizuj problemy tylko wtedy, gdy nie wie si to z ponoszeniem adnych ofiar. Nawet teraz nie s zdolni do pojcia prawdziwej skali wiszcego nad nimi zagroenia. Na pi minut przed katastrof globaln niemiecki rzd gromko oklaskuje sukces BMW, czyli zwikszenie eksportu samochodw do Chin. Inteligencja naczelnych najwyraniej nie wystarcza, by poj, e osignlimy punkt, w ktrym dalszy wzrost gospodarczy moe i niechybnie doprowadzi do wikszego dobrobytu, lecz tylko na krtk met, natomiast poskutkuje przede wszystkim ociepleniem globalnym i zwizanymi z nim kosztami dugofalowymi - wysokimi, lecz trudnymi do dokadnego oszacowania nakadami, ktre wkrtce wszyscy bdziemy musieli

ponosi. Powierzy czowiekowi piecz nad ziemi to jak kaza lisowi pilnowa kurnika. Wszystko byo dobrze, dopki liczba ludnoci wiata nie przekroczya pewnego punktu krytycznego, a zakres destrukcyjnych moliwoci oferowanych nam dziki postpowi technicznemu nigdy jeszcze nie by tak wielki jak obecnie. Z tym e teraz przekroczylimy zarwno ten punkt, jak i w zakres. Inteligencja nieidca w parze z kompetencjami spoecznymi i ekologicznymi jako model ewolucyjny chyba si jednak nie sprawdza. Moliwe zreszt, e przeceniamy inteligencj jako cech gwarantujc przetrwanie. Gdy mowa o neandertalczyku, zawsze podkrela si jego wydatne brwi i grubo ciosan sylwetk - chtnie pomijamy milczeniem fakt, e jego mzg mia pojemno blisko dwch litrw, by wic wikszy od naszego, niespena ptoralitrowego. Cho przypuszczenie, e neandertalczyk mg by inteligentniejszy od nas, nasuwa si w takim ukadzie automatycznie, nauka nigdy nie braa tej ewentualnoci pod uwag. Wiksz pojemno jego mzgu uznawano za oznak przystosowania do ycia w niskich temperaturach. A przecie neandertalczycy wymarli na dugo przed najwikszym ochodzeniem ostatniego glacjau. Narzdzia, dowody na to, e zdobili ciao barwnikami i inne lady ycia duchowego znajdowane podczas wykopalisk czsto ignorowano lub od razu przypisywano je Homo sapiens. Sam fakt, e my istniejemy nadal, a neandertalczycy wymarli, nierzadko suy za wystarczajcy dowd na to, e to my jestemy inteligentniejsi. Ale moe neandertalczykom caa ich inteligencja na nic si nie zdaa, bo najzwyczajniej w wiecie mieli pecha i wymarli na przykad wskutek nagego, zbyt gwatownego spadku temperatury, epidemii lub z braku poywienia. Albo zostali wybici maczugami przez mniej rozgarnitych, za to bardziej agresywnych krewnych z gatunku Homo sapiens, charczcych przy tym: Dobrze im tak! Byo si wymdrza?. Myl, e najwyszy czas rozsta si z naiwnym wyobraeniem, jakoby w procesie ewolucji zawsze zwyciali najlepsi, najszlachetniejsi, najdoskonalsi i najmdrzejsi. Wystarczy spojrze na spoecznoci ludzkie - jak wiadomo, decydujce stanowiska w yciu gospodarczym i politycznym piastowane s zazwyczaj nie przez osobnikw o najwikszej inteligencji i najlepszych kompetencjach spoecznych. Za cnoty liderskie na najwyszych szczeblach zarzdzania uchodz raczej niezomne pragnienie podejmowania decyzji i niewzruszona wiara w siebie, a zatem cechy, ktre licowayby rwnie z wizerunkiem szefa mafii. Jak podaje Manager Magazin, numer 11 z 2004 roku, zdolnoci analityczne w przypadku zarzdzajcych uchodz wycznie za swojego rodzaju warto dodan, a irracjonalnie wysokie pensje dodatkowo przyczyniaj si do wyselekcjonowania osb najbardziej pazernych. Najlepsi zwyciaj? Raczej najwiksze kanalie, kreatury charakteryzujce si

najwiksz agresywnoci, arocznoci, podnoci i najpodlejsze ze wszystkich - czyli te, ktre najlepiej przystosoway si do otoczenia i maj to szczcie, e ominy je katastrofy, na przykad skonne do przemocy hominidy albo gzy. Najlepszych i tak ju dawno zadeptay mamuty.

15 Padziernik - po frutariasku

Jestem zwolennikiem biocentryzmu, przekonania, e wszystkie gatunki na planecie maj rwne prawo do ycia. Paul Watson, wspzaoyciel Greenpeace i kapitan Sea Shepherd49 Wszyscy jestemy zdani na ask nieprzeniknionego, okrutnego losu, ktry skazuje nas na zachowanie wasnego ycia tylko za cen ycia innych istot i obarcza nas wieczn win.

Albert Schweitzer Zadanie: adnej przemocy wobec ludzi, zwierzt i rolin. Wow! Czuj si jak nowo narodzona! Ogarna mnie nieznana dotd rzeko - jakby wstpi we mnie nowy duch. Co wspaniaego. Tak musia si czu Popeye po zjedzeniu puszki szpinaku. Przez cay dzie rozpiera mnie energia. Zakadam buty sportowe i pdz do lasu. Co si ze mn dzieje? Jeszcze nigdy w yciu nie uprawiaam joggingu z wasnej i nieprzymuszonej woli. Jazda konna wydaje mi si nagle szczytem gupoty. O ile przyjemniej jest sobie pobiega. Teraz ju wiem, co maj na myli wszyscy ci surwkoercy, z zachwytem rozprawiajcy o osigniciu apogeum autentycznego zdrowia. Ciao, ktre przenikaj czyste prdy mocy, po prostu nigdy nie odczuwa zmczenia! Wprawdzie frutariaski jadospis nadal nie wzbudza mojego entuzjazmu, lecz ycie nie sprowadza si przecie tylko do jedzenia. Jeli frutarianie przez cay czas czuj si tak jak ja teraz... - nie do wiary, z tego wszystkiego przejd jeszcze na frutarianizm. Gdy wracam z joggingu, Jiminy siedzi przy niadaniu i czyta gazet. Kad sobie na talerzu ki winogron i dwa banany i wzorem przyjaciki zabieram si do porannej lektury. W Parku Zamkowym w Stuttgarcie wykarczowano pod eskort policji pierwsze drzewa, by zrobi miejsce dla nowego budynku dworca przewidzianego w projekcie Stuttgart 21. Podczas demonstracji, ktra odbya si wieczorem w dniu poprzedzajcym wyrb drzew, policja ruszya na demonstrantw z gazem zawicym i armatkami wodnymi, ranic czterysta osb. Wikszo demonstrantw odniosa lekkie obraenia, lecz jeden z policjantw wycelowa strumie wody tak niefortunnie, e uszkodzi obie gaki oczne emeryta Davida

Wagnera, prawdopodobnie olepiajc go na reszt ycia. Minister spraw wewntrznych Badenii-Wirtembergii Heribert Rech jest przekonany, e winnymi zamieszek s posuwajcy si do uycia siy przedstawiciele klasy redniej, uczniowie i emeryci - rzucali przecie w policjantw kasztanami! Odpowiedzi policji na kasztany byo zamanie kilku nosw. Pisarz Wolfgang Schorlau widzia na wasne oczy, jak policjant [...] z caej siy uderzy w twarz pitnastolatk. Bya przewodniczca Zjednoczonego Zwizku Zawodowego dla Sektora Usug (ver.di) Badenii-Wirtembergii Sybille Stamm zostaa przez policjantw zepchnita ze skarpy i kopnita. Podczas gdy aktywistw z organizacji Robin Wood si cigano z drzew i odczepiano acuchy, ktrymi obrocy parku przykuli si do prastarych bukw, wizw i robinii, premier landu Stefan Mappus bawi na stuttgarckim Dniu Rolnika, gdzie apelowa midzy innymi o zwikszenie wydajnoci w sektorze hodowli zwierzt. W 1730 roku maharada Dodhpuru wysa do Khejarli onierzy, by wykarczowali tamtejsze drzewa jadoszynu pod budow paacu. W Khejarli mieszkao plemi Bishnoi. Religia Bishnoi oprcz zabijania zwierzt zabrania take cinania drzew - to jedna z dwudziestu siedmiu zasad, ktre ustanowi dla swojej gminy reformator religijny Jambeshwar piset lat temu. W owym czasie ten region Indii nkay nie tylko wielkie susze, lecz rwnie konflikty midzy hindusami a muzumanami oraz rywalizacja pomidzy kastami. W poszukiwaniu rozwizania problemw nkajcych jego krajanw Jambeshwar stworzy doktryn goszc szacunek nie tylko dla wyznawcw tej samej wiary, wasnej kasty czy wasnego gatunku, lecz dla kadej istoty ywej, oraz propagujc rozwane obchodzenie si ze wszystkim, czym obdarza nas przyroda. Gdy drwale ju mieli rozpocz prac, Amrita Devi, naleca do plemienia Bishnoi, przywara caym ciaem do jednego z drzew, by im w tym przeszkodzi. onierze cili jej gow i zagrozili, e zrobi to samo z kadym, kto bdzie mia czelno sprzeciwi si rozkazowi. Wwczas trzy crki Amrity objy kolejne drzewa - za co z miejsca zapaciy gow. Ich ladem poszli pozostali mieszkacy wioski, a po nich - wszystkich okolicznych wsi. cito trzysta szedziesicioro troje Bishnoi - mczyzn, kobiet, dzieci. Ich ofiara do tego stopnia wstrzsna maharad, e uroczycie przyrzek, e od tej pory bdzie przestrzega zasad Bishnoi. Zakaza rwnie polowania i cinania drzew na zamieszkanych przez nich terenach. Prawda to czy nie - owo wydarzenie rok w rok witowane jest w Indiach jako wielka ofiara w Khejarli, a zakaz cinania drzew podobno obowizuje po dzi dzie. - Bishnoi wierz, e kady, kto odda ycie w obronie drzew, automatycznie zasuy sobie na miejsce w raju - mwi znad gazety do Jiminy. To mia by rodzaj mojego osobistego komentarza na temat projektu Stuttgart 21, lecz Jiminy jak zwykle bierze wszystko

do siebie. - W porzdku, nie ma sprawy. Ja ju i tak niczego nie ruszam. Jeli o mnie chodzi, niech ci wszystko zaronie ze szcztem. Ale wiesz chyba, co si stanie, jeli nie pozbdziemy si odrostw sumaka? W przyszym roku bdziesz tu miaa istny las. - Kobieto, daje poy malutkim sumaczkom. - Wzdycham i wstaj od stou, eby wyrzuci skrki po bananach do wiaderka z kompostem. - Jeli nie wyrwiemy odrostw teraz, to... za rok nie bdziemy ju miay adnych szans. Ale co mnie to obchodzi? Jak chcesz, moemy zostawi wszystko tak, jak jest. A wiesz, e igy, ktre spadaj na trawnik z twoich iglakw, niedugo cakiem go zakwasz? Gdyby tak ci przynajmniej poow... Rozkadam rce na znak, e nie chc bra udziau w tej zbrodni. - Obroczyni drzew Julia Butterfly50 powiedziaa, e nikomu nie wolno ci drzewa, jeli nie mieszka na nim przynajmniej przez rok. Jiminy rzuca mi rozdranione spojrzenie. - Te twoje wstrtne iglaki i tak nadaj si tylko na cmentarz. Ale pewnie, zatrzymaj je sobie. Wychodz z kuchni, pogwizdujc Drzewo, mj przyjaciel 51. * Od roku 1979 mierzy si powierzchni lodu arktycznego, badajc, jak wiele go stopniao. Wynik pomiaru z tego roku plasuje si na jednym z ostatnich miejsc. Gorzej byo tylko w latach 2008 i 2007. A przecie jeszcze w 1980 roku arktyczna pokrywa lodowa miaa dwa razy wiksz powierzchni. Amerykascy badacze szacuj, e za dwadziecia-trzydzieci lat w miesicach letnich na Arktyce wcale nie bdzie lodu. Noc. Ciemno. Mamy na sobie czarn odzie, czarne czapki, a na plecach czarne plecaki. Caa nasza pitka idzie gsiego przez pole. Jest z nami Jiminy. Tym razem nie zamierzamy ratowa kur. Chcemy wkra si na bioferm z wybiegiem, sfilmowa, w jakich warunkach yj kury, i podrzuci materia jakiej stacji telewizyjnej. Kamery obsuguj Karsten, Peter i Jiminy. Ja im tylko towarzysz i robi za pite koo u wozu. W planach mamy jeszcze wamania do kilku innych ferm, dlatego przed wejciem do hali zakadamy jednorazowe kombinezony i maski ochronne, eby przypadkiem nie przenie zarazkw z jednej fermy do drugiej. Teren jest paski - wida nas ze wszystkich stron jak na talerzu. Zaledwie kilka metrw od nas przejeda samochd. Na chwil omiata nas snop wiata. Przywieramy ciasno do muru. Samochd zwalnia, lecz na szczcie zaraz jedzie dalej bez

zatrzymywania. Peter podnosi bramk na tyle, bymy mogli wturla si do rodka. To przez ni kury wychodz na wybieg w cigu dnia. Karsten i ja bierzemy po latarce i krtkofalwce, wczogujemy si na brzuchu do gigantycznego kurnika i przez chwil si rozgldamy. Potem doganiamy pozostaych. Julius zostaje na zewntrz, na czatach. Hala urzdzona jest bardzo podobnie do tej, ktr widziaam ostatnim razem - z przygnbiajc funkcjonalnoci. W rodku stoj takie same, najpewniej nienalece do najwygodniejszych druciane klatki - za to tutaj mieszka w nich znacznie mniej kur. - Mniej wicej poowa, czyli nie sze tysicy, ale trzy tysice kur w sektorze - mwi Peter. - Takie s wytyczne biohodowli. Na moje oko kur moe by nawet mniej, lecz nigdy nie byam mistrzem w pobienej ocenie. W kadym razie to nie ciasnota jest tu gwnym problemem. Kury, ktre siedz w grupkach jedna przy drugiej - chyba z poowa odwrcona do nas tyem - nie wygldaj najlepiej. Maj goe, jaskraworowe kuperki. U jednej doliczam si zaledwie trzech pojedynczych pir, niczym w karnawaowym stroju indiaskim. Mylaam, e takie kury mona zobaczy tylko na fermach, w ktrych lekceway si prawa zwierzt i brutalnie je wykorzystuje. Nie byam jednak przygotowana na to, e tak mog wyglda ptaki hodowane na biofermach. Peter mwi, e by na innej fermie ekologicznej, gdzie zasta jeszcze gorsze warunki. - Jeli hala, do ktrej wchodzisz, jest wzgldnie czysta, a kury maj prawie wszystkie pira, nie oznacza to, e ptaki trzymane s w lepszych warunkach, lecz e dopiero co je tam umieszczono. Chw cikowy, wolny, ekologiczny - bez rnicy. Z pocztku wszystkie sprawiaj dobre wraenie, a ty mylisz: Prosz, jak im tu dobrze. Ale z biegiem czasu kurom zaczyna ubywa pir. Niezalenie od formy hodowli. Hodowla kur na skal masow najwyraniej nie jest zgodna z potrzebami gatunku. Kury po prostu le znosz towarzystwo tysicy innych ptakw - nawet gdy zagwarantuje si im wystarczajco duo miejsca. Nie zostao to jeszcze do koca zbadane, lecz przyjmuje si, e kury potrafi zidentyfikowa najwyej trzydzieci osobnikw swojego gatunku. W wersji optymistycznej mowa o stu. Jeli ssiadek jest wicej, kury nie potrafi ustali midzy sob porzdku dziobania, a zatem kada kura w hodowli masowej jest skazana na beznadziejn samotno w tumie obcych - i bez przerwy dziobie na prawo i lewo jak popadnie. Posadzk pokrywa kilkucentymetrowa warstwa odchodw i pyu, wzgldnie odchodw, ktre rozsypay si w py. Przypomina to zawarto worka wyjtego z odkurzacza. Gdy na chwil zdejmuj mask ochronn, ostry, gryzcy smrd niemal odbiera mi oddech.

- Sam amoniak nie jest niebezpieczny. W przeciwiestwie do pyu - ostrzega Peter. Mijam brudne klatki. Moe kurom wcale to nie przeszkadza, lecz przemysowe wyposaenie tej fermy do wyranie wiadczy o przekonaniu wacicieli, e ptaki to tylko tryby wikszej maszynerii. Niestety, tryby podatne na usterki. Raz po raz natykam si na martwy egzemplarz. - Jaka dziadowska ta hodowla - mwi. - Nawet nie sprztaj martwych kur. - Oczywicie, e sprztaj - odpowiada Peter. - W przeciwnym razie hala wygldaaby zupenie inaczej. Tyle e pewnie nie zbieraj ich codziennie. Wedug publikacji Federalnego Ministerstwa Rolnictwa, Polityki ywnociowej i Ochrony Konsumenta w roku 2008 umieralno kur w chowie cikowym, wolnym i ekologicznym oscylowaa w okolicach 11,8 procent. Mowa o liczbie zgonw przed upywem roku ycia, poniewa starsze kury i tak s zarzynane. - W hali, w ktrej trzyma si dwadziecia tysicy kur, umiera rednio sze do siedmiu osobnikw dziennie - mwi Peter. - Na zewntrz na pewno stoi pojemnik na martwe ptaki. Wskazuj pokryte grub warstw odchodw kurze trucho w zaawansowanym stanie rozkadu. - No tak, t tutaj najwyraniej przeoczyli - przyznaje Peter. Rozlega si szum mojej krtkofalwki. - Tu Delta. Kto tu przed chwil otworzy drzwi. To wy? Delta to pseudonim Juliusa, ktry stoi na stray. Peter to Alfa, a ja dla urozmaicenia nadaam sobie pseudonim Calimero52. - Tu Calimero. Spokojna gowa, to tylko Karsten, wanie wszed do rodka. Karsten, ktry idzie wzdu regaw obok Jiminy i filmuje, rzuca mi spojrzenie zdajce si mwi: Nie mam ju do ciebie siy. - Moe od razu podasz nazwisko i adres! - Tu Delta - zgasza si Julius. - Co za ulga. O mao zawau nie dostaem. Swoj drog, tu na dworze s jeszcze trzy pojemniki z martwymi kurami. Karsten przykucn i filmuje posadzk pod klatkami. Nagle krzyk: - O rany! Jiminy schyla si i zaglda pod rzd klatek. - O rany! Gdy Peter i ja podchodzimy bliej, widzimy, e Karsten pooy si na pododze i wczoguje si po sporej warstwie odchodw pod klatki. Z jednej z nich zwisa gow w d kura i sabo trzepocze skrzydami. Jedn nog zaklinowaa si midzy kratami, drug

rozpaczliwie przebiera w powietrzu. Karsten czoga si, torujc sobie drog ku nieszcznicy z twarz o kilka centymetrw nad ziemi, niczym spychacz przesuwajc przed sob gsty py, i wyswobadza kur. Trzymajc j obiema rkami, przypeza na okciach z powrotem do miejsca, w ktrym stoimy, i kadzie kur na posadzce. Noga wyglda le. Moe by skrcona. Albo zamana. - Zabieramy j. - Uwaam, e kurze, ktra pewnie i tak niedugo umrze, nie powinno si w jej ostatnich godzinach przysparza dodatkowego cierpienia - dodaje Karsten. Kura ley w pyle rozpaszczona jak nalenik i wydaje z siebie ciche gdak. Decydujemy demokratycznie, e kura jedzie z nami. Na dworze jest zimno, wic Karsten ciga sweter, Jiminy owija nim kur i przenosi przez pole i druciany pot do samochodu. Nazajutrz rano jedziemy z kur do kliniki. Oczywicie udaj, e to moja wasna. Zreszt teraz naprawd naley do mnie. - Jak si nazywa? - pyta weterynarz. - Eee... Kura - odpowiadam. Lekarz przewietla Kur i bandauje jej nog jaskrawoniebiesk tam. To rzeczywicie zamanie. Lecz przy odrobinie szczcia noga moe si zrosn bez koniecznoci operowania. To nawet dosy prawdopodobne. Dostajemy ca fur lekarstw, odywek i maci. - Kura? - pyta Jiminy, gdy znw siedzimy w samochodzie. Julius daje mi kontakt do kolejnego frutarianina. Nazywa si Bert. Rozmawiamy przez telefon. - Zostaem frutarianinem w 2000 roku. Duo wtedy rozmylaem o yciu rolin. Doszedem do wniosku, e one rwnie zasuguj na egzystencj bez cierpienia. Wczeniej byem weganinem. Bert je owoce, owoce rolin zielnych, nasiona, orzechy, grzyby, zboa i produkty zboowe, jak makaron i pieczywo. Poza tym stara si w miar moliwoci nie korzysta z drewna ani wyrobw drewnianych. Nie powiedzia rodzicom, e przeszed na frutarianizm. Zamartwiali si o niego ju wtedy, gdy zosta wegetarianinem. - Jesz grzyby? - pytam zdziwiona. - Grzybom bliej przecie do czowieka ni rolinom. - To, co powszechnie okrela si mianem grzybw, czyli na przykad pieczarki, to owoce, ktre wydaje grzyb, by rozsia zarodniki. Waciwy organizm, grzybnia, znajduje si

w ziemi lub w drzewie. - Jeste pewien? Od tygodni nie jadam grzybw, bo byam przekonana, e mi nie wolno. Ani zb. Podczas niw niszczy si przecie ca rolin. - Przed samymi zbiorami zboe jest poke i suche, czyli martwe. Moim zdaniem zbiory nie niszcz ywej roliny - przekonuje Bert. Tego samego zdania by te Anko Salomon. Jeli obydwaj mieli racj, to przez cay czas wolno mi byo je spaghetti oraz ciastka i wcale nie musiaam wcina na okrgo fasoli i grochu. Chc spyta Berta, czy jedzenie zb nie stanowi jego zdaniem adnego problemu przecie monokultury zakcaj rwnowag rodowiska naturalnego, nie wspominajc o dziewidziesiciu tysicach sarnit, ktre rok w rok wpadaj w tryby kombajnw. Ale daj spokj. Boj si, e wemie to sobie za bardzo do serca i z mojego poduszczenia zrezygnuje jeszcze z makaronu. Uwaam, e i tak jest dla siebie wystarczajco surowy. - Zastanawiam si czasem, czy nie byoby mi atwiej, gdybym y jak inni. Ale to chyba strata czasu - mwi Bert. - Jestem, jaki jestem, i dobrze mi z tym. Chocia w sumie szkoda, e moi znajomi, weganie, niby interesuj si tym, jak si odywiam, lecz wcale nie podzielaj moich przekona. S zreszt i tacy, ktrzy nie maj dla mnie za grosz zrozumienia. Innych frutarian Bert zna z internetu, dodaje jednak, e stosuj oni diet surow, co skania go do przypuszczenia, e ich motywacja jest natury nie tyle etycznej, ile zdrowotnej. Na zwolennikw diety surowej, czyli tak zwanych witarian, natknam si par razy, szukajc kontaktu z frutarianami. Witarianie nie jedz niczego, co zostao ugotowane, usmaone, upieczone bd poddane obrbce termicznej w temperaturze przekraczajcej czterdzieci-szedziesit stopni. W pierwszej chwili dieta surowa nie wydaje si taka znowu trudna, w praktyce oznacza jednak rezygnacj z chleba, konserw, pakowanych sokw owocowych, lemoniad, makaronu, muesli, nabiau, czekolady, cukru, syropu buraczanego, miodu, kawy, kakao i herbaty. Wszystkie te artykuy spoywcze wymagaj bowiem obrbki w wysokiej temperaturze. Spektrum postaw spotykanych wrd zwolennikw witarianizmu zaczyna si od witarian instynktownych, ktrzy nie pogardz nawet misem, byle byo surowe, poprzez tych, ktrzy ywi si przede wszystkim owocami (zalecane proporcje to siedemdziesit procent owocw, pi procent korzeni/nasion/owadw, dwadziecia procent rolin rosncych dziko i lici), i tych jedzcych wycznie owoce i roliny rosnce nad ziemi, pod warunkiem e otrzymay one dostateczn ilo wiata sonecznego, a koczy si na witariaskich frutarianach. Licznym odamom filozofii nawoujcej do odywiania si surowym pokarmem przewodz zazwyczaj dziarscy staruszkowie przekonani co do wasnej misji, ktrzy zwalczaj si nawzajem i nawet w sdziwym wieku odznaczaj si niezwyk

wrcz ywotnoci. Rekordowy wiek osign doktor Norman W. Walker, urodzony w 1889 roku. Przez pewien czas odywia si wycznie wieo wyciskanymi sokami z warzyw i owocw. Majc ponad sto lat, podobno jedzi jeszcze na rowerze, i to cakiem niele, a jako stutrzynastolatek mia napisa swoj ostatni ksik. Z dat na jego nagrobku wynika, e zmar w wieku dziewidziesiciu dziewiciu lat. Moim ulubionym witarianinem jest Helmut Wandmaker, tak, ten sam, ktry zaoy na pnocy Niemiec sie supermarketw Wandmaker, sprzedajcych wszystkie te dania gotowe, puddingi i batoniki czekoladowe. Sam pniej w swoich ksikach odradza ich spoywanie, okrelajc je jako ywno trujc, przyspieszajc proces starzenia, luzotwrcz i w ogle nadajc si tylko na mietnik. Helmut Wandmaker, ktry zmar w 2007 roku, doywszy dziewidziesiciu lat, by przekonany o wasnej nieomylnoci, swoje opinie wygasza niczym dziesicioro przykaza i z pomoc wszelkich znanych sobie chwytw retorycznych tpi innych apologetw zdrowego ywienia. Jego najsynniejsza ksika Chcesz by zdrowy? Zapomnij o gotowaniu! zaczyna si od sw: Jest tylko jedna przyczyna wszystkich naszych problemw - to niszczenie cennego surowego poywienia obrbk ciepln!. W caej ksice roi si od wytuszcze, wykrzyknikw i propagowania Siy przez owoce!53. Swojego konkurenta Freda W. Kocha, ktry ostrzega, e witarianizm moe prowadzi do nadmiernej produkcji kwasu odkowego, Wandmaker opisa nastpujco: Ze schodw zszed zgarbiony, zdawaoby si, pod ciarem trosk, czeczyna, o zaniedbanym, brzowym uzbieniu [...]. Udowodniem mu, e propagowana przez niego dieta prowadzi w prostej linii do nadkwasoty. Gotowana ywno zawsze powoduje nadmiar kwasu odkowego! Jego ociao umysowa kae si domyla zaawansowanego stadium zwapnienia mzgu. Nieustanna neutralizacja martwymi substancjami nieorganicznymi cakowicie zatrua jego organizm toksynami. W ostatnich latach ycia Helmut Wandmaker podobno sam straci zby. Ze wzgldu na niedobr biaka musia podda si leczeniu szpitalnemu, co sprawio, e w swoich zaleceniach dietetycznych uwzgldni ostatecznie spoywanie rwnie niewielkich iloci misa. W krgach witarian Helmut Wandmaker uchodzi za rozsdnego i [...] waciwie cakiem normalnego. Nad Filipinami szaleje megatajfun Megi - prdko wiatru dochodzi do dwustu szedziesiciu kilometrw na godzin. Filipiskie suby meteorologiczne ostrzegaj przed lawinami botnymi i wyjtkowo duymi przypywami. Chiny i Wietnam dotkna klska powodzi, spowodowana utrzymujcymi si przez wiele dni obfitymi opadami deszczu. W

Wietnamie woda zalaa przynajmniej sto tysicy domw, do tej pory utono dwadziecia osb. Rekonwalescencja przebiega doskonale - kura ma teraz zielony banda i nazywa si Rudi. Raz dziennie wkraplamy jej do dzioba najrniejsze lekarstwa, ktre da nam weterynarz. Czasami balansuje nawet na jednej nodze, podpierajc si skrzydem. Niestety ju wkrtce Rudi zaczyna dziaa nam na nerwy - im lepiej si czuje, tym goniej gdacze. Jemy akurat niadanie i Jiminy chce przeczyta mi na gos fragment jakiego artykuu, lecz Rudi ani na chwil nie zamyka dzioba. Jiminy robi pauz i czeka, a Rudi skoczy. Lecz kura nie przestaje nadawa, w dodatku gdacze coraz goniej. Wreszcie Jiminy podaje mi gazet przez st, wskazujc palcem artyku. Pisz, e koncern Deutsche Bahn rzeczywicie nie mia zezwolenia, by 1 padziernika wyci drzewa w Parku Zamkowym w Stuttgarcie. Z pisma wystosowanego przez federaln komisj nadzoru kolei wynika bowiem, e w pniach starych drzew stojcych w Parku Zamkowym mieszkaj, a raczej mieszkay, nietoperze oraz chroniony gatunek chrzszcza - pachnica dbowa. Zamiast pokaza pismo Sdowi Administracyjnemu w Stuttgarcie, schowano je jednak gboko do szuflady. Rudi przerywa wreszcie swj natrtny monolog, eby dziobn kota Simba, ktry podchodzi zbyt blisko klatki. - Simbo nadal ma krostki - mwi Jiminy. - Jak dugo dajemy mu ju zwyk karm? - Wystarczajco dugo. Cakiem moliwe, e krostki nie maj nic wsplnego z wegask karm. Spogldamy po sobie. W zasadzie naleaoby zrobi kolejne podejcie i od nowa zacz przyzwyczaja koty do weganizmu. Albo sprbowa z inn karm. - Jeli koniecznie chcesz, zajmij si tym sama. Ja nie mam ju ochoty na codzienne sprztanie chlewu, jaki po sobie zostawiay - owiadcza Jiminy. - Ja te nie. Chwilowo nie mam siy. Bdziemy im dalej dawa puszki z misem. Amen. Faza, w ktrej tryskaam energi i bez przerwy chciao mi si biega po lesie, niestety mina. Znw jestem tak samo wypluta jak dawniej. Jeli nie bardziej. Mimo to odstawiam lekarstwo na astm. Z im wiksz uwag robi zakupy, tym bardziej zoci mnie fakt, e nadal zaywam lekarstwo, ktre z prawdopodobiestwem graniczcym z pewnoci byo testowane na zwierztach. W samym tylko Berlinie liczba zwierzt poddawanych eksperymentom wzrosa z trzystu szedziesiciu siedmiu tysicy w roku 2008 do trzystu osiemdziesiciu tysicy w roku 2009. Jeli zaczn sinie, zawsze mog wrci do swojego sprayu, ale chciaabym przynajmniej sprbowa - a nu si uda.

Argument, z ca powag wysuwany raz po raz w obronie testw na zwierztach, gosi, e s nam potrzebne. To jasne, e wielu z nas bez lekarstw i wiedzy uzyskanej w wyniku eksperymentw ju dawno poegnaoby si z yciem. cznie ze mn. Ale czy to dowd na to, e eksperymenty na zwierztach daj si uzasadni z etycznego punktu widzenia? Czy raczej potwierdzenie faktu, e po prostu mamy z nich niemay poytek? Czy w ogle podobna mwi o moralnoci i etyce, gdy w gr wchodz takie niepodwaalne interesy jak ycie i zdrowie? To nieustanne rozrnianie na istoty pierwszej i drugiej kategorii stanowi dowd kompletnej ndzy moralnej. Przyzwoito nie moe by postaw wzgldn, odnoszc si do wskiego krgu wybracw, obwarowan zastrzeeniami czy oszczdzan na specjalne okazje. Powinna obowizywa zawsze i w odniesieniu do wszystkich - rwnie wtedy, gdy okazuje si uciliwa lub gdy jest ze szkod dla nas samych. Zwaszcza wtedy. Na bezwzgldnej przyzwoitoci i rezygnacji z przemocy wobec kadej istoty, cznie z rolinami i najmniejszymi z najmniejszych, opiera si doktryna dinizmu. Ten pochodzcy z Indii system filozoficzno-religijny zalicza si do najstarszych na wiecie i ma okoo dziesiciu milionw zwolennikw. Mimo to jest w Niemczech prawie nieznany. Adit Benadi, przewodniczcy niemieckiego zrzeszenia dinistw, mieszka pod Hamburgiem w Henstedcie-Ulzburgu. Tak si skada, e to zaledwie dwadziecia kilometrw od mojego domu rodzinnego. Po wizycie u pana Benadiego mog wic wpa jeszcze do rodzicw, ktrzy koniecznie chc si pochwali nowym kompletem wypoczynkowym. Zasad organizujc w filozofii dinizmu jest ahinsa, pojcie powszechnie tumaczone jako niestosowanie przemocy. Ahinsa zainspirowaa Gandhiego do sformuowania idei pacyfizmu jako instrumentu walki politycznej. - Ale to nie wszystko - mwi pan Benadi. - Ahinsa oznacza rwnie powstrzymywanie si od kamstwa, kradziey i posiadania wasnoci. - Czy do zasad dinizmu nie naley rwnie wstrzemiliwo seksualna? - pytam. Pi zasad dinizmu to bowiem: 1. Szacunek dla ycia. 2. Mwienie prawdy. 3. Poszanowanie cudzej wasnoci. 4. Wstrzemiliwo seksualna. 5. Nieposiadanie wasnoci. Jeli nie jest si mnichem lub mniszk, punkty 4 i 5 interpretowane s jednak z du doz tolerancji. Wolno na przykad wchodzi w zwizki maeskie i zarabia pienidze.

Chocia tak naprawd, dodaje pan Benadi, zasady dinizmu nie s zbiorem zakazw, lecz swobd. - Na przykad wstrzemiliwo seksualna oznacza wolno od wewntrznego przymusu podporzdkowania ycia potrzebom seksualnym. A powstrzymanie si od posiadania wasnoci oznacza wolno od wewntrznego przymusu gromadzenia dbr materialnych i denia do osigania coraz wyszego statusu oraz wolno od iluzji, e t drog mona osign zadowolenie. - Wolno od lepej wiary w to, e z kadym kolejnym rokiem trzeba zwikszy wzrost gospodarczy - rzucam. Pan Benadi kiwa gow. Zasady absolutnego nieposiadania wasnoci surowo przestrzegaj digambarowie, czyli mnisi, ktrzy chodz nago, nauczaj w duchu dinizmu i jedz jeden posiek dziennie, tyle, ile kto da im dobrowolnie, i to nie wicej, ni zmieci si w miseczce ze zoonych doni. Jak sami twierdz, zasada nieposiadania wasnoci jest dla nich rdem niewysowionego szczcia. - Ale nie zapominajmy, e ci mnisi znajduj si na cakiem innym poziomie rozwoju duchowego - mwi pan Benadi. Dla dinisty mieszkajcego w Henstedcie-Ulzburgu trudnoci zaczynaj si z chwil, gdy podejmuje decyzj, by stosowa zasad respektowania wszystkich istot ywych rwnie w odniesieniu do swojej diety. - W Niemczech jest to znacznie trudniejsze ni w Indiach. Tutaj waciwie wszystkie artykuy spoywcze produkowane s z uyciem przemocy. W praktyce i tak prawie niepodobna chroni wszystkich istot ywych, dinizm zaleca wic, by rezygnowa z przemocy sukcesywnie. Przykad: pan Benadi pije mleko, poniewa dinizm na to zezwala. Z dziecistwa spdzonego w dinijskiej wiosce pamita jednak, e obok krowy zawsze stao ciel i dopiero gdy si najado, przystpowano do dojenia. - W Niemczech cielta si zabija, a krowy traktuje le. Znalazbym si o poziom wyej, gdybym z tego powodu zupenie zrezygnowa z picia mleka. Szacunek, ktrym dinizm darzy ycie, odnosi si wprawdzie do wszystkich gatunkw, i tu jednak mamy do czynienia z hierarchi. Na najniszym szczeblu znajduj si roliny, a zatem i przemoc wobec nich way mniej ni przemoc wobec zwierzt, chocia istotn rol odgrywaj przy tym metody zbioru. Spoywanie korzeni i bulw jest zasadniczo zabronione, poniewa by je zebra, trzeba najpierw rozkopa ziemi, a przy tym zabijamy nie tylko rolin, lecz rwnie mikroorganizmy. Mimo to wikszo dinistw jada ziemniaki i korzenie. Nie robi tego

tylko ortodoksi. Na wyszym poziomie znajduj si ci, ktrzy zrywaj owoce z drzew, co w przypadku nie do koca dojrzaych w sposb nieunikniony wie si z pewn doz przemocy. Dlatego najlepiej czyni dinici rezygnujcy z uycia siy i jedzcy tylko te owoce, ktre dojrzay i spady z drzew. Ci osignli poziom najwyszy. Teraz ju wiem, skd wzia si plotka, jakoby frutarianie jedli tylko te owoce, ktre spady same. - Ale misa pan chyba nie je, prawda? - pytam. Pan Benadi a si prostuje. - Jak moe pani w ogle o to pyta! Dinizm i miso? Gdybym jad miso, nie bybym dinist. - Jak si pan czuje w supermarkecie, widzc na pkach wszystkie te pokawakowane zwierzta? - To okropne - przyznaje pan Benadi. - Ale prosz pamita, e mieszkam tu ju czterdzieci lat. Pytam go o rytua salekhany, religijnej mierci godowej, dziki ktrej osiga si podobno doskonao. Mnich dobrowolnie rezygnuje z jedzenia i picia, a take ze swych namitnoci i potrzeb, co wprawia go w stan, w ktrym ani nie czuje si zwizany z yciem, ani nie pragnie nadejcia mierci. Nie odgania nawet ksajcych go i sscych jego krew insektw. Nawet jeli s wrd nich gzy. - Nie, od tego ju odeszlimy - ucina pan Benadi, dodaje jednak, e salekhana nigdy nie bya rytualnym samobjstwem, lecz praktyk stosowan wycznie przez sdziwych mnichw, ktrzy czuli, e zblia si ich koniec. W dzisiejszych czasach stosuje si ju tylko zwyky post. Pan Benadi opowiada, e kiedy przez dziewidziesit dni odywia si tylko sokami owocowymi. Schud dziesi kilo. A e i przedtem by bardzo szczupy, na usilne danie ony zakoczy post. - Czy pani te schuda na diecie frutariaskiej? - pyta pan Benadi. No tak, wszyscy o to pytaj. - Tak, te jakie dziesi kilo - odpowiadam. Trzy razy dziennie jem groch z mlekiem kokosowym i pieprzem. Zwolennicy diety surowej orzekliby pewnie, e mj gotowany groch zawiera toksyny, Owocoerca zganiby mnie za to, e jem zbyt wiele orzechw (kokosy). Ale na owoce nie mog ju patrze. Za to groch smakuje mi coraz bardziej, im duej go jem. Idzie jesie, wic ciepy posiek jest teraz jak znalaz. Teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie, bym jada groch jeszcze przez kolejne dwa miesice. Ale tylko teoretycznie.

Pewnego dnia nie wytrzymuj i siodam Torina. Jest pikny, rzeki dzie, poke licie mieni si w jesiennym socu. Torino, ktremu zakadam stare, dobrze dopasowane westernowe siodo ze skry, jest podekscytowany tak samo jak ja - ledwo go dosiadam, od razu rusza przed siebie. cigam cugle, bo przecie jest bez zaprawy, boj si, eby nie nacign sobie wizada, lecz po pewnym czasie pozwalam, by to on nadawa tempo, a ja ograniczam si jedynie do wyznaczania kierunku. Torino wbiega galopem na agodne, rozlege wzgrze i parska z wysiku. Ja te troch posapuj. Moe odstawienie sprayu na astm faktycznie nie byo najlepszym pomysem. Ale nie pamitam, kiedy po raz ostatni tak dobrze si bawilimy. Ja i Torino przypominamy stare maestwo, ktre kci si bez przerwy o te same rzeczy. Duga przerwa dobrze nam zrobia. Nie ma ju gzw ani bkw, za to pojawiy si strzyaki sarnie. Osobliwe owady - nadlatuj, przysiaduj na zadzie Torina, zrzucaj skrzydeka i prbuj mu wpezn pod sier. Opieram si pokusie i nie rozgniatam ich, lecz zbieram i wyrzucam przy drodze. W kocu nie maj ju skrzydeek, a na piechot na pewno nas nie dogoni. Torino biegnie ranym kusem. Soce grzeje nas w zadki. Wedug bada amerykaskiego Narodowego Centrum Bada Atmosfery NCAR wzrost temperatury na caym wiecie ju za trzydzieci lat moe doprowadzi do ekstremalnej suszy w basenie Morza rdziemnego, niektrych regionach USA, Ameryki rodkowej, Meksyku, Brazylii, Azji Poudniowo-Wschodniej, Chin, Afryki i Azji Wschodniej. Jak powiedzia Richard Saeger z Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, termin ocieplenie globalne nie jest ju wystarczajcy do opisywania zachodzcych obecnie zmian klimatycznych.

16 Listopad - co dalej?

Nie jest bynajmniej rzecz prost odwie dany lud od starych zwyczajw, nawet jeli s one nieludzkie i okrutne...

James Cook Istniej relacje o nawrconych na chrzecijastwo dzikich, ktrzy wspominajc na ou mierci wyborny smak ludzkiego misa, mieli zalewa si rzewnymi zami.

Iris Radisch Zadanie: Podj decyzj. Szczerze mwic, nie tak to sobie wyobraaam. Liczyam na to, e mi si upiecze. Na pocztku autoeksperymentu naprawd wydawao mi si, e wiem, jak si to wszystko skoczy: zaczn y bardziej wiadomie, je zdecydowanie mniej misa, moe poow tego, co dawniej, i oczywicie wycznie takie, ktre pochodzi z hodowli ekologicznej. Lecz czym innym wiedzie, ktrdy biegnie droga, ni samemu j pokona. Czasem orientujemy si, e przekroczylimy pewn granic, dopiero kiedy znajdziemy si po drugiej stronie. A wtedy jest ju za pno, by zawrci. Konfrontacja z przeraajc rzeczywistoci tuczarni i rzeni nie jest wycieczk krajoznawcz, z ktrej wraca si, by opowiada przy kominku o swoich przygodach, po czym jak gdyby nigdy nic wrci do starego ycia. Chocia czasem wanie tego bym sobie yczya. Czasem chciaabym, by to wszystko okazao si tylko koszmarnym snem, piecze na powrt staa si tylko pieczeni, a grillowanie - rodzajem przyjemnego spdzania czasu i ebym moga je kiebas z grilla, nie baczc na to, e dla dziesiciu minut mojej przyjemnoci inne ywe istoty tygodniami i miesicami musz cierpie katusze w miejscach przypominajcych pieko. Niestety teraz wiem, jak si sprawy maj, a to oznacza, e ju nigdy nie bd moga y tak jak dotychczas. Teoretycznie mogabym nadal kroczy przez ycie z zimn obojtnoci i paaszowa kotlety, jakby nie byy kawakami martwych zwierzt. Mogabym po prostu przesta o tym myle. Mechanizm wyparcia zaczby funkcjonowa bez zarzutu ju po kilku miesicach co ja mwi, pewnie ju po kilku tygodniach. Wystarczy udawa idiotk, a ycie w mgnieniu oka przestaje by skomplikowane. Lecz moe wanie to cierpienie, do ktrego sama

przykadam rk, jest jedynym, jakie kiedykolwiek bd w stanie udaremni. By moe mniejsze znaczenie ma to, co robi, ni to, czego nie robi. Najlepiej chyba zacz od kilku prostych postanowie. Oczywicie nadal bd kupowa w sklepach ekologicznych. Nie tylko ze wzgldu na elementarn przyzwoito, na ktr mona liczy u wielu biohodowcw, ale te ze wzgldu na dobr jako. Oto moje pierwsze postanowienie: 1. W miar moliwoci robi zakupy w biosklepach. Rzecz jasna bd te zwracaa uwag na aspekt lokalny i staraa si kupowa owoce sezonowe. Ale te produkty, ktre nie smakuj mi w wersji bio - na przykad col i lukrecj bd kupowa gdzie indziej. Moje drugie postanowienie: 2. Nie jem misa z masowej hodowli. Nawet wtedy, gdy zostan zaproszona do restauracji, nawet gdy mama zada sobie mnstwo trudu, by przyrzdzi moje ulubione danie z dziecistwa, nawet gdy si zakocham i ukochany bdzie chcia zademonstrowa mi swoje zdolnoci kulinarne. Kiedy trzeba powiedzie stop. Nie mog zgodzi si na potworne warunki hodowli, rwnoznaczne z torturowaniem zwierzt, i barbarzyskie metody uboju tylko po to, by oszczdzi, jedzc miso i wdliny kupowane po jak najniszej cenie. Zbrodnia jest zbrodni, nawet gdy wszyscy przykadaj do niej rk. W gr nie wchodzi rwnie jedzenie misa szczliwych zwierzt. Takiego czego po prostu nie ma - jest tylko miso martwych zwierzt. I skoro do tej pory nie przyszy mi do gowy argumenty w obronie misoerstwa, to prawdopodobnie dlatego, e ich po prostu nie ma. Podobnie zreszt ma si rzecz z mlekiem od szczliwych krw. Nie ulega wtpliwoci, e krowy, ktrym odbiera si cielta, nie s szczliwe. O postawie konsekwentnej etycznie mona mwi dopiero w odniesieniu do weganizmu. Wprawdzie moje pogldy w kwestii kradzionego pszczoom miodu nieco rni si od pogldw wegan, nie mog si rwnie zdecydowa, czy przemawiaj do mnie wszystkie ich argumenty przeciwko strzyeniu owiec i polowaniu, ale w moim przypadku i tak niewiele to zmienia. Znacznie atwiej przyszaby mi bowiem rezygnacja z miodu pszczelego i drapicych wenianych swetrw ni z nabiau. Szczerze mwic, nie mam specjalnej ochoty na wegaski styl ycia, o frutarianizmie nie wspominajc. Obawiam si, e tego nie potrafi, czyli nie chc. A moe inaczej: nie potrafi chcie. Wyglda na to, e w ostatecznym rozrachunku mam do wyboru trzy moliwoci: A. Podam drog, ktr uwaam za suszn i konsekwentn etycznie, od dzi

przechodz na weganizm i przez reszt ycia mam pody nastrj i poczucie, e bez przerwy musz z czego rezygnowa. Ale przynajmniej nie przyczyniam si do torturowania zwierzt. B. Wybieram samookamywanie i wynajduj jaki argument, by uciszy sumienie i gosi ze spokojem, e w zjedzeniu od czasu do czasu kawaka biosera lub biomisa nie ma nic zego. Wegan uznaj za band fanatykw w przeciwiestwie do osb takich jak ja, ktre potrafi cieszy si yciem w myl zasady czowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. C. Przyznaj, e moralno nie odgrywa w moim yciu a tak wielkiej roli, jak mi si zawsze wydawao. Prbuj jednak na miar swoich moliwoci minimalizowa wyrzdzane szkody. Wybieram... C. Nie chodzi mi o to, by codziennie je miso i wcina jogurt za jogurtem. Chodzi o to, e chciaabym od czasu do czasu zje kawaek czekolady i nie mam ju ochoty pyta w kadej piekarni, czy blacha, na ktrej upieczono chleb, aby na pewno nie bya posmarowana masem. Poza tym nie dam gowy, czy w przyszym roku pod adnym pozorem nie zjem ani ksa misa lub ryby. Moje trzecie postanowienie: 3. Z ryb, misa i produktw mlecznych bd jada najwyej dziesi procent tego, co kiedy. Jestem prawie pewna, e spoycie misa uda mi si utrzyma na poziomie zblionym do zerowego, za moja konsumpcja nabiau bdzie nierzadko niebezpiecznie zblia si do dziesicioprocentowego limitu. Mleko dodawane jest niestety do bardzo wielu produktw. Bd kupowa chleb w sklepach wegaskich, ale jeli akurat nie bdzie to moliwe, kupi go gdzie indziej, bez krcenia nosem. Poza tym chciaabym czasem wybra si do mojej ulubionej indyjskiej restauracji. Bd tam zamawia wycznie dania wegetariaskie, wiadoma tego, e najprawdopodobniej zawieraj mietan, i nie bd rezygnowa z chlebka puri, chocia wiem, e piecze si go z dodatkiem mleka. Uprzedzajc pytania - ja rwnie nie uwaam swoich postanowie za zadowalajce czy dajce si obroni z etycznego punktu widzenia, ale na wicej mnie nie sta. Powoli zaczynam rozumie, dlaczego tylu ludzi wybiera niemylenie i wcale nie chce wiedzie, skd pochodzi kupowana przez nich ywno - komu, kto posiad t wiedz i mimo to nadal je miso i ser, znacznie trudniej wybaczy ni ignorantowi, ktry z na pozr niewinn niefrasobliwoci wcina jeden sznycel za drugim. Nigdy nie odywiaam si bardziej odpowiedzialnie, a mimo to jeszcze nigdy nie miaam o sobie tak zego mniemania

jak teraz. Gorsza od niemylenia jest bowiem wiedza o stanie faktycznym i niewyciganie z niej konsekwencji. No dobrze, do ju tego posypywania gowy popioem. Niestety nie mam w sobie takich pokadw wspczucia i empatii, jak bym sobie tego yczya, lecz przecie nie jestem a taka za i bezwzgldna, jak mogabym by. Zamiast jaj z supermarketu bd jada te od wasnych kur, w kocu dlaczego miayby si marnowa? Powstrzymywanie si od zjedzenia ich miaoby co wsplnego z pryncypiami, a pryncypia nie s moj najsilniejsz stron. Nie bd do koca konsekwentna, ale za to uwana. Rwnie w stosunku do rolin. Raz w roku przynajmniej przez tydzie bd si odywiaa frutariasko, by nie traci z oczu busoli etycznej. A to, e nie udao mi si zosta dobrym czowiekiem, nie powinno wpywa na moje starania, by mimo wszystko sta si czowiekiem odrobin lepszym. Od wegan przejm zasady, ktrych praktykowanie nic mnie nie kosztuje, a take to i owo, co nie kosztuje mnie zbyt wiele. Oto moje czwarte postanowienie: 4. Nie bd kupowa artykuw ze skry ani takich, ktre zawieraj pierze. Wikszo skrzanych ciuchw i butw i tak ju rozdaam. Fajne uczucie: moja szafka na buty jest prawie pusta i tylko czeka na zapenienie nieskrzanymi nwkami. Gdy wyjam z kartonu grub czarn skr, nagle wydaa mi si po prostu obrzydliwa. Nie do wiary, jak mogam w ogle w czym takim chodzi. Zatrzymaam tylko dziesi sztuk ubra i butw, midzy innymi blundstonesy, par biao-niebieskich kowbojek i zamszow kurtk z frdzlami, w ktrej podrowaam autostopem po Europie w roku 1980. Na razie jednak wszystkie te rzeczy pole sobie jeszcze w kartonie. Pod koniec przyszego roku przejrz je jeszcze raz i wtedy ostatecznie zadecyduj, czy wol je rozda, czy zatrzyma. Albo zostawi w kartonie na kolejny rok. Nadal bd uywaa wegaskiego kremu do twarzy, lecz zuyj te do koca tubki i soiczki z kosmetykami sprzed fazy wegaskiej. Trudno sprezentowa komu napoczty soiczek kremu, a gry mieci s ju i tak dostatecznie wysokie. Moja moralna pita achillesowa to komrka z siodami. Co prawda w sprzeday wysykowej kady produkt skrzany - siodo, uzda, buty do jazdy konnej czy bryczesy - ma swj nieskrzany odpowiednik, ale poszukiwanie wygodnego sioda dla Torina zajo mi tyle czasu! Poza tym uzda z tworzywa sztucznego jest przy uszach nieco przyciasna. No dobrze, przyznaj si bez bicia, po prostu ciko mi si rozsta z siodami, tym bardziej e cz z nich ma dla mnie warto historyczn. Rozszerzanych bryczesw ze skrzan lamwk szukaam dugo i bezskutecznie, a wreszcie zamwiam szyte na miar. Wystarczy, e w przyszoci nie bd kupowaa adnych akcesoriw ze skry. Poza tym i tak zdyam

zgromadzi ich tyle, e powinno starczy na ca wieczno. Gdy tylko bd miaa wicej czasu, sprbuj zredukowa je o jedn czwart. Mona by to porwna do stopniowego zmniejszania dawki leku w medycynie. Wkrtce bd musiaa kupi dla Torina nowy czaprak, specjalny podkad pod siodo. Znalezienie takiego z nieskrzanymi wzmocnieniami z pewnoci nie bdzie atwe. Poza tym zawsze najlepiej sprawdzay si te z owczej weny. Moje badania warunkw hodowli owiec byy jak dotd mao gruntowne, zagldam wic na wszelki wypadek do internetu. Okazuje si, e owce hoduje si na masow skal tylko w Afryce Pnocnej, lecz poza ni stada chodz wolno - czy to po groblach pnocnych Niemiec, czy to po wzgrzach Nowej Zelandii - i nie maj nad sob dachw z blachy falistej, lecz bezkresne niebo. Na wegaskich stronach internetowych znalazam zarzuty pod adresem hodowcw, ktrzy zim podobno trzymaj owce na dworze bez adnej ochrony. Pierwsze sysz. Poza tym trzydzieci procent weny i tak pochodzi z Australii, a tam nie ma przecie adnej zimy. Tamtejszym owcom moe najwyej brakowa ochrony przed socem. W Australii i Nowej Zelandii hoduje si przede wszystkim merynosy, ktrych skra jest specjalnie pofadowana, eby daway jeszcze wicej weny. W ich fadach jednak lubi skada jaja muchy, a e szczeglnie upodobay sobie okolice ogona, jagnitom wycina si w tym miejscu paty skry wielkoci talerza, by powstaa gadka, niepofadowana blizna. Bez znieczulenia. Na widok zdjcia robi mi si niedobrze. Ta praktyka nazywa si mulesing. Strzyenie owiec te podobno nie obywa si bez brutalnoci - jak zawsze, gdy hodowla zwierzt idzie w parze z dz zysku. Kadego roku sze i p miliona do cna wyeksploatowanych owiec transportuje si w koszmarnych warunkach na przepenionych statkach na Bliski Wschd i do Afryki Pnocnej - podczas rejsu umiera okoo dziesi procent transportu. Te, ktre przeyj, s wrzucane do samochodowych baganikw i wiezione do domw kupcw, a tam bez uprzedniego znieczulenia podrzyna im si garda. Moe mj stary czaprak z owczej weny wytrzyma jeszcze z rok. Jeli nie, poszukam bawenianego albo z tworzywa sztucznego. Nie miaam rwnie serca, by jeszcze bardziej odchudzi swoj kolekcj wypchanych zwierzt. Ale nie pal si te do tego, by znw porozwiesza je na cianach, wkadam je wic do kartonu, by przeczekay rok. Przejrz je w 2012 roku. Zobaczymy, jaki bd miaa wtedy do nich stosunek. Na poczesnym miejscu w salonie stawiam tylko zmumifikowan ropuch w szklanej trumience. Ropucha umara bez ludzkiej winy - znalazam j wyschnit na wir w kupie lici. Pozostaj przy kodrach wypenionych sztucznymi wknami, wycigam za to z szafy moj star puchow poduszk. Ta wegaska zbryla si tak okropnie, e gdybym miaa wybiera, wolaabym ju spa na paskim. Mam nadziej, e puchowa poduszka dotrwa do

koca moich dni, bo na pewno nie kupi sobie nowej. W najgorszym razie pozbieram pira zgubione przez moje kury i sama wypcham nimi poszewk. Poza tym nie mam ju ochoty cigle kupowa nowych rzeczy. Oto moje pite postanowienie: 5. Ograniczam konsumpcj. Staram si kupowa przede wszystkim rzeczy uywane. A od nowego roku codziennie bd si rozstawa z jednym przedmiotem. Nosiam si z zamiarem sprawienia sobie w przyszym roku nowoczeniejszego komputera, z wiksz pamici, a przede wszystkim szybszego. Ale teraz zmieniam zdanie. Wystarczy, e oddam stary do przegldu i troch go podrasuj. Ja na tym zaoszczdz, a Nigeryjczycy bd mi dzikowa, e mj elektrozom nie zalega na ich wysypiskach. Jeszcze do niedawna zachodnie kraje uprzemysowione nie do, e posiaday monopol na czerpanie penymi garciami z zasobw naturalnych naszej planety, to na dodatek miay czelno wyrzuca odpady przez ogrodzenie do ubogiego ssiada - na przykad takiej Nigerii. Wyglda na to, e w nasze lady poszed ju pierwszy kraj o ponadmiliardowej liczbie mieszkacw, a drugi, rwnie liczny, wanie si do tego zabiera. Jeli Chiczycy i Hindusi bd si zachowywa tak jak my, le si to wszystko skoczy. Tylko co mamy im powiedzie - nam wolno, ale wam ju nie, bo jest was za duo? Wy musicie tylko ponosi konsekwencje spowodowanej przez nas dewastacji rodowiska i ocieplenia globalnego? Zanim omielimy si zwrci z apelem do Indii i Chin, by raczyy odpowiedzialnie obchodzi si z zasobami naszej wsplnej planety, powinnimy najpierw sami przystopowa, i to porzdnie. Ja ju zaczam. Wikszoci rzeczy naprawd nie potrzebuj. W najgorszym razie nadaj si do naprawy i tylko zajmuj miejsce. Anko Salomon w ksice ycie - bez ranienia ani zabijania zwierzt i rolin pisze: Pozycja materialna czy spoeczna, abstrahujc od aspektw pragmatycznych, sama w sobie jest bez znaczenia. Zewntrznym symbolom statusu nadaj znaczenie dopiero kojarzone z nimi uczucia. I dalej: Gdybymy zdrowiu i yciu przyznawali pierwszestwo przed interesami gospodarczymi, dochody skorumpowanych politykw i pracownikw administracyjnych wcale nie musiayby si automatycznie obniy, bo na rodkach ochronnych i prewencyjnych da si zarabia rwnie dobrze, jak na niszczeniu przyrody i istot ywych. Podatno na korupcj i wspieranie praktyk szkodzcych ywym istotom autor tumaczy chci kompensacji nieudanego ycia i niezaspokojonymi potrzebami emocjonalnymi. Triki, ktre stosujemy, by oszuka samych siebie, na przykad kompulsywne zakupy, nie rozwi jednak naszych problemw emocjonalnych. Do najwaniejszych zasad, ktrymi

powinnimy si w yciu kierowa, nale uwano i wspczucie - rwnie wtedy, gdy akurat strasznie nam si spieszy. Aktywowanie wspczucia i rozumu podczas kadych zakupw jest wprawdzie uciliwe i mczce, lecz stanowi rwnie akt wiadomego ksztatowania wasnego ycia. Nie da si y bez zabijania i ranienia innych istot. Ofiary pociga za sob nawet zbir warzyw czy niwa. Zawsze jednak do nas naley decyzja, ile ycia gotowi jestemy zniszczy i w jakich okolicznociach. Wolno oznacza nie tylko robienie tego, na co ma si ochot, lecz rwnie wiadomo skutkw wasnych dziaa, posiadanie przekona i postpowanie w ich duchu. Jeli nie bdziemy o tym pamita, ugrzniemy w niewiadomoci, stanie, w ktrym bdziemy oburza si z powodu rzeczy bahych, a z cakowitym spokojem sumienia przyjmowa te naprawd przeraajce. Jiminy i ja idziemy w gumiakach po podmokej ce. Czas odprowadzi do stajni konia i muy. - Wiesz co? Zwierzt domowych te ju nie bd kupowa - oznajmiam. Jiminy robi wielkie oczy. - Ty? adnych zwierzt? I ja mam w to uwierzy? - To znaczy, nie bd ich ju kupowa po to, by suyy mojej rozrywce. Zaczn za to przygarnia zwierzta ze schronisk albo te odratowane i to ja bd uprzyjemnia im ycie. Opieka nad ofiarami zamiast hodowli! - Mam tylko nadziej, e nie staniesz si jedn z tych irytujcych hipisek i nie zaczniesz obejmowa drzew... - mwi Jiminy, przekadajc karabinek przez uzdy Pepe i Torina. Przewlekam czarn wodz przez kka wdzidowe Pepe i gaszcz go po szerokim czole. - Musz ci zmartwi - rzucam ze miechem. - Przecie wszystko chciaoby by od czasu do czasu przytulane: ludzie, muy, drzewa... wierszcze. Poza tym, gdy ju urzdzisz w moim ogrodzie poprawczak dla niesfornych rolin, kto bdzie musia pociesza te nieszczsne iglaki i sumaki. - No i mamy hipisk. - Jiminy wzdycha. - Kobieto, ale ci wzio...

Bibliografia

Publikacje ksikowe: Adams D., Restauracja na kocu wszechwiata, prze. Pawe Wieczorek, Warszawa: Zysk i S-ka, 1994 Breyvogel W. (wyd.), Eine Einfhrung in Jugendkulturen. Veganismus und Tattoos, Wiesbaden: VS Verlag fr Sozialwissenschaften, 2005 Brockmann H., Pichler R., Wegbereiter des Friedens: die lebendigen Philosophien der Bishnois und Jains, Sennwald: Vegi-Verlag, 2001 Bryson B., A Short Story of Nearly Everything, London: Random House, 2003 [wyd. pol. Krtka historia prawie wszystkiego, prze. J. Biero, Pozna: Zysk i S-ka, 2004] Bltjer U., Alles ber Bio-Food: Der ultimative Wegweiser durch den Bio-Dschungel, Kln: Naumann & Gbel Verlagsgesellschaft mbH, 2009 Clements K., Why Vegan. The Ethics of Eating & the Need for Change, London: Gay Mens Press, 1985 Coetzee J. M., Elizabeth Costello, prze. Z. Batko, Krakw: Znak, 2006 -, The Lives of Animals, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1999 [wyd. pol. ywoty zwierzt, prze. A. Dobrzaska-Gadowska, Warszawa: wiat Ksiki, 2004] Conniff R., The Natural History of the Rich: A Field Guide, W. W. Norton & Company 2003 [wyd. pol. Historia naturalna bogaczy. Raport z bada terenowych, prze. P. Amsterdamski, Warszawa: CiS, 2003] Eimler W.-M., Kleinschmidt N., Der Fleisch-Report, Hamburg: Hoffmann und Campe Verlag, 1990 Fiddes N., Meat. A Natural Symbol, reprint edition, London: Routledge, 1992 Foer J. S., Eating Animals, London: Little, Brown and Company, 2009 [wyd. pol. Jedzenie zwierzt, prze. D. Dymiska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013 w przygotowaniu] Frank D., Menschen tten, Dsseldorf: Walter Verlag, 2006 Gray J., Straw Dogs: Thoughts on Humans and Other Animals, Farrar: Straus and

Giroux, 2007 Grimm H.-U., Alles Bio oder was? Der schne Traum vom natrlichen Essen, Stuttgart-Leipzig: S. Hirzel Verlag, 2002 Hcker B., Vegetarier Handbuch. Praktisches und Besinnliches fr frischgebackene Vegetarier/innen, Hamburg: Hcker Verlag, 1995 Kallhoff A., Prinzipien der Pflanzenethik. Die Bewertung pflanzlichen Lebens in Biologie und Philosophie, Frankfurt a. M.: Campus Verlag, 2002 Kaplan H. F. (wyd.), Warum ich Vegetarier bin. Prominente erzhlen, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag, 1995 Morus (Lewinsohn R.), Eine Geschichte der Tiere. Ihr Einfluss auf Zivilisation und Kultur, Hamburg: Rowohlt Verlag, 1952 Palmen C., Iets wat niet bloeden kan. Over moord en roem, echt en onecht, Rotterdam: Lemniscaat Publishers, 2004 Patterson C., Eternal Treblinka. Out Treatment of the Animals and the Holocaust, New York: Booklight Inc, 2002 [wyd. pol. Wieczna Treblinka, prze. R. Rupowski, Opole: Wyd. Vega! POL, 2003]. Peden J. A., Vegetarian Cats and Dogs, Troy: Harbingers of a New Age, 1999 Peterson D., Goodall J., Visions of Caliban: On Chimpanzees and People, Boston: Houghton Mifflin, 1993 Rowlands M., The Philosopher and the Wolf, London: Granta 2008 [wyd. pol. Filozof i wilk. Czego moe nas nauczy dziko o mioci, mierci i szczciu, tum. D. Ciela-Szymaska, Warszawa: W.A.B., 2011] Rfenacht E., Religionen des Nahen und Fernen Ostens: Judentum, Islam, Hinduismus, Buddhismus, Chin. Universismus, Sikhismus, Jainismus, Shintoismus, Herisau: Ganescha-Verlag, 1994 Schirach F. von, Wina, prze. A. Kierejewska, Warszawa: W.A.B., 2012 Schmidt-Salomon M., Jenseits von Gut und Bse. Warum wir ohne Moral die besseren Menschen sind, Mnchen: Pendo Verlag, 2009 Schnburg A. von, Die Kunst des stillvollen Verarmens: Wie man ohne Geld reich wird, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag, 2011 [wyd. pol. Pikne ycie bez pienidzy. Jak bez grosza sta si bogatym, prze. M. Misiorny, Warszawa: PIW, 2006] Schreiber C., Emmas Glck, Leipzig: Reclam, 2003 [wyd. pol. Rozkosze Emmy, prze. R. Turczyn, Warszawa: wiat Ksiki, 2010] Schweitzer A., Ehrfurcht vor den Tieren, Mnchen: Verlag C. H. Beck, 2006

Singer P., Animal Liberation, New York: Ecco Press, 2001 [wyd. pol. Wyzwolenie zwierzt, prze. A. Alichniewicz, A. Szczsna, Warszawa: PIW, 2004] Spiel C., Menschen essen Menschen. Die Welt der Kannibalen, Mnchen-Gterslo-Wien: C. Bertelsmann Verlag, 1972 Titze K. (wyd.), Keine Gewalt gegen Mensch, Tier, Pflanze: Worte des Furtbereiters Mahavira. Ein Beitrag zur Ethikdiskussion, Berlin: Verlag Clemens Zerling, 1993 Waal F. de, Good natured: the origin of right and wrong in humans and other animals, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1996 Wandmaker H., Willst Du gesund sein? Vergiss den Kochtopf!, Ritterhude: Waldthausen Verlag, 1991 Wang A., Leben - ohne Tiere und Pflanzen zu verletzen oder zu tten, Berlin: Dragon Verlag, 1998 Artykuy prasowe i internetowe: GEOkompakt, nr 4, wrzesie 2005 MahlZEIT, dodatek specjalny do tygodnika Die Zeit 2010, nr 22 Schrot & Korn, stycze 2010-padziernik 2010 Bilder der Woche: Pakistan. Kampf ums berleben, Stern, 12 sierpnia 2010, s. 14-15 Forscher erwarten beispiellose Drren - auch Deutschland ist betroffen, http://nachrichten.t-online.de/forscher-erwarten-beispiellose-duerren-auch-in-deutschland/id_ 43210048/index, dostp: 22 padziernika 2010/24 padziernika 2010. Forscher: Arktis in 20 bis 30 Jahren eisfrei,

http://nachrichten.t-online.de/forscher-arktis-in-20-bis-30-jahren-eisfrei/id_43090344/index, dostp: 9 padziernika 2010/24 padziernika 2010 Grundthesen zur dostp: 4 marca Jagd, 2010,

http://albert-schweitzer-stiftung.de/aktuell/grundthesen-zur-jagd, 2 sierpnia 2010

Helmut Wandmaker, http://wikipedia.t-online.de/wiki/index.php/Helmut_Wandmaker, dostp: 2 listopada 2010. Ist Honig vegan?, http://www.bioimkerhonig.de/bienenhonig/ist-honig-vegan.php, dostp: 1 sierpnia 2010 Kritik an der Jagd,

http://www.swr.de/odysso/-/id=1046894/nid=1046894/did=6058652/rnwjcu/index.html,

dostp: 10 listopada 2010 Tierquler Schwerk: Wieder grausames Verbrechen. Nach Lebendrupf jetzt Ekel-Eier, http://www.vierpfoten.de/website/output.php?id=1232&idcontent=3639&somany=30&keywo rds=schwerk, dostp: 6 padziernika 2010, 10 listopada 2010 Vegetarier sind Mrder. Freiheit ist Sklaverei, Krieg ist Frieden, Kse ist Gemse, Maqi - fr Tierrechte, gegen Speziesismus, 19 lutego 2003, s. 1-4 Wie gesund ist Milch?, http://www.ausgemolken.net/gesunde-milch.html, dostp: 10 listopada 2010 Aigner S., Kofent K., Leiden fr Frischkse Europas grte Ziegenintensivtierhaltung in Deutschland geplant, ProVieh Magazin 2009, nr 4, s. 8-11 Bartens W., Kampf gegen den Keim, Sddeutsche Zeitung, 13 sierpnia 2010 Benadi A., Gastkommentar: Ahimsa und Vegetarismus, Vegetarier 1998, nr 3, s. 99-100 Bhm A., l - war da was?, Die Zeit, 22 lipca 2010 Busse T., Willmann U., Natur aus der Fabrik, Die Zeit, 29 stycznia 2009 Crolly H., Bume wurden zu Unrecht gefllt, Welt Kompakt, 15 padziernika 2010 ddp, Kritik vom Tierschutzverein. Zahl der Tierversuche nimmt zu, taz, 18 czerwca 2010 Frhschtz L., Woher kommt mein Bio-Ei?, Schrot & Korn, luty 2010, s. 59-63 Gamerschlag A., Unity of Oppression, Intersektionalitt und Tiere. Gemeinsamkeiten von Speziesismus und zwischenmenschlichen Herrschaftsverhltnissen, Tierbefreiung 2010, nr 65, s. 54-56 Grolle J., Grammatik des Lebens, Der Spiegel 2009, nr 4, s. 98-109 Hamm M., ber den Tellerrand hinaus, Die Zeit, 10 grudnia 2009 Hauner H., Diabetesepidemie und Dunkelziffer, Deutscher Gesundheitsbericht Diabetes 2010, wyd. Mainz: diabetesDE, Kirchheim Verlag, 2010, s. 8-10; http://diabetesstiftung.de/uploads/media/Gesundheitsbericht_2010.pdf, dostp: 10 listopada 2010 Heinemann P., Die Entdeckung des Gemeinwohls, Welt am Sonntag, 29 sierpnia 2010 Klostermann R., Kluschke M., Wie viel Fleisch ist gut fr mich?, Bild, 23 sierpnia 2010 Korte S., Pflanzen haben Gefhle und tauschen Informationen, P. M., wrzesie 1999; http://www.utek.de/raymund/pflanzen.html, dostp: 10 listopada 2010

Ladurner U., Katastrophen eines Sommers, Die Zeit, 12 sierpnia 2010 Meisinger C. et al., Prevalence of undiagnosed diabetes and impaired glucose regulation in 35-59-year-old individuals in Southern Germany: the KORA F4 Study, Diabet Med. 2010, nr 27 (3), s. 360-362 Nachtsheim K., Die Gnse-Hlle, Bild, 2 listopada 2008 Prengel H., Gnsezchter verteidigt Federrupfen bei lebenden Tieren, Die Welt, 10 lipca 2009 Radisch I., Tiere sind auch nur Menschen, Die Zeit, 12 sierpnia 2010 Ridley M., Darwins Erben, National Geographic Deutschland, luty 2009, s. 50-67 Ritter M., berraschung - Mensch hat weniger Gene als Unkraut, Der Spiegel, 2004; http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/0,1518,324153,00.html, Senkter A., Respekt!, Die Zeit, 8 kwietnia 2010 Weber Ch., Die Welt ist nicht nett, Sddeutsche Zeitung, 29/30 maja 2010 Strony internetowe: dostp: 21 padziernika 2004, 10 listopada 2010

www.aerzte-gegen-tierversuche.de www.die-tierbefreier.de www.neuland-fleisch.de www.tierschutz-stiftung.org www.zwanzig-a.de

www.albert-schweitzer-stiftung.de www.free-animal.de www.stiftung-fuer-tierschutz.de www.veganladen.de www.vierpfoten.de

www.die-tierfreunde.de www.peta.de www.vebu.de

Posowie

Ustaw

o ochronie

zwierzt

uchwalono

w Polsce

w 1997 roku.

W polskim

ustawodawstwie pojawi si wwczas nowy zapis: Zwierz, jako istota yjca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzecz. Czowiek jest mu winien poszanowanie, ochron i opiek. Dla porwnania - w krajach anglosaskich pierwsze zakazy okruciestwa wobec zwierzt wprowadzono ju w XVII stuleciu. W Niemczech zbir ustaw chronicych zwierzta, najbardziej kompleksowy w Europie, wszed w ycie, o ironio!, w latach trzydziestych XX wieku. Gdy po drugiej wojnie wiatowej przemys po obu stronach oceanu zdominowaa masowa produkcja, problem traktowania zwierzt zszed na dalszy plan zmczona wojnami ludzko konsumowaa na potg, nie zaprztajc sobie gowy ewentualnymi konsekwencjami. Globalne uprzemysowienie produkcji objo rwnie chw zwierzt - powstay pierwsze masowe fabryki misa. Dramatycznie wzrosa te liczba eksperymentw na zwierztach. W latach siedemdziesitych pojawia si pierwsza fala sprzeciwu wobec instrumentalnego traktowania zwierzt, przede wszystkim za spraw gonej ksiki Petera Singera Animal Liberation54. W skali globalnej gos etyka Singera oraz dziaalno ruchu obrony zwierzt pozostay jednak zjawiskiem niszowym, domen aktywistw. Pytanie, czy producentom ywnoci wolno uzurpowa sobie prawo do barbarzyskiego traktowania zwierzt, a konsumentom - wypiera istnienie okrutnej rzeczywistoci przemysowych tuczarni i ubojni na zasadzie lepiej nie wiedzie, powraca teraz ze zdwojon moc. Powodem s nie tylko dylematy etyczne, lecz rwnie ekologiczne i zdrowotne. Konsumentw dopadaj wtpliwoci dotyczce jakoci misa pochodzcego z masowych hodowli. Cz z nich wykazuje - przynajmniej teoretycznie - gotowo do przejcia na wegetarianizm lub jedzenia misa tak zwanych szczliwych zwierzt. Pojawia si rwnie pytanie, czy w obliczu globalnego godu i spekulacji cenami ywnoci naprawd konieczne jest karczowanie ogromnych poaci lasw tropikalnych pod upraw paszy dla zwierzt hodowlanych. Wielu z nas wie i o tym, e emisja metanu przez hodowane masowo krowy w wikszym stopniu przyczynia si do globalnego ocieplenia ni wszystkie samoloty wiata razem wzite. Na zwizek midzy zmianami klimatu a chowem przemysowym uwag polskiej opinii publicznej zwrci w 2009 roku Klub Gaja, wydajc raport stowarzyszenia

Compassion in World Farming pod tytuem Globalne ostrzeenie - zmiany klimatyczne a dobrostan zwierzt hodowlanych55. Kwestia wyzwolenia zwierzt budzi zainteresowanie w wiecie akademickim w 2010 roku w samych tylko Stanach Zjednoczonych i Kanadzie wykady dotyczce praw zwierzt prowadzono w ponad stu szkoach prawniczych. Temat podjli rwnie pisarze - to znak czasu, e Jedzenie zwierzt Amerykanina Jonathana Safrana Foera56 i Je przyzwoicie Niemki Karen Duve, ktr wanie prezentujemy polskiemu czytelnikowi, ukazay si prawie jednoczenie. Gdy jednak spojrze na statystyki, okazuje si, e chocia znowu zaczynamy si interesowa prawami zwierzt, to w skali globalnej jemy ich coraz wicej. W cigu ostatnich czterdziestu lat wiatowe spoycie misa zwikszyo si trzykrotnie - z siedemdziesiciu omiu do dwustu pidziesiciu milionw ton rocznie. Przecitny mieszkaniec USA w cigu roku zjada ponad sto kilogramw misa, Niemiec - ponad osiemdziesit, a Polak siedemdziesit dwa. Do globalnego wzrostu spoycia misa walnie przyczyniaj si rozwijajce si giganty - Chiny i Indie, powielajce nawyki ywieniowe zachodnich krajw uprzemysowionych. Po raz pierwszy przecitny mieszkaniec globu moe pozwoli sobie na miso do kadego posiku. Czy jednak naprawd musi? Struktura polskiego rolnictwa teoretycznie sprzyja hodowli przyjaznej zwierztom, o czym pisaa biolog Magdalena Tilszer w Gazecie Wyborczej57. A w pidziesiciu piciu procentach gospodarstw hoduje si mniej ni sto wi. W mniejszych gospodarstwach najatwiej i najtaniej wprowadzi podwyszone standardy chowu. Tendencja jest jednak odwrotna - zwiksza si wydajno produkcji kosztem zwierzcia. Odchodzi si od ciki na rzecz betonu i tak zwanego rusztu, czyli podg szczelinowych - te ostatnie dotkliwie rani racice i prowadz do chorb koczyn. Dominacja tradycyjnych gospodarstw wcale nie oznacza, e problem zego traktowania zwierzt nie istnieje. Tu take oddziela si cielta od matek, a byki wie za rogi tak, e wrcz nie s w stanie poruszy gow, nie wypuszcza si te zwierzt na wybieg, bo tak jest wygodniej. Organizowane s liczne konkursy dla hodowcw trzody i byda, lecz w najlepszym przypadku nagradzana jest w nich jako misa, nigdy za to, e jaka hodowla uwzgldnia potrzeby zwierzt. Dziewidziesit dziewi procent jajek to u nas nadal tak zwane jaja z trjk, czyli pochodzce z chowu klatkowego. W ssiednich Niemczech zakazano hodowli klatkowej. Polska domaga si odroczenia obowizkowego w UE wprowadzenia zmodyfikowanych klatek dla kur niosek do 2017 roku. Spoeczestwo niemieckie tym rni si od naszego, e ma za sob rewolt 1968 roku i ruch Zielonych [...]. W Polsce adna z partii nie uczynia ze zrwnowaonego rozwoju

i dugotrwaych rozwiza w dziedzinie ochrony rodowiska wanego celu politycznego pisali Magdalena Tilszer i Piotr Buras w Tygodniku Powszechnym. Kwestie te pozostawiono organizacjom pozarzdowym, ktre - cho robi wiele dobrego dla ochrony zwierzt - maj zbyt mae fundusze, by si przebi ze swymi argumentami do opinii publicznej. Przywyklimy, e w kwestiach etycznych wypowiada si Koci - lecz w sprawach dotyczcych zwierzt Koci milczy58. Najwikszym zagroeniem dla zwierzt i konsumentw jest wejcie na polski rynek producentw z wielkoprzemysowymi hodowlami, w ktrych panuj haniebne warunki, ale sprzedajcych po najniszej cenie. Im taniej, tym lepiej? Nie tylko. Rwnie im wicej, tym lepiej, o czym wiadczy trwajca debata na temat uboju rytualnego. W roku 2004 ministerstwo rolnictwa wydao rozporzdzenie mwice, e polskie rzenie mog dla celw religijnych odstpi od oguszania zwierzt. Rozporzdzenie to nie precyzowao, w jakiej skali mona ten wyjtek stosowa. W dodatku byo ono sprzeczne z Ustaw o ochronie zwierzt, z ktrej dwa lata wczeniej zastrzeenie religijne po prostu wykrelono. Rozporzdzenie jest regulacj niszego rzdu ni ustawa, ale musi by z ni zgodne. Konstytucyjno okazaa si w tym przypadku mniej wana ni interesy lobby misnego, ktre owo rozporzdzenie przeforsowao, jak wyjania doktor Ewa towska w rozmowie z Cezarym Michalskim na amach Krytyki Politycznej. W rezultacie powstao w Polsce okoo dziesiciu potnych ubojni, w ktrych zabija si zwierzta bez oguszania. Eksportuj one olbrzymie iloci misa do krajw Bliskiego Wschodu, do Turcji, krajw arabskich i do Izraela. Jego warto rzenicy obliczaj na 332,6 miliona euro rocznie. W ubojniach tych stosuje si rwnie klatki obrotowe. Jak pisz naukowcy w licie otwartym do premiera Donalda Tuska, praktykowane w Polsce (a zabronione na przykad w Danii czy Wielkiej Brytanii) krpowanie zwierzcia poczone z odwracaniem go do gry nogami w tak zwanych klatkach obrotowych wywouje najwyszy znany poziom hormonw stresu (wiadczcy o stanie ekstremalnej paniki), a take sprzyja wlewaniu si krwi i zawartoci odka do przecitej tchawicy konajcego zwierzcia. Naukowcy konkluduj: Przeprowadzone przez midzynarodowe grupy ekspertw badania rzeczywistego przebiegu uboju rytualnego w rzeniach potwierdziy, e ubj dokonywany poprzez podrzynanie garda i wykrwawianie bez pozbawienia wiadomoci jest w najwyszym stopniu niehumanitarny i powoduje zadawanie zwierztom trudnych do wyobraenia mczarni. Naukowcy dodaj, e tak sam opini wyraziy Europejska Federacja Lekarzy Weterynarii oraz Polskie Towarzystwo Etologiczne59. Przez osiem lat, a do roku 2012, mielimy do czynienia z rozporzdzeniem jawnie

gwaccym konstytucj i przyzwalajcym na najbardziej bestialski sposb uboju zwierzt. rodowiskom obrocw zwierzt udao si dotrze do prokuratora generalnego - ten wnioskowa do Trybunau Konstytucyjnego o stwierdzenie niekonstytucyjnoci rozporzdzenia ministra rolnictwa z 2004 roku i jego niezgodnoci z ustaw wyszego rzdu o ochronie zwierzt. Pod koniec listopada 2012 roku zapado orzeczenie Trybunau, ktry uzna oczywist niekonstytucyjno rozporzdzenia. Wwczas lobby misne ucieko si do argumentu obrony wolnoci religijnej - mimo e Trybuna Konstytucyjny wyranie stwierdzi, e nie zajmuje si problemem oceny uboju rytualnego, lecz problemem niezgodnoci aktu niszej rangi z ustaw. Dlatego wanie, by da pastwu czas na rozwizanie problemu religijnego wyjtku, odroczy ostateczne usunicie tego rozporzdzenia z systemu prawnego do koca 2012 roku. 1 stycznia 2013 roku weszo w ycie nowe rozporzdzenie unijne, stosowane bezporednio, to znaczy niewymagajce implementacji w prawie krajowym. Rozporzdzenie unijne powtarza, e zwierzta naley ogusza, robi jednak wyjtek dla uboju rytualnego. Obecnie mamy wic klincz - obowizuje bowiem ustawa z 1997 roku, ktra po nowelizacji w 2002 roku przewiduje bezwzgldny obowizek oguszania zwierzt i w ogle nie reguluje kwestii uboju rytualnego. Wystarczy wic nie zgosi zastrzee, a potem nie opatrzy unijnego rozporzdzenia adnymi przepisami szczegowymi i eksportowy przemys wymagajcy mordowania zwierzt w najbardziej bestialski sposb bdzie dziaa bez przeszkd, co podkrela Ewa towska60. 23 kwietnia 2013 roku, premier Donald Tusk zapowiedzia na konferencji prasowej po posiedzeniu rzdu, e ministrowie rolnictwa i ochrony rodowiska maj przygotowa takie przepisy o uboju, eby oszczdzay zwierztom najgorszych cierpie. Ustpstwem na rzecz organizacji ochrony zwierzt miaby by zakaz stosowania klatek obrotowych61. A przecie nie ma mowy o humanitarnym uboju, jeli zwierz jest wiadome. Premier doda cynicznie, e byoby mitem sdzi, e ubj rytualny w przeciwiestwie do klasycznego przynosi duo wiksze cierpienie zwierztom, i uy argumentu, e rzd musi dba o interes przemysu misnego, zakaz oznaczaby bowiem straty dla rzeni i hodowcw. Organizacje ochrony zwierzt ju zapowiedziay, e jeli ubj rytualny zostanie w Polsce zalegalizowany, odwoaj si do instancji midzynarodowych. A Komisja Europejska rzeczywicie moe nie uzna prawa Polski do wprowadzenia uboju rytualnego dla zaspokojenia interesu rzenikw, jak zauwaa ekspert prawa europejskiego profesor Tadeusz Koncewicz. Celem unijnego rozporzdzenia o warunkach uboju jest podjcie wszelkich koniecznych dziaa, ktre pozwalaj unikn zadawania blu i zminimalizowa niepokj i cierpienie zwierzt. Preambua rozporzdzenia mwi te, e dobrostan zwierzt jest wartoci wsplnotow. Rozporzdzenie czyni wyjtek i zezwala

na ubj rytualny, ale wycznie dla realizacji obyczajw wsplnot religijnych. A w naszym przypadku chodzi o wyjtek podyktowany kwestiami ekonomicznymi, pod paszczykiem religijnym, mwi profesor Koncewicz62. Wedug prognoz bioywno ma sta si u nas w najbliszych latach jednym z najbardziej znaczcych trendw konsumpcyjnych. Jesieni 2012 roku w Polsce odbya si druga ju kampania na rzecz ywnoci ekologicznej i wzrostu rozpoznawalnoci unijnego ekolicia, czyli logo rolnictwa ekologicznego. Bya to inicjatywa przeprowadzona przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w porozumieniu ze stowarzyszeniami rolnikw i producentw ekologicznych. Zaangaowano celebrytw, uruchomiono blog informacyjny, zrealizowano rwnie kilkuminutowe spoty promujce rolnictwo ekologiczne i produkty bio. Wedug bada przeprowadzonych przez OBOP oraz TNS Polska na zlecenie Organic Farmy Zdrowia w 2012 roku jedna trzecia polskich konsumentw deklarowaa, e kupuje ywno ekologiczn - warto jednak zachowa dystans do tych wypowiedzi, poniewa wielu Polakw ma problem z rozpoznawaniem oznakowa zwizanych z certyfikacj. Oznacza to, e nierzadko osoba deklarujca kupowanie ywnoci ekologicznej - wedug bada szedziesit dwa procent respondentw sdzi, e ten termin oznacza ywno wyprodukowan bez uycia rodkw chemicznych, czyli niepryskan - wybiera produkty konwencjonalne, przekonana o ich ekologicznoci. Polacy, pytani o motywy wyboru ywnoci ekologicznej, najczciej wskazywali walory smakowe (42%), zdrowotne (39%) i jako (29%)63. Wyniki bada nie podaj, ile procent Polakw przy zakupie produktw kieruje si kryterium dobrostanu zwierzt hodowlanych. Intrygujca jest obojtno, z jak podchodzimy do politycznego i etycznego wymiaru uprawianej codziennie konsumpcji - pisze Magdalena Tilszer we wspomnianym artykule opublikowanym w Gazecie Wyborczej - take w Polsce, ktra poziomem spoecznego rozwoju dobija wielkimi krokami do grona szczliwcw tego wiata. My take jestemy wanymi wsptwrcami acucha konsumpcji, ktrego skutki widoczne s [...] w kameruskich wioskach, za murami wielkoprzemysowych tuczarni, w lasach Amazonii. [...] Czas poegna si z konsumpcyjnym infantylizmem, ktrego symbolem jest umiechnity prosiaczek na opakowaniu ulubionej szynki, i przekonaniem, e najwikszym problemem jest, ile ma kalorii. Ksika Karen Duve jest opowieci o tym, e kady z nas ma prawo do wasnego wyboru. e decyzje o tym, co jemy, s rwnie decyzjami etycznymi i politycznymi. O poegnaniu z konsumpcyjnym infantylizmem. Karolina Kuszyk

Strony internetowe: Ochrona zwierzt: Animals - Oglnopolskie Towarzystwo Ochrony Zwierzt Animals - www.otoz.pl Towarzystwo Opieki nad Zwierztami - www.toz.pl Klub Gaja - www.klubgaja.pl Fundacja Tara - www.fundacjatara.info Wegetarianizm, weganizm i ywno bio: Serwis wegetarian - www.wegetarianie.pl Czasopismo wegetarian Vege - www.vege.pl Biokurier - www.biokurier.pl Wykorzystane artykuy: Buras P., Tilszer M., Bez znieczulenia, Tygodnik Powszechny, 1 marca 2011, http://tygodnik.onet.pl/1,60064,druk.html, dostp: 17 marca 2012 Doktor Ewa towska w rozmowie z Cezarym Michalskim, Caa prawda o polskim uboju rytualnym, Krytyka Polityczna, 11 grudnia 2012,

http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/opinie/20121211/letowska-cala-prawda-o-polskimuboju-rytualnym, dostp: 17 marca 2012 Tilszer M., Wielkie arcie misa, Gazeta Wyborcza, 23 czerwca 2011, http://wyborcza.pl/1,76842,9830148,Wielkie_zarcie_miesa.html, dostp: 17 marca 2012

Karolina Kuszyk - tumaczka, autorka i publicystka, wsppracuje z wydawnictwami w Polsce i w Niemczech oraz polsko-niemieckimi instytucjami kulturalnymi. Mieszka w Berlinie. Ksik Karen Duve Je przyzwoicie prezentowaa po raz pierwszy na amach miesicznika Notes Wydawniczy.

1 2

filmy dokumentalne o zwierztach (wszystkie przypisy pochodz od tumaczki). Autorka odwouje si do zasad sprawiedliwego handlu, czyli tzw. fair trade -

godziwych zarobkw pracownikw, niewykorzystywania pracy dzieci, szacunku w relacjach handlowych i odpowiedzialnoci ekologicznej.
3

Tona rejestrowa brutto (BRT) - dawna midzynarodowa jednostka pojemnoci, IV - rodzaj wiadczenia dla bezrobotnych. Rodzaj dania gotowego, opakwoanie zawiera makaron spaghetti, porcj sosu i ser. Demeter - chroniony znak firmowy artykuw spoywczych wyprodukowanych Renate Knast - niemiecka polityk z ramienia partii Zielonych, w latach 2001-2005

odpowiadajca 2,83 m.
4 5 6

metod biodynamiczn oraz wedug zasad antropozofii.

7

federalna minister do spraw ochrony konsumenta, ywienia i rolnictwa.

8

DNR lub DNAR, ang. Do Not (Attempt) Resuscitate (Resuscitation) - deklaracja

podpisywana przez pacjenta przed operacj zawierajca prob o niepodejmowanie przez lekarzy resuscytacji w momencie zatrzymania u niego krenia krwi lub oddechu. W przypadku jej podpisania nie podejmuje si reanimacji. Pacjenci decyduj si na podpisanie deklaracji zazwyczaj przed ryzykownymi operacjami, ktre gro mierci mzgu, piczk itp.
9

Bernhard Grzimek - dziennikarz niemiecki, w latach szedziesitych i Judith Hermann - wspczesna pisarka niemiecka. Karol Darwin: O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli

siedemdziesitych autor popularnych programw telewizyjnych o zwierztach.

10 11

o utrzymywaniu si ras doskonalszych w walce o byt, przeoyli S. Dickstein i J. Nusbaum, nakadem Redakcyi Przegldu Tygodniowego, Warszawa 1884/1885, s. 404.
12

UE od 1 stycznia 2009 roku obowizuje rozporzdzenie Rady (WE) nr 834/2007

z dnia 28 czerwca 2007 roku w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktw ekologicznych, uchylajce rozporzdzenie (EWG) nr 2092/91. Obejmuje ono zasady produkcji rolinnej i zwierzcej oraz przetwrstwa metodami ekologicznymi, a take sposb kontroli gospodarstw ekologicznych i innych podmiotw produkujcych lub wprowadzajcych do obrotu produkty rolnictwa ekologicznego. W nowych przepisach uregulowano podstawowe wymagania w zakresie produkcji, znakowania, pakowania, transportu, magazynowania i kontroli. Dziaania te maj na celu zwikszenie przejrzystoci na rynku bioproduktw.
13

Wolfram Siebeck - niemiecki dziennikarz i krytyk kulinarny.

14

Pleiten, Pech und Pannen - telewizyjny program rozrywkowy skadajcy si

z nadesanych przez widzw zabawnych filmikw wideo, podobny do polskiego miechu warte.
15 16

BUND - obecnie najwikszy niemiecki zwizek ochrony przyrody. Douglas Adams, Restauracja na kocu wszechwiata, prze. Pawe Wieczorek,

Pozna 1994, s. 81-82.

17

Klaus Theweleit - niemiecki literaturoznawca, teoretyk kultury i pisarz. Jego

najsynniejsza ksika, Mnnerphantasien (Mskie fantazje), jest prb opisania narodzin faszyzmu z punktu widzenia psychoanalizy, przez pryzmat relacji mczyzna-kobieta.
18

Mark Rowlands, Filozof i wilk. Czego moe nas nauczy dziko o mioci, mierci Zakaz uywania urzdze do usuwania rdzenia krgowego podczas uboju Wszystkie cytowane w tej ksice fragmenty Pisma witego zaczerpnito z: Biblia Bildzeitung, w skrcie Bild - oglnokrajowa niemiecka bulwarwka, ukazuje Konwencja waszyngtoska lub Konwencja o midzynarodowym handlu dzikimi

i szczciu, prze. D. Ciela-Szymaska, Warszawa 2011, s. 117.

19

najwyraniej nie obowizuje w Polsce, s one cigle dostpne w sprzeday.

20

Tysiclecia, wyd. 5, Pozna 2003.

21

si codziennie.
22

zwierztami i rolinami gatunkw zagroonych wyginiciem (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, CITES) - midzynarodowy ukad kontrolujcy transgraniczny handel rnymi gatunkami rolin i zwierzt oraz wytworzonymi z nich produktami. Konwencja zostaa podpisana 3 marca 1973 roku, a w ycie wesza 1 lipca 1975 roku.
23

Czarn wodz mocuje si do sioda albo przechodzc pomidzy przednimi nogami

konia, do poprgu. Od miejsca mocowania biegnie poprzez kka wdzidowe do rki jedca. Ten rodzaj wodzy moe by stosowany jedynie przez bardzo dowiadczonych jedcw, poniewa jej niewaciwe uycie moe wyrzdzi zwierzciu krzywd.
24

Kuczmany - rodzina owadw z rzdu muchwek. Samice wikszoci gatunkw

ywi si krwi krgowcw, w tym ludzi i innych ssakw. Larwy kuczmanw rozwijaj si w wodzie.
25

Niedokadny cytat z Ksigi Hioba (12,5): Wzgarda dla gincych - myli Animal Liberation Front jest powstaym w 1976 roku oglnowiatowym ruchem obrocw zwierzt. Jego aktywici prowadz zakonspirowane akcje

bezpieczny - popchn tego, komu nogi si chwiej.

26

radykalnych

bezporednie na rzecz zwierzt, majce na celu albo natychmiastowe uwolnienie zwierzt z miejsc, w ktrych dzieje im si krzywda, albo radykalne dziaanie na szkod instytucji powodujcych ich cierpienie. Organizuj m.in. akcje uwalniania zwierzt z ferm futrzarskich i hodowlanych - wedug ALF nie dochodzi tu do kradziey, poniewa zwierzta s istotami wolnymi - oraz niszczenia mienia laboratoriw dowiadczalnych, rzeni, pojmowanego przez ALF jako uzasadniona samoobrona wspodczuwajcych.
27

TNS Emnid GmbH & Co. KG lub - po prostu Emnid - to jeden z najwikszych Mowa o rote Grtze, tradycyjnej pnocnoniemieckiej galaretce z czerwonych Jogi, czyli Joachim Lw - trener pikarski i byy pikarz, obecnie trener niemieckiej Philipp Lahm - pikarz niemiecki, obecnie kapitan reprezentacji narodowej. Tempeh - naturalny artyku spoywczy z fermentowanej soi przypominajcy tofu, Miso - japoska pasta ze sfermentowanej soi. Shoyu - sos fermentowany, wytwarzany z ziaren soi, praonego ryu lub pszenicy,

niemieckich instytutw badania opinii publicznej.

28

owocw, czsto podawanej z sosem waniliowym, mlekiem lub mietank.

29

reprezentacji.
30 31

lecz o bardziej zwartej konsystencji.

32 33

wody i soli, jedna z najwaniejszych przypraw w kuchni azjatyckiej, obecnie czsto uywany te w kuchni zachodniej.
34

Mowa o Federalnym Ministerstwie do spraw Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju,

czyli Bundesministerium fr wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung.

35 36 37

Dithmarschen - region i powiat w landzie Szlezwik-Holsztyn. Pokrywy - pierze przykrywajce inne grupy pir, np. lotki, lub otwr uszny. Walter Mixa - emerytowany biskup Augsburga i biskup polowy Niemiec. Ustpi

z urzdu 21 kwietnia 2010 roku w zwizku z zarzutami stosowania kar cielesnych i pedofilii.
38 39 40

Franz Alt - niemiecki dziennikarz i pisarz. Helmut F. Kaplan - pisarz austriacki. Zajmuje si gwnie etyk i prawami zwierzt. Patrick Lindner - piosenkarz niemiecki, znany z popularnych szlagierw; Uschi Strza precyzyjny (ratunkowy), niem. finaler Rettungsschuss - wedug niemieckiego

Glas - aktorka niemiecka.

41

ustawodawstwa rodek ostateczny w dziaaniach policji, podyktowany koniecznoci wyeliminowania realnego zagroenia dla ycia bd zdrowia osb lub bezpieczestwa powszechnego, np. w akcjach odbijania zakadnikw.
42

W diecie frutariaskiej sowa owoc uywa si w znaczeniu botanicznym, jako

wystpujcy u okrytozalkowych organ powstajcy z zalni supka i ewentualnie dna kwiatowego, zawierajcy w swym wntrzu nasiona, osaniajcy je i uatwiajcy rozsiewanie. Dla rozrnienia, owoc w znaczeniu kulinarnym to jadalna cz roliny bdca owocem w znaczeniu botanicznym, ale rosnca tylko na drzewach lub krzewach. Owoce rolin zielnych uwaane s za warzywa, np. pomidor, ogrek, groch, dynia.
43

pranie mzgu. Nowi czonkowie byli pozyskiwani midzy innymi przez Karen Duve rzeczywicie pracowaa w Hamburgu jako kierowca takswki. Pisze

porwania.
44

o tym w swojej powieci zatytuowanej Taxi (Mnchen: Goldmann, 2010).

45

David Foster Wallace, Consider the Lobster and Other Essays, New York: Little, Fluxus - od aciskiego sowa fluxere, czyli pyn. Midzynarodowy ruch

Brown & Co., 2005.

46

artystyczny w sztuce XX wieku, patronujcy dziaaniom wielu dziedzin (sztuki wizualne, poezja, muzyka) i artystom o rnych postawach, charakteryzujcy si przekraczaniem wskich specjalnoci, specyficznym humorem oraz dystansem do sztuki akademickiej. Artyci Fluxus nawizywali do ruchu dada.
47

Arystoteles, Polityka, 1256b, w: tego, Dziea wszystkie, t. 1, prze. Ludwik Urojenia ksobne lub odnoszenia - przekonanie chorego, e jest przedmiotem

Piotrowicz, Warszawa 2003, s. 13.

48

szczeglnego zainteresowania otoczenia. Jednostka jest przewiadczona, e uwagi, nawet niewinne, i zachowania innych osb odnosz si do niej, np. ludzie na ulicy rozmawiaj wanie o niej, spiker w radiu czyni aluzje na jej temat, osoby majce czerwone elementy ubioru nale do wrogiego jej stowarzyszenia itd.
49

Sea Shepherd Conservation Society - organizacja non profit dziaajca na rzecz

ochrony przyrody i rodowiska morskiego z siedzib we Friday Harbor w USA. Zaoy j Paul Watson w 1977 roku wraz z innymi z pierwszych czonkw Greenpeace, po wystpieniu z Greenpeace wywoanym sporem z czonkami tej organizacji.
50

Julia Butterfly, wac. Julia Lorraine Hill - amerykaska aktywistka angaujca si

w dziaania na rzecz ochrony rodowiska. Zasyna z tego, e 10 grudnia 1997 roku wspia si na rosnc w Kalifornii sekwoj, by ochroni j przed wykarczowaniem przez firm Pacific Lumber. Julia Butterfly mieszkaa na drzewie przez 738 dni.
51

Drzewo, mj przyjaciel (Mein Freund der Baum) - przebj niemiecki z pnych lat Calimero - japoski serial anime wyprodukowany w 1974 roku i zarazem imi jego

szedziesitych, rodzaj hymnu poegnalnego na cze citego drzewa.

52

gwnego bohatera, maego, antropomorficznego ptaszka, ktrego najwikszym marzeniem jest lata jak inne ptaki.
53

Sia przez owoce! (niem. Kraft durch Obst!) - zamierzone przez autork nawizanie

do Siy przez Rado (niem. Kraft durch Freude), niemieckiej organizacji nazistowskiej zajmujcej si przeprowadzaniem masowych imprez sportowych i turystycznych dla obywateli III Rzeszy.
54 55

Wyzwolenie zwierzt, prze. A. Alichniewicz, A. Szczsna, Warszawa: PIW, 2004. Globalne ostrzeenie. Zmiany klimatyczne a dobrostan zwierzt hodowlanych.

Raport stowarzyszenia Compassion in World Farming, tum. J. P. Listwan, red. J. Boek, Wilkowice: Klub Gaja, 2009.
56 57 58 59

Polski przekad ukae si niebawem nakadem Wydawnictwa Krytyki Politycznej. M. Tilszer, Wielkie arcie misa, Gazeta Wyborcza, 23 czerwca 2011. P. Buras, M. Tilszer, Bez znieczulenia, Tygodnik Powszechny, 1 marca 2011. Zob. List otwarty naukowcw do premiera Tuska w sprawie uboju rytualnego,

http://wyborcza.pl/1,76842,13030012,120_naukowcow_do_premiera_Tuska_uboj_rytualny_t o.html, dostp: 17 marca 2012.

60

Zob. Rozmowa Cezarego Michalskiego z doktor Ew towsk Caa prawda o Zob. Ewa Siedlecka, Rzd chce przywrcenia w Polsce uboju rytualnego. Czy Zob. Ewa Siedlecka, Rzd pracuje nad projektem dopuszczajcym ubj bez Zob. Podsumowanie kampanii ywno ekologiczna gwarancj dobrego smaku portalu Biokurier, 17 marca 2012,

polskim uboju rytualnym, Krytyka Polityczna, 11 grudnia 2012.

61

bdzie to zgodne z prawem UE?, Gazeta Wyborcza, 23 kwietnia 2013.

62

oguszenia w interesie rzenikw, Gazeta Wyborcza, 16 kwietnia 2013.

63

na

http://www.biokurier.pl/aktualnosci/1902-zywnosc-ekologiczna-gwarancja-dobrego-smaku-p odsumowanie-kampanii, dostp: 17 maja 2012.