Politechnika

Biaostocka

ZAMIEJSCOWY WYDZIA MECHANICZNY W SUWAKACH

INSTRUKCJA DO ZAJ LABORATORYJNYCH Temat wiczenia: Spawanie i cicie ukowe metali. Numer wiczenia 5.

Laboratorium z przedmiotu: TECHNIKI WYTWARZANIA

Opracowa: mgr in. Sergiusz Jakuszewicz

2004

1. WPROWADZENIE
I. Spawanie ukowe

Rys.1. Schemat stanowiska rcznego spawania ukowego: 1 sie energetyczna, 2 rdo prdu spawania, 3 obwd spawania, 4 uchwyt elektrodowy, 5 elektroda otulona, 6 materia spawany, 7 spoina.

Zasada dziaania Spawacz zajarza uk midzy kocem elektrody a metalem rodzimym przedmiotu. uk stapia metal rodzimy i elektrod tworzc jeziorko spawalnicze, ktre jest osaniane przez warstw stopionego topnika i gaz wytwarzany przez topnik stanowicy otulin rdzenia elektrody. Spawacz przesuwa elektrod w kierunku jeziorka w celu utrzymania staej dugoci uku, rwnoczenie przesuwajc j w kierunku spawania. Warto natenia prdu jest nastawiana w rdle prdu. Dugo elektrod jest znormalizowana i najczciej wynosi 450 mm. Jeeli elektroda stopi si do dugoci ok.50 mm, wtedy spawacz przerywa uk. Zestalony uel naley usun z powierzchni spoiny i kontynuowa spawanie now elektrod. Typowe zastosowania- wytwarzanie zbiornikw cinieniowych, kadubw okrtowych, konstrukcji stalowych, czenie rur i rurocigw, budowa i naprawa maszyn. Charakterystyka metody Spawanie ukowe rczne elektrod otulon jest procesem, w ktrym trwae poczenie uzyskuje si przez stopienie ciepem uku elektrycznego topliwej elektrody otulonej i materiau spawanego. uk elektryczny jarzy si midzy rdzeniem elektrody pokrytym otulin i spawanym materiaem. Elektroda otulona przesuwana jest rcznie przez operatora wzdu linii spawania i ustawiona pod pewnym ktem wzgldem zcza. Spoin zcza tworz stopione ciepem uku rdze metaliczny elektrody, skadniki metaliczne otuliny elektrody oraz nadtopione brzegi materiau spawanego(rodzimego). Udzia materiau rodzimego w spoinie, w zalenoci od rodzaju spawanego metalu i technik spawania, wynosi moe 10-40%.
2

uk spawalniczy moe by zasilany prdem przemiennym lub prdem staym z biegunowoci ujemn lub dodatni. Oson uku stanowi gazy i cieky uel powstae w wyniku rozpadu otuliny elektrody pod wpywem ciepa uku. Skad osony gazowej w zalenoci od skadu chemicznego otuliny stanowi, CO2, CO, H2O oraz produkty ich rozpadu. Spawanie rozpoczyna si po zajarzeniu uku midzy elektrod otulon a spawanym przedmiotem; intensywne ciepo uku, o temperaturze w rodku uku dochodzcej do 6000 K, stapia elektrod, ktrej metal przenoszony jest do jeziorka spoiny. Przenoszenie metalu rdzenia elektrody otulonej w uku spawalniczym moe odbywa si w zalenoci od rodzaju otuliny, grubokroplowo, drobnokroplowo lub nawet natryskowo.

Ilo tworzcego si gazu i ula osaniajcych uk oraz ich skad chemiczny zale od rodzaju otuliny elektrody i jej gruboci. Stosuje si otuliny o rnej gruboci w stosunku do rednicy rdzenia, a ich nazwy: rutylowe, kwane, zasadowe, fluorkowe, cyrkonowe, rutylowo-zasadowe, celulozowe itd., zalene s od waciwoci chemicznych skadnikw otuliny. Elektrody produkowane s zwykle o rednicy rdzenia w zakresie 1,6 do 6,0 mm i dugoci od 250 do 450 mm.

Zasadnicze funkcje otuliny to:

Osona uku przed dostpem atmosfery, Wprowadzenie do obszaru spawania pierwiastkw odtleniajcych, wicych azot i rafinujcych cieky metal spoiny, Wytworzenie powoki ulowej nad ciekym jeziorkiem i krzepncym metalem spoiny, Regulacja skadu chemicznego spoiny.

Wszystkie te funkcje su do zapewnienia wymaganej jakoci i wasnoci eksploatacyjnych zcza spawanego.

W skad stanowiska do spawania ukowego rcznego elektrod otulon wchodz:

rdo prdu staego lub przemiennego, Uchwyt elektrody doprowadzajcy prd spawania do elektrody, Przewody spawalnicze doprowadzajce prd spawania ze rda prdu do uchwytu i do spawanego przedmiotu, Ukad sterowania zdalnego rdem prdu, Oprzyrzdowanie konstrukcji spawanej, Odcig dymw spawalniczych(w energetyce w zwizku ze specyfik pracy jest to warunek trudny do spenienia).

Parametry spawania Przebieg procesu spawania w znacznym stopniu uzaleniony jest od umiejtnoci operatora (spawacza). Ustalone w warunkach technologicznych spawania konkretnej konstrukcji parametry spawania stanowi dla operatora dane wyjciowe, do ktrych dostosowuje swe dowiadczenie spawalnicze i zdolnoci manualne. Do podstawowych parametrw spawania elektrod otulon nale:

Rodzaj natenia prdu spawania (40 360 A), Napicie uku (50 100 V), Prdko spawania (0,12 0,6 m/min.), rednica elektrody (2 6 mm) i jej pooenie wzgldem zcza.

- Natenie prdu spawania dobiera si zazwyczaj na podstawie danych katalogowych producenta. Parametr ten w najwikszym stopniu decyduje o energii cieplnej uku, a wic gbokoci wtopienia i prdkoci stapiania. Przy staej rednicy elektrody, ze wzrostem natenia prdu, wzrasta temperatura plazmy uku, wzrasta wydajno stapiania i ilo stapianego metalu spawanego oraz gboko, szeroko i dugo jeziorka spoiny. Dobr natenia prdu spawania zaley od rodzaju spawanego materiau, rodzaju elektrody, jej rednicy, rodzaju prdu, pozycji spawania oraz techniki ukadania poszczeglnych ciegw spoiny. - Napicie uku proporcjonalne jest do dugoci uku i wywiera wyrany wpyw na charakter przenoszenia metalu w uku, prdko spawania i efektywno ukadania stopiwa. Ze wzrostem napicia uku wzrasta jego energia i w efekcie objto jeziorka spoiny. Szczeglnie wyranie zwiksza si szeroko i dugo jeziorka. Przy staym nateniu prdu podwyszenie napicia uku nieznacznie wpywa na gboko wtopienia. Dugo uku regulowana jest przez operatora i zaley od jego umiejtnoci manualnych i percepcji wizualnej. Dobr napicia

uku zaley od rodzaju elektrody, pozycji spawania, rodzaju i natenia prdu oraz techniki ukadania ciegw spoiny. - Prdko spawania jest prdkoci, z jak elektroda przesuwana jest wzdu zcza spawanego. Prdko spawania rozpatrywana moe by jako prdko przemieszczania si koca elektrody, ale rwnie jako prdko wykonania jednego metra zcza i wtedy uwzgldnione s wszystkie czasy pomocnicze, np. czas wymiany elektrody, oczyszczania poprzedniego ciegu itd. Prdko przesuwania uku wzdu zcza zaley od:

Rodzaju prdu, jego biegunowoci i natenia, Napicia uku, Pozycji spawania, Prdkoci stapiania elektrody, Grubo spawanego materiau i ksztatu zcza, Dokadnoci dopasowania zcza, Wymaganych ruchw kocwki elektrody.

- rednica elektrody otulonej decyduje o gstoci prdu spawania, a przez to o ksztacie ciegu spoiny, gbokoci wtopienia i moliwoci spawania w pozycjach przymusowych. Zwikszenie rednicy elektrody, przy staym nateniu prdu, prowadzi do obnienia gbokoci wtopienia i zwikszenia szerokoci spoiny. Prawidowo dobrana rednica elektrody to ta, przy ktrej dla prawidowego natenia prdu i prdkoci spawania uzyskuje si spoin o wymaganym ksztacie i wymiarach, w moliwie najkrtszym czasie. - Pochylenie elektrody wzgldem zcza pozwala na regulacj ksztatu spoiny, gbokoci wtopienia, szerokoci lica i wysokoci nadlewu tablica 1. Pochylenie elektrody w kierunku przeciwnym do kierunku spawania powoduje, e sia dynamiczna uku wciska cieky metal jeziorka do przodu i maleje gboko wtopienia, a wzrasta wysoko i szeroko lica. Pochylenie elektrody w kierunku spawania powoduje, e cieky metal wciskany jest do tylnej czci jeziorka, wzrasta gboko wtopienia, a maleje szeroko i wysoko lica. Pochylenie elektrody w Pozycja stosunku spawania do paszczyzny zcza Podolna Nacienna 90 80 - 100 Pochylenie elektrody w stosunku do osi prostopadej spoiny 5 - 10 lub 10 - 30 5 - 10 Skierowanie elektrody w stosunku do kierunku spawania Przeciwnie Przeciwnie

Rodzaj spoiny

Czoowa Czoowa

Czoowa Czoowa

Pionowa z dou do gry Puapowa

90 90 45 35 - 55 30 - 45

5 - 10 5 - 10 5 - 10 lub 10 - 30 5 - 10 5 - 10

Zgodnie Przeciwnie Przeciwnie Zgodnie Przeciwnie

Pachwinowa Naboczna Pionowa Pachwinowa z dou do gry Pachwinowa Puapowa

Urzdzenia do spawania ukowego elektrod otulon Do spawania ukowego elektrod otulon wykorzystuje si:

transformatory spawalnicze,

Transformatory spawalnicze przetwarzaj prd sieciowy na prd spawania o duym nateniu i niskim napiciu. Transformatory maj kilka systemw regulacji.

Transformatory spawalnicze typu BESTERKA przeznaczone s do spawania i napawania stali konstrukcyjnych wglowych i stopowych prdem przemiennym. Dziki zwartej konstrukcji, stosunkowo niewielkiej masie, bardzo prostej obsudze i korzystnej cenie znajduje powszechne zastosowanie w warsztatach rzemielniczych, bazach remontowych i gospodarstwach domowych.

Wszystkie urzdzenia wyposaone s w przewd prdowy (d. 3m) z uchwytem elektrodowym, przewd masowy (d. 3m) z zaciskiem kleszczowym oraz przewd zasilajcy z wtyczk. Besterki 1500 i 2100 posiadaj dwa rodzaje wtyczek: na 230 V i 400 V. Prd spawania regulowany jest pynnie za pomoc pokrta lub korby. Wyposaone s w przecieniowe zabezpieczenie termiczne.

prostownikowe zasilacze spawalnicze,

Prostownik spawalniczy czy w sobie wszystkie zalety spawarek i transformatorw spawalniczych. Charakteryzuje go: rwnomierno obcienia sieci, niskie napicie biegu jaowego, atwo zajarzania uku, brak czci wirujcych, mniejsza powierzchnia eksploatacyjna, niski poziom haasu.

Rys.2. Prostownik do spawania rcznego typu SPB-315: 1 przecznik zmiany zadawania zdalne - miejscowe, 2 przecznik zakresw, 3 cznik sieciowy, 4 zadajnik prdu spawania miejscowy, 5 gniazdo + do podczenia przewodu spawalniczego, 6 gniazdo do podczenia zadajnika zdalnego, 7 gniazdo - do podczenia przewodu spawalniczego, 8 przewd zasilajcy z wtyczk 32 A.

przetwornice spawalnicze,

Obecnie s produkowane cztery typy spawalniczych, z ktrych trzy maja te sama prdnic o przestarzaej konstrukcji z polem poprzecznym, a rni si jedynie silnikiem napdowym, natomiast czwarta stanowi nowoczeniejsze rozwizanie konstrukcyjne. Odznaczaj si one bardzo dobrymi wasnociami spawalniczymi w caym zakresie nastaw prdu spawania, wysok sprawnoci i wysokim wspczynnikiem mocy, moliwoci zdalnego sterowania za pomoc przenonego rezystora oraz ma mas i maymi wymiarami.

Tab.1. Dane techniczne nowoczesnych przetwornic spawalniczych z prdnicami prostownikowymi i automatycznym wzbudzeniem przygotowywanych do produkcji w kraju.

prdnice spawalnicze,

Prdnice spawalnicze s to maszyny prdu staego lub przemiennego o podwyszonej czstotliwoci. Ostatnio coraz szerzej stosuje si prdnice prdu przemiennego wyposaone w diodowe zespoy prostujce, nazywane prdnicami prostownikowymi.

Rys.3. Schemat prdnicy obcowzbudzeniowej z uzwojeniami demagnesujcymi: 1 uzwojenia demagnesujce, 2 przecznik zaczepw uzwojenia demagnesujcego, 3 rezystor nastawczy prdu spawania. elektrody.

Tab.2. Wymiary elektrod. d

Nominalna rednica rdzenia elektrody Odchyka

L mm
Nominalna dugo elektrody Odchyka

L1
Nominalna dugo koca elektrody do uchwytu Odchyka

1,6 2,0 2,5 3,0 3,15 3,25 4,0 5,0 6,0

- 0,05 - 0,06 - 0,07 - 0,07 - 0,08

150, 200, 250 200, 250, 300 250, 300, 350 300, 350, 400 3

20

5 25

350, 450

Elektrody stalowe otulone stosowane do ukowego spawania i napawania. Rodzaj otuliny elektrody zaley zasadniczo od skadnikw ulotwrczych. Symbole rodzaju otuliny tworz nastpujce litery, wzgldnie grupy liter: A = otulina kwana C = otulina celulozowa B = otulina zasadowa R = otulina rutylowa RR = otulina rutylowa gruba RC = otulina rutylowo-celulozowa RA = otulina rutylowo-kwana RB = otulina rutylowo-zasadowa Tab.3. Materiay dodatkowe do spawania stali o podwyszonej wytrzymaoci oglnego zastosowania.

Symbole przedstawione w tablicy 4 okrelaj uzysk stopiwa wg EN 22401 oraz rodzaj prdu spawania.

10

Tab.4. Symbole uzysku stopiwa i rodzaje prdu spawania. Symbole Uzysk % 1 2 3 4 5 6 7 8 105 105 > 105 125 > 105 125 > 125 160 > 125 160 > 160 > 160

Rodzaj prdu Przemienny i stay Stay Przemienny i stay Stay Przemienny i stay Stay Przemienny i stay Stay

Przykad oznaczania elektrod Oznaczenie elektrody otulonej do ukowego spawania rcznego, ktrej stopiwo uzyskuje minimaln granic plastycznoci 460 N/mm2 (46) i minimaln prac amania 47 J przy 30C (3) oraz zawiera 1,1 % Mn i 0,7 % Ni (1Ni). Elektroda ma zasadow otulin (B), mona ni spawa, stosujc prd przemienny i prd stay, wykazuje uzysk 140 % (5) oraz jest przydatna do wykonywania spoin czoowych i pachwinowych w pozycji dolnej (4). Zawarto wodoru w stopiwie okrelona wg ISO 3690 nie przekracza 5 ml/100g stopiwa (H5). Oznaczenie elektrody wg niniejszej normy jest nastpujce: PN-EN 499 E46 3 1Ni B 54 H5 Obowizkowa cz oznaczenia elektrody jest nastpujca: PN-EN 499 E46 3 1Ni B Poszczeglne symbole oznaczaj: PN-EN 499 = numer normy; E = elektroda otulona / spawanie rczne ukowe; 46 = wytrzymao i wyduenie; 3 = praca amania; 1Ni = skad chemiczny; B = rodzaj otuliny; 5 = uzysk i rodzaj prdu; 4 = pozycja spawania; H5 = zawarto wodoru.

11

II. Cicie ukowe i ukowo-tlenowe Cicie ukowe polega na wytapianiu szczeliny przy uyciu elektrody metalowej lub elektrody wglowej. Cicie ukowe stosuje si do robt, ktre trudno wykona za pomoc cicia gazowego, a dokadno cicia nie jest konieczna lub, gdy cicie przez spalanie tlenem jest niemoliwe (metale nieelazne). Do cicia ukiem wglowym stosuje si prd stay i biegunowo dodatni. Elektrody grafitowe s odpowiedniejsze od wglowych, gdy wytrzymuj wiksz gsto prdu. Szybko cicia ukiem wglowym jest niewielka, np. 3 m/godz. przy 20 mm i 0,8 m/godz. przy 50 mm. Wystpujce silne nawglanie brzegw szczeliny utrudnia bardzo pniejsz ich obrbk. Znacznie wydajniejsze jest cicie ukiem metalowym, elektroda topliw grubo otulon, przy uyciu prdu zmiennego o nateniu 1,5 2 razy wikszym ni przy spawaniu elektrod o danej gruboci. Zazwyczaj stosuje si elektrody o 4 6 mm oraz natenie prdu 300 500 A. do otuliny dodaje si zwizki utleniajce metal oraz wytwarzajce uel, ktry zwiksza pynno metalu. W celu uatwienia usuwania metalu wykonuje si elektrod ruchy od grnej powierzchni do dolnej, przy czym elektroda tworzy kt 30 60 z powierzchni citego przedmiotu (rys.4.).

Rys.4. Cicie: d) elektrod, e) elektrod z tlenem. Cicie ukowe daje lepsze wyniki, jeeli do uku elektrody doprowadza si strumie tlenu. Spalaniu metalu w tlenie towarzyszy wydzielanie ciepa, dziki czemu zmniejsza si zuycie prdu, a zwiksza dokadno cicia. Tego rodzaju elektrody metalowe otulone, o 5 7 mm drutu, z otworem dla tlenu 1 2 mmm, stosowane s do cicia wszystkich metali elaznych i nieelaznych.

12

2. CEL I ZAKRES WICZENIA LABORATORYJNEGO

Celem wiczenia jest: - zapoznanie si z budow, dziaaniem i obsug typowych spawarek do rcznego spawania elektrycznego ukowego elektrod otulon; - nauczenie si zajarzania uku spawalniczego; - pomiar elastycznoci uku spawalniczego; - wykonanie tzw. problemu spawacza; - cicie ukowe i ukowo-tlenowe.

3. METODYKA BADA
Wymagana znajomo zagadnie. a budowa i zasada dziaania transformatorw spawalniczych, b budowa, zasada dziaania i sterowanie prostownikw spawalniczych, c rodzaje zczy spawanych i spoiny, pozycja spawania, d rodzaje elektrod, e techniki zajarzenia uku, f dobr zasadniczych energetycznych parametrw spawania (typ i rednica elektrody, natenie prdu spawania, prdko spawania). Przebieg wiczenia Po zapoznaniu si ze stanowiskiem laboratoryjnym skadajcym si z: stou spawalniczego z odpowiedni wentylacj, rda prdu spawarki, transformatory, prostowniki, elektrody i ich uchwyty, kabli niskiego napicia oraz uchwyty (zaciski), tarczy, dziobaka, szczotki drucianej, prbek materiau,

przeprowadzi nastpujce zadania: Zajarzanie uku (B1) Dla danej elektrody dokona nastawy spawarki (uwaga! Nie zacza spawarki) zgosi wykonanie zadania prowadzcemu. Umieci elektrod w uchwycie

13

spawalniczym, ustawi zalecane kty pochylenia i odchylenia elektrody, a nastpnie trenowa zajarzanie uku dwoma technikami: na zapak oraz rewersyjnie. Zaczy spawark, wykona prby zajarzania uku dwiema technikami zmieniajc rodzaj elektrody: elektrod go oraz grafitow. Pomiar elastycznoci uku (B2) Pobra now elektrod, zajarzy uk i ustawi elektrod prostopadle do powierzchni materiau rodzimego. Powoli podnie elektrod do gry zachowujc cigo jarzenia uku. Partner okrela dugo uku widoczn w momencie jego samoczynnego zgaszenia (wzrok na poziomie uku, okrelenie dugoci metod porwnawcz w mm). Dowiadczenie powtrzy trzykrotnie. Powtrzy badanie dla elektrody grafitowej. ciegi (B3) Wykona napoiny ciegiem prostym i zakolowym (dugoci 50 mm). Napoiny oczyci z ula szczotk drucian (BHP chroni oczy). Zmierzy szeroko i wysoko ciegw. Problem spawacza (B4) Problem polega na wykonaniu napoiny o dugoci 200 mm ciegiem prostym elektrod o dugoci 400 mm. W tym celu pobra now elektrod (450 mm) oraz przy zalecanych parametrach energetycznych i technikach spawania wykona napoin. W przypadku zganicia uku lub przerwania napawania, oczyci koniec napoiny i kontynuowa prb z miejsca poprzedniego jeziorka. Napawanie koczymy z chwil stopienia 400 mm elektrody, pozostae 50 mm to ogarek. Zmierzy dugo wykonanej napoiny, jej szeroko szeroko wysoko.

4. WYMAGANIA BHP
- studenci w trakcie spawania powinni by ubrani w fartuchy ochronne, rkawice skrzane oraz posiada okulary spawalnicze; - studenci nie mog wykonywa samodzielnie adnych czynnoci bez uzyskania zgody prowadzcego. Zagroenia wystpujce w procesie spawania ukiem elektrycznym: - oparzenie kroplami metalu i ula oraz rozgrzanymi przedmiotami; - uszkodzenie ciaa i wzroku promieniami powstajcymi w procesie spawania; - poraenie prdem elektrycznym; - zatrucie szkodliwymi gazami i pyami wydzielajcymi si podczas spawania; - eksplozja wybuchu mieszanek gazowych;
14

- niebezpieczestwo poaru; - haas.

5. SPRAWOZDANIE STUDENCKIE POWINNO ZAWIERA:

przebieg wiczenia, zastosowane materiay i parametry, sposb nastawy spawarki, parametry zada umieci w poniszych tabelach, opisa wystpujce wady spoiny stwierdzone na prbce, poda przyczyny wystpienia wad, wnioski.

15

6. LITERATURA:
1. Paasz J.: Poradnik spawacza gazowego. WNT. Warszawa 1986. 2. Karpiski S., i inni.: Laboratorium z podstaw spawalnictwa. Wydawnictwo Politechniki Koszaliskiej. Koszalin 2001. 3. Dobrowolski Z.: Podrcznik spawalnictwa. WNT. Warszawa 1978.

16