Referat wygoszony podczas midzyreligijnej konferencji KUL: "Pokj dla wiata.

Znaczenie dialogu midzyreligijnego w kontekcie Deklaracji o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich Nostra aetate Soboru Watykaskiego II".

O autorze:
Lama Rinczen (Waldemar Zych) praktykuje buddyzm tybetaski od ponad trzydziestu lat. Wielokrotnie wyjeda do Azji i Europy Zachodniej, aby studiowa nauki Buddy w tamtejszych orodkach buddyjskich. Uczy si gwnie pod kierunkiem czcigodnego Tengi Rinpoczego, opata klasztoru Bencien. Po ukoczeniu odpowiednich studiw i przygotowa spdzi cztery i p roku w tradycyjnym odosobnieniu medytacyjnym, uzyskujc tytu lamy, czyli kapana buddyjskiego. Przez dziesi lat by wywiconym mnichem, po czym zwrci luby zakonne. Obecnie jest lam wieckim. Od lat naucza buddyzmu w Europie Zachodniej i w Polsce. Lama Rinczen jest Przewodniczcym Rady Polskiej Unii Buddyjskiej, dziaajcej pod patronatem Jego witobliwoci Dalajlamy, a take Przewodniczcym Rady Zwizku Buddyjskiego Tradycji Karma Kamtzang w Polsce.

Dialog midzyreligijny z punktu widzenia buddyzmu

Dwudziesty wiek zaowocowa ogromnym postpem w wielu dziedzinach ycia. Gwatowny rozwj na przykad komunikacji czy medycyny uczyni atwiejszym codzienne ycie wielu ludzi. Masowe migracje ludnoci i globalizacja sprawiy te, e na wiksz ni dotd skal wyznawcy rnych wiatopogldw spotykaj si na co dzie czciej, ni bywao to kiedykolwiek w historii. Jednake stulecie to byo take naznaczone wyjtkowo licznymi konfliktami i wojnami. Niestety przyczyn wielu z nich byy spory podsycane podkrelaniem odmiennoci etnicznej bd religijnej. Przykadw konfliktw o podou etniczno-religijnym znamy wszyscy tak wiele, e nie trzeba ich tu przytacza. Ludzie czsto powouj si na religi, by osign cele przeciwstawne wartociom duchowym. A przecie kwestie religijne cz si z najgbszymi przeyciami i uczuciami ludzkimi. Wczanie zatem racji religijnych do sporw grozi wzburzeniem i pobudzeniem emocji milionw ludzi. Dlatego te harmonijne wspistnienie rnych religii ma ogromn wag dla przyszoci wiata. Kluczem do prawdziwej zgody jest rozwijanie poczucia wzajemnego szacunku. A to umoliwia tylko wzajemne poznawanie si. Jego witobliwo Dalajlama czsto podkrela, e do naszych obowizkw naley praca na rzecz uczynienia obecnych czasw epok dialogu. Jak jednak mielibymy oczekiwa takiej postawy od zwyczajnych ludzi, gdyby kapani duchowi przewodnicy nie potrafili da godnego przykadu umiowania drugiego czowieka rwnie wtedy, gdy myli on i wierzy inaczej? Dialog przedstawicieli rnych religii jest wic koniecznoci i moralnym obowizkiem wypywajcym z poczucia odpowiedzialnoci za dalsze losy mieszkacw naszej planety. Kapani powinni dawa w tym wzgldzie dobry przykad i inspirowa ludzi do rozwijania szacunku dla innych tradycji duchowego rozwoju.

Buddyzm w Polsce Jeli ograniczymy rozwaania tylko do Polski, to stwierdzi trzeba, e w porwnaniu z chrzecijastwem, judaizmem czy islamem, buddyzm jest w naszym kraju zjawiskiem stosunkowo modym. Osoby zajmujce si w Polsce t religi, zarwno przed drug wojn wiatow, jak i po niej, utrzymyway wizi nieformalne. Pierwsze zorganizowane grupy buddyjskie pojawiy si dopiero w poowie lat siedemdziesitych ubiegego wieku. Ich rozwj doprowadzi stopniowo do powstania szeregu formalnie zarejestrowanych zwizkw wyznaniowych. To zrozumiae, e w pocztkowym okresie zarwno rodowiska opiniotwrcze - media czy duchowiestwo katolickie - jak i wikszo spoeczestwa przychylay si do opinii, e jedn rzecz jest buddyzm jako wielka wiatowa religia, istniejca gdzie w dalekich krajach, a czym zupenie innym buddyzm w Polsce. O naszym buddyzmie mwiono wic co najwyej w kontekcie nowych ruchw religijnych i to nierzadko w znaczeniu jak najbardziej pejoratywnym. Dzi dorastajce dzieci pionierw polskiego buddyzmu wiadomie i z wolnego wyboru przyjmuj religi swoich rodzicw. Mamy wic do czynienia z co najwyej drugim pokoleniem wyznawcw tej religii. Za buddystw uwaa si od piciu do dziesiciu tysicy Polakw. Dane te s szacunkowe, gdy buddyjskie zwizki wyznaniowe nie prowadz dokadnych statystyk. Nie sposb take nie wspomnie o czterdziestu tysicach buddystw wietnamskich, ktrzy osiedlili si w Polsce na stae, oraz o imigrantach z tradycyjnie buddyjskich krajw, takich jak Mongolia, Korea, Chiny czy Tybet. Skoro istnienie buddyzmu w Polsce stao si faktem, zaistniay podstawy, aby wczy go do dialogu tradycyjnych polskich religii. Oczywicie o dialogu moemy mwi tylko wtedy, gdy wol jego prowadzenia maj obie strony. Na podstawie osobistych dowiadcze mog stwierdzi, e spotykam tak ch w niektrych rodowiskach katolickich. Najczciej s to krgi akademickie i zakonne. Pierwsze czyni to zapewne z naturalnej ciekawoci naukowej. Zwaywszy na fakt, e ze wszystkich religii buddyzm jest chyba najbardziej oparty na strukturze zakonnej i poza chrzecijastwem jako jedyny wyksztaci peny system monastyczny, szukanie dialogu na tym poziomie rwnie wydaje si cakowicie naturalne. Warto tu podkreli, e mimo istotnych rnic filozoficzno-teologicznych, dialog chrzecijasko-buddyjski ukada si wyjtkowo atwo i stale rozwija. Jest tak prawdopodobnie dlatego, e podobnie jak miosierdzie odgrywa kluczow rol w nauczaniu Chrystusa, tak mio i wspczucie stanowi istot nauki Buddy.

Czy dialog midzyreligijny jest z punktu widzenia buddyzmu moliwy i potrzebny?

Na czym polega autentyczny dialog? Jak wiadomo, spotkanie i rozmowa staj si dialogiem tylko wwczas, kiedy ich uczestnicy wykazuj okrelone postawy. W sprawach o tak gbokim znaczeniu jak przekonania religijne, szczeglnie wane jest kierowanie si pewnymi zasadami. Powinny one by nastpujce: 1. Szczera ch wysuchania i zrozumienia innych wiatopogldw Czsto spotykamy si z sytuacj, gdy rozmwcy pragn jedynie poinformowa o wasnych pogldach lub co gorsza narzuci je nam. A przecie podstaw dialogu jest pragnienie dowiedzenia si, jak inni rozumiej swoj religi. Jeeli w kluczowych sprawach opieraj si
2

na jakim religijnym systemie wartoci, to zrozumienie ich podejcia do najwaniejszych kwestii, pomoe nam poj ich reakcje i postawy yciowe. To z niedostatku rzetelnej wiedzy i informacji wypywaj obawy i lki, a te z kolei rodz nienawi. Wanie z braku wiedzy powstaway tak absurdalne i tragiczne w skutkach przesdy, jak te o ydach potrzebujcych krwi chrzecijaskich dzieci. Spotykam si te czasem z opiniami, e buddyzm to seks i narkotyki, mimo e waciwa moralno seksualna oraz nieodurzanie umysu nale do piciu najbardziej podstawowych zasad buddyjskiej etyki. Bywao, e rozmowa z chrzecijaninem sprowadzaa si tylko do poinformowania mnie o tym, i nie osign zbawienia, dopki nie uznam Chrystusa za jedynego Zbawiciela. Ale i czsto udawao mi si odby bardzo gbok, inspirujc dyskusj, dziki ktrej lepiej mogem zrozumie pewne aspekty wasnej religii. Wszystko zaley od otwartoci rozmwcw na prawdziw wymian myli. 2. Opieranie si na wiarygodnych rdach Warto tu podkreli, e w celu poznania innego wiatopogldu naley czerpa wiedz na jego temat od tych, ktrzy sami poprawnie go rozumiej. Jeli ja, jako buddysta, chc dowiedzie si czego o chrzecijastwie, to powinienem zwrci si do kapanw i teologw chrzecijaskich, a nie opiera si na przykad na opracowaniach marksistowskich religioznawcw. Co wicej, nawet pogldy zwyczajnych wyznawcw nie zawsze bywaj zgodne z prawdziw wykadni nauk danego nurtu religijnego. Pamitam, jak przed laty peen emocji ojciec przekonywa moich buddyjskich znajomych, e ich syn, a jego wnuk, zgin w wypadku drogowym, bo Bg chcia ich ukara za to, e zostali buddystami! Jako czowiek wychowany w duchu ateistycznym i nieznajcy zasad chrzecijastwa, mimo e w duchu czyem si z blem zrozpaczonych rodzicw, poczuem jednoczenie ulg, e nie czcz tego okrutnego Boga, ktry zabija niewinne dzieci. Dzi, bogatszy o dowiadczenie dialogu z chrzecijanami, wiem ju, jak bardzo w czowiek mija si z prawd o Bogu. Z drugiej strony, syszaem te o spotkaniach midzyreligijnych w Polsce, na ktrych w imieniu buddystw wystpowali ludzie niereprezentujcy adnej autentycznej tradycji buddyjskiej albo wrcz niemile widziani w orodkach buddyjskich z powodu bardzo kontrowersyjnych postaw yciowych. Przedstawiajc mieszank wiedzy zaczerpnitej z ksiek oraz wasnych przemyle, zasiewali bardzo bdne wyobraenie o buddyzmie wrd suchaczy. Wane jest wic, aby przy poznawaniu innych wiatopogldw opiera si na opiniach ich wiarygodnych przedstawicieli. Nasz sytuacj uznaj za specyficzn, poniewa buddyzm jest w Polsce zjawiskiem stosunkowo modym, nie byo wic praktycznej potrzeby gbszego badania tej religii w sposb naukowy. Cho sporadycznie powstaway prace powicone buddyzmowi, trudno byo znale kompetentnych recenzentw. Nie powsta te aden orodek bada buddologicznych. Sposb prezentowania nauki Buddy przez polskich religioznawcw, czsto diametralnie rni si od tego, co maj do powiedzenia kapani buddyjscy. Niektrzy naukowcy gosz wrcz takie rzeczy, e gdyby to, co twierdz, byo prawd, za nic w wiecie nie chciabym by buddyst i jeszcze dzi poprosibym ksidza lub imama o przyjcie mnie w poczet wiernych! Na szczcie istniej te orodki akademickie, w ktrych zaczynaj rozwija si rzetelne badania naukowe nad buddyzmem. Jako dobry przykad mona wymieni religioznawcw z Uniwersytetu Jagielloskiego. 3. Uznanie rwnoci partnerw w dyskusji Kada religia zakada, e przedstawia autentyczn i ostateczn drog do Najwyszej Prawdy.
3

Gdybym nie mia niezomnego przekonania, e moja duchowa tradycja oferuje mi wanie t prawdziw ciek do Ostatecznego, to czemu nie miabym porzuci jej ju dzi? W tym kontekcie warto raz jeszcze rozway kwesti stosunku do innych religii. Najoglniej mamy tu do czynienia z trzema postawami: - Podejcie pierwsze wyklucza moliwo osignicia zbawienia, wyzwolenia czy inaczej nazwanego celu duchowej praktyki poza ramami wasnej religii. Taki pogld czsto skania do narzucania si swojej wersji prawdy, co w przeszoci doprowadzio do wielu aktw przemocy i przynioso ogrom cierpie, zadawanych w imi Najwyszego i mioci. - Podejcie drugie zakada, e Najwysza Prawda objawia si w swym miosierdziu wszystkim ludziom na rozmaite sposoby. Wszystkie religie s zatem jednakowo dobre i nie ma znaczenia, za ktr z nich si poda. Wyznawcy takiego pogldu nierzadko prbuj wic czy na swojej wasnej drodze elementy nauk rnych religii. Podejcie takie zawiera wielkie ryzyko postawienia si ponad systemami religijnymi i decydowania samemu, co w ktrym z nich jest najwartociowsze. A std ju bardzo blisko do pychy. Tymczasem to pokora, a nie pycha cechuje kad autentyczn ciek duchow. Ponadto postawa ta jest te sprzeczna z nauczaniem wszystkich wielkich religii. Wszystkie przecie nieodmiennie widz w sobie specjaln i wyjtkow drog do zbawienia! - Trzecie podejcie uznaje wyjtkowo, a wic wyszo wasnej religii, ale i akceptuje wito innych drg. Mwiono mi, e Koci katolicki uznaje dzi moliwo osignicia zbawienia przez wyznawcw innych religii wanie dlatego, e Chrystus umar za wszystkich ludzi. A jak to wyglda z punktu widzenia buddyzmu? Aby zrozumie buddyjskie podejcie do innych religii, trzeba na to spojrze z perspektywy koncepcji trzech Kai. W peni doskonay Budda, wedug tradycji buddyzmu mahajany, to jedno trzech Kai: Dharmakai, Sambhogakai i Nirmanakai. Kaja w sanskrycie znaczy ciao, niemniej w kontekcie trzech Kai sowo to uyte jest nie w znaczeniu fizycznego ciaa, lecz aspektu owieconego Stanu Buddy. - Dharmakaja to bezforemna Kaja Absolutnej Prawdy. Absolut, ktrego nie da si pozna adnym ze zmysw ani zrozumie za pomoc intelektu. Jest on ponadczasowy, niezmienny i w peni doskonay. Mona go dowiadczy jedynie poprzez bezporednie urzeczywistnienie owiecenia. Podstawowe cechy Dharmakai to: wszechwiedza, bezgraniczna szczliwo i doskonaa mio. Jest to Stan Buddy sam w sobie. Cho mona doszuka si tu wielu podobiestw do pojcia Absolutu albo Boga w religiach teistycznych, istniej jednak istotne rnice. Podstawowa z nich to ta, e Budda nie jest stwrc. Sambhogakaj i Nirmanakaj nazywa si foremnymi Kajami. Budda wypromieniowuje je z Dharmakai dla dobra wszystkich yjcych istot. - Sambhogakaja to Kaja Doskonaej Szczliwoci, ktra przejawia si w formie niezliczonych postaci Buddw. Przebywaj one w Czystych Krainach i nauczaj tych, ktrzy s ju wysoko na duchowej ciece. Kto, kto dziki swemu prawemu i religijnemu yciu jest dostatecznie na to przygotowany, moe po mierci odrodzi si w tyche niebiaskich sferach, wysuchiwa nauk Sambhogakai i stopniowo doj do penej doskonaoci stanu Buddy. Jeli za ycia osignie duchow czysto, moe ju tu na ziemi otrzymywa od Kai Doskonaej Szczliwoci nauki podczas mistycznych wizji. Historia buddyzmu mahajany zna wielu witych wizjonerw.

- Nirmanakaja to Kaja Emanacji, ktra przybiera ksztat konkretnych postaci, takich jak historyczny Budda Siakjamuni, twrca buddyzmu. Kaje Emanacji odradzaj si po to, aby ukazywa ludziom ciek do wyzwolenia. Przejawia si mog w formie duchowych nauczycieli, wadcw pomagajcych poddanym, a nawet zwykych ludzi, ktrzy z powiceniem pracuj dla dobra innych. Rwnie nauczyciele innych religii mog by postrzegani jako emanacje aktywnoci Buddy, ktre nauczaj stosownie do rnych zdolnoci i sposobw mylenia poszczeglnych ludzi. Dlatego w ducha nauk buddyjskich wpisany jest szacunek dla innych religii. Niebuddyci, prezentujc buddyzm na Zachodzie, czsto przedstawiaj Budd jedynie jako mdrca z rodu Siakjw, ktry y ponad dwa i p tysica lat temu. Dla buddysty z nurtu mahajany Budda to co znacznie wicej ni tylko czowiek. Zupenie tak, jak Chrystus dla chrzecijan. Budda to Dharmakaja Absolut. A rwnoczenie strumie niezliczonych form Sambhogakai oraz Nirmanakai, nieustannie pyncy z Dharmakai, by nie pomoc wszystkim yjcym istotom. Ale tylko jeden z aspektw Nirmanakai, historyczny Budda, jest tym Nauczycielem, ktry ukaza w peni kompletn i doskona ciek prowadzc do jednoci z Najwysz Prawd. Buddyst zostaje si przyjmujc tak zwane Potrjne Schronienie. Pierwszy jego aspekt to Schronienie w Buddzie. Oznacza uznanie, e historyczny Budda jest najwyszym duchowym Nauczycielem, i jednoczenie, e osignicie Stanu Buddy jest ostatecznym celem cieki duchowej. Drugim aspektem Schronienia jest Nauka Buddy zwana Dharm. Przyjcie Schronienia w Dharmie wie si z przewiadczeniem, e nauki te s nieomylne. Trzecie Schronienie to tzw. Sangha, czyli spoeczno buddyjska. Przyjcie Schronienia w Sandze jest przekonaniem, e nauczyciele buddyjscy przekazuj autentyczne nauki i s godnymi zaufania przewodnikami na ciece. Wkraczajc na buddyjsk ciek, lubuje si take nie przyjmowa Schronienia w wiatowych bstwach, ktre nie s owieconymi Buddami. Klasyczne teksty buddyjskie s zgodne co do tego, e tylko Budda przedstawia Ostateczn Prawd. Prowadzi do niej rodkowa cieka, wolna od skrajnoci nihilizmu i eternalizmu. W tym ujciu osoby szczerze praktykujce inne religie mog zaj bardzo daleko na duchowej ciece i dziki temu w jednym z przyszych ywotw uzyska dojrzao, ktra pozwoli im zrozumie nauk Buddy oraz osign pene owiecenie. Tak wyglda to z buddyjskiego punktu widzenia. Jak zatem mog z tej perspektywy mwi o rwnoci partnerw, podejmujc dyskusj z przedstawicielami innych religii? Ot autentyczne partnerstwo widz w uznaniu, e ich arliwo religijna i szczero w poszukiwaniu Najwyszej Prawdy s nie mniej autentyczne ni moje. Jeli przyjmiemy zaoenie, e jestemy rwni w autentycznoci i gbi swych duchowych poszukiwa, to moemy spotka si i nawiza prawdziwy dialog. Gdybymy jednak starali si pozna pogldy drugiego czowieka po to tylko, aby potem by bardziej skutecznym w przekonywaniu go do naszych wasnych wierze, nie zasugiwaoby to na miano dialogu. Byaby to tylko strategia majca na celu narzucenie swojego punktu widzenia. Historia dostarcza zbyt wielu wiadectw, jak bolesne s skutki takich postaw. Kiedy rozmawiam na przykad z chrzecijanami, nigdy nie wykorzystuj tego do robienia z nich buddystw. Jestem przekonany, e lepiej bdzie dla nich, dla mnie i dla innych ludzi, jeli pozostan dobrymi chrzecijanami, a nie sztucznie nawrconymi buddystami, ktrzy wykonuj duchow praktyk bez przekonania i potrzeby serca. Uznanie rwnoci partnerw w dialogu nie oznacza porzucenia wasnej tosamoci

religijnej. Gboki dialog odbywa si nie pomimo trwania przy swoich stanowiskach, ale wanie dlatego, e podczas takiego spotkania nie trzeba obawia si poczucia zdrady wobec wasnej religii. Nie oczekuj i nie sdz, by autentyczne spotkanie oznaczao wycofanie si przez wszystkich z wasnych stanowisk i odnalezienie prawdy gdzie porodku. Partner nie powinien si obawia, e bdzie nakaniany do zmiany swoich pogldw. Dziki takiemu dialogowi bdziemy mogli rozwin wzajemny szacunek i sympati. Podsumowanie Z powyszych rozwaa wynika, e dialog midzyreligijny jest koniecznoci wynikajc z faktu, i stoimy w obliczu przeksztacania si spoeczestw w struktury wielonarodowociowe i wielowyznaniowe. Mimo e w Polsce procesy te nie s a tak gbokie jak w wielu innych krajach europejskich, nie sposb jednak nie dostrzec tendencji pojawiajcych si wraz z otwarciem granic pastwa. Dialog jest jedyn rozsdn odpowiedzi na potrzeby sytuacji, nie powinien by jednak traktowany jako zo konieczne. Czsto spotykajc si z ludmi o odmiennych zapatrywaniach, raz jeszcze musimy sami sobie postawi najbardziej fundamentalne pytania dotyczce naszych wasnych przekona, umacniajc w ten sposb swoj wiar. Jeeli jestemy pewni naszych pogldw, nie boimy si konfrontowania ich z innymi, a nasza wiara staje si dziki takiemu spotkaniu jeszcze silniejsza i bardziej rozumna. Spotkanie z ludmi o innych pogldach moe by czynnikiem bardzo inspirujcym do pogbienia wasnej duchowoci. Jednak nie musi ono oznacza zapoyczania elementw innej religii i tworzenia w ten sposb jakiego panreligijnego konglomeratu. Jako buddysta mam cakowite przekonanie, e buddyzm jest kompletn i nieomyln duchow ciek. A zatem, cho dialog z chrzecijanami jest dla mnie zwykle inspiracj do przemylenia rnych aspektw wasnego ycia i zacht do pogbienia praktyki religijnej, nie odczuwam potrzeby uczenia si od chrzecijan techniki klczenia przy modlitwie, odmawiania raca czy leenia krzyem. Nie oczekuj take, e chrzecijanie powinni zacz przyjmowa komuni siedzc w pozycji lotosu! Wierz, e chrzecijastwo jest stanie w peni zaspokoi potrzeby duchowe swoich wyznawcw i e nie brakuje w nim adnych elementw. Gdyby byo niekompletne, to jaki sens miaoby powicenie swego ycia praktykowaniu wybrakowanej religii? Czy nie rozsdniej byoby wwczas poszuka takiej wiary, ktrej niczego nie brakuje? Z drugiej strony, jeli kto wierny zasadom swojej religii i, przede wszystkim, zachowujcy zdrowy rozsdek, uzna, e pewne aspekty praktyki buddyjskiej na przykad medytacja wyciszajca umys mog dobrze mu suy, nie bd si czu okradziony, jeli zastosuje buddyjskie techniki w swoim yciu. Budda nie wykupi praw wycznoci na uspokajanie umysu, a jedynym celem jego nauczania byo pomaganie wszystkim yjcym istotom. Nie ma wic podstaw do zawici, jeli buddyjskie metody pomog niebuddycie. Odpowiadajc zatem na postawione wczeniej pytanie: Czy moliwy jest dialog midzyreligijny z punktu widzenia buddyzmu?, naley stwierdzi, e dialog taki jest cakowicie zgodny z duchem buddyzmu. W rzeczy samej mdrze prowadzony dialog midzyreligijny moe by istotnym czynnikiem prowadzcym do pogbienia wasnej duchowoci, a take inspirowa obserwatorw takiego spotkania do wikszego zaangaowania w ycie duchowe. W obliczu coraz powszechniejszego konsumpcyjnego nastawienia do ycia i komercjalizacji wielu dziedzin, dialog midzyreligijny moe inspirowa ludzi do szukania w yciu wartoci duchowych, przybliajc nie tylko ostateczne cele religii, ale i tchnc w doczesne ycie wiksz wraliwo spoeczn i harmoni.
6

Zasadniczym celem dialogu jest poznanie siebie nawzajem. To bardzo istotne, bo dziki temu pokonamy brak wiedzy, znikn zatem obawy i uprzedzenia. W zwizku z tym odrzucimy take niech i nienawi, ktre zwykle wypywaj z lku przed tym, co nieznane. Pokazanie ludziom dobrego przykadu sztuki szanowania innych pogldw i postaw jest nie do przecenienia w obliczu narastajcych w caej Europie ksenofobicznych postaw nietolerancji wobec wszelkiej odmiennoci.