Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t.

14 (2013) _______________________________________________________________

Kamil Piskaa
(Instytut Historii U, d)

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego Zygmunta Zaremby

Zygmunt Zaremba (1895-1967) uchodzi za jednego z najwybitniejszych politykw midzywojennej PPS. Dziaalno polityczn rozpoczyna jeszcze jako nastolatek, najpierw w Zwizku Modziey Postpowo-Niepodlegociowej (ZMP-N), a pniej w PPS-Opozycji1. W latach pierwszej wojny wiatowej wyjecha w gb Rosji; po obaleniu caratu zaangaowa si w pynce burzliwym nurtem ycie polityczne tamtejszej emigracji polskiej. By wwczas jednym z liderw charkowskiego Zjednoczenia Socjalistycznego Polskiego i czonkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji2. W 1918 r. powrci do Warszawy, stajc si szybko jednym z najaktywniejszych dziaaczy w rodowisku stoecznych socjalistw. Posiada wwczas opini radykaa, co jednak nie przeszkodzio mu wej we wrzeniu 1918 r. do Centralnego Komitetu Robotniczego PPS3. W niepodlegej Polsce jego kariera ulega na krtki czas pewnemu spowolnieniu, jednak ju od poowy lat dwudziestych zacz wyrasta na jedn z waniejszych postaci w ruchu socjalistycznym. Uwaany by powszechnie za osob niezwykle dynamiczn, wszechstronn i skor do bezkompromisowych sdw. Ten zestaw cech sprawia, e traktowano go jako wyraziciela radykalnych i opozycyjnych wzgldem kierownictwa PPS nastrojw w partii. Owa opozycja ze strony Zaremby, cho czsto ostra w warstwie werbalnej, miaa
1 O pocztkach swojej politycznej dziaalnoci Zaremba obszernie pisze w tomie wspomnie z modoci, patrz: Z. Zaremba, Wspomnienia. Pokolenie przeomu, Krakw 1983. 2 A. Friszke, Zygmunt Zaremba polityk socjalistyczny, [w:] Z. Zaremba, Listy 19461967, oprac. O. Blatonowa, A. Friszke, Warszawa 2000, s. 8. 3 J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna 18921948, Warszawa 1983, s. 186.

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ zawsze lojalny charakter i nie grozia jego wystpieniem z partii4. Akceptowa bez zastrzee katalog wartoci i zasad, na ktrych oparty by program PPS, starajc si jednoczenie nada biecej polityce partii bardziej bezkompromisowy i stanowczy charakter. Z czasem jednak opozycja Zaremby wobec linii realizowanej przez wikszo czonkw kierownictwa PPS wyranie zmalaa, aby wkrtce w ogle zanikn. Sprzyja temu, z jednej strony, dokonujcy si od pocztku lat trzydziestych proces radykalizacji caej partii, ktremu ulega musieli te jej przywdcy, a z drugiej fakt umacniania pozycji samego Zaremby w obrbie elity kierowniczej ruchu socjalistycznego5. Jego radykalizm w latach trzydziestych zosta przelicytowany przez takich dziaaczy jak Stanisaw Dubois, Adam Prchnik czy Bolesaw Drobner, a on sam stawa si powoli gwnym, obok Mieczysawa Niedziakowskiego, wyrazicielem oficjalnego stanowiska programowego partii6. Predyspozycje mia ku temu niemae, by bowiem utalentowanym publicyst i znakomitym polemist. Andrzej Jaeschke, autor powiconej mu monografii, pisa: Inni zapewne growali nad nim intelektualnym poziomem wypowiedzi. Jednak sdzc z zachowanych relacji spord publicystw PPS to wanie Z. Zaremba by najbardziej popularny. I wynikao to z faktu, e pisa jzykiem prostym, jasnym wyraa istot ideologii PPS, oddawa nadzieje i emocje czonkw tej partii7. O popularnoci Z. Zaremby, a zarazem uznaniu, jakim darzono go jako publicyst i ideologa, wiadczy fakt powierzenia mu w 1936 r. kierownictwa nowo powoanego Zespou Czasopism PPS, w ktrego gestii leaa redakcja i druk wszystkich partyjnych

Obserwujcy z ramienia wadz bezpieczestwa kongres PPS w 1934 r., informator notowa: Zaremba, przy caym swym radykalizmie, pozostaje dziaaczem cile zwizanym z PPS, z jej tradycj, cieszcym si penym zaufaniem swych prawicowych towarzyszy, por. XXIII Kongres PPS (1934 r.) w materiaach i relacjach agenturalnych Komisariatu Rzdu na m. st. Warszaw, oprac. H. Marek, Z pola walki 1958, nr 1, s. 192. 5 W Centralnym Komitecie Wykonawczym PPS zasiada nieprzerwanie od 1926 r., wczeniej by te jego czonkiem w latach 1918-1920, a w latach 1924-1926 by zastpc czonka, por. J. Kaczanowska, Skad wadz naczelnych PPS 1919-1939, Z pola walki 1969, nr 4, s. 149-156. 6 A. Jaeschke, Myl spoeczno-polityczna Zygmunta Zaremby w latach 1916-1967, Krakw 1992, s. 17. 7 Ibidem, s. 243.

138

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ pism, za wyjtkiem kierowanego przez M. Niedziakowskiego Robotnika i jego terenowych mutacji8. Jako publicysta w latach trzydziestych Zaremba szczeglnie duo uwagi powica problematyce gospodarczej. W partii cieszy si uzasadnion chyba opini eksperta ekonomicznego9, posiadajcego najwikszy wpyw na formuowanie programu gospodarczego PPS10. Z t problematyk zwizane te bd rozwaania podjte w niniejszym artykule. Przedmiot naszego zainteresowania stanowi bdzie sformuowana przez Zaremb w latach trzydziestych koncepcja gbokiej przebudowy polskiej gospodarki. Znalaza ona swj najpeniejszy wyraz w ksice Bezdroa kapitalizmu i drogowskazy przyszoci (Warszawa 1933), ktra stanowia prb zarysowania ksztatw systemu gospodarczego, majcego zastpi chwiejcy si kapitalizm. To charakterystyczne, e wanie okres wielkiego kryzysu sprzyja snuciu w szeregach PPS rozwaa nad mechanizmami, ktre bd rzdzi przysz gospodark socjalistyczn. Wczeniej problematyki takiej nie podejmowano, argumentujc e byyby to trcce utopizmem prby wymylania przyszoci, ktrej ksztat jest niemoliwy do przewidzenia11. Jednak podczas wielkiego kryzysu publicystyk socjalistw zdominowao przekonanie, e kapitalizm przechodzi kryzys strukturalny, a wobec tego koniecznym jest jego cakowite zniesienie12. Mia to by sposb na rozwizanie problemw gospodarWicej informacji o organizacji Zespou Czasopism PPS i wydawanych przez niego pismach: A. Notkowski, Pod znakiem trzech strza. Prasa Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1918-1939, Krakw 1997, s. 115-130. 9 Okrelenia takiego uywa, zreszt bardzo zasadnie, Andrzej Jaeskche w cytowanej ju pracy, zob. A. Jaeschke, op. cit., s. 102. 10 Nie jest przypadkiem, e by autorem referatw na tematy gospodarcze podczas XXII (1931) i XXIII (1934) Kongresu PPS. Jemu te przypado w udziale prezentowanie na forum sejmu, zgoszonego przez klub socjalistyczny, kompleksowego planu walki ze skutkami kryzysu gospodarczego (1931). 11 B. Siwik pisa w 1920 r. na amach pepeesowskiej Trybuny: Jak bdzie wyglda ustrj socjalistyczny wiemy rwnie mao jak katolik wierzcy wie o niebie. Materialistyczne pojmowanie dziejw i Kapita Marksa rwnie mao powiedz nam w tym wzgldzie, jak religia katolicka i Pismo wite o Krlestwie Niebieskim, cyt. za S. Michaowski, Polscy socjalici, [w:] Wicej ni niepodlego. Polska myl polityczna 1918-1939, red. J. Jachymek, W. Paruch, Lublin 2005, s. 273. 12 O przesankach postawionej przez socjalistw tezy o strukturalnym charakterze kryzysu i jej znaczeniu dla ksztatu myli gospodarczej PPS pisz obszerniej w: K. Piskaa, Kapitalizm stan bezradny wobec wasnej potgi... czyli polscy socjalici o sposobach walki z Wielkim Kryzysem (1929-1935), [w:] Polityka a ekonomia, red. M. Kalata, M. lepowroski, Krakw 2012, s. 291-294.
8

139

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ czych i zabezpieczenie przed powrotem widma kryzysu, traktowanego jako immanentna cecha kapitalizmu. Wobec przekonaniu o rychym upadku dotychczasowego porzdku spoeczno-ekonomicznego, poczy si pojawia, mniej lub bardziej udane, prby opisania mechanizmw nowego systemu13. Spord nich wizja Zaremby bya bez wtpienia nie tylko najpeniejsza i najbardziej szczegowa, ale jednoczenie odpowiadaa te chyba w wikszoci nastrojom panujcym w samej PPS i odcisna wyrane pitno na nowym programie partii, przyjtym w lutym 1937 r. W dalszej czci tekstu podejmiemy wobec tego prb rekonstrukcji przesanek wizji gospodarczej przebudowy, zaproponowanej przez Zaremb, a take omwimy gwne zaoenia formuowanego przez niego programu. W ostatniej czci artykuu podjta zostanie prba czciowej krytyki jego stanowiska i wskazania najsabszych stron opracowanego przez niego modelu. Mechanizm kryzysu wedug Zaremby Trudno dzi jednoznacznie okreli rda, z ktrych czerpa Zaremba inspiracj podczas przygotowywania swoich prac ekonomicznych, nie mia bowiem w zwyczaju zbyt czsto powoywa si w odsyaczach na publikacje innych autorw. Sam jednak jako socjalista uwaa si za zwolennika teorii Karola Marksa. Jeli wierzy przekazom pamitnikarskim, to ju jako nastoletni czonek ZMP-N wnikliwie studiowa Kapita, zachcajc jednoczenie do tego take swoich kolegw14. Wydaje si, e jego sposb rozumienia marksizmu by w oglnych zarysach podobny do tego, ktry proponowali gwni teoretycy II Midzynarodwki przed 1914 r. wiadczyoby o tym choby silne podkrelanie przez Zaremb istnienia historycznych prawidowoci, czynicych socjalizm naturalnym spadkobierc kapitalizmu, a take eksponowanie anarchicznego charakteru gospo13 Najbardziej interesujce byy rozwaania Oskara Langego oraz Daniela Grossa. Ten pierwszy przedstawi swj model gospodarki socjalistycznej w jednym z rozdziaw zbiorowej pracy Gospodarka-polityka-taktyka-organizacja socjalizmu (Warszawa 1934), Gross za swoje pogldy wyoy w sposb najpeniejszy w broszurze Socjalistyczny plan przejcia z kryzysu do koniunktury. W zwizku z socjalistyczn przebudow ustroju gospodarczego, Bielsko 1936. 14 T. Katelbach, ktry przez pewien czas by czonkiem jednego z warszawskich k ZMP-N, wspomina, e stojcy na jego czele, kilkunastoletni wwczas, Zaremba kaza uczy si na pami czonkom koa caych stronnic z Kapitau, T. Katelbach, Spowied pokolenia, Gdask 2001, s. 25.

140

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ darki kapitalistycznej, przywizanie do idei gospodarki planowej i wiara w moliwo wykorzystania aparatu pastwa buruazyjnego jako wygodnego narzdzia, za pomoc ktrego dokona si proces socjalizacji gospodarki. Dla publicysty PPS ostatecznym wyjanieniem wszelkich zaama gospodarczych w kapitalizmie bya konstytutywna dla tego systemu zasada prywatnej wasnoci rodkw produkcji i denie do maksymalizacji osiganego zysku15. Zgodnie z logik, jak proponuje tzw. teoria podkonsumpcji, podzielana przez wielu marksistowskich ekonomistw, kapitalizmowi zawsze grozi widmo nadprodukcji16. Zgodnie z t teori zbyt wysoka w stosunku do popytu produkcja jest ostateczn przyczyn nawiedzajcych gospodark periodycznych kryzysw. To jednak, zdaniem Zaremby, jedynie cz wyjanienia. Kryzys, ktry wybuch w 1929 r., pod wieloma wzgldami rni si mia od poprzednich. Odmienno wynikaa z dziaania dwch nowych czynnikw: postpujcej racjonalizacji produkcji oraz zmniejszenia moliwoci eksportu do krajw nierozwinitych. W pierwszym rzdzie przyjrzyjmy si problemowi racjonalizacji i ciekawym argumentom wysuwanym w tej sprawie przez Zaremb. Po pierwszej wojnie wiatowej, na fali radykalnych nastrojw spoecznych, kapitalici w caej Europie stali si, w obawie przed rewolucj, znacznie bardziej ustpliwi ni wczeniej. Dziki temu, zdaniem Zaremby, zaraz po wojnie udao si doprowadzi w wielu krajach, w tym take w Polsce, do ustawowego wprowadzenia omiogodzinnego dnia pracy i znacznej rozbudowy prawodawstwa socjalnego17. Determinacja robotnikw w obronie raz uzyskanych przywilejw sprawia, e kapitalici, zgodnie z logik systemu, zmuszeni zostali do poszukiwania nowych sposobw na osignicie wyszych zyskw. Cel ten zrealizowano dziki wzrostowi wydajnoci pracy,

Z sejmowej trybuny Zaremba mwi: Jestem socjalist i nie uznaj monoci rozwizania rzeczywistego zagadnie gospodarczych na paszczynie prywatnej wasnoci, Sprawozdania Stenograficzne z posiedze Sejmu (dalej: SSS), III okres, pos. 39 z dn. 10 XII 1931 r., . 43. 16 Podstawowe zaoenia teorii podkonsumpcji, jej przesanki obecne w pracach K. Marksa, a take debaty toczone pniej na ten temat w ruchu socjalistycznym szczegowo opisuje P. Sweezy, Teoria rozwoju kapitalizmu, Warszawa 1964, s. 252-290. 17 Z. Zaremba, Racjonalizacja, kryzys, proletariat, Warszawa 1933, s. 1-3.

15

141

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ osignitemu drog tzw. racjonalizacji18. Racjonalizacja ta odbywaa si na dwch poziomach: ulepszenia organizacji pracy oraz technologicznej modernizacji rodkw produkcji. Rozwizanie to, jak wskazywa publicysta PPS, przynioso spodziewane rezultaty po pewnym czasie nie tylko udao si zrekompensowa straty poniesione w zwizku z rozbudow praw pracowniczych, ale jeszcze znaczco zwikszono osigane zyski19. Tak zdefiniowana przez Zaremb racjonalizacja pocigna za sob zmian proporcji w udziale poszczeglnych grup spoecznych w caoci dochodu spoecznego. Okazao si bowiem, jak dowodzi Zaremba, e odnotowany wzrost wydajnoci pracy by znacznie wikszy ni wzrost pac robotnikw. Ponadto technologiczna modernizacja zakadw pocigna za sob zmniejszenie zatrudnienia, co zaowocowao wzrostem liczby bezrobotnych. Rzeczywisty udzia warstw pracujcych w caoci dochodu spoecznego uleg wic znaczcemu ograniczeniu20. Konsekwencj byo relatywne zmniejszenie si zdolnoci konsumpcyjnych spoeczestwa rozumowa dalej Zaremba a wobec tego realizacja czci uzyskanej przez kapitalistw nadwartoci drog sprzeday towarw na rynku wewntrznym okazaa si niemoliwa. Tutaj ujawniao si dziaanie drugiego ze wspomnianych czynnikw decydujcych o swoistoci opisywanego przez Zaremb kryzysu, czyli zaamanie si moliwoci eksportu. Podczas poprzednich kryzysw, zdaniem publicysty PPS, ostatecznym ratunkiem dla dawicego si z powodu nadprodukcji kapitalizmu, by wywz nadwyki towarw. Zaremba wskazywa, e przeamanie kryzysu, ktry w 1875 r. dotkn Europ, moliwe byo przede wszystkim dziki eksportowi do przechodzcych przyspieszon industrializacj Stanw

Zaremba by przekonany, e denie do racjonalizacji, ktre zdominowao powojenn gospodark kapitalistyczn, oznacza gbok zmian w stosunkach produkcji. Pisa: Jeli wprowadzenie maszyny parowej do przemysu stanowio rewolucj poowy zeszego stulecia, to wspczesna racjonalizacja rewolucj t pogbia do rozmiarw otchani, zdolnej pochon wszystkich i wszystko, ibidem, s. 11. 19 Jednoczenie Zaremba zwraca uwag, e przedsibiorstwa, nie dysponujc zazwyczaj wystarczajc iloci wasnych rodkw, sfinansoway zakup nowych maszyn z uzyskanych kredytw, tym samym, wobec surowego egzekwowania dugw przez banki, stay si duo bardziej wraliwe na wszelkie wahania koniunktury i wynikajce z nich opnienia w zbycie wyprodukowanych towarw, ibidem, s. 23-26. 20 Ibidem, s. 29.

18

142

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ Zjednoczonych21. Do zmiany sytuacji przyczynia si jednak pierwsza wojna wiatowa, ktra zaburzya dotychczasowy porzdek wymiany midzynarodowej. Podczas gdy mocarstwa Starego Kontynentu krwawiy na frontach, najwiksze pastwa pozaeuropejskie przeyway okres prosperity, co wizao si z dynamiczn rozbudow ich przemysu. Gospodarki takich pastw jak Brazylia, Argentyna, Chiny czy Japonia mogy ju nie tylko zaspokoi zapotrzebowanie wasnych rynkw wewntrznych, ale stay si gronym konkurentem dla starych europejskich potg rwnie w handlu midzynarodowym. W tej sytuacji spenia zdaway si przewidywania Karola Marksa. Wewntrzne sprzecznoci kapitalizmu osigny swj szczyt, postp technologiczny i wzrost produkcji zamiast dobrobytu przyniosy nieznan wczeniej ndz. Kapitalizm pisa Zaremba wskazuje dzi, e stan w zasadniczej sprzecznoci z postpem technicznym, a to jest wyrokiem mierci dla kadego ustroju gospodarczego22. Trzeba przy tym zaznaczy, e Zaremba nie by zwolennikiem prostego automatyzmu i nie wierzy w samoczynne, wynikajce z praw dziejowych przejcie do socjalizmu. Nawizujc do znanej myli Marksa, pisa: Dzieje ludzkie, jakkolwiek czowieka ksztatuj warunki jego ycia spoecznego, dokonywaj si przez ludzi23. By przekonany, e o nowy ustrj bdzie trzeba stoczy walk, a ewentualne zwycistwo si pragncych utrzymania kapitalizmu moe doprowadzi do zagady ludzkoci. Zaremba podkrela, e przebieg i skala wielkiego kryzysu wyranie wiadczyy o pomyce, jak popenili w swych rachubach teoretycy socjalizmu. ywiona przez wielu z nich wiara w powolne, ewolucyjne przejcie do nowego ustroju, ktre zreszt ostatecznie dopenioby si w chwili, gdy kapitalizm osignby najwyszy poziom rozwoju, ogarniajc jednoczenie cay wiat, okazaa si zudna. Zaremba pisa: Przerachowalimy siy swego przeciwnika [tj. kapitalizmu K.P.]. Przecenilimy jego zdolno twrcz i zdrowie. Wyobraalimy sobie dziedzictwo socjalizmu inaczej: nie ruiny przemyZ. Zaremba, Bezdroa kapitalizmu i drogowskazy przyszoci, Warszawa 1933, s. 14-15; idem, Stara Ameryka i Nowa Atlantyda, Robotnik 21 V 1932, s. 2. 22 Idem, Racjonalizacja, s. 44. 23 Z. Zaremba, Bezdroa, s. 7; Marks pisa: Ludzie sami tworz swoj histori, ale nie tworz jej dowolnie, nie w wybranych przez siebie okolicznociach, lecz w takich, w jakich si bezporednio znaleli, jakie zostay im dane i przykazane, K. Marks, Osiemnasty Brumairea Ludwika Bonaparte, [w:] idem, Dziea wybrane, t. 2, Warszawa 1947, s. 182.
21

143

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ su ale najwyszy jego rozwj, nie armi 25 milionw bezrobotnych lecz powszechne skoszarowanie proletariatu w wielkich fabrykach, nie bunt goryczy i beznadziejno ndzy lecz miae signicie po realizacj ideau. Wobec niespotykanej wczeniej skali kryzysu, ktry z miesica na miesic pogarsza pooenie warstw pracujcych, naleao, jego zdaniem, zapomnie o dawnych przestrogach przed socjalizowaniem ndzy. Zamiast tego publicysta PPS, nieco teatralnie i dla efektu, nawoywa: musimy chwyta ster ycia, w przeciwnym wypadku ndza zniszczy wszystko i wszystkich24. Poza ogromnym adunkiem retorycznym, w tych sowach kryje si myl, towarzyszca Zarembie przez cay okres wielkiego kryzysu, i kluczowa dla zrozumienia zajtego przeze stanowiska. Oto kapitalizm dowodzi w kolejnych artykuach Zaremba doszed do granic swych moliwoci. Wielki kryzys pokazuje, e nie tylko nie jest w stanie dalej si rozwija, ale e sta si wrcz si niszczc, uniemoliwiajc efektywne wykorzystanie tych zasobw, ktre ju udao si wytworzy ludzkoci. Przykadw potwierdzajcych tak tez kryzysowa rzeczywisto dostarczaa bez wtpienia sporo. Zaremba wyciga z tego wniosek, e koniecznym stao si jak najszybsze obalenie przeywajcego agoni kapitalizmu. Dowodzi, e im szybciej to nastpi, tym mniejsze szkody zostan poczynione25. Pierwsze kroki rzdu robotniczo-chopskiego Niezdolny do dalszej egzystencji kapitalizm mia zosta zastpiony przez nowy systemem gospodarczy, ktrego budowniczym w Polsce bdzie rzd robotniczo-chopski26. Jednoczenie Zaremba zastrze-

Z. Zaremba, Bezdroa, s. 32-33. Zob. SSS, III, pos. 119 z dn. 23 II 1934, . 93; Z. Zaremba, Na bezdroach kapitalizmu nie ma ocalenia, Robotnik 15 II 1935, s. 3. 26 Zaremba nie by w stanie okreli, jak drog dojdzie do powoania rzdu robotniczo-chopskiego, zapewne jednak mia na myli masowe wystpienia (trudno powiedzie, czy pokojowe) skierowane jednoczenie przeciwko rzdowi oraz kapitalistom. Podczas debaty budetowej w 1933 r. przestrzega rzd tymi sowy: udzicie si Panowie spokojem, ktry tu by reklamowany. Ten spokj w spoeczestwie polskim szczliwie si koczy. Nie ma moliwoci skoczenia przez samobjstwo z masami spoecznymi. Jednostki mog si zaamywa i mog gin z wasnej rki, masy spoeczne nie gin nigdy mierci samobjcz, one musz si broni, musz ustpi przed przepaci i cofn si, by uderzy w tych, ktrzy gospodark kieruj. Przewodni myl w tej walce bdzie nasze haso: rzd robotniczo-chopski, ktry prze25

24

144

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ ga, e nowy ustrj, wobec przedwczesnego krachu kapitalizmu, nie bdzie od razu pen realizacj idei socjalistycznej. Proponowa okrela zatem nowy porzdek mianem ustroju przejciowego, w ktrym to, co dojrzao do gospodarki wsplnej, zostanie uspoecznione. Co jeszcze tkwi w fazie rozdrobnionej gospodarki prywatnej, zostanie zorganizowane ku poytkowi drobnych producentw i caego spoeczestwa27. Zarys, szczeglnie nas tutaj interesujcych mechanizmw funkcjonowania gospodarki okresu przejciowego, publicysta PPS zaprezentowa w ostatnim rozdziale swojej pracy Bezdroa kapitalizmu i drogowskazy przyszoci. Pierwszym, a zarazem te chyba najwaniejszym problemem, przed ktrym stanby prorokowany przez Zaremb rzd robotniczochopski, miaa by sprawa likwidacji masowego bezrobocia. Przyjo ono wwczas zarwno w Polsce, jak i w innych pastwach europejskich, pokane rozmiary i byo jednym z najdotkliwiej odczuwanych skutkw gospodarczego zaamania. Jednoczenie bezradno wadz wobec tego problemu potwierdzaa, wedug publicysty PPS, systemow niezdolno kapitalizmu do pozytywnego zagospodarowania istniejcych zasobw w tym wypadku siy roboczej28. Na kartach swej ksiki Zaremba dowodzi, e natychmiastow popraw sytuacji przynie mogoby przede wszystkim skrcenie czasu pracy do szeciu godzin dziennie, poczone z utrzymaniem poziomu dotychczasowych wynagrodze29. Takie rozwizanie suyoby zarazem poszerzeniu rynku wewntrznego oraz pobudzeniu caej gospodarki poprzez zwikszenie zatrudnienia. Denie do likwidacji bezrobocia przywiecao rwnie postulatowi wprowadzenia przez nowy rzd (robotniczo-chopski) ubezpiecze emerytalnych (dla osb, ktre przekroczyy szedziesity rok ycia) oraz ustawowe zakazanie pracy modocianych poniej pitnastu lat. Zaremba szacowa, e przeprowadzenie takich radykalnych reform zaowocowaoby wzrostem liczby miejsc pracy o 440 tysicy, dziki czemu nie tylko ograniczono by wyranie skal bezrobocia, ale rwnie szybko ulegby poszerzeniu rynek wewntrzny. Rozwizaniu innych problemw odziedziczonych po kapitalizmie suy miay energiczne reformy obliczone na
ciwstawiamy wszelkiej frazeologii klas posiadajcych, SSS, III, z dn. 4 II 1933, . 51-52. 27 Z. Zaremba, Bezdroa, s. 33. 28 Zob. SSS, III, pos. 134 z dn. 12 II 1935, . 32-33. 29 Z. Zaremba, Rozszerzy rynek pracy, Robotnik 15 IX 1932 r., s. 2. pos. 79

145

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ zmniejszenie kosztw kredytu i likwidacj lichwy, a take redukcj kosztw administracji i pac kadry kierowniczej w przedsibiorstwach. Jednoczenie w dalszej perspektywie Zaremba postulowa podniesienie pac oraz powizanie dalszego ich wzrostu ze wskanikiem produkcji30. Wizja ustroju przejciowego Wszystkie te dziaania, zdaniem autora Bezdroy kapitalizmu, prowadzi miay do likwidacji najbardziej palcych problemw, jakie pozostawi po sobie pogrony w kryzysie kapitalizm. Przed nowym system owym ustrojem przejciowym stawia jednak zadanie znacznie doniolejsze. Celem powinno by wytworzenie w jego ramach mechanizmu zapewniajcego stabilny i harmonijny wzrost gospodarczy. Kapitalizm, jako system oparty na deniu do maksymalizacji zysku, do realizacji takiego zadania okaza si bowiem zupenie niezdolny. Powodzenie ustroju przejciowego zalee miao, jego zdaniem, od trzech czynnikw: gbokiej zmiany podstawy spoecznej rzdw, wprowadzenia gospodarki planowej i radykalnej przebudowy struktury wasnociowej31. a) przemiany w strukturze wasnoci i centralne planowanie Gospodarka okresu przejciowego, ktrej wizj Zaremba szkicuje z du starannoci w Bezdroach kapitalizmu, miaa by gospodark trjsektorow, z dominujc rol pastwa. Pastwo, rzdzone przez siy reprezentujce interesy warstw pracujcych, dokona miao wywaszczenia wielkich wacicieli ziemskich oraz znacjonalizowa wielki przemys. Zaremba nie okreli nigdzie dokadnie, jakich rozmiarw zmian stosunkw wasnociowych mia na myli, wydaje si jednak, e dokona musiaaby si ona na du skal, tak aby zapewni pastwu decydujc rol w kierowaniu gospodark i planowaniu dalszego rozwoju32. Do takiego twierdzenia podstawy daje choby przedstawiony przez Zaremb (bardzo oglnikowo) sposb zorganizowania wielkiego przemysu w gospodarce przejciowej. Zaremba postulowa tutaj wykorzystanie w znacznej mierze mechaZ. Zaremba, Bezdroa, s. 98-117. Z. Zaremba, Racjonalizacja, s. 52. 32 Por. Z. Zaremba, Z zagadnie wspczesnej ekonomiki, Robotniczy Przegld Gospodarczy 1931 r., nr 5, s. 105.
31 30

146

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ nizmw dziaania wypracowanych przez kapitalistyczne zrzeszenia producenckie. Publicysta PPS przewidywa, e wszystkie upastwowione zakady funkcjonujce w ramach okrelonej gazi przemysu przymusowo wczone zostayby do jednego kartelu, pozostajcego pod kontrol pastwa. Taki kartel, obejmujcy ca ga produkcji (np. kartel wglowy, kartel samochodowy czy kartel cementowy), stanowi mia kluczowe ogniwo gospodarki okresu przejciowego33. Gwnym zadaniem rzdu robotniczo-chopskiego, decydujcym zreszt o powodzeniu caego projektu przebudowy, miao by stworzenie mechanizmw centralnego planowania w gospodarce. Zaremba, podobnie jak wielu innych wczesnych socjalistw34, wierzy, e zastosowanie mechanizmw planowania umoliwi wyeliminowanie zagroenia kolejnymi kryzysami i zharmonizowanie rozwoju poszczeglnych gazi produkcji. Plan gospodarczy, w wersji proponowanej przez Zaremb, mia ustala przede wszystkim stosunek pomidzy nakadami na wytwarzanie rodkw konsumpcji i rodkw produkcji. Dziki obserwacji polityki gospodarczej Zwizku Radzieckiego, Zaremba mg zwrci uwag na ryzyko wice si z forsown industrializacj i przeinwestowaniem w przemyle. Proponowana przez niego koncepcja gospodarki planowej przewidywaa odmienne rozoenie akcentw. Rzd robotniczo-chopski w pierwszej kolejnoci powinien skupi swoj uwag na uruchomieniu oraz penym wykorzystaniu mocy produkcyjnych ju istniejcych zakadw, a tym samym na zwikszeniu konsumpcji spoeczestwa. Jego zdaniem rzecz przedstawiaa si stosunkowo prosto. Kapitalizm, ze wzgldu na sw anarchiczn natur, nie by w stanie w sposb maksymalny wykorzystywa istniejcej bazy produkcyjnej. Umoliwi mia to natomiast ustrj przejciowy, ktry rynkow anarchi zastpiby racjonalnym planem. Tak wic samo proste uruchomienie penych mocy produkcyjnych, stosunkowo atwe w ramach ustroju przejciowego, miao przynie znaczny wzrost poziomu konsumpcji. Jednoczenie Zaremba podkrela, e take w dalszej perspektywie planowanie miao przede wszystkim skupia si na systematycznym wzrocie poziomu ycia ludnoci, za rozbudowa aparatu produkcji

Idem, Bezdroa, s. 126-127, 132. Podobne stanowisko zajmoway rwnie uchway Socjalistycznej Midzynarodwki Robotniczej, por. Midzynarodowy ruch socjalistyczny w okresie midzywojennym. Dokumenty programowe, wybr i oprac. J. Tomicki, Warszawa 1975, s. 94-95.
34

33

147

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ suyaby jedynie realizacji tego zadania, a nie stawaa si celem samym w sobie35. b) zarzdzanie gospodark Bardzo szeroki zakres kompetencji pastwa w sprawach gospodarczych mg, co oczywiste, grozi biurokratyzacj i oderwaniem grup zarzdzajcych yciem gospodarczym od rzeczywistych potrzeb spoeczestwa. Zaremba doskonale zdawa sobie spraw z tego zagroenia, wierzy jednak, e uda si unikn tych niekorzystnych tendencji poprzez szerokie wprowadzenie do zarzdzania gospodark czynnika spoecznego36. Do szczegowo rozwaa sposb, w jaki miaoby to si dokona. Na poziomie pojedynczych zakadw pracy przewidywa wprowadzenie do cia zarzdzajcych odpowiedniej liczby delegatw zaogi. W przypadku wspomnianych ju przez nas karteli, obejmujcych cae gazie przemysu, zarzdy miay skada si z reprezentantw trzech stron: organizacji zawodowych, spoywcw i pastwa. Najwikszy udzia w podejmowaniu decyzji przypadaby przedstawicielom strony spoecznej, dla czonkw delegowanych przez pastwo Zaremba rezerwowa rol mediatora w ewentualnych sporach37. Chcc maksymalnie zdemokratyzowa proces kierowania yciem gospodarczym, przy rwnoczesnym unikniciu znanej z pocztkw wadzy radzieckiej w Rosji anarchii w dziedzinie organizacji produkcji, publicysta PPS przestrzega przed pozbawieniem poszczeglnych przedsibiorstw fachowego kierownictwa. Dowodzi koniecznoci wyranego okrelenia obowizkw i zada kadry zarzdzajcej, co zapewnioby, jego zdaniem, stabilno przedsibiorstw, a zarazem uatwiaoby rozliczanie ich dyrekcji z osiganych wynikw38.

Z. Zaremba, Bezdroa, s. 129-131, zob. A. Jaeschke, op. cit., s. 110-111. Por. E. Jeliski, Myl a rzeczywisto. O pewnych osobliwociach polskiej myli socjalistycznej w II Rzeczypospolitej, Pozna 1994, s. 146. 37 Z. Zaremba, Bezdroa, s. 131-132. 38 Zaremba dostrzega, e wraz z postpami racjonalizacji kapitalici przestali w wielu przypadkach bezporednio kierowa swoimi przedsibiorstwami, doszo do rozdzielenia wasnoci i zarzdzania. W efekcie wytworzya si warstwa zawodowych kierownikw-specjalistw, ktrzy odpowiednio opacani bd mogli peni swoje funkcje z powodzeniem rwnie w ramach gospodarki planowej. Dziki temu wierzy, e moliwe stanie si uniknicie strat zwizanych ze zmian waciciela zakadw przemysowych, idem, Racjonalizacja, s. 47.
36

35

148

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ Wobec wspomnianego ryzyka nadmiernej biurokratyzacji, kluczowego znaczenia nabieraa kwestia jawnoci ycia gospodarczego i atwego dostpu do penej informacji na temat polityki ekonomicznej rzdu. Pisa na ten temat: Gospodarka planowa w ustroju przejciowym stanowi etap ku gospodarce uspoecznionej, musi wic by jawna dla kadego czonka spoeczestwa, by wychowywa go w wiadomoci procesw gospodarczych i zblia chwil cakowitego uspoecznienia. Poza tym posunicia, decydowane przez kierownictwo produkcji w zakresie pac i cen, to przecie najywotniejsze interesy mas. Dlatego te u podstaw caej organizacji caej produkcji planowej musi istnie zaoenie jawnoci i kontroli. Swobodny dostp do penej informacji na temat zarzdzania gospodark mia by gwarancj rzeczywistej i trwaej kontroli spoecznej nad polityk ekonomiczn pastwa39. c) system bankowy i polityka finansowa Tworzc plany gospodarczej przebudowy, Z. Zaremba du uwag powica problemom systemu bankowego i kredytowego. W przeciwiestwie do Daniela Grossa, socjalistycznego senatora z BielskaBiaej40, a zarazem jednego z czoowych publicystw ekonomistycznych PPS, nie wierzy, e reforma systemu finansowego moe sta si najwaniejszym elementem transformacji gospodarczej41. Sektor bankowy mia zosta, wedug przewidywa Zaremby, upastwowiony. Krok ten uwaa za konieczne dopenienie aktu przejcia wielkich zakadw produkcyjnych, a zarazem za warunek powodzenia caego planu. W ustroju przejciowym system bankowy tworzy miay pocztowe kasy oszczdnociowe, banki spdzielcze i pastwo-

Idem, Bezdroa, s. 134. Zob. B. Winnicka, Gross Daniel Bernard, [w:] Sownik Biograficzny Dziaaczy Polskiego Ruchu Robotniczego, t. 2, red. F. Tych, Warszawa 1987. 41 Por. np. D. Gross, Droga do socjalizmu, Robotnik 6 VI 1931 r., s. 2; idem, Inflacja bez dewaluacji, Robotnik 26 I 1930 r., s. 1. Do polemiki midzy Grossem a Zaremb doszo podczas XXII Kongresu PPS. Zaremba, z ramienia wadz partii, referowa zagadnienie Kryzys gospodarczy, bezrobocie a klasa robotnicza. Jego diagnoz przyczyn kryzysu Gross uzna za nietrafn, a wskazane przez Zaremb sposoby walki z gospodarczym zaamaniem okreli mianem etatystycznych. Pogldy Grossa znalazy niewielkie poparcie pord delegatw, Kongres zdecydowan wikszoci przegosowa przyjcie rezolucji w sprawach gospodarczych opartej na tezach referatu Zaremby, B. Gowacki, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej 1929-1935, Warszawa 1979, s. 171-173.
40

39

149

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ we. Nadzr nad caoci pozostawaby w rkach, zalenego od rzdu, Banku Polskiego, penicego funkcje banku centralnego. Taka konstrukcja pozwala miaa na wyeliminowanie, typowych dla kapitalizmu, nieprodukcyjnych zyskw z kredytu, nazywanych przez Zaremb najbardziej niemoraln i nieuzasadnion stron gospodarki kapitalistycznej. W gospodarce planowej maksymalny koszt kredytw wyznacza miay wydatki przeznaczane na organizacyjne utrzymanie caego aparatu kredytowego wszelki zysk byby wobec tego wykluczony. Tani i dostpny kredyt pozwoliby, wedug publicysty PPS, znacznie zdynamizowa ycie gospodarcze42. Autor Bezdroy kapitalizmu za przedwczesne uwaa prby ustalenia szczegowych zasad polityki finansowej realizowanej w okresie przejciowym. Zwraca jedynie uwag na konieczno utrzymania wzgldnie staej wartoci pienidza jako czynnika kluczowego dla pynnego funkcjonowania gospodarki. Przestrzega, e polityka finansowa pastwa robotniczo-chopskiego nie moe pj po linii najmniejszego oporu i pozornie uatwi sobie zadanie przez naduywanie prasy drukarskiej43. Stabilna waluta rozumowa Zaremba to rzecz konieczna dla zdrowej gospodarki, jest to bowiem miernik wartoci, a take podstawa rachunkowoci i wszelkiego gospodarczego planowania. Pozytywnie na utrzymanie staego kursu zotego wpywa miao szczeglnie uporzdkowanie przez rzd robotniczo-chopski wymiany z zagranic. Zaremba, tak jak zreszt wikszo socjalistw, zdecydowanie opowiada si za zaprowadzeniem pastwowego monopolu w handlu zewntrznym44. Krok taki traktowa jako konieczne dopenienie caego planu gospodarczej przebudowy. Pastwowa kontrola nad wymian z zagranic przede wszystkim pozwala miaa na racjonalizacj handlu zewntrznego, a tym samym likwidowa szkodliwe z punktu widzenia spoeczestwa dopaty dumpingowe; wedug jego przewidywa byaby to rwnie ochrona przed spekulacj pync z zewntrz oraz wszelkimi naciskami obliczonym na restytucj kapitalizmu w Polsce. Monopol w tym wypadku stanowi mia take, zdaniem Zaremby, remedium na jeden z powaniejszych problemw polskiej gospodarki doby kryZ. Zaremba, Bezdroa, s. 146-148. Ibidem, s. 149. 44 Nawizujc do uchway XXII Kongresu PPS, Zaremba podkrela konieczno zapewnienia wpywu na kierowanie handlem zagranicznym organizacjom zawodowym i spdzielczym, ibidem, s. 142.
43 42

150

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ zysu, czyli wywz kapitaw. Swoje rozwaania nad organizacj handlu zagranicznego koczy konstatacj, e przyniesie ona powane korzyci caemu spoeczestwu, nie za tylko wskiej grupie eksporterw korzystajcych z dopat dumpingowych, jak ma to miejsce w kapitalizmie45. d) handel wewntrzny Wedug koncepcji publicysty PPS, gbokie reformy miay w gospodarce planowej obj rwnie sfer handlu wewntrznego. Zadaniem, ktre stawia przed nowym aparatem wymiany, byo zapewnienie moliwie szybkiego obrotu towarami i odpowiednie zaopatrzenie wszystkich zaktkw kraju. Ponadto, autor Bezdroy kapitalizmu postulowa maksymalne ograniczenie kosztw funkcjonowania handlu, ktry mia zosta zorganizowany przez rzd robotniczochopski na trzech zasadniczych poziomach. Najwyszy, odpowiadajcy roli, jak peni w systemie kapitalistycznym wielcy hurtownicy, miay stanowi biura handlowe pastwowych karteli. To one byyby odpowiedzialne za rozsyanie towarw do poszczeglnych rejonw kraju i ich skad w duych, obsugujcych pokan liczb konsumentw magazynach. Kolejne dwa poziomy aparatu dystrybucyjnego, odpowiadajce w zasadzie roli spenianej dotychczas przez rednich i drobnych hurtownikw, miay by, wedug Zaremby, zdominowane przez spdzielnie spoywcw, poszerzajcych sukcesywnie zasig swojego oddziaywania i liczb zrzeszanych czonkw46. W Bezdroach kapitalizmu pisa: Spdzielcza organizacja spoywcw z chwil przejcia do gospodarki planowej stanie si podstaw nowego aparatu wymiany () Na ni spadnie () obowizek spoecznej organizacji sprzeday detalicznej47. Od pastwa wymaga wspierania spdzielczoci i, jednoczenie, kontroli nad wykonaniem przez kooperatywy powierzonych im zada. Zgodnie z przewidywaniami Zaremby cz handlu detalicznego pozostawaaby w nowych warunkach nadal rkach prywatnych48. Powody tej swoistej niekonsekwencji byy dwa. Pierwszym z nich
Z. Zaremba, Bezdroa, s. 140-144. Zaremba dobrze zna realia funkcjonowania ruchu spdzielczego, by m.in. wieloletnim czonkiem zarzdu Zwizku Robotniczych Stowarzysze Spdzielczych, por. S. Piechowicz, Zwizek Robotniczych Stowarzysze Spdzielczych, Warszawa 1963. 47 Z. Zaremba, Bezdroa, s. 138. 48 A. Jaeschke, op. cit., s. 118.
46 45

151

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ bya niemono natychmiastowego rozwinicia sieci sklepw i hurtowni spdzielczych do rozmiarw zapewniajcych satysfakcjonujc obsug caej ludnoci kraju. Zachowanie obecnych ju na rynku maych, zazwyczaj rodzinnych firm handlowych byo wobec tego koniecznoci. Drugi powd wynika z chci empirycznego sprawdzenia wyniku konkurencji midzy spdzielniami a handlem prywatnym. Zaremba wierzy, e zwycisko z tej swoistej rywalizacji wyjd spdzielnie, wobec czego liczba drobnych handlarzy, niewytrzymujcych konkurencji, bdzie sukcesywnie malaa. Przewidywa, e przenios si oni do sektorw produkcyjnych, przede wszystkim do rozwijajcego si przemysu49. e) rzemioso i drobna wytwrczo W swoich rozwaaniach Zaremba powica sporo uwagi rwnie sprawom rzemiosa oraz drobnej wytwrczoci. Podobnie jak w przypadku handlu, take tutaj przemiany zachodzi miay stopniowo i powoli. W Bezdroach kapitalizmu wskazywa na niezwyk si faszywego przekonania o wasnej samodzielnoci, panujcego powszechnie wrd drobnych posiadaczy. Jego zdaniem jednak byo to jedynie zudzenie maskujce rzeczywist zaleno od wierzycieli, hurtownikw, porednikw itp. Przed postpujc pauperyzacj tej warstwy, nieuchronn w warunkach dalszego trwania kapitalizmu, uratowa miao powstanie rzdu robotniczo-chopskiego i gospodarka planowa50. Dla Zaremby warunkiem wstpnym udanej przebudowy rzemiosa bya jego racjonalizacja, ktrej efektem powinno by definitywne zlikwidowanie znacznej liczby najgorzej prosperujcych i najmniejszych warsztatw. Ich dawni waciciele mieli otrzyma moliwo zatrudnienia w rozwijajcym si przemyle. Pisa na ten temat: Dzisiejszego nadmiaru samodzielnych rzemielnikw rzemioso nigdy nie bdzie w stanie utrzyma. Otworzenie monoci porzucenia marnej wegetacji przy stoku szewskim czy prymitywnym warsztacie lusarskim i otrzymania pracy w fabryce stworzy dopiero dla uszczuplonej w ten sposb liczby rzemielnikw mono podnie-

Z. Zaremba, Bezdroa, s. 138-139. Podczas jednej z debat sejmowych Zaremba przekonywa, e w wiecie kapitalistycznym sklepikarze drobni i rzemielnicy s zawsze czynnikiem, ktry jest oddany w ofierze Molochowi wielkiego kapitau, SSS, III, pos. 40 z dn. 15 XII 1931 r., . 40.
50

49

152

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ sienia dochodu ze swej pracy51. Odchudzone, zracjonalizowane i posiadajce mocn ekonomiczn podstaw rzemioso otrzymywa miao szerokie wsparcie od pastwa, przede wszystkim w postaci taniego kredytu pozwalajcego na rozwj zakadu i jego technologiczn modernizacj. Ponadto pastwo stymulowaoby rozwj spdzielni rzemielniczych oraz dbao o stworzenie skutecznego mechanizmu zaopatrzenia rzemiosa i obrotu wytworzonymi przez nie produktami. Zaremba spodziewa si, e zmiany te nie tylko poprawi sytuacj samych rzemielnikw, ale jednoczenie przynios korzyci caemu spoeczestwu, zyska ono bowiem moliwo zakupu produktw wysokiej jakoci w atrakcyjnej cenie. f) rolnictwo Plan przebudowy gospodarczej sformuowany przez Zaremb przewidywa te rozwizania dla najwikszego sektora polskiej gospodarki, czyli rolnictwa. Swoje pogldy na ten temat Zaremba wyoy najpierw w projekcie programu rolnego PPS, przygotowanym wsplnie z Marianem Nowickim, a przyjtym na XXIII Kongresie partii w 1934 r.52 W Bezdroach kapitalizmu jedynie rozwin i nieco szczegowiej omwi poszczeglne kwestie53. Aby nie rozwodzi si nad tym wtkiem zbyt obszernie, tym bardziej, e istnieje na ten temat pokana literatura54, ograniczymy si tylko do kilku najwaniejszych dla Zaremby spraw. Warunkiem wstpnym przebudowy ustroju rolnego miao by, jego zdaniem, wywaszczenie wielkich posiadaczy ziemskich i parcelacja wikszoci uzyskanych t drog gruntw. Dokona si to miao oczywicie bez odszkodowania; grnej granicy posiadania ziemi Zaremba nie okreli dokadnie. Polskie rolnictwo w ustroju przejciowym podzielone miao by na trzy sektory: pastwowy, spdzielczy i prywatny. Ten pierwszy mia by najsabszym, liczba gospodarstw pastwowych byaby niewielka, przyZ. Zaremba, Bezdroa, s. 164. Zob. Nasze rodki ratunku dla wsi. Programowe stanowisko PPS, Chopska Prawda 1933 r., dodatek do nr 11, s. 1-2. 53A. Jaeschke, op. cit., s. 122-123. 54 M. liwa, Trzy programy Polskiej Partii Socjalistycznej w kwestii agrarnej, Z pola walki 1985, nr 3, s. 1516; idem, Kwestia rolna i problem sojuszu robotniczo-chopskiego, [w:] Wizje socjalizmu w Polsce do roku 1948, red. J. Tomicki, Warszawa 1987, s. 339; idem, Myl agrarna socjalistw polskich w XIX i XX wieku, Krakw 1993; S. Michaowski, Myl polityczna Polskiej Partii Socjalistycznej (1918-1939), Lublin 1994, s. 288-291.
52 51

153

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ pada im mia w duej mierze edukacyjno-dowiadczalny charakter. Stanowiyby, wedug pogldu publicysty PPS, ogniska wysokiej kultury rolnej i wzorowej organizacji pracy, promieniujc swym pozytywnym wpywem na otoczenie. Liczniejsze gospodarstwa spdzielcze, tworzone dobrowolnie przez chopw i robotnikw rolnych, miay stanowi prb zastosowania na wiksz skal kolektywnych form gospodarowania ziemi. Szczegln rol odegra miay w tych dziedzinach produkcji rolnej, w ktrych wyranie widoczna bya przewaga duych, zmechanizowanych gospodarstw (np. produkcja zboowa). Zaremba by przekonany, e wiksza wydajno ekonomiczna spdzielni stanie si zacht do wstpowania w ich szeregi, wobec czego kolektywne gospodarstwa bd z czasem zyskiwa coraz wikszy udzia w globalnej produkcji rolniczej. Trzeci sektor wasno prywatna pocztkowo mia by, zdaniem Zaremby, zdecydowanie najsilniejszy. Przeprowadzona przez rzd robotniczo-chopski radykalna reforma rolna miaa da maorolnym i bezrolnym chopom ziemi oraz prawo do zachowania indywidualnego gospodarstwa. Procesy kolektywizacji miay dokonywa si w sposb dobrowolny, spontaniczny, a ich rdem byby mechanizm ekonomiczny, a nie przymus pastwowy. Tak skonstruowany ustrj rolny, zostaby wedug przewidywa publicysty PPS obudowany sieci instytucji owiatowych (szkoy rolnicze itd.), samopomocowych i spdzielczych. Wadze miay wspiera rolnictwo tanim kredytem, a take stymulowa jego technologiczny rozwj. Ostatecznego ksztatu ustroju rolnego Zaremba nie przesdza, wskazywa jedynie, e wszelkie reformy musz by prowadzone z myl o potrzebach caej gospodarki i przynie rzeczywist popraw bytu ludnoci wiejskiej55. g) struktura budetu pastwa Zdaniem Zaremby radykalna przebudowa gospodarcza musiaa pocign za sob powane zmiany w strukturze budetu centralnego. Konieczno t wiza przede wszystkim z niesprawiedliwoci dotychczasowego systemu podatkowego oraz wyranym wzrostem wydatkw inwestycyjnych pastwa po wprowadzeniu gospodarki planowej. Dzia dochody w budecie opiera si mia przede wszystkim na zyskach przynoszonych przez upastwowione zakady przemysowe i w znacznie mniejszym stopniu pastwowe gospodarstwa. Wpywy z podatkw stanowi miay jedynie uzupenienie.
55

Z. Zaremba, Bezdroa, s. 163.

154

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ Z ich pacenia zwolnieni zostaliby zreszt wszyscy, ktrych zarobek nie przekracza uczciwie obliczonego minimum egzystencji, jak ujmowa to Zaremba, oraz waciciele gospodarstw rolnych o powierzchni mniejszej ni 5 ha56. Progresywny podatek dochodowy chcia Zaremba naoy na posiadaczy prywatnych przedsibiorstw (handlowych, rzemielniczych, maych zakadw przemysowych); danina ta miaa by na tyle wysoka, aby uniemoliwi wytworzenie si elementw wielkokapitalistycznych. Publicysta PPS traktowa system podatkowy jako skuteczne narzdzie niwelowania rnic spoecznych, std te w gospodarce planowej przewidywa znacznie mniejsz ni dotychczas rol dla podatkw porednich. Miay one ulec szybkiej redukcji i z czasem zupenie znikn57. Oprcz zmiany struktury dochodw budetowych, Zaremba przewidywa, e wprowadzenie gospodarki planowej pocignie za sob rwnie powane przeobraenia po stronie wydatkw pastwa. Swoje rozwaania zaczyna od moliwych do poczynienia oszczdnoci. Najwiksze perspektywy pod tym wzgldem dawao zmniejszenie budetu wojskowego58. Podobnie jak wielu wczesnych socjalistw, Zaremba by zwolennikiem powszechnego uzbrojenia ludnoci i armii o charakterze milicyjnym, ktrej koszt utrzymania jest znacznie mniejszy anieli w przypadku wielotysicznej armii koszarowej59. Ponadto postulowa powanie ograniczenie sum wydawanych na policj; uzasadnia to tym, e znaczna cz dotychczasowych jej funkcji jest bezporednio powizana z ochron wadzy kapitalistw. Oszczdnoci przynie miao rwnie odchudzenie administracji, obnienie uposae grupy najlepiej zarabiajcych urzdnikw, a take likwidacja le widzianych przez opini publiczn funduszy dyspo-

Zob. SSS, III, pos. 98 z dn. 17 III 1933, . 49-50. Z. Zaremba, Bezdroa, s. 149-154. 58 Podczas jednego ze swych ostatnich wystpie sejmowych Zaremba mwi: [N]ajwyszy czas, aeby nie tylko z aw opozycji, eby nie tylko jako gos pewnej doktryny rozlego si pomidzy nami woanie o dostosowanie do si Pastwa budetu wojskowego. Tu te mamy wielkie rodki, ktre powinny by zuyte na potrzeby produkcyjne, na potrzeby gospodarcze, na potrzeb podniesienia dobrobytu obywateli, nie za lokowanie w martwym sprzcie wojennym, SSS, III, pos. 139 z dn. 20 III 1935, . 53. 59 Zaremba proponowa zastpienie regularnych si wojskowych przez robotniczo-chopsk milicj. Mona w tym chyba dostrzega nawizanie do popularnych wrd socjalistw idei Jeana Jauresa przedstawionych w rozprawie LArme Nouvelle, por. A. M. Brzeziski, Jean Jaures polityk i myliciel, d 1983, s. 213-216.
57

56

155

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ zycyjnych i reprezentacyjnych60. Ostatnim pomysem Zaremby byo zmniejszenie wydatkw na obsug dugu zagranicznego. Jakimi rodkami miao by to osignite? Tutaj Zaremba unika konkretnej odpowiedzi. Publicysta PPS jednoczenie przekonywa, e dziki realizacji wszystkich wymienionych reform, w ustroju przejciowym () budet pastwowy zacznie spenia sw waciw pozytywn rol gospodarcz. Podniesie dobrobyt warstw najuboszych i najliczniejszych zarazem, budujc z nich przez zmniejszanie obcie podatkowych, siln mas spoywcw, jednoczenie zyski produkcji obrci natychmiast na rzecz caego spoeczestwa, przeksztacajc do gruntu sw stron wydatkow61. Krytyka koncepcji Zaremby Zaremba na tle innych publicystw midzywojennej PPS wyrnia si bez wtpienia wszechstronnoci i rozlegoci zainteresowa. Jednoczenie jednak by chyba bardziej typem dziaacza politycznego ni teoretyka, nawykego do systematycznej i mudnej pracy badawczej. Z tego te chyba wynikaa pewna powierzchowno cechujca jego publicystyk i skonno do nadmiernego upraszczania wielu problemw62. Tak opini potwierdza moe rwnie analiza, zrekonstruowanej powyej, koncepcji gospodarczej przebudowy, ktr wyoy w Bezdroach kapitalizmu i drogowskazach przyszoci. Wywody Zaremby ra momentami swoj jednostronnoci, a w wielu miejscach wrcz naiwnoci. Sporo istotnych kwestii zupenie umyka jego uwadze, inne traktuje marginalnie, czsto jednoczenie rozwodzc si obszernie nad sprawami drugorzdnymi. Oglnikowo jego wypowiedzi sprawia te, e czsto trudna jest jednoznaczna interpretacja zajmowanego przez niego stanowiska. Wszystko to znaczco utrudnia krytyczn analiz jego pogldw. Wydaje si jednak, e mimo to mona pokusi si o wskazanie kilku sabych punktw proponowanego przez niego modelu gospodarki w ustroju przejciowym.
Zob. SSS, III, pos. 139 z dn. 20 III 1935, . 52. Z. Zaremba, Bezdroa, s. 152. 62 Por. M. liwa, Idee socjalizmu demokratycznego Zygmunta Zaremby, [w:] Zygmunt Zaremba (1895-1967), red. A. F. Grabski, J. Kukulski, Piotrkw Trybunalski 1997, s. 111-112, 123-124.
61 60

156

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ Na pocztek naleaoby wyranie podkreli, e publicysta PPS kluczow i absolutnie dominujc rol w yciu gospodarczym rezerwowa dla pastwa. To ono de facto staoby si w ustroju przejciowym najwikszym posiadaczem rodkw produkcji, pastwu te przypa miao w udziale planowanie podzia dochodu spoecznego oraz okrelanie rozmiarw produkcji poszczeglnych dbr. Tak dua rola przewidziana dla pastwa w gospodarce prowokowaa do zadania pytania o projektowany ustrj polityczny i mechanizmy rzdzce jego funkcjonowaniem. Na ten temat jednak autor Bezdroy kapitalizmu, oprcz kilku niewiele mwicych oglnikw, nie mia nic do powiedzenia. Uderzajce jest rwnie, e piszc o reformach, jakie miaby przeprowadzi rzd robotniczo-chopski, Zaremba unika choby prb oszacowania kosztw, jakie naleaoby ponie przy ich realizacji. Co ciekawe, gdy w 1931 r. Zaremba referowa na posiedzeniu Sejmu wniosek klubu socjalistycznego, zawierajcy radykalny plan walki z kryzysem, rwnie spotka si z zarzutem, e zgaszane przez niego postulaty nie zostay poprzedzone prb obliczenia kosztw ich realizacji63. Dodajmy, e spora cz postulatw obecnych we wniosku ZPPS pokrywaa si z propozycjami, ktre Zaremba wyoy pniej w Bezdroach kapitalizmu64. Zdaje si, e Zaremba zakada, i dziki przejciu przez pastwo zyskw dotychczas zawaszczanych przez kapitalistw oraz przesuniciom wewntrz budetu, uda si bez problemu pokry koszty tak podanych reform jak wprowadzenie ubezpieczenia emerytalnego dla robotnikw czy rozwj infrastruktury kraju. Czy przekonanie to byo uzasadnione? Wydaje si, e raczej nie, symptomatyczny jest natomiast fakt niewielkiego zainteresowania tym problemem samego Zaremby. Analizujc stworzony przez Zaremb model gospodarki planowej, zwrci naley uwag na faktyczn nieobecno w nim bodcw stymulujcych technologiczny postp. W duszej perspektywie oznacza mogoby to zaamanie caego systemu. Zaremba przyjmowa te, e wszystkie zakady pastwowe, albo te ich zdecydowana wik63 Stosowne wyliczenia poczyni pose BBWR Z. Sowiski, por. SSS, III, pos. 39 z dn. 10 XII 1931, . 14-19; zob. Bezradno obozu sanacyjnego wobec katastrofy gospodarczej. Dyskusja w Sejmie w dniu 10 grudnia, Robotnik 13 XII 1931. 64 Zob. Wniosek Zwizku Parlamentarnego Polskich Socjalistw w sprawie walki ze skutkami kryzysu gospodarczego, Druk sejmowy nr 349 (III kadencja), http://libr.sejm.gov.pl/ars01/rp2/druki/kad3/00349.pdf.

157

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ szo, bd osiga zyski, bdce jednoczenie podstaw finansowania dalszego rozwoju gospodarczego. Zaoenie to nie wydaje si jednak tak oczywiste i zasadza si na przekonaniu, e z przyczyn ideowych wszyscy pracownicy bd zainteresowani jak najlepszym wykonywaniem swoich obowizkw. Wtpliwoci budzi musz te prognozy Zaremby dotyczce radykalnego obnienia kosztw administracji, jakie miaoby nastpi po przejciu wadzy przez rzd robotniczo-chopski. Przypuszcza mona, e zaszedby proces wrcz odwrotny znaczce poszerzenie ekonomicznych zada pastwa zaowocowa musiaoby wyranym zwikszeniem liczebnoci urzdnikw. Przewidywane przez publicyst PPS korzyci, odniesione dziki zmniejszeniu pensji na najwyszych szczeblach administracji, stayby si iluzoryczne. Wskazane przed chwil sabe strony stworzonego przez Zaremb modelu wydaj si jednak problemami jedynie drugorzdnymi wobec zaproponowanego przez niego mechanizmu kierowania caym yciem gospodarczym. Jak pamitamy, przewidywa on istnienie centralnego orodka planowania gospodarczego. Upodabniao to w wielu miejscach jego projekt do modelu gospodarki nakazowo-rozdzielczej, funkcjonujcej w Polsce po drugiej wojnie wiatowej. Wojciech Roszkowski wylicza cztery elementy definiujce taki system. S to: hierarchiczna struktura zarzdzania, sztywne ustalanie parametrw dziaania (ceny, pace, stopy procentowe, kursy walut), mikkie ograniczenia budetowe oraz monopol handlu zagranicznego65. Niekonkretno wywodw Zaremby utrudnia jednoznaczn ocen, w jakim stopniu powysza charakterystyka pasowaaby do stworzonego przez niego modelu. W przypadku monopolu handlu zagranicznego zbieno jest oczywista. Wydaje si rwnie, e projektowana przez Zaremb gospodarka planowa byaby zarzdzana w sposb hierarchiczny, cho zdaje si, e rozumia t hierarchiczno w sposb inny ni ten znany nam z powojennej praktyki. Zaremba przewidywa rwnie centralne ustalanie pac i cen66, co wskazuje na to, e proponowany przez niego model dzieliby, w pewnym przynajmniej zakresie, z modelem gospodarki nakazowo-rozdzielczej take trzeci definiujcy go element. W przypadku mikkich ogranicze budetowych niewiele moemy powiedzie, Zaremba bowiem, jak ju wspomniano,
65 W. Roszkowski, Gospodarka: wzrost i upadek systemu nakazowo-rozdzielczego, Warszawa 2009, s. 63. 66 Z. Zaremba, Bezdroa, s. 130.

158

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ nie zastanawia si zupenie nad problemem rentownoci upastwowionych przedsibiorstw. Moemy jednak przypuszcza, e gdyby zrealizowano jego propozycje to waciciel, czyli pastwo, gotw byby ponosi dodatkowe koszty, aby tylko powstrzyma nieosigajcy zyskw zakad przed bankructwem. Tak wic rwnie czwarte kryterium zostaoby spenione. Dodajmy jeszcze, jako uzupenienie, e model Zaremby przewidywa duy udzia czynnika spoecznego w zarzdzaniu gospodark i szeroki zakres samorzdu pracowniczego, co czynioby jego model, na poziomie przyjmowanych zaoe, nieco podobnym do wariantu gospodarki centralnie sterowanej realizowanego w rzdzonej przez Josifa Broz-Tito Jugosawii. Czy wobec tego mona upatrywa w Zarembie prekursora realnego socjalizmu znanego z czasw PRL? Takie przypuszczenie wydaje si jednak ze wszech miar nieuprawnione. Przede wszystkim nie pozwala na to podkrelona ju oglnikowo i powierzchowno jego analiz, ktra otwiera pole do rnych interpretacji. Ponadto zarysowany przez niego plan przebudowy mia by jedynie pierwszym krokiem w kierunku cakowitego uspoecznienia (a nie upastwowienia) gospodarki i tym samym realizacji idei socjalistycznej67. Zaremba by mocno przywizany do tradycji i wartoci reprezentowanych przez PPS, ktra nierozerwalnie czya socjalizm z demokracj; przyznajc jednoczenie pierwszestwo elastycznoci i pragmatyzmowi przed ciasnym doktrynerstwem. wiadectwo wiernoci owym zasadom da Zaremba w 1946 r., gdy nie godzc si na polityk realizowan przez komunistw i ich sojusznikw, zdecydowa si na opuszczenie kraju. Aby nieco zagodzi przeprowadzon (czstkow) krytyk, wskamy rwnie na mocne strony proponowanej przez Zaremb wizji przebudowy gospodarczej. Zwraca uwag przede wszystkim dalekowzroczno jego analizy bardzo wyranie dostrzega palc konieczno przeobraenia i modernizacji struktury polskiego spoeczestwa. Celowi temu podporzdkowany by jego postulat dynamicznej rozbudowy przemysu. Mia by to sposb na walk z ogrom67 E. Jeliski susznie zauwaa, e dominujca rola pastwa w gospodarce miaa by wedug Zaremby charakterystyczna tylko dla pocztkowego okresu ewolucji w kierunku cakowitego uspoecznienia. Takie rozwizanie, jakkolwiek ryzykowne, byo koniecznoci wobec realistycznej konstatacji Zaremby o, wynikajcej ze stanu wiadomoci spoecznej, niemonoci przeprowadzenia natychmiastowej socjalizacji i cakowitego samorzdu gospodarczego od dou, E. Jeliski, op. cit., s. 146.

159

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ nym przeludnienia na wsi, bdcym przecie jednym z hamulcw rozwoju gospodarczego kraju. Industrializacja bya rwnie, zdaniem Zaremby, najlepszym sposobem, aby zapewni nowe rdo utrzymania duej grupie drobnych kupcw i rzemielnikw, ktrych znaczna liczebno bya nie do pogodzenia z wizj nowoczesnej gospodarki. Uoglniajc, mona powiedzie, e sens gospodarczej przebudowy proponowanej przez Zaremb zawiera si w przeksztaceniu Polski w pastwo przemysowo-rolnicze. Kapitalizm, jego zdaniem, nie by w stanie tego zadania zrealizowa. Dodatnio naleaoby rwnie oceni propozycje publicysty PPS idce w kierunku podkrelenia redystrybucyjnego charakteru budetu pastwowego. Progresywny podatek dochodowy oraz liczne ulgi dla najuboszych do dzi stanowi przecie gwne punkty w programach partii socjaldemokratycznych, a take integraln cz polityki ekonomicznej europejskich rzdw. Zalet modelu Zaremby stanowio take bardzo silne zaakcentowanie zasad demokracji pracowniczej i denie do stworzenia przesanek rzeczywistej partycypacji caej pracujcej ludnoci w procesach zarzdzania gospodark. Ten postulat nie tylko chroni mia przed biurokratyzacj systemu, ale by rwnie wyrazem gbokiego humanizmu Zaremby i niezachwianej wiary w zdolno czowieka do wiadomego kierowania procesami rozwoju spoecznego i gospodarczego. Zakoczenie Zaprezentowana przez nas wizja gospodarczej przebudowy, zaproponowana przez Zygmunta Zaremb, powstaa w bardzo specyficznym momencie dziejowym. Wielki kryzys podway wiar w skuteczno klasycznych narzdzi polityki gospodarczej, a w wielu przypadkach rwnie przekonanie o zasadnoci dalszego istnienia kapitalizmu. Czas ten sprzyja bezkompromisowym sdom i wizjom radykalnej sanacji gospodarczej; rodziy si one wwczas zarwno po prawej, jak i po lewej stronie sceny politycznej. Zaremba by pod wielkim wraeniem katastrofalnych skutkw spoecznych kryzysu w Polsce. Z drugiej strony za obserwowa z uwag efekty pierwszej radzieckiej piciolatki. Jej rozmach wyranie sugerowa, jego zdaniem, kierunek poszukiwania alternatyw dla systemu kapitalistycznego recept na popraw sytuacji miao by planowanie gospodar-

160

Drogowskazy przyszoci? wizja ustroju przejciowego _______________________________________________________________ cze i zdecydowanie zwikszenie udziau pastwa w gospodarce68. Jedyn alternatyw dla ukazujcego sw niszczycielsk si kapitalizmu by, zdaniem Zaremby, ustrj socjalistyczny. W epoce chaosu i zaamywania si wszystkich dotychczasowych wartoci pisa o socjalizmie on tylko jeden wysuwa wielkie cele i ustala drogowskazy przyszoci69. Zaproponowana w Bezdroach kapitalizmu, a take w innych tekstach Zaremby, wizja gospodarczej przebudowy stanowi przykad prby wymylenia i opisania alternatywnego wobec kapitalizmu porzdku gospodarczego. Imponowa musi denie Zaremby do omwienia wszystkich najwaniejszych aspektw funkcjonowania ustroju przejciowego, szeroki zakres prowadzonych przez niego analiz i ich wewntrzna spjno. Cao umia wyoy w sposb przystpny i zrozumiay dla przecitnego czytelnika. Tutaj te mona upatrywa rde znacznej popularnoci jego gospodarczych koncepcji w szeregach PPS. Odwoujc si jednoczenie do wtkw trwale obecnych w tradycji socjalistycznej, dystansowa pod tym wzgldem inne podobne koncepcje, szczeglnie dalekie od ortodoksji projekty D. Grossa i modego ekonomisty Oskara Langego. Nic dziwnego wobec tego, e znaczna cz pogldw wyoonych w Bezdroach kapitalizmu staa si pniej podstaw gospodarczej czci nowego programu PPS, przyjtego w 1937 r. na kongresie partii w Radomiu70. Susznie uwaa si w dokument za jedno z najwikszych osigni programowych w dziejach PPS. Zygmunt Zaremba mia swj duy udzia w wytworzeniu intelektualnej atmosfery, ktra odcisna na jego ksztacie tak wyrane pitno.

W jednej ze swych broszur Zaremba pyta retorycznie: Czy z takim wysikiem budowane nowe miasta pracy w Rosji nie daj te przedsmaku tego, czym moe by ycie wyzwolonej pracy?, Z. Zaremba, Racjonalizacja, s. 53. Nie oznacza to oczywicie, e Zaremba nie dostrzega dyktatorskiego charakteru rzdw radzieckich i spoecznych kosztw industrializacji. System polityczny panujcy w ZSRR poddawa krytycznej ocenie m.in. w artykule Tajemnica piatiletki (Robotnik 26 VII 1932, s. 5). O fascynacji gospodarczymi dokonaniami ZSRR obecnej wrd czci polskich rodowisk lewicowych w latach trzydziestych pisze m.in. G. Zackiewicz, Polska myl polityczna wobec systemu radzickiego 1918-1939, Krakw 2004, s. 533-535. 69 Z. Zaremba, Bezdroa, s. 178. 70 Zob. Program PPS uchwalony na XXIV Kongresie 2 lutego 1937, [w:] Dokumenty programowe polskiego ruchu robotniczego 18781984, red. N. Koomejczyk, B. Syzdek, Warszawa 1986, s. 231-247.

68

161

Kamil Piskaa _______________________________________________________________ Summary Signposts of the future? Zygmunt Zaremba and the image of transitional economy system The Great Depression, which affected Poland stronger than the majority of European countries, made economic issues the most important subject of the Polish public discourse. Almost all of the leaders and commentators of the Polish Socialist Party were convinced (in spite of the differences about causes of the crisis) on structural nature of the depression they believed that restoration of durable economic stability was impossible under capitalism. The following essay discuss the model of post-capitalist economy designed by Zygmunt Zaremba, known in the 1930s as economic expert of the Polish socialist movement. Zaremba was follower of the planned economy in his model key role in national economy was reserved for the state. His plan provided for a nationalization of the big and medium factories or companies and governments control over the banking sector. According to Zaremba, state should be main regulator of prices and wages too. To prevent bureaucratization, he proposed workers participation (on large scale) in companies administration. It is worth to note, that complete socialization of the property and means of the production was not assumed in his model of the transitional economy system. For instance, Zaremba proposed preservation of the private property in the part of retail trade or agriculture. In spite of the numerous weaknesses, this model became basis for the economic part of the new political program of PPS, which was passed in 1937, during the party congress in Radom.

162