Andrzej Klimczuk Szkoa Gwna Handlowa

Bariery i perspektywy integracji midzypokoleniowej we wspczesnej Polsce

Streszczenie: Obywatelskie nieuczestnictwo w yciu publicznym naley do na jwaniejszych problemw wspczesnej Polski. Zjawisko to czyni wszystkie pok olenia rwnymi, a przeciwstawienie si mu wymaga przeamania barier integracji midzypokoleniowej. Niniejsze opracowanie wskazuje, i denie do spjnoci i stabilnoci systemu moe opiera si na wykorzystaniu korzyci z rnicy wieku czonkw spoeczestwa. Wskazane zostay wymiary i poziomy poszukiwania rozwiza jakociowych na rzecz integracji w warunkach ksztatowania si w przestrzeni spoecznej adu rozproszonego oraz typy barier integracji midzypokoleniowej zwizane z procesem starzenia si spoeczestw i zjawiskiem dy skryminacji ze wzgldu na wiek. Sowa kluczowe: pokolenie, konflikt pokole, integracja spoeczna, relacje midzypokoleniowe

Barriers and prospects of intergenerational integration in modern Poland Summary: Civic non-participation in public life is one of the most important problems in contemporary Poland. This phenomenon makes all generations equal and it requires breaking of the barriers in intergenerational integration. Presented study shows that the aspiration for coherence and stability of the system may be based on the taking advantage by using benefits of age difference in society. Article indicates dimensions and levels in seeking quality solutions for the integration in conditions of shaping social dispersion space order. It also contains types of different approaches to the integration barriers related with process of aging society and discrimination based on age phenomenon. Key-words: generation, conflict of generations, social integration, intergenerational relations

- 92 -

1. Wprowadzenie
Celem niniejszego artykuu jest podjcie prby wskazania barier przeszkd kulturowo-spoecznych i ekonomicznych oraz perspektyw potencjalnych, ukrytych rozwiza i szans dziaa podmiotowych umoliwiajcych osignicie stanu integracji pokole Polakw. Opracowanie odnosi si gwnie do rnic midzy generacjami, ktre swoj dojrzao osigny przed 1989 rokiem (okrelane dalej jako doroli i starzy1), oraz tych, ktre uzyskay penoletnio po rozpoczciu transformacji systemowej, lub dopiero j uzyskaj (dzieci i modzie). Wybr tematu jest uzasadniony przemianami mechanizmw integracyjnych oraz ksztatowaniem si w przestrzeni spoecznej adu rozproszonego. Artyku opiera si na analizie literatury przedmiotu i wynikw bada przeprowadzonych w Polsce przez rodzime i midzynarodowe instytucje badawcze na przeomie XX i XXI wieku. Przyblione zostan podstawowe pojcia wykorzystywane w pracy oraz nastpnie przesanki do rozwaa nad integracj midzypokoleniow, ktre pozwol okreli moliwe dziaania praktyczne i kierunki bada empirycznych.

2. Podstawowe pojcia: pokolenie i integracja spoeczna

Punkt wyjcia do rozwaa stanowi przyblienie znacze wykorzystywanych poj. Zdaniem M. Ossowskiej [1963:47-51] pokolenie definiowane jest na pi sposobw: (1) jako ogniwo w cigu genealogicznym generacja jest okrelona przez biologiczn zaleno midzy rodzicami a dziemi i miejsce w schemacie pokrewiestwa, ktry wywodzi si od wsplnych przodkw; (2) jako ogniwo w cigu kulturowym pokolenie wyrnia podzia rl spoecznych analogiczny do relacji rodzice-dzieci, np. nauczyciel-ucze; (3) jako zbir osb w zblionym wieku, okrelony w przedziale trzeciej czci stulecia zakada si, e ojciec jest przecitnie o trzydzieci trzy lata starszy od dzieci; (4) jako zbir osb znajdujcych si w poszczeglnych fazach ycia, np. dzieci, modzi, doroli, starzy; to ujcie ahistoryczne, ktre pozwala na porwnywanie analogicznych grup wieku w rnych spoeczestwach i epokach; (5) jako wsplnot postaw i hierarchii wartoci cechy te przypisuje si wsplnym przeyciom, dowiadczeniom; to ujcie historyczne zwizane z okrelonymi datami procesu dziejowego. Pierwsze podejcie suy opisowi pokolenia w strukturze ycia rodzinnego, drugie w krgu kulturowym, a pozostae w ramach spoeczestwa jako caoci. W tekcie wykorzystywane jest gwnie czwarte podejcie zblione do przyjtego w polskich statystykach podziau ludnoci
1

Wedug badaczy zjawiska dyskryminacji ze wzgldu na wiek ju samo powszechne uywanie sw stary i starzy sprzyja podziaom przywoujc skojarzenia z ubstwem, niemoc i zalenoci od innych. Przeciwdziaaniu uprzedzeniom i stereotypom mog sprzyja zmiany jzykowe. Rzeczywisto lepiej oddaj zwroty starszy i starsi, ktre wskazuj na relatywizm wieku. Okrelenia te jednak jako jednostki analityczne s mniej uyteczne [Szukalski, 2004:13 -14].

- 93 -

na kategorie osb w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), produkcyjnym (18-59/64 lat) i poprodukcyjnym (60 lat i wicej/65 lat i wicej). Ponadto za P. Sztompk [2002:175, 154, 173] przyjmuje si, i pokolenie to zachowanie zbiorowe forma aktywnoci o mniejszej zoonoci ni dziaania zbiorowe, ruchy spoeczne i dziaania zorganizowane. Odrnia je od nich kolejno: brak wsplnych celw i koordynacji, brak ukierunkowania na zmian spoeczn oraz brak instytucjonalizacji. Fenomen pokolenia moe jednak umoliwi ujawnienie tych cech. Pojcie integracji spoecznej stanowi synonim spjnoci, mechanizmu koordynacji funkcji systemu oraz adaptacyjnoci ludzi do jego wartoci, norm, instytucji i sposobw komunikacji. To stan idealny, docelowy, w ktrym stosunki midzy jednostkami i grupami s pene harmonii, realizacji osobowoci i podmiotowego dziaania przy wysokim poziomie zaspokojenia potrzeb materialnych. Jak twierdzi J. Turowski, s to procesy jednoczenia elementw i czci skadowych w jedn cao [1993: 129]. Obejmuj one wszystkie interakcje midzy skadowymi czciami czy grupami, ktre prowadz do ich powizania, kooperacji, koegzystencji, dostosowania si czy do rozwizywania konfliktw [Tame: 129]. Gwne paszczyzny integracji to: (1) normatywna stan i stopie, w jakim systemy wartoci wyznawane przez czonkw grupy i ich zachowania s zgodne z systemami wartoci i wzorami zachowa obowizujcymi w danej grupie [Tame: 131]; i (2) funkcjonalna rozumiana jako stan i stopie zgodnoci rl spoecznych penionych przez czonkw grupy oraz funkcji i zada wykonywanych przez instytucje grupowe z rolami i funkcjami im przypisywanymi oraz stan i stopie, w jakim wykonuj je w sposb zharmonizowany [tame]. Kada zbiorowo wypracowuje przynajmniej minimalne mechanizmy podtrzymywania integracji spoecznej. Zdaniem C. Offe [1999:183-184] przybieraj one formy: kulturowe, gospodarcze i polityczne oraz przejawiaj si na trzech poziomach organizacji ycia spoecznego: makro-, mezo- i mikrostrukturalnym. Integracja dotyczy kolejno: wiadomoci jednoci spoeczestwa, w ktr wierz jego czonkowie oraz ktra ma podstawy w historii, jzyku, tradycji i religii; zdolnoci wytwrczych do zaspokojenia potrzeb materialnych i poziomu bezpieczestwa socjalnego na poziomie adekwatnym do moliwoci; oraz zdolnoci instytucji do rozwizywania, tumienia, regulowania i centralizacji konfliktw politycznych w oparciu o konstytucyjne regulacje prawne. Formy te dotycz nie tylko pastw, narodw, klas i warstw, ale te struktur porednich jak spoecznoci lokalne, partie polityczne, organizacje pozarzdowe i korporacje zawodowe oraz relacji w maych grupach, krgach towarzyskich i wsplnotach. Moliwa jest te sytuacja odwrotna, czyli stan dezintegracji, ktry dostrzegalny jest przewanie w paszczynie normatywnej. Do rozpadu zwartoci grup prowadz m.in.: brak informacji i cznoci midzy czonkami, ich wysoka ruchliwo spoeczna, heterogeniczno grupy oraz konflikt rl spoecznych [Turowski, 1993:132136]. Przykadem jest konflikt pokole, ktry za P. Sztompk [2002: 254] okrela si jako odmiana konfliktu kulturowego nasilajca si w okresach szybkich zmian

- 94 -

kulturowych, gdy pokolenie modsze internalizuje nowe wzory kulturowe odmienne od wzorw typowych dla pokolenia starszego. Istot stanowi tu przejawy niechci, akty wrogoci lub walki midzy zbiorowociami o odmiennej kulturze, czyli caociowym sposobie ycia obejmujcym wzory dziaania, mylenia i wyposaenia materialnego. W spoeczestwach nowoczesnych jest to zjawisko powszechne zwizane z przemianami psychofizycznymi zachodzcymi w okresie przejcia midzy dziecistwem a dorosoci, kiedy to poprzez sformalizowany system edukacji oraz procesy ksztacenia incydentalnego (np. wychowanie rodzinne, rodki masowego przekazu) i nieformalnego (np. w subkulturach modzieowych, klubach hobbystycznych, spoecznociach internetowych) jednostki i zbiorowoci silnie internalizuj treci, ktrych trudno si oduczy w pniejszych fazach ycia, a ktre mog by sprzeczne z reguami starszych generacji [Sztompka, 2002: 237]. Powizane z konfliktem pokole okrelenia takie, jak dystans i przepa midzypokoleniowa, mog suy za miary zakresu dezintegracji relacji rnych grup wieku. Wymiary i poziomy analizy integracji wyrnione przez C. Offe pozwalaj dostrzec, i relacje midzypokoleniowe mona bada w wymiarze nie tylko kulturowym, lecz te gospodarczym i politycznym, a wic w odniesieniu do np. pozycji w podziale pracy, jak te uznawanych sposobw regulowania konfliktw, instytucji adu prawnego oraz dostpu do praw wyborczych. Ponadto, rnice i podobiestwa generacji mog odnosi si nie tylko do caych spoeczestw, ale te ich wybranych czci. Przykadowo, rozbienoci mog ujawnia si w czynnociach pracy i czasu wolnego, w wykorzystywaniu technologii przekazu i kumulowania dziedzictwa kulturowego, ale nie musz jednoczenie zachodzi w wartociach religijnych lub w poparciu partii politycznych. Zakada si, e integracja midzypokoleniowa to stan docelowy polegajcy na tworzeniu jednoci w rnorodnoci pokole, a nie ich jednolitoci. Istotne jest tu podtrzymywanie uporzdkowania systemu spoecznego tak, by moliwe byo wykorzystanie jego ywioowych procesw wewntrznych, czynnikw endogennych do zmniejszania zapnie rozwojowych i poprawy jakoci ycia. Koncepcj mona odnie te do czynnikw egzogennych, czyli procesw znajdujcych si poza systemem spoecznym, ktre nie stanowi o jego rozwoju, lecz o adaptacji do naciskw i bodcw zewntrznych [Sztompka, 2002:440]. Czynnikami takimi mog by oglne trendy ksztatowania spoeczestwa wiedzy, gospodarki opartej na wiedzy, procesy integracji europejskiej oraz zmiany demograficzne zachodzce poza granicami Polski.

3. Czy Polska potrzebuje debaty o konflikcie pokole?

Zdaniem P. Sztompki [2002: 461] wraz ze zmian systemow spoeczestwo polskie dowiadczyo traumy kulturowej, ktra dotkna podzielanych w nim wartoci i norm, a w konsekwencji tosamoci zbiorowej i jednostkowej. Dla wielu rdem wstrzsu bya masowa likwidacja zakadw pracy po 1989 roku stanowica

- 95 -

wyrany symbol przejcia od ustroju socjalistycznego i gospodarki niedoboru, do systemu opartego na zasadach demokratycznych i gospodarki wolnorynkowej. Do tego napyw nowych wzorw ycia spoecznego, ekonomicznego i politycznego sprzyja ujawnianiu si zjawiska konfliktu pokole. Jedn ze strategii radzenia sobie z traum byo jednak stymulowanie zmiany pokoleniowej zastpowanie na stanowiskach pokole przygotowanych do ycia w realnym socjalizmie przez ludzi modych, dostosowanych do wymogw nowych wzorw, zdolnych do wcielania w ycie nowoczesnych reform [Tame: 466-469]. Do rozwiza szczegowych naleay np. prowadzenie aktywnej polityki modzieowej, otwieranie szans edukacyjnych i zawodowych, mnoenie miejsc pracy dla modych i propagowanie wczeniejszego przechodzenia na emerytur. Efektem ubocznym byo znaczne poszerzenie zbioru grup uprawnionych do wczeniejszej dezaktywizacji zawodowej i powodw do jej podjcia, co nie tylko nie uchronio kraju przed wysokim poziomem bezrobocia, ale te okazao si kosztowne dla systemu finansw publicznych [Szatur-Jaworska i wsp., 2006: 155-157]. Szacuje si, e w poowie lat 1990. Polska na programy emerytalne przeznaczaa 21% PKB, co stawiao j pod tym wzgldem na pierwszym miejscu na wiecie [Thurow, 1999: 134]. B. Synak [2000: 11-13] dowodzi, i ludzi starych dotkna stosunkowo niewielka deprywacja ekonomiczno-socjalna, gdy spadek wartoci rent i emerytur nie by tak dotkliwy, jak spadek zarobkw i wzrost bezrobocia, jednake z czterech powodw odczuwalna staa si deprywacja spoeczna. S to: (1) zachwianie pamici zbiorow ludzi starych, ktrzy ksztatowali poprzedni system; (2) nowe zjawiska kulturowe i wzrost rnego rodzaju zagroe wywoujce poczucie wyobcowania, niepewnoci wobec przyszoci; (3) wzrost tendencji technokratycznych i dyskryminacji ze wzgldu na wiek (ageizmu) odrzucenie umiejtnoci starszych, nadanie im statusu osb bezuytecznych; (4) obnianie wieku przechodzenia na emerytur przy jednoczesnym wyduaniu dalszego trwania ycia i braku wzorw aktywnego spdzania czasu wolnego. Mona przypuszcza, i zastosowane rozwizania pozwoliy na uniknicie wystpienia gwatownych sporw midzy pokoleniami lub przynajmniej odoyy je w czasie, bd przeniosy je na nisze poziomy struktury spoecznej. Na potrzeb debaty o moliwym konflikcie pokole wskazuje wiele danych. Midzy 1988 a 2002 rokiem wrd mieszkacw Polski nastpi wzrost liczebnoci osb, ktre przeyy 60 lat lub wicej, z 5,5 milionw (15% ogu ludnoci) do 6,4 milionw (17%) [GUS, 2003a]. Wedug prognozy demograficznej z 2008 roku do 2035 roku liczba ta moe wzrosn do 10,8 milionw (30%) [GUS, 2010]. Eksperci Organizacji Narodw Zjednoczonych twierdz, e proces starzenia si spoeczestwa w Polsce i ssiednich krajach transformacji ustrojowej bdzie przebiega kilkakrotnie szybciej ni ma to miejsce w krajach zachodnich [UNDP, 1999: 10, 24-25]. Specjalici bez odpowiedzi pozostawiaj jednak pytanie o to, czy Polacy zdoaj przygotowa si do zwizanych z tym zmian. Ponadto, w okresie midzy 1988 a 2002 rokiem nastpi spadek udziau osb starszych na rynku pracy wspczynnik aktywnoci zawodowej dla populacji w wieku 55-64 lat spad z 52,3% do 30,4%, za w przypadku

- 96 -

populacji w wieku 65 lat i wicej z 24,1% do 6,9% [GUS, 2003b: 53]. W 2005 roku Polska miaa najnisz stop zatrudnienia osb w wieku 55-64 lat spord wszystkich, wczesnych 25 krajw Unii Europejskiej stopa ta wynosia 27,2% i bya nisza od redniej UE25 o 15,3% [Kryska, 2006: 19-21]. Szacuje si, e spord 6 milionw osb, ktre pobieraj emerytury i renty, co czwarta mogaby pracowa [Kabaj, 2008: 123]. Jednoczenie diametralnie zmienia si sytuacja osb modych. Autorzy Narodowej Strategii Integracji Spoecznej dla Polski do grup podatnych na wykluczenie spoeczne zaliczaj m.in. dzieci i modzie ze rodowisk zaniedbanych, dzieci wychowujce si poza rodzin, starsze osoby samotne, za do grup powanie zagroonym tym zjawiskiem dzieci i modzie wypadajc z systemu szkolnego [MPS, 2004: 22, 61-62]. Podczas gdy bieda w czasach PRL-u dotykaa gwnie ludzi starych, emerytw i rencistw, dzi najbardziej uderzajce jest ubstwo dzieci pisze E. Tarkowska [2006: 354]. W 2002 roku stopa ubstwa osb w wieku 0-17 lat sigaa 29,5%, podczas gdy dla ogu ludnoci kraju wynosia 16,2%. Udzia dzieci wrd biednej ludnoci wynosi za 43,9% i by znacznie wyszy ni ogu ludnoci Polski (24,1%). Zauwaa si przy tym niewystarczajc wiedz z zakresu: oddziaywania systemu edukacji na redukcj ubstwa, segregacj uczniw ze wzgldu na pozycj i zamono rodzicw, dyskryminacji dzieci z ubogich rodzin, przyczyn wysokiego bezrobocia modziey i absolwentw szk rnych poziomw edukacji. W nadchodzcych latach prawdopodobnie zmieni si definicja walki klasowej, ktra nie bdzie odtd oznaczaa walki biednych z bogatymi, lecz modych ze starymi, twierdzi L. Thurow [1999: 143], analizujc podobne procesy w Stanach Zjednoczonych. Zaistnienie takiego zjawiska wymaga jednak pojawienia si wsplnot interesw ekonomicznych, sieci komunikacji i kontaktw, wiadomoci klasowej opartej na przekonaniu o sprzecznych interesach klasy przeciwnej oraz form organizacyjnych do prowadzenia walki klasowej [Sztompka, 2002: 186, 194, 345348]. Zoono wspczesnych zmian ogranicza moliwo zaistnienia tak szerokich konfliktw. Za A. Rychardem [2008: 461-467] przyjmuje si koncepcj rozproszonego adu spoecznego, zwanego te zindywidualizowanym, przy czym zastrzega si, i w znacznej mierze skada si ona z hipotez i wymaga dalszych bada empirycznych. Podejcie to zakada, e w Polsce nie wystpuje ani jednolita droga integracji, ani dominujca linia konfliktw. Mamy raczej do czynienia z wieloma kryteriami podziaw. Wskazuje si tu m.in. na: wydarzenia I i II wojny wiatowej, znaczne straty ludzkie w wyniku okupacji, utrat duej czci terytorium, przesunicia granic pastwa, przesiedlenia ludnoci, ujednolicenie struktury narodowej i etnicznej, migracje zarobkowe do Stanw Zjednoczonych, powizanie ze Zwizkiem Radzieckim i doprowadzenie do jego rozpadu, przystpienie do Unii Europejskiej, otwieranie si granic, wielowymiarow globalizacj, dostp do globalnej sieci komunikacyjnej. Konflikty dotyczce poszczeglnych procesw cechuje sabo, powszechne jest obywatelskie nieuczestnictwo w yciu publicznym przeciwstawiane aktywnemu

- 97 -

dziaaniu Polakw na rynku, przy czym s to strategie jednostkowe a nie wsplnotowe. Zakada si te, e podziay klasowe trac na znaczeniu w ujciu makrostrukturalnym, ale s widoczne w konkurujcych ze sob maych grupach i poszczeglnych instytucjach. Do rozpoznania tej dynamiki mog suy analizy kapitau ludzkiego (inwestycji jednostek we wasny rozwj i kierowanych na nie przez otoczenie), spoecznego (pozycji i relacji w grupach i sieciach spoecznych) oraz kulturowego (wynikajcych z pochodzenia, zwyczajw, nawykw, stylw jzykowych, rodzaju ukoczonych szk, gustu i stylw ycia) [Sadowski, 2006: 21]. Podejcie to uzasadnia rozpoznanie przejaww integracji lub dezintegracji wizi midzypokoleniowych w rnych obszarach i poziomach ycia spoecznego. Zdaniem wielu analitykw w Polsce w odrnieniu od krajw zachodnich ani nie mielimy, ani nie mamy, do czynienia ze zjawiskiem wyranego konfliktu pokole [Suek, 1989: 307-313; Kosea, 2003: 279-306; Wrzesie, urek, Przyby, 2005: 123-169; CBOS, 2009a]. Zauwaa si co najwyej rnice w moliwociach dziaania i preferencjach w sferze ekonomicznej oraz odmienn realizacj standardw religijnych, moralnych, spoecznych i politycznych [Mariaski, 1997:189]. Rozbienoci te wi si ze sposobami uzasadniania wartoci i norm najstarsze pokolenie odwouje si do zaoe religijnych, podczas gdy rednie i modsze uzupenia je, lub cakowicie zastpuje, uzasadnieniem laickim, humanistycznym [Dyczewski, 1998: 35-54]. Poza tym z bada CBOS [2008] wynika, i Polacy na og twierdz, e zawdziczaj co swoim babciom i dziadkom. Autorzy badania przypuszczaj, e obserwujemy umacnianie si ich roli w wychowywaniu wnukw jednak obalaj t tez wskazujc na coraz czstsze migracje i lepszy dostp do nowych technologii. Inne badanie CBOS [1998] wskazuje za, i dom rodzinny jest dla Polakw przede wszystkim (32%) twierdz pozwalajc na schronienie si przed wiatem zewntrznym, a tylko w znikomym stopniu (4%) gniazdem rodzinnym, w ktrym przekazuje si tradycje i zwyczaje, tworzy wi midzypokoleniow. Moe to prowadzi do nieuwiadamianego ycia w izolacji, w oderwaniu od szerszego kontekstu, co znajduje odzwierciedlenie w wynikach bada nad kapitaem spoecznym, ktre stawiaj Polakw na ostatnich pozycjach pod wzgldem deklarowanego zaufania do innych, zrzeszania si w dobrowolnych organizacjach, tolerancyjnoci i obywatelskoci [Czapiski, 2008]. Zakada si tu, i Polacy tworz spoeczestwo familijne [Lewenstein, 2006: 168-175]. W takiej formacji uznaje si siln rodzin i silne pastwo, podczas gdy struktury porednie typu stowarzyszeniowego s mniej liczne i uznawane za mniej istotne. Przewaaj niedemokratyczne formy uczestnictwa, a przejawy dziaalnoci obywatelskiej kojarz si z istnieniem instytucji, a nie z obecnoci obywatelskich postaw czy wartoci. Kapita spoeczny suy tu celom partykularnym i umoliwia reprodukcj dbr, ale nie daje nowych moliwoci rozwojowych. W takich warunkach trudno bdzie o rozwizywanie problemw wynikajcych z procesu starzenia si spoeczestwa, takich jak: zmiany sposobw finansowania wydatkw publicznych, wzrost zapotrzebowania na usugi opieki spoecznej i sektora zdrowia oraz zmiany struktur rodzin, spoecznoci lokalnych, kon-

- 98 -

sumpcji, inwestycji, innowacyjnoci, produktywnoci pracy i edukacji [SzaturJaworska i wsp., 2006: 241-266]. Rozlego przemian wyranie uzasadnia poszukiwanie sposobw tworzenia integracji midzypokoleniowej. Na rozbienoci w relacjach pokole wskazuj wyniki bada nad dyskryminacj ze wzgldu na wiek. Dowiadczenie odmiennego traktowania i nieposzanowania osobistych praw i moliwoci opartych na stereotypowych przewiadczeniach o naturze jednostek, ich moliwociach i umiejtnociach z uwagi na ich wiek, do ktrych dochodzi, gdy s zinstytucjonalizowane lub przejawiaj si w zwyczajach i praktyce ycia spoecznego [Thorpe, 2004: 51], ukazuje chociaby sonda Eurobarometr z 2006 roku [Komisja Europejska, 2007]. Zdaniem 66% Polakw przekroczenie wieku 50 lat jest przeszkod w codziennym yciu. Tylko 17% uznaje, e przeszkod tak jest wieku poniej 25 lat. Blisko 40% respondentw twierdzi, e w kraju rozpowszechniony jest ageizm, a zdaniem 33% brak tolerancji dla rnic wiekowych raczej wzrs od 2001 roku. Okoo 24% ankietowanych uwaa, e w Polsce robi si wystarczajco duo, by walczy z wszystkimi formami dyskryminacji. Dane te potwierdzaj take inne badania [Pracuj.pl, 2007; Walczak, 2007; CBOS, 2009b]. Wane jest podkrelenie, i w odrnieniu od innych uprzedze, ageizm jest zwrotny wraz z upywem lat moe by odczuwany przez osoby posiadajce takie uprzedzenia. Naley zaznaczy, i poza prawnym zakazem dyskryminacji ze wzgldu na wiek przeciwdziaaniu tego rodzaju uprzedzeniom i stereotypom mog sprzyja zmiany jzykowe, kryteriw ustalania wieku emerytalnego, rozpatrywania relacji midzypokoleniowych, zmiany w budownictwie mieszkaniowym, badania nad staroci, organizowanie kampanii spoecznych, zwalczanie przemocy wobec ludzi starszych oraz wprowadzanie uatwie w dostpie do opieki zdrowotnej, edukacji przez cae ycie, rodkw transportu i aktywnego udziau w procesie podejmowania decyzji [Szukalski, 2004: 13-14; Thorpe, 2004:53-54].

4. Poszukiwanie rozwiza jakociowych w obliczu integracji systemowej

Integracj midzypokoleniow jako form integracji spoecznej mona odnie do czynnikw egzogennych traktowanych cznie jako forma integracji systemowej, czyli procesw sterowanych przez siy administracyjne i gospodarcze oparte na wymianie pieninej i dziaaniach instrumentalnych w odrnieniu od waciwych integracji spoecznej wartoci, norm i porozumie zaporedniczonych przez wiadomo ludzi [Habermas, 1993: 18]. Jak dowodzi N. Luhmann, pienidz jest rodkiem komunikacji, ktry w odrnieniu od innych kodw (np. wadza, prawda i mio) nie redukuje zoonoci rodowiska, w ktrym jest wykorzystywany, lecz stale otwiera pola wyborw i dziaa, chociaby przez fakt, i moe by kumulowany i inwestowany [Turner, 2005: 84-86]. W rozwinitych spoeczestwach gospodarka staje si podsystemem wymuszajcym zmiany innych obszarw: nauki, poli-

- 99 -

tyki, rodziny, religii i edukacji, przy czym kody, jakimi si one posuguj, s w zasadzie wzajemnie nieprzetumaczalne. Przykadowo, zauwaa si, i kryzys demograficzny jest efektem sprzecznoci midzy wymogami nowoczesnego rynku pracy a wymogami rodziny, co przypiesza starzenie si spoeczestw [Beck, 2002]. Rozwj gospodarki zwiksza te ryzyko, ktre wymaga rwnowaenia przez zaufanie, kluczow odmian kapitau spoecznego [Sztompka, 2007: 69-70, 244]. Od poowy XX wieku nastpuje przejcie od pracy fizycznej do dziaalnoci w sferze usug i symboli, ktre przemawia za odmiennym spojrzeniem na integracj midzypokoleniow [Toffler, Toffler, 1996: 49]. Ksztatowanie spoeczestwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy opiera si na upowszechnieniu dostpu do cyfrowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, co pozwala przypuszcza, i zmieniaj si skale stratyfikacyjne, czyli hierarchie dostpu warstw spoecznych do takich dbr, jak: bogactwo, wadza, presti, wyksztacenie i zdrowie [Sztompka, 2002: 336-338, 348-349]. Mamy zatem do czynienia z nowym bezrobociem, ktre nabrao charakteru jakociowego, a nie ilociowego, a jego zmniejszanie powinno koncentrowa si na alokacji wiedzy, poprzez np. szkolenia, wiczenia praktyczne, obserwacje uczestniczce i usugi pozagospodarcze, jak opieka nad dziemi i ludmi starszymi [Toffler, Toffler, 1996: 51-52]. Spoeczestwo polskie nie jest wolne od tych procesw. Kolejne edycje Diagnozy spoecznej dowodz, i w Polsce istnieje pokoleniowa luka kompetencyjna: im starsi Polacy, tym rzadziej znaj gwne jzyki zachodnie angielski, niemiecki i francuski oraz potrafi posugiwa si nowymi technologiami komputerem i Internetem [Czapiski, Panek, 2009]. Dogbniej problemy te okrelaj traktujce o rnicach midzypokoleniowych badania TNS OBOP [2007]. Najoglniej dane te pozwalaj sdzi, i modzi chc, aby starsi penili bardziej pragmatyczne role spoeczne. Do tego, z jednej strony, s traktowani jako autorytet i rdo wiedzy, z drugiej za, jako osoby wymagajce szczeglnej opieki, ktrym nie ma si nic do przekazania. Starsi natomiast czciej czuj si zmarginalizowani, chc wicej czasu dla siebie, poczucia, e s autorytetami, oraz s silnie pornieni w kwestii udzielania pomocy osobom spoza grona najbliszych. Naley wskaza, i przejcie od spoeczestwa industrialnego do postindustrialnego, zwizanego z szerokim wykorzystywaniem wiedzy, dotyczy stopniowej, a nie gwatownej midzypokoleniowej przemiany wartoci od materialistycznych do postmaterialistycznych [Inglehart, 2005: 334-335]. Zakada si, e przemiany wartoci nastpuj w opnieniu do efektw wzrostu gospodarczego i dotycz nastpujcych po sobie pokole. Wartoci starszych czciej s zorientowane na przetrwanie (np. bezpieczestwo, praca zawodowa, obowizkowo i pracowito), modszych za na samorealizacj (np. realizowanie wasnego potencjau osobowoci, autoekspresja, przynaleno, wolno wymiany myli, satysfakcja pynca z jakoci ycia, kondycja rodowiska naturalnego). Wartoci postmaterialistyczne nie s przy tym zwizane z interesami partykularnymi, lecz uniwersalnymi i do ich realizacji d nowe ruchy spoeczne, jak np. ruch ekologiczny, feministyczny i pokojowy, ktre rekrutuj swoich czonkw w poprzek tradycyjnych podziaw klasowych i zawo-

- 100 -

dowych [Sztompka, 2002: 163-164]. Modsze pokolenia mog by zatem bardziej nastawione na realizacj dobra wsplnego i zachcanie rnych grup do aktywnoci na rzecz dobra wsplnego. Takie przemiany wartoci w Polsce po czci ukazuj badania porwnawcze nad satysfakcj z ycia modziey w wieku 16-29 lat z 1971 i 2003 roku [TNS OBOP, 2003] oraz badanie etnograficzne Modzi i media, ktrego autorzy zdecydowali si pozna ycie licealistw z trzech miast Polski podczas spotka, wywiadw, wsplnych wycieczek i imprez [Filiciak, 2010]. Jakociowe podejcie pozwolio dostrzec, i ycie codzienne modziey korzystajcej z cyfrowych rodkw komunikacji opiera si w gwnej mierze na takich wartociach, jak pasja i dzielenie si stanowice form bycia razem z innymi. Nowe technologie su intensywnym kontaktom, koordynacji spotka twarz w twarz, wsppracy oraz wsptworzeniu nowych treci i ich bezpatnej wymianie. Analiza literatury przedmiotu pozwala wyrni cztery podejcia do barier integracji midzypokoleniowej przy uwzgldnieniu procesw starzenia si ludnoci oraz ksztatowania spoeczestwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy: akcentujce przewag dziaa dyskryminacyjnych po stronie osb modych, dorosych lub starych oraz czwarte oparte na wspistnieniu poprzednich trzech. W pierwszym zakada si, e wzrost dugoci ycia osabia tempo zmian politycznych, spoecznych, intelektualnych i gospodarczych, co moe prowadzi do buntu znajdujcej si w mniejszoci modziey. Za rozwizania pozwalajce na uniknicie wojny pokole uznaje si m.in. przeprowadzenie reformy sektora usug medycznych, skoczenie z preferencjami dla schykowych bran, odebranie przywilejw korporacjom zawodowym, wprowadzenie rwnych i powszechnych podatkw dla wszystkich obywateli, obnienie wieku wyborczego [Antczak, Dobrowolski, 2007: 169-174]. Moliwe jest te wprowadzanie instytucjonalnych form ageizmu, np. nakazujcych stae zwikszanie kwalifikacji zawodowych i stopniowe ustpowanie z zajmowanych stanowisk [Gimpel, 1999: 112-113; Fukuyama, 2004: 95-97; Attali, 2002: 210211; Collegium Civitas, 2007]. Autorzy zwracajcy uwag na drugie podejcie nierwnoci poszukuj w praktykach dorosych, osb w wieku produkcyjnym, ktre pracujc na rnych stanowiskach narzucaj podane zachowania pozostaym, czyli osobom w wieku nieprodukcyjnym [Zych, 1995: 57-62]. Su temu dwa mechanizmy: powszechnej formalnej edukacji modego pokolenia, ktra podtrzymuje i odtwarza ad zgodny z wizj dominujcych klas spoecznych [Bourdieu, Passeron, 1990], oraz przyznawanie emerytur i wyczanie ludzi starych ze stanowisk, ograniczanie ich interakcji z innymi, co ma suy przygotowaniu miejsca modszym i bardziej wydajnym oraz przygotowa starszych do mierci [Halicki, 2006: 258-259]. Procesy te prowadz do zawenia spoeczestwa oraz poszukiwania wsplnych kontaktw midzy najmodszymi i najstarszymi. Przykadowo, amerykaski ruch Szarych Panter czy ludzi modych i starych w sprzeciwie wobec ich dyskryminacji przez osoby w rednim wieku. Przypuszcza si, i takie dziaania mog prowadzi do tworzenia spoeczestwa ponad zrnicowaniami wiekowymi, przeamania konsumpcjonizmu oraz

- 101 -

rozwoju przez jednostki i zbiorowoci wasnych zainteresowa i wyjtkowych zdolnoci [Halicki, 2000: 34-37; Giddens, 2004: 188-189]. Przykadu dostarcza te polski rynek pracy, na ktrym zatrudnionych jest okoo 60% osb w wieku 25-54 lat, podczas gdy wrd modszych (15-24 lata) i starszych (od 54 lat do wieku emerytalnego) aktywno na rynku pracy przejawia nieco ponad 20% osb [Golinowska, 2005: 82-83]. Przedsibiorcy przy stosunkowo wysokich kosztach pracy nie chc ani zatrudnia osb, ktre nie posiadaj adnego dowiadczenia zawodowego, ani osb, ktrych kwalifikacje s za niskie lub niedostosowane do wspczesnej gospodarki. Moliwe rozwizania to m.in. obnienie kosztw pracy, uatwienia w szkoleniach i dostosowaniu miejsc pracy oraz kampanie spoeczne [Pracuj.pl, 2007; Walczak, 2007]. W trzecim podejciu przyjmuje si, i najstarsi dyskryminuj modych i dorosych. Ludzie starzy mog zajmowa uprzywilejowane pozycje za spraw nagromadzenia w trakcie ycia rnych form kapitau, co stwarza ryzyko wojen wiekowych [Castells, 2007: 443-458]. Stan ten umoliwia przejcie do spoeczestw postindustrialnych, skracanie czasu pracy i zanikanie wojny z cyklu ycia wikszoci ludzi. Zwraca si tu te uwag na umieszczanie w programach politycznych kwestii popieranych przez ludzi starych oraz fakt, i czciej bior udzia w wyborach, co stwarza ryzyko wprowadzania niedemokratycznego adu: centralizacji decyzji, kolektywizmu i monopartyjnoci oraz wzrostu przyzwolenia na cakowite zniesienie funkcjonowania partii politycznych [Thurow, 1999: 140-141; Skaryska, 1999: 41; 2005: 213-217; Lipset, 1998: 196, 230]. Obecny jest tu te wtek migracji zagranicznych modych ludzi, ktrzy nie chcc ponosi wydatkw na rzecz seniorw s wypychani z rynku pracy przez kodeks pracy uprzywilejowujcy starszych, zwizki zawodowe, wysokie opodatkowanie pracy i osoby uciekajce w emerytur [Dobrowolski, 2006; Pokolenie '89, 2006; CBOS; 2007; CBOS, 2009c]. Migranci pokadaj swoje zaufanie w innych spoeczestwach i ich organizacjach, ale te wykorzystuj umiejtnoci i kontakty, ktre nie zawsze byy efektywne w kraju ojczystym [Sztompka, 2007: 328-333; Galor, 2008]. Z drugiej strony zwiksza si zapotrzebowanie na uzupenienie siy roboczej imigrantami, std rosn obawy o skutki ich napywu z modszych regionw wiata gwnie z Azji i Afryki. Przypuszcza si, e rnice kulturowe tubylcw i przybyszw bd zagraa utrzymaniu wolnoci i praw gwarantowanych przez systemy demokratyczne [Ferguson, 2008: 32-34; Goldstone, 2010; Fukuyama, 2004:92-93; Thurow, 1999: 133-156; Attali, 2002:210-211; Oklski, 2004: 49-51; Opala, Rybiski, 2007: 16-21]. Poszukuje si zatem korzyci z budowy wielokulturowoci, sposobw prowadzenia dialogu i agodzenia konfliktw [Giancola, 2006]. Czwarte podejcie wskazuje na wspistnienie wielu form ageizmu. Przyjmuje si, i we wspczesnych spoeczestwach s obecne tradycyjne, industrialne i postindustrialne formy organizacyjne powizane z odpowiadajcymi im typami dystansu midzypokoleniowego wyrnionymi przez M. Mead [1978]: kultur postfiguratywna, kofiguratywna i prefiguratywn [Toffler, Toffler, 1996: 28-32; Krzysztofek,

- 102 -

1997: 28-30; Krzysztofek, 2002]. W spoeczestwie istniej zatem zarwno sfery ycia, w ktrych to starsze pokolenia przekazuj dorobek przodkw, jak te takie, w ktrych to raczej rwienicy ucz si od siebie, oraz takie, gdzie starsi ucz si wzorcw dziaania od modszych. Dostrzega si tu rozchwianie midzy fazami nauki, pracy i emerytury, ktre nie nastpuj w nieodwracalnym porzdku, co prowadzi do poszukiwania talentw ludzi bez wzgldu na ich wiek [Handy, 1998: 47-48]. Moliwa jest zatem rywalizacja z innymi z wykorzystaniem form dyskryminacji korzystnych w danej sytuacji i fazie ycia. Przykadowo, w koncepcji Generacji C opisujcej ludzi uczestniczcych w samodzielnym lub zbiorowym tworzeniu i udostpnianiu treci za porednictwem nowych mediw zakada si, e wiek i pochodzenie nie jest istotne [Trendwatching, 2004; Pearce, 2006; Wilson, 2007; Dye, 2007]. Pomija si jednak powizane z wiekiem nierwnoci w umiejtnociach wykorzystywania technologii.

5. Podsumowanie
Uwzgldnienie wielu wymiarw i poziomw integracji midzypokoleniowej pozwala na poszukiwanie szczegowych sposobw na jej popraw oraz lepsze wyjanienie migracji zarobkowych modych Polakw po przystpieniu Polski do UE w 2004 roku i gwatownych zmian na scenie politycznej podczas wyborw parlamentarnych w 2005 i 2007 roku [PBS DGA, 2006; Ministerstwo Gospodarki, 2007; Markowski, 2007]. Mona zaryzykowa przypuszczenie, e dziaania praktyczne i badania empiryczne mog by zorientowane szczeglnie na poziom mezostrukturalny na analiz i rozwj integracji pokoleniowej w spoecznociach lokalnych, partiach politycznych, organizacjach pozarzdowych i korporacjach zawodowych. Instytucje te, znajdujc si pomidzy pastwem i rodzin, umoliwiaj kontakty, wymian dowiadcze i wzajemnych usug osb w rnym wieku oraz dostrzeganie unikalnych zasobw poszczeglnych osb. Moliwe jest tu przeamywanie stereotypw, prowadzenie dialogu i dyskusji, przekazywanie wiedzy i orientacji na przyszo, rozwijanie wolontariatu, poprawa wykorzystywania czasu wolnego oraz zaangaowania w realizacj dobra wsplnego [Kamiska, 2007; Tokarz, 2003; Jonda 2008; IBnDiPP, 2009; Eurofound, 2010]. Przybliona analiza zagadnie zwizanych z integracj midzypokoleniow pozwala na stwierdzenie, i niezbdne s dalsze poszukiwania rozwiza przedstawionego problemu, gdy ma to znaczenie dla naszego rozwoju spoecznego, ekonomicznego i politycznego. Uczenie si i czerpanie korzyci z zarzdzania rnorodnoci pozostaje stale spraw otwart [Toffler, 1974: 334].

- 103 -

Literatura Antczak R., Dobrowolski P., Jak zapobiec konfliktowi pokole w Polsce?, [w:] J. Szomburg (red.), W poszukiwaniu kompasu dla Polski, IBnGR, Gdask 2007, 159-174 Attali J., 2002, Sownik XXI wieku, Wyd. Dolnolskie, Wrocaw 2002, 262 s. Beck U., 2002, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa, 372 s. Bourdieu P., Passeron J-C., 1990, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa, 295 s. Castells M., 2007, Spoeczestwo sieci, PWN, Warszawa, 531 s. CBOS, 1998, Czym dla Polakw jest dom?, Komunikat z bada, Warszawa, 17 s. CBOS, 2007, Wiek emerytalny kobiet i mczyzn, Komunikat z bada, Warszawa, 6 s. CBOS, 2008, Co im zawdziczamy? Opinie w przeddzie wita bab i dziadkw , Komunikat z bada, Warszawa, 7 s. CBOS, 2009a, Przemoc i konflikty w domu, Komunikat z bada, Warszawa, 15 s. CBOS, 2009b, Polacy wobec ludzi starych i wasnej staroci, Komunikat z bada, Warszawa, 12 s. CBOS, 2009c, Sytuacja ludzi starszych w spoeczestwie - plany a rzeczywisto, Komunikat z bada, Warszawa, 17 s. Collegium Civitas, 2007, Nauka polska. Autodiagnoza polskiego rodowiska naukowego, Warszawa, 49 s. Czapiski J., 2008, Molekularny rozwj Polski, [w:] J. Szomburg (red.), Modernizacja Polski. Kody kulturowe i mity, IBnGR, Gdask, 95-102 Czapiski J., Panek T. (red.), 2009, Diagnoza Spoeczna 2009 - Warunki i jako ycia Polakw, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa, 387 s. Dobrowolski P., 2006, Starsi Polacy yj na koszt modszych Polakw - zarys zjawiska, Raport 21/2006, Instytut Sobieskiego, Warszawa, 31 s. Dyczewski L., 1998, Wartoci dorastajcego pokolenia Polakw w okresie transformacji systemowej , [w:] T. Sotysiak, I. abu-Kryska (red.), Trudne problemy dorastajcego pokolenia, WSP, Bydgoszcz, 35-54 Dye J., 2007, Meet Generation C. Creatively Connecting Through Content, Econtent, nr 4, 38-43 Eurofound, 2010, Active strategies for an ageing population, dane dostpne na stronie internetowej www.eurofound.europa.eu/areas/populationandsociety/ageing.htm w dniu 03.01.2010 Eurofound, 2010, Ageing workforce, dane dostpne na stronie internetowej www.eurofound.europa.eu/areas/populationandsociety/ageingworkforce.htm w dniu 03.01.2010 Ferguson N., 2008, Zmierzch i upadek Europy, [w:] Nowicki M. (red.), Idee z pierwszej rki, Axel Springer Polska, Warszawa, 29-41 Filiciak M. (red.), 2010, Modzi i Media. Nowe media a uczestnictwo w kulturze, SWPS, Warszawa, 173 s. Fukuyama F., 2004, Koniec czowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej , Znak, Krakw, 312 s. Galor Z., 2008, Migracje a zasoby dla innych" jako forma kapitau spoecznego , [w:] K. Markowski (red.), Migracja - warto dodana?, KUL, Lublin, 58-72 Giancola F., 2006, The generation gap. More myth than reality, Human Resource Planning, nr 29.4, 32-37 Giddens A., 2004, Socjologia, PWN, Warszawa, 747 s. Gimpel J., 1999, U kresu przyszoci. Technologia i schyek zachodu, Wyd. Dolnolskie, Wrocaw, 154 s. Goldstone J.A., 2010, Nowa bomba demograficzna, Europa - Magazyn Idei Newsweeka, 01.03.2010, (artyku dostpny na stronie internetowej www.newsweek.pl/magazyn/artykuly/europa/nowabomba-demograficzna,54519,1)

- 104 -

Golinowska S. (red.), 2005, Raport spoeczny. Polska 2005, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa, 165 s. GUS, 2003a, Narodowy spis powszechny 2002. Ludno - Polska. Stan i struktura demograficzno-spoeczna, (dane dostpne w dniu 05.01.2010na stronie internetowej www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_ludnosc_stan_i_struktura_demograficzno_spoleczna .xls) GUS, 2003b, Raport z wynikw Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2002, Warszawa, 147 s. GUS, 2010, Bank Danych Regionalnych, (dane dostpne na stronie internetowej www.stat.gov.pl/bdr w dniu 04.01.2010) Habermas J., 1993, Obywatelstwo a tosamo narodowa, IFiS PAN, Warszawa, 34 s. Halicki J., 2000, Edukacja seniorw w aspekcie teorii kompetencyjnej, Trans Humana, Biaystok, 184 s. Halicki J., 2006, Spoeczne teorie starzenia si, [w:] Halicka M., Halicki J. (red.), Zostawi lad na ziemi, UWB, Biaystok, 255-276 Handy C., 1998, Wiek przezwycionego rozumu, Business Press, Warszawa, 210 s. IBnDiPP, 2009, Midzypokoleniowy transfer wiedzy w polskich firmach - mentoring i e-learning, Raport z bada, Warszawa, 33 s. Inglehart R., 2005, Pojawienie si wartoci postmaterialistycznych, [w:] Sztompka P., Kucia M. (red.), Socjologia. Lektury, Znak, Krakw, 334-348 Jonda B., 2008, Motywy i warunki powstawania oraz spoeczne znaczenie projektw midzypokoleniowych w Niemczech, [w:] J. T. Kowalski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w perspektywie nauk o pracy i polityce spoecznej, Wyd. U, d, 145-156 Kabaj M., 2008, Aktywno zawodowa i zatrudnienie ludzi starszych, [w:] A. Karpiski, A. Rajkiewicz (red.), Polska w obliczu starzenia si spoeczestwa, PAN Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, Warszawa, 105-136 Kamiska A. (red.), 2007, Wybierz rnorodno. Promowanie postaw antydyskryminacyjnych w organizacji, szkole i miejscu pracy, Stowarzyszenie Mikuszewo, Mikuszewo, 120 s. Komisja Europejska, 2007, Country sheet, Poland, Discrimination in the European Union, Special Eurobarometr 263 Report, 5 s. Kosea K., 2003, Polak i katolik, IFiS PAN, Warszawa, 332 s. Kryska E., 2006, Zasoby pracy w Polsce - stan obecny i perspektywy, IPiSS, d, 82 s. Krzysztofek K., 1997, Prawa globalnej cyrkulacji kultury mediw, [w:] S. Krzemie-Ojak (red.), Kultura i sztuka u progu XXI wieku, Trans Humana, Biaystok, 11-31 Krzysztofek K., 2002, Polska - spoeczestwo trzech prdkoci, [w:] W. Cellary (red.), Raport o Rozwoju Spoecznym. Polska 2001. Polska w drodze do globalnego spoeczestwa informacyjnego , UNDP, Warszawa, 16 Lewenstein B., 2006, Spoeczestwo rodzin czy obywateli - kapita spoeczny Polakw okresu transformacji, Societas/Communitas nr 1, 163-196 Lipset S.M., 1998, Homo politicus. Spoeczne podstawy polityki, PWN, Warszawa, 559 s. Mariaski J., 1997, Przekaz wartoci moralnych w rodzinie, [w:] P. Kryczka (red.), Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie, KUL, Lublin, 187-208

- 105 -

Markowski M., 2007, PiS przegra przez 4,5 miliona SMS-w?, Gazeta Wyborcza 26.10.2007, (artyku dostpny na stronie internetowej http://serwisy.gazeta.pl/wybory2007/1,85407,4613211.html w dniu 03.01.2010) Mead M., 1978, Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, PWN, Warszawa, 148 s. Ministerstwo Gospodarki, 2007, Wpyw emigracji zarobkowej na gospodark Polski, Warszawa, 51 s. Ministerstwo Polityki Spoecznej, 2004, Narodowa Strategia Integracji Spoecznej dla Polski, Warszawa, 91 s. Offe C., 1999, Drogi transformacji. Dowiadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie , PWN, Krakw, 290 s. Oklski M., 2004, Demografia zmiany spoecznej, Scholar, Warszawa, 312 s. Opala P., Rybiski K., 2007, Gordian Knots of the 21st Century, SSRN, (artyku dostpny na stronie internetowej http://ssrn.com/abstract=1024826 w dniu 03.01.2010), 52 s. Ossowska M., 1963, Koncepcja pokolenia, Studia socjologiczne, nr 2, 47-51 PBS DGA, 2006, Modzi chc std wyjecha - sonda Gazety o wyjazdach za prac, Gazeta Wyborcza 04.09.2006, (artyku dostpny na stronie internetowej www.gazetawyborcza.pl/1,75478,3595932.html w dniu 03.01.2010) Pearce J., 2006, Meet Generation C. Renaissance revisited, Idealog, nr 3, 36-45 Pokolenie '89, 2006, Analiza SWOT polskiej rzeczywistoci spoeczno-gospodarczej 2006 widziana oczami modego pokolenia, Warszawa, (publikacja dostpna na stronie internetowej www.pokolenie89.org.pl/pliki/SWOT%201.pdf), 56 s. Pracuj.pl, 2007, Lepiej by modym i sprawnym - Raport Dyskryminacja na rynku pracy, 07.06.2007, (publikacja dostpna na stronie internetowej http://pracuj -dla-mediow.pl/lepiej-byc-mlodymi-sprawnym-raport-dyskryminacja-na-rynku-pracy/ w dniu 03.01.2010) Rychard A., 2008, Socjologiczne uwarunkowania rozwoju przestrzennego Polski, [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 450-469 Sadowski A., 2006, Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, WSE, Biaystok, 265 s. Skaryska K., 1999, Aktywno i bierno polityczna, [w:] K. Skaryska (red.), Psychologia polityczna, Zysk, Pozna, 21-50 Skaryska K., 2005, Czowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Scholar, Warszawa, 412 s. Suek A., 1989, Wartoci yciowe dwch pokole, [w:] S. Nowak (red.), Cigo i zmiana tradycji kulturowej, PWN, Warszawa, 293-338 Synak B., 2000, Pozycja spoeczna ludzi starych w warunkach zmian ustrojowych i cywi lizacyjno-kulturowych, [w:] B. Synak (red.), Ludzie starzy w warunkach transformacji ustrojowej , Wyd. UG, Gdask, 7-15 Szatur-Jaworska B., Bdowski P., Dzigielewska M., 2006, Podstawy gerontologii spoecznej, ASPRA-JR, Warszawa, 322 s. Sztompka P., 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw, 653 s. Sztompka P., 2007, Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Znak, Krakw, 420 s. Szukalski P., 2004, Uprzedzenia i dyskryminacja ze wzgldu na wiek (ageism) - przyczyny, przejawy, konsekwencje, Polityka Spoeczna, nr 2, 11-15 Tarkowska E., 2006, Ubstwo i wykluczenie spoeczne. Koncepcje i polskie problemy, [w:] J. Wasilewski (red.), Wspczesne spoeczestwo polskie, Scholar, Warszawa, 319-355

- 106 -

Thorpe E., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na wiek w Unii Europejskiej, [w:] B. Tokarz (red.), My te! Seniorzy w Unii Europejskiej, ARFP, Warszawa, 50-59 Thurow L., 1999, Przyszo kapitalizmu. Jak dzisiejsze siy ekonomiczne ksztatuj wiat jutra, Wyd. Dolnolskie, Wrocaw, 431 s. TNS OBOP, 2003, Szczliwe ycie, Komunikat z bada, Warszawa, 9 s. TNS OBOP, 2007, Dziadkowie i wnuki o sobie, wzajemnych relacjach i ludziach starszych , Komunikat z bada, Warszawa, 33 s. Toffler A., 1974, Szok przyszoci, PIW, Warszawa, 559 s. Toffler A., Toffler H., 1995, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Pozna, 108 s. Tokarz B. (red.), 2003, Atlas Zotego Wieku, ARFP, Warszawa, 96 s. Trendwatching, 2004, Generation C, marzec 2004, (artyku dostpny na stronie internetowej www.trendwatching.com/trends/GENERATION_C.htm w dniu 03.01.2010) Turowski J., 1993, Socjologia. Mae struktury spoeczne, KUL, Lublin, 159 s. UNDP, 1999, Raport o Rozwoju Spoecznym. Polska 1999. Ku godnej aktywnej staroci , UNDP, Warszawa, 143 s. Walczak A., 2007, Dyskryminacja na rynku pracy, eGospodarka.pl 09.05.2007, (artyku dostpny na stronie internetowej www.egospodarka.pl/21841,Dyskryminacja-na-rynku-pracy,1,39,1.html) Wilson P., 2007, Introducing generation C, ICIS Chemical Business Americas, nr 3, 29 Wrzesie W., urek A., Przyby I., 2005, Rodzice i ich dzieci w tacu pokole, UAM, Pozna, 174 s. Zych A.A., 1995, Czowiek wobec staroci. Szkice z gerontologii spoecznej, Interart, Warszawa, 162 s.

- 107 -