PAWE ROJEK

Powrt duszy polskiej

Polska jest krajem wielokrotnie zrywanej cigoci. W ostatnim stuleciu pojawialimy si i znikalimy z mapy wiata, bylimy grabieni, okupowani i mordowani, zdradzono nas, burzono nasze miasta, odbierano historyczne tereny, narzucano obc ideologi i w kocu poddano eksperymentowi gwatownej transformacji. Okrt Rzeczypospolitej przypomina opisywany przez Plutarcha zabytkowy okrt Tezeusza. Ten trzydziestowiosowy statek [] Ateczycy przechowywali a do czasw Demetriosa z Faleronu. Naturalnie, wymieniali stare drewniane klepki i umieszczali nowe, mocne, a tak je przy tym zrcznie czyli, e w dyskusjach filozofw [] statek w sta si konkretnym przykadem: jedni bowiem dowodzili, e to jest jeszcze ten sam, a drudzy e ju go w ogle nie ma2. Zmiany w duszy
1

215

W tekcie wykorzystano fragmenty ze wstpu do 28. teki Pressji Powrt mesjanizmu, napisanego we wsppracy z Krzysztofem Mazurem, zob. Krzysztof Mazur, Pawe Rojek, Nieodzowno mesjanizmu. Program Tomasza Merty i dziedzictwo polskiego romantyzmu, Pressje 2012, nr 28, s. 1016. Autor dzikuje za komentarze i sugestie Adamowi Leszkiewiczowi, Krzysztofowi Mazurowi oraz Kamilowi i Marcinowi Suskiewiczom.

Plutarch, ywoty rwnolege, t. 1, prze. K. Korus, Warszawa 2005, s. 105.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

polskiej byy jednak o wiele gbsze i gwatowniejsze ni zabiegi konserwatorskie Ateczykw, zwykle te sprchniae klepki nie byy wcale zastpowane mocniejszymi. Tym bardziej zasadne wydaje si pytanie, czy mona jeszcze mwi o tosamoci Polski. Radykaln tez o niecigoci polskiej tosamoci postawi Ryszard Legutko w Eseju o duszy polskiej 3. Jest to niewtpliwie jeden z najwaniejszych polskich tekstw pocztku XXI wieku i od niego musi zaczyna si kada refleksja nad nasz tosamoci. Najwiksz zagadk polskoci jest jednak to, e mimo drastycznych niecigoc opisywanych przez Legutki odtwarza si ona uporczywie. Cho nieistnienie Polski jest o wiele prostsze ni jej istnienie, to jednak wci ona istnieje, nawet jeli w ostatnich czasach nie miewa si najlepiej. Chciabym w tym tekcie przyjrze si procesom, dziki ktrym moliwe jest trwanie tosamoci mimo niecigoci. Wydaje si, e polsko jest szczeglnym wypadkiem tosamoci narodowej, ktra w wikszym stopniu ni inne radzi sobie bez cigoci geograficznej, etnograficznej czy demograficznej. Polska jest bardziej ide ni miejscem, obyczajem czy ludem. W Pressjach pisalimy, e Polska jest przede wszystkim eidosem, a nie tylko etosem i etnosem 4. Procesy, ktre podtrzymuj polsko, nie polegaj wic tylko na zachowywaniu miejsc, konserwowaniu obyczajw i przyrocie naturalnym, lecz przede wszystkim na nawizywaniu do idei i wartoci, ktrymi yli dawni Polacy5. To dziki swej ejdetycznej naturze Polska moga przetrwa rozbiory, okupacje, utrat elit,

216

3 4 5

R. Legutko, Esej o duszy polskiej, Warszawa 2012. K. Mazur, Polska ejdetyczna, Pressje 2010, nr 2223, s. 815. Tame, s. 11.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

zmian granic i rozmaite transformacje. Gdyby Polska nie bya ide, ju dawno by jej nie byo. Odpowiedzi na niecigo zdiagnozowan przez Legutk jest wic praca ideowa podejmowana w kadym pokoleniu polskich inteligentw. Odtwarzanie idei polskiej ma dla polskiej tosamoci jeszcze wiksze znaczenie ni troska o zabytki, jzyk czy edukacj. Ta praca intelektualna rzadko bywa jednak uwiadamiana. Okazj do zdania sobie z niej sprawy bya niedawna publikacja potnego tomu wybranych pism Tomasza Merty6. Ksika Nieodzowno konserwatyzmu powstaa w dramatycznych okolicznociach, po tragicznej mierci autora w katastrofie smoleskiej. Merta by pod wieloma wzgldami reprezentatywnym przedstawicielem caego pokolenia polskich konserwatystw i jego pisma stanowi doskona prbk tego, czym zajmowali si oni w ostatnich dwudziestu latach. Lektura tych pism pokazuje, e twrczo intelektualna Merty, podobnie jak wielu innych autorw z jego pokolenia, stanowia w istocie realizacj pewnego ukrytego programu rekonstrukcji polskiej tosamoci. Sprbuj tu przedstawi zasadnicze punkty tego programu. Trzy zerwania Polska, jak znam i w jakiej yem od urodzenia pisze Ryszard Legutko w pierwszym zdaniu Eseju o duszy polskiej to Polska zerwanej cigoci7. Pocztkiem dramatycznych przemian polskiej duszy by wybuch
6 7

217

T. Merta, Nieodzowno konserwatyzmu. Pisma wybrane, Warszawa 2011. R. Legutko, Esej o, s. 5.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

II wojny wiatowej, najgbsze skutki miao pidziesit lat panowania komunizmu, wreszcie rezultaty tych zmian zostay utrwalone przez gwatown transformacj w latach dziewidziesitych. W wyniku wojny stracilimy ogromn cz ludnoci, w tym zwaszcza elit kulturalnych, spoecznych, politycznych i gospodarczych. Gwatownym zmianom ulega struktura spoeczestwa, znikny cae warstwy spoeczne, wymordowani zostali Polacy pochodzenia ydowskiego, w wyniku przesiedle ujednolicono skad etniczny mieszkacw Polski. Zniszczenia wojenne objy wielk cz polskiego dziedzictwa materialnego, zarwno na poziomie caego narodu, jak i wsplnot lokalnych oraz poszczeglnych rodzin. Wreszcie dokonano na Polsce straszliwej podwjnej operacji amputacji historycznych terenw na wschodzie i przeszczepu niemal zupenie obcych ziem na zachodzie. Gdyby Polsk wyobrazi sobie jako pojedynczego czowieka powiada Legutko to w czowiek tych wszystkich przej prawdopodobnie by nie przey, a jeliby mu si to udao, to byby kalek o cikich urazach psychicznych8. Nie mniejsze skutki miao pidziesit lat panowania komunizmu. O ile jednak wojna doprowadzia do zmian demograficznych i spoecznych, o tyle komunizm naruszy take cigo psychiczn narodu. Co prawda, wielkie przedsiwzicie wykreowania nowego czowieka si nie powiodo, ale jak zwraca uwag Legutko pewne sukcesy zostay odniesione9. Sukces komunistw polega przede wszystkim na tym, e zmienili oni sposb mylenia Polakw o swoich dziejach. Ot udao si wyrobi w nas prze8 9

218

Tame, s. 10. Tame, s. 13.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

konanie, e w roku 1939 nastpio cakowite zerwanie z przeszoci10. Przekonanie to doprowadzio do akceptacji wyroku historii, ktry skaza nas na zerwanie cigoci. Wygldao to tak, jakby Polacy wiadomie i ze smutn aprobat odcili si od wszystkiego, co do tej pory poruszao ich serca, napeniao ich umysy oraz inspirowao ich odruchy11. Wreszcie na naszych oczach doszo do kolejnego zerwania cigoci. Legutko stawia mocn tez, rozwinit potem w Triumfie czowieka pospolitego 12, e zmiany po 1989 roku byy pod pewnymi wzgldami analogiczne do zmian po roku 1945. Oczywicie, w latach dziewidziesitych nie uywano przemocy i odwoywano si do innej retoryki. W obu przypadkach jednak podkrelano niezwykle mocno kontrast midzy tym, co jest, a tym, co by powinno. Realizacja za tego, co by powinno, nie moga si dokona bez powstania nowego czowieka, ktrego nowo polegaa midzy innymi na tym, e stanowczo odrzuca obciajce dziedzictwo zej przeszoci13. Ten brak cigoci w wymiarach terytorialnym, instytucjonalnym, spoecznym, kulturowym i psychicznym doprowadzi do gbokiego kryzysu polskiej tosamoci. Kady z tych wymiarw mia bowiem udzia w tworzeniu tosamoci Polakw, wpywa na nasz sposb rozumienia samych siebie i budowa wi z poprzednimi pokoleniami. Gdy w kadym z nich doszo do zerwania, polska tosamo ulega rozpadowi. Polacy s dzi ni-

219

10 11 12 13

Tame, s. 14. Tame, s. 19. R. Legutko, Triumf czowieka pospolitego, Warszawa 2012. Tame, s. 120.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

kim i dlatego chc by kim innym. Polska historia nie ma przyszoci, bo stracia kontakt z przeszoci jako si inspirujc. Gdy zapytamy siebie o to, kim chcemy sta si jako nard, odpowiadamy zwykle, powoujc si na przykady innych krajw. [] Skoro wszystko, co nas tworzyo do tej pory, okrelamy sami jako anachroniczne i nieprzydatne, to pozostaje nam tylko ledzi dokonujce si w wiecie zmiany po to, by w odpowiednim momencie do nich doczy. Jestemy kibicem toczcych si procesw, bez woli aktywnego i rwnoprawnego uczestnictwa14. Kryzys polskiej tosamoci ley u podstaw wszystkich najwaniejszych problemw naszego kraju. Z tego, kim kto jest, wynika, czego on pragnie i co czyni. Brak dobrze okrelonej tosamoci uniemoliwia formuowanie celw i podejmowanie odpowiednich dziaa dla ich osignicia. W rezul-

220

tacie od siedemdziesiciu lat Polacy s niemal wycznie przedmiotem, w znikomym za stopniu podmiotem historii15. Skoro nie wiemy, kim jestemy, nie wiemy rwnie, czego pragniemy i co mamy robi; dlatego tak chtnie chcemy i robimy to, co inni. Polacy powiada Legutko cigle szukaj swojego miejsca, nadrabiaj zalegoci, doczaj do innych, zamiast zajmowa si ksztatowaniem wspczesnego wiata zgodnie z wasnymi planami i poczuciem susznoci16. Rozpad tosamoci narodowej sprawia, e Polacy nie mog sta si podmiotowi i ostatecznie nie mog by sob, to znaczy by wolnymi.

14 15 16

Tame, s. 140. Tame, s. 7. Tame, s. 8.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Nawizywanie cigoci A jednak Polska wci istnieje. Mimo dramatycznego starcia z buldoerami historii polsko przetrwaa i w kocu wybucha z niespodziewan si w ruchu Solidarnoci. Take pokomunistyczna transformacja nie doprowadzia jak na razie do ostatecznego rozpadu polskoci, cho jak dotd nie przejawia si ona tak spektakularnie jak w Solidarnoci. Co sprawio, e dusza polska przetrwaa niszczce dziaanie historii? Legutko, korzystajc ze swobody, jak daje forma eseju, nie analizowa szczegowo mechanizmw zachowywania cigoci. Postawi jedynie do przekonujc tez, e wielk rol w przetrwaniu polskoci odegra Koci. Istniaa w Polsce pisa jedna instytucja, ktra mimo historycznych perturbacji, katastrof, nieszcz i cierpie, zachowywaa cigo. T instytucj by Koci katolicki17. Koci by w PRL jedynym elementem zapewniajcym cigo praktyk i obyczajw oraz sposb bycia w sferze publicznej alternatywny wobec komunistycznego. Polacy przetrwali, bo byli jak powiada Legutko narodem przykocielnym18. Teza ta jak sdz wymaga pewnego ucilenia, dziki ktremu mona odkry osobliwy charakter polskiej tosamoci i mechanizmy jej reprodukcji. Koci by nie tylko ark czc dawne i nowsze czasy oraz dajc schronienie przed naporem komunistycznej rzeczywistoci. Przywdcy polskiego Kocioa sformuowali po wojnie ambitny i innowacyjny program rekonstrukcji polskiej tosamoci, obejmujcy praktyki intelektualne,
17 18

221

R. Legutko, Esej o, s. 105. Tame, s. 105.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

edukacyjne, medialne i rytualne. Odpowiedzi hierarchw na prb komunistycznej redefinicji polskoci nie bya obrona, lecz atak. Wci zbyt mao rozumiemy rol, jak odegray Wielka Nowenna, obchody Tysiclecia Chrztu Polski i pniejsza dziaalno duszpasterska Kocioa. By to gigantyczny projekt tosamociowy, ktry by moe po raz pierwszy w dziejach wczy miliony ludzi do wielkiej polskiej narracji. Podstaw tego projektu bya odwana teologia narodu Stefana Wyszyskiego, inspirowana polskim mesjanizmem19. Ostatnim elementem tego wielkiego procesu przywracania, czy raczej nadawania, tosamoci bya pierwsza pielgrzymka Jana Pawa II, rekapitulujca i regenerujca polsk dusz. Koci nie by wic po prostu ostoj, lecz raczej awangard polskoci. Sia polskiego Kocioa nie wynikaa zatem z jego niezmiennoci i tradycjonalizmu, ale wrcz przeciwnie ze zdolnoci do adaptacji oraz innowacji intelektualnych i organizacyjnych. Badania socjologiczne z okresu PRL wyranie pokazuj, e pocztkowo polityka walki z Kocioem przynosia zamierzone rezultaty. Koci przez pewien czas, zarwno przez wadze, jak i przez wielu wiernych, traktowany by wanie jako relikt dawnego sposobu ycia, skazany na powolne obumieranie. Co ciekawe, Hieronim Kubiak20 na podstawie bada religijnoci w Nowej Hucie w latach szedziesitych sugerowa, e Partia nie powinna zwalcza katolicyzmu, lecz pozwoli dziaa naturalnym procesom sekularyzacyjnym. Koci nie da si jednak zepchn do roli nonika tradycji, lecz opar swoj legitymizacj take na charyzmie. Wielk rol w sukcesie katolicyzmu w Polsce
19 20

222

J. Lewandowski, Nard w nauczaniu Kardynaa Stefana Wyszyskiego, Warszawa 1989. H. Kubiak, Religijno a rodowisko spoeczne. Studium zmian religijnoci pod wpywem ruchw migracyjnych ze wsi do miasta, Wrocaw 1972.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

odegrao na przykad wprowadzenie posoborowych reform liturgicznych, ktre zryway co prawda, w Polsce do agodnie z wieloma elementami tradycyjnej religijnoci. Koci zaangaowa si w nowe formy dziaania, promowa now kultur religijn, nowy jzyk i now sztuk sakraln. Wszystko to dostrzec mona byo w popularnych ruchach odnowy religijnej, zwaszcza w Ruchu wiato-ycie21. W kocioach budowanych na nowych osiedlach nie mona byo usysze aciny, nie byo starych sprztw liturgicznych, a ksia nie zawsze pamitali czasy przedwojenne. Mimo to, a moe wanie dziki temu, Koci mg odgrywa tosamociow rol wrd Polakw. Powojenna nowoczesna forma katolicka, wraz ze swoj ubog estetyk, ludowym charakterem i jzykowymi osobliwociami, uratowaa polsk dusz. Przyniosa te owoce witoci, ktrych najwspanialszym przykadem jest b. Jerzy Popieuszko. Koci, wskazywany przez Legutk jako czynnik cigoci, by wic w rzeczywistoci jak prbowaem dowie elementem bardzo dynamicznym. Sdz, e potwierdza to pewn wan prawidowo dotyczc polskiej tosamoci. Wyglda na to, e ze wzgldu na niecigo na poziomie faktw zachowywana jest ona nie tyle przez konserwowanie istniejcych elementw, ile raczej przez konstruowanie nowych. Jest tak dlatego, e jej skadnikami s nie po prostu fakty, lecz idee i wartoci. Spektakularnym potwierdzeniem tej tezy bya Solidarno. Ruch ten, odtwarzajcy najlepsze polskie tradycje republikaskiej wolnoci i romantycznego mesjanizmu, by tworzony przez wykorzenionych robotnikw
21

223

M. Grabowska, Ruchy odnowy religijnej przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych: spoeczne przyczyny i konsekwencje, [w:] Pokolenie JP2. Przeszo i przyszo zjawiska religijnego, red. T. Szawiel, Warszawa 2008, s. 2249.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

i inteligentw urodzonych i wychowanych w PRL, mieszkajcych w blokowiskach (nierzadko na Ziemiach Odzyskanych), niemajcych gbszej znajomoci polskiego dziedzictwa kulturalnego, czsto pozbawionych nawet pamici rodzinnej. wiadectwem powszechnego wykorzenienia Polakw byy wyniki bada socjologicznych zespou Stefana Nowaka22, ktry tu przed powstaniem Solidarnoci wykry zjawisko prni socjologicznej, czyli braku identyfikacji porednich midzy rodzin a narodem. Mwic wprost, Solidarnoci nie robili ludzie o historycznych nazwiskach. Genera Mieczysaw Boruta-Spiechowicz, ktry pojawi si na I Zjedzie Solidarnoci w przedwojennym mundurze, by tylko egzotycznym dodatkiem. W Solidarnoci zerwan cigo dowiadczenia historycznego zastpowaa jednak cigo ideaw. Ludzie tworzcy Solidarno, cho mogli nie mie kontaktu z rzeczywist polsk tradycj, suyli tradycyjnym polskim wartociom. Wierno ideaom gotowi byli powiadczy caym swoim yciem, prac i walk. W ten sposb robotnicy mieszkajcy w socjalistycznych blokach mogli sta si takimi samymi Polakami jak ich lepiej urodzeni i lepiej mieszkajcy poprzednicy. W Solidarnoci wysoka kultura patriotyczna i obywatelska przenikna, by moe po raz pierwszy w naszych dziejach, cay nard. Natura duszy polskiej Dzieje duszy polskiej po II wojnie wiatowej rzucaj wiato na szczeglny charakter polskiej tosamoci. Jak si okazuje, w wypadku Polski
22

224

S. Nowak, System wartoci spoeczestwa polskiego, Studia Socjologiczne, 1979, nr 4, s. 155173.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

faktyczna cigo historyczna nie jest konieczna dla cigoci tosamoci narodowej. Dusza polska potrafia si oderwa od miejsc geograficznych i spoecznych, z ktrymi bya od wiekw zwizana. Zburzono nam Warszaw, odebrano Lww i Wilno, stracilimy elit w Powstaniu i w Katyniu, ale polsko przenikna do odbudowanej stolicy, na Now Hut, na Ziemie Odzyskane, do wykorzenionych inteligentw, robotnikw i chopw. Podobnie byo zreszt w XIX wieku, gdy polsko trwaa mimo braku pastwa i podtrzymujcych j instytucji, a take wczeniej, gdy polska tosamo czya przedstawicieli rnych narodw i prowincji I Rzeczypospolitej. Polska tosamo okazuje si wic zaskakujco pynna i ponowoczesna. Polakw w istnieniu utrzymuje cigo narracji, a nie cigo miejsc, obyczajw czy kategorii spoecznych. O byciu Polakiem decyduje akt uznania pewnych wartoci i ideaw, a nie niezalene od woli cechy, relacje czy artefakty. Tylko dziki temu szczeglnemu charakterowi polskoci spoeczna miazga PRL-u moga sta si na nowo wiadomym narodem. Polakom nie mona byo zwrci Kresw, zniszczonych miast, wymordowanych elit i zerwanej pamici rodzinnej. Mona byo za to przywrci pami zbiorow, nawiza do dziedzictwa religijnego i ideowego dawnych Polakw. Na tym polega projekt Stefana Wyszyskiego, spektakularnie zakoczony przez Jana Pawa II w czasie pierwszej pielgrzymki do Polski. Idee wystarczyy do odbudowania zerwanej cigoci. Polska narracja wzia rewan na polskiej historii. To samo mona wyrazi w bardziej klasycznym jzyku. Polsko jest cnot. Polsko jest czym, co mona wiczy, czego mona si nauczy, do czego nie jest konieczna cigo praktyki. Tak samo jak dzi kady moe

225

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

rozpocz ycie cnotliwe wedug ideau staroytnych Grekw, tak samo moe praktykowa polsk tosamo. Kto, kto osignie sprawiedliwo, nie bdzie udawa greckiego mdrca, lecz po prostu si nim stanie. Podobnie kto, kto zacznie y po polsku, nie bdzie udawanym Polakiem. W tym sensie ideay mdrca i Polaka s uniwersalne, dostpne dla kadego i w kadych czasach. To zapewnia im niemiertelno. Sposobem na przetrwanie i wzrost duszy polskiej jest wic jej sublimacja. Oczywicie, byoby wietnie, gdyby cigoci idei polskiej moga towarzyszy cigo krajobrazu, instytucji, zwyczajw czy rodzin. Kady z tych elementw, ktry cudem przetrwa XX wiek, powinien by pieczoowicie chroniony, wiele z nich naley prbowa odtwarza, nie baczc na koszty. Brak cigoci bazy nie powoduje jednak zerwania na poziomie nadbu-

226

dowy. Dlatego polsko moga przetrwa zabory, wojny i okupacje, dlatego te tak wane jest nawizywanie cigoci w sferze idei. Jeli stracimy polski eidos, zostaniemy z pustymi rkoma. Wydaje si, e proponowana tu koncepcja polskiej tosamoci nie jest czym zupenie nowym. Wspczesny problem braku cigoci duszy polskiej w historii jest analogiczny do rozwaanego przez dziewitnastowiecznych demokratw problemu braku cigoci duszy polskiej w spoeczestwie. Powizanie polskoci z jakimi cile okrelonymi warunkami spoecznymi, terytorialnymi czy obyczajowymi wykluczao z niej wikszo spoeczestwa, ktra nie speniaa tych warunkw. Problem ten dostrzega na przykad Juliusz Sowacki. Polska pisa w eseju Do emigracji o potrzebie idei zapomniawszy o misji, ktr dawniej na wiecie penia, zacza by naladowniczk francuskich idei; we wasnym za duchu

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

twrczo swoj postawia pod ideaem kolorowego uana23. Polacy albo wic rezygnuj z wasnej tosamo, albo redukuj j do pewnego ekskluzywnego wzorca ideau kolorowego uana. Wzorzec ten nie dopuszcza jednak moliwoci powszechnego naladowania. C zostaje tym, ktrzy na wzr takiego ideau ksztaci si nie mog? C si stanie ze starcem, z kupcem, z urzdnikiem cywilnym, z gospodarzem? aden z nich, widzimy, w kadej chwili patriot by nie moe. A tak kraj dwudziestomilionowy przez wyczno ideau swego pozbawi si codziennego usiowania dziewitnastu, a tylko ku jednemu milionowi popisowej modziey obraca swoje wejrzenie24. Sowacki proponowa zastpienie ekskluzywnego ideau inkluzywn ide. Nad ideaem uana nie zniszczywszy go wcale, owszem witoci go celu podnoszc postawi trzeba wysz ide prawdziw [], ktra by w niebo prowadzc ku celom ostatecznym [] wszystkich podniesionych w kraj jeden zaprowadzia25. W ten sposb ejdetyczna polsko byaby dostpna dla wszystkich. Jak bowiem pisa Sowacki, idei kady czowiek suy moe26. Dokadnie to samo rozwizanie mona powtrzy w odniesieniu do wspczesnego problemu braku cigoci historycznej. Gdyby utosami polsko z dawnym ideaem kolorowego uana, mogoby si okaza, e w ogle nie ma ju adnych Polakw. wiat szwoleerw si skoczy, dworki zostay zmienione w pegeery lub kochozy, ostatni potomkowie kolorowych uanw zginli w Katyniu i dzi nie potrafimy nawet odrni wyogw od
23 24 25 26

227

J. Sowacki, Dziea, t. 12, Wrocaw 1952, s. 326. Tame, s. 326. Tame, s. 327. Tame, s. 327.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

epoletw. Polsko jest jednak czym wicej ni historycznym ideaem, jest ide czyli misj. Idee i misje s dostpne nie tylko dla wszystkich warstw spoecznych, lecz take dla wszystkich czasw. Podjcie misji, a nie kultywowanie ideau kolorowego uana, czyni nas Polakami. Esej o duszy polskiej koczy si zaskakujc nut agodnego optymizmu27. Legutko przypomina oczywisty fakt, o ktrym chtnie zapominaj wielbicy konieczno dziejow marksici i liberaowie e to my sami tworzymy wasn histori. Zmiany spoeczne, niezalenie jak nieodparte nam si wydaj, nie maj w adnym razie charakteru bezwzgldnego i dlatego tworzenie z nich obiektywnych bytw przypomina konstrukcj idoli28. Nie ma adnej koniecznoci, ktra skazywaaby Polsk na utrat tosamoci. Ani postawa kibica, ani polska mikromania, ani zanik pamici historycznej, ani edukacja krtkiej perspektywy, ani dominacja prostactwa nie stanowi koca polskiej przygody. Nie skazuj wic na mietnik historii tych, ktrzy myl inaczej i ktrzy, podtrzymujc zawarte w ksice opisy, odrzucaj traktowanie tych opisw jako polskiego fatum, nad ktrym mona jedynie lamentowa lub je polubi29. Przedstawiona tu interpretacja charakteru cigoci polskiej duszy pozwala na zrozumienie, w jaki sposb mona przezwyciy polskie fatum. Legutko zwraca te uwag, e dusza polska przeywa od pewnego czasu stan nieco wzmoonej aktywnoci30. Przyjrzyjmy si teraz dokadniej tej aktywnoci na poziomie ideowym.
27 28 29 30

228

R. Legutko, Esej o, s. 195. Tame, s. 180. Tame, s. 182. Tame, s. 182.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Konserwacja i rekonstrukcja Tomasz Merta by pod wieloma wzgldami doskonaym przedstawicielem caego pokolenia konserwatywnej inteligencji. czy rne zajcia, tradycje intelektualne, rodowiska. By publicyst, naukowcem i urzdnikiem, odwoywa si do kontynentalnego, anglosaskiego i polskiego konserwatyzmu, wsptworzy Warszawski Klub Krytyki Politycznej, ale wsppracowa take z krakowskim Klubem Jagielloskim i Orodkiem Myli Politycznej. Take jego pisma stanowi reprezentatywn prbk twrczoci intelektualnej caego pokolenia. Ich publikacja daa wyjtkow okazj, by przyjrze si dokadnie temu, czym waciwie wszyscy si zajmujemy. Merta zwrci uwag na interesujcy paradoks, wicy si z przedstawion wyej analiz natury duszy polskiej. Konserwatyzm po komunizmie nie moe po prostu zachowywa tego, co istnieje, lecz musi take odtwarza to, co zostao utracone. Pidziesit lat PRL sprawio, e przerwana zostaa cigo polskiego mylenia i dziaania. Zadaniem polskich konserwatystw jest wic rekonstrukcja tradycji, ktre chc oni zachowywa. Wydaje si, e w pismach Merty mona znale zarys programu odzyskiwania naszego dziedzictwa, ktrego najwaniejszymi elementami okazuj si sarmacki republikanizm, romantyczny mesjanizm i niedawne dowiadczenie Solidarnoci. Jego poszukiwania, podobnie jak poszukiwania caego pokolenia polskich mylicieli, mona traktowa jako prb odtworzenia polskiej idei. W tytuowym eseju z 1997 roku Nieodzowno konserwatyzmu Merta pisa: Podstawowym problemem polskiego konserwatyzmu jest trudno

229

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

w zbudowaniu wiarygodnej odpowiedzi na pytanie co konserwowa?. Konserwatysta winien przecie konserwowa to, co jest, a to, co jest okazuje si niewtpliwie mao zachcajce. Polski konserwatysta nie moe wic afirmowa zastanej rzeczywistoci, lecz od samego pocztku si jej sprzeciwia31. Konserwatyzm po komunizmie, zanim wic zacznie konserwowa rzeczywisto, musi j zrekonstruowa, tak by bya ona warta zachowywania. W przeciwnym razie jedynymi prawdziwymi konserwatystami okazaliby si po 1989 roku postkomunici, ktrzy chcieli wanie zachowywa bez zmian to, co faktycznie istniao. Merta chcia unikn tej konkluzji i dlatego gosi, e postkomunistyczny konserwatyzm musi by do pewnego stopnia rewolucyjny. Diagnoza rzeczywistoci po komunizmie, ktr stawia Merta, do pewnego stopnia zgadza si z tez Legutki z Eseju o duszy polskiej ; Merta by jednak mniej radykalny w ocenie stopnia zerwania cigoci. Pisa: PRL nie bya czarn dziur ani te okresem, w ktrym dokonano totalnej destrukcji tradycyjnych wizw spoecznych i instytucji poredniczcych32. Mimo przesunicia granic, utraty elit i nacisku ideologicznego wiele norm, instytucji i praktyk wci zachowuje cigo z przeszoci. W 1989 roku nie mielimy wcale pustych rk ocali udao si zdumiewajco duo [] od wci mocnej rodziny kultywujcej nierzadko historyczne i etyczne tradycje, do etosu polskiej inteligencji, do niezwykle silnej i zachowujcej nieprzerwan cigo tradycji religijnej33. Konserwatywna rekonstruk-

230

31 32 33

T. Merta, Nieodzowno, s. 74. Tame, s. 78. Tame, s. 78.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

cja nie musi wobec tego obejmowa wszystkiego. Niektrych elementw dziedzictwa nie trzeba rekonstruowa, lecz wystarczy je konserwowa. Stosunek polskiego konserwatysty do dziedzictwa jest wic zoony. Z jednej strony dy on do konserwacji, a z drugiej do rekonstrukcji pewnych jego elementw. Polski konserwatysta pisa Tomasz Merta ma przed sob wielk prac krytyczn musi wnikliwie przeanalizowa dostpne mu tradycje, decydujc, ktre z nich zasuguj na jego poparcie34. Przegld ten prowadzi do wyboru niektrych elementw, co niewtpliwie ma do pewnego stopnia charakter konstruktywistyczny. Merta nie zaleca jednak tworzenia czego zupenie nowego, nie chodzio mu te o wymazywanie niewygodnych elementw z dziedzictwa narodowego. Czym innym jest bowiem wprowadzanie pewnej hierarchii w ocenie rnych narodowych tradycji, czym innym za negowanie istnienia tradycji, ktre uznano za ze35. Chodzio wic o wybr i wsparcie tych elementw dziedzictwa, ktre dzi uznawane s za wartociowe. W ten sposb miaa powsta nowa tradycja, ktra zachowywaaby cigo z przeszoci, ale jednoczenie miaa do niej krytyczny stosunek. Program Merty Program przegldu tradycji dotyczy nie tylko norm i wartoci, instytucji i praktyk, lecz take a moe przede wszystkim tradycji intelektualnych. To bowiem wanie w sferze idei ostatnie zerwanie cigoci jest widoczne najbardziej, a ta sfera jest decydujca dla polskiej tosamoci.
34 35

231

Tame, s. 81. Tame, s. 79.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

Zadaniem polskich konserwatystw jest wic krytyczne przyjrzenie si polskiemu dziedzictwu intelektualnemu i odbudowanie zwizku z jego wartociowymi elementami. Tomasz Merta by jednym z tych mylicieli, ktrzy prbowali wykona t prac. Droga Merty do polskich tradycji bya zreszt jak wiadcz wspomnienia jego przyjaci zaskakujco krta. Mao kto wie, e zaczyna od fascynacji hinduizmem i buddyzmem. Jego pierwsze publikacje, jeszcze podziemne, dotyczyy sytuacji politycznej w Tybecie36. Potem nastpio odkrycie na nowo chrzecijastwa i myli konserwatywnej, a dopiero na kocu polskich tradycji intelektualnych. Merta zacz jeszcze pisa doktorat z amerykaskiego konserwatyzmu, tak jakby refleksja plantatorw z Poudnia moga pomc Polakom w zrozumieniu samych siebie. Potem jednak coraz bardziej interesowa si polskimi autorami. Do historii przeszo prowadzone przez niego wraz z Dariuszem Gawinem na Uniwersytecie Warszawskim wieloletnie seminarium powicone dziejom polskiej inteligencji. Charakterystyczne s te lektury, jakie omawia ze studentami na tutorialu. Piotr Kieun, jeden z jego uczniw, wspomina, e w tamtym okresie fascynowa si amerykaskim komunitaryzmem. Opowiadaem o nim z przejciem Tomkowi, a on [] stwierdzi, e tak naprawd, eby przyoy komunitariask myl do polskich realiw, trzeba dysponowa pewn treci, ktrej u MacIntyrea nie ma polsk tradycj intelektualn. Tradycj, ktr trzeba przeora37. Dlatego zamiast wspczesnych modnych autorw studenci Merty czytali Orzechowskiego, Golickiego i Skarg.
36 37

232

Tame, s. 557569. P. Kieun, Nauczyciel samodzielnego mylenia, [w:] Nieodzowno konserwatyzmu. Ksiga pamici Tomasza Merty, red. M. Wysocki, P. Chuchro, Warszawa 2011, s. 76.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Jakie byy rezultaty krytycznego przegldu polskich tradycji, dokonanego przez Mert? Lektura jego pism skania do wniosku, e wyrnia on trzy zasadnicze elementy polskiego dziedzictwa, ktre warto wykorzysta do budowy wspczesnej wsplnoty Polakw: sarmatyzm, romantyzm i Solidarno. Jego prace teoretyczne i sub publiczn mona traktowa jako konsekwentn prb odzyskania tego dziedzictwa. Prb, ktra zostaa gwatownie przerwana jego mierci. Tomasz Merta najwicej uwagi w publikacjach i dziaalnoci akademickiej powici chyba dziedzictwu I RP. Jak wiadomo, przygotowywa wiksz prac o dowiadczeniu polskiego republikanizmu. Magdalena Merta na spotkaniu powiconym Nieodzownoci konserwatyzmu w Sukiennicach w Krakowie wspominaa, e jej m systematycznie czyta wszystkie ksiki opublikowane w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodw, nie wyczajc ksiek kucharskich (do tego pono te ograniczaa si jego wiedza z zakresu gotowania). Merta by przekonany, e tradycje te nie tylko stanowi niezmiernie wartociowy element polskiego dziedzictwa, lecz take okrelaj obowizujce do dzi wzory polskiego mylenia i dziaania. Pisa na przykad, e konfederacja barska, traktowana w powojennej historiografii z nieskrywan pogard, jest ruchem, w ktrym jak w powikszajcej soczewce zobaczy mona sporo elementw skadajcych si na polski sposb pojmowania polityki i dziaania w sferze publicznej38. Merta mniej pisa o polskim romantyzmie, mimo to mona sdzi, e uwaa go za drugi obok sarmackiego republikanizmu filar wspczesnej

233

38

T. Merta, Nieodzowno, s. 214.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

polskoci. Jak wspomina Marek A. Cichocki39, na cianach gabinetu Merty peno byo sztychw przedstawiajcych wydarzenia z dziejw I RP i portretw Zygmunta Krasiskiego. Potnym gestem Merty, ktry niestety nie zapisa si jednak w zbiorowej wiadomoci, byo symboliczne pochowanie Cypriana Kamila Norwida na Wawelu. Merta jako dyrektor Instytutu Dziedzictwa Narodowego doprowadzi w rocznic mierci poety w 2001 roku do przeniesienia na Wawel ziemi z jego grobu. W ten sposb bardzo wiadomie nawiza do dugiej tradycji pochwkw wieszczw. Ciao Adama Mickiewicza wspierao Polakw pod zaborami, zwoki Juliusza Sowackiego budoway potg przedwojennej Polski, a ziemia z grobu Norwida miaa wesprze kruch konstrukcj III RP. Merta prawie nie zajmowa si Solidarnoci, dostrzega jednak, e nawizywaa ona zarwno do dziedzictwa republikaskiego, jak i romantycznego. Porwnywa midzy innymi Solidarno z dowiadczeniem sarmackim. Prawomocno Solidarnoci jako reprezentacji wsplnoty politycznej pisa opiera si na tych samych przesankach, co prawomocno wadzy konfederacji barskiej40. Zwraca te uwag, e eksplozja pamici w Solidarnoci bya prawdziwym pocztkiem wspczesnej polityki historycznej41. Kto wie, moe po napisaniu rozprawy o sarmackich republikanach i monografii polskiego romantyzmu Merta zabraby si za dziedzictwo Solidarnoci?

234

39

M.A. Cichocki, List do Tomka Merty, [w:] Nieodzowno konserwatyzmu. Ksiga pamici Tomasza Merty, red. M. Wysocki, P. Chuchro, Warszawa 2011, s. 48. T. Merta, Nieodzowno, s. 228. Tame, s. 418.

40 41

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Republikanizm, mesjanizm, Solidarno Pisma Tomasza Merty pozwalaj sobie uwiadomi, czym waciwie si zajmuj przez ostatnie pitnacie lat polscy konserwatyci. Ot wydaje si, e wszyscy mniej lub bardziej wiadomie realizujemy program obecny implicite w jego pismach. Zaczo si od odkrycia sarmackiego republikanizmu. Warto przypomnie krakowskie inspiracje odrodzenia tych idei. Krzysztof Koehler popularyzowa staropolsk poezj42, Janusz Ekes43 i Wodzimierz Bernacki44 zajmowali si dawn myl polityczn, wreszcie Jan Filip Staniko sformuowa program neosarmackiego republikanizmu45. Wierzymy, e pewn rol w tym procesie rekonstrukcji dziedzictwa I RP odegra Klub Jagielloski. Arkady Rzegocki prowadzi u nas przez lata katedr polskiej myli politycznej, a dwie teki Pressji Rzecz niezwyka, rzecz niepospolita z 2007 roku i Polska ejdetyczna z 2010 roku byy bezporednio powicone tym tradycjom. W kocu powszechnie, take w Warszawie, zaczto mwi o potrzebie republikaskiej rekonstytucji polskoci i republikaskiego odrodzenia46.

235

42 43

Zob. K. Koehler, Suchaj mi, Sauromatha. Antologia poezji sarmackiej, Krakw 2002. Zob. J. Ekes, Zota demokracja, Krakw 2010; zob. take Dziedzictwo pierwszej Rzeczypospolitej w dowiadczeniu politycznym Polski i Europy, red. J. Ekes, Nowy Scz 2005. Zob. W. Bernacki, Myl polityczna I Rzeczpospolitej, Krakw 2011. J.F. Staniko, Dlaczego Polska potrzebuje neosarmackiego republikanizmu?, Arcana, 009, s. 8687. Zob. B. Radziejewski, Sarmacja niedokoczona przygoda. O potrzebie republikaskiej rekonstytucji polskoci, Fronda , 2009, s. 51; zob. take: B. Radziejewski, Na progu republikaskiego odrodzenia, Rzeczy Wsplne, 2010, nr 1, s. 515.

44 45 46

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

Wydaje si, e dzi nikogo nie trzeba przekonywa o doniosoci republikaskiego dowiadczenia Polakw, cho wci czekamy na kilka kolejnych wanych ksiek na ten temat. Na naszych oczach rozpoczyna si podobny proces rekonstrukcji romantyzmu, a dokadniej mesjanizmu, najwaniejszej idei polskich romantykw. Przed dugi czas mesjanizm pozostawa w niemal wycznej gestii historykw literatury i idei, przez co zacz uchodzi za eksponat muzealny. Jeszcze do niedawna polscy mesjanici byli traktowani niewiele lepiej ni sarmaccy republikanie kilkanacie lat temu. Pierwszym przeomem w intelektualnej rekonstrukcji romantyzmu by numer Teologii Politycznej z 2007 roku powicony mesjanizmowi47, drugim powstanie pod koniec 2008 roku pisma Czterdzieci i Cztery, ktre wprost nawizuje do polskiego mesjanizmu. Odpowiednikiem wspomnianego neosarmackiego manifestu Staniki jest neomesjanistyczny manifest Rafaa Tichego48. Potnym impulsem mesjanistycznego odrodzenia staa si katastrofa w Smolesku, ktra uruchomia mylenie mesjanistyczne nie tylko poetw i pisarzy49, lecz take zwykych ludzi, a nawet trzewych politykw i komentatorw50. Dyskusje te prbowalimy podsumowa w Pressjach, formuujc w Powrocie mesjanizmu z 2012 roku program mesjanizmu integralnego51.
47

236

Zob. zwaszcza M.A. Cichocki, D. Karowicz, Mesjanizm jednostka chorobowa czy wielkie wyzwanie?, Teologia Polityczna , 2007, nr 4, s. 59. R. Tichy, Manifest neomesjanistyczny, Czterdzieci i Cztery , 2009, nr 2, s. 5259. Zob. zwaszcza W. Wencel, De profundis, Warszawa 2010 oraz. J.M. Rymkiewicz, Samuel Zborowski, Warszawa 2010. J. Rokita, Lud zdecydowa, Tygodnik Powszechny , 25.04.2010. P. Rojek, Mesjanizm integralny, Pressje, 2012, nr 28, s. 2049.

48 49

50 51

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Wreszcie w podobny sposb podjto prb odzyskania dziedzictwa Solidarnoci. Przeomowe okazay si prace Dariusza Gawina52, Dariusza Karowicza53, Marka A. Cichockiego54, Zdzisawa Krasnodbskiego55 i Zbigniewa Stawrowskiego56. Nastpnie fenomenem Solidarnoci zaczli zajmowa si modsi autorzy (Rojek57, Ciewska 58, Mazur59, uczewski60). Troch intelektualnego fermentu wprowadzia te teka Pressji Postmodernistyczna Solidarno z 2010 roku. Rezultatem tych intelektualnych wysikw jest to, e coraz czciej wizje polityczne zwizkowcw nie s pogardliwie traktowane jako uboczny rezultat buntu przeciwko komunizmowi, lecz jako penoprawny i najbardziej aktualny wyraz polskiej politycznoci i polskiej religijnoci.

52

D. Gawin, Solidarno republikaska rewolucja Polakw, [w:] Lekcja Sierpnia. Dziedzictwo Solidarnoci po dwudziestu latach, red. D. Gawin, Warszawa 2002, s. 161188. D. Karowicz, Solidarno jako Koci, [w:] D. Karowicz, Koniec snu Konstantyna. Szkice z ycia codziennego idei, Krakw 2004, s. 189211. M.A. Cichocki, Solidarno jako Lud Boy, [w:] M.A. Cichocki, Wadza i pami. O politycznej funkcji historii, Krakw 2005, s. 7393. Z. Krasnodbski, Demokracja peryferii, Gdask 2005. Z. Stawrowski, Solidarno znaczy wi, Krakw 2010. P. Rojek, Semiotyka Solidarnoci. Analiza dyskursw PZPR i NSZZ Solidarno w 1981 roku, Krakw 2009. E. Ciewska, Filozofia publiczna Solidarnoci. Solidarno 19801981 z perspektywy republikaskiej tradycji politycznej, Warszawa 2010. K. Mazur, Aideologia Solidarnoci, Pressje, 2010, nr 21, s. 2635. M. uczewski, Pan i Oywiciel Solidarnoci. Anatomia odgrnej rewolucji, Pressje , 2010, nr 21, s. 118129; zob. take: M. uczewski, Solidarno: socjalizm z bosk twarz, [w:] Polska Solidarnoci. Kontrowersje, oblicza, interpretacje, red. J. Kloczkowski, Krakw 2011, s. 217244.

237

53

54

55 56 57

58

59 60

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

Jakie znaczenie maj te wszystkie abstrakcyjne dyskusje ideowe? Jak wskazywaem, to wanie na poziomie idei, a nie terytorium, spoeczestwa czy obyczajw, mona najatwiej przywrci cigo polskiej tosamoci. Cigo ideowa jest warunkiem wystarczajcym dla cigoci tosamoci, o czym wiadcz losy polskoci w ostatnim stuleciu. To jednak wanie polskie idee byy najbardziej zagroone w czasach komunistycznych i w okresie transformacji. Idee fundujce polsk tosamo, takie jak republikanizm i mesjanizm, pozostaway przez dziesitki lat nie tylko praktycznie nieznane, lecz take wiadomie znieksztacane i kompromitowane. Nie moemy dzi cofn historii, przywrci ycia zamordowanym, zmieni granic, zrekonstruowa miast, przypomnie sobie rodzinnych opowieci. Moemy jednak i powinnimy zmieni sposb mylenia o sobie

238

i podj duchowe dziedzictwo, ktre najbardziej czyni nas Polakami. Kada reminiscencja, rekonstrukcja i aktualizacja tego dziedzictwa przyczynia si do regeneracji polskiej duszy. Odtworzenie i wzmocnienie tosamoci jest warunkiem koniecznym podmiotowoci i wolnoci narodu. Tylko w ten sposb moemy sta si graczami, a nie tylko kibicami historii. Frankenstein czy w. Stanisaw? Na pocztku tego tekstu porwnaem polsko do legendarnego trzydziestowiosowego statku Tezeusza, ateskiego zabytku wywoujcego wtpliwoci co do swojej tosamoci. atanie prchniejcego okrtu nie oddaje jednak dramatyzmu walki o polsk dusz. Tosamo narodu jest kwesti ycia i mierci, a nie tylko ciekawym filozoficznym paradoksem.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Tomasz Rowiski61, gdy niedawno omawia koncepcj narodu Jarosawa Marka Rymkiewicza, sign do klasycznego romantycznego obrazu z powieci Mary Shelley62. Wedug Rowiskiego Rymkiewicz traktuje polsk tradycj jak rekwizytorium63, worek z artefaktami, ktre moemy dowolnie wyjmowa i skleja64 i kreuje romantyczn ide potnej Polski rzekomo przeszej, ale tak naprawd nigdy nieistniejcej65, skadajc bricolage idei66, patchwork wspomnie i wyobrae67 oraz wyobrae i faktw68. Taka Polska powiada Rowiski przypomina potwora doktora Frankensteina. Brakuje jej duszy, ktr jest chrzecijaski Logos, przenikajcy wszystkie jej czonki. Bez odniesienia do chrzecijastwa elementy polskiego dziedzictwa s martwe i niezrozumiae. Polsk utrzymuje przy yciu powoanie, bez niego jest ona tylko workiem z wspomnieniami. Niebezpieczestwo, na ktre wskazuje Rowiski, jest realne. Nie wystarczy wybra z przeszoci kilka idei, wyobrae i wspomnie, by odzyska integraln tosamo. Niewaciwe wydaje mi si jednak przeciwstawianie tradycji i Logosu. Poniewa Polska zacza si wraz z chrztem,
61

239

T. Rowiski, Polska jako potwr doktora Frankensteina. Uwagi o myli politycznej Jarosawa Marka Rymkiewicza, [w:] Spr o Rymkiewicza. Wybr publicystyki, red. T. Rowiski, Warszawa 2012, s. 450466.

62 63 64 65 66 67 68

M. Shelley, Frankenstein, prze. H. Goldmann, Pozna 1989. T. Rowiski, Polska jako, s. 457. Tame, s. 458. Tame, s. 459. Tame, s. 458. Tame, s. 460. Tame, s. 459.

Konserwatyzm. Pastwo. Pokolenie

Pamici Tomasza Merty

chrzecijastwo jest jej najgbsz tradycj. W naszym ideowym rekwizytorium znajduj si wic te elementy, ktre nadaj sens wszystkim pozostaym. Chrzecijastwo nie jest opcjonalnym dodatkiem, lecz fundamentem polskoci i dlatego bez niego nie da si oywi zebranych okruchw. Wydaje si wic, e w poszukiwaniu odpowiedniej analogii zamiast do ywotw Plutarcha czy Frankensteina Shelley powinnimy raczej sign do Kroniki polskiej b. Wincentego Kadubka. Mistrz Wincenty opowiada tam o mierci biskupa Stanisawa i cudownych losach jego ciaa. Kronikarz, stronicy zwykle od emocji, mczesk mier biskupa komentuje w nastpujcy sposb: O aosne, najaobniejsze miertelne widowisko! witego bezbonik, miosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego najokrutniejszy witokradca rozszarpuje, poszczeglne czonki na najdrobniejsze czstki rozsiekuje69. Nastpnie Kadubek opisuje niezwyky cud, jaki dokona si z ciaem mczennika. Najpierw ujrzano, e z czterech stron wiata nadleciay cztery ory, ktre krc do wysoko nad miejscem kani, odpdzay spy i inne krwioercze ptaki, eby nie tkny mczennika. Motyw orw strzegcych ciaa Stanisawa wszed na trwae do jego hagiografii i pojawia si na przykad na Drzwiach Gnienieskich. Potem wedle relacji Wincentego zdarzy si jeszcze wikszy cud. Niektrzy z ojcw, oywieni radoci z powodu tego cudu i gorliw pobonoci zapaleni, pragn usilnie pozbiera rozrzucone czstki czonkw. Przystpuj krok za krokiem, znajduj ciao nieuszkodzone, nawet bez ladu blizn!70. Ciao biskupa Stanisawa, porbane na kawaki przez krla Bolesawa, noc cudownie si zroso w jedn cao.
69 70

240

Mistrz Wincenty (tzw. Kadubek), Kronika polska, prze. B. Krbis, Wrocaw 1996, s. 77. Tame, s. 78.

Pawe Rojek
Powrt duszy polskiej

Dla Wincentego opowie ta zapewne wiadczya tylko o witoci mczennika, pniej rozumiano j jako proroctwo zjednoczenia ziem polskich, a dla nas moe by metafor dziejw duszy polskiej. Polsko, tak samo jak ciao witego Stanisawa, jest rozszarpywana przez histori na najdrobniejsze czstki i wci dziki Boej pomocy i opiece tajemniczych orw cudownie zrasta si bez ladu blizn. Pawe Rojek redaktor naczelny Presji, czonek rady Klubu Jagielloskiego. Absolwent filozofii i socjologii na Uniwersytecie Jagielloskim. Zajmuje si metafizyk, antropologi kulturow i filozofi rosyjsk. Przygotowa rozpraw doktorsk z teorii uniwersaliw. Tumacz Soowjowa, Florenskiego, Mieletinskiego i Proppa.

241