Renata Stefańska-Klar

Uniwersytet Śląski

Artykuł został opublikowany w: I. Bieńkowska (red) W kręgu resocjalizacji i wybranych zagadnień opiekuńczo-
wychowawczych. T. 1 Wydawnictwo „scriptum”, Gliwice-Kraków, 2009, s. 71-89.

NADZIEJA I JEJ MIEJSCE W PROFILAKTYCE

PSYCHOSPOŁECZNEJ ORAZ TERAPII
DZIECI I MŁODZIEŻY

1. Nadzieja jako kategoria psychologiczna

Podejmowanie problemów związanych z rozwojem i zdrowiem oraz funkcjonowaniem
psychospołecznym dzieci i młodzieży z perspektywy nadziei, jest zgodne z tendencjami, jakie
pojawiły się w ostatnich dekadach w ramach tzw. pozytywnego podejścia w psychologii. Zgodnie z
tym podejściem bada się intensywnie od pewnego czasu, wpływ stanów pozytywnych, posiadanych
zasobów oraz tzw. mocnych stron człowieka, zwanych również siłami psychicznymi na
funkcjonowanie i rozwój, gdyż daje to nową, obiecującą perspektywę we wszystkich praktycznie
dziedzinach życia społecznego. W psychologii, w ramach nowego ruchu, zwanego „Psychologią
pozytywną”, nadzieja stanowi jeden z istotnych tematów badań i społecznych zastosowań w
dziedzinie oświaty, wychowania, resocjalizacji, reedukacji oraz opieki socjalnej i zdrowotnej, jako
siła psychiczna lub cnota charakteru, której znaczenie dla rozwoju, zachowania i zdrowia dostrzega
się i docenia w ramach przyjętej przez ten kierunek w nauce o człowieku, perspektywą
psychologiczno-społeczną (por. E. Trzebińska, 2008).
Nadzieja bywała sporadycznie przedmiotem zainteresowań badawczych już ponad trzydzieści lat
temu (Stotland 1969), jednak intensywne zainteresowanie tym zjawiskiem, jako istotnym
czynnikiem psychologicznym, rozpoczęło się w latach osiemdziesiątych, głównie w środowiskach
pielęgniarskich i opiekuńczo-społecznych. Od ponad dwudziestu lat, trwają systematyczne badania
nad wpływem nadziei na adaptację do sytuacji trudnych i kryzysowych, na zdolność przetrwania i
radzenia sobie w warunkach krytycznych, min. w sytuacji poważnej choroby (np. Heszen-
Niejodek,I., Gottschalk L.A., Januszek M., 1999) oraz na poprawę stanu psychofizycznego
człowieka, zdrowienie i rewalidację.
Równolegle zaczęto badać rolę nadziei w radzeniu sobie z wyzwaniami życia codziennego,
osiągania celów i życiowej samorealizacji. Istnieje obecnie dobrze udokumentowany materiał
badawczy, wskazujący na istotną rolę nadziei w utrzymaniu i przywracaniu zdrowia psychicznego i
fizycznego podmiotu oraz w efektywnych staraniach, aby móc żyć w sensowny i satysfakcjonujący
sposób, osiągając pożądane cele i realizując preferowane wartości, np. kończąc z sukcesem
wybrany kierunek studiów ( C.R.Snyder, H.S. Shorey i in., 2002a). Do rzadziej spotykanych należy
badanie funkcjonowania nadziei u dzieci i młodzieży, choć podkreśla się duże jej znaczenie w
różnych okresach rozwojowych.

2.Definiowanie i badanie nadziei

Wyraz „nadzieja” miewa różne znaczenia, dlatego, chcąc go użyć w celach badawczych lub
aplikacyjnych, należy go uprzednio precyzyjnie zdefiniować i poddać operacjonalizacji. Wychodząc
od analizy języka potocznego oraz nad potocznych koncepcji nadziei, znajdujemy różne sposoby
konceptualizacji i rozumienia tego pojęcia, jako stanu procesu , aktywności własnej, rodzaju postaw
wobec życia, świata i siebie samego, siły wewnętrznej lub złożonego mechanizmu adaptacyjnego
(R. Stefańska-Klar 1997a, 1997b).
W 1969 roku Stotland zdefiniował nadzieję jako oczekiwanie na osiągnięcie celu
zlokalizowanego w przyszłości, a zarazem siłę motywującą do działania adekwatnie do poczucia
osiągalności tego celu. Traktowanie nadziei, jako rodzaj percepcji stanu rzeczy, zgodnie z którą
pożądany cel jest możliwy do osiągnięcia, aprobuje obecnie większość badaczy tego zjawiska (por.

1
E. Trzebińska 2008; J. Kozielecki, 2006). Percepcja ta może dotyczyć konkretnego celu, jak
również mieć charakter uogólniony, czyli przybierać postać względnie trwałej dyspozycji
psychicznej, zgodnie z którą przyszłość jest spostrzegana w sposób optymistyczny.
Źródeł takiej ufnej postawy wobec życia możemy poszukiwać w doświadczeniach i sposobie ich
opracowania przez podmiot, mających miejsce w różnych momentach i okresach życia, nawet w
jego najwcześniejszych latach, kiedy tworzy się obraz świata, jako godny lub niegodny zaufania
małego dziecka. Wówczas to powstaje, zgodnie z modelem E.Eriksona (1963), tzw. nadzieja
podstawowa, jako wynik rozwiązania kryzysu pomiędzy podstawowa nieufnością a podstawową
ufnością, będąca podstawą nadziei towarzyszącej nam przez całe życie i wywierającej na nie swój
wpływ. Badaniem znaczenia nadziei podstawowej dla funkcjonowania człowieka w różnych typach
sytuacji życiowych, zajmuje się od kilku lat Jerzy Trzebiński, wykazując zasadność założeń
przyjętych przez E.Eriksona (por. J. Trzebiński, M. Zięba., 2003).
Niektórzy autorzy są skłonni widzieć nadzieję jako konstrukt złożony i wieloaspektowy,
niejednokrotnie o charakterze psychodynamicznym. Np. Dufault and Martocchio {1985) definiują
nadzieję jako wielowymiarową siłę życiową, mającą postać ufności w osiągnięcie ważnego dla
jednostki, lecz niepewnego celu. (op.cit.s.380). Rozróżniając nadzieję zgeneralizowaną i
partykularną, autorzy uwzględniają w niej następujące sześć wymiarów: afektywny, poznawczy,
behawioralny, afiliatywny (relacyjny), temporalny i kontekstualny. W przeciwieństwie do
wymienionych badaczy, Józef Kozielecki ujmuje nadzieję również jako zjawisko wielowymiarowe,
jednakże o charakterze poznawczym, mającym powiązania z emocjami, działaniem, siecią relacji
interpersonalnych, itd. (J Kozielecki 2006, s. 38 – 41).
Nadzieja bywa również opisywana jako aktywny proces pozyskiwania sił i znajdywania
rozwiązań. Ludzi, których charakteryzuje wysoki poziom nadziei przejawiają pozytywna postawę
wobec rzeczywistości, nawet w obliczu kryzysu. Wg Lazarusa (1999), taka pozytywna postawa
wobec życia stanowi bazę dla nadziei podmiotu, motywując go do wytrwałości w radzeniu sobie z
trudnymi sytuacjami. Postawa charakteryzująca się wiarą i oczekiwaniem na lepsza przyszłość,
koncentracją na zyskach, a nie na stratach i generalnie, spodziewaniem się dobrych efektów, jest
również określana jako optymizm, jednak badacze nadziei starają się rozdzielić oba te pojęcia, ze
względu na specyficzne odrębności pomiędzy nadzieja a optymizmem (A. Scioli i in, 1997).
Powszechnie znany i stosowany w badaniach psychologicznych i pedagogicznych na świecie jest
sposób operacjonalizacji nadziei zaproponowany przez Richarda Snydera i przedstawiony przez
niego i współpracowników w wielu publikacjach (1995, 2000, 2002, 2003). W ramach stworzonej
przez niego teorii, nadzieja, rozumiana zarówno jako aktualny stan, jak i jako dyspozycja (stabilna
cecha) psychiczna, zbudowana jest z dwóch - częściowo odmiennych - sposobów dochodzenia do
celów lub myślenia o nich. Pierwszy z nich, to myślenie w kategoriach możliwości (pathways),
odnosi się do spostrzeganej przez osobę zdolności wygenerowania szlaków (dróg) do upragnionych
celów i jest niezbędne aby cele osiągnąć pomimo pojawiających się przeszkód.. Drugi składnik,
określany jako sprawstwo (agency) lub siła woli (willpower), to umysłowa determinacja i energia,
jaka jest niezbędna, aby rozpocząć oraz kontynuować działanie skierowane na cel lub cele.
Możliwości i Sprawstwo są ze sobą pozytywnie powiązane, jednakże reprezentują odrębne i
niezbędne dla funkcjonowania nadziei aspekty i żaden, bez odpowiadającego mu drugiego
elementu, nie definiuje tego zjawiska w sposób wystarczający. (C.R.Snyder, 2000).
Należy podkreślić, że oprócz konieczności przyjęcia określonej perspektywy teoretycznej, , czyli
zdecydowania się przez badacza na sposób traktowania nadziei, musi on ustalić, jaki stojący za nią
mechanizm psychologiczny go interesuje, a więc czy chce on badać nadzieję „na żywo”, jako stan
psychiczny lub proces przebiegający w czasie i osadzony w kontekście konkretnych pragnień,
celów i obaw, czy też interesuje go uogólnione spojrzenie lub opinia badanych osób. W ramach tego
ostatniego podejścia, może mieć on ponadto do czynienia z nadzieją odnoszącą się do konkretnego
celu czy obiektu pragnień badanych, jak wygrana, wyzdrowienie, sukces w jakiejś dziedzinie, itd.
(nadzieja partykularna), bądź z uogólnioną postawą wobec życia i jego spraw, ujawniającą ich
zaufanie do siebie, świata, lub obu tych obszarów rzeczywistości (nadzieja generalna). Do zbadania
każdego rodzaju nadziei należy się posłużyć innego rodzaju narzędziem, mierzącym nadzieję jako

2
stan bądź cechę (dyspozycję) podmiotu lub jako bezpośrednie doświadczenie i jego ewentualne
skutki (por. R. Stefańska-Klar, 2005a).

3.Nadzieja jako czynnik warunkujący adaptację i radzenie sobie przez dzieci i młodzież
W literaturze przedmiotu odnajdziemy pewną liczbę badań wykazujących istnienie pozytywny
związku nadziei z radzeniem sobie przez dzieci i młodzież w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych
oraz z jej wpływem na ich emocjonalne samopoczucie. R. Snyder i skupieni wokół niego badacze
odkryli, (Snyder, Cheavens i in.,1997; Snyder, Hoza i in.1997), że u uczniów w wieku szkolnym,
wysoki poziom nadziei koreluje z pozytywnymi interakcjami społecznymi, wysoką samooceną,
optymizmem a także z powodzeniem w nauce i sukcesami szkolnymi. W innym badaniu, Valle,
Huebner i Suldo (2004) odkryli związek nadziei u młodzieży, z globalną satysfakcją z życia oraz
ujemna korelację z reakcjami psychopatologicznymi. Funkcjonowanie psychofizyczne dzieci i
młodzieży i jego związki z nadzieją., traktowaną jako silę psychiczną (Valle i in. 2006). W
badaniach nad amerykańska młodzieżą pochodzenia meksykańskiego (grupę badawczą stanowiło
135 mówiących po angielsku uczniów obojga płci, w wieku 11-15 lat) stwierdzono pozytywna
korelację pomiędzy wysokimi wynikami w zakresie nadziei a natężeniem pozytywnych emocji,
satysfakcją z życia, optymizmem, a także wsparciem otrzymywanym od rodziny i przyjaciół. Na
uzyskane wyniki nie miała wpływu płeć badanej młodzieży (L.M.Edwards, A.D.Ong, S.J.Lopez,
2007). W badaniach przeprowadzonych przez J.Puchyrską (2008), uczniowie technikum i
zasadniczej szkoły zawodowej lepiej radzą sobie ze stresem i wykazują wyższy poziom dobrostanu
w sytuacji, gdy dysponują większymi zasobami nadziei i aktywnie je wykorzystują.
W prowadzonych przez autorkę aktualnie badaniach, również da się dostrzec podobny do
pojawiającego się w przytoczonych badaniach, trend. Można na przykład zaobserwować bardzo
wysokie skorelowanie miar nadziei egzystencjalnej i satysfakcji z życia u dzieci klas 4-6 i
wysokiego u uczniów gimnazjum oraz dość wysokiego, w przypadku nadziei na poradzenie sobie
(skala CHS Snydera) u uczniów obu szkół (ze względu na trwające jeszcze obliczenia w
populacjach składowych, nie podaję wskaźników liczbowych tych zależności). Różnice uzyskane w
zastosowaniu różnych miar nadziei (które de facto odnoszą się do innych jej aspektów) sugerują, że
nadzieja powstaje dzięki różnym mechanizmom psychologicznym, a być może mamy do czynienia
z różnymi „systemami nadziei”. Tego na razie nie wiemy, jednak nadzieja płynąca z własnych
starań (Snyder) lub opierającą się na innych źródłach, może pełnić różne funkcje i być
wykorzystywana w różnym stopniu i stosownie do sytuacji przez różne jednostki (por. J.Trzebiński,
M. Zięba 2003). Jest to więc implikacja do głębszych badań w zakresie źródeł nadziei u dzieci i
młodzieży i sposobów ich wykorzystywania, w kontekście otrzymywanych efektów
psychologiczno-społecznych, które mogą prowadzić do zastosowań w dziedzinie profilaktyki
społeczno-wychowawczej, zwłaszcza w grupach, które są bardziej, niż inne, narażone na działanie
czynników ryzyka (A.Brzezińska 200), a cześć z nich dysponuje ograniczonymi zasobami lub ich
poważnymi brakami, z powodu kalectw i deficytów rozwoju (S. Kowalik 2007)

4.Rola nadziei w życiu dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach wychowawczych

W ramach badań nad rozumieniem i rolą nadziei u dzieci i młodzieży, zajęliśmy się również
dziećmi przebywającymi w szczególnych, przeżywanych przez nie jako niekorzystne i niechciane,
sytuacjach i warunkach życia. Były to dzieci i młodzież – wychowankowie Domów Dziecka oraz
wychowankowie zakładów poprawczych dla nieletnich (Stefańska-Klar R. 2005b; Kantyka M.
2007; Wolnik A. 2007). Z badań tych wynika, że nadzieja ma szczególne znaczenie dla przetrwania
w warunkach dla jednostki niekorzystnych, gdyż z jednej strony chroni przed załamaniem i
wspomaga adaptację do tego, co jest aktualne, z drugiej strony stanowi źródło optymistycznego
myślenia prospektywnego, w postaci marzeń, aspiracji i pragnień, skierowanych na własną
przyszłość o różnym zasięgu, może więc być promotorem pozytywnych zmian w życiu jednostki.
Jednak badania te wykazały również u wielu badanych, charakterystyczne u dzieci i młodzieży
rezydujących w instytucjach wychowawczych, deficyty i opóźnienia w dojrzewaniu
psychospołecznym, przejawiające się min. trudnościami w operowaniu pojęciami

3
psychologicznymi i społecznymi, opóźnieniami w zakresie samopoznania i autorefleksji oraz
problemami z samokontrolą, co zasadniczo utrudnia wykorzystanie przez tę grupę mechanizmów i
zasobów nadziei, w sposób konstruktywny i skuteczny zarazem, bez wsparcia ze strony dorosłych
lub lepiej radzących sobie rówieśników.

5.Związki nadziei ze zdrowiem psychicznym w wieku rozwojowym

Z badań prowadzonych w populacji dorosłych wynika, że istnieje bliskie powiązanie pomiędzy
depresją a nadzieją, szczególnie zaś stanem, charakteryzującym się poczuciem jej utraty
(beznadziejność), będącym jednym z osiowych objawów zarówno w przebiegu depresji
endogennych ( tzw. depresji wielkiej lub choroby dwubiegunowej), jak i sytuacyjnie wywołanej
depresji reaktywnej (odpowiedź na doznana stratę lub życiowa tragedię). Istnieją również badania
przeprowadzane na próbach dziecięcych i młodzieżowych, sugerujących ochronny wpływ nadziei
w kontekście zdrowia psychicznego. Snyder i inni wykazali, ze dzieci z wysoką nadzieją miewają
słabsze objawy depresji i mają wyższą samoocenę w zakresie swoich możliwości sportowych,
wyglądu fizycznych walorów swojego ciała, społecznej akceptacji oraz kompetencji szkolnych
(C.R. Snyder, Hoza, et al., 1997).
Również autorka przeprowadzała w 2000 roku badania nad związkiem nadziei z depresją i
agresją wśród uczniów uczęszczających do klas 4-6 szkół podstawowych oraz od I-II szkół
gimnazjalnych w różnych miastach i wsiach województwa śląskiego (R. Stefańska-Klar 2002 ),
uzyskując podobne wyniki, jeśli chodzi o ujemny związek pomiędzy nadzieją a objawami depresji,
w tym niska samooceną, poczuciem zagrożenia psychospołecznego, poczuciem niskiej
autoskuteczności i negatywną oceną efektów swoich poprzednich działań, poczuciem odrzucenia
przez rówieśników i dorosłych, oceną siebie jako osoby agresywnej oraz obniżeniem nastroju i
brakiem energii. Należy również zwrócić uwagę na to, że momentom krytycznym w życiu dzieci,
takim choćby jak przejście ze szkoły podstawowej do gimnazjum, towarzyszył znaczący spadek
nadziei (zwłaszcza u chłopców – w zakresie podskali „Możliwości”) i odpowiednio do tego –
znaczące nasilenie objawów depresyjnych. Podobne wyniki uzyskuje się również w szkołach
amerykańskich i kanadyjskich, pomimo stosowania innych miar dobrostanu i samooceny uczniów
kończących jeden etap edukacji, a rozpoczynający drugi w okresie przełomu późnego dzieciństwa i
adolescencji (por. E. Stefańska-Klar, 2000 s. 146).
Nadzieja w tym badaniu była mierzona przetłumaczonym przez siebie narzędziem do badania
dzieci w wieku 8-16 lat, autorstwa C.R. Snydera, zwanym CHS (Children Hope Scale),
(C.R.Snyder i in. 1997; Valle i in, 2004), której walidacja przeprowadzona w warunkach polskich
dała zadawalające efekty, wykazując również w polskojęzycznej wersji, dobre właściwości
psychometryczne tej skali (R.Stefańska-Klar 2002, 2005 a).
W ostatnich dwóch latach autorka ponownie zajęła się problemem związków pomiędzy nadzieją
a różnymi składnikami dobrostanu psychicznego dzieci i młodzieży, uwzględniając również
depresję, stres i doświadczanie przemocy. Z badań tych, częściowo prowadzonych w ramach
seminariów dyplomowych i magisterskich wynika, że różne aspekty nadziei mogą pełnić odrębne
funkcje w moderowaniu skutków doświadczanego stresu, mobbingu czy wyzwań życia w okresie
rozwojowym oraz chronić przed patologizacją zachowań (np. jako czynnik zapobiegający
angażowaniu się w nałóg alkoholowy w celu redukcji stresu: patrz. J. Puchyrska, 2008) .
Jednocześnie potwierdzają się wyniki z roku 2000, wskazujące na rolę nadziei, jako czynnika
ochronnego wobec depresji oraz moderatora zachowań o charakterze agresywnym (R. Stefańska-
Klar, 2002). W tych badaniach, do pomiaru nadziei wśród dzieci i młodzieży zastosowano jeszcze,
oprócz wymienionej już skali CHS Snydera, kwestionariuszowe narzędzia własnego autorstwa, aby
zbadać dodatkowo uogólnioną nadzieję egzystencjalną (np. Borowiak, 2008), a u młodzieży starszej
– również czynnik nazwany przeze mnie „zasobami nadziei” (np. J; Puchyrska 2008; I. Kita 2008 ).
Narzędzia te, w różnym stadium pracy nad każdym z nich, były przedstawiane i dyskutowane na
Zjeździe Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Krakowie w 2004 roku (R.Stefańska-Klar
2004a), ich opis i właściwości są w trakcie opisywania, w przygotowywanym do druku
opracowaniu.

4
6. Nadzieja i jej miejsce w terapii i profilaktyce psychospołecznej dzieci i młodzieży
Profilaktyka zdrowotna i wychowawcza, traktowane są od wielu lat, jako obszary co najmniej
tak samo ważne, jak te związane z trafną diagnozą i skutecznym leczeniem, a niejednokrotnie
podkreśla ich podstawowe znaczenie („lepiej zapobiegać, niż musieć później leczyć”). W
szkolnictwie zazwyczaj zawęża się rozumienie profilaktyki do zapobiegania zjawiskom
patologicznym, jak narkomani, alkoholizm czy przemoc, a często wręcz utożsamia się to pojęcie z
wdrażaniem konkretnych programów profilaktycznych na terenie szkoły. Jednakże nawet wówczas
u podstaw tak rozumianej profilaktyki wieku rozwojowego, leżą złożenia o istnieniu czynników
zagrożenia, mających charakter bardziej ogólny, jak problemy psychiczne czy negatywne
oddziaływania środowiskowe (por. MEN, o pomocy psychologiczno-peagogicznej 2001 s.69).
W szerszym kontekście, profilaktyka powinna obejmować o wiele więcej zagrożeń
prawidłowego rozwoju i socjalizacji, niż czyni się to zazwyczaj, przyjmując zawężone rozumienie
terminu „profilakyka”, gdyż wskazuje na to stan społecznych potrzeb i nasilenie się przypadków
schorzeń psychicznych u dzieci i młodzieży, zwłaszcza depresji, a ponadto prób samobójczych i
innych autoagresywnych (np.„moda” na samookaleczanie się lub „igranie ze śmiercią”, lecz także i
anoreksja) z coraz niższym progiem wiekowym, czy wreszcie rosnąca liczba przypadków uczniów
o zachowaniach zaburzonych. Wymaga to od nauczycieli i rodziców umiejętności wstępnego
rozpoznania i możliwości właściwego zachowania się i radzenia sobie w sytuacjach konfrontacji z
podobnymi zjawiskami, ale także umiejętności stworzenia warunków o charakterze
zapobiegawczym różnego stopnia (A.Carr 2004, M. Biała 2006, J. Kurek 2007).
Wspomniane już, podejście psychologii pozytywnej, akcentujące odwoływanie się do zasobów i
sił (kompetencji i motywacji), jakimi człowiek dysponuje oraz które mogą znajdować się w
środowisku zewnętrznym, dostarcza optymistycznych danych empirycznych, szczególnie z punktu
widzenia działań zapobiegawczych. Oprócz tzw. czynników ryzyka, których nieraz nie można
wyeliminować lub samo ich unikanie może okazać się niewystarczające, można poszukiwać
czynników ochronnych i wzmacniających osobę czy środowisko i zainwestować w ich rozwój,
wzmocnienie i aktywizację, tworząc układy bardziej zrównoważone ze względu na oddziaływania,
jakim podlega dziecko czy młody człowiek, a nawet wręcz uzyskując warunki optymalne dla
zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego oraz ich relacji z otoczeniem, również
dynamicznych (por. A.Brzezińska 2003, 2000; E.Trzebińska 2008). Z czynników osobowych, jako
ochronne wymienia się min. prężność (resilience) czyli zdolność przetrzymania warunków skrajnie
trudnych i wyjście z nich „obronną reką”, bez patologizacji w sferze psychiki lub/i zachowania.
Obecnie te kompetencje intensywnie się bada, próbując też sprecyzować jej istotę i zakres, gdyż
funkcjonują różne konceptualizacje tego pojęcia (por. Kaplan, H. B. 2005; M.Rutter, 1994; S. S
Luthar, D.Cichetti i in., 2000), w których wymieniane są zarówno czynniki wewnetrze, jak I
zewnętrzne oraz relacje pomiędzy osobą a otoczeniem. Na odrębną uwagę zasługuje wsparcie
spoleczne i jego rola w pozytywnym przezwyciężaniu wydarzeń stresowych (patrz H.Sęk 2004.
Dla naszych rozważań ważne jest, że nadzieja zawsze traktowana jest jako ważny czynnik, od
którego albo zależy wystąpienie prężności, albo ma ona na nią zasadniczy wpływ, albo traktuje się
ją jako kluczowy element prężnego reaowania na przeciwności losu, traumy i dramaty. Tak więc
mamy podstawy, aby potraktować nadzieję, jako poważny czynnik ochronny w zapobieganiu
problemów oraz w procesie wzmacniania innych sił osobowych u dzieci i mlodzieży, co wykazał
C.R. Snyder i wspólpracownicy (C.R.Snyder, D.B.Feldman i in., 2000). Tabela 1 ukazuje, jakie
funkcje może pelnić nadzieja w szeroko rozumianej profilaktyce rozwojowej oraz normy
psychospołecznej, stanowiąc czynnik ochronny i wspierający sytuacyjnie i o szerokim zasięgu.

Tabela 1. Nadzieja i jej funkcje psychoprofilaktyczne.

NADZIEJA jako

5
 Czynnik proaktywny
(wspieranie i normalizacja
funkcjonowania
w sytuacjach życiowych)
Motywuje do podejmowania
celowych działań, generowania
nowych celów, formułowania i
rozwiązywania zadań
Motywuje, w razie potrzeby, do
podejmowania przedłużonych
wysiłków i starań oraz ich
intensyfikacji
Podtrzymuje kierunek działania
(cel) w przypadku zakłóceń i
niepowodzeń
Czynnik Czynnik ochronny
transcendentalizujący
(wspieranie mechanizmów (zabezpieczenie przebiegu
rozwojowo-regulacyjnych rozwoju i funkcjonowania )
szerokiego zasięgu)
Jest ściśle powiązana z poczuciem Wpływa na dobre samopoczucie i
sensu działań i życia podmiotu dobrostan podmiotu
Pobudza, podtrzymuje i przywraca Dostarcza „zasobów” do radzenia
rozwój psychiczny, fizyczny, sobie w sytuacjach trudnych i
społeczny i duchowy niebezpiecznych (min. w chorobie)
Motywuje do uczenia się i działań Chroni przed sytuacyjną depresją i
twórczych oraz przekraczania rozpaczą oraz ich
granic swoich możliwości psychospołecznymi skutkami

Wpływa na poczucie sprawstwa i Wpływa na tworzenie się Współtworzy prężność osobową

zaradności, a zarazem na
nabywanie nowych kompetencji
zaradczych
Ma wpływ na kształtowanie się
otoczenia, zgodnie z potrzebami,
aspiracjami i możliwościami
podmiotu
Źródło: opracowanie własne
pozytywnego obrazu siebie i
świata, sama również z niego
wypływa
Może pozytywnie wpływać na
relacje i więzi społeczne o
węższym i szerszym zasięgu oraz
na aksjologiczny wymiar świata
zewnętrznego
(resilience) – zdolność przetrwania
oraz wychodzenie „obronną ręką”
z traum i kryzysów
Działa ochronnie wobec
zewnętrznych i wewnętrznych
czynników ryzyka

Gdy zawiedzie profilaktyka, może dojść do konieczności zastosowania działań interwencyjnych

o charakterze wspierającym, korekcyjnym, przywracajacym czy całkowicie przekształcającym, a
więc różnego rodzaju terapii. W procesie terapeutycznym nadzieja może być różnie zlokalizowana.
Jedną z podstawowych funkcji, które jej się przypisuje, jest zmniejszanie cierpień duchowych, jakie
zwykle towarzyszą dramatycznej sytuacji oraz wzmacnianie odporności na ból, zarówno fizyczny
jak i psychiczny. W tym przypadku nadzieja działa jako czynnik paliatywny i tym samym staje się
podstawą terapii podtrzymującej, która wprawdzie nie zmienia zasadniczego stanu rzeczy, jednak
pozwalając pacjentowi przetrwać go w mniejszym cierpieniu, podnosi jakość jego życia.(por. P.
Hinds i in., 1999; H.Lewis W. Kliewer, 1996; J.F. Miller, 1989). Strategie prowadzące do
podniesienia nadziei stosuje się w pracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi chorymi na raka oraz
inne schorzenia, powodujące duże dolegliwości fizyczne i cierpienia psychiczne, a nie rokujące
wyleczenia . Dotyczy to również dzieci i młodzieży znajdujących się w stanie terminalnym –
nadzieja jest wówczas czynnikiem przygotowującym ich do odejścia ze świata bez strachu i w
poczuciu sensu tego co się im zdarzyło. Odrębna kwestię stanowi w takim przypadku praca z
rodziną umierającego dziecka czy nastolatka, gdzie również stosuje się strategie skierowane na
kształtowanie, zwykle odmiennej, niż do tej pory, nadziei.
Istnieją również dowody na to że sama nadzieja może stanowić czynnik leczniczy, a więc od jej
treści i natężenia zależy poprawa stanu zdrowia oraz skuteczny powrót do normalnego życia.
Przykładowo, wśród ocalałych z pożaru dzieci-pacjentów z poważnymi oparzeniami, te które
charakteryzowały się wysokim poziomem nadziei, nie obserwowano angażowania się w takie
rodzaje zachowań, w odpowiedzi na traumę, które mogły utrudnić ich powrót do zdrowia, co było
częstą reakcją u dzieci z niskim poziomem nadziei (D.Barnum i in., 1998). Badania i praktyka
wykazały przydatność tego podejścia w racy z dziećmi i osobami, które zostały dotknięte
kalectwem lub nieodwracalnymi zmianami w życiu, np. w postaci straty rodzica, kogoś z

6
rodzeństwa lub innej ważnej osoby lub obiektu. W przypadku kalectwa nadzieja pomaga pogodzić
się ze stanem aktualnym i zaangażować w proces rehabilitacyjny; w przypadku utraty kogoś lub
czegoś ważnego, nadzieja powraca w miarę rozwoju i kończenia się procesu żałoby.
Obserwacje, dotyczące zmian, jakie mogą pojawić się pod wpływem nadziei u osoby chorej,
znajdującej się w kryzysie lub doświadczającej niepełnoprawności bądź innych uporczywych i nie
dających się aktualnie usunąć znacznych trudności czy ograniczeń, a także to, co się dzieje w
przypadku utraty nadziei, skłoniły do opracowania strategii terapeutycznych, ukierunkowanych na
wywołanie, podtrzymanie lub/i przywracanie nadziei, jak również na odpowiednie zarządzanie nią
sama oraz czynnikami, mającymi wpływ na jej powstawanie i trwałość. W tych podejściach
nadzieja traktowana jest jako cel terapii. Przykładem może być kanadyjski program
arteterapeutyczny, skoncentrowany na nadziei, opracowany w celu pomocy psychologicznej
dzieciom uchodźców, z krajów objętych działaniami wojennymi ( S.C. Yohani, 2008).
Najczęściej jednak przypisuje się nadziei rolę pomocniczą, wspierającą podstawowe sposoby
interwencji o charakterze medycznym, psychologicznym, rehabilitacyjnym i wychowawczym. W
tym kontekście można mówić o nadziei, jako o czynniku, który może podnosić skuteczność terapii
ze względu na jej cele, może wpływać na przyśpieszenie terapii, tym samym skracając jej czas oraz
może wpływać na trwałość efektów terapii po jej zakończeniu. Szczególnie istotny jest fakt, że
uwzględnienie nadziei jak istotnego dla skuteczności oddziaływań, elementu procesu
terapeutycznego może mieć miejsce w każdym praktycznie przypadku i miejscu zastosowania: w
szpitalu, gabinecie, poradni, szkole czy w domu, jak również nie ma ograniczeń, ze względu na
przyczynę terapii oraz jej rodzaj, gdyż jest to spośród czynników, który przez swoją uniwersalność
dla ludzkiego życia i funkcjonowania, może wspierać terapię niezależnie od jej „szkoły”,
szczególnie zaś przy podejściu pluralistycznym i kontekstualnym, nastawionym na dobieranie
metod terapii do problemów pacjenta i ego potrzeb (por. J.Cz.Czabała 2002).
Nadzieja jest również wartym uwagi czynnikiem wspierającym, rozwijającym i w pewnej
mierze chroniącym przed wypaleniem się osoby zajmujące się dzieckiem czy nastolatkiem, z
którym prowadzi się działania interwencyjne o charakterze leczniczym lub resocjalizacyjnym, jak
również rodziców i opiekunów dziecka niepełnosprawnego lub przewlekle chorego (R.Sefańska-
Klar, 2004; T. V., J.L. Horton, Wallander, 2001) . Innym ciekawym zagadnieniem jest wpływ
posiadanej koncepcji nadziei na zachowanie zdrowia i radzenie sobie (W. Wosińska, 2004), który
może być wykorzystywany w podobnych sytuacjach . Niestety, ograniczenia wydawnicze nie
pozwalają rozwinąć tego, tak przecież istotnego tematu, szerzej.
Należy jeszcze przypomnieć, że w decydowaniu się na rozwijanie strategii terapeutycznych lub
wychowawczych związanych z nadzieją u dzieci i młodzieży istotne znaczenie ma przyjęta
definicja nadziei i sposób jej pomiaru, gdyż, jak to wykazaliśmy wcześniej, w grę mogą wchodzić
odmienne funkcje psychiczne (emocja, percepcja, sposób myślenia, narracja, aktywizacja osobistej
teorii nadziei, itd.), a zatem sposób włączania się przez nie w proces terapeutyczny lub
bezpośrednie ich działanie jako czynnika leczniczego, mogą inaczej działać, pozostając przy tym w
odpowiedniej relacji do procesu terapeutycznego.

Literatura:
 Barnum, D. D., Snyder, C. R., Rapoff, M. A., Mani, M. M., & Thompson, R. (1998). Hope and social support
in the psychological adjustment of pediatric burn survivors and matched controls. „Children’s Health Care”, 27
 Biała M. (2006), Problemy z zachowaniem dzieci i młodzieży, Fraszka Edukacyjna, Warszawa.
 Borowiak A. (2008) Przejawy depresji w młodszym wieku szkolnym. Nieopublikowana praca licencjacka,
Uniwersytet Śląski, Cieszyn.
 Brzezińska, A. (2003). Dzieci z układu ryzyka [w:] A. Brzezińska, S. Jabłoński, M. Marchow (red.), Ukryte
piętno. Zagrożenia rozwoju w okresie dzieciństwa. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań.
 Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
 Carr A. (2004) Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
 Chang, E.C., (1998). Hope, problem-solving ability, and coping in a college student population: Some
implications for theory and practice. „Journal of Clinical Psychology”, 54.
 Czabała J.Cz.(2002) Czynniki leczące w psychoterapii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

7
 Edwards L. M., Ong A.D., Lopez S.J. (2007) Hope Measurement in Mexican American Youth „Hispanic
Journal of Behavioral Sciences”, 29.
 Erikson E.H. (1963) Childhood and society. New York. W.W. Norton and Company
 Fedyn B.(2007) Współczesne dylematy teorii i praktyki wychowania zdrowotnego [w:] B.Fedyn, Wybrane
konteksty pedagogicznych pograniczy, Wydawnictwo PWSZ w Raciborzu, Racibórz -Dufault, K., Martocchio,
B.C. (1985) Hope: Its Spheres and Dimensions. “Nursing clinics of North America”, 20, 2.
 DeWit D.J., Offord D. R., Sanford M., Rye B.J., Shain M., Wright R.(2000) The Effect of School Culture on
Adolescent Behavioural Problems: Self-Esteem, Attachment to Learning, and Peer Approval of Deviance as
Mediating Mechanisms, „Canadian Journal of School Psychology” Volume 16, 1.
 Heszen-Niejodek,I., Gottschalk L.A., Januszek M. (1999) Anxiety and Hope During the Course of Three
Different Somatic Illnesses: A Longitudinal Study. “Psychotherapy and Psychosomatics”, 68.
 Hinds P.S., Quargnenti A, Fairclough D., et al (1999) Hopefulness and its characteristics in adolescents with
cancer. West Journal of Nursing Research, 21.
 Horton, T. V., Wallander, J. L. (2001). Hope and social support as resilience factors against psychological
distress of mothers who care for children with chronic physical conditions. “Rehabilitation Psychology”, 46.
 Kantyka M. (2007) Nadzieja i optymizm życiowy wychowanków zakładu poprawczego. Nieopublikowana
praca licencjacka, PWSZ, Racibórz.
 Kaplan, H. B. (2005). Understanding the concept of resilience [w:]R. B. Brooks, S. Goldstein (red.) Handbook
of resilience in children. Kluwer Academic/Plenum, New York.. -Kita I. (2008) Zjawisko mobbingu pomiędzy
uczniami i jego determinanty. Nieopublikowana praca magisterska, Uniwersytet Śląski, Cieszyn.
 Kowalik S.( 2007) Psychologia rehabilitacji, Wydwnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
 Kozielecki J. (2006). Psychologia nadziei. Wydawnictwo Żak, Warszawa.
 Kurek J. (2007). Poglądy na samobójstwa w perspektywie wielopokoleniowej. Nieopublikowana praca
licencjacka. PWSZ, Racibórz
 Lazarus R.S. (1999) Hope: An Emotion and a Vital Coping Resource Against Despair, “Social Research”,
Summer.
 Lewis, H. A., & Kliewer, W. (1996). Hope, coping, and adjustment among children with sickle cell disease:
Tests of mediator and moderator models. “Journal of Pediatric Psychology”, 21
 Luthar, S. S., Cichetti, D., & Becker, B. (2000). The construct of resilience: A critical evaluation and guidelines
for future work. “Child Development”, 71.
 MEN o pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Opracowanie zbiorowe (2001) Ministerswo Edukacji
Narodowej, Warszawa.
 Miller, J. F. (1989). Hope-inspiring strategies of the critically ill. „Applied Nursing Research”, 2(1).
 Obuchowska I.(2000) Adolescncja [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju
człowieka, t.2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
 Puchyrska J. (2008) Szkoła jako czynnik stresogenny wśród młodzieży. Nieopublikowana praca licencjacka,
Uniwersytet Śląski, Cieszyn.
 Rutter, M. (1994). Resilience: Some conceptual considerations. “Contemporary Pediatrics”, 11, 36–48.
 Scioli A., Chamberlin Ch.M., Samor C. M. Lapointe A.B., Campbell T.L., Macleod A.R., Mclenon J. (1997) A
Prospective Study of Hope, Optimism, and Health, „Psychological Reports”, 81.
 Sęk H , (2004) Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu wsparcia do
wydarzeń stresowych [w:] H. Sęk, R. Cieślak (red.)Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
 Snyder, C. R., Lopez, S. J., Shorey, H. S. (2003). Hope theory, measurements, and applications to school
psychology. „School Psychology Quarterly”, 18, 122–139.
 Snyder, C. R., Rand, K. L.,Sigmon, D. R. (2002). Hope theory: A member of the positive psychology family.
[w:] C. R. Snyder, S. Lopez (red.), Handbook of positive psychology (pp. 257–266). Oxford University Press,
New York.
 Snyder, C.R., Shorey, H.S., Cheavens, J., Pulvers, K. M., Adams, V.H.,Wiklund, C. (2002a). Hope and
academic success in college. „Journal of Educaional Psychology”, 94.
 Snyder C.R., Feldman D.B., Taylor, JD., Schroeder L.L., Adams V. (2000). The role of hopeful thinking in
preventing problems ans enhancing strenghts. „Applied and Preventive Psychlogy”, 15
 Snyder, C. R. (2000). The past and future of hope. Journal of Social and Clinical Psychology, 19.
 Snyder, C. R., Lapointe, A. B., Crowson, J. J. Jr., Early, S. (1998). Preferences of high- and low-hope people
for self-referential input. Cognition and Emotion, 12, 807– 823. -Snyder, C. R., Hoza, B., Pelham, W. E.,
Rapoff, M., Ware, L., Danovsky, M., et al. (1997). The development and validation of the children’s hope
scale. „Journal of Pediatric Psychology”, 22, 399– 421.
 Snyder, C.R., (1995). Conceptualizing, Measuring, and Nurturing Hope, “Journal of Counseling and
Development”, 73.
 Snyder, C.R., Irving, Lori M., Anderson, John R.(1991). Hope and Health [w:]Snyder,C.R., -Forsyth, D.R.,
(red.), Handbook of Social and Clinical Psychology (pp.285-301).
 Stefańska-Klar R. (2005a) Czy nadzieja nas różni czy upodabnia, oddala czy zbliża? W poszukiwaniu
adekwatnych metod badania zjawiska zwanego ludzką nadzieją. [w:]: Żyć wspólnie: odkrywać Innego,

8
 przeciwdziałać zniewoleniu, realizować wspólne cele; XXXII Zjazd Naukowego Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego, Uniwersytet Jagielloński; Kraków 22-25.09.2005, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
 Stefańska-Klar R. (2005b) „Zanim zaczniesz mi pomagać – poznaj moją nadzieję” – o sytuacyjnych,
personalnych i egzystencjalnych aspektach nadziei w doświadczaniu społecznej marginalizacji i o ich roli w
przezwyciężaniu niechcianego losu. [w:] Żyć wspólnie: odkrywać Innego, przeciwdziałać zniewoleniu,
realizować wspólne cele; XXXII Zjazd Naukowego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków.
 Stefańska-Klar R. (2004) Nadzieja jako konstrukt użyteczny dla teorii i praktyki rodzicielstwa zastępczego.
Wystąpienie plenarne III Międzynarodowe Warsztaty „Przeciw Porzuceniu – Rodzice Zastępczy Nadzieją”
Lędziny 8 – 9 czerwca. Organizatorzy: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej i Stowarzyszenie Zastępczego
Rodzicielstwa Oddział Śląski.
 Stefańska-Klar R. (2002) Związki pomiędzy agresją, depresją i nadzieją u dzieci wieku późnego dzieciństwa i
wczesnej adolescencji. Referat, XXXI Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Lublin, 5-8.
września, 2002.
 Stefańska-Klar R. (2000) Późne dzieciństwo. Młodszy wiek szkolny [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała
(red.), Psychologia rozwoju człowieka, t.2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
 Stefańska-Klar R. (1997a) Psychologiczne mechanizmy nadziei. „Człowiek i przyroda.”, 6. -Stefańska-Klar R.
(1997b) Subjective sense of hope in human life reflected by the implicit theories of hope. Abstract Volume of
11th Conference of the European Health Psychology Society, Bordeaux – France.
 Trzebińska E (2008), Psychologia pozytywna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
 Trzebiński J., Zięba M. (2003) Nadzieja, strata i rozwój, „Psychologia Jakości Życia”, tom 2 nr 1. -Valle M.F.,
Huebner E.S., Suld S.M. (2004), Further Evaluation of the Children's Hope Scale, „Journal of
Psychoeducational Assessment”, 22.
 Valle M.F., Huebner E.S., Suldo S.M. (2006) An analysis of hope as a psychological strength „Journal of
School Psychology”, 44.
 Wolnik A. (2007) Emocjonalne funkcjonowanie wychowanków w zakładzie poprawczym. Nieopublikowana
praca licencjacka, PWSZ, Racibórz.
 Wosińska W.(200) Psychologia życia społecznego. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
 Yohani S.C. (2008) Creating an Ecology of Hope: Arts-based Interventions with Refugee Children, „Child and
Adolescent Social Work Journal”, 25.