Nr 44/2013

-7-

Gos Polski

Rozsawili Polsk
Tadeusz Kantor
(1915-1990) zosta kiedy nazwany najbardziej wiatowym z polskich artystw i najbardziej polskim z artystw wiatowych. Ju za ycia przez jednych uwaany by za geniusza, ale przez innych za mistyfikatora, zaledwie zrczfot. Heinz O. Jurisch nego naladowc. Dzi nikt nie powinien mie wtpliwoci, e w 1990 roku odszed od nas jeden z najwybitniejszych twrcw sztuki XX wieku - cho nadal trudno wytumaczy, na czym polega fenomen jego wyobrani. By artyst wszechstronnym - jak sam mwi: totalnym - dlatego rozdzielanie jego dziea na poszczeglne "dyscypliny" jest ryzykowne. Malarz, scenograf, poeta, aktor, happener - wiatow saw zyska jako czowiek teatru. Take i tam pozosta jednak przede wszystkim malarzem, ktry myli obrazami, a zamiast farb uywa aktorw i rekwizytw. Najwikszym osigniciem Kantora by teatr "Cricot 2", ktrego spektakle - poczwszy od Umarej Klasy (1975) - osigny wymiar arcydziea. Niezwyka formua "Teatru mierci" polegaa na stworzeniu plastycznej ilustracji mechanizmw pamici. Sekwencje nierealnych obrazw, strzpy wspomnie, powracajce natrtnie sceny, absurdalne sytuacje. Kady to zna z autopsji, wszyscy mamy podobny zamt w gowie: splot bolesnych urazw, zuchwaych tsknot, urywki zapamitanych zda, komiczne okruchy przeszoci. Jestemy cieleni, fizyczni - okazuje si, e nasza pami i wyobrania take. Nie istniejemy bez formy; mylimy, a nawet czujemy obrazami - Kantor potrafi pokaza to na scenie. Stworzy niezwykle sugestywn przestrze, w ktrej mieszaj si ywi i umarli, gdzie ujawniaj si najwstydliwsze pragnienia, najbardziej okrutne przeycia. Wojna, mio i zbrodnia, lk, namitno, nienawi. Na spowiaych, wyblakych kliszach z rodzinnego albumu - osobista biografia splata si z histori, narodowe mity, prywatne obsesje wracaj mczcym echem, jak w krzywym zwierciadle. Kantor by twrc natchnionym, ktry sprawy sztuki traktuje miertelnie powanie. Prawdziwy pocztek jego drogi to okupacyjne przedstawienia Balladyny i Powrotu Odysa. Tworzenie awangardowego teatru w klimacie zagroenia, w konspiracji - pokazao jego prawdziw hierarchi wartoci: przekonanie, e niezaleno artysty i wolno sztuki jest moliwa w kadych okolicznociach. W warunkach PRL-u oznaczao to przede wszystkim czno ze wiatem, podtrzymywanie wizi polskiej sztuki z Europ. Jako artysta awangardowy Kantor mia potrzeb "bycia na bieco", przywozi z Zachodu najnowsze recepty na sztuk. W tym czasie skwapliwa gonitwa za nowoczesnoci pyna nie tyle ze snobizmu, ile z przeamywania cywilizacyjnej izolacji, z chci wczenia si w sprawy, ktrymi yje artystyczna Europa. Krytycy nazywali kliwie Kantora "komiwo jaerem nowinek" - jednak on mia poczucie misji. Tropienie i przeszczepianie nowych prdw traktowa jak apostolskie posannictwo - przywilej i obowizek. To on pierwszy przywiz do Polski informel, konceptualizm, happening. "Nieistotne s wpywy, wane s powody!" powtarza z przekonaniem. I mia racj, dlatego w jego sztuce nie ma typowej dla pseudoawangard nudy - na cudze pytania znajdowa zawsze wasne, niepowtarzalne odpowiedzi. By na swj sposb suwerenny tak wobec sztuki aktualnej, jak i wobec tradycji. Dopisywa wspczesny, bezceremonialny komentarz do Najwikszych: Rembrandta, Velazqueza, Goyi. Od pocztku mia te odwag podejmowania sporu z twrczoci polskich Wieszczy: Sowackiego, Witkacego, Wyspiaskiego, Stwosza. Jego sztuka jest lekcj twrczego dialogu z przeszoci, prb wpisania si w narodow tradycj, oryginaln, awangardow korekt do stawianych wci na nowo pyta. Cho Kantor mawia czsto, e dobry ob raz trzeba "wyreyserowa", nie lubi tego terminu. "Gdy kto mwi, e jestem reyserem, to si na to nie godz - powtarza - Na malarza si godz, bo jest to stary termin, z kolosaln tradycj, natomiast reyser? Dwiecie lat wszystkiego...". Malarstwo stanowio dla niego prawdziwe laboratorium pomysw, prywatn scen dialogu z tradycj i awangard, z caym wiatem. Warto przygldn si tym obrazom, ktre tumacz kolejne etapy artystycznej drogi Kantora - w nich odsania si czasem bardziej ni na scenie. Malowane w latach 40. "obrazy metaforyczne", pene spltanych, odksztaconych figur - byy odreagowaniem wojennej i powojennej traumy; tumaczyy psychiczne uwikanie na jzyk przestrzennych napi. Z kolei abstrakcyjne, efektowne ptna informelu "rozwiewane gwatownym wiatrem Przypadku" - to zapis ywioowego gestu, manifestacja wolnoci, lecz take zalek dramatu. "To bya wydzielina mojego WNTRZA - wspomina Kantor - gdzie kbi si namitnoci, dze, wszystkie pasje, rozpacz i rozkosz, ale przeszoci i jej tsknoty, i pami wszystkiego, i myl trzepoczca si jak ptak w czasie burzy." Gdy artysta znudzi si abstrakcj, a powrt do malarskiej iluzji wydawa si niemoliwy - uy podstpu: wczy w obrazy realne materie i przedmioty. Ukry rzeczywisto pod opakowaniem - std synne "ambalae". Odtd robi sztuk ze wszystkiego. "Metafizyka - mawia musi mie swoj fizyk", i t fizyk mogy si sta najpospolitsze odpadki, caa "realno najniszej rangi": worki, zmite szmatki, papierki, parasole, prywatne notatki.