Aleksander Krawczuk Konstantyn Wielki

WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1970 Obwoluta, okadka JZEF CZESAW BIENIEK

CZ PIERWSZA DIOKLECJAN

Flaurtusz Wopiskus: tugdarzenia pomidzy Ktezyfontem a Nikomedi W roku 283 cesarz Karus wyprawi si przeciw Persom wraz ze swym modszym synem, Numerianem. Bez trudu zaj Mezopotami i dotar a do Ktezyfontu, miasta na wschodnim brzegu Tygrysu; Persowie bowiem pochonici wewntrznymi sporami, nie stawiali oporu. Karus wic zasuy na tytu Persicus Maximus" Najwikszy Zwycizca Persw. Zapuci si jednak zbyt daleko, poniewa poda sawy, a jego prefekt pretorianw, Aper, jeszcze go zachca; pragn bowiem zguby cesarza, aby samemu zagarn wadz. Niektrzy twierdz, e Karus zmar skutkiem choroby. Wikszo wszake utrzymuje, e razi go piorun. I nie da si zaprzeczy, e w tym momencie, gdy mier go dosiga, uderzy grom tak potny, i wielu wyziono ducha z samego strachu; przynajmniej tak si mwi. Juliusz Kalpurniusz, kierownik cesarskiego sekretariatu, wystosowa do prefekta Rzymu list w sprawie okolicznoci zgonu Karusa. Pisze w nim midzy innymi: Gdy Karus, nasz cesarz prawdziwie drogi, chorowa i lea w namiocie, niespodziewanie rozptaa si taka nawanica, e wiat pokryy ciemnoci i czowiek nie 7

widzia czowieka. Potem nieustanna wibracja byskawic i piorunw, niby gwiazdy ognistej, wszystkim nam odebraa wiadomo tego, co si dzieje. Nagle rozleg si krzyk: Cesarz nie yje! A stao si to wanie po tym piorunie, ktry najbardziej przerazi wszystkich. Doczyo si to jeszcze, e pokojowi, bolejc z powodu mierci swego pana, podpalili jego namiot. Std zaraz posza pogoska, e zgin od pioruna, cho, o ile nam wiadomo, przyczyn mierci bya choroba." Ten list przytoczyem dlatego, e wielu powiada: Jest w tym jaki niezomny wyrok przeznaczenia, e cesarz rzymski nie moe pj dalej na wschd poza Ktezyfont. Karus zgin od pioruna, poniewa chcia przekroczy t granic przez los ustanowion! Pozostawmy jednak te wybiegi tchrzostwu, na wasny jego uytek; mstwo i tak je podepta. Z pewnoci mona i zawsze bdzie mona zwycia Persw, a nawet i dalej, poza ich ziemie. Dowid tego przenajwitszy Cezar Galeriusz, a powtrzy si to i w przyszoci. Bylebymy tylko nie zaprzepacili askawej przychylnoci bstwa! Po mierci ojca Numerian uzna wojn za zakoczon i poprowadzi wojsko z powrotem. Poniewa cierpia na ble oczu tej chronicznej choroby nabawi si pracujc do pnej nocy niesiono go w lektyce. Wwczas to zdradziecko zamordowa go Aper, wspomniany ju prefekt pretorianw, a zarazem te Numeriana. Przez wiele dni onierze zapytywali, jak ze zdrowiem cesarza, Aper za niezmiennie owiadcza na wiecach: Nie pokazuje si, bo chorym oczom szkodzi wiatr i soce! Dopiero smrd rozkadajcych si zwok wyda zbrodni; stao si to ju pod Nikomedi. Tum rzuci si na Apra. Wycignito go na gwny plac obozowy, gdzie sztandary i dowdztwo. Zebray si masy onierzy, w mgnieniu oka wzniesiono te trybun. Szukano czo8 wieka, ktry by najwaciwiej pomci mier Numeriana i najlepiej wada pastwem. Wwczas to, z boego natchnienia, zgodnie okrzyknito cesarzem Dioklecjana. Ju przedtem, jak powiadano, wiele znakw wskazywao, e bdzie panowa; w owym czasie sprawowa dowdztwo cesarskiej stray przybocznej. By to m znamienity, bystry, oddany zarwno pastwu, jak te swoim bliskim, przygotowany na wszystko, co niesie zmienno sytuacji. Zamysy ywi zawsze gbokie, cho czasem postpowa bardzo bezwzgldnie; roztropnoci za i a nadmiernym uporem tumi porywy niespokojnego serca.

Gdy tylko wszed na trybun i przyj tytu Augusta, zaraz zaczto pyta, w jaki to sposb zgin Numerian. Wwczas Dioklecjan wycign miecz, wskaza na Apra i przebi go, woajc: Oto jest sprawca zabjstwa! Mj dziad opowiada, e uczestniczy w tym wiecu; i e Dioklecjan doda wtedy te sowa: Moesz si szczyci, Aprze! Powalia ci prawica wielkiego Eneasza! To ostatnie zdanie jest cytatem z Eneidy Wergiliusza. W ustach onierza wydaje si do niezwyke. Ale z drugiej strony wiem doskonale, e wielu wojskowych potrafi posugiwa si bardzo umiejtnie powiedzeniami komediopisarzy i poetw, zarwno greckich, jak i rzymskich. Dziad mj przekaza rwnie, czego dowiedzia si od samego Dioklecjana: Swego czasu przebywa on w Galii, w kraju Tungrw, jako oficer niszego stopnia. Sta kwater w jakiej gospodzie. Gdy paci za utrzymanie, gospodyni, ktra zarazem bya kapank druidk, powiedziaa: Zbyt jeste chciwy, zbyt oszczdny! On zaartowa: Jako cesarz bd bardzo szczodry! 9 Na co kapanka: Zostaniesz cesarzem, gdy zabijesz dzika. Mwi powanie. Dioklecjan, jako czowiek bardzo skryty, rozemia si tylko i zamilk. Ale potem, ilekro nadarzaa si sposobno w czasie polowa, zawsze zabija dziki wasnorcznie. A tymczasem cesarzem zosta Aurelian, potem Probus, potem Tacyt, wreszcie Karus. Tote Dioklecjan mawia: Ja zabijam dziki, ale ich misem poywia si kto inny. Wiadomo te powszechnie, e gdy przebi mieczem Apra, prefekta pretorianw, westchn: Wreszcie zabiem dzika, ktrego los mi wyznaczy! (W jzyku aciskim aper" znaczy dzik.) Tene mj dziad powtarza tak wypowied Dioklecjana: Nie miaem adnej innej przyczyny, by zabi go wasnorcznie, prcz tej, e chciaem wypeni sowo druidki. Przecie cakiem nie pragnem, eby miano mnie za okrutnika, zwaszcza w pierwszych dniach rzdw. Zabiem z wyroku losu.1 Czy istnia Flawiusz Wopiskus? Rozdzia poprzedni zosta oparty, jak zaznaczono

w jego tytule, na opowieci niejakiego Flawiusza Wopiskusa. Nie jest to wszake dosowne tumaczenie tekstu aciskiego, lecz raczej swobodna parafraza; aby bowiem uatwi zrozumienie biegu wydarze, dodano kilka szczegw z innych rde2 i wprowadzono do tekstu nieco wyjanie. Kime by w Wopiskus, ktrego dziad pono uczestniczy w wypadkach pod Nikomedi i osobicie zna Dioklecjana? Odpowied nie jest prosta. 10 W czwartym wieku naszej ery powstao aciskie dzieko, zwane Scriptores Historiae Augustae (Pisarze historii cesarskiej).3 Zawiera ono biografie cesarzy rzymskich od Hadriana do Numeriana, czyli od roku 117 do 284, cho z pewnymi lukami. Dzieko jest rzekomo zbiorow prac a szeciu autorw. Powiadamy rzekomo", poniewa pewne dane wskazuj, e w istocie wyszo spod pira tylko jednego czowieka, ktry dla sobie wiadomych celw przybra a sze rnych nazwisk i masek. Flawiusz Wopiskus figuruje jako autor ostatniej czci zbioru, to jest ywotw od Aureliana do Numeriana wcznie. Mistyfikacja doprawdy dziwaczna! Ale i tre dzieka jest niezwyka; wiele w niej faszerstw i przeinacze, wiele te anachronizmw. Bo te, jak si wydaje, powstao ono gwnie po to, by pod pozorem relacji historycznej o dawno minionych czasach przemyca aluzje do spraw aktualnych. Trudno jednak okreli, o jakie to chodzi wydarzenia i sprawy, do dzi bowiem, mimo wielu bada, nie udao si ustali dokadnej daty napisania owego zbioru ywotw. Autor (czy te autorzy) stara si wywoa wraenie, e publikuje za panowania Dioklecjana lub Konstantyna, a wic w pierwszych dziesicioleciach wieku czwartego, co jest oczywist fikcj. Najbardziej prawdopodobny wydaje si pogld, e dzieko skomponowano za rzdw cesarza Juliana Apostaty, a wic w latach 361363. Powysze uwagi nie oznaczaj wszake, by wszystko, co podaje historia Augusta, naleao uzna za bezwartociowe i zmylone. Autor niewtpliwie opiera si na cennym materiale, ktry jednak swobodnie dostosowywa do swych potrzeb i zamierze. Jego relacji nie wolno ani bezkrytycznie przyjmowa, ani te z gry i cakowicie odrzuca, lecz w kadym wypadku trzeba j bada i konfrontowa z innymi przekazami. Czowiek 11 o nazwisku Flawiusz Wopiskus zapewne w ogle nie istnia, lecz opowie przekazana pod jego imieniem,

moe by w duym stopniu prawdziwa.4 Trzeci wiek cesarstwa Tajemnicza mier wadcy w czasie wojennej wyprawy; rwnie tajemnicze morderstwo popenione na jego synie; zabicie prefekta pretorianw na oczach caej armii wszystko to wyda by si mogo wymysem powieciopisarza, i to lubujcego si w pitrzeniu dramatycznych sytuacji. A jednak zasadniczy zrb wypadkw, jak przedstawia go Flawiusz Wopiskus, jest wiarygodny; inne bowiem rda, cho krtkie i pobiene, potwierdzaj t relacj. Oczywicie pewne szczegy opowieci same siebie osdzaj przez swoje nieprawdopodobiestwo i tendencyjno. Wolno te sdzi, e wspczeni patrzyli na wydarzenia roku 284 jako na co niemal normalnego; byy bowiem zgodne z dowiadczeniem ju prawie dwch pokole. Przed pidziesiciu laty, w roku 235, cesarz Aleksander Sewer zgin z rk swoich onierzy. Odtd Imperium byo niemal co roku widowni krwawych zamachw stanu. W cigu pwiecza przewino si na tronie dwudziestu dwch cesarzy nie liczc tych, ktrzy nie zdoali zdoby uznania w caym pastwie. Prawie wszyscy zostali wyniesieni przez wojsko i poza kilkoma wszyscy zeszli ze wiata mierci gwatown. Zabjcami byli ich wani onierze lub dni wadzy ludzie z najbliszego otoczenia; tylko niektrzy cesarze padli na polach bitew. Od wewntrz wstrzsay Imperium walki o tron, bunty namiestnikw, prby oderwania si prowincji, powstania uciskanej ludnoci. Z zewntrz natomiast napieray na jego granice hordy barbarzycw, zwaszcza 12 Germanw. Alamanowie przekraczali Dunaj i grny Ren; pustoszyli Gali, kraje alpejskie, pnocn Itali. Frankowie zza Renu docierali poprzez Gali a do Hiszpanii. Goci znad Morza Czarnego oraz ich sprzymierzecy przechodzili dolny Dunaj; eglowali te miao po morzach; upili prowincje bakaskie i azjatyckie. Na wschodzie, za Eufratem, wyroso wielkie mocarstwo: monarchia Sassanidw; Rzymianie zwali ich po prostu Persami. Poniewa Sassanidzi pragnli opanowa wszystkie krainy Bliskiego Wschodu, krwawe zmagania z nimi toczyy si prawie nieprzerwanie; ich przebieg rzadko by dla Rzymian tak pomylny, jak w czasie owej wyprawy Karusa, ktra dosza a do Ktezyfontu. Wojny rujnoway gospodark, a tymczasem od ludnoci miast i wsi dano coraz wikszych wiadcze, poniewa utrzymanie wojsk kosztowao coraz wicej. Biu-

rokracja pastwowa, bardzo rozwinita, nakadaa ogromne podatki, cho pola leay odogiem, miasta podupaday, handel zamiera i powraca do form prymitywnych. Skarb, pozbawiony wszelkich rezerw, ima si rodkw niemal samobjczych: raz po raz faszowa monet, zgoa nie zwaajc, e dla doranego zysku wyrzdza nieodwracalne szkody caej gospodarce. Brakowao rk do pracy. Ziemi uprawiali gwnie drobni dzierawcy, koloni, osobicie wolni, lecz w istocie niewiele rnicy si od niewolnikw; tych z kolei byo nieco mniej, nie prowadzono bowiem wojen zaborczych. Ludzi nalecych do warstw niszych, tak zwanych humiliores", ciemiyli i wyzyskiwali przedstawiciele warstw wyszych, honestiores"; pastwo wszake traktowao w razie potrzeby jednych i drugich z t sam brutalnoci. Tak wic w cigu wieku trzeciego cesarstwo przechodzio kryzys gboki i dugotrway. Prno by szuka jego gwnej przyczyny, wszystkie bowiem zjawi13 ska gospodarcze, spoeczne, ustrojowe, wojskowe byy wzajem sprzone; rne czynniki nakaday si na siebie i przez to potgoway swe zgubne skutki. Wydawao si, e nic ju nie przerwie acucha zbrodni, klsk i katastrof. Imperium widomie chylio si ku przepaci. Wydawao si rwnie, e czyn Dioklecjana jest tylko jednym z ogniw tego acucha i pocignie za sob nowy zamach, nowe zabjstwo, nowy akt gwatu i uzurpacji. A przecie wyczuwa to kady Czytelnik Flawiusz Wopiskus jest zdecydowanie przychylny nowemu cesarzowi. Twierdzi, e obwoano go cesarzem z boego natchnienia"; utrzymuje, i przysz jego wielko zapowiaday wieszcze znaki, Apra za zabi tylko dlatego, by wreszcie speniy si sowa druidki. Kime wic by w czowiek? Jakie drogi i stopnie wprowadziy go na trybun w obozie wojskowym pod Nikomedi? Czemu przypisa tak pochlebn o nim opini historyka? Kariera Dioklecjana Zabjca Apra pochodzi z niskich warstw spoecznych, jak zreszt wikszo cesarzy wieku trzeciego. Urodzi si w Dalmacji, a wic na ziemiach dzisiejszej Jugosawii, prawdopodobnie w okolicach Salony, czyli obecnego Solinu. Moe nawet w pobliu miejscowoci, w ktrej pniej wznis swj paac, to jest tak sawnego dzi Splitu? Przyszed na wiat zapewne w roku 245; kiedy wic sign po wadz w roku 284, liczy lat niespena czterdzieci. O jego rodzicach" nawet

wspczeni niewiele wiedzieli, bo oficjalnie w ogle o nich nie wspominano. Wikszo twierdzia, e ojciec Dioklecjana by skromnym urzdnikiem; rzymska biurokracja zatrudniaa cae zastpy ubogich pisarczykw. Inni natomiast utrzymywali, e pniejszy cesarz. 14 w czasach modoci pracowa jako wyzwoleniec w dalmaekich dobrach pewnego senatora; ta wszake wersja wydaje si zupenie nie do przyjcia.5 A do chwili wstpienia na tron nazywa si Gaius Yalerius Diocles. Ten ostatni czon nazwiska wskazywaby, e ktry z jego przodkw by Hellenem, nosi imi Diokles i zosta wyzwolony przez jakiego Waleriusza. Dopiero jako cesarz przybra sobie nazwisko Gaius Aurelius Yalerius Diocletianus. Aurelius dlatego, e tak zwao si wielu poprzednich wadcw; kocwka za tianus, dodana do greckiego imienia Diokles, sprawia, e cao brzmiaa dostojniej i bardziej po rzymsku. Diokles wstpi w szeregi armii jako mody czowiek. Widocznie odznacza si wyjtkow odwag i energi, skoro tak szybko przeszed szczeble kariery oficerskiej, a do wysokiej godnoci w przybocznej stray cesarza. Historyk staroytny, w Wopiskus, na ktrego relacji oparlimy si poprzednio, ujmuje bieg wypadkw pomidzy Ktezyfontem a Nikomedi w ten sposb, by czyn nowego wadcy jawi si jako akt sprawiedliwej pomsty i dopenienie wyrokw losu. Czytelnikowi wszake od razu nasuwaj si wtpliwoci: Okolicznoci mierci Karusa, tak samo jak Numeriana, wydaj si co najmniej podejrzane. Jakime jednak sposobem Aper, prefekt pretorianw, mgby dokona tych zabjstw bez wiedzy i pomocy oficera stray przybocznej, a wic Dioklesa? Moe wic zabjcami byli obaj? Jeli tak, to mielszy z nich musia w odpowiednim momencie usun swego wsplnika i rywala, wskazujc go jako morderc. Tak wanie postpi Diokles. Moe zreszt Numerian zmar mierci naturaln? Moe Aper strzeg zwok i gosi, e cesarz yje, tylko po to, by w spokoju przekaza armi spadkobiercy tronu? Owym spadkobierc by Karinus, starszy syn Karusa, przebywajcy w Italii. Jeli rzecz tak si przed15 stawiaa, to lojalno Apra obrcia si przeciw niemu samemu; powstao bowiem podejrzenie, e on jest skrytobjc; kto wie, czy oskarenia nie wysun Diokles. Dalej: kto waciwie okrzykn Dioklesa cesarzem? Nasze gwne rdo, Wopiskus, powiada oglnikowo,

e wszyscy, jednomylnie, z boego natchnienia. Inna wszake relacja, cho krtka i pobiena, twierdzi, e Dioklesa wybrali oficerowie.6 Nasuwa si wic przypuszczenie, e w powracajcej ze wschodu armii zawiza si spisek oficerski, skierowany zarwno przeciw Numerianowi, jak te i jego teciowi, prefektowi Aprowi. Inny fakt godny uwagi: wbrew temu, co gosi Wopiskus, Dioklecjan nigdy nie mieni si mcicielem mierci Numeriana. Wrcz przeciwnie. Dokada stara, by wymaza go z pamici wspczesnych. Dowodnie wiadcz o tym napisy, z ktrych starannie usunito zarwno imi Numeriana, jak te jego brata, Karinusa; stao si to oczywicie na polecenie wadz. Dioklecjan twierdzi te, e zgodzi si obj rzdy tylko po to, by pooy kres krwawej tyranii. Jest wic wiele pyta, wicych si z wyniesieniem Dioklecjana na tron, trudno za udzieli na nie konkretnej odpowiedzi. Nowego wadc obwoano w obozie wojskowym pod Nikomedi w dniu 17 lub 18 wrzenia roku 284. Poddani, a chyba i sami obwoujcy, spodziewali si zapewne, e jego panowanie bdzie rwnie krtkie i efemeryczne, jak wszystkich cesarzy w minionym pwieczu. Sytuacja przedstawiaa si gronie rwnie dlatego, e Zachd pozostawa w rku Karinusa. Tymczasem wszystko potoczyo si inaczej. Dioklecjan zwyciy Karinusa, cho nie przyszo to atwo. Bitwa, stoczona latem roku 285 niedaleko ujcia Morawy do Dunaju, a wic na ziemiach dzisiejszej pnocnej Jugosawii, miaa przebieg niezbyt korzystny dla Dio16 klecjana. Jednake potem Karinusa zamordowali jego wani onierze, by bowiem powszechnie znienawidzony z powodu swej rozpusty i okruciestw; tak przynajmniej utrzymuj rda. Odtd Dioklecjan panowa przez lat dwadziecia, a wic duej ni ktrykolwiek cesarz od prawie ptora wieku. Ju to samo uzna trzeba za fakt niezwyky. Co jeszcze znamienniejsze, po owych dwudziestu latach Dioklecjan zrzek si wadzy cakowicie dobrowolnie; schyek ycia spdzi jako czowiek prywatny, cho otoczony wielkim szacunkiem, podobno zajty wycznie hodowl warzyw w ogrodach swego dalmatyskiego paacu. W dziejach cesarstwa owa nieprzymuszona abdykacja stanowia fakt bez precedensu. Jakie to przyczyny sprawiy, e po okresie nieustannych burz i przewrotw przyszo tyle lat stabilizacji? Jaki by obraz dugotrwaych rzdw Dioklecjana, jaki

wpyw ich na sytuacj Imperium? Aby przybliy tamt epok, najpierw oddamy gos wiadkowi i dziejopisowi wydarze, Laktancjuszowi. yciorys i pogldy tego czowieka bd odsania si przed nami stopniowo, w miar zapoznawania si z jego wypowiedziami. Na razie wystarczy wskaza, e chodzi o profesora wymowy aciskiej w wyszej uczelni w Nikomedii; stanowisko to zawdzicza wanie Dioklecjanowi, ale nie odpaci mu wdzicznoci; wyda bowiem dzieko powicone gwnie oczernieniu tego cesarza, jego wsprzdcw i nastpcw; nosi ono tytu De mortibus persecutorum (O mierciach przeladowcw). Ten pamflet polityczny pisany jest z nieukrywan pasj. Nienawi oczywicie znieksztaca widzenie, sprawia wszake, e nawet po wiekach obraz przez ni krelony jest ywy i barwny, a namitne sowa potpienia najlepiej wprowadzaj w problemy i konflikty czasw odlegych.

17 Laktancjusz: portret cesarza Dioklecjan, peen pomysw zbrodniczych, sprawca nieszcz, niszczy wszystko: nawet od Boga rk swych nie powstrzyma. On to sprowadzi zgub na okrg ziemski, i to zarwno przez swoj chciwo, jak te bojaliwo. Uczyni bowiem trzech jeszcze ludzi wsplnikami wadania. wiat podzielono na cztery czci, a liczb armii pomnoono, bo kady z rzdzcych pragn mie wicej wojsk ni cesarze poprzedni, ktrzy panowali sami. Tote liczba utrzymywanych tak bardzo przewyszaa liczb utrzymujcych, e ogrom wiadcze wyczerpa siy kolonw; opuszczali swoje ziemie, uprawne pola zamieniay si w lasy. Aeby za terror sta si wszechobecny, take prowincje podzielono na mae czci. Mnogo namiestnikw i urzdnikw obsiada poszczeglne kraje, a nawet i miasta: ciba funkcjonariuszy finansowych, przewodniczcy agend rzdowych, zastpcy prefektw. A wszyscy oni bardzo rzadko zajmowali si sprawami cywilnymi, czsto natomiast skazywali, konfiskowali, wyjmowali spod prawa. Najprzerniejsze za zobowizania egzekwowano, eby tak rzec, nie czsto, lecz bezustannie. A w trakcie tych czynnoci dopuszczano si oburzajcych naduy. Trudno te byo cierpie to wszystko, co si wizao z poborem onierza. Tene sam Dioklecjan, powodowany nienasycon chciwoci, nigdy nie zezwala na uszczuplanie zasobw

skarbca. Bez przerwy gromadzi dodatkowe zapasy i bogactwa, aby rezerwy trway nieuszczknite i nietknite. On take, gdy jego przerne krzywdzce posunicia doprowadziy do niezmiernej droyzny, usiowa narzuci ustaw o maksymalnych cenach wszelkich towarw. Drobiazgi bez wartoci staway si przyczyn wielkiego przelewu krwi, tak e ze strachu w ogle nie wystawiano niczego na sprzeda. Droyzna sza18 laa jeszcze sroej, pki koniecznoci yciowe nie usuny ustawy. Przedtem jednak przyniosa ona zgub wielu. Bya te w Dioklecjanie jaka bezgraniczna dza budowania. Tote prowincje znosiy ucisk niemay, musiay bowiem dostarcza robotnikw, rzemielnikw, wozw, materiaw. Tu powstaway bazyliki. Tam cyrk. Tu mennica. Tam zakad patnerski. Tu dom dla ony, tam dla crki. Niespodziewanie burzy si du dzielnic miasta. Wszyscy wywdrowuj z onami i dziemi, jakby uciekajc przed barbarzycami. A kiedy ukoczono ju dzieo za cen ruiny wielu prowincji, cesarz orzeka: To le wykonane, trzeba inaczej! Znowu wic burzy si i zmienia - po to by moe raz jeszcze wszystko obali. Tak szala bez przerwy. Pragn bowiem, aby jegb Nikomedia dorwnaa Rzymowi. Pomijam ju, e wielu ludzi zgino tylko z powodu swych posiadoci i miajtkw; to bowiem stao si, przez nawyknicie do nieszcz, praktyk czst i niemal dozwolon. W Dioklecjanie wszake to byo szczeglne, e gdzie tylko ujrza ziemi lepiej uprawn lub zdobniejsz budowl, waciciel natychmiast stawa przed sdem, oskarony 3 przestpstwo zagroone kar mierci; jakby nie potrafi zagarnia cudzej wasnoci bez przelewu krwi!7 Tetrarchia Czytajc powysze sowa chciaoby si uzna, e panowanie Dioklecjana stanowio tylko przeduenie wszystkich nieszcz i plag, ktre gnbiy cesarstwo w poprzednim pwieczu. Jednake w sprzecznoci z takim pogldem pozostaje fakt zasadniczy: cesarz, jak wspominalimy, wada lat ponad dwadziecia, to jest 19 do roku 305; purpur cesarsk zoy dobrowolnie, zmar mierci naturaln. Widocznie wic sprawy przedstawiay si inaczej ni to maluje Laktancjusz w swym traktacie. Obraz by na pewno bardzo zoony; poczynania Dioklecjana, cho surowe, niewtpliwie spotykay

si ze zrozumieniem ze strony mieszkacw Imperium. Powoanie czterech wsprzdcw Laktancjusz wysuwa na czoo oskare, niemal jako rdo wszelkiego za, wic i my zajmijmy si t spraw w pierwszej kolejnoci, konfrontujc zarzuty z faktami. Podane przez pamflecist sformuowanie: wiat podzielono na cztery czci" nie jest cise. Wprawdzie Dioklecjan wprowadzi system czwrwadzy, co zwykle okrela si greckim terminem tetrarchia", ale doszo do tego stopniowo i nigdy nie byo mowy o rzeczywistym podziale Imperium. W roku 286 do godnoci Augusta podniesiony zosta Maksymian. A wic posiada on ten sam tytu, co Dioklecjan, nie mg si jednak mierzy ze swym koleg autorytetem ani w teorii, ani te w praktyce. Przejawiao si to nawet w przydomkach, ktre dodali do swych nazwisk. Dioklecjan zwa si Jovius, czyli Jowijski, od najwyszego bstwa Rzymu, Jowisza. Maksymian natomiast otrzyma miano Herculius, czyli Herkulejski; jak wiadomo, Herkules by synem Jowisza i tylko dziki swym bohaterskim czynom dosta si na Olimp. W roku 293 ci dwaj przybrali sobie modszych kolegw; zwano ich Cezarami. Przy Dioklecjanie zosta nim Galeriusz, przy Maksymianie za Konstancjusz; pierwszy z nich nosi odtd przydomek Jovius, jak i jego August, drugi za Herculius. Biorc jednak rzecz cile, mona by co najwyej mwi o podziale Imperium na dwie czci, wschodni i zachodni; pierwsz z nich wada Dioklecjan, drug za Maksymian. Bo tylko wycznie ci dwaj, Augustowie, wydawali oglne zarzdzenia i podejmowali zasadnicze decyzje. Cezarowie 20 ograniczali si w gruncie rzeczy do wprowadzania w ycie woli Augustw, przede wszystkim za stali na stray najbardziej zagroonych krain i rubiey. Owszem, dla uatwienia nadzoru wyznaczono pewne strefy wpyww. Dioklecjan zajmowa si sprawami Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny, Egiptu; jego Cezar Galeriusz czuwa nad prowincjami bakaskimi; Maksymianowi podlegaa Italia, Hiszpania, Afryka pnocna, a Konstancjuszowi Brytania i Galia. Mimo to Imperium stanowio jedno, przed Dioklecjanem bowiem wszyscy trzej chylili si kornie. Tetrarchowie poczyli si rwnie zwizkami rodzinnymi. Galeriusz rozwid si ze swoj on i polubi crk Dioklecjana, Waleri. Podobnie Konstancjusz rozsta si z Helen, ktra daa mu ju syna, Konstantyna, i wzi pasierbic Maksymiana, Teodor. Niezalenie od tego obaj Cezarowie zostali adoptowani przez

swych Augustw, aby w przyszoci, jako ich synowie, przej spadek polityczny. A wic Cezarowie byli zarazem i synami, i ziciami Augustw, ktrym podlegali! Podzia wadzy nie wynika ze strachliwej maodusznoci Dioklecjana, jak to utrzymuje Laktancjusz. Wprost przeciwnie. Dioklecjan postpi prawdziwie, jak czowiek, ktremu chodzi nie tyle o chwa i blask wasnej osoby, lecz o dobro pastwa jako caoci. To poprzedni cesarze pragnli kurczowo trzyma wszystko w swym rku i dlatego te tak atwo i szybko tracili wszystko. Dioklecjan da dowd wielkiego rozumu politycznego. Okaza, e nie jest maostkowy i e sta go na ryzyko. Poj, e Imperium jest zbyt wielkie, aby jeden czowiek mg sprosta wszystkim obowizkom. Zadania administracyjne i wojskowe przerastay moliwoci nawet najbardziej energicznych jednostek. Od dziesitkw lat cesarstwo byo wstrzsane buntami namiestnikw prowincji, ludzi z reguy ambitnych, zdolnych, przedsibiorczych, dysponujcych wojskami. Si21 gali po wadz, poniewa nie uwaali si za gorszych od tych, ktrych jako cesarzy wysuny armie innych prowincji. Naleao wic rozadowa te ambicje, dzielc si wadz z kilkoma. System wsprzdw zrodzi si z koniecznoci. By realizacj i podniesieniem do godnoci zasady tej praktyki, ktra sporadycznie pojawiaa si ju wczeniej. Z wprowadzeniem tetrarchii cile wie si inna reforma: nowy podzia administracyjny pastwa. Twierdzc, e prowincje zostay wwczas rozdrobnione, Laktancjusz ma racj, ale tylko czciowo; proces ten bowiem rozpocz si ju znacznie wczeniej, a Dioklecjan tylko przyspieszy go i systematycznie przeprowadzi niemal do koca. Przed jego panowaniem byo, jak si zdaje, pidziesit prowincji, pniej za, w cigu wieku czwartego, liczba ich wzrosa do ponad stu. Jakie przyczyny zadecydoway o nowym porzdku? Laktancjusz ma oczywicie odpowied gotow: aby terror sta si wszechobecny". Naprawd jednak chodzio gwnie o ukrcenie potgi namiestnikw oraz o sprawiedliwy podzia zada midzy poszczeglne krainy cesarstwa. Kilka prowincji tworzyo wiksz jednostk, tak zwan diecezj, dioecesis". Byo ich sze na wschodzie i tyle na zachodzie. Nazwy zachodnich same przez si wskazuj, o jakie chodzi krainy. A wic: Dioecesis Britanniarum Brytania; Galliarum: Francja pnocna i wschodnia z ziemiami przylegymi a po Ren; Viewnensis Francja poudniowa i basen

Garonny; Hispaniarum cay Pwysep Pirenejski oraz w Afryce cz Mauretanii; Italiciana caa Italia wraz z czci krain alpejskich a po grny Dunaj; Africae Algeria i Tunezja wraz z trypolitask czci Libii. Jest rzecz uderzajc, e podzia ten w znacznej mierze odpowiada pniejszemu rozoeniu si narodowoci w Europie redniowiecznej. 22 Natomiast na wschodzie sytuacja bya bardziej skomplikowana. Dioecesis Pannoniarum obejmowaa cz dzisiejszych Wgier, Jugosawii i Austrii; Moesiarum poudniow i wschodni cz Jugosawii, Albani i Grecj; Thraciae Bugari, cz Rumunii, Turcj europejsk. Pwysep maoazjatycki dzieli si na dwie diecezje. Pierwsza z nich, Pontica, pokrywaa jego krainy pnocne i wschodnie, druga za, Asiana, zachodnie i poudniowe>. Naj rozleglej sza bya dioecesis Oriens, bo w jej granicach znalaz si Egipt wraz z Libi, Palestyna, Syria, a ponadto Cypr, cz Mezopotamii, cz Azji Mniejszej: Cylicja i Izauria. Na czele diecezji stali vikarii", czyli wikariusze, zastpcy. Nazwa pochodzia std, e zastpowali oni prefekta pretorianw. Tych ostatnich byo obecnie czterech, po jednemu u boku kadego z cesarzy. W wikszoci prowincji dokonano te rozdziau wadzy administracyjnej i sdowniczej od wojskowej; w peni wszake przeprowadzi to dopiero Konstantyn Wielki. Armia i podatki Niecise jest take to twierdzenie Laktancjusza, e za Dioklecjana stan liczebny wojsk uleg zwielokrotnieniu. Owszem, ilo jednostek taktycznych i oglna liczba onierzy wzrosy do znacznie, ale chyba nie wicej ni o poow; tak na przykad legionw byo dotychczas mniej wicej czterdzieci, odtd za szedziesit. Jednake bez tego wysiku zbrojeniowego nie mogo by mowy o skutecznym odpieraniu atakw z zewntrz. I rzeczywicie, rycho przynis on podane rezultaty. Utrzymano granice Imperium na caej ich dugoci, od pnocnej Brytanii poprzez wybrzea Renu i Dunaju w Europie rodkowej a po Eufrat na Bliskim Wschodzie, po katarakty Nilu i pustynie Afryki. Lud23 no prowincji odetchna: hordy grabiecw rzadziej forsoway linie obronne i nie miay zapuszcza si zbyt gboko. Dioklecjan przystpi rwnie do reformowania struktury armii. Dzieo to kontynuowali pniej jego

nastpcy, a przede wszystkim Konstantyn, i nie sposb dzi okreli dokadnie, jakie konkretne posunicia w tej dziedzinie przeprowadzi kady z nich. Wydaje si wszake, e wanie Dioklecjan pierwszy zacz dzieli wojska na dwie kategorie. Limitanei", inaczej zwani ripenses", stacjonowali na rubieach pastwa i stanowili obsad ufortyfikowanej linii granicznej, ktra nosia miano limes". Natomiast doborowe oddziay stay w gbi Imperium', skd mona je byo swobodnie przesuwa ku zagroonym odcinkom; zway si comitatenses", poniewa naleay do otoczenia wadcy, czyli do jego comitatus". Pomys wprowadzenia owych dwch kategorii wypywa z trafnej oceny sytuacji militarnej: zbyt dugie granice Imperium nie pozwalay na to, by rwnomiernie obsadzi je silnymi jednostkami; limitanei" mieli tylko powstrzymywa pierwsze uderzenia i czeka, pki nie nadejdzie potna armia polowa, comitatus". Naley wszake pamita, e za Dioklecjana w podzia dopiero zacz si ksztatowa. Niewtpliwie przesadny jest pogld Laktancjusza, e kady z tetrarchw pragn mie armi liczniejsz od wojsk cesarzy poprzednich. atwo jednak wykry rdo tego twierdzenia: jest nim wanie fakt organizowania swych comitatenses" przez kadego z czterech wadcw. Warto przy sposobnoci zwrci uwag, e Laktancjusz, cho jego pamflet dyszy nienawici, chyba nigdzie nie mija si z prawd z gruntu i cakowicie: znieksztaca wydarzenia i z reguy wybiera ich interpretacj niekorzystn dla Dioklecjana, ale w wyniku analizy zawsze si okazuje, i kada informacja w jaki sposb odpowiada faktom. 24 Trzecim wreszcie czynnikiem, ktry dopomg w opanowaniu sytuacji militarnej, bya rozbudowa umocnie nadgranicznych. Wznosio je wielu cesarzy poprzednich, lecz take w tej dziedzinie dziea Dioklecjana s imponujce; do sprawy tej wrcimy. Nakadom na wojsko i fortyfikacje, a take na rozgaziony aparat biurokratyczny, musia odpowiada wzrost wiadcze ze strony ludnoci. Jednake zostay one nie tyle pomnoone, ile ujte w system, ktry w intencji ustawodawcy mia suy sprawiedliwemu rozdziaowi ciarw, a rwnoczenie zapewni pastwu regularny dopyw zasobw. System uwzgldnia rne czynniki, by wic skomplikowany, a dane o nim s skpe, tote szczegy trudno odtworzy. Zasada przedstawiaa si tak: Kady posiadacz gruntw paci podatek, z reguy pobierany w naturze, to jest w podach rolnych (anno-

na"). Jego wysoko zaleaa od iloci i jakoci ziemi, ujtej w pewne jednostki podatkowe (jugatio") oraz od iloci rk do pracy (capitatio"). Oczywicie brano te pod uwag pogowie byda i rodzaj upraw. Co pitnacie lat wysoko wiadcze poddawano rewizji, przeprowadzajc spis i oszacowanie ziemi oraz uprawiajcej j ludnoci. Spis pierwszy zosta dokonany w roku 297. Od czasw Dioklecjana zaczto te ciga podatek z terenw Italii, ktra dotychczas, jako kolebka Imperium, bya wolna od wszelkich ciarw. Italia pnocna dawaa normaln danin, annon", natomiast waciwy pwysep dostarcza ywnoci i materiaw na potrzeby samego Rzymu. Wydaje si wbrew wywodom Laktancjusza! e ludno odczua wprowadzenie nowego systemu jako ulg. Naley bowiem pamita, e podobnymi daninami obkadano mieszkacw wikszoci prowincji ju od dawna, nie trzymajc si jednak adnych zasad ani co do wysokoci, ani te co do terminw. Obecne kryteria 25 byy surowe, ale jasne. Na pewno zdarzay si wypadki zbyt twardego egzekwowania, czy to skutkiem samowoli urzdnikw, czy te w razie lokalnych nieurodzajw; skarb bowiem by nieubagany i da wiadcze zawsze w tej samej wysokoci. Mogo by i tak, jak twierdzi Laktancjusz, e w niektrych rejonach ciemieni chopi opuszczali swe ziemie. Wszelako podobne zjawiska wystpoway poprzednio chyba czciej i na wiksz skal. A wic i ta informacja pisarza jest tylko w czci prawdziwa. Jeli podatki pobierano w naturze, to przyczyna tkwia w inflacyjnej gospodarce pieninej, jak uprawiano od pokole. Kryzysowi monetarnemu mona byo zaradzi tylko przez wypuszczenie dobrego pienidza w znacznej iloci. Rozumiejc to Dioklecjan przede wszystkim zwikszy liczb mennic, niemale podwjnie. Wybijano w nich due iloci monety zotej, srebrnej i miedzianej; podstawow jednostk obrachunkow stanowi denar; dzisiejsi numizmatycy nie doszli jeszcze, mimo nie koczcych si dyskusji, z gak jednostk obiegow naley go identyfikowa. Cesarz nie poprzesta na tym. Postanowi jak niektrzy wadcy przed nim i Bardzo wielu po nim kierowa ekonomik przy pomocy zarzdze odgrnych; jego kancelaria uoya dug i szczegow taryf cen maksymalnych na towary i za usugi. Pamitamy, e Laktancjusz pitnuje j w najostrzejszych sowach, jako okrutn i nieyciow. Wypada wszake zapyta, jakie cele przywiecay Dioklecjanowi, gdy zarzdzi

wprowadzenie taryfy, jakie powodoway nim motywy. Jestemy w tym szczliwym pooeniu, e odpowied moemy usysze wprost z ust cesarza; zachoway si bowiem na napisach obszerne fragmenty taryfy, a przede wszystkim wstp do niej, niezmiernie pouczajcy. 26 Taryfa cen maksymalnych Czy jest kto o tak stpiaym sercu i tak pozbawiony zmysu ludzkoci, iby nie wiedzia i nie rozumia, e przy sprzeday towarw w wielkim czy drobnym handlu taka si rozpowszechnia samowola w oznaczaniu cen, i wyuzdana dza grabienia nie daje si zagodzi ani obfitoci rzeczy, ani urodzajem lat? Tym powodowani postanowilimy ustanowi nie ceny na towary bo takie zarzdzenie uwaamy za niesuszne wobec faktu, e niekiedy bardzo wiele prowincji chlubi si szczciem upragnionej tanioci lecz granic cen, aby w razie pojawienia si jakiej fali droyzny chciwo, ktra nie zna umiaru, znalaza kres w granicach naszego rozporzdzenia oraz w wytycznych prawa. Jest wic nasz wol, aby ceny, ktre podaje zaczony spis, byy tak przestrzegane w caym naszym pastwie, by wszyscy wiedzieli, e ich przekracza nie wolno. Przy tym jednak nie usuwa si bynajmniej bogosawiestwa tanioci w tych miejscowociach, gdzie daje si stwierdzi obfito rzeczy. Zarazem postanawiamy, e ten, kto by wbrew brzmieniu tego edyktu zuchwale postpi, ma by karany mierci. Niech nikt nie uwaa tego wymiaru kary za srogi, skoro z atwoci moe si uchyli od niebezpieczestwa przestrzegajc miary. Od kary tej i ten nie bdzie wolny, kto by majc artykuy potrzebne do ycia, czy te do uytku, po ogoszeniu ogranicze zawartych w tym edykcie pragnby je schowa; w takim wypadku kara powinna by nawet by srosza, poniewa powodowanie braku towarw na rynku jest ciszym przestpstwem, ni samo naruszanie zarzdze. Odwoujemy si wic do sumienia wszystkich, aby postanowienia tego, sucego dobru ogu, przestrzegali z yczliwym posuszestwem i z nalen pilnoci. Tym bardziej e ma ono na celu przyj z pomoc nie 27 pojedynczym miastom, ludom i prowincjom, ale wiatu caemu, na ktrego zgub dziaa z zaciekoci nadzwyczaj maa grupa ludzi powodowanych chciwoci; grupa, ktrej nie nasyci i nie uagodzi ani obfito wszystkiego w naszych czasach, ani nawet bogactwa, stanowice cel jej wysikw."8

Po tym ojcowskim upomnieniu nastpuje duga lista wszelakich towarw i usug; ceny, jak si ju rzeko, podane s w denarach. Pewne fragmenty tej listy przytoczymy w jednym z nastpnych rozdziaw. Obecnie tylko uwaga oglna: Intencje cesarza, jak wynika to z przedmowy, byy godne wszelkiej pochway. Jednake Laktancjusz ma racj: rezultaty zamierzenia okazay si opakane. Nie pomogy najsurowsze kary ustawy nie przestrzegano. Handel zstpi w podziemia; rozkwity spekulacje, szerzya si korupcja aparatu urzdniczego. A tymczasem na rynku brak towarw dawa si we znaki jeszcze dotkliwiej ni poprzednio. Ustawa, cho oficjalnie nigdy i przez nikogo nie anulowana, zmara mierci naturaln. Na jednym z honorowych miejsc zdobi muzeum niestety, coraz bogatsze pomysw chwalebnych, lecz cakowicie nie liczcych si z rzeczywistoci. Wielkie budowle Chyba najbardziej krzywdzce s opinie Laktancjusza o dziaalnoci budowlanej Dioklecjana. Owszem, cesarz budowa bardzo wiele i niemal z nerwowym popiechem, co zreszt cechowao wszystkie jego posunicia. Ale wynika to nawet z pobienej listy podanej przez Laktancjusza wikszo budowli miaa suy dobru pastwa i ludnoci. Cesarz wznosi w miastach bazyliki, czyli ogromne hale, w ktrych odbyway si zebrania, rozprawy sdowe, a nawet targi; urzdza no28 we mennice, by zaradzi brakowi monety; zakada warsztaty patnerskie, by uzbroi rosnce zastpy onierzy. Zupenym za milczeniem pomija Laktancjusz inne dziea Dioklecjana, poczte z troski o bezpieczestwo Imperium: nadgraniczne fortyfikacje. Wznosio je ju wielu poprzednich cesarzy, i to niemaym nakadem rodkw. Dioklecjan wszake konsekwentnie rozbudowywa umocnienia nie tylko wzdu, lecz i daleko w gb; utworzy, prcz linii waw i murw, ca sie fortw, obozw i twierdz, poczonych drogami. Owszem, wyzyska pewne wczeniejsze wzory i prby; nikt jednak dotychczas nie dokona owych prac na tak wielk skal. Jak ju wspomniano, szczeglnie imponujce s pozostaoci na granicy syryjsko-arabskiej; biegn wzdu pustyni od Eufratu po rubiee Egiptu. Ogrom ich i planowo mona oceni dopiero dzi, przy pomocy zdj lotniczych. Rzecz prosta, Dioklecjan myla take o swych rezydencjach, pewne za miasta askawie wyrnia. Bya ju mowa o paacu koo Solinu; w jego ruinach gniedzi si obecnie malownicze miasteczko Split, tumnie

odwiedzane przez turystw caego wiata. Rwnie troskliwie cesarz dba o Nikomedi, miasto w Azji Mniejszej, u wybrzey Propontydy, czyli morza Marmara. Owe wzgldy pyny czciowo std, e wanie pod Nikomedi zosta wyniesiony przez wojsko na tron, czciowo za byy usprawiedliwione doskonaym pooeniem miasta u granic Azji i Europy, przy morskim szlaku ku Morzu Czarnemu. Za panowania Dioklecjana powstao w Nikomedii sporo wietnych budowli, jakkolwiek cesarz nigdy nie przebywa tam zbyt dugo; dwr bowiem przenosi si nieustannie od Dunaju po Eufrat i Nil, aby nadzorowa sprawy olbrzymiego Imperium. W Nikomedii natomiast chtnie dokonywano pewnych ceremonii. Tak wic fakt godny uwagi! zacz si dokonywa proces prze29 noszenia orodka cesarstwa ku prowincjom wschodnim. Przypomnijmy w tym miejscu, e niemal naprzeciw Nikomedii, po stronie europejskiej, leao miasto Bizantion, czyli Bizancjum; ju niedugo miao ono zmieni swoj nazw i odegra ogromn rol w historii. Jednake stolic pastwa nadal by tylko Rzym. Dioklecjan i Maksymian usilnie dbali o jego uwietnienie. Oto kilka faktw: Odrestaurowano Forum Romanum, zniszczone przez wielki poar w roku 283. Przy tyme Forum odnowiono sawn Bazylik Julijsk oraz kuri, sal posiedze senatu. Odbudowano teatr Pompejusza. Ulepszono wielki wodocig, zwany Aqua Marcia. Na wzgrzu Awentynie wzniesiono monumentaln fontann, zasilan wodami trzech akweduktw, ktre w tym miejscu miay swe ujcia. Najsawniejszym jednak dzieem Dioklecjana w Rzymie s ogromne termy, czyli anie, noszce jego imi. Skada si na nie kolosalny zesp sal marmurowych, gdzie mona byo zaywa kpieli w basenach z wod ciep i zimn lub uprawia wiczenia sportowe. Do dzi pozostay z nich imponujce resztki, opodal gwnego dworca kolejowego; od nich to wanie nosi on nazw Stazione Termini. W jednej z sal mieci si od czasw Renesansu wspaniay koci Santa Maria degli Angeli; w innych wystawione s bogate zbiory staroytne rzymskiego Muzeum Narodowego. Piszc o Dioklecjanowych budowlach w Nikomedii Laktancjusz czyni uszczypliw uwag: Pragn, aby jego Nikomedia dorwnaa Rzymowi". A przecie sam Laktancjusz przenis si na wiele lat do tego miasta, i to wanie dziki Dioklecjanowi. Jak to si stao?

Sytuacja inteligencji Laktancjusz pochodzi z Afryki pnocnej, z terenw dzisiejszej Algierii lub Tunezji. Tamtejsze miasta byy cakowicie zromanizowane i ju od dawna daway rzymskiej literaturze wielu wietnych pisarzy; wystarczy wymieni dwa tylko nazwiska, Apulejusza i Tertuliana. Przenoszc si do Azji Mniejszej Laktancjusz liczy okoo pidziesiciu lat ycia. Powoano go do Nikomedii, gwnej rezydencji cesarza, poniewa da si pozna jako doskonay stylista aciski; administracja pastwowa posugiwaa si nadal acin i chodzio jej o nauczyciela, ktry by przygotowywa mode kadry w miecie niemal cakowicie greckim. W swych pismach Laktancjusz wystpuje jako gorliwy chrzecijanin, lecz jego pogldy teologiczne nie cechuj si gbi, wiara za nie ponie, fanatyczn arliwoci. Co prawda przeciwnikw swej religii zwalcza i wydrwiwa z jawn nienawici. Nasuwa si pytanie: czy Laktancjusz by chrzecijaninem przybywajc do Nikomedii, czy te sta si nim dopiero na Wschodzie? Odpowiedzie na to trudno, te bowiem jego dziea, ktre dotrway do naszych czasw, pochodz z pniejszych lat ycia, a wic z okresu pracy w Nikomedii i nastpnie w Trewirze. A przecie chciaoby si wiedzie, czy doradcy cesarza, przyzywajcy wykadowc retoryki z dalekich prowincji afrykaskich, znali jego przekonania. Niejak poszlak mgby stanowi fakt, e w Afryce Laktancjusz nalea do uczniw Arnobiusza, chrzecijanina. Pewne natomiast jest co innego: Laktancjusz by wyznawc nie tylko Chrystusa, lecz take pikna aciskiej mowy, skarbw literatury, wielkiego dziedzictwa przeszoci. Pod tym wzgldem dwr cesarski uczyni wybr doskonay. W gruncie rzeczy Laktanejusza mona by uzna za do typowego reprezentanta wczesnej inteligencji, 31 a wic tej warstwy, ktra yje sprzedajc usugi swego umysu, nie posiada bowiem innych dbr i umiejtnoci. Mwi si dzi czsto, i susznie, o inteligencji w redniowieczu; tym zasadniej wolno tak okrela du warstw w epoce cesarstwa, zoon z przedstawicieli rnych zawodw. Przede wszystkim naleeli do niej nauczyciele. Cae zastpy nauczycieli, wykadajcych rozmaite przedmioty w szkoach niszych i wyszych. Najliczniejsi byli ci, ktrzy nauczali elementw czytania, pisania, rachunkw, geometrii. Potem szli tak zwani gramatycy, prowadzcy zajcia na stopniu rednim; ci zapoznawali

gwnie z literatur. Stopie trzeci, najwyszy, stanowia nauka retoryki. Szkoy, zwaszcza nisze, byy w zasadzie prywatne. Jednake ju od dawna poszczeglne miasta dbay o opacanie gramatykw", cesarze za fundowali w niektrych orodkach katedry dla profesorw retoryki i filozofii. Prcz tego, i to te od dawna, ustawodawstwo zwalniao nauczycieli od uciliwych wiadcze na rzecz gmin i pastwa. Owa powszechno nauczania zdumiewa i budzi szacunek. Jego potrzeb rozumiano we wszystkich krgach spoecznych.- Nawet ubodzy nie szczdzili pienidzy, by zapewni swym dzieciom jeli ju nie wysze studia retoryczne i filozoficzne, to przynajmniej ukoczenie kursu u gramatyka, prawnika, lekarza. Okres krwawych wojen, barbarzyskich najazdw i gospodarczej katastrofy w wieku trzecim nie umniejszy powagi i roli wyksztacenia. Przeciwnie. Tendencja do biurokratyzowania pastwa, ktra zacza si przejawia ju wtedy, dojrzaa za za Dioklecjana, sprawia, e zapotrzebowanie na kadry dla aparatu administracyjnego wci roso. Ile zarabiali nauczyciele? Posiadamy w tej materii rne drobne wskazwki, najcenniejsz wszake pomoc jest wspomniana taryfa cen maksymalnych. Jeli bo32 wiem wyznaczone w niej ceny na towary, ktre dzi nazwalibymy deficytowymi, z pewnoci nie byy przestrzegane, to w wypadku honorariw i opat za usugi rzecz chyba przedstawiaa si inaczej; a w kadym razie tabela odzwierciedla w jaki sposb wczesny ukad zarobkw i kosztw utrzymania. Taryfa okrelaa wynagrodzenie dla nauczycieli rnych przedmiotw i stopni od jednego ucznia za miesic; jednostk pienin jest denar. A wic: Nauczyciel czytania i pisania denarw 50; gimnastyki 50; rachunkw 75; stenografii 75; architektury 100; literatury 200; geometrii 200; retoryki 250. Dla porwnania: Robotnik rolny otrzymywa za dzie pracy 25 denarw i utrzymanie; murarz 50 i utrzymanie; ciela 50 i utrzymtaie; poganiacz osw 25 i utrzymanie; malarz pokojowy 75 i utrzymanie; malarz artysta 150 i utrzymanie; fryzjer za ostrzyenie 2 denary. Funt misa wieprzowego kosztowa 12 denarw, woowego 8, para dobrych butw mskich 120, a trzewikw damskich 60. Za dziesi ogrkw pacono 4 denary, tyle samo za dziesi jabek gatunku pierwszego;

jajko mona byo dosta po denarze. Natomiast wina byy drogie: gatunki najprzedniejsze 30 denarw za 1 sextarius (nieco ponad p litra), najlichsze za 2 denary. __ Wynikaoby std, e nauczycieli, i to nawet najwy) szych kategorii, wynagradzano marnie. Retor, gdyby ? mia tylko dziesiciu uczniw, otrzymywaby miesicznie zaledwie trzy razy wicej od poganiacza osw, ktremu przecie prcz tego zapewniano caodzienne utrzymanie. Mona by to uzna za podwaenie twierdzenia o wpp&kn szacunku, jakim darzono wwczas nauk. Ale r ^Jto tylko pozorna. Historia bowiem zna wiele 'a&tytt \elki Ui w & 33 epok, kiedy nauczanie byo powszechne i powaane, pobory za nauczycieli wrcz skandalicznie niskie. Inteligencja wszake skadaa si nie tylko z nauczycieli. Najwiksz jej cz stanowili, jak si wydaje, urzdnicy. O rozkwicie rzymskiej biurokracji wspomniano ju i do tego tematu bdziemy jeszcze kilkakrotnie powraca. Z aparatem urzdniczym mieli cisy zwizek prawnicy, zarwno sdziowie, jak i adwokaci. Honoraria tych ostatnich ksztatoway si, wedug taryfy Dioklecjana, zupenie niele: 250 denarw za otwarcie sprawy, 1000 za jej prowadzenie. Adwokaci zarabiali te sporo dziki istnieniu nieprzejrzanej gstwy rnych ustaw, dekretw, reskryptw, opinii; wyrosa ona skutkiem wielowiekowej pracy prawnikw, a szczeglnie podna bya dziaalno cesarskiej kancelarii. Samo wyznanie si w dungli przepisw wymagao wysokich kwalifikacji. Tote porad adwokatw zasigano nawet w sprawach niespornych. Do warstwy inteligencji naley te zaliczy architektw i lekarzy, plastykw, aktorw, a nawet kapanw rnych wyzna i bstw; niektrzy z tych ostatnich byli ludmi, jak na owe czasy, prawdziwie wyksztaconymi. Wracajc do Laktancjusza: jak wynika z powyszych wywodw, jego dochody zaleay od iloci uczniw. Tymczasem mieszkacy greckiej Nikomedii nie wykazali wikszego zainteresowania dla spraw aciskiej literatury i retoryki. Jedno ze rde stwierdza wyranie, e Laktancjusz mia bardzo niewielu suchaczy i dlatego gorliwie powici si dziaalnoci pisarskiej. Zawd, jaki sprawia Laktancjuszowi Nikomedia, mgby czciowo tumaczy te jego nienawi do Dioklecjana. Ale podobnie, a moe nawet jeszcze ostrzej, pisze on o dwch, jego wsprzdcach.

34 Maksymian Oto sd Laktancjusza o drugim Augucie, wadcy Zachodu: C rzec o bracie Dioklecjana, Maksymianie, ktry otrzyma przydomek Herkulijskiego? Ci dwaj nie rnili si niczym. Bo zreszt nie mogliby zwiza si przyjani tak wiern, gdyby nie identyczno mentalnoci, tosamo myli i pragnie, zgodno pogldw. Odbiegali od siebie w tym tylko, e Dioklecjan by bardziej chciwy, lecz i bardziej trwoliwy, podczas gdy Maksymian, mniej zachanny, wykazywa wicej zapau oczywicie nie do tego, by czyni dobrze, lecz do wszelkiego za. Mia pod swoim wadaniem sam stolic Imperium i Itali, a take prowincje najbogatsze: Afryk i Hiszpani. Nie musia wic tak pilnie, jak Dioklecjan, czuwa nad zasobami skarbu, skoro mia w brd wszelkiego majtku. A gdy tylko zaczynao brakowa pienidzy, pod rk byli najbogatsi senatorowie, ktrych atwo byo oskara przy pomocy podstawionych donosicieli, e knuj spiski antyrzdowe. W ten sposb, t>y rzec obrazowo, ustawicznie wyupywano najwietniejsze gwiazdy senatu, a okrutny skarbiec Maksymiana zawsze opywa w dobra krwi splamione. Podliwo tego potwora zwracaa si nie tylko ku mczyznom, co jest wstrtne i godne przeklestwa, lecz kazao mu rwnie gwaci crki najwybitniejszych osobistoci. Gdziekolwiek si zjawi w czasie swych podry, natychmiast dostarczano mu dziewczta, wyrwane z obj rodzicw. By zdania, e na tym zasadza si jego osobiste szczcie oraz bogosawiestwo rzdw, by niczego nie odmawia swej podliwoci i zbrodniczej rozpucie." 9 Tyle Laktancjusz. Jest to, by moe, obraz prawdziwy. Naley jednak pamita, e w owych czasach oskarano wadcw o zwyrodnienia seksualne czsto i atwo;

35 stao si to jakby staym rysem portretu tyrana; wywoywao oburzenie i potpienie, a wiarogodnoci nie sposb byo sprawdzi. Warto te zauway ciekaw gradacj w oskareniach, ktre Laktancjusz wysuwa przeciw cesarzowi: oto rzekomy fakt, e bra do swego oa dziewczta z artystokratycznych rodzin, oburza go bardziej od pederastycznych skonnoci. W tym dziwacznym sdzie przejawia si, w sposb niemal hu-

morystyczny, prawdziwy kult, jaki skromny nauczyciel retoryki ywi dla wyszych warstw spoecznych, a zwaszcza dla dostojnych rodw rzymskiego senatu. Maksymian, podobnie jak Dioklecjan, pochodzi z rodziny bardzo ubogiej. Urodzi si w okolicach Sirmium, a wic nad doln Saw, na ziemiach dzisiejszej Jugosawii. W miejscowoci, w ktrej przyszed na wiat, zbudowa pniej pikny paac; mimo to jeszcze w kilkadziesit lat potem ywa bya tradycja, e jego rodzice pracowali tam jako proci wyrobnicy. Swoj karier Maksymian zawdzicza niewtpliwie temu, e jeszcze jako oficer zetkn si z Dioklecjanem i zyska sobie jego zaufanie. W roku 286 stumi grone powstanie chopw w Galii; w tyme roku, prawdopodobnie w dniu 1 marca, otrzyma od Dioklecjana godno Cezara, a w kilka miesicy pniej Augusta. Jak bya o tym ju mowa, w latach pniejszych rezydowa gwnie w Italii, w Akwilei i w Mediolanie; Rzym bowiem coraz wyraniej stawa si tylko symboliczn stolic pastwa. Wyprawia si jednak do Galii i do Hiszpanii, a nawet do Afryki, gdzie odnis wielkie sukcesy i zreorganizowa obron tamtejszych prowincji przed napadami koczownikw z pustyni. 36 Galeriusz U boku Dioklecjana sta, jako jego Cezar, Galeriusz, wadca prowincji bakaskich. Jego pene nazwisko brzmiao po acinie: Gajus Galerius Maximianus. Bya ju mowa o tym, e rozwid si ze swoj pierwsz on i polubi, aby umocni zwizki polityczne, Waleri, crk Dioklecjana. Jakim uczuciem darzy go Laktancjusz, pokazuj jego wasne sowa: Galeriusz by gorszy nie tylko od tych dwch despotw, ktrzy dali si pozna naszym czasom [to jest od Dioklecjana i Maksymiana], lecz w ogle od wszystkich, jacy tylko kiedykolwiek istnieli. Byo w tej bestii jakie przyrodzone barbarzystwo i dziko, cechy najzupeniej obce krwi rzymskiej. I nic dziwnego: jego matka pochodzia z terenw zadunajskich. Gdy lud Karpw najecha tamte okolice, przeprawia si przez rzek i ucieka do prowincji Dacja Nowa. Posta Galeriusza odpowiadaa jego charakterowi. Cesarz bowiem odznacza si wysokim wzrostem i ogromn mas ciaa, rozlan i rozdt do przeraliwych rozmiarw. Take jego sowa i postpowanie, na rwni z wygldem, wzbudzay u wszystkich lk i przeraenie. Ba si go nawet te, Dioklecjan. Przyczyna za strachu bya ta:

Narses, krl Persw, zamierza zaj nasze prowincje wschodnie; w tym celu zgromadzi ogromne wojska. Pobudza go do tej wyprawy pamitny przykad zwycistw dziada, krla Sapora. Dioklecjan bywa w obliczu kadej trudniejszej sytuacji strachliwy i atwo upada na duchu; w tym za wypadku bardzo si obawia, e spotka go los cesarza Waleriana [ktrego krl Sapor pokona i wzi do niewoli]. Tote nie odway si wyruszy przeciw Persom. Wysa do Armenii Galeriusza, a sam pozosta w tyle i wyczekiwa, jaki bdzie rozwj wydarze. Tymczasem Galeriusz wcign barbarzy37 cw w zasadzk. Wyruszaj oni na wojn ze wszystkim, co tylko posiadaj, a wic unieruchamia ich sama masa ludzi, obcia dobytek. Tote cesarz odnis zwycistwo bez trudu. Zmusi krla Narsesa do ucieczki, powrci z ogromnymi upami. Wszystko to sprawio, e sta si pyszny i zarozumiay. Ju nie wystarcza mu tytu Cezara. Gdy posysza, e zosta om uyty w ktrym z listw Dioklecjana do skierowanych, krzykn z dzikim wyrazem twarzy, gosem strasznym: Dokde to tylko Cezar? Odtd postpowa z niesychan arogancj. Chcia, by uwaano i goszono, e zosta zrodzony z boga Marsa, niby drugi Romulus. Godzi si, eby jego matce, ktra zwaa si Romula, zarzucano cudzostwo, byle tylko on sam mg uchodzi za potomka bogw."10 Wywody te wymagaj pewnych wyjanie dodatkowych. Przede wszystkim naley zwrci uwag, e oceny Galeriusza, podane przez innych pisarzy tego okresu, wypadaj znacznie korzystniej; niestety, s to wzmianki tak krtkie, e nie pozwalaj na pen konfrontacj z oskareniami wyej przytoczonymi. Kilka sw trzeba te powici wojnie z Persami. Toczya si ona prawdopodobnie w roku 297 i rzeczywicie przyniosa zwycistwo Rzymianom, gwnie dziki szczliwym operacjom Galeriusza. By to sukces tak gony i sawny, e Laktancjusz nie mg go przemilcze. Stara si jednak umniejszy zasugi Galeriusza; daje do zrozumienia, e odnis on zwycistwo dziki wcigniciu przeciwnika w zasadzk oraz skutkiem nieruchawoci perskich zastpw. Nie podaje natomiast, e zdobyto wwczas skarbiec krla Narseusa oraz wzito do niewoli jego harem i rodzin. Nie jest te prawdziwe twierdzenie Laktancjusza, e w trakcie tej kampanii Dioklecjan tchrzliwie trzyma 38

si na tyach. Armia jego zabezpieczaa na froncie syryjskim praw flank Galeriusza, a zarazem stanowia oson prowincji poudniowych, na wypadek gdyby Persowie gwatownie zmienili kierunek marszu. A wic Laktancjusz, godzc w przytoczonym ustpie gwnie w Galeriusza, nie odmwi sobie przy okazji zoliwego potraktowania rwnie Dioklecjana. Rzecz to znamienna, e retor z Nikomedii nie wspomina ni sowem o fakcie znanym z wielu zachowanych rde: oto w pierwszej fazie wojny z Persami Galeriusz ponis dotkliw porak, kiedy wbrew zaleceniom Dioklecjana ruszy na nieprzyjaciela ze zbyt maymi siami. "Gdy Galeriusz powraca z Armenii po ostatecznym zwycistwie, Dioklecjan przyj go bardzo uroczycie w Antiochii,, gwnym miecie Syrii. Ale nieco wczeniej pomidzy Augustem i jego Cezarem doszo w zwizku z kampani do pewnego konfliktu. Wydaje si bowiem, e Dioklecjan, ostrony i przewidujcy, powstrzymywa wojownicze zapdy Galeriusza, ktry pragn i dalej na Wschd, a w gb Iranu. W kadym razie Cezar nie uzyska wwczas tytuu Augusta. Natomiast sawa jego zwycistwa i ogromnej zdobyczy wywary niezatarte wraenie na wspczesnych. Sdzono i wwczas, i jeszcze dziesitki lat pniej, e Galeriusz dokona czynw porwnywalnych z wiekopomnymi podbojami Aleksandra Wielkiego. On sam gorliwie popiera te wyobraenia, tak przesadne. Co wicej, upatrywa w sobie i kaza upatrywa jakby wcielenie krla Macedoczykw sprzed siedmiu wiekw. Ale jednoczenie jego chwalcy rozpowszechniali te inn legend. Opleciono j wok faktu, e matka Galeriusza nosia imi Romula, a zaoyciel Rzymu mia si zwa Romulus. Poniewa za powszechnie znany mit gosi, e ojcem Romulusa by sam bg Mars, wic i Galeriusz uznawa w nim swego 39 ? N York 50 (Eburacum) '<&!>' s Kolonia Trewir \& vv D. GA LLI A R U M \

SC MARKOMANOW _. \ /Mediolan Akwiiea % J\Rawenna r \ Vffl D , SYCYLIA r ACrta Kartagin! fi X?V^ ^ O POOENIE BIZANCJUM (Konstantynopola)

Kocit Apostow Forum Konstanty ni BIZANCJUM Koscit ~ttagiaSofia

ojca; podobno zbliy si on do Romuli pod postaci wa lub smoka. A na monetach wybijanych przez Galeriusza ukazyway si napisy: Marti patri semper victori" (Ojcu Marsowi, ktry zawsze zwycia). Konstancjusz . Spord czterech wadcw tylko jeden znalaz uznanie i ask w oczach Laktancjusza. Mwi o nim krtko, lecz znamiennie: Konstancjusza pomijam, rni si bowiem od pozostaych; tylko on by godny, by samodzielnie wada wiatem".11 Trzeba przyzna, e rwnie inne rda antyczne wystawiaj Konstanc juszowi dobre wiadectwo. Bardzo ciekaw charakterystyk podaje Eutropiusz, historyk yjcy w poowie wieku czwartego: By to czowiek wybitny, peen wietnych cnt obywatelskich. Pragn, by bogacili si mieszkacy prowincji i w ogle ludzie prywatni, natomiast niezbyt zabiega o korzyci dla skarbu pastwa. Mawia bowiem: Lepiej, jeli zasoby publiczne znajduj si w posiadaniu

indywidualnym, ini w zamkniciu jednego skarbca. Prowadzi dwr tak skromny, e w dniach witecznych, gdy wydawa uczt dla wikszej liczby przyjaci, stoy zastawiano srebrem, ktre poyczano chodzc od domu do domu. Mieszkacy Galii nie tylko go kochali, lecz wrcz czcili, gwnie dlatego, e dziki jego rzdom uniknli i podejrzanej roztropnoci Dioklecjana, i cholerycznej lekkomylnoci Maksymiana."12 Konstancjusz zosta podniesiony do godnoci Cezara w dniu 1 marca roku 293. Karier zawdzicza talentom wojskowym. Trudno dzi okreli, jakie byy jej szczeble. Wydaje si, e tu przed otrzymaniem purpury Cezara piastowa urzd prefekta pretorium. 42 Pene nazwisko Konstancjusza brzmiao po acinie Gaius Flavius Julius Constantius. Maksymian jednoczenie uczyni go Cezarem! i adoptowa, a wic zaliczy/do boskiej rodziny Herkuliuszw. Jest prawdopodobne, e Konstancjusz mimo nazwiska tak piknego pochodzi z rodziny ubogiej. Pniej co prawda starano si przyda jej blasku, szukajc powiza z cesarzem Klaudiuszem II Gockim, ktry zmar w roku 270, a wsawi si zwycistwem nad hordami Gotw. Wszelako w wywd genealogiczny by po prostu wymysem nadwornych pochlebcw; do sprawy tej jeszcze wrcimy. Wiadomo natomiast z ca pewnoci, e Konstancjusz urodzi si na ziemiach dzisiejszej Jugosawii. Pamitamy, e rwnie pozostali tetrarchowie pochodzili z krain pnocnych Pwyspu Bakaskiego. Prowincje te dostarczay wwczas cesarstwu najlepszych onierzy i najgortszych patriotw. Czterej wadcy byli wic zczeni wsplnot ojczyzny take w cilejszym tego sowa znaczeniu. Zapewne jeszcze jako mody oficer Konstancjusz zwiza si z kobiet imieniem Helena, wacicielk gospody (czy te tylko posugujc) w miecie Naissos, w prowincji Moesia Superior; jest to dzisiejszy Nisz w Jugosawii. Tam przyszed na wiat ich jedyny syn, Konstantyn (Constantinus). Urodzi si w dniu 27 lutego; pniej, gdy zosta cesarzem, obchodzono ten dzie bardzo uroczycie w caym Imperium i z tej racji notowano go w kalendarzach. Natomiast trudno ustali rok urodzenia. Dane s sprzeczne. Trzeba wic zadowoli si okreleniem przyblionym: prawdopodobnie nieco przed rokiem 280. Helena nie bya legaln on Konstancjusza, lecz w owych czasach nie traktowano tej sprawy zbyt formalistycznie, zwaszcza jeli chodzio o wojskowych.

W kadym razie fakt, e przyszed na wiat ze zwizku 43 nielubnego, nigdy nie przynis Konstantynowi adnych kopotw lub ujmy; zawsze uwaano go za naturalnego spadkobierc wszystkich praw ojca. Konstancjusz rozsta si z Helen jeszcze nim go wyniesiono do godnoci Cezara, a wic gdy zacz piastowa wysze urzdy. By moe ju wtedy polubi Teodor, pasierbic Maksymiana. Natomiast Konstantyn by zawsze bardzo oddany swej matce i manifestowa to publicznie. Maestwo Konstancjusza z Teodor naleao chyba do udanych, jeli wolno cokolwiek wnosi z iloci potomstwa. Nowa ona daa swemu mowi' a szecioro dzieci. Trzech synw: Dalmacjusza, Juliusza Konstancjusza, Hannibaliana. Trzy crki: Konstancj, Anastazj, Eutropi. Znamienne jest imi drugiej crki. W tym czasie byo ono uywane tylko przez ydw i chrzecijan, bo te miao swoj wymow religijn: urobiono je od greckiego wyrazu anastasis", czyli zmartwychwstanie. Mona na tej podstawie przypuszcza, e cesarzowa Teodora ywia pewne sympatie do ktrej z tych dwch religii. Do ktrej jednak? Prawdopodobnie sprzyjaa ydostwu. Wiadomo bowiem, e matka Teodory, Eutropia od niej to imi trzeciej crki popieraa ydw. Natomiast sam Konstancjusz pozosta do koca swoich dni gorliwym czcicielem bstwa, ktre zwano Sol Invictus", czyli Soce Niezwycione. Jego kult by ju od dawna rozpowszechniony w szeregach rzymskiej armii i w pewnych krgach warstw wyksztaconych. Rwnie mody Konstantyn, jak zobaczymy, nalea do wyznawcw Soca i przez wiele lat propagowa jego cze wrd swych poddanych. Nie wiadomo, gdzie spdzi Konstantyn lata chopice: przy ojcu, czy te z dala od niego. W kadym razie mona z wielkim prawdopodobiestwem przypuszcza, e przebywa w prowincjach bakaskich; std jego 44 pniejsze, tak oczywiste przywizanie do tych krain. Jednake wnet po roku 293 Konstantyna odesano na dwr Dioklecjana; zapewne towarzyszya mu matka. Pierwszy August niewtpliwie ubra to w form zaszczytnego zaproszenia: mody czowiek mia ksztaci si u jego boku, poznajc bieg spraw caego Imperium. W istocie wszake Konstantyn sta si zakadnikiem. Suy za rkojmi lojalnoci swego ojca. Wkrtce po otrzymaniu tytuu Cezara Konstancjusz

dokona wielkich czynw. Zdoa zawadn Brytani i wybrzeami Galii, gdzie od kilku lat utrzymywa si samozwaczy cesarz Karauzjusz. Rozgromi Frankw nad dolnym Renem. Usilnie zabiega o gospodarcz odbudow Galii, niszczonej najazdami barbarzycw oraz powstaniami kolonw. W miastach osiedla rzemielnikw sprowadzanych a z Brytanii, po wsiach za tysice jecw germaskich. W latach pniejszych, po krtkim pobycie w Italii, powtrnie wyprawi si przeciw Frankom oraz pokona zastpy Alamanw, wdzierajce si niemal do serca Galii. Tymczasem jego syn przemierza wraz z Dioklecjanem wschodnie prowincje Imperium. Nad Dunajem, Nilem, Eufratem W cigu caego roku 293 i a do listopada roku 294 dwr Dioklecjana przebywa w pnocnych prowincjach bakaskich. Take Galeriusz dziaa w tamtych stronach. Niemal bez przerwy przenoszono si z jednej miejscowoci do drugiej. Wdrowano w rnych kierunkach przez ziemie dzisiejszej Jugosawii, Wgier, Bugarii, Turcji europejskiej. Gwn przyczyn owej niezmordowanej ruchliwoci byy wane zadania wojskowe. Dioklecjan dokonywa osobistej inspekcji terenw nadgranicznych, ktrym wci groziy najazdy lu45 dw zza Dunaju. Naleao wic rozbudowywa system fortyfikacji i drg strategicznych. Dla postrachu czyniono take krtkie, nage wypady za wielk rzek przeciw plemionom Sarmatw, Karpw, Gotw, Gepidw. Pniej, wiosn roku 297, wic ju dugo po wyjedzie Dioklecjana, sam Galeriusz rozgromi Bastarnw i Karpw, ktrzy przeszli przez zamarznity Dunaj i wtargnli w gb rzymskich prowincji. Jest wszake godne uwagi, e nigdy nie prbowano odzyska na stae dawnych rzymskich posiadoci na pnoc od dolnego Dunaju, to jest Dacji, czyli dzisiejszej Rumunii; utracono t krain przed prawie trzydziestu laty. Obecnie ograniczano si tylko do odpierania najazdw na limes naddunajski, co najwyej przeprowadzajc krtkotrwae kontrataki. Bya te inna przyczyna owego ustawicznego zmieniania miejsca pobytu przez dwr cesarski, a mianowicie trudnoci aprowizacyjne. Wadcy towarzyszyy tysice osb: suba, urzdnicy, oddziay wojskowe. W wczesnych warunkach przewoenie i magazynowanie ywnoci nie naleao do zada atwych, zwaszcza w krainach tak wyniszczonych wojnami. Starano si wic rozoy ciar utrzymania wielotysicznej rzeszy dworskiej mniej wicej rwnomiernie na rne okrgi.

Ludno miejscowa musiaa zapewni nie tylko ywno, lecz take mieszkania i rodki transportu; system ten by ju od dawna regulowany ustawami i zarzdzeniami wielu poprzednich cesarzy. W trakcie owych podry w latach 293 i 294 Dioklecjan dwukrotnie zatrzymywa si w Bizancjum nad Cienin Bosforsk. Wwczas to chyba po raz pierwszy mody Konstantyn ujrza miasto, ktre ju w niedalekiej przyszoci miao otrzyma jego imi i nosi je przez- wieki. Zim roku 294-295 Dioklecjan spdzi w Nikomedii. Potem przez Azj Mniejsz ruszy na poudnie, do Syrii. 46 W roku 295 by ju w Egipcie; sprawom tego kraju musia powici wiele czasu i energii, poniewa rozgorzao tam grone powstanie. Zamieszki wybuchy najpierw w dolinie Nilu, a wic w Egipcie Grnym, potem za rebelia ogarna take Egipt Dolny, a nawet Aleksandri. Powody powstania byy przede wszystkim gospodarcze, jako e wadze rzymskie nakaday na ten urodzajny kraj szczeglnie due ciary. Aleksandri oblegano przez osiemnacie miesicy. Zdobyto j dopiero z pocztkiem roku 297, i to tylko dlatego, e udao si odci dopyw sodkiej wody. Przywdcw powstania cesarz ukara z ca bezwzgldnoci, nastpnie za przeprowadzi w Egipcie pewne reformy administracyjne i wojskowe. W roku 297, jak wiemy, gwne niebezpieczestwo grozio od wschodu, stamtd bowiem prowadzi swoje zastpy krl perski Narses. Bya te ju mowa o tym, e wysany przeciw niemu Galeriusz odnis, po pocztkowych niepowodzeniach wietne zwycistwo. Tymczasem Dioklecjan sta nad rodkowym Eufratem, na wypadek nagego ataku Persw w tym kierunku. W ostatecznym rezultacie wojna przyniosa nabytki terytorialne w pnocnej Mezopotamii oraz uznanie rzymskiego protektoratu nad Armeni. Dziki temu pokj na granicy wschodniej trwa odtd przez prawie p wieku. Podre i dziaalno Dioklecjana w cigu owych kilku lat z pewnoci wywary ogromny wpyw na ksztatowanie si umysowoci honorowego zakadnika u jego boku, modego ksicia Konstantyna. Wielkim przeyciem dla kilkunastoletniego chopca musia by sam widok tylu krain, tak rnorodnych, barwnych, bogatych. Pamitamy, e urodzi si on w Naissos; to miasto nad dopywem rzeki Morawy byo wprawdzie orodkiem wojskowym i administracyjnym prowincji Mezji Grnej, nie mogo wszake rwna si z metropoliami

47 ssiednich prowincji bakaskich, nie mwic ju o wspaniaych stolicach Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu. Wieki i tysiclecia ozdobiy je monumentalnymi budowlami i szacownymi zabytkami sztuki, a bogactwo ich ycia gospodarczego i kulturalnego byo, mimo wszelkich klsk, prawdziwie imponujce. Pod tym wzgldem Wschd ogromnie growa nad Zachodem, nawet nad Itali i Gali. Przed przybyciem na dwr Dioklecjana Konstantyn, by moe, zwiedzi w towarzystwie ojca niektre prowincje zachodnie, ale by wtedy jeszcze dzieckiem. A jednak, rzecz zdumiewajca, prawdziw i umiowan ojczyzn Konstantyna pozostay krainy bakaskie! Zbyt mao wiemy o osobistym yciu pniejszego cesarza, by mc to wyjani. Nasuwa si przypuszczenie, e Konstantyn by przywizany do tych stron, poniewa stanowiy sceneri wspomnie jego najwczeniejszej modoci. W kadym za razie pozostaje faktem, e cho pniej losy i obowizki wadcy dugo trzymay go w innych krajach, po ostatecznym zwycistwie swoj rezydencj ustanowi w miecie, lecym na granicy Bakanw i Azji Mniejszej. Lecz chyba jeszcze waniejsze od poznania owych krain Wschodu, ktre przesuny si przed jego oczyma w barwnej panoramie, byo dla Konstantyna bezporednie zetknicie si z dworem Dioklecjana, a wic z yciem i funkcjonowaniem serca Imperium. Ceremonie i urzdy Wedug pogldu wci jeszcze czsto powtarzanego, Dioklecjan jako pierwszy cesarz rzymski wprowadzi na swym dworze wietny ceremonia, cile wzorowany na perskim. Wadca wystpowa w szacie purpurowej, byszczcej zotem i drogimi kamieniami. Przed jego 48 r oblicze dopuszczano tylko najwyszych dostojnikw, na sali za czuwali nad porzdkiem i cisz specjalni urzdnicy; inni unosili zason, za ktr si znajdowa. Wszyscy, nawet czonkowie najbliszej rodziny, padali na kolana i kornie caowali rbek cesarskiej szaty; ten akt hodu zwa si adoracj (ador-atio") i mia charakter niemal religijny. Ju samo udzielenie audiencji, a tym bardziej zezwolenie na dotknicie szaty ustami, byo dowodem wielkiej aski. Podczas narad, nawet z urzdnikami najwyszej ran-

gi, siedzia tylko cesarz; wszyscy inni stali z uszanowaniem. Dlatego te cesarska rada otrzymaa pniej, ju po Dioklecjanie, nazw consistorium", od aciskiego wyrazu consistere", czyli sta wesp. Na monetach widniej nawet takie wyobraenia: Dioklecjan i Maksymian siedz na krzesach, a przy nich stoj bogowie Jupiter i Herkules, wkadajc wiece na gowy panujcych. Aeby poj wymow takiej sceny miertelni siedz w obliczu stojcych bstw! naley pamita, e jeszcze pierwsi cesarze z uszanowaniem wstawali przed senatem, a nawet przed poszczeglnymi senatorami. Obecni wadcy uwaali si za czcigodniejszych nawet od bogw. Zreszt dbano bardzo usilnie, by nimb niebiaskoci otacza wszystko, co cesarskie. Std coraz czstsze uywanie okrelenia sacer", wity, gdy mowa o sprawach i rzeczach majcych styczno z cesarzem. Mwi si wic: wite zarzdzenia, wity podpis, wity list, wity paac, wita komnata, a nawet wita szczodrobliwo. W cigu trzech pierwszych wiekw cesarstwa zachowywano przynajmniej pozory, e wadca jest tylko najwyszym urzdnikiem Rzeczypospolitej, gow senatu i obywateli. Dlatego- te przyjo si nazywa ten ustrj pryncypatem, od aciskiego wyrazu princeps", czyli przywdca. Natomiast poczynajc od Dioklecjana mwi si o dominacie; wyraz ten, pochodny od aciskie4 Konstantyn Wielki 49 go dominus", czyli pan, wskazuje, e cesarz sta si samodzierc, ktry nie dba o adne preteksty i pozory. Pogldy te wymagaj jednak, w obecnym stanie naszej wiedzy, pewnej modyfikacji.13 Panowanie Dioklecjana byo niewtpliwie bardzo wane dla rozwoju nowych koncepcji ustrojowych, nie oznaczao wszake jakiej gwatownej przemiany; stanowio bowiem jakby uwieczenie procesw, ktre stopniowo narastay ju znacznie wczeniej. Nawet w ceremonia dworski sam przez si moe nie tak istotny, ale bdcy przecie symbolem gbszych zjawisk wyksztaci si za poprzednich cesarzy. Dowodzi tego analiza zarwno wiadectw literackich, jak te materiau ikonograficznego, to znaczy scen i wyobrae na rzebach, paskorzebach, malowidach, a zwaszcza na monetach. Strj, adoracja, nimb boskoci wszystkie te elementy kultu osoby panujcego wystpoway, cho w rnym stopniu, ju w cigu wieku III, a sporadycznie nawet wcze-

niej. Zasug Dioklecjana byo ujcie owych zacztkw i prb w pewien system; widzielimy ju zreszt, e pragn on w wielu dziedzinach tworzy imponujce, zwarte konstrukcje. Da temu wyraz wprowadzajc zmiany w zakresie zarwno administracji pastwowej, jak te wojskowoci; nie mwic ju o taryfie cen maksymalnych. A jaki by stosunek modego Konstantyna do ceremonializmu dworskiego ycia? Nie posiadamy w tej materii adnych bezporednich danych, to jest wypowiedzi samego Konstantyna; wydaje si jednak, e blask cesarskiego otoczenia wywar na nim niezatarte wraenie. Kiedy bowiem pniej sta si jedynowadc, nie tylko zachowa wszystko, co widzia na dworze Dioklecjana, ale jeszcze uwietni przepych. W ten sposb wydatnie przyczyni si do budowy i utrwalenia sztywnej etykiety dworskiej, ktra przez cae wieki stanowia 50 znamienn cech najpierw cesarstwa pnorzymskiego, potem za bizantyjskiego. Jednake cesarza otaczali nie tylko dworacy. Ceremonia by tylko majestatyczn fasad, majc budzi korny strach i uwielbienie w ludziach patrzcych z zewntrz. Waciwym natomiast mzgiem Imperium i forum rzeczywistej pracy panujcego byy rozliczne sekretariaty i urzdy, cywilne i wojskowe, tak zwane officia"; ich kierownicy stale przebywali w paacu. Wszystkie istotne decyzje zapaday w trakcie narad z owymi wysokimi urzdnikami. O strukturze urzdw, zreszt bardzo skomplikowanej, bdzie jeszcze mowa na kartach tej ksiki; skutki za ich dziaalnoci zostay ju czciowo przedstawione. Bya to dziaalno rzeczywicie niezmordowana. Mona by na tej podstawie przypuszcza, e Dioklecjana trawia gorczka dokonywania cigych zmian; e pragn wszystko burzy, aby budowa od fundamentw nowy gmach Imperium. A tymczasem sprawa przedstawiaa si inaczej. Z temperamentu Dioklecjan by kon-* serwatyst, szczerze przywizanym do wielkiej przeszoci Rzymu. Owszem, przeprowadza reformy, lecz tylko takie, ktre w jego rozumieniu miay ratowa i zachowa spadek szacownej tradycji. Posiadamy niezwykle wymowny przykad owych intencji Dioklecjana. Jest nim edykt w sprawie manichejczykw. Sprawie tej warto powici nieco uwagi, poniewa pomoe ona take przy ocenie religijnej polityki cesarza. Manichejczycy Wiosn roku 297, w dniu 31 marca, a wic wnet po

zajciu Aleksandrii, z kancelarii Dioklecjana wyszo pismo, ktrego zasadnicza tre po usuniciu retorycznych ozdb i powtrze brzmi tak: 51 Zdarza si, e gboki pokj zachca ludzi, aby przekraczali miar wyznaczon przez natur; wprowadzaj wtedy cakowicie bezsensowne i wrcz odpychajce rodzaje wierze, a lekko traktujc swj bd pocigaj za sob rzesze innych. A przecie bogowie niemiertelni raczyli sprawi w swej opatrznoci, e myl i dziaalno wielu znamienitych, mdrych mw przeszoci wyprbowaa i ustanowia, co dobre i prawdziwe; temu nie wolno si sprzeciwia i opiera. Nowe wierzenia nie powinny zwraca si przeciw starym. Najwiksz bowiem zbrodni jest gani to, co ustanowili i okrelili ju przodkowie, a co wci zachowuje swj stan i bieg. Dlatego dokadamy wszelkich stara, aby ukara zatwardzia przewrotno ludzi niegodziwych; to jest tych, ktrzy przeciwstawiaj nowe wyznania starym wierzeniom, a na podstawie swego dowolnego osdu odtrcaj dawny dar bogw. Manichejczycy przybyli do naszego wiata od Persw, wrogiego nam ludu, w czasach ostatnich, jako nowe i niezwyke cudactwo. Popeniaj wiele zbrodni. Wprowadzaj zamieszanie wrd spokojnego ludu i wyrzdzaj ogromne szkody w miastach. Naley si obawia, e z biegiem czasu bd usiowali zatru ludzi niewinnych, to jest narkrzymski, skromny i spokojny, oraz cay nasz wiat, jadem przekltych obyczajw i wstrtnych praw perskich. Tote rozkazujemy, by ogie pochon przywdcw manichejskich i ohydne ich pisma. Wyznawcy, gdyby wci zachowywali si krnbrnie, niech zapac za to gow; ich majtki przejmie skarb pastwa. Jeli jacy urzdnicy lub znamienitsi obywatele przycz si do bezecnej, nienawistnej i niesychanej sekty lub nauki Persw, utrac majtek na rzecz skarbu, sami za bd zesani do kopal. Zaraz niegodziwoci naley z korzeniami wykarczowa z najszczliwszego naszego wieku!14 52 Kim byli manichejczycy? Z jakich powodw cesarz atakuje ich tak gwatownie? Na czym polegay ich rzekome zbrodnie? Mani urodzi si okoo roku 215 naszej ery w poudniowej Babilonii; pochodzi z arystokratycznego rodu iraskiego. Jego ojciec ywo interesowa si sprawami religii i zwiza si, by moe, z ktr ze wsplnot gno-

stycznych; byo ich wwczas wiele na caym Bliskim Wschodzie. Greckim wyrazem gnosis", czyli poznanie, okrela si bardzo zoony i rnorodny prd religijny, ktry powsta w pierwszym wieku naszej ery i rycho zdoby sobie rzesze zwolennikw, nigdy jednak nie wyksztaci si w zwarty system wyznaniowy i nie utworzy adnej organizacji kocielnej. Nauki gnostykw byy zgodne pomidzy sob tylko w samym jdrze: drog do zbawienia czowiek moe osign przez mistyczne Poznanie ostatecznej, boskiej Prawdy. Okoo roku 240 Mani odby podr do Indii, gdzie zetkn si z buddyzmem. Potem powrci do ojczyzny. Wiernie suy wielkiemu krlowi Persw z dynastii Sassanidw, Saporowi. Jak si wydaje, piastowa nawet wysok godno dworsk w czasie wyprawy tego krla przeciw rzymskiemu cesarzowi Walerianowi; wyprawa zakoczya si, jak pamitamy, wietnym zwycistwem Persw w roku 260 i pojmaniem wadcy Imperium. Jednoczenie Mani rozwija yw dziaalno misyjn. Sta si bowiem twrc nowej religii, ktra czya elementy starych wierze iraskich z mistyk gnostykw oraz z pewnymi pogldami chrzecijan: We wszechwiecie trwa nieprzerwana walka wiata i Ciemnoci. Rozgrywa si ona rwnie w kadym czowieku, w umyle bowiem ludzkim zamknite s czstki wiatoci, ukradzione i uwizione w materii przez szatana. Obowizkiem,' naszym jest dopomc owym elementom jasnoci i dobra, by osigny wyzwolenie; w tym celu naley prowadzi zbony tryb ycia i sto53 sowa praktyki ascetyczne. (Prorocy Budda, Jezus, wreszcie sam Mani po to wanie pojawiaj si co pewien czas na wiecie, by wci na nowo wskazywa ludzkoci t prawd. Pocztkowo wadcy perscy odnosili si do tolerancyjnie do dziaalnoci Maniego. Pniej jednak prorok zosta uwiziony, a nawet, jak si zdaje, ponis mier mczesk. Ale wwczas jego nauki miay ju rzesze zwolennikw. Poniesiono je na wszystkie strony wiata. Jest rzecz zdumiewajc, e w krainach cesarstwa rzymskiego, w Syrii, pierwsze lady znajomoci pogldw Maniego spotykamy jeszcze za jego ycia. Potem gminy manichejczykw tak bowiem nazywano na Zachodzie wyznawcw nowej religii pojawiy si we wszystkich prawie prowincjach. Ta wielka akcja misyjna musiaa wywoa zaniepokojenie wadz rzymskich. Podejrzewano, e manichejczycy s zwart organizacj na usugach obcego mocarstwa i prowadz dziaalno szpiegowsk oraz wy-

wrotow. Zarzucano im rwnie wwczas traktowano te sprawy cakowicie powanie zajmowanie si magi. Tote gdy w roku 297 doszo do konfliktu zbrojnego z Persj, macierz manicheizmu, powzito najostrzejsze rodki represyjne. Jednake przeladowania nie day penych rezultatw. Religia ze wschodu, cho mocno ograniczona, przetrwaa w granicach Imperium w niejednym orodku. Pisarz chrzecijaski, Euzebiusz z Cezarei, mwi w kilkanacie lat po edykcie Dioklecjana, e manicheizm wci si szerzy. Warto zreszt przytoczy sowa Euzebiusza w tej sprawie, wykazuj one bowiem zadziwiajc zbieno z pogldami cesarza: ,,W yciu swym by to barbarzyca [chodzi o Maniego] i mow, i obyczajem swoim, a w istocie by optany i szalony, i takie te byy zamysy jego. Faszywe i bezbone swe zasady pozbiera i poata z nie po54 mmim liczonych herezji, rwnie bezbonych, a ju dawno wygasych, i z Persji wyla je na nasze kraje, jak gdyby miercionon jak trucizn. Odtd te imi bezbone manichejczykw a po dzie dzisiejszy wrd wielu si szerzy ludzi."15 Mona by mniema, czytajc te wywody, e cesarz i chrzecijanie byli wwczas sprzymierzecami. Tak ale tylko wobec wsplnego wroga. Wnet za miao doj pomidzy nimi do otwartej wojny. Dioklecjan i wrbici Wadze rzymskie zawsze bardzo surowo karay wszelkie praktyki magw i astrologw. I to nie dlatego, by uwaano je za oszukacze i zabobonne. Wprost przeciwnie. Traktowano te pseudoumiejtnoci jak najpowaniej. Lkano si, e mog wyrzdzi zo nie tylko osobom prywatnym, lecz take interesom pastwa, poniewa wre i znawcy gwiazd potrafi odsania tajemnice rzdowe, a nawet zagraa yciu wadcy i dostojnikw. Z drugiej wszake strony w Rzymie dziaali od samych pocztkw jego pastwowoci urzdowi wrbici, zwani haruspices". Rozpoznawali oni wol bogw z rnych znakw, a zwaszcza z wntrznoci zwierzt; mieli znaczny wpyw na bieg spraw politycznych zarwno w czasach republiki, jak i cesarstwa. Dioklecjan, wierny i praktykujcy wyznawca starej religii, nigdy nie skpi bydlt otarzom wity, kapani za i wrbici tumaczyli mu, jak zostay przyjte te dary. W czasie jednego z owych obrzdkw zdarzyo si pono co niezwykego. Laktancjusz tak o tym pisze:

Dioklecjan przebywa na Wschodzie. Strachliwo skaniaa go do ustawicznej troski o przyszo, tote stale skada bogom ofiary z byda; w ich to wtrobach 55 bada, co gotuj mu losy. Jednakowo niektrzy spord jego suby ju znali naszego Pana. Ci, asystujc przy ofierze, uczynili na swych czoach znak niemiertelny. Sprawi on, e ze duchy pierzchy i ofiara si nie udaa. Przeraeni haruspikowie nie mogli dostrzec adnych znakw we wntrznociach. Zaczynali ofiary po wielekro, jakby poprzednich w ogle nie byo, lecz zabijane zwierzta wci nie ukazyway niczego. Wreszcie gwny haruspeks, Tages czy to istotnie co dostrzeg, czy te tylko podejrzewa oznajmi: Ofiary nie daj odpowiedzi, poniewa w naboestwie uczestnicz ludzie niewierzcy! Dioklecjan, szalejc z gniewu, rozkaza, by ofiary zoyli nie tylko usugujcy, lecz wszystkie osoby w paacu; kto by odmwi, mia otrzyma chost. Wysa te pisma do oficerw, dajc, by przymusili swych onierzy do ofiar; nieposusznych poleci zwolni ze suby."16 Opowie ta wanie dziki swej szczerej naiwnoci daje znakomity wgld w mentalno ludzi tamtej epoki: cesarza, kapanw, suby, a take samego Laktancjusza, przedstawiciela inteligencji; zawiera rwnie wane wskazwki rzeczowe. Nie ma powodu wtpi, e relacjonowane wydarzenie istotnie rozegrao si na dworze. W czasie skadania ofiary kto z obecnych zapewne si przeegna, co dostrzegli i na swj sposb wyzyskali kapani. Zakrzyknli, e ofiara jest niewana i bezskuteczna, bo przeszkadzaj w jej spenieniu wrogowie bogw. Obie strony to naley dobrze sobie uwiadomi! traktuj wierzenia i moliwoci przeciwnika z ca powag. Chrzecijanie, wrd nich take uczony Laktancjusz, cakiem nie przecz, e pogascy kapani potrafi rozpoznawa przyszo; tyle tylko, e moce, ktre su wrbitom, uznaj za ze, demoniczne. I na odwrt: haruspikowie przypisuj obecnoci chrzecijan zgubny wpyw na przebieg ofiary. A wic 56 jedni i drudzy stawiaj si na tej samej paszczynie i walcz t sam broni. Cay problem sprowadza si do tego, czyi opiekunowie s dobrzy i prawdziwie silni; nikt bowiem nie neguje, e istniej oni realnie. Chrzecijanie Ze sw Laktancjusza mona wnosi, e chrzecijanie znajdowali si wwczas w najbliszym otoczeniu cesa-

rza. Potwierdzaj to przypuszczenie inne rda wspczesne, a przede wszystkim Historia kocielna Euzebiusza z Cezarei. Poniewa o tym pisarzu i o jego dziele bdzie wielokrotnie mowa, tytuem pierwszej informacji naley przypomnie podstawowe dane. Euzebiusz urodzi si w Palestynie okoo roku 260; okoo roku 315 zosta w teje krainie biskupem Cezarei; w latach pniejszych styka si z Konstantynem; zmar w roku 340. Spod pira Euzebiusza wyszo wiele traktatw religijnych; dla nas najwartociowszym z nich jest wspomniana Historia kocielna, przedstawiajca dzieje chrzecijastwa od pocztkw a do ostatecznego zwycistwa Konstantyna. Do pracy Euzebiusz przystpi moe jeszcze przed rokiem 303; w cigu nastpnych kilkunastu lat nieraz musia przerabia i uzupenia swe dzieo, burzliwa bowiem epoka kazaa zmienia nawietlenie rnych faktw i osb. Na pocztku ksigi smej, przystpujc do zobrazowania rzdw Dioklecjana, Euzebiusz stwierdza z naciskiem, e byoby zadaniem ponad jego siy godnie opowiedzie, jak wietnie rozwijao si chrzecijastwo w latach poprzednich, jakim cieszyo si powaaniem i swobod zarwno wrd Hellenw, jak i barbarzycw. Dalej pisze: Dowodem tego przychylno okazywana naszym przez wadcw. Powierzali im nawet namiestnictwa 57 prowincji. A powodowani wielk yczliwoci dla naszego wyznania zwalniali wiernych od przykrego obowizku skadania ofiar. C za powiedzie o dworzanach w paacu i o samych cesarzach? Pozwalali swym domownikom, onom, dzieciom i subie, by w sprawach boych postpowali sowem i czynem jawnie i z ca swobod; niemal e dawali mono chepienia si wolnoci wyznawania wiary. Okazywali im nawet wicej askawoci ni innym."17 Jest w tych sowach zapewne nieco przesady, z drugiej wszake strony istotnie mona wskaza chrzecijan, ktrzy za Dioklecjana i nieco wczeniej sprawowali odpowiedzialne urzdy. W tym bowiem czasie nowa religia rozpowszechnia si ju po wszystkich prowincjach Imperium, a zwaszcza we wschodnich. Jedn z wanych przyczyn tego rozkwitu bya faktyczna tolerancja, jak chrzecijastwo cieszyo si od roku 260; wtedy to, wraz z upadkiem cesarza Waleriana, zakoczyo si ostatnie wielkie przeladowanie. Zreszt take przeladowania (poprzednie zdarzay si wbrew tak czstemu dzi mniemaniu! raczej rzadko; zwykle miay charakter represji lokalnych. Oczywicie wadze rzymskie

obserwoway dziaalno wschodniej religii ze sta niechci i czyniy jej due trudnoci. Jednake niech t budzia nie tre nauki, lecz sam fakt powstawania ptajnej organizacji, ktra swoj sieci obejmowaa cae Imperium, a najwicej zwolennikw miaa wrd warstw uboszych. Czonkowie gmin <?"' i ?czsto zachowywali si wobec urzdnikw wrcz wyzywajco. Nie taili, e obecn struktur spoeczn i pastwow uznaj za zo konieczne; toleruj j tylko dlatego, e i tak skazana jest na rych zagad. Gosili, e s poddanymi nie cesarza, lecz Mesjasza, ktrego krlestwo moe nadej w kadej chwili. Kategorycznie odmawiali skadania ofiar przed wizerunkami cesarza. Czsto uchylali si od suby w wojsku. Drwili z bstw 58 i obrzdw, stanowicych symboliczn wi Imperium. Z tych wszystkich powodw nieuchronnie rodziy si podejrzenia, e chrzecijanie tworz wywrotow organizacj, zagraajc ustalonemu porzdkowi, tradycji, a nawet samemu bytowi cesarstwa. Ujmujc rzecz najkrcej: obawiano si, e powstaje pastwo w pastwie. Prcz tych zasadniczych sprzecznoci take w yciu codziennym wynikay tarcia i nieporozumienia natury administracyjnej. Naley bowiem pamita, e gminy chrzecijaskie nigdy nie uzyskay formalnej legalizacji. Ich status prawny nie zosta okrelony, co oczywicie miao swoje konsekwencje zwaszcza jeli chodzi o odbywanie zebra, posiadanie majtku, przywileje duchowiestwa. Z drugiej wszake strony w cigu wieku trzeciego zaszy obustronne powane zmiany. Przede wszystkim samo chrzecijastwo przybrao nieco inne oblicze, do czego w duej mierze przyczyni si wzrost liczby wyznawcw, szczeglnie w miastach. Zreszt nowa religia od samego pocztku miaa charakter miejski, 'bo ju pierwsi jej misjonarze obierali za teren swej dziaalnoci z reguy due orodki, i to takie, gdzie istniay skupiska ludnoci mwicej jzykiem greckim. Tote w wielu krainach Imperium, gwnie na Zachodzie, wie pozostaa prawie cakowicie pogaska wwczas i jeszcze wieki pniej. Fakt ten do dzi upamitniony jest w rodowodzie wyrazu poganin"; pochodzi on od aciskiego okrelenia paganus" mieszkaniec wsi. Spoeczn podstaw chrzecijastwa stanowiy ubogie i rednio zamone warstwy ludnoci miejskiej: rzemielnicy i drobni kupcy, nisi urzdnicy, suba w wielkich domach. Gminy wszake staray si usilnie, by zyska sobie przynajmniej sympatykw wrd warstw wyszych, a wic w sferach arystokracji ma-

jtkowej i urzdniczej. W pierwszych wiekach tego rodzaju powizania, nie mwic ju o nawrceniach, byy 59 wyjtkowe. Ludzie wyksztaceni, zamoni, przywizani do tradycji, patrzyli z nieukrywan pogard na orientaln religi, ktra szerzya si wrd plebsu i fanatycznie odrzucaa niemal cay dorobek cywilizacyjny; traktowaa bowiem najwspanialsze osignicia literatury i sztuki jako dziea demonw, a w najlepszym wypadku jako igraszki odwodzce dusz od jej prawdziwego powoania. Ale w wieku trzecim chrzecijanie nie byli ju tak bezkompromisowi. Mieli w swych szeregach sporo ludzi oczytanych i piszcych; zdarzao si nawet, e chrzecijanin piastowa odpowiedzialne stanowisko miejskie lub pastwowe. Tak wic w cigu czterdziestu lat, od czasw Waleriana do Dioklecjana, nastpio oboplne zblienie pomidzy now religi a wadzami wieckimi. Cho formalnie nic nie ulego zmianie, chrzecijastwo, trzeba to powtrzy, cieszyo si niemal pen swobod. Okres, zwany katakumbowym, min ju dawno. Same katakumby w okolicach Rzymu byy wprawdzie wci odwiedzane przez rzesze wiernych, ale ju cakowicie jawnie, jako cmentarzyska i miejsca kultu. Euzebiusz tak charakteryzuje ten okres: Zwierzchnicy kadego kocioa mieli wielki mir u wszystkich prokuratorw i namiestnikw. A kt by zdoa opisa owe zebrania nieprzeliczone, owe tumy gromadzce si w kadym miecie, w wspaniay napyw rzesz do domw modlitwy? Z tego to powodu, gdy trudno byo si pomieci w starych budynkach, we wszystkich miastach wznoszono od fundamentw przestronne kocioy."18 Rzecz ciekawa: ta wielka potga nie posiadaa wwczas jednolitej i centralnie kierowanej organizacji. Poszczeglne gminy miay w zasadzie cakowit autonomi. Na ich czele stali biskupi, episkopo", wybierani przez wiernych i posiadajcy nad nimi jurysdykcj duchow. Odbyway si wszake zjazdy biskupw jednej 60 lub kilku prowincji, a powaga pewnych metropolii bya ogromna. "Na wschodzie groway Aleksandria i Antiochia, na zachodzie za Rzym i Kartagina, nie istnia wszake bezwzgldny prymat ktrej z tych stolic. Ale wanie brak centralnego orodka dyspozycyjnego sprawia, e elastyczna sie samodzielnych gmin chrzecijaskich moga zwycisko wychodzi z wszelkich prb. Tak byo w przeszoci, i tak te stao si za Diokle-

cjana. Narady w Nikomedii Pierwszy wybuch gniewu Dioklecjana ograniczy si, jak twierdzi Laktancjusz, tylko do tego, e cesarz rozkaza wszystkim dworzanom i onierzom zoy ofiary na otarzach bogw. Po jakim czasie wadca wyjecha do swej ulubionej siedziby, do Nikomedii. Spdzi tam zim roku 302 303. Przyby do Nikomedii take Galeriusz, pono ju z zamiarem nakonienia Pierwszego Augusta, by ostatecznie rozprawi si z chrzecijanami. Powiadano tak przynajmniej utrzymuje Laktancjusz e z kolei za Galeriuszem staa jego matka, wspomniana ju poprzednio Romula. Naleaa ona do gorliwych czcicielek starorzymskich bstw, opiekuj' cych si yciem pl i lasw; stanowiy one trjc: Sylwan, Diana, Liber Pater. Ich kult bardzo si rozpowszechni wanie w tych prowincjach naddunajskich, w ktrych osiedlili si rodzice Galeriusza, uciekajc przed barbarzycami; natomiast wpywy chrzecija, stwa byy tam znikome. Skadajc ofiary bstwom pobona matka cesarza czsto zapraszaa swych krajanw na biesiady; oczywicie chrzecijanie zawsze odmawiali, i to wanie miao si sta powodem jej zdecydowanej niechci. Przez ca zim w paacu odbyway si poufne narady obu wadcw. Nie dopuszczano do nich nikogo. Pano61 waa powszechna opinia, e rozmowy dotycz najwaniejszych spraw pastwowych. Okazao si pniej s to wci twierdzenia Laktancjusza, chyba jednak uzasadnione, bo przecie przebywa on od lat w Nikomedii i zna wiele wpywowych osobistoci, a ciany paacu miay uszy ot okazao si, e przedmiotem konferencji byo jedno zagadnienie: jak polityk zastosowa wobec chrzecijan. Utrzymywano, e stary wadca stanowczo opiera si naleganiom Cezara. Uwaa, e byoby niebezpiecznie wszczyna zamieszanie w caym Imperium i powodowa rozlew krwi; sdzi, e wystarczy, jeli zabroni si wyznawania tej religii dworzanom i Wojsku. Jednake trzewe wywody nie zdoay przekona Galeriusza. Postanowiono wic zasign opinii najwyszych dostojnikw cywilnych i wojskowych. Niektrzy z nich wyrazili pogld, e naley zama chrzecijan, s bowiem wrogami bstw i uznanych kultw. Inni, cho osobicie byli innego zdania, poparli to stanowisko, wiedzieli bowiem, e taka jest wola Galeriusza. Mimo to Dioklecjan wci odmawia wyraenia ostatecznej zgody. Postanowi najpierw zwrci si do bo-

gw i w tym celu wysa haruspeksa do wyroczni Apollona koo Miletu. Odpowied przysza taka, jakiej naleao si spodziewa. Dopiero wtedy Dioklecjan powzi decyzj; nie by bowiem w stanie opiera si i Galeriuszowi, i przyjacioom, i Apollonowi. Usiowa wszake zachowa pewien umiar; tote rozkaza, by unikano przelewu krwi. Natomiast Galeriusz chtnie paliby ywcem wszystkich odmawiajcych zoenia ofiar.19 Powysza relacja Laktancjusza jest tym bardziej godna uwagi, e pisarz ten by wrogo nastawiony wobec Dioklecjana; w swym traktacie daje temu wyraz przy kadej sposobnoci; tu jednak usilnie stara si odciy Starszego Augusta, ca za win obarcza Galeriusza. 62 Czym wyjani zaciek nienawi tego ostatniego? W prowincjach naddunajskich, ktrymi zarzdza, chrzecijan byo mao; o tym ju mwilimy. Galeriusz wic nie docenia trudnoci i gronych nastpstw, jakie wizay si z rozptaniem przeladowa w krajach wschodnich, gdzie kwitno tysice gmin; a z kolei wanie Dioklecjan dobrze zna stosunki na tym obszarze, podlegajcym mu bezporednio. Tote atwo zrozumie, e cesarz waha si i zastanawia, cho w zasadzie z pewnoci by niechtny chrzecijastwu, jak w ogle wszelkim nowinkom religijnym i organizacjom wymykajcym si spod kontroli pastwowej; wyoy to z ca otwartoci we wstpie do edyktu przeciw manichejczykom. Nigdy nie bdziemy w stanie stwierdzi, co ostatecznie przewayo szal wtpliwoci Dioklecjana. Zapewne uzna, e naley konsekwentnie usuwa z ycia spoecznego wszystko, co grozi starorzymskim ideaom i tradycjom oraz zwartoci pastwa; naciski ze strony Galeriusza doday mu odwagi i przyspieszyy wszczcie akcji. Dla Galeriusza natomiast, ktry by prostym czowiekiem o mentalnoci waciwej dla wojskowego obozu, sprawa od pocztku przedstawiaa si jasno: kto nie skada ofiar bogom niemiertelnym i nie korzy si przed majestatem wadzy, jest zdrajc ojczyzny i winien ponie wszystkie konsekwencje swego uporu. Nikomedia, luty i marzec roku 303 O pierwszym brzasku dnia 23 lutego przed budynkiem kocioa w Nikomedii zjawi si prefekt pretorianw w otoczeniu wyszych oficerw oraz urzdnikw skarbowych. Wyamano bramy i wdarto si do rodka. Szukano najpierw posgw i obrazw, ale w owych czasach chrzecijanie jeszcze si obywali bez 63

tego rodzaju przedmiotw kultu. Znaleziono natomiast i od razu spalono ksigi liturgiczne. Kademu, kto tylko chcia, pozwolono grabi ruchomoci kocielne. Wnet zgromadziy si tumy i wszczo si zamieszanie. Obaj wadcy przygldali si temu z daleka; koci bowiem, wzniesiony na wzgrzu, by dobrze widoczny z paacu. Zaczli si spiera, czy nie naleaoby spali budynku. Dioklecjan obawia si, by nie spowodowao to poaru w caym miecie, jako e koci otaczay zewszd due domy. Wysano wic pretorianw. Ci przymaszerowali w szyku bojowym, z toporami i z innym elastwem. Wzili si do roboty z kilku stron naraz. W krtkim czasie zrwnali z ziemi ca budowl, bardzo okaza. W dniu nastpnym, a wic 24 lutego, ukaza si na murach Nikomedii edykt w sprawie chrzecijan. Jego odpisy docieray do odleglejszych prowincji oczywicie znacznie pniej, w cigu marca i kwietnia. Gwne postanowienia, jak moemy je odtworzy na podstawie rnych wzmianek, byy tej treci: Wszystkie budynki kocielne naley zburzy, a pisma wite wyda wadzom i spali. Chrzecijan usuwa si z urzdw. Ludzie stanu wyszego, tak zwani honestiores", trac swoje przywileje, jeli bd wierni nowej religii. aden chrzecijanin nie moe wystpowa przed sdem jako oskaryciel, nawet gdyby spotkaa go osobista krzywda. Edykt nie przewidywa kary mierci za przynaleno do gminy chrzecijaskiej. Ustawodawcom wic chodzio tylko o zniszczenie organizacji i o zastraszenie jej czonkw, a nie o ich fizyczn likwidacj. Co prawda ju w dniu 24 lutego wykonano w Nikomedii wyrok mierci na chrzecijaninie; popeni on jednak czyn oboony najcisz kar w kadym wypadku, omieli si bowiem zerwa z muru edykt cesarski i potarga go miejc si szyderczo. Nawet Laktancjusz nie pochwala 64 tego kroku swego wspwyznawcy. Kara bya surowa: przestpca zosta spalony ywcem. Zdarzya si jednak rzecz powaniejsza, ktrej nastpstwa miay okaza si bardzo grone. Oto w nocy wybuch w paacu poar. Jego przyczyn nie wyjaniono, natychmiast jednak powstaa pogoska, e to chrzecijanie z zemsty usiowali spali ywcem obu cesarzy i wzniecili ogie przy pomocy oddanych sobie ludzi ze suby; co najmniej kilku eunuchw byo rzeczywicie chrzecijanami. Jednake Dioklecjan porednio przyzna to musi nawet tak niechtny mu Laktancjusz

nie da si zwie bezpodstawnym oskareniom. Rozpocz surowe dochodzenia. Brano na tortury ca sub. Sam Dioklecjan osobicie asystowa niektrym przesuchiwaniom, w czasie ktrych usiowano wydoby zeznania przypiekajc niewolnikw ogniem. Wszelako, dodaje zoliwy Laktancjusz, niczego nie mona byo wykry, nikt bowiem nie torturowa suby Galeriusza. A wic, jego zdaniem, podpalono paac z rozkazu Galeriusza, aby zrzuci win na chrzecijan i rozpta surowsze ich przeladowania. Po pitnastu dniach wybuch w paacu drugi poar. Ten wszake w por dostrzeono, nie przybra wic wikszych rozmiarw. I w tym wypadku nie znaleziono sprawcw. Cho zima jeszcze nie dobiega koca, Galeriusz tego samego dnia opuci Nikomedi. Przysiga, e ucieka z obawy, by nie spalono go ywcem.20 Jakie byy przyczyny obu poarw, nigdy nie wykryto. Wydaje si jednak, e podejrzenia Laktancjusza, jakoby chodzio o prowokacj ze strony Galeriusza, s niesuszne. Po wielu latach Konstantyn, niewtpliwie naoczny i bliski wiadek wydarze, wrg Galeriusza, twierdzi, e poar wybuch skutkiem uderzenia pioruna. Ale ktry poar? 5 Konstantyn Wielki 65 Edykt drugi i trzeci Dioklecjan, ktry pozosta w Nikomedii, wyadowywa swj gniew na wszystkich, a zwaszcza na najbliszych; podejrzewa bowiem cae otoczenie. Ofiary bogom musiay zoy publicznie nawet jego crka Waleria i ona Priska. Co nie oznacza, by byy one chrzecijankami; mogy wszake okaza pewn sympati przeladowanym. Natomiast wrd niewolnikw i wyzwolecw, i to bardzo wpywowych, chrzecijan znalazo si sporo. Ci ponieli mier. Oczywicie pojmano te i stracono duchownych w Nikomedii. We wszystkich wityniach miasta zasiedli sdziowie, a ludno musiaa w ich obecnoci oddawa cze bstwom. W trybunaach dano przed kad rozpraw, by strony symbolicznie okazay swoj wierno dawanym kultom. Jak to byo zasad w Dioklecjanowskich czasach, odpowiednie zarzdzenia wysano rwne do Augusta Zachodu, to jest Maksymiana, i do jego Cezara Konstanejusza. Pierwszy z nich wykona je do cile, zwaszcza na terenach Afryki. Natomiast Konstancjusz

ograniczy si jedynie do zburzenia budynkw, w ktrych zbierali si wyznawcy Chrystusa; za t powcigliwo wielce go pniej chwalono, jako cichego poplecznika nowej religii. Jednake rzeczywisty powd roztropnej polityki by inny: w Galii i w Brytanii chrzecijastwo, jak ju mwilimy, nie miao tylu zwolennikw, ilu w prowincjach wschodnich, tote na-silenie akcji represyjnej mogo by sabsze. Tymczasem wiosn roku 303 wybuchy rozruchy luddnoci w niektrych okrgach Syrii, wywoane z pewnoci trudn sytuacj gospodarcz i nieurodzajem. Ale poniewa chrzecijan byo tam wielu, ich przede wszystkim oskarono o spowodowanie zamieszek. W zwizku z tym ukaza si, wiosn lub wczesnym latem roku 303, nowy edykt Dioklecjana; nakazywa on 66 uwizienie kapanw chrzecijaskich w caym Imperium. Wreszcie, jesieni tego roku, edykt trzeci ogosi, e wszyscy, ktrzy odejd od chrzecijastwa, zostan uwolnieni, oporni natomiast mog by torturowani. Poniewa w wielu okrgach wizienia byy przepenione, namiestnicy przyjli edykt z ulg i stosowali jego postanowienia bardzo liberalnie. Z lku przed torturami zaamao si mnstwo uwizionych, innych za si przymuszono do wykonania odpowiednich gestw. Wadze staray si o ile monoci unika krwawych przeladowa i uciekay si do nich tylko w wypadkach ostatecznych. Wielu jednak chrzecijan wrcz pragno mczestwa, ono bowiem tak nauczano daje chwa i wieczne szczcie w krlestwie niebieskim. Z fanatykami za, jak zawsze i wszdzie, sprawa bya trudna cho namiesnicy gotowi byli zadowoli si nawet pozorem ustpstwa. Sam Euzebiusz, wiadek przeladowa na terenie Palestyny, podaje przykady, umacniajce powysze twierdzenie. Niektrych spord chrzecijan, powiada, si cignito do zoenia ofiar i potem zaraz ich wypuszczano, cho w istocie ofiary nie zoyli; o innych znowu goszono, e zastosowali si do dania wadz, a jeli temu nie zaprzeczyli, natychmiast ich zwalniano; byli tacy ktrzy nawet torturowani nie chcieli pokoni si bogom; tych, omdlaych z blu, wleczono ku miejscu, gdzie znajdowali si ci, co ofiar zoyli. Przy stosowaniu tego rodzaju metod liczba ofiar miertelnych nie moga by zbyt wielka. Na przykad w Palestynie w cigu lat 303305 ponioso mier tylko dwanacie osb, ktre zreszt niemal domagay si mczestwa. To prawda, e.edykty przeciw chrzecijanom

formalnie obowizyway przez lat osiem, czyli a do roku 311. W rzeczywistoci jednak akcji nie prowadzono przez cay ten czas systematycznie i z tym samym 67 nateniem. Istniay te rnice w wykonywaniu zarzdze podyktowane warunkami lokalnymi. Na pewno, na obszarze caego Imperium, zapacio yciem za swoje przekonania kilkaset osb. Byli to przewanie kapani. Naley jednak pamita, e tortury, jakim ich poddawano, ustawodawstwo rzymskie nakazywao stosowa w ogle wobec wszystkich, ktrzy wystpuj przeciw wadzy pastwowej; nie wymylono ich specjalnie dla chrzecijan. Trzeba te wzi pod uwag, e obraz wczesnych wypadkw jest bardzo wypaczony, posiadamy bowiem relacje tylko jednej strony wanie przeladowanej. Z oczywistych wzgldw pragna ona przedstawi cierpienia wiernych w barwach jak najczarniejszych oraz zwielokrotni liczb mczennikw. Pewne jest natomiast wynika to bezporednio z rnych wypowiedzi pisarzy kocielnych, porednio za z dalszego rozwoju wypadkw e liczba odstpcw od wiary bya ogromna. Znaleli si wrd nich nawet biskupi. Gona staa si sprawa biskupa Rzymu, Marcellina, a take Piotra, biskupa Aleksandrii. Do tego zagadnienia jeszcze wrcimy, odstpstwa bowiem w dobie przeladowa stworzyy pniej wrd chrzecijan wielki problem moralny, co z kolei doprowadzio do rozamu w niektrych krajach, zwaszcza w Afryce i w Egipcie.21 Choroba Dioklecjana Opowie Laktancjusza, stanowica waciwie jedyne rdo wiedzy o wydarzeniach w Nikomedii, jest tej treci: Zbliaa si, jesieni roku 303, dwudziesta rocznica objcia wadzy przez Dioklecjana (liczc, rzymskim zwyczajem, rok 284 jako pierwszy). Gwne uroczystoci rozpoczy si w Rzymie w dniu 20 listopada; za68 szczyci je swoj obecnoci sam Dioklecjan. Przez cay miesic, a do 20 grudnia, odbyway si potem igrzyska, przedstawienia, zabawy. Wydaje si wszake, e Dioklecjan nie wystpi zbyt hojnie w kadym za razie nie tak hojnie, jak spodziewa si tego lud stolicy. Tote cesarz, niezbyt zadowolony z panujcej tu atmosfery, wyjecha z Rzymu jeszcze przed 20 grudnia, cho zaczynaa si surowa zima, pada nieg i deszcz. Nowy rok Dioklecjan powita w Rawennie; potem, jak przed laty, przeprowadzi inspekcj prowincji nad-

dunajskich. Utrudzony podr i chodami cesarz nabawi si choroby lekkiej, lecz chronicznej; tote stale, niemal od Rzymu, noszono go w lektyce. Tak zeszo lato. Do Nikomedii wadca powrci ju powanie chory. Mimo to jeszcze pokaza si publicznie, by dokona dedykacji cyrku, ktry zbudowa w tym miecie; od wita Dwudziestolecia min ju rok. Potem zasab tak bardzo, e wszystkich bogw bagano o utrzymanie cesarza przy yciu. W dniu 13 grudnia w paacu zapanowaa aoba. Na twarzach wyszych urzdnikw malowa si smutek, a nad caym miastem ciya cisza przeraenia. Powiadano szeptem, e cesarz nie tylko zmar, lecz ju zosta pogrzebany. Niespodziewanie, nastpnego dnia rano, rozesza si wie, e yje; oblicza suby paacowej i dworzan znowu promieniay radoci. Niektrzy wszake podejrzewali, e to nieprawda; e ukrywa si mier Dioklecjana, pki nie przybdzie Galeriusz, a to z obawy, by wojsko nie dokonao przewrotu i nie obwoao Augustem kogo innego. Jednake w dniu 1 marca Dioklecjan pojawi si publicznie. Zaledwie mona go byo rozpozna, tak by wy- . cienczony dugotrwa chorob. Po owym krytycznym dniu 13 grudnia odzyska siy ywotne, lecz nie cakowicie. Zachwiay si jego wadze umysowe; zdarzay si momenty, e popada w rodzaj szau.22 69 Spr o nastpcw W kilka dni potem (wci idziemy za relacj Laktancjusza) do Nikomedii przyby Galeriusz. Nie po to jednak, by zoy swemu przybranemu ojcu gratulacje z powodu powrotu do zdrowia, lecz by zmusi go do zoenia wadzy. Ju poprzednio Galeriusz przedoy t spraw drugiemu Augustowi, Maksymianowi, i zastraszy go grob wzniecenia wojny domowej. Do Dioklecjana przystpi najpierw agodnie i po przyjacielsku. Uprzytamnia mu, e jest ju starcem i nie starczy mu si, by energicznie prowadzi sprawy pastwa; musi wic odpocz po trudach. Powoywa si take na przykad cesarza Nerwy, ktry przed dwoma wiekami przekaza wadz Trajanowi. (Naley zauway, e jeli Galeriusz istotnie mwi o Nerwie, to cakowicie bezpodstawnie; Nerwa formalnie nigdy nie abdykowa; prawd byo tylko tyle, e jeszcze za swego ycia, w roku 98, adoptowa i powoa na wsprzdc Trajana.) Na te wywody Dioklecjan odpowiada: Nie przystoi, abym znowu pogra si w mrokach zwykego ycia po wspiciu si na takie wyyny

wietnoci. Nie byoby te to bezpieczne, bo tak dugo piastujc wadz cignem na siebie nienawi wielu. A co do Nerwy, to panowa on rok tylko. Nie mg znie ciaru wadzy i odpowiedzialnoci, dlatego wic porzuci ster pastwa i powrci do ycia prywatnego. Jeli wszake pragniesz tytuu Augusta, to nic nie stoi na przeszkodzie, by obdarzy nim wszystkich czterech wadcw. Galeriusz, ktry w swych marzeniach widzia si ju panem caego wiata, rozumia, e przy takim rozwizaniu niczego by nie zyska prcz tytuu. Tote postawi spraw janiej: Naley uzna za niezomn regu, by w pastwie 70 zawsze byo dwch wyszych godnoci, zawiadujcych caoci, oraz dwch niszych, sucych tamtym pomoc. Dwaj bowiem atwo zachowaj zgod, natomiast adn miar czterej rwni. Jeli nie chcesz ustpi, sam pomyl o tym, bym duej nie pozostawa jako niszy stopniem. Przecie ju upywa pitnacie lat od chwili, gdy zesano mnie do Ilirii, nad brzegi Dunaju! Tocz tam cikie walki z barbarzycami, podczas gdy inni spokojnie wadaj w krainach znacznie rozleglejszyci i spokojniejszych. Dioklecjan ju wczeniej otrzyma listy od Maksymiana, informujce o przebiegu rozmw z Galeriuszem. Wiedzia te, e wojska naddunajskie zostay wzmocnione. By bezradny. Tote po wysuchaniu tych sw rzek ze zami w oczach: Niech si stanie, jeli tak ci na tym zaley! Pozostaa jeszcze jedna wana sprawa: naleao wybra przyszych Cezarw. Dioklecjan uwaa, e desygnacja powinna nastpi za wspln zgod wszystkich tetrarchw. Wszelako Galeriusz zaprotestowa: Po c owa wsplna zgoda, skoro tamci dwaj na Zachodzie musz przysta na wszystko, co my tu postanowimy? Pocztkowo Dioklecjan sdzi, e Galeriusz pragnie, by Cezarami zostali syn Konstancjusza i syn Maksymiana. W takim wypadku porzdek przedstawiaby si nastpujco: byoby dwch Augustw, Galeriusz i Konstancjusz, oraz dwch Cezarw, Maksencjusz, syn Maksy miana, oraz Konstantyn, syn Konstancjusza. Jednake, co zaskoczyo starca, Galeriusz ywi zgoa odmienne plany. Modego Maksencjusza nie znosi. Podobno twierdzi, e to czowiek zoliwy i przewrotny, pyszny i arogancki, ktry pozwala sobie nawet na lekcewaenie witych zasad dworskiego ceremoniau i nigdy nie dopenia aktu adoracji ani wobec swego ojca, ani te wo-

bec niego samego, Galeriusza; a hodu tego wymagano, 71 jak si ju rzeko, nawet od najbliszych czonkw rodziny. Maksencjusz by ziciem Galeriusza, jednake, jak wida, powinowactwo nie odgrywao adnej roli. Innego rodzaju zastrzeenia budzi w Galeriuszu Konstantyn, ktry cieszy si na dworze powszechn sympati. Przebywa tu ju od przynajmniej omiu lat, w charakterze, jak pamitamy, honorowego zakadnika. Wyrs na modzieca bardzo przystojnego; by wysoki, postawny, o wyrazistych rysach pocigej twarzy. Odznaczy si odwag w kilku kampaniach, nad Dunajem i w Azji, tote zyska sobie duy mir wrd onierzy. Dioklecjan mianowa go trybunem pierwszej rangi, a wic oficerem wysokiego stopnia. Prawdopodobnie bra te udzia w-radzie cesarskiej. Gorzej byo z wyksztaceniem oglnym, a zwaszcza ze znajomoci literatury, ktra uchodzia wtedy za gwny przedmiot nauczania; tak samo Konstantyn nie zgbi nigdy tajnikw rzymskiego prawa, cho umiejtno ta byaby wielce przydatna wadcy. Mimo to pniej jako cesarz rozwija niezwykle yw dziaalno ustawodawcz, zainteresowania za mia bardzo szerokie i ywe nawet w zakresie filozofii. Ot wanie popularno Konstantyna niepokoia Galeriusza, ktry pragn, by przyszli Cezarowie byli cakowicie zaleni od niego. Zaproponowa wic, by Cezarem Zachodu zosta niejaki Sewerus, starszy ju czowiek, dobry oficer, znany jednak rwnie z zamiowania do wina. Natomiast na Wschodzie godno t objby mody Maksymin Daj, krewny Galeriusza, take oficer.23 Taki przebieg i wynik miay, wedug Laktancjusza, dramatyczne rozmowy pomidzy schorowanym Dioklecjanem a jego Cezarem, brutalnym i nieustpliwym Galeriuszem. Odbyway si one w marcu lub kwietniu roku 305, w Nikomedii. Oczywicie mona wtpi w wiarogodno tej relacji. Jak bowiem drog profesor re72 tory ki, wwczas zreszt pozostajcy z pewnoci w nieasce jako chrzecijanin, zdoaby dotrze do protokou tajnych konferencji? Laktancjusz niewtpliwie powtarza tylko to, co opowiadano w miecie o konflikcie pomidzy Dioklecjanem a Galeriuszem. Tak wyobraali sobie wspczeni pogldy i stanowiska obu wadcw. Sam Dioklecjan, goszono, nieskory byby abdykowa, lecz zmusi go do tego Galeriusz, dny pierwszego miejsca w pastwie; on te wymg na nim aprobowa-

nie obu przyszych Cezarw, Sewera i Maksymina Dai, oraz zdoa skoni do rezygnacji Augusta Zachodu, Maksymiana. Nie posiadamy adnych oficjalnych wypowiedzi, ktre by wskazyway, jakie byy zamierzenia Dioklecjana w sprawie ustpienia z tronu i kogo chciaby widzie jako nowych Cezarw. Std te wrd badaczy nowoytnych zdania s podzielone i wysuwa si rne pogldy. Przewaa jednak zdanie, e Dioklecjan sam liczy si z koniecznoci odejcia ze wzgldu na swj podeszy wiek; kto wie, czy planu tego nie powzi jeszcze przed chorob. W kadym razie wiadomo, e w czasie pobytu w Rzymie u schyku roku 303 wymusi na Maksymianie przysig, i zoy purpur, jeli i on, Dioklecjan, to uczyni. Laktancjusz wszake moe mie take nieco racji, gdy uwydatnia szczegln rol Galeriusza. Jego nalegania zapewne przyspieszyy podjcie ostatecznej decyzji, obaj za nowi Cezarowie byli, jak si wydaje, rzeczywicie przeze wybrani. Nikomedia, 1 maja roku 305 W cesarskiej rezydencji zgromadziy si tumy. Stany w ordynku nie tylko oddziay gwardii paacowej, lecz rwnie oficerskie delegacje wszystkich legionw Imperium, wybrane przez swoje jednostki. 73 Waciwa uroczysto dokonaa si poza miastem, na wzgrku, ktry wyrasta z rwniny w odlegoci okoo trzech mil od murw. Przed laty Galeriusz otrzyma tam z rk Dioklecjana purpur Cezara; fakt ten upamitniaa kolumna i posg Jowisza. Pochd obecnie skierowa si rwnie ku wzgrkowi. Starym obyczajem ogoszono, e odbdzie si wiec onierski. Przed frontem zbrojnych oddziaw i legionowych znakw stanli na trybunie obaj wadcy oraz dostojnicy. Wszyscy tak twierdzi Laktancjusz patrzyli na Konstantyna i z gry ju radowali si myl, e zostanie on wybrany Cezarem; w cichoci serc skadali mu swe najlepsze yczenia. Zabra gos Dioklecjan. Mwi ze zami w oczach. Stwierdzi, e jest chory i potrzebuje po tylu trudach wytchnienia; dlatego pragnie przekaza wadz w modsze rce i powouje nowych Cezarw. Wielotysiczne tumy w najwikszym napiciu oczekiway, jakie padn imiona. Dioklecjan niespodziewanie wymieni Sewera i Maksymina. Tum, powiada Laktancjusz, osupia. Wysoko, na trybunie, sta Konstantyn. Zapytywano szeptem: moe zmieniono mu nazwisko? Wtem Galeriusz wycign rk za siebie i zza swoich plecw wypchn do przodu

Maksymina Daj. Odtrci Konstantyna, z Dai za zdj odzie, by przyoblec go w swoj purpur. Wszyscy dziwili si, patrzc na Daj: co to za czowiek, skd tu przyby? Nikt jednak nie omieli si protestowa. Tymczasem Dioklecjan zdj swj purpurowy paszcz i narzuci go Galeriuszpwi; w ten sposb sta si znowu prywatnym czowiekiem, zwykym miertelnikiem, Dioklesem. By to ju koniec niecodziennej uroczystoci. Zstpiono w d. Niedawny pan Imperium wyjecha z miasta na zwykym wozie galickim; skierowa si do swej 74 ojczyzny, do Dalmacji. Daj natomiast woa Laktancjusz ktry dopiero co krowy pasa, a potem szybko wstpowa po szczeblach kariery oficerskiej, obecnie za ju by Cezarem, otrzyma we wadanie prowincje Wschodu.24 Taka jest zasadnicza tre relacji Laktancjusza o wydarzeniu, ktrego by zapewne naocznym wiadkiem. Relacja to oczywicie stronnicza, pisana z nieukrywan pasj. Z kadego zdania bije niech do Dioklecjana, nienawi do Galeriusza, nienawi i pogarda do Maksymina Dai, przywizanie do skrzywdzonego Konstantyna. Trzeba te pamita, e swoje dzieko Laktancjusz pisa przynajmniej w dwanacie lat pniej, bdc ju cile zwizanym z Konstantynem, jako wychowawca jego syna. Budzi to naturalnie podejrzenia, e relacja nie jest wiarogodna. A jednak nie tylko sam opis ceremonii, lecz take dane o reakcji widzw s w zasadzie chyba prawdziwe. Zrozumiae przecie, e og spodziewa si przede wszystkim powoania Konstantyna; wydawao si to niemal pewne ze wzgldu na pozycj jego ojca. Konstancjusz bowiem zosta Augustem. W tyme samym dniu 1 maja odbywaa si w Italii, w Mediolanie, ceremonia wiernie odpowiadajca nikomedyjskiej. Maksymian przekaza augustowsk purpur Konstanc juszowi, ten za mianowa swym Cezarem Sewera. O tym wszystkim Dioklecjan poinformowa uczestnikw wiecu w Nikomedii. Natomiast wbrew twierdzeniom Laktancjusza Dioklecjan nie sta si po zoeniu purpury zwykym miertelnikiem. Nadal otacza go nimb majestatu, nadal te zachowa ogromny autorytet. Osiad na stae w swym wspaniaym paacu koo Solinu; budowa go od dawna. Pono jego gwnym zajciem bya odtd hodowla jarzyn w paacowym ogrodzie. Kto wie, czy w ten sposb nie stara si zapomnie o rozwoju wypadkw, gro75

cych ruin jego dzieu politycznemu, wznoszonemu z takim mozoem przez lat dwadziecia. Wnet bowiem po roku 305 zaszy wydarzenia, ktre kazay mniema, e Imperium znowu pogry si w otcha wojen domowych, jak za poprzednich pokole. CZ DRUGA DROGA Z YORKU DO RZYMU

Nowa tetrarchia Uformowa si nowy system wsprzdw. Augustami byli: Galeriusz na Wschodzie i Konstancjusz na Zachodzie, Cezarami za odpowiednio Maksymin Daj i Sewerus. System ten, podobnie jak za pierwszej tetrarchii, utwierdzono zwizkami rodzinnymi: Augustowie przybrali sobie swych Cezarw jako synw. Przeprowadzono te terytorialny podzia stref wpyww. Galeriusz sprawowa nadzr nad poudniow i wschodni czci Bakanw oraz nad Azj Mniejsz, Daj za nad prowincjami syryjskimi i egipskimi; Konstancjusz zarzdza Brytani, Gali, Hiszpani, czci dzisiejszego Maroka, a Sewerus reszt pnocnej Afryki, Itali, krajami alpejskimi, Panoni. Oczywicie, podobnie jak za pierwszej tetrarchii, nie by to formalny podzia Imperium. Nadal pozostawao ono jednoci, przynajmniej w teorii, czego widomy symbol stanowi fakt uznawania przez wszystkich Konstancjusza za Augusta Starszego, czyli za pierwszego wadc. Starszestwo wynikao std, e na Cezara zosta on powoany w dniu 1 marca roku 293, natomiast Galeriusz dopiero w dniu 23 maja tego roku; trzy miesice rnicy daway Konstancjuszowi przywilej pierwszego miejsca. 79 Galeriusz, cho bardzo ambitny, musia si z tym pogodzi. Spodziewa si zreszt, e Konstancjusz, bardzo schorowany, niedugo zejdzie ze wiata, a wtedy naturaln kolej rzeczy on zajmie jego miejsce. Pono rozwaa te, na wypadek przecigania si sprawy, moliwo zoenia Konstancjusza z tronu; by bowiem pewny, e obaj Cezarowie dochowaj wiernoci nie Augustowi Zachodu, lecz jemu. U swego boku Galeriusz mia czowieka, rwienika niemal, z ktrym przyjani si od pierwszych lat suby wojskowej. Zwa si Licyniusz (pene nazwisko: Flavius Licinianus Licinius) i by od lat doradc Galeriusza. On to wanie miaby zosta Augustem Zachodu

w miejsce Konstancjusza. Potem Galeriusz zoyby wadz, prawdopodobnie w roku 312, po uroczystym wicie dwudziestolecia swych rzdw (liczc od roku 293), a Cezarem mianowaby wasnego syna Kandydiana; miaby on wwczas lat siedemnacie. Dla Konstantyna we wszystkich tych planach miejsca nie byo. Nadal odgrywa on rol honorowego zakadnika. Przebywa na dworze Galeriusza i rczy swoj obecnoci za lojalno ojca. Rzdy Galeriusza Gdyby wierzy Laktancjuszowi bez zastrzee, trzeba by uzna, e panowanie Galeriusza byo szczeglnie srogie i bezwzgldne nawet na 'tle epoki, ktra zaznaa tyle za i okruciestw. Oto w skrceniu cz relacji Laktancjusza o rzdach tego wadcy: Wszystkich przestpcw, rzekomych i prawdziwych, karano jak najsurowiej. Nie zwaano ju na zasad, poprzednio cile przestrzegan, e ludzi nalecych do warstwy wyszej (honestiores") nie poddaje si torturom. Kary lekkie, jak wygnanie na wyspy, wizienie, 80 roboty w kopalni, w ogle nie byy stosowane; od razu skazywano na mier przez spalenie ywcem, przez powieszenie na krzyu, przez rzucenie na poarcie dzikim zwierztom. Sam Galeriusz przyglda si z prawdziw luboci, jak rozszarpuj skazacw niedwiedzie, specjalnie po to trzymane ma jego dworze. Ludzi niszego stanu, chrzecijan, po torturach zwykle przypalano ogniem, i to w sposb bardzo wyrafinowany, bo przez wiele dni z rzdu, poczynajc od stp i stopniowo odsaniajc wntrznoci. mier przez cicie mieczem lub toporem uchodzia za przywilej, askawie udzielany tylko osobom w jaki sposb zasuonym.25 Jednake obraz nakrelony przez Laktancjusza w tym rozdziale i w innych jest z ca pewnoci zbyt stronniczy, pisarz bowiem pozwoli wie swe piro namitnej nienawici. Wypada wic, gwoli sprawiedliwoci, przypomnie krtkie, lecz wystarczajco wymowne opinie autorw antycznych, co prawda nieco pniejszych. Eutropiusz, yjcy w drugiej poowie wieku czwartego, charakteryzuje Galeriusza bardzo yczliwie: Czowiek dobrych obyczajw, znakomity w sprawach wojskowych."26 Troch naiwnie, lecz rwnie pozytywnie brzmi sd zawarty w pewnym pisemku z koca tego wieku: Galeriusz raczej zasuguje na pochwa, cho jego rozumienie sprawiedliwoci byo prymitywne i wiejskie. Odznacza si pikn postaw, wodzem by znakomitym i szczliwym. Pochodzi z rodziny chopskiej.

Pasa trzody [armenta] i std otrzyma przydomek Armentarius." 27 Wydaje si wszake, i mona w pewnym stopniu pogodzi opinie tych historykw i Laktancjusza, pozornie tak sprzeczne. Naczeln intencj Galeriusza byo niewtpliwie umocnienie pastwowoci; chrzecijan przeladowa jako jej wrogw. Laktancjusz ma moe nieco racji, gdy 6 Konstantyn Wielki 1 twierdzi, e cesarz wzorowa si w swych poczynaniach na systemie orientalnej despocji, ktry pozna w czasie wojen z Persami, i dlatego traktowa swych poddanych jak niewolnikw. Po c jednak szuka tak daleko? Po c zakada, e Galeriusz potrzebowa jakich przykadw? Metody rzdzenia byy prostackie i onierskie, bo taka bya mentalno wadcy. Chcia rzdzi pastwem tak, jak komenderuje si w obozie wojskowym. Wszystkie sprawy i problemy ycia spoecznego rozstrzyga krtko i zdecydowanie rodkami tpej, sadystycznej dyscypliny koszarowej. Tote wykonawcami woli Galeriusza byli przede wszystkim jego oficerowie. Nimi to obsadzano nawet urzdy cywilne, a zwaszcza namiestnictwa. Pozbawieni nie tylko jakiejkolwiek kultury, ale nawet znajomoci elementw prawa, wyrokowali wedug wasnego rozeznania. Nie ogldali si ani na obowizujce normy, ani na ich interpretacje, ani nawet na opini asesorw. Obrocw usuwano, jako niepotrzebnie komplikujcych i przeduajcych przewd sdowy. Zreszt wszelka dziaalno intelektualna bya z gry podejrzana, twrcy za przeladowani i tpieni. Ale dla szerokich mas mieszkacw Imperium najuciliwszy okaza si wielki spis podatkowy, ktry odby si w roku 307. Obj on ca ludno, wszystkie jej warstwy. Przeprowadzono dokadn rejestracj uprawnej ziemi oraz zwierzt gospodarczych. Urzdnicy byli oczywicie zainteresowani w tym, aby stan majtkowy zaliczy do najwyszej kategorii, od tego bowiem zav leao nastpnie wyznaczenie podatku. Zachowywali si, twierdzi wspczesne wiadectwo, jak zdobywcy w kraju podbitym. Sytuacj pogarsza fakt, e wadze nie wierzyy nikomu, nawet wasnym urzdnikom; rzecz normalna w kadym kraju rzdzonym biurokratycznie. Tote przysyano wci nowych inspektorw, nadzorcw, kontrolerw, superkontrolerw. Ci zaczynali sza82

cunek majtkw od pocztku i za wszelk cen usiowali wykry jakie niedopatrzenia poprzednikw, to bowiem usprawiedliwiao ich wasn dziaalno. Wreszcie pozostali tylko ebracy, jedyni, ktrym niczego nie mona byo zabra. Ale i na nich znalaz si sposb. Spdzono ich wszystkich na odzie, ktre zatopiono na penym morzu. Ucieczka Konstantyna Zapewne wczesn wiosn roku 306 a wic jeszcze przed wielkim spisem podatkowym, o ktrym "mwilimy poprzednio przyszy do Nikomedii naglce listy z zachodnich kracw Imperium. Starszy August, Konstancjusz, zawiadamia, e jest powanie chory; prosi, aby pierworodny syn, Konstantyn, jak najszyb-. ciej stawi si u jego oa. Wadca Zachodu sa podobne proby ju poprzednio, Galeriusz wszake zawsze zbywa je niczym. Ze zrozumiaych wzgldw wola nie wypuszcza z rk tak cennego zakadnika. Oczywicie najchtniej powitaby mier Konstantyna, bo usunaby ona raz na zawsze grob wszelkich komplikacji w sprawie nastpstwa po Konstancjuszu. Podobno nawet dokada pewnych stara w tym kierunku. Pod jakim pozorem wezwa modego ksicia, by stoczy walk z lwem na arenie paacowego cyrku. Konstantyn, silny i zrczny, wyszed z tej prby zwycisko, ale jeszcze w wiele lat potem goszono, e Galeriusz chcia rzuci go dzikim zwierztom na poarcie, jak przestpc. Wieci tego rodzaju musiay dochodzi take do Konstancjusza; dlatego to tak kategorycznie zada oddania syna. Poniewa odmowa mogaby mie powane skutki polityczne, Galeriuszowi nie pozostao nic innego, jak wyrazi zgod. Ju u schyku dnia cesarz przyoy swoj piecz na 83 pimie, ktre zezwalao Konstantynowi posugiwa si w podry komi poczty pastwowej. Jednoczenie wszake zaleci mu, by wyjecha dopiero po otrzymaniu dodatkowych wskazwek, co stanie si jutro, bo obecnie pora ju spniona. Nastpnego dnia cesarz spa nieco duej ni zazwyczaj, a do poudnia; wtedy dopiero rozkaza wezwa Konstantyna. Po dugich poszukiwaniach stwierdzono, e ju go nie ma w paacu; wyjecha wieczorem, gdy Galeriusz odpoczywa po kolacji. Rozwcieczony wadca pchn pocig. Jednake onierze wnet wrcili, meldujc, e na najbliszej stacji pocztowej znaleli wszystkie konie wyrnite. A wic Konstantyn uciekajc zmienia konie na postojach, zabija za te, na ktrych przyjecha.

Zdaniem wspczesnych ksi zdecydowa si na t mia ucieczk dlatego, e przejrza zamysy Galeriusza: pozornie zezwoli on na wyjazd, ale po to tylko, by przygotowa zasadzk i zgadzi Konstantyna lub pojma w trakcie podry przez kraje grzyste i niespokojne. mier Konstancjusza Ojca zasta Konstantyn w portowym miecie pnocnej Galii, zwanym dzi Boulogne. Wanie wypywaa flota wojenna, Konstancjusz bowiem przygotowywa wypraw przeciw Piktom, ktrzy z terenw obecnej Szkocji wci niepokoili rzymsk prowincj Brytani. Nerw urodzonego pisarza kaza Laktancjuszowi przedstawi spotkanie modego czowieka z ojcem bardzo skrtowo, ale przez to dramatycznie: Z niewiarogodn szybkoci Konstantyn przyby do ojca, ju umierajcego. Ten poleci syna swym onierzom i przekaza mu wadz. Tak znalaz na ou mierci upragniony odpoczynek od ycia."28 84 Natomiast wielce patetycznie ujmuje t scen greckie dzieo ywot Konstantyna. Jego autorstwo przypisywano Euzebiuszowi z Cezarei; dzi wszake wielu zwolennikw ma teza, e pismo to powstao dopiero w drugiej poowie lub nawet pod koniec wieku czwartego, gdy Konstantyn uchodzi za wcielenie wszystkich cnt chrzecijaskich, za ma opatrznociowego, za idea wadcy. W kadym razie ton utworu jest wysoce panegiryczny, a rzeczywisty bieg wypadkw mocno znieksztacony. Tote korzysta z danych ywota naley bardzo ostronie i tylko wtedy, gdy milcz wszystkie inne rda. Opis mierci Konstancjusza doskonale ilustruje charakter dziea: Gdy cesarz ujrza, e wbrew spodziewaniu syn stoi tu obok niego, wyskoczy z oa, obj go rkoma i zawoa: Dusza czowieka ju odchodzcego od ycia wyzbywa si jedynego smutku! Potem Konstancjusz zoy dzikczynienie Bogu i rzek: Milsza mi teraz mier od niemiertelnoci. Wyda dyspozycje co do wszystkich spraw swoich. Poegna si z synami i crkami, ktrzy otaczali go wok na obraz chru. Zmar w cesarskim paacu, na cesarskim ou, przekazujc dziedzictwo cesarstwa zgodnie z prawem natury najstarszemu z potomstwa."29 W rzeczywistoci wydarzenia wyglday. inaczej. W Boulogne Konstantyn spotka ojca zapewne ju chorego, ale jeszcze zdolnego do poprowadzenia zwyci-

skiej wyprawy przeciw Piktom. Konstancjusz zmar dopiero po jej zakoczeniu, w obozie wojskowym w Eboracum, czyli w dzisiejszym miecie York, w dniu 25 lipca roku 306. Prawd jest natomiast, e umierajcy August wyznaczy swym nastpc Konstantyna. 85 Cezar Konstantyn Oficjalna wersja wydarze w Eboracum gosia, e to onierze zmusili ksicia, po zgonie jego ojca, do przyjcia cesarskiej purpury. Nie znany nam z imienia autor pewnego panegiryku ku czci Konstantyna tak o tym mwi w kilka lat pniej: Bogowie dobrzy, jakime szczciem obdarzylicie Konstancjusza jeszcze w chwili jego zgonu! Odchodzcy do nieba Imperator ujrza swego dziedzica. Natychmiast bowiem, gdy tylko zabrano go z ziemi, cae wojsko jednomylnie wyrazio zgod na ciebie. Myli i oczy wszystkich ciebie wyznaczyy jako nastpc. I cho ty przekazae spraw starszym wadcom, zapa onierski uprzedzi to, co tamci wkrtce aprobowali swoj decyzj. Gdy tylko pokazae si po raz pierwszy, onierze, majc na,uwadze nie twoje uczucia, lecz dobro powszechne, narzucili ci purpur cho zy miae w oczach. Nie godzio si jednak, by paka wadca uwicony. Powiadaj te, wodzu niezwyciony, e usiowae uciec przed naleganiami wasnego wojska; konia bode ostrogami. Musisz obecnie usysze sowo prawdy: czynic tak, bdzie skutkiem swego modocianego wieku."30 Wynika std, e scen przygotowano bardzo starannie. Konstantyn rzekomo odpycha godno, ktr onierze narzucali mu si. Rzecz bya atwa do przeprowadzenia, ci bowiem, co od lat walczyli pod rozkazami jego ojca, uwaali za naturalne, e spadkobierc zmarego Augusta winien by syn. Oczywicie akt ten rwna si zburzeniu caego porzdku tetrarchii. Po mierci Konstancjusza starszym Augustem stawa si Galeriusz, modszym za Sewer; oni to winni wyznaczy nowego Cezara. A tymczasem onierze okrzyknli Konstantyna nawet nie Cezarem, lecz od razu Augustem! 86 W gruncie rzeczy byo to nawrotem do gronych praktyk wieku trzeciego, kiedy to poszczeglne armie wysuway jako cesarzy swych wodzw. Dlatego te urzdowa propaganda podkrelaa pniej szczeglnie usilnie, e Konstantyn nie chcia wadzy i przekaza spraw do rozstrzygnicia legalnym panom Imperium. Na-

prawd jednak po prostu postawi ich przed faktem dokonanym. Posowie Konstantyna do Galeriusza wieli listy oraz podobizn nowego Augusta, przyozdobion laurami; jej przyjcie rwnaoby si akceptacji wszystkiego, co dokonao si w Brytanii. Galeriusz dugo si zastanawia, co pocz. W pierwszym napadzie furii podobno chcia spali podobizn samozwaca, i to wraz z posami; mia bowiem, jak pamitamy, zupenie odmienne plany uoenia spraw Imperium. Jednake doradcy odwiedli go od tego zamiaru; wskazali, e odmowa uznania rwnaaby si wszczciu wojny domowej, legiony za Brytanii i Galii nale do najsilniejszych. Ostatecznie Galeriusz, cho z wielk niechci, przyj wizerunek i ze swej strony posa Konstantynowi purpur nie Augusta wszake, lecz Cezara. Tak wic obaj poszli na honorowy kompromis: Konstantyn utrzyma si przy wadzy, lecz dopiero na czwartym miejscu w systemie tetrarchii po Augucie Galeriuszu, po Augucie Sewerze, po Cezarze Maksyminie Dai; Galeriusz natomiast okaza, e on jest jedynym rdem legalnych nominacji. Rycho wszake miay si objawi grone skutki tego ustpstwa. Maksencjusz Rzecz sprowadzaa si do pytania: jeli w jednym wypadku uznano prawo dziedziczenia tronu, to na jakiej zasadzie miano by odmwi tego prawa komu in87 nemu? Nie tylko Konstantyn by synem Augusta. W Rzymie mieszka Maksencjusz, syn Maksymiana tego, ktry w roku 305 wbrew swej woli zoy purpur rwnoczenie z Dioklecjanem. Maksencjusza nie uczyniono wwczas Cezarem, poniewa, jak powiadano, zrazi sobie Galeriusza. Mody czowiek oczywicie odczuwa upokorzenie bardzo bolenie i tylko czeka sposobnoci, by zasi na tronie. Fakt, e udao si to Konstantynowi, dodawa odwagi. Sposobno nadarzya si jesieni roku 305. Galeriusz popeni wwczas dwa bdy. Po pierwsze, zamierza opodatkowa ludno Rzymu, woln od niepamitnych czasw od wszelkich ciarw. Przecie to wanie oni, Rzymianie, byli w teorii nadal panami Imperium, wadcami podbitych ziem i ludw! Przybycie urzdnikw, majcych dokona spisu i szacunku majtkw, wywoao niesychane oburzenie. Drugim bdem Galeriusza bya decyzja rozwizania kohort pretorianw, ktre od pocztku istnienia cesarstwa stacjonoway w Italii. Decyzja bya o tyle suszna, e pretorianw

jako siy wojskowej ju nie potrzebowano, wadcy bowiem rezydowali w innych miastach Imperium; nawet Sewer przebywa najczciej w Italii pnocnej, w Mediolanie i w Akwilei. Jednake pretorianie, ktrym yo si dobrze i spokojnie, zgoa nie zamierzali pogodzi si z rozkazem Pierwszego Augusta. Wybuchy rozruchy. Zamordowano urzdnikw cesarskich. Nie sposb dzi okreli bo rda rnie ujmuj fakty kto da pocztek: czy to Maksencjusz wyzyska nastroje ludnoci i pretorianw, prowokujc zajcia przez swych agentw, czy te odwrotnie, zjawi si na scenie dopiero wtedy, gdy krew si ju laa i tum woa o przywdc. Pewne jest, e w dniu 28 padziernika roku 306 Maksencjusz przywdzia purpur. Niewtpliwie sdzi, e Galeriusz znowu ustpi i uczyni go Cezarem, by zachowa pozory legalnoci. Maksencjusz 88 mia wszelkie dane, aby spodziewa si takiego obrotu sprawy. Czyme bowiem jego sytuacja rnia si od Konstantynowej? Przecie i on, Maksencjusz, gosi, e obj wadz tylko skutkiem nalega onierzy i ludu. Jego nadzieje krzepio take to, e by ziciem Galeriusza. Jednake Galeriusz nie mg si zgodzi na pitego wspwadc. Poleci wic Sewerowi, przebywajcemu wwczas w Mediolanie, by stumi powstanie rzymskie. Popeni nowy bd. Nie docenia determinacji ludnoci, gotowej broni do koca wadcy przez ni sam wyniesionego. Nie wzi te pod uwag, e armia Sewera skada si z oddziaw, ktre jeszcze przed rokiem pozostaway pod rozkazami ojca Maksencjusza. A tymczasem uzurpator bardzo zrcznie wyzyska t okoliczno. Przyzwa Maksymiana, swego ojca, do stolicy i sprawi, e zosta on obwoany Augustem po raz drugi. Kiedy Sewerus podszed pod mury Rzymu, opucili go wani onierze i przeszli na stron swego dawnego wodza. Prawowity wadca z resztkami wojsk w popochu wycofa si do Rawenny, miasta obronnego i dobrze zaopatrzonego. Mia nadziej, e Galeriusz wkrtce pospieszy z odsiecz. Ale nastaa zima, drogi alpejskie byy nie do przebycia. Obawiajc si, e onierze nie wytrzymaj duszego oblenia i wydadz go wrogom, Sewerus nawiza rokowania z Maksencjuszem i Maksymianem. Kapitulowa pod jednym tylko warunkiem: e zachowa ycie. Niedawny pan zachodniej czci Imperium zosta przewieziony do Rzymu i internowany w jego okolicach. Zgin w cigu roku 307. Jedne rda twierdz, e go powieszono z rozkazu Maksencjusza, inne nato-

miast, e w drodze aski zezwolono mu, by sam podci sobie yy i w ten sposb rozsta si z yciem. Poniewa zwyciski Maksencjusz kaza obwoa si Augustem, cesarstwo miao obecnie a trzech Augustw: 89 Galeriusza, Maksymiana (po raz drugi) i Maksencjusza, a prcz tego dwch Cezarw: Maksymina Daj i Konstantyna. Konstantyn i Frankowie Przez cay ten czas Konstantyn niemal bez przerwy prowadzi walki nad Renem. Frankowie, od tylu ju lat nkajcy Gali, usiowali wyzyska brytyjsk wypraw, a potem mier Konstancjusza. Spodziewali si, e zmiana na tronie wywoaa, jak to ju nieraz bywao, zamieszki wrd Rzymian i osabi obron granicy. Jednake mody wadca przeprawi si z Brytanii do Galii wnet po ceremoniach w Yorku i natychmiast stan do walki. Zdoa rozgromi zastpy najedcw, ktre przeszy przez rzek, a nawet pojma do niewoli dwch krlw germaskich; obu rozkaza zgadzi. O tych krwawych walkach, ktre toczyy si w roku 306 oraz z pocztkiem 307, wiemy niewiele, bo w istocie to tylko, co oglnikowo podaj mowy pochwalne ku czci Konstantyna, wygaszane w latach nastpnych. Stosunkowo najobszemiej przedstawia wydarzenia panegiryk z roku 310. Mwca przyznaje, e cesarz postpi z obu krlami surowo i bezwzgldnie, woa jednak: Nieche ci nienawidz wrogowie, byle tylko dreli przed tob! Retor wywodzi dalej, e dziki zwycistwu granica Renu staa si cakowicie bezpieczna; a przecie barbarzycy poprzednio nieraz j przekraczali, czy to gdy wody opaday latem, czy te gdy mrz cina je zim. Rzymianin stwierdza z dum: Obecnie forty po naszej stronie tylko zdobi granic, bo ju nie musz jej broni. Rolnik bez ora uprawia to samo wybrzee, ktre niegdy budzio tak groz; nasze trzody swobodnie nurzaj si w rzece. 90 Nieco pniej Konstantyn przekroczy Ren i spustoszy ziemie ludu Brukterw. Najazd zosta przeprowadzony byskawicznie, by ludno nie moga, schroni si w lasach i wrd bagien. Retor wykrzykuje z zachwytem: Wyrnito nieprzeliczone mnstwo ludzi, wzito do niewoli masy. Cae bydo zagarnito lub wybito. Wszystkie osiedla spalono. Mczyni byli zbyt zdrad-

liwi, by'mc suy w naszym wojsku, a zbyt dumni, by pracowa jako niewolnicy. Wyprowadzono ich w czasie igrzysk na aren cyrku. A byo ich tylu, e nasyciy si nawet krwioercze bestie.31 Jednake w cigu roku 307 sprawy polityczne cesarstwa odwoay Konstantyna na jaki czas znad Renu. Fausta Z wiosn roku 307 Galeriusz rozpocz dziaania zaczepne przeciw uzurpatorom, Maksencjuszowi i Maksymianowi. W tej sytuacji wiele zaleao od postawy Konstantyna. Gdyby opowiedzia si on po stronie legalizmu i popar Galeriusza, Augustowie Italii, zagroeni z dwch stron, nie mogliby si utrzyma; natomiast jego neutralno daaby im due szanse przetrwania. W kwietniu, gdy armia Galeriusza ju nadcigaa, , Maksymian pospieszy do Galii, cho by znacznie starszy od Konstantyna wiekiem i godnoci. Rozmowy obu wadcw toczyy si zapewne w Trewirze, ktry stanowi wwczas prawdziw stolic krain zaalpejskich. Konstantyn oczywicie nie mia powodw, by darzy Galeriusza sympati, z drugiej wszake strony zwyka roztropno nakazywaa odczeka, jak rozwin si wypadki. Tote rokowania byy dugie, cigny si przez miesice; a rwnoczenie pilnie nasuchiwano, co dzieje si w Italii. 91 Wojska Galeriusza wkroczyy do Italii i pomaszeroway prosto na Rzym. Tu jednak August stan bezradny. Dotychczas, jak twierdz niektre rda, nigdy nie widzia stolicy Imperium, tote nie zdawa sobie sprawy ani z ogromu miasta, ani te z potgi jego obwarowa. Mury obronne, zbudowane przed przeszo trzydziestu laty przez cesarza Aureliana i potem wci wzmacniane, miay ponad osiemnacie kilometrw obwodu; ich pozostaoci jeszcze dzi wywieraj due wraenie. Poniewa byo fizyczn niemoliwoci zamkn tak wielki krg regularnym obleniem, Galeriusz odstpi od Rzymu. Stan obozem w miecie Interamna, o kilkadziesit kilometrw na pnoc od stolicy. Stamtd zamierza pustoszy okolice wypadami, by tym sposobem zmusi Maksencjusza do kapitulacji. Obra tak taktyk rwnie ze wzgldu na postaw wasnych wojsk, ktre nie zdradzay chci szturmowania gronie roztaczajcych si murw. onierze bowiem, cho pochodzili z krain odlegych, w wikszoci byli i czuli si Rzymianami; tote zdobywanie miasta, ktre stanowio kolebk Imperium, wydawao si im niemal witokradztwem. Maksymian, aby zapewni sobie neutralno Konstan-

tyna, ofiarowywa mu tytu Augusta oraz rk swej crki Fausty. Jak si wydaje, maestwo to byo ju raz projektowane, jeszcze za ycia Konstancjusza, niedugo po roku 293. Wiadomo o tym tylko ze wzmianki w pewnej mowie panegirycznej. Jej autor twierdzi, e w cesarskim paacu w Akwilei, w sali bankietowej, znajduje si malowido, przedstawiajce malek dziewczynk, Faust, ktra podaje chopcu, Konstantynowi, dar zarczynowy niemal ponad jej siy: zoty hem, wysadzany klejnotami, zdobny pirami ptaka.32 Pniej wszake od tego projektu odstpiono, a Konstantyn zwiza si z dziewczyn imieniem Minerwina. y z ni w konkubinacie, podobnie jak niegdy jego ojciec z Helen; 92 zapewne okoo roku 303 daa mu syna, ktry otrzyma imi Kryspus. W miar jak napyway wieci z Italii, Konstantyn coraz przychylniej przyjmowa propozycje swego gocia; zreszt niemal od pocztku traktowa go jako legalnego Augusta. Sprawy bowiem Galeriusza przedstawiay si gorzej prawie z kadym dniem. Najedca Italii zrozumia, e si nic nie zyska, tote wczesn jesieni gotw by przystpi do rokowa z Maksencjuszem. Ten wszake wyzyska zwok w dziaaniach tylko po to, by przez swych agentw przekupywa onierzy przeciwnika. Widmo powszechnego odstpstwa przerazio Galeriusza. Obawia si losu Sewerusa. Pono rzuca si do ng swych onierzy i baga, by nie wydawali go wrogom. Prawdopodobnie w listopadzie zarzdzi odwrt. Z lku przed pocigiem (ktrego zreszt nie byo) pozwoli swym ludziom rabowa i niszczy wszystko wok; miao to utrudni zaopatrzenie idcej z tyu armii Maksencjusza. Tote onierze Galeriusza zabierali, co tylko si dao. Zachowywali si jak w kraju nieprzyjacielskim. Gwacili, torturowali, siali mord i poog. W rezultacie w Italii umocnio si przekonanie, e Galeriusz to barbarzyca, czowiek obcego pochodzenia, ktry poda zguby wszystkiego, co rzymskie. W tej sytuacji Konstantyn ju nie zwleka. Przyj ofert Maksymiana jakkolwiek, mimo jego nalega, nie odci Galeriuszowi drogi odwrotu. Ceremonia lubu z Fausta oraz obwoania Konstantyna Augustem odbya si rwnoczenie, zapewne w tym samym dniu, pod koniec roku 307, niewtpliwie w Trewirze. Wydaje si wysoce prawdopodobne, e obrano dzie 25 grudnia. Byoby to wielce znamienne, poniewa od niepamitnych czasw uchodzi on za powicony Bogu Socu, ktry zwycia w tym momencie moce ciemnoci i roz-

poczyna nowy okres pochodu wiata. Wspominalimy 93 ju, e Konstantyn by i wtedy, i jeszcze wiele lat potem gorliwym wyznawc Soca Niezwycionego, podobnie jak niegdy jego ojciec.33 Zachowaa si mowa pochwalna, wygoszona przez pewnego retora w czasie obrzdu lubnego, pena pochlebstw pod adresem i Konstantyna, i Maksymiana zicia i tecia. Prba zamachu stanu w Rzymie Po powrocie z Galii do Italii Maksymian przez kilka miesicy rzdzi wesp z synem. Teoretycznie obaj mieli rwne prawa i kompetencje. Wkrtce wszake doszo midzy nimi do konfliktu. Fakt to zrozumiay i czsty w kadym systemie wspwadzy, nawet przy tak bliskich zwizkach krwi. W tym wypadku du, a wielce zgubn rol odgryway take nadmierne ambicje i starcza draliwo Maksymiana. Nie mg on cierpie, e jego synowi powszechnie okazywano wicej powaania. To znowu wynikao std, i oficerowie i urzdnicy woleli wiza swoje nadzieje nie z kim, kto z przyczyn naturalnych bdzie musia odej ju wkrtce, lecz z czowiekiem modym, ktry, ufano, ma jeszcze dugie panowanie przed sob; Maksencjusz liczy wwczas najwyej trzydzieci lat. Nie majc waciwego rozeznania w sytuacji i w nastrojach wrd poddanych, Maksymian popeni bd kardynalny. Sdzi, e moe cakowicie polega na onierzach, ktrzy niegdy suyli pod jego rozkazami, ostatnio za dali tak oczywisty dowd wiernoci, opuszczajc Sewera. Tote w kwietniu roku 308 odway si na dokonanie zamachu stanu przeciw wasnemu synowi. Jeli wierzy rdom, rzecz rozegraa si w sposb wysoce dramatyczny. Maksymian zwoa wielki wiec wojska i ludu, zapewne w centrum miasta, na Forum Romanum. Jako 94 pretekst poda wygoszenie mowy o aktualnym stanie spraw pastwa. A byoby o czym mwi! W Italii wci krwawiy rany, zadane w czasie niedawnego odwrotu wojsk Galeriusza. Bardzo grone wieci nadchodziy z Afryki. Wikariusz tamtejszej diecezji, Domicjusz Aleksander, albo ju si usamodzielni, albo te wyranie ku temu zmierza. Naley za pamita, e Afryka, to jest dzisiejsza Tunezja i Algieria, bya gwnym dostarczycielem zboa dla stolicy. A wic Rzymowi mg zagrozi gd. Na trybunach stanli obaj Augustowie. Z racji star-

szestwa pierwszy zabra gos Maksymian. Przedstawi w ponurych barwach ogrom nieszcz, ktre spady na pastwo w latach ostatnich. Niespodziewanie, po owej dugiej tyradzie, zwrci si ku synowi i zawoa wielkim gosem: , Oto sprawca wszystkiego za, oto kto cign na nas wszystkie klski! Jednoczenie gwatownym ruchem cign z Maksencjusza purpurowy paszcz cesarski. Mody czowiek, przeraony, nie zastanawiajc si ni chwili, zeskoczy z trybuny prosto w szeregi swych onierzy. Maksymian oczywicie spodziewa si, e z tumu natychmiast podnios si wrogie okrzyki przeciw zdetronizowanemu. Jake si jednak zawid! onierze i lud zgodnie stanli w obronie Maksencjusza. Starzec musia ucieka. Pospieszy znowu za Alpy, do Galii, do swego zicia Konstantyna.34 Zjazd UJ Karnuntum Maksymian zapewne pragn uzyska od Konstantyna poparcie wojskowe, by si obali swego syna. Jednake mody wadca Galii i Brytanii zachowa, jak poprzednio, roztropn powcigliwo. Przyj tecia 95 z szacunkiem, lecz nie podj adnych konkretnych zobowiza. Natomiast Maksymian, zalepiony nienawici do syna, nie ustawa w knowaniach przeciw niemu. Wpad na pomys pojednania si ze swym dotychczasowym miertelnym wrogiem Galeriuszem. W tym celu uda si, nie zwaajc na ryzyko, do prowincji naddunajskich. Na szczcie dla starca, jego plan czciowo zbieg si z zamierzeniami samego Galeriusza. Ten, upokorzony klsk roku 307, pragn odwoa si do autorytetu Dioklecjana i przywrci dawny porzdek przy pomocy ukadw. ywi nadziej, e twrca systemu wsprzdw zgodzi si powtrnie przywdzia purpur i obj rzdy, aby ratowa dzieo swego ycia od ruiny. Z pocztkiem listopada roku 308 Dioklecjan, Galeriusz i Maksymian spotkali si w wielkim obozie wojskowym pod Karnuntum; miejscowo ta leaa nad Dunajem, w granicach prowincji Panonii, nieco na wschd od Windobony, czyli dzisiejszego Wiednia. W trakcie dugotrwaych obrad Dioklecjan stanowczo odmwi powrotu na tron. Ostatecznie postanowiono, e Augustem, w miejsce zmarego Sewera, zostanie Licyniusz. Przywdzia on purpur w dniu 11 listopada. Na razie mia wada tylko Panoni, ale byo wiadomo, e w przyszoci uderzy na Itali, by usun Maksencjusza, ktrego zgodnie uznano za uzurpatora. O Konstantynie

w Karnuntum nie mwiono, wszelako sam fakt, e nie zaproszono go do udziau w zjedzie, by upokarzajcy. Maksymian nie uzyska niczego, nawet widokw na przyszo; Italia bowiem miaa sta si po zdobyciu domen Licyniusza. Istniej nawet podstawy do przypuszczenia, e w Karnuntum Dioklecjan raz jeszcze skoni Maksymiana do zrzeczenia si wadzy. Zjazd zamkna uroczysto, o ktrej krtko mwi napis zachowany do dzi na kamiennej tablicy. Brzmi on w tumaczeniu: 96 Bogu Socu Niezwycionemu Mitrze, opiekunowi ich wadzy, odnowili wity przybytek Augustowie i Cezarowie, peni kornej czci, Jowijscy i Herkulijscy."35 Maksymian znowu musia powrci do Galii. Jednake ze swych wielkich ambicji nie zrezygnowa. Jedno Imperium, szeciu cesarzu Efekty zjazdu w Karnuntum byy waciwie adne. Imperium miao nadal a szeciu faktycznych wadcw. Czterech z nich panowao legalnie i wzajem si uznawao: August Galeriusz w prowincjach bakaskich i w Azji Mniejszej; August Licyniusz w Panonii i moe w Recji (Wgry, Austria, cz Niemiec poudniowych); Maksymin Daj w Syrii i Egipcie; Konstantyn w Galii i Brytanii. Ale byo rwnie dwch uzurpatorw: Maksencjusz, wadajcy Itali i Hiszpani, oraz Domicjusz Aleksander, pan prowincji afrykaskich. Co gorsze, obwoanie Licyniusza Augustem stao si zarzewiem nowych konfliktw. Maksymin Daj czu si dotknity, e jest wci tylko Cezarem. Pretendowa do tytuu Augusta. Uwaa, e wysunicie Licyniusza byo bezprawne, bo nie przeszed on przez szczebel Cezara. Na zachodzie natomiast podnosi swj sprzeciw Konstantyn, ktremu w Karnuntum odmwiono godnoci Augusta, a wic po raz drugi w cigu dwch lat zepchnito go niej. Po raz pierwszy, jak pamitamy, okrzykno go Augustem wojsko, zaraz po mierci ojca; po raz drugi purpur augustowsk otrzyma od Maksymiana. Uczestnicy zjazdu stanli jednak na niewtpliwie susznym stanowisku, e samozwaniec, jakim by Maksymian, nie mia prawa dokonywania adnych legalnych aktw ustrojowych. Galeriusz ostatecznie zdecydowa si na formalne ustpstwo, aby uagodzi obu Cezarw: przyzna im, 1 Konstantyn Wielki 97

prawdopodobnie jeszcze w roku 309, tytu Synw Augusta". Wszelako ta pusta nazwa nie zadowolia dotychczasowych Cezarw. Obaj nadal okazywali swj gniew i nie ukrywali, jak bardzo czuj si uraeni. Co prawda nasze gwne rdo do tego okresu, Laktancjusz, rozwodzi si tylko nad ambicjami Maksymina Dai. To zrozumiae: dla Laktancjusza Konstantyn by wzorem wszelkich cnt, czowiekiem skromnym i powcigliwym. Tote pisarz ten wiadomie przemilcza wiele faktw, mogcych przedstawi modego wadc w zgoa innym wietle jako energicznego ma stanu, ktry stara si umocni swoj pozycj rnymi sposobami, w niczym pod tym wzgldem nie odbiegajc od pozostaych cesarzy. W rzeczywistoci obaj, Maksymin Daj i Konstantyn, wzajem stanowili dla siebie w tym okresie zacht, podpor i wzr coraz to mielszych poczyna. W cigu roku 310 Daj dokona kroku ostatecznego. Zawiadomi Galeriusza, e armia obwoaa go Augustem. Galeriusz ustpi. Jeszcze w tyme roku, 310, przyzna godno Augusta zarwno jemu, jak i Konstantynowi. W Imperium panowao wic odtd a czterech Augustw. -Nim jednak Konstantyn uzyska upragnion godno, musia si zmierzy, w cigu roku 309, z wielkim i niespodziewanym niebezpieczestwem, ktre grozio mu utrat wszystkiego wadztwa, a moe i ycia. Zamach stanu w Arelate Maksymian, jak si rzeko, przebywa w Galii, na dworze Konstantyna, otoczony szacunkiem i honorami, lecz oczywicie odsunity od udziau w rzdach. Odkd bowiem w jesieni roku 308 powtrnie zoy purpur Augusta, by znowu prywatnym czowiekiem. Ale ta sytuacja tylko podsycaa jego starcz dz wadzy. 98 W roku 309 Konstantyn wyprawi si za Ren, przeciw Frankom. Nie jest zupenie jasne, czy to oni pierwsi chwycili za bro, czy te Konstantyn sprowokowa ich do wystpienia, budujc stay most na wielkiej rzece koo Kolonii. Prawdopodobniejsze wydaje si to drugie przypuszczenie, Frankowie bowiem zostali straszliwie wyniszczeni w trakcie poprzednich wypraw Konstantyna i chyba nie omieliliby si uderzy na Rzymian bez powanej przyczyny. Zreszt cesarz, pewny swej przewagi, prowadzi stosunkowo nieliczne wojska. Bya to zapewne tylko ekspedycja majca na celu zastraszenie przeciwnika. Z Maksymianem Konstantyn rozsta si prawdopodobnie w Trewirze. Ruszy wzdu rzeki Mozeli ku Re-

nowi, podczas gdy jego te uda si na poudnie. Maksymian podrowa powoli, korzystajc z gociny miast, ktre na rozkaz Konstantyna podejmoway go bardzo uroczycie. A tymczasem ludzie z jego orszaku zabierali zapasy ywnoci z wszystkich magazynw lecych przy szlaku. Wkrtce miao si okaza, e byo to posunicie bardzo przemylane. Wreszcie starzec dotar do miasta Arelate, zwanego dzi Arles, niedaleko ujcia Rodanu do morza. Tutaj dokona zamachu stanu. Przywdzia purpur i proklamowa si Augustem ju po raz trzeci! Jednoczenie zawadn skarbcem cesarskim i wysa pisma do wszystkich jednostek wojskowych, wzywajc, by opowiedziay si po jego stronie. Trzon armii Konstantyna sta wwczas w rejonach niezbyt odlegych od Arelate, na granicy alpejskiej, zapewne z obawy przed nagym atakiem Maksencjusza. Uzurpator rozpuci te pogosk, e Konstantyn zmar. Aby zdoby poparcie onierzy, hojnie szafowa pienidzmi. Dziki tym zabiegom uzyska tyle tylko, e niektre kohorty i legiony pocztkowo przyjy postaw wyczekujc; nowego wadc uznay wycznie oddziay stray przybocznej. 99 Marsylia Wiadomo o tych wydarzeniach spada na Konstantyna jak grom. Natychmiast przerwa dziaania przeciw Frankom i ruszy na poudnie pospiesznymi marszami. Posiadamy tylko jedno rdo, ktre nieco szczegowiej przedstawia owe dramatyczne chwile roku 309. Jest nim oficjalna mowa pochwalna, wygoszona przez nie znanego z imienia retora mniej wicej w rok po wydarzeniach, z kocem lipca roku 310, w Trewirze, przed obliczem samego Konstantyna. Mamy tu wic do czynienia z urzdowo przedstawion wersj wypadkw. Oto odpowiednie rozdziay panegiryku w swobodnym przekadzie: Gdy onierze dowiedzieli si o haniebnej zbrodni Maksymiana, od razu i samorzutnie zadali, by da rozkaz wymarszu. A kiedy zaczto wydziela zaopatrzenie na drog, woali: Po c ta zbyteczna zwoka? dziki twej szczodrobliwoci i tak mamy ju wicej, ni potrzebujemy! Potem porwali za bro i ruszyli ku bramom obozu. Bez odpoczynku przebyli wielodniow drog od Renu a po brzegi rzeki Arar (Saony). Nie odczuwali najmniejszego znuenia i nie osab ich duch bojowy. Z kadym dniem, czym blisi byli celu, rs ich zapa wzicia pomsty za wyrzdzon ci krzywd. Szli z takim popiechem, e niemal cierpie nie mo-

gli twojej, cesarzu, troski, gdy w porcie Cabillonum (Chalon) starae si o statki; chciae bowiem, by pync nimi skrzepili swe siy. Rzeka Arar, leniwa i jakby zwlekajca, nigdy jeszcze i nikomu nie wydawaa si powolniejsza. Gdy statki suny cicho, brzegi za cofay si do tyu niedostrzegalnie, onierze podnieli krzyk, e stoj w miejscu. Tote sami wzili si do wiose i swym wysikiem przezwyciyli przyrodzone waciwoci rzeki. A kiedy ju pokonali powolno Arraru, 100 zaledwie ich zadowoli rwcy nurt Rodanu. Uwaali, e pdzi nie do szybko. Po c zreszt si rozwodzi? Trzeba to wyzna z ca szczeroci: ty sam, cesarzu, czsto tylko z trudem nadae za t armi, ktrej przewodzie. Z takim impetem wszyscy szli naprzd! A gdy im oznajmiono, e Maksymian ju opuci Arelate i przenis si do Massylii (Marsylii), natychmiast wypynli na okrtach i szybk eglug wyprzedzili ju nie fale Rodanu, lecz nawet porywy wichru. Tak bardzo umiowali twoj bosko, e wierzyli i mwili: Bylebymy tylko ju tam stanli! A przecie dobrze wiedzieli, e przyjdzie im oblega miasto potnie obwarowane! Marsylia, jak sysz, wybiega daleko w morze, a port jej jest trudno dostpny. Zatoka bowiem, wdzierajca si w gb ldu, ma wejcie bardzo ciasne. Z kontynentem czy miasto tylko wski przesmyk. Jednake ani wysoko murw Marsylii, ani te wielka ilo wie, ani nawet samo usytuowanie grodu nie przeszkodziyby ci zdoby miasta zaraz za pierwszym uderzeniem gdyby tylko chcia tego. onierze przypucili szturm na ca dugo murw z tak furi, e wdarliby si na nie od razu. Niestety, przygotowane drabiny okazay si zbyt krtkie. Ale i tak usiowali wyrwna brakujc przestrze wasnymi ciaami: stawali na barkach tych, co wstpowali za nimi. Niektrzy ju chwytali si wycignitymi rkami parapetu pomidzy blankami. Twoja wszake ludzko, Konstantynie, pomna jest swych obowizkw nawet wtedy, gdy wre walka. Dae znak do odwrotu. Odsune chwil zwycistwa. Uczynie to w tym celu, by pniej mc wybaczy wszystkim. Obawiae si bowiem, e rozwcieczony onierz mgby dopuci si czynw, na ktre nie chciaaby przyzwoli twoja agodno.36 Tyle panegiryk. Wynika z tej relacji jasno, e pierwszy szturm na Marsyli by bezskuteczny i Konstantyn 101 musia si cofn. Natomiast o tym, co zaszo pniej,

mwi Laktancjusz: Cesarz osobicie podszed ku murom miasta. Zwrci si wprost do Maksymiana, ktry sta wysoko na ich koronie. Wystrzega si sw ostrych i wrogich. Pyta, o co waciwie mu chodzi i czego mu brakowao. W odpowiedzi Maksymian zacz obrzuca swego zicia wszelakimi zorzeczeniami. Tymczasem, zupenie niespodziewanie, za jego plecami otwarto bramy miasta i wpuszczono onierzy Konstantyna. Wkrtce przed obliczem prawowitego wadcy stan si przycignity cesarz-rebeliant, bezbony ojciec, perfidny te. Konstantyn surowo wypomnia mu wszelkie zbrodnie, ktrych si dopuci. Rozkaza zedrze z wiaroomnego cesarsk purpur, lecz darowa mu ycie.37 Ostatni spisek i mier Maksymiana Take cytowany panegirysta potwierdza fakt, e Konstantyn obszed si z Maksymianem bardzo wyrozumiale. Woa bowiem: Widzielimy wszyscy, e oszczdzi tego czowieka. A przecie, gdyby powid si szturm pierwszy, nikt nie zdoaby ocali go od miecza! Zaraz jednak dodaje sowa bardzo znaczce: Niech siebie tylko obwinia, kto nie potrafi korzysta z twego dobrodziejstwa! Kto sam osdzi, e nie jest godny ycia,ycho ty pozwolie mu y. Oszczdzie nawet tych, ktrzy na to nie zasugiwali. Jednake wybacz szczeroci! nie jeste wszechmocny. Bogowie bior pomst za ciebie, nawet wbrew twej woli.38 Do jakich to wydarze czyni aluzj owa wypowied? Laktancjusz jedyne rdo, mwice szerzej o caej sprawie przekazuje tak relacj: 102 Po nieudanym zamachu Maksymian utraci tytuem kary zarwno godno Augusta, jak i wszystkie honory, ktre mu dotychczas okazywano jako teciowi cesarza. Nie mg cierpie tego upokorzenia. Uknu now zdrad. Namawia swoj crk Faust, by mu pomoga; obiecywa, e da jej innego ma, godniejzego od Konstantyna. Prosi tylko o to, by pozostawia drzwi sypialni otwarte i by odwioda od nich strae. Fausta przyrzeka, e tak uczyni i natychmiast powiadomia swego ma o wszystkim. Przygotowano wic zasadzk, dziki ktrej zdoano schwyta zbrodniarza na gorcym uczynku. W ku cesarza pooono jednego z eunuchw. Maksymian wsta gbok noc. Uzna, e wszystko mu sprzyja. Strae byy nieliczne i rozstawione w duej odlegoci. Powiedzia im, e wanie mia widzenie sen-

ne, o ktrym musi jak najszybciej powiadomi zicia. Wszed do sypialni. W ciemnociach zabi eunucha przekonany, e wbija sztylet w ciao cesarza i natychmiast wyszed, chepic si na cay gos ze swej zbrodni. Nagle otworzyy si drzwi i stan w nich Konstantyn w otoczeniu zbrojnych. Wyniesiono zwoki zamordowanego. Zabjca osupia. Nie rzek ni sowa. Pozwolono mu wybra rodzaj mierci. Zawis na ptli.39 Tak opowiada Laktancjusz. Inne rda, wspominajce o tej sprawie, s niestety bardzo pobiene, Podzieli je mona na dwie grupy. Jedne podaj, e Maksymian popeni samobjstwo, inne natomiast, e zosta zgadzony z rozkazu Konstantyna. Wszystkie wszake zgodnie mwi o mierci przez powieszenie. Ale dane owych rde o wydarzeniach, ktre doprowadziy do tragedii, s zbyt oglnikowe i niejasne, tote trudno je przeciwstawia relacji Laktancjusza. Jednake i ta nie wydaje si w peni wiarogodna. Rzekomy zamach Maksymiana na ycie Konstantyna 103 przy pomocy crki czyni wraenie opowieci zmylonej lub przynajmniej ubarwionej, zaczerpnitej z jakiego awanturniczego romansu: morderca zakrada si noc do sypialni, zabija jednak kogo innego, bo waciwa osoba zostaa w por uprzedzona. Bardzo podobnie brzmi pewna historia w trzeciej ksidze Machabeuszw. Jest to greckie dzieko, powstae chyba w pierwszym wieku przed nasz er, w krgach ydw egipskich; w czasach cesarstwa cieszyo si ono znaczn poczytnoci, zwaszcza wrd chrzecijan. Wydaje si prawie oczywiste, e wanie stamtd kto zaczerpn wtek opowieci o tym, w jaki to sposb Konstantyn uratowa si niemal w ostatniej chwili przed sztyletem swego tecia. Rzecz prosta, to nie Laktancjusz przenis i wyzyska w wtek machabejski; on bowiem tylko powtarza t wersj wypadkw, ktr oficjalnie goszono na dworze wadcy. Prawda przedstawiaa si chyba do prozaicznie. Mody cesarz rozkaza zgadzi swego tecia wnet po ujciu go w Marsylii. Aby za usprawiedliwi to polityczne zabjstwo, rozpuszczono wieci, e starzec znowu przygotowywa zdradziecki zamach, zosta jednak schwytany z broni w rku i popeni samobjstwo. Konstantyn usiowa odsun od siebie wszelk odpowiedzialno za t mier take ze wzgldu na syna zmarego, wadc Italii, Maksencjusza. Pniej zrodziy si nawet podejrzenia i pogoski, e Maksymian dziaa w cichym z nim porozumieniu. Kto wie, czy siewc tych

insynuacji nie by sam Konstantyn. Wiadomo za z ca pewnoci, e oznaki wrogoci pomidzy Konstantynem a Maksencjuszem staway si od owej ponurej sprawy coraz wyraniejsze. \ Konstantyn i Apollon Germaskie szczepy za Renem w lot si zwiedziay, e Konstantyn odszed znad granicy i jest daleko na poudniu. Dotary te do nich pogoski, moe wyolbrzymione, e w Galii toczy si wojna domowa. Nic dziwnego, e wodzowie postanowili wyzyska sposobno i najecha ziemie Imperium. Szpiedzy natychmiast donieli Rzymianom o tych planach. Po otrzymaniu meldunku znad Renu Konstantyn bezzwocznie ruszy i okolic Marsylii czy te Arles na pnoc. Kto wie, moe wanie niebezpieczestwo germaskie i konieczno szybkiego wymarszu skoniy go do ostatecznego zaatwienia sprawy Maksymiana. Cesarz poda ku zagroonym granicom z tak sam szybkoci, z jak niedawno spieszy na poudnie. Peen niepokoju zoy w czasie drogi lubowanie (a moe stao si to ju wczeniej, przed rozpraw z Maksymianem?): zwrci si o pomoc do bstwa, ktrego wyznawc by jego ojciec, i do ktrego on sam ywi wwczas kult szczeglny do Soca Niezwycionego, zwykle utosamianego z Apollonem. Jednake w trakcie marszu przysza dobra wiadomo: alarm by przedwczesny; okazao si bowiem, e wojownicy germascy na razie inie czyni przygotowa do wojny. Naleao wic przede wszystkim podzikowa bogu i wywiza si ze lubu. Konstantyn nieco zboczy z drogi. Uda si do wityni prastarego bstwa celtyckiego; prawdopodobnie znajdowaa si ona nad grn Moz, w dzisiejszej miejscowoci Grand; odbiera tam cze bg Apollon z przydomkiem Grannus. W tym to przybytku cesarz mia niezwyke przeycie: na wasne oczy ujrza Apollona. Rzecz znana nam jest dziki cytowanemu mwcy, temu, ktry z kocem lipca roku 310 wygosi w Tre105 wirze panegiryk przed obliczem samego Konstantyna. Nie chodzi wic o pniejszy wymys. Mamy przed sob w peni oficjaln relacj, uroczycie propagowan przez dwr cesarski. W owych czasach panegiryki odgryway rol przemwie programowych, jakie w naszej dobie wygaszaj kierownicze osobistoci pastwa. Wtedy wszake nie byo w zwyczaju, by gos zabiera sam ce-

sarz lub jego wsppracownicy; dziao si tak raczej wyjtkowo. Rol ich tuby odgrywa retor, urzdowy mwca. Oczywicie sekretariat z gry ustala i zatwierdza tekst przemwienia. Tak wic wadca sysza tylko to, co sam chcia sysze. Oto sowa panegirysty: Wierz, Konstantynie, e ujrzae tam twego Apollona, ktry wraz z bogini Zwycistwa ofiarowywa ci wiece laurowe; kady z nich zawiera wrb lat trzydziestu. Tak wic pisane ci ujrze wicej pokole ludzi, ni dane to byo starcowi z Pylos. Czemu jednak uywam sowa wierz ? Ujrzae boga i w jego postaci rozpoznae samego siebie; boga, ktremu przeznaczone jest krlowanie nad caym wiatem, jak mwi natchnione pieni wieszczw. Sdz, e ta przepowiednia urzeczywistnia si dopiero teraz. Ty bowiem, cesarzu, jeste jak w bg mody, wdziczny, zbawienie nioscy, przepikny! Susznie uczcie w wspaniay przybytek takimi darami, e nie ma ju co wspomina dawnych ofiar. Tote obecnie wszystkie witynie wydaj si przywoywa ci do siebie."40 Jak wyglday owe znaki w wiecach laurowych, mona si tylko domyla. Chodzi albo o cyfry rzymskie, a wic XXX, albo te o ,,T", pierwsz liter aciskiego wyrazu ter" (trzy razy), wpisan w cyfr X, co by oznaczao: trzy razy po dziesi". Jeli Konstantyn tak sobie wyobraa w znak, jako rodzaj monogramu, to rzecz byaby szczeglnie ciekawa, oczywicie ze wzgl106 du na rzekome pniejsze widzenie oraz znak chrzecijaski. I jeszcze jedno. Tekst zdaje si wskazywa, e Apollon i Wiktoria ofiarowywali Konstantynowi po jednym wiecu, a kady z nich wry mu trzydzieci lat ycia, czyli jedno pokolenie. Poniewa cesarz liczy wwczas ju ponad trzydzieci lat, doyby prawie setki, czyli widziaby ponad trzy generacje ludzi, podczas gdy Nestor, starzec z Pylos, zna ich wedug legendy tylko trzy. Caa ta sprawa jest ze wszech miar godna uwagi i zapamitania. Po pierwsze bowiem stanowi bezsporne wiadectwo wczesnych przekona religijnych Konstantyna. Po drugie za wskazuje, jak ambitne i dalekosine byy jego plany polityczne. Cesarz wiadomie nawizywa do pradawnych marze o zotym wieku, ktry nadejdzie, gdy Soce sprawiedliwoci i szczcia zajanieje nad ziemi. Poetyck wizj owej promiennej przyszoci daa sawna czwarta ekloga Wergi-

liusza; retor niewtpliwie j mia na myli, gdy mwi o natchnionych pieniach wieszczw. Propaganda Konstantyna gosia, e szczsny wiek ju blisko, cesarz bowiem jest wcieleniem samego boga, jego ziemsk postaci. Przekonanie to starano si rozpowszechni rwnie innymi sposobami, a przede wszystkim przy pomocy monet. Na tych, ktre wybijano w mennicach Konstantyna, pojawiay si przez kilkanacie lat wiele znaczce napisy: Soli Comiti Augusti" Socu Towarzyszowi Augusta; Soli Comiti Constantini Augusti" Socu Towarzyszowi Konstantyna Augusta*; Soli Invicto Comiti" Socu Niezwycionemu Towarzyszowi. To prawda, e podobne napisy mona te spotka na monetach innych wadcw rzymskich tego okresu, albowiem, jak si ju rzeko, kult Soca by szeroko roz107 powszechniony. Jednake tylko Konstantyn zdobi monety podobizn swoj i sonecznego bstwa. Istnia jeszcze inny powd, dla ktrego Konstantyn szczeglnie usilnie gosi swoj cze dla Soca Apollona. Powd ten porednio wiza si *z upadkiem Maksymiana. Jak pamitamy, Dioklecjan tworzc system wsprzdw obra dla siebie przydomek Jovius", dla Maksymiana za Herculius". Odtd wic wszyscy legalni nastpcy Maksymiana, czyli zarwno Konstancjusz, jak te Konstantyn, naleeli do boskiej dynastii herkulijskiej. Jednake ostatnie wypadki zbyt mocno wstrzsny samym pniem tego rodowodu. Nic wic dziwnego, e Konstantyn musia przybra sobie nowego patrona z panteonu bstw. Wybra Soce Niezwycione. Nowy rodowd Konstantyna W tyme panegiryku, i to niemal na samym wstpie, podana zostaa bardzo znamienna genealogia wadcy: Najpierw bd mwi o boskich pocztkach twego rodu. Wielu moe dotd ich nie zna, lecz znaj ci, ktrzy miuj ci najbardziej. Poprzez dziada czy ci pokrewiestwo z boskim Klaudiuszem. On pierwszy da nowy ksztat ustrojowi rzymskiego cesarstwa, rozlunionemu ju i zepsutemu. On zniszczy na ldzie i na morzu olbrzymie masy Gotw, ktre wylay si przez cieniny nadczarnomorskie i ujcia Dunaju. O gdyby to mg on duej krzepi rd ludzki swoj obecnoci! Gdyby to nie sta si przedwczenie towarzyszem bogw!"41 Klaudiusz, o ktrym tu mowa, panowa w latach 268270, a wic krtko, wsawi si jednak energi oraz

wielkim zwycistwem nad Gotami; dlatego te otrzyma przydomek Gockiego. Pochodzi z prowincji bakaskich jak ojciec Konstantyna i by gorliwym 108 wyznawc Boga Soca. Pokrewiestwo obu wadcw jest oczywicie cakowit fikcj. Nawet autor panegiryku musi przyzna, e dotychczas prawie nikt o tym nie sysza. Zostao zmylone, aby lepiej ugruntowa prawa Konstantyna do tronu i caego Imperium; W dalszym cigu swej mowy panegirysta wskazuje na to bez obsonek: Spord wszystkich uczestnikw twego majestatu wyrnia ci szczeglnie ten fakt, e urodzie si cesarzem. Wadc uczynia ci nie jaka przypadkowa zgoda ludzi lub nagy, sprzyjajcy zbieg okolicznoci; rodzc si, uzyskae cesarstwo."42 To usilne zaznaczanie praw dziedzicznych jest bardzo charakterystyczne. W ten sposb Konstantyn wynosi si nad innych panw Imperium, a nawet ponad samego Dioklecjana, twrc systemu; nikt bowiem nie mg poszczyci si tak wietn przeszoci rodow. Autor panegiryku pochodzi, jak si ju rzeko, z miasta Augustodunum, czyli z dzisiejszego Autun, lecego pomidzy Loar a Saon. Mow wygasza w Trewirze, gdzie znajdowaa si gwna rezydencja cesarza. Retor patrzy z nieukrywan zawici na wielkie dzieo odbudowy, dokonane przez Konstantyna w tym miecie, niegdy tak bardzo zniszczonym. Wzniesiono tu nowe mury, cyrk, bazyliki i forum, a take paac. Tote mwca nie omieszka wyrazi zbonego yczenia, by cesarska aska spyna take na Augustodunum. Prob t zrcznie powiza ze wzmiank o Apollonie: Rwnie u nas, w Augustodunum, znajduje si wity przybytek Apollona, jego gaj i rdo. A wic i na naszej ziemi mieszka twoje bstwo. Zdziwisz si, e rda s gorce, cho ziemia nie ponie, a smak wody jest kryniczny." I z gry ju si radowa: Nie poskpisz darw, ustanowisz przywileje, odbu109 dujesz moj ojczyzn, powodowany czci nalen miejscom witym."43 Retor nie cakiem si omyli. Jest zreszt pewne, e cesarska kancelaria z gry aprobowaa jego yczenia i proby, tym chtniej e Augustodunum zostao zniszczone w toku wojny domowej przed kilkudziesiciu laty z powodu wiernoci dla cesarza Klaudiusza TI,

a wic tego wanie, od ktrego obecnie wywodzi swj rd Konstantyn. Wadca odwiedzi miasto w roku 311. Jadc tam ujrza wok ziemie wyludnione i nieuprawne; nawet rozlege winnice, z dala wci jeszcze pikne, miay krzewy stare i zmarniae. Drogi za wiody przez takie stromizny, e z trudem posuway si po nich wozy zaadowane tylko do poowy; rwnie i z tej przyczyny kraina nie zawsze moga na czas wywiza si z dostaw obowizkowych. W samym Augustodunum Konstantyna entuzjastycznie witay tumy, ktre cigny tu z caej okolicy. Mimo ubstwa piknie przystrojono ulice wiodce do paacu; stawiy si wszystkie kolegia, czyli bractwa, i zwizki, ze swymi chorgwiami i znakami; wyszy ze wity posgi bstw mieijscowych. Orkiestra bya wprawdzie jedna i niewielka, lecz w trakcie przejazdu cesarz spotyka j kilka razy, jego bowiem orszak posuwa si powoli, muzykanci za przebiegali uliczkami z miejsca na miejsce. Konstantyn przeprowadzi rozmowy z wadzami i przedstawicielami ludnoci. Rozumiejc trudn sytuacj obniy danin o siedem tysicy capita", co stanowio ponad 1/5 oglnej sumy. Cakowicie umorzy zalegoci za poprzednie piciolecie; dziki temu powrcio do ojczyzny i na swe ziemie wielu podatnikw, ktrzy dotychczas ukrywali si po lasach lub poszli na obczyzn. Wdziczne miasto zmienio swoj oficjaln nazw na Flavia Aeduorum"; Flavia", bo tak zwaa 110 si rodzina cesarza; Aeduorum" za dlatego, e leao na ziemiach dawnego ludu Eduw. O wszystkim tym dowiadujemy si z dzikczynnej mowy, wygoszonej przed obliczem Konstantyna w Trewirze wczesn wiosn 312 roku.44 Choroba Galeriusza Pora przypomnie pokrtce, jak w tym czasie przedstawiay si sprawy innych wadcw Imperium. Z wiosn roku 310 Galeriusz powanie zachorowa. Przebywa wwczas w trackim miecie Serdika, czyli w dzisiejszej Sofii, stolicy Bugarii. Jeden z opisw choroby pochodzi od Laktancjusza. Pisarz ten oczywicie upatrywa w niej przejaw zemsty niebios za poprzednie czyny Galeriusza, tote jego sowa zion nienawici triumfujc i bardzo niechrzecijask. Oto skrt relacji: Na genitaliach powsta wrzd, ktry zacz si rozszerza. Lekarze przecili go, jednake rana, ju zabliniona, znowu si otworzya. Nastpi grony krwotok,

z trudem powstrzymany. Po troskliwych zabiegach rana zagoia si ponownie. Wszelako lekki ruch ciaa doprowadzi do powtrnego krwotoku, jeszcze silniejszego. Udao si go zatamowa, lecz chory by ju cakowicie wycieczony. Nie skutkoway adne leki. Rak wypuszcza swe macki na wszystkie czci pobliskie. Czym bardziej go krojono, tym dalej siga. Zewszd przyzywano najsawniejszych lekarzy, wszake ludzkie rce niczego nie potrafiy dokaza. Zwrcono si o pomoc do bogw. Bagano Apollona i Eskulapa, ale gdy zastosowano rady Apollona, choroba jeszcze si wzmoga. mier staa ju blisko; caa dolna cz ciaa znalaza si 'w jej mocy. Gniy wntrznoci wraz z miednic, zalgo si robactwo. Smrd 111 I szed nie tylko na wszystek paac, lecz i na miasto. Przykadano zwierzta, aby wywabi robaki. Ciao stracio swj ksztat. Jego grna cz bya cakowicie wyscha, a ta skra zaledwie powlekaa koci. Natomiast cz dolna wyda si jak wr, nogi za ulegy deformacji. Choroba trwaa przez cay rok.45 Podobny, a moe nawet jeszcze jaskrawszy opis daje inny pisarz chrzecijaski, wspczesny wypadkom, Euzebiusz z Cezarei: Nagle utworzy mu si wrzd w porodku czci wstydliwych, a potem wewntrz ropna fistua; jedno i drugie szerzyo nieuleczalne spustoszenie w gbi jego trzewi. W ranach tych roio si nieprzeliczone mnstwo robakw i rozchodzi si z nich trupi zaduch. Zreszt caa brya cielska ju przed chorob zamienia si w nadmierne zbiorowisko tuszczu, ktre obecnie zaczo si rozkada i tym, co si zbliali, przedstawiao widok nieznony i straszliwy. Spord lekarzy jedni zupenie nie mogli znie smrodliwej woni, wic ich pozabijano; innych znowu stracono, poniewa nie potrafili uleczy tej bryy opuchej i olbrzymiej, dla ktrej ju nie byo adnej nadziei ratunku.46 U obu tych wyznawcw Chrystusa prno by szuka cho ladu wspczucia dla cudzego cierpienia. Jednake obie relacje s pomylane jako narzdzia propagandy: maj pokaza, e kadego, kto omieli si podnie rk na lud boy, czekaj kary potworne. Sam pomys nie jest cakowicie oryginalny, podobnie jak i pewne szczegy opisu choroby; chodzi zwaszcza o robaki lgnce si w ciele jeszcze za ycia. Wszystko to zostao zaczerpnite z pimiennictwa judaistycznego. Tam, w drugiej ksidze Machabeuszw, czytamy podobn relacj o mierci syryjskiego krla Antiocha, przeladowcy

ydw. Co nie oznacza, by niehistoryczny by fakt pod112 stawowy: Galeriusz sta si rzeczywicie ofiar zoliwego nowotworu i zmar po straszliwych cierpieniach. Potwierdza to wiele rde. Edykt tolerancyjny Galeriusza W dniu 30 kwietnia roku 311 na murach Nikomedii oraz innych miast prowincji azjatyckich i bakaskich ukazay si odpisy edyktu cesarskiego. Zgodnie z przestrzegan zasad w nagwku wymienieni zostali wszyscy czterej legalni Augustowie, to jest Galeriusz, Licyniusz, Maksymin Daj, Konstantyn; jednake prawdziwym autorem by tylko pierwszy z nich, co zreszt zgodnie potwierdzaj rda wspczesne, nawet niechtne Galeriuszowi. Edykt gosi w gwnej osnowie swych postanowie: Wrd zarzdze, ktre stale wydajemy dla dobra i poytku pastwa, byy te nastpujce: pragnlimy uzdrowi cao organizmu zgodnie z istot dawnych ustaw i adu rzymskiego; zmierzalimy te do tego, by chrzecijanie, ktrzy porzucili religi swych przodkw, powrcili do rozsdku. Z niewiadomego bowiem powodu owych chrzecijan ogarn taki upr i takie zawadno nimi urojenie, e nie szli za ustawami ludzi staroytnych, lecz wedug swego uznania i zachcianki sami sobie czynili prawa i w rnych miejscach gromadzili wyznawcw. Gdymy za objawili nasz wol, by powrcili do wiary przodkw, wielu z nich zostao pocignitych do odpowiedzialnoci, wielu te ponioso kar, wszelako cz najwiksza trwaa przy swoich przekonaniach. Doszo te do naszej wiadomoci, e s tacy, ktrzy nie oddaj czci bogom, ale te nie dochowuj wiernoci swemu bogu. Spojrzelimy na te sprawy poprzez nasz niezmierzon agodno, zgodnie z naszym staym obyczajem okazywania aski wszystkim ludziom. Osdzilimy wic, e naley rwnie im objawi wyro-

113 zumiao. Nieche znowu bd chrzecijanami i niech buduj swoje miejsca zebra, pod tym wszake warunkiem, e niczego nie uczyni przeciw porzdkowi. Innym listem wskaemy namiestnikom, jak maj postpowa. Tak wic, zgodnie z obecnym naszym zezwoleniem, chrzecijanie winni modli si do swego boga, proszc o dobro dla nas, dla pastwa i dla nich samych, aby pastwo trwao niewzruszone, oni za yli bezpiecz-

nie w swych siedzibach.47 Z wypowiedzi pisarzy chrzecijaskich mona by wnosi, e edykt Galeriusza by po prostu aktem skruchy ze strony przeladowcy, ktry zda sobie spraw, e stoi w obliczu mierci. Psychologicznie rzecz daaby si atwo wyjani. Jest wszake faktem, e Galeriusz zagodzi swj stosunek do nowej religii ju dawniej, jeszcze przed chorob. W owym czasie najsrosze przeladowania rozgryway si w prowincjach podlegych Maksyminowi Dai, a wic w Syrii i w Egipcie. Jeli wierzy Euzebiuszowi, przyj on edykt tolerancyjny z najwysz niechci; jego tre przekaza swym urzdnikom tylko ustnie, potem za poleci pierwszemu dostojnikowi dworu, by w tej sprawie wystosowa list oklny do namiestnikw; nie mg bowiem przemc na sobie odwoania poprzednich zarzdze wprost i we wasnym imieniu. Liczne rzesze wizionych i zesanych powracay triumfalnie do swych stron ojczystych; Maksymin rzadko skazywa na mier, czsto natomiast wtrca na przymusowe roboty do kopal i kamienioomw; szczeglnie opornych poddawano okaleczeniom. Poniewa w zachodniej czci cesarstwa obaj wadcy, Maksencjusz i Konstantyn, stosowali polityk bardzo liberaln, edykt tolerancyjny mia tam w praktyce znacznie mniejszy rozgos i efekt. 114 Rzdy Maksymina Dai Wnet po ogoszeniu edyktu, bo ju w poowie maja roku 311, rozesza si wiadomo, e Galeriusz nie yje. Przy ou umierajcego obecny by Licyniusz; jemu to zleci Pierwszy August opiek nad on Waleri i synem Karidy dianem, ktrego mia z jedn ze swych konkubin. Daj, przebywajcy wwczas w syryjskiej Antiochii, natychmiast pospieszy ha pnoc. Chcia uprzedzi LiCyniusza i nie pozwoli mu na zajcie prowincji maoazjatyckich. Gdy tylko stan w Nikomedii, odwoa spis majtkowy, jaki mia odby si w tych stronach w najbliszej przyszoci; w ten sposb, rzecz jasna, pragn zjedna sobie ludno. Tymczasem Licyniusz, dotd wadajcy tylko czci krain naddunajskich, przej pod swe rzdy wszystkie prowincje bakaskie. Byo zrozumiae i oczywiste, e dy do objcia caego spadku po Galeriuszu. Wojska obu cesarzy stany wzdu cienin wiodcych ku Morzu Czarnemu. Do starcia nie doszo chyba z tej prostej przyczyny, i obie strony miay mniej wicej rwne siy. Ostatecznie wadcy spotkali si osobicie,

wyjechawszy na okrtach na rodek Cieniny Bosforskiej. Porozumienie gosio, e obaj zatrzymuj to, co aktualnie maj w swym rku. Daj powrci na poudnie. By obecnie panem caego Wschodu, a wic tych krain, w ktrych chrzecijastwo liczyo stosunkowo najwicej wyznawcw. Pocztkowo, jak si ju rzeko, przestrzega edyktu tolerancyjnego. Otworzy wizienia, uwolni skazanych na cikie roboty, naboestwa wszdzie odbyway si bez przeszkd. Biskupi zaczli rozpatrywa sprawy osb a byo ich bardzo wiele ktre w czasie przeladowa odstpiy od wiary. Tymczasem po zaledwie szeciu miesicach cesarz czciowo 115 I powrci do dawnej polityki, zmieniajc wszake formy i ucisku. J Najpierw zabroniono odbywania zebra religijnych na cmentarzach. Potem chwyt bardzo przemylny! na dwr cesarski zaczy napywa delegacje mieszkacw rnych miast; wszystkie domagay si, by na ich terytoriach nie pozwalano chrzecijanom budowa kociow. Laktancjusz i Euzebiusz sugeruj, e poselstwa stawiay si tylko skutkiem nacisku ze strony wadz pastwowych. By moe, i tak byo w niektrych wypadkach. Naley wszake pamita, e poganie stanowili wikszo we wszystkich prawie orodkach i z pewnoci czsto sami wystpowali z inicjatyw; utrudniali ycie nowej religii, a jednoczenie zyskiwali ask cesarza. Maksymin Daj zabiega rwnie o utworzenie wrd pogan organizacji religijnej, dziaajcej tak samo sprycie i zwarcie, jak chrzecijaska. W miastach usta} nawia gwnych kapanw. Przewodzili oni kolegiom | kapaskim i dbali o codzienne ofiary dla bogw; J czuwali take, by chrzecijanie nie wznosili nowych kociow. Ponad nimi stali arcykapani prowincji; jedni i drudzy oficjalnie wystpowali we wspaniaych szatach. Wszystko to byo czciowo wzorowane na systemie hierarchii chrzecijaskiej, czciowo za na organizacji i atrybutach kapanw egipskich. Nie zaniedbywano rodkw propagandowych. Podrobiono moe nawet bez wiedzy cesarza protok procesu Chrystusa przed Piatem; oskarony niewtpliwie przyznawa si w nim do wszystkich czynionych mu zarzutw. Protok rozesano w odpisach po wszystkich prowincjach. Daj poleci, by poda go do publicznej wiadomoci w kadej wsi i w kadym miecie. Sta si on rwnie obowizkow lektur szkoln; dzieci mu-

siay si uczy jego tekstu na pami. | 116 i Stosowano jeszcze inne chwyty. W Damaszku tamtejszy dowdca wojskowy schwyta na rynku kilka prostytutek i zmusi je do podpisania owiadczenia, e byy chrzecijankami oraz e wiedz o zbrodniach, jakie popeniaj wyznawcy tej religii, i o czynach ohydnych, ktrych dopuszczaj si w kocioach. Odpisy tych zezna rwnie rozesano po wszystkich miejscowociach. Natomiast, podobnie jak poprzednio, ofiar miertelnych w cigu nowej fali przeladowa byo bardzo niewiele, zapewne tylko kilka. Wszelako znalaz si wrd nich ogromnie powaany biskup Aleksandrii, Piotr, oraz sawny uczony z Antiochii, Lucjan.48 Jest w peni zrozumiae, e pisarze chrzecijascy maluj portret Maksymina Dai w barwach jak najczarniejszych. Przedstawiaj go jako okrutnika, pijanic, rozpustnika, jako czowieka strachliwego i zabobonnego, bezwolne narzdzie w rku kuglarzy i magw. Naley jednak pamita, e identyczne zarzuty powtarzaj si niemal stereotypowo, gdy mowa o jakimkolwiek wadcy nieprzychylnym chrzecijastwu. Niestety, wiadectwa, ktre mona by przeciwstawi zgodnemu chrowi autorw kocielnych, s bardzo nieliczne i nike. Jedno z nich wszake zawiera stwierdzenia zastanawiajce. Przyznaje, e Daj by z rodu i z zawodu pasterzem, zaraz jednak dodaje: Czci wszystkich prawdziwie uczonych i literatur; umysu by spokojnego". To prawda, informuje nasze rdo, e Daj nazbyt lubi wino; co gorsze, pod jego wpywem wydawa rozkazy bardzo srogie, ktrych sam pniej aowa; dlatego te poleci raz na zawsze odkada ich wykonanie do rana, gdy wytrzewieje.49 Oczywicie tego rodzaju informacje s zbyt uamkowe i pobiene, by mona na ich podstawie budowa jakiekolwiek wnioski oglne o postawie i osobowoci Maksymina Dai. Zachowa si wszake dokument obszerny i bezspornie autentyczny, przedstawiajcy w spo117 sb najbardziej miarodajny, bo wasnymi sowami cesarza, jego religijne pogldy oraz odsaniajcy motywy polityki antychrzecijaskiej. Dokument ten jest co do swej wiarogodnoci ponad wszelkie podejrzenia, a to z tej prostej racji, e przytacza go sam Euzebiusz z Cezarei w swej Historii kocielnej. Biskup, rzecz prosta, nie zdawa sobie sprawy, e tym sposobem oddaje ogromn przysug czowiekowi, ktrego nienawidzi

z caego serca. Wyznanie wiary Maksymina Dai Miasto Tyr w Fenicji powzio pewne uchway przeciw chrzecijanom i powiadomio o tym cesarza. Odpowiadajc, wystosowa on dugi list, w ktrym z uznaniem wita inicjatyw tyryjczykw oraz zapewnia, e nie poskpi im swych ask w przyszoci. Mieszkacy, bardzo tym zaszczyceni, wyryli cay tekst na spiowej tablicy i wystawili j na widok publiczny. Podobnie zreszt postpoway inne miasta.50 Euzebiusz, rezydujcy w niezbyt odlegej Cezarei, przepisa w list i przetumaczy go, cho nie bardzo udatnie, z aciny na jzyk grecki; obszerne wyjtki zamieci w swym dziele. Cesarz chwali tyryjczykw za ich postaw i pobono, nastpnie za stwierdza: Jest oczywiste, e t zbawienn myl podsunli Wam bogowie. Sam Jowisz Najlepszy, Najwikszy, opiekun Waszego przesawnego grodu, osaniajcy Waszych bogw, niewiasty, dzieci i domy przed zgub i zniszczeniem, on to tchn w Wasze dusze zbawcze postanowienie. On Wam objawi, jak znakomit-, wspania i poyteczn rzecz jest podchodzi do kultu i czci bogw niemiertelnych z nalenym naboestwem. Kt bowiem jest tak nierozsdny i tak do cna pozbawiony rozumu, by nie dostrzega, co zawdziczamy miii 18 ociwej opiece bogw? Ziemia nie na prno przyjmuje siew i nie zwodzi nadziei rolnikw; groza zbrodniczej wojny nie tak atwo moe straszy; ywioy niebios nie trac rwnowagi, tote nie pchaj wyschnitych cia ku mierci; morze wzburzone porywami nieokieznanych wichur nie pitrzy swych bawanw; nie zrywaj si znienacka gwatowne nawanice i nie rozptuj si zowrogie burze; ziemia, ywicielka i matka, nie trzsie si w swych czeluciach i nie zapada, gry nie gin w jej otchaniach. A przecie wiadomo powszechnie, e takie i jeszcze straszniejsze nieszczcia dawniej zdarzay si czsto. Wszystko to dziao si z winy bezecnych ludzi, optanych omamem prnej gupoty; bd panoszy si w ich duszach i bez maa ca ziemi okrywa hab. Nieche spojrz na szerokie pola! Oto any stoj w rozkwicie i koysz si kosy, a ki, zroszone deszczami, miej si zioami i kwieciem; powietrze tchnie agodnoci i sodycz. Nieche raduj si wszyscy, e dziki naszej pobonoci, witym ceremoniom i czci oddawanej bogom ucichy wichry niegdy tak gwatowne i uporczywe. Nieche rozkoszuj si pogod pokoju i odpoczywaj w bezpiecznej ciszy. A jeszcze bardziej

niech ci si wesel, ktrzy porzucili lepy obd i bezdroa; odzyskali bowiem zdrowe i najlepsze rozumienie rzeczy; tak wanie, jak gdyby przeyli gwatown burz lub cik chorob, lecz w przyszoci mieli zbiera ju tylko sodycz ycia."51 Owe sowa pikne i pene polotu wyszy niewtpliwie spod pira literata lub filozofa. Ale ju sam fakt, i ludzie o takiej kulturze znajdowali si w najbliszym otoczeniu wadcy, wystawia mu bardzo pochlebne wiadectwo. W wietle tego dokumentu okazuje si jasno, e Daj zwalcza chrzecijastwo z dwch zasadniczych powodw. Po pierwsze, by gorco i szczerze przywizany do wiary przodkw. Po drugie za wanie chrze119 cijanom przypisywa win za ogrom nieszcz i katastrof, ktre od dziesicioleci gnbiy Imperium i pchay je ku zgubie; pogld ten by podzielany wwczas i jeszcze wieki pniej przez bardzo wielu. Spord wszystkich wadcw tego okresu tylko Daj zachowa wierno politycznemu testamentowi twrcy tetrarchii. On te, jako pierwszy starszestwem powoania na tron, by wtedy symbolem jednoci cesarstwa. Nieprzypadkowo wic wanie u niego szukaa schronienia Waleria, crka Dioklecjana, a wdowa po Galeriuszu, oraz jej matka Priska. Przyby take Kandydian, syn Galeriusza. A przecie umierajcy cesarz yczy sobie, by opiek nad nimi sprawowa Licyniusz! Widocznie jednak wszyscy troje nie czuli si bezpiecznie na dworze bezporedniego spadkobiercy. Daj wszake postanowi wyzyska zjawienie si dostojnych goci dla wasnych celw politycznych. Swoj crk zarczy z Kandydianem, sami za zamierza si rozwie i polubi Waleri. Pisarze chrzecijascy twierdz oczywicie, i powodowaa nim nienasycona podliwo. W istocie jednak Dai chodzio o umocnienie swej pozycji przez maestwo z crk Dioklecjana, odnowiciela cesarstwa. Tymczasem Waleria kategorycznie odrzucia t propozycj. Wysuna pretekst, e jeszcze nie min okres aoby (rzecz wic musiaa si dzia pod koniec roku 311). Naprawd za maestwa nie chciaa chyba z racji jego wycznie politycznego podoa. Jeli wierzy Laktancjuszowi, uraony wadca zareagowa bardzo ostro. Skonfiskowa majtek Walerii, rozpdzi jej dwr, eunuchw torturowa i skaza na mier. Ona sama zostaa deportowana wraz z matk w pustynne okolice Syrii, gdzie wci musiaa zmienia miejsce pobytu. Mimo to zdoaa powiadomi Dioklecjana o swym losie. Starzec baga, by odesano mu

on i crk. Daremnie.52 120 Rok 312 na Wschodzie Zimowe opady deszczu byy bardzo skpe i rok 312 w krainach Dai zacz si le. Przyszed nieurodzaj, a za nim straszliwa klska godu. Szerzya si rwnie zaraza; towarzyszya jej nie znana dotychczas chroba wrzodowa, atakujca gwnie oczy, co u wielu spowodowao utrat wzroku. Tysice ludzi umierao po miastach, a wsie opustoszay prawie cakowicie; w niektrych miejscowociach trzeba byo zupenie anulowa spisy podatkowe rolnikw, niegdy bardzo dugie. Jedzono nawet traw. Ludzie, wychudli i podobni do szkieletw, umierali na rodku ulic, ebrzc o okruszyn chleba. Trupy leay nie pochowane przez wiele dni, bo nie mia ich kto zbiera. Rozszarpyway je psy; a te znowu zabijano z obawy, by nie popady we wcieklizn. Po wszystkich drogach widziao si pogrzeby, ktrym towarzyszyy jkliwe dwiki fletw.53 Euzebiusz, od niego bowiem pochodz te dane, rozwodzi si nad groz owych dni dugo i jakby z luboci. Dlaczego, przyznaje otwarcie: klski elementarne stanowiy dowd zemsty niebios za chepliwe sowa Dai w licie do tyryjczykw. Ale wanie to wyznanie kae nam podejrzewa, e Euzebiusz maluje obraz wydarze roku 312 w zbyt ciemnych barwach. Zreszt tene sam pisarz wspomina ubocznie, e Daj jednoczenie prowadzi wtedy wojn z Armeczykami. Chodzio niewtpliwie o wypraw nad grny Tygrys, gdzie zamieszkiwaa ludno armeska, podlega Rzymianom od czasw ostatniej wojny z Persami. Operacje te przyniosy cesarzowi sukces. Widocznie wic gd i zaraza nie sparalioway si pastwa. Jest te prawdopodobne, e wanie wtedy Daj przeprowadzi zasadnicz reform administracyjn w Egipcie; miaa ona usprawni ciganie danin. Cesarz wic postpowa energicznie i za121 radnie, na rnych polach i w odlegych od siebie krainach. Daj, cho tak pochonity wewntrznymi sprawami swych prowincji, musia rwnoczenie pilnie baczy na rozwj wydarze w innych czciach cesarstwa. W gruncie rzeczy, jeli chodzi o dobro caego Imperium, najprociej i najsuszniej byoby zachowa 'bez zmian istniejcy podzia, ktry w praktyce pokrywa si ze schematem Dioklecjana. Wszelako tetrarchowie patrzyli na siebie z rosnc podejrzliwoci, a stosunki pomidzy nimi ukaday si zupenie, jakby chodzio o wrogie

mocarstwa. Euzebiusz, naoczny wiadek wydarze, przedstawia to ze zwyk sobie przesad, lecz bardzo barwnie: Morza stay si niebezpieczne, a ci, ktrzy skdkolwiek pynli okrtem, musieli by przygotowani, e pjd na wszelkie mki i tortury, e im boki rozedr, e wrd przernych katuszy bada ich bd, czy nie przybywaj od nieprzyjaci, e ich wreszcie ukrzyuj lub spal na stosie. Wszdzie te kuo si tarcze, zbroje, pociski,' wcznie oraz wszelkie inne sprzty wojskowe; wszdzie przygotowywano triery i or potrzebny do walki na morzu. O niczym innym zgoa si nie mylao, jak tylko o tym, e kadego dnia moe wtargn nieprzyjaciel."54 Najbardziej napita bya sytuacja pomidzy Konstantynem a Maksencjuszem; a poniewa pierwszy z nich wyranie zbliy si do Licyniusza, Daj z kolei musia sprzyja wanie Maksencjuszowi, wadcy Italii. Rzdy Maksencjusza Oficjalna propaganda Konstantyna, a za ni zgodnie pniejsza literatura chrzecijaska, przedstawiaa Maksencjusza jako krwawego tyrana i zwyrodniaego 122 rozpustnika. Jeli jednak odrzuci zway stereotypowych oszczerstw i obelg, ktrymi z reguy obsypywano wwczas wadcw pokonanych, ukae si obraz odmienny. Maksencjusz, cho oczywicie nie pozbawiony wad, z pewnoci nie rzdzi gorzej i surowiej od pozostaych panw Imperium. Pewne dane wskazuj, e traktowa swe obowizki bardzo powanie. Nie posiada natomiast talentw wojskowych i nie mia zrozumienia dla spraw militarnych. Tumaczy si to tym, chyba, e nie przeszed normalnej suby w armii. Nawet w wiczeniach bra udzia rzadko. Zreszt w ogle niechtnie opuszcza swj paac; powiadano, e ju spacer do parku by dla wypraw. Rezydowa prawie wycznie w Rzymie. Stolica nad Tybrern ju od dziesicioleci nie gocia tak dugo adnego wadcy, bo przecie nawet Maksymian wola przebywa w Akwilei lub w Mediolanie. Natomiast Maksencjusz, wychowany w Rzymie i wyniesiony na tron przez lud tego miasta, uwaa i gosi, e tu znajduje si nadal rzeczywista stolica Imperium, Mawia z dum: Tamci cesarze musz walczy u granic w mojej obronie! Z ca wiadomoci nawizywa te do najstarszych tradycji. Czci szczeglnie boga Marsa, praojca Rzymian, oraz zaoycieli miasta, na pierwszym miejscu oczywicie Romulusa. Nie szczdzi wysikw, by uwie-

tni stolic. Przy Forum Romanum wznis ogromn bazylik swego imienia. Ta gigantyczna budowla odznaczaa si mia konstrukcj sklepie i ukw. Jej zachowane szcztki imponuj dzi jeszcze. W czasach Odrodzenia architektura wanie tej bazyliki posuya za wzr budowniczym kocioa Sw. Piotra w Watykanie. Maksencjusz przeprowadzi rwnie gruntown restauracj wielkiej wityni Wenery i Romy opodal Kolosseum. Ju poza murami miasta, przy Via Appia, zbudowa duy cyrk, a w pobliu 123 wznis wspaniay grobowiec swego modo zmarego syna Romulusa oraz pikn will. Wszystkie te budowle miay gwnie znaczenie reprezentacyjne, day jednak prac i zarobek tysicom mieszkacw miasta. Natomiast dla ludnoci Italii szczeglnie istotna bya troska cesarza o budow i konserwacj drg na terenie pwyspu. Mona miao twierdzi, e dba on o sprawy komunikacji, jak chyba nikt w tym okresie. I to nie tylko w Italii. Imi Maksencjusza nosi wiele supw milowych na Sardynii i w prowincjach afrykaskich, cho wada nimi stosunkowo krtko. Pocztkowo Maksencjusz cieszy si du popularnoci. Lud Rzymu nie tylko uczyni go cesarzem, lecz dwukrotnie stan w jego obronie, odpierajc sam swoj postaw najpierw wojska Sewera, a potem Galeriusza. Jeli z biegiem czasu cesarz utraci to poparcie, to nie z powodu tyraskich wybrykw, jak chc wspomniane rda propagandowe, lecz pod wpywem czynnikw zupenie niezalenych od jego woli. W Italii byy to, zdaje si, lata nieurodzaju, a w prowincjach afrykaskich, ju od wiekw dostarczajcych stolicy zboa, panowa uzurpator Domicjusz Aleksander. Skutki byy grone: dugotrwaa droyzna i katastrofalny gd. Masy winiy oczywicie wadc. Jaka awantura uliczna doprowadzia do krwawych star pomidzy ludnoci Rzymu a pretorianami. Zgino podobno sze tysicy osb. Tylko osobista interwencja cesarza przerwaa t bitw; nienawi wszake do tyrana" pozostaa. W stosunku do chrzecijan Maksencjusz prowadzi polityk nie tylko tolerancyjn, lecz wrcz przyjazn. Wynikao to zreszt z jego sytuacji politycznej. Poniewa Galeriusz odmawia mu uznania, a zarazem przeladowa chrzecijan, by wic wsplnym wrogiem i Maksencjusza, i chrzecijan. Pan Rzymu, cho tak przywi124

zany do dawnych tradycji, do otwarcie okazywa swoj przychylno dla nowej religii. Nie tylko zezwoli na cakowicie swobodne jej wyznawanie, lecz nawet wspaniaomylnie zwrci gminom wasno poprzednio skonfiskowan. Z drugiej wszake strony sprawy chrzecijaskiej gminy w samym Rzymie byy wtedy tak dalece skomplikowane, e cesarz musia w nie ingerowa. Powstaa bowiem obawa, by spory wrd wyznawcw Chrystusa nie doprowadziy do powanych zamieszek. W roku 304 zmar biskup Marcellinus, ktry w czasie przeladowa splami si odstpstwem: nie tylko wyda ksigi wite, ale nawet zoy bogom ofiary. Za jego przykadem poszo wielu. Tote gdy przeladowania ustay, gmina podzielia si na dwa obozy. Rygoryci przewodzi im Marcellus, wybrany w roku 307 opowiadali si za bezwzgldnym wykluczeniem odstpcw ze wsplnoty, natomiast wikszo kleru i wiernych przychylaa si ku wyrozumiaoci. Zacietrzewienie doprowadzio do bjek i rozlewu krwi na ulicach. Cesarz usun Marcellusa, a niedugo potem jego nastpc, Euzebiusza; obaj musieli opuci stolic. Dopiero Miltiades, wybrany biskupem w roku 311, opanowa sytuacj. Noiue koalicje W konflikcie z Maksencjuszem stron zaczepn by Konstantyn. Kierowao nim zimne wyrachowanie polityczne. Maksencjusz wydawa si atw ofiar: jego wojska pod wzgldem wartoci bojowej nie mogy si rwna z legionami pnocnymi, w Italii sroy si gd, w Rzymie dochodzio do krwawych rozruchw. Co rwnie wane, Maksencjusz nie posiada adnego sojusznika. A tymczasem Konstantyn ju w roku 310 nawiza 125 porozumienie z Licyniuszem; zarczy z nim swoj przyrodni siostr Konstancj, a jej brat, Dalmacjusz, obj wysokie stanowisko w armii Licyniuszowej. W przyszoci obaj cesarze zapewne zamierzali podzieli si panowaniem nad Imperium: Konstantyn objby Zachd, Licyniusz za Wschd. Istnieje te przypuszczenie, e Konstantyn utrzymywa tajne kontakty z uzurpatorem Domicjuszem Aleksandrem, ktry ju od kilku lat mia w swym rku prowincje afrykaskie. Jednake Maksencjusz zdoa odzyska Afryk; stao si to w roku 309 lub 310. Natomiast ju w roku 311 utraci na rzecz Konstantyna prowincje hiszpaskie. Zdajc sobie spraw ze swej izolacji zbliy si do Maksymina Dai, ktry, jak wspominalimy, z wielk obaw

ledzi ksztatowanie si koalicji Konstantyna i Licyniusza. Rozdraniony utrat Hiszpanii, omielony za poparciem Dai, wadca Italii zacz zachowywa si coraz mielej. Rozkaza obali w Rzymie posgi Konstantyna oraz wymaza z napisw jego nazwisko; dotychczas bowiem w krajach podlegych Maksencjuszowi podobizny pozostaych cesarzy tak samo oficjalnie wystawiano i szanowano, jak i jego wasne; w ten sposb podkrela on swoj lojalno wobec zasady wsprzdw, cho przez innych tetrarchw nie by uznawany. Dla Maksencjusza dogodny pretekst atakowania Konstantyna stanowiy take okolicznoci mierci ojca. Jak pamitamy, najprawdopodobniej zosta on zgadzony na rozkaz Konstantyna, cho urzdowo goszono, e popeni samobjstwo. Maksencjusz nie y w zgodzie ze swym ojcem, obecnie wszake przybra postaw kochajcego syna. Liczc si z atakiem od pnocy, wadca Italii zgromadzi wielkie zastpy wojsk ldowych: 170 tysicy pieszych i 18 tysicy jedcw. Wojska te czciowo 126 cignito z niedawno odzyskanych prowincji afrykaskich. Na wszelki wypadek umocniono rwnie potne mury obronne Rzymu oraz sprowadzono znaczne zapasy ywnoci. Konstantyna marsz na Rzym Dowdztwo nad legionami Licyniusza, ktre stay w dzisiejszej pnocnej Jugosawii, obj Dalmacjusz. Fakt ten kaza podejrzewa, e wanie stamtd pjdzie gwny atak na Itali. Liczc si z tym niebezpieczestwem Maksencjusz skupi wikszo swych si u podna Alp pnocnych i wschodnich. Magazyny i naczelne dowdztwo znajdoway si w Weronie i w jej okolicach. Moliwe zreszt, e sam Maksencjusz przygotowywa mia operacj: marsz w gr doliny Adygi, sforsowanie przeczy alpejskich, zawadnicie Recj i Noricum, czyli ziemiami dzisiejszych Niemiec poudniowych i Austri. Jednake Konstantyn uprzedzi wszelkie zamierzenia Maksencjusza. Przeszed Alpy pod koniec lata, prawdopodobnie we wrzeniu, przez przecze zachodnie. Prowadzi siy niewielkie, bo tylko okoo trzydziestu tysicy ludzi, ale byy to oddziay doborowe. W znacznej czci skaday si z onierzy pochodzenia germaskiego. Pierwszym miastem, w ktrym sta garnizon nieprzyjacielski, byo Segusio; jest to dzisiejsza Suza w Piemoncie woskim. Zdobyto je bez trudu. Konstantyn,

bardzo przezornie, zakaza onierzom dokonywania jakichkolwiek rabunkw. Wie o tym szybko rozesza si po caej Italii, wyprzedzajc nawet marsz armii inwazyjnej, i sprawia, e w czasie walk ludno zachowywaa si biernie. Wojska posuway si na wschd. Pod Turynem rozgromiono korpus jazdy Maksencjusza, po czym miasto 127 dobrowolnie otwaro bramy. Wkrtce potem podda si Mediolan. Pod Briksj jest to dzisiejsza Brescia znowu pokonano jazd nieprzyjacielsk. Do najciszych walk doszo dopiero pod Werona. Prefekt pretorianw Maksencjusza usiowa przyj z odsiecz obleganemu miastu, ale zgin w niezwykle krwawej bitwie. Zaoga Werony skapitulowaa. Inne orodki Italii pnocnej, Mantu i Akwilej, zajto stosunkowo atwo. Wojna wszake jeszcze nie bya rozstrzygnita. Przede wszystkim naleao zdoby Rzym a nie tak dawne wypadki pokazay, jak trudne to zadanie. Spod potnych murw stolicy Imperium musia ustpi przed .szeciu laty najpierw Sewerus, a po nim sam Galeriusz. Mimo to Konstantyn odwanie przekroczy uk Apeninw i pomaszerowa wprost na poudnie. Bitwa przy Mocie Mulwijskim Maksencjusz zamierza broni si w murach miasta. -Jednake niemal w ostatniej chwili zmieni plan i wyprowadzi wojska, by przyj bitw w otwartym polu. Trudno orzec, co wpyno na powzicie tej decyzji. Prawdopodobnie zarwno zabobonno Maksencjusza,' jak i wzgld na sytuacj w miecie. Zblia si dzie 28 padziernika, a z nim szsta rocznica objcia wadzy. Przesdny cesarz zapewne ufa, e dzie ten, niegdy tak dla szczsny, znowu przyniesie mu triumf. Podobno i ksigi sybilliskie, ktrych si radzi, oznajmiy: W tym dniu zginie nieprzyjaciel Rzymu"; Maksencjusz oczywicie uzna, e chodzi o Konstantyna. Ale chyba najwaniejsze byy oznaki, e mieszkacy stolicy sprzyjaj najedcy. W czasie igrzysk cyrkowych, ktre cesarz wyda, by uczci szst rocznic rzdw, do-szo do rozruchw i podniosy si okrzyki: Konstantyn niezwyciony! Wrogie nastroje wrd ludu i mono128 wadztwa podsycao przekonanie, e sprawa Maksencjusza jest ju stracona, naley wic zabiega o aski nowego pana. Wiedziano zreszt, i w Galii rzdy Konstantyna s wzgldnie agodne, a dochodziy te wieci o poprawnym sprawowaniu si jego wojsk w Italii. Zamiast wic znosi trudy i niebezpieczestwa oblenia

lepiej byoby tak sdzio wielu podda si bez walki. Bitwa, ktr stoczono w dniu 28 padziernika roku 312 nosi w historii nazw bitwy przy Mocie Mulwijskim (Pons Mulvius lub Milvius). czy on brzegi Tybru o kilka kilometrw na pnoc od Rzymu, w miejscu gdzie rzek t przekracza Via Flaminia droga, ktra wiedzie w kierunku pnocno-wschodnim, przez Umbri ku wybrzeom Adriatyku. Tu za Mostem Mulwijskim czy si z ni Via Cassia; ta znowu prowadzi przez Etruri do Florencji. Armia Konstantyna cigna zapewne t ostatni. Maksencjusz zastpi jej drog na rwninie przed mostem.. Wobec skpych, a czciowo sprzecznych danych, jakie znajdujemy w rdach, nie jest moliwa ani dokadna lokalizacja pola bitwy, ani te odtworzenie jej przebiegu. Jak si wydaje, kamienny Most Mulwijski zosta poprzednio z rozkazu Maksencjusza czciowo rozebrany, aby utrudni Konstantynowi przejcie; rozkaz ten wydano, gdy jeszcze istnia plan obrony w murach miasta. Obecnie most pospiesznie naprawiono, a tu koo niego sklecono drewniany pomost na odziach i barkach, aby umoliwi przepraw wasnej armii. Gdy doszo do starcia, po stronie Maksencjusza najdzielniej biy si kohorty pretoriasae; przed laty one day wadz Maksencjuszowi i jemu z kolei zawdziczay swe przywileje. Skoro jednak reszta wojsk zacza si cofa, pretorianie rwnie ustpili. Tymczasem drewniany pomost na Tybrze obok Pons Mulvius

129 zosta przerwany; kto wie, czy nie byo to dzieem zdrajcw. Masy uciekajcych wzajem si tratoway i spychay w fale rzeki, wezbranej od deszczy jesiennych. Maksencjusz przepyn Tyber na koniu; jednak wstpujc na urwisty brzeg rumak polizgn si i run w gbok wod. Cika, wspaniaa zbroja nie pozwolia cesarzowi powsta o wasnych siach. Uton. Zwycizcy po pewnym czasie dobyli zwoki z muu rzecznego. Konstantyn pragn udowodni ludowi, e wojna zakoczona ju cakowicie, ibo dotychczasowy wadca zgin. Rozkaza odci gow Maksencjusza, wbi na wczni i tak obnosi po miecie. Zbiegy si chmary gawiedzi, szydzc i plujc. Nie dlatego, by szczeglnie nienawidzono Maksencjusza, lecz z tej pro-

stej przyczyny, e wszelkie posplstwo zawsze si raduje, gdy moe okaza pogard upadej wielkoci. Czyni to rwnie ochoczo, jak i paszczy si przed kadym, kto jest u wadzy. Potem posano gow do prowincji afrykaskich, aby ich ludno take przekonaa si naocznie o klsce i mierci Maksencjusza. Konstantyn odby triumfalny wjazd do Rzymu nastpnego dnia po bitwie, to jest w dniu 29 padziernika. Okrelenie wjazd triumfalny" rozumie tu naley przenonie; nie by to bowiem triumf oficjalny, idcy Drog wit na Kapitol, jaki od niepamitnych czasw stanowi przywilej zwyciskich wodzw i cesarzy. Takiego triumfu Konstantyn odby nie mg i nie chcia, pokona bowiem nie wroga zewntrznego, lecz przeciwnika w wojnie domowej. Tumy witay go entuzjastycznie i czoobitnie. Oczywicie ze szczegln atencj przyjmowa Konstantyna senat; z atencj, lecz i z lkiem. Obawiano si bowiem, e nowy pan rozpocznie rzdy tak samo, jak prawie wszyscy jego poprzednicy: usuwajc dawnych dostojnikw oraz odbierajc im nie tylko godnoci i majtki, lecz take ycie. 130 Zwycizca jednak postpi inaczej, dajc tym dowd wielkiej mdroci politycznej. Odnis si z ostentacyjnym szacunkiem do senatu, symbolizujcego cigo rzymskiej tradycji od czasw pradawnych. W pewnym sensie nawet si ukorzy przed owym dostojnym zgromadzeniem; przyj bowiem wanie na mocy jego uchway tytu ,,Maximus Augustus", a wic Najwikszy, czyli Pierwszy August. Uzna przeto senat za instancj najwysz. Dziki temu tytuowi Konstantyn formalnie sta si gow Imperium i wyrazicielem jego symbolicznej jednoci. Rwnoczenie Maksencjusz zosta pomiertnie ogoszony wrogiem ludu; uchwalono, e imi tyrana" naley wymaza z wszystkich oficjalnych dokumentw i napisw. Ogromn budowl, ktr Maksencjusz wznis przy Forumi Romanum, by suya za miejsce rozpraw sdowych i uroczystoci, zwycizca ukoczy i da jej swoje imi Basilica Constantini. Legenda znaku: monogram na tarczach Wspominalimy ju poprzednio, e Maksencjusz traktowa chrzecijan zdecydowanie yczliwie. A wic walczcy z nim Konstantyn nie mg przedstawia si jako obroca ucinionej religii gdyby nawet by ju wtedy jej zwolennikiem. Wojna roku 312 wynika z podoa wycznie politycznego. Dla ludnoci Italii jedno tylko pytanie miao istotne znaczenie: ktry wadca jest wzgldniejszy i wstrzemiliwszy w sprawach

podatkowych, ktry traktuje swych poddanych bardziej po ludzku i wyrozumiaej. Tote propaganda Konstantyna nie ustawaa w wysikach, wwczas i potem, by odmalowa Maksencjusza jako bezwzgldnego tyrana. Mimo to pniej zrodzia si legenda, e Konstantyn ju w roku 312 wystpi jako rzecznik przeladowanych i 131 chrzecijan. Legenda ta do dzi znajduje swych obrocw. Gosi ona w swej zasadniczej tezie: cesarz, ju wtedy wyznawca chrzecijastwa-, odnis zwycistwo, poniewa przed bitw umieci na tarczach onierzy znak Chrystusa. Dlaczego opowie t naley uzna za legend? Odpowied znajdziemy ledzc, jakie byy jej rda i jak si stopniowo ksztatowaa. Naley wszake z gry zaznaczy, e dokonujc tego przegldu wypadnie w pewnych punktach wyprzedzi gwny tok wydarze. Pierwsze i powiedzmy to od razu podstawowe wiadectwo pochodzi od Laktancjusza: Zblia si dzie, w ktrym Maksencjusz niegdy obj wadz, to jest 28 padziernika; koczyy si obchody piciolecia rzdw. Konstantyn otrzyma napomnienie w czasie spoczynku, e winien opatrzy tarcze niebiaskim znakiem Boga i tak stoczy bitw. Uczyni, jak mu nakazano. Wypisa na tarczach Chrystusa: litera I przechodzia przez liter X, wierzchoek za miaa zagity. Wojsko, uzbrojone tym znakiem, chwycio za or."55 A wic, jeli wierzy Laktancjuszowi, Konstantyn mia we nie widzenie, i to tu przed decydujcym starciem, czyli chyba w nocy z 27 na 28 padziernika. Natychmiast rozkaza wymalowa na tarczach grecki monogram imienia Chrystus". Skada si on z litery X (w alfabecie greckim oznacza Ch), przez ktr przechodzio I o zagitym wierzchoku, czyli ksztatem przypominajce P (w alfabecie greckim oznacza nasze R). Tgo typu monogramy wystpuj w tym okresie do czsto, zwaszcza na nagrobkach. Mogoby si wydawa, e relacja Laktancjusza zasuguje na przyjcie, wszystkie bowiem jej elementy dadz si wyjani w sposb racjonalny. Pamitamy przecie, e oficjalna propaganda Konstantyna gosia ju w roku 310, jakoby objawi si mu sam Apollon. .132 Czemu i obecnie nie miano by powtrzy podobnego

pomysu? Jeli przed dwoma laty wyzyskano dla celw politycznych kult Boga Soca, dlaczego nie miano by w zmienionej sytuacji tak samo spoytkowa symboliki chrzecijaskiej? Jednake po bliszym zbadaniu zagadnienia powstaj powane wtpliwoci. Oto fakty: Na monetach i medalach Konstantyna z lat nastpnych, a do roku 315, nie spotykamy adnego symbolu, ktry mona by interpretowa jako chrzecijaski, czsto natomiast wystpuj znaki i napisy zwizane z kultem Soca; zreszt mennice Konstantyna emitoway monety o tematyce wyranie pogaskiej jeszcze do roku 320, a sporadycznie nawet pniej. W roku 315 na mocy uchway senatu ukoczono budow uku triumfalnego dla Konstantyna; bdzie o nim jeszcze mowa. Ju tu natomiast naley wskaza, e paskorzeby tego pomnika w adnym szczegle i nawet porednio nie nawizuj do problematyki chrzecijaskiej, natomiast wyranie mwi o kulcie Soca; wystarczy przypomnie rydwan soneczny wzlatujcy ku niebu. Napis na uku mwi oglnikowo, e cesarz zwyciy tyrana, to jest Maksencjusza, instinctu divinitatis", czyli z natchnienia boskoci. O jak jednak chodzi bosko? Pod 'okrelenie tak oglnikowe mona podkada rne nazwy i pojcia; a warto przypomnie, e divinitas" to termin wwczas bardzo rozpowszechniony w filozofii neoplatoskiej. Podobnie przedstawia si rzecz z mow pochwaln ku czci cesarza; wygoszona ona zostaa w roku 313 w Trewirze, w obecnoci Konstantyna. Kilkakrotnie wzmiankowany jest w niej, jako opiekun wadcy, boski umys, jego rady i wskazwki. W jednym miejscu mowa nawet o bogu stwrcy i panu wiata". Dowodzi to ponad wszelk wtpliwo, e cesarz skania si wwczas do monoteizmu, czyli do kultu jednego tylko bstwa; ja133 kiego jednak? Cz suchaczy moga sdzi, e chodzi wci o Boga Soca; chrzecijanie zapewne radowali si, e cesarz zblia si ku ich przekonaniom. Jest oczywiste, e w religijnej postawie i polityce Konstantyna dokonywaa si poczynajc od roku 310 ewolucja stopniowa, lecz konsekwentna: poprzez kult Boga Soca ku filozoficznemu monoteizmowi, ktry, cho w rnych odmianach, by wtedy panujcym pogldem wrd warstw wyksztaconych. Bardzo piknym i ciekawym przykadem tej postawy s sowa dopiero co cytowanego retora w ostatniej czci jego mowy. Brzmi one jak podniosy hymn modlitewny: Ciebie bagamy i prosimy, najwyszy stwrco

wszechrzeczy, ktry tyle masz imion, ile zechciae ustanowi rnych jzykw wrd ludw; nie moemy bowiem wiedzie, jak sam pragniesz by nazywany; czy to (jest jak si i myl bosk, ktra, rozlana po caym wiecie, czy si z kadym z ywiow i bez adnego impulsu z zewntrz wprawia si w ruch sama przez si; czy te jeste moc umieszczon ponad wszelkimi niebiosami, ktra patrzy na swe dzieo z najwyszego zamku natury; Ciebie, powtarzam, bagamy i prosimy: racz zachowa nam tego wadc po wszystkie wieki!"56 Tego rodzaju pogldy i sformuowania mona byo pogodzi z kadym kultem politeistycznym i z kadym systemem mylowym; mogy oe zadowoli zarwno subtelnego intelektualist, jak i ubogiego duchem prostaczka. Tote gdy retor wygasza swoje wyznanie wiary we wspaniaej sali trewirskiego paacu, wiedzia, e znajdzie zrozumienie u wielu, a co najwaniejsze, u samego wadcy. Pniej wszake w monoteizm filozoficzny Konstantyna zacz przybiera coraz wyraniejszy koloryt chrzecijaski. Zoyo si na to wiele czynnikw; 134 wrd nich, jak zobaczymy, niema rol odgryway wzgldy czysto polityczne. Byy to jednake przemiany stosunkowo powolne i ostrone. Cesarz pocztkowo wiadomie unika jednoznacznoci, posugujc si tak symbolik wyobrae i wypowiedzi, ktra poddawaa si rnym interpretacjom. Jedno jest oczywiste: w wietle dostpnych dokumentw nie moe by mowy o jakimkolwiek gwatownym nawrceniu si czy te o przeomie religijnym w yciu Konstantyna. Gwiazda szecioramienna Czy wynika z tego, co powiedziano, e Laktancjusz a raczej jego informatorzy po prostu zmylili znaki na tarczach? Byoby to oczywicie wyjanienie zbyt atwe. Sprawa jest zoona. Przede wszystkim naley stale mie w pamici, e Laktancjusz pisa swoje dzieko na dworze Kryspusa, syna Konstantyna, zapewne w latach 318320; orientacja prochrzecijaska triumfowaa wwczas w otoczeniu i w polityce cesarza. Ale w tyche latach narasta take konflikt pomidzy Konstantynem a Licyniuszem, wadc wschodniej czci Imperium. Ju w roku 313, walczc z Maksyminem Daj, Licyniusz manifestowa swoj przychylno dla nowej religii. W nocy przed decydujc bitw spraw t przedstawimy szerzej w odpowiednim miejscu mia pono widzenie: anio objawi mu, jakimi sowy

winien si modli wraz z wojskiem, aby zwyciy. W tym przypadku caa opowie miaa swj sens, poniewa w armii Dai byo wielu wyznawcw Chrystusa. Chodzio wic o ich pozyskanie. Pomys okaza si skuteczny, Licyniusz rozgromi przeciwnika. Konstantyn wycign nauk z tych wydarze. Gdy stosunki pomidzy nim a Licyniuszem stay si napite, okazywa jak najusilniej przychylno chrzecijanom. 135 Jeli wic, jak powiadano, Lieyniusz zwyciy Daj dziki widzeniu i modlitwie objawionej, Konstantyn nie mg by gorszy: jego triumf nad Maksencjuszem musia by rwnie dzieem niebios. Doradcy Konstantyna, przypomnieli, e jego onierze w bitwie przy Mocie Mulwijskim mieli na tarczach znak szecioramiennej gwiazdy, to jest X przekrelone kresk pionow. Co prawda znak ten stosowano ju od wiekw, w rnych krajach i w wielu odmianach, jako symbol soneczny lub astralny; by wszake uywany take przez chrzecijan, poniewa stanowi monogram ich Pana (w alfabecie greckim: Christos i lesus), a zarazem jego symbol jako Soca Sprawiedliwoci. Jest zupenie zrozumiae, e Konstantyn, wyznawca Soca Niezwycionego, pragncy nawet uchodzi za jego wcielenie, posuy si owym znakiem na tarczach swych wojsk; nikt wwczas nie myla, i mona rozumie go inaczej. Pniej wszake, w zmienionej sytuacji, atwo byo utrzymywa, e ju wtedy chodzio o symbol chrzecijaski. Wspomnielimy ju, e na monecie Konstantyna pojawia si on po raz pierwszy w roku 315, jako emblemat cesarskiego hemu; ale i w tym wypadku mgby mie znaczenie solarne. W roli wyranie chrzecijaskiego symbolu wystpuje dopiero po roku 324, a wic ju po zwycistwie Konstantyna nad Licyniuszem.57 Legenda znaku: pomnik Konstantyna Wkrtce po zwycistwie przy Mocie Mulwijskim senat, pragnc uczci Konstantyna, uchwali wzniesienie mu posgu. Ustawiono go, jak si wydaje, na Forum Romanum lub w bazylice Maksencjusza. Kto wie, czy nie by to ten sam olbrzymi posg, ktrego czci znajduj si dzi na dziedzicu Paacu Konserwatorw, na Ka136 pitolu; szczeglny podziw budzi wspaniaa, pena siy i wyrazu gowa cesarza. Euzebiusz, ktry sam nigdy nie by w Rzymie, pniej tak pisa o tym posgu w swej Historii kocielnej:

Konstantyn natychmiast poleci, by pod rk jego statui umieszczono zwyciski symbol (tropajon) zbawczej mki. Wystawiono w posg, trzymajcy w prawicy znak zbawienia, w miejscu najbardziej w Rzymie uczszczanym. On za rozkaza pooy taki napis w jzyku aciskim: W tym znaku zbawczym, ktry jest prawdziwym dowodem mstwa, ocaliem i wyzwoliem Wasze miasto spod jarzma tyrana, przywracajc oswobodzonemu senatowi i ludowi rzymskiemu dawn ich wietno i szlachectwo.*"58 Mwic poprzednio o wojnie z Maksencjuszem Euzebiusz ni sowem nie wspomina ani o rzekomym widzeniu Konstantyna, ani te o tym, by tarcze jego wojsk zdobi jaki znak szczeglny. Ogranicza si natomiast do twierdzenia bardzo krtkiego i oglnikowego: Konstantyn ulitowa *si nad tymi, co w Rzymie jczeli pod rzdami tyrana. Wezwa w modach jako sprzymierzeca Boga niebiaskiego i jego Sowo, samego Zbawiciela wszystkich, Jezusa Chrystusa. Potem wyruszy z caym wojskiem, przyrzekajc Rzymianom, e przywrci im wolno, ktr mieli w czasach przodkw."59 Trudno sobie wyobrazi, by Euzebiusz, ktry w latach pniejszych styka si z cesarzem osobicie, pomin cakowitym milczeniem spraw wizji i znaku gdyby rzeczywicie bya ona choby w jakim tylko stopniu faktem historycznym. Rzecz to pozornie paradoksalna: wanie relacja Euzebiusza o zbawczym znaku" w rku posgu Konstantyna porednio umacnia pogld, wysunity w poprzednim rozdziale, e na tarczach armii cesarza widnia znak 137 szecioramiennej gwiazdy. Jest bowiem po prostu nie do pomylenia, by w wczesnym Rzymie ustawiono oficjalnie i w sercu miasta posg wadcy z krzyem w rku. Naley stale pamita, e senat by i wtedy, i jeszcze dugo potem w znakomitej wikszoci pogaski i przywizany do dawnych tradycji, chrzecijastwo za wcale nie prezentowao si nad Tybrerai jako sia dominujca. W takiej sytuacji, i w dopiero co zdobytym miecie, oficjalne i jawne manifestowanie swej chrzecijaskoci stanowioby ze strony cesarzy posunicie wrcz nieodpowiedzialne nawet gdyby rzeczywicie by chrzecijaninem. Jak ju wspominalimy, w cigu nastpnych kilkunastu lat Konstantyn unika symboli nowej wiary nawet na monetach. Jest natomiast wysoce prawdopodobne, e posg Konstantyna w Rzymie mia w rku ten sam znak szecioramiennej

gwiazdy, jaki widnia na tarczach onierzy. Niektrzy badacze ujmuj rzecz jeszcze prociej: statua trzymaa sztandar wojskowy, vexillum," ktry w zasadzie mia ksztat krzya, jako e do drzewca przybita bya poprzeczka.60 Kto chcia, mg w jednym i drugim znaku dopatrywa si symbolu chrzecijaskiego. Zreszt pewna porednia wskazwka powiadcza pogaski charakter rzymskiego posgu Konstantyna. W roku 313 wygoszona zostaa w Trewirze mowa pochwalna przed obliczem samego cesarza. Stwierdza ona wyranie, e posg wzniesiony w Rzymie przez senat przedstawia wadc jako boga.61 A wic Konstantyn niewtpliwie upodobniony by do Apollona w roku 310 bstwo ukazao si mu przybierajc jego posta i rysy twarzy! i dziery jaki symbol soneczny. Legenda znaku: zjawisko na niebie Legenda znaku przybraa swj peny ksztat dopiero po mierci Konstantyna. Stao si to gwnie dziki ha138 giograficznemu dzieku ywot Konstantyna; jego autorem mia by rzekomo Euzebiusz z Cezarei. Opowie jest ewidentnie zmylona, cho pisarz z naciskiem zaznacza, e sysza j z ust samego cesarza, ktry prawdziwo swych sw pono potwierdzi przysig. Oto tre relacji: Przygotowujc wypraw przeciw Maksencjuszowi, a wic jeszcze w Galii, cesarz baga tego boga, ktremu suy ojciec, aby mu si objawi i pomg w przyszej wojnie. W czasie tych modw ujrza na niebie niezwyke zjawisko, ktre wraz z nim widziao te cae wojsko. Byo wczesne popoudnie; nad socem zajania wietlisty krzy, a na nim napis: W nim zwyciysz". Relacja nie mwi, w jakim jzyku Ukazay si te sowa; poniewa pisana jest po grecku, przytacza je rwnie po grecku. Wszyscy, widzc w znak, zdumieli si i przerazili. Cesarz rozmyla a do nocy, jak ma rozumie dziwny symbol. We nie ujrza Chrystusa; mia przy sobie ten sam znak, ktry niedawno objawi si na niebie. Przykaza cesarzowi, by uczyni dokadn podobizn znaku i posuy si nim w walce z nieprzyjacimi. Zaraz nastpnego dnia Konstantyn opowiedzia przyjacioom swe widzenie. Zwoa zotnikw, usiad wrd nich, opisa im szczegowo wygld znaku, rozkaza, by wykonali go ze zota i drogich kamieni. Autor, by uwiarygodni swe wywody dodaje: Z aski cesarza i ja mogem na .wasne oczy ujrze t podobizn" i zacza jej opis: Wysokie, zotem okryte drzewce miao na szczycie wieniec ze zota i drogich kamieni, wewntrz ktrego

widniay inicjay Chrystusa: litera P przecinaa liter X. Poniej, na poprzeczce, umocowana bya kwadratowa chusta z drogocennego materiau, przetykana zotem i klejnotami, niej za, na samym drzewcu, podobizny Konstantyna i jego synw. Po wykonaniu owego znaku cignie dalej autor 139 cesarz przywoa kapanw chrzecijaskich. Ci objanili go, kim byo 'bstwo, ktre mu si ukazao, i jakie jest znaczenie krzya. Cesarz postanowi odtd tylko to bstwo wyznawa i jemu pozosta wierny.62 Tyle ywot Konstantyna. Wystarczy w krtkich sowach wskaza, jak raco niewiarogodne s dane tej opowieci. Znak, tak dokadnie przedstawiony, jest w istocie sztandarem cesarskim. Suy on wojskom nie tylko w okresie pnorzymskim, lecz nawet bizantyjskim, a w pewnym sensie yje do dzi, cho w ksztacie bardzo uproszczonym, jako chorgiew kocielna. Ikonograficzne rda podaj rne jego odmiany, zasadnicza jednak posta bya przez wiele wiekw ta sama. Nazwa owego sztandaru brzmiaa labarum". Po raz pierwszy pojawia si on okoo roku 325, a wic w okresie, gdy Konstantyn ju zdecydowanie zwiza si z chrzecijastwem, a walczc poprzednio z Licyniuszem ostentacyjnie posugiwa si symbolik nowej religii. Krtko mwic: autor ywota Konstantyna, piszcy zapewne w drugiej poowie wieku czwartego naszej ery, pragnie otoczy labarum" nimbem boskoci: ma by to sztandar objawiony i dany przez samego Chrystusa. W istocie wszake labarum" naley traktowa jako przeksztacenie i wzbogacenie dawnych rzymskich gode bojowych. O fikcyjnoci caego opowiadania najdowodniej wiadcz dwie okolicznoci: wedug autora bogiem Konstancjusza by Chrystus, a sam Konstantyn dopiero po ukazaniu si znaku na niebie i po sporzdzeniu przez zotnikw jego podobizny dowiaduje si od kapanw, e chodzi o symbol chrzecijaski! Mwilimy ju wielokrotnie, e Konstancjusz czci i wyznawa Soce Niezwycione; Konstantyn za, wychowany na Wschodzie, z pewnoci nieraz mia sposobno zapoznania si z wierzeniami i symbolik chrzecijan.63 140 Przeklta zaraza donosicieli" Konstantyn przebywa w Rzymie niecae trzy miesice: wkroczy do miasta z kocem padziernika roku 312, wyjecha za po 20 stycznia roku nastpnego. Jednake

w tym tak krtkim okresie dokona sporo; akty ustawodawcze za, wydane w stolicy bezporednio po zwycistwie, znakomicie charakteryzuj Konstantyna jako czowieka i wadc. Jak to zwykle bywa przy zmianie rzdw, jesieni roku 312 pojawiy si w Rzymie chmary osobnikw, ktrzy sdzili, e nadarza si wietna sposobno, by tanim kosztem zaatwi wasne porachunki i da upust zawici, a zarazem zyska aski nowego pana i doj do majtku lub intratnej posady. Posypay si donosy przeciw wszystkim, ktrzy za Maksencjusza zajmowali waniejsze stanowiska. Donosicieli wszake zwano ich delatorami spotkaa przykra niespodzianka. Konstantyn, jak ju mwilimy, potraktowa bardzo askawie senatorw i dostojnikw; ukara tylko kilku spord stronnikw Maksencjusza. Natomiast ju w dniu 1 grudnia na Forum Trajana wywieszono edykt cesarski, ktry gosi: Naley zniszczy jedno z najwikszych nieszcz ludzkoci, przeklt plag donosicieli. Od razu przy pierwszych prbach trzeba schwyta ich za gardo, a jzyk zawici odci i wyrwa z korzeniem. Sdziom nie wolno przyjmowa ani oskare, ani nawet gosu donosicieli. Jeli tylko stawi si kto taki, winien ponie kar mierci."64 Gwatowno, z jak cesarz pitnuje t plag wczesnego wiata, wrcz zdumiewa. W mechanizmie cesarskich rzdw biurokratycznych donosiciele, cho nienawidzeni i pogardzani, odgrywali rol cile wyznaczon i trudn do zastpienia; naley bowiem pamita, e sdownictwo rzymskie nie znao instytucji oskaryciela publicznego. Widocznie wic ce141 sarz by zdania, e istniej wartoci spoeczne znacznie cenniejsze od umacniania wadzy strachem. Z innych postanowie Konstantyna owego okresu wypada jeszcze zwrci uwag na. jego stosunek do senatu i do pretorianw. W proklamacji do senatu z dnia 13 stycznia roku 313 wadca postanawia: Spraw, osb, ktre tyran fMaksencjusz] usun z Waszego grona, oddaj Wam do rozpatrzenia. Wybierzcie spord nich ponownie ludzi odpowiadajcych Waszej dostojnoci majtkiem, zacnym trybem ycia, pochodzeniem. Prefekt miasta poda nam ich nazwiska, abymy sd Wasz zatwierdzili."65 Natomiast Konstantyn nie okaza askawoci dla pretorianw, gwnej podpory rzdw Maksencjusza. Ich kohorty zostay rozwizane, a obz zniszczony. By to ostateczny koniec formacji, ktra w cigu trzech po-

przednich wiekw odgrywaa czsto rol decydujc, wynoszc i strcajc cesarzy. Resztki pokonanej armii rozdzielono po garnizonach przygranicznych. Wreszcie pod sam koniec pobytu cesarza w Rzymie, w dniu 20 stycznia, ukaza si edykt w sprawach podatkowych. Bra on w obron ludzi ubogich przed naduyciami ze strony urzdnikw finansowych; ci bowiem, w zmowie z bogaczami, zwykle obarczali mniej zamonych ponad miar.66 A wic cesarz pragn uchodzi za obroc ludzi stanu niszego, inferiores", przed uciskiem ze strony monych, potentiores". Rwnie w przyszoci miao to malee do programowych hase jego rzdw. CZSC TRZECIA OD MEDIOLANU DO NICEI

Zjazd w Mediolanie Wiadomoci o wypadkach w Italii dotkny Maksymina Daj bardzo bolenie. Utraci sojusznika. Co gorsze, Licyniusz mgby obecnie skoncentrowa wszystkie swe siy na wschodzie i zawadn Azj Mniejsz. W takiej sytuacji Maksymin musia pocztkowo udawa, e cakowicie si godzi z dokonanymi zmianami. Uzna uchwa senatu, ktra przyznawaa Konstantynowi tytu Pierwszego Augusta, cho w istocie zaszczyt ten winien by przysugiwa wanie jemu. Jeli objawia swoje niezadowolenie, to tylko w formie kliwych arcikw i aluzji pod adresem Konstantyna. Zastosowa si rwnie do dawnego edyktu Galeriusza i zmieni polityk religijn. Przerwa wszelkie przeladowania i przywrci swobod wyznawania chrzecijastwa. Co prawda edykt ten przypomnieli mu Konstantyn i Licyniusz specjalnym pismem. W lutym roku 313 Konstantyn przyby do Mediolanu. Stawi si tam rwnie Licyniusz. Powodem spotkania byy zalubiny Licyniusza z Konstancj, jego narzeczon prawie od trzech lat. Przy sposobnoci obaj wadcy dokonali przegldu sytuacji i uzgodnili pewne posunicia. Problem stosunku do chrzecijastwa by oczy10 Konstantyn Wielki 145 wicie rwnie omawiany; w tej wszake materii nie zapady adne z gruntu nowe decyzje, postanowiono bowiem tylko kontynuowa i umocni polityk zapo-

cztkowan przez Galeriusza. Nie wydano adnego wsplnego zarzdzenia w tej sprawie. Edyktu mediolaskiego", tak sawnego w historii, po prostu nie byo. Zobaczymy pniej, z jakich powodw przyjo si w nauce to umowne okrelenie. Zjazd upamitniono wybiciem w mennicach obu wadcw monet z odpowiednimi napisami i wyobraeniami. Szczeglnie pikny i ciekawy jest zoty medal, emitowany w hiszpaskiej Tarrakonie. Przedstawia on popiersie Konstantyna, widziane z profilu, na tle takiego samego popiersia Boga Soca; e chodzi o to wanie bstwo, atwo rozpozna po promienistej koronie, jego staym atrybucie. Konstantyn trzyma tarcz, ktr zdobi bardzo charakterystyczna paskorzeba: Soce wznosi si ku grze na rydwanie cignionym przez cztery konie; bg wyciga praw rk gestem bogosawiestwa; za nim, w polu tarczy, widnieje gwiazda i sierp ksiyca; pod kopytami rumakw siedzi z jednej strony bg Oceanu, wynurzajcy si z fal morskich, z drugiej za bogini Ziemia. W caoci symbolika medalu jest bardzo przejrzysta i wymowna, zwaszcza jeli zwrcimy uwag, e Soce ma profil uderzajco podobny do profilu Konstantyna. A wic: cesarz, ktry jest wcieleniem bstwa, ma tak samo jak ono panowa nad caym okrgiem ziem, nad wszystkimi ldami i morzami. Zreszt na wielu monetach Konstantyna wadca ma rysy twarzy boskiego Soca. Nadal wic powanie traktowano oficjaln wersj o widzeniu w przybytku Apollona, kiedy to bg objawi si przybierajc posta cesarza. W jaki sposb mona pogodzi symbolik medalu tarrakoskiego, nie odosobnion przecie, z twierdzeniem, e Konstantyn przey w roku 312 wstrzs religijny i sta si chrzecijaninem? 146 Z Mediolanu Konstantyn wyjecha do Galii. Pod koniec maja spotykamy go ju w Trewirze, skd datowany jest pewien akt prawny. Natomiast Licyniusz pospieszy na wschd, poniewa przyszy wieci alarmujce: Maksymin rozpocz dziaania wojenne; jest ju w Europie, oblega Bizancjum! Bitwa na boniu Ergenus Trudno si dziwi, e Maksymin postanowi wyzyska wietn, jak sdzi, sposobno wyjazd Licyniusza do Italii. Przebywa w Syrii, zima jeszcze trwaa. Mimo nie sprzyjajcej pory roku porwa swoj armi i szybkimi marszami ruszy przez Azj Mniejsz ku pnocnemu zachodowi. Droga wioda przez gry i wyyny, tote zimna, niegi, deszcz i bota mocno daway si we znaki ludziom i zwierztom. Jednake Maksymin nie

zwaa na trudy i nie dba o straty. Rozumia, e zaskoczenie da mu najlepsz szans zwycistwa. Mia zreszt siy znaczne. Gdy przeprawi si przez Bosfor i stan pod murami Bizancjum, jego armia liczya jeszcze okoo siedemdziesiciu tysicy. Garnizon pozostawiony w tym miecie przez Licyniusza by saby i podda si ju po jedenastu dniach oblenia. Nastpnie Maksymin zaj Peryntos, miasto nad Propontyd, i dopiero pniej posun si nieco w gb ldu. Zatrzyma si po przejciu zaledwie osiemnastu mil, doniesiono bowiem, e Licyniusz jest ju w Adrianopolu, od ktrego Maksymina dzielio rwnie tylko osiemnacie mil; Adrianopol to dzisiejsza miejscowo Edirne, na granicy bugarsko-tureckiej. Licyniusz nie zdy jeszcze cign wszystkich wojsk. Stan w Adrianopolu, by zagrodzi najedcy dalsz drog. Bitw wydaby zapewne dopiero po nadejciu legionw naddunajskich. Stao si jednak inaczej. Oddajmy gos Laktancjuszowi: 147 Przy picym Licyniuszu stan anio boy i upomnia go, by szybko powsta i modli si wraz z caym wojskiem do boga najwyszego; jeli tak uczyni, zwyciy. Licyniuszowi wydawao si, e wstaje i e w anio stoi obok pouczajc, w jaki sposb i jakimi sowy naley si modli. Gdy wreszcie rzeczywicie si zbudzi, rozkaza przywoa sekretarza i podyktowa mu sowa, jak je usysza: Najwyszy Boe, ciebie prosimy, ?wity Boe, ciebie prosimy! Tobie powierzamy wszelkie suszne sprawy, tobie powierzamy nasze ocalenie, tobie powierzamy hasze Imperium. Tobie zawdziczamy ycie, zwycistwo, szczcie. Najwyszy, wity Boe, wysuchaj modw naszych. Wycigamy ku tobie nasze ramiona. Wysuchaj nas wity, najwyszy Boe! Sowa te zostay przepisane w wielu egzemplarzach i rozesane za porednictwem oficerw, aby kady mg si nauczy modlitwy. Wszyscy nabrali ducha wierzc gboko, e zwycistwo zostao objawione z nieba. Licyniusz zamierza stoczy bitw w dniu 1 maja. Bya to sma rocznica wyniesienia Maksymina Dai do godnoci Cezara; tote ustawi on swe szyki ju rankiem dnia 30 kwietnia, ufa bowiem, e dzie nastpny, swoj rocznic, bdzie wici jako zwycizca. W obozie Licyniusza natychmiast podniosy si okrzyki, e nieprzyjaciel rusza do boju. onierze chwycili za bro i wyszli przeciw tamtym. Pomidzy obu wojskami rozcigao si bonie, nagie i opuszczone, zwane Campus Ergenus; tote idce ku sobie zastpy wzajem widziay

si doskonale. W pewnym momencie ludzie Licyniusza zoyli tarcze, zdjli hemy, wycignli rce ku niebu; :za przykadem oficerw i cesarza odmwili sowa modlitwy. Armia nieprzyjacielska dobrze syszaa ich gosy. Oni za trzykrotnie powtrzyli modlitw, a potem, peni odwagi, przywdziali hemy i podnieli tarcze. Obaj wadcy wyszli ku przodowi, przed szyki zbroj148 nych, by odby rozmow. Jednake nie sposb byo nakoni Dai do zawarcia pokoju. Gardzi Licyniuszem i ywi nadziej, e przecignie jego ludzi na swoj stron; Licyniusz bowiem by niezbyt hojny, on sam natomiast bardzo szczodrobliwy. Rozpocz wojn w przekonaniu, e zdoa przej wojska Licyniusza bez walki; potem zamyla uderzy na Konstantyna, wiodc obie armie. Zastpy byy ju blisko siebie. Ozway si trby, znaki bojowe wystpiy przed szeregi. Licyniuszowi pierwsi ruszyli do ataku. Tamci za, poraeni strachem, nie zdoali ani mieczy wyj, ani nawet pociskw wyrzuci. Daj kry po polu walki i usiowa sia zamt wrd przeciwnikw obietnicami wielkich darw. Wszelako nikt go nie sucha. A gdy przypuszczono atak w jego stron, tchrzliwie zawrci ku tyom. Gdy Daj wreszcie zrozumia, jak le stoj jego sprawy, zrzuci purpur i uciek w achmanach niewolnika. Poowa jego wojska lega na polu bitwy, reszta za poddaa si lub rozpierzcha. Daj znalaz si nad Cienin Bosforu w dniu 1 maja, to jest w cigu jednej doby. Nastpnej nocy by ju w Nikomedii, a wic w odlegoci stu szedziesiciu mil od pola bitwy. Zabra stamtd dzieci i on oraz garstk towarzyszy. Potem spiesznie pody na wschd. Zatrzyma si na duej dopiero w Kappadocji, czyli we wschodniej Azji Mniejszej. Tam skupi wok siebie onierzy oraz cign posiki z ssiednich prowincji. Tam rwnie z powrotem przywdzia purpur."67 Licgniusz i chrzecijanie Jaka bya prawdziwa przyczyna tak wietnego i niespodziewanego zwycistwa Licyniusza? Przytoczone fakty udzielaj dostatecznej odpowiedzi same przez si: 149 Licyniusz rozgromi najedc, poniewa zdoa przecign na swoj stron licznych w jego armii chrzecijan. Rzdy Maksymina Dai na Wschodzie ju dawno zraziy do wyznawcw nowej religii, ktrych byy tam rzesze. Tote obecnie, gdy w decydujcym momencie Licyniusz opowiedzia si jasno i rozgonie po

ich stronie, nie widzieli adnego powodu, aby swoj krwi umacnia panowanie przeladowcy. Wielu onierzy odmwio udziau w walce, wielu te opucio szeregi. Odstpia od Maksymina o czym Laktancjusz przezornie milczy nawet jego gwardia przyboczna. Nie byo adnego cudu, bya natomiast zwyka zdrada, co prawda motywowana religijnymi wzgldami. Propaganda, szerzona przez otoczenie Licyniusza, staraa si przedstawi go jako bojownika o bo spraw. Wyzyskano w tym celu nawet tak dawne wtki literackie, jak rzekome ukazanie si wodzowi w czasie jego snu posaca z niebios. Przypomnijmy, e tak scen spotykamy ju w pierwszym zabytku greckiej poezji, w Iliadzie; krl Agamemnon w obozie pod Troj widzi przy swym ou Zeusowego posa, ktry wzywa go, aby nazajutrz wyprowadzi wojska w pole. W modlitwie nie ma ani jednego okrelenia wyranie i wycznie chrzecijaskiego, lecz chrzecijanie mogli rozumie, e zwrcona jest ku ich bogu. Trudno stwierdzi, czy rzeczywicie tekst modlitwy przepisywano i rozdawano wrd onierzy przed bitw. Natomiast jest wane i pewne, e tak goszono, i to ju wnet po bitwie. Laktancjusz bowiem, przebywajcy w niedalekiej Nikomedii, usysza opowie od onierzy Licyniusza, ktrzy wkroczyli do miasta w pocigu za Maksyminem, i skwapliwie przekaza j potomnoci w swym dzieku. W Nikomedii, jak si zdaje, Licyniusz bawi prawie przez cay miesic. W dniu 13 czerwca na murach tego miasta ukaza si odpis listu, wystosowanego przez ce150 sarza do namiestnika tamtejszej prowincji, Bitynii. Dokument ten, jeden z najsawniejszych w historii naszego krgu kulturalnego, znany nam jest zarwno w wersji aciskiej, przekazanej przez Laktancjusza, jak te w tumaczeniu greckim, zachowanym u Euzebiusza. Tak zujanjj edykt mediolaski Gdymy si zeszli szczliwie w Mediolanie, tak ja cesarz Konstantyn, jak i ja cesarz Licyniusz, i omawialimy sprawy dobra i bezpieczestwa publicznego, uznalimy za rzecz konieczn wyda midzy innymi zarzdzeniami, zdaniem naszym poytecznymi dla wielu ludzi, take to, ktre si odnosi do czci bstwa, a mianowicie, by chrzecijanom i wszystkim da zupen wolno wyznawania religii, jak kto zechce. W ten bowiem sposb bdzie mona zjedna i usposobi askawie niebiaskie bstwo dla nas i dla wszystkich, ktrzy s naszej wadzy poddani.

Tote kierujc si zdrowym i trafnym rozsdkiem uznalimy za konieczne powzi takie postanowienie: uwaamy, e nikomu nie naley czyni przeszkd, czy kto odda swoj dusz wyznaniu chrzecijaskiemu, czy tej religii, ktr sam osdzi za najodpowiedniejsz dla siebie; a to dlatego, by najwysze bstwo, ktremu oddajemy cze wedug swobodnego przekonania, mogo nam we wszystkich okolicznociach okaza zwyk swoj przychylno i yczliwo. Dlatego niechaj Twoja Dostojno przyjmie do wiadomoci, e po usuniciu wszelkich zastrzee, ktre w poprzednich pismach, wystosowanych do Twego urzdu, zdaway si dotyczy chrzecijan, teraz otwarcie i po prostu kady z tych, ktrzy pragn wyznawa religi chrzecijask, moe to nadal robi, nie naraajc si na adne dochodzenia i przykroci. Uwaalimy 151 za rzecz potrzebn zleci to jak najwyraniej Twojej trosce, aby wiedzia, e dalimy tyme chrzecijanom zupen i bezwzgldn swobod wyznawania swojej religii. A skoro tym udzielilimy tego zezwolenia, tp rozumie Twoja Dostojno, e w interesie pokoju naszego wieku take innym zostawilimy nieograniczon i pen swobod wyboru religii czy wyznania, by kady mg swobodnie czci to bstwo, jakie sobie wybra. Nie chcemy bowiem adnej religii czyni z naszej strony jakiejkolwiek ujmy." W dalszym cigu nastpuj zarzdzenia nakazujce, by kocioom i gminom zwrcono nieodpatnie budynki i majtnoci skonfiskowane; kto zakupi dobra chrzecijaskie lub otrzyma je w darze, moe zwrci si do trybunau miejscowego namiestnika z prob o odszkodowanie. Pismo koczy si wezwaniem: By za osnowa tej naszej woli i yczliwoci moga dotrze do powszechnej wiadomoci, naley na Twj rozkaz pismo nasze wszdzie porozwiesza, ogosi i poda do wiadomoci ogu, iby niniejsza czynno prawodawcza naszej dobroci nie moga pozosta nie znana nikomu." 68 Przytoczone zarzdzenie tradycyjnie zwane jest edyktem mediolaskim, a za jego autora czsto uznaje si Konstantyna. Jednake twierdzenia te w takiej postaci nie dadz si utrzyma. Pod wzgldem formalno-prawnym mamy do czynienia nie z edyktem, lecz z cesarskim listem oklnym lub mandatem. Autorem jest z pewnoci sam Licyniusz; dziaa on co prawda w duchu rozmw mediolaskich, w trakcie ktrych obaj wadcy doszli do wniosku, e' naley konsekwentnie realizowa postanowienia edyktu Galeriusza z roku 311.

W pimie wszake Licyniusza spotykamy, w stosunku do owego edyktu, pewn nowo: obietnic zwrotu skonfiskowanych majtnoci kocielnych oraz wypacenia odszkodowania tym osobom, ktre takie majtnoci na152 1 byy, obecnie za musz si ich wyrzec. Nasuwa si pytanie, z czyjej inicjatywy wczono to postanowienie. Mona argumentowa, e pomys wyszed od Konstantyna, jemu bowiem atwiej przyszoby przyjmowa takie zobowizania; w prowincjach zachodnich nike przeladowania trway krtko, a wic sprawa ewentualnych odszkodowa nie stanowia problemu. Inaczej przedstawiaa si rzecz na Wschodzie. Ale Konstantyn by moe albo nie zdawa sobie z tego sprawy, albo te z rozmysu pragn przysporzy trudnoci obu wczesnym panom Wschodu, Licyniuszowi i Maksymincwi Dai. W nagwku pisma ogoszonego w Nikomedii Licyniusz wymienia jako autora rwnie Konstantyna, i to nawet na pierwszym miejscu. Jest to cakowicie zgodne z wczesn praktyk kancelaryjn. Cesarstwo bowiem, jak ju wielokrotnie mwilimy, cho faktycznie miao kilku panw, formalnie nadal stanowio jedno; Konstantynowi za przysugiwa, dziki uchwale senatu, tytu Starszego, czyli Pierwszego Augusta. Nie zachowao si adne pismo Konstantyna w sprawie chrzecijan, ktre mona by uzna za peny odpowiednik Licyniuszowego. Posiadamy natomiast kilka listw i zarzdze, wskazujcych, e take on dziaa w tym samym duchu, i to bardzo gorliwie. Nim jednak przystpimy do ich omwienia, wypada pokrtce przedstawi losy pokonanego Maksymina Dai. mier Maksymina Dai Klska wojenna zmusia wadc Wschodu do zmiany dotychczasowej polityki religijnej. Gdy tylko dotary do wieci o zarzdzeniach Licyniusza, natychmiast poszed w jego lady. W czerwcu lub lipcu roku 313 ukaza si edykt Dai, przyznajcy chrzecijanom wszelkie swobody. We wstpnych sowach cesarz stwierdza, e 153 polityk tolerancyjn stosowa ju poprzednio, jednake urzdnicy przekraczali swe kompetencje i cakowicie wypaczyli intencje jego zarzdze. Obecnie wic postanawia: Ludziom, ktrzy chc nalee do tej sekty i religii, wolno na mocy niniejszej aski naszej spenia obo-

wizki takiej religii, jak sobie wybior, jak tego pragn i jak im si podoba. Zezwala si rwnie na budow domw modlitwy. Dla powikszenia za aski naszej uznalimy za dobre wyda jeszcze nastpujce rozporzdzenie: Jeli chrzecijanie byli dawniej prawnymi wacicielami jakich domw i gruntw, ktre nastpnie z rozkazu Ojcw naszych (to jest Dioklecjana i Galeriusza) przepady na rzecz skarbu pastwa, obecnie bez wzgldu na to, czy zostay one dalej sprzedane, czy te darowane w drodze aski, maj wrci do rk chrzecijan, ich dawnych, legalnych wacicieli. Bo i pod tym wzgldem wszyscy winni odczuwa nasz pobono i pieczoowito." 69 Jednake dni Maksymina Dai byy ju policzone. Ku wschodnim krainom Azji Mniejszej, gdzie wwczas przebywa, zbliay si zwyciskie wojska Licyniusza. Wadca Bliskiego Wschodu usiowa jeszcze organizowa opr, zapad jednak na cik chorob. Ostatecznie, jak si zdaje, popeni samobjstwo. Stao si to w cylicyjskim miecie Tarsus, z kocem sierpnia lub z pocztkiem wrzenia roku 313. Zarwno Laktancjusz, jak i Euzebiusz z niemal sadystyczn rozkosz krel obraz cierpie tyrana" w jego dniach ostatnich. Wedug Euzebiusza zgin trawiony gorczk i godem, wychudy, podobny do szkieletu, tarzajc si po ziemi w straszliwych blach. Laktancjusz utrzymuje, e nieznone cierpienia doprowadziy go do szau; przez cztery dni jad tylko ziemi; usiowa popeni samobjstwo bijc gow o cian. Obaj za pi154 sarze zgodnie podaj, e pod koniec choroby cakowicie olep; podobno oczy wypady mu z ich jam. Zwycizca, jeli wierzy Euzebiuszowi, bardzo surowo ukara wysokich urzdnikw Maksymina Dai. Wszyscy oni ponieli mier, i to po straszliwych torturach. Rwnie srogi los dotkn czonkw cesarskiej rodziny, bez wzgldu'na wiek i pe. Zabito omioletniego synka Dai i siedmioletni creczk, on za utopiono w rzece Orontes. Zginy take te wszystkie osoby, ktre poprzednio szukay schronienia na jego dworze. Szczeglnie aosny by koniec ony Dioklecjana, Priski, i jego crki, wdowy po Galeriuszu, Walerii. Obie przez wiele miesicy ukryway si w przebraniu prostych kobiet. Ujte po ptora roku w Grecji, w Tessalonice, zostay cite, a ciaa ich wrzucone do morza. Dioklecjan prawdopodobnie wwczas ju nie y. Relacje o jego mierci s sprzeczne, trudno wic dokadnie okreli jej przyczyn i umiejscowi j w czasie. Nie-

ktrzy sdz nawet, e twrca tetrarchii rozsta si ze wiatem dopiero w roku 316. Jedno wszake jest cakowicie pewne: starzec jeszcze oglda ruin swego dziea. Konstantyn do Anulina i Cecyliana Zapewne tu-po rozmowach w Mediolanie, w marcu roku 313 lub nawet nieco wczeniej, Konstantyn wystosowa urzdowy list do Anulina, prokonsula prowincji afrykaskich; poleca w nim, by osoby prywatne zwrciy gminom chrzecijaskim wszystko, co uprzednio stanowio ich wasno. Zarzdzenie to motywowa w sposb bardzo oglnikowy: Nasze umiowanie dobra zawsze zachowuje ten obyczaj, by to, co jest cudz wasnoci, nie tylko nie doznawao adnego uszczerbku, lecz nawet powracao do dawnego stanu." 70 155 Rzecz uderzajca: w pimie nie ma jakiejkolwiek wzmianki o ewentualnym odszkodowaniu dla osb prywatnych, ktre bd musiay odda majtki chrzecijaskie, choby prawnie nabyte. Pod tym wzgldem Konstantyn okaza si powcigliwszy i oszczdniejszy od Licyniusza, ktry przecie przewidywa moliwo indemnizacji, jakkolwiek nigdy nie wyda w tej sprawie zarzdze wykonawczych. W tym samym czasie cesarz zwrci si wprost do najwybitniejszego dostojnika kocielnego w Afryce, do Cecyliaina, biskupa Kartaginy. Powiadomi go, e udziela zasiku sugom legalnego i najwitszego wyznania katolickiego na ich wydatki"; Ursus, naczelnik finansw diecezji afrykaskiej, otrzyma ju rozkaz przekazania Cecylianowi sumy trzech tysicy folles", ktr z kolei sam Cecylian winien rozda pomidzy kapanw, ale wedug wykazu, nadesanego mu przez Hozjusza; w wypadku, gdyby ta suma okazaa si niewystarczajca, Cecylian moe zada dodatkowych kwot od zarzdcy cesarskich dbr w Afryce.71 Hozjusz wymieniony jest tutaj bez dalszych objanie, jako osoba dobrze znana adresatowi. Istotnie, nalea on do postaci bardzo szanowanych w wiecie chrzecijaskim. Okoo roku 296 obj godno biskupa Korduby, czyli dzisiejszej Kordoby, w Hiszpanii; cierpia przeladowania za rzdw Maksymiana; bra udzia w synodzie biskupw hiszpaskich w miecie Elwira w roku 306. Nie wiadomo, gdzie i kiedy zetkn si z nim Konstantyn po raz pierwszy; moe stao si to ju w roku 311, gdy zajmowa Hiszpani. W kadym razie biskup zdoa bardzo seybko zyska zaufanie wadcy; wywiera ogromny i stale rosncy wpyw na ksztatowanie si jego religijnych pogldw cho,

jak zobaczymy, Konstantyn jeszcze przez dugie lata prowadzi w tej dziedzinie polityk nader ostron. Hozjusz sta si doradc w sprawach chrzecijastwa 156 i z tej racji przeprowadza misje wane i delikatne. Niniejszy list po raz pierwszy wzmiankuje go jako czonka cesarskiego otoczenia. Dlaczego jednak spis tych kapanw, ktrzy maj otrzyma zasiek, ukada wanie Hozjusz, w Italii, na dworze wadcy? Czyby Konstantyn nie ufa biskupowi Kartaginy? I skd w ogle owa szczeglna troska o sprawy chrzecijan afrykaskich? W dalszej czci listu do Cecy liana znajdujemy wskazwk, w jakim kierunku naley szuka odpowiedzi. Czytamy bowiem: Oznajmiono mi, e pewne osoby niestaego umysu pragn zwie lud najwitszego i katolickiego Kocioa przy pomocy jakiej faszywej doktryny. Dowiedz si zatem, e osobicie rozkazaem prokonsulowi Anulinowi oraz (Patrycijuszowi, zastpcy prefektw,- by poza innymi sprawami take i o t si zatroszczyli w sposb naleyty, nie pozwalajc sobie na zaniedbania wobec problemu tak wanego. Dlatego te, jeliby stwierdzi, e jacy ludzie tego rodzaju nadal trwaj w szalestwie, bezzwocznie zwr si do wymienionych urzdnikw i przed im spraw, aby ci mogli odcign ich od bdu, jak to im osobicie poleciem." Ze sw tych wynika jasno, e w prowincjach afrykaskich nie byo zgody wrd chrzecijan. Jaka grupa ostro zwalczaa Cecyliana i wierne mu gminy; wanie dlatego Konstantyn z takim naciskiem okrela je jako legalne, najwitsze wyznanie katolickie. Cesarz na pewno lka si, by spory religijne nie pocigny za sob nastpstw politycznych. Dlatego gotw by udzieli Cecylianowi wszelkiej pomocy: finansowej, a w razie potrzeby nawet administracyjnej. List osb, ktrym miano wypaci zasiek, ustalono nie w samej Kartaginie, lecz wanie na cesarskim dworze po prostu z tej przyczyny, by uchroni Cecyliana przed zarzutem, e pienidze rozdziela tylko wrd swoich zwolennikw. 157 Jakie byo to owych zaburze, ktre zmusiy cesarza do interweniowania w wewntrzne sprawy chrzecijastwa? Pocztki schizmy afrykaskiej W latach przeladowa za Dioklecjana i Maksymiana cz duchowiestwa w Afryce, podobnie zreszt jak w wielu innych krainach, zaamaa si i ulega da-

niom wadz. Co tchrzliwsi wydali urzdnikom ksigi liturgiczne; postpili tak nawet niektrzy biskupi. Inni usiowali zwie zarwno prawo, jak i wasne sumienie, ukrywajc ksigi wite, oddajc za inne, treci obojtnej. Bya jednak spora grupa takich, ktrzy pozostali nieugici i gotowi ponie nawet ofiar z ycia. Przeladowania w Afryce praktycznie ustay bardzo rycho, bo ju wiosn roku 305. Niezomni triumfowali. Uznali wszystkich innych, bez wzgldu na stopie ich winy, za zdrajcw i odstpcw, za traditores". Utrzymywali take, e sakramenty s wane tylko wtedy, jeli ich szafarze znajduj si w stanie aski, natomiast zmaza kapana grzesznika spywa na ca jego gmin; a poniewa wszyscy ci, ktrzy ugili si w czasie prze- \ ladowa, zgrzeszyli miertelnie, kapani traditores" gro zaraz i zgub caemu Kocioowi. i Ten wewntrzny rozam ujawni si szczeglnie ! silnie w roku 312, gdy biskupem Kartaginy zosta Cecylian, czowiek osobicie nieposzlakowany, lecz le widziany przez fanatykw i rygorystw, w stosunku bowiem do odstpcw postpowa z rozsdnym umiarkowaniem. Cecylian narazi si rwnie pewnej bardzo wpywowej i zamonej damie, Lucylli, ganic przesdn nabono, jak okazywaa relikwiom mczennikw. Wrogowie Cecyliana, nie mogc atakowa wprost, wystpili z zarzutem, e jeden z konsekrujcych go biskupw by odstpc. Synod siedemdziesiciu biskupw 158 zoy Cecyliana z urzdu i wybra biskupem Kartaginy Majoryna; opowiadano do gono, e cz gosw zawdzicza on zotu Lucylli. Oczywicie Cecylian nie zrezygnowa z urzdu i ze swej strony skupi wielu duchdwnych i wiernych. Odtd spory i zatargi przybieray coraz ostrzejszy charakter. Wiadomoci o tym konflikcie szybko dotary do Rzymu i z pewnoci wywoay duy niepokj w otoczeniu cesarza, ktry dopiero umacnia swoje panowanie po zwycistwie nad Maksencjuszem. Prowincje afrykaskie byy bardzo wane, dostarczay bowiem wiele zboa i oliwy; pamitano te, jak silne s tam tendencje separatystyczne. Naleao wic dziaa zdecydowanie, by moliwie rycho doprowadzi do uspokojenia. Konstantyn, jak wiemy z przytoczonego wyej listu, opowiedzia si po stronie Cecyliana. Czym si kierowa? Dlaczego nie wezwa przed swoje oblicze przedstawicieli obu ugrupowa? Czemu z gry uzna zwolennikw Majoryna za wichrzycieli? Wydaje si tak zreszt sdzono ju w tamtych

czasach e wielk, a moe i decydujc rol odegra w tej sprawie Hozjusz. Uwaa on, e naley popiera dostojnika kocielnego wybranego legalnie, pomagajc mu w walce z ekstremistami; a istniej pewne wskazwki, e sam Hozjusz by jeszcze w Hiszpanii rwnie atakowany przez fanatykw. Tak wic cesarz i jego doradca doszli do wniosku, e spraw zaatwi si najatwiej przez udzielenie Cecylianowi poparcia finansowego, a w razie potrzeby take administracyjnego. Konstantyn obieca nawet w jeszcze jednym licie do Anulina zwolnienie kleru prowincji afrykaskich, wiernego Cecylianowi, od wszelkich powinnoci na rzecz pastwa; list ten jest znamienny rwnie dlatego, e cesarz przemawia w nim z wielk czci o chrzecijastwie, koczc sowami: 159 Jeli [duchowni] Bogu bd suy z najwiksz gorliwoci, wypynie std, zdaniem moim, ogromny poytek dla pastwa." 72 Jednake owe tak przemylane posunicia nie przyniosy spodziewanego rezultatu i przynie nie mogy. W Rzymie nie rozumiano i nie doceniano waciwych przyczyn tego, co si dzieje w Afryce. Sdzono, e chodzi tylko o spory personalne oraz o rnice zda w kwestiach czysto religijnych. W rzeczywistoci wszake w konflikt mia swoje korzenie w zasadniczych sprzecznociach socjalnych, a nawet etnicznych, jakie nurtoway od dawna ludno rzymskiej Afryki. Stronnicy Majoryna i jego nastpcw pochodzili przede wszystkim z warstw niszych, uboszych, oraz z terenw sabiej zromanizowanych, ktrych ludno, przewanie berberyjska, odnosia si niechtnie do rzymskiego panowania. Natomiast afrykascy katolicy" byli zwizani gwnie z warstwami posiadajcymi i z rzymskim aparatem wadzy. Oczywicie w praktyce podzia nie przebiega tak prosto i jasno; po jednej i po drugiej stronie znale mona ludzi rnego pochodzenia; najgbsze wszake rda konfliktu miay spoeczne podoe i one to sprawiay, e schizma trwaa tu dugo, bo przez pokolenia i wieki niemal do najazdu Arabw w wieku sidmym.73 Donatus W dniu 15 kwietnia Anulinus wystosowa do cesarza list, w ktrym zawiadamia z nalen czoobitnoci, e zgodnie z otrzymanymi poleceniami wezwa kler do zgody i jednoci oraz ogosi, e kapanw wiernych Cecylianowi zwalnia si od ciarw na rzecz pastwa. Jednake pisze namiestnik dalej po kilku dniach stawiy si przede mn pewne osoby, ktrym

towarzyszyy tumy ludu. Osoby te atakoway Cecy160 liana oraz przekazay mi dwa pisma: jedno opiecztowane, drugie otwarte. Nalegay te bardzo usilnie, bym pisma te skierowa wprost do witego i Czcigodnego Dworu Twej Boskoci." Pismo opiecztowane nosio- tytu: Oskarenia przeciw Cecylianowi, dorczone przez stronnictwo Majoryna; drugie natomiast, otwarte, byo krtk petycj: Najwietniejszy cesarzu Konstantynie! Zwracamy si do Ciebie, poniewa pochodzisz z prawego rodu. Wiemy te, e Twj Ojciec nie przeprowadza przeladowa, rnic si tym od innych cesarzy. Galia jest wolna od zmazy tej zbrodni. Poniewa doszo do sporu pomidzy nami a innymi biskupami afrykaskimi, prosimy, by wyznaczy nam sdziw z Galii."74 Pismo jest porednim, wprawdzie, lecz wakim dowodem, e o rzekomym nawrceniu si Konstantyna wwczas nikt nic nie wiedzia. Petenci zwracaj si do cesarza tylko dlatego, e jego ojciec i on sam zachowywali si wobec chrzecijan tolerancyjnie. Jednake proba ta ma jeszcze inne, wrcz epokowe znaczenie: oto po raz pierwszy w historii uznaje si, e zebranie biskupw, zwoane przez cesarza, ma stanowi najwysz instancj rozstrzygajc. Mona by nawet rzec, e po raz pierwszy w dziejach chrzecijanie zwracaj si do wadzy wieckiej, by pomoga w zaatwieniu ich spraw wewntrznych. Owszem, nieco podobny wypadek zdarzy si prawie przed czterdziestu laty, kiedy to cesarz Aurelian odda biskupom zachodnim do rozsdzenia spr w onie gminy w Antiochii, ale oglna sytuacja, waga przypadku oraz pozycja Kocioa byy wtedy zupenie inne. Rzecz ciekawa: Cecylianie nie protestowali przeciw tej propozycji swych przeciwnikw. Konstantyn nie mia wic adnych powodw, by oddali petycj; zapewne sdzi, e bdzie mona w ten sposb ostatecznie- zaegna konflikt. Niezwocznie wystosowa do 11 Konstantyn Wielki 161 Miltiadesa, wczesnego biskupa Rzymu, pismo tej treci: Od Anulinusa, przewietnego prokonsula afrykaskiego, otrzymaem kilka wanych listw. Wynika z nich, e Cecylianowi, biskupowi Kartaginy, niektrzy jego towarzysze afrykascy w wielu sprawach przypi-

suj win. Dotyka mnie bardzo bolenie, e w tych wanie prowincjach, ktre opatrzno boa powierzya mojej opiece z wasnej swej woli, i tam, gdzie takie mnstwo mieszkacw, cay lud trwa w zgorszeniu, dzielc si na rne obozy, a midzy biskupami zachodz nieporozumienia. Tote zdao mi si, by sam Cecylian z dziesiciu biskupami, ktrzy go rzekomo obwiniaj, oraz z dziesiciu innymi, o ktrych przypuszcza, e mu si w jego sprawie przydadz, wybra si okrtem do Rzymu. Tam bdzie wysuchany w Waszej obecnoci, tudzie wobec Retycjusza [biskup Augustodunum, dzisiejsze Autun], Maternusa [biskup Kolonii] Marynusa [biskup Arelate], kolegw Waszych, ktrym w tym celu kazaem spiesznie przyby do Rzymu. By za o tym wszystkim jak najdokadniej Was poinformowa, zaczam odpisy listw, jakie mi Anulinus nadesa, a wysyam je rwnie wymienionym kolegom Waszym. Po ich przeczytaniu Stao Wasza sama osdzi, w jaki sposb naley jak najstaranniej zbada i sprawiedliwie rozstrzygn t spraw. Nie uszo zapewne uwagi Pieczoowitoci Waszej, z jakim szacunkiem odnosz si do prawnie istniejcego Kocioa katolickiego; tote nie chc, bycie mieli pozostawi gdziekolwiek jakkolwiek schizm albo rozdwojenie. Niech Ci, Wielce Szanowny, Bstwo Boga Wielkiego osania swoj opiek przez dugie lata."75 List jest bardzo grzeczny, ale w swym oglnym tonie i sformuowaniach nie rni si niczym od pism kierowanych przez cesarza do namiestnikw i wyszych urzdnikw. Biskup otrzymuje polecenie zajcia si 162 konfliktem w onie gmin afrykaskich, a zarazem wskazwk, ktra ze stron, zdaniem cesarza, ma racj. Godzi si rwnie zwrci uwag na sowa kocowe; mowa w nich o bardzo nieokrelonym Bstwie Boga Wielkiego, ktrym moe by rwnie dobrze bg chrzecijaski, jak te Apollon, Sol Invictus. Tymczasem w Afryce zaszed nowy wypadek: zmar Majoryn, a w jego miejsce wybrano biskupem Donata, ktry zreszt ju poprzednio odgrywa czoow rol w zwalczaniu Cecyliana. By to czowiek niepospolitych zdolnoci. Znakomity organizator, wietny mwca, dziaa jako gowa ruchu w Kartaginie przez lat ponad czterdzieci. Z chaosu drobnych ugrupowa stworzy zwart, prn organizacj, ktra trwaa przez wieki jako odrbny Koci. Susznie wic i sprawiedliwie schizma afrykaska znana jest w historii pod nazw donstyzmu. Lateran i Arelate

Miltiades znacznie rozszerzy skad kolegium arbitrw, powoujc do jeszcze osiemnastu biskupw z rnych miast Italii. W tak licznym skadzie komisja rozpocza swoj dziaalno w dniu 30 wrzenia roku 313. Sesje odbyway si w Rzymie, w paacu, ktry niegdy nalea do senatorskiej rodziny Lateranw, wwczas za stanowi wasno ony Konstantyna, Fausty. Wyrok zapad ju na trzecim posiedzeniu, w dniu 2 padziernika. Cecylian wyszed jako zwycizca, Donata natomiast zganiono za sianie zamtu, powodowanie schizmy oraz dokonywanie powtrnego chrztu tych duchownych, ktrzy ugili si w czasie przeladowa; z drugiej jednak strony uznano, e biskupi, ordynowani przez przeciwnikw Cecyliana, maj prawo sprawowania swych urzdw. W Afryce donatyci nie przyjli wyroku (sam Donat, "* 163 jak si zdaje, zosta zatrzymany w Italii) i wkrtce zwrcili si do cesarza Konstantyna z prob o powtrne rozpatrzenie sprawy; wywodzili, e sd rzymski nie zbada dostatecznie oskare przeciw biskupowi Feliksowi z Aptungi, ktry konsekrowa Cecyliana, a splami si, ich zdaniem, miertelnym grzechem wydania ksig witych. Konstantyn przyj t apelacj bardzo niechtnie. Pono by zgorszony faktem, e chrzecijascy kapani spieraj si pomidzy sob i procesuj na podobiestwo pogaskich pieniaczy. Ale poniewa nie chcia sil wprowadza w ycie wyroku komisji, ponowny sd kocielny by jedynym wyjciem. Z pocztkiem roku 314 cesarz rozesa listy zwoujce synod biskupw z wszystkich podlegych sobie prowincji. Tym razem mia si on odby w poudniowej Galii, w Arelate, pod przewodnictwem biskupa tego miasta. Dat rozpoczcia obrad wyznaczono na dzie 1 sierpnia. Zachowa si tekst listu Konstantyna do biskupa Syrakuz, Chrestosa; zaproszenia wysane do innych dostojnikw kocielnych byy niewtpliwie identyczne w treci. Pismo rozpoczyna si od krtkiego przypomnienia istoty sporu i dziaalnoci komisji rzymskiej, nastpnie za wywodzi: Niektrzy zapomnieli o swym zbawieniu oraz o czci, nalenej najwitszej nauce, nie przestaj wic jeszcze teraz ywi osobistych nieprzyjani i nie chc si podda ju zapademu wyrokowi. Twierdz, e tylko niewielu [w czasie obrad komisji] wypowiedziao swe zdania i sdy, i e ci dali si porwa do wydania wyroku zbyt spiesznie i gorczkowo, bez uprzedniego zbadania caoci sprawy. Z tego wszystkiego wyniko, e ci, ktrych powinno cechowa braterstwo i zgodne usposobie-

nie, rozeszli si ze sob w sposb brzydki, a nawet ohydny, dajc przez to powd do szyderstwa ludziom, ktrych nic nie czy ze wit religi. Musz wic postara si, by to, co powinno usta od razu po wydaniu 164 wyroku i za dobrowoln zgod, teraz wreszcie znalazo swj kres, w obecnoci wielu. Rozkazalimy przeto, aby biskupi w bardzo wielkiej liczbie, z rozmaitych i rozlicznych miejscowoci, zebrali si w miecie Arelate do dnia 1 sierpnia. Uwaamy za potrzebne napisa Ci, by zada podwody pastwowej od przewietnego Latronianusa, sycylijskiego korektora [nadzorca niektrych miast]. We z sob jeszcze dwch mw niszego stopnia, jakich sobie wybierzesz wedug uznania, oraz trzech rkodajnych, aby Wam w drodze suyli. Staw si w oznaczonym dniu w wyej wymienionej miejscowoci."76 Cesarz zarzdzi rwnie, by wadze w Afryce przeprowadziy ledztwo, czy Feliks istotnie wyda ksigi wite w czasie przeladowa. Zachoway si protokoy owych dochodze i spraw z nimi zwizanych. Materia to niezmiernie ciekawy, rzuca bowiem jaskrawe wiato na stosunki w onie wczesnych gmin chrzecijaskich. Niektrzy z donatystw, pragnc za wszelk cen zgubi Feliksa, dopuszczali si faszerstw wrcz bezczelnych. Tote okrzyk jednego z urzdnikw miejskich, poganina, wstrznitego ca afer: A wic taka jest uczciwo chrzecijan! brzmi szczeglnie szyderczo. Feliks, jak mona wnosi z dostpnych dzi materiaw, by'cakowicie niewinny. Tote synod w Arelate brao w nim udzia trzydziestu trzech biskupw nie tylko powtrzy, lecz nawet zaostrzy postanowienia komisji rzymskiej. Stwierdzi bowiem w jednym z kanonw, e wicenia, dokonane przez biskupa traditora" zachowuj wano. Ale najostrzej potpili czonkowie synodu postaw donatystw w licie do biskupa Rzymu; by nim wwczas Sylwester, nastpca Miltiadesa, zmarego w dniu 11 stycznia roku 314; w Arelate reprezentowali go dwaj wysannicy. Ot w licie okrela si przeciwnikw Cecyliana jako ludzi bezczelnych, ktrzy nie potrafili ani przedstawi swej sprawy 165 w sposb waciwy, ani te poprze oskare dowodami. Przy sposobnoci synod uchwali wiele postanowie, dotyczcych dyscypliny kocielnej. Z punktu widzenia stosunku do pastwa najciekawsze s dwa kanony. Jeden z nich zezwala chrzecijanom na piastowanie wy-

szych urzdw, nawet namiestnictw, ale zarazem oddaje ich pod szczeglny nadzr miejscowych biskupw; drugi natomiast zakazuje onierzom-chrzecijanom rzucania broni w czasie pokoju, i to pod kar ekskomuniki. Cesarz oczywicie obserwowa pilnie przebieg obrad; by moe nawet, e przebywa wwczas w Arelate. Zapewne wystosowa do synodu jakie ordzie; jednake zachowane pismo, ktre podaje si za takie ordzie, jest w istocie rzeczy, jak na to wiele wskazuje, pniejszym falsyfikatem lub w najlepszym wypadku nieudoln przerbk oryginau. Jedno natomiast nie ulega adnej wtpliwoci: cesarza znuyy dugie, maostkowe spory kocielne. Dowodzi tego w sposb niezbity kocowe zdanie w licie synodu do papiea Sylwestra. Brzmi ono krtko, ale jake wymownie: Wreszcie zniechcony [cesarz] rozkaza wszystkim powrci do swych siedzib." Konstantyn sta wwczas przed decyzjami politycznymi wielkiej wagi. Konstantyn w Trewirze Powyszy zarys sprawy donatystw w latach 312314 mgby wzbudzi wraenie, e Konstantyn interesowa si w tym czasie niemal wycznie zagadnieniami religii i Kocioa. Byby to jednak wniosek faszywy. Problem donatyzmu i stosunek do cesarza udao si przedstawi tak szeroko z tej racji, e rozporzdzamy w tej materii znacznym zasobem rde; a to znowu 166 jest zasug wczesnych i pniejszych pisarzy chrzecijaskich, ktrzy powicali schizmie afrykaskiej wiele uwagi. Oczywicie rwnie Konstantyn musia zajmowa si ow kwesti, ale czyni to tylko ze wzgldu na jej ewentualne konsekwencje polityczne. Gdybymy posiadali dokadne sprawozdania z codziennych zaj cesarza, okazaoby si z ca pewnoci, e inne biece wydarzenia i sprawy stanowiy przedmiot jego troski w znacznie wikszym stopniu. Jak pamitamy, Konstantyn opuci Itali wnet po mediolaskich rozmowach z Licyniuszem, prawdopodobnie ju w kwietniu roku 313. Odtd stale przebywa w Galii, w Trewirze; wanie to miasto stanowio wwczas prawdziw stolic Zachodu. Zaraz na pocztku swego pobytu Cesarz rozgromi Frankw nad dolnym Renem, przez cay za czas rozwija oywion dziaalno ustawodawcz. Trudno tu przedstawia i bliej omawia znaczn licz b edyktw, reskryptw i mandatw, ktre z mniejsz lub wiksz pewnoci datuje si na w okres trewir-

ski. Dotycz one bardzo rnych spraw i dziedzin; reguluj kwestie majtkowe i gospodarcze, okrelaj stosunek wyzwolecw do dawnych panw, normuj postpowanie administracyjne i sdowe. Jeli chodzi o t ostatni dziedzin, warto zwrci uwag na zarzdzenie o trybie apelacji od wyrokw instancji niszych do cesarza. Konstantyn stara si ograniczy apelacje, aby wyznaje to szczerze nie przeryway innych jego prac i zaj. Ju jesieni roku 313 ukaza si wany edykt, uwalniajcy kler chrzecijaski od ciarw na rzecz pastwa; wydaje si, e chodzi tu o rozszerzenie tego postanowienia, ktre, jak pamitamy, w prowincjach afrykaskich obowizywao od wiosny roku 313 wstosunku do kleru wiernego Cecylianowi. W tym samym czasie cesarz uwolni od tyche ciarw rwnie funkcjonariuszy paacowych (palatini).77 167 W pastwie do cna biurokratycznym, jakim byo wczesne Imperium, wewntrzny bieg skomplikowanej machiny wymaga nieustannej uwagi wadcy. Ale jednoczenie naleao bacznie ledzi rozwj wypadkw w drugiej, wschodniej czci teoretycznie jednego cesarstwa; stamtd bowiem mogo przyj miertelne niebezpieczestwo, 'lecz rwnie zachta do nowych podbojw i rozszerzenia wadztwa. Wydaje si, e wanie w okresie synodu w Arelate pomidzy Konstantynem a Licyniuszeim zacz si rozgrywa dramat wielki i nieunikniony. Pieriuszy konflikt z Licyniuszem Obraz wydarze politycznych w latach 314316 nie jest cakowicie jasny, relacje rde bowiem s uajnkowe i pobiene, czciowo za nawet sprzeczne. Szczeglne trudnoci nasuwa chronologia wypadkw. Do sprawy tej jeszcze powrcimy; wpierw wszake wypada przedstawi bieg i nastpstwo gwnych faktw. Jak pamitamy, w lutym roku 313 Licyniusz polubi w Mediolanie przyrodni siostr Konstantyna, Konstancj; obaj wadcy wyzyskali sposobno, by omwi najwaniejsze sprawy Imperium. Niektre dane wskazuj porednio, e w zasadzie postanowili wwczas utrzyma dawny system tetrarchii. W kadym razie jest pewne, e Konstantyn gotw by zrezygnowa ze sprawowania bezporednich rzdw nad Itali. Brzmi to nieco paradoksalnie po c w takim razie wyprawia si przeciw Maksencjuszowi? ma jednak swoje uzasadnienie. Italia pozostaaby w sferze wpyww Konstantyna, wadz bowiem miaby tutaj, niewtpliwie jako Cezar, m jego przyrodniej siostry, Anastazji; by nim niejaki Basjanus. Konstantyn osadziby go

w Rzymie tym chtniej, e nie lubi ani tego miasta, 168 ani te Italii w ogle. W sposb najoczywistszy dowodzi tego fakt, e w cigu caego^ swego panowania, od roku 312 do 337, bawi w stolicy nad Tybrem tylko trzykrotnie, za kadym za razem bardzo krtko. Chtnie natomiast przebywa w Galii, a potem w krajach bakaskich. Przyszy pan Italii znalaz ask i uznanie u Licyniusza, brat bowiem Basjana, Senecjon, nalea do wysokich dostojnikw w jego otoczeniu. Tak wic projekt by bliski realizacji. Niespodziewanie i nagle zosta udaremniony, a stao si to w okolicznociach bardzo dramatycznych. Niestety, nie s nam znane adne blisze szczegy. Nie wiadomo nawet, ktry to z wadcw obali ju osignite porozumienie. rda wzajem sobie przecz. Jedne podaj, e Licyniusz zdoa przecign Basjana na swoj stron za porednictwem Senecjona; spisek zosta wykryty, a zdrajc zgadzono z rozkazu Konstantyna. Inne najtomiast twierdz, e Licyniusz nie ponosi adnej winy w tej sprawie; to Konstantyn nie dotrzyma warunkw ugody i nawet stara si oderwa od Licyniusza pewne terytoria pograniczne. Ta wersja wydaje si prawdopodobniejsza. Konstantyn z pewnoci niepokoi si wzrostem potgi Licyniusza, ktry po rozgromieniu Maksymina mia w swoim rku bogate prowincje wschodnie. W tej sytuacji rezygnacja z Italii byaby karygodn lekkomylnoci; przeciwnie, zdrowy rozsdek nakazywa uszczupli wadztwo Licyniusza, i to jak najrychlej. Doszo do wojny. Toczya si ona od pocztku w krainach Pwyspu Bakaskiego, co by dowodzio, e stron atakujc by Konstantyn. Po raz pierwszy wojska obu cesarzy stary si na boniach pod miastem Cibalae; leao ono na ziemiach dzisiejszej Jugosawii, pomidzy rzekami Saw i Dunajem. Po caodziennej, bardzo krwawej bitwie Licyniusz wycofa si pod oson nocy. Bitwa druga rozegraa si ju w Tracji, czyli 169 w Bugarii, w pobliu obecnej granicy tego kraju z Turcj. Wojska Licyniusza i Walensa by to dowdca legionw naddunajskich, ktrego Licyniusz podnis do godnoci Cezara staway dzielnie, ale u schyku dnia zaczy ustpowa. Z zapadniciem nocy obaj ci wodzowie wycofali swe siy; przewidujc, e zwyciski Konstantyn ruszy wprost na Bizancjum, odeszli w bok. Rzeczywicie, Konstantyn par szybko naprzd, wnet jednak musia si zatrzyma, doniesiono bowiem, e nie-

przyjaciel zachodzi od flanki. W tej sytuacji, liczc si te ze znueniem swej armii, Konstantyn zgodzi si na rokowania. Pokj postanawia, e w rku Konstantyna pozostan wszystkie prowincje bakaskie z wyjtkiem wschodnich czci, to jest Tracji i Mezji; Walensa postanowiono zgadzi, a dla okazania wszystkim, e osignito pene porozumienie, Konstantyn i Licyniusz objli tradycyjny urzd konsulw z nowym rokiem. Kiedy rozgryway si owe wypadki? Wiadomo z ca pewnoci, e bitwa pod Cibalae zostaa stoczona w dniu 8 padziernika ale ktrego roku? Do niedawna jeszcze przyjmowano powszechnie, e caa kampania rozpocza si i zakoczya jesieni roku 314; opierano si na wskazwkach w niektrych rdach antycznych oraz na fakcie, e Licyniusz i Konstantyn byli konsulami w roku 315. Ostatnio jednak wystpiono z tez, e wojna musiaa si toczy dopiero w roku 316; ma to wynika z pewnych danych numizmatycznych. W takim wypadku wsplny konsulat cesarzy poprzedzaby wybuch konfliktu. Istnieje wreszcie jeszcze inny pogld: byy dwie wojny; pierwsza z nich zakoczya si w roku 314 bitw pod Cibalae, po czym nastpi w roku 315 wsplny konsulat, a w roku 316 nowa wojna, bitwa w Tracji i ostateczny pokj.78 170 uk triumfalna W dniu 21 lipca roku 315 Konstantyn przyby do Rzymu, aby wanie tu, w stolicy Imperium, uroczycie obchodzi tak zwane decennalia", czyli wito dziesiciolecia swych rzdw. Jak pamitamy, wojsko okrzykno Konstantyna Augustem w dniu 25 lipca roku 306, w Brytanii; rzymskim zwyczajem ten rok liczono jako pierwszy. Bawic obecnie w Rzymie cesarz mg wreszcie zobaczy uk triumfalny, ktrego wzniesienie uchwali senat ju w roku 312, pragnc uczci zwycistwo nad Maksencjuszem. Po trzech latach pracy monument by niemal gotw. Zachowa si, nieznacznie tylko uszkodzony, do dni naszych; stanowi jeden z najpikniejszych i najpowszechniej znanych zabytkw staroytnego Rzymu. Niegdy stolic cesarzy zdobio kilkadziesit ukw triumfalnych; pozostay z nich tylko trzy. Dwa stoj przy Drodze witej, biegncej przez Forum Romanum: uk Tytusa, upamitniajcy zdobycie Jerozolimy w roku 70 oraz uk Septimiusza Sewera z roku 203. Natomiast monument dla Konstantyna zbudowano przy Via Triumphalis, pomidzy wzgrzami Celiusz i -Palatyn, w pobliu Kolosseum.

Budowla ma wysokoci dwadziecia jeden metrw; skada si z trzech ukw, z ktrych rodkowy wysoki jest na jedenacie metrw, oba za boczne maj ich po siedem. W attyce nad ukiem rodkowym znajduje si napis, ktry gosi, z jakiego to powodu senat i lud wielbi cesarza, zwycizc tyrana, wyzwoliciela miasta, budowniczego pokoju; bya ju mowa o okreleniu instinctu divinitatis", wystpujcym w tej inskrypcji. Cay monument jest bardzo bogato zdobiony: kolumnami, posgami, paskorzebami. Jednake nowsze badania wykazay niezbicie, e wiele czci wystroju jest obcego pochodzenia; zostay one przeniesione z innych, 171 wczeniejszych budowli cesarskiego Rzymu. Oczywicie, taki zabieg bardzo przyspieszy prace i obniy koszty. Osiem posgw nad kolumnami wzito z Forum Trajana; osiem okrgych medalionw nad bocznymi ukami pochodzi z jakiego pomnika z czasw Hadriana; paskorzeby attyki nad tymi ukami zdarto z uku triumfalnego Marka Aureliusza. Pewne wszake ozdoby zostay wykonane specjalnie dla uku Konstantyna. Naley stwierdzi od razu, e swoim poziomem artystycznym ustpuj one dzieom okresw wczeniejszych, cho oczywicie maj swoje znaczenie dla bada nad epok. Szczeglnie ciekawy jest dolny fryz nad obu bocznymi ukami, przedstawiajcy sceny z ycia Konstantyna: jego czyny, gdy walczy u boku Galeriusza w Azji, triumfy nad Frankami i Alamanami, zwycistwo nad Maksencjuszem, przemow do ludu na Forum. Ze wzgldu na symbolik wane s rwnie medaliony umieszczone na bocznych cianach; jeden z nich przedstawia zachd ksiyca, drugi za soce wznoszce si na rydwanie; ta ostatnia scena, jak bya ju wyej o tym mowa, ma take walor religijny. Sylwester W czasie pobytu w Rzymie cesarz po raz pierwszy spotka si z wczesnym biskupem miasta, Sylwestrem. Jak pamitamy, obj on ten urzd kocielny po Miltiadesie, w roku 314; mia go sprawowa dugo, bo a do roku 335. Tak wic jego pontyfikat niemal w peni pokrywa si z panowaniem Konstantyna, ktre trwao do roku 337. Jeli jednak potrafimy powiedzie stosunkowo sporo o yciu i polityce cesarza, to papie jest dla nas postaci prawie nieuchwytn. rda mwi o nim rzadko i skpo, bez porwnania mniej ni o in172 nych wybitnych biskupach tego okresu; widocznie wic

. nie by indywidualnoci siln i ciekaw. Wiadomo, e urodzi si w Rzymie; e jego zwoki spoczy w kociele, ktry zbudowa przy katakumbach Pryscylli; e na synodzie w Arelate i potem na soborze w Nicei dziaa nie osobicie, lecz przez swych wysannikw. Z drugiej wszake strony imi wanie tego papiea naley nawet dzi do najbardziej znanych; po kanonizacji bowiem wyznaczono mu wito w dniu 31 grudnia. Skoro historia tak mao wie o Sylwestrze, tym wymowniejsza musi by legenda. Pniejsze wieki nie mogy sobie wyobrazi, by te dwie osoby, dziaajce wspczenie, i to w okresie tak wanym dla dalszych losw chrzecijastwa, byy sobie prawie obce. Stopniowo zrodzia si opowie wrcz fantastyczna, znana w rnych wersjach, ostatecznie uksztatowana ju pod koniec wieku pitego. Oto jej zrb zasadniczy: Konstantyn i jego ona pocztkowo przeladowali chrzecijan, i to bardzo surowo. Papie Sylwester musia ucieka z Rzymu. Tymczasem cesarz zachorowa na trd. Pogascy kapani doradzali mu kpiel w sadzawce wypenionej krwi dzieci. Jednake w nocy objawili si choremu apostoowie Piotr i Pawe, nakazujc, by zawezwa Sylwestra, ktry zna lek zbawienny. Tak te si stao. Sylwester pooy rce na gowie cesarza, da mu siedem dni pokuty, potem za pobogosawi wod paacowej sadzawki; po kpieli w niej cesarz ujrza Chrystusa i zosta cakowicie uzdrowiony. Odtd by chrzecijaninem. Publicznie zoy wiadectwo o swym nawrceniu, okazywa wielk przychylno wspwyznawcom, rozpocz prace nad budow dwch kociow. Jeden z nich stan w obrbie paacu lateraskiego, drugi za w Watykanie, nad grobem apostoa Piotra. Powiadomi o wszystkim matk, wwczas przebywajc w Nikomedii. Ona wszake niechtnie przyja te wieci, sama bowiem skaniaa si ku religii ydowskiej. Wobec 173 .tego Konstantyn poprosi, by przyjechaa do Rzymu wraz z rabinami. Ich dysputa z kapanami chrzecijaskimi odbya si w obecnoci Konstantyna i Heleny, a w gronie arbitrw zasiada pogaski filozof. Wielki spr teologiczny zakoczy si przyjciem chrztu przez Helen i ydowskich doradcw matki cesarza. Legenda nie ma potrzeby wykazywania jej cakowitej niehistorycznoci z kolei sama staa si pewnym faktem, oddziaywajc na wyobraenia i pogldy wielu generacji we wczesnym redniowieczu. Tylko to umoliwio dokonanie jednego z najmielszych i najpowaniejszych faszerstw, jakie w ogle znaj dzieje naszego kontynentu. Oto w wieku smym lub dziewi-

tym sfabrykowano dokument, najczciej zwany donacj Konstantyna, cho cisy tytu winien by brzmie constitutum Constantini". W pierwszej czci owego dokumentu cesarz rzekomo sam opowiada, w jaki to sposb zosta uzdrowiony i przyj chrzest z rk Sylwestra. Tym uzasadnia swoj wdziczno i wrcz niezmierzone nadania na rzecz biskupa Rzymu i jego nastpcw: prymat nad wszystkimi kocioami, w tym take nad wielkimi patriarchatami Wschodu; panowanie nad Rzymem, Itali, wszystkimi prowincjami, miastami i miejscowociami Zachodu; prawo do insygniw i honorw cesarskich; prawo do sdownictwa nad caym klerem. Przez prawie wszystkie wieki redniowiecza donacja ta bya traktowana jak najpowaniej, i to nawet przez wrogw papiestwa. Z tej racji odgrywaa wielk rol w wczesnych sporach i konfliktach zarwno politycznych, jak te ideologicznych. e dokument jest falsyfikatem, wykazano dopiero w wieku XV. Spotykajc si ze sob po raz pierwszy latem roku 315 Konstantyn i Sylwester w aden sposb nie mogli przewidzie, e historia poczy ich imiona tak przedziwnie. 174 Dalszy cig sprawy donatystu; I tym razem Konstantyn przebywa w Rzymie bardzo krtko; przyjecha w dniu 21 lipca, a opuci stolic pod koniec wrzenia. Z pocztkiem padziernika stan w Mediolanie, gdzie zatrzyma si na czas jaki, cho rwnie niezbyt dugi; w styczniu bowiem roku 316 znajdujemy go ju w Galii, w Trewirze. Przez wszystkie te miesice nad Tybrem, nad Padem, za Alpami cesarz musia si zajmowa spraw donatyzmu. Postanowienia synodu w Arelato pozostay oczywicie martw liter; w Afryce wci trway zaburzenia. Gdy Konstantyn bawi w Rzymie, donatyci bez przerwy molestowali go swymi petycjami, zabiegajc o zezwolenie na powrt ich biskupw do Afryki. Nieustanne proby i starania miay tylko ten skutek, e cesarz sta si jeszcze bardziej niechtny sprawie schizmatykw. Ale narazia mu si take strona przeciwna, Cecylian i jego zwolennicy. Kiedy bowiem wezwa biskupa Kartaginy, aby stawi si w Rzymie, ten zlekceway zaproszenie, nie podajc adnych powodw. Oburzony cesarz zacz okazywa pewne wzgldy donatystom; pono owiadczy publicznie, e przyzna im cakowit racj w sporze, jeli dowiod susznoci swego stanowiska choby w jednym wypadku. Tymczasem znowu zdarzya si rzecz nieoczekiwana: cz

biskupw, stronnikw Donata, ucieka do Afryki. Rozgniewany wadca wysa reszt internowanych pod eskort z Rzymu do Mediolanu, gdzie wkrtce sam zawita. Std, na wniosek jednego z wysokich urzdnikw dworskich, wyprawi do Afryki dwch biskupw; mieli oni na miejscu zbada spraw i przeprowadzi wybr nowego biskupa Kartaginy. Posunicie to wiadczy, e cesarz mia ju serdecznie do obu zwalczajcych si ugrupowa. Donat i Cecylian pozostali pod stra w Italii. Wysani biskupi oczywicie nie dokonali ni175 czego. W Kartaginie doszo do nowych rozruchw. Donat zdoa uciec do Afryki, a w jego lady wnet poszed Cecylian. Cesarz by ju w Trewirze. Z pocztkiem roku 316 przez pewien czas nosi si z myl, aby osobicie uda si do Kartaginy. Uwolni nawet kilku internowanych donatystw; miao to niewtpliwie wytworzy sprzyjajc atmosfer przed przybyciem wadcy. W licie za wysanym do namiestnika Afryki Konstantyn zapowiada: Gdy przyjad, mj jasny wyrok okae w sposb najoczywistszy zarwno Cecylianowi, jak te jego przeciwnikom, jak naley czci najwysze bstwo i jaki kult odpowiada mu najbardziej."79 Te fakty i wypowiedzi dowodz niezbicie, e w tym okresie Konstantyn traktowa katolikw i donatystw niemal na rwni. Pokazuj take, e cesarz uwaa si za uprawnionego do ingerowania we wszystkie wewntrzne sprawy chrzecijan, i to niezalenie od wyroku biskupich synodw; we wspomnianym licie nie powouje si ani na sd rzymski, ani na synod w Arelate. Przytoczone zdanie jest w istocie jawn deklaracj cezaropapizmu, i to w jego jaskrawej formie: bo ju nie tylko sprawy personalne i organizacyjne, lecz nawet sposb kultu ma by okrelany przez wadc. Dla Konstantyna wane byy tylko wzgldy i cele polityczne. ad i spokj w Afryce naley przywrci za wszelk cen; jeli nie udao si to samym chrzecijanom, to on, cesarz, odpowiedzialny przed najwyszym bstwem" za sprawy caego Imperium, dokona tego moc swej wadzy. Znowu jednak zasza zmiana trudno powiedzie, pod wpywem jakich czynnikw. W dniu 10 listopada roku 316, bawic w Mediolanie, cesarz powiadomi namiestnika Afryki, e uwaa Cecyliana za cakowicie niewinnego, jego za przeciwnikw za oszczercw. A w kilka miesicy potem, wiosn roku 317, poszy rozkazy,

by si stumi schizm: kocioy donatystw naley skonfiskowa, biskupw za wygna. Przedstawiona tu w skrcie polityka Konstantyna w sprawie afrykaskich konfliktw religijnych bya i jest przedmiotem ostrej krytyki ze strony historykw. Rzeczywicie, nie przynosi ona zaszczytu cesarzowi jako mowi stanu. Cechuje j brak zdecydowania i konsekwencji, zmienno, jaowo. Mona oczywicie prbowa usprawiedliwi takie postpowanie. Faktem jednak pozostanie, e pogbio ono rozam w onie afrykaskiego chrzecijastwa, narazio rzymskie rzdy w tamtych krainach na wiele trudnoci, przyczynio si do narastania podobnych konfliktw gdzie indziej. Konstantyn w Serdice Sofii A do lata roku 316 Konstantyn przebywa w Galii; najpierw na pnocy, w Trewirze, potem na poudniu. Wanie tam, w Arelate, prawdopodobnie w sierpniu, Fausta daa mu syna, ktry otrzyma imi ojca; dla uniknicia pomyek zwie si go Konstantynem II lub Modszym. Nie by on synem pierworodnym, bo ju mniej wicej przed dziesiciu laty przyszed na wiat Kryspus; Konstantyn mia go z Minerwin, nielubn on, ktr musia oddali biorc do swego domu Faust. Wczesn jesieni tego roku 316 cesarz przekroczy Alpy i stan w Italii pnocnej. Przez Mediolan i Weron cign na wschd, ku prowincjom bakaskim. W dniu 4 grudnia stwierdzamy jego obecno w Serdice, czyli w dzisiejszej Sofii. Jaka bya przyczyna owej podry? Czemu cesarz porzuci Gali i mimo nie sprzyjajcej pory roku pospieszy ku wschodnim granicom swego wadztwa? 12 Konstantyn Wielki 177 Zapewne maj racj, ci ktrzy utrzymuj, e jesieni roku 316 rozgorzaa nowa wojna z Licyniuszem. Jak pamitamy, do niedawna przyjmowano tradycyjnie, e zmagania obu Augustw toczyy si tylko jesieni roku 314; umieszczano w tym krtkim okresie zarwno bitw pod Cibalae, jak i operacje wojenne w Tracji. Istniej jednak pewne wzgldy, ktre skaniaj do rozdzielenia owych wydarze. A wic: bitwa pod Cibalae zostaa stoczona w dniu 8 padziernika roku 314; potem nastpi pokj, oddajcy Konstantynowi wiksz cz Bakanw, i obaj cesarze objli konsulat w roku 315; jesieni roku 316 doszo do nowego konfliktu i do powtrnej poraki Licyniusza, tym razem w Tracji. Bez-

porednie powody drugiego starcia nie s znane, atwo jednak odgadn, e w atmosferze wzajemnej podejrzliwoci nawet drobny przypadek pociga grone konsekwencje. By moe, i tym razem wina leaa po stronie Licyniusza, pragncego odzyska utracone ziemie i gromadzcego w tym celu armie; niektrzy sdz, e wanie jesieni roku 316 wynis on do godnoci Augusta lub Cezara wodza swych wojsk w Mezji, Walensa. Pokj, ponownie zawarty pod koniec roku 316, potwierdza terytorialne nabytki Konstantyna z roku 314, a nawet, by moe, oddawa mu jeszcze jakie terytoria pograniczne w zachodniej Tracji. Licyniusz wic utrzyma si tylko przy nadczarnomorskiej czci pwyspu. Ponadto przysta na zgadzenie swego dopiero co mianowanego wspwadcy, Walensa. W zamian jednak i on uzyska pewne ustpstwo." W dniu 1 marca roku 317 Konstantyn proklamowa w Serdice nowy system wsprzdw. Do godnoci Cezarw zostali wyniesieni obaj synowie Konstantyna: mniej wicej dwunastoletni Kryspus i kilkunastomiesiczny Konstantyn II, ale take kilkuletni syn Licyniusza, zwany Licynianem, ktry na Wschodzie, w prowincjach ojca, nosi ten tytu ju od roku 314, jednake 178 ' bez zgody Konstantyna. Nie wiemy, jakie przewidywano podziay terytorialne Imperium; na razie zreszt, wobec maoletnoci wszystkich trzech Cezarw, nie miao to adnego znaczenia praktycznego. Tak wic, utrzymujc system wprowadzony przez Dioklecjana, nadano mu jednak sens zupenie odmienny, albowiem prawo do dziedziczenia tronu uznano za zasad. Powrt do ojczyzny Od jesieni roku 316 Konstantyn przebywa w prowincjach bakaskich przez lat osiem, a do lata roku 324. Uczyni tylko jedn przerw, wyjedajc w roku 317 na kilka miesicy do Italii pnocnej. W cigu tych omiu lat wielokrotnie zmienia miejsce pobytu. Najchtniej i najczciej rezydowa w Serdice-Sofii. Co najmniej rwnie czsto bawi w Sirmium; miejscowo ta zwie si dzi Sremska Mitrovica, a pooona jest nad rzek Saw, w odlegoci okoo pidziesiciu kilometrw od Belgradu. Konstantyn odwiedzi take miasto, w ktrym przyszed na wiat Naissus, obecny Nisz. Natomiast, jak si zdaje, w ogle nie ciekawia go Grecja; najdalej' na poudniu pooonym miastem, w ktrym stwierdzamy jego obecno, bya Tessalonika (Saloniki). Fakt przeniesienia na tak dugo rezydencji do krain bakaskich jest oczywicie uderzajcy. Mona wyja-

nia go w rny sposb. Na pewno du rol odgrywao niebezpieczestwo ze strony Gotw. Wiadomo, e Konstantyn umacnia wwczas fortyfikacje w niektrych rejonach pogranicznych; rozgromi te jakie zagony, wdzierajce si zza Dunaju. Ale nasuwa si take przypuszczenie, e Konstantyn by po prostu przywizany do owych krain, w. ktrych przey lata chopice. Tote gdy wreszcie je odzyska, bez alu poegna agodny

179 urok yznej Galii pnocnej i urzekajce pikno Prowansji. Pozosta wierny Bakanom do koca swych dni; pniej bowiem ustanowi rezydencj w miejscu, gdzie pwysep ten wybiega ku Azji Mniejszej. W cigu owych omiu lat, od roku 316 do 324, Konstantyn rozwija wrcz gorczkow dziaalno ustawodawcz. Spord okoo trzystu pidziesiciu aktw prawnych zachowanych pod jego imieniem prawie sto pidziesit pochodzi wanie z tego okresu. A przecie jest to z pewnoci tylko cz edyktw, reskryptw i konstytucji, ktre wyszy wtedy z cesarskiej kancelarii. Dotyczyy one wymiaru sprawiedliwoci, prawa cywilnego i majtkowego, postpowania administracyjnego. Nie wchodzc w szczegy wypada zaznaczy, jakie s gwne tendencje owego prawodawstwa. A wic przede wszystkim widoczna jest ch obrony warstw niszych przed uciskiem i wyzyskiem ze strony monych, cho rnice pomidzy stanami s podtrzymywane. Na przykad: za zgwacenie dziewczyny lub zagarnicie cudzej wasnoci nawet senator winien by sdzony od razu i na miejscu, bez zawiadamiania cesarza. Z drugiej wszake strony zwizek czowieka wolnego z niewolnic uznaje si za nielegalny i habicy; - dzieci ze s niewolnikami. W pewnych wypadkach, jeli niewolnica jest cudz wasnoci, a yjcy z ni naley do stanu dekurionw, to znaczy do wyszej warstwy mieszczan, przewiduje si bardzo surowe kary: ona ma by skazana na roboty w kopalniach, on za deportowany na wysp, tracc cay majtek. Konstantyn zreszt hojnie szafowa srogimi karami. Tak na przykad zodzieje dzieci byli dotychczas wtrcani do kopal, obecnie wszake cesarz postanawia: jeli zbrodni t popeni niewolnik lub wyzwoleniec, rzuci si go dzikim zwierztom na poarcie w czasie igrzysk, jeli czowiek wolny, ma walczy w cyrku jako gladiator, ale rzecz naley tak przygotowa, by zgin nie 180

mogc si broni. mier grozia nawet tym wierzycielom, ktrzy jako zastaw za dug nie zwrcony w terminie zajmowali woy suce do orki lub niewolnikw pracujcych na roli; powoduje to bowiem, jak zaznacza cesarz, zwok w wywizywaniu si z danin na rzecz pastwa. Jednake w ustawach Konstantyna spotyka si take postanowienia stosunkowo humanitarne. Zakazuje wic pitnowania twarzy przestpcw, motywujc to tym, e zostaa ona uksztatowana na obraz niebiaskiej piknoci"; pitno naley wypala na nogach lub rkach. Zaleca, by winiw, ktrzy przebywaj w ledztwie nie skuwa zbyt ciasnymi kajdanami i nie przetrzymywa ich w lochach, lecz wyprowadza na wiato soneczne od razu z brzaskiem dnia.80 Rwnolegle z ow; twrczoci ustawodawcz postpowaa rozbudowa aparatu urzdniczego i kontrolujcego, a take wprowadzanie coraz cilejszego reimu podatkowego. Konstantyn bowiem musia stale wzmacnia swe wojska, gotujc si do ostatecznej rozprawy z Licyniuszem. Rzdu Licyniusza Pisarze staroytni maluj portret Licyniusza i obraz jego rzdw w barwach jak najczarniejszych; nazywaj go okrutnikiem, skpcem, tyranem, rozpustnikiem. Najwymowniej oskara wadc Wschodu Euzebiusz z Cezarei. Oto fragmenty jego wywodw: Wyda prawo, e nikomu nie wolno ludzkich uczu przejawia wobec nieszczliwych winiw przez podawanie im ywnoci; e nie wolno okazywa litoci tym, co jcz w kajdanach i z godu gin; e nikomu po prostu nie wolno by dobrym i e dobrze czyni nie wolno nawet tym, ktrych wasna natura pociga do wspczucia z blinimi. Byo to niewtpliwie jedno 181 z najbezwzgldniejszych i najokrutniejszych praw, przeciwne wszelkiemu wrodzonemu poczuciu agodnoci. Po c- wylicza nowe prawa maeskie albo nowe jego pomysy dotyczce ludzi umierajcych, przez ktre mia poznosi doskonae i mdre stare prawa rzymskie, a w miejsce ich ustanowi co barbarzyskiego i okrutnego! Ponadto wymyli tysiczne skargi przeciw ludom sobie podwadnym, czste ciganie zota i srebra, nowe pomiary ziemi, a nawet kary jakie od ludzi po wsiach, ktrzy ju dawno pomarli. Ile prcz tego osb zupenie niewinnych ten wrg ludzkoci na wygnanie skaza, ilu mw znakomitego rodu i wielkiej powagi pozamy-

ka w wizieniu, a potem rozwid z modymi ich maonkami, by je da ohydnym swym sualcom na pohabienie; z ilu zamnymi kobietami i modymi dziewicami ten zuyty starzec w pijackim obdzie zaspokaja swe niepohamowane dze po c to wszystko rozwleka, skoro ostatnie jego wybryki dowodz, jak mae i nic nie znaczce byy pierwsze zbrodnie!" 81 Zobaczymy jednak, e Euzebiusza trudno w tym wypadku uwaa za wiadka bezstronnego. Natomiast dzisiejsi badacze skonni s nieco zagodzi surowy, dyktowany nienawici, osd staroytnych. Trudno oczywicie zaprzeczy, e Licyniusz jako czowiek mia wiele odraajcych wad, a pena lista jego zbrodni z pewnoci miaaby imponujce rozmiary. Z drugiej wszake strony istniej wskazwki, e jako wadca pooy pewne zasugi. By nie tyle skpy, ile oszczdny. Wydatki na wojsko stara si utrzyma w rozsdnych granicach; pod tym wzgldem stanowi pozytywne przeciwiestwo Konstantyna, ktry hojnie wynagradza onierzy, lecz czyni to koszitem ludnoci. Licyniusz dba rwnie usilnie o przestrzeganie wrd swych wojsk elaznej dyscypliny starorzymskiej. Ofiar jego < przeladowa padali przede wszystkim ludzie najbo- 1 182 1 gatsi; ich majtki konfiskowa, robi to jednak nie tylko dla dobra swego skarbu, ale te dla wspomagania podupadych miast i ubogiej ludnoci wiejskiej. Jeden z antycznych pisarzy mwi wprost: By uyteczny prostakom i wieniakom, bo spord nich wyrs."82 W jednym wszake wypadku trzeba przyzna cakowit racj rdom: Licyniusz, czowiek prymitywny i niewyksztacony, zion wrcz patologiczn nienawici do wyszej kultury duchowej oraz do jej nosicielki, warstwy inteligencji, ktr nazywa trucizn i zaraz ycia spoecznego". W szczeglny sposb gardzi prawnikami, ci bowiem, wychowani w szkole rzymskiej praworzdnoci, nie mogli aprobowa jego prostackich decyzji.83 Ale przed najwikszymi trudnociami postawi Licyniusza rozwj sytuacji religijnej w podlegych mu prowincjach. Pocztki arianizmu Wielki problem moralny: jak naley traktowa kapanw, ktrzy zaamali si w czasie przeladowa, wywoywa gwatowne spory wrd chrzecijan nie tylko w prowincjach pnocnoafrykaskich, lecz take w Egipcie. I podobnie jak tam, rwnie w krainie nad Nilem owe spory, podsycane osobistymi animozjami pomidzy czonkami kleru, zataczay coraz szersze

krgi i przybieray na sile, doprowadzajc wreszcie do dugotrwaego rozamu. W Egipcie rzecznikiem rygorystycznego stanowiska wobec upadych" by przede wszystkim Melitios, biskup miasta Likopolis. Zacz on dziaa ju w latach 305306. Samowolnie wygania tych kapanw, ktrych postaw uzna za niegodn, a na ich miejsce wywica innych. Pozwala sobie na takie posunicia nawet w Aleksandrii, cho tamtejszy biskup, Piotr, za183 leca agodno i wyrozumiao; a naley pamita, e kadorazowy biskup Aleksandrii uchodzi za gow wszystkich gmin caego kraju, zasiada bowiem na" stolicy zaoonej, wedug tradycji, przez apostoa Marka. Melitios, oskarony o amanie dyscypliny i wywoywanie zamieszek, zosta wreszcie oboony ekskomunik. Ale tymczasem przysza nowa fala przeladowa. Biskupa Likopolis i wielu jego zwolennikw deportowano do Palestyny i skazano na cikie roboty w kopalniach. Powrci do Egiptu dopiero na mocy edyktu tolerancyjnego Galeriusza w roku 311 i natychmiast wznowi swoj dawn dziaalno przeciw upadym". Tymczasem jesieni tego roku, gdy Maksymin Daj rozpta nowe przeladowania, Piotr zgin mierci mczesk. Fakt ten wywoa tak wielkie wraenie, e wielu dotychczasowych wsppracownikw Melitiosa, wrd nich pewien kapan imieniem Ariusz (po grecku: Areios), powrcio na ono gmin ortodoksyjnych. Mimo to odrbne wsplnoty melitian utrzymay si i trway przez pokolenia, a nawet wieki; jak si wydaje, wygasy ostatecznie dopiero w wieku smym. Jest to tym godnie jsze uwagi, e Melitios nie wysuwa adnej wasnej, specyficznej doktryny teologicznej; w gruncie rzeczy wszystko sprowadzao si do kwestii personalnych. Zreszt identyczn sytuacj stwierdzilimy omawiajc powstanie i rozwj donatyzmu.84 To prawda, e melitianizm, mimo wszelkich podobiestw do pocztkw schizmy afrykaskiej, okaza si ruchem znacznie sabszym; a jednak wypada uzna, e jego rola dziejowa bya o wiele powaniejsza. Dziaalno bowiem Melitiosa stanowia tylko przygotowanie do wytworzenia si pewnej herezji, bardzo gbokiej i trwaej; herezji, ktra wywara ogromny wpyw na dalsze losy zarwno chrzecijastwa, jak i caego cesarstwa; jej powstanie wie si z osob wspomnianego ju Ariusza. 184 O yciu tego czowieka wiemy stosunkowo niewiele.

Urodzi si niedugo po roku 250, prawdopodobnie w ktrym z miast Libii. Otrzyma staranne wyksztacenie; przez jaki czas studiowa w Antiochii syryjskiej, w sawnej szkole teologicznej Lukiana, ktry z kolei by uczniem mistrzw, pozostajcych pod wpywem filozofii platoskiej. Potem Ariusz piastowa urzd kapaski w Aleksandrii, gdzie dostpi godnoci prezbitera w jednym z najwikszych kociow. Cieszy si powaaniem jako asceta i du popularnoci jako kaznodzieja, zwaszcza wrd kobiet. Wraenie wywieraa ju sama jego posta; by bowiem czowiekiem wysokim i smukym, o powanym, uduchowionym obliczu. Na stolicy biskupiej w Egipcie zasiada wwczas Aleksander. Melitios zwalcza go tak samo, jak poprzednio Piotra. Mimo to w roku, jak si zdaje, 319 przywdca schizmatykow zwrci uwag biskupowi, e w kazaniach Ariusza, przycigajcych tumy suchaczw, goszone s pogldy sprzeczne z nauk Kocioa. Dlaczego Melitios wysun te oskarenia? Zapewne pragn wzi pomst za to, e Ariusz opuci go przed kilkunastu laty, a jednoczenie, jak wolno si domyla, chcia pokaza wszystkim, i ortodoksi toleruj u siebie heretyka. Biskup zbada spraw. Uznano, e Ariusz istotnie wyznaje i szerzy doktryn odbiegajc od nauki tradycyjnej. Owa doktryna jdro arianizmu sprowadzaa si do tezy, ktr w wielkim skrcie mona by tak uj: tylko Bg jest wieczny i niestworzony; Chrystus, Logos czyli Sowo, powoany przeze do bytu z nicoci, nie jest mu rwny i wspistotny, cho jest pierwszym i szczeglnym dzieem boym.85 Ariusza ekskomunikowano, przeciw czemu oczywicie zaprotestowa. W Aleksandrii zebra si synod blisko stu biskupw egipskich i libijskich, ktry zatwierdzi poprzedni wyrok prawie jednomylnie. W tej sytuacji 185 Ariusz uzna za waciwe opuci Egipt. Postanowi szuka poparcia w innych prowincjach. W Palestynie znany nam Euzebiusz, biskup Cezarei, historyk chrzecijastwa, odnis si do raczej przychylnie. Ale prawdziwie oddanego sprzymierzeca znalaz Ariusz dopiero w Azji Mniejszej, w Nikomedii. Biskup tego miasta, rwnie noszcy imi Euzebiusz, by niegdy jego koleg w czasie studiw w Antiochii; std przyja i podobiestwo pogldw. Dziki swym wpywom na dworze Konstancji, ony Licyniusza, Euzebiusz doprowadzi, do zwoania synodu, ktry uchyli wyrok aleksandryjski i zada, by Ariusza oraz jego zwolennikw przywrci do wsplnoty kocielnej. Ale gdy

powrci on do Egiptu, konflikt znowu rozgorza, i to ze zdwojon si. Pomysowy i energiczny Ariusz nie waha si propagowa swych pogldw wrd prostego ludu nawet przy pomocy wierszykw i piosenek. Tak wic z kadym dniem i miesicem sprawa stawaa si goniejsza. Dziki szerokim kontaktom Ariusza oraz usilnym staraniom Euzebiusza z Nikomedii spr wykroczy daleko poza granice Egiptu. Zostali we wcignici prawie wszyscy biskupi Wschodu, od wszystkich bowiem dano opowiedzenia si po tej lub tamtej stronie. Poniewa uywano rnych rodkw agitacji, kwestie doktrynalne rycho znalazy si w centrum zainteresowania najszerszych mas. Moe nas dzi zdumiewa, e problematyka tak abstrakcyjna wywoywaa tego rodzaju reakcje, ale zjawisko to ma swoje uzasadnienie. W samym Egipcie jeszcze si nie uspokoiy namitnoci po dopiero dogasajcym sporze z Melitiosem. A zarwno tu, jak i gdzie indziej dyskusja pozornie czysto teologiczna wydobywaa i odnawiaa przerne animozje i konflikty, narose w onie gmin w cigu pokole. Istota za sporu rwnie miaa swoje gbsze korzenie; mona bowiem rozumie j jako protest greckiego sposobu mylenia, przepojonego star kultur 186 filozoficzn, przeciw niejasnym, nieprecyzyjnym i wiadomie irracjonalnym pojciom, jakie dominoway w wczesnym systemie teologii chrzecijaskiej. Polityka religijna Licyniusza Wanie w toku tych wydarze, a czciowo ich skutkiem, Licyniusz zacz zmienia swj stosunek do chrzecijan. Widzielimy, w jak gwatowny sposb Euzebiusz pitnuje tego cesarza w swej Historii kocielnej, zgoa zreszt nie ukrywajc istotnych przyczyn nienawici. Potpia go jako przeladowc i peen witego oburzenia podaje nastpujce fakty: Licyniusz wyrzuci ze swego dworu wszystkich chrzecijan; usun z wojska lub zdegradowa onierzy i oficerw, odmawiajcych zoenia ofiar; surowo traktowa biskupw, a poniektrzy z jego nadgorliwych namiestnikw karali ich nawet mierci. Wreszcie Euzebiusz stwierdza z caym naciskiem i przekonaniem, e cesarz zamierza wszcz przeladowanie powszechne, to jest wymierzone przeciw wszystkim wiernym. Relacja Euzebiusza jest tak jaskrawo stronnicza, i z pewnoci nie w peni zasuguje na przyjcie. Nie mona jednak negowa faktu, powiadczonego take przez inne rda, e od pewnego momentu Licyniusz zacz okazywa chrzecijanom wyran niech i wy-

da szereg godzcych w nich zarzdze. A przecie to ten sam Licyniusz, ktrego wojska przed decydujc bitw z Maksyminem Daj recytoway modlitw do Najwyszego Boga"! Ten sam, ktry tu po wkroczeniu do Nikomedii proklamowa tolerancj, zapowiadajc nawet odszkodowania dla posiadaczy majtkw kocielnych! Ten sam wreszcie, ktry w roku 314 zasuy na pochwa z ust samego Euzebiusza jako jeden 187 z opiekunw Kocioa. Kiedy to wic i z jakich przyczyn nastpi tak gwatowny zwrot w jego polityce? Kontekst wywodw Euzebiusza dowodzi, e stao si to w kilka lat po owej wojnie, w ktrej cesarz utraci prowincje bakaskie, a wic niewtpliwie okoo roku 320. Wskazuj na to wzmianki take u innych autorw. Wanie w tym okresie pojawiy si pewne nowe elementy w nieustannej grze rnych si, jakiej scen byo Imperium; elementy, ktre Licyniusz musia uwzgldni w swej taktyce.' Przede wszystkim mnoyy si wiadomoci, e Konstantyn manifestacyjnie okazuje chrzecijanom przyja i opiek, wydajc w tym duchu coraz liczniejsze ustawy. Nasuwao to podejrzenie, e wadca Zachodu pragnie za wszelk cen zjedna sobie Koci, tak potny na Wschodzie, aby przy jego pomocy odnie zwycistwo w ostatecznej rozgrywce o panowanie nad Imperium. Sam Euzebiusz przyznaje, e wrd chrzecijan w prowincjach wschodnich sympatie dla Konstantyna zaznaczay si bardzo ywo i wyranie. W tej sytuacji Licyniusz mia tylko dwa wyjcia: albo usiowa przecign swego koleg w okazywaniu ask i dobrodziejstw, albo te dy do ukrcenia wpyww organizacji kocielnej. Wyjcie pierwsze zostao w praktyce zamknite, Konstantyn bowiem posun si w swej prochrzecijaskiej polityce 'tak daleko, e Licyniusz, pragnc da co wicej, musiaby chyba uzna Koci za rwnorzdnego partnera i zgodzi si na istnienie pastwa w pastwie. Tak wic Licyniusz obra inn drog. Zadecydowa, e naley oczyci dwr, armi i administracj z elementw niepewnych. Zakaza rwnie odbywania synodw biskupich; w ten sposb bardzo powanie utrudni podejmowanie przez chrzecijan jakichkolwiek wsplnych akcji. Stara si take powstrzymywa pochd chrzecijastwa, stawiajc przeszkody jego dziaalnoci misyjnej; tak wic na przykad odtd wycznie kobiety mogy udzieli 88 la nauk religijnych kobietom, a zabroniono tego czyni nawet biskupom; naboestwa wolno byo odbywa

tylko poza murami miast. W zasadzie jednak krwawych przeladowa nie byo. Jeli gdzie si zdarzay, to win za to ponosili przede wszystkim nazbyt sualczy namiestnicy.86 Nie ulega wtpliwoci, e wydarzenia w onie samego chrzecijastwa rwnie wpyny w jakiej mierze na podjcie tych krokw; pocztki bowiem ruchu ariaskiego musiay wywoa niepokj. Cesarz ze zrozumiaych wzgldw obawia si sporw i zamieszek, ktre w kadej chwili mogyby przerodzi si w walki o charakterze politycznym. Wspomniany zakaz odbywania synodw mia zapobiec pogbianiu si konfliktu. Nowa polityka religijna Lieyniusza daa gwnie ten efekt, e Konstantyn tym gorliwiej kontynuowa swe dotychczasowe wysiki. Dzie Soca Edykt Konstantyna z roku 321 postanawia: Czcigodny dzie Soca, venerabilis dies Solis", winien by wolny od rozpraw sdowych i od wszelkich zaj ludnoci miejskiej; natomiast mieszkacy wsi mog w tym dniu swobodnie uprawia rol, czsto bowiem si zdarza, e wanie wtedy wypada najkorzystniejszy moment orania ziemi lub sadzenia winoroli; nie naley wic traci sposobnej chwili, danej przez niebiask opatrzno.87 W reskrypcie za z dnia 21 lipca tego roku cesarz wyjania: Wprawdzie wydaje si rzecz niestosown zakca czcigodny dzie Soca sporami i ktniami w sdach, z drugiej wszake strony byoby mie i przyjemne spenianie wwczas spraw podanych; wolno wic w tym 189 dniu wyzwala niewolnikw oraz dokonywa emancypacji (to jest prawnego wypuszczania dzieci spod wadzy ojcowskiej).88 Mona rzec bez przesady, e edykt Konstantyna obowizuje w wikszoci krajw wiata a po dzie dzisiejszy; w bowiem dies Solis" to oczywicie nasza niedziela. Cesarz ustanowi go po raz pierwszy w historii jako oficjalny i prawny dzie odpoczynku; wszystkie pniejsze zarzdzenia w rnych epokach i pastwach s tylko powtrzeniem lub adaptacj edyktu z roku 321. Jednake, rzecz to oczywista, Konstantyn nie dziaa cakowicie samowolnie i nie stwarza swym postanowieniem faktu z gruntu nowego; w zasadzie tylko sankcjonowa stan ju istniejcy. Wypada wic w tym miejscu przedstawi, choby najkrcej, szersze zagadnienie: genez tygodnia i nazw jego dni. Tydzie siedmiodniowy spotykamy od niepamitnych

czasw u rnych ludw semickich, zwaszcza w Mezopotamii i w Palestynie; wiadomo te powszechnie, e w dniu sidmym ydom nie wolno wykonywa adnej pracy; szabat" to okres cakowitego odpoczynku. Poszczeglne dni semickiego tygodnia nie miay nazw, liczono je tylko. Grecy nie znali adnego odpowiednika tygodnia, natomiast tydzie rzymski, zwany nundinae", liczy dni osiem; w smym, wolnym od pracy na roli i od nauki w szkoach, odbyway si targi. Wynika std, e nasz siedmiodniowy tydzie zosta przejty od ludw semickich, w praktyce od ydw; to przejmowanie dokonywao si bardzo powoli, postpowao z terenw Bliskiego Wschodu ku Zachodowi, a uatwiay je kolonie ydowskie, liczne w rnych miastach; w pierwszych wiekach nowej ery tydzie siedmiodniowy by ju bardzo znany, nawet w krainach zachodnich. Rwnoczenie jednak z tym procesem dokonuje si inny: poszczeglne dni tygodnia otrzymuj nazwy od planet, ktrych znano wwczas pi, ale do liczby tej 190 dodawano jeszcze Ksiyc i Soce. Pomys ten zrodzi si prawdopodobnie w drugim wieku przed nasz er w ktrej z krain Bliskiego Wschodu; rozpowszechni si bardzo szybko dziki ogromnemu powaaniu, jakim cieszya si wwczas astrologia. W epoce cesarstwa ustala si w prowincjach zachodnich nastpujcy porzdek i nazwy: dies Lunae, dies Martis, dies Mercurii, dies Jovis, dies Veneris, dies Saturni, dies Solis. Nazwy te yj do dzi w jzykach romaskich i porednio germaskich. Wystarczy przypomnie francuskie lundi, mardi, mercredi, jeudi, vendredi. Co prawda zamiast Saturni dies przyja si we Francji nazwa samedi, z aciskiego Sabati dies; za to w jzyku angielskim mamy Saturday oraz dla oznaczenia niedzieli Sunday wierny odpowiednik aciskiego dies Solis. W przeciwiestwie do systemu rozpowszechnionego w Europie Zachodniej my liczymy dni tygodnia: wtorek, roda, czwartek, pitek. Podobnie postpuj inne ludy sowiaskie; jest to zasada przejta od ydw za porednictwem Kociow wschodniosowiaskich. Rzecz godna uwagi: chrzecijanie na Zachodzie stosowali nazwy dni tygodnia, cho brzmiay one ewidentnie pogasko-astrologicznie. Koci jednak by bezradny wobec zwyczaju, ktry zakorzeni si zbyt szybko i gboko. Tylko w jednym wypadku usiowano zmieni nazw: zamiast dies Solis" propagowano okrelenie dies dominica", czyli dzie paski, jako e wanie w tym dniu mia zmartwychwsta Chrystus, i wtedy te, by odrni si od ydw, odprawiano naboe-

stwa. Usiowania te czciowo si powiody; std te obecnie w jzykach romaskich nazwy takie, jak woska domenica lub francuska dimanche. Konstantyn, sankcjonujc prawnie dies Solis" jako dzie odpoczynku, dziaa niewtpliwie po myli chrzecijan. Jednake w zarzdzeniu jego nie ma nic z terminologii nowej religii. Kady czciciel Soca Niezwy191 cionego mg przyjmowa edykt z roku 321 jako dowd troski cesarza o kult tego boga. Caa ta sprawa znakomicie charakteryzuje niewtpliwie zamierzon i wiadom wieloznaczno posuni Konstantyna w tym okresie. Faktycznie idc na rk chrzecijanom czyni to jednak w takiej formie i w taki sposb, by nie zrazi sobie wyznawcw innych kultw. To samo zreszt cechuje inne zarzdzenia cesarza w tych latach. i Edykty o magii i wieszczeniu Chyba mao ktra z decyzji prawnych Konstantyna rzuca tyle wiata na jego umysowo i wiat wyo- i brae religijnych co reskrypt z maja roku 317, skierowany do Bassusa, prefekta Rzymu. Zawiera on postanowienia tej treci: Podlega karze, i to przy zastosowaniu najsurowszych ustaw, wiedza (scientia") tych osb, ktre uprawiaj ] umiejtnoci magii, aby zaszkodzi ludzkiemu zdrowiu ? lub wzbudzi w skromnych umysach podania miosne. Natomiast nie naley pociga do odpowiedzialnoci, jeli dziki tym umiejtnociom staraj si leczy lub > zapobiec zniszczeniu winoroli przez deszcze czy te grady. Takie bowiem dziaania nie przynosz za niczyjemu zdrowiu lub dobrej sawie, przeciwnie maj rato- i wa boskie dary i ludzki wysiek przed powaleniem.89 '? A wic cesarz jak najpowaniej traktowa wiedz ' i umiejtnoci wszelkiego rodzaju magw oraz zamawiaczy. W tych zarzdzeniach trudno by si dopatrzy jakiejkolwiek motywacji chrzecijaskiej, atwo natomiast stwierdzi, e s one kontynuacj podobnych ustaw, wydawanych do czsto w wiekach poprzednich. Praktyki bowiem magiczne i astrologiczne byy " wwczas bardzo rozpowszechnione i stosowane we wszystkich warstwach spoecznych; jednoczenie za 192 ^ m wszyscy, nie wyczajc cesarzy, lkali si, by nie pa ich ofiar. Inaczej ma si rzecz z edyktem z roku 319, w ktrym

cesarz zapowiada: aden haruspex" (kapan-wrbita) nie ma wstpu do czyjegokolwiek domu, nawet zaprzyjanionego. Jeliby ten zakaz zama, on sam zostanie spalony, ten za, kto go przyjmie, utraci majtek i bdzie deportowany na wyspy. Kto wszake pragnie hodowa przesdowi (superstitio"), moe wykonywa waciwe obrzdy publicznie. Kady natomiast, kto wniesie oskarenie o popenienie powyszego przestpstwa, ma by uwaany nie za donosiciela, lecz za godnego nagrody.90 Aby w peni doceni wymow tego edyktu naley przypomnie, e kolegium haruspikw naleao do najdawniejszych i najczcigodniejszych organizacji kapaskich w Rzymie; wchodzili do najpowaniejsi obywatele, a pastwo oficjalnie zasigao rady haruspikw przy wszystkich niezwykych wydarzeniach. Tymczasem w edykcie do ludu, wydanym w tyme roku 319, cesarz ponownie grozi karami haruspikom, kapanom oraz ich subie, gdyby odwayli si wej do prywatnego domu, i dodaje: Wy, ktrzy sdzicie, e to przynosi korzy, odwiedzajcie publiczne otarze oraz witynie i obchodcie uroczystoci wedug waszego zwyczaju; nie zabraniamy bowiem dopenia obowizkw dawnej praktyki w otwartym wietle.91 Wydaje si oczywiste, e cesarz ograniczajc pogaskie obrzdy i rytuay dziaa po myli chrzecijan. Na uwag zasuguj zwaszcza pogardliwe okrelenia, uyte w ustawie, ilekro mowa o tradycyjnych wierzeniach: przesd, dawna praktyka. Nie ulega te wtpliwoci, e cesarz obawia si, by pod pozorem naboestw w prywatnych domach nie powstaway zmowy i spiski; chodzio zwaszcza o Rzym i o dawn arystokracj, ktra 13 Konstantyn Wielki 193 z najwysz niechci ledzia prochrzecijask polityk wadcy. O tym aspekcie sprawy wiadczy take kocowa klauzula edyktu pierwszego, wrcz zachcajca donosicieli, by wznowili dziaalno; postanowienie jake sprzeczne z edyktem z roku 312, gdy Konstantyn, zaraz po wkroczeniu do Rzymu, gromi przeklt zaraz donosicieli"! Lecz oto znowu fakt zaskakujcy: W roku, jak si wydaje, 320 piorun uderzy w wielki amfiteatr rzymski, zwany dzi Kolosseum. Poniewa pradawny zwyczaj nakazywa w takich wypadkach zwraca si do kolegium haruspikw, by orzeko, jak

naley rozumie ten znak dany przez bogw, wczesny prefekt miasta postpi podobnie; nastpnie opini ich przesa na dwr cesarski, do rk szefa kancelarii, ktry z kolei zreferowa ca spraw wadcy i przedstawi mu odnone materiay. Zachowaa si odpowied Konstantyna, w ktrej informuje prefekta Rzymu: Jeli piorun dotknie nasz paac lub inne budynki publiczne, naley, zgodnie ze starym obyczajem, zwrci si do haruspikw o wyjanienie, co oznacza to zjawisko; po pilnym zebraniu materiaw maj one zosta przekazane do naszej wiadomoci; take inne osoby mog stosowa si do tego obyczaju, byleby wstrzymay si od naboestw domowych, ktre zostay zabronione w sposb szczeglny.92 Nieatwo wic wyrobi sobie zdanie, jakie waciwie byy pogldy cesarza w owym okresie, kiedy to jednoczenie faworyzowa chrzecijan, czci dzie Soca, powanie traktowa umiejtnoci magw i haruspikw. Laktancjusz i Konstantyn W tych wanie latach, prawdopodobnie ju w roku 317, w krg osb zwizanych z Konstantynem wesza posta dobrze nam znana, ho czsto wspominana w po194 przednich rozdziaach: Laktancjusz, profesor aciskiej literatury i retoryki w Nikomedii. Niegdy sprowadzi go tam a z Afryki cesarz Dioklecjan; mimo to uczony kariery nie zrobi, greccy bowiem mieszkacy tych stron niezbyt si interesowali jego przedmiotem. y wic w skrajnej ndzy. Jednake nie zaniedbywa studiw i pisarstwa; w owych chudych latach nikomedyjskich powstao jego najwiksze i najambitniejsze dzieo, Dwinae Institutiones (Boskie ustanowienia). Jest to rodzaj wykadu zasad chrzecijastwa, ale z wyran tendencj apologetyczn, zwracajcy si przede wszystkim do wczesnej inteligencji, a wic do tej warstwy, ktrej przedstawicielem by sam Laktancjusz. Institutiones odznaczaj si jasnoci ujcia i piknem jzyka nie darmo zwano ich autora chrzecijaskim Cyceronem trudno natomiast doszuka si w tym dziele subtelnoci teologicznej lub ciekawych pomysw filozoficznych. Prawdopodobnie uznanie, jakie zyskaa sobie ta ksika wrd wyksztaconych chrzecijan, sprawio, i kto wpywowy, zapewne sam biskup Hozjusz, poleci Laktancjusza cesarzowi. Ten rozglda si wwczas za dobrymi nauczycielami dla swego pierworodnego syna, Kryspusa. Wybierajc retora z Nikomedii cesarz kierowa si z pewnoci take wzgldami rzeczowymi, w owych bowiem czasach Laktancjusz nalea do najlepszych stylistw aciskich; przyzna wszake trzeba,

e wyrnienie pisarza chrzecijaskiego miao oczywist wymow polityczn, nawet jeli w gronie wychowawcw znaleli si rwnie zwolennicy tradycyjnych systemw filozoficznych. Tak wic do Laktancjusza wreszcie umiechna si fortuna, cho u samego schyku ycia; urodzony bowiem okoo roku 240 liczy wwczas lat dobrze ponad siedemdziesit. Wiemy ze wzmianki w jednym ze rde, e sdziwy pisarz opuci Nikomedi i uda si do Galii. Tam, niewtpliwie w Trewirze, przebywa jego

195 wychowanek Kryspus, sprawujc nadzr nad prowincjami galijskimi; w istocie najwicej do powiedzenia mieli wysocy urzdnicy i oficerowie, Kryspus bowiem liczy dopiero czternacie lat. Co nie przeszkadzao, e w uroczystej mowie, wygoszonej przez pewnego retora w kilka lat pniej, wycznie Kryspusowi przypisuje si zasug pokonania nad Renem barbarzyskich plemion germaskich. ! Przebywajc nad brzegami Mozeli, Laktancjus pra- i cowa rwnie pilnie i wydajnie jak poprzednio u wy- .? brzey Propontydy. Przerobi Institutiones, zamieszczajc we wstpie i w zakoczeniu dedykacje dla Kon- 1 stantyna. Wyda rwnie skrt tego wielkiego dziea i oraz osobny traktat De ira Dei (O gniewie boym). Dla j historyka jednak najciekawsza i najcenniejsza jest maa ksieczka, ktra wanie wtedy powstaa, a z ktrej j wielokrotnie korzystalimy w toku dotychczasowych wywodw; chodzi oczywicie o pamflet De mortibus persecutorum ,(0 mierciach przeladowcw). Ostatnie wydarzenia polityczne, wzmiankowane w tym traktacie, \ odnosz si do roku 314, rzecz powstaa wic nieco pniej; w ktrym jednak roku, okreli trudno. Liczne p pochway pod adresem Konstantyna i jego ojca dowodz, e Laktancjus by ju zwizany z t rodzin. Z drugiej strony nie znajdujemy adnych atakw na Licyniusza, co by wskazywao, e dzieko zostao ukoczone, nim rozpocz on now polityk religijn. Sprawa wyzwole, prawo do spadkw, sdy biskupie Biskup Hozjusz, ktrego imi po raz pierwszy spot; kalimy w zwizku ze spraw donatyzmu, wci od1 grywa wielk rol w otoczeniu Konstantyna. Tote ; niemal symboliczn wymow ma fakt, e wanie on 196

jest adresatem wanego zarzdzenia cesarskiego z dnia 18 kwietnia roku 321, ktre postanawiao: Akt wyzwolenia niewolnika, dokonany publicznie w kociele, jest tak samo wany, jak i ten, ktry zosta speniony wedug tradycyjnie stosowanych zasad prawnych. Czonkowie kleru mog wyzwala swoj sub nawet bez wiadkw i jakimikolwiek sowy, aktem ostatniej woli.93 W lipcu tego roku ukazaa si ustawa, zezwalajca na przekazywanie Kocioowi spadkw.94 Wreszcie ustawa trzecia, wydana zreszt moe nieco wczeniej, pozwalaa, by procesujce si strony przenosiy spraw, nawet ju rozpoczt, z trybunaw wieckich do sdw biskupich.95 Dwie pierwsze ustawy mona by uwaa za logiczne zastosowanie zasady tolerancji. Naley bowiem pamita, e ju od wielu wiekw, moc prawa zwyczajowego, w rnych wityniach pogaskich, zwaszcza na Wschodzie, dokonywano aktw wyzwolenia; witynie miay te nigdy nie kwestionowane prawo przyjmowania spadkw. Tak wic, z czysto formalnego punktu widzenia, Konstantyn przyznawa chrzecijanom to, czym przybytki wielu innych bstw cieszyy si od dawna. Istniaa jednak zasadnicza rnica rzeczowa: kada ze wity pogaskich bya w gruncie rzeczy odrbn jednostk, a w razie potrzeby miasto lub pastwo swobodnie dysponoway jej majtkiem; inaczej miaa si rzecz z Kocioem: wsplnota jego gmin tworzya ogromn potg, ktra obecnie, moc cesarskich przywilejw, miaa gruntowa si prawnie i gospodarczo, stopniowo tworzc pastwo w pastwie. To prawda, e jednoczenie gminy przyjmoway na siebie w coraz wikszej mierze duy ciar, jakim bya opieka nad rzeszami chorych, sierot, 'ubogich, starcw; zapisy bowiem spadkowe czsto opatrywano pewnymi klauzulami i warunkami. 197 Bardzo sporne s zagadnienia zwizane z ustaw trzeci, dotyczc sdw biskupich. Zachowany tekst nie jest cakowicie jasny, a rwnie jego data rok 318? budzi wtpliwoci. Inna ustawa Konstantyna, z roku 333, zdaje si jednak powoywa na t wczeniejsz, a interpretuje j bardzo szeroko: kada ze stron ma prawo w kadym momencie procesu zada przeniesienia procesu z trybunau wieckiego pod sd biskupi, ktrego wyrok jest w praktyce nieodwoalny. By moe, e Konstantyn, dobrze znajcy biurokratyzm i korupcj trybunaw wieckich, pragn w ten sposb przynie ulg i pomoc ludnoci najuboszej, a zarazem

odciy swoj kancelari od nawau spraw apelacyjnych; zrozumiae bowiem, e sdy biskupie stayby si rodzajem instancji odwoawczej. Jednake w praktyce te uprawnienia, przyznane sdom biskupim zbyt szczodrze i wrcz nieprzemylanie, nie zday egzaminu. Tote pniejsi cesarze, zreszt osobicie gorcy chrzecijanie, wydali w cigu wieku czwartego i pitego szereg ustaw majcych na celu ograniczenie zasigu i dziaalnoci sdownictwa kocielnego na korzy trybunaw wieckich. Przygotowania do irojny W roku 322 Sarmaci, siedzcy na ziemiach dzisiejszych Wgier pomidzy Dunajem a Cis, wdarli si w granice cesarstwa. Konstantyn odpar ich i rozgromi, a potem przekroczy wielk rzek, spustoszy kraj nieprzyjaci, pojma wielu jecw. W roku nastpnym, 323, zastpy Gotw przeprawiy si przez dolny Dunaj; grabic, rozlay si po ziemiach Mezji i Tracji. Cesarz przebywa wwczas w Tessalonice, gdzie dopilnowywa budowy portu i okrtw wojennych. Natychmiast ruszy w pole; pokona Gotw i zmusi ich, by pucili 198 wolno tysice jecw. Jednake w trakcie tej kampanii przemaszerowa umylnie lub z koniecznoci przez prowincje podlegajce Licyniuszowi. Ten zaprotestowa, lecz zadouczynienia nie uzyska. Tak doszo do ostatecznego zerwania pomidzy obu wadcami Imperium. O tym, e s oni wrogo nastawieni do siebie, wiedziano ju od lat w caym cesarstwie, a nawet poza jego granicami; nie czym innym tumacz si miae ataki Sarmatw i Gotw. Najjaskrawsz i powszechnie dostrzegaln wskazwk nabrzmiewania konfliktu bya, poczynajc od roku 321, sprawa konsulatw. Urzd ten mia ju od dawna charakter czysto honorowy, utrzymywano go jednak jako szacowny relikt ustroju republikaskiego i symbol jednoci Imperium; wci te oficjalnie datowano wedug par konsulw, zmieniajcych si co roku. Kto ma t godno obj, decydowali panujcy, uzgadniajc list ju na jaki czas naprzd; czsto piastowali konsulat sami, dobierajc sobie kogo z czonkw rodziny. Ot poczynajc od roku 321 do 324 wcznie w prowincjach Licyniusza nie uznawano konsulw wyznaczonych przez Konstantyna; nie uznawano za dlatego, e wadca Zachodu zama porozumienie, na mocy ktrego w roku 321 konsulami mieli by Licyniusz i jego syn; a tymczasem w roku tym konsulat objli synowie Konstantyna, Kryspus i Konstantyn Modszy.

Wydaje si pewne, e Konstantyn chcia wojny i wiadomie do niej dy; jego bowiem ostatecznym celem byo zjednoczenie caego Imperium. Te ambitne plany ywi ju znacznie wczeniej, ale od roku 320 zacz zabiega o ich realizacj szczeglnie energicznie. Niewtpliwie wizao si to z wydarzeniami w rodzinie cesarskiej. W roku 317 Fausta powia w Sirmium drugiego syna; otrzyma on imi dziada Konstancjusza; w roku 320 przyszed na wiat syn trzeci, nazwany Konstan199 sam. Tak wic byo obecnie w domu wadcy czterech ksit. Jest rzecz zupenie zrozumia, e Konstantyn przemyliwa o zapewnieniu swym synom panowania nad czciami Imperium. W ten sposb znowu odyaby tetrarchia, jak za Dioklecjana, lecz cile spojona wiziami rodzinnymi. W takim ukadzie oczywicie nie byoby miejsca ani dla Licyniusza, ani te dla jego syna; to prawda, e w dniu 1 marca roku 317 Konstantyn zgodzi si podnie modego Licyniusza do godnoci Cezara, ale stao si to na kilka miesicy przed przyjciem na wiat, w dniu 7 sierpnia tego roku, Konstancjusza i na trzy lata przed urodzeniem si Konstansa. Poczynajc od roku 321 obaj wadcy zbroili si usilnie, jednoczenie za prowadzili przygotowania polityczne. Wanie na ten okres przypadaj zarwno represje Licyniusza przeciw chrzecijanom, ktrych podejrzewa o sprzyjanie Konstantynowi, jak te dalsze zblianie si tego drugiego do nowej religii. Proces ten mona ledzi take na monetach pana Zachodu. Symbolika chrzecijaska staje si czstsza i wyraniejsza, napisy za ku czci bstw znikaj cakowicie z wyjtkiem jednej mennicy, bardzo wszake wanej, bo mieszczcej si w Sirmium, a wic w jednej z rezydencji Konstantyna; tu wci wybijano monety sawice Soce Niezwycione. Hadrianopol, Bizancjum, Chryzopolis Ju sam ogrom wojsk wiadczy, jak starannie obie strony przysposobiy si do wojny wiedzc, e bdzie to rozprawa decydujca. Licyniusz skoncentrowa w Tracji 150 tysicy pieszych i 15 tysicy jezdnych. Siy Konstantyna byy nieco mniejsze, bo wynosiy 130 tysicy ludzi, w tym jazdy 10 tysicy. Na morzu Licyniusz 200 growa bezspornie, posiada bowiem okoo 350 okrtw, cignitych z wielu krain, od Azji Mniejszej po Egipt. Konstantyn mg przeciwstawi tej armadzie tylko 200 okrtw; ich gwn baz by Pireus, sawny

port ateski. Dowdztwo nad flot odda swemu pierworodnemu, Kryspusowi, cho mia on wwczas zaledwie okoo dwudziestu lat. Sam cesarz obj komend nad wojskami ldowymi. Wojna domowa, jedna z najwikszych i najkrwawszych, jakie kiedykolwiek wstrzsay pastwem rzymskim, rozpocza si wiosn roku 324. Pod koniec czerwca obie armie rozbiy swe obozy w pobliu Adrianopola. Oddzielaa je rzeka Hebrus, dzisiejsza Marica, a adna ze stron nie kwapia si, by pierwsza forsowa wody bystre i gbokie. Dopiero po kilku dniach wyczekiwania Konstantyn zdoa zwie przeciwnika podstpem, a zarazem zaskoczy go miaym atakiem: przepyn rzek konno, w otoczeniu tylko dwunastu jedcw. Tak rozpocza si w dniu 3 lipca krwawa bitwa, ktra trwaa do zmroku. Pokonany Licyniusz wycofa si noc do Bizancjum. Jego rozproszone oddziay tuay si po okolicznych grach i lasach, a potem stopniowo przechodziy na stron Konstantyna. Mimo tej klski sprawa Licyniusza jeszcze nie bya stracona. Zarwno bowiem pooenie, jak i potne fortyfikacje Bizancjum pozwalay na dug obron, tym bardziej e panowanie na morzu zapewniao stay dopyw posikw i zaopatrzenia; tymczasem mona by byo cign na teatr dziaa wojennych nowe zastpy wojsk z prowincji wschodnich. Aby atwiej sprosta sytuacji, Licyniusz mianowa Augustem najwyszego urzdnika swego dworu, Martiniana; postpi wic identycznie jak po klsce przed kilku laty, kiedy to podnis do godnoci wspwadcy Walensa. Obaj Augustowie przebywali w Bizancjum i z powodzeniem odpierali 201 szturmy. Oblegajcy budowali machiny wojenne i stosowali przerne, wyprbowane od wiekw rodki inynieryjne, ale nie zdoali wedrze si na mury grodu. Po kilku tygodniach daremnych wysikw Konstantyn zrozumia, e rozstrzygnicie musi zapa gdzie indziej. Rozkaza Kryspusowi, ktry operowa na Morzu Egejskim, by sforsowa Hellespont. Wydawao si to zadaniem niewykonalnym, w cieninie bowiem staa potna flota Licyniusza. Jednake bya ona zbyt pewna swej przewagi i nie zachowywaa naleytych rodkw ostronoci; zaskoczona zrcznym manewrem Kryspusa poniosa dotkliwe straty; droga do Bizancjum stana otworem. Licyniusz i Martinian musieli zmieni swe plany. Obecnie rzecz najwaniejsz byo niedopuszczenie, by Konstantyn wyldowa na wybrzeu azjatyckim, to bo-

wiem grozioby im odciciem od zaplecza. Obaj Augustowie opucili Bizancjum, ale ich wojska nadal broniy tego miasta. Licyniusz ustanowi swoj kwater w rejonie Chalcedonu i mia broni przeprawy przez Bosfor; Martinian wyjecha do Lampsakos, aby stamtd czuwa nad Hellespontem. Przez pewien czas Licyniusz i Konstantyn prowadzili rokowania; w rzeczywistoci obaj si zwodzili, pragnli bowiem zyska na czasie. Pierwszy z nich pospiesznie ciga wojska i wkrtce zebra 130 tysicy ludzi, w tym wielu barbarzycw, ktrzy suyli jako najemnicy; drugi natomiast przygotowywa si do przeprawy. Z pocztkiem wrzenia Konstantyn zdoa zmyli czujno nieprzyjaci i wyldowa na czarnomorskim wybrzeu Pwyspu Chalcedoskiego. Licyniusz natychmiast przyzwa Martiniana. Do decydujcej bitwy doszo w dniu 18 wrzenia pod miastem Chrysopolis, w pobliu Chalcedonu. Obaj przeciwnicy Konstantyna, powtrnie pokonani, schronili si za murami Nikomedii. Bizancjum poddao si od razu. 202 Dziki porednictwu Konstancji, ony Licyniusza, a zarazem przyrodniej siostry Konstantyna, doszo do zawarcia ukadu. Licyniusz i Martinian zrzekli si wszystkich godnoci, w zamian za zwycizca zoy uroczyst przysig, e darowuje im ycie. Pierwszy z nich zosta odesany do Tessaloniki, drugi za do wschodniej Azji Mniejszej. W kilka miesicy pniej na rozkaz cesarza obu zabito, za rzekome zmowy z barbarzycami. Syn Licyniusza pozosta przy yciu i zachowa nawet swj majtek prywatny, bardzo znaczny; lecz po kilkunastu latach i on mia si sta ofiar Konstantyna. Tak wic po blisko czterdziestu latach Imperium znowu miao jednego tylko pana. Ale nim spojrzymy na obraz jego rzdw, naley zapyta, jakim to przyczynom zawdzicza on swj wielki triumf. Bogoirie i wojska Staroytni pisarze chrzecijascy, a za nimi rni historycy nowoytni, ujmuj zagadnienie prosto i pozornie, wydawaoby si, przekonywajco. Przedstawiaj oni zmagania pomidzy Lieyniuszem a Konstantynem jako starcie si dwch wiatopogldw: krzy, symbol nowej wiary, odnis zwycistwo nad bstwami politeizmu. Przyjmujc tak koncepcj, trzeba by stwierdzi, e bya to pierwsza wojna religijna w dziejach Europy. Ju Euzebiusz z Cezarei, wspczesny wypadkom, zdaje si wanie w tym widzie podoe i sens kon-

fliktu oraz istotn przyczyn sukcesu Konstantyna. Czyni to jednak w sposb oglnikowy, w krtkim posowiu do swej Historii kocielnej, pisanym oczywicie ju po rozgromieniu Licyniusza. Istniej wszake dowody, e we wczeniejszych wydaniach swego dziea 203 Euzebiusz traktowa wadc Wschodu raczej wyrozumiale. Natomiast szeroko zajmuje si ca kwesti wspomniany ju kilkakrotnie ywot Konstantyna, przypisywany temu Euzebiuszowi. Bya ju mowa, e w hagiografiezny utwr powsta zapewne w drugiej poowie wieku czwartego, a wic po mierci i Euzebiusza, i Konstantyna. W najlepszym wypadku mona by w nim upatrywa nader swobodn przerbk jakiego dzi zaginionego dzieka biskupa z Cezarei. By moe nawet, i tu i wdzie ywot cytuje autentyczne dokumenty. Ale przyjmujc tak tez nieatwo byoby ustali, co naley do owej pierwotnej i wiarogodnej warstwy dziea. W caoci za jest ono ewidentnym tworem propagandy religijnej; ma pokaza, przyszym pokoleniom ku zbudowaniu i nauce, e witobliwy wadca cieszy si na kadym kroku pomoc niebios. Przedstawiono w jednym z poprzednich rozdziaw, w jaki to sposb ywot ujmuje spraw znaku, ktry rzekomo ukaza si Konstantynowi przed bitw z Maksencjuszem. Jest to opowie ewidentnie zmylona. Cesarz pono ujrza chorgiew na niebie; opisa jej wygld swym zotnikom i tak powstao labarum". Wszelako sam autor widocznie ywi wtpliwoci czy jego sowa znajd wiar; zapewnia wic, e usysza t relacj z wasnych ust Konstantyna. Ot labarum" znowu powraca w toku opowieci o wojnie z Licyniuszem i autor znowu powouje si na cesarza, od ktrego rzekomo dowiedzia si o takim wydarzeniu: Konstantyn wybra pidziesiciu ludzi, wyrniajcych si odwag i pobonoci. Ich zadaniem byo strzeenie witego znaku; mieli go zawsze otacza, a w czasie bitwy nieli go kolejno. Zdarzyo si raz w wirze szczeglnie krwawej walki, e chory stchrzy i odda znak towarzyszowi, sam za wystpi z szeregu. W tym momencie pad na ziemi, miertelnie raniony. Nato204 miast w, ktry nis wito, sta nawet nie zadranity, cho zewszd godziy we strzay i pociski; ostrza bowiem, cudownym zrzdzeniem, kieroway si tylko ku drzewcowi znaku i wszystkie w nim utkwiy. Podobnie dziao si take w pniejszych bitwach.96

Jdrem historycznym legendy jest zapewne fakt, e wrd gode bojowych armii Konstantyna istotnie pojawio si wwczas labarum"; w kadym razie podobizn tego znaku spotykamy na monetach wybijanych w Bizancjum od roku 326. ywot Konstantyna posuguje si atwym, jaskrawym kontrastem: z jednej strony witobliwy i miujcy swych poddanych wadca chrzecijaski, z drugiej za krwioerczy wdz pogaski, ktry daremnie wzywa kapanw i wieszczw a z Egiptu, na prno skada ofiary bstwom, a w programowej mowie przed rozpoczciem dziaa wojennych proklamuje si obroc wiary przodkw, deptanej przez bezbonika, i grozi, e natychmiast po jego rozgromieniu ruszy do walki przeciw wszystkim ateistom".97 A przecie przyczyny konfliktu byy czysto polityczne, nie religijne! Caa wic owa motywacja i symbolika, tak rozbudowana przez pisarzy chrzecijaskich, miaa znaczenie dodatkowe, drugorzdne. W istocie wszystko zaleao od przebiegu dziaa militarnych, a wic od sprawnoci obu armii; w tych za, zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, wci jeszcze przewaali czciciele dawnych bogw. Konstantyn zwyciy, poniewa mia wojska bitniejsze i lepiej wywiczone. Posiada doskona baz rekrutacyjn wrd ludnoci prowincji naddunajskich i nadreskich, atwiej te byo mu zaciga najemnikw germaskich; swoj szczodrobliwoci zjedna sobie wielki mir w legionach i w oddziaach pomocniczych. Tymczasem w armii Licyniusza przewaa element bliskowschodni, mao od205 porny i niezbyt waleczny, a przy tym nie darzcy sympati swego wodza, surowego i bardzo oszczdnego. Nie sposb dzi wyway i oceni, jaki efekt wywara propaganda religijna, usilnie rozwijana przez Konstantyna. Wydaje si wszake pewne, i nie ona zadecydowaa o przebiegu wydarze. Stao si jednak tak, jak czsto bywa w historii: to co stanowio tylko jeden ze rodkw w walce o wadz, w oczach pniejszych pokole uroso do wymiarw zasadniczego motywu i celu wielkiej wojny. Noiue zadania Wielki zwycizca, Konstantyn, razem z synem swoim Kryspusem, cesarzem Bogu najmilszym i zupenie do ojca podobnym, z powrotem wzili swoje dziedzictwo, przywrcili starodawn jedno rzymskiego pastwa, poddali pod pokojowe rzdy ca ziemi od wschodu soca a po ostatnie krace zachodu. Odstpi wic od ludzi wszelki strach przed tymi, co ich nie-

gdy gnbili. Obchodzono wspaniae wita i urzdzano uroczyste zgromadzenia. Wszystko byo zalane potokiem wiata, a ci, ktrzy przedtem byli przygnbieni, spogldali na siebie umiechnitym obliczem i wzrokiem promiennym. Ich witeczne plsy i pieni po miastach wielbiy przede wszystkim Boga, krla najwyszego, bo tak ich nauczono, a potem pobonego cesarza, razem z jego Bogu miymi dziemi. Stare nieszczcia giny w niepamici i w zapomnienie sza wszelka bezbono. yo si uywaniem obecnego szczcia i nadziej tego, co jeszcze przyj miao. Wszdzie rozwieszano pene askawoci rozkazy zwyciskiego cesarza oraz prawa, zawierajce w sobie dowody wielkiej jego hojnoci i prawdziwej pobonoci. Tak wic zestala wytpiona wszelka tyrania, a trwao 206 tylko niewzruszone i niezaprzeczone, sprawiedliwe panowanie samego Konstantyna i dzieci jego..." 98 Tymi to sowy Euzebiusz z Cezarei zamyka swoj Histori Kocieln; dwicz one piknie i mocno, jak fanfary ostatecznego triumfu a przecie jake szyderczo miay brzmie niektre z owych twierdze ju w niedalekiej przyszoci! Jest zupenie zrozumiae, e wrd ludnoci, i to nie tylko chrzecijaskiej, dominoway nastroje radoci. Zakoczenie ery wojen domowych byo dla wszystkich wydarzeniem krzepicym; jednolito wadzy zapowiadaa stabilizacj, a pokj wewntrzny pozwala ufa, i zmniejsz si ciary na wojsko i zbrojenia. Konstantyn rozpocz swoje rzdy w prowincjach wschodnich od anulowania zarzdze tyrana". Obalono jego posgi i wymazano z napisw imi jego i syna. Oczywicie od razu cofnito wszelkie ograniczenia, krpujce gminy chrzecijaskie, ponownie przywracajc i przypominajc edykt tolerancyjny". Wydaje si nawet, e niektrzy chrzecijanie, le rozumiejc postaw oraz intencje Konstantyna, gotowali si do zamykania wity pogaskich. Odpowiedzi na to by edykt cesarza, wzywajcy do wyrozumiaoci nawet wobec tych, ktrzy jeszcze bdz, oraz zaprzeczajcy, by przybytki bstw miay by likwidowane. Tekst tego edyktu dotar do nas tylko w przedziwnej przerbce chrzecijaskiej, zamieszczonej w ywocie Konstantyna; stylizacja i sformuowania s tego rodzaju, e niemal cakowicie wypaczaj pierwotn myl oryginau, ale niewtpliwie maj racj ci badacze, ktrzy traktuj edykt pierwotny jako manifest szeroko pojtej tolerancji." atwo byo uniewania ustawy tyrana" trudniej natomiast upora si z konkretnymi zadaniami i pro-

blemami, jakie stany przed zwycizc. Rozwizanie pewnych z nich zaleao tylko od decyzji wadcy; do tych zaliczaa si sprawa wynagrodzenia wojsk oraz 207 ustanowienia nowej rezydencji; inne natomiast wymykay si spod jego kontroli, cho dokada wielkich stara dla ich ostatecznego zaatwienia. Przegotowania do soboru Od czasu zwycistwa, a wic od jesieni roku 324, Konstantyn przebywa w Nikomedii, ktr zna dobrze z lat swej modoci. Nosi si jednak z zamiarem dalszej podry, a do Syrii i Egiptu. Poczyniono ju pewne przygotowania, lecz niespodziewanie cesarz zmieni plany. Powstrzymay go, jak si wydaje, wieci o sytuacji w Aleksandrii, gdzie spory religijne wci przybieray na sile. Konstantyn obawia si, e po przybyciu do stolicy Egiptu bdzie musia owiadczy si po ktrej ze stron, czego wola unikn; z podobnych powodw zrezygnowa przed laty z odwiedzenia Afryki. Natomiast wysa do Egiptu, ju jesieni roku 324, swego doradc, biskupa Hozjusza; wiz on list, adresowany do obu adwersarzy. Pismo, jeli wierzy zachowanemu tekstowi, wzywao do zachowania zgody i jednoci, mimo rnic w pogldach doktrynalnych; potrafi si na to zdoby filozofowie, o ile wic bardziej harmonia przystoi sugom boym! Bardzo bezporednio brzmi kocowe sowa: Przywrcie pokj moim nocom i beztrosk moim dniom, abym mg rozkoszowa si odtd jasnym wiatem i radoci cichego ycia!"100 Hozjusz oczywicie nie zaatwi niczego; przeciwnie, doszo do jeszcze gwatowniejszych rozruchw. Biskup powrci gboko przekonany, e suszno jest po stronie Aleksandra; on sam i jego oponent rwnie wnet stawili si w Nikomedii. I znowu cesarz postpi podobnie jak w sprawie donatyzmu. Uzna, e najlepiej bdzie przekaza rzecz zgromadzeniu biskupw. Arianizm jednak rni si 208 w sposb bardzo istotny od schizmy afrykaskiej, dotyczy bowiem spraw doktrynalnych i nie ogranicza si tylko do jednej krainy, lecz poruszy rodowiska chrzecijaskie we wszystkich prowincjach wschodnich. Wynikao std, e nie mona poprzesta na zwoaniu niewielkiej grupy biskupw, lecz naley zorganizowa obrady jak najznaczniejszej liczby dostojnikw kocielnych. W ten sposb zapewne stopniowo zrodzia si myl powoania soboru powszechnego, pierwszego w dziejach chrzecijastwa.

Inicjatorem i zwoujcym by cesarz. To on wystosowa pene szacunku zaproszenia do wszystkich biskupw. Pierwotnie zjazd mia si zebra w Ancyrze; tak zwaa si wwczas obecna stolica Turcji, Ankara. Rycho jednak wadca odstpi od tego zamiaru i wyznaczy jako miejsce spotkania Nice, dzisiejszy Isnik, miasto lece w pobliu Nikomedii. Rzekomo chodzio o lepszy klimat tej miejscowoci; w istocie jednak, jak atwo odgadn, Konstantyn wola, by obrady toczyy si pod bokiem jego rezydencji. Pastwo pokrywao koszty podry i pobytu wszystkich zaproszonych, a mimo to wielu odmwio przybycia. W gruncie rzeczy by to zjazd biskupw tylko ze wschodniej czci Imperium. Z Zachodu przyjechao zaledwie kilku: po jednym z Afryki, Italii, Galii; Hozjusza mona uwaa za reprezentanta Hiszpanii. Sylwester, biskup Rzymu, wymwi si podeszym wiekiem; przysa dwch przedstawicieli. Natomiast stawio si piciu biskupw spoza granic Imperium: dwch z Armenii, dwch z Krymu, jeden z Persji. Tradycja podawaa, e cznie przybyo do Nicei trzystu osiemnastu dostojnikw kocielnych; jednake wskazwki w rdach dowodz, i w obradach brao udzia dwustu kilkudziesiciu. 14 Konstantyn Wielki

Sobr w Nicei Pierwsza sesja odbya si w dniu 20 maja roku 325, w wielkiej sali paacu cesarskiego. Konstantyn zjawi si w caym blasku swego majestatu, ale bez stray przybocznej. Zebrani powitali go przez powstanie i usiedli dopiero na znak przeze dany. Nastpnie ce- ] sarz wygosi mow, ktra brzmiaa jak hymn pochwalny ku czci Kocioa. Trudno wszake doj, w jakiej mierze wyraaa ona osobiste pogldy wadcy; wydaje , si, e jak wikszo przemwie oficjalnych we wszystkich krajach i czasach, rwnie i ta zostaa napisana i przez ktrego z doradcw; w tym wypadku by nim chyba Hozjusz. Oczywicie nie zabrako wezwa do jednoci. Cesarz przemawia po acinie, a dopiero p- 1 niej sekretarz powtrzy rzecz po grecku. W toku dwumiesicznych obrad Konstantyn wielokrotnie zjawia si na sali i obejmowa przewodnictwo. v Czsto te spotyka si z biskupami indywidualnie. * Wrd tych dochodzio niejednokrotnie do gwatownych ; sporw, a kade z ugrupowa starao si przecign wadc na swoj stron wszelkimi sposobami. Zasypy-

wano go listami, w ktrych witobliwi mowie wza- j jem oskarali si o przerne wystpki; Konstantyn nie czyni uytku z tych materiaw, ale te ich nie niszczy. Pki trway sesje, usiowa zachowa pozory bezstronnoci, cho byo oczywiste, e skutkiem namw Hozjusza sprzyja Aleksandrowi. Jeli sobr chcia rozstrzygn kwestie doktrynalne, musia uoy moliwie precyzyjne wyznanie wiary. W trakcie obrad nad tym punktem biskup Cezarei, Euzebiusz, przedoy swj projekt. Uznano go jednak za zbyt kompromisowy i w kocu zwyciy tekst przygotowany przez Hozjusza i Aleksandra; z ca pewnoci wydatnie pomaga im przy tym mody diakon, sekretarz biskupa Aleksandrii, imieniem Atanazjusz. 210 Wanie to nicejskie wyznanie wiary powtarzane jest po dzie dzisiejszy, cho w nieco rozszerzonej formie, w wikszoci Kociow chrzecijaskich. Stwierdza ono wyranie, e Chrystus jest homouzjos", czyli wspistotny Bogu. Tertmin ten zosta pono zaproponowany przez, samego Konstantyna, oczywicie z inicjatywy Hozjusza, ktry poprzednio przekonsultowa to zagadnienie z Aleksandrem i Atanazjuszem. Jego przyjcie w wyznaniu wiary byo rwnoznaczne z potpieniem doktryny Ariusza; uczyniono to zreszt jeszcze w dodatkowych punktach. Sobr zaj si rwnie tymi chrzecijanami, ktrzy z rnych powodw odczyli si w ostatnich czasach od wsplnoty kocielnej. Potraktowano ich, a zwaszcza Melitiosa i jego wyznawcw, raczej wyrozumiale. Z drugiej wszake strony starano si wzmocni organizacj przez cise okrelenie warunkw, koniecznych przy wyborze biskupw; w zasadzie dokonywa si on powinien przy udziale wszystkich biskupw danej prowincji kocielnej. Czonkom kleru zabroniono przenosi si z miasta do miasta. Ustalono hierarchi episkopaln, to jest zaleno zwykych biskupw od tych, ktrzy zasiadali w wielkich miastach, metropoliach; odpowiadao to w znacznym stopniu schematowi administracyjnego podziau pastwa. Potwierdzono wreszcie szczeglne przywileje biskupw Aleksandrii, Rzymu, Antiochii, a czciowo take Jerozolimy. Warto zapamita, e wanie sobr nicejski ustali dat wit wielkanocnych na pierwsz niedziel po tej peni ksiyca, ktra nastpuje po wiosennym zrwnaniu dnia z noc. Bya to praktyka stosowana od dawna w gminach egipskich i rzymskich; natomiast w wielu innych pamitk zmartwychwstania obchodzono biorc za podstaw kalendarz ydowski. Konstantyn, nie-

zbyt przychylny ydom, przyj t uchwa z satysfakcj.

211 Ciekawe take jest postanowienie dotyczce maestw kapanw. Ci, co zawarli je przed wiceniami, nie musieli rozstawa si z onami. Spraw t jednak dyskutowano bardzo ywo. Szale wtpliwoci przewaya opinia biskupa Pafnucego z Egiptu. Cieszy si on wielkim szacunkiem, poniewa w czasie przeladowa torturowano go i okaleczono. Mimo to nie by on fanatykiem i zachowa duo zrozumienia dla uomnoci ludzkiej natury. W dniu 25 lipca cesarz obchodzi dwudziestolecie swego panowania. Z tej okazji wyda w swym paacu przyjcie dla czonkw soboru. Stanowio ono zarazem zamknicie pierwszego w dziejach chrzecijastwa soboru ekumenicznego, Nicaeanum I. Po soborze Tylko dwch biskupw odmwio zoenia swych podpisw pod aktem potpienia Ariusza. Z rozkazu cesarza obaj musieli pj na wygnanie, podobnie jak i sam Ariusz. W kilka miesicy pniej, rwnie na polecenie wadcy, zoono z urzdw kocielnych i zesano w odlege okolice dwch innych biskupw: Euzebiusza z Nikomedii i Teognisa z Nicei. W czasie soboru obaj oni popierali arianizm, a credo" nicejskie przyjli tylko pozornie i potajemnie wci zwalczali jego gwnych szermierzy. Cesarz zarazem oskary Euzebiusza o szpiegowanie na rzecz Licyniusza w czasie ostatniej wojny. Na oprnione stolice biskupie w Nicei i w Nikomedii powoano nowych pasterzy, oczywicie za aprobat dworu. W taki to sposb rami wieckie coraz energiczniej pomagao pewnym ugrupowaniom kocielnym w ich rozgrywkach z innymi. Przy tym wszystkim Konstantyn nie by wrogiem arianizmu jako doktryny. Problemy teologiczne trakto212 wa zreszt raczej obojtnie, a jego wasne pogldy w tym przedmiocie cechoway si, jeli wierzy zachowanym tekstom, wyjtkow mglistoci. Cesarz stosowa surowe represje wobec przeciwnikw gwnej linii kocielnej z przyczyn wycznie politycznych. Pragn monolitycznej jednoci Kocioa, uwaajc, e spoisto jego organizacji i doktryny winna odpowiada obecnej sytuacji politycznej, kiedy po tylu la-

tach podziaw, rozamw i walk! znowu jest tylko jedno cesarstwo i jeden jego wadca. Z punktu widzenia Konstantyna najlepiej by byo, gdyby Ariusz i jego zwolennicy dobrowolnie uznali swj bd i podpisali si pod uchwaami soboru. Tote cesarz nie ustawa w zabiegach, by do tego doprowadzi. Utrzymywa z Ariuszem bezporedni kontakt listowny. Jednoczenie za na dworze, i to nawet w rodzinie panujcego, dziaay osoby zdecydowanie sprzyjajce doktrynie potpionej w Nicei. Zapewne ju z pocztkiem roku 327 Ariusz znalaz si w Nikomedii; zosta zaproszony przed oblicze cesarza. W wyniku rozmw zoy deklaracj, uznan przez Konstantyna za wystarczajcy dowd prawowiernoci. Do Nicei zwoano nowy zjazd biskupw, formalnie stanowicy drug sesj soboru, cho obesany mniej licznie. Ariusza i jego zwolennikw przyjto do wsplnoty; wydaje si nawet, e w swych uchwaach biskupi przezornie unikali spornego terminu homouzjos", wspistotny. Teognis i Euzebiusz powrcili na swe dawne urzdy, a cesarz zada od biskupa Aleksandrii, by rwnie Ariusza przyjto w tym miecie jako penoprawnego czonka kleru. Jednake Aleksander, ktry pocztkowo godzi si z uchwaami drugiej sesji, temu daniu sprzeciwi si kategorycznie. adne nalegania i naciski nie odnosiy skutku. Nieustpliwy biskup zmar w kwietniu roku 328. W kilka tygodni doszo mimo 213 rozamu wrd egipskiego kleru do wyboru jego nastpcy. Zosta nim dotychczasowy diakon Atanazjusz, najbliszy wsppracownik zmarego. Cesarz bardzo szybko potwierdzi w wybr. Nazbyt szybko i pochopnie, jak miao si okaza. Wybieglimy jednak nieco za daleko. Pora wic cofn si w czasie, by omwi inne wydarzenia, nie mniej dramatyczne. 214

KONSTANTYNOPOL 215 CZ CZWARTA 216 Sprawa Kryspusa i Fausty

Jak ju wspomnielimy, Konstantyn otworzy dwudziesty rok swego panowania uroczystociami w dniu 25 lipca roku 325 w Nikomedii, gdy sobr zamyka obrady. Poniewa tradycyjnie obchody odbyway si w stolicy Imperium, w Rzymie, cesarz postanowi tam je powtrzy. Wyruszy na zachd drog ldow przez prowincje naddunajskie, prawdopodobnie w marcu roku 326. W kwietniu by w Akwilei, z pocztkiem lipca w Mediolanie, do Rzymu wjecha uroczycie w dniu 18 tego miesica. Nad Tybrem bawi krtko, niespena miesic. We wrzeniu powrci do Mediolanu drog przez Spoletium, a z kocem roku spotykamy go ju po wschodniej stronie Alp, w Sirmium nad Saw. Bya to ostatnia wizyta Konstantyna w Rzymie. Niewiele wiemy o jej przebiegu, jednake pewne echa pozwalaj wnosi, e doszo wtedy do zatargw pomidzy cesarzem a senatem i ludnoci stolicy; Konstantyn odmwi udziau w ceremonii, w czasie ktrej, jak si zdaje, powinien zoy ofiar w wityni Jowisza na Kapitolu. Naley pamita, e mieszkacy Rzymu byli wci jeszcze w wikszoci wyznawcami dawnych kul217 tw i bstw, wierzc, e to one day ich miastu panowanie nad wiatem; czuli si spadkobiercami i stranikami witej tradycji. Jest w kadym razie rzecz uderzajc, e tu przed opuszczeniem stolicy Konstantyn zdecydowa si mianowa nowego jej prefekta. Zosta nim przedstawiciel starej arystokracji, niechrzecijanin; a poniewa w cigu kilku poprzednich lat cesarz dobiera prefektw wanie spord chrzecijan, czyni to wraenie, e obecnie uzna za stosowne pj na pewne ustpstwo, toy nie zaostrza konfliktu. Oczywicie w pobyt w Rzymie musia jeszcze umocni niech Konstantyna do tego miasta; kto wie, czy nie wpyn w decydujcy sposb na plan rozbudowy nowej rezydencji nad Bosforem. Najwaniejszym wszake wypadkiem roku 326 bya podwjna tragedia, jaka wydarzya si w cesarskiej rodzinie. Trudno dzi okreli jej przyczyny i przebieg, niepewna jest nawet chronologia wydarze. Same jednak fakty podstawowe, dobrze powiadczone, s wystarczajco wymowne w swej surowej grozie. Najpierw, wiosn lub wczesnym latem, Konstantyn zgadzi swego pierworodnego syna, tak wsawionego w czasie ostatniej wojny z Licyniuszem. Pono ona cesarza, a jego macocha, Fausta, oskarya modego czowieka o prb uwiedzenia. Kryspus zgin w Poli, czyli w dzisiejszej jugosowiaskiej Puli na pwyspie

Istrii. Wkrtce potem, ju w Rzymie, przysza kolej na Faust. Zostaa oskarona o popenienie cudzostwa. Konstantyn rozkaza zamkn j w rozgrzanej ani, gdzie si udusia. Powiadano, e do zguby Fausty bardzo przyczynia si matka cesarza, Helena, ktra nie moga przebole mierci swego pierwszego wnuka; uwaaa, e nie on by winien, lecz wanie Fausta; przekonywaa syna tak dugo, pki i on nie uzna, e zbrodni najlepiej zmy zbrodni. 218 Stosunki w rodzinie cesarskiej byy dalekie od sielankowych, to pewne. atwo zrozumie, e Fausta nienawidzia swego pasierba, Kryspusa, pragna bowiem, . by dziedzicami tronu zostali tylko jej synowie. Sukcesy modego czowieka w ostatnich latach jeszcze wzmogy t nienawi. Aby si go pozby, prawdopodobnie uknua intryg, wykryt pniej przez Helen. O tej znowu wiadomo, e bardzo bezwzgldnie przeladowaa przyrodnich braci Konstantyna, a wic tych, ktrych jego ojciec mia ze swoj lubn on, Teodor; skutkiem zabiegw Heleny obaj oni, Daknacjusz i Juliusz Konstancjusz, musieli cae lata przebywa z dala od dworu, na wygnaniu w Akwitanii. Ale prcz osobistych animozji mogy by rwnie inne przyczyny dramatu. Wiosn roku 326, w drodze do Rzymu, cesarz opracowa kilka ustaw, ktre niezwykle surowo potpiay i karay takie przestpstwa jak cudzostwo, porwanie dziewczyny, utrzymywanie naonic przez ludzi onatych. Powstaje pytanie, czy ustawy te wyda wadca, gdy tylko dosza do wiadomo o rzekomym wystpku Kryspusa, czy te odwrotnie cesarz musia ukara tak bezwzgldnie on i syna, aeby okaza wierno wasnym, dopiero co ogoszonym ustawom? Jedno ze rde opowiada, e Konstantyn, zdajc sobie spraw z potwornoci tego, co uczyni, szuka pomocy u kapanw pogaskich. Ci odpowiedzieli mu, e nie znaj obrzdu, ktry oczyciby czowieka od pitna takiego mordu. Zjawi si wwczas na dworze pewien Egipcjanin, przybywajcy z Hiszpanii; zapewni on wadc, e religia chrzecijaska ma moc zgadzania wszelkich grzechw; odtd Konstantyn sta si gorliwym wyznawc nowej wiary.101 Opowie jest oczywicie zmylona, bo przecie cesarz zwiza si z chrzecijastwem ju znacznie wczeniej. Dowodzi ona natomiast, i w koach niechtnych panujcemu starano 219

si wyzyska ponur spraw Kryspusa i Fausty, aby zdyskredytowa jego polityk religijn. Ju w staroytnoci woano, e Konstantyn splami si zbrodni godn Nerona. I rzeczywicie: w galerii. wadcw Rzymu ci dwaj, jeli chodzi o zabjstwa rodzinne, s sobie najblisi. Matka cesarza iv Palestynie Helena mieszkaa w Rzymie zapewne ju od kilku lat, w paacu zwanym Sessorium, w pobliu Lateranu. Nieco za miastem, przy drodze wiodcej ku Praeneste jest to dzisiejsza Palestrina wzniosa wielki grobowiec dla swego mat Konstancjusza. Resztki tej okazaej, omiobocznej budowli, w ktrej pniej spoczy zwoki rwnie Heleny, znane s obecnie pod nazw Tor Pignatarra. Prawdopodobnie pod koniec roku 326, a wic wkrtce po wyjedzie Konstantyna, Helena take opucia stolic. Udaa si w dalek podr do Palestyny, aby stwierdzi taki by cel oficjalny jak posuwaj si prace nad budow kociow zarzdzone przez jej syna. Cesarzowa, gdziekolwiek zawitaa, hojnie wspieraa ubogich i okazywaa wiele ask wszystkim ucinionym. A wic podr miaa charakter pielgrzymki, nabonej i dobroczynnej; tote, nasuwa si podejrzenie, i prawdziw jej przyczyn bya niedawna tragedia rodzinna i pragnienie zmazania zbrodni aktami pobonej ofiarnoci. Rzecz ciekawa: sam Konstantyn nie spieszy si z wizytacj prowincji bliskowschodnich, chtnie natomiast wyprawi tam matk, osob ju w podeszym wieku. Spord kociow w Palestynie najznaczniejszy by ten, ktry wznoszono w Jerozolimie, nad grot uchodzc za grb Chrystusa. W miejscu tym staa dotych220 czas witynia Afrodyty, zbudowana za Hadriana. Konstantyn rozkaza zburzy j do gruntu i cakowicie usun nawet ziemi spod fundamentw; twierdzi bowiem, e zostaa ona skalana przez demony. I ta wypowied rzuca wiele wiata na krg wyobrae religijnych Konstantyna! Cesarz nie szczdzi rodkw, by koci prezentowa si jak najokazalej; do Jerozolimy wci pyny polecenia i wskazwki. Tak powstaa bazylika, ostatecznie wykoczona koo roku 335, zwana kocioem Zmartwychwstania lub Grobu witego. Jaki by jej ksztat pierwotny, wiemy gwnie dziki opisom, w cigu bowiem wiekw wielokrotnie j niszczono i restaurowano niemal od nowa. Inny, rwnie bardzo sawny koci, stan nad grot w Betlejem, w ktrej, wedug tradycji, Chrjstus przy-

szed na wiat. Tutaj z budowli pierwszej pozostao znacznie wicej fragmentw. Wreszcie trzeci koci wzniesiono na Grze Oliwnej, skd Chrystus mia wstpi do nieba; zwa si Eleon. Pielgrzymka Heleny rycho staa si rdem i przedmiotem wielu legend. Chyba do najbardziej znanych naley opowie o odnalezieniu przez matk cesarza krzya Chrystusowej mki. Odkry go miaa w pobliu grobu, a wic tam, gdzie ju budowano koci. Byy wszake w tym miejscu a (trzy krzye. Aby stwierdzi, ktry z nich jest wity, dotkna kadym ciaa czowieka obonie chorego; okazao si, e tylko jeden ma moc uzdrawiania. Kawaek witego drzewa cesarzowa zabraa do Rzymu, do swego paacu; gwodzie natomiast kazaa przetopi i wprawi w hem syna. Legenda ta, znana w rnych wersjach i formach, zacza si ksztatowa ju pod koniec wieku czwartego. W drodze powrotnej Helena zmara, w Nikomedii lub w jej okolicach. Syn, aby uczci pami matki, da jej imi jednemu z miast w prowincji Bitynii; odtd zwao si ono Helenopolis. Ciao wszake cesarzowej 221 przewieziono do Rzymu i pochowano w mauzoleum, obok zwok Konstancjusza. Wielk sal jej paacu Sessorium zamieniono na koci; bazylika ta, przebudowana w wieku osiemnastym, zwie si obecnie Santa Croce in Gerusalemme. Nie jest to jedyny w Rzymie koci, sigajcy swymi pocztkami czasw Konstantyna; takich wymieni mona kilka, a dwa z nich na^ le do bardzo znanych. Bazyliki Rzymu Jak ju mwilimy, na wzgrzu Celiusz w Rzymie znajdowa si niegdy paac rodziny Lateranw. Po zwycistwie nad Maksencjuszem przeszed on w posiadanie cesarzowej Fausty. W jego to salach w roku 313 sd biskupi rozpatrywa spraw donatystw. Zapewne ju wtedy w obrbie paacu wzniesiono kaplic domow. W latach pniejszych dziki hojnoci cesarza powsta tu wielki koci, pierwszy w obrbie murw miasta, stolica biskupw Rzymu; jako papieska katedra nosi on do dzi dumny tytu matki i gowy wszystkich kociow miasta i wiata". A do pocztkw wieku dziesitego zwano go bazylik Salwatora, czyli Zbawiciela, pniej jednak, po gruntownej odbudowie, otrzyma jako patrona witego Jana Chrzciciela. Koci lateraski nie by w swym ksztacie naladownictwem wity pogaskich. Budowniczowie wiadomie zerwali z dawnym wzorem, aby zaznaczy odmienno nowej religii; zreszt przybytki chrzecijan- \

skie miay inne zadania funkcjonalne, winny bowiem jednorazowo mieci due rzesze wiernych w czasie naboestw. Oparto si wic na planie wielkich budowli wieckich, zwanych bazylikami; byy to ozdobne hale, w ktrych odbyway si rozprawy sdowe oraz uroczyste zebrania. Prostoktny budynek o paskim sklepie222 niu dzieli si na podune nawy rzdami kolumn; w bazylice lateraskiej szeroka nawa rodkowa miaa po obu stronach dwie nawy wsze. Otarz znajdowa si w czci poprzecznej, za ktr, w maej absydzie sta tron biskupi. Plan tej pierwszej bazyliki posuy za przykad wielu innym. Po dwukrotnym poarze w wieku XIV koci lateraski zosta cakowicie odbudowany w wieku XVII i XVIII; tak wic prawie nic w nim nie dotrwao z czasw Konstantyna. Obok bazyliki znajduje si omioboczne baptysterium, czyli kaplica, w ktrej dokonywano obrzdku chrztu. Wiadomo, e i ta budowla zawdzicza swoje powstanie cesarzowi, ale obecny jej ksztat pochodzi z nieco pniejszych czasw, bo z pocztkw wieku pitego. Od staroytnoci a do roku 1309, to jest do czasw niewoli awinioskiej", papiee zamieszkiwali w paacu obok bazyliki; zwano go patriarchium". Dawny paac zburzono pod koniec wieku XIV, a w wieku XVI wzniesiono na jego miejscu nowy; obecnie suy on za muzeum sztuki starochrzecijaskiej. Nie mniej srogo ni z Lateranem obszed si los z drug wielk bazylik, ktra powstaa w Rzymie dziki Konstantynowi. Mowa o kociele witego Piotra, wzniesionym w Watykanie nad miejscem, gdzie wedug tradycji spoczywaj zwoki apostoa. W cigu wiekw we wspaniaej budowli nagromadziy si skarby sztuki: mozaiki, malowida, paskorzeby, grobowce, napisy. Wszystko to zostao bezlitonie zburzone z pocztkiem wieku XVI, za pontyfikatu Juliusza II, aby ustpi miejsca nowej bazylice, ogromnej, ale artystycznie na pewno nie najznakomitszej. O tym, jak wygldaa dawna, powiedziay nam nieco dopiero wykopaliska lat ostatnich; odsoniy one rwnie grobowce rzymskie z pocztkw cesarstwa, zasypane w trakcie budowy bazyliki Konstantyna. Jednym z bardzo nie223 licznych reliktw pierwszej wityni jest wielka szyszka z brzu; z jej usek spywaa woda do zmywania rk u wejcia. Legenda utrzymywaa, e budow bazyliki cesarz

rozpocz wasnorcznie, i to ju przy pierwszym lub drugim swym pobycie w Rzymie; wydaje si jednak znacznie prawdopodobniejsze, e koci ten zawdzicza swoje powstanie wydarzeniom roku 326. Zapewne w tyme czasie zaczy rosn mury trzeciej bazyliki, przy drodze do Ostii, nad grobem apostoa Pawa. Zostaa ona przebudowana pod koniec wieku czwartego i w tym stanie bez wikszych zmian dotrwaa do roku 1828, kiedy to strawi j poar; ksztat kocioa obecnego odpowiada wiernie planowi dawnego. Miasto Konstantyna Najbardziej gorczkowa dziaalno budowlana wrzaa w pwych latach nie w Palestynie, i nie w Rzymie, lecz w miecie nad Bosforem, ktre dotychczas zwao si Bizantion, czyli Bizancjum. Wspominalimy ju kilkakrotnie, e Konstantyn nie lubi Rzymu i nigdy nie przebywa w nim duej ni dwa lub trzy miesice. Lecz kiedy zjednoczy pod swym berem cae Imperium, stan, podobnie jak niegdy Dioklecjan, wobec pytania, gdzie zaoy gwn rezydencj. W rachub wchodziy tylko prowincje bakaskie lub maoazjatyckie, stanowiy bowiem geograficzne centrum ogromnego pastwa; przez nie rwnie biegy najwaniejsze drogi strategiczne i handlowe. Std te najatwiej byo czuwa nad bezpieczestwem granic dunajskich i wschodnich, wwczas powanie zagroonych. Cesarz zapewne najchtniej osiadby w Sirmium lub w Serdice, ale oba te miasta leay w gbi

si, e w ktrym momencie jakie szanse miaa Nikomedia, jednake wizay si z ni niemie wadcy wspomnienia o Dioklecjanie, Galeriuszu, Licyniuszu. Pono Konstantyn nosi si nawet z myl rozbudowania Ilionu, czyli pradawnej Troi, skd, wedug legendy, wywodzili si przodkowie Rzymian; nie byo tam wszake adnego portu naturalnego. Ostatecznie wybr pad na Bizancjum, ktre speniao wszystkie warunki stawiane przez cesarza. Miasto leao na pagrkowatym pwyspie, u wejcia do Cieniny Bosforskiej, pomidzy Propontyd, czyli morzem Marmara, a wsk Zatok Zotego Rogu. Ju w czasach Grecji klasycznej odgrywao znaczn rol jako punkt, w ktrym krzyoway si szlaki ldowe z morskimi. Konstantyn musia zwrci uwag na walory tego miasta choby w trakcie wojny roku 324, kiedy to tak skutecznie odpierao szturmy jego armii. Prawdopodobnie jeszcze w tyme roku, zaraz po kapitulacji, otrzymao now nazw: Konstantinopolis, Miasto Konstantyna. Jednake wcale to nie oznaczao, by

cesarz ju wtedy chcia ustanowi tu swoj rezydencj. Przed kilkunastu laty rozkaza odbudowa Cirt, najznaczniejsze miasto Numidii, i da mu nazw Constantina, ktr nosi ono do dzi; a przecie wadca nigdy nie zaszczyci tych stron nawet krtkimi odwiedzinami. Wydaje si, e decyzja uczynienia z Konstantynopola staej siedziby zapada dopiero w roku 326, po owych nieszczsnych wydarzeniach w Rzymie, ktre wzmogy awersj cesarza do stolicy Imperium. Od tego momentu rozpoczy si prace na wielk skal. Nowe miasto inaugurowano uroczycie w dniu 11 maja roku 330; odtd by on wicony corocznie jako dzie urodzin Konstantynopola, analogicznie jak w Rzymie 21 kwietnia. Jest charakterystyczne, e przy inauguracji zachowano dawny rytua pogaski; podobno zasignito nawet rady astrologa, by wybra dobr konstelacj planet. 15 Konstantyn Wielki 225 Obchody trway przez dni czterdzieci. Zoono ofiary bogom, a w cyrku, nim rozpoczy si wycigi rydwanw, obniesiono wok stadionu posg cesarza; by on wykonany z drzewa, pozacany, a w prawej rce trzyma statuetk bogini Tyche, czyli Pani Losu Miasta. Konstantyn, zasiadajcy w swej loy, pono wwczas po faz pierwszy wystpi w diademie na gowie; w kadym razie dopiero od tego cesarza ozdoba ta staa si czci stroju wadcy. Jednake prcz obrzdw tradycyjnych ku czci dawnych bstw odbyy si take chrzecijaskie procesje i naboestwa. Starano si zachowa jak najwicej z dawnego Bizancjum, w istocie wszake powstawao zupenie nowe miasto; nadanie mu innej nazwy nie byo tylko formalnoci. Cesarz czterokrotnie powikszy jego obszar, przesuwajc daleko na zachd mur obronny, ktry bieg w 'poprzek pwyspu, od morza Marmara do Zatoki Zotego Rogu. Nie szczdzi te rodkw, by uwietni swoj rezydencj mnogoci wspaniaych budowli. Podobnie jak stary Rzym, miasto dzielio si na czternacie okrgw administracyjnych. By te w Konstantynopolu Kapitol, bya Kuria, czyli budynek posiedze senatu, byo Forum, oczywicie Konstantyna, bya nawet Droga wita. Paace cesarskie rozmieszczono wrd parkw i ogrodw, ktre tarasami, opaday ku morzu Marmara. Inne wielkie budowle skupiy. si wok placu, zwanego Augusteum, oraz przy wspomnianym Forum. Jak w kadym wielkim miecie, tak i tutaj wzniesiono cyrk, termy, bazyliki. Dla ich ozdobienia

bezlitonie ogoacano rne krainy z dzie sztuki; zewszd zwoono kolumny, posgi, paskorzeby. Nawet witynia w Delfach musiaa zoy w darze ogromny trjng z brzu, pamitk zwycistwa Grekw nad Persami sprzed przeszo omiuset lat. Rzecz to godna uwagi, e rozbudowujc miasto uszanowano dotychczas istniejce witynie pogaskie. Tak 226 na przykad przybytek Dioskurw zosta wkomponowany w okrg cyrkowy. Co wicej, wzniesiono dwie nowe witynie: bogini Tyche oraz bogini Rei. Na Forum stana wielka kolumna porfirowa, a na niej posg Konstantyna; by odlany z brzu, a promienista korona czynia wadc podobnym do Boga Soca. Natomiast dwie chrzecijaskie bazyliki koo Augusteum otrzymay wezwanie nie tyle religijne, ile filozoficzne: Sofia, czyli Mdro, i Eirene, czyli Pokj. Pierwsza z nich, cakowicie przebudowana przez cesarza Justyniana, to sawna Hagia Sofia. Na kracach miasta stan koci Apostow, a przy nim mauzoleum, w ktrym miay spocz zwoki cesarza i czonkw jego rodziny. Aby przyspieszy budow miasta i odciy skarb pastwa, cesarz wprowadzi wiele administracyjnych i gospodarczych udogodnie dla tych, ktrzy tu si osiedlali i wznosili domy. Tote liczba mieszkacw rosa bardzo szybko. Przewanie byli to Grecy z prowincji ssiednich; mimo bowiem nalega tylko nieliczne rodziny arystokracji rzymskiej zdecydoway si przenie z Italii nad Bosfor. Skutkiem tego jzyk aciski, wbrew intencjom wadcy, od samego pocztku by w Konstantynopolu ograniczony do wskich krgw dworskich i wojskowych. Miasto otrzymao pewne przywileje, dotychczas przysugujce tylko stolicy Imperium; przede wszystkim zwolniono jego terytorium od ciarw i danin. Rozdzielano rwnie wrd mieszkacw zboe po znacznie znionej cenie. Rada miejska otrzymaa miano senatu, jednake bya nisza rang od senatu rzymskiego. Przejawiao si to take w tytulaturze: senatorw rzeczywistych, z naditybrzaskiej stolicy, zwano clarissimi", tych za znad Bosforu tylko clari". Zarzdza miastem gubernator z tytuem prokonsula; dopiero w roku 359 na czele Konstantynopola stan praefectus urbi", podobnie jak w Rzymie. 15* 227

Ju choby te fakty drobne, lecz bardzo wymowne wiadcz, e Konstantyn nie myla o przeniesieniu stolicy do swej nowej siedziby. Formalnie stolic nadal byo to miasto, ktre czczono jako kolebk Imperium. Jednake staa rezydencja wadcy musiaa si rzeczy sta si faktycznym orodkiem pastwa. Stopniowo, ale ju po Konstantynie, znalazo to swoje odbicie take w formalnych aktach prawnych. Jest wysoce wtpliwe, czy okrelenia Nowy Rzym" lub Drugi Rzym" uywano ju w czasach Konstantyna; w literaturze i w aktach prawnych pojawia si ono znacznie pniej, bo dopiero w wieku pitym. Natomiast sami mieszkacy zwali si zawsze, i to z dum, Rzymianami.102 Konstantyn i Atanazjusz Tak wic Konstantyn rezydowa w swej nowej, wspaniaej siedzibie, wadajc niepodzielnie ogromnym Imperium. Wydawao si, e przed jego wol i rozkazami wszyscy musz si korzy. A przecie byli ludzie i byy sprawy, wobec ktrych cesarski majestat okazywa si bezsilny. W roku 328, jak ju mwilimy, biskupem Aleksandrii zosta Atanazjusz czowiek wwczas jeszcze mody, bo niespena trzydziestoletni, znany jednak szeroko od czasu soboru nicejskiego, kiedy to wyrni si jako diakon-doradca Aleksandra i jeden z najbezwzgldniejszych przeciwnikw Ariusza. Bdc zhelleniZOWanym Egipcjaninem wada nie tylko grek, ale te jzykiem koptyjskim. Cechoway go, jak kadego fanatyka, upr i nieustpliwo oraz brak szerszych horyzontw mylowych. ywi niezachwiane przekonanie, e tylko on kroczy suszn drog, a kto omiela si mie inne zdanie, winien zosta zniszczony, dziaa bowiem 228 na szkod ludzkoci. By osobicie niewtpliwie uczciwy, lecz dla zrealizowania swych celw i ideaw nie cofa si przed niczym. Rzecz oczywista, Atanazjusz odrzuci danie przywrcenia Ariusza do godnoci kocielnych w Aleksandrii jeszcze bardziej stanowczo ni jego poprzednik. Taka postawa biskupa musiaa doprowadzi do konfliktu, bo tymczasem w otoczeniu Konstantyna zdecydowanie brao gr stronnictwo proariaskie. Naleaa do niego przede wszystkim przyrodnia siostra cesarza, Konstancja, wspdziaajca z biskupem Nikomedii Euzebiuszem. Po mierci Heleny przyby z Galii Juliusz Konstancjusz i wnet polubi: blisk krewn Euzebiusza, Bazylin; z tego maestwa przyszed na wiat Julian, pniejszy cesarz, zwany Apostat.

Atanazjusz mia przeciw sobie nie tylko arian, lecz rwnie melitian, wci jeszcze bardzo licznych w Egipcie. Wanie oni oskaryli biskupa Aleksandrii o przyjmowanie na uytek kocielny pcien lnianych, ktre w zasadzie winny by oddawane pastwu. Wezwano go do Nikomedii. Tu spady na dodatkowe kopoty, posa bowiem kasetk zota pewnemu wysokiemu dostojnikowi, ktry tymczasem popad w nieask. Mimo to uzyska audiencj u cesarza i zdoa oczyci si z zarzutw. W roku 332 by ju z powrotem w swej ojczynie. Tymczasem ju w roku nastpnym wybuch nowy konflikt, bezspornie zawiniony przez Atanazjusza, ktry chcia podda pod swoj jurysdykcj okrg Mareotis na poudnie od Aleksandrii. Wysany przeze kapan postpowa bardzo brutalnie; w jednym z kociow przewrci otarz, roztrzaska kielich ofiarny i spali ksigi liturgiczne podczas naboestwa. Melitianie natomiast wystpili z oskareniem, e Atanazjusz zamordowa jednego z ich kapanw, a jego rk zabalsamowa i posuguje si ni dla dokonywania czarw. Rzecz bya oczywicie cakowicie zmylona i rzekoma ofiara 229 mordu odnalaza si w jaki czas potem, ale za sawa j przylgna do Atanazjusza na dugo. Wobec rosncych trudnoci Konstantyn zwoa synod biskupw. Odby si on najpierw w palestyskiej Cezarei, w roku 334, ale Atanazjusz nie przyjecha. Twierdzi, e uczestnicy zjazdu to wycznie jego wrogowie, j Stawi si natomiast na drugiej sesji tego synodu, j w fenickim Tyrze; rwnie cesarz przysa tam swoich obserwatorw. Przeciwnicy Atanazjusza, zreszt nie tylko arianie, przedstawili dug list jego przewinie, prawdziwych i zmylonych. Wysano do Egiptu komisj, aby na miejscu zbadaa zasadno zarzutw, synod za przenis si do Jerozolimy. Tam, we wrzeniu tego roku 334, odbyo si powicenie bazyliki Grobu witego. Komisja powrcia. Na podstawie jej relacji uznano Atanazjusza za winnego, usuwajc go ze stolicy biskupiej i z urzdu. Nie widzc nigdzie ratunku, Atanazjusz uda si do Konstantynopola. Zachowywa si pokornie i prosi tylko o to, by sd odby si powtrnie, w obecnoci wadcy. Ten, widocznie wzruszony postaw bagalnika, wyrazi zgod i wezwa biskupw z Jerozolimy do stolicy. Nim jednak ci przybyli, wpyno nowe oskarenie przeciw Atanazjuszowi: pono usiowa wstrzyma transporty zboa z Egiptu do Konstantynopola, aby w ten sposb okaza swoje znaczenie i wpywy. Oskarenie musiao by w jakim stopniu poparte dowodami,

cesarz bowiem zareagowa szybko i surowo: Atanazjusza deportowano daleko na zachd, a do Trewiru w Galii. Powrci z chmurnej pnocy dopiero po mierci Konstantyna i wnet zacz toczy z jego synami dalsze spory i walki; pocigny one za sob wiele zamieszania i nieszcz. Po upadku Atanazjusza Ariusz wreszcie mg uda si do Aleksandrii. Rycho jednak znowu zjawi si nad Bosforem. Kiedy bowiem stan na egipskiej ziemi, na230 tychmiast wszczy si niepokoje pomidzy jego zwolennikami i wrogami. Wkrtce po powrocie do Konstantynopola Ariusz zmar. mier zaskoczya go nagle. Atanazjusz nawet to wyzyska dla swych celw; gosi, e Ariusz wyzion ducha w latrynie.103 witynie i finanse Gdyby to tylko sprawa Atanazjusza jtrzya gminy chrzecijaskie i niepokoia wadc! Istniay jednak take inne ogniska zapalne. W syryjskiej Antiochii wnet po roku 330 wybuch grony zatarg o obsad tamtejszej stolicy biskupiej. W Afryce za donatyci byli tak samo potni jak poprzednio. Okoo roku 330 zagarnli w numidyjskiej Cyrcie-Konstantynie nowy, wielki koci, wzniesiony z rozkazu cesarza. Rzuca on z tego powodu gromy na donatystw, ale tylko sowne, w listach. Zemst na razie pozostawi niebiosom i poleci zbudowa dla katolikw w Cyrcie nowy przybytek. Tak wic chrzecijastwo, ktre miao stanowi ideologiczn i organizacyjn podpor jedynowadztwa, samo przysparzao niespodziewanych trudnoci. Aby upora si ze swymi konfliktami wewntrznymi w okresie przeladowa byy one przytumione, bo naleao wsplnie stawia czoa niebezpieczestwu musiao coraz czciej odwoywa si do autorytetu wieckiego. A tymczasem pastwo walczyo w owych latach z powanymi trudnociami jeszcze innej natury. Chodzio o sprawy finansowe i gospodarcze. Wizay si one, jak atwo odgadn, z ogromnymi kosztami budowy Konstantynopola oraz z wydatkami na wojsko. Cesarz by zawsze szczodrobliwy, zwaszcza dla swych onierzy, to przyznawali mu nawet wrogowie. Obecnie, aby sprosta ekspensom, upynni due rezerwy nagromadzone przez zapobiegliwego Licyniusza. Ale i tego nie na 231 dugo starczyo. Wydaje si, e przez pewien czas nie- ] ktrym mennicom brakowao kruszca i byy one nie- j czynne. Naleao wic popiesznie szuka nowych rde dochodw.

Zmuszony tward koniecznoci Konstantyn zastosowa metody, jakie ju przed nim praktykowali niektrzy wodzowie i cesarze rzymscy, cho chyba nigdy na tak skal. Skonfiskowa drogocenne przedmioty ze zota, srebra, brzu i miedzi, w cigu wiekw zebrane w wityniach rnych bstw; ofiar pady nawet, jak si zdaje, pewne posgi kultowe. Prawdopodobnie zajto wwczas na rzecz skarbu cesarskiego take posiadoci ziemskie wity, przynajmniej w niektrych okrgach. Akcja ta zostaa przeprowadzona w pewnych wypadkach bardzo brutalnie. Gminy chrzecijaskie oczywicie wyzyskay sposobno szydzenia z pogaskich kultw i pokazania bezsilnoci demonw". Jednake witynie, poza bardzo nielicznymi wyjtkami, byy nadal czynne. Nadal te skadano w nich ofiary. Nie odpowiada prawdzie twierdzenie niektrych rde chrzecijaskich, jakoby Konstantyn zamkn wszystkie witynie i zakaza ofiar. Uczony Libaniusz z syryjskiej Antiochii, pamitajcy te czasy, mwi: witynie byy ubogie, lecz dopeniano w nich wszystkich ceremonii kultowych." Wypada w tym miejscu zauway, e Konstantyn pozosta do koca dni swoich najwyszym kapanem starej religii rzymskiej, nigdy bowiem nie zrzek si tytuu ipontifex maximus". Godzi si te na ustanowienie w rnych krainach kolegiw kapaskich, majcych sprawowa kult rodziny cesarskiej (sacerdotium gentis Flaviae"). Ju w ostatnich latach panowania pozwoli na zbudowanie w miasteczku Hispellum w italskiej Umbrii wityni Rodu Flawijskiego; zastrzeg tylko, by nie zostaa ona skalana oszustwami jakiego zaraliwego przesdu", to znaczy kultem bstwa poga232 skiego; samo miasteczko otrzymao imi Flavia Constans". Wynika std, e cze swego rodu traktowa on jako rodzaj oficjalnej religii pastwowej; wieckiej w gruncie rzeczy, lecz jednak religii.104 Zagarnicie majtkw witynnych dao znaczne zyski, ale tylko jednorazowo. Waniejsza bya rozbudowa systemu podatkowego. Konstantyn w peni utrzyma danin wprowadzon przez Dioklecjana, to jest jugatio" i capitatio". Uiszczano j jednak w naturze, a skarb potrzebowa przede wszystkim kruszcw. Dlatego i to ju wczenie, jeszcze przed pierwszym konfliktem z Licyniuszem Konstantyn zacz stopniowo nakada podatki patne tylko w monecie. Jeden, zwany follis senatorius", obcia majtki ziemskie arystokracji. Inny, collatio lustralis", dotyka kupcw i rzemielnikw w miastach, a nawet prostytutki; pa-

tny by co pi lat, w zocie lub w srebrze. Rwnolegle z rozbudow systemu podatkowego szo doskonalenie aparatu finansowego. Kierowali nim dwaj wysocy dygnitarze ministrowie, rzec by naleao w dzisiejszej nomenklaturze. Jeden z nich nosi tytu comes sacrarum largitionum" i zarzdza wit szczodrobliwoci", drugi za, comes rei privatae", zawiadywa majtkami cesarza. Wanym celem owych zabiegw byo uzdrowienie systemu monetarnego. W czci si to udao. Moneta zota, tak zwany solidus", utrzymaa wag, jak da jej Konstantyn jeszcze przed rokiem 312: 1/72 funta rzymskiego, czyli 4,4 grama. Podobnie miaa si rzecz z monet srebrn, zwan siliua", ktra waya 1/144 funta. Natomiast monety miedzianej i posrebrzanej wybijano zbyt mao, co z kolei powodowao pewne zakcenia. Wojny, armia, weterani Jest oczywiste, e wydatki na wojsko musiay stanowi najpowaniejsz pozycj w budecie pastwa, z pewnoci wiksz ni koszty budowy Konstantynopola. Pomimo zjednoczenia cesarstwa utrzymywanie duej armii byo nadal koniecznoci, a to ze wzgldu na stae zagroenie granic. Najgorzej przedstawiaa si sytuacja nad Dunajem i nad Renem. U brzegw pierwszej z tych rzek cesarz czuwa osobicie; w roku 328 kilkakrotnie przekroczy Dunaj i pokona Sarmatw oraz Gotw. W tyme roku jego syn Konstantyn II, rezydujcy wwczas w Trewirze, zwyciy Alamanw. Odwoany pniej do prowincji naddunajskich zada Gotom straszliw klsk zim roku 331 na 332; otoczone przez Rzymian wielkie masy barbarzycw wyginy z godu i zimna. Reszta Gotw prosia o pokj i na jaki czas staa si sprzymierzecami Rzymian, osaniajc granice Imperium oraz dostarczajc pewnych kontyngentw wojsk posikowych: w zamian cesarz posya za Dunaj dostawy ywnoci. W roku 334 Konstantyn znowu stan nad rodkowym Dunajem, poniewa wrd Sarmatw, na ziemiach dzisiejszych Wgier, doszo do wojny domowej. Cz tego ludu, wypdzona ze swych siedzib przez powstanie warstw uciskanych, szukaa schronienia w granicach Imperium. Podobno prawie trzysta tysicy ludzi przyjto i osiedlono w rnych krainach, od Bakanw po Gali. Natomiast granica wschodnia, perska, bya pocztkowo raczej spokojna. Po pewnym czasie i tam sprawy zaczy si zaognia na tyle, e w roku 337 grozi wybuch wielkiej wojny. Trudno orzec, w jakiej mierze reforma wojskowa,

ktra utrzymaa si potem dugo, siga czasw Dioklecjana, w jakiej za jest dzieem Konstantyna. Wydaje si wszake, e wkad drugiego z nich by szczeglnie 234 powany, a moe nawet decydujcy. To on przeprowadzi konsekwentnie i na wielk skal podzia armii na limitanei", czyli wojska nadgraniczne, i comitatenses", czyli oddziay bojowe, stacjonujce nieco w gbi. Za Dioklecjana ta druga kategoria dopiero si ksztatowaa i bya jeszcze bardzo nieliczna. Od Konstantyna wywodzi si rwnie wyrany podzia comitatenses" na dwa rodzaje broni, podlege osobnym dowdztwom: piechot mia pod swymi rozkazami magister peditum", jazd za magister euitum". Liczb legionw znacznie powikszono, ale odtd byy to jednostki stosunkowo sabe, bo majce przecitnie po okoo tysicu ludzi, i to tylko pieszych. Formacje jazdy zway si ,,vexillationes". W miejsce kohort pretorianw, zniesionych w roku 312, cesarz wprowadzi tak zwane scholae palatinae". Byy to gwardyjskie oddziay jazdy, liczce po tysic (pniej po piciuset) ludzi, wybranych przewanie z zacinych wojownikw germaskich. W ogle Konstantyn chtnie i masowo bra na sub barbarzycw spoza granic Imperium. Z nich to skaday si w duej mierze oddziay posikowe, czyli auxilia", w wojskach pogranicznych. Nastpcy Konstantyna nie zarzucili tego sposobu uzupeniania si zbrojnych. Zaledwie zromanizowani oficerowie germascy dochodzili nieraz do najwyszych godnoci, armia za stopniowo stawaa si obcym ciaem w stosunku do ludnoci; miao to katastrofalne skutki polityczne. Jeli cesarz oczywicie nie on pierwszy zmuszony by sign do takiego sposobu rekrutacji, to gwnie z tej przyczyny, e mieszkacy Imperium uchylali si jak tylko mogli od suby w armii. Zdarzay si nawet wypadki samookaleczenia si przez obcicie palcw, na tyle czste, e cesarz musia powici tej sprawie osobn ustaw.105 A przecie onierzom powodzio si niele: byli dobrze wynagradzani, a po dwudziestu 235 lub dwudziestu kilku latach suby otrzymywali dla siebie i dla swych rodzin zwolnienia od ciarw. Konstantyn pozwoli im rwnie zajmowa ziemie nieuprawne, i to na bardzo dogodnych warunkach; grunt bowiem mia by na zawsze wolny od wszelkich danin, osiedlajcy si za otrzymywali pewn sum pienidzy na zakup narzdzi oraz par wow i sto miar rnych

podw rolnych. Weteran natomiast, ktry wola powici si handlowi, podlega podatkom dopiero wtedy, jeli jego kapita przekroczy granic stu tysicy folles".1"6 Zreszt odchodzcy ze suby potrafili dopomina si o swoje prawa. Pokazuje to w sposb szczeglnie ywy i bezporedni wstp do pewnej ustawy Konstantyna; wstp w jest w istocie fragmentem protokou ze spotkania cesarza z weteranami, korzy zostali dopiero co zwolnieni i jeszcze przebywali w obozie; rzecz dziaa si prawdopodobnie w marcu roku 320: Gdy cesarz wszed do gwnej kwatery, pozdrowili go prefekci, trybunowie, oficerowie wyszych stopni. Podnis si skandowany okrzyk: Konstantynie Augucie, niech bogowie zachowaj ci dla nas! Wasze zdrowie jest naszym zdrowiem! Prawd mwimy, pod przysig mwimy! Zebrani weterani zakrzyknli: Konstantynie Augucie, po co zwalnia nas ze suby, jeli nie daje si nam adnej ulgi? Konstantyn August powiedzia: Winienem nie zmniejsza, lecz coraz bardziej powiksza szczcie moich wspweteranw! Weteran Wiktoryn powiedzia: Niech wiadczenia i ciary nie przygniataj nas wszdzie! Konstantyn August zapyta: Wska otwarciej, jakie to s ciary, ktre dolegaj wam uporczywie? 236 Wszyscy weterani powiedzieli: Sam na pewno dobrze widzisz!" Nastpnie zabra gos cesarz, wyliczajc szereg przywilejw, ktrymi ju obdarzy i jeszcze obdarza swych byych onierzy. Nie podlegaj oni adnym ciarom cywilnym i nie mog by pocigani do jakichkolwiek robt publicznych; nie wolno rwnie ciga od nich adnych opat i danin.107 NOUJJJ ksztat spoeczestwa Wspomniana wyej ustawa przewidywaa, e synowie weteranw, ktrzy dla uniknicia suby wojskowej obcinaj sobie palce, maj by traktowani tak samo jak curiales", ponoszc wszystkie ciary i powinnoci tego stanu. Kime wic byli owi kuriaowie? Historia ich jest paradoksalna i znamienna. W pocztkach cesarstwa przynaleno do tej warstwy spoecznej stanowia przedmiot dumy i cel usilnych zabiegw ze strony ludzi zamonych we wszystkich miastach. Curiales" (wtedy najczciej zwano ich decu-

riones") byli czonkami rad municypalnych. Decydowali o sprawach lokalnych, cieszyli si duym autorytetem, reprezentowali swoje miasta na zewntrz, wobec namiestnika prowincji i nawet cesarza. Godno sprawowali doywotnio. Co prawda kuriaowie ponosili te odpowiedzialno za porzdek w miecie oraz za wywizywanie si jego ludnoci z obowizkw nakadanych przez pastwo. W wiekach wszake oglnego dobrobytu, pokoju i praworzdnoci ta odpowiedzialno nie dawaa si we znaki. Sytuacja ulega cakowitej zmianie w cigu wieku trzeciego, w okresie nie koczcych si wojen i przewrotw. Pastwo przygniatao miasta coraz to nowymi ciarami, kuriaowie za, rczcy za ich mieszkacw osobicie i caym swym ma237 jtkiem, wkrtce stali si niemal kast zawodowych, a honorowych nadzorcw i poborcw podatkowych. Oczywicie w tym stanie rzeczy kto yw rad by zrzec si godnoci, ktra niosa z sob tyle kopotw. Ale sposobu nie byo; pastwo bowiem uwaao, e zaszczytna ta funkcja jest nie tylko doywotnia, lecz nawet dziedziczna! Sprawom kuriaw Konstantyn powica od pocztkw swego panowania duo troski. Zachowao si sporo jego zarzdze w tej materii. Ich ogln tendencj jest zaostrzanie kontroli nad warstw dostojnych, a uciemionych. Jej wczesne pooenie najjaskrawiej charakteryzuje fakt, e wielu kuriaw zgaszao si na ochotnika do wojska. Woleli tward dyscyplin obozow i niebezpieczestwa wojen od ustawicznych szykan wadz podatkowych. Zjawisko byo masowe, skoro w roku 335 cesarz zarzdzi, by wszystkich kuriaw wydali z szeregw armii; mieli oni powrci do swych dawnych miast i obowizkw.108 A przecie widzielimy, e wojsko miao kopoty z zacigiem rekruta, i ito powane, skoro tene Konstantyn sta na stanowisku, i syn weterana winien rwnie by onierzem. Mimo to w wypadku kuriaw potrzebom gospodarczym pastwa przyzna pierwszestwo przed obronnymi. Rwnie znamienne jest zarzdzenie wczeniejsze, jeszcze z roku 326. Dotyczy tych kuriaw, ktrzy wstpowali w szeregi kleru chrzecijaskiego tylko po to, aby wymkn si spod kontroli pastwa jako e kapani byli zwolnieni od wszelkich ciarw. W zwizku z tym cesarz postanowi: oprniony urzd kocielny winna obejmowa osoba, ktra nie naley do rodziny kuriaw i ktrej majtek jest tak may, e nie zobowizuje do wiadcze na rzecz miasta. Albowiem, jak

stwierdza cesarz w zdaniu kocowym, ludzie bogaci musz bra na swe barki ciary dla dobra publicznego, 238 natomiast ubodzy winni korzysta z bogactw kocielnych.109 W kilkanacie lat po mierci Konstantyna zastosowano wobec synw kapanw tak sam zasad, jak i- wobec synw weteranw: jeli nie podejm oni zawodu swych ojcw, bd traktowani jako kuriaowie.110 Dziedziczn stawaa si przynaleno nie tylko do stanu onierzy i kuriaw. Taki sam proces zachodzi rwnie w innych zawodach, a przede wszystkim w tych, ktre byy wane dla ycia gospodarczego. Powszechny bowiem brak rk do pracy oraz powrt do ekonomiki opartej w duej mierze na wiadczeniach w robocinie sprawia, e pastwo pragno utrzyma stay potencja ludzki w podstawowych dziedzinach. Proces ten trwa od dawna i stale przybiera na sile, w miar jak pogarszaa si oglna sytuacja. Panowanie Konstantyna stanowio tylko jeden z etapw owych przemian, nieuchronnie zmierzajcych ku porzdkowi feudalnemu. Etap to wszake o tyle wany, e wanie wwczas ukazao si kilka ustaw, zakadajcych lub wprowadzajcych dziedziczenie zawodw lub wiadcze. Dotyczyo to midzy innymi piekarzy oraz tak zwanych navicularii", to jest posiadaczy majtnoci, do ktrej by przywizany obowizek budowy i wyposaania okrtu; co prawda w zamian owych ,,navicularii" zwalniano od wszelkich ciarw, danin i robocizn.111 Inna ustawa przewidywaa, e synowie urzdnikw winni rwnie by urzdnikami.112 Jak to bowiem bywa we wszelkich biurokracjach, administracj, ostoj i podstaw ustroju, wynagradzano le i traktowano po macoszemu; dlatego te jednostki zdolniejsze i energiczniejsze staray si ucieka od zawodu skrybw. Naley tu jednak zaznaczy, e niewykluczone jest take odmienne rozumienie tej ustawy: jako przywileju, gwarantujcego dziedziczenie posad marnych wprawdzie, ale ktre dziki przekupstwu i naduyciom 239 stwarzay due moliwoci niezych zarobkw ubocznych. Niezwykle wana, wrcz historyczna jest ustawa z dnia 30 padziernika roku 332: Pan, w ktrego posiadoci zostanie odnaleziony zbiegy kolon, musi nie tylko go zwrci, lecz rwnie zapaci podatek, capitaitio", za cay okres, w ktrym w kolon u niego przebywa. W razie podejrzenia, e

kolon zamyla uciec, mona zaku go w kajdany jak niewolnika.113 Kolonami zwano wwczas osobicie wolnych dzierawcw dziaek ziemi w wielkich majtkach obszarniczych. W niektrych krainach Imperium byli oni ju poprzednio w praktyce przywizani do ziemi, a w cigu wieku trzeciego zjawisko to niewtpliwie rozpowszechnio si po wielu prowincjach. Jednake dopiero od momentu wydania ustawy Konstantyna mona twierdzi, e glebae adscriptio", przypisanie do ziemi, tak wany filar feudalizmu, staje si obowizujc norm prawn. Nauczyciele, lekarze, architekci Powyszy przegld jasno wykazuje, e cesarz stawia pewne ograniczenia przywilejom nawet tych stanw, ktre w zasadzie wysoko ceni i dtacza opiek; tak byo z klerem i z weteranami. Natomiast rzecz to nie zawsze doceniana w badaniach darzy on szczegln askawoci pewne zawody typowo inteligenckie. Kontynuujc polityk niektrych swych poprzednikw wyda w tym duchu kilka wanych usitaw. Pierwsza z nich, opublikowana w roku 321, zawieraa nastpujce postanowienia: Lekarzy, nauczycieli i profesorw zwalnia si od wszelkich ciarw; dotyczy to zarwno samych osb, 240 jak i majtkw, ktre znajduj si w ich posiadaniu w poszczeglnych miastach. Kto by dziaa na szkod owych osb, winien tytuem kary wpaci do skarbu pastwa sto tysicy. Jeli szkod wyrzdza niewolnik, ma by smagany biczem przez swego pana przed obliczem pokrzywdzonego; ewentualnie pan moe wpaci do skarbu dwadziecia tysicy, niewolnik za zostanie zatrzymany jako zastaw, pki suma nie bdzie w peni uiszczona. Naley te wypaci lekarzom, nauczycielom i profesorom zalege wynagrodzenia i honoraria. Jeli wymienieni zechc, mog sprawowa godnoci miejskie; zabrania si wszake zmusza ich do piastowania tych urzdw.114 , W pi lat pniej, w roku 326, ukazaa si ustawa, zwalniajca gwnych lekarzy paacowych i miejskich (archiatri") od wszelkich ciarw i powinnoci, a nawet rozcigajca ten przywilej na ich synw.115 Po siedmiu latach, w roku 333, Konstantyn potwierdzi wszystkie zarzdzenia poprzednich cesarzy, przyznajce lekarzom, nauczycielom i profesorom zwolnienie od ciarw oraz obj t ulg take ich ony i synw. Postanowi rwnie, e wymienieni nie podlegaj obowizkowi suby wojskowej, a domw ich nie wolno

zajmowa na kwatery. Bardzo znamienne jest zdanie kocowe, podajce taki motyw owej askawoci cesarskiej : Aby mogli oni atwiej szkoli w naukach wyzwolonych i w podanych umiejtnociach jak najwiksz liczb osb."116 Konstantyn bowiem dba usilnie o rozwj kadry ludzi wyksztaconych i fachowych. Z ca otwartoci pisze o tym w licie do namiestnika Afryki w roku 324: Potrzeba bardzo wielu architektw, lecz ich nie ma. Dlatego nieche Twoja Wznioso nakania do tego studium tych ludzi w prowincjach afrykaskich, kt16 Konstantyn Wielki 241 rzy majc okoo dwudziestu lat przeszli ju kurs nauk wyzwolonych. Aby im to uatwi, zwalniamy ich samych oraz ich rodzicw od ciarw personalnych; a w czasie nauki winni rwnie otrzymywa wynagrodzenie." 7 Tak wic cesarz Konstantyn zasuguje na pami i wdziczno tych wszystkich, ktrzy dzi czuj si spadkobiercami lekarzy, architektw, nauczycieli i profesorw sprzed szesnastu wiekw. Nouje urzdy 'Postanowienie, e synowie urzdnikw maj podejmowa zawd ojcw, staje si w peni zrozumiae, jeli wzi pod uwag bujny rozkwit wszelakich biur za Konstantyna; kade z nich zatrudniao rzesze referendarzy, notariuszw, skrybw i rachmistrzw. Pod tym wzgldem dziaalno cesarza bya rzeczywicie przeomowa i stanowi wstp do systemu biurokracji bizantyskiej. Szczegowe przedstawienie organizacji urzdw wymagaoby obszernego studium, nie jest wic tu moliwe. Trzeba te pamita, e za ycia cesarza owe officia" ulegay cigym przeksztaceniom, a wiele wanych kwestii, dotyczcych ich kompetencji i dziaalnoci, jest wci jeszcze przedmiotem bada. Nie zawsze te jest jasne, co wprowadzi Konstantyn, a co dopiero jego nastpcy. Ale nawet bardzo oglnikowy obraz pozwoli oceni, jak ogromna i skomplikowana bya machina owych instytucji. Konstantyn znis system tetrarchii, jednake rycho jeszcze przed ostateczn rozpraw z Licyniuszem zrozumia, e sam nie podoa ciarowi zada. Stopniowo wic wytworzy now koncepcj zarzdu cesarstwem: ukonstytuowa prefektury. Kohorty pre-

toriaskie Konstantyn rozwiza ju w roku 312; po242 zosta wszake wysoki urzd ich dowdcy. Stao si tak dlatego, poniewa praefectus praetorio" skupia w swym rku wiele wanych funkcji, tradycyjnie za uchodzi za najbliszego wsppracownika cesarza. Ot Konstantyn powoywa rwnoczenie kilku prefektw. Pod koniec jego panowania byo ich, jak si zdaje, piciu: trzech na Zachodzie i dwch na Wschodzie. Posiadali bardzo rozlege kompetencje. Uzna by ich mona za rodzaj wicekrlw; przejawiao si to w tym choby, e od wyroku prefekta w zasadzie nie przysugiwaa apelacja do cesarza. Prefektom podlegali wikariusze diecezji oraz namiestnicy prowincji; ci ostatni nie mogli ju bezporednio kontaktowa si z dworem wadcy. Z drugiej wszake strony prefekci nie dysponowali adn si zbrojn cho zaopatrywali wojska, stacjonujce w ich prefekturze oraz wypacali im od. Byo to zgodne z zasad konsekwentnie stosowan przez Konstantyna: wadza cywilna musi by oddzielona od wojskowej. Waciwy rzd Imperium stanowio tak zwane sacrum consistorium", zoone z najwyszych urzdnikw, a wic ministrw. Nazwa pochodzia std, e w obecnoci wadcy wszyscy oni stali (aciskie consistere" znaczy sta), i to niezalenie od tego, jak dugo trwaa konferencja. Oczywicie formalnie chodzio o okazanie szacunku cesarzowi. Z drugiej wszake strony obyczaj ten wydaje si wielce sensowny, bo" z pewnoci wpywa na zwizo i rzeczowo wypowiedzi. Kto wie, czy Imperium nie runoby wczeniej, gdyby stosowano w nim system posiedze. Najwysi dostojnicy otrzymywali od cesarza tytu comes", czyli towarzysz". yje on do dzi w jzykach romaskich, na przykad we francuskim comte", jako okrelenie wysokiego stopnia szlachectwa. Owe tytuy Konstantyn nadawa tak hojnie, e wnet zasza ko243 nieczno wprowadzenia hierarchii. Podzielono comites" na trzy kategorie; tylko ci z pierwszej uczestniczyli w konsystorzu. Jednym z pierwszych urzdnikw w otoczeniu wadcy by ,,quaestor sacri palatii". Do jego kompetencji naleao midzy innymi redagowanie tekstu zarzdze oraz odpowiedzi na petycje. Magister officiorum" kierowa kancelari, majc kilka dziaw zwanych scrinia"; czuwa te nad osobistym bezpieczestwem wadcy i z tej racji podlegay mu oddziay gwardii kon-

nej, czyli, jak ju mwilimy, scholae palatinae"; sprawowa take nadzr nad przebiegiem ceremonii dworskich. On to wreszcie utrzymywa czno z prefektami pretorium przy pomocy urzdu zwanego schola agentium in rebus". Owi agentes", czyli po prostu agenci, mieli wielorakie zadania; wysyano ich w wanych misjach jako kurierw, ale te jako organa tajnej inwigilacji. Cesarz bowiem nie dowierza swemu aparatowi urzdniczemu, zwaszcza w prowincjach. 'Dochodziy stamtd cige wieci o przeraajcym przekupstwie, a rozwcieczony wadca grozi, e kae mieczem odrbywa zbyt apczywe rce biurokratw. Prefektw kontrolowali take urzdnicy ze schola notariorum"; ich szef, primicerius notariorum", podlega bezporednio cesarzowi. W zasadzie jednak schola" ta suya za sekretariat konsystorza, a do gwnych jej zada naleao wystawianie nominacji oficerskich i urzdniczych. Paac i suby zwizane bezporednio z osob wadcy stanowiy wiat dla siebie, cho wywieray ogromny wpyw na wszystkie biece wydarzenia polityczne. Praepositus sancti cubiculi", czyli przeoony witej sypialni, z reguy eunuch, by jedn z najwpywowszych osb w pastwie. Podlegaa mu rzesza urzdnikw czuwajcych nad komnatami i szatami cesarza 244 oraz nad porzdkiem i cisz w czasie audiencji; wysi z nich byli ludmi wolnymi lub wyzwolecami, nisi za rang niewolnikami. mier Konstantyna Nie dane byo cesarzowi spdzi ostatnich lat ycia tak burzliwego w spokoju i pogodzie. To prawda, e po roku 330 rzadko i tylko na krtko opuszcza swoj rezydencj w Konstantynopolu, ale pozostawa tu gwnie dlatego, by z bliska czuwa nad rozwojem sytuacji na Wschodzie. W prowincjach syryjskich, zwaszcza w Antiochii, wybuchy w roku 333 rozruchy godowe, spowodowane nieurodzajem w tamtych stronach. W roku nastpnym jeden z wysokich urzdnikw na Cyprze samozwaczo obwoa si cesarzem; zosta pojmany i ponis zasuon kar. Rwnoczenie stosunki pomidzy Imperium a Persj staway si coraz bardziej naprone. Cesarz pono oburza si, e Persowie przeladuj chrzecijan, Persowie za ze swej strony traktowali wyznawcw tej religii jako szpiegw i stronnikw Rzymu podobnie jak niegdy Dioklecjan podejrzewa manichejczykw o sprzyjanie Persom. Istotne przyczyny konfliktu pomidzy obu mocarstwami byy oczywicie te same, co

zawsze: spr o tereny pograniczne. Naleao przygotowa si do wojny. W tym wanie celu cesarz osadzi w Antiochii ju w roku 333 swego redniego syna, Konstanc jusza (mia on zarazem czuwa, by nie powtrzyy si rozruchy ludnoci), a we wschodniej Azji Mniejszej bratanka, Hannibaliana. Rzecz znamienna: Hannibalian otrzyma tytu Krla Krlw, ktrym od wiekw posugiwali si wanie wadcy Persji. Oznaczao to, e Imperium zgasza pretensje do panowania nad caym Wschodem. Persowie musieli zareagowa na to wyzwa245 nie: z pocztkiem roku 337 podobno wypowiedzieli wojn. Osadzenie Konstancjusza w Antiochii wizao si rwnie z planami podziau cesarstwa na przyszo. Konstantyn zamierza odda prowincje zachodnie, a wic Brytani, Gali, Hiszpani synowi najstarszemu, Konstantynowi II. Natomiast Konstancjusz wadaby Egiptem, Syri, Azj Mniejsz, najmodszy za Konstans Itali, Afryk, Panoni. Nie zapomnia rwnie o bratankach, a raczej mwic cile, o synach swego przyrodniego brata Dalmacjusza: jeden z nich, Hannibalian, mia rzdzi czci Azji Mniejszej, drugi za, Dalmacjusz, Tracj i Macedoni. Do wojny z Persj nie doszo i wczesn wiosn roku 337 rozpoczy si rokowania. Z pocztkiem kwietnia cesarz poczu si le. Wyjecha do miejscowoci kpieliskowej w pobliu miasta, potem za uda si do Helenopolis; tam modli si u relikwii mczennika Lukiana. Nastpnie przenis si do Nikomedii i stan na jej przedmieciu. Przyzwa biskupa tego miasta, Euzebiusza. Z jego to rk a by to przecie gorliwy poplecznik arianizmu przyj chrzest. Zrzuci purpur i odzia si w biae szaty, aby odtd y tylko dla spraw ducha. Tak zapewne wiernie przedstawia ostatnie dni Konstantyna jego ywot przypisywany Euzebiuszowi z Cezarei. Co prawda zachowa si pewien dokument niezbyt licujcy z t opowieci. Jest nim edykt, ktry wyszed z kancelarii cesarza w dniu 21 maja, a wic ju po dokonaniu ceremonii chrztu. Postanawia on: kapani kultu panujcej rodziny s wolni od danin i powinnoci; tekst zarzdzenia, wyryty na spiowych tablicach, naley wystawi na widok publiczny. Wynika std, e cesarz do koca i konsekwentnie popiera te aspekty dawnej religii, ktre odpowiaday mu politycznie.118 246

Wadca zmar w poudnie dnia 22 maja 337 roku. Zabalsamowane zwoki cesarza przewieziono do Konstantynopola, gdzie najwysi dostojnicy dopenili przed nimi aktu adoracji. Uroczysty pogrzeb odby si dopiero po przyjedzie z Antiochii Konstancjusza. Ciao przeniesiono w uroczystym pochodzie z paacu do kocioa Apostow i zoono w porfirowym sarkofagu.119 W nagrod za zasugi dla Kocioa chrzecijanie dali cesarzowi przydomek Wielki", i to wnet po jego mierci. Natomiast wrogowie tej religii surowo oceniali zmarego, oskarajc go o zniszczenie starego porzdku; tak, wielokrotnie i publicznie, wypowiada si nawet bliski krewny, pniejszy cesarz Julian Apostata. Wszelako po upywie wiekw zmienia si perspektywa, a z ni take walor wielu spraw. Nie potrafimy dzi ustali, kiedy i w jakiej mierze szczerze Konstantyn sta si wyznawc chrzecijastwa. Natomiast jestemy w stanie wykaza, e w tej materii du rol odegray racje polityczne; cesarz bowiem sdzi, e organizacja kocielna moe odda znaczne usugi w walce o wadz i w umacnianiu jednoci pastwa. Ale gdy raz uczyni pewne kroki w tym kierunku, sta si winiem wasnych decyzji, zaszy bowiem fakty nieodwracalne. W sposb istotny zmieni dawny system ustrojowy i pragn da nowy ksztat wielu dziedzinom ycia spoecznego: prawodawstwu i gospodarce, wojskowoci i administracji. Byo w tym z pewnoci wiele ambicji, moe nadmiernych. Ale bya te szczera troska o zapewnienie trwaoci Imperium i dobro warstw niszych, ktre stara si wzi w opiek przed naduyciami ze strony monowadztwa i przekupnej biurokracji. Nade wszystko za w wielu dzieach Konstantyna przebija intuicyjne zrozumienie, w jakim kierunku id wczesne przemiany dziejowe; zrozumienie, ktre jest zawsze podstawow cech kadej wielkoci. 247 W jednej wszake dziedzinie Konstantyn popeni bd ogromny i katastrofalny, cho z pewnych przyczyn zrozumiay: zamiast wspwadzy z wyboru, wprowadzonej przez Dioklecjana, pragn ustanowi wspwadz rodzinn. A tymczasem bardzo rycho, bo niemal u grobu cesarza, rozpocz si pierwszy akt nowego dramatu: walka o wadz pomidzy jego synami. PRZYPISY Skrty CTh = Codex Theodosianus (Kodeks Teodozjusza). Euzeb. = Eusebios, Ekklesiastike Historia (Euzebiusz,

Historia kocielna). Eutrop. = Eutropius, Breviarium ab urbe condita (Eutropiusz, Krtka historia od zaoenia miasta). Lakt. = Lactantius, De mortibus persecutorum (Laktancjusz, O mierciach przeladowcw). yw. Konst. = Eis ton Mon tou Makariou Konstantinou Basileos {ywot bogosawionego cesarza Konstantyna; dzieko przypisywane Euzebiuszowi). Uwaga: jeli nie zaznaczono inaczej, wszystkie tumaczenia podane w tekcie pochodz od autora. Cz pierwsza DIOKLECJAN 1. Scriptores Historiae Augustae, Carus, 89; 1215. 2. Aurelius Victor, De Caesaribus, 3839; Eutrop., IX 10. 3. Istnieje przekad polski pira Hanny Szelest: Historycy cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1966. Tumaczka jest niewtpliwie doskona znawczyni jzyka aciskiego, sabiej natomiast orientuje si w skomplikowanej historii rzymskiego cesarstwa i w zagadnieniach jego ustroju. Std pewne terminy oddaa w przekadzie niezbyt precyzyjnie. 4. Literatura o tym problemie jest olbrzymia. Pierwszymi wskazwkami moe suy wstp do podanego wyej przekadu polskiego. 5. Eutrop, IX 19. 6. Aurelius Victor, De Caesaribus, 39, 1. 7. Lakt., 7. 8. De pretiis rerum venalium, wyd. Th. Mommsen, Berlin 249 1893; tum. L. Piotrowicza, Teksty rdowe do nauczania historii, zeszyt 12 (z drobnymi zmianami). 9. Lakt., 8. 10. Lakt., 10. 11. Lakt., 11. 12. Eutrop., X 1. 13. Zagadnienie to omawia szeroko A. Alfldi, Die Ausgestaltung des monarchischen Zeremoniells am rmischen Kaiserhofe (Mitteilungen des deutschen archaologischen Instituts" Romische Abteilung, XLIX 1934, s. 1118). 14. Collectio librorum iuris anteiustiniani, wyd. Kruger Mommsen, Lipsk 1890, s. 187. 15. Euzeb., VII 31 (tum. A. Lisieckiego, Euzebiusz z Cezarei, Historia kocielna, Pozna 1924, z drobnymi zmianami). 16. Lakt., 10. 17. Euzeb., VIII 1. 18. Tame. 19. Lakt., 11. 20. Lakt., 1114; Euzeb., VIII 2. 21. O przeladowaniach za panowania Dioklecjana zob. ostatnio: W. H. C. Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church, Oxford 1965, s. 477535.

22. Lakt., 17. 23. Lakt, 18. 24. Lakt., 19. Cz druga DROGA Z YORKU DO RZYMU 25. Lakt., 2122. 26. Eutrop., X 2. 27. Anonima Epitome de Caesaribus, 40, 15. 28. Lakt., 24. 29. yw. Konst., I 21. 30. Panegiryk VII 8 (wyd. E. Galletier). 31. Panegiryk X 1012. 32. Panegiryk VI 6. 33. Skomplikowane zagadnienia chronologii wydarze roku 307 omawiaj ostatnio: J. P. Callu, Genio Populi Romani, Paris 1960, s. 7079; J. Lauferie, Dies imperii Constantini Augusti) w ksice zbiorowej: Melanges offerts a Andre Piganiol, Paris 1966, s. 795806). 34. Lakt., 27. 35. H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae, nr 659. 250 36. Panegiryk VII 1820. 37. Lakt., 29. 38. Panegiryk VII 20. 39. Lakt., 30. 40. Panegiryk VII 21. 41. Tame, 2. 42. Tame, 23. 43. Tame, 22. 44. Panegiryk VIII 514. 45. Lakt., 33. 46. Euzeb., VIII 16. 47. Lakt., 34; Euzeb., VIII 17. 48. Euzeb., IX 46. 49. Anonima Epitome de Caesaribus, 40, 1819. 50. Por. napis z Arykandy; E. Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae Veteres, 1 ab. 51. Euzeb., IX 7, 711. 52. Lakt., 3941. 53. Euzeb., IX 8. 54. Euzeb., VIII 15. 55. Lakt., 44. 56. Panegiryk IX 2; 4; 5; 16; 26. 57. Sylloge Inscriptionum Christianarum Veterum Museia Vaticani, Helsinki Helsingfors 1965, II 156160 (rozdzia opracowany przez P. Bruuna). 58. Euzeb., IX 9, 1011. 59. Euzeb., IX 9, 2. 60. C. Ch. Picard, Les Trophees Romains, Paris 1957, s. 504 506.

61. Panegiryk IX 25. 62. yw. Konst. I 2731. 63. Cao zagadnie zwizanych z legend znaku omawia wszechstronnie J. Moreau, Sur la vision de Constantin, Revue des Etudes Anciennes", LV 1953, 307333. 64. C Th X 10, 2. 65. C Th XIV 14, 4. 66. C Th XIII 10, 1. Cz trzecia OD MEDIOLANU DO NICEI 67. Lakt., 4647. 68. Lakt, 48; tum. L. Piotrowicza, Teksty rdowe do nauczania historii, zeszyt 12 (z pewnymi zmianami). 251 69. Euzeb., IX 10; tum. A. Lisieckiego (z pewnymi zmianami). 70. Euzeb., X 5. 71. Euzeb., X 6. 72. Euzeb., X 6a. 73. O donatyzmie zob.: W. H. C. Frend, The Donatist Church, Oxford 1952; o sytuacji spoecznej i politycznej w Afryce w okresie poprzedzajcym zob. T. Kotula, U rde afrykaskiego separatyzmu w III w.n.e., Wrocaw 1961. 74. Tekst listu Anulina cytuje Augustyn, Epistulae, 88 i 93. 75. Euzeb., X 5; tum. A. Lisieckiego (z pewnymi zmianami). 76. Euzeb., X 5. 77. C Th XVI 2, 2; C Th VI 36, 1. 78. O chronologii tych wydarze zob.: P. Bruun, Studies in Constantinian Chronology, New York 1961; R. Andreotti, art. Licinius, Dizionario Epigrafico di Antichita. Roman. 79. Wl. H. C. Frend, The Donatist Church, (157) przyp. 7. 80. C Th IX 1, 1 (naduycia ze strony senatorw); XII 1, 6 (maestwa z niewolnicami); IX 18, 1 (porywanie dzieci); IX 30, 1 (zabieranie wow); IX 40, 2 (pitnowanie); IX 3, 1 (winiowie). 81. Euzeb., X 7; tum. A. Lisieckiego (z pewnymi zmianami). 82. Anonima Epitome de Caesaribus, 41, 8. 83. Tame, 41, 9. 84. Schizma Melitiosa: H. I. Bell, Jews and Christians in Egypt, Oxford 1924, 3999. 85. Schizma Ariusza: S. Rogala, Die Anfange des arianlschen Streites, 1907. 86. Euzeb., X 7. 87. Codex Justinianus, III 12. 88. C Th II 8, 1. 89. C Th IX 16, 3. 90. C Th IX 16, 1. 91. C Th IX 16, 2. 92. C Th XVI 10, 1. 93. C Th IV 7, 1. 94. C Th XVI 2, 4.

95. C Th I 27, 1. 96. yw. Konst. II 79. 97. yw. Konst. II 45. 98. Euzeb., X 8; tum. A. Lisieckiego (z pewnymi zmianami). 99. yw. Konst. II 4860. 100. yw. Konst. II 72. 252 Cz czwarta KONSTANTYNOPOL

101. Zosimos, Nova Historia, II 29. 102. O zaoeniu Konstantynopola: R. Janin, Constantinople Byzantine, Paris 1950, s. 2737. 103. O Atanazjuszu zob. prace E. Schwartza, przedrukowane w jego Gesammelte Schriften, III, Berlin 1959. 104. Libaniusz, Mowy, 30, 6. Hispellum; H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae, nr 705. 105. C Th VII 22, 1. 106. C Th VII 20, 3. 107. C Th VII 20, 2. 108. C Th XII 1, 22. 109. C Th XVI 2, 6. 110. C Th XVI 2, 9. 111. C Th XIII 5, 2. 112. C Th VII 22, 3. 113. C Th V 17, 1. 114. C Th XIII 3, 1. 115. C Th XII 3, 2. 116. C Th XIII 3, 3. 117. C Th XIII 4, 1. 118. C Th XII 5, 2. 119. yw. Konst. IV 6175. 101. BIBLIOGRAFIA Podstawowe opracowania okresu pnego cesarstwa: O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt, IIV, Berlin 1921; M. Besnier, L'Empire Romain de l'evenement de Severes au concile de Nicee, Paris 1937; A. Piganiol, UEmpire Chretien (325395), Paris 1947; dzieo to i poprzednie ukazao si w ramach Histoire Generale, wydawanej przez G. Glotza; E. Stein, Histoire du Bas-Empire, edition francaise par. J. R. Palanque, Paris 19491959. The Cambridge Ancient History, vol. XII: The Imperial Crisis and Recovery, Cambridge 1939 (zbiorowe); A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, IIII, Oxford 1964; J. Gaudemet, UEglise dans l'Empire Romain, Paris 1958.

Opracowania dotyczce czasw i postaci Konstantyna Wielkiego J. Burckhardt, Die Zeit Constantin des Grossen, I wyd. Basel 1853; J. Maurice, Constantin le Grand^Paris 1924; N. H. Baynes, Constantine the Great and the Christian Church, London 1929; E. Schwartz, Kaiser Konstantin und die christliche Kirche, Leipzig 1936; K. Honn, Konstantin der Grosse, Leipzig 1940; A. Alfldi, The Conversion of Constantin and Pagan Rom, Oxford 1948; J. Vogt, Constantine der Grosse, Munchen 1948; A. Piganiol, Uempereur Constantin, Paris 1932; A. H. M. Jones, Constantine and the Conversion of Europ, New York 1949; H. Drries, Die Selbstzeugniss Kaisers Konstantins des Grossen, Gttingen 1954; 254 H. Drries, Konstantin der Grosse, Stuttgart 1958; P. Bruun, Studies in Constantinian Chronology, New York 1961;' S. Calderone, Constantino e ii cattolicesimo, Firenze 1962. Powyszy wykaz stanowi oczywicie tylko czstk olbrzymiej literatury przedmiotu. W jzyku polskim istniaa dotychczas tylko jedna monografia: ks. A. Lisiecki, Konstantyn Wielki, Pozna 1913, a wic sprzed przeszo p wieku. Pewne kwestie zwizane z postaci i osob Konstantyna Wielkiego poruszane s rwnie w pracach powiconych zasadniczo dziejom i kulturze Bizancjum. W jzyku polskim zobacz przede wszystkim: G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przekad z niemieckiego pod redakcj H. Evert-Kappesowej, wyd. II, Warszawa 1968; Bizancjum wstp do cywilizacji wshodniorzymskiej, opracowali H. Baynes i H. St. L. B. Moss, tum. z angielskiego T. Zwolski, Warszawa 1964. SPIS TRECI Cz pierwsza DIOKLECJAN Flawiusz Wopiskus: wydarzenia pomidzy Ktezyfontem a Nikomedi 7. Czy istnia Flawiusz Wopiskus? 10. Trzeci wiek cesarstwa 12. Kariera Dioklecjana 14. Laktancjusz: portret cesarza 18. Tetrarchia 19. Armia i podatki 23. Taryfa cen maksymalnych 27. Wielkie budowle 28. Sytuacja inteligencji 31. Maksymian 35. Galeriusz 37. Konstancjusz 42. Nad Dunajem, Nilem, Eufratem 45. Ceremonie i urzdy 48. Manichejczycy 51. Dioklecjan i wrbici 55. Chrzecijanie 57. Narady w Nikomedii 61. Nikomedia, luty i marzec roku 303 63. Edykt drugi i trzeci 66. Choroba Dioklecjana 68. Spr o nastpcw 70. Nikomedia, 1 maja roku 305 74.

Cz druga DROGA Z YORKU DO RZYMU Nowa tetrarchia 79. Rzdy Galeriusza 80. Ucieczka Konstantyna 83. mier Konstancjusza 84. Cezar Konstantyn 86. Maksencjusz 87. Konstantyn i Frankowie 90. Fausta 91. Prba zamachu stanu w Rzymie 94. Zjazd w Karmuntum 95. Jedno Imperium, szeciu cesarzy 97. Zamach stanu w Arelate 98. Marsylia 100. Ostatni spisek i imier Maksymiana 102. Konstantyn i Apollon 105. Nowy rodowd Konstantyna 108. Choroba Galeriusza 111. Edykt tolerancyjny Galeriusza 113. Rzdy Maksymina Dai 115. Wyznanie wiary Maksymina Dai 118. Rok 312 na Wschodzie 121. Rzdy Maksencjusza 122. Nowe koalicje 125. Konstantyna marsz na Rzym 127. Bitwa przy Mocie Mulwijskim 128. Legenda znaku: monogram na tarczach 131. Gwiazda szecioramienna 135. Legenda znaku: pomnik Konstantyna 136. Legenda znaku: zjawisko na niebie 138. Przeklta zaraza donosicieli" 141. 256 Cz trzecia OD MEDIOLANU DO NICEI Zjazd w Mediolanie 145. Bitwa na boniu Ergenus 147. Licyniusz i chrzecijanie 149. Tak zwany edykt mediolaski 151. mier Maksymina Dai 153. Konstantyn do Anulina i Cecyliana 155. Pocztki schizmy afrykaskiej 158. Donatus 160. Lateran i Arelate 163. Konstantyn w Trewirze 166. Pierwszy konflikt z Licyniuszem 168. uk triumfalny 171. Sylwester 172. Dalszy cig sprawy donatystw 175. Konstantyn w Serdice Sofii 177. Powrt do ojczyzny 179. Rzdy Licyniusza 181. Pocztki arianizmu 183. Polityka religijna Licyniusza 187. Dzie Soca 189. Edykty o magii i wieszczeniu 192. Laktancjusz i Konstantyn 194. Sprawa wyzwole, prawo do spadkw, sdy biskupie 196. Przygotowania do wojny 198. Hadrianopol, Bizancjum, Chryzopolis 200. Bogowie i wojska 203. Nowe zadania 206. Przygotowania do soboru 208. Sobr w Nicei 210. Po soborze 212. Cz czwarta KONSTANTYNOPOL Sprawa Kryspusa i Fausty 217. Matka cesarza w Palestynie 220. Bazyliki Rzymu 222. Miasto Konstantyna 224. Konstantyn i Atanazjusz 228. witynie i finanse 231, Wojny, armia, weterani 234. Nowy ksztat spoeczestwa 237. Nauczyciele, lekarze, architekci 240. Nowe urzdy 242. mier Konstantyna 245. Przypisy 249 Bibliografia 254 257 polecamy SOWNIK BIOGRAFICZNY HISTORII POWSZECHNEJ DO XVII STULECIA

Sownik zawiera ponad 1100 artykuw powiconych ludziom, ktrzy odegrali wybitn rol w powszechnych i polskich dziejach politycznych, gospodarczych i spoecznych. Obok biografii monarchw, wodzw, dyplomatw i reformatorw spoecznych znajduj si te w Sowniku yciorysy filozofw i uczonych, ktrych doktryny i dziaalno wizay si cile z polityczno-spoecznymi tendencjami poszczeglnych epok. Informacje o poszczeglnych postaciach rzucone zostay na szerokie to epoki, w jakiej dziaay, i wzbogacone nierzadko charakterystyczn anegdot. s. 490, p., z 75. % Nr toiy, ?/.

v cxa!nl Nr3 do nabycia polecamy Andrzej Jakimowicz SZTUKA INDII Szkice Tadeusz Margul MITY Z PICIU CZCI WIATA Artur Miobdzki ZARYS DZIEJW ARCHITEKTURY W POLSCE Anna Sadurska W CIENIU PANTEONU O sztuce staroytnego Rzymu Andre Leroi-Gourhan RELIGIE PREHISTORYCZNE Tum. z franc. I. Dewitz O m e g a 61 Anette Laming SKARBY W GROCIE LASCAUX Tum. z franc. M. Bibrowski Omega 123-4 Max le Roy MWI WYKOPALISKA ycie staroytnego Rzymu Tum. z franc. J. Paski O m e g a 110 wyd. II, s. 446, ii., p., z 23,

str. 300, z 18, wyd. II, s. 3G6, i., p., z 60, s. 236, ii., p., z 35, s. 126, ii., z 10, s. 175, ii., z 10, s. 178, i., z 10,

we wszystkich ksigarniach