PREPRINT

Magdalena Zamorska Czy nauki humanistyczne mog sprawnie i wydajnie performowa?

1. Badacze reprezentujcy nauki humanistyczne uczestnicz w wielu rnych performansach. W niektrych z nich performuj chtnie, ale inne rodz ich opr i tym samym mog sta si katalizatorem nowych strategii. W analizie sieci tych przenikajcych si performansw chciaabym wykorzysta teori performansu Jona McKenzie. Ujcie McKenziego zdecydowanie rni si od uj performansu przedstawionych w dwch wietnie znanych w polskim kulturoznawstwie i polskiej teatrologii pracach autorstwa Richarda Schechnera (Performatyka. Wstp1) oraz Marvina Carlsona (Performans2). Obydwaj badacze ogniskuj uwag na performansach kulturowych3 (cultural performances), a w efekcie performatywno jest postrzegana jako cecha dziaa kulturowych. Natomiast rzecz ma si zupenie inaczej w przypadku oglnej teorii performansu budowanej przez Jona McKenzie na stronach ksiki Performuj albo.4. McKenzie podejmuje si karkoomnego (dosownie! jego wywd na ostatnich stronach ksiki ulega dekompozycji i w kocu cakowitemu rozbiciu) zadania budowy oglnej teorii performansu, a w konsekwencji metamodelu paradygmatu performatywnego. Szerokie zastosowanie angielskiego sowa performans (performance) stanowi punkt wyjcia dla docieka autora, ktry na trzystu pidziesiciu stronach plecie sie wzajemnych zalenoci pomidzy niepowizanymi jak mogoby si wydawa performansami. W ten sposb wykrela szerokie pole badawcze i docelowo eksponuje wag paradygmatu performatywnego jako badawczego metamodelu sposobu funkcjonowania wspczesnego wiata. Autor rozwija swj wywd wok performansw funkcjonujcych na trzech polach ludzkiej (i nie-ludzkiej) aktywnoci: kultury, o rganizacji i technologii. Performans kulturowy
1

R. Schechner, Performatyka. Wstp, prze. Tomasz Kubikowski, Orodek Bada Twrczoci Jerzego Grotowskiego i Poszukiwa Teatralno-Kulturowych, Wrocaw 2006. 2 M. Carlson, Performans, prze. Edyta Kubikowska, PWN, Warszawa 2007. 3 Termin po raz pierwszy zastosowany przez Miltona Singera w 1959 r., w zbiorze szkicw Traditional India. Structure and Change, red. Milton Singer, Philadelphia 1959, s. XII; w starszych polskich przekadach tumaczone rwnie jako widowiska kulturowe. 4 J. McKenzie Jon, Performuj albo. Od dyscypliny do performansu, prze. Tomasz Kubikowski, Universitas, Krakw 2011.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

badany w ramach performatyki jest jedynie jedn z osi, a raczej jednym z centrw, wzw 5 czy zagszcze sieci performansu. Inne jej oka to performanse organizacyjny i technologiczny, przy czym naley doda, e autor podkrela arbitralno wyboru tych a nie innych pl. Istot performansu kulturowego jest skuteczno ( efficacy), a jego paradygmatem badawczym performatyka; celem performansu organizacyjnego jest wydajno (efficiency), a paradygmatem operacyjnym zarzdzanie performatywne; ledzi sednem rozwj performansu paradygmatu technologicznego jest sprawno (effectiveness), osigana poprzez procedury wypracowane w ramach paradygmatu technoperformansu. McKenzie performatywnego na kadym z tych pl, dostrzegajc wszechobecn tendencj do stopniowego uoglniania znaczenia terminu performans. Autor posuguje si w swojej analizie trzema kluczowymi kategoriami: mutacyjnoci, normatywnoci i sprzenia zwrotnego. Ze wzgldu na cel, performans mona okreli jako mutacyjny (umoliwiajcy wprowadzenie podanych zmian) lub normatywny (stojcy na stray status quo). Cech charakterystyczn kadego performansu jest wystpowanie ptli sprzenia zwrotnego (feedback loop). McKenzie odnajduje j w transgresyjnych i w stabilizacyjnych performansach kulturowych, w procedurach performatywnego zarzdzania, a take w projektowaniu i pomiarach sprawnoci/osigw (performance) rozmaitych maszyn i ukadw. Nie naley jednak sdzi, e mutacyjno i normatywno s sztywno wpisane w poszczeglne pola performansu. Owszem, ledzc rozwj performatyki (czyli paradygmatu badawczego performansw kulturowych) McKenzie zauwaa jej pierwotn predylekcj do postrzegania performansu kulturowego jako liminalnego, mutacyjnego, transgresyjnego i nastawionego na powodowanie zmiany. Jednak tendencj t uznaje za pochodn sytuacji kulturowej lat 50. i 60., kiedy to performatyka ksztatowaa si i podkrela, e w latach 80. i 90. pod wpywem intensywnie rozwijajcej si teorii krytycznej badacze performansw kulturowych (np. Judith Butler) zaczli zwraca szczegln uwag na ich moc normatywizujc. Z kolei performans organizacyjny, rozwijajc si od stricte normatywizujcej naukowej teorii zarzdzania (tzw. tayloryzmu obowizujcego w pocztkach XX wieku), przez teori

Por. M. Castells, Spoeczestwo sieci, prze. M. Marody, K. Pawlu, J. Stawiski, S. Szymaski, red. naukowa M. Marody, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; idem: Sia tosamoci, prze. S. Szymaski, red. naukowa M. Marody, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008; idem: Koniec tysiclecia, prze. J. Skawiski, S. Szymaski, red. naukowa M. Marody, Wydawnictwo Nauko we PWN, Warszawa 2009.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

stosunkw midzyludzkich (human relations), teorie systemw organizacyjnych, zarzdzanie pod hasami przetwarzania informacji i decyzyjnoci (IPDM) i rozwoju organizacyjnego (OD) zyskuje w latach 90. XX wieku miano sztuki zarzdzania i samookrela si jako transformacyjne wyzwanie rzucone racjonalistycznym normom tayloryzmu 6. Paradygmat technoperformansu zacz ksztatowa si w okresie zimnowojennego wycigu zbroje w zwizku z rozwojem technologii rakiet dalekiego zasigu, by nastpnie obj technologi informacyjn (IT, information technology). Komputery zaczto wykorzystywa do projektowania i modelowania performansu te chnicznego. Ich performans suy wic pierwotnie normatywizacji: zachowaniu przez Stany Zjednoczone statusu militarnego imperium. Gdy tylko komputery trafiy do uytku cywilnego, uytkownikw wczono w projektowanie i ocen technologii (tu pojawia si wana dla rozwaa McKenziego ptla sprzenia zwrotnego), a technologie informacyjne z yskay nowe znaczenie narzdzia oporu wobec systemu polityczno-ekonomicznego (np. hackerstwo spoeczne lub aktywizm internetowy). W ten sposb performans techniczny ujawnia swoje drugie oblicze, oblicze performansu mutacyjnego. W ujciu
7

McKenziego

performatywno

nie

jest

wic

jedynie

kategori

zaoycielsk performatyki funkcjonujcej w ramach nauk o kulturze ( cultural studies), ale take szerzej zmian wiatopogldowego paradygmatu, sposobem, w jaki spoeczestwo wspczesne legitymizuje wiedz i stosunki spoeczne 8. Performans jest wszechobecny, zastpuje wczeniejszy model hierarchicznego dyscyplinowania ; wszyscy jestemy obiektami oddziaywa lub sprawcami performansw normatywizujcych (stabilizujcych) , ale te mutacyjnych (powodujcych zmiany); trzy gwne pokady performansu to performans kulturowy, organizacyjny i techniczny; kady performans dziaa poprzez uaktywnianie ptli sprzenia zwrotnego.

2. Naukowcy dyscyplin humanistycznych prowadzcy badania podstawowe stale dowiadczaj konfliktu wynikajcego z koniecznoci poddania si symultanicznemu oddziaywaniu rnych majcych odmienny lub wykluczajcy si sens i cel performansw.

J. McKenzie, Performuj albo. Od dyscypliny do performansu, prze. Tomasz Kubikowski, Universitas, Krakw 2011, s. 106. 7 E. Domaska, Zwrot performatywny we wspczesnej humanistyce, Teksty drugie 2007, nr 5. 8 M. Sugiera, Performatywy, performanse i teksty dla teatru, Didaskalia 2010, nr 100, s. 26.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

Performans mutacyjny (taki, ktrego celem jest zmiana) stanowi zwykle sens aktywnoci badawczej sucej przecie wzbogaceniu, przemianie, a czsto krytyce obowizujcych regu opisywania i rozumienia zjawisk spoeczno -kulturowych. Rwnoczenie rodowiskiem dziaa badaczy jest czsto rzeczywisto normatywizujcych performansw organizacyjnych: instytucje zarzdzajce rozwojem nauki chcc nie chcc funkcjonuj w hierarchicznie skonstruowanym paradygmacie dyscyplinarnym. A zatem pierwszym zagadnieniem, ktrym chciaabym si zaj s strategie oporu. Poprzez oddolne zbiorowe akty performatywne (oparte na relacyjnoci, sieciowoci i otwartoci) mona przezwyciy lub raczej rozluni paradygmat dyscyplinarny (hierarchiczny, liniowy, zamknity). Po drugie, reprezentanci nauk humanistycznych performuj w okrelonym systemie gospodarczym, zwizanym z rynkowymi strategiami zarzdzania performansem jednostki. Ten performans ma na celu wytworzenie najlepszego produktu (maksymalna wydajno) przy najniszym nakadzie rodkw (do ktrych zaliczam zarwno fundusze, jak i czas) . Kapitalizm neoliberalny skania do performowania wasnej tosamoci rynkowej, do tworzenia elastycznego i czuego na zmiany rodowiska produktu, ktry poprzez cige przeprojektowywanie i modelowanie jest sprawny w najwyszym stopniu (osiga high performance). Trzecim wanym zagadnieniem jest gwatowne poszerzanie si od lat 90. wiedzy o biologicznym funkcjonowaniu czowieka w efekcie bada laboratoryjnych z uyciem wyrafinowanej technologii (high performance technology). Wyniki bada neurobiologicznych prowadzonych za pomoc urzdze do neuroobrazowania i stymulacji mzgowej (PET, fMRI, TMS9) poszerzaj nasz wiedz na temat funkcjonowania czowieka na poz iomie fizycznym, afektywnym, percepcyjnym, poznawczym, ale rwnie na poziomie komunikacyjnym i relacyjnym, dlatego nie sposb duej rozdziela dokona reprezentantw nauk przyrodniczych i medycznych od docieka badaczy-humanistw. Podobnie rzecz si ma w przypadku rozwoju i upowszechnienia si zaawansowanych technologii cybernetycznych dziki badaniom nad sztuczn inteligencj czy rzeczywistoci wirtualn wiedza o czowieku, o jego funkcjonowaniu w wiecie, o sposobach komunikacji, celach i wartociach zyskaa nowy wymiar, ktrego rwnie nie sposb ignorowa. A zatem kolejnym wyzwaniem dla badacza reprezentujcego dyscypliny humanistyczne jest performowanie w polu

PET pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa, fMRI funkcjonalny magnetyczny rezonans jdrowy, TMS przezczaszkowa stymulacja magnetyczna.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

interdyscyplinarnym, czyli reagowanie nie tylko na zdarzenia majce miejsce w polu przedmiotowym przynalenym naukom humanistycznym, ale rwnie na takie , ktrych rozumienie i analiza wydaje si przekracza kompetencje bada cza-humanisty.

3. rdem pierwszego z wymienionych konfliktw (lub dysonansw) jest proces zdobywania rodkw finansowyc h na badania. Pozyskiwanie funduszy wie si z biurokratycznymi, hierarchicznymi procedurami (np. odgrnie ustalone i niekoniecznie sensowne zasady punktacji dokona naukowych obowizujce przy ocenie wnioskw o granty badawcze), natomiast ewaluacja projektu badawczego jest dokonywana w kategoriach performatywnej, sieciowej, bazujcej na sprzeniu zwrotnym wydajnoci (czyli obecno w ywym obiegu nauki, ktrej wyznacznikiem jest tzw. cytowalno zwizana z faktorem H). W tym kontekcie ujawniaj si rnego rodzaju formalne blokery performansu naukowego, wynikajce zwykle z niemonoci niedostosowania lokalnych uwarunkowa i rozwiza do globalnych wymogw. Za przykad moe posuy do powszechny brak otwartego dostpu do materiaw publikowanych w niskonakadowych pismach naukowych z zakresu nauk humanistycznych (np. brak otwartych repozytoriw, do ktrych mona uzyska dostp przez stron internetow danego instytutu lub wydziau etc.). Jak zatem mona si z tego klinczu uwolni? Do dyspozycji jest wiele dostarczanych przez internet narzdzi. Oddolne performanse w sieci pozwalaj interferowa z niewydajnym performansem instytucjonalnym. Powszechno technologii informacyjnych sprzyja przeprowadzaniu performansu mutacyjnego, jakim czsto s czyste badania podstawowe w naukach humanistycznych, tumionego przez nieperformatywnie zarzdzane, zbiurokratyzowane instytucje. Zreszt rwnie McKenzie w swojej pracy stwierdza, e w odniesieniu do sztywnych biurokratycznych zasad pojawia si nieoczekiwana zgodno mutacyjnego performansu kulturowego i performatywnego zarzdzania. Jak zatem naukowiec moe performatywnie zarzdza swoj prac? Podstawow strategi moe by aktywne wsptworzenie baz otwartych zasobw naukowych (repozytoriw). Rne oddolne i lokalne dziaania suce idei wolnej wymiany zasobw wiedzy podejmowane od pocztku lat 90. doprowadziy do skonsolidowania si Ruchu Otwartego Dostpu do Nauki (Open Access Movement), bazujcego na idei otwartoci, transparentnoci w nauce, bdcej gwnym powodem dziaa w zakresie

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

zmiany modelu komunikacji naukowej 10. Ruch postuluje model kanaw komunikacji otwartej, czyli otwartego sposobu przesyania, udostpniania czy publikowania zasobw wiedzy za pomoc nonikw fizycznych (mediw). Kanaem komunikacji moe by: elektroniczna platforma czasopisma naukowego, repozytorium otwarte czy otwarta baza danych surowych11. Strategie otwartego dostpu pozwalaj te omin puapk, jak moe by projekt wieloletni. W przypadku badania zjawisk aktualnych i procesualnych mamy do czynienia z przeksztaceniami przedmiotu bada, z cigym przepywem informacji, pojawianiem si nowych sytuacji, nowych danych, nowych koniecznoci badawczych, czsto niemoliwych do przewidzenia w harmonogramie i budecie projektu. Zaoona w projekcie otwarto komunikacyjna (publikowanie w recenzowanych pismach otwartego dostpu) pozwala na bieco, niemal natychmiast , udostpnia produkty uboczne naszych bada, dziki czemu projekt badawczy jest cigle ywy i funkcjonuje w systemie sprzenia zwrotnego na dugo przed publikacj ostatecznych wynikw bada. Inna strategia moe bazowa na wysokiej sprawnoci wasnego performansu technicznego. Punktem wyjcia niech bdzie skonstruowanie przez naukowcw wasnej tosamoci rynkowej, wasnej marki. W Internecie dostpnych jest wiele portali akademickich, przykadowo Academia.edu 12, Mendeley13, ResearchGate14, ResearcherID15. Dziki zaistnieniu w sieci bezporedniej i natychmiastowej wymiany moliwe staje si prezentowanie bez opnie wasnych teorii i wynikw bada o czym mwiam w kontekcie otwartego dostpu do nauki. Rozpowszechnianiu i promocji swoich dokona jako produktu moe suy take selfpublishing, coraz powszechniejsza metoda publikowania wasnych prac, pozwalajca omin uciliwoci zwizane z procesem wydawniczym oraz czsto brakiem skutecznego systemu promocji ze strony wydawnictw akademickich poczonego z utrat praw autorskich do wasnego tekstu, co w efekcie uniemoliwia skuteczna a utopromocj za pomoc kanaw komunikacji otwartej. Istnieje rwnie wiele portali sucych wymianie materiaw (np. Scribd) lub informacji na temat moliwoci ich zdobycia ( np. Pirat University).
10

Wszystkie informacje na podstawie otwartego kursu e-lerningowego Wolna Nauka na temat nowych modeli komunikacji naukowej dla wszystkich zainteresowanych, poziom podstawowy, http://otwartanauka.cel.agh.edu.pl/index.php?id=1&theme=1280 [06.09.2012] 11 Ibidem. 12 http://www.academia.edu 13 http://www.mendeley.com 14 http://www.researchgate.net 15 http://www.researcherid.com

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

Wszystkie te dziaania mona wpisa w tzw. strategi roju ( swarming)16, polegajc na tworzeniu oddolnych, niezalenych, lokalnych inicjatyw, ktre doranie mog po czy si w celu podjcia wsplnych, wymuszonych sytuacj dziaa. Na gruncie militarnym ta strategia zostaa przedstawiona w studium taktycznym Johna Arquilli i Davida Ronfeldta. Jest ona definiowana jako systematyczne uderzenia siy lub/i ognia przez rozproszone, poczone sieci jednostki atakujce adwersarza jednoczenie ze wszystkich stron17, gdzie rj jest rozproszony, ale pozostaje w cigej komunikacji () Zbir prostych lokalnych interakcji kulminuje w zoonej, zbiorowej organizacji, ktra rozwizuje okrelone problemy i wypenia zadania18. Warto pamita, e walka o niecenzurowanie i otwarto Internetu, czsto kojarzona z prawami wydawnictw do zyskw z twrczoci, a ktra kulminowaa w serii demonstracji przeciwko ACTA, dotyczy take wolnej nauki i prawa do swobodnego dostpu do wiedzy. Wbrew krytykom ideologii Web 2.0, takim jak Jaron Lanier (oskarajcy zbiorowe dziaania w sieci o cyfrowy maoizm) czy Andrew Keen (zymajcy si na powszechny w ramach komunikacji sieciowej kult amatora) zbiorowy performans w Internecie moe by jedyn moliw form oporu. Jeeli naukowcy ju teraz nie podejm rkawic y, by moe pewnego dnia bd zmuszeni do stworzenia wspieranego przez hackerw nauki ruchu Anonimous Researchers, ktry zapewne w krtkim czasie zostanie w debacie publicznej naznaczony.

4. Drugi konflikt performansw ma miejsce wtedy, gdy sednem performansu badawczego jest mutacyjna skuteczno, a wymogiem ewaluacyjnym finansujcej instytucji wydajno podporzdkowana modelowi produktywizmu 19, powizanego z metanarracj postpu i wzrostu gospodarczego (tzw. wzrostu PKB). Zgodnie z tym modelem sensem aktywnoci podmiotw ma by wytwarzanie zysku, a gwnym celem performansu organizacyjnego , w ktrym powysze podmioty uczestnicz osignicie wysokiej wydajnoci przy niskich nakadach finansowych. Dlatego oczywicie problematyczna jest przede wszystkim kwestia finansowania bada prowadzonych w ramach nauk huma nistycznych, co wie si z problemem bardziej oglnym wolnoci prowadzenia bada i rozpowszechniania ich wynikw w gospodarce neoliberalnej.
16

J. Arquilla, D. Ronfeldt, Swarming and the Future of Conflict, RAND, Santa Monica 2000, http://www.rand.org/pubs/documented_briefings/DB311.html [04.09.2012]. 17 Cyt. za: A. R. Galloway, E. Thacker, O mizantropii, w: Rita Baum 18, Transhuman, s. 3-8. 18 Op.cit., s. 7. 19 Nie myli z nurtem artystycznej awangardy pierwszej poowy XX wieku.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

Produktywizm zdominowa zarwno dyskurs potoczny, jak i sposb zarzdzania nauk i sztuk. Cho oczywicie badania podstawowe to prace eksperymentalne lub teoretyczne podejmowanych przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktw, bez nastawienia na praktyczne zastosowania ani uytkowanie 20, to potencjalna aplikacyjno przemysowa jest ukrytym wymogiem, czego wyrazem jest rnica wysokoci punktowania artykuw publikowanych w pismach zamieszczonych na ministerialnych listach A, B i C. Najwyej punktowane (15 -50 pkt.) s pisma z listy A, posiadajce wspczynnik wpywu Impact Factor (IF), znajdujce si w bazie Journal Citation Reports (JCR). Na tej licie figuruj gwnie pisma wydawane w Stanach Zjednoczonych, publikujce wyniki bada w zakresie technologii, medycyny i nauk cisych (czyli bada przeprowadzanych pod ktem zastosowania, stanowice podstaw prac rozwojowych nakierowanych docelowo na aplikacj przemysow). Na licie C (10-14 pkt.) znajduj si zdecydowanie niej punktowane pisma z listy ERIH (European Reference Index for the Humanities), natomiast na licie B pisma najniej punktowane (1-10 pkt.), czyli inne pisma nie posiadajce wspczynnika wpywu Impact Factor (IF). Niestety, o czym atwo mona si przekona, niektre z bardziej liczcych si pism w danej dyscyplinie nie figuruj w wykazie. Mielizny i ograniczenia modelu wzrostu w odniesieniu do nauki i sztuki s przedmiotem wielu dyskusji i protestw, zarwno tych dotyczcych finansowania bada podstawowych w nauce, a szczeglnie bez-produktywnych bada prowadzonyc h w ramach nauk humanistycznych (np. List protestacyjny przeciwko parametryzacji w naukach humanistycznych21), jak i finansowania kultury (np. podczas II Sesji plenarnej Ile pastwa w kulturze: rzd, samorzd czy spoeczestwo obywatelskie Kongresu Kultury 2009). Przypomn, e artyku 13 drugiego rozdziau Karty praw podstawowych Unii Europejskiej gosi Sztuki i badania naukowe s wolne od ogranicze. Wolno akademicka jest szanowana. Natomiast Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku przewiduje w artykule 73, e kademu zapewnia si wolno twrczoci artystycznej, bada naukowych oraz ogaszania ich wynikw (). Pomin tutaj oczywiste rozwaania dotyczce roli kultury oraz sensu i wagi bada nad kultur, a take nie bd zajmowa si przypadkami zalenego od kontekstu postrzegania znaczenia kultury (np. postulatem niskiego finansowania kultury zwizanym z jej nisk
20 21

Definicja na stronie Narodowego Centrum Nauki, http://www.ncn.gov.pl/o-ncn/zadania-ncn. Por. Nauka nie jest od zarabiania. A humanistyka ju na pewno, rozmowa z Karolem Modzelewskim Gazeta Wyborcza, 16.01.2011, http://wyborcza.pl/1,97863,8951217,Nauka_nie_jest_od_zarabiania__A_humanistyka___juz.html?as=2&startsz =x [30.12.2012].

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

wymiern opacalnoci w kontekcie na przykad budowania wizerunku miasta poprzez odwoywanie si do bogactwa aktywnoci kulturalnej jego mieszkacw etc.). Celowo te nie bd si zatrzymywa nad podnoszonym czasami postulatem cakowitego przeniesienia finansowania bada podstawowych i finansowania kultury w rce prywatnych sponsorw, poniewa pomys scedowania finansowania nauki i sztuki na sponsorw kierowanych interesem wasnym jest w oczywisty sposb sprzeczny z gwarancjami konstytucyjnymi. Skoro formalnie nauka i kultura s traktowane jako dobro wysze i w zwizku z tym podlegaj regulacjom ministerialnym, to jakiego rodzaju gwarancji mog/powinni oczekiwa od pastwa badacze reprezentujcy nauki humanistyczne? Za punkt odniesienia moe posuy dowiadczenie zespow teatralnych znajdujcych si pod presj finansodawcw domagajcych si okrelonej formy i treci dziaa artystycznych. Podobnie jak w przypadku finansowania bada naukowych z dziedziny nauk humanistycznych mamy do czynienia z wymogami wydajnoci oraz wytwarzania dbr konsumpcyjnych szerokiego zasigu, a projekt artystyczny podlega prawom rynkowym. System prorynkowej ewaluacji prowadzi do przymusu przeformuowywania ksztatu dziaa artystycznych pod ktem tworzenia produktu atwo przyswajalnego (sucego rozrywce), rynkowo podanego (komercyjnego) i wspierajcego status quo systemu politycznoekonomicznego (niekrytycznego). Jednake twrcy teatralni cenicy mutacyjn moc performansu kulturowego wypracowuj rozmaite strategie dziaa oddolnych. Przykadem moe by akcja Teatr to nie produkt. Na zorganizowanej 15 marca 2012 konferencji prasowej wicemarszaek [Dolnego lska] Radosaw Moo ogosi, e najpniej od stycznia 2013 Oper Wrocawsk, Teatrem Polskim we Wrocawiu i Teatrem im. H. Modrzejewskiej w Legnicy zaczn kierowa menederowie, ktrym bd podlega szefowie artystyczni 22. W tym samym czasie urzdnik ds. kultury miasta Warszawy zasugerowa, e Teatr Dramatyczny powinien bra przykad z farsowego Teatru Komedia i wicej zarabia23. Za pomoc powyszych ustale i postulatw prbowano odebra teatrom moliwo budowania zrnicowanego repertuaru opartego na spektaklach eksperymentalnych i odwanych formalnie. A przecie, o czym twrcy, krytycy, badacze, a

22

Archiwum Teatru Polskiego we Wrocawiu, http://www.teatrpolski.wroc.pl/archiwum/2011 2012/wicemarszalek-chce-mianowac-menedzerow-dyrektorami-dolnoslaskich-teatrow [29.12.2012]; por. aktualnoci z dnia 15.03.2012 na stronie Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Dolnolskiego, http://www.umwd.dolnyslask.pl/urzad/aktualnosci/single-view/artykul/menedzerowie-w-dolnoslaskichinstytucjach-kultury [29.12.2012]. 23 R. Pawowski, Teatr to nie produkt, Gazeta Wyborcza 28.03.2012, http://wyborcza.pl/1,76842,11431304,Teatr_to_nie_produkt____.html [29.12.2012].

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

nawet szersza publiczno wiedz, polski teatr artystyczny w ostatnich latach zdoby niebywa renom w wiecie podejmuje najtrudniejsze tematy, eksperymentuje, gromadzi coraz wiksz publiczno i osiga sukcesy od Parya po Moskw24. Pod hasem Teatr to nie produkt, widz to nie klient twrcy teatralni zaprotestowali przeciwko praktykom instytucjonalnym dotyczcym zarzdzania scenami publicznymi. Jak strategi oporu stosowali? W Midzynarodowym Dniu Teatru (27 marca 2012) aktorzy wystpujcy na Warszawskich Spotkaniach Teatralnych odcz ytywali po spektaklach list protestacyjny, podpisany przez wielu twrcw, krytykw i naukowcw. Czytanie listu tu po spektaklu suyo rozbijaniu ram performansu teatralnego jako wydarzenia artystycznego, przeksztacajc je w performans spoeczny. Po drugie protestujcy przenieli swoj aktywno do Internetu (stworzono internetowy list protestacyjny25, grup dyskusyjn26 oraz stron na portalu spoecznociowym27), co pozwolio szerszemu gronu zainteresowanych uczestniczy w dialogu. Po trzecie, 12 kwietnia na afiszu Teatru Polskiego we Wrocawiu pojawi si spektakl-performans (takie okrelenie pojawio si na stronie Teatru Polskiego) Marzeny Sadochy i Michaa Kmiecika, w reyserii Kmiecika zatytuowany Czy pan to bdzie czyta na stae?, w ktrym aktorzy performowali rozmowy artystw z urzdnikami a raczej jak sami mwi brak tych rozmw ucieleniajc tym samym aktualn polityk kulturaln28. Artyci w walce z biurokratycznym, nieelastycznym performansem organizacyjnym postawili na sprawno performansu technologicznego i skuteczno performansu kulturowego. Innym wywrotowym dziaaniem na polu sztuki roku 2012 byo przedefiniowanie formuy biennale sztuki wspczesnej przez zesp kuratorw 7. Berlin Biennale (2012). Artur mijewski, Joanna Warsza i rosyjska grupa Vojna na nowo zdefiniowali formu Biennale. Do udziau zapros ili uczestnikw Ruchu Oburzonych z rnych krajw, nadajc sztuce status politycznej wypowiedzi. Jak podsumowuje Karol Sienkiewicz nie przejmowali si artystycznymi konwenansami. I pewnie dlatego zmagali si z instytucjonalnym tarciem 29. By to powrt sztuki krytycznej, zaangaowanej, gdzie krytyka nie zawiera si w treci dzie
24

R. Pawowski, Teatr to nie produkt, Gazeta Wyborcza 28.03.2012, http://wyborcza.pl/1,76842,11431304,Teatr_to_nie_produkt____.html [29.12.2012]. 25 http://www.popieram.info 26 teatrniejestproduktem@googlegroups.com 27 https://www.facebook.com/TeatrNieJestProduktemwidzNieJestKlientem 28 Por. strona domowa Teatru Polskiego, http://www.teatrpolski.wroc.pl/przedstawienia/czy-pan-to-bedzieczytal-na-stale [10.11.2012]. 29 K. Sienkiewicz, Nie skadamy broni, 7. Berlin Biennale, http://www.dwutygodnik.com/artykul/3481-nieskladamy-broni-7-berlin-biennale.html [10.11.2012].

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

artystycznych, ale w rodzaju zaangaowania artystw-dziaaczy, sposobie osadza nia wytworw artystycznych w sieci oddziaywa oraz wypowiadaniu si z okrelonego miejsca. Naukowcy-humanici w zmaganiach z instytucjonalnymi i rynkowymi performansami zarzdzania wiedz mog wzorowa si na aktach performatywnych, ktrych sensem jest obnaanie performansw reprezentantw wadz prbujcych ingerowa w tkank, materi czy form wypowiedzi artystycznej. I rzeczywicie poza naszym krajem ma to ju miejsce, o czym wiadcz chociaby gosy noblistw i naukowcw z renomowanych uczelni dajcych ukrcenia wadzy i samowoli wielkich korporacji wydawniczych okrelajcych ramy performansu naukowego. A zatem pierwszym wyzwaniem dla reprezentantw nauk humanistycznych jest performans organizacyjny: zarwno instytucjonalne zarzdzanie sposobem robienia (perform) nauki, jak i rynkowe, nakierowane na produkcj zarzdzanie prac badacza. Kolejnym wyzwaniem jest intensywny rozwj biologicznych nauk o czowieku, bdcy pochodn pojawienia si zaawansowanego (high performance) sprztu laboratoryjnego.

5. Paradygmat technoperformansu zwizany z projektowaniem i interaktywnym modelowaniem performansu rnych urzdze ju od kilkudziesiciu lat dominuje w wiecie nauki. W wyniku rozwoju zaawansowanyc h technologii sucych poszerza niu wiedzy o funkcjonowaniu czowieka na poziomie (neuro)biologicznym, takich jak bezinwazyjne metody neuroobrazowania (fMRI, PET), nauki cise i medyczne wkroczyy na teren filozoficznych (oraz etycznych) rozwaa dotyczcych czowieka. Reprezentanci neuroestetyki, neurofenomenologii, a take kognitywistyk i i cybernetyki korzystajc z danych dostarczanych przez laboratoria neurobiologiczne analizuj reprezentacje umysowe, wyobraenia, emocje, jednostkowe odczucia sensoryczne, komunikacja, a nawet duchowo. W jaki sposb reprezentanci nauk humanistycznych mog zaadaptowa i przefiltrowa wiedz bdca pochodn rozmaitych bada laboratoryjnych przeprowadzanych wanie za pomoc sprztw wysokiego performansu ( high performance) unikajc redukcjonizmu biologicznego? Czy moliwa jest interdyscyplinarno nie tylko w ramach okrelonej dziedziny, ale rwnie pomidzy dyscyplinami nalecymi do rnych dziedzin nauk? Oczywicie postulat interdyscyplinarnoci nie jest niczym nowym w filozofii nauki, wystarczy wspomnie dziaania Koa Wiedeskiego zaoonego w 1922 roku czy w

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

kolejnych odsonach jako trzecia kultura Johna Brockmana 30 (1991) czy metafora piciu kultur Rogera F. Maliny31 (2004). Obecnie punktem wyjcia nie s filozoficzne postulaty, ale rynkowe zapotrzebowanie na interdyscyplinarne konsorcja, ktrych zadaniem byoby interpretowanie i zmienianie rzeczywistoci. To zapotrzebowanie wzrasta wraz z rozwojem kultury informacyjnej, spoeczestwa sieci, cyberkultury. Dwie strategie dla wspczesnej humanistyki proponuje Agnieszka Jelewska32. Pierwsz z nich okrela jako jawnie interdyscyplinarn. Odnajdujemy j w metodologii (czy moe raczej anty-metodologii) bada McKenziego oraz Bruno Latoura. McKenzie w pierwszej czci swojej ksiki buduje metamodel performansu. Przygldajc si sieci uwika performansu prbuje podej performatywno z wielu stron rwnoczenie. W drugiej czci mnoy, zaptla i sieciuje coraz wicej szczegowych przypadkw, by w efekcie dotrze do jdra cyklonu, w ktrym ten wir rozpada si i zamiera. Podobn metod badawcz proponuje (cho nie dosownie) w swoich pracach Latour. Doskona prb unaocznienia niemocy klasycznych metod prowadzenia bada (rozumianych jako zbir regu i recept sucych poprawnemu zbudowaniu modelu badawczego i kontekstualnej analizie oraz wyjanieniu problemu) jest jego krtkie interludium w formie dialogu zatytuowane O trudnociach bycia ANT-owcem33. Mwic w ogromnym skrcie zalecenie jest wyjtkowo nieskomplikowane: przede wszystkim obserwacja i opis, a sposb analizy wyoni si sam. Zadaniem badacza jest sporzdzenie jak najbardziej szczegowego opisu sieci relacji, w ktrej funkcjonuje aktor (przedmiot naszych bada). Jednak to nie badacz tworzy interpretacj performansu badanego, ale sam aktor (performer). Aktorzy sami tworz wszystko, wczajc w to swe wasne ramy, swe teorie, swe kontekst, swe metafizyki, nawet swoje ontologie 34, a badacz musi posikowa si rad: rozpoznaj zawarto wszystkich pocze, a kontekst zjawi si sam 35. Metodologie tych badaczy wydaj si obrazowa niemono i bezcelowo prb kategoryzowania i kontekstualizowania pynnej rzeczywistoci performansu zgodnie z
30

Por. J. Brockman, Powstaje trzecia kultura, w: John Brockman (red.), Trzecia kultura. Nauka u progu trzeciego tysiclecia, prze. Piotr Amsterdamski, Justyna i Marek Janaszkowie, Marcin Ryszkiewicz, Micha Tempczyk, Witold Turopolski, Wydawnictwo CIS, Warszawa 1996, s. 15-36. 31 Por. R. F. Malina, Leonardo Timeshift. 1959, 1969, 2004, 2029, w: G. Stocker, Ch. Schopf (red.), Timeshift the World in Twenty-Five Years, Hatje Cantz, Ostfildern-Ruit 2004; za: P. Zawojski, Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii, Poltext, Katowice 2010, s. 28-30. 32 Por. A. Jelewska, Sensorium. Eseje o sztuce i technologii, Wydawnictwo naukowe UAM, Pozna 2012. 33 B. Latour, Splatajc na nowo to, co spoeczne. Wprowadzenie do teorii aktora -sieci, Universitas, Krakw 2010, s. 203-227. 34 Op.cit., s. 212. 35 Op.cit., s. 213.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

odgrnie przyjtymi metodologi bada i paradygmatem interpretacyjnym, jak rwnie z odgrnie zaoonym, zamknitym polem badawczym. Wszelkie kategorie s u Latoura pochodn analiz dokonywanych przez samych badanych. Z kolei u McKenziego badanie performansu samo jest dziaaniem performatywnym. Druga strategia, ktr Jelewska okrela jako ukryt polegaaby na budowaniu tzw. modeli testowych, ktre przez swoj konstrukcj mogyby przecia system () w ramach tych dziaa mona by odsoni te modele, ktre s puste, tzn. ustanowione na zasadach autoreferencji i operuj odniesieniami wewntrz wasnych odniesie. Strategia odsaniaaby tak naprawd niebezpieczestwo, ktrego jestemy wiadkami, zamykania fragmentw nauki wewntrz samoregulujcych i samoreplikujcych si systemw 36. Tym samym mona by zapobiec zamykaniu si wiedzy w ptli bezproduktywnego wewntrznego sprzenia. Ta strategia jest strategi trudniejsz, subwersywn. Efektem stosowania obu tych strategii jest projekt otwarty. Jego skuteczno jest weryfikowana performatywnie i sieciowo, co oznacza, e najwaniejszym aspektem aktywnoci badawczej jest uruchamianie dalszych procesw (twrczych, badawczych). Liczy si oddwik, skuteczno, uruchomienie procesu interakcyjnego, ptli sprzenia zwrotnego, i to nie tylko pomidzy badaczami-teoretykami, ale rwnie w szerszym polu naukihumanistyki-sztuki-technologii37. Projekt badawczy, ktrego celem jest nie tylko diagnozowanie, objanianie i kategoryzowanie, ale wanie performowanie rzeczywistoci nie moe podlega ocenie parametrycznej. Takiej oceny po pierwsze nie sposb zastosowa wobec tego rodzaju projektw, a po drugie taki tryb ewaluacji moe otwiera drzwi firmom dziaajcym we wasnym rynkowym interesie ( tak si na przykad dzieje w przypadku niektrych wydawcw pism naukowych, o czym pisaam wczeniej). W efekcie waniejsza od wertykalnoci bada (gbokoci) i interpretacji staje si ich horyzontalno (rozlego, sieciowo). Badacz performansw kulturowych (a w szczeglnoci coraz mniej autonomicznej sfery dziaa artystycznych) nie moe ignorowa nowych rde wiedz y na temat funkcjonowania czowieka, poniewa wiedza neurobiologiczna pozwala reinterpretowa znaczenie rnych ludzkich zachowa i dziaa. Zadaniem badacza jak twierdzi Latour jest dokonywanie translacji. Nie sposb unikn wczania w rozwaania przedstawicieli nauk

36 37

A. Jelewska, Sensorium, Eseje o sztuce i technologii, Wydawnictwo naukowe UAM, Pozna 2012. Przykadem realizacji postulatu heterogenicznoci przedmiotu bada nauk humanistycznych oraz otwartoci metodologicznej jest Interdyscyplinarne Centrum Badawcze Humanities/Art/Technology na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Magdalena Zamorska

Przyszo w kulturze

humanistycznych dowiadcze neuronauk, cybernetyki, kognitywistyki czy nawet genetyki, dyscyplin, ktrych gwatowny rozwj jest efektem powszechnoci wysoko rozwinitych technologii. Wyniki bada publikowane przez neurobiologw majcych dostp do urzdze laboratoryjnych wysokiego performansu ( high performance) stanowi od lat doskona inspiracj dla eksperymentalnych projektw artystycznych w ramach sztuki nowych mediw38. Zwizek popularyzacji wiedzy neurobiologicznej z dziaaniami artystycznymi widoczny jest nie tylko w dziaaniach wymagajcych znajomoci zaawansowanej technologii, dostrzegalny jest nawet w przemianach sposobu budowania performansu scenicznego (tanecznego, teatralnego). Neuroestetycy poszukuj neurobiologicznych podstaw przey estetycznych, gdy uprawianie i odbir sztuki s warunkowane przez aktywno struktur mzgu, odpowiedzialnych za percepcj. Pionierzy tej dyscypliny Semir Zeki i Vilayanur S. Ramachandran twierdz, e artyci posiadaj ukryt wiedz na temat zasad neurofizjologii percepcji i emocji, z ktrej zazwyczaj niewiadomie korzystaj podczas tworzenia dzie sztuki. Od lat 60. i 70. artyci sceniczni prbuj bada percepcj performera i widza pod ktem moliwoci prowadzenia rozmaitych gier z wasnym postrzeganiem zmysowym, czy w procesie interakcji, z drugim performerem i z publicznoci. Symultaniczno performansw kulturowych, organizacyjnych i technologicznych jest faktem, moemy mwi o rnych wymiarach bycia-w-sieci39. W przypadku badacza niezbdne jest bezustanne uwiadamianie sobie, w jakim performansie uczestniczy i z jakiego miejsca sieci si wypowiada. Przysze modele badawczo-interpretacyjne powinny zatem w przypadku badaczy-humanistw wiza si z nabywaniem umiejtnoci funkcjonowania w wiecie zarwno symultanicznych, jak i kolidujcych ze sob performansw. Dziki inter- i transdyscyplinarnoci bada, wiedz bdzie mona nie tyle gromadzi i upowszechnia, co perfor mowa.

PREPRINT

38

wietnym przykadem interdyscyplinarnych projektw artystyczno-naukowych na gruncie polskim jest realizowany w gdaskiej galerii ania projekt Art&Science, ktrego kuratorem jest Ryszard W. Kluszczyski. 39 A. Jelewska, Sensorium, Eseje o sztuce i technologii, Wydawnictwo naukowe UAM, Pozna 2012, s. 200.