Zagadnienia materiaowe gowni

warstwowej miecza katana (procesy

wytwarzania, mikrostruktury, warunki
eksploatacji).

Material problems of the layered blade of
the katana sword (production processes,
microstructures, use conditions).

AUTOR:
Katarzyna Danielak
POLITECHNIKA WROCAWSKA
WYDZIA MECHANICZNY

KIERUNEK: Zarzdzanie i Inynieria Produkcji

PRACA DYPLOMOWA
INYNIERSKA














AUTOR:
PAWE STUGLIK

PROMOTOR:
DR IN. UKASZ KONAT,
Instytut Materiaoznawstwa i
Mechaniki Technicznej (I-19)

OCENA PRACY: 5,0






SPIS TRECI
1. Wprowadzenie ................................................................................... 3
1.1. Cel i zakres pracy .......................................................................................... 3
1.2. Uzasadnienie wyboru tematu ........................................................................ 3
1.3. Podzikowania .............................................................................................. 4
2. Podstawowa wiedza na temat mieczy japoskich .......................... 5
2.1. Rys historyczny ............................................................................................. 5
2.2. Stal damasceska ........................................................................................... 7
2.3. Miecz katana ................................................................................................. 8
2.3.2. Hamon ................................................................................................. 10
2.3.3. Nakogo ................................................................................................ 11
2.3.4. Budowa kompozytowa ........................................................................ 11
2.4. Stal tamahagane ........................................................................................... 13
2.4.1. Proces dymarski tatara ........................................................................ 13
2.4.2. Proces produkcji stali tamahagane ...................................................... 16
2.5. Tradycyjny proces wytwarzania miecza japoskiego ................................. 18
2.5.2. Przygotowanie materiau ..................................................................... 19
2.5.3. Ksztatowanie gowni miecza .............................................................. 23
2.5.4. Proces obrbki cieplnej ....................................................................... 25
2.5.5. Obrbka wykoczajca ....................................................................... 27
2.5.6. Proces wytwarzania miecza w ujciu europejskim ............................. 28
3. Podstawowa wiedza z zakresu metalurgii elaza ......................... 29
3.1. Stal ............................................................................................................... 29
3.1.1. Elementy krystalografii stali ............................................................... 29
3.1.2. Wykres elazo-cementyt ..................................................................... 32
3.1.3. Mikrostruktury .................................................................................... 33
3.2. Mechanizm przemiany martenzytycznej w stali ......................................... 34
3.2.2. Rodzaje martenzytu ............................................................................. 36
3.2.3. Morfologia i waciwoci martenzytu listowego ................................ 39
3.3. Mechanizmy umocnienia stali ..................................................................... 43
3.3.1. Umocnienie odksztaceniowe .............................................................. 43
3.3.2. Umocnienie granicami ziaren .............................................................. 43
3.3.3. Umocnienie roztworowe ..................................................................... 44
3.3.4. Umocnienie wydzieleniowe ................................................................ 44
3.3.5. Mechanizmy umocnienia w martenzycie ............................................ 44
3.4. Proces kucia ................................................................................................. 46


3.4.1. Kucie na gorco .................................................................................. 46
3.4.2. Kucie na zimno ................................................................................... 48
3.4.3. Odwglenie ......................................................................................... 49
3.5. Obrbka cieplna .......................................................................................... 51
3.6. Rola pierwiastkw stopowych .................................................................... 55
3.7. Wpyw laminarnoci struktury na jej waciwoci ..................................... 57
4. Przegld bada naukowych ........................................................... 59
4.1. Mikrostruktury i skad chemiczny .............................................................. 59
4.2. Mikrotwardo ............................................................................................ 62
4.3. Badania waciwoci wytrzymaociowych ................................................ 63
4.4. Udarno i fraktografia ............................................................................... 64
4.5. Parametry obrbki plastycznej i cieplnej .................................................... 69
5. Podsumowanie ................................................................................. 74
5.1. Proces produkcji ......................................................................................... 74
5.2. Wpyw domieszek na proces produkcji ...................................................... 75
6. Wnioski kocowe ............................................................................ 79
Sowniczek poj ........................................................................................ 81
Bibliografia ................................................................................................ 84

- 3 -
1. WPROWADZENIE
1.1. CEL I ZAKRES PRACY
Celem pracy jest przeprowadzenie analizy
systemowej procesu wytwarzania tradycyjnych
mieczy japoskich katana, z uwzgldnieniem
moliwoci jego adaptacji do warunkw
europejskich oraz optymalizacji pod ktem
doboru materiau i technologii jego
przetwarzania.
Zakres pracy obejmuje, midzy
innymi, omwienie poszczeglnych etapw
procesu wytwarzania miecza katana
prowadzonego wedug tradycyjnej japoskiej
technologii, poczwszy od uzyskania tworzywa
konstrukcyjnego stali tamahagane, przez
proces jego przerbki plastycznej i
zastosowanych zabiegw obrbki cieplnej. W
swoim zakresie praca uwzgldnia take
omwienie dostpnych wynikw bada
naukowych bezporednio nawizujcych do
tematyki niniejszej pracy, by ostatecznie w oparciu o wiedz z zakresu metalurgii,
przerbki plastycznej oraz obrbki cieplnej, by ostatecznie zaproponowa szereg
usprawnie opisanej technologii.
1.2. UZASADNIENIE WYBORU TEMATU
Powodem, dla ktrego autor zainteresowa si tematem technologii
wytwarzania tradycyjnych mieczy japoskich prcz wieloletniego zafascynowania
cywilizacj Dalekiego Wschodu by popularnonaukowy film dokumentalny [1], w
ktrym w ciekawy sposb opisano cay proces wytwarzania japoskich mieczy, nieco
ju uwspczeniony.
Z materiaoznawczego punktu widzenia jest to zagadnienie interesujce przede
wszystkim ze wzgldu na swoj zoono. Obejmuje ono midzy innymi nietypowy
sposb produkcji stali w specjalnym procesie dymarskim, skomplikowan przerbk
plastyczn na gorco oraz selektywn obrbk ciepln, czego efektem jest materia
gradientowy o kompozytowej strukturze. Do tej pory badania w tym zakresie skupiay
si na analizie stali stosowanej na japoskie miecze oraz wasnoci funkcjonalnych
samych mieczy. Nie podejmowano jednak prby udoskonalenia technologii produkcji
na gruncie naukowym. Gbsze przyjrzenie si tej problematyce moe przyczyni si do
nakrelenia nowych kierunkw rozwoju w dziedzinie metalurgii.

- 4 -
1.3. PODZIKOWANIA
Podzikowania nale si promotorowi pracy, dr in. ukaszowi Konatowi z
Instytutu Materiaoznawstwa i Mechaniki Technicznej przy Politechnice Wrocawskiej,
ktry zgodzi si na pomoc przy tak nietypowym projekcie oraz suy dobr rad przez
cay okres pracy nad nim, majc przy tym wielk cierpliwo i wyrozumiao dla
niezapowiedzianych wizyt autora. Autor pragnie rwnie podzikowa doc. dr in.
Grzegorzowi Pkalskiemu za wszelkie rady i sugestie oraz mgr Weronice Huss za
przekazanie prac naukowych na temat katany i stali damasceskiej, ktre stanowiy
punkt wyjcia.
Wszelkie nieopisane rysunki na podstawie Katana: The Samurai Sword
Stephena Turnbulla [2].




- 5 -
2. PODSTAWOWA WIEDZA NA TEMAT MIECZY JAPOSKICH
Miecze japoskie, okrelane po japosku
mianem nihonto, stanowi od wiekw jeden
z symboli japoskiej kultury i obok anime
i mangi s ze sw smuk lini i
ascetyczn estetyk chyba najbardziej jej
wyrazistym przejawem. W dawnych czasach
wierzono, e nihonto posiadaj dusz,
poniewa ich powstanie wizao si z
poczeniem wszystkich piciu chiskich
ywiow wu xing, posiadajcych
prominentne miejsce w japoskiej kulturze
w tamtym okresie czasu. O mieczach
mwiono, e zostay wykute z metalu
poczonego z drewnem, obleczone ziemi, rozgrzane ogniem, a ostatecznie
zahartowane wod [3, 4].
2.1. RYS HISTORYCZNY
To co najbardziej japoskie, paradoksalnie ma swoje korzenie w
kontynentalnej Azji. Pierwsze stalowe miecze, nazwane pniej chokuto, sprowadzono
do Japonii, w charakterze krlewskich darw, poprzez Pwysep Koreaski z Chin
okoo III w. n.e. W przeciwiestwie do mieczy uznawanych ju za rdzennie japoskie,
wytwarzanych w pniejszych wiekach w Japonii, byy one zupenie proste, a ponadto
dugie, smuke i wskie. Ich grubo bya na tyle maa, e w niektrych przypadkach
ustawione bokiem potrafiy si ugina pod wasnym ciarem. Ich budowa wskazuje,
i zostay wykonane raczej z przeznaczeniem na cele rytualne ni na zastosowania o
charakterze militarnym [2, 4, 5].
Katana (rys. 2.1) smuky miecz redniej dugoci o charakterystycznie
zakrzywionej linii (sori) jest efektem dwutysicletniej ewolucji japoskich mieczy,
podyktowanej zmianami w sztuce wojennej, rozwojem technologicznym oraz
czynnikami politycznymi i spoecznymi. Pochodzi on w prostej linii od tachi (rys. 2.1),
pierwszego rdzennie japoskiego miecza, bazujcego na chokuto, jednak posiadajcego
niezbdne cechy uytkowe. Tachi co prawda cechoway si wci dug i smuk
budow, ale byy ju zdecydowanie grubsze. Posiaday rwnie sori, wynikajcej z
innowacyjnej budowy kompozytowej i zastosowania hartowania rnicowego,
majcych na celu zwikszenie twardoci ostrza, przy jednoczesnym podniesieniu
udarnoci caego miecza [2, 4, 5]. Przytaczane rozwizania technologiczne zostay
bardziej szczegowo omwione w dalszej czci pracy. Charakterystyczne
zakrzywienie miecza katana okazao si rwnie przeomowe jak udoskonalona jego
struktura. Pozwalao bowiem na wyprowadzanie skuteczniejszego cicia poprzez
zmniejszenie obszaru przyoenia siy. Dziki temu ataki stay si bardziej efektywne, a
ostrze rzadziej klinowao si w zbroi przeciwnika, co byo niezwykle istotne z punktu
widzenia walki konnej [4, 5]. Pod koniec XIII w. inwazja mongolska wymusia na

- 6 -
samurajach zejcie z sioda. Stao si to przyczynkiem do kolejnych udoskonale ora.
Pocztkowo miay one charakter pozatechnologiczny. Tachi zaczto nosi poza
pochw, bezporednio za pasem, ostrzem skierowanym ku grze. Rozwizanie to
pozwalao na wyprowadzanie pierwszego ataku ju podczas wyjmowania miecza, co w
warunkach bojowych miao kolosalne znaczenie. Podczas inwazji mongolskiej na
Japoni nihonto (tradycyjne miecze japoskie), pod wzgldem skutecznoci w walce,
znacznie przewyszay posiadajce te same korzenie miecze chiskie. Strategiczne
znaczenie miay rwnie sztormy, ktre osabiy flot Kubilaja Chana [2, 5]. Z czasem
tachi byy wytwarzane bardziej masywne, by mona je byo wielokrotnie regenerowa.
Oznaczao to, e mieczem mona byo posugiwa si tylko oburcznie. Dlategote
samurajowie, dla bezpieczestwa, zaczli nosi dodatkowy miecz redniej dugoci,
tzw. uchigatana. Po pewnym czasie uchigatana ewaluowa w zestaw dwu mieczy:
redniej katany oraz krtkiego wakizashi [2].

Rys. 2.1. Zdjcia tradycyjnych mieczy japoskich [5]: a) tachi; b) katana
Taki stan rzeczy utrzymywa si a do 1867 roku, pocztku epoki Meiji
okresu wprowadzania drastycznych reform o charakterze administracyjnym,
edukacyjnym, naukowym, przemysowym, a take spoecznym. Byo to swoiste
otwarcie si Japonii na cywilizacj zachodni, spowodowane upokorzeniem, jakiego
doznaa wskutek swojej niemocy wobec narzuconych si relacji handlowych z
pastwami zachodnimi. Wtedy to ukaza si dekret zakazujcy noszenia mieczy w
miejscach publicznych, ktry przyczyni si do spadku popytu na nihonto. W efekcie

- 7 -
kowale zaczli zajmowa si bardziej intratnymi zleceniami, a patnerstwo zaczo
podupada [4, 6].
Proces ten postpowa rwnie w okresie II wojny wiatowej, kiedy to na
potrzeby armii japoskiej rozpoczto masow produkcj gunto, wtpliwej jakoci
mieczy wojskowych, nie noszcych adnych znamion rcznego patnerstwa. Po
przegranej przez Japoni wojnie nastpia jej amerykaska okupacja, a wraz z ni zakaz
produkowania jakiejkolwiek broni. Jednak z kocem okupacji rzd japoski zacz
odbudowywa tradycyjne japoskie patnerstwo jako cz dziedzictwa narodowego.
Obecnie w Japonii patnerstwo rozkwita. Dzieje si tak za spraw otwartoci, z jak
wspczeni kowale dziel si swoj wiedz. Niegdy stanowia ona tajemnic
poszczeglnych szk. Dzi midzy patnerzami trwa gorca dyskusja na temat
produkcji nihonto (tradycyjnych mieczy japoskich) prowadzone s badania naukowe
na ten temat z udziaem samych rzemielnikw kowalstwa [4, 5].
2.2. STAL DAMASCESKA
Materia, z ktrego wykonywane s tradycyjnie miecze japoskie, zaliczany
jest do szeroko rozumianej grupy nazywanej stalami damasceskimi (krcej:
damastami). Ich wspln cech jest posiadanie charakterystycznej tekstury na
powierzchni w postaci zmarszczek, ktra uwidacznia si w wyniku polerowania lub
delikatnego trawienia odpowiednimi odczynnikami chemicznymi [7]. Wzr tekstury
rni si w zalenoci od tego, z jakim typem stali damasceskiej mamy do czynienia, a
take od techniki kucia i zastosowanej obrbki cieplnej. Wprawiony patnerz jest w
stanie j ksztatowa wedug wymaga zleceniodawcy bd wedug wasnego uznania.
Na rys. 2.2 przedstawiono przykady wzorw na powierzchni rnych gatunkw stali
damasceskiej.

Rys. 2.2. Przykady dwch gatunkw stali damasceskiej [5, 8]: a) pochodzcy
z bliskowschodniego miecza nalecego do muzealnej kolekcji wootz;
b) tekstura otrzymana na powierzchni japoskiej katany wykonanej z tamahagane
Stal damascesk dzieli si na trzy gwne typy: wootz (nazywany
wschodnim damastem), damast skuwany (zwany zachodnim damastem) oraz
tamahagane, tj. szlachetn stal stal uywan tradycyjnie do produkcji nihonto.
Obecnie mianem damastu okrela si kad stal, na powierzchni ktrej w sposb
zamierzony uzyskano widoczn tekstur [7, 9]. Niektrzy badacze dodatkowo
wyrniaj tzw. damast autentyczny, czyli wootz, oraz damasty sztuczne, do

- 8 -
ktrych grona zaliczane s damasty skuwane oraz tamahagane. Kryterium tego podziau
stanowi mechanizm powstawania tekstury. W przypadku autentycznej stali
damasceskiej ma ona swoje rdo w mikrostrukturze - rwnolege do paszczyzny
kucia uoenie warstw bogatych w wgliki, bdce efektem specjalnego procesu
wytapiania wootzu. Natomiast w przypadku sztucznej miaaby ona wynika tylko i
wycznie z przerbki plastycznej, techniki praktykowanej rwnie w innych kulturach
[7, 8]. W dalszej czci rozprawy nawizano bardziej szczegowo do charakterystyki
omawianej stali oraz odniesiono si rwnie do susznoci powyszego kryterium
podziau stali damasceskiej. Poddajc analizie proces wytwarzania poprzez skadanie i
kucie na gorco stali tamahagane, bardziej logiczne wydaje si jej pochodzenie
nawizujce do stali wootz anieli do przytaczanego wczeniej damastu skuwanego.
Materia ten bdnie bierze sw nazw od Damaszku, miasta w ktrym jedynie
sprzedawano najsawniejsze obok japoskich miecze. W rzeczywistoci wykuwano je w
Persji, za stal suc do tego celu sprowadzano z Indii [10]. Wedug niektrych rde
byy tak ostre, e potrafiy przeci swobodnie spadajc jedwabn chust [7, 8]. Swoj
renom zawdziczay one uczestnikom redniowiecznych wypraw krzyowych, ktrych
miecze amay si w starciu z mieczami pochodzcymi z damastu. Ich wytrzymao
oraz zdolno do absorbowania energii uderze przeszy do legendy. Niemniej mitem
jest, jakoby stal damasceska posiadaa nieosigalne obecnie waciwoci
wytrzymaociowe. W rzeczywistoci byy one porwnywalne z obecnie
produkowanymi stalami przemysowymi, co mimo wszystko jest sporym, jak na
uwczesne czasy, osigniciem [7]. Podstawow cech odrniajc stal tamahagane od
wootzu jest to, e w przypadku tej pierwszej moliwe jest jej hartowanie w wodzie, a
wymagan udarno caego miecza uzyskuje si poprzez zastosowanie odpowiedniej
struktury kompozytowej [5]. W przypadku stali wootz moliwe jest jedynie chodzenie
na powietrzu bd przez owinicie rozgrzanego miecza wilgotn tkanin. W
przeciwnym razie nie uda si uzyska pasmowych wydziele wglikw, ktre nadaj jej
odpowiednie cechy wytrzymaociowe [7, 8]. Drug tak cech jest sposb
uwidaczniania tekstury. W przypadku tamahagane wystarczy polerowanie, natomiast
stal wootz wymaga procesu trawienia [5, 10].
2.3. MIECZ KATANA
W celu przeprowadzenia analizy procesu wytwarzania miecza katana,
niezbdne jest omwienie, w pierwszej kolejnoci, jego budowy. Musi ona spenia
okrelone kryteria funkcjonalne stawiane mieczom: odporno na zamanie
(determinowan przez wytrzymao na zginanie, udarno oraz odporno na inicjacj
pkni), odporno na zginanie i wyboczenie (zalene od wytrzymaoci na zginanie i
sztywnoci) oraz dobre waciwoci tnce (determinowane twardoci ostrza) [7, 11].
Oglna budowa miecza katana (rys. 2.3) wywodzi si od konstrukcji poprzedzajcego
go pierwszego rdzennie japoskiego miecza tachi. Oba miecze, jedynie poza dugoci,
nie wykazuj istotnych rnic. Natomiast ich gwn (najczciej podkrelan) wspln
cech jest charakterystycznie zakrzywiony profil ostrza, wynikajcy bezporednio z
innowacyjnej budowy kompozytowej.

- 9 -


Rys. 2.3. Schemat budowy miecza katana [5]

- 10 -
Skadaa si ona z elastycznego, niskowglowego rdzenia oraz z hartowanego
oraz nisko odpuszczanego paszcza ze stali wysokowglowej. Rozwizanie to
pozwalao na zwikszenie w istotny sposb wszystkich parametrw funkcjonalnych
miecza, takich jak: udarno, wytrzymao ostrza oraz jego twardo, ktra przekada
si na zdolno do tzw. trzymania ostrza (tj. zmniejsza konieczno czstego
ostrzenia), a take uatwia walk poprzez umoliwienie wyprowadzenie pierwszego
ciosu ju podczas wydobywania miecza. Ponadto typowa grubo paszcza pozwalaa
na wielokrotne ostrzenie, a nawet usuwanie wykrusze powstaych podczas walki przez
zdejmowanie materiau do momentu, a wykruszenie nie zostanie usunite [4, 5, 7, 11].
Ze wzgldu na du liczb szk patnerskich, jakie istniay w Japonii na
przestrzeni wiekw, nihonto (tradycyjne miecze japoskie) charakteryzuj si znaczn
rnorodnoci stylw. Posiadaj jednak szereg cech wsplnych, do ktrych nale
m.in.: hamon i yakiba, shinogi, mune, nakogo oraz omwione ju wczeniej sori [5].
2.3.2. HAMON
Hamon stanowi chyba najbardziej charakterystyczny element estetyczny
mieczy japoskich. Jest to wzr, jaki tworzy obszar zahartowany ostrza bogaty w
martenzyt z obszarem, w ktrym zachodziy przemiany rwnowagowe [5]. Jego
ujawnienie nie wymaga trawienia [7]. Niezbdny jest natomiast specjalistyczny proces
polerowania. W starych mieczach hamon stanowi ostr lini, ktra z czasem
ewoluowaa w rozmyty obszar przejciowy. Obszar ten charakteryzowa si
zwikszonym (kosztem martenzytu) udziaem perlitu, a take poprzecznymi do hamonu
liniami ashi, w ktrych rwnie zachodziy przemiany zblione do rwnowagowych.
Pozwolio to na ograniczenie propagacji pkni przez cae ostrze. Ksztat hamonu
zaley od szkoy, z ktrej wywodzi si dany miecz [5]. Poniej na rys. 2.4
przedstawiono wybrane rodzaje wzoru hamon.

Rys. 2.4. Przykadowe rodzaje hamonu [5]

- 11 -
2.3.3. NAKOGO
Nakogo, czyli trzpie, na ktry nakadana jest rkoje, stanowi do osobliw
cz miecza. Przewanie umieszczany jest na nim podpis patnerza, przez ktrego
zosta on wykonany. Jednak dotyczy to tylko mieczy speniajcych bez zarzutu
wszystkie stawiane im wymagania. Ponadto podpis nakogo zwykle zawiera miasto i
prowincj, w ktrej zosta wykonany oraz, co obecnie moe nieco szokowa,
umieszczano zawierano w nim ilo citych koczyn, a nawet gw. W epoce Edo,
okresie wzgldnego pokoju, rzadko zdarzaa si sposobno wyprbowania miecza,
dlatego te ich ostro i wytrzymao testowano na skazacach [5].
Ze wzgldw praktycznych w trzpieniu znajduje si pojedynczy otwr, w
ktrym umieszcza si koek mocujcy [5]. Umieszczony jest on tak, e moment siy
dziaajcy na koek pod wpywem uderzenia w ostrze miecza jest moliwie jak
najmniejszy [11]. Dodatkowo na trzpie zakada si specjalny konierz habaki
(rys. 2.5), penicy obok funkcji ochronnej, jednoczenie funkcj ozdobn [5].

Rys. 2.5. Przykady konierzy ochronnych habaki [5]
2.3.4. BUDOWA KOMPOZYTOWA
We wczeniejszych paragrafach wykazano, i miecze wytwarzane wedug
tradycyjnej japoskiej technologii charakteryzoway si kompozytow struktur ostrza.
Istnieje wiele typw takich kompozytw, ktrych liczba wynikaa przede wszystkim z
dowiadczenia i kreatywnoci patnerza. Obecnie bardzo trudno jest jednoznacznie
stwierdzi, czy w przypadku wikszoci z nich dochodzio do faktycznego poprawienia
parametrw funkcjonalnych miecza. Najbardziej rozpowszechnione rodzaje struktur
kompozytowych to kobuse oraz honsanmai. Ten pierwszy skada si z dwch gatunkw
stali tamahagane (stali stosowanej w tradycyjnych mieczach japoskich) [5]:
- kawagane, czyli wysokowglowej stali stosowanej na tzw. paszcz miecza,
poddawanej procesowi hartowania,

- 12 -
- shingane, czyli niskowglowej stali stosowanej na rdze, zapewniajcej
zwikszon udarno i elastyczno.
Najczciej, ze wzgldu na nieskomplikowan technik oceny jakoci ostrza,
proces wytwarzania miecza opiera si na budowie kompozytowej typu kobuse.
Charakteryzowaa si one przewidywaln (powtarzaln) budow strukturaln skadajc
si ze strefy zahartowanej oraz wyranie zarysowanej strefy przejciowej do obszarw
struktur rwnowagowych. Zastosowanie budowy kobuse w stosunkowo prosty sposb
umoliwia interpretacj poczenia paszcz-rdze, ktre powstaje w efekcie zgrzewania
na gorco podczas operacji czenia tych dwu elementw struktury. Na rys. 2.6
przedstawiono schematycznie struktury kompozytowe stosowane w mieczach
japoskich.

Rys. 2.6. Rodzaje struktur kompozytowych stosowane w mieczach japoskich widziane
w przekroju poprzecznym w poowie gowni [12]. Kolorami oznaczono stale:
czerwonym - niskowglow, biaym - wysokowglow, tym - redniowglow


- 13 -
2.4. STAL TAMAHAGANE
2.4.1. PROCES DYMARSKI TATARA
Stal tamahagane wytwarzana bya w specjalnym typie dymarek zwanych
tatara [13]. Do Japonii zostay sprowadzone okoo VI-VII w. z Mandurii, w ktrym to
kraju upatruje si korzeni ich pochodzenia. Bowiem w tym wanie kraju w IX w.
dymarki byy bardzo rozpowszechnione, suc gwnie pomniejszym kowalom do
produkcji stali oglnego przeznaczenia. Po sprowadzeniu do Japonii, pocztkowo byy
to jedynie doy wykopane w ziemi, ze ciankami wykonanymi z gliny bd ziemi. W
pniejszym okresie czasu budowa dymarek rnia si w zalenoci od rejonu Japonii
[5, 14, 15].
Co ciekawe, tamahagane nie zawsze byo preferowanym materiaem na miecze
w Japonii. W okresie midzy 1500 a 1639 rokiem tamtejsi patnerze woleli korzysta ze
stali sprowadzanej przez portugalskich kupcw, ktrzy zaopatrywali si w ni u
poudniowych wybrzey Indii. By moe bya ona nawet stal wootz [6]. Z czasem
jednak kowale uznali wyszo szlachetnej stali. Jest ona materiaem o bardzo dobrej
jakoci, dziki swojej strukturze doskonale nadajcym si do produkcji tradycyjnych
mieczy japoskich. Wspczenie problematyczna moe by jednak jej cena,
wynikajca z funkcjonowania na terenie Japonii tylko jednej dymarki materia na
jeden miecz to koszt rzdu 200 USD [5].
W okresie Muromachi innowacje technologiczne przyczyniy si do
wprowadzenia masowej produkcji w kilku orodkach, w tym w prefekturze Shimane.
Bya ona znana z zasobnoci w wgiel drzewny uywany do rozpalania ognia oraz
jako rdo wgla oraz bardzo dobrej jakoci satetsu drobnego czarnego piasku o
znacznej zawartoci elaza, bdcego naturalnym produktem erozji pokadw rud
elaza. Przewanie mona go znale w korytach rzek, gdzie miesza si z innymi
osadami. Nieoczyszczony zawiera ok. 15% elaza. Dziki rafinacji wspczenie
przeprowadzanej przy pomocy elektromagnesw dochodzi si nawet do zawartoci
60% elaza, z czego blisko 8% to czyste Fe, a reszt stanowi zwizek Fe
2
O
3
. Satetsu
charakteryzuje si przy tym niezwykle ma iloci zanieczyszcze (na poziomie
0,026% fosforu oraz 0,002% siarki), co w efekcie przekada si na wasnoci stali
tamahagane [5, 16]. W tabelach 2.1 i 2.2 przedstawiono przykadowe skady chemiczne
piasku satetsu.
Na pocztku XV w. w Shimane, w procesie produkcji stali, wprowadzono dwa
usprawnienia: zwikszono wymiary dymarki oraz rozbudowano jej konstrukcj o
dodatkowe otwory i kanay odprowadzajce uel, zwany noro. Okoo XVII w.
technologi zmodernizowano ponownie, dodajc miechy doprowadzajce powietrze
oraz specjaln podziemn struktur, skadajc si z drewnianych bali, wgla
drzewnego oraz popiow. Struktura ta stanowia fundament dymarki oraz izolowaa
materia wsadowy od wilgoci. Tym samym powstaa niemal wspczesna wersja tatara,
a prefektura staa si producentem przeszo 80% stali w caej Japonii. W stosunku do
opisanej powyej konstrukcji dymarki, ta stosowana obecnie rni si tylko nieznacznie
czci znajdujc si nad powierzchni ziemi. Jest to zbudowane z gliny koryto o

- 14 -
przyblionych wymiarach 1,5 m szerokoci, 1,2 m wysokoci oraz 4,6 m dugoci.
Grubo cianki wynosi ok. 25 cm i ma tendencj do zmniejszania si w wyniku
prowadzonych procesw wytwrczych stali. Przy kadym uyciu dymarki koryto trzeba
zbudowa od podstaw, poniewa jest ono niszczone przy wyjmowaniu wsadu. Ponadto
miechy zastpiono pompami napdzanymi silnikami elektrycznymi [5, 14, 15]. Schemat
budowy japoskiej dymarki przedstawiono na rys. 2.7.
Tabela 2.1. Skad chemiczny rnych gatunkw piasku satetsu (%wg) [14]
Piasek T.Fe TiO
2
FeO Fe
2
O
3
SiO
2
Al
2
O
3
CaO MgO P S V
2
O
3

akome 1 54,56 6,82 18,48 51,08 14,90 4,98 1,60 1,74 0,032 0,036 -
akome 2 52,07 5,32 19,55 52,71 14,50 4,30 2,68 0,94 0,095 0,026 0,370
masa 1 59,00 1,27 24,72 64,45 8,40 2,34 2,34 1,54 0,064 0,009 0,258
masa 2 59,98 1,54 20,98 62,45 10,02 1,62 1,62 1,27 0,023 0,023 0,234
Uwaga: T.Fe oznacza cakowit zawarto elaza w piasku
Tabela 2.2. Skad chemiczny piasku satetsu przed i po procesie rafinacji (%wg) [16]
Piasek TiFe FeO Fe
2
O
3
SiO
2
P S CaO MgO V
2
O
5
Al
2
O
3
TiO
2

przed 3,46 0,91 3,99 68,32 0,026 0,002 22,26 0,86 0,03 17,26 0,42
po 60,43 22,03 6,19 7,68 0,021 0,021 0,90 0,37 0,30 2,38 0,93
Uwaga: przed oznacza piasek w stanie wydobytym, natomiast po oznacza piasek po rafinacji

Rys. 2.7. Widok dymarki tatara w przekroju [16]

- 15 -
Pocztkowo jako surowiec wsadowy w dymarkach stosowano magnetyt. Z
czasem zastpiono go, wystpujcym w Japonii w znacznych ilociach, elaznym
piaskiem satetsu. Piasek ten zawiera w swoim skadzie tlenek tytanu, ktry w
konwencjonalnych procesach hutniczych uznawany jest za szkodliwy. W procesie
dymarskim wykorzystuje si zmniejszajce aktywno FeO dziaanie zwizku TiO
2
,
przez co utrzymuje si zawarto FeO w ulu na odpowiednio wysokim poziomie.
Tlenek elaza odpowiada za pynno ulu, uatwiajc jego odprowadzanie, co w
przypadku magnetytowej rudy elaza jest w dymarce znacznie utrudnione. Ponadto
tytan ma silne powinowactwo do wgla, przez co wzbogaca w niego stal [14]. W
tabeli 2.3 przedstawiono przykadowe rodzaje i skady chemiczne ulu stosowanego w
procesie produkcji stali.
Tabela 2.3. Rodzaje i skady chemiczne ulu (%wg) [17]
Tlenki FeO SiO
2
K
2
O Al
2
O
3
CaO MgO Na
2
O
noro (A) 71,59 20,19 2,16 2,45 1,87 0,82 0,23
noro (B) 27,12 56,53 6,06 3,77 3,29 1,38 0,54
noro (C) 99,72 - - - - - -
Uwaga: Noro (A) oznacza uel pobrany z dna pieca, noro (B) to uel pokrywajcy
bry produktu, natomiast noro (C) uel odpryskujcy ze stali podczas kucia
Cykl pracy japoskiej dymarki trwa 34 dni. Materia wsadowy to elazny
piasek i wgiel drzewny, ktre dodawane s do pieca ratami, osigajc mas
odpowiednio: 8 i 3 ton [5]. Maksymalna temperatura moliwa do osignicia w
dymarce to zakres 12001500
o
C. Pozwala ona jedynie na czciowe nadtopienie wsadu.
Wystarcza to jednak na stopienie i nastpne odprowadzenie kanaami odpywowymi
zanieczyszcze w postaci ulu, pozostawiajc w komorze pieca jedynie wgiel i
wice go elazo. W piecu zachodz reakcje redukcji tlenku elaza, ktre mona
zapisa wzorami (1) i (2) [5, 16].
) ( ) ( 2 ) ( 2 ) ( 2
2 2
g O g CO g O g C + +
) ( 2 ) (
2 3 2
g CO Fe g CO O Fe + +
Wtrcenia niemetaliczne, ktre nie zostay usunite z ulem czsto
pochodzce z glinianych cianek dymarki ostatecznie trafiaj do stali. Ich
odziaywanie moe jednak zosta w istotny sposb wykorzystane w przypadku stali
przeznaczonej na rdze miecza. Proces ten zosta omwiony w kolejnych rozdziaach
pracy. Sam piasek, stanowicy wsad pieca, powinien natomiast charakteryzowa si jak
najmniejsz iloci zanieczyszcze oraz moliwie drobnym i regularnym ziarnem, aby
proces dymarski zachodzi jak najpynniej [18].
Obecnie w Japonii znajduje si jedna funkconujca dymarka tatara naleca do
koncernu Hitachi Metals (na rys.2.8. przedstawiono j w trakcie odbudowywania
glinianego koryta). Zostaa ona uruchomiona na zlecenie rzdu japoskiego. Na t
potrzeb konieczne byo odtworzenie caego cyklu jej pracy metod inynierii
(1)
(2)

- 16 -
odwrotnej. Cykl ten uleg bowiem zapomnieniu po II wojnie wiatowej, gdy przez
wieki funkcjonowa jako pilnie strzeona tajemnica. Spekuluje si, e metoda
wykorzystujca dymarki do produkcji stali w procesie niewymagajcym przetapiania
rudy elaza moga powsta na dugo przed epok brzu. Uzyskiwana gbczasta brya
stali i eliwa o niejednorodnej zawartoci wgla, w zasadzie nie wykazywaa istotnych
rnic w stosunku do stali otrzymywanej w procesie dymarskim tatara. Powysz tez
uzasadnia si to tym, e z technologicznego punktu widzenia proces ten jest znacznie
prostszy od techniki wytwarzania brzu, ktry wymaga a trzech osobnych procesw
wytopu [5, 10, 16].

Rys. 2.8. Pracownicy odbudowujcy gliniane koryto dymarki tatara [5]
2.4.2. PROCES PRODUKCJI STALI TAMAHAGANE
Pocztkowo wytwarzanie stali metod tatara byo bardzo nieefektywne.
Norm by uzysk tamahagane (stali stosowanej na miecze japoskie) na poziomie 10%.
Z czasem jednak zwikszono go do ok. 50% [14]. Konsekwencj stosunkowo niskiej
temperatury panujcej w piecu bya bardzo niejednorodna zawarto wgla, wynikajca
z ograniczonych warunkw jego dyfuzji w stali. W efekcie wytop stanowia mieszanina
o gbczastej, gradientowj strukturze, zwanej kera, o redniej zawartoci wgla rzdu
1,5%. W skad tej mieszaniny wchodziy odpowiednio: eliwo w dolnej czci pieca,
stal w rodkowej jego czci oraz niemal czyste elazo na powierzchni wsadu. Skad ten
wynika z rnic w dostpie do wgla drzewnego w procesie wytopu stali [5, 17]. Z 3
ton wgla drzewnego i 8 ton elaznego piasku otrzymuje si ostatecznie 2 tony kera,

- 17 -
ktre rozbija si na mae fragmenty. Ok. 50% z nich stanowi tamahagane (stal na
miecze japoskie), o zawartoci wgla 0,61,5%, z czego jedynie dwie trzecie zawiera
optymaln, do produkcji miecza, zawarto wgla w przedziale 1,0-1,2% C. Zawarto
wgla ocenia si wizualnie na podstawie barwy oraz na podstawie kruchoci stali.
Reszt wykorzystuje si przez poczenie nisko- i wysokowglowych fragmentw,
uredniajc ich zawarto wgla. Pozostae ok. 50% bryy kera stanowi zuku, czyli
surwka hutnicza [5]. Jej niejednorodno dobrze obrazuj tabele przedstawiajce skad
chemiczny prbek pobranych z wntrza bryy oraz prbek ulu i stali tamahagane
otrzymanych w procesie dymarskim (odpowiednio tab. 2.4. i tab. 2.5.), a take przekrj
przez bry kera pokazany na rys. 2.9.
Tabela 2.4. Skad chemiczny bryy kera (%wg) [15]
Prbka C Si Mn Ti S P
1 1,773 0,005 - 0,006 0,000 0,036
2 0,936 0,009 - 0,014 0,003 0,033
3 1,436 0,019 - 0,051 0,079 1,324
4 0,905 0,009 - 0,018 0,004 0,022
5 1,059 0,027 - 0,045 0,007 0,279
rednia 1,222 0,014 - 0,027 0,019 0,339
Tabela 2.5. Skad chemiczny skadowych bryy kera (%wg) [14]
Produkt C Si Mn P S Ti V O
zuku 1 3,12 0,37 lad. 0,046 0,023 - 0,02 0,0131
zuku 2 3,44 0,11 lad. 0,043 0,022 - 0,02 0,0176
T-H 1 1,42 lad. lad. 0,013 0,007 0,004 0,02 0,0115
T-H 2 1,17 0,02 0,02 0,032 0,008 0,004 0,02 0,0267
Uwaga: Przez T-H oznaczono skrtowo tamahagane, badane bezporednio po oddzieleniu
z bloku kera
Tamahagane (stal stosowan na tradycyjne miecze japoskie) dzieli si na trzy
klasy w zalenoci od udziau wgla oraz stopnia jednorodnoci. Pierwsza z nich
zbudowana jest z nadeutektoidalnego perlitu z podunymi wydzieleniami cementytu i
powstaje z czciowo przetopionej w dymarce tatara surwki hutniczej. Klasa druga i
trzecia to gwnie stal podeutektoidalna powstaa w wyniku spiekania zredukowanego
elaza. Z pierwszego (najlepszego) gatunku wykonuje si miecze, natomiast dwa
pozostae znajduj zastosowanie przede wszystkim w produkcji sztucw [14, 17, 19].
Dua niejednorodno, pod wzgldem zawartoci wgla w stali uzyskiwanej w
procesie tatara, bya bezporednim asumptem do opracowania i wdroenia techniki
skadania i kucia stali na gorco. Proces ten pozwala na ujednorodnienie zawartoci
wgla w stali a jego podstawy bardziej szczegowo zostay przedstawione w kolejnym
rozdziale opracowania.

- 18 -


Rys. 2.9. Gbczasta brya kera i porastajcy je od spodu uel noro (a) oraz przekrj
przez kera ukazujcy jej znaczn niejednorodno (b) [15]
Procesy produkcji tamahagane i samego miecza s ze sob nierozerwalnie
zwizane. Ciko jest okreli, gdzie koczy si jeden, a zaczyna drugi, poniewa na
kadym ich etapie w materiale dochodzi do zmian mikrostrukturalnych. W niniejszej
pracy za lini podziau przyjto moment, od ktrego nad tamahagane piecz przejmuje
patnerz.
2.5. TRADYCYJNY PROCES WYTWARZANIA MIECZA JAPOSKIEGO
Ze wzgldu na to, i proces wytwrczy tradycyjnego miecza japoskiego
nihonto na przestrzeni wiekw podlega wielu modyfikacj, w niniejszej rozprawie
skupiono si na opisie procesu stosowanego wspczenie przez licencjonowanych
japoskich patnerzy [5]. Poszczeglne etapy przebiegu procesu produkcji miecza
przedstawiono graficznie na rys. 2.10. Oglnie proces produkcji miecza nihonto mona
sformuowa nastpujco [4, 5]:
(1) Dobr odpowienich fragmentw stali tamahagane pod ktem zawartoci
wgla. Optymalnie zawarto wgla powinny zawiera si w przedziale 1,01,2% C.
(2) Skucie wybranych wczeniej fragmentw do postaci paskiej pyty o
gruboci okoo 5 mm w temperatury 12001500
o
C.
(3) Poamanie pyty na mniejsze fragmenty oraz selekcja pod ktem koloru i
gstoci w celu dobrania materiau na paszcz (kawagane) i rdze (shingane).
(4) Ponowne skucie fragmentw stali na paszcz i rdze (w osobnych
procesach) do postaci paskich pyt, a nastpnie przytwierdzenie do nich poprzez
zgrzewanie stalowych uchwytw.
(5) Uoenie sfragmentaryzowanych pyt ze stali kawagane (shingane)
(pochodzcych z cakiem innego kucia) na wykonanej wczeniej podstawie, tworzc
prostopadocienny blok.
(6) Kucie bloku na gorco do momentu uzyskania pyty o dwukrotnie wikszej
dugoci w stosunku stanu pocztkowego. Wykonanie karbu w poowie dugoci bloku.
(7) Zagicie i skucie pyty w procesie kucia na gorco.

- 19 -
(8, 9) Wielokrotne skadanie i skuwanie pyt w celu wstpnego
ujednorodnienia materiau pod wzgldem zawartoci wgla oraz usunicia
zanieczyszcze.
(10) Wykonanie dwch karbw, dzielcych pyt na trzy rwne czci, a
nastpnie przecicie wzdu nich pyty. Odcicie uchwytu.
(11) Uoenie czterech pyt na sobie tak, by utworzyy prostopadocienny
blok. Przytwierdzenie do bloku poprzez zgrzewanie stalowego uchwytu.
(12) Ponowne, wielokrotne skadanie i skuwanie pyt stalowych.
(13) Nadania pycie z kawagane (stali na paszcz) charakterystycznego profilu
w ksztacie litery U.
(14) Uksztatowanie materiau na rdze (shingane) tak, by pasowa do
przygotowanego wczeniej profilu paszcza miecza.
(15) Wprowadzenie rdzenia do paszcza oraz ich skucie na goraco.
(16) Uksztatowanie gowni miecza (sunobe) poprzez kucie na gorco.

Rys. 2.10. Oglny schemat procesu wytwarzania miecza japoskiego od etapu doboru
materiau do etapu ksztatowania gowni [4, 5]
2.5.2. PRZYGOTOWANIE MATERIAU
Dostarczana do zakadu patnerskiego stal charakteryzuje si dobr jakoci,
jednak jej znaczna, pod wzgldem zawartoci wgla, niejednorodno wymaga
zastosowania dodatkowej, skomplikowanej procedury ujednorodniajcej. Pozwala ona
na uzyskanie, w kocowym etapie procesu, stali o bardzo korzystnych waciwociach
wytrzymaociowych i wysokiej udarnoci [5]. W tabeli 2.6 przedstawiono skad
chemiczny stali tamahagane w stanie dostarczonym oraz skady chemiczne stali
przeznaczonej na paszcz oraz na rdze miecza. Podane w tabeli 2.6 dane stanowi
jedynie wartoci przyblione, ze wzgldu na opisywan wczeniej znaczn
niejednorodno skadu chemicznego stali [5].

- 20 -
Tabela 2.6. Skad chemiczny tamahagane w procesie kucia (%wg) [14]
Materia C Si Mn P S Ni Cr Cu Ti
stan dostarczenia 1,05 0,01 0,01 0,029 0,002 - lad. <0,01 0,003
materia paszcza 0,54 0,03 <0,01 0,029 0,005 0,001 <0,01 0,01 0,008
materia rdzenia 0,28 0,02 0,02 0,029 0,007 0,001 0,01 0,01 0,008

Stal na paszcz powinna zawiera 0,60,7% wgla. Konieczne jest jednak
uwzgldnienie odwglenia powstajcego podczas jej kucia na gorco (brak atmosfery
ochronnej), kompensujc to zwikszon zawartoci wgla w materiale wyjciowym.
Do produkcji kawagane (stali na paszcz) zwykle wykorzystuje si stal o zawartoci
1,01,5% wgla. Stal o podwyszonej zawartoci wgla trudniej si kuje. Utrudniony
jest take proces skadania i skuwania ze sob poszczeglnych warstw stali, co moe
prowadzi do pkni podczas uytkowania miecza [18].
Stal przeznaczona na rdze powinna posiada redni zawarto wgla
0,20,3%. Ze wzgldu na mniejsz ilo zoe podczas procesu skuwania stosuje si
rwnie mniejszy naddatek wgla. Typowa jego zawarto w stali w stanie wyjciowym
wynosi 0,5% C [5].
W celu uzyskania w stali tamahagane wymaganej zawartoci wgla stosuje si
zabiegi nawglania bd odwglania zwane oroshigane. Proces nawglania prowadzi
si umieszczajc stal na stosie rozpalonego wgla drzewnego. Proces uznaje si za
zakoczony, gdy wsad stalowy osidzie na dnie paleniska, a stopie jego nasycenia
wglem ocenia si na podstawie iloci dostarczonego wgla drzewnego. W procesie
odwglania natomiast, wsad stalowy umieszcza si na spodzie analogicznego stosu. Po
rozpaleniu ognia stal wentyluje si poprzez specjaln dysz. Doprowadzony ni tlen
wie si z wglem zawartym w stali, prowadzc w efekcie do jej odwglenia [4, 5, 18].
Oba warianty zilustrowano na rys. 2.11.

Rys. 2.11. Oroshigane [5]: a) proces nawglania stali niskowglowej;
b) proces odwglania stali wysokowglowej

- 21 -
Kolejnym etapem przygotowania materiau do wyrobu miecza jest jego
uformowanie do postaci prostopadociennego bloku, zwane tsumiwakashi (rys. 2.12), a
nastpnie poddanie procesowi kucia na gorco. W tym celu fragmenty stali tamahagane
s podgrzewane oraz przekuwane przez kowala do gruboci okoo 5 mm.

Rys. 2.12. Tsumiwakashi: Przygotowanie fragmentw tamahagane do scalenia w blok
w blok [5]: a) ukadanie fragmentw stali na ksztat prostopadocianu, b) owijanie
papierem ryowym, c) polewanie rzadk zapraw, d) okrywanie popioami ze somy
ryowej

- 22 -

Po uzyskaniu danej gruboci nastpuje chodzenie stali w wodzie. Na tym
etapie procesu dokonuje si wzrokowej oceny zawartoci wgla. Bardzo jasny przekrj
wiadczy o jego zawartoci powyej 1%, natomiast kolor ciemniejszy wskazuje na
zawarto odpowiednio nisz. Jednoczenie kowal sortuje stal wzgldem
przeznaczenia, osobno na kawagane (stal na paszcz) i osobno na shingane (stal na
rdze) [4, 5, 18]. Patnerz ukada fragmenty przeznaczone na okrelony typ stali i skuwa
do postaci paskiej pyty. Nastpnie przytwierdza do niej (poprzez zgrzewanie) uchwyt,
ktry pozwoli na operowanie materiaem w piecu. Po tym zabiegu, na pycie ukadana
jest odpowiednia ilo fragmentw materiau o zblionej zawartoci wgla
zabezpieczona uprzednio przed rozsypaniem papierem ryowym oraz zapraw
spajajc. Dodatkowo do zaprawy dodaje si rwnie wgiel drzewny, by zapobiec
odwgleniu stali. Po ogrzaniu powyszego wsadu do temperatury 1300
o
C zespala si go
poprzez skuwanie. W efekcie uzyskuje jednolity blok stali o dugociach bokw rzdu
70130 mm, o wadze 23 kg. Nastpnie blok ten jest ponownie poddawany zabiegowi
przerbki plastycznej do uzyskania pyty o gruboci 5 mm. Pomimo, i powyszy
proces skuwania na gorco wykonywany jest w osonie wgla drzewnego, w stali
zachodzi proces odwglenia o okoo 0,3 punkta procentowego C [5].
Tak przygotowany materia poddawany jest nastpnie specyficznemu
procesowi kucia, zwanemu kitae bd orikaeshi. Proces ten wykonuje si w dwch
nastpujcych etapach: shita-gitae oraz age-gitae. Pierwszy z nich to skuwanie
wstpne. Polega ono na wykonaniu karbu w nagrzanym uprzednio, do temperatury
10001300
o
C, bloku stali, a nastpnie zaginaniu wzdu niego za pomoc mota. W
powyszy sposb nastpuje zespolenie dwch fragmentw pyty zorientowanych
wzgldem siebie odwglonymi powierzchniami, co przedstawiono na rys. 2.13.

Rys. 2.13. Nacinanie karbu (a) oraz skadanie stalowego bloku (b) [5]
Cay proces powtarzany jest 6 razy, za kadym razem nagrzewajc uprzednio
materia, prowadzc do dalszego jego odwglenia. Podczas operacji kucia nastpuje
wzrost temperatury na styku czonych powierzchni stali do okoo 1500
o
C, co
dodatkowo przyspiesza jej utrat wgla. Kontrola temperatury odbywa si tylko i

- 23 -
wycznie na podstawie koloru iskier i cakowicie oparta jest na dowiadczeniu
patnerza. Jedno zoenie stali wymaga 23 operacji nagrzewania, a kade z nich
prowadzi do utraty okoo 0,03 punktw procentowych C, przy zaoeniu 30
minutowego cyklu. Ostatecznie kocowa masa przerobionej w ten sposb stali stanowi
okoo 1/2 masy pocztkowej wsadu [5, 17, 20, 21].
W drugim etapie age-gitae materia ponownie przerabia si do postaci pyty,
ktra dzielona jest nastpnie na trzy rwne fragmenty. Od tego momentu nastpuje
rozdzia w procesie wytwarzania stali prowadzi si go odmiennie dla stali
przeznaczonej na paszcz i odmiennie dla materiau rdzenia miecza (odpowiednio
kawagane i shingane). T pierwsz skada si cznie 1215 razy (proces kitae), t
drug za 69 razy. Polega ona na dooeniu do ju wielokrotnie zoonych i
przekutych materiaw, nowych fragmentw stali, a nastpnie ich przekuciu na
gorco. W przypadku stali kawagane (materia na paszcz) stosuje si 3 dodatkowe
fragmenty, a w przypadku stali na rdze tylko jeden. W dalszym eteapie wytwarzania
miecza proces przebiega analogicznie, jak w skuwaniu wstpnym. Stal na paszcz
skada jeszcze 69 razy, natomiast stal na rdze maksymalnie 3 razy. Opisany powyej
proces wielokrotnego skadania i przekuwania stali na paszcz bd rdze przebiega
wedug schematu zilustrowanego na rys. 2.14 [5, 21].


Rys. 2.14. Orikaeshi: wielokrotne skadanie i skuwanie na gorco [21]
2.5.3. KSZTATOWANIE GOWNI MIECZA
Kolejnym etapem wytwarzania miecza katana jest operacja scalenia paszcza z
rdzeniem (tsukurikomi), tworzc tym samym struktur kompozytow (rys. 2.15). W tym
celu pyt kawagane (stali na paszcz) formuje si w ksztat litery U tworzc paszcz
miecza, za ze stali shingane wykonuje si rdze (rys. 2.15b). Tak przygotowane
elementy gowni zespala si ze sob w procesie kucia na gorco uzyskujc
monolityczn struktur (rys. 2.15a). To bardzo wany etap caego procesu i musi zosta
wykonany z naleyt starannoci. Wszelkie defekty bd niecigoci uzyskanej
struktury kompozytowej mog bowiem prowadzi do pkni gowni podczas
kolejnego procesu ulepszania cieplnego hartowaniem lub podczas samego uytkowania

- 24 -
miecza. Po prawidowo zrealizowanym powyszym procesie, midzy paszczem a
rdzeniem powstanie, na bazie dyfuzji, strefa przejciowa. Strefa ta, pod wzgldem
morfologii, bardzo zbliona jest do strefy wpywu ciepa uzyskiwanej podczas spawania
stali.

Rys. 2.15. Tworzenie kompozytowej struktury miecza podczas przebiegu procesu [5]:
a) przekrj poprzeczny; b) widok izometryczny
W kolejnym cyklu ksztatowania miecza wykuwa si zgrubnie ksztat gowni
sunobe. Na tym etapie uzyskuje ona 90% docelowej dugoci miecza i jest bardziej
krpa w stosunku do ostatecznego swojego ksztatu. Na tym etapie wstpnie ksztatuje
si rwnie trzpie miecza (rys. 2.16).

Rys. 2.16. Sunobe oraz ostateczny ksztat gowni miecza [5]
Po wykonaniu sunobe ksztatuje si miecz, nadajc mu smuk, wyduon
form (rys. 2.16). Na tym etapie praca przebiega na raty kolejne segmenty gowni,
dugoci rzdu 150 mm, ogrzewane s do temperatury 1100
o
C i kute do momentu, a
temperatura nie spadnie do okoo 700
o
C. Istotne jest rwnie bardzo precyzyjnie
prowadzenie procesu kucia w kierunku prostopadym do powierzchni materiau.
Ponadto zbyt mocne nagrzanie stali moe doprowadzi do przedarcia paszcza i
uszkodzenia struktury kompozytowej, natomiast zbyt niska temperatura procesu do
pkni i nieodwracalnego zniszczenia gowni. Gdy proces kucia jest zakoczony
usuwany jest za pomoc specjalnego noa naddatek materiau, nadajc gowni niemal

- 25 -
ostateczny ksztat. Nastpnie jej powierzchnia jest zgrubnie szlifowana, by przygotowa
j do obrbki cieplnej [5].
2.5.4. PROCES OBRBKI CIEPLNEJ
Po czasochonnym przygotowywaniu materiau i uksztatowaniu gowni
przeprowadza si nietypow, bardzo charakterystyczn dla mieczy japoskich, obrbk
ciepln. Jest to cz procesu, ktra maksymalnie wykorzystuje cechy przygotowanego
uprzednio materiau oraz uzyskanej struktury kompozytowej. Skada si on z trzech
etapw: tsuchioki, yaki-ire oraz yaki-modoshi [cz].
Podczas tsuchioki na gowni nakadana jest specjaln zapraw (rys. 2.17)
stanowic mieszanin gliny (izoluje cieplnie), pyu z wgla drzewnego (reguluje
szybko nagrzewania i chodzenia), sproszkowanego piaskowca omura (zapobiega
kurczeniu si i pkaniu zaprawy) oraz wody (wie skadniki). Poczone, mniej wicej
w rwnych proporcjach, powysze skadniki nazywane s dla uproszczenia glink lub
zapraw. Glinka ta jest nakadana na gowni za pomoc szpatuki. Odpowiada ona za
kontrol prdkoci chodzenia podczas hartowania miecza. Pierwotnie mylano, e jej
gruba warstwa (0,750,90 mm) tworzy izolacj ciepln, powstrzymujc okrelony rejon
gowni przed szybkim chodzeniem, cienka jej warstwa (0,100,30 mm) nie hamuje
natomiast oddawania ciepa [5]. W rzeczywistoci, antagonistycznie cienka
warstewka zaprawy prowadzi do znacznie przyspieszonego chodzenia, natomiast jej
gruba warstwa w zasadzie zupenie nie wpywa na charakterystyk chodzenia [16, 22,
23]. Nie mniej jednak od gruboci naoonej warstwy glinki zaley charakter
zachodzcych w materiale przemian.

Rys. 2.17. Schemat pokrycia gowni miecza glink [6]
Schemat nieniesionej glinki warunkuje pniejszy rozmiar i ksztat hamonu
(wzoru na powierzchni miecza) Czsto w obszarze grubej warstwy nanoszone s
wskie, poprzeczne wzgldem ostrza, paski glinki, zwane liniami ashi. Podczas obrbki
cieplnej warunkuj one uzyskanie w ich miejscu obszarw struktury perlitycznej, ktra
korzystnie wpywa na przenoszenie obcie dynamicznych oraz na proces hamowania

- 26 -
propagacji pkni wzdu caego zahartowanego ostrza. Na rys. 2.18 pokazano
przykadowe zarysy hamon (wzoru na powierzchni miecza).
Proces obrbki cieplnej moe zosta przeprowadzony, gdy naoona zaprawa
dobrze zwie si z powierzchni miecza. Proces ten, najczciej nazywany
hartowaniem selektywnym bd rnicowym, polega na chodzeniu rnych
fragmentw miecza celowo z rnymi prdkociami. Podczas hartowania miecz
nagrzewa si do temperatury austenityzacji tj. 700900
o
C. Dokadn temperatur
okrela si za pomoc magnesu - temperatura Curie jest dla stali tylko kilkadziesit
stopni wysza od temperatury austenityzacji. Nastpnie gowni chodzi si w korycie z
wod o temperaturze nie wikszej ni 40
o
C. W obszarach z cienko naniesion glink
uzyskuje si szybkoci chodzenia wiksze od krytycznych. Std na odcinku kilku
milimetrw od ostrza powstaje strefa bogata w martenzyt. Wraz z nag zmian
gruboci zaprawy strefa martenzytyczna przechodzi w stref przejciow przemian
bezdyfuzyjno-dyfuzyjnych oraz ostatecznie w stref przemian rwnowagowych, w
ktrej uzyskuje si struktur ferrytyczno-perlityczn lub mieszanin perlitu z
cementytem drugorzdowym. Uzyskana na powierzchni miecza strefa przejciowa, po
odpuszczeniu i wypolerowaniu, cechuje si uwidocznieniem charakterystycznego
zarysu hamon. W przypadku rdzenia miecza, przemiany rwnowagowe zachodz w
caej jego objtoci, skutkujc powstaniem mieszaniny ferrytu z perlitem, o ich
udziaach zalenych od skadu chemicznego stali shingane [5]. Ponadto w strefie styku
paszcza z rdzeniem uzyskiwane jest pynne przejcie od mikrostruktur strefy
przejciowej do struktur uzyskiwanych w rdzeniu. Uzyskana w ten sposb, na caym
przekroju gowni, zoona struktura gradientowa, znacznie komplikuje metodyk bada
wasnoci mechanicznych miecza. Martenzyt i perlit posiadaj bowiem znaczco
rnice si od siebie objtoci waciwe [24], co skutkuje samorzutnym wyginaniem
si on profilu w kierunku rdzenia (wiksza ilo martenzytu) powstaje sori. Na
powierchni ostrza powstaj rwnie, bardzo korzystne, naprenia ciskajce, ktre
wydatnie zwikszaj jego wytrzymao na rozciganie [25].

Rys. 2.18. Fragmenty uksztatowanych gowni mieczy katana z widocznym wzorem
hamon [5]: a) wzr prosty; b) schemat lekko falisty z liniami ashi

- 27 -
Po hartowaniu przeprowadza si proces odpuszczania (yaki-modoshi). W tym
celu miecz nagrzewany jest do temperatury 160
o
C, a nastpnie chodzony w wodzie, co
odpowiada I stadium (niskiego) odpuszczania dla procesw realizowanych obecnie.
Jeli patnerz nie jest zadowolony z uzyskanego przebiegu zarysu hamon (mona go
uwidoczni poprzez delikatne trawienie), moe on po podj decyzj ponownego
przeprowadzenia caego procesu obrbk ciepln [5, 26]. Uzyskan tym sposobem
gradientow struktur kompozytow przedstawiono schematycznie na rys. 2.19. w
postaci przekroju gowni miecza.

Rys. 2.19. Przekrj gowni miecza z wyodrbnionymi strefami [5]
Bardzo wane jest, aby w trakcie prowadzonej obrbki cieplnej zaprawa
zachowaa zwart, nieuszkodzon form, co mogoby doprowadzi do powstania
niekorzystnych zmian mikrostrukturalnych, obniajcych waciwoci mechaniczne
miecza oraz co rwnie wane uzyskanie niesatysfakcjonujcych walorw
estetycznych na powierzchni miecza [5].
2.5.5. OBRBKA WYKOCZAJCA
Na przebieg obrbki wykaczajcej miecza skada si szereg czynnoci, z
ktrych cz moe zosta podzlecona do wykonania rwnie innemu patnerzowi.
Dotyczy to w szczeglnoci ostatecznego polerowania, ktre wymaga rwnie duego
dowiadczenia jak wykuwanie samego miecza. Niewaciwie prowadzone polerowanie
lub przypadkowy bd rzemielnika moe zniweczy cay woony wykonanie miecza
trud [5].
Na pocztku poprawiana jest krzywizna miecza, ktra nie zawsze spenia
oczekiwania bezporednio po procesie hartowania. Moe ona zosta zarwno
zwikszona, jak i zmniejszona w zalenoci od potrzeb. By zmniejszy sori, kowal
ogranicza si do delikatnego uderzania narzdziem w odpowiednie miejscu na profilu
miecza. Do zwikszenia zakrzywienia natomiast, opracowano specjaln technik,

- 28 -
polegajc na dotykaniu tyem gowni rozgrzanego do czerwonoci miedzianego bloku i
nastpnym chodzeniu miecza w wodzie [5].
Bardzo czsto w celu podniesienia walorw estetycznych nihonto
(tradycyjnych mieczy japoskich), na ich bocznej powierzchni graweruje si rozmaite
wzory. Istnieje wiele szk tego typu ornamentyki, wywodzcych si z rnych tradycji
m.in. buddyzmu czy szintoizmu. Potem na trzpieniu grawerowany jest podpis patnerza,
a miecz oddawany jest w rce polermistrza [5].
2.5.6. PROCES WYTWARZANIA MIECZA W UJCIU EUROPEJSKIM
Proces produkcji mieczy japoskich zaadaptowany do europejskich warunkw
rni si od pierwowzoru w kilku kluczowych aspektach. Po pierwsze, z powodu braku
dostpnoci tradycyjnie wykorzystywanych materiaw koniczne byo znalezienie ich
odpowiednikw. Do tego celu stosuje si, w zalenoci od kraju, stal wglow,
nierdzewn bd niskostopow. W Polsce przyjo si wykorzystywanie stali szynowej.
Uzasadnione jest to tym, e by to materia, z ktrego tu po II wojnie wiatowej, z
powodu braku wykorzystywanej tradycyjnie na miecze japoskie stali tamahagane,
korzystali japoscy kowale [27].
W procesie wstpnym materia wyjciowy skadany jest do postaci laminatu
naprzemiennie uoonych dwch gatunkw stali o rnej zawartoci wgla. Nastpnie
sprasowywuje si je i poddaje skadaniu analogicznie, jak w przypadku tradycyjnego
procesu japoskiego. Drobn rnic stanowi zastosowanie topnika w celu uzyskania
lepszego poczenia skadanych powierzchni. Zastosowanie stali o odmiennym udziale
wgla ma na celu zapewnienie odrbnoci warstw po ich znacznym rozdrobnieniu [27].
Rozwaania na powyszy temat zostay dodatkowo podjte w odrpnym rozdziale
niniejszej pracy.
Duym problemem przy prbie odtworzenia tradycyjnego procesu
wytwrczego miecza w warunkach europejskich, oprcz dostpnoci stali, jest take
konieczno znalezienia odpowiednika dla glinki stosowanej podczas hartowaniu
selektywnego. W tej roli dobrze sprawdza si mieszanina silikonu aroodpornego do
kominkw, wgla drzewnego, piasku kwarcytowego i wody. Problemem jest jednak
uzyskanie dokadnie takich samych waciwoci jak te, ktre posiada tradycyjna
zaprawa japoska.


- 29 -
3. PODSTAWOWA WIEDZA Z ZAKRESU METALURGII ELAZA
W celu lepszego poznania procesu, oraz
by mc zaproponowa wasne
rozwizania majce na celu modernizacj
procesu produkcji mieczy japoskich,
autor niniejszej pracy uzna za konieczne
przytoczenie podstawowej wiedzy
z zakresu metalurgii elaza bezporednio
zwizanej prezentowanym tematem pracy
inzynierskiej. W rozdziale tym zostay
poruszone aspekty ksztatowania
mikrostruktury stali w wyniku
zachodzcych przemian fazowych, wystpujcych mechanizmw umocnienia, a take
zagadnienia przerbki plastycznej i ulepszania cieplnego. Ze wzgldw merytorycznych
zakres przedstawionych zagadnie ograniczono do stali pod- i nadeutektoidalnych
o strukturach rwnowagowych oraz uzyskiwanych, w wyniku okrelonej obrbki
cieplnej, strukturach metastabilnych.
3.1. STAL
3.1.1. ELEMENTY KRYSTALOGRAFII STALI
W warunkach cinienia atmosferycznego elazo wystpuje w dwch
odmianach alotropowych, zalenych od temperatury. S to: sie regularna przestrzennie
centrowana (BCC, ang. body-centered cubic), oznaczana wedug klasyfikacji
Strukturbericht jako A2, oraz sie regularna ciennie centrowana (FCC, ang. face-
centered cubic), oznaczana jako A1 [24, 26]. W podwyszonych cinieniach (1013
GPa i wyszych) stabilizuje si heksagonalna odmiana alotropowa elaza, oznaczana
jako A3 [24, 27]. Na rys. 3.1 przedstawiono komrki elementarne odmian alotropowych
elaza, na ktrych zaznaczono paszczyzny najgciej upakowane.

Rys. 3.1. Odmiany alotropowe elaza z zaznaczonymi paszczyznami najgstszego
upakowania atomw [26]: a) A1; b) A2; c) A3

- 30 -
Sie A2 nazywana jest w stali ferrytem. Jej komrk elementarn stanowi
szecian z atomami wzowymi znajdujcymi si w jego wierzchokach oraz w
geometrycznym rodku bryy. Daje to w sumie 2 atomy na komrk, co przekada si
na wspczynnik upakowania rwny 0,68. Ta odmiana alotropowa elaza wystpuje w
dwch zakresach temperatur tj. niskim w tym w temperaturze otoczenia oraz w
wysokim [24, 26].
Ferryt posiada dwa rodzaje luk midzywzowych: oktaedryczne (rys. 3.2a)
oraz tetraedryczne (rys. 3.2b). Te pierwsze znajduj si w liczbie czterech na kadej ze
cian komrki elementarnej i s wsplne z ssiedni komrk elementarn. Z tego
wzgldu jednej komrce A2 odpowiada w sumie 12 luk (po 6 na atom). Kad luk
tetraedryczn otaczaj 4 atomy sieci tworzc czworocian. Luki oktaedryczne znajduj
si po rodku kadej ciany komrki elementarnej, a take w poowie dugoci kadej
jej krawdzi. Kada taka luka otoczona jest przez 6 atomw sieci, ktre tworz figur
ksztatem zblion do omiocianu. Na komrk elementarn przypada rednio 6 takich
luk, czyli 3 luki na atom sieci. Odlegoci dzielce atom midzywzowy od atomw
sieci s jednakowe w paszczynie komrki elementarnej, natomiast na odcinku
czcym atomy centralne komrek tworzcych luk s one mniejsze. Z tego wzgldu
atomy obce maj tendencj do rozsuwania atomw sieci w tym kierunku, co prowadzi
do tetragonalizacji sieci i powstania w niej napre. W zalenoci od tego, w jakim
pooeniu znajduje si atom midzywzowy, kierunek odksztacenia bdzie inny (lecz
zawsze zgodny z ktr z osi gwnych). Atomy znajdujce si w paszczynie komrki
elementarnej wywouj naprenia w osi do niej prostopadej, za atomy bdce na
krawdzi naprenia wzdu niej. Na tej podstawie moemy wyszczeglni 3 typy luk
oktaedrycznych. Ze wzgldu na cakowit symetri systemu A2 ich udzia jest
jednakowy. Z tego powodu atomy midzywzowe w tym typie sieci maj skonno do
zajmowania tylko jednej trzeciej luk, przez co rozpuszczalno wgla w ferrycie jest
niewielka [24, 26, 28].

Rys. 3.2. Luki w modelach komrek elementarnych sieci A2 [24]:
a) oktaedryczna; b) tetraedryczna


- 31 -
Komrk elementarn sieci A1 (austenit) stanowi szecian z atomami
wzowymi pooonymi w wierzchokach bryy oraz w jej rodkach geometrycznych
cian, co daje 4 atomy na komrk elementarn. Wspczynnik upakowania sieci A1
wynosi 0,74 najwikszy wspczynnik moliwy do uzyskania, jeli atomy sieci
potraktujemy w uproszczeniu jako jednakowe kule. Z tego powodu struktura zaliczana
jest do tzw. struktur zwartych. W stali, austenit wystpuje w zakresie temperatur
pomidzy ferrytem nisko- i wysokotemperaturowym [24, 26, 28].
Podobnie jak ferryt, austenit posiada luki tetra- i oktaedryczne, jednak w
przeciwiestwie do ferrytu maj one regularne ksztaty. Te pierwsze (rys. 3.3b)
tworzone s przez 3 atomy znajdujce si na rodkach ssiednich cian oraz 1 lecy na
ich wsplnym wierzchoku, tworzc czworocian. Na kad komrk przypada 8 luk
(po 2 luki na 1 atom). Luk oktaedryczn natomiast (rys. 3.3a) tworzy 6 atomw
centralnych na cianach komrki elementarnej, ktre znajduj si w jednakowej
odlegoci od atomu midzywzowego, w rwnej poowie parametru sieci. Poniewa
atomy obce mog znajdowa si rwnie w poowie kadej krawdzi (luka dzielona jest
wtedy z trzema innymi komrkami), na komrk przypadaj w sumie 4 luki tego
samego rodzaju, tj. 1 luka na atom sieci. Symetryczno luk sprawia, e naprenia
spowodowane obecnoci atomw midzywzowych wikszych od rozmiarw luki, w
tym wgla, maj charakter hydrostatyczny, tj. jednakowy w kadym kierunku, przez co
nie dochodzi do wyczenia czci luk z uycia. W efekcie atomy wgla maj w
austenicie wiksz rozpuszczalno ni w ferrycie [24, 26, 28].

Rys. 3.3. Luki w modelach komrek elementarnych sieci A1 [24]:
a) oktaedryczna; b) tetraedryczna
Sie A3, nazywan te HCP (ang. hexagonal close-packed), mona uzna za
pokrewn z sieci A1. Struktur FCC mona rozpatrywa jako sekwencj
naprzemianlegych paszczyzn o sekwencji ABAB, majcych wskanik Millera rwny
{111}. Analogicznie, struktura HCP tworzy taki sam ukad z tym, e sekwencja w jej
przypadku to ABCABC. Jej wspczynnik upakowania rwnie wynosi 0,74, przez co
take zaliczana jest do sieci zwartych. Sie heksagonalna posiada identyczne luki jak
austenit, w takiej samej iloci. Pokazano je na rys. 3.4. Z zalenoci geometrycznych
mona okreli stosunek wysokoci komrki elementarnej do boku szeciokta u jej

- 32 -
podstawy - c/a. Teoretyczna warto tej zalenoci wynosi 1,633. W praktyce warto ta
zwykle odbiega od obliczeniowej [24, 26].


Rys. 3.4. Luki w modelach komrek elementarnych sieci A3 [24]:
a) oktaedryczna; b) tetraedryczna
3.1.2. WYKRES ELAZO-CEMENTYT
Wykres elazo-cementyt (rys. 3.5) pozwala okreli dla stali wglowych
przebieg przemian rwnowagowych oraz powstae w ich trakcie mikrostruktury.
Umoliwia take wyznaczenie udziau poszczeglnych faz w stali, w zalenoci od
udziau wgla.

Rys. 3.5. Wykres Fe-Fe
3
C z zaznaczonymi przebiegami rwnowagowego chodzenia
dla stali [24]: a) podeutektoidalnej; b) nadeutektoidalnej

- 33 -
Z punktu widzenia produkcji nihonto (tradycyjnych mieczy japoskich) istotny
jest obszar stopw pod- i nadeutektoidalnych, poniewa udzia wgla w tamahagane
(stali stosowanej na miecze japoskie) wynosi w przyblieniu 1,01,5% [5] i nie
przekracza jego granicznej rozpuszczalnoci w austenicie. Z wykresu przedstawionego
na rys. 3.5 wynik, e materia podczas kucia przechodzi, pod wzgldem zawartoci
wgla, z obszaru nad- do podeutektoidalnego, co nie moe pozosta bez wpywu na
jego mikrostruktur.
Dzieje si to jednak ju w stanie staym w temperaturze 10001300C [5, 17],
powyej linii przemiany eutektoidalnej, tak wic w mikrostrukturze nie powinien
wystpowa cementyt trzeciorzdowy (zaley to jednak od techniki przerbki stali
przez kowala). Jeeli chodzi o cementyt wtrny, wydzielajcy si w postaci cigej
siatki na granicach ziaren austenitu [24, 26], sprawa nie jest tak oczywista. Zakadajc
jednak, e w stanie dostarczonym tamahagane nie bdzie zawieraa wicej ni 1,5% C,
nie powinien pojawi si problem zwizany z koniecznoci usuwania (rozbijania)
wspomnianej siatki cementytu drugorzdowego. Problematyczne moe by natomiast
zjawisko rozrostu ziaren. Musi to zosta uwzgldnione na etapie doboru materiau
(konkretnego gatunku stali lub jej skadu chemicznego).
3.1.3. MIKROSTRUKTURY
Poddajc analizie wykres elazo-cementyt, zawarto wgla dla linii
charakterystycznej przemiany eutektoidalnej wynosi 0,77%. Oznacza to, e zarwno dla
shingane (stal na rdze; 0,20,3% C), jak i kawagane (stal na paszcz; 0,60,7% C)
chodzenie w warunkach rwnowagowych bdzie miao przebieg podeutektoidalny,
skutkujc utworzeniem struktury bdcej mieszanin perlitu, ferrytu oraz cementytu
trzeciorzdowego. Korzystajc z reguy dwigni [dc] mona obliczy ich przyblione
udziay. Wynosz one odpowiednio: 31% perlitu, 69% ferrytu i cementytu
trzeciorzdowego dla stali shingane oraz odpowiednio: 85% perlitu, 15% ferrytu i
cementytu trzeciorzdowego dla kawagane.
Oprcz udziau poszczeglnych faz, stale kawagane (stal na paszcz) oraz
shingane (stal na rdze) rni si iloci wykonywanych zoe podczas procesu
orikaeshi, co przekada si na wielko ziaren austenitu, a to z kolei na stopie dyspersji
perlitu i ferrytu. W przypadku materiau na paszcz wykonywana jest wiksza liczba
zoe, dziki czemu rozdrobnienie bdzie zdecydowanie wiksze, co przeoy si na
wzrost jego wytrzymaoci. Rozdrobnienie struktury pozytywnie wpywa rwnie na
udarno stali, ktrej warto jest tym wysza, im mniejsze byo pierwotne ziarno
austenitu. Z kolei znaczny udzia cementytu wchodzcego w skad perlitu zapewni
podniesienie twardoci paszcza. W przypadku rdzenia proporcje te s odwrcone
dominuje ferryt, co znaczco zwiksza cigliwo i udarno rdzenia w stosunku do
paszcza [24, 26, 29, 30, 31].
Podczas hartowania stali dochodzi w nich do przemian nierwnowagowych
przebiegajcych bez udziau dyfuzji w wyniku ktrych powstaj w niej
mikrostruktury o charakterze metastabilnym, nazywane powszechnie martenzytami.
Struktury typu martenzytycznego, z punktu widzenia produkcji biaej broni, stanowi

- 34 -
niezmiernie wane znaczenie ze wzgldu na bardzo wysok twardo, umoliwiajc
trzymanie ostrza, oraz ze wzgldu na du wytrzymao. W uproszczeniu s to
przesycone roztwory wgla w elazie o strukturze ferrytycznej. Przesycenie wynika ze
spadku rozpuszczalnoci wgla w austenicie wraz ze spadkiem temperatury, w
poczeniu z szybkim chodzeniem, ktre uniemoliwia dyfuzj. Po przejciu w stali
przemiany alotropowej nastpuje uwizenie atomw w ferrycie i znieksztacenie
sieci. W stalach wyrnia si dwa rodzaje martenzytu: listwowy oraz pytkowy.
Posiadaj one odmienn morfologi i wasnoci mechaniczne. Odmienny jest take
mechanizm ich powstawania przemiana martenzytyczna [24, 26, 29]. Zostanie on
bardziej szczegowo omwiony w kolejnych rozdzialach niniejszego opracowania.
3.2. MECHANIZM PRZEMIANY MARTENZYTYCZNEJ W STALI
Przemian martenzytyczn nazywana jest przemian bezdyfuzyjn, atermiczn,
tj. zachodzc bez aktywacji cieplnej (w przeciwiestwie do izotermicznych
dyfuzyjnych przemian rwnowagowych). Przemiana wystpujca w wielu metalach
oraz ich stopach, ceramikach, a nawet niektrych polimerach. Do jej zajcia konieczne
jest silne przechodzenie podczas cigego ozibiania materiau od temperatury
pocztku przemiany Ms do temperatury koca przemiany Mf, postpujce z szybkoci
wiksz od szybkoci krytycznej. Produktem przemiany martenzytycznej jest
martenzyt.
W stali przemiana ta jest do unikalna w porwnaniu ze stopami metali
kolorowych, poniewa zachodzi w sposb nieodwracalny. Martenzytem nazywa si w
tym wypadku przesycony roztwr wgla w ferrycie. Podczas ponadkrytycznego
chodzenia austenitu w wyniku zablokowania mozliwoci dyfuzji dochodzi do
uwizienia nadmiarowych atomw w lukach oktaedrycznych ferrytu, co prowadzi do
tetragonalizacji komrki elementarnej, a w efekcie napre wewntrznych, bdcych
jedn z gwnych przyczyn znacznego umocnienia martenzytu [24, 26, 31]. Deformacja
ta zostaa przedstawiona na rys. 3.6.
Przemiana ma charakter skoordynowanych przemieszcze caych paszczyzn
krystalograficznych o uamek parametru sieci wzgldem ssiednich atomw bez
zmiany tego ssiedztwa. Z tego wzgldu przemiana martenzytyczna nazywana jest
rwnie przemian militarn. Szybko zachodzenia przemiany w stali jest zbliona
do prdkoci dwiku, przy czym jest ona proporcjonalna do udziau objtociowego
austenitu nieprzemienionego [32]. Midzy sieci martenzytu a sieci austenitu
pierwotnego stwierdzono cise zalenoci krystalograficzne (rys. 3.7). Wyrniono
cztery ich typy, nazwane od nazwisk badaczy, ktrzy je opisali (tabela 3.1). Spord
nich najpowszechniej wystpuje zaleno Kurdjumowa-Sachsa (K-S), wedug ktrej
paszczyzny o najwikszym stopniu upakowania dla austenitu pierwotnego oraz
przesyconego ferrytu pokrywaj si [24, 26, 31, 33, 34].

- 35 -


Rys. 3.6. Schemat deformacji komrki elementarnej ferrytu
pod wpywem przemiany martenzytycznej [31]
Tabela 3.1. Zalenoci krystalograficzne midzy martenzytema austenitem [24, 33]
Zaleno Rwnolego paszczyzn i kierunkw
Baina
{100} || {100}o <110> || <100>o
Kurdjumowa-Sachsa
{111} || {110}o <110> || <111>o
Nishiyamy
{111} || {110}o <211> || <110>o
Greningera-Troiano
{100} ~ 1
o
od {100}o <100> ~ 2
o
od <111>o


Rys. 3.7. Schemat relacji krystalograficznych midzy sieci austenitu pierwotnego
a sieci martenzytu [24]

- 36 -
Wartoci temperatur Ms i Mf s w stali cile zalene od jej skadu
chemicznego i obniaj si wraz ze wzrostem zawartoci wszystkich typowych
pierwiastkw stopowych za wyjtkiem aluminium i kobaltu. Najsilniejsze dziaanie ma
jednak wgiel, wzrost udziau ktrego o 1 punkt procentowy moe obniy temperatury
Ms i Mf o kilkaset stopni Celsjusza. Zalenoci te przedstawiono graficznie na rys. 3.8
[24].

Rys. 3.8. Wpyw skadu chemicznego stali na temperatur Ms i Mf [24]:
a) wpyw zawartoci wgla; b) wpyw zawartoci pierwiastkw stopowych
3.2.2. RODZAJE MARTENZYTU
Przemiana martenzytyczna w stali zachodzi poprzez wielokrotne
niejednorodne cinanie. Pierwszym etapem jest cinanie pierwotne, rwnolege do
paszczyzny {225}, po ktrym nastpuje cinanie wtrne wzdu paszczyzny {112}o,
mogce zachodzi poprzez dwa odmienne mechanizmy polizg (rys. 3.9) lub
bliniaczenie (rys. 3.10) suce akomodacji sieci krystalicznej, wynikajcej z
zachowania przez materia makroskopowego ksztatu oraz cech geometrycznych sieci
austenitycznej [24, 26, 31].
Typ mechanizmu cinania wtrnego wpywa na powstajcy w jego efekcie
ksztat struktury martenzytu. Pod tym wzgldem mona wydzieli dwa rodzaje
martenzytu posiadajce odmienn morfologi: martenzyt listwowy oraz martenzyt
pytkowy. Okrelenie listwa stosowane jest do martenzytu wystpujcego w stalach
nisko- i redniowglowych, za okrelenie pytka opisuje ksztat jednostek
martenzytu w stalach wysokowglowych. Nazewnictwo to bazuje na trjwymiarowym
ksztacie wspomnianych jednostek. Czsto stosowane jest nazewnictwo odnoszce si
do wygldu mikrostruktury widzianego w przekroju zgadu metalograficznego mwi
si wwczas o martenzycie igowym (odpowiadajcym listwowemu) oraz
soczewkowym (odpowiadajcym pytkowemu) [31].

- 37 -


Rys. 3.9. Schemat struktury powstaej wskutek cinania wtrnego przez polizg [24]

Rys. 3.10. Schemat struktury powstaej wskutek cinania wtrnego
przez zbliniaczenie [24]
Martenzyt pytkowy zwykle nie wystpuje w stalach o zawartoci poniej 0,6%
C. Po przekroczeniu tej wartoci jego udzia ronie kosztem martenzytu listwowego w
zakresie wynoszcym okoo 0,61,0 %C wystpuje mieszanina listwowego i
pytkowego z rosncym udziaem morfologii pytkowej. Natomiast powyej tego
zakresu w stalach okrelanych czsto jako wysokowglowe podczas hartowania
powstaje jedynie martenzyt pytkowy. Powysze rozwaania zostay przedstawione na
rys. 3.11. Udzia wystpowania poszczeglnych morfologii moe si zmienia pod
wpywem dodatkw stopowych [24, 26, 31].

- 38 -


Rys. 3.11. Rodzaje martenzytu w stali w zalenoci od zawartoci wgla [31]
Oprcz martenzytu, w stali pojawia si rwnie austenit szcztkowy, ktry nie
przeszed przemiany martenzytycznej. Jego wystpowanie zwizane jest z udziaem
wgla w stali i zaczyna si od okoo 0,4% C (rys. 3.12).

Rys. 3.12. Udzia objtociowy austenitu szcztkowego w zalenoci od zawartoci
wgla w stali [31]


- 39 -
Do zawartoci okoo 0,6% C jego udzia mona uzna za marginalny,
poniewa jego objto nie przekracza 5% [26, 31]. Jego udzia moe by kontrolowany
poprzez odpowiedni dobr temperatury hartowania, a take dokadno austenityzacji.
Wzrost niejednorodnoci austenitu sprzyja powstawaniu wikszych iloci austenitu
szcztkowego [35].
Martenzyt listwowy i pytkowy rni si od siebie znaczco nie tylko pod
wzgldem morfologii, ale take pod wzgldem waciwoci mechanicznych oraz
wytrzymaociowych. Dominuj w nich odmienne typy umocnienia, ktre wynikaj
bezporednio z ich morfologii. W wielu wzgldach martenzyt listwowy posiada
przewag nad pytkowym, dlatego jest on znacznie powszechniej stosowany w
przemyle. Zastosowanie martenzytu pytkowego ogranicza si w zasadzie do
niektrych stali narzdziowych oraz nawglanych i hartowanych powierzchniowo
elementw maszyn [31].
3.2.3. MORFOLOGIA I WACIWOCI MARTENZYTU LISTOWEGO
W martenzycie listwowym przemiana (zachodzca w polikrystalicznym
materiale) ma charakter niejednorodny. Pocztkowo zarodkuje w materiale rodzimym
w losowych ogniskach. Nastpnie dochodzi do rozrostu obszarw ju przemienionych
oraz postpowania zarodkowania w obszarach nieprzemienionych w osabionym
zakresie, ktre z czasem cakowicie zanika, ustpujc pola rozrostowi obszarw ju
przemienionych [24, 31, 32].
Proces ten ma charakter autokatalityczny pocztkowo powstay obszar
martenzytu po dojciu do granicy ziarna moe zainicjowa rozrost zblionego wariantu
w ziarnie ssiednim. Spowodowane jest to interakcj w postaci przekazania, poprzez
granic ziaren, napre wynikajcych z wikszej w stosunku do austenitu objtoci
waciwej martenzytu. Prowadzi to do lokalnego zaburzenia losowoci powstajcych
wariantw. Wynika std, e im wiksza jest liczba pocztkowych zarodkw, tym
sabsze bdzie lokalne odstpstwo od losowoci, a tym samym wiksza rnorodno
wystpujcych w mikrostrukturze wariantw orientacji krystalograficznej [24, 31, 32].
Cech charakterystyczn martenzytu listwowego jest bardzo dua gsto
dyslokacji tak dua, e niemoliwe jest ich rozrnienie w skali dostpnej w
badaniach cienkich folii wykonywanych na mikroskopach elektronowych. Gsto t
udao si natomiast okreli porednio w sposb przybliony za pomoc pomiarw
opornoci elektrycznej. Wynosi ona 10
12
dyslokacji na cm
2
w przypadku stali
niskowglowych i ronie wraz ze wzrostem zawartoci wgla, a do poziomu 0,6%, dla
ktrego w stali nie wystpuje jeszcze martenzyt pytkowy [31].
Martenzyt listwowy, w odrnieniu od pytkowego, posiada specyficzn
trjpoziomow hierarchi morfologii, skadajc z listew, blokw oraz pakietw,
przedstawion schematycznie na rys. 3.13. W dalszym cigu istnieje odnonie jego
budowy wiele niecisoci, co pogbiaj sprzeczne wyniki bada [34, 36, 37].

- 40 -


Rys. 3.13. Schemat hierarchicznej morfologii martenzytu listwowego [37]
Pojedyncz listw stanowi monokryszta przesyconego ferrytu o znacznej
liczbie defektw sieciowych, gwnie dyslokacji. Jej szeroko jest zwykle mniejsza ni
1 m. Listwy te s wic bardzo maych rozmiarw, dlategote s bardzo trudne do
zaobserwowania metodami mikroskopi wietlnej. Jednak z uwagi, e ukadaj si one w
charakterystyczne skupiska, moliwe jest ich zaobsrwowanie w skali duych
powiksze mikroskopu wietlnego [34, 36, 35, 37].
Wspomniane skupiska listew nazywane s blokami. Listwy wchodzce w ich
skad posiadaj jednakow orientacj krystalograficzn, tj. ten sam wariant martenzytu.
Pakietem z kolei nazywa si skupisko blokw o jednakowej paszczynie habitus,
odpowiadajcej paszczynie {111} austenitu pierwotnego. W jednym pakiecie mog
wystpowa bloki o maksymalnie 6 rnych wariantach, co zostao schematycznie
przedstawione na rys. 3.14. Z drugiej strony, w oddzielnych obszarach byego ziarna
austenitu, wystpowa mog odrbne bloki o jednakowych wariantach, wic ich
cakowita liczba w jednym pakiecie moe by wiksza ni 6. Austenit z kolei posiada 4
odmienne paszczyzny {111}, co w efekcie oznacza, e w byym ziarnie austenitu
mog wystpowa 24 rne warianty martenzytu, cho niekoniecznie wszystkie
jednoczenie. Granice blokw i pakietw maj charakter szerokoktowy [34, 37].
Martenzyt listowy moe posiada rn budow w zalenoci od udziau wgla
w stali. Przykadowo stale niskowglowe nieco odbiegaj od reguy identycznej
orientacji krystalograficznej wewntrz blokw. Kady blok skada si w nich z kilku
podblokw, midzy ktrymi niedopasowanie wynosi 10. Ze wzrostem zawartoci
wgla bloki robi si coraz wsze, a rozmiary blokw i pakietw malej. Z tego
wzgldu w stalach wysokowglowych rozmiar pakietw jest znacznie mniejszy ni w

- 41 -
stalach niskowglowych. Nie ma w nich rwnie podblokw, a w pakiecie wystpuj
wszystkie 6 wariantw i s one rozmieszczone losowo [34, 37].

Rys. 3.14. Warianty martenzytu mogce powsta na podstawie jednej z istniejcych
w austenicie paszczyzn {111} [34, 37]
Tumaczy si to tym, e w niskowglowych stalach przemiana martenzytyczna
zachodzi gwnie przez autokataliz, a ze wzgldu na mniejsz zawarto wgla
a przez to mniejsze naprenia wewntrzne moe doj do atwiejszej akomodacji
reszty ziarna do obranego wariantu. W przypadku wikszej zawartoci wgla
naprenia s na tyle due, e utrudniaj one akomodacj wikszych regionw, przez co
samoakomodacja nastpuje poprzez powstawanie mniejszych pakietw i blokw oraz
powstawanie wszystkich wariantw w pakiecie, co przekada si na wiksz losowo
struktury [34].

Rys. 3.15. Schematy wystepujcych rnic midzy morfologi martenzytu listwowego
w stali [34]: a) niskowglowej; b) wysokowglowej

- 42 -
Wytrzymao i udarno stali z martenzytem listwowym silnie zaley od
wielkoci pakietw i blokw. S to efektywne rozmiary ziaren martenzytu
listwowego rozumianych w sensie zalenoci Halla-Petcha, opisanej wzorem (3) [34,
36, 38]. Zredukowanie rozmiaru ziarna austenitu pierwotnego (ktry przekada si
bezporednio na rozmiar pakietw oraz blokw) z okoo 200 m do okoo 5 m
prowadzi do wzrostu wytrzymaoci o ponad 200 MPa. W przypadku udarnoci
przyrost ten jest znacznie wikszy, bo a omiokrotny [36]. Zaleno t przedstawiono
na rys. 3.16.
d
k
y
y
+ =
0
o o

Wspczynnik nachylenia k
y
we wzorze (3) opisany jest zalenoci [36]:
2 / 1
2
3 ~
(

t
t
q
Gb
k
b
y
gdzie: G modu sprystoci poprzecznej (ktrego zmiana zwizana jest ze
znaczn zmian skadu chemicznego stali); q geometryczny czynnik zaleny od typu
sieci; b wektor Burgersa, rwnie zaleny od sieci; t
b
krytyczne naprenia
niezbdne do przekazania polizgu poprzez granic ziaren [36].

Rys. 3.16. Zaleno udarnoci od rozmiaru pakietu martenzytu listowego [36]
Jedynym zmiennym parametrem w przypadku rozdrobnienia ziarna austenitu
pierwotnego jest czynnik t
b
, ktry warunkowany jest przez budow granicy ziaren, a w
przypadku martenzytu listwowego pakietw. Ronie on ze wzrostem niedopasowania
dominujcych w sieci przestrzennie centrowanej paszczyzn polizgu {110} pomidzy
ssiednimi pakietami, co wie si ze wzrostem wytrzymaoci stali. Powodem wzrostu
udarnoci jest z kolei zmiana orientacji krystalograficznej paszczyzn upliwoci {100}
na przejciu midzy pakietami, co wie si z zaabsorbowaniem energii pknicia, w
efekcie moe doj do jego zatrzymania. Dodatkowy przyrost udarnoci spowodowany
(3)
(4)

- 43 -
jest wydueniem rzeczywistej drogi przeomu spowodowanej rozdrobnieniem ziarna
austenitu pierwotnego. Wynika to z faktu, e wspomniane paszczyzny upliwoci
przecinaj paszczyzny {100}, w ktrych le granice listew martenzytu [36].
3.3. MECHANIZMY UMOCNIENIA STALI
Wytrzymao jest jednym z najwaniejszych parametrw materiau. W
stopach metali moe by ona podnoszona przez szereg mechanizmw umacniajcych,
majcych rne znaczenie w rnych stopach, a nawet w odmiennych gatunkach stali.
Wyrnia si cztery takie mechanizmy: umocnienie odksztaceniowe, granicami ziaren,
roztworowe oraz wydzieleniowe [24, 31, 39].
3.3.1. UMOCNIENIE ODKSZTACENIOWE
Umocnienie odksztaceniowe nazywane jest te umocnieniem poprzez zgniot,
poniewa zachodzi podczasprocesu przerbki plastycznej na zimno, takiej jak: kucie,
walcowanie bd przeciganie. Wzrost wytrzymaoci spowodowany jest wywoaniem
ruchu dyslokacji oraz powstawaniem nowych podczas odksztacania materiau.
Prowadzi to wzrostu gstoci dyslokacji, ich wzajemnego oddziaywania na siebie, a w
efekcie blokowania si, co prowadzi do wzrostu napre koniecznych do dalszego
odksztacenia. Spada przy tym cigliwo, dlatego konieczne jest zachowanie pewnej
rwnowagi midzy ni a umocnieniem zgniotem. Wzrost temperatury uaktywnia pewne
mechanizmy, ktre agodz stopie umocnienia [24, 31, 39].
3.3.2. UMOCNIENIE GRANICAMI ZIAREN
Konsekwencj polikrystalicznej budowy stopw metali jest kolejne z
omawianych zjawisk umocnienie granicami ziaren. Jego powodem jest niezgodna
orientacja krystalograficzna ssiadujcych ze sob ziaren. Sprawia to, e ich granice
stanowi bardzo powan przeszkod dla ruchu dyslokacji. Propagacja wektora
odksztacenia przez granic ziaren wymaga od dyslokacji aktywacji nowego systemu
polizgu, a przez to dodatkowego nakadu energii. Im mniejsze s ziarna budujce
materia, tym wikszy jest udzia objtociowy tworzonych przez nie granic, co
przekada si na wiksze umocnienie. Zaleno t opisuje rwnanie Halla-Petcha.
Jednake granice ziaren stanowi obszar podwyszonej energii i pod wpywem
podniesienia temperatury materia przejawia tendencj do rozrostu ziarna, ktre ma na
celu t energi zmniejszy. By zachowa znaczn dyspersj, konieczne jest
stymulowanie rekrystalizacji o duej gstoci nukleacji. Rozrost moe by hamowany
przez drobne wydzielenia tworzone przez niektre pierwiastki [24, 39]. Zjawiska te
zostan dokadniej omwione w dalszej czci pracy.
Dwa omwione do tej pory mechanizmy wystpuj zarwno w czystych
metalach, jak i ich stopach. To co odrnia stopy od czystych metali to umocnienie
roztworowe i wydzieleniowe, bdce konsekwencj obecnoci w strukturze materiau
atomw obcych, wchodzcych w interakcje midzy sob oraz z atomami osnowy.

- 44 -
3.3.3. UMOCNIENIE ROZTWOROWE
Atomy obce w stopie mona podzieli na dwa rodzaje substytucyjne oraz
midzywzowe. Te pierwsze zajmuj w sieci pozycje wzowe, zastpujc atomy
osnowy. Rnica w rozmiarze promienia atomowego prowadzi do lokalnego zaburzenia
sieci. Wywoane w ten sposb naprenia utrudniaj ruch dyslokacji na zasadzie
mechanizmu Motta-Nabarro. W stali najlepiej sprawdzaj si w tej roli atomy W, Mo
oraz V, jednak naley wzi pod uwag, e s one pierwiastkami stabilizujcymi ferryt
zbyt duy ich dodatek znaczco zmieni struktur stali [24, 31, 31].
Umocnienie wywoane atomami midzywzowymi jest duo wiksze, jednak
charakteryzuj si one ma rozpuszczalnoci w stali. Pierwiastki, ktre najlepiej
nadaj si do tej roli to C, N oraz P. Umocnienie to zaley w duej mierze od typu sieci,
ksztatu i wielkoci okupowanej luki oraz rozmiaru atomu midzywzowego.
Wywoane naprenia mog by symetryczne jak w przypadku wgla w
oktaedrycznej luce austenitu lub niesymetryczne jak w przypadku wgla w
tetraedrycznej lub oktaedrycznej luce w sieci krystalicznej ferrytu. Naprenia
niesymetryczne powoduj umocnienie znacznie wiksze ni typowe umocnienie
roztworowe [24, 31, 39].
3.3.4. UMOCNIENIE WYDZIELENIOWE
Mechanizmy tworzenia si w stopie staych wydziele bezporednio
wynikajcych z udziau pierwiastkw stopowych, prowadzce do umocnienia stopu
nazywa si umocnieniem wydzieleniowym. Konkretny mechanizm umocnienia zaley
od rozmiaru wydziele, ich wytrzymaoci na cinanie, udziau objtociowego oraz
koherencji z osnow. Jeli wydzielenia s koherentne z osnow, maj dostatecznie mae
rozmiary i wytrzymao na cinanie, a ponadto wykazuj uprzywilejowan orientacj
krystalograficzn (tj. ich paszczyzny polizgu s zgodne z tymi w osnowie)
dyslokacja przecina je, tracc przy tym cz swojej energii. Gdy niedopasowanie
parametru sieci jest znaczne, prowadzi to do dodatkowego umocnienia w wyniku
interakcji dyslokacji z wytworzonym polem napre (sytuacja analogiczna do
umocnienia roztworowego atomami substytucyjnymi) [24, 31, 39].
W przypadku wydziele niekoherentnych interakcja dyslokacji z wydzieleniem
przebiega wg mechanizmu Orowana. Czstki te s przez ni omijane, a dookoa nich
tworz si tzw. ptle dyslokacyjne. Im wiksza dyspersja wydziele, tym wiksze
umocnienie, poniewa dla staego udziau objtociowego przekada si to na
zmniejszone odlegoci midzy poszczeglnymi czstkami, co utrudnia przejcie
dyslokacji midzy nimi [24, 31, 39].
3.3.5. MECHANIZMY UMOCNIENIA W MARTENZYCIE
Z punktu widzenia procesu wytwarzania nihotno szczeglnie interesujcy jest
sposb, w jaki umacniany jest martenzyt, poniewa mikrostruktura ta dominuje w
najbardziej newralgicznym obszarze miecza, w jego ostrzu. W poprzednim rozdziale

- 45 -
przedstawione zostay dwa typy morfologiczne martenzytu wystpujce w stali.
Niniejszy rozdzia powicony zostanie podsumowaniu i uporzdkowaniu wiedzy na
temat mechanizmw umocnienia.
Oglnie mona powiedzie, e dominuje w nich poczenie mechanizmw
wydzieleniowego oraz roztworowego lub dyslokacyjnego, a midzywzowy wgiel
odgrywa w tym kluczow rol ze wzgldu na silne przesycenie nim struktury ferrytu.
Wie si to ze znacznymi napreniami wewntrznymi i duym utrudnieniem ruchu
dyslokacji. Wpyw atomw substytucyjnych jest w porwnaniu z nim niewielki,
szczeglnie w przypadku maego ich udziau objtociowego. Z drugiej strony
pierwiastki domieszkowe mog wpywa na takie parametry jak temperatura M
S
,
hartowno czy udzia austenitu szcztkowego po zakoczeniu chodzenia, co porednio
przekada si na wzrost wytrzymaoci [35, 40, 41, 42].
Martenzyt listwowy charakteryzuje si tym, e wraz ze wzrostem zawartoci
wgla ronie w nim gsto dyslokacji, co spowodowane jest segregacj wgla w rejon
dyslokacji oraz granic listew i pakietw w wyniku hartowania. Stwarza to sytuacj
analogiczn do tej znanej z umocnienia zgniotem. Prawdopodobne jest, e segregujcy
si do granic listew i pakietw wgiel wydziela si tam w postaci, opisanej w
rozdziale 3.2, nieznanej fazy bogatej w wgiel. Wpyw umocnienia roztworowego jest
w wypadku tego typu martenzytu do niewielki. Zaobserwowano jednak, jak zostao
ju wczeniej wspomniane, znaczny wzrost wytrzymaoci wraz ze spadkiem
rozmiarw pakietw, przy jednoczesnym wzrocie udarnoci i niezmienionej
cigliwoci, co jest niezmiernie korzystnym zjawiskiem [24, 26, 31, 40, 43].
W martenzycie pytkowym gsto dyslokacji jest duo nisza i nie odgrywa
takiej samej roli jak w martenzycie listwowym. Znacznie istotniejszy jest w jego
wypadku mechanizm umocnienia roztworowego oraz stopie zbliniakowania.
Podobnie jak w listwowym, w martenzycie pytkowym widoczna jest wyrana poprawa
wytrzymaoci wynikajaca z rozdrobnienia ziarna [24, 26, 31, 40, 43].
Z wykresu przedstawionego na rys. 3.17 mona wywnioskowa, e stopie
przyrostu twardoci (a zatem take wytrzymaoci) staje si coraz mniejszy wraz z
rosncym udziaem wgla w stali. Od okoo 0,6% C widoczny jest zakreskowany
obszar odpowiadajcy rozbienym wynikom bada. Rnice w zmierzonej twardoci
mog wynika z efektu starzenia materiau, rnic w rozmiarze ziarna byego austenitu
oraz z udziau austenitu szcztkowego [31].

- 46 -


Rys. 3.17. Zaleno twardoci martenzytu w funkcji zawartoci wgla w stali [31]
3.4. PROCES KUCIA
Podczas procesu produkcji miecza japoskiego z punktu widzenia
wystpujcego zakresu temperatur moemy wydzieli dwa typy kucia: kucie na gorco
przebiegajce powyej 1090C (11001300C), oraz kucie na zimno przebiegajce
poniej temperatury 1090C (7001100C) realizowane na etapie ksztatowania gowni
miecza.
3.4.1. KUCIE NA GORCO
W pierwszej kolejnoci tamahagane (stal na miecze japoskie) poddawana jest
kuciu na gorco. Ma ono na celu przede wszystkim ujednorodnienie materiau i
uzyskanie znacznego rozdrobnienia ziarna poprzez wielokrotne skadanie. Wysoka
temperatura obnia granic plastycznoci oraz zwiksza cigliwo, przez co proces jest
atwiejszy do przeprowadzenia w warunkach warsztatowych. Przy okazji usuwane s z
niego rwnie zanieczyszczenia w postaci resztek ulu. Ze wzgldu na wysok
temperatur oraz znaczne odksztacenia w materiale zachodzi szereg zjawisk
charakterystycznych dla procesw przerbki plastycznej na gorco, ktre odgrywaj
kluczow rol w przebiegu zmian jego mikrostruktury w trakcie obrbki. Nale do
nich zdrowienie dynamiczne oraz rekrystalizacja dynamiczna. Przedstawione zostay

- 47 -
one na rys. 3.18 w postaci mapy obrazujcej zjawiska wystpujce podczas obrbki
plastycznej w zalenoci od napre, odksztace oraz czasu wytrzymania
izotermicznego [24, 29, 44].

Rys. 3.18. Mapa aktywowanych cieplnie zjawisk agodzcych efekt umocnienia
zgniotem w zalenoci od poziomu odksztace oraz napre [24]
Podczas kucia dochodzi do powstawania w materiale znacznych odksztace
zapocztkowanych polizgiem, ktre prowadz do powstawania defektw sieci
krystalicznej gwnie defektw liniowych oraz dyslokacji. Im wiksze odksztacenia,
tym bardziej ronie gsto dyslokacji, co zwiksza opr przed dalszym odksztaceniem
dochodzi do umocnienia materiau. Z drugiej strony pod wpywem temperatury
wyszej od temperatury rekrystalizacji dochodzi do aktywacji wczeniej wspomnianych
zjawisk temu przeciwdziaajcych [24, 39, 44].
Ze wzgldu na mniejsz energi aktywacji w pierwszej kolejnoci zachodz
intensywne zjawiska nazywane zdrowieniem dynamicznym, czyli wspinanie dyslokacji
oraz polizg poprzeczny. Wspinanie si dotyczy dyslokacji krawdziowych i jest to
ruch przejcia dyslokacji na rwnoleg paszczyzn polizgu poprzez ruch do niej
prostopady. Polizgiem poprzecznym nazywa si zmian paszczyzny polizgu przez
dyslokacj rubow. Efektem zdrowienia dynamicznego jest powstanie tzw.
komrkowej podstruktury dyslokacyjnej oraz podziaren wielkoci rzdu 110 m. W
przypadku metali o niskiej energii bdu uoenia, do ktrych naley austenit,
zdrowienie dynamiczne jest do powolne, przez co wspinanie jest utrudnione,
prowadzc do nieco wikszej gstoci dyslokacji ni w przypadku metali o wysokiej
energii bdu uoenia. Polizg poprzeczny nie ulega ograniczeniu w temperaturze
mniejszej od temperatury rekrystalizacji, tak wic w ograniczony sposb (poniewa

- 48 -
wystpuje tylko jeden z dwch mechanizmw) zdrowienie dynamiczne moe zachodzi
nawet podczas obrbki plastycznej na zimno [24, 29, 39, 44].
Wzrost temperatury prowadzi w metalach o niskiej energii bdu uoenia do
wzrostu mobilnoci granic ziaren, co w poczeniu z rnicami w gstoci dyslokacji w
obszarach granic ziaren, prowadzi do nukleacji i rozrostu nowych, pozbawionych
odksztacenia ziaren. Dalsze odksztacanie prowadzi do wznowienia tego procesu a do
momentu osignicia rwnowagi, w ktrej tempo powstawania dyslokacji jest
rwnowaone przez tempo ich anihilacji przez rekrystalizacj dynamiczn. Zmiana
temperatury obrbki bd stopnia zgniotu prowadzi do ustalenia si nowej rwnowagi
Wydzielenia obcych faz mog suy jako zarodki krystalizacji oraz blokowa ruch
granic ziaren podczas rekrystalizacji prowadzc tym samym do zahamowania rozrostu
ziaren [24, 39, 44].
3.4.2. KUCIE NA ZIMNO
W przypadku kucia na zimno aktywacja termiczna jest na tyle maa, e nie
istnieje moliwo zajcia procesw dynamicznych. W materiale wystpuj natomiast
procesy o charakterze statycznym, tj. takie, ktre zachodz po uprzednim odksztaceniu
materiau, gdy zostanie on podgrzany do odpowiedniej temperatury, niszej od
temperatury rekrystalizacji. Temperatura ta dla stali stanowi okoo poow temperatury
topnienia. Nale do nich zdrowienie statyczne, rekrystalizacja statyczna oraz rozrost
ziarna [24].
Pierwszym z nich jest zdrowienie, ktre tak jak to miao miejsce w procesach
dynamicznych wymaga najmniejszej energii aktywacji. Zwizane jest ono ze
zmniejszeniem energii nagromadzonej w materiale podczas plastycznego odksztacania
go poprzez dyfuzyjne przemieszczanie si defektw punktowych i ich likwidowanie, a
take poprzez anihilacj dyslokacji rnoimiennych i kurczenie si ptli dyslokacyjnych
w wyniku wspinania si i polizgu poprzecznego. Dzieje si tak, poniewa odksztacony
na zimno metal znajduje si w stanie metastabilnym. Wzrost temperatury pozwala
atomom na powrt do pooenia minimum energetycznego [24, 29, 39, 44].
W drugiej kolejnoci podczas wyarzania stali w temperaturze powyej
poowy temperatury topnienia zachodzi zjawisko rekrystalizacji. Wie si ono z
powstawaniem w materiale nowych, nieodksztaconych ziaren, o zmniejszonej gstoci
dyslokacji, co prowadzi do cakowitego zniwelowania umocnienia zgniotem. Wyrnia
si wiele mechanizmw rekrystalizacji. Jednym z nich jest zarodkowanie poprzez
wzrost podziaren w wyniku ich koalescencji. Zostao to schematycznie przedstawione
na rys. 3.19 [24, 39, 44].
Aby proces w ogle nastpi, konieczne jest przekroczenie uprzednio
odksztacenia zwanego krytycznym. Im wiksze byo odksztacenie krytyczne, tym
liczniejsza bdzie nukleacja nowych zarodkw krystalizacji. W przypadku zego
dobrania parametrw obrbki w materiale moe wystpowa rozrost nowo utworzonych
ziaren [24, 39, 44]. Zjawiska te mog w ograniczonym zakresie wystpowa na etapie
ksztatowania gowni miecza, jednak w stali najprawdopodobniej nie dochodzi do
zupenego zniwelowania umocnienia odksztaceniowego.

- 49 -


Rys. 3.19. Schemat zarodkowania poprzez koalescencj [24]: a) ssiadujce ze sob
ziarna, b) poczenie si ziaren A i B, c) poczenie si skoagulowanego ziarna AB z
ziarnem C oraz nastpny rozrost skoagulowanego ziarna ABC
3.4.3. ODWGLENIE
Konsekwencj stosowanych podczas kucia wysokich temperatur jest silne
odwglenie stali w trakcie procesu. Przewanie zjawisko to traktowane jest jako
negatywne, jednak w przypadku produkcji mieczy japoskich zostao ono wykorzystane
jako narzdzie do regulowania zawartoci wgla w stali. Aby wiadomie si nim
posugiwa, konieczne jest omwienie procesw nim rzdzcych.
Oglnie rzecz biorc, proces odwglania si stali polega na wystpowaniu na
jego powierzchni reakcji chemicznych zachodzcych w podwyszonych temperaturach
zwykle powyej okoo 700C w trakcie ktrych dochodzi do stopniowego spadku
udziau wgla w stali. Zachodzi przy tym korozja wysokotemperaturowa, w wyniku
ktrej na powierzchni metalu powstaje miksza od materiau bazowego warstwa
oksydacyjna. Skada si ona z tlenkw elaza i ronie kosztem objtoci materiau
bazowego. W przypadku kucia na gorco jest ona stale usuwana. Z tego powodu
utlenianie si elaza nigdy nie wychodzi poza faz wstpn i zachodzi w sposb
liniowy. Produkty korozji zale od precyzyjnego skadu chemicznego stali, ale w
przewaajcej czci jest to FeO, powstajce zgodnie z ponisz reakcj [40, 45]:
FeO g O Fe + ) (
2
1
2

W stali jest znacznie wicej elaza ni wgla, a procesy utleniania i odwglania
zachodz, co do wartoci bezwzgldnej, mniej wicej w jednakowym tempie, co
zaburza pocztkowy ich stosunek. Prowadzi to do powstania na powierzchni stali
warstwy ubogiej w wgiel w postaci gradientu stenia wgla. W skrajnym przypadku
bezporednio na powierzchni moe znajdowa si czysty ferryt [40, 45]. W procesie
przygotowywania tamahagane (stali na miecze japoskie) zamykana jest ona wewntrz
materiau, gdzie wgiel ulega nastpnie dyfuzji, co prowadzi do ujednorodnienia jego
(5)

- 50 -
zawartoci w objtoci stali. Pozwala to zmniejszy zawarto wgla w stali do
wymaganego poziomu.
Utrata wgla nastpuje na skutek szeregu reakcji chemicznych zachodzcych
rwnolegle, wystpujcych na styku stal-atmosfera (opisanych rwnaniami (6)) oraz
stal-warstwa oksydacyjna (opisanej rwnaniem (7)). Ta ostatnia ma jednak mniejsze
znaczenie ze wzgldu na szybkie tempo usuwania produktw korozji z powierzchni
stali w wyniku kucia [40, 45].
) ( ) ( ) (
2 2
g H g CO g O H C
Fe
+ +
) ( 2 ) (
2
g CO g CO C
Fe
+
Dla uproszczenia mona przyj, e proces odwglenia zachodzi w tym
wypadku bez warstwy oksydacyjnej. Jego kinetyka determinowana jest wtedy
szybkoci dyfuzji wgla w austenicie, wyraonej wzorem (8). Pozwala to na
wyprowadzenie wykresu zawartoci wgla w funkcji odlegoci od powierzchni
odwglania x, bdcego z matematycznego punktu widzenia, funkcj bdu zgodnie z
wzorem (9), gdzie C
0
to pocztkowo zawarto wgla w stali, a t to czas. Stopie
odwglenia zaley od czasu, temperatury oraz gbokoci, na jakiej ma by on
okrelony. Wykres stopnia odwglenia przedstawiono na rys. 3.20 [45].
|
.
|

\
|

=

T
D
314 , 8
148000
exp 10 3 , 2
5

|
|
.
|

\
|

=
t D
x
erf C C
2
0

Na tempo odwglania i korozji wysokotemperaturowej ma wpyw wiele
czynnikw. Nale do nich m.in. atmosfera podczas kucia (w tym stenie tlenu),
temperatura, morfologia powierzchni czy skad chemiczny stali, szybko dyfuzji
atomw wgla z gbi materiau do jego powierzchni, absorpcja gazw (pary wodnej i
wodoru) czy te skad chemiczny i wielko warstwy oksydacyjnej. Moliwe jest
zastosowanie metod ograniczajcych szybko ubytku wgla w postaci atmosfer
ochronnych (tj. gazw obojtnych lub podwyszonej zawartoci tlenku wgla, ktry w
podwyszonych temperaturach sabo reaguje ze stal). Jednak kluczowym czynnikiem
pozostaje temperatura, moliwo doboru ktrej jest w omawianym procesie bardzo
ograniczona [45, 43, 46, 47 za 40].
(6)
(7)
(8)
(9)

- 51 -

Rys. 3.20. Wykres funkcji bdu opisujcej proces odwglania [45]
3.5. OBRBKA CIEPLNA
Omwiony w poprzednich rozdziaach opracowania proces selektywnej
obrbki cieplnej skada si z hartowania i niskiego odpuszczania. Skadaj si one
(kade z osobna) z trzech kolejnych etapw. Nagrzewania podczas ktrego
temperatura materiau jest stale zwikszana wygrzewania, odbywajcego si w
osignitej w pierwszym etapie temperaturze oraz z chodzenia, czyli cigego
obniania temperatury do okrelonego puapu. W przypadku szybkiego chodzenia
mwi si wwczas o ozibianiu [24].
Hartowanie martenzytyczne polega na nagrzaniu obrabianego cieplnie
przedmiotu do temperatury austenityzowania z szybkoci, ktra nie doprowadzi do
pkni spowodowanych napreniami cieplnymi. Temperatura austenityzowania stali
podeutektoidalnych powinna by o 3050C wysza od temperatury Ac
3
jej
przekroczenie w przypadku stali podeutektoidalnych doprowadzioby do nadmiernego
rozrostu ziaren, a w konsekwencji powstania martenzytu grubolistwowego, a przez to
do obnienia wasnoci wytrzymaociowych i kruchoci stali. Nastpnie do wygrzania
przedmiotu w tej temperaturze w celu ujednorodnienia struktury austenitu i schodzenia
go z szybkoci krytyczn czyli najmniejsz szybkoci, przy ktrej w
mikrostrukturze bdzie dominowa martenzyt [24, 48].
Podatno stopu na umocnienie poprzez szybkie chodzenie nazywana jest
hartownoci. Okrela ona, do jakiej gbokoci dojdzie w nim do powstania
martenzytu, co przekada si na charakterystyk twardoci w przekroju [31]. Czynniki,
ktre j zmniejszaj to drobne ziarno austenitu, nierozpuszczone w osnowie wtrcenia
niemetaliczne oraz wgliki i azotki, niejednorodno austenitu. Czynniki wpywajce
pozytywnie to pierwiastki rozpuszczone w austenicie, grube ziarno austenitu oraz jego
jednorodno [28].
Kad zahartowan stal naley odpuci, poniewa martenzyt jest materiaem
bardzo wytrzymaym, ale z drugiej strony bardzo kruchym. Celem odpuszczania jest
podniesienie udarnoci materiau. Nastpuje to niestety kosztem wytrzymaoci i utraty

- 52 -
twardoci. Istotne jest, by znale odpowiedni kompromis dla okrelonego
przeznaczenia stali [24, 35]. Martenzyt jest faz metastabiln. Zwizane jest to z
wysok gstoci granic listew martenzytu, bardzo drobnymi, gsto skupionymi
dyslokacjami oraz obecnoci austenitu szcztkowego. W pewnym sensie jego struktura
jest podobna do stopu umocnionego odksztaceniowo. Z tego wzgldu podczas
odpuszczania moe zachodzi zjawisko rekrystalizacji. Wzrost temperatury powoduje
zachodzenie procesw, ktre na drodze dyfuzji Fe i C przybliaj mikrostruktur do
budowy rwnowagowej [31, 35]. Do najwaniejszych zmian zachodzcych podczas
odpuszczania naley tworzenie si wglikw elaza oraz pierwiastkw stopowych. W
ten sposb wgiel przenosi si z silnie napronej sieci przesyconego ferrytu w obszar o
mniejszej energii [24, 26].
Istnieje duy zakres stosowanych w odpuszczaniu temperatur, jednak ze
wzgldu na omawiany proces najwiksz wag powicono odpuszczaniu niskiemu.
Pod wzgldem zachodzcych procesw moemy wyrni trzy gwne stadia
odpuszczania, ktre zdefiniowano poniej [24, 26, 31].
Stadium I odpuszczanie niskie. Zachodzi w temperaturze 150250C, w
ktrym dochodzi do wydzielenia si heksagonalnych wglikw c. Ponadto spada
zawarto wgla w stetragonalizowanym ferrycie do okoo 0,25%. Powstaa
mikrostruktura to mieszanina martenzytu, wglikw c oraz austenitu szcztkowego.
Mieszanina ta nazywana jest martenzytem odpuszczania. Niskie odpuszczanie
charakteryzuje si skromnym przyrostem udarnoci, przy jednoczesnym zachowaniu
duej wytrzymao i twardo. Aby po odpuszczaniu uzyska jak najwiksz twardo,
naley ograniczy si jedynie do odpuszczania niskiego [24, 26, 31].
Stadium II odpuszczanie rednie. Zachodzi w zakresie temperatur
250500C. Podczas niego dochodzi do rozpadu austenitu szcztkowego na ferryt oraz
cementyt [24, 26].
Stadium III odpuszczanie wysokie. Zachodzi w temperaturze powyej
500C. W stadium tym wgliki przejciowe rozpuszczaj si w osnowie, martenzyt
niskowglowy przechodzi w ferryt, a nadmiar wgla wydziela si w osnowie w postaci
cementytu [24, 26].
Wraz ze wzrostem temperatury odpuszczana ronie cigliwo, wyduenie i
do pewnego stopnia udarno, ale malej wytrzymao na rozciganie i granica
plastycznoci, a take twardo (rys. 3.21). Niektre dodatki stopowe (gwnie
pierwiastki silnie wglikotwrcze: Mo, Cr i V) osabiaj spadek umocnienia
wywoanego odpuszczaniem [24, 31]. Niskie odpuszczanie stosowane jest dla narzdzi,
oysk tocznych czy sprawdzianw. Jego celem jest przede wszystkim usunicie
napre hartowniczych, przy jednoczesnym zachowaniu moliwie wysokiej
wytrzymaoci, twardoci oraz odpornoci na zuycie cierne [24].
Istot chodzenia jest to, aby orodek chodzcy zwykle ciecz odebra
ciepo obrabianemu materiaowi, prowadzc do spadku jego temperatury do ustalonego
poziomu. W warunkach przemysowych od orodka chodzcego wymaga si rwnie
precyzyjnie okrelonej charakterystyki chodzenia pozwalajcej na produkcj czci z
du powtarzalnoci wasnoci. Sam proces chodzenia przebiega zwykle (ale nie

- 53 -
zawsze) w trzech etapach (rys. 3.22): fazie powoki parowej, fazie wrzenia
pcherzykowego oraz fazie konwekcyjnej [31, 48].

Rys. 3.21. Zaleno twardoci w funkcji zawartoci wgla w stali dla rnych
temperatur odpuszczania [35]
W fazie powoki parowej w momencie zanurzenia nagrzany do wysokiej
temperatury materia wchodzi w kontakt z ciecz chodzc, w wyniku czego na styku
powierzchnia-chodziwo powstaje bardzo duy gradient temperatur oraz proporcjonalny
do niego strumie cieplny. Gdy przekroczy on pewn krytyczn warto, dochodzi do
gwatownego odparowywania cieczy i wytworzenia si na powierzchni ozibianego

- 54 -
przedmiotu cienkiej, zwartej warstwy pary. W efekcie gsto strumienia cieplnego
stopniowo maleje, przez co w ukadzie utrzymuje si maa, mniej wicej staa, szybko
chodzenia zalena od gruboci powoki, a ta z kolei od rwnowagi midzy iloci
pary unoszon przez ciecz i nowo wytwarzan przez strumie ciepa par. Z czasem
powoka ta robi si coraz ciesza i nieszczelna, miejscami cakowicie zanikajc [35,
48]. W momencie osignicia temperatury Leidenfrosta - nastpuje jej gwatowne
przerwanie przez cinienie hydrostatyczne cieczy chodzcej. Nagrzana stal zyskuje
faktyczny kontakt z wod, co prowadzi do jej wrzenia - pcherzyki unosz si z dala od
materiau. Std nazwa tego etapu faza wrzenia pcherzykowego. Pochaniana jest
znaczna ilo ciepa, przez co szybko chodzenia drastycznie ronie i osiga swoj
warto maksymaln [35, 48].

Rys. 3.22. Wykres charakterystyki chodzenia dla hartowania w wodzie [48]
W chwili schodzenia stali poniej temperatury wrzenia wody lub zblionej do
niej nastpuje koniec parowania. Dochodzi do agodnej zmiany mechanizmu wymiany
ciepa. Od tego momentu szybko chodzenia kontrolowana jest przez konwekcj
nagrzanych warstw cieczy chodzcej oraz przewodzenie ciepa na styku chodziwo-
metal. Gsto strumienia cieplnego i szybko chodzenia s w tym wypadku
wielokrotnie mniejsze ni w fazie wrzenia pcherzykowego oraz co najmniej
kilkakrotnie mniejsza ni w fazie powoki parowej [31, 48].
S dwa czynniki, ktre determinuj szybko chodzenia: zdolno do
oddawania ciepa z wntrza materiau do jego powierzchni (zalena od mikrostruktury,
a take ksztatu przedmiotu) oraz zdolnoci chodziwa do odbierania ciepa z
powierzchni ozibianego materiau, ktra zaley od stanu jego powierzchni, rodzaju

- 55 -
chodziwa oraz ewentualnie rodzaju warstwy izolacyjnej w przypadku hartowania
selektywnego [31, 48].
W zalenoci od chodziwa oraz tego, czy wystpuje wrzenie czynnika
chodzcego, mechanizm wymiany ciepa oraz przebieg szybkoci chodzenia w funkcji
czasu i temperatury moe by diametralnie rony. Z tego wzgldu chodziwa dzielimy
na dwie grupy te o temperaturze wrzenia niszej od temperatury hartowania, oraz te o
wyszej [48].
W zastososowaniach praktycznych moemy wyrni chodziwa hartownicze
wod i jej roztwory soli, zasad lub polimerw, oleje hartownicze, kpiele solne czy
powietrze lub inne gazy [24]. W przypadku opisywanej technologii stosowana jest
woda. Wykoszystuje si ni do powszechnie w hartowaniu stali wglowych i
niskostopowych o maej hartownoci. Do jej zalet nale m.in.: wyjtkowo dua
zdolno chodzca, niska cena oraz nieszkodliwo dla zdrowia. Te dwa ostatnie
czynniki s szczeglnie wane w praktyce warsztatowej. Woda posiada niestety take
powan wad. Ma mianowicie bardzo niekorzystn temperatur wrzenia w
porwnaniu z olejami. Nisko pooony zakres wrzenia pcherzykowego, a co za tym
idzie najwikszej szybkoci chodzenia, pokrywa si dla wikszoci stali z zakresem
temperatur przemiany martenzytycznej. Prowadzi to do powstawania napre
strukturalnych, odksztace, a niekiedy pkni hartowniczych [48]. Te ostatnie s
szczeglnie problematyczne. Przecitny patnerz amie w ten sposb bezpowrotnie co
drugie ostrze [5].
3.6. ROLA PIERWIASTKW STOPOWYCH
Oglnie w stopach elaza atomy obce moemy podzieli na domieszki
konieczne ze wzgldw metalurgicznych gwnie mangan, krzem, czasem aluminium,
domieszki szkodliwe, ktrych ze wzgldw ekonomicznych nie usuwa si ze stopu,
zwane zanieczyszczeniami s to siarka i fosfor, ale take tlen czy wodr, oraz
domieszki, ktre wprowadzane s celowo, majce poprawi jego wasnoci
mechaniczne, technologiczne, chemiczne oraz fizyczne nazywane s one
pierwiastkami stopowymi. Zaliczamy do nich m.in. Mn, Si, Cr, Ni, W, Mo, Al, Ti, Co
czy Nb [24, 26, 28].
Ze wzgldu na fakt, i tamahagane (stal na miecze japoskie) zaliczana jest do
stali wglowych i nie znajduj si w niej adne pierwiastki stopowe obecne w
znacznych ilociach, w niniejszym rozdziale ograniczono si jedynie do omwienia
pierwiastkw, ktrych nawet niewielka ilo moe mie wpyw na waciwoci stopu.
Zaliczamy do nich przede wszystkim V, Nb, Ti i Al. Pierwiastki te wydzielaj si w
stali w postaci wglikw, azotkw bd wglikoazotkw. Ich wpyw na wytrzymao
jest w stalach niestopowych podobny do cementytu umacniaj stop tym mocniej, im
wiksza jest ich dyspersja. Z tego wzgldu preferowana jest sferoidalna posta
wydziele, poniewa pytkowy ksztat daje mniejsz plastyczno, a wydzielanie si na
granicach ziaren powoduje krucho [28]. Twardo wglikw tworzonych przez V i
Nb jest 23 razy wiksza od twardoci martenzytu czy cementytu [39].

- 56 -
Wydzielenia typu MC (V, Ti lub Nb) posiadaj sie regularn, przez co bardzo
sabo rozpuszczaj si w osnowie bywa, e dopiero w okolicach temperatury solidus.
Szybko ich rozpuszczania si zaley od ich skadu chemicznego i rozmiarw. Wgliki
typu VC i TiC rozpuszczaj si stosunkowo atwiej od pozostaych. Nierozpuszczone
wgliki wi granice ziaren austenitu, przez co blokuj rozrost jego ziaren, ktry
typowo nastpuje poprzez ruch granic ziaren. Sia tego blokowania jest proporcjonalna
do stopnia dyspersji i ich udziau objtociowego. Gdy temperatura wzronie
wystarczajco wysoko, by nastpio wchonicie ich przez osnow, dochodzi do
gwatownego rozrostu ziaren. Na podobnej zasadzie dziaaj azotki, ktre rwnie
czsto posiadaj sie regularn. W przypadku podwyszonej zawartoci azotu, ze
wzgldu na identyczny typ sieci i podobny parametr, powstaj struktury typu M(C,N)
[24, 28, 31, 39, 41, 49]. Na rys. 3.23 przedstawiono charakterystyki rozrostu ziaren dla
omawianych domieszek.

Rys. 3.23. Zdolno wybranych pierwiastkw stopowych
do hamowania rozrostu ziaren austenitu [31]
Wanad posiada najwiksz z omawianych pierwiastkw rozpuszczalno w
austenicie, dziki czemu dobrze nadaje si do wydzieleniowego umacniania ferrytu.
Oznacza to, e w przypadku hartowania bdzie on najprawdopodobniej rozpuszczony w
osnowie. Bdzie to miao miejsce w przypadku wglikw typu VC, jednak
rozpuszczalno wglikw VN jest a dwa rzdy nisza, wic wydzielenia tego typu
pojawi si ju po kuciu na gorco, przed obrbk ciepln [49].
Wydzielenia niobu dziaaj w austenicie podobnie jak wydzielenia wanadu. Co
ciekawe, im wikszy jest jego udzia, tym bardziej spada jego rozpuszczalno w stali,
przez co zwiksza si efekt umocnienia wydzieleniowego oraz moliwoci
zastosowania go w celu rozdrobnienia ziarna podczas obrbki w wysokich
temperaturach. Substytucyjne atomy niobu w sieci austenitu hamuj zdrowienie i
rekrystalizacj, a take utrzymuj du gsto dyslokacji, co skutkuje podczas
chodzenia rwnowagowego zarodkowaniem drobnych ziaren ferrytu [31, 39, 49].

- 57 -
Tytan i aluminium wyrniaj si na tle pozostaych pierwiastkw tym, e
tworzone przez nie wgliki zachowuj swoj stabilno w podwyszonych
temperaturach, sigajcych 1200C, natomiast azotki TiN s trwae nawet do
temperatury okoo 1300C. Wpywa on natomiast negatywnie na stabilno wydziele
niobu i wanadu. Obecno aluminium w stali powoduje zwizanie przeze azotu, przez
co zamiast wydziele typu VN powstaj wydzielenia AlN o wikszej stabilnoci
temperaturowej, ktre hamuj ruch granic ziaren, ale nie rekrystalizacj [39, 49].
3.7. WPYW LAMINARNOCI STRUKTURY NA JEJ WACIWOCI
Laminaty na bazie stopw metali stosowane s szeroko w wielu krajach byego
bloku ZSRR, gdzie zaobsrwowano zjawisko podniesionej udarnoci oraz wytrzymaoci
takiej struktury w stosunku do materiaw skadowych. Znalazy one zastosowanie w
konstrukcjach rur, zbiornikw cinieniowych czy wikszego kalibru luf w
zastosowaniach militarnych [50, 51, 52].
Wytrzymao jest w tym wypadku zalena od stopnia rozdrobnienia warstw.
Gdy ich grubo mieci si w przedziale 10,0015 m materia spenia zaleno Halla-
Petcha (por. zaleno okreslon wzorem (3), gdzie w tym wypadku za parametr d
naley przyj grubo pojedynczej warstwy). Dla laminatw o warstwach
przekraczajcych grubo 1 m wypadkow wytrzymao mona wyznaczy ze
redniej waonej wytrzymaoci materiaw skadowych i ich wzgldnych udziaw
objtociowych [50].
Zwikszona udarno laminatu moe wynika z szeregu mechanizmw
hamujcych propagacj pkni o charakterze wewntrznym warunkowanych przez
waciwoci materiaw tworzcych warstwy, w tym od rozmiaru ziarna czy stopnia
dyspersji wydziele, oraz zewntrznym zalenych od materiau i budowy strukturalnej
laminatu, w szczeglnoci charakteru granicy midzywarstwowej. Wan rol odgrywa
tu delaminacja, ktra odpowiada za aktywacj kluczowych, zewntrznych
mechanizmw podnoszcych udarno. Sama dyssypacja energii zachodzca podczas
rozwarstwienia ma mniejsze znaczenie. Co istotne, delaminacja zachodzi atwiej, gdy
rnice si waciwociami warstwy s ze sob sabiej zwizane. Sytuacja taka
pogarsza z drugiej strony wytrzymao laminatu konieczne jest zachowanie pewnej
rwnowagi midzy tymi dwoma parametrami. Dla lepszego zobrazowania omawianego
zjawiska posuono si przykadem w postaci laminatu zoonego ze stali wglowej
oraz stali o ultrawysokiej zawartoci wgla (UHCS, ang. Ultra-High Carbon Steel). Na
rys. 3.24 przedstawiono wykresy porwnawcze przebiegw zmian udarnoci,
uzyskanych w prbie Charpyego na prbkach z karbem V, dla rznych materiaw
konstrukcyjnych [50, 53, 54, 55].

- 58 -


Rys. 3.24. Przebiegi zmian energii zaabsorbowanej w prbie udarnoci dla rnych
materiaw konstrukcyjnych [50]
Wyrnia si nastpujce mechanizmy zewntrzne podnoszce udarno w
materiaach o strukturze warstwowej [50, 53, 54, 55]:
- zmiana kierunku pkania dochodzi do niej w sytuacji wystpienia w
materiale delaminacji w obszarze, do ktrego nie dotaro jeszcze pknicie, w
momencie dojcia pknicia do granicy warstw
- tpienie czoa pknicia zachodzi w momencie kontaktu czoa pknicia z
warstw o mniejszej twardoci/wytrzymaoci lub zetkniciu z ju pknit warstw;
dochodzi wwczas do zatrzymania propagacji pknicia, a jej wznowienie wymaga
ponownej enukleacji, co wie si z wydatkiem energetycznym
- mostkowanie pkni dochodzi do niego w laminatach zoonych z warstw
o odmiennej cigliwoci, gdy pomidzy pknitymi warstwami o mniejszej cigliwoci
znajduje si nienaruszona warstwa o wikszej cigliwoci, ktra spaja struktur i jest
jednoczenie rozcigana podczas propagacji pknicia, co wie si z dyssypacj jego
energii
- redystrybucja napre jest to zjawisko spadku napre w warstwie
wystpujcej przed frontem pknicia wywoane jest ono lokaln delaminacj w
obszarze, do ktrego ma dopiero doj pknicie
- zboczenie frontu pknicia wystpuje, gdy warstwy rni si pod
wzgldem cigliwoci; polega na komplikowaniu drogi pknicia w wyniku zboczenia
czoa pknicia z aktualnej drogi z powodu napotkanego rozwarstwienia oraz wskutek
odksztace plastycznych w materiale bardziej cigliwym, co prowadzi do rozpraszania
energii postpujcego pknicia
- powstawanie lokalnego paskiego stanu napre dochodzi do niego w
wyniku delaminacji pod jej wpywem poszczeglne warstwy poddawane s
napreniom rozcigajcym zamiast napre zginajcych.

- 59 -
4. PRZEGLD BADA NAUKOWYCH
Japoska wiedza z zakresu metalurgii elaza jest
nierozerwalnie zwizana z nihonto (tradycyjnymi
mieczami japoskimi) zarwno od strony
technologicznej, poniewa wi si bezporednio
z pierwszymi prbami wytopu stali, jak i
badawczej, poczwszy od pocztku XX w., czyli
okresu, kiedy metalografia jako nauka bya w
Japonii w powijakach. Zamiowanie do mieczy
byo tym, co czyo majcych na og
odmienne zainteresowania czoowych
japoskich metalografw lat 20. minionego
wieku. Badania naukowe skupiay si przede
wszystkim na analizowaniu poszczeglnych
etapw skomplikowanego procesu produkcji
tamahagane (stali na miecze japoskie) oraz
nihonto (tradycyjnych mieczy japoskich), a take
mikrostruktur powstajcych w ich wyniku [6]. Obecnie stosowane metody pozwalaj na
okrelenie waciwoci materiau takich jak: wytrzymao na zginanie, mikrotwardo,
udzia przeomu kruchego i plastycznego w poszczeglnych rejonach przekroju miecza,
czy udarno, majc na uwadze gradientowo i kompozytow struktur materiau.
Zostan one przedstawione poniej, podzielone na bloki tematyczne zoone z wynikw
wielu bada. Dlatego opracowanie to ma w pewnym sensie jedynie charakter
przekrojowy.
4.1. MIKROSTRUKTURY I SKAD CHEMICZNY
Dostpne wyniki bada mikrostruktur mieczy japoskich potwierdzaj
przewidywania bazujce na analizie wykresu elazo-cementyt oraz procesu
przygotowujcego tamahagane do kucia i samego kucia (por. rozdzia 3.1.3. oraz
rys. 2.19). W przekroju miecza widoczny jest wyrany podzia na strefy wynikajce z
odmiennej zawartoci wgla w paszczu i w rdzeniu, rnicy w gruboci glinki oraz
wymiarw geometrycznych, skutkujcy duym gradientem struktury. Na rys. 4.1
przedstawiono wyranie odrniajce si od siebie warstwy powstae podczas procesu
skuwania i skadania. Pod wzgldem mikrostruktur mona wydzieli cztery nastpujce
obszary:
I - zahartowany obszar ostrza, w ktrym znajduje si niemal wycznie bardzo
drobny martenzyt listwowy (co potwierdza wiele bada), o rozmiarze byego ziarna
austenitu rzdu 1015 m bdcy rzadkoci w broni biaej [9, 25, 56, 57, 58].
II - obszar przejciowy, odpowiadajcy pooeniem hamonowi (wzorowi na
powierzchni miecza) i bdcy mieszanin martenzytu listwowego i drobnego perlitu,
ktrego dyspersyjno spada w miar oddalania si od ostrza miecza [21, 25, 56].
III - obszar przemian rwnowagowych (A), bdcy rejonem styku paszcza z
rdzeniem. Jest to obszar pynnego przejcia od mikrostruktury obszaru ostrza do

- 60 -
mikrostruktury typowej dla rdzenia, odpowiednio: martenzytu listwowego, mieszaniny
martenzytu listwowego z perlitem (z malejcym udziaem martenzytu) i w kocu
mieszaniny ferrytu z perlitem (z malejcym udziaem perlitu). Po stronie rdzenia
wystpuje ju tylko mieszanina ferrytu z perlitem o mniej wicej jednakowym udziale
objtociowym [21, 25].
IV - obszar przemian rwnowagowych (B), posiadajcy mikrostruktur typowa
dla niskowglowej stali podeutektoidalnej, tj. mieszanin ferrytu z perlitem, z przewag
tego pierwszego [21, 25].

Rys. 4.1. Obszary miecza katana wynikajce z proceu wytwarzania [21]:
a) pooenie odpowiednich obszarw na przekroju poprzecznym; b) mikrostruktury
odpowiadajce obszarom zaznaczonym na rys. a)

Rys. 4.2. Makroskopowy przekrj poprzeczny miecza katana [59]
Pod wzgldem skadu chemicznego tamahagane (stal na miecze japoskie)
odbiega od stali stosowanych w przemyle. Uwag przykuwa przede wszystkim
znaczny udzia TiO
2
oraz samego Ti, pochodzcych z elaznego piasku, uytego do
produkcji stali oraz niska zawarto zanieczyszcze w postaci siarki i fosforu, osiganej
dziki duej czystoci piasku. Ponadto w strukturze wystpuj inne tlenki, takie jak:
FeO, SiO
2
, Al
2
O
3
, CaO oraz K
2
O. Ich pochodzenie zwizane jest z procesem tatara,
skd przedostay si do stali z ulu lub glinianych cian dymarki [9, 25, 56].
Udzia wydziele niemetalicznych jest 50100 razy wikszy ni w stalach
przemysowych. Ich rozmiar i ilo s mniejsze dla rejonu ostrza (tab. 4.1), co moe

- 61 -
mie zwizek z wiksz, w stosunku do rdzenia, liczb zoe podczas orikaeshi.
Zwikszony ich rozmiar w obszarze przejciowym, za jaki naley traktowa hamon,
wynika najprawdopodobniej z uruchomienia mechanizmu dyfuzji i wtrnej koalescencji
wydziele [25, 56].
Tabela 4.1. Rozmiary oraz udzia powierzchni wydziele niemetalicznych
w odpowiednich obszarach miecza [25]
Parametr wydziele Ostrze Hamon Rdze
maksymalny rozmiar [m] 11,8 29,6 41,0
udzia w powierzchni [%] 0,24 0,99 8,68
Uwaga: Dla uproszczenia przyjto, e udzia objtociowy jest proporcjonalny do
udziau powierzchniowego
Na rys. 4.3 przedstawiono typowe mikrostruktury dla prbek pobranych z
rnych, bliej nie okrelonych, obszarw kera (produktu tradycyjnego japoskiego
procesu dymarskiego), ktre potwierdzaj znaczc niejednorodno zawartoci wgla
wynikajc z utrudnionej dyfuzji.

Rys. 4.3. Mikrostruktury rnych obszarw kera [59]: a) mikrostruktura eliwa biaego
pochodzcego ze spodu bryy kera; b) mikrostruktura skadajca si z obszarw perlitu
(ciemny) oraz ledeburytu (jasny); c) mikrostruktura czystego perlit; d) mikrostruktura
pochodzcej z wierzchu bryy kera, ferryt z du iloci wtrce niemetalicznych i
rzadzizn

- 62 -
4.2. MIKROTWARDO
Pomiary mikrotwardoci stanowi najczciej stosowan metodyk badawcz
wykorzystywan w procesie wytwarzania mieczy japoskich. Przeprowadzane s one
wzdu osi na caym przekroju poprzecznym miecza. Na rys. 4.4 przedstawiono typowy
przebieg mikrotwardoci obserwowany w nihonto (tradycyjnych mieczach japoskich).
Mona na nim wyrni trzy obszary odpowiadajce bezporednio zdefiniowanym w
poprzednim rozdziale obszarom przekroju miecza.

Rys. 4.4. Przebieg zmian mikrotwardoci wzdu osi przekroju miecza [21, 60]
Obszarowi zahartowanemu odpowiada plateau wysokiej twardoci i utrzymuje
si ono a do obszaru przejciowego o malejcej zawartoci martenzytu gdzie
twardo zaczyna male w przyblieniu liniowo, by osign sta warto w obszarze
rdzenia. W rzeczywistoci spadek ten lepiej przyblia funkcja bdu, omwiona w
rozdziale 3.4, co wiadczy o dyfuzji wgla na granicy paszcz-rdze. Twardoci ostrzy
japoskich mieczy mieszcz si przewanie w przedziale 800900 HV1. Warto
zmierzona dla obszaru rdzenia wynosi okoo 200 HV1. W przypadku starych mieczy
nie wystpuje obszar plateau o wysokiej twardoci [25, 56, 58, 57]. wiadczy to o tym,
e miecze te byy mocno eksploatowane, a przez to wielokrotnie ostrzone.
Doprowadzio to do stopniowego usunicia obszaru zahartowanego. Potwierdzeniem
tego jest przewony obszar hamonu (wzoru na powierzchni miecza).
W pracy M. Yaso i in. [25] podjto prb okrelenia charakterystyki
mikrotwardoci typowej dla mieczy japoskich poprzez ustalenie przedziau, w jakich

- 63 -
zwykle zawieraj si wartoci tangensa kta nachylenia linii aproksymujcej przebieg
mikrotwardoci w strefie przejciowej. Stwierdzono, e zawieraj si one w zakresie
1,42,4. Niestety jest to podejcie bdne z dwch powodw. Po pierwsze, wartoci
tangensowe okrelono mierzc fizycznie kt na wykresie, nie uwzgldniajc rnic w
skalach przyjtych na wykresach przedstawianych przez innych uczonych.
Poprawniejsze byoby obliczenie pochodnej funkcji aproksymujcej. Po drugie, nawet
jeli przyj jednakow skal, wzicie za punkt odniesienia kta jest bardziej wskazane
ze wzgldu na nieliniowo wartoci tangensa w funkcji kta, ktra czyni
porwnywanie wartoci bezzasadnym. Na chwil obecn nie istnieje narzdzie
pozwalajce w prosty sposb oceni jako poczenia paszcz-rdze.
4.3. BADANIA WACIWOCI WYTRZYMAOCIOWYCH
Na przestrzeni ostatnich kilku lat przeprowadzono dwa badania majce na celu
okrelenie wytrzymaoci nihonto (tradycyjnych mieczy japoskich) na zginanie.
Pierwsze z nich [25] miao charakter obliczeniowo-eksperymentalny i polegao na
obliczeniu wytrzymaoci zmczeniowej na zginanie w ostrzu miecza, czyli rejonie,
gdzie jest on najbardziej obciony ze wzgldu na malejcy przekrj. Skorzystano w
tym celu z wzorw pozwalajcych na obliczenie wytrzymaoci zmczeniowej na
podstawie krytycznej dugoci szczeliny, ktr z kolei okrelono w oparciu o wzr
empiryczny, wykorzystujcy zmierzon w ostrzu mikrotwardo Vickersa. Uzyskano
wynik wynoszcy 588 MPa. Do niego dodano naprenia powierzchniowe zmierzone w
tym samym rejonie miecza, wynoszce 379 MPa, co dao sumaryczn warto
wytrzymaoci zmczeniowej na zginanie rwn 967 MPa porwnywaln z
azotowanymi stalami typu maraging.
W drugim badaniu [57] posuono si prb zginania 4-punktowego (rys. 4.5),
traktujc miecz jako belk, co zapewnio stae naprenia na odcinku pomidzy
punktami przyoenia siy, unikajc tym samym ich koncentracji.

Rys. 4.5. Schemat obcienia podczas prby 4-punktowego zginania
fragmentu miecza katana [57]

- 64 -
Prbk fragmentu miecza o dugoci 150 mm podparto na specjalnym statywie,
ostrzem skierowanym w d, obciajc j od tylniej strony. Nastpnie zmierzono si
potrzebn do jej zerwania. Po przeliczeniu na naprenie zginajce, otrzymano wynik
4645 MPa.
4.4. UDARNO I FRAKTOGRAFIA
Ze wzgldu na zoon budow nihonto (tradycyjne miecze japoskie) mona
zaliczy do tzw. materiaw gradientowych, nazywanych w skrcie FGM (ang.
functionally graded material). Istnienie obszarw o zgoa odmiennej mikrostrukturze, a
przez to take innych parametrach wytrzymaociowych, znaczco utrudnia zwizane z
nimi badania. Szczeglnie problematyczne byo badanie udarnoci z uwagi na
niemono zastosowania do tego celu znormalizowanych metod i prbek, ktrych
wymiary geometryczne znacznie przekraczaj wymiary geometryczne typowego
miecza.
Wykorzystana aparatura wyewoluowaa stopniowo z tzw. metody Small
Punch, polegajcej na przebijaniu prbki w postaci cienkiej blachy w kontrolowanych
warunkach temperaturowych i nastpnym badaniu jej pod ktem fraktograficznym, w
celu wyznaczenia temperatury przejcia plastyczno-kruchego. Metoda ta bya rozwijana
od roku 1994 i jest ona zbliona do metody mota spadowego z tym, e pozwala na
uzyskanie znacznego zakresu temperatur badania prbki oraz kontrol prdkoci
uderzenia gowicy pomiarowej. Pocztkowo suya ona do badania spadku udarnoci
wywoanym napromieniowaniem wodorowym w poczeniach spawanych w
instalacjach energetyki jdrowej. Potem z powodzeniem zastosowana zostaa w
badaniach mieczy japoskich [60, 61, 62].
Ostateczna posta aparatury przedstawiona zostaa na rys. 4.6. Kulist gowic
znan z metody Small Punch zastpiono ostrzem o 30-stopniowym kcie zbienoci i
promieniu zaokrglenia 0,3 mm, do ktrego przytwierdzono czujnik tensometryczny.
Ponadto dodano laserowy czujnik przemieszczenia, a take wymieniono statyw na taki,
ktry pozwala na zamocowanie zminiaturyzowanej prbki Charpyego poddawanej
3-punktowemu zginaniu udarowemu [21, 60, 62].
Ze wzgldu na niejednorodno materiau konieczne byo zmniejszenie
rozmiarw prbki do poziomu zapewniajcego wzgldn jej homogeniczno.
Wykorzystane prbki maj ksztat typowy dla prby Charpyego z karbem V, jednak
ich przekrj to kwadrat o boku dugoci 1,0 mm lub 0,7 mm, o gbokoci karbu 20 % i
promieniu podcicia 0,08 mm. Ich dugo wynosi 20 mm. Wycinane s wzdu gowni
miecza, w sposb przedstawiony na rys. 4.7. Karb umieszczono od strony ostrza, ktre
z prdkoci 1 m/s uderza w prbk. Napdzane jest ono spronym gazem std
wspomniana moliwo regulacji opadania gowicy [21, 60, 62].


- 65 -


Rys. 4.6. Schemat stanowiska do badania udarnoci metod Small Punch dla
zminiaturyzowanych prbek Charpyego [60, 63].

Rys. 4.7. Schemat pobierania i wymiary geometryczne zminiaturyzowanych prbek do
bada udarnoci [21, 60]
Badanie odbywa si w temperaturze pokojowej. Jego celem jest okrelenie
przebiegu zmian udarnoci w osi przekroju poprzecznego miecza od ostrza do tyu
gowni, ze szczeglnym naciskiem na stref przejciow na styku paszcz-rdze.

- 66 -
Wyznaczone zostaj krzywe obcienia w funkcji przemieszczenia dla kadej z prbek
(rys. 4.8), ktre po scakowaniu pola pod wykresem day krzywe zaabsorbowanej
energii. Po przeliczeniu ich na jednostk powierzchni w miejscu wykonania karbu
otrzymano wykresy udarnoci, przedstawione na rys. 4.9 [21, 60]. Bardziej wskazane
jest uycie prbek z przekrojem o boku 1 mm, poniewa krzywe obcienia w funkcji
przemieszczenia s wwczas bardziej czytelne.
Na podstawie wynikw bada zaobserwowano, e zaabsorbowana energia dla
obszaru martenzytycznego jest niemal identyczna dla obydwu rozmiarw prbek
bliska zeru. Rniy si natomiast wyniki dla obszaru rdzenia, jednak po przeliczeniu na
jednostk powierzchni byy one zgodne. Stwierdzona w rozdziale 4.2 dyfuzja wgla
oraz wejcie w obszar przemian bezdyfuzyjno-dyfuzyjnych zaowocoway pojawieniem
si przejciowej strefy udarnoci. Na wykresie udarnoci (rys. 4.9) mona wyrni trzy
przedziay. Odpowiadaj one w znacznej mierze strefom wydzielonym na podstawie
pomiarw mikrotwardoci, a jest tak, poniewa waciwoci te s ze sob w pewien
sposb powizane [21, 60].


Rys. 4.8. Wykresy obcienia w funkcji przemieszczenia [60]

- 67 -

Rys. 4.9. Zmiany zaabsorbowanej energii oraz udarnoci dla prbek pobranych z caego
przekroju miecza [60]
Metodami mikroskopii elektronowej okrelono udzia przeomu kruchego w
strefach wydzielonych pod ktem badania udarnoci. Reprezentatywne obrazy
fraktograficzne przedstawiono na rys. 4.10. Poziom udarnoci i udzia przeomw s ze
sob cile powizane, poniewa wzrost udarnoci rozpoczyna si w tym samym
punkcie, co spadek udziau przeomu kruchego (rys. 4.11). Wylres przebiegu zmian
udarnoci, pod wzgldem ksztatu, jednak bardziej zbliony jest do przebiegu zmian
mikrotwardoci. Moe to wynika ze zbyt maej liczby punktw na wykresie udziau
przeomu kruchego lub przyjtej skali [21, 60]. Bardziej zasadne byoby wykonanie
wykresu dla udziau przeomu plastycznego, co uatwioby porwnanie go z wykresem
zmian udarnoci.

- 68 -


Rys. 4.10. Obrazy fraktograficzne wykonane dla punktw I-IV
zaznaczonych na rys. 4.9 [21]

Rys. 4.11. Udzia przeomu kruchego w funkcji odlegoci prbki od ostrza miecza [21]


- 69 -
4.5. PARAMETRY OBRBKI PLASTYCZNEJ I CIEPLNEJ
Dowiedziono eksperymentalnie, e optymalna liczba zoe dla materiau
wyjciowego w postaci stali tamahagane, poddanego uprzednio operacji tsumiwakashi
(operacji scalenia fragmentw stali w blok), wynosi 13 (jest ona w penej zgodzie z t
zalecan przez patnerzy) i ubytek masy wzgldem wartoci pocztkowej wynosi 50%.
Liczba ta pozwala na znaczne rozdrobnienie ziarna poprzez uzyskanie okoo 16 tysicy
warstw na centymetr gruboci materiau, przy jednoczesnym utrzymaniu twardoci na
poziomie 800900 HV1. Wychodzc od zawartoci wgla w przedziale 0,80,9% a
koczc na 0,50,6%, traci si rednio 0,020,03 punkty procentowe wgla na jeden
cykl orikaeshi tym wicej, im wikszy jest pocztkowy udzia wgla. Zaleno ta
zostao przedstawiona na rys. 4.12 [20, 21]. Nie stwierdzono ubytku innych
pierwiastkw ni wgiel. Dokadny skad chemiczny stali, badany co 3 cykle orikaeshi,
przedstawiono w tabeli 4.2.
Tabela 4.2. Skad chemiczny tamahagane w procesie orikaeshi (%wg) [20]
Liczba zoe C Si P S Ti
0 0,86 0,27 0,042 0,029 0,003
3 0,82 0,27 0,040 0,027 0,003
6 0,74 0,28 0,040 0,025 0,003
9 0,64 0,29 0,039 0,025 0,003
12 0,58 0,28 0,042 0,025 0,004
15 0,54 0,28 0,040 0,023 0,004

Rys. 4.12. Wpyw liczby cykli orikaeshi na zawarto wgla [20]: a) wpyw iloci cykli
na ogln zawarto wgla; b) w przeliczeniu na 1 cykl


- 70 -
Ponadto obserwuje si zmniejszenie twardoci wraz ze spadkiem zawartoci
wgla, jednak do 13 zoe jest ono bardzo nieznaczne. Przy wikszej iloci zoe
nastpuje jego gwatowny przyrost (rys. 4.13b). Stwierdzono take zmian nachylenia
linii ubytku wgla po przekroczeniu 13 zoe (rys. 4.13a), jednak nie znaleziono na ten
temat logicznego wytumaczenia [20, 21].

Rys. 4.13. Wpyw liczby cykli orikaeshi na waciwoci stali [21]: a) wpyw na
zawarto wgla w stali; b) wpyw na mikrotwardo
Odwglenie zachodzi poprzez (w przyblieniu) liniowy ubytek wgla podczas
kucia na gorco, w sposb opisany w rozdziale 3.4. Operacja zoenia i zgrzania ze sob
powierzchni odwglonych prowadzi po jednym cyklu orikaeshi do powstania wewntrz
materiau warstwy ubogiej w wgiel, gruboci okoo 1,5 mm [20]. Sytuacj t
przedstawiono na rys. 4.14.

- 71 -


Rys. 4.14. Obrazy powierzchni przekroju stali o zawartoci 0,9% C po 1 cyklu
orikaeshi (I), jej mikrostruktury (II), rozkad udziau wgla (III) oraz mikrotwardoci
Vickersa (IV) na powierzchni prbki oraz w obszarze styku zgrzanych podczas kucia
powierzchni [20]
Podjto rwnie prb zbadania wpywu gruboci warstwy glinki stosowanej
w hartowaniu selektywnym na szybko chodzenia. W tym celu przeprowadzono
eksperyment zgodny z norm JIS-K2242, w ktrym chodzono w wodzie z typowej
temperatury hartowania dla mieczy japoskich srebrny cylinder z naniesionymi rnymi
grubociami warstwy izolacyjnej, odpowiednio wynoszcymi: 0,10,15; 0,20,3;
0,70,8 oraz 0,750,9 mm. Badaniu poddano rwnie cylinder pozbawiony takiej

- 72 -
warstwy [16, 23]. Otrzymane charakterystyki spadku temperatury w funkcji czasu
przedstawiono na rys. 4.15. O wyborze srebra na cylinder zdecydowano, poniewa nie
przejawia ono w rozpatrywanym zakresie temperatur przemiany alotropowej, ktra
mogaby wprowadzi zbyt due bedy podczas bada eksperymentalnych [16, 23].

Rys. 4.15. Charakterystyki chodzenia srebrnego walca dla rnych gruboci glinki [23]
Stwierdzono, e dla duych gruboci glinki (0,70,8; 0,750,9 mm) wystpuje
typowy przebieg chodzenia umiarkowanego pocztkowo obserwowana jest faza
powoki parowej, po ktrej zachodzi wrzenie pcherzykowe. W przypadku cienkiej
warstwy faza powoki parowej nie wystpuje od samego pocztku materia chodzony
jest w sposb gwatowny.

Rys. 4.16. Przebiegi zmian wspczynnika przenikalnoci cieplnej w funkcji
temperatury na powierzchni cylindra [23]

- 73 -
Na podstawie wykresu przedstawionego na rys. 4.15 wyznaczono przebieg
zmian wspczynnika przenikalnoci cieplnej w funkcji temperatury. Ustalono, e
zaley on od gruboci warstwy izolacyjnej. Ponadto wykazano, e w zakresie
temperatur 800400C (bardzo istotnym z punktu widzenia hartowania), dla maej
gruboci glinki jest ona wiksza ni dla przypadku jej braku w ogle. Oznacza to, e
niewielka ilo naniesionej glinki sprawia, i materia chodzony jest pocztkowo
gwatowniej ni w sytuacji jej zupenego braku [16, 23]. Otrzymane charakterystyki
zmian wspczynnika przenikalnoci cieplnej przedstawiono na rys. 4.16.

- 74 -
5. PODSUMOWANIE
Zgodnie z japosk tradycj tamahagane
zaliczana jest do stali wglowych. W wietle
przedstawionych w niniejszej pracy informacji,
bardziej adekwatne jednak wydaje si zaliczenie
jej do grupy stali mikrostopowych. Uzasadnione
to jest faktem, i ladowe iloci pierwiastkw
stopowych mog odgrywa w niej kluczow rol.
Pod wzgldem skadu chemicznego zbliona jest
ona do stali damasceskiej typu wootz, ktra
rwnie zawiera ladowe iloci pierwiastkw
stopowych. Rni si one jednak zasadniczo
udziaem wgla w przypadku wootzu jest go
okoo dwa razy wicej [8]. Proces produkcji
mieczy japoskich jest w tym wypadku o tyle
lepszy, e daje patnerzowi moliwo
operowania wiksz liczb parametrw, pozwalajc zarazem precyzyjniej ksztatowa
kocowe waciwoci miecza.
5.1. PROCES PRODUKCJI
Niejednorodno tamahagane (stali na miecze japoskie) wiadomie
przyczynia si do opracowania technologii, ktra rwnolegle z oczekiwanym
poprawieniem lejnoci ulu oraz ujednorodnieniem materiau prowadzia do
znacznego jak na tamte czasy umocnienia stali. Byo to efektem celowego zastapienia,
w procesie produkcji stali, rudy elaza piaskiem elaznym satetsu, co wizao si z
podwyszon zawartoci Ti. Otrzymany t metod skad chemiczny stali pozwoli na
supresj rozrostu ziaren austenitu w procesie kucia na gorco, co przekadao si na
znaczne rozdrobnienie ziarna w wyniku wielokrotnego skadania materiau w procesie
orikaeshi. Skutkowao to duym wzrostem wytrzymaoci a w dodatku, przy
odpowiednio duym rozdrobnieniu ziarna, powinno pozwoli na znaczne poprawienie
udarnoci w rejonie ostrza.
Stosowana w kawagane (stali na paszcz miecza) wiksza liczba zoe w
stosunku do shingane (stali na rdze miecza) zostaa wprowadzona do procesu celowo.
Po pierwsze, materia na paszcz musi by bardziej jednorodny, z mniejsz iloci
wtrace niemetalicznych oraz mniejszymi ich rozmiarami. Skutkuje to wiksz
odpornoci na pkanie, poniewa wydzielenia niemetaliczne mona traktowa jako
defekty inicjujce proces pkania [25]. Po drugie, skadanie stali w procesie orikaeshi
prowadzi do wykadniczego przyrostu liczby warstw materiau. Przekada si to na ich
grubo, a w konsekwencji na wielko ziarna, ktre z kadym zoeniem ulega
rozdrobnieniu [5, 21]. W efekcie stal zostaje umocniona granicami ziaren, zgodnie z
zalenoci Halla-Petcha. Po trzecie, materia staje si bardziej jednorodny pod
wzgldem zawartoci wgla, a dziki temu mniej podatny na wykruszenia [25]. Z tego

- 75 -
wzgldu okrelanie mianem laminatu tak przerobionej stali, wydaje si nie mie
uzasadnienia [50].
Ze wzgldu na morfologi uzyskanego martenzytu, stosowana w kawagane
(stali na paszcz miecza) zawarto procentowa wgla zdaje si by wartoci
optymaln. Uwzgldnienie dodatkowo obecnoci w stali silnie wglikotwrczych
pierwiastkw takich jak: V, Ti czy Mo (ktre s w stanie zwiza znaczn ilo wgla),
pozwala na uzyskanie maksymalnej twardoci, przy udziale w strukturze martenzytu
listwowego. Ponadto, udzia wgla w stali jest na tyle duy, e morfologia martenzytu
listwowego jest drobniejsza i posiada bardziej losowe warianty, ni gdyby zastosowa
stal o mniejszej zawartoci wgla. Przy odpowiednim zmniejszeniu rozmiarw
pakietw mona uzyska znaczcy przyrost udarnoci w materiale, co jednak w
przypadku typowo stosowanej liczby 13 zoe najwyraniej nie nastpuje (por. wykres
na rys. 4.12). Oznacza to, e materia nie wchodzi, w wyniku tradycyjnej obrbki, w
obszar wielkoci pakietw rzdu 15 m (por. wykres na rys. 3.16).
W przypadku shingane (stali na rdze) mniejsza liczba zoe oraz
jednoczesne wystpowanie w stali pierwiastkw o duym powinowactwie do wgla,
prowadzi do laminarnoci mikrostruktury materiau. Zanieczyszczenia pochodzce ze
cianek tatara mog poprawia udarno rdzenia przez zwikszenie skonnoci do
delaminacji. Nie s one w peni usunite podczas procesu kucia i skadania, poniewa
liczba zoe nie jest w tym wypadku wystarczajco dua. W przypadku paszcza liczba
zoe jest wystarczajca do usunicia zanieczyszcze ze stali [5, 25].
Podczas kitae (procesu kucia przygotowujcego stal) dochodzi do
rekrystalizacji dynamicznej nie wystpuje wwczas umocnienie zgniotem. Natomiast
podczas procesu kucia gowni miecza, temperatura jest nisza i moliwe, e umocnienie
odksztaceniowe na tym etapie ma ju miejsce. Nie stwierdzono spadku zawartoci Ti
podczas kucia na gorco (por. tabela 4.1). Nie ma te przesanek wiadczcych o
moliwoci utraty pozostaych domieszek najprawdopodobniej stal nie traci
waciwoci hamowania rozrostu ziaren w trakcie caego procesu kucia.
5.2. WPYW DOMIESZEK NA PROCES PRODUKCJI
Jak zostao wczeniej nadmienione, podczas skuwania i skadania liczba
warstw ronie wykadniczo. Zakadajc sta grubo obrabianego materiau, z kadym
zoeniem male bdzie grubo wystpujcych w materiale warstw. Przeoy si to na
procesy dyfuzyjne zachodzce podczas kucia na gorco [64]. W stali o jednorodnym
skadzie, pod wzgldem domieszek silnie wglikotwrczych, szybko dojdzie do
homogenizacji zawartoci wgla. W procesie produkcji mieczy japoskich przekada si
to na ujednorodnienie zawartoci wgla midzy warstwami, mimo zachodzenia procesu
odwglania, przy kadym kolejnym zoeniu materiau podczas procesu orikaeshi.
W przypadku stali niejednorodnych (gdy materiaem wyjciowym jest laminat
stali o innej zawartoci domieszek silnie wglikotwrczych oraz innej zawartoci
wgla) powstanie sytuacja nierwnomiernego rozkadu wgla midzy warstwami
warstwy bogatsze w domieszki silnie wglikotwrcze bd go miay wicej. Tym
sposobem mona w materiale zachowa odrbno warstw, a tym samym laminarno

- 76 -
ze wszystkimi tego konsekwencjami. W przypadku materiau na rdze moemy mwi
o konsekwencjach w postaci wzrostu udarnoci poprzez zewntrzne mechanizmy
omwione w rozdziale 3.7.
Czas potrzebny na homogenizacj mona wyliczy z zalenoci opisanej
wzorem (10), gdzie A
0
to pocztkowa amplituda ste midzy ssiednimi warstwami
(czyli poowa rnicy udziaw procentowych danego pierwiastka w poszczeglnych
warstwach), A to aktualna amplituda w danym czasie t, D to staa dyfuzyjna danego
pierwiastka w austenicie, opisana wzorem (11), natomiast d to aktualna grubo
pojedynczej warstwy materiau. Do celw obliczeniowych zaoono, e pena
homogenizacja zachodzi dla stosunku A/A
0
= 0,01, kiedy aktualna amplituda stanowi
1% jej pocztkowej wartoci [ac]. Stae wspczynniki we wzorze (11) przyjto na
podstawie [65], za za temperatur T przyjto 1300C, poniewa jest to temperatura
najczciej stosowana przez europejskich patnerzy [64]. Jest to take przybliona
temperatura kucia na gorco w procesie japoskim, w ktrym zakres temperatur typowo
mieci si w przedziale 11001300C [cz]. Lokalnie, na powierzchniach zgrzewanych,
temperatura moe ulec podwyszeniu nawet do 1500C [17].
2
2
0
ln
d
t D
A
A
=
t

|
.
|

\
|

=
T R
Q
D D exp
0

Czas homogenizacji w funkcji liczby warstw przeliczono na funkcj liczby
zoe, korzystajc z zalenoci opisanej wzorem (12), gdzie d to aktualna grubo
pojedynczej warstwy, g to grubo miecza, ktr przyjto jako 50 mm, a n to liczba
wykonanych zoe materiau. Na tej podstawie opracowano wykresy czasw
homogenizacji w funkcji liczby zoe dla wgla, wanadu, tytanu oraz molibdenu
(rys. 5.1.). Jak wczeniej wspomniano, powysze pierwiastki wystpuj w tamahagane
(stali na miecze japoskie) w ladowych ilociach.
n
g
d
2
=

Na podstawie przedstawionych powyej charakterystyk moa stwierdzi, e
dyfuzja pierwiastkw innych ni wgiel zachodzi znacznie wolniej. Maj one charakter
silnie wglikotwrczy, a wic jeli ich rozkad w stali wyjciowej jest niejednorodny,
mog doprowadzi do jej lokalnej niejednorodnoci, ze wzgldu na swoje due
powinowactwo do wgla. Jeli materia wyjciowy bdzie laminatem dwch gatunkw
stali o odmiennym udziale tych pierwiastkw, doprowadzi to do zachowania struktury
laminarnej ze wzgldu na utrzymanie si niejednorodnego udziau wgla midzy
warstwami. Warto rwnie nadmieni, e brak precyzyjnego okrelenia zawartoci
niektrych z tych pierwiastkw, zawierajcych si zwykle w przedziale 0,010,12% (w
szczeglnoci Mo), moe prowadzi w toku orikaeshi (procesu wielokrotnego
skadania materiau) do uzyskania struktury laminarnej [64].
(10)
(11)
(12)

- 77 -


Rys. 5.1. Czas homogenizacji dla: C, V, Mo oraz Ti
Na podstawie danych literaturowych dotyczcych wpywu poszczeglnych
pierwiastkw mikrostopowych, wytypowano optymalny skad chemiczny stali na
paszcz oraz na rdze. Gownie oparto si o udzia: Ti, V, Al oraz N, poniewa
prowadz one do powstawania dyspersyjnych wydziele, ktre skutecznie hamuj ruch
granic austenitu i rozrost jego ziaren. Pierwiastki te nie blokuj zarazem rekrystalizacji
[41], co w przypadku rozpatrywanego procesu zdaje si by rozwizaniem idealnym.
Obecno Nb w stali jest niepodana, gdy jego wydzielenia hamuj rekrystalizacj
[49, 66], co prowadzioby w wyniku kucia do silnego steksturowania materiau,
wpywajcego niekorzystnie na wasnoci funkcjonalne miecza.
Kluczowe znaczenie ma obecno w stali Ti, poniewa tworzy on ju dla
zawartoci 0,010,02% drobne wydzielenia bardzo stabilne w wysokich
temperaturach, sigajcych nawet 1300C ktre hamuj rozrost ziaren nawet podczas
kucia na gorco [31, 49, 67]. Zmniejsza on jednak efekt dziaania wydzielke AlN oraz
V, destabilizujc je. Std jego udzia powinien by jak najmniejszy. Obecno V w
iloci 0,1% prowadzi do wydzielania si fazy dyspersyjnej VN, ktra hamuje rozrost
ziaren na etapie nagrzewania stali poprzedzajcego kucie. Stosunek Al do N powinien
nominalnie wynosi 2:1. Jednak ze wzgldu na obecno Ti, zawarto N powinna by
nieco wiksza, by w stali powstaway wydzielenia TiN oraz AlN, a nie wycznie TiN.
Zawarto Al powinna by w zakresie 0,0250,03%. Jego udzia powyej 0,03% nie
poprawi wasnoci stali, a nawet moe je pogorszy, poniewa wiksza zawarto Al
prowadzi do zmniejszenia jego rozpuszczalnoci w austenicie, co wymaga

- 78 -
podwyszenia temperatury kucia. Poczenie Al i V nie jest zbyt korzystne i dziaa
tylko przy zawartoci N przekraczajcej 0,015% oraz udziale V wikszym ni 0,1%
[67]. Stwierdzono, e obecno 0,20,4% Mo pozwala na osignicie ziaren o
rozmiarach 15 m [68]. Przy takim doborze dodatkw stopowych istnieje jednak
konieczno zwikszenia zawartoci wgla w stosunku do wartoci docelowej
wynoszcej 0,6%. Spowodowane jest to silnym powinowactwem do wgla
pierwiastkw takich jak: V, Ti czy Mo, ktre mog zwiza znaczc ilo wgla.
Dlatego docelowy udzia wgla w stali powinien wynosi: dla paszcza 0,650,70%,
a dla rdzenia 0,250,35%.


- 79 -
6. WNIOSKI KOCOWE
Przedstawiona w pracy analiza procesu
wytwarzania miecza katana pozwolia na
sformuowanie problemu optymalizacji
technologii jego produkcji w ujciu
systemowym. Materiaem na paszcz gowni
miecza powinna by stal drobnoziarnista,
odporna na rozrost ziaren przynajmniej w
zakresie 10001300 C. Bardzo wane jest
utrzymanie rozmiarw ziarna w trakcie
nagrzewania stali, zarwno podczas kucia na
gorco, jak i przed nagrzewaniem
poprzedzajcym kady proces przerbki
plastycznej oraz przed samym hartowaniem.
Wan rol w tym wzgldzie peni
domieszki: Ti, V, Mo, Al oraz N.
Pierwiastki Ti, V i Mo maj znaczne powinowactwo do wgla, dlatego ustalajc
docelow zawarto wgla w stali trzeba mie na uwadze fakt, e cz wgla zostanie
przez nie zwizana, a zatem konieczna jest pewna jego nadwyka. W przypadku
procesu europejskiego, optymalny, docelowy skad chemiczny stali na paszcz to:
0,010,02% Ti, 0,10,15% V, 0,20,4% Mo, 0,0250,03% Al, 0,0150,02% N oraz
0,650,7% C.
Na podstawie wynikw bada udarnoci zaobserwowano, e jej przyrost
rozpoczyna si z pewnym opnieniem w relacji do spadku twardoci. Dugo
wyznaczona na przekroju ostrza miecza, po ktrej spada udzia martenzytu, ale nie
nastpuje jeszcze wzrost udarnoci, wynosi okoo 3 mm. Wejcie w stref przejciow
udarnoci jest gwatowne. Powysze wnioski wiadcz o tym, e przyrost udarnoci nie
moe nastpi dopki udzia martenzytu nie spadnie poniej pewnego krytycznego
poziomu. Podniesienie udarnoci martenzytu, przy zachowaniu jego twardoci, zdaje si
by idealnym rozwizaniem na poprawienie wasnoci strefy przejciowej w strefie
styku paszcz-rdze. Mona to zrobi poprzez rozdrobnienie pakietw do rozmiaru
rzdu 15 m, co jest moliwe poprzez zwikszenie stosowanej typowo liczby zoe z
13 na 2025. Konieczne w tym wypadku byoby powstrzymanie nadmiernego
odwglenia stali poprzez dwukrotne wyduenie czasu procesu kucia na gorco.
Moliwe jest take zastosowanie alternatywnych rozwiza jak: uycie atmosfery
ochronnej lub nawglajcej bd zwikszenie wyjciowej zawartoci wgla w stali w
celu uwzgldnienia jego dodatkowego ubytku na etapie kucia materiau.
Materia na rdze powinien by natomiast laminatem stali o rnej zawartoci
pierwiastkw silnie wglikotwrczych. Efektem tego bdzie powstanie w materiale
stanu nierwnowagi zawartoci wgla w poszczeglnych warstwach. Powinien on
utrzyma si nawet przy 67 zoeniach, a tym samym doprowadzi do zachowania
struktury laminarnej, wicej si z podniesieniem udarnoci rdzenia. Do tego celu
moe okaza si celowe dodanie wtrce niemetalicznych osabiajcych wizanie na

- 80 -
granicy tworzcego si laminatu. Zwikszy to skonno materiau do delaminacji, co
przeoy si na udarno, ale obniy z kolei wytrzymao. Wizanie midzy warstwami
bdzie w ten sposb osabione, co aktywuje zewntrzne mechanizmy zwikszenia
udarnoci. Struktur tak mona uzyska stosujc jako materia wyjciowy laminat
zoony z naprzemiennie uoonych warstw stali o odmiennej zawartoci pierwiastkw
silnie wglikotwrczych, z zanieczyszczeniami niemetalicznymi rozoonymi na granicy
warstw na etapie prasowania na gorco, co osabi jej wizanie.
Docelowy skad chemiczny stali na rdze powinien by analogiczny do stali na
paszcz z tym, e zawarto wgla musi by odpowiednio nisza, a zawartoci
domieszek stopowych powinny przyjmowa wartoci skrajne nastpujcych
przedziaw: 0,010,02% Ti, 0,10,15% V, 0,20,4% Mo, 0,0250,03% Al,
0,0150,02% N oraz 0,250,35% C.
Oglnie mona stwierdzi, e wasnoci materiau na paszcz miecza mog by
wydatnie podwyszone poprzez optymalizacj jego skadu chemicznego (gwnie pod
ktem pierwiastkw hamujcych rozrost ziaren podczas kucia) oraz poprzez
zwikszenie liczby zoe z 13 do 2025, przy jednoczesnym zahamowaniu
nadmiernego odwglenia. Analogicznie, wasnoci materiau przeznaczonego na rdze
gowni mog ulec podwyszeniu przez zastosowanie struktury laminarnej oraz przez
osabienie wizania na granicy warstw poprzez celowe wprowadzenie zanieczyszcze.


- 81 -
SOWNICZEK POJ
Age-gitae drugi etap kucia procesu ujednorodniania stali na miecze japoskie
Ashi linie poprzeczne do hamonu, podlegajce podczas obrbki cieplnej przemianom
rwnowagowym i majce na celu powstrzymanie postpowania pknicia wzdu
caego ostrza
Chokuto tradycyjne miecze chiskie sprowadzone do Japonii w czasach staroytnych
Damast skuwany gatunek stali damasceskiej uzyskiwany przez skadanie i
zgrzewanie podczas kucia na gorco rnych gatunkw stali
Gunto japoski miecz wojskowy, produkowany masowo na potrzeby II wojny
wiatowej
Habaki specjalny konierz ochronny umieszczany bezporednio nad rkojeci,
penicy rwnoczenie funkcj ozdobn
Hamon charakterystyczny dla mieczy japoskich wzr na powierzchni miecza w
obszarze przejciowym midzy stref zahartowan a stref przemian rwnowagowych,
powstajcy w wyniku selektywnej obrbki cieplnej
Honsanmai - struktura kompozytowa stosowana w tradycyjnych mieczach japoskich,
skadajca si z wysokowglowego ostrza, niskowglowego rdzenia oraz
redniowglowych bokw
Katana tradycyjny miecz japoski redniej dugoci, noszony w zestawie z wakizashi,
zwykle bezporednio w pasie
Kawagane wysokowglowa stal uywana na paszcz miecza japoskiego
Kera gbczasty produkt powstajcy w japoskiej dymarce, mieszanina eliwa, stali
oraz niemal czystego elaza
Kitae proces ujednorodniania zawartoci wgla w objtoci stali stosowanej do
produkcji mieczy japoskich, polegajcy na wielokrotnym skadani i zgrzewaniu ze
sob zoonych powierzchni podczas kucia na gorco
Kobuse struktura kompozytowa stosowana w tradycyjnych mieczach japoskich,
skadajca si z wysokowglowego paszcza i niskowglowego rdzenia
Mune tylnia cz miecza japoskiego
Nakogo trzpie miecza japoskiego, umieszczany na kocowym etapie produkcji w
rkojeci

- 82 -
Nihonto tradycyjne japoskie miecze
Noro uel powstajcy w japoskiej dymarce
Omura piaskowiec wystpujcy w Japonii, stosowany w sproszkowanej postaci w
glince uywanej do selektywnej obrbki cieplnej
Orikaeshi operacja skadania i zgrzewania stali na miecze japoskie podczas kucia na
gorco
Oroshigane proces nawglania stali o zbyt niskiej zawartoci lub odwglania stali o
zbyt wysokiej zawartoci wgla, stosowany w przerbce stali przeznaczonej do
produkcji mieczy japoskich
Satetsu elazny piasek stosowany do produkcji japoskiej stali stosowanej do
produkcji mieczy
Shingane niskowglowa stal uywana na rdze miecza japoskiego
Shinogi linia grzbietowa miecza japoskiego
Shita-gitae wstpny etap kucia procesu ujednorodniania stali na miecze japoskie
Sori naturalne zakrzywienie miecza japoskiego wynikajce ze struktury
kompozytowej i obrbki cieplnej
Stal damasceska (damast) stal o charakterystycznej, pomarszczonej teksturze na
powierzchni, wytwarzana na przestrzeni wiekw rnymi technologiami w wielu
rejonach wiata
Sunobe niewykoczona gownia miecza japoskiego
Tachi tradycyjny miecz japoski o dugoci wikszej ni 60 cm, przewanie duszy
od katany
Tamahagane gatunek stali damasceskiej produkowany w Japonii w specjalnych
dymarkach, stosowany do produkcji tradycyjnych mieczy japoskich
Tatara specjalna japoska dymarka stosowana do produkcji stali przeznaczonej do
produkcji mieczy japoskich
Tsuchioki operacja nakadania na miecz specjalnej glinki tworzcej warstw izolacji
cieplnej podczas selektywnej obrbki cieplnej
Tsumiwakashi proces sprowadzania fragmentw stali stosowanej do produkcji mieczy
japoskich do postaci prostopadociennego bloku, ktry bdzie podlega dalszej
obrbce

- 83 -
Uchigatana tradycyjny miecz japoski redniej dugoci, noszony w zestawie obok
tachi
Wakizashi tradycyjny krtki miecz japoski, noszony w zestawie obok katany
Wootz gatunek stali damasceskiej produkowany niegdy na poudniu Indii,
stosowany w Persji do produkcji znakomitej jakoci mieczy
Yakiba zahartowane ostrze miecza japoskiego
Yaki-ire selektywne hartowanie miecza japoskiego
Yaki-modoshi niskie odpuszczanie miecza japoskiego
Zuku surwka hutnicza powstajca w japoskiej dymarce

- 84 -
BIBLIOGRAFIA
[1] The Samurai Sword, Discovery Channel, 2008
[2] S. Turnbull, Katana: The Samurai Sword, Osprey Publishing, 2010
[3] E. R. De La Vallee: Wu Xing, Five Elements, Redwing Book Co, 2009
[4] M. Morimoto: The Forging of a Japanese Katana, Colorado School of Mines,
czerwiec 2004
[5] L. Kapp, H. Kapp, Y. Yoshihara: The Craft of the Japanese Sword, Kodansha
International Ltd., 1987
[6] M. R. Notis: The history of the metallographic study of the Japanese sword,
Materials Characterization, vol. 45, str. 253-258, Elsevier, 2000
[7] J. Pertulla: Wootz Damascus steel of ancient orient. Scandinavian Journal of
Metallurgy, nr 33, str. 92-97, 2004
[8] J. D. Verhoeven, A. H. Pendray, W. E. Dauksch: The Key Role of Impurities in
Ancient Damascus Steel Blades, Archaeotechnology, JOM, str. 58-64, wrzesie
2009
[9] A. K. Das, T. Ohba, S. Morito, G. Takami, T. Fujikawa, M. Yaso: Characteristic
Feature Found in Typical TATARA Product, Japanese Sword, ESOMAT 2009,
EDP Sciences, 2009
[10] O. D. Sherby: Ultrahigh Carbon Steels, Damascus Steels and Ancient
Blacksmiths, ISIJ International, vol. 39, nr 7, str. 637-648, 1999
[11] M. Daimaruya, H. Kobayashi: Impact Behaviour of the Japanese Sword,
engineering Transactions, vol. 60, str. 101-112, PAN, 2012
[12] http://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_sword
[13] K. Nagata: Steelmaking Mechanisms for a Modified Tatara Furnace, Tetsu-to-
Hagane, Vol. 84, No, 10, ISIJ, 1998
[14] T. Kitamura, H. Katayama, Y. Anazawa, M. Haba, T. Kishida, Y. Murakawa:
Control of slag and inclusions in traditional Japanese iron- and steelmaking,
Ironmaking and Steelmaking, vol. 29, nr 4, 2002
[15] K. Nagata: Production Mechanisms of Bloom and Pig Iron by a Small Tatara
Furnace, Tetsu-to-Hagane, Vol. 86, No. 9, ISIJ, 2000
[16] T. Inoue: The Japanese Sword: The Materials, Manufacturing and Computer
Simulation of Quenching Process, Materials Science Research International, Vol.
3, No. 4, 1997
[17] K. Nagata, T. Watanabe, N. Kugiya: Mechanisms of Forge-and-Welding of
Japanese Steel Using Wakibana Sparks in Flame as a Start Signal of the Work,
Tetsu-to-Hagane, Vol. 97, No. 12, ISIJ, 2011
[18] D. P. Kedzie: Ancient process control as exemplified by the manufacture of
Japanese swords, nihonto, California State University Dominguez Hills, 2011
[19] T. Suzuki, K. Nagata: Effect of the Charge of Komori Iron Sand on the
Properties of Tamahagane Steel Produced by Tatara Operation, Tetsu-to-
Hagane, Vol. 85, No. 12, ISIJ, 1999
[20] N. Sasaki, T. Momono: Changes in Carbon Content of Materials of the Japanese
Sword under Traditional Forging Process, Tetsu-to-Hagane, Vol. 93, No. 12,
ISIJ, 2007

- 85 -
[21] N. Sasaki, T. Horii, M. Fujiwara, H. Saitoh, T. Misawa: Strength-toughness
Balance of the Japanese Sword and Changes in Carbon Content and as Quenched
Hardness of HAGANE Steel with Cyclic Folding Forging, Tetsu-to-Hagane, Vol.
86, No. 1, ISIJ, 2000
[22] T. Inoue, K. Arimoto: Development and Implementation of CAE System
"HEARTS" for Heat Treatment Simulation Based on Metallo-Thermo-Mechanics,
Journal of Materials Engineering and Performance, ASM International, luty 1997
[23] T. Inoue: Tatara and the Japanese sword: the science and technology, Acta
Mechanica, 2010
[24] L. A. Dobrzaski: Podstawy nauki o materiaach i metaloznawstwo, WNT, 2003
[25] M. Yaso, T. Takaiwa, Y. Minagi, T. Kanaizumi, K. Kubota, Y. Noda, A. K. Das,
S. Morito, T. Ohba: Study of strength and toughness in Japanese sword produced
from Tamahagane steel by Tatara process, Int. J. Materials and Product
Technology, Vol. 42, Nos. 1/2, 2011
[26] R. Haimann: Materiaoznawstwo, Oficyna Wydawnicza PWr, 2000
[27] Kontakt prywatny z Piotrem Starowiczem, osob zajmujc si wytwarzaniem
mieczy wzorowanych na japoskich w Polsce.
[28] T. Malkiewicz: Metaloznawstwo stopw elaza, PWN, d 1976
[29] Physical Metallurgy, North Holland, 1996, pod re.: R. W. Cahn, P. Haasen
[30] ASM Handbook, Volume 20: Materials Selection and Design, ASM International,
1997, pod red. G. E. Dieter
[31] G. Krauss: STEELS, Processing, Structure, and Performance, ASM International,
2005
[32] J. R. Costa Guimaraes, P. R. Rios: Quantitative Interpretation of Martensite
Microstructure, Materials Research, Vol. 14, 2011
[33] H. K. D. H. Bhadeshia: Martensite in Steels, Materials Science & Metallurgy
[34] S. Morito, H. Tanaka, R. Konishi, T. Furuhara, T. Maki: The morphology and
crystallography of lath martensite in Fe-C alloys, Acta Materialia 51 (2003)
17891799
[35] G. Krauss: Principles of Heat Treatment of Steel, ASM, Metals Park, Ohio, USA,
1980
[36] C. Wang, M. Wang, J. Shi, W. Hui, H Dong: Effect of Microstructure Renement
on the Strength and Toughness of low alloy martenitic steel, J. Mater. Sci.
Technol., Vol.23 No.5, 2007
[37] H. Kitahara, R. Ueji, N. Tsuji, Y. Minamino: Crystallographic features of lath
martensite in low-carbon steel, Acta Materialia 54 (2006) 12791288
[38] Y. Prawoto, N. Jasmawati, K. Sumeru: Effect of Prior Austenite Grain Size on the
Morphology and Mechanical Properties of Martensite in Medium Carbon Steel, J.
Mater. Sci. Technol., 2012, 28(5), 461466
[39] M. Durand-Charre: Microstructure of Steels and Cast Irons, Springer, 2004
[40] S.-W. Choi: Optimization of microstructure and properties of high strength spring
steel, praca doktorska, Korea Advanced Institute of Science and Technology,
stycze 2011
[41] M. Maalekian: The Effects of Alloying Elements on Steels (I), Technische
Universitt Graz, padziernik 2007

- 86 -
[42] J. D. Verhoeven: Fundamentals of Physical Metallurgy, John Wiley % Sons,
Canada, 1975
[43] J. Kucera, P. Braz, K. Adamaszek, Acta Technica, 45:45-64, 2000
[44] G. E. Dieter, H. A. Kuhn: Handbook of Workability and Process Design, ASM
International, 2003
[45] S. W. Mayott: Analysis of the Effects of Reduced Oxygen Atmospheres on the
Decarburization Depths of 300M Alloy Steel, Rensselaer Polytechnic Institute,
2010
[46] J. Gegner, Zeitschrift fr Metallkunde, 94:30-35, 2003
[47] J. Kucera, K. Adamaszek, Acta Technica, 46:51-60, 2001
[48] W. Luty: Chodziwa hartownicze, WNT, Warszawa 1986
[49] R. Lagneborg, T. Siwecki, S. Zajc, B. Hutchinson: The Role of Vanadium in
Microalloyed Steels, The Scandanavian Journal of Metallurgy, padziernik 1999
[50] J. Wadsworth, D. R. Lesuer: Ancient and modern laminated composites from
the Great Pyramid of Gizeh to Y2K, Materials Characterization, Elsevier, 2000
[51] H. K. D. H. Bhadeshia: Phase transformations contributing to the properties of
modern steels, Technical Sciences, Vol. 58, No. 2, Bulletin of the Polish Academy
of Sciences, 2010
[52] M. Simsir: Investigation of Fracture Behavior of Steel/Steel Laminates, praca
doktorska, marzec 2004
[53] R. O. Ritchie, W. Yu: Short crack effects in fatigue: a consequence of crack tip
shielding, Small Fatigue Cracks, Warrendale, PA: TMS, 1986
[54] R. O. Ritchie: Mechanisms of fatigue crack-propagation in metals, ceramics and
composites role of crack tip shielding, Materials Science and Engineering A,
vol. 103, nr 1, str. 15-28, 1988
[55] S. A. Fedosov: Investigation of modern fabricated patter welded Damascus steel,
Metallurgist, Vol. 51, Nos. 11-12, 2007
[56] M. Yaso, T. Takaiwa, Y. Minagi, K. Kubota, S. Morito, T. Ohba, A. K. Das:
Study of Microstructures on Cross Section of JAPANESE SWORD, ESOMAT
2009, EDP Sciences, 2009
[57] M. Yaso, T. Takaiwa, Y. Minagi, T. Kanaizumi, K. Kubota, T. Hayashi, S.
Morito, T. Ohba: Study of Japanese sword from a viewpoint of steel strength,
Journal of Alloys and Compounds (2010), doi:10.1016/j.jallcom.2012.06.141
[58] A. K. Das, G. Takami, T. Ohba, S. Morito, M. Yaso: Traditional Process
Produces Lath Martensite Effectively, Materials Australia, Vol 43, No. 3,
wrzesie 2010
[59] J.-S. Park: Traditional Japanese Sword Making from a Tatara Ingot as Estimated
from Microstructural Examination, ISIJ International, Vol. 44 (2004), No. 6, pp.
1040-1048
[60] T. Misawa, S. Komazaki: Ductile-Brittle Transition Evaluation of Japanese
Sword and Weld Metals Using Miniaturized Impact Specimens, From Charpy to
Present Impact Testing, Elsevier Science Ltd., 2002
[61] A. Kimura, A. Koya, T. Morimura, T. Misawa: Impact properties of intermetallic
compunds, Materials Science and Engineering, A176, str. 425-430, 1994

- 87 -
[62] T. Misawa, S. Takasa, Y. Nakano, K. Yasuda: Ductile-Brittle Transition
Evaluation of Laser Welded Steel Metal by Means of Small Specimen Impact Test,
Tetsu-to-Hagane, Vol. 82, No. 8, ISIJ, 1996
[63] S. Komazaki, S. Watanabe, T. Misawa: Influence of Phosphorus and Boron on
Hydrogen Embrittlement Susceptibility of High Strength Low Alloy Steel, ISIJ
International, Vol. 43, No. 11, 2003
[64] J. D. Verhoeven, H. F. Clark: Carbon Diffusion Between the Layers in Modern
Pattern-Welded Damascus Blades, Materials Characterization, Elsevier, 1998
[65] J. Fridbery, L. D. Torndahl, M. Hillbert: Diffusion in iron, Jernkont. Ann.
153:263-267 (1969)
[66] M. Durand-Charre: Microstructure of Steels and Cast Irons, Springer, 2004
[67] F. Vodopivec: Microalloying of Steel, 1992
[68] T. Hayashi, N. Kurosawa, K. Yamada: Method of Prior Austenite Grain Refining
Using Induction Hardening, JFE TECHNICAL REPORT, nr 15, maj 2010