Potencjalne zagroenia zwizane z eksploatacj gazu i oleju upkowego - analiza aspektw geologicznych i geotechnicznych

Rap. opublikowany przez dr in. geolog Marc Durand (*) , specjalizacja geologia zastosowana
Odbitka specjalna stron 173-185 raportu kocowego zaprezentowana przez autora podczas Sympozjum Rady Regionalnej le-de-France, (Colloque du Conseil rgional le-de-France, 7 fvrier 2012, Paris) 7 lutego 2012, Pary Tytu oryginalny : Les dangers potentiels de lExploitation des Gaz et Huiles de schiste - Analyse des aspects gologiques et gotechniques

(*): emerytowany ekspert, starszy wykadowca w Katedrze geology inynierskiej w UQM (University of Quebec at Montreal)

Tumaczy z francuskiego na jz. polski Grard Lemoine absolvent z INTECHMER w Cherbourgu (Fr) konsultant ds. Geologii ,Kartuzy (PL)

Potencjalne zagroenia zwizane z eksploatacj gazu i oleju upkowego - analiza aspektw geologicznych i geotechnicznych Strona internetowa utworzona przez uytkownika Marc Durand, doct-ing en gologie applique w dniu 7 sierpnia 2012 o 00:11 Odbitka specjalna, str. od 173 do 185, raportu Kocowego Sympozjum Rady Regionalnej le-de-France, 7 lutego 2012, Pary (Colloque du Conseil rgional le-de-France, 7 fvrier 2012, Paris)

Uwaga wstpna: raport opublikowany zosta w lipcu 2012 roku we Francji w ramach aktw sympozjum; mj tekst zosta powielany w celu udostpnienia go tutaj w Quebeku na potrzeby konsultacji szeroko ogoszonej przez mediw nt. eksploatacji ropy ze skay macierzystej we wyspie Anticosti Island. Opini techniczn t opracowaem w styczniu 2012 r. na prob Rady Naukowej z dziewiciu wyszych uczelni i orodkw badawczych w Ile-de-France region ten obejmuje metropoli Parysk razem z otaczajcymi departamentami, w ramach projektu ewentualnego wykorzystania olej i gazu upkowego w Francji. Byem rwnie zaproszony do przedstawienia tej opinii na sympozjum 12 lutego 2012, w ktrym wzili udzia przedstawiciele uczelni ministerstw i przemysu, czterech ekspertw z Ameryki Pnocnej wybranych przez Rad Naukow, oraz Normand Mousseau z Uniwersytetu Quebeku w Montrealu, ktry jako ekspert o innych pogldach zaproszony by z Kanady. Jego prezentacja jest bardzo dobrze udokumentowana. Polecam zapoznania si z jego sprawozdaniem umieszczonym w raporcie naukowym rapport du Conseil Scientifique na str.
43-78. Opinia techniczna Marca Durand, Doct-Ing ENSG geolog

Podsumowanie:
Eksploatacja niekonwencjonalnych z wglowodorw pociga za sob powane obawy z uwagi na ryzyko geotechniczne. Ryzyko zwizane jest z nieodwracaln zmian przepuszczalnoci utworu geologicznego w cakowitej objtoci. Mwimy tu o masywach skalnych o powierzchni ponad 10 tys. km2 i setek metrw gruboci, gdzie wykonane s dziesitki tysicy wierce horyzontalnych [1] i zastosowana jest na du skal now technologia o nie obliczonych skutkach. Bez wtpienia mamy tu do czynienia z bezprecedensowym eksperymentem w przemyle mineralnym. Jako proces majcy miejsce na skal geologicznego czasu zaczta migracja metanu do nowo utworzonych szczelin bdzie kontynuowa co najmniej tysicy lat. Proporcja gazu, ktry migrowa w bardzo krtkim okresie eksploatacji handlowej to tylko 20% gazu objtego w procesie. Likwidacja odwiertw wiertniczych po zakoczeniu eksploatacji z nie gwarantuje jednak dugoterminowej szczelnoci instalacji na skal czasu geologicznego. Wic, w odrnieniu od otworw wiertniczych wykonanych na zoach konwencjonalnych, zlikwidowane odwierty wiertnicze, ktre zostay wykonane na zoach niekonwencjonalnych nie powinne by nigdy opuszczone. Otwory te powinne ulega dugoterminowej kontroli, co wymaga wprowadzenia specyficznego systemu zarzdzania.

Wstp:
Eksploatacja niekonwencjonalnych z wglowodorw s to zoe zawierajce gaz lub olej upkowy, wywouje nowe kompleksowe zagadnienia. Problemy te nie mog by rozwizane drog ekspertyzy w wietle nawet najlepszych praktyk istniejcych w brany lub skrupulatnym zastosowaniem norm i specyfikacji technicznych przez wykonawcw. W niniejszym artykule prowadzona jest analiza specyficznych zagadnie geologicznych i geotechnicznych, z ktrymi mona by si spotka, przy ewentualnej eksploatacji gazu i oleju upkowego.

Rzeczywiste dane bardziej dostosuj si do naszej analizy ni oddzielnie rozpatrywane elementy. Wiemy, e Francja jako pastwo postanowia w roku 2011 zastanowi si, zanim podejmie ewentualn korzystn dla tej brany decyzj o pozwoleniu na rozpoczcie swej dziaalnoci w tym kraju. W tych okolicznociach niniejsza analiza zaproponowana wprowadzona zostaa w oparciu o przykady rozwoju tej dziaalnoci przemysowej w Ameryce Pnocnej w odniesieniu do nastpujcych z upkw gazononych: Haynesville i Barnett w Teksasie, Marcellus w Pensylwanii, oraz i Ulica w Quebeku ; gdzie poszukiwanie i wydobycie tego surowca s ju rutynowo wykonane. Naley podkreli, e nawet w USA, gdzie przemys rzeczywicie rozpocz si ju od 2005, skutki jak rwnie rednio lub dugoterminowe wpywy z nim zwizane nie zostay dotychczas oszacowane w sposb wyczerpujcy. Poza tym same oszacowanie zagroe nie jest zawsze wykonalne ma bazie istniejcych metodyk pomiarowych. W oryginalnej (francuskojzycznej) wersji tego pisma zuyta zostaa nazwa shale - dosownie upek ilasty, przy okreleniu ska gazononych potocznych zwanych upki. Niezalenie od ich nazw, spotykane na piciu kontynentach skay osadowe tego rodzaju ksztatoway si najpierw w basenach morskich. Zawieraj one rozproszon materi organiczn. Z upywem wiekw materia organiczna ulega przeksztaceniu w olej i gaz tzw. termogeniczny w odrnieniu od wspczesnego gazu biogenicznego m.in. metanu biogenicznego z bagien, pod wpywem wysokiej temperatury i wysokiego cinienia. upki wystpuj powszechnie i licz wiele kategorii. Szacuje si, e istnieje ponad sto rnych formacji upkowych na ziemi. Wrd nich nie wszystkie posiadaj potencjau wglowodorowego pozwalajcego na ich eksploatacj. W wielu krajach pewny potencja zosta jednak stwierdzony. W tamtych krajach kwestia ewentualnej eksploatacji tych z rozpatrywana bdzie prdzej czy pniej. Proponowana w niniejszym raporcie analiza ma uniwersalne zastosowanie, poniewa nie dotyczy ona tylko jednej formacji geologicznej, ale wszystkich utworw upkowatych. Analiza opiera si przewanie na konkretnych danych w odniesieniu do gazu upkowego i oleju upkowego. Wprowadzenie eksploatacji ww. surowcw na skal przemysow w USA umoliwiao wanie zgromadzenie danych tego rodzaju. Naley tu doda, e w tamtym kraju nowa brana przemysowa gazu i oleju upkowego zaprezentowana bya jako konieczn alternatyw w poszukiwaniu paliwa zastpczego w obliczu starzenia si produkujcych energi termo-elektryczn elektrownii wglowych. Rozpatrywanie problematyki dotyczcej wydobycia gazu upkowego pozwala rwnie lepiej zrozumie specyficzne zagadnienia dotyczce wydobycia oleju upkowego, poniewa w obu przypadkach zastosowane s podobne metody wydobywcze w zblionych warunkach geologicznych.

Problematyka:
S cztery istotne punkty wyjcia do analizy problemu z niekonwencjonalnych. S to nastpujce fakty: 1 - Nowe technologie stosowane w eksploatacji niekonwencjonalnych z upkw pozwalaj wydobywa tylko 20% (ref.2) gazu upkowego i ropy naftowej zawartych w tych zoach. 2 eksploatacja kadego zoa zmienia w sposb nieodwracalny przepuszczalno gazononego masywu skalnego na skal caej objtoci tego zbiornika. Znaczy to, e bez wytworzenia sztucznych szczelin eksploatacja zoa jest niemoliwa. 3 Czas trwania rozpocztego procesu zainicjowany przez sztuczne szczelinowanie to czas geologiczny, czyli czas niezmiernie duszy ni czas trwania konstrukcji instalacji sucych do eksploatacji zoa. 4 Po eksploatacji zoa przywrcenie masywu skalnego do jego stanu wejciowego jest niemoliwe.

Na pytania Dlaczego przy eksploatacji wglowodorw z upkw nie mona wycign wicej ni 20% zawartego w skaach gazu? i Jakie mog by konsekwencje tej czciowej eksploatacji z ? nie mona obecnie znale jasnej odpowiedzi, z uwagi na bardzo ograniczon wiedz co do dugoterminowych skutkw zabiegw typu szczelinowania hydraulicznego stosowanych do dugich wierce horyzontalnych. W tym stanie wiedzy mona tylko znale elementy odpowiedzi za pomoc analizy rnic, ktre istniej midzy technologi wykorzystan przy eksploatacji z niekonwencjonalnych i klasyczn technologi stosowana w eksploatacji z konwencjonalnych. W przypadku eksploatacji zoa konwencjonalnego obecno surowca do wydobycia zostaa stwierdzona w obrbie szczeglnej struktury geologicznej. Jest to struktura lub utwr geologiczny wykazujcy du porowato zwizan z licznymi pustkami istniejcymi midzy ziarnami lub/i w naturalnych pkniciach poczonych midzy sob. Struktura geologiczna ta pokryta jest nieprzepuszczalnym utworem tworzcym puapk na stropie zbiorniku na wzr ukadu geologicznego zaprezentowanego na rys. 1. Po wykryciu struktury geologicznej tego rodzaju i udokumentowaniu w niej zoa do tego potrzebna jest wyczerpujca eksploracja geologiczna, wykonuje si odwiert wiertniczy a do stropu struktury geologicznej. Odwiert ten umoliwia z reguy wydobycia prawie caoci gazu (>95%, ref. 2) zgromadzonego w strukturze.

Rysunek 1: Schemat konwencjonalnego zbiornika gazu Cieke wglowodory mog wystpowa obecne pomidzy poziomem wody i poziomem gazu. Gaz pod wpywem wasnego cinienia oraz nacisku wody migruje do gry. Midzy poziomem wody a poziomem gazu mog ewentualnie wystpowa cieke wglowodory. Naley tu pokreli, e wglowodory te czy gazowe czy cieke bardzo powoli wyemigroway od bdcej ska osadow skay macierzystej, ktra moe by upkiem. Sam proces gromadzenia si wglowodorw w naturalnej skale kolektorskiej toczy si podczas co najmniej setek tysicy lat, a nawet milionw lat w wielu przypadkw. Bardzo niska prdko procesu zwizana jest z bardzo nisk przepuszczalnoci ska upkowatych typu lupek ilasty (od 10 -12 do 10-14 m/s). Natomiast po zakoczeniu procesu

migracji w ww. mao przepuszczalnych poziomach nastpi proces zgromadzenia wglowodorw w uwizionej w puapce geologicznej skale kolektorskiej. Na tym etapie migracji wglowodory zawarte s w warstwie geologicznej cechujcej przepuszczalnoci
-6

nieporwnywaln

wysz

rnica

ta

siga

kilka

rzdw

wielkoci

(przepuszczalno>10 m/s), ni przepuszczalno ww. skay macierzystej. We warstwie gdzie z upywem naturalnego procesu gaz zgromadzi si (klasyczne zoe gazu zaznaczone jest niebieskim i jasnym zielonym kolorem na rys. 1) panuj warunki o wiele korzystniejsze dla migracji gazu w kierunku kolumny eksploatacyjnej s to znaczca porowato (5-25%), oraz przepuszczalno sigaj wartoci miliony razy wysze ni w upkach. W zwizku z tym produkcja spada prawie do zera po zakoczeniu komercyjnej eksploatacji obwiertu. Na tym etapie, kiedy zbiornik jest prawie pusty (prawie 100% gazu wydobyty), otwr jest zlikwidowany i cay plac wiertniczy poddawany jest rekultywacji. Wtedy caa instalacja wraca do wasnoci pastwa. Transpozycja wyej opisanego wzoru wydobywczego do eksploatacji odwiertw do gazu upkowego jest bardzo niebezpiecznym bdzeniem metodologicznym z trzech powodw. Po pierwsze przy eksploatacji wglowodorw ze skay macierzystej wystpujce w zou szczeliny zostay sztucznie wytworzone dopiero przed rozpoczciem eksploatacji. Po drugie, po zakoczeniu eksploatacji zoe znajdzie si w sytuacji nierwnowagi (nt. hydrogeologicznej). Po trzecie, eksploatacja nie jest ograniczona do zlokalizowanych w przestrzeni z gazowych, ale obejmuje ca warstw geologiczn. Odzyskana warstwa jest warstw ponownie przeobraon w caoci ,tym razem sztucznym procesem.

Rysunek 2: Proces w migracji gazu w pobliu nowotworzonych szczelin w obrbie upku podczas fazy kocowej eksploatacji otworu (od 3 do 5 lat?).

Wydobycie gazu (nt. upkowego) polega na wytworzeniu sztucznych szczelin w upkach gazononych. Wynikajca z tego zabiegu migracja gazu wykorzysta odcinki bardzo krtsze w porwnaniu drg migracji gazu w zoach konwencjonalnych. Przypieszony proces migracyjny ten nie jest jednak natychmiastowy. W obrbie kilkumilimetrowych otocze szczelin gaz migruje stosunkowo szybko ku gwnym szczelinom (rys.2). Poza bezporednimi otoczeniami szczelin prdko migracji gazu jednak stopniowo pada. W najbardziej oddalonych od szczelin strefach prdko jest prawie rwna do naturalnej prdkoci migracji gazu w kierunku naturalnych zbiornikach geologicznych jest to tzw. prdko czasu geologicznego. Prdko t mona oszacowa w kilkucentymetrowym rzdzie wielkoci na sto lub nawet kilku milionw lat na przykadzie skay gazononej o przepuszczalnoci 10-12 cm/s (Ki = V) [2]. Jest to prdko, ktra cechuje nienaruszone szczelinowaniem hydraulicznym strefy w masywu skalnego. Wyej opisane zjawiska - maj one miejsce na skal milimetra lub metryczn, znaczco oddziaywaj na wydajno produkcyjn odwiertw gazowych, co ilustruj malejce krzywy hiperboliczne przedstawione na rys. 3, 4 i 5 odnonie do z gazononych Haynesville, Marcellus i Ulica. Naley tu zanotowa, e wiek eksploatacyjny odwiertw wiertniczych sucych obecnie do nawiercenia tych z jest liczony w miesicach lub w latach. Poza tym, jeli chodzi o same wielkoci kubatur gazu nadajcych ostatecznie do wydobywaniu, istnieje niepewno - oznaczana jest symbolem "EUR" na rys. 3. Ten rysunek przedstawia pi zaoe produkcyjnych gazu na podstawie danych uzyskanych w cigu 12 miesicznym okresie. Z tych zaoe wynika, e wydajno bdzie znacznie spada. W

przypadku otworu w St-Edouard (rys. 5) wydajno spadnie nawet o 90% w stosunku do pocztkowej wydajnoci po zaledwie 150 dni. W takim malejcym tempie produkcyjnym, produkcja padnie poniej progu wydajnoci finansowej po kilku latach eksploatacji odwiertu. Wykresy na rys. 3 i 6 s diagramami p-logarytmicznymi. Wykresy na rys. 4 i 5 za, s zwykymi diagramami arytmetycznymi. Na rys. 3 wida wyranie, e zaznaczona niebiesk lini krzywa produkcji jest typow funkcj wykadnicz malejc.

Rysunek 3: Krzywa spadku produkcji w zou gazu upkowego Haynesville upkw (Ref. 3, Aeberman, 2010).

Rysunek 4: Krzywa spadku produkcji w zou gazu upkowego Marcellus (Ref. 4, Johnson, 2011)

Rysunek 5: Krzywa spadku produkcji w zou gazu upkowego Utica, odwiert eksperymentalny w Quebecku. Na rysunku 6 zaprezentowane s nowe warunki, ktre ksztatuj si po likwidacji odwiertu sama decyzja zakoczeniu eksploatacji podjt jest kiedy wydajno gazu z odwiertu spada poniej progu opacalnoci komercyjnej. Tu po zamykaniu odwiertu cinienie jest niskie, potem stopniowo podnosi si w zalenoci od prdkoci uwalniania gazu (nt. z modyfikowanego upku), co pokazuje przeduenie krzywy produkcyjnej (linia przerywana).

Rysunek 6: Nowe warunki, ktre ksztatuj si po likwidacji odwiertu

Poniewa krzywa produkcyjna (nt. wcznie z nie komercyjnym odcinkiem) nie signie wartoci erowej z uwagi na charakter nieskoczony samego procesu produkcji gazu, wzrost cinienia w modyfikowanym gazononym masywie upkowym jest nieunikniony, tym bardziej, e 80% gazu pozostaje w tym masywie w momencie zatrzymania produkcji. Rozwj ten bdzie bardziej wyrany w odwiertach horyzontalnych gdzie wprowadzone zostay zabiegi szczelinowania hydraulicznego, ni w odwiertach innego typu. Naley tu doda, e tego uruchomionego procesu nie da si zatrzyma. Bdzie on trwa wieki a nawet tysiclecie, czyli nieporwnanie duej ni czas ycia odwiertw-korkw [3], odnonie do zlikwidowanych korkami cementowymi odwiertw wiertniczych.

Rysunek 7: Degradacja odwiertw wiertniczych wraz z upywem czasu; wyniki na podstawie 15.000 klasycznych odwiertw Odnonie do nowych odwiertw sucych wycznie wydobyciu gazu upkowego brak statystyk dot. wytrzymaoci i szczelnoci instalacji nie uatwia analizy. Co si tyczy tradycyjnych odwiertw statystyk jednak nie brakuje (rys. 7 -. Z tumaczenie napisw z rys. 5). Wiemy np., e 5% nowych odwiertw (Wiek 0) sucych wydobyciu gazu ze z konwencjonalnych wykazuje problemy szczelnoci w postaci wyciekw metanu. W Quebeku wrd 31 odwiertw do gazu upkowego wykonanych do roku 2008 19 odwiertw - jest to wicej ni 60%, wykazuje rwnie problemy szczelnoci. Wstpna statystyka ta pokazuje wyranie e problemy inynierskie dotycz szczeglnie cementowania odwiertu , szczelinowania ska oraz wykonania horyzontalnych odcinkw o dugoci co najmniej 1000 m, bd coraz bardziej widoczne i uciliwe wraz z rozwojem przemysu gazu upkowego. W kadym razie czstotliwo ww. problemw jak rwnie stopie zagroe z nich zwizanych bd o wiele wysze w przypadku odwiertw sucych wydobyciu gazu ze z niekonwencjonalnych w porwnaniu z odwiertami sucymi wydobyciu gazu ze z konwencjonalnych. Co si tyczy tych ostatnich urzdze, naley podkreli, e nawet dla tych klasycznych odwiertw problem starzenie i degradacje pogbia si w sposb niepokojcy wraz z upywem czasu, co pokazuje wykres

przestawione na rys.7. Wykres ten sporzdzony na podstawie danych z 15000 odwiertw udowadnia , e proporcja zlikwidowanych odwiertw wykazujcych problemy szczelnoci szybbko wrasta wraz z starzeniem tych instalacji i przekracza nawet reguy 50% (nt. po 15 latach) . Przyczyny uszkodze i nieszczelnoci w przypadku odwiertw sucych wydobyciu gazu ze z konwencjonalnych zostay analizowane w sposb wyczerpujcy przez rnych autorw, min. przez Maurice B. Dusseault (ref. 6) i Wojtanowicza i in. .(2001 , ref. 7). Co si tyczy odwiertw sucych wydobyciu gazu ze z niekonwencjonalnych nie wprowadzono dotychczas specyficznej analizy ryzyka. Wic, w tym zakresie wszystko byoby jeszcze do zrobienia. Wyniki pierwszych ewaluacji wprowadzonych w kierunku tej potrzebnej analizy wskazuj jednak, e powtarzajce si cykle dynamicznego szczelinowania razem z kompleksow kontrol potrzebn do rurowana krzywych i horyzontalnych odcinkw odwiertw i zastosowaniem nowych substancji chemicznych doprowadz do osabiania wytrzymaoci elementw stalowych i mlek cementowych. Zatem, konstrukcje odwiertw tego rodzaju s stosunkowo bardziej naraone na przyspieszony proces starzenia si ni konstrukcje klasycznych odwiertw.

Rysunek 8: Rzut 3D podsumowujcy problemy geologiczne i geotechniczne, ktry mog zastpi po okresie eksploatacji odwiertu.

Od dawna inynierowie chcieliby opanowa techniki umoliwiajce projektowanie wiaduktw i mostw o wytrzymaoci przekraczajcej pidziesit lat bez koniecznoci kontroli lub konserwacji. Poniewa mona tylko o tym marzy trudno uwierzy, e w cigu ostatnich piciu lat udao si przemysowi gazu upkowego wymyli struktury o tysicletniej wytrzymaoci. To jednak na tym kruchym zaoeniu polega rzekomo bezpieczny rozwj tego przemysu. W tym rozumieniu wszystkie przysze zlikwidowane odwierty wiertnicze mog by opuszczone na zawsze bez koniecznoci prowadzenia na nich jakiejkolwiek kontroli lub konserwacji (rys. 8). Gazownictwo chciaoby przekona septycznych e, z samymi materiaami wykorzystanymi do budowy mostw i wiaduktw - chodzi tu zwaszcza o stal i cement , posiada ju przepis na wieczn wytrzymao tysicy zlikwidowanych odwiertw wiertniczych podlegajcych podniesieniu cinienia. W rzeczywistoci historia wskazuje na to, i przemys naftowy nigdy nie by zobowizany do wiadczenia prognoz na tak dugoterminow skal. W kocu adne pastwo, adna Kanadyjska prowincja, aden kraj na wiecie ma w tej chwili przepisw specjalnie dostosowanych do nowych realiw tego przemysu. Podczas dugiej historii eksploatacji wglowodorw ze z konwencjonalnych uruchamiane procedury miay przede wszystkim na celu zapewnienie bezpieczestwa urzdze w trackie ich eksploatacji, czyli podczas okresy stosunkowo krtkiego (nt. w porwnaniu czasu oddziaywania urzdze na rodowisko). Stawianie wyej opisanej problematyki promotorom brany naftowej chodzi tu o odpowiedzialno za bezpieczestwo wykonanych przez nich instalacji na skal wiekw i tysicleci, moe wyglda a priori niestosowne. Problematyka tego rodzaju nie jest jednak specyfik tego przemysu. Bya ju ona przedmiotem bada w innych branach, m.in. w brany skadowania bardzo dugotrwaych odpadw radioaktywnych. W tym ostatnim przypadku zastosowana w wiecie skala czasowa odniesienia si to 100-1000 lat. Co si tyczy sektora wiertniczego zblionego do sektora gazu upkowego, inynierowie firmy Halliburton napisali w dokumentacji inynierskiej The Post-Closure phase addresses post decommissioningwhich has an extremely long time horizon of hundreds, if not thousands, of years. . Odwierty wiertnicze w odniesieniu ktrych zalecane jest ten dugoterminowe monitoring s instalacjami stanowicymi mniejsze ryzyko i instalacje wiertnicze horyzontalne, gdzie s wprowadzone zabiegi szczelinowania hydraulicznego. S to pionowe odwierty wykorzystane do podziemnego skadowania dwutlenku wgla czyli gaz mniej problematyczne ni metan. Obecno w raportach wnioskw tego rodzaju wiadczy o tym, e gazownictwo nie ignoruje dugoterminowego ryzyka. Nigdy nie byo jednak postawione przed obowizkiem uwzgldnienia niego z uwagi na to, e dawne i obecne przepisy nie byy i nie s nadal obowizujce w tym zakresie. Powd jest bardzo prosty: wasno instalacji wiertniczych wraca do skarbu Pastwa po ich likwidacji. Z wyej opisanej luki prawnej [4] wynika, e dugoterminowa odpowiedzialno za bezpieczestwo tych instalacji nie bya nigdy ujta w biznes planach. W tekstu powyej nie poruszone zostay krtkoterminowe niekorzystne najpilniejsze lub najbardziej oczywiste aspekty eksploatacji gazu upkowego w Ameryce Pnocnej: - masowe wykorzystanie wody na potrzeby szczelinowania, - czsto wstrzymany w tajemnicy skad chemiczny "slickwater " bdcej koktajlem chemicznym cieczy szczelinujcych, ktre maj optymalizowa zabiegi szczelinowania hydraulicznego, charakter inwazyjny wprowadzenia cikiego przemysu do obszarw rolnych, - uciliwy ruch samochodw-cystern , - widok wierz wiertniczych flar lub rurocigw, - haas sprarek itp. Nie poruszalimy problemu zagospodarowania cieczy szczelinujcych, ktre pompowane s z powrotem ku powierzchni z gazem i odzyskane w proporcji ok. 40%. Nie poruszalimy problemu promieniotwrczoci i wysokiego zasolenia wd gbinowych, ktrych wzniesienie rnymi drogami mog to by spkania lub uskoki majce nieuniknione kontakty z wierceniami horyzontalnymi, moe wywoa skaenie pytkich uytkowych warstw wodononych. Przypadki zanieczyszczenia tego rodzaju zostay ju obficie relacjonowane w gazetach w Stanach Zjednoczonych. Jako pierwsze pojawiajce si problemy stwierdzone

zostay przypadki skaenia wd podziemnych metanem. Niepokojce zjawisko to mona wytumaczy wyjtkow wysok mobilnoci tego gazu, ktry szybciej ni inne zwizki chemiczne moe znale sobie cieki do powierzchni, szczeglnie poprzez otwieranych szczelinowaniem hydraulicznym niecigoci masywu skalnego. Oprcz migracji metanu inne zjawiska ascensyjne - tym razem wolniejsze ni pierwsze, zaczy pojawia si. Doprowadziy one do skaenia wd z studni chemicznymi zwizkami, ktre pochodz z pynw szczelinujcych (ref. 9). Zdajemy sobie spraw, e wyej wymienione problemy s bardzo powane i zajmuj pierwsze miejsce na krtkim terminie. Poniewa inni naukowcy ju poruszyli te problemy w sposb wyczerpujcy, zostay tu tylko wspomniane. Poza tym wrd zidentyfikowanych problemw s zagadnienia specyficznie zwizane z szczelinowaniem hydraulicznym. Inne techniki (cieky propan, CO2, sprone powietrze, uk elektryczny, itd.) mogyby by zastosowane w przyszoci. W zwizku z tym lista niekorzystnych efektw, jakie mog wystpowa na skutek nowych metod szczelinowania, moe si zmieni. Jednak niezalenie od metod sztucznego szczelinowania zastosowanych w przyszoci, wywoany proces geologiczny bdzie ten sam. Proces ten nie da si przypieszy. Wic, niniejsza analiza bdzie zawsze istotna i aktualna nawet w perspektywie rozwoju testowanych obecnie alternatyw technologicznych, ktre mog znale pniej zastosowanie w tym przemysu. Rozpatrujc niniejszej problematyki postanowilimy przedstawi analiz cise geologiczn i geotechniczn, poniewa inne niepokojce aspekty zwizane z eksploatacj niekonwencjonalnych z gazu i oleju upkowego wynikaj i wynikn z "bugs" geotechnicznych - w rozumieniu systematycznych bdnych zaoe programowych. Aspekty te stan coraz bardziej wyraniejsze i ostrze w przyszoci. Biorc pod uwag, e nowa dziaalno przemysowa powstaa w popiesznym trybie, bdy byy nieuniknione. Gwnym bdem polega w tym przypadku na skierowaniu wczeniejszych bada wycznie do optymalizacji eksploatacji handlowej zasobu, i zlekcewaeniu koniecznoci prowadzenia podstawowych i prawie obowizkowych bada naukowych.

Wnioski i zalecenia:
Istniej dwie istotne rnice midzy gazem upkowym i gazem ze z konwencjonalnych. Te dwie rnice same daj podstawowe argumenty, aby odrzuci w caoci mao rozwany pomys wykorzystania gazu upkowego obecn zaproponowan metod: 1 - Technika szczelinowania hydraulicznego polega na tworzeniu sztucznej sieci poczonych z sob pkni, poprzez ktrych gaz zaczyna migrowa. Technika inicjuje proces przepywu gazu w obrbie zoa na wzr tego, co si dzieje przy tworzeniu konwencjonalnych z. Proces ten jest to procesem geologicznym, trwa setki tysicy lat, a technika nie jest w stanie w adny sposb go przyspieszy. Budowa odwiertu i zabieg sztucznego szczelinowania zajmuj razem kilka tygodni. Po zakoczeniu tej fazy przepyw gazu za tylko uruchamia si. Przepyw ten bdzie trwa nieporwnywalnie dugo na skal geologicznego czas (> 100.000 lat) w stosunku do okresu eksploatacji zoa przed jego likwidacj, ktra nastpuje kiedy wydajno gazu pada poniej progu opacalnoci utrzymania caej instalacji, wtedy wykonuje si zamknicie otworu korkiem cementowym. Wic, z perspektywy czasu geologicznego okres eksploatacji odwiertu reprezentuje uamek czasu.

2 Wiercenie odwiertu i szczelinowania upkw s cakowicie nieodwracalnymi zabiegami, bowiem nie ma rozwizania technicznego umoliwiajcego zwrot pierwotnej nieprzepuszczalnoci masywowi upkowemu. Po zakoczeniu eksploatacji komercyjnej zaczopowane odwierty stanowi sie podziemnych przewodw podatnych na utrat szczelnoci i wystpienie wyciekw gazu. Zasadnicze pytania odnonie do struktur tego rodzaju dotyczy to wszystkich konstrukcji z betonu i stali , brzmi nastpujco: Jak trwao one maj? Jak bd one zachowa si, kiedy nie bd ju w stanie powstrzyma cinienia gazu na skutek ich degradacji? Naley tu szczeglnie wzi pod uwag niekorzystny zbieg dwch zjawisk : powoli ale cigy wzrost cinienia gazu w masywie upkowym z jednej strony, pogorszenie stanu degradacji konstrukcji opuszczonych odwiertw z drugiej strony. Z upywem czasu oba te zjawiska wystpi w sposb coraz bardziej wyrany na powierzchni w postaci coraz liczniejszych i wydajniejszych wyciekw metanu. Dugoterminowe zagospodarowanie tych nowoczesnych zakopywanych konstrukcji bdzie kosztowa kolosalne fortuny skarbowi Pastwa, poniewa wykorzystana metoda wydobycia gazu jest mao efektywna i ogromna proporcja niewydobytego gazu pozostaje (80%) w zbiorniku w stosunku do jego pierwotnej zawartoci. Wydobycie wglowodorw ze z konwencjonalnych jest do przyjcia tam, gdzie operatorzy przestrzegaj przepisy ochrony rodowiska i dostosuj si do zasad techniki. Przeciwnie, co si tyczy z niekonwencjonalnych zakaz stosowania szczelinowania hydraulicznego na terytorium Francji by trafn decyzj. Z pewnoci rne lobby ekonomiczne wywouj ju naciski w celu uchylenia tej decyzji wadz krajowych lub prbuj omin przepisw z niej wynikajcych. Dlatego zaleca si, aby analizowane w niniejszym opracowaniu problematyki zawarte zostay w dalszych dyskusjach, ktre maj przebiega. Wskazane byoby, aby zakaz lub regulacja prawna nie byy uwizione w pojciu szczelinowania hydraulicznego, poniewa inne techniki szczelinowania przynosz podobne efekty. Ta ostatnia uwaga zostaa uwzgldniona w tym tekcie. W obliczu zagroe zwizanych z przemysem gazu upkowego obecne przepisy prawne regulujce wydobycie wglowodorw (nt.: min. w Francji, ale prawdopodobnie rwnie w Polsce) powinne by w trybie priorytetowym poddane ponownie gbokiej analizie, poniewa przepisy te nale do innej epoki. Nie reguluj one nawet w sposb wyczerpujce zagospodarowania opuszczonych odwiertw ze z konwencjonalnych. Zatem s one w caoci nieadekwatne odnonie do z niekonwencjonalnych. Stare ustawy te otworzyy jednak szerok drog dla zakwestionowanego tu przemysu gazu upkowego na etapie startowym szczeglnie w Ameryce Pnocnej, gdzie ta brana skorzystaa rwnie z pewnych specyficznych wycze z obowizkw rodowiskowo-prawnych. Firmy wydobywcze powinne jednak podj ca i sta odpowiedzialno dla odwiertw tego rodzaju. W tym ujciu powinien by na zawsze skrelony zbyt wygodny dla nich przepis przewidujcy przekazywanie do skarbu Pastwa zlikwidowanych odwiertw prawie zaraz po ich eksploatacji - Zamiast tego przepisu Pastwowi ustawodawcy mogliby wymyli np. 99-letni dzieraw przewidujce automatyczn odnow na 99 lat w przypadku stwierdzenia uporczywej anomalii cinienia na dnie zlikwidowanego otworu. Gdyby zamiast tych starych regu ju zobowizay nowe przepisy jak powyej , moe przemys gazu upkowego nigdy si nie pojawiby. W rozpatrywanej tu brany przemysowej biznes plany ograniczaj si do dwch etapw: eksploracja i nastpnie eksploatacja. W innym opublikowanym przez nas tekcie (ref. 10-Durand, 2011) proponujemy analiz kosztw i korzyci dla spoeczestwa z uwzgldnieniem dodatkowych obcie na dugim terminie w parametrach oceny opacalnoci brany. Dodatkowe obcienia maj tu duo znaczenia z uwagi na dugo pozostajcego okresu, kiedy ogromne przewidywalne koszty wynikajce z stosunkowo efemerycznej fazy wydobycia oczywista, co zmienia radykalnie nasz wizj na ten temat. maj by pokryte przez Pastwa. Patrzc pod t now perspektyw krtkowzroczno polityki energetycznej Pastw Ameryki Pnocnej jest

Literatura:
1- BAPE, 2011. Bureau dAudiences Publiques sur lEnvironnement, 323 p. Rapport final de la commission denqute gouvernementale sur lindustrie des gaz de schiste au Qubec

2- Office National de lnergie, Nov. 2009, LABC du gaz de schistes au Canada, 23p.

3- Aeberman, 2010. Shale Gas-Abundance or Mirage? Why The Marcellus Shale Will Disappoint Expectations. The Oil Drum

4- Johnson D W. 2011. Marcellus Shale Gas, prsentation Enerplus Corp.

5- Brufatto et al 2003, From Mud to CementBuilding Gas Wells, Oilfield Review , Sept 2003, pp 62-76.

6- Dusseault, 2000, Why oilwells leaks : Cement behavior and long-term consequences SPE International Oil and Gas Conference and Exhibition in China held in Beijing, China, 710 November 2000

7- Wojtanowicz et al, 2001, Diagnosis and remediation of sustained casing pressure Final Report US Dept of Interior, Mineral Management Service, 93p.

8- Halliburton 2012. Carbon Capture and Storage - Post Closure of wells.

9- Reuters 2011, PA says fracking likely polluted Wyoming water.

10- Durand. 2011. Gaz de schiste - un plan daffaire fortement dans le rouge

Przypisy do tekstu:
[1] Gdyby zoe z upkw Utica przebiegajce pod dolin St Lawrence utwory te rozcigaj si w Quebeku obszarze 10.000km2, gdzie znajduje si korytarz nr 2.

pomidzy miastami Montreal i Quebek, poddane byy do eksploatacji przemysowej, potrzebne byoby na pierwszy etap tej operacji ok. 20.000 odwiertw wiertniczych na Korytarz ten uznany zosta jako najbardziej atrakcyjnym fragmentem tego zoa (ref. 1 - BAPE Komisji, 2011). [2] Prawo Darcy'ego V = K x I wyraa w jednostkach prdkoci [m / s] zasady, ktre reguluj przepyw wody w podziemnych formacjach geologicznych. Przy analizie przepywu wglowodorw w formacjach geologicznych wykorzystane s bardziej skomplikowane wzory. Aby umoliwi uproszczone podejcie do stosunkw istniejcych miedzy przepywem i przepuszczalnoci postanowilimy zuywa jako zwr ww. prawo hydrodynamiki, gdzie parametr K okrelany rwnie jako przewodno hydrauliczna, jest synonimem przepuszczalnoci Darcyego.

[3] Wyraenie odwiert-korek (nt.: puits-bouchon w jz. fr) zostao specjalnie tu wymylone, poniewa nie znalelimy odpowiedniej nazwy dla opisanej tu konstrukcji inynierskiej. Pod wyraeniem odwiert-korek naley tu rozumie konstrukcj pierwotnie zaprojektowan jako tymczasow konstrukcj o precyzyjnej funkcji inynierskiej - pierwsza funkcja ta polega na wydobyciu gazu , a drugorzdnie przeznaczona do zupenie odwrotnej funkcji - druga funkcja ta polega na zapobieganiu przepywowi tej nowej roli (rys. 8). [4] Niedawno temu niektre pastwa i prowincja Alberta uruchomiy specyficzne programy majce na celu zagospodarowanie opuszczonych odwiertw. Prowadzenie programw tego rodzaju - obejmuj one kosztowne prace kontrolne na ww. odwierty oraz prace uczelniania w przepadku stwierdzenia anomalii cinienia, wymaga rodkw finansowych z przemysu naftowego. Na razie prowadzona jest tylko inwentaryzacja odwiertw jako pierwszy etap tych programw. W takim trybie, nowe zlikwidowane odwierty wiertnicze przekazane do skarbu Pastwa nie ulegn od razu potrzebnej kontroli. Zatem programy te nie wystarczaj w obliczu tych nowych wyzwa. gazu z odwiertu, po pobienych przeksztace pierwotnej konstrukcji. Drugorzdna konstrukcja wyrobiona na podstawie pierwotnej tymczasowej konstrukcji stanie s sta konstrukcj w