2

Waldemar ysiak

SZUASKA BALLADA

Waldemar ysiak

SZUASKA BALLADA
o lepym wojowniku Gedeonie i o jego pojedynku z korsykaskim karem Bonaparte

Krajowa Agencja Wydawnicza Krakw 1991

4

SOWO WSTPNE

Szuaska ballada nie pretenduje do miana pracy historycznej, mimo e jej zawartoci s fakty i nic jak tylko fakty, ubrane w moj manier narracji. Nie jestem bowiem stenotypist dziejw, tylko pisarzem, nie interesuje mnie historia jako nauka, lecz historia jako karmicielka moich literackich obsesji. Piszc t ksik, ani przez moment nie staraem si by obiektywny; wolaem narazi si na zarzut, i lepi bajki z rzeczywistoci, ni przekazywa rzeczywisto odart z wyobrani. Przyjmujc taki punkt widzenia i tak metod nie czuem waha, wtpliwoci ni wstydu, gdy tak samo jak jeden z najwybitniejszych mediewistw europejskich, profesor College de France, Georges Duby: Nie wierz w cakowit obiektywno historyka. Myl, e mona doj do beznamitnej obserwacji wszystkich faktw przeszoci, jest mitem historiografii pozytywistycznej. Przeciwnie, jestem przekonany, e kada dobra historiografia jest subiektywna. Jest dzieem czowieka wybierajcego problemy, ktre chce opracowa, i ustosunkowujcego si do nich w zalenoci od wasnego modelu ideologicznego (z wywiadu dla L'Express, przeprowadzonego przez Maxa Galio i Sophie Lannes). W..

Ludzie nader rzadko potrafi by cakiem li albo cakiem dobrzy. Niccolo Machiavelli, Rozwaania

ZAPOWIED
29 marca 1800 roku. Paac Tuileries. Przez wieki by paacem krlewskim, zamieszkiwali go Walezjusze, Medyceusze i Burbonowie poczwszy od krla-soce Ludwika XIV. Od miesica i kilku dni ma kolejnego waciciela, nowe, dopiero co wzesze soce Francji Napoleona Bonaparte, i nie nazywa si ju paacem krlewskim, lecz paacem rzdowym. Ta zmiana w nazewnictwie niczego w istocie nie zmienia, tak jak tytu, ktry nosi chwilowo Korsykanin: Pierwszy Konsul Republiki, nie zmienia faktu, i wadza jego jest absolutna, z kadym dniem bardziej, dc do miary wicej ni krlewskiej. Bdzie to miara cezarw. Pogodne przedpoudnie. Pawilon Flory peen adiutantw, jakich nie spieszcych si oficerw i wrosych w ziemi cywilw. Pojedynczo i w grupkach, gapi si przez okna lub rozmawiaj, zbyt oywieni, by mogo to by naturalne, lub te ze mierteln powag studiuj profil rzebionej tralki w balustradzie, jakby by tak pikny, e nic innego na wiecie nie mogoby w tej chwili oderwa ich uwagi. Niektrzy wertuj jakie dokumenty, jakby w caym paacu nie byo do tego lepszego miejsca ni zakrt schodw. Wszystkie schody, wejcia i wyjcia, okna, galerie, korytarze, zakamarki i naroniki murw s tak obstawione, e mysz nie mogaby si przelizn. Gdyby prbowaa, trafiaby j przynajmniej jedna ze stu ku wystrzelonych rwnoczenie ze stu pistoletw. To nawet nie sprawa celnoci, lecz zwykego rachunku prawdopodobiestwa. Dlatego w pawilonie Flory paacu Tuileries 29 marca 1800 roku jest tak gsto od ludzi zajtych sob, tralkami i papierami, a widzcych tylko wejcie. Cigle puste. Przez okna wdziera si do wntrza rzewe wiosenne powietrze i zapachy od cudownych ogrodw, ktre zaprojektowa Le Ntre, a wykonali Lepaute, Coustou i Coysevox. Ale wewntrz jest duszno t duchot, ktr rodzi napicie oczekiwania na niewiadome i grone. Wreszcie jest. W wietle drzwi ukazuje si sylwetka kolosa. Georges
6

Cadoudal, szef band szuaskich z Morbihan, najzacieklejszy wrg Republiki. Konspiracyjne pseudo: Gedeon. Ale to tylko on nim si posuguje, on i jego ludzie. I jeszcze czasami policja. Ci, ktrzy waruj od rana w pawilonie Flory, mwi albo po prostu: Georges, albo: szuaskie zwierz. Zwierz, ktre on sw olbrzymi sylwetk przypomina najbar-dziej, to so lub raczej mamut. Stukilkudziesiciokilogramowa brya koci, misa i przede wszystkim stalowych mini rozsadza mu szwy ubrania. Boj si go, jednym uderzeniem pici mgby strci czaszk z karku dlatego jest ich tylu. Jeszcze bardziej boj si o swego boga wojny, ktrego nie wypada ju jak podczas kampanii woskiej 1796 roku nazywa maym kapralem, ale ktry od tego nie uronie ani o centymetr. Jest may i przy Cadoudalu bdzie wyglda jak porcelanowa figurka. Wystarczy, e to morbihaskie bydl pooy mu donie na szyi i cinie...! Nie mog poj, dlaczego Pierwszy Konsul, jeli ju mia ochot spotka si ze swoim wrogiem, zagwarantowawszy mu uprzednio swobod wejcia i wyjcia bez wzgldu na wynik rozmowy, dlaczego, do pioruna, upar si, by rozmowa odbya si w cztery oczy?! Zamknity z nim sam na sam Cadoudal za pomoc jednego ruchu rki bdzie mg osign cel, o ktry walczy ju tyle czasu. C z tego, e sam popeni w ten sposb samobjstwo wiedzc, i rozerwaliby go potem na strzpy ten czowiek jest do tego zdolny, to urodzony desperado, dla swojej sprawy pjdzie na wszystko! Wielu z czekajcych jest tego pewnych i ci zastanawiaj si, czy nie zama rozkazu i nie pj potem na kilka miesicy lub nawet lat do celi, ale w glorii wybawcy Francji. To znaczy: czy jednym byskawicznym wyrzutem ramienia nie przystawi bestii lufy do ucha i nie nacisn spustu teraz, kiedy ich mija, ju...! aden z mijanych tego nie czyni, a Cadoudal jest coraz dalej. Sztywniej im rce na kolbach. Moe to jego spokj tak mrozi? Ma kamienn twarz, patrzy na wprost, jest sam dla siebie, oni nie istniej. Po chwili jest ju za pno. Naprzeciw szuanowi wychodzi adiutant Konsula, Rapp, po bokach pojawiaj si oficerowie stray, jest te pies Bonapartego, mameluk Rustam, z fosforyzujcymi biakami oczu i z do-ni na rkojeci kindau. Rapp odbiera od Georgesa list polecajcy wydany szuanowi przez generaa Brune'a i wskazuje doni kierunek. Dochodz do drzwi salonu, Rapp puszcza gocia przodem, wchodzi za nim i zamyka za sob drzwi. Przez cay czas pozostali bd stercze pod tymi drzwiami z pistoletami w doniach, gotowi otworzy kopniakiem i skoczy na pierwszy krzyk. Tymczasem w duym salonie, ktrego wysokie okna wychodz na taras i ogrd, a z plafonu spoglda od czasw Ludwika XIV Minerwa niesiona w triumfie przez swoje kapanki, Bonaparte wita Cadoudala i daje adiutantowi znak gow: wyno si! Rapp wychodzi do gabinetu ssiadujcego z salonem porednio (dzieli je maleka sypialnia), przy czym zamyka kade z drzwi, ale tak dowcipnie, e midzy skrzydami pozostaj szpary pozwalajce penetrowa wntrze salonu wzrokiem. Bd to czyni on i osobisty sekretarz Konsula, Bourrienne, ktry czeka ju na Rappa w gabinecie. Rozmowa jest duga i gwatowna i koczy si fiaskiem. Nie doszo do porozumienia. Morbihaczyk wychodzi wcieky, zostawiajc Korsykanina w nie lepszym usposobieniu. Musi zrobi t sam drog do wyjcia przez szpaler nienawistnych spojrze i palcw zwierajcych si na kolbach. Nie wolno i za nim i ledzi go! to stanowczy rozkaz Konsula. Oni go posuchaj, tym bardziej e jeszcze nie znaj efektu spotkania.

Nie posucha minister policji, osawiony Jzef Fouche, ktry ma w zwyczaju sucha wycznie siebie samego, a sw policj czyni niezalenym pastwem w pastwie. Bonaparte, znalazszy si w gabinecie, pyta Rappa: Dlaczego zostawie drzwi otwarte?! Miaem was zostawi z takim typem sam na sam...? Otworzybym te drzwi tyle razy, ile razy wy bycie je zamknli, panie! Nie byo adnego ryzyka! To wam si tak wydaje, panie! odpowiada Rapp. I nie myli si. Po powrocie do swej paryskiej siedziby (Hotel de Nantes) Gedeon patrzy na swoje donie jak bochny chleba i w obecnoci szefa angielskiej siatki wywiadu nad Sekwan, Hyde'a de Neuville, wyrzuca z garda krzyk: Miaem tak ochot zadusi kara tymi dwiema rkami!!! W tym samym czasie Bonaparte, ju spokojny, mwi krtko do swoich: Tak czy owak pozostaje tylko jedno. Trzeba z nim skoczy! Maj na to chtk wzajemnie obaj, tylko e w obu przypadkach bdzie to nader trudne do zrealizowania, gdy obaj polujc bd zarazem pilnowani przez swoich ludzi na kadym kroku, w dzie i w nocy. Nigdy w swoim yciu Napoleon nie mia bardziej zawzitego i zdesperowanego wroga. Ani przedtem, ani potem. Ten krwawy pojedynek (padn w jego trakcie dziesitki trupw) midzy lepym wojownikiem Gedeonem a korsykaskim Jzef Fouche karem Bonaparte bdzie trwa jeszcze cztery lata i te cztery lata trwale zapisz si we francuskiej historii i legendzie. lepy wojownik. Ta metafora, najtrafniej charakteryzujca sposb politycznego i konspiracyjnego dziaania Cadoudala, nie zostaa wymylona na uytek tej ballady to po prostu dokadne tumaczenie jego nazwiska. Sowo cadoudal jest celtyckim idiomem znaczcym wanie lepy wojownik. Urodzi si z tym nazwiskiem przepowiedni i wyrokiem zarazem. Jakby na przekr imi przeciwnika te byo przetumaczalne, ale o ile efektowniej. Napoleon urodzi si na Korsyce, z nazwiskiem w pisowni woskiej, gdy rodzina jego wywodzia si z woskiej szlachty Buonaparte. Buona parte znaczy po wosku dobra cz, dobra sprawa, suszna sprawa... Kim by Georges Cadoudal? Ostatnim, po Cartouche'u i Mandrinie, wielkim przywdc bandy opryszkw, korzystajcym z anarchii wywoanej wojn domow w Wandei, by krlowa w zachodniej Francji? Terroryst, okrutnikiem, zabijak wykorzystujcym polityk dla nasycenia swych awanturniczych ambicji? Takim go przedstawiaa propaganda napoleoska poczwszy od wydanej w roku 1803, a wic jeszcze za ycia Cadoudala, jego biografii. Czy raczej bohaterem sprawy burboskiej, a wic antynapoleoskiej, mczennikiem, rojalistowskim witym? Takim go maluj od ponad ptora stulecia historycy nie cierpicy Bonapartego. W takich pracach, jak na przykad Mureta, Gedeon to anio, antyczny heros, totalny idea. Takich prac jest o wiele wicej stanowi one piedesta dla boka, na jakiego kreuje si Cadoudala.
8

Czytajc te wszystkie prace, sigajc do pamitnikw i rde z epoki, doznaje si uczucia swoistego chaosu. Ten tygiel sprzecznych opinii i interpretacji (a jake czsto sprzecznych faktw) jest swego rodzaju dungl historiograficzn, w ktrej nie pomaga nawet maczeta logiki. Zreszt czy wszystko naley tumaczy logik i czy wszystko musi by racjonalnie wytumaczalne w historii? A zwaszcza w czowieku? Czy nie z irracjonalizmu utkane s najciekawsze dziejowe postacie i ich dokonania? Bo moe prawd jest, e by wszystkim tym, co wyej wymieniem, naraz? I e jak u wikszoci ludzi aden pierwiastek, ani dobra, ani za, nie way w nim wicej? Mg wic by i awanturnikiem, i witym. Pytanie: czy w ogle mona by witym nie bdc awanturnikiem? W Bretanii pozostaa po nim legenda. W rodzinnym Morbihan (departament w poudniowo-zachodniej Bretanii), w tym krlestwie szuanerii i reliktw megalitycznych, w ktrym mwi si jeszcze po celtycku co wicej. S tam ambony, z ktrych napomyka si o nim, i takie chaty, w ktrych jego portrety wisz jak ikonostasy. Wygasa to w naturalnym procesie zapominania zdarze i twarzy, ale jeli przez tyle lat nie zapomniano o nim to co znaczy. Zwaszcza gdy sucha si opowieci przy poncych szczapach. Szeptane starczymi wargami brzmi jak wyrose z podszytego romantycznym celtyzmem wtku bretoskiego redniowieczne chansons de geste eposy miosnorycerskie roznoszone po caym wiecie przez armorykaskich rybatw. I tak jak wszystkie, najsawniejsze nawet o Rolandzie, o Tristanie i Izoldzie, o krlu Arturze i rycerzach Okrgego Stou, o Graalu przepojone fantastycznym wiatem mitw i symboli, mijaj si z prawd, idealizuj bohatera, czyni z Cadoudala ostatniego Du Guesclina Bretanii, niepomne, e i ten hetman francuskiego rycerstwa nie by bez skazy i zmazy. I dlatego opowie ta, poddana obrbce weryfikacyjnej, nie bdzie ju chanson de geste. W sytuacji jednak, gdy prawda o lepym wojowniku Gedeonie i o jego pojedynku z korsykaskim karem Bonaparte jest nie do wywietlenia we wszystkich swych aspektach nie ma powodu sili si na dzieo sensu stricto naukowe. O wiele lepiej si stanie, jeli w przekazie nie zaginie autentyczny klimat tej gry i objawi si na moment ywe twarze katw i ofiar. Nie bdzie to wic monografia, lecz rodzaj literackiej ballady. Prawda jest tylko kwesti formy powiedzia Oskar Wilde.

Nic bardziej nie przystoi tym, ktrzy urodzili si do rozkazywania, ni sztuka wojenna; potrafi ona i ludzi podego stanu wynie do wadzy. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka I DWIE SZKOY

Georges, syn farmera Ludwika Cadoudala, urodzi si i stycznia 1771 roku w wiosce Kerlano-en-Brech koo Auray. Poudnie Morbihan, morze tu-tu, stolica departamentu (Vannes) o niespena dwadziecia kilometrw na wschd. Matka, z domu Le Bayon, bya bardzo pikna i powia dziesicioro dzieci, z ktrych tylko picioro doyo czasw Rewolucji. Ta druga, z domu Ramolino, ktra urodzia mu przeciwnika 15 sierpnia 1769 roku w Ajaccio na Korsyce, te bya bardzo pikna i bardzo podna urodzia omioro dzieci. Z tym, e jej potomstwo w komplecie doyo nie tylko czasw Rewolucji, ale i Cesarstwa, co wcale nie wyszo Napoleonowi na dobre. Byli wic niemal rwienikami, a pomijajc cechy fizyczne, wszystko modelowao si w ich dziecistwie identycznie, zwaszcza za charaktery. Wedug tradycji rodzinnej, pewnego dnia, gdy Mme Cadoudal siedziaa przed drzwiami domu z niemowlciem na kolanach, przechodzcy ebrak dotkn rk twarzy dziecka i powiedzia proroczo: Oto ten, ktry bdzie przyczyn wielkich nieszcz dla siebie i dla swoich bliskich! Takich proroctw w stosunku do Napoleona jego biografowie podaj kilka, zaczynajc od tego, i Mme Bonaparte powia najsawniejszego swego syna na kobiercu przedstawiajcym bohaterw Homera. Jest faktem, e obaj od najwczeniejszej modoci byli zamknici w sobie i wyrniali si niezwyczajn dla swego wieku hardoci, ktr w szkoach nazywano krnbrnoci. Wanie w szkoach podobiestwo to ujawnio si najpeniej. Cadoudal po ukoczeniu szkoy podstawowej w Auray zosta umieszczony przez ojca w najlepszej szkole regionu w prowadzonym przez wieckich ksiy kolegium Saint-Yves w Vannes. W bramie Saint-Yves znajdowa si kamie, ktry zgodnie ze starym obyczajem kady nowo wstpujcy musia ucaowa. Georges odmwi, a gdy prbowano zmusi go si, rzuci si na tum uczniw i nauczycieli z gow pochylon do przodu i przedar jak rozwcieczony byczek przez bram. W tym samym czasie o trzysta mil od Vannes, w prowadzonej przez zakonnikw reguy witego Benedykta najlepszej we Francji krlewskiej szkole wojskowej w Brienne-le-Chateau, mody Bonaparte wpada w furi zakoczon torsjami prbowano go zmusi do odbycia kary na kl-czkach! Olbrzymiejcy w oczach, toporny i pozbawiony dziecicego uroku Morbihaczyk szybko zyska sobie mir wrd kolegw zazwyczaj stawa na czele jednej z band, ktre podczas przerw lekcyjnych okaday si kamieniami lub jabkami. W Brienne Korsykanin gra identyczn rol. Zachoway si opisy kampanii organizowanych przez niego na dziedzicu szkoy podczas srogiej zimy z 1783 na 1784 rok najpierw uczniowie wybudowali pod jego kierunkiem wielkie niene fortyfikacje, a nastpnie caymi, dniami prali si zza tych szacw piguami. Jest tu wszelako drobna rnica rnica o znamionach symbolu: Napoleon przerwa walk w momencie, gdy niektrzy nieuczciwi koledzy poczli faszerowa niene kule kamieniami.
10

Obaj nie ustpowali na krok nikomu ani nauczycielom, ani kolegom. Cadoudal bi si przy kadej okazji i jakeby inaczej zawsze wygry-wa. Bonaparte ju w wieku trzynastu lat wyzwa na pojedynek modego Pougeta des Ilets, ktry obrazi jego ojca, a gdy kilku kolegw wdaro si do nalecej do niego czci ogrodu wygna ich za pomoc siekiery! Nie pomagay adne kary. Nauczyciele w kocu zrezygnuj i jeden z nich powie o Napoleonie: Ten smarkacz jest z granitu, ktry kryje wulkan. A smarkacz odpowie: Wol by pierwszym robotnikiem w fabryce ni drugim profeso-rem w Akademii! Czyby ju zna Cezara? To moliwe, za czasw jego bytnoci w Brienne w teatrzyku szkolnym wystawiono mier Cezara, a poza tym czyta zachannie, odkd tylko nauczy si czyta. W kadym razie odpowiedzia niemal sowami Cezara, ktry rzek: Wol by pierwszym na wsi ni drugim w Rzymie! Zupenie tak samo myla Cadoudal. Obaj wyrniali si gbokim poczuciem lojalnoci i wiernoci danemu sowu. Cadoudala mona byoby zabi, a nie powiedziaby jednego zdania, jeliby nie chcia powiedzie. Bonaparte by jedynym wiadkiem wykroczenia, ktre popenili koledzy. Poszed do kozy za nich, poniewa nie chcia poda ani jednego nazwiska. Obie ich szkoy, chocia sawne, byy do ubogie i ndznie wypo-saone. W SaintYves, skadajcym si z kilku budynkw pobudowanych przez jezuitw, dugie acuchy ponurych klas z drewnianymi awkami bez pulpitw i stow, zim przejmujcy chd, mae okienka mroczce wntrza, obskurnie i podawo. Podobnie jak w klasztornym Brienne. Obaj naleeli do najbiedniejszych uczniw i przeszli tward zapraw o godnych
11

odkach i pustych kieszeniach. Ale aden nie prbowa korzysta z pomocy kolegw nie naleeli do rasy ebrakw. Cadoudala dokarmiaa rodzina skromnymi wiktuaami przysyanymi z domu. Bonaparte napisa do ojca 6 kwietnia 1783 roku: Ojcze mj! Jeli nie moesz dostarczy mi rodkw lepszego utrzymania, to zabierz mnie std! Mam ju do obcowania z pajacami, ktrzy gruj nade mn wycznie za pomoc pienidzy! Uczono ich wszystkiego, czego uczono wwczas modych ludzi: matematyki, fizyki, historii, geografii, jzykw i oczywicie religii. Ten ostatni przedmiot by dla Napoleona rzeczywicie ostatnim, dla Georgesa zawsze pierwszym. W swoim yciu zabija wielokrotnie z zimn krwi, dzie po dniu, ale nie byo takiego dnia, w ktrym by si kilkakrotnie nie modli. Rzadkie te byy niedziele Cadoudala bez mszy te tylko byy jej pozbawione, podczas ktrych nie mg zsi z konia i wypuci pistoletu z doni. Nigdy si to nie zmienio: sztylet skrzyowany ze spluw i krzy na otarzu. Oto cay Gedeon. Zmienili natomiast on i Korsykanin swe zapatrywania spoeczne bd polityczne, ktre oywiay ich w czasach szkolnych. May Napoleon pocztkowo nienawidzi wszystkich otaczajcych go Francuzw i odgraa si gono, e gdy doronie, wyzwoli Korsyk spod okupacji francuskiej. W miar jednak jak dorasta i wchania w siebie wraz z jzykiem kultur francusk (czy raczej to ona wchaniaa jego), zmienia swj stosunek do drugiej ojczyzny. Zacza mu si stawa pierwsz, a waciwie obie zlay si w jedno. Gdy w roku 1786, po rocznych studiach w wyszej szkole wojskowej w Paryu i roku suby w garnizonie w Valence, wyjeda jako siedemnastoletni porucznik na Korsyk, by ju sercem i dusz Francuzem, gotowym walczy z broni w rku o Korsyk francusk. Metamorfoza Cadoudala miaa miejsce kilka lat pniej i zwizana bya z wybuchem Rewolucji. Moment rewolucyjnego fermentu na rodzinnej ziemi Georgesa nastpi w grudniu 1788 roku (mia akurat rwnie siedemnacie lat), gdy Stany Bretoskie otwary sw sesj. W parlamencie tym znajdowao si zaledwie czterdziestu dwch przedstawicieli stanu trzeciego (mieszczastwo), trzydziestu duchownych i a dziewiciuset szedziesiciu piciu szlachcicw i arystokratw. Ta dominacja dobrze urodzonych od pierwszego posiedzenia wywoywaa gwatowne sprzeciwy buruazji, a napicie dosigo szczytu, gdy zaczto rozwaa projekt utworzenia szkoy morskiej dla modziey szlacheckiej. Jeden z zakompleksiaych adwokatw jak dowcipnie nazywali stan trzeci posowie bkitno-krwici krzykn wwczas: A nasi synowie? Gdzie pjd?! Na co markiz de Tremargat odpar ze spokojem: Do szpitala. Owa replika miaa warto iskry wrzuconej w beczk z prochem. Dwudziestopicioletni syn adwokata, Jan Wiktor Moreau (zapamitajmy go, gdy odegra on istotn rol w zakoczeniu tej ballady), ktry czmychn ze szkoy do armii i ktrego ojciec zmusi do powrotu na law, porwa przyjaci z wydziau i z okrzykiem: Vaincre ou mourir! zaatakowa klasztor, w ktrym schronia si szlachta. Walka na szpady i kije trwaa trzy godziny, padli ranni, w kocu dziki kilku rozsdnym mieszczanom zawarte zostao armistycjum. Ale Moreau nie zrezygnowa, zacz zwoywa modzie z Nantes, Angers, Saint Malo, Rennes i caej Bretanii. Istotne dla nas
12

jest to, e zanim ta burza ucicha, jeden z adresw popierajcych Moreau napyn z Vannes, od modziey z kolegium Saint-Yves. Przewodzi tym nastoletnim partyzantom sprawy ludu syn wieniaka, Georges Cadoudal. Na razie wszystko jest w porzdku. Mody demokrata, przesiknity do szpiku uczuciami religijnymi, nie tylko nie cierpia szlachty, ale rwnie nie ywi zbytniej mioci do kleru, podobnie zreszt jak cae, skdind bardzo religijne, bretoskie chopstwo. Nie ma w tym nic dziwnego duchowiestwo, oficjalnie pierwszy stan w pastwie, stanowio wwczas potny obz polityczny i byo wielkim obszarnikiem posiadajcym liczne ziemie i przywileje, nie liczc stu milionw dziesicin. To wanie w okrelony sposb determi-nowao stosunek chopstwa do kleru i wiara w Boga nie miaa tu nic do rzeczy. W pocztkach roku 1789, to jest wwczas gdy Cadoudal solidaryzowa si na szkolnej awie z Moreau, cala Bretania bya tak jak on umiarkowanie antyklerykalna. W przecigu zaledwie dwch lat sytuacja odwrcia si o sto osiemdziesit stopni. W roku 1791, na mocy uchwalonej w Paryu Cywilnej Konstytucji Kleru, zgodnie z ktr tylko ci ksia mieli prawo peni swe obowizki duchowne, co na ow konstytucj przysigli wierno pastwu, rozpoczy si we Francji represje przeciw kapanom niekonstytucyjnym. Bardzo szybko stay si one zwykym pretekstem usprawiedliwiajcym terror antyreligijny. I wwczas lud bretoski, tolerujcy dotychczas uderzanie kleru po kieszeni i nawet zamykanie klasztorw, zmieni front stajc w obronie swych ksiy. By to zrozumie, naley sobie uwiadomi, e chop francuski wcale nie by tak biedny, jak to przedstawiano niegdy w demagogicznych pracach na temat ancien rgime'u i Rewolucji (susznie zauway Gaxotte, i cicy nad chopem system podatkowy zmusza go raczej do demonstrowania ubstwa), a ju zupenym nonsensem byo uoglnianie sw teoretyka La Bruyre'a, ktry tak opisa w swych Charakterach wieniakw przedrewolucyjnych: Spotyka si jakie dziwne stworzenia, samcw i samice czarne, sine i spalone od soca. Poza tym pocztkowa niech do kleru bya niechci przede wszystkim w stosunku do zamonych ksit Kocioa i stanowia u chopw co w rodzaju chwilowej zoci dziecka nie na dug met. Gdy chop spostrzeg, e krzywda dzieje si ju nie tylko dostojnikom kocielnym, ale i ich wasnym proboszczom wciek si. Kler na nowo sta si dla kapanami, a e tradycja kultowa zawsze bya we wsiach rzecz wit chop chwyci za bro. I to pod wodz tylko na to czekajcej szlachty (tej ostatniej mao zaleao na klerze, a bardzo na ukrceniu gowy Rewolucji). 13 lutego 1791 roku cae Morbihan stano w ogniu. Trzy tysice chopw ruszyo na Vannes i rozpoczo walk z dobrze uzbrojonym garnizonem w obronie swej religii i swych kapanw, gdy obie te rzeczy na nowo utosamiano. Trzynastu powstacw pado, szesnastu byo rannych, trzydziestu jeden zostao uwizionych. Ta pierwsza poraka rozwcieczya lud jeszcze bardziej; Rewolucja odtd ju nigdy nie bya na zachodzie i pnocy Francji popularna, a zalki buntu tliy si nieustannie. Nakreliem oglne to metamorfozy Cadoudala, przejdmy teraz do niego samego. Georges opuci kolegium Saint-Yves w wieku dwudziestu lat, gdy wyrzucono z pracy kierujcych przybytkiem wieckich ksiy. Nigdy nie darzy swych belfrw sympati, ale owa brutalna i gremialna dymisja nie podobaa mu si. Rozpocz si, najkrtszy w jego yciu, etap zawodowej dziaalnoci cywilnej. W dzie pracowa jako kancelista u notariusza w Auray, wieczorami uczszcza do lokalnego klubu. Uzupenia gorczkowo luki
13

Karykatura Georgesa Cadoudala

w swym wyksztaceniu i stara si zgbi przyczyny wydarze, ktre od pewnego czasu wprawiay jego rodzinne strony w stan spazmu. W jego gigantycznym bie rozgrywaa si wasna rewolucja. I kiedy po zgilotynowaniu w styczniu 1793 roku krla Ludwika XVI i zarzdzeniu w lutym tego roku poboru trzystu tysicy rekrutw ssiadujca z Morbihan Wandea zerwaa si do buntu (marzec 1793) metamorfoza Georgesa Cadoudala dopenia si. Wystpi wraz z rebeliantami przeciw Rewolucji, do walki za spraw dynastii burboskiej, ksiy i szlachty. Tak, tej samej szlachty, ktra uprzednio takich jak on uwaaa za bydo robocze i w najlepszym przypadku za nieposuszestwo posyaa do szpitala. Teraz jednak szlachta zrobia si nader uprzejma dla braci wieniakw i agitowaa ich do insurekcji, jako e samymi tytuami trudno walczy, potrzebne jest do tego rwnie miso armatnie. I jeszcze raczya poobsadza dowdztwa oddziaw (przywdcy pochodzenia chopskiego byli rzadkimi wyjtkami). A Cadoudal, ktry bi brawo, kiedy Moreau stara si wydusi szlacht, sta si teraz jej gorliwym poplecznikiem. Czyby przesta j nienawidzi? Nie, to uczucie nigdy nie wyganie w nim do koca zdecydowa po prostu, e sprawa chopw i ksiy, a wic ludu i religii, jest t, za ktr bdzie walczy, a eby j wygra, trzeba podda si rozkazom szlachty, gdy w przeciwiestwie do niej chopi i ksia nie znaj si na strategii wojennej. To ostatnie rozumowanie byo suszne, gorzej byo z logik nastpnego: kiedy ju zmiady si jakobiskich Terrorystw, ktrzy zastpili otarze gilotynami, na tronie znowu zasidzie dobry krl z familii de Bourbon i miosierdzie
14

katolickie zatriumfuje we wszystkich sercach, a chopom otworzy si raj na ziemi. Czy nie nazywa si Cadou-dal, co po celtycku znaczy lepy wojownik? W marcu 1793 roku Georges zacign si do szuanw, a konkretnie do grupy uzbrojonych w widy i kije chopw z okolic jego rodzinnej wioski. Powstacw nazywano szuanami (,,les chouans) od jednego z ich pierwszych szefw, Jana Cottereau, noszcego pseudonim Szuan (Le Chouan), gdy zwoywa swoich ludzi naladujc znakomicie gos puszczyka, ktry to ptak po francusku zwie si chat-huant. Nazwa ta pocztkowo, przed powstaniem, uywana tylko w odniesieniu do przemytnikw (przemytnikiem by wanie Cottereau), potem do powstaczych oddziaw chopskich, staa si w kocu powszechna dla caego zbrojnego ruchu rojalistowskiego we Francji, majcego na celu obalenie Republiki i przywrcenie Burbonw, zwaszcza za w Wandei, Bretanii i Normandii. cilej jednak rzecz biorc, termin szuaneria oznacza ruch chopski, walczcy arystokraci za zwali si rojalistami. I taka wanie terminologia obowizywa bdzie w tej balladzie. Oddzia Cadoudala zamierza opanowa Auray i dosta baty. Zadenun-cjowany Georges wyldowa w celi, skd wywleczono go po kilku dniach, odziano w mundur i wcielono do oddziaw republikaskich walczcych z wandejsk ,,armi katolickokrlewsk. Uciek do tej armii, korzystajc z pierwszej okazji, i znalazszy si w oddziale sawnego Bonchampsa przeszed cay bojowy szlak powstaczy roku 1793, wszystkie zwycistwa i poraki i straszliwy odwrt spod Chollet, gdzie zgin jego dowdca. Niemal cudem udao mu si wyj cao z Savenay (23 grudnia 1793) roku), z masakry, w ktrej armia krlewsko-katolicka znalaza swj grb. By ju wwczas kapitanem. W tym samym 1793 roku przebywajcy na Korsyce Bonaparte opowiedzia si ostatecznie przeciw rojalistom, za Republik. Nie z mioci do rewolucyjnego motochu (jego sowo), ktrym gardzi (patrzc, jak przeraony demonstracj rewolucyjn Ludwik XVI zaoy czapk frygijsk i ukoni si tumowi z okna paacu, Napoleon powiedzia z pogard: Tchrz. Naleao powystrzela z armat kilkuset z tej hooty, pozostali rozbiegliby si!), lecz z nienawici do ancien regime'u, do tych paniczykw, ktrzy przedrzeniali jego korsykaski akcent w Brienne i ktrzy mimo swej tpoty mieli krwi zagwarantowane prawo do wadzy i ucisku. Nie mia nic przeciw upuszczeniu jakiej czci tej krwi na rzecz rwnoci spoecznej. Zwaszcza za od czasu, gdy rojalici podnieli bunt. Na Korsyce ruchawka wybucha prawie rwnoczenie z powstaniem rojalistowskim w Wandei. I tak samo jak tam, rebelianci zwrcili si o pomoc do Anglii. Co prawda nie by to zryw rojalistowski, lecz separatystyczny (chodzio o oderwanie Korsyki od Francji), ale sam fakt wycignicia rki do odwiecznego wroga skompromitowa ten ruch w oczach Napoleona bez reszty. Uwaa, e obca pomoc kompromituje kad spraw. Zanim si obejrza, jego rodzina staa si jedynym profrancuskim stronnictwem na poncej wyspie. Musieli zwija manatki i ucieka do Marsylii. W grudniu 1793 roku, dokadnie na pi dni przed rzezi Wandejczykw pod Savenay, dowodzona faktycznie (lecz nie formalnie) przez Bonapartego armia republikaska zdobya szturmem rojalistowski Tulon i sprawia rebeliantom krwaw ani. Za wspaniae pokierowanie obleniem Napoleon otrzyma stopie generaa. Tak zako-czy si dla niego okres modzieczej edukacji, to jest nauki wojowania. Mia dwadziecia cztery lata i zamierza rozpocz gr o wiksz stawk. Ta zwrotka ballady jest wyjtkowo rytmiczna: Cadoudal zakoczy swj szkolny etap w tym samym roku, dokadnie w tym samym czasie, rwnie wybierajc wspinanie
15

si po szczeblach za pomoc sztuki wojo-wania. Powrciwszy spod Savenay do domu, wytyczy sobie dug samo-dzieln drog do tego samego celu, ktrego nie osigna Wandea. W czasie gdy karne oddziay generaa Turreau, zwane piekielnymi legiami, rwnay j ogniem i mieczem, rozstrzeliwujc tysice jecw, zacz formowa wasny oddzia partyzancki. Nie musia ju liczy na przegran szlacht, zdy nauczy si od niej sztuki dowodzenia. Byo w tym jego zapamitaniu co z ascezy redniowiecznych witych pustelnikw. Jego jedynym przyjacielem by towarzysz wojaczki, identyczny fanatyk Piotr Mercier, zwany Mercier-la-Vande, delikatny i wyksztacony, o trzy lata modszy, uwaany przez rodzicw Georgesa za czonka rodziny. Wiosn 1794 roku do Kerleano przyjechaa z Chateau-Gontier (jej rodzice posiadali tam ober) Lukrecja Mercier w odwiedziny do brata. Miaa siedemnacie lat, bya pikna, skromna i dobra. Cadoudal mia dwadziecia trzy lata i z miejsca si zakocha. Z wzajemnoci. Postanowili jednak odoy lub do czasu, a Rewolucja padnie i Burbonowie odzyskaj tron! Bd powtarzali ten refren przez nastpne lata na drodze do celu, ktrym okazaa si mier. Refren ywcem wyjty z ust trubadura piewajcego melancholijn bretosk chanson de geste.

16

Nic nie przynosi takiej sawy, jak wielkie czyny i bohaterstwo (...) i temu sawa przypadnie w udziale, co rwnie niezawodnym jest jako wrg i jako przyjaciel, bo gdy po ktrej stronie si opowie, moe na ona liczy bez zastrzee. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka II DROGI DO SAWY

Pocztki nie byy najlepsze. Z kilku skaptowanych przez Georgesa w Auray modych ludzi jeden zdradzi. Ten motyw bdzie si rwnie powtarza w jego yciu jak refren, do mierci. W przecigu zaledwie pitnastu miesicy ju po raz drugi wypacono za srebrniki i nie po raz ostatni. Noc 30 czerwca 1794 roku w Kerleano zaroio si od andarmw. Cadoudal, jego rodzice, szesnastoletni brat Julian, stryj Dionizy i Piotr Mercier, nawleczeni na jeden sznur, powdrowali do wizienia w Auray, a std do galerniczego zamku w Brecie, zatoczonego ju jczcym tumem arystokratw, mieszczan i chopw. Wwczas takie forteczne nory najuczciwiej zrwnyway spoeczestwo. Mme Cadoudal nie wytrzymaa katorgi. Bdc w ciy, zostaa przeniesiona do szpitala. Tam poronia i zmara. W tym samym wiziennym szpitalu skoczy stryj Dionizy. Proroctwo starego ebraka zaczo si sprawdza lub te jeli przyj-miemy, e zostao zmontowane przez potomkw rodziny post factum dopiero rodzi. Na pocztku roku 1795 Cadoudalowi i Mercierowi udao si zbiec. Skorzystali z niedbalstwa stray i wymknli si z zamku w strojach marynarskich, dostarczonych przez przyjaci z zewntrz. W Kerleano zastali wszystko spalone bd spldrowane, ale kryjwka, ktrej tajemnic zdy wyjawi Georgesowi przed mierci stryj Dionizy, ostaa si nie tknita (dziewi tysicy frankw w luidorach i talarach). Za cz tych pienidzy Cadoudal zabezpieczy los modszego rodzestwa, reszt przeznaczy na kontynuowanie walki. Gdy andarmeria ponownie wkroczya do Kerleano, nie byo go ju we wsi. Rozpyn si zowieszczym cieniem w interiorze Bretanii, penym nie koczcych si rwnin i gbokich lasw, ktre odtd bd jego domem i krlestwem. Rozpoczyna prawie sam, z Mercierem i garstk takich jak on despe-rados, wyjtych spod prawa, azylu i spokoju ducha. Samotny by w szkole i samotny teraz, gdy wok stali kompani z broni, i tak samo samotny bdzie ju zawsze, nawet wwczas, a zwaszcza wwczas, gdy otacza go bdzie caa armia. C to jest armia konspiracyjna? Dwa sowa mieszczce tysice ludzi bez nazwisk i twarzy, ludzi, ktrzy w kadej chwili mog cisn to wszystko do diaba i i do domu, by dobrze si nare i dobrze naspa z kobiet! Tylko jego nazwisko i dane personalne byy znane w Paryu, potem w caej Francji, dokadnie, coraz dokadniej, i z kadym rokiem drosze. W pewnym momencie cena za jego gow urosa do takiej sumy, przy ktrej cigany zaczyna si zastanawia, czy nie opacaoby si sprzeda samego siebie. Ale to przyszo potem. Na razie by samotnym zwierzciem, wiecznym uciekinierem, kryjcym si wrd prehistorycznych dolmenw, przebie-gajcym zachody soca jak czarna sylwetka na czerwonym horyzoncie w teatrze marionetek, kochanek nocy, picy
17

gdzie si da, na trawie, w jaskini, w chopskiej chacie, zmczony, brudny i zaszczuty, l ksajcy bolenie, do krwi, w gardo, tyle razy, ile si dao, z t nadnaturaln szybko-ci, z jak ksa osaczony wilk. Oddzia jego szybko powiksza si. Wstpowali do gwnie chopi nienawidzcy Republiki i majcy z ni jakie porachunki lub jakie dugi do spacenia, zbiegli przestpcy, pokrzywdzeni mieszczanie, ludzie z zamio-waniem do rozboju, przemytnicy, dezerterzy z armii republikaskiej, rybacy, drobni dzierawcy, ktrym Niebiescy (tak nazywano w Bretanii wojska rzdowe od koloru mundurw) pogwacili ony, etc. Oczywicie nie tylko ochotniczo, chocia apologeci Cadoudala dawali gowy za to, e wrd jego podwadnych byli sami ideowi wolontariusze. Szkoda, e swego czasu kto nie potraktowa tego dawania na serio, bez trudu bowiem mona udowodni, i werbownicy Georgesa przebiegali kraj oferujc za przystpienie trzysta frankw i obiecujc stay od. Zaczo si od namawiania do obrony ksiy, a skoczyo si na przymusowych zacigach w momencie, gdy ju nikogo nie trzeba byo broni. W pewnym okresie swej dziaalnoci partyzanckiej Cadoudal zagarnia si w okolicy wszystkich nieonatych mczyzn, ktrzy ukoczyli pitnasty rok ycia! Inna sprawa, e stara si by ojcem dla swoich ludzi, wymagajcym i surowym, lecz sprawiedliwym. Wobec siebie by najbardziej wymagajcy i surowy. Lubili go, gdy mwi ich jzykiem i by chopem tak jak wikszo z nich, nie sprowadza ich do roli byda i Szuan proszcy N. M. Pann o pobogosawienie broni (sztych z epoki) misa armatniego, lecz dawa status honorowych bojownikw za wiar i tradycj, czci Dziewic Mari i wit Ann i najwyraniej nie powodowa nim interes osobisty. Jego sztabowcy nazywali go Monsieur Georges, podczas gdy nisi podwadni mwili: Papa Gedeon. Wielki Sdzia Izraela Gedeon, tak jak i on syn wieniaka, przy pomocy jedynie trzystu ludzi pobi Madianitw i uwolni swj lud od zagroenia. Cadoudal potraktowa ten pseudonim jako proroctwo, zamiast uczyni z niego symbol historycznej nauki. ydowski Gedeon nie ciga do siebie tumw, lecz dokona ostrej selekcji, wybie-rajc najlepszych z najlepszych przyjrza si, jak jego ludzie gasz pragnienie w rzece, i zabra ze sob tylko tych trzystu, ktrzy klczc i chepczc wod przy brzegu nie przestali rozglda si na boki i ani na moment nie wypucili mieczy z rk. Georgesowi woda suya wycznie do picia. Pki nie urs w si, dopada na drogach mae patrole lub kurierw i posya do ziemi. Potem zacz nka co skromniejsze garnizony polowe. W odpo-wiedzi rzdzcy Francj Konwent wysa swych emisariuszy, ktrzy rozwalali kocioy, posgi witych i ywych kapanw, szerzc propagand antyreligijn i prorewolucyjn za pomoc pomiennego sowa i pomiennych agwi. Insurekcja Cadoudala rnia si od wci tlcych si powsta w Wandei, Bretanii, Normandii, Poitou i Anjou swym charakterem ludowym. Wszdzie na czele stali arystokraci: d'Autichamp, d'Antign, de Scpeaux, de Chtillon, de Boisguy i de Frott, tylko w Morbihan najbardziej znany przywdca (byo tam kilka legionw szuaskich, Cadoudal
18

sta na czele operujcego w okolicach Auray) nie nosi ,,de przed nazwiskiem i by zwykym chopem. Chocia w sztabie jego znalazo si pniej kilku dobrze urodzonych i posusznych mu (!) kawalerw, wikszo oddziau zawsze stanowi ywio plebejski. Konflikt midzy Gedeonem a przywdcami szlacheckimi narasta od pocztku insurekcji. Wiosn 1795 roku nawizano pertraktacje rozejmowe midzy Konwentem a powstacami i Georges uda si w okolice Rennes na spotkanie dowdcw rojalistowskich z wysan-nikami Parya. Ci ostatni, usyszawszy danie penej amnestii dla rebeliantw i emigrantw rojalistowskich, wolnoci kultu i opinii oraz wycofania oddziaw rzdowych w zamian za uznanie Republiki i poddanie si jej prawom, wpadli we wcieko i zaczli grozi bezczelnym buntownikom. Obrady przeduay si w nerwowej atmosferze, ktra powoli zaamywaa wyperfumowanych paniczw, zmczonych ju tuaniem si po wsiach i wieczn bezsennoci stawali si coraz bardziej ulegli. Gdy rozmowy zaczy przybiera nader konstruktywny charakter, doszo do ich brutalnego zakcenia. Wsta nagle z miejsca zgrzebnie odziany wieniak, warkn niecenzuralne przeklestwo i trzasnwszy drzwiami opuci sal. By to Cadoudal. Za nim wyszli dwaj jego goryle, Saint-Rgent i Guillemot. Midzy innymi efektem demonstracji Georgesa byo to, e tylko dwudziestu szefw rojalistowskich zgodzio si (w kwietniu) zoy bro na warunkach Konwentu. Ludno zbuntowanych regionw uznaa t dwudziestk za zdrajcw, a pokj okaza si iluzoryczny i bardzo krtkotrway. W czerwcu flota angielska wysadzia na pwyspie Quiberon desant w postaci armii zoonej z emigrantw rojalistowskich. Szuani bretoscy poczyli si z ni i wsplnie ruszono na Rennes. Cadoudal, chocia przeklina ekspedycj, uwaajc j za samobjcz dla rojalistw (mwi o tym gono na radzie wojennej, lecz arystokratyczny beau monde kwitowa Kapitulacja armii katolicko-krlewskiej w Wandei (sztych z epoki) jego sowa pogardliwymi umieszkami), wprowadzi swoich ludzi do walki i w momencie, gdy republikaski genera Hoche dobija ju ca imprez (lipiec 1795), Morbihaczycy stanowili przez wiele godzin jedyn zapor dla zwycizcw. Zasugi Gedeona w czasie tej niewczesnej wyprawy wyniosy go ponad wszystkich innych
Jakobin stojcy na stray Republiki (obraz Ludwika Boilly)

19

dowdcw: przewidzia koniec i potrafi zmniejszy rozmiary klski. Midzy innymi uratowa od niechybnej masakry tysice kobiet, starcw i dzieci, ktrzy zbiegli si ze wszystkich zaktkw Morbihan, by ujrze biae sztandary i krzycze Vive le Roi!, podczas gdy Niebiescy kpali ju biae lilie we krwi. W ten sposb ujawniy si jego znakomite talenty militarne pod tym wzgldem zacz si zblia do remisu z Bonapartem. Byli godni siebie i dlatego ta ballada ma waciwy smak, jaki bowiem byby sens opiewania pojedynku nierwnych talentami adwersarzy? Szczytowym osigniciem Georgesa byo wyprowadzenie swego oddziau z ostatecznego pogromu emigranckiej armii. Jest zreszt rzecz charakterystyczn, e prawdziwi znawcy wojen stawiaj wielkim wodzom wysze noty nie za wygrane bitwy i kampanie, lecz za prawidowe odwroty po przegranych, za uratowanie si manewrowych w sytuacji teoretycznie beznadziejnej. Eksperci ceni Napoleona nie tyle za Austerlitz czy Wagram, ale przede wszystkim za genialny odwrt spod Moskwy i przejcie Berezyny z reszt Wielkiej Armii. Cadoudal wietnym mane-wrem wydosta swj oddzia z kota, po czym przeprowadzi go w bezpieczne miejsce robic dwadziecia pi mil bez straty jednego czowieka i mylc lady pogoni. Caowano go za to po rkach, a Morbihaczycy owiadczyli, e maj ju do suchania gupich paniczw. W rezultacie, 2i sierpnia 1795

Osaniany przez grenadierw Bonaparte podczas zamachu stanu 18 brumairea (litografia Raffeta)

roku, zebrani w zamku Grandchamp dowdcy legionw rojalistowskich Morbihan mianowali go szefem sztabu gwnego. W padzierniku dowodzi ju caym szuaskim
20

powstaniem w Dolnej Bretanii, stajc si jedn z kilku najsawniejszych osobistoci insurekcji. Mia wwczas dwadziecia cztery lata. Dokadnie w tym samym miesicu (5 padziernika) Napoleon strzela w Paryu kartaczami w tumy szturmujcych Konwent rebeliantw rojalistowskich i w trzy tygodnie pniej (21 padziernika) zosta mia-nowany naczelnym wodzem Armii Wewntrznej. Zaiste fascynujcy jest wystukany przez histori rytm tej ballady. 26 padziernika narodzi si Dyrektoriat i nowe wadze republikaskie zajy si chwilowo tym, od czego nowe rzdy zaczynaj zawsze umacnianiem wadzy. Do Morbihan powrci pozorny spokj, chopi pracowali jak dawniej na polach i tylko przemykajce si noc sztafety Gedeona mwiy prawd o lawie drzemicej pod skorup tej sielanki. Cadoudal wykorzysta ten moment wytchnienia na zaopatrzenie swych oddziaw. Przychodzio ono z Anglii i odbierane na wybrzeu wdrowao na dziesitkach wozw do kryjwek w gbi ldu. Pewien kapitan brytyjski, chcc zobaczy ,,na wasne oczy najzacieklejszego wroga Republiki, zszed noc na ld. Spodziewa si ujrze wyniosego, uzbrojonego po zby zbira, ktry kieruje wyadunkiem broni. Pokazano mu rosego czeka, po kolana w wodzie, dwigajcego do brzegu skrzyni z karabinami... Trudno si dziwi, e podwadni kochali Cadoudala. Z tego samego powodu, a nie za zwycistwa, onierze francuscy kochali swego maego kaprala. Za to, e kiedy by gd, jad wraz z nimi suchy chleb lub nie jad nic, chocia jako wdz naczelny mgby dosta kurczaka; i za to, e kiedy w Egipcie wyda rozkaz: Konie tylko dla rannych!, a ordynans sdzc, e zakaz nie dotyczy wodza, przyprowadzi mu rumaka, Napoleon zdzieli go w twarz szpicrut, krzyczc: Nie syszae, co powiedziaem? Wojska rzdowe dowodzone przez Hoche'a prboway przeciwdziaa dostawom broni angielskiej, jednak gdy tylko si zbliay, gos puszczyka zwoywa szuanw i Niebiescy wpadali w zasadzk. Gedeon stara si nie manewrowa ofensywnie ograniczy si do obrony chopw przed rekwizycjami. Po tragedii quiberoskiej szuani byli jeszcze zbyt sabi na wiksz akcj, ale i Hoche nie by w stanie odnotowa liczcych si sukcesw, o czym tak pisa do Parya: Wojna w Morbihan przybiera niepokojcy obrt. Owszem, prowadzimy j, ale nie mog zagwarantowa, czy skoczymy. Genera Hoche by czowiekiem trzewo mylcym, szybko tedy doszed do wniosku, e nie zlikwiduje si ruchu ludowego sam si, bez likwidacji przyczyn buntu. Tote w pocztkach roku 1796 wyda proklamacj gwarantujc Bretoczykom wolno kultu, nie zaprzesta jednak walki. Inaczej mwic, stosowa teraz jednoczenie metody marchewki i kija. Pierwsza skonia wielu zmczonych partyzantw do zoenia broni; kij spad na opornych, odbierajc ycie midzy innymi dwm gwiazdom si rojalistowskich, Charette'owi i Stoffletowi (schwytano ich i rozstrzelano). Zaamao to odporno Georgesa. Widzc, e wiele pastw ju akceptuje Republik i nawet papie z ni pertraktuje, uzna, i dalszy opr byby bezsensowny. Zaprzesta walki. Rojalistowscy przywdcy, niekonstytucyjni ksia i szuanie wyszli z podziemia i w zachodniej Francji znw zapanowa spokj. Ale znowu tylko na chwil. Mianowani przez jakobinw nowi konstytucyjni ksia, urzdnicy i waciciele ziemscy profilujcy z wojny domowej poczuli si zagroeni i w obawie przed powrotem dawnych autorytetw i wacicieli rozptali kampani intryg, prowokacji i donosw. Udao im si szybko wznieci chaos. Na nowo zaczli szale szpicle, wizienia wchaniay zdekonspirowanych dowdcw powstaczych, prostych szuanw i kapanw przedrewolucyjnych. Rozstrzeli21

wano ich setkami, bez sdu, lub w najlepszym razie zsyano do zwanej such gilotyn Gujany. Powstacy zrozumieli, e haniebnie ich oszukano, i rozproszyli si po kraju, zaprzysigaj Republice krwaw zemst. Georges, ktry zapad si pod ziemi tak jak inni, nie zamierza ju jak inni para si dalej ma odwetow guerill. Podczas gdy Bretania i Normadia pawiy si w bezproduktywnych okruciestwach obu walczcych stron raz jeszcze przemyla sobie wszystko od nowa i doszed do wniosku, e aby wygra, trzeba zebra wiksze siy i wystpi z celem konkretniejszym ni dotychczas. Celem bya dla od pocztku restauracja monarchii katolickiej, ale przecie nawet gdyby udao si osign zwycistwo w polu jedno, drugie czy dziesite nie rozwizaoby to problemu samo przez si. Choby udao si opanowa ca zachodni i pnocn Francj (co zreszt pozostawao w sferze marze, zwaywszy sabo si i ktnie midzy okrgowymi gwiazdami powstania) Pary nie padby od tego. Georges doszed do wniosku, i podstawowym celem porednim, wiodcym do osignicia celu ostatecznego, musi by cignicie pomocy z zagranicy (Anglia), ale przede wszystkim cignicie na ziemi francusk jakiego ksicia z krlewskiej familii de Bourbon. Najlepiej przebywajcego na emigracji w Anglii hrabiego d'Artois, ktry obejmie naczelne dowdztwo, zlikwiduje wszystkie wanie, poderwie za sob tysice Francuzw i w momencie militarnego zwycistwa wkroczy do Parya, by wymoci tron dla krla. Proste, prawda? Nie od parady nosi Cadoudal takie, a nie inne nazwisko. lepota morbihaskiego wojownika bya tu identyczna jak w przypadku wyboru pseudonimu polegaa na niewycigniciu odpowiednich wnioskw z lekcji historii. Wszelako tym razem lepy wojownik Gedeon zgrzeszy ciej, albowiem sprawa bya duo wikszej wagi, a lekcja o kilka tysicy lat wiesza zaledwie sprzed kilku miesicy. Gdy 8 czerwca 1795 roku zmar w Temple may syn Ludwika XVI, Ludwik XVII, dla rojalistw Jego Krlewsk Moci sta si stryj chopca, hrabia Karol hrabia dArtois (portret Grarda) Prowansji, ktry przybra imi Ludwika XVIII. Ten zniewieciay tucioch nie nadawa si do wojaczki, rojalici liczyli wic na jego brata, dobrego jedca, ksicia Karola hrabiego d'Artois, noszcego tytu Jego Krlewskiej Wysokoci. Burbon ten, w istocie rzeczy dure i ajdaczyna, a co najgorsze tchrz, wyldowa we wrzeniu z trzema tysicami emigrantw na wyspie Yeu i rozkaza jednemu z lepszych wodzw powstania, Charette'owi, zabezpieczy mu ldowanie na wybrzeu Wandei. Uradowany Charette zebra natychmiast dziesi tysicy szuanw, opanowa brzeg i zacz czeka na ksicy krok z wyspy na kontynent. Czeka i czeka, a 18 listopada 1795 roku doczeka si wiadomoci, e ksi stchrzy i umkn z powrotem do Anglii. Rozwcieczony Charette napisa wwczas do Ludwika XVIII: Sire, podo waszego brata zniweczya wszystko. Pozostaje nam tylko bezuytecznie zgin w waszej subie. Co te w niespena p roku pniej uczyni.
22

Teraz ju wiemy, na przybycie jakiego Burbona liczy Cadoudal. Mira tego przybycia to kolejny, zgubny dla Georgesa, refren ballady o nim. Bdzie on powraca po kadej zwrotce. Zacz nasz bohater od wysania do hrabiego d'Artois listu z opisem swojej koncepcji, baganiem o przybycie i podniesienie sztandaru wielkiej wojny wyzwoleczej. Czas by waciwy, zwaywszy, e najlepszy onierz Republiki, Napoleon Bonaparte, przebywa akurat po drugiej stronie Alp, ugrun-towujc sw saw likwidowaniem kolejnych armii austriackich w Italii. Odpowied Jego Krlewskiej Wysokoci hrabiego d'Artois do jego drogiego Georgesa bya tyle wykrtna i kamliwa, co gadka. J.K.W. stwierdzi, i po prostu dyszy niepohamowan dz stawienia si na polu walki, wszelako rozliczne trudnoci zmuszaj go niestety do pohamowania wojennej gorczki, nie mwic ju o tym, e brat krl kategorycznie rozkaza mu nie rusza si na razie z Anglii. Odrobina prawdy tkwia jedynie w tym ostatnim zdaniu. Ot brat krl, przebywajcy rwnie na emigracji (we Woszech i w Niemczech), orientujc si, e we Francji dziaa kilka stronnictw politycznych opozycyjnych wobec Dyrektoriatu i e kryptorojalici wiod wrd nich prym, poleci wszystkim swoim poddanym wstrzyma si chwilowo od wystpie zbrojnych, gdy zaistniaa szansa przywrcenia monarchii w sposb bezkrwawy, za pomoc przygotowywanych w Republice wyborw. I nie myli si. W wyborach do izb parlamentarnych w marcu i kwietniu 1797 roku rojalici odnieli wielkie zwycistwo, obsadzajc prawie wszystkie zwolnione fotele (dwiecie trzy na dwiecie szesnacie). Ale Dyrektoriat w odpowiedzi na to dokona wojskowego zamachu stanu (tak zwany 18 fructidora) i wysa rojalistw gremialnie na bezterminow wycieczk zaoceaniczn do Gujany. Jeli wszystko to wyglda nieco skomplikowanie, to wyjani krcej i prociej: rojalici francuscy chcieli przywrci monarchi za pomoc obalenia konstytucji republikaskiej, Dyrektoriat za uratowa t konstytucj w drodze zamachu stanu, to jest gwacc j, jako e wedug konsty-tucji zamach stanu stanowi przestpstwo. W Bretanii efektem 18 fructidora byo gwatowne nasilenie represji antyszuaskich. Georges postanowi przeczeka t burz z dala od jej epicentrum i potem odwrci jej furi przeciw Paryowi. Przesta ju by zwykym szefem bandy, osign wystarczajc saw, by mc stan przed Burbonami i rozmawia jak partner. Wyjecha do Anglii. W grudniu przyjmowano go w Hyde de Neuville (1776 1857), komitecie rojalistowskim w Londynie z najwikszymi honorami, szef Agencji fetujc, jak bohatera. Zatrcajca o astrologi rytmiczna zbieno wydarze wci trwa w tej balladzie. Dokadnie w tym samym grudniu 1797 roku Pary z niebywaym entuzjazmem wita Napoleona, ktry po pobiciu Habsburgw i zaoeniu Francji woskiego buta sta si bohaterem narodowym. Powrmy jednak do Cadoudala. Przez kilka miesicy caa sfora satelitw hrabiego d'Artois, wszyscy ci hrabiowie, wicehrabiowie, markizowie, baronowie, ksita et consortes, wysilali si na coraz gortsze komplementy wobec syna chopa, ktremu jeszcze niedawno nie podaliby nawet rki. Ale ukad si zmieni teraz ten wieniak sta si ich najostrzejszym mieczem we Francji. Dlatego zawiesili mu na piersi najwysze odznaczenie burboskie Order
23

(kawalerski) witego Ludwika, i mianowali generaem. A dziw, e Cadoudal nie pojmowa farsowoci tego festiwalu umizgw. Napoleon, biorcy w tym samym czasie udzia w podobnych farsach urzdzanych na jego cze przez ludzi (Dyrektorw i ministrw), ktrzy bali si go i nienawidzili identycznie jak arystokracja fetujca chopa nienawidzia Cadoudala zachowa wiksz rezerw. Ordery, chocia sam je pniej ustanawia, uwaa zawsze za zabawki dla dorosych dzieci, hodami pochlebcw za gardzi. Tymi samymi rkami, ktrymi dzisiaj bij brawo, jutro mog ci powiesi powiedzia do jednego ze swoich ludzi. Wybrali przeciwne strony barykady i zdyli ju bardzo daleko zaj na swoich drogach do sawy. Ale tylko jeden z nich mia oczy szeroko otwarte na wszystkie puapki i mirae tego szlaku. Drugiego przeznaczenie skazao na lepot.

24

Ludzi nale y albo zjednywa sobie pieszczot, albo niszczy, bo za drobne krzywdy bd si mcili, a doznawszy wielkich nie bd ju w stanie. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka III TWARZ W TWARZ

Przez siedem miesicy Georges stercza w Londynie czekajc, a panowie skocz go chwali i zaczn, dziaa. Nie doczeka si. Wracajc w czerwcu 1798 roku do Bretanii wiz kilka enigmatycznych obietnic i worek nic nie kosztujcych odznacze dla swoich lenych chopcw, ktrzy z chci wymieniliby te byskotki na troch dobrej broni i prochu. Rozpoczo si oczekiwanie bo Gedeon wci si udzi na Burbona. Na razie jednak J.K.W. hrabia d'Artois zamiast siebie wysa szuanom forpoczt w postaci generalissimusa hrabiego de Bhague. Ten stareki oficer sdzi, e w Morbihan przywitaj go zwarte szeregi defilujce do wtru werbli i opotu biaych sztandarw. Nie zastawszy niczego podobnego obrazi si, wrci czym prdzej do Holy-Rood (angielska siedziba hrabiego d'Artois) i oznajmi, e w Bretanii nie ma ladu rojalizmu (!). W efekcie J.K.W. wysa do Cadoudala list z zapewnieniem o swym nieustajcym godzie walki, ubolewaniem, e chwilowo niestety nie moe, i przyrzeczeniem, i gdy przyjdzie decydujcy moment, osobicie da sygna do ataku. Kawaler Orderu witego Ludwika, Georges Cadoudal, uwierzy w te sowa i opar na nich nadzieje na przyszo. Cadoudal znaczy po celtycku lepy wojownik. Kolejny rok przeznaczy na reorganizacj i udoskonalenie swej armii powstaczej. Podzieli kontrolowany przez siebie obszar na dziewi okrgw, zaprowadzi cis dyscyplin, stworzy korpusik kawalerii, kompani artylerii i sub sanitarn. Najwicej wysiku powici rozbudowie siatki korespondencyjno-wywiadowczej, starajc si wtyka swoich szpiegw do kadego urzdu, klubu, kawiarni i sztabu garnizonowego. Mia ich nawet, za porednictwem agentury rojalistowsko-brytyjskiej, w siedzibie paryskiej policji! W terenie szpiegiem Georgesa by w zasadzie kady Morbihaczyk, nawet dzieci. Gdy zblia si gdzie oddzia republikaski, ludno wiwatowaa krzyczc: Nard! Oto nard! onierze przyjmowali ten entuzjazm z zaskoczeniem i zachwytem, nie wiedzc, e jest on dwikowym sygnaem ostrzegawczym dla szuanw, rodzajem morbihaskich tam-tamw. W tym poje-dynku na, jake czsto decydujc, szybko informacji Republika dysponowaa silnym atutem wynalezionym przez Chappe'a i wprowadzonym do uycia przed kilku laty telegrafem optycznym, ktrym (za pomoc ruchomych ramion umieszczonych na wieach zamkw i kociow) mona byo przekaza depesz z kraca na kraniec Francji w p godziny. Republika nie wiedziaa jednak, e szuanie wynaleli telegraf optyczny w tym samym czasie i e rwnie tajnym kodem, z nie mniejsz szybkoci, przekazywali sobie wiadomoci za pomoc... skrzyde
25

wiatrakw. Poza tym przez kraj przebiegali, wlizgujc si wszdzie, ebracy i ebracy bdcy na usugach Cadoudala. W gotowoci pozostawao zawsze kilku kurierw londyskich. Z wolna zacza otacza Gedeona demoniczna legenda. Mieszkacy Morbihan syszeli o nim wiele, lecz mao kto go widzia i nikt nie mia pojcia, gdzie mieci si jego kwatera gwna: w zamku Reste, w domku lenym czy w jakich opuszczonych ruinach. Sta si zjaw. Wiedziano tylko, e kocha samotno i stroni od kobiet, gdy zaprzysig mio jednej, ktr polubi po zwycistwie... Kilkanacie miesicy usilnej pracy sprawio, e w poowie 1799 roku wszystko byo gotowe do wielkiego powstania szuanerii. Pary, wiedzc o tym, zareagowa ponownie wzmoonymi represjami wobec wszystkich, nawet wobec rodzin podejrzanych (minister policji, Fouche, ogosi: W Bretanii nie ma i nie moe by niewinnych!), zbliajc w ten sposb lont do baryki. Jest w tym kraju, w ktrym nie mogo by niewinnych, wielki las, odwieczny azyl uciekinierw, od galernikw po ksiy La Jonchre. Niebiescy zawsze bali si zapuszcza we i dlatego wanie tutaj, 14 wrzenia 1799 roku, zebrao si pod oson tysica dwustu partyzantw dwustu wikszych i Portret Cadoudala wykonany w roku 1803 w Londynie mniejszych szefw szuaskich i rojalistowskich, by podj przez T. Lawrencea decyzj. Gedeon nalea do najwikszych i mia kolosalny autorytet. Do tej pory opnia wybuch wojny, czekajc na przybycie J.K.W. hrabiego d'Artois, teraz jednak pomyla, e moe wanie wybuch uskrzydli i cignie Burbona do Francji, i dlatego, gdy cz dowdcw zacza doradza zwok, Cadoudal rykn z trybuny: Wojna! Wojna...!! Przeforsowa swoje zdanie. Wybuch nastpi 15 padziernika i zosta poprzedzony wysanym do Parya ultimatum z nastpujcymi zdaniami: Rewolucja miaa duo czasu, by powiedzie nam swoje ostatnie sowo. To sowo brzmi: HABA! W Paryu przehandlowano nasz honor za orgie w paacu Luxembourg...! W trzy tygodnie caa Bretania stana w ogniu. Szuani wdarli si do kilkunastu miast, z wikszoci jednak zostali wkrtce wypchnici. Georges, mimo ponawianych atakw, nie by w stanie opanowa Vannes (jako stolica departamentu Vannes miao bardzo silny garnizon), ruszy wic ku wybrzeu po wielki transport broni z Anglii... Tymczasem w Paryu nastpio co, co wybio obie walczce strony z konceptu i chwilowo zamrozio dziaania. Kolejny zamach stanu. 1819 brumaire'a (910 listopada) 1799 roku Napoleon Bonaparte, ktry przed miesicem powrci z Egiptu, by uratowa Francj otoczon piercieniem wrogw i ponoszc w czasie jego nieobecnoci klsk za klsk obali Dyrektoriat, zastpujc go Konsulatem, sam za stan na czele rzdu jako Pierwszy Konsul Republiki. Uczyni to jeszcze nie wycznie z dzy wadzy; rwnie z wciekoci na Dyrektoriat, ktry zaprzepaci wszystkie jego zwycistwa z kampanii lat 17961797 i zamieni Francj w klo-aczny... tu Napoleon, susznie zreszt, uy sowa, ktre tak po polsku, jak i po francusku zaczyna si na liter b. Jak z tego wida w kwestii orgii w paacu Luxembourg Bonaparte i Cadoudal byli najzupeniej zgodni. By to niestety jedyny punkt
26

zgody na linii zetknicia si ich losw. Naley go wanie datowa na 10 listopada 1799 roku, gdy od tego dnia Korsykanin sta si wadc Republiki, a Morbihaczyk nie przesta by jej wrogiem. Natychmiast po zamachu zawarty zosta (pocztkowo nieformalny) rozejm midzy walczcymi stronami. Napoleon widzc, e wielu rojalistw ma ju do walki, zacz ich gaska i wodzi na pokuszenie obietnicami, jednoczenie za straszy batem nieprzejednanych, tych zdrajcw, ktrzy sprzedali si Anglikom, i bandytw, ktrzy w chaosie chc owi fortuny. 12 grudnia 1799 roku, w maej wiosce bretoskiej Pouanc, rozpocza si wielka konferencja przywdcw szuaskich i rojalistowskich. Zaamani dotychczasowymi niepowodzeniami, stali si niemal wszyscy zwolennikami pertraktacji z tym korsykaskim oficerem, jak on si nazywa? Napoleone Buonaparte? Podobno jest ju sawny w caej Europie, wreszcie c, zdoby wadz nad Francj, ale chyba nie dla siebie, jest na to zbyt dobrze wychowany, ma w kocu de przed nazwiskiem... I oto w Pouanc rozpoczyna si komiczny spektakl wzajemnego podnie-cania w sobie nadziei, wicej, pewnoci, e ten Buonaparte zdoby wadz po to, by... zwrci tron Burbonom! Cadoudal zlekceway pocztkowo konferencj w Pouanc. Wysa tam Merciera, sam za pody do jego siostry, do obery Zoty Lew w Chteau-Gontier, by po trudach wojaczki zakosztowa troch sodszego ycia. Po kilku dniach otrzyma od Merciera depesz, ktra zjeya mu wosy na gowie: ta banda idiotw uwierzya w proburboskie intencje Bonapartego bez adnych dowodw czy choby przesanek! To pachnie zdrad! Skoczy na siodo, popdzi galopem do Pouanc i rozpocz kontrofensyw, nawoujc do opamitania si: nie ma nic przeciwko pertraktowaniu, ale na rwnej stopie, po otrzymaniu gwarancji, bez ebraniny! Paniczykowie odwracali gowy, gdy przemawia, poparli go jedynie Bourmont i Frott. Cadoudal poczu si nagle izolowany, konferencja przerodzia si w pojedynek midzy nim i Frottm (Bourmont si waha) a reszt; zacz odnosi wraenie, i ca imprez steruje z Parya Bonaparte. 28 grudnia poegna towarzystwo trzaniciem drzwiami. Identycznie jak przed czterema laty. Rytm zbienych wydarze i reakcji tym bardziej si w tej balladzie uprecyzyjnia, im bliej jestemy spotkania Morbihaczyka z Korsy-kaninem. Dokadnie bowiem w tym samym dniu, 28 grudnia 1799 roku, identycznie nieprzyjemnie zakoczya si inna konfrontacja, pierwsze paryskie spotkanie Napoleona z rojalistami spotkanie dla obu stron sondaowe. Bonaparte liczy na zjednanie sobie rojalistw, gdy jednak zbytnio zaczli perorowa o krlu, spyta szorstko generaa d'Andign: A wic jest pan rojalist? Od dziesiciu lat walcz o restauracj monarchii, trudno wic wtpi w mj rojalizm odpar d'Andign. W porzdku wycedzi Bonaparte ze zym byskiem w oczach ja natomiast nie jestem rojalist! Wielka szkoda! odwarkn d'Andign, po czym rojalici wyszli w ponurym milczeniu. Powrmy do Georgesa, ktry z Pouanc wrci do swoich Morbi-haczykw. Zasta ich rwcych si do walki, trzeba jednak byo czeka na upynicie terminu rozejmu do 15 stycznia 1800 roku. Korsykanin nie zamierza czeka i ju 4 stycznia wyda operujcej w Bretanii Armii Zachd proklamacj przeciw bandziorom-utrzymankom Anglii, a gdy przeraony tym dowdca owej armii, darzcy zreszt Cadoudala sympati, genera
27

Hdouville, samowolnie przeduy rozejm o osiem dni Bonaparte zdymisjonowa go za mikko i zastpi byym pupilem Marata i Dantona, ,,straszliwym Brune'em. Brune, ktry dosta jako rozkaz gwny dwa wyrazy: Zniszczy Georgesa!, rozpocz akcj z duym impetem. Gedeon odpowiedzia najpierw rozstrzelaniem dwjki szpiegw, kobiety i mczyzny (ksidza), po czym 23 stycznia (termin przeduonego armistycjum) rzuci wszystkie swoje siy do szary pod Pont-du-Loc na oddziay cigajcego Morbihaczykw generaa Harty. Po omiu godzinach morderczej walki pole zostao przy szuanach, ale Harty przebi si do Vannes nie pobity, oni za wykrwawili si okropnie mieli czterystu zabitych i mnstwo rannych. Pont-du-Loc byo najbardziej pyrrusowym zwycistwem szuanw w ich historii. W dzie po bitwie otrzymali nowy cios przysza wiadomo, e skapitulowa Bourmont, szef powstania w Maine. Nastpny cios by nokautem bya to wiadomo, e do Morbihan maj wkroczy piekielne kolumny, te same, ktre przed laty uczyniy z Wandei czarn pustyni. Gedeon pk i w chwili, gdy Brune zacz koncentrowa pod Vannes pidziesit tysicy onierzy poprosi o pokj. Tak zacza si jego droga przez mk; musia zgi kark, by uratowa tysicom niewinnych ludzi dachy nad gowami. Po kilku spotkaniach z Brune'em zawarli jedenastopunktowy traktat. Jeden z punktw mwi: Po poddaniu si jego wojsk naczelny wdz szuanw uda si do Parya na rozmowy z rzdem; w tym celu wydane mu zostan niezbdne paszporty. Mimo wszystko jeszcze si waha. Radzono mu ukry si, tak jak uczynili to oficerowie jego sztabu Guillemot, Mercier i Saint-Rgent, lecz widmo krwawej pacyfikacji wci byo bliskie, a do tego przyszy wieci, e rozstrzelano Frottgo... Zdecydowa si pod naciskiem tych faktw. Przed wyjazdem wiksz cz szuaskiego skarbu rozda swoim onierzom, po czym wyruszy na spotkanie z Napoleonem. Paryski Le Moniteur z 19 lutego z pewn doz sympatii zapowiedzia przybycie wielkiego szuana do stolicy. Zostawmy teraz na chwil Cadoudala na gocicu wiodcym do Parya... Przeom lutego i marca 1800 roku. Napoleonowi te niewesoo. Dopiero co wprowadzi si do paacu Tuileries, zauwaajc w obecnoci swego sekretarza: Nie sztuka tu wej, Bourrienne. Sztuka zosta. To za mogo si okaza niezbyt atwe. Niby wszystko byo w porzdku mia za sob uwielbiajc go elit armii (ci z Woch i z Egiptu) i wikszo spoeczestwa, sprawowa wadz absolutn. Ale byy jeszcze inne wojska; co najmniej dziesiciu ambitnych i zazdrosnych generaw spiskowao przeciw niemu, po sztabach zaczy kry sowne pamflety i wyzwiska, ktre wkrtce zamieni si w ulotki przeciw tyranowi, republikaskiemu Pigmejowi, bezwstydnie ambitnemu buntownikowi, nawoywania do policzenia mu koci etc. I do tego jeszcze ta rebelia w Bretanii...! To dlatego Napoleon zapragn widzie szefw powstania, by zneutralizowa ich swym magnetycznym wzrokiem i jakim niewytu-maczalnym czarem, za pomoc ktrego z najwikszych wrogw czyni swoje sugi i pczkami przywizywa do empirowego rydwanu. Cadoudal przyby do Parya 4 marca i bezzwocznie zameldowa si na policji okazujc paszport, w ktrym byo czarno na biaym, e dwudziestodziewicioletni waciciel ziemski Georges Cadoudal urodzi si w Vannes i stale zamieszkuje w Nantes (oprcz wieku i nazwiska wszystko byo tu faszywe). Nastpnie zainstalowa si ze swoimi gorylami (porucznicy Lridant i Biget) w Htel de Nantes przy ulicy Universit
28

i 6 marca rano zosta przedstawiony Konsulowi w Tuileries wraz z innymi przywdcami rebelii. Zobaczyli si wwczas po raz pierwszy w yciu. Bonaparte ujrza bladego olbrzyma o byczym karku i szerokim bie, pokrytym drobnymi loczkami, stojcego na dwch nogach-kolumnach i gestykulujcego ramionami, ktre o czym wszyscy wiedzieli zatrzymyway w miejscu sieczonego batami rebca. Oczy nieruchome i badawcze, rzucajce spod krzaczastych brwi byski uporu, dumy, kaprynej cholerycznoci i typowej dla chopa nieufnoci, gdzie w samej gbi kryy ogniki dobrotliwego humoru, teraz zgaszone, nieobecne. Mia Cadoudal co z opasych, brutalnie surowych i tajemniczych zarazem kamieni z morbi-haskiego Carnacu, z menhirw, z wiecznego oceanu obmywajcego brzegi Bretanii, z szorstkiej poezji samotnych przestrzeni. On sam za zobaczy czowieka, o ktrym wiedzia, e jest niski, ale nie przypuszcza, e a tak bardzo, z krtko obcitymi i zaczesanymi gadko wosami, z jedn rk wsunit w rozpicie kamizelki, drug za zgit na plecy, o lepiach przewietlajcych na wylot, uywajcego sw-narkotykw formuowanych w zdania, w ktrych logika i demagogia miay ostro brzytwy i taczyy ten sam taniec. Bonaparte by wanie w ko-cowym okresie swoistej mutacji sylwetki z chudego jak szczapa oficerka o dugich wosach spadajcych na ramiona zamienia si w znanego wszystkim z setek portretw pana z brzuszkiem i kosmykiem. Podczas tej pierwszej audiencji zbiorowej Bonaparte popeni kolosalny i jak si pniej okazao nieodwracalny bd. Potraktowa Cadoudala, jedynego nieszlachcica w przyjmowanym gronie, jak ptaka. Nie potrafic mu wybaczy uporu i antypojednawczej postawy na konferencji w Pouanc, wyranie go lekceway i uwodzc gadkimi sowy arystokratw da do zrozumienia, e z chopskim bandyt nie bdzie si cacka. Georges nie zapomnia mu tego nigdy. W trzy tygodnie pniej, 29 marca 1800 roku, miaa miejsce druga audiencja, ktrej atmosfer opisaem w zapowiedzi, a ktra do dzisiaj frapuje historykw. Pierwsze pytanie: po co to spotkanie sam na sam? Czyby Napoleon poj swj bd i chcia go naprawi? Zrazi najniebezpieczniejszego przeciwnika, jedynego, ktrego nie dao si wzi na lep piknych swek w rodzaju: Jake szlachetny by zryw wandejski! Chcia go kupi? Po pierwszej audiencji mia powiedzie: Widziaem Georgesa. Wydaje mi si, e z tego grubego Bretona bdzie mona skorzysta. A Georges? Czego si spodziewa? Renomowany (niezbyt zasuenie) autor biografii Napoleona, E.W. Tarle, wyrazi przekonanie, e Cadoudal widzia w Bonapartem francuskiego Monka w tym przypadku wskrze-siciela tronu dynastii burboskiej. Nic bardziej bdnego. Georges od razu po przybyciu nad Sekwan skontaktowa si z szefem opacanej przez rojalistw i wywiad brytyjski Agencji dywersyjno-szpiegowskiej w Paryu, Hyde'em de Neuville, czowiekiem, ktry wzi udzia w opisanym ju, pierwszym w ogle spotkaniu rojalistw z Konsulem i by wiadkiem dobitnie akcentowanych sw Napoleona: J a n i e j e s t e m r o j a l i s t ! Sowa te wyjaniay wszystko, nie ma wic mowy, by Cadoudal udzi si we wspomnianej kwestii. Czeg wic chcia? Panowania w Wandei, swoistej autonomii? Najprawdopodobniej. Dwaj ludzie, ktrzy przez szpar w drzwiach podsuchiwali rozmow Bonapartego z Cadoudalem (Bourienne i Rapp), niewiele usyszeli. Prawie nic. Bourienne zanotowa potem w swoich Pamitnikach tylko tyle, e konwersacja ta bya duga i gwatowna. Z
29

pniejszych enigmatycznych wynurze Napoleona oraz z pswek wysokich urzdnikw policji mona domniemywa, e Pierwszy Konsul zaproponowa Georges'owi: wedug jednej wersji (policjanta Montgaillarda) stanowisko generaa dywizji lub alternatywnie sto tysicy frankw renty za przejcie w stan spoczynku; wedug innej, bardziej prawdopodobnej wersji dowdztwo brygady gwardii terytorialnej utworzonej do zaprowadzenia pokoju i adu w objtych rebeli departamentach zachodnich (miaby wic Gedeon... pacyfikowa Morbihan!). Jedno jest w kadym razie pewne: Napoleon stara si jak tylko mg uwie Cadoudala po swojemu. I by to jeden z rzadkich w jego karierze przypadkw, gdy prba taka zakoczya si Waterloo. Mwi o tym pod koniec ycia, na witej Helenie: To by fanatyk! Nie byem w stanie na niego wpyn. Niektrych jego kompanw wzruszay sowa: ojczyzna, chwaa... On pozosta zimny. Poruszyem kade wkno, szarpnem kady sznurek, wysilaem si, wszystko na nic. Po godzinie byem wci w punkcie wyjcia... Chcia zatrzyma swe bandy i bro i wiecznie dowodzi Wandejczykami...! Powiedziaem mu, e pki ja rzdz, nikt nie bdzie bezkarnie konspirowa, i e nie cierpi pastwa w pastwie! Ta ostra replika rozwcieczya Georgesa i przypomniaa mu lekcewace traktowanie podczas poprzedniego spotkania. Wwczas rozelony zym funkcjonowaniem swojej zniewalajcej magii przycigania Korsykanin najprawdopodobniej zacz go rzeczywicie traktowa jak chopskiego bandziora. Wedug szefa tajnej policji politycznej, Desmaretsa, Cadoudal wyszed z Tuileries obraony, z jeszcze wiksz nienawici w sercu. Potwierdzaj to jego sowa wypowiedziane w Htel de Nantes po powrocie ze spotkania do Hyde'a de Neuville, gdy ten przypomnia, e Bonaparte niedawno robi pojednawcze gesty. Cadoudal mia na to odrzec: Ale zmieni ton, odkd tylu tych rewolucjonistw krzyczcych niegdy: Wolno lub mier!, tylu ksiy i rojalistw, ktrzy opucili nas, poczogao si do niego...! Tak, tak zmieni ton ten karze...! O nie, nie wcignie mnie do swojej psiarni! Gada, poleca, rozkazywa, przemawia tonem belfra i pana! Pokj, amnestia, wszystko to jest tylko przynta, bymy szybciej wleli w puapk...! Nie szanuje mnie, tym gorzej dla niego! Trzeba mi dosi konia i wybra si z kilkoma ludmi na spacerek drog do Malmaison! Nie szanuje mnie! w tym zdaniu zawieraj si kompleksy Morbihaczyka i odpowied. A potem ta groba (Malmaison byo podparysk rezydencj, do ktrej Napoleon jedzi przez las). I jeszcze ten wybuch alu po straconej okazji: mg zadusi kara tymi dwiema rkami, lecz nie uczyni tego. A na koniec krtki rozkaz Konsula: Trzeba z nim skoczy! Z tej drogi nie byo ju odwrotu. Pojedynek midzy lepym wojownikiem Gedeonem a korsykaskim karem, Bonaparte rozpocz si na mier i ycie. Powiedzieli to sobie oczami w momencie, gdy Cadoudal odwrci si w drzwiach i gdy po raz ostatni, przez jedn krtk chwil, stali naprzeciw siebie, twarz w twarz.

30

Ksiciu, zwaszcza nowemu, ktry nie dziedziczy wadzy, a dopiero j zdoby, los daje szans zdobycia wielkoci podsuwajc mu zajadych wrogw, ktrych on moe pokona i dziki temu wspi si na wyszy szczebel drabiny (...) Tych za ludzi, ktrzy w nadziei polepszenia swego losu chwytaj za bro, by obali wadc, czsto spotyka zawd. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka IV CIEKI ZUDZE

Z tego, co wiemy od podsuchiwacza Bourienne'a Cadoudal podczas rozmowy z Napoleonem wyrazi wtpliwoci co do udzielonych mu gwarancji bezpieczestwa. Obawia si o swoje ycie, pamitajc gby oficerkw stojcych z pistoletami w pawilonie Flory. Napoleon odpar, i s to obawy cakowicie pozbawione podstaw wdz szuanw odejdzie wolny i nie ledzony do swego kraju, bez wzgldu na wynik rozmowy. Gedeon nie zamierza wraca do swego kraju, bo chocia Napoleonowi uwierzy (najprawdopodobniej), nie zapomnia, e istnieje jeszcze pan o nazwisku Fouch, minister policji. Ta dobra pami okazaa si korzystna, Fouch bowiem nie przej si zakazem i ani na moment nie spuci z oka najwikszego wroga Republiki. Nazajutrz po audiencji, 30 marca 1800 roku, Cadoudal odebra w prefekturze paszport do Bretanii. Nastpnego dnia zmieni lokum, przenoszc si do Htel des Minist-res przy tej samej ulicy, i przy pomocy Hyde'a de Neuville opracowa plan swego zniknicia. Po czym znikn. Sekretne opuszczenie Parya przez Cadoudala byo prawdziwym majstersztykiem konspiracyjnego kamuflau, a jednoczenie potnym policzkiem wymierzonym przez rojalistw Fouchmu. Nieatwo byo pata takie figle czowiekowi, ktrego do dzisiaj uwaa si za najbardziej genialnego glin politycznego w dziejach i ktry przy pomocy swych agentw przewietla cay Pary i ca Francj. A jednak kierowana przez modego Hyde'a de Neuville (praktycznie, formalnie bowiem na jej czele sta kawaler de Coigny) Agencja zdoaa wyuska Georgesa z Parya w sposb niezauwaalny, za co zreszt Fouch wystawi jej pniej sony Minister policji Jzef Fouch rachunek do zapacenia. Na razie jednak pan minister dosta klapsa (1759 1820) w buzi i nawet nie wiedzia, w jaki sposb go wykiwano. Policja zreszt, mimo wysikw, nigdy nie wywietlia tej sprawy do koca. Na pewno wiadomo tylko jedno: zason dymn w tym przypadku by wielki obiad na dwadziecia osb, wydany przez Gedeona dla oficerw rojalistowskich w Cafe d'Orsay. Potem jest ju kilka wersji. Jedna mwi, e w momencie, gdy obiad mia si rozpocz i Cafe d'Orsay zostaa szczelnie obstawiona przez policj Cadoudal by ju w drodze do Boulogne. Wedug innej wzi udzia w obiedzie, po czym wsiad do powozu i uda si w kierunku Opery. Na wysokoci rue Saint-Denis powz gwatownie skrci, w maej uliczce Georges przeskoczy do drugiego, w ktrym oczekiwa Hyde de Neuville, i tyle ich widziano. Nastpna wiadomo, jak otrzyma Fouch, mwia ju o tym, e obaj konspiratorzy znajduj si w Londynie.
31

Ze Wspomnie Neuville'a wiemy, e z Parya obaj dotarli przez Beauvais do Boulogne-sur-Mer w kocu pierwszej dekady kwietnia. Pogoda bya poda, postanowili wic zaczeka z przepraw na lepsze warunki. Jednake 13 kwietnia dogonia ich alarmujca wiadomo z Parya: Fouche szaleje, lada moment jego psy uchwyc trop, ruszajcie natychmiast! Ruszenie natychmiast okazao si niemoliwe, poniewa ku osupieniu Hyde'a de Neuville Morbihaczyk owiadczy, e w niedziel to on ma zwyczaj chodzi na msz. I poszed. Trudno si dziwi zdumieniu jego towarzysza. Ten mody czowiek, spiskujcy od dziecka, w wieku dwudziestu kilku lat faktyczny szef angielsko-rojalistowskiej siatki wywiadowczej w Paryu (Agencja), uwaa Cadoudala za podobnego sobie fanatyka. Teraz nagle stwierdzi, e tamten nosi w zanadrzu jeszcze inne fanatyzmy, i to silniejsze. W kilka godzin pniej mody arystokrata dozna jeszcze wikszego zaskoczenia, albowiem mia Gedeona za brutalnego zabijak, niezdolnego do sformuowania byskotliwej myli i w ogle do pracy mzgiem; tak zreszt sdzio wielu, nawet inteligencja morbihaska nie przepadaa za Cadoudalem, mwiono: Czego oczekiwa po czowieku, ktry myli za pomoc pistoletu? Mylili si... Jak rasowy trubadur, co snujc pie wie, w ktrym momencie obudzi znuonego suchacza, i gromko zapowiada niezwyko, uprzedzam bdzie to jedna z najsmakowitszych fraz balla-dy. Barka przewozowa, na ktr wsiedli po pnocy, z trudem przebijaa si przez ciemnoci i zway niespokojnej wody. I moe wanie ta piekielna noc, te chmury na granatowym niebie bez gwiazd, mrok, wicher i uderzenia fal wyrway Gedeonowi najgbsz, rozpaczliwie mdr i odsaniajc prawd jego ycia refleksj. Szarpn nagle picego towarzysza, obudzi go i spyta: Wiesz, co powinnimy poradzi krlowi, gdy ju powrci na tron? Nie, przyjacielu. Powiemy mu, e najlepiej zrobi, jak nas rozstrzela, bo wiesz my jestemy wiecznymi konspiratorami. Wanie. Bya to najmdrzejsza myl ze wszystkich, ktre Georges wypowiedzia w swojej karierze, tak mdra, e chyba znajduj tu zasto-sowanie sowa Marty Graham: Wszyscy ludzie s genialni, ale wikszo z nich tylko przez krtk chwil. W kadym razie o wiele mdrzejsza ni wszystko, co mgby na ten temat powiedzie de Neuville i jemu podobni. I jake przeraliwie melancholijna. A wic zdawa sobie spraw ale tylko przez bardzo krtk chwil. Lub raczej tylko w tej jednej chwili potrafi sformuowa to, o czym wiedzia ju od spotkania z Bonapartem, i co tkwi bdzie od tej pory w jego podwiadomoci ju zawsze: jest najemnym bandyt w subie wrogw ojczyzny, a wic zdrajc! Bo wreszcie po spotkaniu w Tuileries okazao si, e zniky powody, dla ktrych wybucha insurekcja Napoleon przywrci w Bretanii pen swobod kultu i natychmiast po dojciu do wadzy rozkaza przerwa trwajc od lat kampani przeladowania kleru, niszczenia tradycji etc. Co zostawao? ch restaurowania Burbonw. Ale przecie nard w olbrzymiej wikszoci uwielbia Bonapartego, a Burbonami gardzi i wcale ich nie chcia. A wic konspiracja ju nie tyle przeciw Republice, ile przeciw narodowi. Zreszt, czy on sam tak autentycznie pragn Burbonw, czy raczej wadzy dla siebie w Bretanii, dla ktrego to denia rojalizm by znakomitym parawanem? Czy moe wreszcie chcia tylko wiecznej aktywnoci z pistoletami w doniach, narkotycznego napicia, nieustannego ruchu w politycznej przestrzeni, w konspiracji, ktra staa si dla potrzeb biologiczn? Wbrew
32

pozorom by wewntrznie skomplikowany jak mao kto. I jeli nawet podwiadomie zdawa sobie spraw z miakoci goszonych przez siebie ideaw w praktyce nie przesta krzycze do mierci: Vive le Roi!. Wiele rzeczy si na to zoyo, bo nawet z tym okrzykiem na ustach przejdzie jeszcze niejedn metamorfoz... Vive le Roi!. Niech yje krl czyli niech wrci krl Francji za brytyjskie zoto najwyraniej nie dostrzega, ile w tym brudu. By wszak lepym wojownikiem. I jeszcze jedno. Moe gdyby Napoleon potraktowa go lepiej, nie byoby tego wszystkiego, co miao nastpi. Ale odepchnity przez Bonapartego Cadoudal mg wpa ju tylko do przeciwlegego okopu, tego, z ktrego wyszed na spotkanie z powrotem w ramiona Burbonw. Nie byo innej alternatywy. Do wszystkich poprzednich doszed jeszcze motyw zemsty osobistej. W Londynie ponownie przyjto go jak bohatera, jeszcze gorcej ni uprzednio przecie zajrza w oczy bestii!. Fety, komplementy, cay dwr JKW hrabiego d'Artois w ukonach przed wieniakiem. Znowu ten sam cyrk na cze nieustraszonego generaa Georgesa. Z dalekiej Mitawy Ludwik XVIII przysya mu list dzikczynny. Wreszcie apogeum uroczyste mianowanie szuana... generalnym gubernatorem caej Bretanii! Przejaw mdroci politycznej, ktrej nie wykaza Bonaparte? Wolne arty Cadoudal moe by i lepy, ale nie by idiot i, pomijajc fakt, e stanowisko poechtao jego dum, zdawa sobie spraw z tego, jak atwo jest czyni wieniakw gubernatorami ziem, ktrych si nie posiada. Tak to tchrzliwe, napompowane bkitn krwi i brytyjskim zotem (w Europie nazywano je zotem Pitta) kanalie taczyy wok chopskiego syna mieszn saraband z nadziej, e on zwyciy dla nich po drugiej stronie kanau La Manche. By ju bowiem (po mierci Frottgo) jedynym pozostaym przy yciu spord sawnych przywdcw rojalistowskich jedynym wielkiego formatu gladiatorem, jakim dysponowali. Starano si oczywicie rwnie wypolerowa go, uformowa aux faons mondaines. Koronki, aboty, modna laska, maniery. Nowy strj co tydzie. Szo to nawet niele. Wreszcie sam zacz urzdza proszone obiady, podczas ktrych suplikowany przez towarzystwo opowiada o spotkaniu z potworem. Mocna rzecz, brakowao tylko biletera przy wejciu. Wszelako sprzedawanie biletw na te suchowiska nie byo potrzebne, poniewa Cadoudal by na utrzymaniu rzdu brytyjskiego pacono mu dzienn pensj! Trzeba zna histori Bretanii, by zrozumie ten wykrzyknik. Bretoczyk na odzie Londynu! Od setek lat bretoscy korsarze rozsawiali swj kraj walczc na morzach i oceanach z brytyjsk flot, a na wybrzeu kanau stanowili yw fortyfikacj przeciw Albionowi. Wychowa si wrd ich pomnikw i pieni o nich. Jakkolwiek by by lepy ten lepy wojownik musia w pewnym momencie poczu zaenowa-nie. I tak si stao. Od zaenowania do zoci byo u Georgesa blisko, jeden, dwa kroki. Ktrego dnia wytkn zgryliwie Jego Krlewskiej Wysokoci hrabiemu d'Artois, e dotychczas jako nie mona si byo go doczeka na polu walki. Dwr osupia takich sw jeszcze nikt nie omieli si rzuci J K W w twarz. Od tej chwili stosunki zaczy si psu. Towarzystwo tracio pocztkowy zapa w komplementowaniu nieostra-szonego generaa Georgesa, podczas gdy on zyskiwa z kadym dniem na zuchwaoci. Pewnego razu spotka syna hrabiego d'Artois, ksicia de Berry, spacerujcego po Hyde Parku w otoczeniu piknych dam. Czy nie lepiej byoby, mj ksi, powalczy w kraju, wraz z nami?
33

Zapytany nie odpar nic, ale uczyni to za niego wczeniej Napoleon mwic o takich jak on: Po co szuka epoletw na polu bitwy, skoro mona je zdoby w przedpokoju? Nastpnego dnia hrabia d'Artois nawiza do sceny z parku: Widzia pan wczoraj, Georges, ksicia de Berry? Jeli ksi pan liczy na to, e Cadoudal zacznie si sumitowa, to si zdrowo przeliczy, usysza bowiem: Tak, monseigneur, i nie mogem si powstrzyma od wyraenia alu, i spdza czas w tak bahym towarzystwie miast stan na czele powstania! Powiedzia to Morbihaczyk tonem dranico cierpkim, niemal prowokujco, a wwczas jeden z obecnych lizuskw dworskich, pan de Viomesnil, krzykn: Kiedy pan ksi de Berry zechce wyldowa w Bretanii, wystarczy samo jego ukazanie si, by poderway si wszystkie serca i ramiona! Zapanowaa chwila ciszy, podczas ktrej przeraony dwr obserwowa, jak Georges zaczyna si dusi z wciekoci, jak trzs mu si rce i zaciskaj pici, twarz czerwienieje, nabrzmiewaj yy na skroniach i oczy pon. Nagle z jego ust wydar si straszliwy ryk: Wic czemu nie przybywa...?!!! Rozleg si grzmot padajcego ciaa uderzony fal krwi olbrzym run na ziemi. Oglna konsternacja. A fe! Towarzystwo miao ju do tego chopa, ktry nawet w eleganckim abocie chopem pozosta. Kopot polega na tym, e ten chop, przepraszam generalny gubernator Bretanii zamiast z wdzicznoci za okazane mu aski wykrwawia si w swojej guberni za Burbonw, dalej z chopskim uporem nalega na wyjazd tyche Burbonw do bretoskiego pieka. Otoczenie ksit usilnie odradzao im t eskapad. Jeden z emigracyjnych kurtyzanw spyta ktrego dnia Georgesa: Namawia pan ksicia do wyjazdu do Bretanii, ale czy moe pan rczy za jego ycie? Nie, ale mog zagwarantowa jego honor! odpar gniewnie szuan. To ju byo wyzwanie. Hrabia d'Artois poczu wstyd, zacz przebkiwa o wyjedzie. Otoczenie wpado w panik, do Mitawy wysano pilny list z prob, by Jego Krlewska Mo zabroni Jego Krlewskiej Wyso-koci swemu bratu hazardowania si gardem. Znalazy si tam midzy innymi takie zdania: ,,Pan Cadoudal od czasu swego przybycia dwa miesice temu nie mwi o niczym innym jak tylko o walkach. Jest to czowiek, do ktrego nie sposb trafi za pomoc rozsdku... Monsieur (hrabia d'Artois W..) chce jecha do Bretanii. To marzenie, ktre jak wiemy czsto do powraca, ale byoby lepiej, gdyby Georges nie przebywa przy nim. Pracujemy nad oddaleniem Cadoudala... Niewtpliwie byoby lepiej, gdyby pan generalny gubernator Bre-tanii oddali si do siebie, ale jak to zrobi...? Tymczasem Georges wcale nie zamierza doy staroci wrd tych bawidamkw. Wreszcie poj, i nie uzyska od nich adnej pomocy. Doszed do koca jednej ze cieek swoich zudze. A gdy to uczyni wstpi na inn. Ta prowadzia na ulic Saint-James, do siedziby gabinetu brytyjskiego. I tak rozpocz si nowy niebyway kontredans konferencje gabinetowe i obiadowe ze sawami angielskiej polityki, ministrami i premierami. Wyndhamem, Pittem, Grenvillem. Pierwszy raz w dziejach rzd imperium przyjmowa jak wybitnego ma stanu zwykego chopa, uwaanego przez pertraktujcych z nim i umiechajcych si do niego dostojnikw za drogowego bryganta, tyle e na wiksz skal. Lecz jake potrzebnego kt lepiej jak taki
34

zdesperowany bandzior mg uczyni Bonapartemu chaos w kraju i dywersj na tyach armii w momencie, gdy Francja szykowaa si do kolejnej rozprawy z Austri? Wanie na tej zbliajcej si rozgrywce w Europie opieray si gwne nadzieje rojalistw i Anglikw. Habsburgowie odchorowali klski zadane im przez Napoleona w latach 17961797 na terenie Wioch i wci paliy ich sowa, ktrymi Korsykanin plun im w twarz podczas ukadw rozejmowych: Wasza monarchia to stara k..., przyzwyczajona do tego, e wszyscy j p...!. W czasie pobytu Bonapartego w Egipcie zrekonstruowali za zoto Pitta potn armi i odbili Wochy. I oto teraz, wiosn roku 1800, sytuacja jest nastpujca: Austriacy zamierzaj wtargn do Francji dwiema armiami, tak zwan Niemieck przez Alzacj i Wosk przez Szwajcari. Armi Niemieck ma na rozkaz Konsula powstrzyma genera Moreau (tak, ten sam Moreau, do ktrego przed z gr dziesiciu laty uczniak Cadoudal wysa list z wyrazami solidarnoci za tuczenie szlachty), natomiast dla siebie Bonaparte zarezerwowa Wochy. Tam bowiem rozpoczli Austriacy generaln i jak na razie zwycisk ofensyw. Ju w kwietniu wywiad brytyjski donis, e Korsykanin lada dzie opuci Pary i uda si na front. A o to wanie chodzio. 2 maja Cadoudal przedstawi swj plan gabinetowi Pitta. 15 maja plan zosta zaakceptowany. Scenariusz wyglda nastpujco: w czasie nieobecnoci Bonapartego w Paryu na zaproszenie (jakie to mie i uniwersalne sowo) rojalistw francuskich w Calais wylduje jeden trzy-, czterotysiczny desant brytyjski, a drugi na wyspie Houat. Jednoczenie zerw si do walki Bretoczycy i razem z Anglikami (czyli nazwijmy rzecz po imieniu z najedcami) rusz na Pary, w ktrym Agencja Hyde'a de Neuville rozpocznie akcj opanowywania stolicy wykorzystujc nastroje niechtnych tyranowi dygnitarzy cywilnych i wojskowych. Dat operacji wyznaczono na poow czerwca. Georges zada oczywicie jeszcze czego przybycia na ziemi francusk Burbona. Anglicy poparli jego stanowisko i dwr rojalistowski nie mg ju duej oponowa. Ze zami w oczach zaczto przygotowywa J.K.W. hrabiego d'Artois do wyjazdu... 3 czerwca Cadoudal wyldowa na wyspie Houat. Ldowanie na wybrzeu Bretanii prboway mu uniemoliwi stacjonujce w pobliu oddziay republikaskie, zostay jednak po duszej wymianie ognia midzy okrtami a brzegiem odepchnite przez szybko koncentrujcych si szuanw. Powitali oni swego wodza wybuchem dzikiej radoci i razem z nim zniknli w lasach. Nowy dowdca Armii Zachd, genera Bernadotte, po trzydziestu szeciu godzinach forsownego marszu z czterema tysicami ludzi zasta ju brzeg pusty. Zgodnie z rozkazem Londynu, 14 czerwca 1800 roku Gedeon zebra dowdcw swoich legionw w Saint-Jean-Brvalay, rozda baryki prochu i pienidze i oznajmi, e lada moment rozpocznie si akcja. Sygnaem bdzie pojawienie si brytyjskich okrtw desantowych. Nie pojawiy si. Byo to niemoliwe, poniewa historia urzdzia sobie z pojedynku midzy lepym wojownikiem Gedeonem a korsykaskim karem Bonaparte przedziwny koncert, peen tak idealnie, e a zoliwie zbienych w czasie tonw. Oto kolejny, jeden z najbardziej zadziwiajcych: dokadnie w tym samym dniu, 14 czerwca 1800 roku, po drugiej stronie Alp cay tak mozolnie budowany przez Cadoudala gmach powstania dosta od Bona-partego kopniaka i rozsypa si jak domek z kart! eby to wyjani, musimy si na chwil cofn w czasie. Przygotowujc si do rozprawy z Austri Napoleon znajdowa si w nader trudnej sytuacji. Wiedzia, e nikt
35

inny, tylko on moe pobi Armi Wosk Habsburgw, wiedzia jednak rwnie, e nie powinien opuszcza Parya, gdy na to tylko czekaj Anglicy oraz caa gromada jego faszywych sug (Fouch, Talleyrand, Lebrun, generaowie, a take Carnot, Lafayette, Sieys i inni), wrd ktrych byli i tacy, co utrzymywali tajne kontakty z Burbonami. Pod naciskiem sytuacji zdecydowa si na wielki bluff, ktrego podstaw mia by szaleczy wycig z czasem. 5 maja ogosi, e wyjeda z Parya na kilka dni, najwyej pitnacie, i e na najdrobniejszy alarm wrci ,,z szybkoci pioruna. 6 maja o czwartej rano wsiad do powozu, sidmego poczy si z armi w Dijon, dwunastego osign Lozann, nastpnie co cakowicie zaskoczyo wrogw zamiast obchodzi Alpy przerzuci wojska przez przecze szlakami Hannibala i rankiem 14 czerwca 1800 roku stan naprzeciw Austriakw pod malek wsi Marengo (pnocne Wochy). Bd czyni ci, ktrzy sdz, e w bitwie pod Marengo decydoway si losy Italii i tej wojny. Decydoway si tam losy Napoleona gdyby przegra, nie miaby ju po co wraca do Parya. Chyba e chciaby zosta zaaresztowany, Pary bowiem byby ju w rkach spiskowcw i wolny wstp do niego miaby Cadoudal. Pocztek by dla Korsykanina fatalny. Dwa dni wczeniej nieopacznie odesa na odlegy teren znaczn cz swoich si pod dowdztwem generaa Desaixa; co gorsza, zaraz potem da si oszuka (po raz pierwszy i ostatni w swym yciu) szpiegom nieprzyjaciela i wcign na niekorzystny dla siebie teren, wybrany przez wodza Austriakw Melasa: bya to otwarta rwnina midzy dwoma potokami, na ktrej nieprzyjaciel mg skutecznie wykorzysta przewag swej artylerii i mas piechoty (trzydzieci jeden tysicy przeciwko dwudziestu dwu tysicom). Okoo godziny dziewitej rano trzy wielkie kolumny nieprzyjaciela, wsparte potn bateri dzia, zaczy spycha zaskoczonych Francuzw na strumie Fontanone, a w chwil pniej ruszyy do natarcia tarany austriackiej kawalerii. Mimo brawurowych kontrszar kawalerii francuskiej i zacitego oporu piechoty armia Republiki pod zagroeniem oskrzydlenia pocza ustpowa, walczc bohatersko i zadajc nieprzyjacielowi ogromne straty. W tym momencie Bonaparte zrozumia, e jego ostatni szans jest cignicie z powrotem wojsk generaa Desaixa. Do Desaixa popdzi adiutant z kartk, na ktrej napisane byo tylko jedno zdanie: Na mio Bosk, jeli to jeszcze moliwe wr! Ale Desaix by bardzo daleko, a napr Austriakw nie sab, mimo e czworoboki francuskie opieray si kohortom nieprzyjaciela jak wiee granitowe (sowa Napoleona), do ostatniego czowieka. Okoo pitnastej, po morderczej walce, opr Francuzw zosta w wielu punktach przeamany i sytuacja zacza si stawa krytyczna. Mijay go-dziny, a Desaixa wci nie byo. Od samego zreszt pocztku nikt nie wierzy, e Desaix zdy. O szesnastej armia Republiki bya ju w penym odwrocie, lecz za plecami miaa rzek Scrivia cofnicie si jeszcze o te kilka krokw oznaczaoby panik i cakowity pogrom Francuzw, a dla Cadoudala i jego sprawy zwycistwo. Bonaparte, pozornie spokojny, gwizda przez zby ari z jakiej opery komicznej i warczc: trwa! czeka, wci czeka. O kilka tysicy kilometrw od niego, w tej samej chwili, Gedeon rwnie czeka, wypatrujc na horyzoncie okrtw brytyjskich. I nie wiedzia, e Londyn czeka take na rozstrzygnicie pod Marengo. O szesnastej trzydzieci w szeregi francuskie zacz si wkrada popoch fortuna najwyraniej umiechna si do Burbonw i do Gedeona. Zwycistwo Austriakw byo tak oczywiste, e ich naczelny wdz pojecha na tyy odpocz, zostawiajc dornicie
36

nieprzyjaciela swym oficerom. Ale fortuna to jak wiadomo ladacznica, nie wolno ufa jej umiechom. Desaix pdzi swoich ludzi przez kilka godzin biegiem, do utraty tchu, i zdy! Dosownie w ostatniej chwili. Tu przed siedemnast wpad na pole bitwy i run jak karzcy piorun na zaskoczonych Austriakw. W tym samym momencie Bonaparte raz jeszcze poderwa wykrwawione oddziay i rzuci je do kontrataku. Uznane za najwietniejsze w dziejach (przez wiele lat uczono na jego przykadzie w szkoach wojskowych) skoordynowane dziaanie artylerii, kawalerii i mas piechoty w mgnieniu oka zmienio obraz wydarze, klsk w wielkie zwycistwo. Rozpocza si rze biaych mundurw... Gabinet angielski, dowiedziawszy si o tym, odwoa flot i pomyla, e nie byoby gupio zawrze pokj z Napoleonem. Do Cadoudala wysano list z rad: Naley chwilowo wstrzyma si z realizacj planu, poniewa wydarzenia, ktre zaszy w Italii, zmuszaj do ponownego rozpatrzenia problemu... lepy wojownik stan u kraca kolejnej cieki zudze.

37

Ludzie morduj si powodowani albo strachem, albo nienawici (...) I wwczas sprawiedliwym staje si okrutne dzieo ora, gdy jest jedynym wyjciem. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka V POLOWANIE
Ostatni rozkaz Napoleona przed wyruszeniem do Italii brzmia: Aresztowa Georgesa, gdy tylko powrci do Francji! W czasie drogi przez Alpy pamita twarz bretoskiego olbrzyma i to ostatnie spojrzenie w drzwiach, w ktrym byy nienawi i wyrok. Dlatego na dziesi dni przed Marengo, 4 czerwca, z Mediolanu napisa do Parya: Wecie tego szelm ywego lub umarego. Jeli ywego, to rozstrzelajcie w cigu dwudziestu czterech godzin! Rozkaz ten skierowany by do dwch ludzi do generaa Bernadotte, ktry jako dowdca Armii Zachodniej mia pod kontrol Morbihan, i przede wszystkim do ministra policji, Jzefa Fouch. Tak si jednak skadao, e obaj ci panowie naleeli do cisej czowki potencjalnych zdrajcw. Bernadotte tu przed Marengo zabawia si wysyaniem ze swego sztabu gwnego w Rennes do innych sztabw anonimowych ulotek, w ktrych Pierwszy Konsul Republiki nazywa si Pigmej, kanalia, dezerter i jeszcze inaczej, niecenzuralnie. Fouch natomiast kokietowa rojalistw, a przez nich Ludwika XVIII. Tak na wszelki wypadek, gdyby Konsulowi nie powiodo si za Alpami... W kadym razie i Bernadotte, i Fouch nie zamierzali przed bitw angaowa si zbytnio w dziaania antyszuaskie, by potem nie mie kopotw po ewentualnym powrocie Burbonw. Marengo zmienio wszystko. Napoleon, ktry wyjecha z Parya jako pierwszy urzdnik Republiki, wrci jako Cezar, ,,bg wojny, czowiek Przeznaczenia. Tumy witay go entuzjastycznie na caej dugiej trasie do domu, a najbardziej uwikani w spiski przeciw niemu dostojnicy stali si jak pod wpywem czarodziejskiego zaklcia jego najbardziej gorliwymi sugami. Gdyby ich spytano o Burbonw, kady odpowiedziaby: a kto to jest? Fouch najgoniej. Po Marengo Bonaparte mia ju twardszy ton, a o Cadoudalu nie zapomnia ani przez chwil. 4 lipca grzmia: Natychmiast aresztowa i rozstrzela tego ndznika!. Fouchmu nie trzeba byo tego powtarza. Nie czeka zreszt do 4 lipca i natychmiast po otrzymaniu wiadomoci o Marengo puci w ruch straszliw machin, ktrej trybiki owcy ludzi otrzymay jeden rozkaz: zabi! Zastrzeli bez pardonu, otru, zasztyletowa, zadusi, zatuc pak, kamieniem, drgiem, zaku bagnetem lub kos, rozwali w jakikolwiek sposb Cadoudala. Do Morbihan ruszya armia agentw-skrytobjcw rekrutowanych spord tych zawodowcw, u ktrych silne nerwy i odwaga byy rwnie wielkie jak gd wielkiej nagrody. Pocztkowo wynosia ona trzydzieci tysicy frankw, to jest troch za mao, by warto byo ryzykowa wasn gow, i dlatego trzeba byo mie rzeczywicie mocne nerwy i zaufanie do wasnego szczcia, by zaryzykowa. Zwaszcza e jak donis genera Simon Georges mia owiadczy, i w odpo-wiedzi na owe trzydzieci tysicy rzdu on przeznacza milion na wasn ochron, a kadego ndznika, ktry sprbuje podnie na rk, zabije bez litoci. wiadczyo to, i Georges wie doskonale o
38

posuniciach policji od swoich szpiegw w Paryu. O tym, e Morbihaczyk nie artuje, wiadczy bilans choby tylko z ostatnich dwch miesicy 1800 roku: zameldowao si u Fouchgo dwudziestu trzech kandydatw do nagrody, szesnastu zrezygnowao ze strachu jeszcze przed wyruszeniem, pozostaych siedmiu wpado w rce Cadoudala i zostao rozstrzelanych. Ale wadze nie rezygnoway rzucono do akcji najlepszych ludzi i rozptano najwiksze polowanie na jednego czowieka, jakie kiedykolwiek miao miejsce we Francji. Kierowali caoci Fouch i Bernadotte. Minister ulokowa w Lorient swego agenta o nazwisku Charron, z tytuem generalnego komisarza policji i z jednym tylko zadaniem: schwyta lub zabi Georgesa za wszelk cen! Przeznaczono na to p miliona frankw (!) jako sum wyjciow, nie okrelajc grnego limitu. Gowa Cadoudala staa si warta kadej sumy, chocia byli tacy, ktrzy twierdzili gono, e wadze uczyniyby lepiej wydajc owe p miliona na ubranie i zaopatrzenie onierzy Armii Zachodniej, nie opacanych od omiu miesicy i masowo dezerterujcych (za cen dwustu frankw) do szuanw! Byo w tym nieco racji zwaywszy, e nawet andarmeria w Morbihan ywia si z koniecznoci... kasztanami. Wielu Niebieskich szo do walki przeciw szuanom bez butw z tej prostej przy-czyny, e ich nie miao. Bernadotte kilkakrotnie chwyci lad (tak przynajmniej twierdzi), kilkakrotnie wic zawiadamia Konsula, e lada dzie dostarczy Georgesa. Urzdzi kilka kolosalnych obaw i za kadym razem znajdowa sieci puste lub z samymi potkami. Zaamany tym wyjecha w kocu na kilku-miesiczny urlop. Prefekt Morbihan krytykowa takie wielkie akcje, uwaajc je za nonsens w sytuacji, gdy Cadoudal nie sypia nigdy dwie noce z rzdu w jednym miejscu. Bya to prawda, o czym przekona si na wasnej skrze Charron. Kiedy rano doniesiono mu, e Gedeon jest w kaplicy we wsi Saint-Laurent, posa tam ludzi, lecz zwierzyna wczeniej wyfruna do wsi Guersach, o dwa strzay karabinowe od SaintLaurent, kiedy za obstawiono Guersach, lad urwa si w ogle. Dopiero nastpne-go dnia wyszo na jaw, e Cadoudal spdzi noc na farmie obok drogi Locmine-Vannes. I tak co dob. Ludzie Gedeona pilnowali swego boga dzie i noc z odbezpieczonymi pistoletami, lecz to cige skakanie ruchem konika szachowego, ta gra w chowanego i w berka rwnoczenie zmczya go w kocu. Zapragn trwalszego azylu. Znaleziono mu taki i nazwano Wysp Szczcia. Bya to opustoszaa wioska rybacko-przemytnicza La Forest, leca na kracu pwyspu Locoal, ktry wrzyna si w zatok tworzon przez rzek tel. Miaa charakter quasi-forteczny, atwa do obrony, pena skrytek i lochw przemytniczych z czasw Rewolucji. Trzymano tam stale w pogotowiu odzie aglowe, mogce w kadej chwili wypyn w morze. Georges przebywa w La Forest dugimi okresami, cho nie stale. Mieszkali tam z nim tylko najblisi: sucy Picot, brat Julian, ksidz Guillevic i kilku innych. Plus oczywicie solidna obstawa. Charron wiedzia doskonale o Wyspie Szczcia, wiedzia jednak rwnie, e prby zdobycia tego miejsca si byyby z gry skazane na niepowodzenie. Sprbowa czego innego. On, prefekt Morbihan i Fouch doszli do wniosku, e dosta si do Cadoudala mona jedynie przy pomocy przekupionego rojalisty, najlepiej szuana. Podjto kilka takich prb. Wrd przekupionych znaleli si midzy innymi dwaj byli kompani Georgesa, eksoficer Julian Berthelot i operujcy w Vannes ci-devant noble Cezar Papin. Berthelot zmy si szybko i tajemniczo (uciek lub zosta zabity przez szuanw), natomiast Papin
39

wykaza sporo inwencji w roli podwjnego agenta, to jest odbiorcy pensji z obu kas. Z jednej strony pacia mu antyszuaska spka Fouche-Bernadotte, z drugiej za dofinansowywa niewiadomy rzeczy kapelan i intendent kwatery gwnej Cadoudala, abbe Guillevic. Papin stara si przenikn do owej kwatery i na drodze do celu udao mu si nawet zdoby zaufanie Merciera. Gedeona nie udao mu si nabra. Wdz szuanw, dowiedziawszy si o staraniach Papina o audiencj, poleci swym ludziom poinformowa tego, e jeli kiedykolwiek pojawi si tam, gdzie nie powinien, to nie bdzie ju mia okazji pojawi si gdziekolwiek w swym yciu, chyba e pozagrobowym. Przeraony Papin zamkn si u oberysty Delisle'a w Vannes i przez duszy czas nie wytyka nosa za drzwi, czekajc na rozwj wydarze. Potem znikn. Najprawdopodobniej uciek do rodzinnej Gaskonii, cho niewykluczone, e posano go nieco dalej, za pomoc odrobiny oowiu. Sprzeda si rwnie policji szuan Duchtellier. By to w tym przypadku sukces nie Fouchgo, lecz szefa tajnej policji politycznej mini-sterstwa, synnego Desmaretsa, ktry... zaprzyjani si z Duchtellierem. Sukces rzeczywicie bardzo duy i tylko przypadek sprawi, e Cadoudal unikn mierci. Dwaj bowiem bracia Duchtelliera dalej suyli wiernie Georgesowi, przez co zdrajca nie miaby specjalnych trudnoci z dostaniem si do kwatery wodza. Przed wyruszeniem do Bretanii Duchtellier zdoby sobie jeszcze zaufanie dwch ludzi Gedeona, przebywajcych w Paryu i przygotowujcych zamach na Pierwszego Konsula (patrz zwrotka VI). Byli to Limolan i Saint-Regnt. Ten drugi w ostatniej chwili poapa si w sytuacji (najprawdopodobniej kontrwywiad Agencji wyledzi wizyty Duchtelliera u Desmaretsa) i wysa ostrzeenie do kwatery gwnej. W rezultacie gdy zdrajca przyby do Rennes, czekali ju tam ludzie majcy rozkaz zastrzeli go, jeli podejmie prb zblienia si do Georgesa. Naj-widoczniej podj, albowiem w Rennes widziano go po raz ostatni. Przypuszcza si, e zosta zabity w lesie Elven przez porucznika sztabu Cadoudala, Jzefa Gamberta (pseudo: Jupiter). ona Duchtelliera otrzy-maa od ministerstwa policji dwanacie tysicy frankw rekompensaty. Dwaj inni spryciarze ze sfory owieckiej Fouchgo, o ktrych wiemy, e chcieli przenikn do kwatery gwnej Gedeona, to De Bauveau i Bertrand Saint-Hubert. Pocztkowo szo im niele. Najpierw nawizali w Vannes kontakt z pani Froval, agentk Georgesa, oznaczan przez szuanw kryptonimem Korespondent nr 1. Dalszym krokiem byo zdobycie przy jej pomocy kontaktu z Korespondentem nr 2, oficerem Georgesa, Lridantem. Jego wanie poprosili o wyrobienie audiencji u Gedeona. Odmwiono im. Wielokrotnie ponawiali starania, co pozwala przypuszcza, e nagroda za gow Cadoudala urosa ju wwczas do niebotycznych rozmiarw i kusia najrozsdniejszych. Miaa co z ognika wabicego na bagnach nie sposb byo go dosign, a jeszcze trudniej wyle z gbi mokrade. De Bauveau i Saint-Hubert zniknli ktrego dnia, rwnie nie wiadomo jak i gdzie. W ogle niewiele wiadomo o tych wszystkich agentach, o okoliczno-ciach ich zwerbowania, dziaania, rozszyfrowywania, mierci. Nie s znane (z nielicznymi wyjtkami) nie tylko nazwiska, ale nawet pseudonimy, a przecie Fouch wysa cznie ponad stu zabjcw, kobiet i mczyzn, starych i modych, ze wszystkich warstw spoecznych; caymi miesicami nie byo takiego dnia, by w Morbihan nie pracowao nad dopad-niciem wodza szuanw przynajmniej trzech-czterech owcw ludzi. Lecz szczegy tego polowania rzadko wdroway na papier, a jeli nawet im si to zdarzyo, to
40

i tak archiwa policyjne s najbardziej czarodziejskimi archiwami wiata dzisiaj wkadasz dokument do skrytki, zamykasz j jedynym kluczem, jutro otwierasz: dokumentu nie ma! To jutro moe si zdarzy za pidziesit i wicej lat, nie ma to znaczenia, nie naley si zatem dziwi, e dzieje i kulisy gier policyjnych i szpiegowskich s najmniej znanymi obszarami historii. Polowanie na Cadoudala w latach 18001801 jest w swym cao-ksztacie prawie zupen zagadk. Odnoszce si do dziaalnoci wodza szuanw dokumenty znajduj si w paryskim Archiwum Narodowym (seria F7), w Archiwum Policji (seria Aa), Archiwum Wojny (podseria B13) i kilku drobniejszych archiwach, do ktrych nie dotarem. Faktem jest jednak, e we wspomnianych dokumentach nie ma prawie nic na temat wielkiego polowania. Do dobrze, zwaszcza w swej drugiej fazie, znany jest tylko jeden fragment oww na Gedeona prba otrucia go w kocu roku 1800 przez dwch agentw ministra policji. Jednym z tych dwch, motorem akcji, by Antoni de Bec de Livre, oficer sucy przed Rewolucj na Martynice. Od roku 1790 uczestniczy w kilku spiskach rojalistw bretoskich, do Parya wrci po upadku Robespierre'a, po zamachu 18 fructidora zosta aresztowany, lecz komisja wojskowa uniewinnia go (1797). Dopiero w dwa lata pniej zasdzono go na deportacj, a jednak nie odesano do Gujany. Siedzia krtko w wizieniu Temple, po czym zosta uwolniony. Dlaczego i jak? Na te pytania dokumenty nie daj odpowiedzi nie wiadomo. Wiadomo natomiast, e jego kuzyn, pan de Bourmont, by w bardzo dobrych stosunkach z panem Fouch... De Bec mia oprcz mioci do pienidzy jeszcze jedno hobby: chemi. Nabawi si go w wizieniu, poznawszy tam modego farmaceut, Ambro-ego Laisn. Ten zdolny dwudziestolatek udzieli panu de Bec pierwszych lekcji chemii jeszcze w celi, a gdy wyszli na wolno (tak si szczliwie zoyo, e wyszli prawie rwnoczenie), nauk kontynuowano. Po pewnym czasie obaj panowie zaprzyjanili si i wwczas de Bec zapro-ponowa przyjacielowi wycieczk do Bretanii, gdzie jak powiedzia posiada majtno. Laisn wyrazi zgod. Byo to mniej wicej w kocu listopada 1800 roku. Cel stricte naukowy studiowanie w Morbihan osobliwoci chemicznych. Taki powd wyjazdu podawali najpierw, nie wiadomo (i nie jest to chyba istotne) dlaczego do paszportw wpisali inne motywy. De Bec: Odwiedziny u rodzicw w Ile-et-Vilaine, Laisn: Sprawy rodzinne zmuszajce do spdzenia pewnego czasu w Bretanii. Dziki interwencji Fouchgo paszporty wydano im byskawicznie, a do prefektury w Rennes wysano polecenie, by pod adnym pozorem nie utrudnia poruszania si po Bretanii tym dwm naukowcom. Na wszelki jednak wypadek minister wysa w lad za oboma oko policji alias oko ksicia, jakkolwiek bowiem ksiciem Otranto mianowa go Napoleon dopiero w roku 1809, agentw takich nazywano oczami ksicia ju w czasach Konstantyna Wielkiego, a Fouch zawsze uchodzi za ksicia policji. To oko ksicia najprawdopodobniej zostao przez szuanw wyupione, co mona wnioskowa z tego, e w dalszej czci tej sprawy w tajemniczy agent ju nie wystpuje. De Bec i Laisn przybyli do Rennes 5 lub 6 grudnia (rnica w R-dach) i przez p godziny konferowali z prefektem Borie. W raporcie, ktry Borie wysa pniej do ministra na temat ich pierwszych krokw, nie byo nic ciekawego, tylko oglnikowe zdania w rodzaju: Odwiedzaj ludzi wszystkich opinii. Przede wszystkim jednak obaj chemicy odwiedzali jednego czowieka o opiniach nader sprecyzowanych, zagorzaego rojalist Karola d'Hozier. Ten eks-pa Ludwika XVI, a
41

pniej szef legionu szuaskiego w Bretanii, nalea do najbardziej oddanych pretorianw Cadoudala. W roku 1800 mieszka w Rennes pod nazwiskiem Mnainville, w lokalu, ktry by gwn skrzynk kontaktow spiskowcw na trasie Parykwatera gwna Gedeona. De Bec i Laisn przedstawili mu si jako emisariusze rojalistw paryskich (mieli na poparcie swych sw znakomite referencje) i przez niego starali si wyrobi sobie audiencj na Wyspie Szczcia. Borie nie wspomnia w swoim raporcie o tych kontaktach czyby miao to by dowodem, e pan prefekt Borie zagra w tym przypadku przeciw swoim zwierzchnikom...? Faktem jest, e obaj agenci Fouchgo byli spaleni ju po kilku dniach pobytu w stolicy Bretanii. Jedna z wersji mwi, e to wanie wysoki urzdnik Republiki, prefekt Ile-et-Vilaine, Borie, czowiek uczciwy i daleki od lepego serwilizmu, pojwszy, jaki jest cel ich misji, zapaa oburzeniem i ostrzeg d'Hoziera, i ycie Cadoudala jest zagroone! Naley chyba woy t wersj midzy bajki i upatrywa rda spalenia obu w informacjach otrzymywanych przez Gedeona z Parya poprzez skrzynki konta-ktowe u d'Hoziera, wdowy Mullard (w Saint-Brieuc), wdowy Champeaux (w Vannes) i inne. W kadym razie d'Hozier by zorientowany, z kim ma do czynienia, i wysa wiadomo do La Forest. Gedeon odpowiedzia zwile: Przylij mi ich przez tego samego kuriera. W tym momencie bieg wydarze staje si niejasny. Do natychmiastowego przysania nie doszo, poniewa de Bec i Laisn opucili miasto i udali si do mieszkajcej w La Marchaunay (dwanacie mil od Rennes) siostry pierwszego z nich, pani Lenoir de Tournemine. Zawioza ich ona po kilku dniach do swej posiadoci w oko-licach Sarzeau (Morbihan). 17 grudnia 1800 roku caa trjka przybya do Vannes (gdzie obaj najemnicy zoyli wizyt prefektowi; Laisn przed-stawi si jako rzdowy inspektor sonych bagien) i std wyruszya do zamku Kernavelo, kolejnej wasnoci Mme Tournemine. Tu obaj panowie oczekiwali na przewodnika do La Forest, zabijajc czas dalekimi wycie-czkami, w trakcie ktrych penetrowali wybrzee Morbihan. 23 grudnia wieczorem powrcili z takiego spaceru do Saint-Ghildas. W momencie gdy zasiedli do kolacji (bya godzina dziewitnasta), rozlego si walenie w zamkowe wrota. Suba pobiega do bramy i zadaa sakramentalne pytanie: Kto tam? W odpowiedzi spytano o pana de Bec. Brama pozostaa zamknita, a suba spytaa znowu: Skd jestecie? Z Grandchamp. Od kogo? Od generaa... Otwrzcie albo poaujecie! Naradzono si i uchylono jedno skrzydo. Wwczas kilku uzbrojonych w karabiny z bagnetami osobnikw wdaro si do rodka, rozepchno sub i skoczyo na dziedziniec. Tam napatoczy si na nich de Bec. Schwycili go za ramiona, wykrcajc je do tyu. Ty jeste de Bec? spyta obcesowo jeden z napastnikw. Ja. A pan Laisn? De Bec, zorientowawszy si, e sprawa mierdzi, odpar gono, tak by przyjaciel mg usysze: Nie ma go tu, jest w Sarzeau!
42

Popchnity ku bramie spyta, czy moe zabra kapelusz. Odpowied brzmiaa jak wyrok: Nie bdzie ci potrzebny. Przebieg tych wydarze, wraz z dialogami, znany jest z relacji Mme Tournemine. Co si dziao po wyjciu napastnikw tego mona si bez trudu domyli. Najprawdopodobniej przycisnli jeca i zmusili do pie-wania, na co wskazuje powrt po kilku minutach czterech czy piciu z nich, ktrzy oznajmili: Wiemy, e pan Laisn jest tutaj. Musi i z nami! Laisn mia pecha. Wiedzc, e napastnicy ju si oddalili, a usy-szawszy jakie gosy na dziedzicu wylaz ze swej kryjwki. Pochwy-cono go w mgnieniu oka. Ostatnie sowa nocnych przybyszw brzmiay: Prowadzimy go niedaleko, do kogo, kto chce z nim porozmawia. Dobranoc. Wacicielka zamku opisaa to wszystko w cztery dni pniej w licie do prefekta Morbihan. Mino sporo czasu, nim poznano, w trakcie pniej-szych ledztw i procesw przeciw szuanom, etapy dramatu wczeniejszy i pniejszy. Odnaleziono midzy innymi Juliusza Houssaye, wieniaka, ktrego szuani zmusili, by zaprowadzi ich do zamku Kernavelo, i ktry sysza, jak mwili midzy sob, e rozstrzelaj dwch facetw. Fina znany jest z relacji d'Hoziera. De Bec i Laisn zostali doprowadzeni przed oblicze Georgesa i dugo tumaczyli mu, e s wysannikami rojalistw paryskich. Cadoudal sucha w milczeniu, a gdy skoczyli, odezwa si tak, jakby w ogle nie sysza, co powiedzieli: Doskonale, panowie, doskonale... A wic przybylicie mnie otru? Obaj gorco zaprotestowali przeciw takim insynuacjom. Pozwoli im si wykrzycze i spyta: A wic po co? Ponownie rozpoczli tyrad o swoim posannictwie, brzmiao to jednak mtnie i nieprzekonywajco. W pewnej chwili Georges owiadczy, e daje im szans, ostatni: przyznaj si uratuj gowy. Laisn zamilk, de Bec nie przesta gono zaprzecza. Tu musz przerwa na moment, dla maej dygresji. Ot niektrzy historycy powtpiewali w to, czy de Bec i Laisn byli najemnymi mor-dercami w subie policji francuskiej, i starali si si sugerowa, e byli to szczerzy rojalici, a ich kontakt z policj by po prostu chytrym wybiegiem udajc wrogw Cadoudala, z atwoci uzyskali od Fouchgo nie tylko paszporty i pienidze, ale na dodatek swobod poruszania si po caej Bretanii. Taki na przykad Lenotre zastanawia si, czy jest moliwe, by dowiadczony wyga de Bec mg si okaza takim idiot, ktry chcc zamordowa Georgesa zabiera ze sob zawodowego chemika farma-ceut, stanowicego w tym przypadku wrcz magnes do cigania podejrze? Odpowiedzi Lenotre'owi udzieli wspczesny mu Oskar Wilde, mwic: Wasn gupot ludzie zazwyczaj nazywaj dowiadczeniem. Odpowiedzi wtpicym w skrytobjcze zamiary panw de Bec i Laisn udzieliy fakty i a dziw, e znajcy je dowiadczony wyga historiografii Lenotre pozwoli sobie na niedorzeczne spekulacje. Oto bowiem gdy de Bec dalej gwatownie protestowa przeciw haniebnemu oskareniu, Cadoudal rozkaza: Rozprujcie mu konierz! W konierzu znaleziono ma paczuszk z trucizn... Jeli po tym mona jeszcze powtpiewa w skrytobjcze intencje obu adeptw chemii, to ju chyba tylko przy zaoeniu, e de Bec nosi przy sobie ukryt tru-cizn dla hecy lub przez roztargnienie
43

krawca. Mona oczywicie zakada, e d'Hozier na zeznaniach ktrego oparta jest ta relacja skama. Tylko po co, u licha, miaby to robi? Nie zyska na tym nic. Powrmy na scen. De Bec i Laisn padli na kolana, ebrzc o lito. Za pno! mrukn Cadoudal, po czym da im kwadrans na po-sug religijn ze strony ksidza Guillevica i wyszed. Mieszkacy Bourdoux syszeli tej nocy rozpaczliwe krzyki i bagania, a strzay sysza nawet bdcy ju do daleko, wracajcy do domu wie-niak Houssaye. Cia nigdy nie odnaleziono. Jeszcze w czternacie lat pniej, za Ludwika XVIII, rodzice Laisngo szukali swego syna udzc si, e moe wsadzono go za Konsulatu do jakiego prowincjonalnego wizienia i zapomniano. Kochanka de Beca, matka jego dwojga dzieci, Klotylda Bodard, nie miaa zudze. Napisaa do Napoleona: Sire, masz u swych stp wdow po twoim sudze, wysanym z misj przeciw Geor-gesowi i zasztyletowanym przez tego buntownika... Cesarz wyznaczy jej pensj, ktrej cz wydaa na szukanie ciaa ukochanego. wietnie poin-formowany Desmartes napisa krtko: Pan de Bec zosta zamordowany na rozkaz Georgesa wypeniajc na zachodzie misj powierzon mu przez rzd. Misje mnoyy si. Polowanie trwao...

44

Gdyby wzi pod uwag sam jego dzielno i wytrwao w pokonywaniu niebezpieczestw, nie byoby powodu nie stawi go w szeregu wielkich wojownikw. Atoli zbrodnie, ktre popeni, nie pozwalaj na to (...) Wielu twierdzi, i o wszystkim decyduje los, ktry jak rwca rzeka wyrywa pnie i ludzi. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka VI OKO ZA OKO

Wysyanie najemnikw majcych zamordowa Cadoudala byo w istocie rzeczy biorc pod uwag jego wywiad dziaajcy w Paryu skazywaniem ich z gry na mier. Gedeon eksterminowa po kilku lub kilkunastu miesicznie (nie liczc egzekucji na dopadnitych czonkach Konwentu, ktrzy w roku 1793 gosowali za mierci Ludwika XVI), udowadniajc w ten sposb, e ma niez policj. Jego apologetom wystarczyo to do stwierdzenia, e policja i wywiad Georgesa byy lepsze od policyjno-szpiegowskiej maszyny Fouchgo. Panowie ci zapomnieli najwyraniej o tak zwanym szuaskim atlasie, zwanym te topografi szuanw i zawierajcym kompletne dane o wszystkich (by by w zgodzie z prawd o prawie wszystkich, cznie o tysicu dwustu osobach) agentach i partyzantach burboskich dziaajcych na terenie Francji. W rezultacie posiadania i staego uzupeniania tego dossier minister paci rojalistom piknym za nadobne, wyapujc ich agentw i stawiajc pod cian w cigu dwudziestu czterech godzin. Zacz wyrwnywa rachunki w ten sposb ju od 22 stycznia 1800 roku, aresztujc i w cigu jednej doby posyajc do krainy szuaskich cieni modego oficera, Henryka de Tou-stain, ktrego przysa do Parya jeden z wodzw szuaskich. Potem, przed Marengo, Fouch wyhamowa swoj zajado, liczc si z moliwoci zmiany ukadu, i po zwycistwie Napoleona znowu wcisn czerwony guzik. Ale wreszcie nie by to pojedynek midzy Fouchm a Cadoudalem. Fouch by tylko rk wykonujc rozkazy. To Napoleon yczy sobie gowy Gedeona i to o ni szo, a nie o licytowanie si w rozstrzeliwaniu agentw przeciwnika. Byoby naiwnoci sdzi, e Cadoudal ograniczy si do defensywy i zaakceptuje gr wycznie o jedn, wasn gow. Co prawda, morbihaska zemsta nie bya tak sawna jak korsykaska vendetta, ale Georges nie bez kozery poyczy sobie na uytek konspiracyjny imi Gedeona. Wielki sdzia Izraela bowiem konsekwentnie stosowa zasa-d oko za oko, krew za krew za wieloletnie pustoszenie ziem ydow-skich zmasakrowa pustynne plemiona koczownicze, zabijajc wszystkich, od czterech krlw do ostatniego niemowlcia; podobnie postpi z dwoma zajordaskimi miastami, Sukkot i Penuel... Morbihaski Gedeon chcia tylko jednej gowy. By 30 grudnia 1800 roku. W kwaterze gwnej Georgesa znajdowa si akurat szuan Rivoire (pseudonim: Morel). Ten porucznik marynarki krlewskiej zostawi ciekawy opis owego dnia. Dzie niczym specjalnym si nie wyrnia (rozstrzelano trzech agentw Fouchgo, ot, zwyka codzienno), do momentu gdy do obozu wpad zdyszany kurier. Rivoire spostrzeg, e twarz Cadoudala sinieje, a rce zaczynaj mu dre otrzymana wiadomo wstrzsna wodzem szuanw. Rivoire nie wiedzia jeszcze, o co chodzi, dowiedzia si pniej. Szo o bahostk kilkadziesit trupw i rannych w cigu kilku sekund na jednej z ulic Parya! Kilkadziesit trupw mniej lub wicej w takich czasach...
45

eby wyjani wzburzenie Cadoudala, musimy znowu cofn si w czasie. Przed Marengo Fouch zada powany cios Agencji paryskiej, aresztujc jej formalnego przywdc, kawalera de Coigny, oraz faszywego kawalera de Margadel (pseudo: Joubert), ktrego zadaniem byo zastrze-lenie Pierwszego Konsula na drodze do Malmaison. Kto zleci to zadanie Margadelowi? Sama Agencja, Londyn, dwr hrabiego d'Artois? By moe wszyscy razem, w kocu bya to jedna spka antynapoleoska. Apologeci Georgesa przysigliby, e w kadym razie on nie organizowa morderstwa. Fakt, e nie ma na to bezporednich dowodw. Jest natomiast owo zdanie, ktre powiedzia rozwcieczony Cadoudal do Hyde'a de Neuville po spotkaniu z Napoleonem: Trzeba mi wybra si z kilkoma ludmi na spacerek drog do Malmaison!! Nasz bohater nie mg jednak od razu dogodzi swoim chciom, gdy musia szybko zwiewa do Anglii. Za to zaraz po jego wyjedzie kawaler de Margadel zacz organizowa grup skadajc si z kilku dzielnych chopcw lubicych spacery w okolicach Malmaison. Ale to te nie dowd... Fouch zamkn obydwu spiskowcw cichaczem i traktowa ich jako winiw w pewnym sensie... prywatnych. Rozumowanie jego byo nader nieskomplikowane: jeli Bonaparte przegra we Woszech, wwczas pan minister uwolni obydwu, naraajc si oczywicie na represje ze strony uzurpatora, ale czeg si nie robi dla umiowanych Burbonw? Jeli za Konsul wygra... No wanie, Konsul wygra pod Marengo i Fouch natychmiast ogosi o zlikwidowaniu Agencji, a dwch burboskich si-paczy postawi przed sdem. De Coigny wywin si od mierci dziki wstawiennictwu swej znajomej, maonki Konsula, Jzefiny. Margadela rozstrzelano. W owym czasie w Paryu znajdowao si ju kilku podoficerw ze sztabu Georgesa i dowiadczony szuan Limolan (pseudo: Beaumont vel Dla Krla), ktrego zadaniem byo zorganizowanie zamachu na Bonapartego. W sytuacji, gdy Agencja zostaa rozbita, im przypad w udziale zaszczyt wyrwnania rachunku. Ale do samego uderzenia potrzebny by kto z rasy orw, kto, kogo nie powstrzymayby adne prze-szkody, i kto nie daby si zapa w policyjn sie tak atwo jak Margadel. W osiem dni po egzekucji Margadela Limolan zebra spiskowcw na tajnym posiedzeniu (26 listopada 1800 roku) i poinformowa ich, e Geje-on wysya do Parya sw praw rk, generaa Merciera-laVende. Cadoudal jednak w ostatniej chwili zmieni decyzj i desygnowa do Parya swego adiutanta, jednego z najbardziej niebezpiecznych szuanw w caej historii ruchu szuaskiego, Saint-Regnta. Trzydziestoczteroletni Robinet de Saint-Regnt (pseudo: Pierrot) eks-oficer marynarki, ukrywajcy si w dobie antyszuaskich przeladowa w lesie Loudeac, by osobnikiem nader ciekawego pokroju. Przede wszy-stkim by w przeciwiestwie do Napoleona prawdziwym karem: mia zaledwie sto czterdzieci centymetrw wzrostu! Ale wszyscy, ktrzy go znali, wiedzieli dobrze, e aby porwa si w pojedynk na tego gunfightera, trzeba by szalecem albo samobjc. Zainstalowa si on incognito w Htel Vauban i chocia pocztkowo akceptowa plan zastrze-lenia Konsula w teatrze ze specjalnych wiatrwek, pniej rozmyli si i zaproponowa co lepszego: tak zwan machin piekieln. Machin piekieln nazywano wwczas naadowan prochem i siekacami beczk, ktr naleao podsun pod nos lub podoy pod upatrzon ofiar i oeni proch z ogniem. By to wiey wynalazek jakobina Chevaliera, ktry zamierza rozpyli Pierwszego Konsula, ale ktrego Fouch aresztowa niemal za pi dwunasta w nocy z 7 na 8 listopada 1800 roku. Rojalici przejli od jakobinw paeczk postpu technicznego.
46

Fouchmu udao si zlikwidowa spisek jakobiski dziki podwjnemu agentowi, ktry przez cay czas przygotowa do zamachu znajdowa si u boku Chevaliera. Byo to charakterystyczne dla niego dziaanie w myl przypisywanej wielu policjantom zasady: Gdy zbiera si czterech spisko-wcw dwaj z nich to moi ludzie. Podobnie byo pocztkowo z roja-listami. Fouch wiedzia o przybyciu Saint-Regnta do stolicy i umieci w jego otoczeniu swego czowieka. Jednake szuanie, w przeciwiestwie do jakobinw, mieli kontrwywiad, i to dobry. Oko ksicia zostao zdyma-skowane i wyupione. Wwczas minister ulokowa wrd spiskowcw drugie oko, ale SaintRegnt dokona kolejnej operacji i Fouch olep przesta kontrolowa gr. Samej egzekucji podjli si trzej ludzie: Limolan, Saint-Regnt i Franciszek Carbon (pseudo: Petit-Franois), ktry na rozkaz Cadoudala dostarcza spiskowcom broni. Termin wyznaczyli na wieczr wigilijny 24 grudnia 1800 roku. Miejsce: wska uliczka SaintNicaise, ktr Pierwszy Konsul mia jecha tego wieczoru do Opery na prapremier oratorium Haydna Stworzenie wiata. Tytu wydawa im si symboliczny za pomoc jednego wybuchu skocz ze wiatem napoleoskim i stworz nowy, w ktrym bogiem bdzie Ludwik XVIII. Machina piekielna eksplodowaa o dwudziestej trzydzieci i byo to co tak potwornego, e paryanom wydawao si, i nastpio trzsienie ziemi. Z rue Saint-Nicaise wystrzeli wulkan ognia, popkay wszystkie okna w dzielnicy i mury kilkudziesiciu domw, a koczyny ludzkie walay si w promieniu kilkuset metrw od epicentrum. Zginy dwadziecia dwie osoby, a pidziesit trzy odniosy cikie rany (Napoleon wyznaczy wysokie odszkodowania i pensje rodzinom ofiar). Lecz chocia Saint-Regent zapali picio - szeciosekundowy Eksplozja machiny piekielnej w uliczce Saint-Nicaise (sztych z epoki) lont widzc pojazd Konsula o kilka metrw od machiny piekielnej Bonaparte nie zosta nawet dranity! Dziki wielu zadziwiajcym zabiegom okolicznoci, ktre naoyy si tego dnia na siebie, ale przede wszystkim dlatego, e wonica by pijany i jecha po kawalersku (to znaczy szybciej ni wyliczyli spiskowcy), a lont zwilgotnia podczas sipicej przez cay wieczr mawki i pali si o kilka sekund za dugo w rezultacie w chwili wybuchu powz z Napoleonem skrci ju za naronik*. I wanie wiadomo o niepowodzeniu tak wzburzya Georgesa w przedostatnim dniu roku 1800, czego wiadkiem by Rivoire. Mia Cadoudal krzykn: Ten skurwysyn Saint-Regent spieprzy wszystko!
Dokadny opis zamachu w uliczce Saint-Nicaise znajd Czytelnicy w ksice Waldemara ysiaka Empirowy pasjans (IW PAX, Warszawa 1977).
*

47

Architekci hagiograficznych kapliczek dla wodza szuanw (Muret, Gassier, caa plejada historykw rojalistowskich poczwszy od hrabiego Duprata, a take czciowo Lenotre) twierdzili uporczywie, e Gedeon nie mia nic wsplnego z zamachem (!). Morderc, skrytobjc, mciw besti by Napoleon. Cadoudal nie posunby si nigdy do takiej ohydy jak z gry uplanowane morderstwo z zimn krwi, a Saint-Regenta wysa jedynie w celu zorganizowania nowej siatki konspiracyjnej i przygotowania w Pa-ryu gruntu na przyjcie w przyszoci powracajcego na tron Burbona. Niestety ten szalony SaintRegent wszystko popsu! Nie miaoby sensu cytowanie tych wywodw, bo w kocu jest to ballada, a nie kuplet kabaretowy. Wszyscy zamachowcy pochodzili z bezporedniego otoczenia Georgesa i w cigu wielu lat suby pod jego rozkazami zdyli si nauczy, e niewykonanie lub samowolne zmienianie tych rozkazw jest najskuteczniejsz drog do radykalnego skrcenia sobie ycia. Sam za bogobojny, humanitarny, nienawidzcy mordw z zimn krwi Gedeon w cigu wielu lat swej kariery likwidowa wrogw z wydajnoci maszynki do mielenia misa. I jeszcze co: pierwszym ze spiskowcw ujtym przez Fouchego by Carbon, ktry szybko zaama si i zacz sypa; we wskazanym przeze lokalu konspiracyjnym SaintRegenta, opuszczonym przez waciciela na dwie godziny przed przybyciem policji, znaleziono dwa listy: pierwszy, podpisany Gedeon (Cadoudal prosi w nim SaintRegenta o przyspieszenie rozstrzygajcego ciosu), drugi do Gedeona (Saint-Regent tumaczy w nim niepowodzenie zamachu z jakoci prochu). Historycy rojalistowscy stwierdzili oczywicie, e nie s to autentyki, lecz apokryfy wykonane na rozkaz Fouchgo. Ale e uczynili to na zasadzie: nie, bo nie bez adnych dowodw historiografia nie przeja si tak dowcipn metod naukowego dowodzenia i nie zmienia zdania. Pady powyej sowa cios rozstrzygajcy, wielce istotne. Rojalici bowiem nigdy nie uywali na pimie tak brudnych i zawstydzajcych wyrazw, jak: zabi, zamordowa, wykoczy i innych podobnych, ktre przystoj parobkom lub zgoa jakobiskim rzenikom, a nie hrabiom. Georges nauczy si tej elegancji w stylu ci-devant w Londynie, na dworze hrabiego d'Artois. Razem z umiejtnoci posugiwania si widelcem przy stole, prawienia komplementw damom, przeliczania brytyjskich gwinei na franki i wizania krawata w modny wze. Owo magiczne coup essentiel okrelao cel wystarczajco jednoznacznie, a jednoczenie pozwalao w momencie przechwycenia dokumentu przez nieprzyjaciela na pen wieloznaczno interpretacji i wystarczajco arliw obron przeciw haniebnym zarzutom (historycy rojalistowscy potrafili to wdzicznie wykorzysta). Gono mwio si wrd spiskowcw o por-waniu Napoleona, przerzuceniu przez wysp Jersey (mieci si tam orodek dyspozycyjny angielskoburboskiego wywiadu i dywersji) do Anglii i uwizieniu na Wyspie witej Heleny. Nie uda si odwet. I jak w klasycznej szermierce po obronie atak, na przemian inicjatywa w realizowaniu zasady oko za oko, krew za krew przesza znowu w rce wadz. Pocztkowo Napoleon, majcy w pamici ca seri zamachw urzdzonych na jesieni tego roku przez jakobinw, ich obarczy odpowiedzialnoci za hekatomb w uliczce Saint-Nicaise. Jednake Fouch w dwadziecia cztery dni udowodni, e zamach by dzieem rojalistw, a konkretnie szuanw Cadoudala. Z Parya poszy do Bretanii drakoskie rozkazy, streszczajce si do jednego: Rozwaka bez ceregieli!. Rzucono do akcji silne oddziay wojska i policji i roz-pocza si rze, a Morbihan zamienio si w szkaratne pieko. Szuani, podobni dzikim, tropionym dniem i noc zwierztom, nie mieli
48

czasu spa ani je. Stan permanentnego oblenia, lotne kolumny represyjne, ruchome trybunay, zbiorowe egzekucje. Nawet w czasach rewolucyjnego terroru zachodnia Francja nie przeywaa tak krwawych ani. Najzacieklej szukano Georgesa. Przeczesywano raz po raz kady centymetr Morbihan i innych departamentw i nawet Wyspa Szczcia przestaa by dla niego bezpiecznym azylem. Uzbrojeni po zby agenci policji sprawdzili nawet zagubion na falach oceanu ska Met, wier mili od wybrzea. Genera Tilly pisa do Bernadotte'a: Osaczam go szpiegami obojga pci i wszelakich profesji, ebrakami, kupcami, kotlarzami etc., ale on kadego dnia zmienia adres i nie sposb go dopa. Dziki jednemu ze szpiegw wykryto wietnie zamaskowan kryjwk Gedeona w zaada-ptowanym na mieszkanie loszku. Na stole zastano Teori rozwoju francu-skiej piechoty, ale Cadoudala ju nie byo. Ziemia zacza mu si pali pod nogami. By moe przetrwaby to jako, gdyby to tylko ludzie chcieli mu odpaci krwi za krew. Ale gdy zaczyna w ten sposb paci los nie ma silnych. Najmodsz ofiar wigilijnej masakry w uliczce Saint-Nicaise bya czternastoletnia dziewczynka, Marianna Peusol. Zamachowcy wynajli j za dwanacie sous do trzymania za uzd konia sprzonego z wzkiem, na ktrym spoczywaa machina piekielna Trzymaa uczciwie przez dwie godziny, w zapadajcych ciemnociach i sipicym deszczu, skulona z zimna, budzc zdziwienie przechodniw spieszcych si do wigilijnego stou. A do wybuchu. Zostay z niej tylko nogi w podartych bucikach, a rce znaleziono po kilku dniach jedn na dachu kilkupitrowej kamienicy. Gdy podczas procesu bandytw na sali pojawia si jej matka, uboga wdowa Peusol, tum zacz tak rozdzierajco szlocha, e trzeba byo przerwa rozpraw. Teraz ju wiesz, Czytelniku, za co paci szuanom dobry los. Carbon i Saint-Regent poszli na szafot, i to tylko dziki ochronnym kordonom andarmerii, poniewa rozszalaa ludno Parya ta sama, ktr chcieli wyzwoli prbowaa ich zlinczowa. Limolan niemal oszala od wyrzutw sumienia, uciek do Ameryki i wykpi si przywdziewajc sukienk duchown i caymi dniami lec krzyem na posadzce wybudowanej przez siebie kaplicy. Potem przysza kolej na mzg na Gedeona. Los jest mdry, tak jak mdre s narody, ktre stosuj zasad: zemci si to zabi, ale zemci si naprawd to zabi przyjaciela, syna, brata, jedyn mio wroga. Syna Cadoudal nie mia. Wszystko pozostae straci w cigu niespena trzech tygodni. Zaczo si od jedynego przyjaciela, brata kochanki, Merciera-la-Vende. Zaamany klsk w Paryu Georges zebra swoich oficerw i da im woln rk: jak chc, mog si podda. 16 stycznia 1801 roku napisa do hrabiego d'Artois dugi raport, przedstawiajc w nim rozpaczliw sytuacj Bretoczykw i dajc decyzji co do dalszego postpowania. Ten raport musia zawie kto zaufany, a w nikim Gedeon nie pokada wikszej ufnoci jak w Mercierze. Poza tym chcia mu uratowa ycie odsyajc poza morbihaskie pieko. 18 stycznia Mercier dotar z grup oficerw nad zatok Saint-Brieuc, do domu Krlowej (agentka Cadoudala), ktry by baz wylotow na wysp Jersey. Okazao si jednak, e furtka jest zablokowana. Musieli wraca i gdy 20 stycznia zatrzymali si we wsi Fontaine-des-Anges, koo lasku Loudac, wydano ich. O jedenastej w nocy dom otoczya andarmeria, wszelako z zaskoczenia nic nie wyszo. Przez godzin trwao oblenie i gwatowna wymiana strzaw, po czym szuani wyrwali si w noc i zaczli ucieka do lasu. Uciekli wszyscy z wyjtkiem jednego, ktry nie zdy si ubra i ktrego biaa koszula janiaa w ciemnociach stanowic yw tarcz. Tym pechowcem, ktry dosta
49

z dziewiciu krokw kul prosto w serce, by genera Piotr Mercier, zwany przez rojalistw Patroklesem bretoskiego Achillesa. Razem z jego ciaem wpad w rce wrogw negliujcy szuaneri raport. By 21 stycznia 1801 roku. Ogarna Georgesa rozpacz i jeszcze wikszy gniew. Rozkaza spali ca wie Fontaine-des-Anges i tylko z najwyszym trudem jego ludzie wyperswadowali mu to zbrodnicze szalestwo. Nie byo si co udzi ludno odwrcia si od szuanw. Napoleon zwrci jej dawnych ksiy, wolno i moliwo bogacenia si, a represje antyszuaskie nie dotykay, jak za czasw jakobinizmu, kobiet i dzieci karano tylko winnych schwytanych z broni w rku. Powstanie rojalistowskie stracio baz spoeczn, a wic cay sens. Do domw wracali onierze szerzcy mio ku swemu bogowi wojny, wsie chciay zaywa dostatku i spokoju, a nie ognia i miecza. Cadoudal sta si zwykym opryszkiem w oczach wasnych braci. Nie walczy ju o Boga i Wolno, lecz o boka gwatu i wolno anarchii. Zrozumieli to nawet niepimienni chopi. Osamotniony, szczuty, pprzytomny z rozpaczy, zapragn ujrze kochank, z ktr by zarczony od siedmiu lat. Napisa do jej rodzicw list z prob, by pozwolili Lukrecji przyjecha do niego. Warto zacytowa fragment, gdy jest w nim druga strona medalu z portretem Gedeona, jake inna od tej, na ktrej widnieje okrutny desperado z noem w zbach: Pisz do Was z umczon dusz... Jonathas (pseudonim Merciera W..), jedyny przyjaciel, jakiego miaem na tej ziemi, nie yje. Zgin suc swej religii, swemu krlowi i swej ojczynie, w cnocie i chwale, to jedyne pocieszenie, ktre mi zostao... Niestety! Teraz On jest w niebie, a my pozostalimy na tym padole, nieszczliwi, skazani na ratowanie naszych przyjaci... Pragn gorco porozmawia z Lukrecj (...) Drog wskae Jej dorczyciel tego listu. Ona mnie zna i wie, e bdzie tu bezpieczna. Nie odmawiajcie mi tego pocieszenia. To ostatnie yczenie... Nieukojony. Ale do domu Mercierw zdyy ju dotrze wieci o paryskiej krwawej Wigilii i o maej dziecicej trumnie, w ktrej pochowano tylko rce i nogi. mier syna i brata bya jeszcze wikszym szokiem. Lukrecja nie zamierzaa wiza si ze sprawc tego wszystkiego. W kilka lat pniej zrobia to samo, co narzeczona Limolana wstpia do klasztoru urszulanek w Chteau-Gontier. Zmara w nim w roku 1831. Rojalici pisali, e umierajc przyciskaa do warg relikwiarz pamitk po Cadoudalu. Moliwe, w kadym razie w roku 1801 nie chciaa go widzie na oczy. Po raz drugi skamienia z blu i przysig sobie, e ju nigdy nie wymwi nazwiska Mercier. Zabroni te wymawia je swoim podwadnym. Ktrego wieczoru, gdy gra w karty ze swymi oficerami, jeden z nich przypadkiem wspomnia o Mercierze. Twarz Georgesa wykrzywia si konwulsyjnie. Mylano, e zabije. A on... zacz paka! Po raz pierwszy widziano zy Cadoudala. To wspaniae, okrutne zwierz w trzydziestym pierwszym roku swego ycia nie wytrzymao ciosw przeznaczenia i zaczo si ama. Nie wiedziao, e los szykuje mu dopiero najboleniejszy cios. Jego ukochanym bratem, ktrym opiekowa si jak wasnym dzieckiem, by Julian Cadoudal, dwudziestotrzyletni, inteligentny i rozpoetyzowany chopiec o fascynujcej, delikatnej urodzie, ktra wprawiaa w stan gorczki wszystkie dziewczta w okolicach Auray. W niedziel, 2 lutego 1801 roku, Julian spotka si w rodzinnym Kerleano z sdziwym mem swej chrzestnej matki, niejakim Lemoingiem, ktrego bardzo lubi i ktrego nazywa swoim chrzestnym tatusiem. Wieczorem chrzestny tatu poegna si z modym Cadoudalem, pojecha do Auray i sprzeda chopca policji za trzydzieci sous.
50

Georges Cadoudal

Dosownie: trzydzieci, jak w Bibii. Rankiem 3 lutego aresztowano Juliana. Przesuchiwany twierdzi, e od czasu pacyfikacji nie wzi broni do rki i nie by w nic zamieszany, wystarczyo jednak, e znaleziono przy nim jakie papiery szuaskie i krzy z napisem: Kochamy Boga, bronimy otarza i tronu. Zdecydowano si przewie go potajemnie do Lorient, co byo rwnoznaczne z wyrokiem mierci. Nie udzi si. Inni
51

winiowie syszeli, jak piewa w morbihaskim narzeczu przeraliwie smutn pie, ktr sam uoy. egna w niej przyjaci, swoje konie i psy, pola i lasy, rodzin i dziewczta. Caymi godzinami wypiewywa w celi to swoje poegnanie ycia. Pie koczya si fraz: Zgubiem moje szczcie, Szukaem go wszdzie i nie odnalazem. 8 lutego wywieziono go drog do Lorient w asycie czterdziestu onierzy i czternastu andarmw. Zgin w niejasnych okolicznociach. O p mili od Auray rozlegy si strzay. Gdy dym si rozwia, okazao si, e chopiec ley zabity. W ciele znajdoway si cztery kule. Czy by to atak chccych go odbi szuanw, a onierze zastrzelili go bojc si, e wyfrunie im z rk? Czy te po prostu zamordowali go, pozorujc walk? Nie wiadomo. Porzucone w rowie ciao zabray dziewczta z Auray i prze-transportoway do wsi Laulet. Przez dwa dni schodziy si tumy, by oglda zabitego brata Georgesa. mier nie zniszczya jego urody. Przetrwaa ona nawet w tradycji morbihaskiej jeszcze w p wieku pniej wdrowni piewacy piewali pieni o Julianie. Jeszcze w roku 1967 opowiadano mi o nim w Vannes. Zemsta Cadoudala na chrzestnym tatusiu Lemoingu bya rodem z Ojca chrzestnego. Pewnego letniego ranka 1801 roku bojwka szuanw wdara si do domu zdrajcy, wywleka go, wyjcego o lito, z ka, i zastrzelia jak psa. Ciao cinito na rodek drogi leao tam dugo jako ostrzeenie. Okoliczna ludno uznaa kar za wymierzon przez Boga. Kara wymierzona Cadoudalowi przez los doprowadzia go do ez, ale nie zamaa do koca. Dawno ju zaakceptowa regu tej gry oko za oko, krew za krew, gowa za gow. Postanowi, e nie spocznie, pki nie dokona wymiany. Za gow Juliana gowa korsykaskiego kara.

52

Nieprzyjaciel, chccy interweniowa wewntrz kraju, stara si znale w tym kraju ywioy wrogie wadzy, podszyte ambicj i strachem, i wcign je do spisku (...) Spiskowiec za sdzi, e zabijajc ksicia uczyni ludowi przysug... Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka VII KRYPTONIM: CIOS ROZSTRZYGAJCY

Nastpnego dnia po zabiciu Juliana zawarty zosta w Luneville (9 lu-tego 1801 roku) pokj midzy Austri a Republik Francusk. Dla Cadou-dala by to kolejny cios, tyle e natury politycznej znienawidzona przeze Republika triumfowaa. Gdy raz jeszcze zebra swoich ludzi i zaproponowa im przeczekanie burzy, a potem kontynuowanie walki napotka oczy wbite w ziemi. Oddziay kruszyy si w zastraszajcym tempie, i to nie tylko na skutek przeladowa, lecz i dezercji. Nici wymykay mu si z rk, wszystko si rozazio, sprawna niegdy maszyna powstacza ulega haniebnemu zdezelowaniu. Szuaneria jako ruch masowy przeywaa agoni. W maju Georges zdecydowa si szuka pomocy w Londynie. Wiedzia, e Anglia prowadzi rozmowy dyplomatyczne z Francj i e lada dzie moe zosta zawarty kolejny pokj, wiedzia te, e w otoczeniu hrabiego d'Artois dzielnych ludzi mona policzy na palcach obydwu rk; i na Anglii, i na dworze burboskim ju si zawid. Ale jaki mia wybr? Potrzebne mu byy brytyjskie pienidze i francuski Burbon do obalenia Republiki. Czowiek taki jak Georges musi mie w yciu jak spraw, o ktr bdzie walczy. Owszem, mia zemst, ale to by cel Gedeona mciciela. Realizacja takich celw gwarantuje miejsce w pitavalach i Annaach sdowych. Cadoudal nafaszerowany ambicjami politycznymi musia mie inny cel, z rodzaju tych, ktre uwieczniaj nazwisko zotymi zgo-skami na piedestaach: tym celem bya ponowna intronizacja dynastii biaych lilii. A e oba te cele pasoway do siebie jak okrwawiony sztylet do zotej pochwy i e oba mona byo zrealizowa jednoczenie, i to tymi samymi rodkami to ju tylko czysty zysk. Tak sobie to przynajmniej wyobraa. O obu tych celach pisaem ju w poprzednich zwrotkach, po co si wic powtarzam? Ot wydaje mi si, e chocia cele si nie zmieniy, zmieniy si pod wpywem przeytych dowiadcze i wstrzsw moty-wacje. Po spotkaniu z Napoleonem obraony Cadoudal traktowa zemst osobist jako fragment, jako jeden z elementw gry politycznej czy raczej swego celu politycznego. Po utracie dwch najbliszych ludzi zemsta staa si dla potrzeb biologiczn, tylko dziki niej mg jeszcze czciowo odnale swoje zgubione szczcie. Z kolei walka o restauracj Burbonw bya dla pocztkowo potrzeb biologiczn, gdy urodzi si konspiratorem, a konspiracja prorojalistowska bya lepsza od wielu innych, ktre mgby znale. Ale po wizytach w Londynie i wejciu w wiat gabinetw dyplomatycznych, po tym, jak go oszlifowano ,,aux faons mondaines, narodzi si nowy Cadoudal ,,homo politicus. Sprawa Burbonw staa si dla spraw wasnej kariery politycznej i odtd popiera j na zimno, bardziej z wyrachowania ni z wewntrznej potrzeby. Oba te cele stapiay si dla w jedno tylko w ramach samej techniki czy techno-logii realizacji.
53

Niewtpliwie dla skutecznoci realizacji politycznego celu Cadoudala byoby lepiej, gdyby porzuci myl o zemcie. Susznie powiedzia bohater The Sting ustami Paula Newmana: Tylko frajerzy si mszcz!. Przemo-na, podszyta nienawici ch zemsty, chocia w sferze psychicznej daje wytrwao buldoga, z punktu widzenia techniki realizacji jest szkodliwa, gdy chodn kalkulacj zastpuje emocj, naadowuje nerwami, ogupia, zaciemnia ostro dostrzegania, wnioskowania i przewidywania, prowokuje do bdw. Stajc si potrzeb biologiczn zemsta staa si automatycznie wrogiem technicznej strony realizacji politycznego celu Cadoudala. Powinien by przesta o niej mysle. Nie naley jednak zapomina, e Cadoudal by chopem; i jeszcze, e tak chopu, jak i ksiciu nieatwo jest przesta myle o rzeczach piknych. Nawet bogowie olimpijscy mieli zemst za najwysz rozkosz. W Londynie by ju przedtem czterokrotnie (dwie wizyty, o ktrych nie wspomniaem, miay miejsce w drugiej poowie 1800 roku; byy krtkie i bez znaczenia). Pita (w kocu maja 1801 roku) zacza si niepomylnie zatrzymano go, wraz z kilkoma najwierniejszymi pretorianami, na Jersey i... odmwiono pozwolenia wjazdu do Anglii. Jak zwykemu przemytnikowi! Anglia nie chciaa kompromitowa si udzieleniem mu azylu podczas rozmw z Napoleonem. Nie przej si zbytnio. Nauczy si ju nie obraa i nie przejmowa. Nauczy si te cierpliwoci, ktrej belfrem jest wyra-chowanie. Siedzia na wyspie i opracowywa dla J K W hrabiego d'Artois plan nowej kampanii przeciw Bonapartemu. Po miesicu pozwolono mu wyjecha do Anglii, lecz z zakazem zbliania si do Londynu bardziej ni na dziesi mil. By politycznie zadumiony, ale trzymano go w pogotowiu, na wszelki wypadek, jak pieska w budzie. Rozumia to. Dawniej splunby tylko, warkn kilka pachncych sw i wrci do swoich chopcw. Teraz jednak jego chopcw dorzynano w Morbihan i wraca nie mia gdzie. A poza tym, jako si rzeko, nauczy si czeka. Zabiega tylko o jedno o wysanie do wybrzey Bretanii statkw, ktre wziyby na pokady jego zagroonych mierci oficerw. Od roku 1793 jest to jedyna moja proba i wierz, e zostanie speniona napisa. Nie zostaa speniona, albowiem i padziernika 1801 roku Anglicy podpisali preliminaria pokojowe z Francj i nie chcieli zaognia sytuacji. Zwaszcza e i tak odrzucili pretensje Bonapartego, ktry da wydania mu Cadoudala bd przynajmniej deportowania go do Kanady wraz z hrabi d'Artois, caym jego dworem i innymi bandytami. Dopiero w roku i802, po oficjalnym zawarciu traktatu pokojowego midzy Wielk Brytani a Republik Francusk (w Amiens, 25 marca 1802 roku), przerzucono na Jersey i dano utrzymanie kilkudziesiciu najstarszym i najwierniejszym szuanom Georgesa. Po kilku miesicach przeniesiono ich do maego angielskiego miasteczka Romsey. Dowodzcemu nimi Guillemotowi Cadoudal rozkaza utrzymywa ich nieprzerwanie w penej sprawnoci bojowej. wiczyli wic, a lasy i pola midzy Romsey a Winchester wietnie nadaway si na wiczebne galopady. Miay ponadto ten walor, e byy nieco podobne do okolic Malmaison. Po zawarciu pokoju Georges mieszka ju tylko dwie mile od Londynu i modli si o to, by pokj jak najszybciej dotkna gangrena. yczeniu temu stao si zado. Ju w pocztkach roku 1803 zaczo by oczywiste, e pokj nie potrwa dugo. Peen nadziei Cadoudal wizytowa w tym czasie Romsey, podtrzymujc szuanw na duchu. Jego te coraz czciej podtrzymywano na duchu. Im bliej byo zerwanie z Francj, tym serdeczniejsi stawali si dla niego politycy brytyjscy. Odwiedzi go midzy innymi Wyndham, ktry napisa pniej: Ze wszystkich ludzi zaangaowanych w spraw
54

rojalistowsk ten wywar na mnie najwiksze wraenie. Jest wprost stworzony do wielkoci. W pocztkach maja 1803 roku ambasadorowie Francji i Anglii zadali paszportw i powrcili do swych krajw. Georges mg si wwczas uwolni od jednego ze swych sucych, o ktrym wiedzia, e jest szpiegiem ambasadora francuskiego w Londynie. Jak to zrobi, tego historia nie zanotowaa, ale znajc tradycje Gedeona w postpowaniu ze szpiegami Republiki, mona si atwo domyli. 22 maja pokj zosta oficjalnie zerwany i wwczas nasz bohater, znowu jako nieustraszony genera Geor-ges, przenis si do Londynu i zamieszka przy Bond Street numer 6 pod nazwiskiem Legros (dla kamuflau przed szpiegami Fouchgo). Natychmiast te przedstawi rzdowi brytyjskiemu i hrabiemu d'Artois gotowy od roku, nowy plan rozprawy z Napoleonem. Plan operacji pod kryptonimem Coup essentiel. W oficjalnej wersji plan ten wyglda nastpujco: Cadoudal i hrabia d'Artois wybior spord swoich ludzi dwudziestu najlepszych, naj-odwaniejszych i najbardziej sprawnych. Z tymi wyselekcjonowanymi komandosami Georges wylduje we Francji, przedostanie si do Parya i dokona coup essentiel rozstrzygajcego ciosu, o ktrym mwi od tak dawna. I znowu, rytualnie, nie mwi si o zabjstwie, tylko o porwaniu Pierwszego Konsula. Przebrani za huzarw lub dragonw armii francuskiej zaatakuj go na drodze z Saint-Cloud do Malmaison siami rwnymi eskorcie (!), wytuk eskort, wywlek Napoleona z powozu, w cigu dwunastu godzin przewioz na wybrzee, a std oczekujcym statkiem na Jersey. W tym czasie generaowie Pichegru i Moreau (wspomagani ewentualnie przez innych zazdronikw, takich jak Bernadotte, Brune, Macdonald) opanuj armi i powitaj wkraczajcego triumfalnie do Parya hrabiego d'Artois lub jego syna, ksicia Berry. Happy end: intronizacja Ludwika XVIII. Przeanalizujmy ten plan. Opierajc si na dokumentach historycy rojalistowscy dowodz, e operacja pod kryptonimem Coup essentiel miaa na celu to, co owe dokumenty gosz porwanie. W adnym razie morderstwo. Pomijajc nawet pniejsze ustalenia ledztwa (dojdziemy do tego) i fakt, e symbolem coup essentiel rojalici oznaczali wszystkie swoje zbrodnicze zamachy na Napoleona sama analiza przyjtej wedug oficjalnej wersji metody realizacji porwania moe znowu doprowadzi rzetelnego badacza jedynie do uwagi: panowie, prosz mnie nie rozumiesza! W Malmaison, odlegym o trzynacie kilometrw od Parya paacyku Jzefiny, Napoleon spdza sporo czasu. Udawa si tam o rnych porach dnia, czsto wieczorem, na og z ma eskort zazwyczaj kilku guidw lub mamelukw. Droga prowadzia czciowo przez las, wymarzone miejsce do ataku. To dlatego Cadoudal warkn przed laty do Hyde'a de Neuville: Trzeba mi dosi konia i wybra si z kilkoma ludmi na spacerek drog do Malmaison! i dlatego te Margadel planowa zamach na tej drodze. Z kilkoma ludmi. Ot w Londynie ustalono rzekomo, i z tyloma, ilu liczy bdzie eskorta. Jakie to rycerskie. Gdyby wodzowie wrogich sobie armii przed kad bitw wyrwnywali wzajemnie swoje siy historia wiata potoczyaby si nieco inaczej. Wszelako nie robili tego, a ju najdalsi od takich gupstw byli Anglicy, ktrzy jak wiadomo we krwi maj wojowanie cudzymi rkami i w przewadze liczebnej (mwi si: Anglicy walcz do ostatniego onierza... swego sprzymierzeca). Trzeba byoby by niespena rozumu, by przypuszcza, e eskorta Napoleona chocia niewielka, to wanie dlatego, e niewielka, zoona z super-komandosw o fantastycznym wyszkoleniu
55

bojowym da si wytuc rwnej sobie liczbie atakujcych! W obstawie Korsykanina znajdowali si wyprbowani zabijacy, z ktrych kady potrafi z powodzeniem walczy w pojedynk z dwoma-trzema przeciwnikami. Druga rzecz: eskorta Konsula jechaa zazwyczaj za powozem lub te w dwch grupach, jedna przed, druga za. Flanki byy nie osonite! W rezultacie dawao to kademu zamachowcowi-kamikaze moliwo wysko-czenia z lasu, dopadnicia drzwiczek i strzelenia do Napoleona. Ale bya to moliwo czysto teoretyczna, bo wrd guidw znajdowali si tacy, ktrzy strzaem pistoletowym, z podrzutu, na trzydzieci krokw, dziurawili przez rodek asa pikowego, a mamelucy dokonywali tego samego rzutem noa. Tak wic droga midzy cian lasu a drzwiczkami powozu byaby dla zamachowca nader krtka i prowadzca pod ziemi. Zupenie inaczej przedstawiaoby si to w sytuacji, gdyby zamachowcy przebrali si za onierzy. Eskorta nie miaaby powodu zatrzymywa ich lub nawet bacznie obserwowa i obydwa oddziay minyby si. Mijajc powz wystarczyoby wsadzi kilka luf w okienko i nacisn kilka spustw. Najszybszej eskorcie wiata nie starczyoby refleksu, by temu zapobiec. Natomiast prba porwania, nawet biorc pod uwag handicap wynikajcy z zaskoczenia i upienia czujnoci eskorty mundurami wojskowymi, musiaaby wywoa uporczyw walk o bardzo niepewnym rezultacie. Trzecia rzecz: zamy, e udaoby si wybi eskort i porwa Napoleona. Trzeba byoby nastpnie przewie go przez p Jan Karol Pichegru (1761 1804) jeden z gwnych spiskowcw Francji, pilnujc cay czas jak oka w gowie. Kto mia to zrobi? Ilu zamachowcw zakadajc, i walczono by rwnymi siami zostaoby przy yciu i mogo rusza rkami i nogami po morderczej kotowaninie z ochroniarzami najwyszej klasy? I wreszcie rzecz czwarta: zamy w kocu, e zaatakowano skutecznie, to jest, e po wykorzystaniu elementu zaskoczenia (oczywicie w przewadze liczebnej, byo to jedyne rozsdne wyjcie) udao si wybi obstaw i porwa Napoleona. W planie operacji Coup essentiel zaoono, e jeniec zostanie przewieziony na wybrzee w optymalnym czasie dwunastu godzin. Ot depesza o porwaniu Pierwszego Konsula Republiki dotaraby z Parya telegrafem systemu Chappe'a w kady punkt wybrzea i do kadego garnizonu we Francji w cigu najwyej pitnastu minut! Gdyby wic nawet droga nie zabraa spiskowcom wicej ni dwanacie godzin, to i tak armia, marynarka, liczne garnizony nadbrzene, policja i kontrwywiad, a nawet wezwana przez wadze ludno mieliby (po odliczeniu czasu na zauwaenie nieszczcia, jeli zginaby caa eskorta) okoo dziesiciu godzin na utworzenie wzdu caego wybrzea kraju ywego muru, ktry nie przepuciby myszy. Reasumujc: albo znany z relacji rojalistowskich scenariusz plano-wanej operacji Coup essentiel by tylko konspiracyjno-salonowym eufemizmem majcym przykry rzeczywisty cel uderzenia (zabicie Bonapartego), albo te wszyscy rojalici, a take rzd i wywiad brytyjski, byli gromad idiotw kwalifikujcych si do natychmiastowego leczenia. Tertium non datur. Historycy rojalistowscy musieli sobie z tego zdawa spraw i dlatego uyli jeszcze jednego argumentu majcego obroni wyej cytowan wersj porwania. By to argument o ingerencji armii, ktra podjudzona przez generaw Moreau i Pichegru miaa si skupi wok nich wywoujc w kraju zamt i umoliwiajc w ten sposb zamachowcom
56

przedostanie si wraz z por-wanym Konsulem do Anglii. Przeana-lizujmy i ten argument, czynic to zreszt w gronie starych znajomych, jako e nazwiska Moreau i Pichegru pady ju w tej balladzie. Urodzony w roku 1761 Jan Karol Pichegru w wieku dwudziestu kilku lat naucza modego Napoleona matematyki w Brienne. Potem rozpocz karier wojsko-w i polityczn, doszed do stopnia generaa i do sawy. Za dowodzenie Armi Renu i Mozeli Konwent uzna go Zbawc Ojczyzny, lecz gdy zmieni zapatrywania na prorojalistowskie, Dyrektoriat wsadzi go (podczas znanego nam zamachu 18 fructidora) do lochu. Deportowano go na such gilotyn (Gujana), skd udao mu si zbiec do Anglii. Od tej chwili sta si sug hrabiego d'Artois, ktry uwaa Pichegru za siln kart w swej grze. Ju w roku 1800 zawiadomiono z Londynu francuskich przyjaci Pichegru, by byli w pogotowiu (chodzio tu gwnie o generaa Lajolais, eks-podwadnego Pichegru, a przyja polegaa zapewne na tym, e Lajolais przymyka oczy na fakt, i jego ona umila Jan Wiktor Moresu (1763-1813), rywal bonapartego do stanowiska wodzowi obozowe noce, za co tamten regularnie go awansowa). Pierwszego Konsula Republiki Z kolei znany nam z pocztkw ballady, w tym czasie czterdziestoletni Jan Wiktor Moreau, zabysn w armii po raz pierwszy suc w roku 1793 w Holandii pod rozkazami... Pichegru. Saw zdoby w roku 1796 na froncie niemieckim, a ugruntowa j w grudniu 1800 roku bijc Austriakw (na rozkaz Napoleona) pod Hohenlinden. Mia on u swego wojska rzeczywicie duy mir, a Bonapartemu zazdroci wadzy i na to wanie liczyli spiskowcy planujc przecignicie go na swoj stron. Tym te argumentem szermowali historycy roja-listowscy bronic wersji o porwaniu: zamachowcy porywaj Napoleona, Moreau pociga armi za sob, nard staje murem wok przybyego z Anglii ksicia-Burbona i wszystko jest w porzdku. Ot nie tak bardzo... Wspomniani dziejopisowie, upierajc si przy wersji o porwaniu dziki pomocy armii zjednoczonej przez Moreau, zapomnieli o faktach. Moreau, owszem, mgby wwczas (byo to jeszcze przed Austerlitz, po ktrym caa armia zakochaa si w Napoleonie) skierowa przeciw Bonapartemu jak cz si zbrojnych Francji, ale nie wicej ni dwadziecia procent. Konkretnie weteranw z tak zwanej Armii Renu, ktr przez kilka lat dowodzi i ktra uwaaa go za swego idola. Natomiast o wiele liczniejsi weterani z kilku kampanii woskich Napoleona i z jego wyprawy egipsko-syryjskiej uwielbiali swego wodza, a nie cierpieli Moreau. Obie te grupy armijne nienawidziy si jak psy z kotami, bijc si przy kadej okazji nie tylko z powodu mioci do rnych wodzw, ale czciowo i ze wzgldu na rnice w pochodzeniu kadry oficerskiej: w Armii Renu wicej byo szlachty, armi t wic nazywano Messieurs (Panowie), w Armii Woskiej za przewaali plebejusze, std zwano j Ci-toyens (Obywatele). Tylko w cigu trzynastu godzin pewnego piknego dnia 1797 roku pado w pojedynkach o t terminologi pidziesiciu ludzi z obu stron, a przeszo trzystu odnioso rany! Po roku 1800, gdy Citoyens zamawiali w restauracjach popularn cielcin a la Marengo, Messieurs ostentacyjnie dali woowiny a la Hohenlinden (nie byo takiego dania). Faktem jest wic, e onierze generaa Moreau nie darzyli sympati onierzy generaa-konsula Bonaparte, ale byo ich o wiele za mao, by mogli dokona we Francji przewrotu. Chyba
57

e... Wanie, gdyby Bonaparte przypadkiem zgin podczas prby porwania na drodze do Malmaison, pozostaby ju tylko Moreau i wwczas niewykluczone, e caa armia francuska poszaby za nim.

Paacyk Malmaison, na drodze do ktrego komandosi rojalistowscy mieli zada Cios rozstrzygajcy

Kiedy ju wyjanilimy sobie prawdziwy cel operacji zakamuflowanej kryptonimem Coup essentiel, naley stwierdzi, e plan w (w swej rzeczywistej postaci) wcale nie by irracjonalny. Byy w nim i fantazyjne mirae (na przykad rojalici biegajcy po Paryu, krzyczcy: Niech yje Krl! i rozrzucajcy garciami pienidze, czy Senat prorojalistowski zorganizowany w cigu jednej zamachowej nocy), lecz niewtpliwie pomys z przebraniem si w mundury by znakomity, a jeden celny strza na drodze do Malmaison mgby rzeczywicie odmieni bieg historii. Anglicy, dla ktrych obalenie maego Boneya (tak nazywano Napoleona na Wyspach) stao si gwnym celem politycznym, zaakceptowali plan Cadoudala i zagwarantowali pokrycie wszystkich kosztw operacji oraz przygotowanie rodkw przerzutowych. Jednake rzecz najistotniejsz byo przygotowanie bezpiecznych lokali konspiracyjnych w Paryu, a take rwnie bezpiecznego kanau komunikacyjnego midzy wybrzeem a stolic. Zaj si tym na rozkaz Cadoudala jego paryski agent, prawdziwy geniusz konspiracji, znany nam ju Karol d'Hozier. Ten sam, ktry pod nazwiskiem Menainville by w Rennes skrzynk kontaktow Gedeona i informowa wodza o nasyanych z Parya mordercach. Spalony w Rennes d'Hozier przenis si do Parya i zainstalowa si przy rue Vieille-du-Temple jako pan d'Aunay wynajemca powozw. Mieszka wraz z matk i liczn sub, nie wzbudzajc podejrze policji. By nieoceniony
58

nie tylko dziki tak znakomitej umiejtnoci maskowania si, ale take dziki swej wspaniaej genealogii, ktra dawaa mu bliskie kontakty z ca arystokracj francusk. D'Hozier zacz, gdy taki by rozkaz Georgesa, od znalezienia i urz-dzenia sekretnego lokum dla Burbona, ktry zgodnie z planem mia przyby do Francji i wesprze operacj swym krlewskim nimbem. Musiaa to by oczywicie siedziba tyle bezpieczna, co komfortowa. Za porednictwem jednego ze swoich agentw, eks-oficera armii krlewskiej Hiacynta Bouvet de Loziera, d'Hozier dotar do jego znajomej, pani Costard de Saint-Leger, mieszkajcej w licznym domku-paacy-ku w Chaillot pod Paryem. Pani de Saint-Lger zgodzia si wyjecha na dugie wiejskie wakacje, a w paacyku zainstalowano zaufanego stranika. Ubezpiecze-stwo zapewnia podziemny korytarz prowadzcy z ogrodu, pod wzgrzem Chaillot, w kierunku Sainte-Perrine. Trudniejszym zadaniem okazao si znalezienie konspiracyjnych lokali w Paryu dla Gedeona i okoo dwudziestu komandosw. Musiao by tych lokali kilkanacie, by nie powodowa nadmiernych, a przeto podejrzanych, zgrupowa spiskowcw i by mc w razie potrzeby zmienia adresy. D'Hozier mia zaledwie trzy miesice, lecz wypeni swoje zadanie. Wicej, znalaz drugiego geniusza, niejakiego Spina, w owym czasie bezsprzecznie mistrza wiata w urzdzaniu tajnych schowkw i kryjwek. Dla Georgesa wybrali dom na przedmieciu Temple, przy rue Carme-prenant (dzisiaj rue Bichat). Mieszka tam rysownik Sauzade, majcy woln antresol. Na polecenie d'Hoziera do Sauzade'a zgosia si pani Berry (w rzeczywistoci Mme Dubuisson) i wynaja t antresol za czterysta frankw dla przyjaci, ktrzy musz si ukrywa po pojedynku (poje-dynki byy zakazane, tote kady z chci dawa lokum honorowym ludziom, ktrzy utoczyli troch cudzej krwi nie zwaajc na gupie zakazy). Wkrtce potem u Sauzade'a zjawi si mistrz Spin, by przygotowa antre-sol na przybycie goci. Po kryjomu urzdzi tam ,,schowanko i tajne przejcie z antresoli na parter, a std poza dom. Nastpnie wykona podobne cuda w innych lokalach wynajtych przez d'Hoziera. Byy to skoczone arcydziea wzmiankowanej sztuki, o czym niech wiadczy fakt, e jedn z tych kryjwek, przy ulicy Buci, w mieszkaniu, przez ktre w cigu dziesitkw lat przewino si wiele rodzin odkryto dopiero w roku 1892, i to przypadkiem, podczas remontu domu! Jest zupenie moliwe, e w Paryu istniej do dzisiaj nie odnalezione schowki mistrza Spina. Ostatnim dzieem d'Hoziera by skadajcy si z acucha farm i innych miejsc postojowych kana komunikacyjny od wybrzea do stolicy. Podzielono go na cile obliczone etapy, a kady z tych etapw zosta obstawiony przez szuaskich przewodnikw i kontrolerw. W pierwszych dniach sierpnia 1803 roku wszystko byo zapite na ostatni guzik. Operacja Cios rozstrzygajcy moga si zacz.

59

Nie wygra wielkiej batalii ten, kto poprzestanie na prostocie lwa. Trzeba, by do tego na rwni lwem i lisem, ktry wyczuwa sie. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka VIII WIELKA GRA

9 sierpnia 1803 roku w porcie Hastings zjawio si pierwszych siedmiu realizatorw operacji Coup essentiel. Czeka ju na nich z brygiem El Vincejo sawny kapitan Wright, brytyjski oficer tak oddany sprawie rojalistowskiej, e mwiono o nim: Bardziej Wandejczyk ni Anglik. W tej pierwszej grupie znajdowao si, obok Georgesa, piciu komandosw: jego sucy Ludwik Picot (pseudo: Jzef), jego adiutant Augustyn-Alexis Joyaut (pseuda: Villeneuve i Assas od assasin, zabjca), La Haye Saint-Hilaire (pseuda: Raoul i d'Oison) oraz dwaj byli marynarze, Hermely i Izydor Breichs (pseudo: Jzef Kirch), szef jednego z legionw Gedeona. Sidmym by eks-chirurg marynarki krlewskiej, Jan-Piotr Querelle (pseudo: Courson). Tylko on nie nalea sercem i dusz do sprawy, jednake zamachowcom potrzebny by lekarz, wic skuszono Querelle'a duymi pienidzmi. Z Hastings Cadouda wysa do Romsey ostatni rozkaz, polecajc Guillemotowi sprawne organizowanie kolejnych grup przerzutowych, i po dziesiciu dniach oczekiwania na moliw pogod, 19 sierpnia wieczorem, El Vincejo odpyn. Pogoda bya wci mglista i z trudem odszukali w nocy 20 sierpnia Biville desantowy punkt wybrzea midzy Dieppe a Treport (Normandia), wskazany przez eks-marynarza i przemytnika Operacja winda Biville Cadoudal u podna skay (obraz o herkulesowej sile, Hermely'ego, ktry zna kady centymetr Karla Girardeta) wybrzea kanau La Manche jak wasn kiesze. Hermely niele to wykombinowa Biville byo prawie stumetrowej wysokoci ska i adnemu policjantowi przez myl by nie przeszo, e kto mg tu ldowa ryzykujc zamanie karku, tak jak dawniej nie przechodzio przez myl celnikom i andarmom, e w Biville kontrabandzici dokonuj przerzutw towa-ru. Nasi spiskowcy przesiedli si do szalupy i podpynli do skay, skd kolejno wcigano ich na linach do gry i prowadzono na odpoczynek do pobliskiej chaty. Przeczekali tam do wieczora 21 sierpnia, gdy porusza si mogli tylko nocami w socu kana nie funkcjonowa. Podczas pierwszego nocnego marszu (21/22 sierpnia) zrobili siedem mil (Guilmecourt, Yres, Maladrerie, Heudeli-mont, SaintRemy, Eu) i czuli si le to uczucie obcoci na wasnej ziemi: Operacja winda Biville II faza wciganie na linach (w gbi wszystko jest granatowe, krecie, ponure. Przespali dzie na farmie widoczny El Vincejo) obraz Detrimonta, zwanej La Poterie (w lesie Eu). Nastpnie (22/23 Karla Girardeta sierpnia) przemaszerowali pod opiek Detrimonta do Preusseville, gdzie Georges dosta konia i gdzie przej ich nowy cicerone, szuan Daunay. Sze mil z
60

Preusseville do Aumaie zrobili w nocy z 23 na 24 sierpnia. W Aumale oczekiwa ich Monnier, prowadzcy w starym klasztorze pensjonat dla kilku uczniw. Najedli si i poszli spa. Cadoudal na ku, reszta na wizkach somy. Przez cay dzie nie wychylili nosa za drzwi. Po kolacji Daunay zaprowadzi ich do Feuquires, gdzie przej ich Bonifacy Calliaux (pseudo: Boni). Tej nocy (24/25 sierpnia) dotarli do farmera Leclerca w Monceau, pod Saint-Omer-en-Chaussee. Nastpnej (25/26 sierpnia) dziewitnastoletni syn Leclerca powid ich do Auteuil, gdzie czeka ju wieniak Quentin Rigaud, ktry przekaza ich (27/28 sierpnia) swemu szwagrowi o nazwisku Massignon, farmerowi w Saint-Lubin, ten za odesa ich do brata, rolnika we wsi Jouy-le Comte. Georges szed ju wtedy pieszo odda konia jednemu ze swoich ludzi, ktry skrci sobie nog. 27 sierpnia wieczorem, w lasku Vivray, przej ich wysannik d'Hoziera, Raoul Gaillard (pseudo: Houvel) i doprowadzi nastpnej nocy, o drugiej, do Saint-Leu-Tavernay. By to ostatni etap marszowy. W kilka godzin pniej obudzili ich d'Hozier i Bouvet de Lozier. Wieczorem cae towarzystwo wyruszyo powozami do Parya. Cadoudal by zachwycony i gorco podzikowa d'Hozierowi. Kana zosta przygotowany z wielk precyzj i sprawdzi si w stu procentach. Uznali to za dobry prognostyk. W Paryu Gedeon od samego pocztku nie mg usiedzie na jednym miejscu, bez przerwy przenosi si z jednego lokalu konspiracyjnego do drugiego. Najprawdopodobniej wynikao to z chci sprawdzenia wielu melin, by moe byo take przejawem ostronoci, jednake ta czstotliwo zmian stawaa si wrcz nieostrona, grozia wzbudzeniem podejrze. Po kilku godzinach spdzonych w Htel de Bordeaux Cadoudal zainstalowa si u handlarza win Denanda, na rogu ulic Ba i Varennes, by po
Ldowanie kolejnej partii komandosw (akwarela jednego z nich, Armada de Polignac) Komandosi Cadoudala na farmie La Poterie (obraz z muzeum Carnavalet).

61

czterech dniach wyjecha do Chaillot wraz z Picotem i Joyautem. Jak ustalono potem w ledztwie w Chaillot mieszka co najmniej trzykrotnie, cznie osiemnacie dni, zmieniajc w tym czasie adresy. Na wzbogaconej przez mistrza Spina o kryjwk antresoli przy rue Carme-prenant dwukrotnie, raz siedem i za drugim razem pi dni. Najduej za u finansisty z ulicy Puits-de-1'Ermite, Verdeta, gdzie Gaillard urzdzi swego rodzaju hotel konspiracyjny. Wystpowa Cadoudal pod nazwiska-mi: Larive, Couturier i innymi. Podawali si, on i jego towarzysze, za kupcw z Hal Winnych. Na kolejn grup czekali ponad dwa miesice. Nie powinni byli czeka w ogle. W grudniu winni by ju wszyscy z powrotem w Londynie. Zawinia tu nieostrono Querelle'a. Pan chirurg, ktry do tej pory niewiele mia z konspiracj wsplnego i, jak ju wspomniaem, zosta po prostu kupiony, nie otrzyma widocznie od szuanw odpowiednich lekcji spiskowania lub te zlekceway nauk. W kadym razie zamelinowany w Paryu i nudzcy si nieco Querelle z karygodn bezmylnoci wysa list do swego szwagra Bloueta, aptekarza z Vannes. W licie tym nie tylko opisa swj pobyt w Paryu, lecz take poda adres! Blouet otrzyma list, przeczyta go i woy do kieszeni, skd wyja go jego kochanka, sprytna rzeniczka, i przekazaa prefektowi Morbihan. 12 padziernika 1803 roku Querelle zosta aresztowany. Gdyby w Cadoudalu-spiskowcu politycznym nie siedzia wwczas rwnie Gedeonmciciel, to zgodnie ze wszystkimi, niezmiennymi od staroytnoci, prawami konspiracji cay interes zostaby natychmiast zwinity. Naleao bezzwocznie wia i wstrzyma dalsz realizacj operacji ,,Coup essentiel, ratujc w ten sposb ycie swoje i wielu innych spiskowcw, ktrzy ju byli w Paryu lub dopiero mieli do przyby; potem, po przeczekaniu jakiego czasu w Londynie, mona byoby zacz od nowa. Ale ch zemsty ogupia w tym wypadku Cadoudala. Pisaem ju ta jego biologiczna potrzeba odwetu, ta pogo za zgubionym szczciem bya najwikszym wrogiem operacji ,,Cios rozstrzygajcy. Cadoudal uzna, e nie ma powodw do niepokoju, e nie s spaleni. Wmwi sobie, e policja potraktuje Querelle'a jak zwykego szuana, jednego z tych, ktrzy od czasu do czasu wpadali na terenie caej Francji. I e nie przewcha ich wielkiej gry. Inna sprawa, e pewien fakt w jakim stopniu upowania go do takiego rozumowania. Lub raczej fakt ten posuy Georgesowi do usprawiedliwienia przed samym sob bdnej decyzji. Chodzio o to, e na czele policji nie byo ju w owym czasie Wielkiego Nosa Fouchgo. Chocia minister osign wielki sukces rozszyfrowujc i wyapujc w krtkim czasie sprawcw masakry na ulicy Saint-Nicaise, Napoleon wkrtce zdymisjonowa go (15 wrzenia 1802 roku). Za co? Za to, e Fouche otoczy Tuileries i Malmaison szpiegami i uczyni ze swej policji pastwo w pastwie. A Bonaparte co zreszt usysza i Cadoudal podczas rozmowy z Konsulem nie zamierza tolerowa cudzych pastw-wek w swoich wociach. W rezultacie ministerium policji zostao zlikwi-dowane, Fouch oddalony, a cay jego wielki aparat wywiadu, kontr-wywiadu i represji wtoczono do wntrza resortu sprawiedliwoci w charakterze zwykego wydziau. Kierujcy tym resortem Wielki Sdzia Rgnier by na tyle gupi, e uwaa policj za habicy wrzd na ciele swego ministerstwa i lekceway j. W efekcie lekcewaono j wwczas powszechnie i to samo uczyni Cadoudal. By to rwnie bd. Cadoudal najwyraniej nie docenia ludzi Fouchgo, ktrzy pozostali w policji po odejciu wielkiego ministra. Takich jak ucze i zastpca Fouchgo, radca stanu Ral, lub szef tajnej policji politycznej ministerstwa, wybitny spec w swojej
62

dziedzinie, Karol Desmarets. W dodatku widzc, e mijaj dni i nic zego si nie dzieje, przeszed nad aresztowaniem Querelle'a do porzdku dziennego i niemal zapomnia o nim. Ch zemsty jest narkotykiem, ktry pozwala zapomnie o wszystkim z wyjtkiem odwetu. 7 grudnia 1803 roku Georges wyjecha do Biville, aby osobicie przyj drug grup, sdzi bowiem, e przywita J K W hrabiego d'Artois. Zawid si. W grupie tej, zoonej z szeciu komandosw, znajdoway si dwa asy: trzydziestojednoletni arystokrata z otoczenia hrabiego d'Artois, Armand de Polignac, czowiek dzielny i zdecydowany na wszystko, oraz trzydziestotrzyletni byy oficer Jan Baptysta Coster de Saint-Victor, zacie-ky rojalista o byskawicznym refleksie, citym dowcipie i urodzie znie-walajcej kad kobiet, na ktr spojrza. Nalea on, obok Limolana, Saint-Rgenta i Carbona, do wskiej grupy organizatorw zamachu na rue Saint-Nicaise, lecz w ostatniej fazie operacji (wigilijna eksplozja) nie uczestniczy i udao mu si wymkn z ap Fouchgo. Znowu nocne marsze, chopskie polewki i noclegi na somie. W trak-cie tej drogi zamwili u najlepszego krawca w Aumale, Debeaussauxa, cztery uniformy dragonw i szaserw. Byy gotowe w cigu dziesiciu dni i Cadoudal odebra je podczas Georges Cadoudal (popularny nastpnego rajdu na wybrzee. rysunek francuski z epoki) Ten nastpny rajd mia miejsce w sty-czniu 1804 roku. Georges jecha do Biville z Raoulem Gaillardem i oczekiwa w farmie La Poterie na przybycie ksicia. Sdzi, e tym razem Burbon nie zawie-dzie czas by najwyszy. Oczekiwana grupa wyruszya z portu Deal 11 stycznia, lecz na skutek sztormu dopiero po piciu dniach, 16 stycznia, El Vincejo dobi do skay, przywoc: generaa Pichegru zaopatrzonego w olbrzymi sum pitna-stu tysicy liwrw, jego adiutanta, genera-a Lajolais, Armanda Gaillard (brata Raoula), Juliusza de Polignac (modszego brata Armanda de Polignac), markiza de Rivire (adiutanta hrabiego d'Artois) i przyjaciela Pichegru, szwajcarskiego majora Russiliona. Stojc na progu domu Cadoudal obserwowa niespokojnie wya-niajce si z mroku sylwetki. Przywielicie ksicia? spyta wreszcie. Nie pada odpowied. Wwczas wznis rce do nieba i wyszepta gucho: Jestemy zgubieni! Nie rcz za autentyzm tych sw. Rcz natomiast, e od tej chwili Cadoudal raz na zawsze pozby si zudze co do planowanego w scenariuszu operacji Coup essentiel przybycia Burbona. J K W hrabia d'Artois, pniejszy krl Karol X, przysa im swoich najlepszych oficerw, sam jednak by zbyt wielkim tchrzem, by postawi nog na ziemi francuskiej w czasie, gdy rzdzi ni Bonaparte. Takich jak on trzeba byo przywie do ojczyzny w cudzoziemskich teczkach. Zrobili to Anglicy, Austriacy, Prusacy i Rosjanie w roku 1814 i w roku 1815. Tym razem podrowali konno. W Paryu rozsypali si po kryjw-kach. Pichegru, podobnie jak Cadoudal, uy prawie kadej z bdcych do dyspozycji. Po jego przyjedzie i zorientowaniu si, e na Burbona nie ma co liczy, Georges czeka z nadziej na spotkanie dwch generaw i decyzj Moreau. Nadzieja ta nie bya zbyt uzasadniona w
63

obliczu faktu, i spiskowcy nie mieli pojcia, czy Moreau w ogle zechce przyoy rk do restauracji Burbonw, czy jest prorojalistowski, czy te nie. Faktem byo rwnie, e obaj chorobliwie ambitni wojacy czuli do siebie wzajemn niech. U Pichegru dochodzio jeszcze do tego uczucie zazdroci o znacznie wikszy nimb Moreau w armii. Jednake da Burbonom i gabinetowi londyskiemu sowo, i skaptuje Moreau i stara si tego dotrzyma. Pierwsze ich listowne kontakty (przy pomocy tajnych kurierw) z roku 1803 zdaway si wiadczy, i Moreau byby skonny poprze operacj Coup essentiel. Spotkanie tej dwjki zaaranowa Lajolais. Nastpio ono 28 stycznia 1804 roku, o godzinie dwudziestej pierwszej, przy rue Madeleine. Moreau przyszed tam piechot, owinity szczelnie w niebieski paszcz i w kape-luszu z szerokim rondem. Pichegru przyjecha pod umwiony dom fiakrem, wraz z Cadoudalem i Bouvetem de Lozier. Obawiajc si, e peen republikaskich fumw, karmiony pych i wybuja ambicj polityczn przez sw teciow, Moreau nie zechce rozmawia z szuanem, czyli chopskim bandyt (Moreau wyraa si o Cadoudalu pogardliwie, o czym Pichegru ju wiedzia, a Cadoudal jeszcze nie) Pichegru zostawi towarzyszy przy fiakrze i poszed sam. Dopiero po serdecznym powitaniu (obaj generaowie wybaczyli sobie dawne urazy) i pierwszych ustaleniach Pichegru wprowadzi Georgesa. Na widok szuana rozmowny do tej pory i uprzejmy Moreau zmrozi si i z kad chwil stawa si coraz bardziej impertynencki... Wspomnian rozmow lub jak kto woli konferencj, jej klimat i tre, udao si pniej odtworzy w ledztwie. I znowu historycy anty-napoleoscy prbowali negowa autentyczno tego przekazu (i nawet sam fakt spotkania), ale e czynili to identycznym systemem jak w poprzednio opisanych przypadkach (ta sama analogiczna konsekwencja, ten sam brak kontrdowodw), oszczdzimy sobie wchodzenia gbiej w te kombinacje wybielajce. Schemat zawsze podobny: wszystko, co wiadczy przeciw rojaiistom, hrabiemu d'Artois i Cadoudalowi, a take przeciw generaowi Moreau, jest stekiem faszerstw dokonanych przez policj, kamstw spore-parowanych przez propagand reymow (znaczy napoleosk) i kalumnii wymylonych przez bonapartystowskich dziennikarzy i archiwistw. Oczywicie! Przyjmujc ten punkt widzenia naleaoby uzna, e Gedeon i jego ludzie przybyli do Parya na wycieczk turystyczn, w ktrej gwnym punktem programu rozrywkowego miao by wsadzenie Pierwszego Konsula Republiki do wora i wywiezienie jak kota do Anglii. Tak po prostu. Fakty i pniejsze zeznania spiskowcw wiadczyy o czym innym. Tym gorzej dla faktw; zostay przez nienawidzcych Bonapartego dziej opisw mocno skarcone. W czasie owej wieczornej rozmowy Moreau, Pichegru i Cadoudal zdecydowali, e naley Korsykanina bezwzgldnie wyeliminowa z grona ywych. Po raz pierwszy pado wwczas gono sowo: zabi, co zostao udowodnione pniej przez policj ledcz i co historycy przyjmuj obecnie (vide Gaubert) za pewnik. Najusilniej nalega na to Moreau twierdzc, e pki Napoleon yje, nie ma mowy o skupieniu si wok nich armii i narodu. Garstka weteranw znad Renu nie wystarczy. Jeli jednak uda si zabi Bonapartego, to wwczas on nie widzi przeszkd... Przeszkd do czego? Georges sucha tej tyrady zniecierpliwiony, gdy to, co mwi Moreau, byo dla spraw oczywist od pocztku. Natomiast Moreau nie wypowiedzia si wci w kwestii najwaniejszej. W pewnym momencie Cadoudal spyta generaa wprost o jego plany polityczne. I wwczas nastpio ,,coup de theatre szokujce dla wszystkich: dla Pichegru, Cadoudala, hrabiego d'Artois i rojalistw, nie wyczajc nawet
64

wy-wiadu brytyjskiego, ktry nie rozszyfrowa zamierze Moreau wczeniej, w trakcie sonday. Moreau nie tyle zada, ile owiadczy, e po zabiciu Bonapartego wadz obejmie... on, stajc na czele rzdu! Inaczej mwic: o restauracji monarchii nie ma mowy; obalony zostanie rzd, ale nie Konsu-lat republikaski. On, Moreau, zasidzie na fotelu Pierwszego Konsula Republiki, drugim, podporzdkowanym mu, bdzie Pichegru! Na to Cadoudal wciek si i zada stanowiska Trzeciego Konsula Republiki! Coraz wicej niespodzianek podczas tego dzielenia skry na ywym niedwiedziu. Chocia wziwszy pod uwrag metamorfoz Cadoudala, o ktrej wspomniaem w VII zwrotce ta jego wolta nie moe a tak bardzo dziwi. Zemsta i wasna kariera (czy Wyndham nie powiedzia mu, e jest stworzony do wielkoci?) byy dla najwaniejsze, Burbonowie stali si z biegiem czasu jedynie parasolem. A parasole, jak wiadomo, zwija si bez trudu. Jednake Moreau... nie dopuci do zwinicia tego parasola. Odpowie-dzia Cadoudalowi gniewnie, e wszystko, co moe mu ofiarowa po dojciu do wadzy, to rehabilitacja. Georges upiera si przy stanowisku konsularnym, na co Moreau teraz ju krzyczc odpar, e ani mu si ni kompromitowa si dzieleniem wadzy z szuanem, gdy armia widzc to odwrciaby si od niego. Wybucha gwatowna ktnia. Cadoudal poj nagle, e ten czowiek po prostu gardzi nim, uwaa go nie za roja-listowskiego generaa, lecz za bandziora, zwykego opryszka potrzebnego do brudne) roboty na drodze do Malmaison i do niczego wicej. Zrozumiawszy to krzykn: Wol Bonapartego od ciebie...! Zostawiam was, moe sam na sam si dogadacie! I wyszed. Wkrtce po nim wyszed Pichegru, gdy do dogadania si nie doszo. Taki by koniec owej konferencji przy bulwarze de la Made-leine, ktr najlapidarmej mona streci w zdaniu: Moreau chcia przywrci do wadzy jakobinw dziki pomocy rojalistw, Pichegru za pragn restauracji monarchii przy pomocy jakobina Moreau. Zerwanie byo nieodwoalne. Obaj, Pichegru i Cadoudal, wyszli wciekli i uyli w stosunku do Moreau sw niezbyt parlamentarnych. Pichegru, wsiadajc do fiakra, powiedzia do Lajolais: Wyglda na to, e ten skurwysyn ma zbyt duo ambicji i chce krlowa. Niech mu bdzie, ycz mu powodzenia, ale wedug mnie nie potrafiby rzdzi Francj nawet przez dwa miesice! Cadoudal, znalazszy si wrd swoich szuanw, powtrzy w ostrzejszej formie to, co przedtem cisn w twarz Moreau: Miabym wymienia uzurpatora na uzurpatora?! To ju wol Bonapartego od tego p.....o durnia, ktry nie ma ani serca, ani gowy! W tym momencie byo ju dla rzecz oczywist, e operacja Coup essentiel zbankrutowaa jako przedsiwzicie polityczne. Burbon nie przy-by, Moreau nie przyczy si. Pozostawaa zemsta lub natychmiastowy powrt do Anglii. Niewtpliwie powiniem by uczyni to drugie mg to jeszcze wwczas zrobi. A jednak zosta najwyraniej nie chcia zrezygnowa ze zrobienia przedtem spaceru drog do Malmaison. Potem za ju byo za pno. W pi dni po konferencji trzech generaw do paacu w Chaillot, w ktrym naradzali si akurat Georges, Pichegru, Russilion i kilku szua-nw, wpad z pprzytomnym wzrokiem Lajolais. Wiadomo, ktr przynis, wywoaa piorunujcy efekt: Querelle zacz sypa! Wtedy dopiero Gedeon przypomnia sobie o aresztowanym w padzierniku minionego roku chirurgu i zrozumia swj bd. Nie wiedzia jednak jeszcze
65

najwaniejszego: e policja dziaa ju od tygodnia, albowiem Lajolais otrzyma i przynis wiadomo 2 lutego 1804 roku, Querelle za zacz si spowiada 26 lub 27 (rnica w rdach) stycznia, to jest na dwadziecia cztery godziny przed wspomnian konferencj! Tak skoczya si wielka gra o kryptonimie Cios rozstrzygajcy i zacza dziaa wielka wsypa maszyna nakrcana najpierw sprawnoci i bezwzgldnoci policji, a potem ju tylko wrzucanymi do wntrza srebrnikami.

66

Historia uczy, e wikszo spiskw nie udaje si dlatego, i nie mona dziaa w pojedynk, a kady wsplnik to o jedno niebezpieczestwo wicej (...) Osabia spiskowcw strach przed kar, ktra im grozi, ksi za ma za sob majestat prawa i si wadzy. Gdy do tego cieszy si mioci ludu staje si potg i niestraszne mu spiski. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka IX WIELKA WSYPA

Querelle trzyma si do dugo. Do momentu, kiedy wyrokiem sdu wojskowego skazano go na mier. Przedtem sdzi, e zostanie skazany na wizienie, z ktrego wyjdzie w glorii mczennika zaraz po zwycistwie i powrocie Burbonw, to jest w przecigu kilku tygodni, najwyej miesicy. Usyszawszy sentencj wyroku, omal nie oszala ze strachu i przesta milcze. Owiadczy, e ma co wanego do powiedzenia wadzom. Nie bardzo mu wierzono, jednake wspomniany ju wieloletni zastpca Fouchgo, Piotr Ral, zaraportowa spraw Napoleonowi, ktry odpar: Ten gwniarz chce kupi godzin ycia... W porzdku, przesu-chajcie go, ale bez odraczania egzekucji! Przesuchania dokona powiadomiony przez Rala szef policji poli-tycznej Desmarets. Querelle opowiedzia z detalami o wszystkim, co byo mu znane. Nie wspomnia o Pichegru i Moreau, gdy nie mia o nich pojcia, ale i tak to, co zezna, zjeyo policjantom wosy na gowach: najwikszy wrg Napoleona, Georges Cadoudal, siedzi w Paryu od piciu miesicy i spokojnie konspiruje, a oni nie mieli o tym pojcia! Osupiay Desmarets popdzi do Tuileries i stanwszy przed Bonapartem, blady z przeraenia, zdyszany od biegu, wyrzuci z siebie rewelacj. Trwao to do dugo. Zduszonym gosem, z oczami spuszczonymi ze wstydu, Desmarets powtrzy sowo w sowo zeznanie Querelle'a. Pierwszy Konsul sucha tego zimny jak marmur. Patrzy przed siebie, jakby by nieobecny i jakby sowa policjanta nie docieray do. Potem powiedzia cicho tylko jedno zdanie: Zajmijcie si tym. Zajli si tym z bezprecedensow energi, chcc zmy hab, jak okrya ich piciomiesiczna lepota. Cay aparat policyjny Republiki zosta postawiony w stan ostrego pogotowia i rzucony do kontruderzenia. Zaczto od rajdu do Biville wraz z Querelle'em, ktry po drodze dekonspirowa stacje etapowe kanau i wskazywa przewodnikw oraz gospodarzy udzielajcych spiskowcom noclegu. Midzy Paryem a Normadi rozsza-lao si pieko aresztowa. Pakowano do cel wszystkich podejrzanych, winnych i niewinnych, dochodzio nawet do momentw tragikomicznych aresztowany zosta pewien prefekt policji przeprowadzajcy inspekcj terenu. Wszyscy aresztowani ludzie kanau niewiele wiedzieli, znali tylko swoje odcinki. Najwicej musia wiedzie pierwszy w acuchu, odbiorca, czowiek kierujcy operacj winda Biville. Querelle opisa do dokadnie modego czowieka nadzorujcego wciganie na linach i pierwszy odpoczynek komandosw, ale nie zna jego nazwiska ani adresu. Pomg tu policji najzwyklejszy przypadek. Po strzelaninie, jaka wywizaa si midzy szuanami a andarmeri normandzk, znaleziono na miejscu walki kawaek papieru sucy za przebitk do adunku prochowego. Widniao na nim nazwisko: Troche.
67

Natychmiast odszukano noszcego to nazwisko zegarmistrza z Evreux. Potem ju wszystko poszo byskawicznie odbiorc okaza si syn Troche'a, dwudziestotrzyletni Gaston Troche. Przewieziono go bezzwocznie do Parya, cinito do lochw Temple i poddano wyczerpujcym przesuchaniom. Milcza jak, zaklty, cho naj-prawdopodobniej stosowano take przemoc fizyczn. Zaama si dopiero wwczas, gdy skonfrontowano go z Querelle'em. By 6 lutego 1804 roku, gdy Troche powiedzia rzecz najistotniejsz: jutro albo pojutrze w Biville ma wyldowa ostatnia grupa komandosw, ktrej prawdopodobnie towarzyszy bdzie ksi z rodziny krlewskiej! Po raz pierwszy pado Szef kontrwywiadu francuskiego wwczas owo magiczne sowo ksi, ktre od tej pory bdzie w dobie Napoleona, genera Jan spdzao sen z oczu policji i ktre doprowadzi do jednej Maria Savary (1774-1833) z najwikszych tragedii epoki napoleoskiej. Szansa schwytania za gardo ksicia-spiskowca nie mogo by dla wadz wikszej gratki. Czas nagli, liczono go ju nie na doby, lecz na godziny. Bezzwocznie po wysuchaniu zeznania Troche'a powiadomiono o wszystkim Napoleona, ten za powierzy misj specjaln jednemu ze swych najwierniejszych pretorianw, fanatycznemu bonapartycie, szefowi andarmerii (a zarazem osobistej ochrony Napoleona) i kontrwywiadu wojskowego, pniejszemu (od roku 1810) ministrowi policji, Janowi Savary. Tego samego wieczoru Savary wsiad wraz z Troche'em do kolasy i w asycie doborowego oddziau andarmerii, rozstawnymi komi, ruszyli galopem na pnoc, drog na Dieppe. Do Bivilie dotarli za dnia, zainstalowali si w chacie rybaka Honore i zaczli czeka na zwierzyn. W momencie pojawienia si El Vincejo Troche mia da umwiony sygna i kupi sobie tym ycie. Dzie by pochmurny, na morzu szala sztorm, nie dostrzeono adnego statku. Rankiem nastpnego dnia pojawiy si w pobliu wybrzea dwie niewielkie jednostki, z ktrych jedna bya kutrem, druga za brygiem; wymieniono sygnay, lecz niespokojne morze nie pozwolio spuci szalup. Przez trzy nastpne doby ludzie Savary'ego warowali w deszczu i niegu, bez przerwy, dniem i noc, prawie nie pic, coraz bardziej nerwowo. Wreszcie rankiem 11 lutego morze uspokoio si i ujrzano samotny bryg manewrujcy w kierunku brzegu. By coraz bliej, zaczto ze spuszcza szalup, andarmi odbezpieczyli bro... Nagle szalupa poderwaa si w gr, statek gwatownie wykrci i na penych aglach zacz si oddala ku linii horyzontu. Savary podnis gow i zobaczy na szczycie urwistej nadmorskiej skay sylwetk czowieka dajcego ramionami rozpaczliwe znaki alarmu, ktre dobrze zrozumiano na El Vincejo. Cadoudal zdy, uratowa ycie swoim chopcom dosownie w ostatnich sekundach. Zupenie jak w filmie. Byo to przedostatnie zwycistwo w jego yciu. Cadoudal dowiedzia si o akcji Savary'ego 10 lutego, a wic wwczas, gdy waciwie byo ju za pno. Nie mg przewidzie sztormu, tote sdzi, e komandosi z ostatniej grupy s ju w rkach wroga. Ale dopki nie byo to potwierdzone, istniaa szansa, jedna na sto, cie szansy. Pchn do biegu jednego ze swych najbardziej zaufanych ludzi, kawalera de Cacqueray. De Cacqueray pokona dystans w szaleczym tempie, zajedzi kilka koni, dopad do Biville i dosownie w ostatniej chwili skierowa na ska sygnalist, po czym zdy jeszcze ukry bro i amunicj zmagazynowane w pobliu La Poterie i zawrci pod gstym ogniem andarmerii. Nie drasna go ani jedna kula. Jeszcze w p
68

wieku pniej jego dzieci przechowyway z czci paszcz, w ktrym ojciec dokona tego wyczynu. Byo w nim ponad dwadziecia przestrzelin. eby wszystko byo jasne, naley powiedzie, e oczywicie i tym ra-zem na El Vincejo nie byo adnego Burbona, a tylko dwudziestu piciu bretoskich komandosw wysanych przez Guillemota. Tymczasem w Paryu trway aresztowania. Policj do wciekoci doprowadza fakt, e wiedzc ju tak wiele, nie znaa najwaniejszego adresw. Nie mieli o nich pojcia ani Querelle, ani Troche. Postanowiono zdoby je za wszelk cen. W jaki sposb Desmarets dowiedzia si, e kabaret Zoty Dzwon (naronik ulic Bac i Varennes) jest punktem kontaktowym spiskowcw nie wiadomo. Najprawdopodobniej byo to nastpstwem donosu. 8 lutego aresztowano w Zotym Dzwonie jego waciciela, Denanda, szuanw Mville'a i Rubina de la Grimaudire oraz sucego Cadoudala, Ludwika Picot. Przeszukujc dom znaleziono adres: rue de Saintonge (tam zostali nakryci Roger, Damonville i Coster de Saint-Victor) oraz uniformy szaserw i huzarw, dziki ktrym po nitce do kbka dotarto do krawca Genty. Najwaniejszy by sucy herszta, Picot. Zawleczono go do Prefe-ktury przed osawionego okrutnika, szefa dywizjonu Bertranda. Sdzono, e sam wygld tej kanalii zaamie szuana. Ale Picot milcza jak kamie. Ofiarowano mu wolno za zdrad. Odmwi. Potem due pienidze. Odpowiedzia pogardliwym wzruszeniem ramion. Wwczas zaczto mu ama palce. Tortury za Napoleona? Co nowego dla tych, ktrzy wiedz, i Bona-parte dopilnowa zniesienia tortur we Francji, e okruciestwem si brzydzi i kara za nie wasnych ludzi i e z jego rozkazu wydano gony Kodeks postpowania ledczego, kategorycznie zabraniajcy stosowania przemocy fizycznej wobec winiw. Wszystko to prawda, ale tym razem Korsykanin zrobi jedyny w swym yciu wyjtek. Gwni zamachowcy wci nie byli ujci i nie wiedziano, co wynajd, by zrealizowa swe cele, pamitano natomiast, e ich wynalazek sprzed kilku lat rozerwa na strzpy ponad dwadziecia osb i e bez wahania, z premedytacj, skazali wwczas na mier czternastoletnie dziecko. Nie mona byo pozwoli im na kotynuowanie podobnych zabaw lub na ucieczk i wywinicie si od kary. Dla nich nie byo litoci i umar humanitaryzm. Dlatego Napoleon powiedzia swojej policji: Zastosujcie kady rodek, co chcecie! Musz ich mie!. Zastosowali. Picot, gdy ju nie mia jednego caego palca u rk, zacz sypa. Jako pierwszy ze spiskowcw przyzna, e planowano nie adne porwanie, lecz po prostu zabjstwo Konsula. Poda nawet takie szczegy, jak rne wersje planowanego zabjstwa midzy innymi spiskowcy wiedzc, e podczas rewii wojskowych Napoleon osobicie przyjmuje od swych onierzy proby na pimie, planowali, i jeden z nich, w onierskim mundurze, zbliy si do Bonapartego z kartk i zastrzeli go lub zasztyletuje. Wskazany przez Picota adres Cadoudala okaza si ju nieaktualny, lecz na podstawie jego zezna 9 lutego schwytano Bouveta de Lozier. Nikt wwczas nie przypuszcza, e dopiero on powie tak rewelacj, przy ktrej zbledn wszystkie poprzednie. De Loziera nie torturowano. 13 lutego zaprowadzono go do Rala, z ktrym znali si ju przedtem i nawet lubili. Ral z przesuchania uczyni niemal towarzysk rozmow i wizie zorientowa si, e za duo mwi, gdy ju rzeczywicie za duo powiedzia. Po powrocie do celi, zroz-paczony, powiesi si na swoim krawacie. Stranicy odcili go w ostatniej chwili. Odratowany, chorowa potem ciko przez dugi czas, przechodzc kolejne kryzysy nerwowe. Bdc jeszcze w stanie szoku, w nocy z 13 na 14 lutego,
69

zada rozmowy z Wielkim Sdzi Rgnierem i opisa mu przebieg konferencji MoreauPichegruCadoudal, ktrej by naocznym wiadkiem. Doda te, e czyni to z zemsty na generale Moreau, przez ktrego jak sdzi caa operacja Coup essentiel wzia w eb. Policja, usyszawszy dwa nowe nazwiska, jedne z najsawniejszych we Francji nie wiedziaa, czy mia si, czy paka. mia si mona byo z tego, e tak precyzyjnie przygotowany przez Londyn spisek na rzecz Burbonw mg si zakoczy restaurowaniem... republikanizmu jakobiskiego! Wcale niewykluczone, e policjanci miali si wwczas, w stanie szoku miech jest czst reakcj. A wadze rzeczywicie doznay szoku po zeznaniach Bouveta de Lozier. Napoleon si nie mia. Wiadomo przynis do Tuileries Ral, 14 lutego o sidmej rano. Usyszawszy nazwisko: Moreau, Bonaparte zsinia, zerwa si z fotela, pooy do na ustach mwicego, przerywajc jego relacj, po czym podszed do okna i szybkim ruchem nakreli na ramie znak krzya korsykaski gest oznaczajcy wyrok mierci. Tak na jego wyspie skazywano na vendett (drugim, oprcz Rala, wiadkiem tego by kamerdyner Constant). Potem odwrci si i powiedzia spokojnie: Ot to! Tego samego dnia odbyo si w Tuileries specjalne posiedzenie rzdu, w ktrym wzili udzia midzy innymi dwaj pozostali Konsulowie: Sambacrs i Lebrun, Talleyrand i kilku ministrw, oraz... zdymisjonowany ,,ksi policji Fouch (wezwano go na konsultacj). Rada trwaa przez ca noc z 14 na 15 lutego. Postanowiono aresztowa Moreau i uczyniono to 15 lutego na mocie Charenton, gdy jecha ze swej posiadoci Grosbois. Moreau powikszy pul winiw w Temple. Genera Pichegru cieszy si wolnoci o trzynacie dni duej. Wyje-cha z Parya nie mg, gdy zamknito wszystkie rogatki i otoczono miasto piercieniem wojska i andarmerii. Wiedzia o aresztowaniach (aresztowano midzy innymi jego brata, ksidza Pichegru) i dlatego wci zmienia adres pacc horrendalne sumy po dziesipitnacie tysicy frankw (!) za jeden nocleg u ludzi, ktrzy nie mieli w zwyczaju pyta gocia o nazwisko. 26 lutego znalaz si w mieszkaniu kupca Treille'a (naronik ulic Vivienne i Calbert), ktrego ona bya jego dawn znajom. Wwczas ju nazwisko Pichegru figurowao na afiszach o spisku rozwieszonych przez gubernatora Parya, Murata. Treille'owie byli odludkami. Jedynym ich gociem bywa niejaki Leblanc i wanie nastpnego popoudnia zoy im wizyt. W czasie wsplnego obiadu Treille wyrazi obaw, czy liczba klientw prze-wijajcych si codziennie przez jego sklep pozwoli dugo zachowa w sekrecie pobyt spiskowca w tym domu, na co nieustannie komple-mentujcy generaa Leblanc zaproponowa swoje mieszkanie przy rue Chabanais numer 39 (dom ten istnieje do dzisiaj pod numerem 11). Obaj panowie wyrazili sobie wzajemnie wdziczno za uczyniony honor i w nocy z 27 na 28 lutego przewieziono Pichegru na ulic Chabanais, gdzie pooy si od razu spa nie wiedzc, e w tym czasie Leblanc z zawodu szpicel policyjny wybra si na nocny spacer do Prefektury. W dwie godziny pniej sawny inspektor Pasques wszed cicho po schodach wraz z picioma andarmami i chocia drzwi do pokoju zabarykadowane byy komod, wyway je z tak szybkoci, e picy genera nie zdy chwyci za lece obok pistolety. W ciemnoci rozptaa si walka na pici, nogi, zby, laski i kolby. Przez prawie peny kwadrans (sic!) szeciu ludzi nie mogo da rady bronicemu si z furi generaowi.
70

Dopiero straszliwe uderzenie pazem szabli w gow powalio go na kolana. Obywatelowi Leblanc wypacono obiecane na afiszach sto tysicy frankw. W kilka dni pniej, 4 marca o smej rano, w domu przy ulicy des Quatre-Fils wycignito z jednego ka (?) markiza Karola de Riviere i modego Juliusza de Polignac. 6 marca aresztowano Szwajcara Russiliona. Tego nie tylko nie trzeba byo torturowa Aresztowanie generaa Pichegru (w rodku z pistoletem w doni, Pasques) (nie torturowano zreszt nikogo poza Picotem), ale nawet prosi wypiewa wszystko, co wiedzia, jak idiota (okrelenie historykw rojalistowskich). Po kolei wyapywano te wszystkich, ktrzy w najdrobniejszy choby sposb pomogli zama-chowcom. Przed bram Temple gromadzi si codziennie coraz to wikszy tum matek, on, kochanek, sistr i braci. Jako jeden z ostatnich aresztowany zosta (31 marca 1804 roku) przy ulicy SaintMartin Karol d'Hozier. Mwiono, e policja zapacia dwanacie tysicy frankw za wydanie go. Za pienidze zdobyto te adres lokalu konspiracyjnego w domu malarza Dubuissona przy rue Jean-Robert. Udali si tam ze sfor policjantw komisarz Comminges i sawny glina Pasques (ten sam, ktry aresztowa generaa Pichegru), kolos, o ktrym prefekt Dubois zwyk by mawia: Mj najlepszy dog. Pasques nie namylajc si dugo poszed do azienki na drugim pitrze, znalaz ruchom ciank, a za ni czarn dziur w murze. Woy w ni rk i krzykn: S tutaj! andarmi do mnie! Wymacaem kolano! Pasques, jak dobry pies, odkry jeden ze schowkw urzdzonych przez mistrza Spina. W chwil pniej, gdy z dziury wysuna si do z pistoletem, wytrci go uderzeniem laski, by zaraz potem ledwo unikn ciosu sztyletu, ktry wyskoczy na zewntrz jak kukuka z zegara. Zasypano otwr gradem ku, lecz to nie skonio ukrywajcych si do ulegoci. cignito posiki i dwudziestu ludzi przez p godziny pruo cian seriami salw. Bez skutku. Wwczas dziur powikszono i zaczto dga w gb szablami i bagnetami. W dalszym cigu bez skutku; obleni nie tylko nie kapitulowali, lecz wci odgryzali si. Jeden z onierzy zosta raniony w rk. Dopiero gdy policja wezwaa straakw spiskowcy poddali si. aden nie zosta nawet raniony w czasie walki. Byli to ostatni trzej z komandosw, ktrych aresztowano: Joyaut (pseudo: Assas), Bur-ban (pseudo: Barco) i Darty. Razem z nimi zabrano Dubuissona i jego on. W Temple wyldowa komplet niefortunnych realizatorw operacji Cios rozstrzygajcy. Rozstrzygajcy cios zadaa policja. Nie zapomniaem o nikim i nie pomyliem si piszc: komplet. W kocu marca, to jest wwczas, gdy Pasques wyczyci melin przy rue Jean-Robert, Cadoudal siedzia ju od
71

trzech tygodni. Jego ujcie byo tak dramatyczne, e warto powici mu nieco wicej miejsca. Ju w pocztkach marca Georges czu si jak zaszczute zwierz. Pary nie przypomina Morbihan z jego lasami i wyspami szczcia, w ktrym mona si byo zdematerializowa. Wszdzie wisiay listy gocze z opisem jego sylwetki, ktrej i tak nie trzeba byo opisywa, wystarczyo wiedzie, e ma postur Herkulesa. Wiedzieli wszyscy, cae miasto polowao na niego, ziemia dosownie parzya go w stopy. Za ukrywanie go lub jakkolwiek pomoc grozia mier, puszczano w obieg demoniczne plotki na jego temat (na przykad, e w przebraniu Pierwszego Konsula koczuje wraz ze swymi ludmi na jednym z cmentarzy), narastaa wok niego atmosfera grozy i nienawici. Od 17 lutego mieszka wraz z Burbanem i Joyautem w mansardzie przy ulicy Montagne-Sainte-Genevieve, lecz miejsce to nie byo pewne, gdy gospodyni, niewiadoma niczego owocarka Lemoine, w kadej chwili moga co wypapla o swych lokatorach. Burbanowi udao si kupi stary pokoik konspiracyjny (mieszka w nim niegdy Hyde de Neuville) na drugim pitrze domu perfumiarza Carona, przy rogu ulic Four-Saint-Germain i des Canettes. Caron wiedzia, co grozi za ukrywanie Georgesa, ale zgodzi si, gdy nienawidzi Rewolucji i Republiki, ktre zniosy peruki (a wic puder) i perfumy i zmusiy wszystkich, by czesali si na Tytusa i wstydzili pachnide. Balzac uczyni z niego pniej swego Cezara Birotteau. Ustalono, e Cadoudal przeniesie si do nowej meliny wieczorem 9 marca, przy pomocy swego agenta w Paryu, Lridanta. Czy Lridant sprzeda Georgesa? Napoleon, ktry mia przecie dokadne informacje od swej policji, twierdzi pniej na witej Helenie, e tak. Wszystko zreszt na to wskazuje, kiedy bowiem owego wieczoru (by to pitek) Lridant przyjecha kabrioletem na umwione Pierwsza wersja aresztowania szefa operacji Cios rozstrzygajcy, Georgesa miejsce, plac Maubert Cadoudala (francuski sztych z epoki) otoczony by ju kordonem policji i andarmerii, wszystkie uliczki ssiadujce z rue Montagne-Sainte-Genevieve obstawione przez ludzi Desmaretsa, a za powozem truchtao dwch oficerw ledczych, Petit i Destavigny, oraz inspektor Caniolle. O godzinie dziewitnastej powz dotar do placu Saint-Etienne-du-Mont; na rogu ulicy Sept-Voies jaki czowiek wyoni si nagle z mroku i wskoczy w biegu na stopie. By to Cadoudal. W tym samym momencie rozleg si krzyk: apaj zodzieja! i obaj wspomniani oficerowie rzucili si ku powozowi. Joyaut i Burban zastpili im drog i wywizaa si krtka walka, podczas ktrej Burban zrani jednego z policjantw sztyletem, po czym umkn wraz z towarzyszem. Kabriolet wci jeszcze toczy si wolno, a obok niego biega crka owocarki, pitnastoletnia Dionizja Lemoine (spiskowcy
72

z krgu Cadoudala mieli jaki przedziwny talent do hazardowania yciem maych dziewczynek), usiujc poda Cadoudalowi pakiet zawierajcy trzydzieci sze tysicy frankw w zocie. Georges odepchn j krzyczc: Ratuj si, nieszczsna! I w tej samej chwili do Lridanta: Smagaj konia, smagaj mocniej!! Dokd jedziemy?! spyta Lridant. Nie mam pojcia, pd przed siebie!!! Kilka smagni i ko przeszed w galop. Ostatnim wysikiem, kilkoma potnymi susami, inspektor Caniolle dopad powozu, uczepi si resorw i dalej bieg cignity. Za nim coraz dalej zostawali Petit i Destavigny wrzeszczcy: Sta...! Zatrzyma si!! Ich krzyk zaalarmowa okolic, cigajc uwag policjantw i prze-chodniw w caej dzielnicy. Gdy nabierajcy szybkoci kabriolet wjecha przez pasa Jacobins i rue de la Harpe w ulic FosssMonsieur-le-Prince, dostrzeg go bdcy na patrolu inspektor Buffet. By blisko; kilka skokw, i na wysokoci rue Voltaire schwyci konia za uzd, wstrzymujc pojazd. W tym samym momencie Georges wypali mu z bezporedniej odlegoci w lew skro, zabijajc na miejscu, i zeskoczy na ziemi. Wwczas Ca-niolle puci resory i zaatakowa. Druga wersja aresztowania (pniejszy sztych z epoki). Obie ilustracje s dowolne w treci Szuan przestrzeli go na wylot z drugiego pistoletu i pobieg w ma uliczk 1'Observance koczc si schodami w kierunku Szkoy Medycznej (dzisiaj rue Antoine Dubois). Tam dopad go... Caniolle (ciko ranny inspektor nie zaprzesta pocigu) i zdzieli lask policyjn przez gow. Ale Georges mia twardy bretoski eb, a Caniolle zbyt si ju wykrwawi, by mc dalej kontynuowa walk. Nie byo zreszt potrzeby. W kilkadziesit sekund pniej, na placu Bussy, Cadoudala otoczy tum nadbiegajcych zewszd ludzi. Przybieg take Destavigny krzyczc: To on, to on! Tak, to ja odpar spokojnie olbrzym, nie stawiajc ju oporu. Skrpowano go i poprowadzono w asycie tumu ulicami 1'Ancienne Comedie i Dauphine do Prefektury. Ma opustosza uliczk wlk si bezmylnie w kierunku skrzyowania z Quatre-Vents (dzisiaj 1'Odeon) ko cigncy pusty kabriolet...

73

Kto si dobrze przypatrzy czynom tego ksicia, znajdzie, i niewiele, lub zgoa nic, nie zawdzicza szczciu, tronu za dosign dzielnoci i wojennym znojem. Da te dowody okruciestwa, bywaj wszelako takie, okruciestwa raz jeden jedyny wywarte dla umocnienia wadzy, ktra na poytek poddanych pracuje i je dobrymi nazwa si godzi (...) Ten bowiem, kto jeno agodnoci rzdzi by zamierza, zginby midzy wilkami. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka X SZKARATNE STOPNIE DO TRONU

Naprzeciw Sainte-Chapelle, w otoczonej wyjcym tumem Prefekturze (rue de Jrusalem), przyj Cadoudala prefekt Parya Ludwik-Mikoaj Dubois. W kilka chwil zjawili si take radca stanu (wkrtce gwny adwokat Sdu Kasacyjnego) Jakub Thuriot de la Rozire oraz Desmarets, ktry napisa pniej w Pamitnikach: ,,Po raz pierwszy zobaczyem Georgesa. Wydawao mi si, e ujrz kogo w rodzaju Starca z Gr (szef libaskiej sekty najemnych mordercw W..), zbira krlujcego zbirom, a ze zdziwieniem spostrzegem, e mam przed sob miego, spokojnego czowieka, zachowujcego si z godnoci (...) Cadoudal rzeczywicie zachowywa si z godnoci. Do koca. Wiedzia, e to ledztwo i proces, ktry po nim nastpi, to jego ostatnia bitwa. Gdyby si zaama, byby skoczony, byby moe wygra ycie, ale przegraby t bitw o saw i o miejsce w historii. Na kolanach doczogaby si jeszcze kilkudziesiciu lat wegetacji, osiadby w archiwalnym kurzu zapomnienia jako brudny, nic nie warty pyek. Ale stojc do koca prosto, bronic konsekwentnie tych ideaw, o ktre nawet ju w nie nie wie-rzc i moe nawet nie szanujc ich walczy przez cae ycie, wykuwa sobie miejsce w podrcznikach. Tacy jak on nie umieraj w ku z aski, z litoci tych, przeciw ktrym walczyli. By na tyle inteligentny, by to rozu-mie, i dlatego odstawi spektakl najwyszej klasy, wystpujc w nim w roli gwnej w roli niezomnego obrocy prawowitej dynastii de Bourbon. Umieranie jest sztuk, tak jak wszystko napisaa Sylwia Plath. Prezydowa przesuchaniu Thuriot. A raczej dwm przesuchaniom, pierwsze bowiem trwao do sidmej rano, a wznowiono je w trzy godziny pniej. Georges odpowiada spokojnie, chwilami nawet byskotliwie; za-przeczy posdzeniu go o zorganizowanie zamachu w uliczce Saint-Nicaise i o ch zamordowania Konsula w trakcie operacji ,,Coup essentiel. Wkrtce po aresztowaniu pokazano mu ciao Buffeta. Oto ojciec rodziny, ktrego zamordowae! powiedzia Thuriot. Trzeba byo do aresztowania mnie wyznaczy kawalerw odpar Cadoudal. Od samego pocztku dawa Thuriotowi do zrozumienia, e nim gardzi, i wrcz prowokowa go, przypominajc mu czasy Rewolucji i udzia w zabiciu Ludwika XVI (Thuriot gosowa za mierci krla). Wyprowadza radc stanu z rwnowagi zwracajc si do per Monsieur Tueroi. (Jest to gra sw. Tue-roi tumaczy si jako morderca krla i wymawia po francusku prawie identycznie jak Thuriot). Przesuchujcy zauway w pewnym momencie, e Cadoudal nie ma przy sobie portretu Ludwika XVI, ktry stale nosi, i spyta: Co zrobie z portretem? Usysza w odpowiedzi: A ty, Tueroi, co zrobie z oryginaem?
74

Istotny fragment pierwszego przesuchania, ktry spowodowa wielk tragedi, brzmia nastpujco: Pytanie: Po co przybye do Parya? Odpowied: eby obali Konsulat. P: Od jak dawna jeste w miecie? O: Od piciu miesicy. P: Gdzie mieszkae? O: Nie powiem. P: W jaki sposb chcielicie zaatakowa Pierwszego Konsula? O: Siami rwnymi eskorcie. P: Jak rol miae odegra w czasie napadu? O: Tak, jak wyznaczyby mi jeden z ksit francuskich, ktry mia przyby do Parya i pokierowa zamachem stanu. Po raz n-ty pady sowa: francuski ksi, francuski ksi familii krlewskiej, doprowadzajc Napoleona, jego policj i kontrwywiad do biaej gorczki. Tym razem, usyszawszy to z ust samego naczelnika spisku, upewniono si i postanowiono dziaa. Nie wiedziano, o kogo chodzi, ale od pewnego ju czasu podejrzewano trzydziestodwuletniego Ludwika Antoniego de Bourbon Conde, ksicia d'Enghien. Dokadnie od chwili, gdy usadowi si (1801) w najbliszej moliwej dla politycznego emigranta odlegoci od Parya, w nadgranicznym miasteczku badeskim Ettenheim, i gdy wywiad udowodni, e utrzymuje on cise kontakty z trzema osawionymi agentami Londynu: Smithem, Drakiem i Taylorem, przygotowujc inwazj na Francj. Napoleon postanowi to jeszcze sprawdzi i dlatego do Ettenheim wysano przebranego podoficera andarEgzekucja ksicia dEnghien w fosie zamku Vincennes (sztych z epoki merii Lamothe'a. Tragicznym zbiegiem okolicznoci raport od tego czowieka nadszed dokadnie w cztery godziny po cytowanym zeznaniu Cadoudala, 10 marca rano, i obie sprawy trafiy w tym samym momencie na biurko Konsula. Przypadkiem jeszcze bardziej tragicznym Lamothe popeni w swym rozpoznaniu, a w konsekwencji i w raporcie, pomyk: dowiedzia si, e sekretarzem ksicia jest markiz de Thumery, ale dowiedzia si tego od waciciela obery, ktry wymwi nazwisko markiza z niemiecka, tak i zabrzmiao ono w jego ustach identycznie jak nazwisko generaa Dumourieza, zdrajcy, ktry w roku 1793 uciek do Austrii i od tej pory spiskowa przeciw ojczynie. W rezultacie Lamothe napisa, e przy d'Enghienie znajduje si genera Dumouriez! Dla kontrwywiadu by to ju dowd wystarczajcy, jednake Napoleon waha si. Genera Savary, a przede wszystkim minister spraw zagranicznych Talleyrand
75

przekonywali go, e d'Enghien jest wanie tym ksiciem francuskim, ktry mia wzi udzia w operacji Cios rozstrzygajcy. W kocu przekonali i 15 marca oddzia dragonw pod dowdztwem pukownika Ordenera pogwaci granic i neutralno Badenii porywajc Kondeusza z Ettenheim. Ksi zosta przewieziony do twierdzy Vincennes (wizienie stanu), postawiony wieczorem 20 marca przed sdem wojskowym i po byskawicznej parodii procesu rozstrzelany jeszcze tej samej nocy w fosie zamkowej. Caa Europa zatrzsa si z oburzenia, a propaganda antybona-partystowska nigdy ju nie przestaa wypomina Korsykaninowi tej vendetty. Faktem jest, e zamordowanie ksicia d'Enghien byo najczarniejsz plam na epopei Antybonapartystowska wersja napoleoskiej. mierci generaa Pichegru (sztych D'Enghien, chocia energicznie spiskowa przeciw Napoz muzeum Carnavalet). leonowi (czemu zreszt nie zaprzecza podczas przesuchania), z operacj Coup essentiel nie mia chyba nic wsplnego, a ju na pewno nie by owym francuskim ksiciem, ktry mia przyby do Parya i autoryzowa zamach stanu. Pad ofiar w kolejnoci: konspirowania, gniewu Bonapartego przeciw Burbonom, ktrzy nieustannie prbowali zamordowa uzurpatora (Napoleon: Czy jestem psem, do ktrego mona bezkarnie strzela na ulicy?!!), podoci Talleyranda, fanatyzmu Savary'ego i jeszcze jednego nieszczliwego przypadku. Talleyrand podjudzi Napoleona z premedytacj, chcc go skci z ca legitymistyczn Europ, i pniej przez cae lata z wielkim nakadem si i ro-dkw stara si zniszczy wszystkie lady swego decydujcego udziau w tej sprawie. Savary, chorobliwie wrcz nienawidzcy wrogw Napoleona, czujc e Bonaparte lada chwila ua-skawi d'Enghiena, nada ledztwu, procesowi i egzekucji zbrodnicze tempo. A przypadek polega na tym, e Napoleon rzeczywicie w ostatniej chwili pocz znowu si waha i wysa do Vincennes radc stanu Rala z poleceniem ponownego przesuchania ksicia, co byo rwnoznaczne z uaskawieniem; rozkaz ten (na piJan Maria Savary mie) dotar do domu Rala wieczorem 20 marca, gdy Ral, zmczony wielogodzinn prac, ju spa, zakazawszy si uprzednio budzi suba wrczya mu dokument 21 marca o pitej rano i chocia natychmiast wskoczy na konia, byo ju za pno. W kadym razie Napoleon co wiemy z wielu wiadectw i z jego pniejszych wypowiedzi bardzo ciko przey t spraw. Lecz w przeciwiestwie do wszystkich pozostaych winowajcw nigdy si nie wybiela aujc czynu, ca odpowiedzialno wzi na siebie. Za to inny czyn, ktrego nie popeni, przypisano mu w kilkanacie dni pniej, gdy nastpia druga tragedia zwizana ze ledztwem w sprawie operacji ,,Cios rozstrzygajcy. Tym razem cios wymierzy sobie genera Pichegru.

76

Pichegru znalaz si w Temple, w celi, ktr od celi Georgesa prze-dziela tylko pokoik stray, i w przeciwiestwie do Cadoudala nie zosta skuty. Rankiem 7 kwietnia 1804 roku klucznik Papon zajrza do generaa i zobaczy, e ten jeszcze pi. Po pgodzinie Papon zaniepokoi si dziwn nieruchomoci winia, przyjrza mu si bliej i stwierdzi, e Pichegru nie yje. Genera zrobi sobie swoist garot z czarnego krawata skrconego w lin i kawaka drewna z komina. Obracajc zaczepionym na kracu ptli polanem udusi si lub raczej jak stwierdzia specjalnie powoana komisja lekarska dozna w trakcie duszenia si miertelnego ataku apopleksji. Po wznieceniu alarmu pierwsi zjawili si w Temple Ral i Savary. Spostrzegli oni, e obok trupa ley egzemplarz Myli Seneki otwarty na stronie z opisem samobjstwa Katona Modszego. Byo tam midzy innymi takie zdanie: Nie sdz, by Jupiter widzia kiedykolwiek co pikniejszego ni Kato niezwyciony... Ral, ktry na prob generaa przynis mu t ksik poprzedniego dnia, wyszepta zbielaymi wargami: Pichegru martwy w swojej celi (obraz Moreau de Tours) Oczywiste samobjstwo, ale kto w to uwierzy...? Wszyscy bd mwi, e zamordowano go... Savary sta obok, milczc, i sycha byo chrzst jego zwieranych w bezsilnym gniewie pici. Ral nie pomyli si, nietrudno zreszt byo tutaj prorokowa. Rojalici natychmiast podnieli krzyk: Bonaparte zamordowa generaa Pichegru! i prbowali podburzy spoeczestwo przeciw Konsulowi, rozsiewajc wymysy o zastpie mamelukw, ktrzy wdarli si noc do celi i udusili Pichegru. Od nich przejli paeczk antynapoleoscy historycy (Fauriel, Huon de Penanster i inni) i zapisali tysice stron na temat zamordowania generaa Pichegru, nie podajc ani jednego dowodu lub choby cienia dowodu na poparcie tej tezy, a ogra-niczajc si (rdem by tu brytyjski publicysta Goldsmith) wycznie do kalumnii. Tej osobliwej metodzie historiograflcznej powiciem ju nieco miejsca, w zwizku z czym przejd od razu do faktw. Urzdowa wersja mierci Jeszcze przed aresztowaniem Pichegru przechodzi zaamania nerwowe i mwi o samobjstwie. Ukrywajc si po krachu operacji Coup essentiel, ktrego dnia chwyci za lecy na komodzie pistolet i chcia przystawi go sobie do gowy, lecz obecny przy tym markiz de Rivire powstrzyma mu rk i odwid od samobjczego zamiaru. Wspomniani historycy wol o tym szczegle nie pamita (dobra pami powiedzia Napoleon to umie zapomnie o tym, o czym nie naley pamita) bd te dowodz, e przekaz na ten temat pochodzi z ust policjantw przesuchujcych markiza, a nie od niego samego. W tym drugim przypadku zapominaj, e pan markiz jeszcze przez wiele nastpnych lat swego ycia, pod rzdami Burbonw, mg spokojnie zdementowa owo kamstwo, a nigdy tego nie uczyni. Rojalici kwestionowali rwnie moliwo popenienia samobjstwa w ten sposb. Wystarczy sign do Sownika nauk medycznych Fodrgo, by dowiedzie si, e samobjstwo takie jest zupenie moliwe i ma precedensy. W XIX wieku kilku wybitnych
77

francuskich historykw (Thiers, Madelin i inni) przeprowadzio obiektywne i niezalene od siebie ledztwa w sprawie mierci Pichegru i stwierdzio w rezultacie, e bez najmniejszej wtpliwoci bya to mier samobjcza. Nie sdz, by Jupiter widzia kiedykolwiek co pikniejszego ni Kato niezwyciony... Pichegru chcia odej nie tyle niezwyciony (bo przegra, tak jak Kato pod Tapsus), ile nie zhabiony. Proces mg mu przynie, oprcz mierci lub doywotniego wizienia, tylko hab. Zostaoby czarno na biaym udowodnione, e on, nazywany niegdy zbawc ojczyzny, porwa si na t ojczyzn przy pomocy szuaskich bandytw, a to byoby dla gorsze od mierci. Unikn tego. I jeszcze jedno, najistotniejsze: po co, u licha, miaby Bonaparte mordowa Pichegru? Przecie czowiek ten by najlepszym wiadkiem w procesie przygotowywanym przeciw generaowi Moreau! Tego pytania wrogowie Napoleona sobie nie zadawali. Nazywanie go morderc byo od tej pory (to jest od samobjstwa Pichegru) rytuaem w dziaaniu propagandy antybonapartystowskiej, nie byo jednak jej popisowym numerem. Wreszcie niektrzy paszkwilanci na odzie Londynu, z osawionym Goldsmithem na czele, dowiedli w swych pracach, e Bonaparte by... sodomit, y z wasn siostr, a jego matka otworzya w Marsylii dom publiczny, ktrego pensjonariuszkami byy jej crki, siostry cesarza! Proces Moreau przygotowyway nie tylko wadze. Na ulicach jego zwolennicy urabiali opini publiczn przekrcajc nazw spisek generaa Moreau na spisek przeciw generaowi Moreau. cigano do Parya jego byych podkomendnych, weteranw z Armii Renu, by stworzy wraenie spontanicznej powszechnoci protestu przeciw haniebnym machinacjom majcym na celu skompromitowanie bohatera spod Hohenlinden. Rojalici bd jeszcze przez dziesitki lat po tych wydarzeniach lansowa tez o Korsykaninie, ktry z zazdroci o popularno generaa Moreau stara si unurza w bocie tego krysztaowego czowieka. Krysztaowo Moreau zamcia si ju nieco podczas ledztwa. Od samego pocztku zaprzecza on gwatownie wszystkim punktom oskarenia: z nikim si nie spotyka, o niczym nie wiedzia, nie byo adnej konferencji przy rue de la Madeleine, wszystko jest kamstwem spreparowanym przez jego wrogw! Wwczas pokazano mu dokumenty wiadczce niezbicie o tym, e ju w roku 1803 Londyn prowadzi z nim rozmowy przy pomocy niejakiego ksidza Davida, sawnego podwjnego szpiega Fauche-Borela, oraz generaa Lajolais. Ten ostatni, eks-adiutant i m kochanki generaa Pichegru, by organizatorem spotkania wielkiej trjki przy bulwarze Madeleine. Pierwszy poinformowa wadze o tym spotkaniu Bouvet de Lozier, ktry jednak skarcony na dziedzicu wiziennym przez Cadoudala podczas procesu odwoa swoje zeznanie. Nic to wszake nie pomogo, poniewa Lajolais postanowi odku si wreszcie za to, e jego przeoony eksploatowa mu poowic, i z detalami opisa ca konferencj. Gdy go skonfrontowano z Moreau, pan genera poczu si gupio i musia przyzna, e owszem, byy i
78

kontakty, i konferencja. W ten sposb udowodniono, e ten krysztaowy czowiek od pocztku e. Historycy antybonapartystowscy znowu musieli o czym zapomnie. W Temple Moreau stroni od wszystkich pozostaych spiskowcw. Midzy tymi pozostaymi istnia do wyrany podzia: na herbowych rojalistw z otoczenia hrabiego d'Artois i trzymajcych si osobno zwykych komandosw, w przewaajcych czci morbihaskich szuanw. Wrd nich tak jak w gbi lasw Morbihan rzd dusz sprawowa Cadoudal. Pilnowany na kadym kroku przez dwch lub trzech stranikw, mia prawo rozmawia ze swymi chopcami w czasie spacerw na dziedzicu wiziennym. Podtrzymywa ich na duchu, uczy solidarnoci winiarskiej, zakazy-wa sypa w ledztwie i na procesie, napenia dum i odwag. (Jestemy tym, czym chce Bg. Nie zapominajcie, e wanie z tego wizienia poszed na mier Ludwik XVI. Niech jego wzniosy przykad owieca nas i prowadzi!). Radzi, by w czasie procesu ci, ktrzy osabn, spojrzeli w jego oczy zaczerpn z nich siy. Od czasu do czasu intonowa smutne ballady bretoskie i wwczas ludzie przechodzcy w pobliu Temple zatrzymywali si suchajc tego chru, a potem zdarzao si bili brawo. W tym czasie jednak prawie cay nard bi ju brawo komu innemu: swemu cesarzowi! 18 maja 1804 roku Senat Francji specjaln uchwa mianowa Napoleona Cesarzem Francuzw. Staoby si to prdzej czy pniej, ale stao si prdzej dziki... Cadoudalowi! Francuzom byo z Bonapartem tak dobrze, jak im ju nie byo od wielu lat, i przestraszyli si widzc, e poluje si na ich idola jak na psa, chcc go zastpi diabli wiedz kim, Burbonami, jakobinami lub inn hoot. Postanowiono umocni jego pozycj tak, by nikt si nie way wycign uzbrojonych ap w kierunku tronu. W oglnonarodowym plebiscycie, ktry mia Karykatura Georgesa Cadoudala spreparowana przez napoleoudzieli odpowiedzi na jedno skich specw od propagandy pytanie: czy cesarstwo ma by dziedziczne, a wic Karykatura Georgesa wiecznie bonapartystowskie? Cadoudala trzy miliony piset siedemdziesit dwa tysice trzystu dwudziestu dziewiciu Francuzw odpowiedziao tak, a tylko dwa tysice piciuset siedemdziesiciu dziewiciu nie. Bya to niemal aklamacja spoeczna. Cadoudal, gdy si o tym dowiedzia, musia sobie po raz pierwszy w yciu tak jasno uwiadomi, i by w tym yciu cakowicie lepym wojownikiem. wiadcz o tym jego gorzkie sowa: Chciaem da Francji krla, a daem cesarza. Da jej go konspirujc za brytyjskie zoto i pojawiajc si w Paryu wwczas, gdy jeszcze nie umara pami o krwawej Gwiazdce w uliczce Saint-Nicaise.
Drugi Konsul Republiki, Cambacrs i Trzeci, Lebrun, na czele delegacji Senatu i Sztabu Generalnego wrczaj Bonapartemu nominacj na cesarza (sztych z epoki).

79

W tym ich pojedynku obaj mieli ten sam cel: restaurowanie monarchii. I monarchia odrodzia si 18 maja 1804 roku. Mona by powiedzie, e obaj wygrali. Paradoks godny Wilde'a.

80

Majc w sobie tak wielkiego ducha nie mg postpi inaczej. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka XI PROCES I WYROK

Cesarz odrzuci propozycj Fouchgo, by sdzi sd wojskowy. Oddano spraw trybunaowi zwyczajnemu. 24 maja 1804 roku przeniesiono winiw do Conciergerie, wizienia wtopionego w bry Paacu Sprawiedliwoci. T pooon nad Sekwan siedzib sdu otaczay kordony kawalerii, piechoty i andarmerii, wok kryy nieustannie patrole policji. Pierwsze posiedzenie sdu odbyo si z8 maja przy sali tak nabitej, e trudno byoby wcisn w tum przysowiowy palec. Wiele osb wdaro si do wntrza si i ju nie dao si usun (uniemoliwi to andarmerii Przewiezienie aresztowanych spiskowcw do wizienia Conciergerie (akwarela cisk) wikszo tych Armada de Polignac). ostatnich stanowili krewni i zwolennicy Moreau przybyli tu, by robi mu klak i by antybonapartyci mogli potem pisa, e nard by po stronie Moreau. O godzinie dziesitej wprowadzono na sal czterdziestu siedmiu oskaronych. Pierwszy szed Moreau, ze zwieszon gow, za nim Cadoudal, z gow do gry, spokojny, jakby wybiera si na spacer, za nim inni. Kadego posadzono midzy dwoma andarmami i rozpoczo si wywoywanie nazwisk. Georges odpowiedzia grzmicym basem, Moreau ledwie sy81

Szedziesiciu trzech spiskowcw zwizanych z operacj ciup essentiel (francuski rysunek karykaturalny ze zbiorw Biblioteki Narodowej w Paryu), wrd nich Georges Cadoudal (1), markiz de Rivire (2), Karol dHozier (3), Coster de SaintVictor (4), Armad de Polignac (5), Juliusz de Polignac (6), Burban (7), Lajolais (8), Bouvet de Lozier (9), Joyaut (10), Querelle (11), Roger (12), Picot (13), Russilion (14).

Picot

szalnym szeptem. Nastpnie kancelista sdowy Fremin przystpi do odczytywania aktu oskarenia. Monotonna, piciogodzinna wyliczanka, w czasie ktrej oskareni arystokraci rozpoczli wielki popis lekcewaenia sdu. Wikszo z nich rozluniona, znudzona, pogodna, niemal nieobecna, umiechy na twarzach, nic z dramatu. D'Hozier rozparty z pogardliw min, bracia de Polignac kaniajcy si szarmancko znajomym dostrzeonym na sali, Coster de Saint-Victor szczerzcy zby do kobiet. Bd si tak bawi do koca, bd si licytowa w dowcipach wymierzanych w sd i cesarza, powodujc wybuchy miechu wrd licznie zgromadzonej arystokracji i przeciwnikw Napoleona. W polemice z przewodniczcym sdu, Hemardem, markiz de Riviere owiadczy chodno, e jest bardzo zdziwiony, i za prb obalenia Republiki i przywrcenia monarchii posadzono go na awie oskaronych w momencie, gdy monarchia zostaa wanie przywrcona. Sala wybuchna miechem, a Hemard zagryz wargi. Z kolei d'Hozier, przybierajc min poczciwego pgwka, bkn z gupia frant, e

owszem, zamierzali dokona z Georgesem zamachu stanu, ale cakowicie bezkrwawo, dokadnie wedug przykadu, jaki da przed laty Bonaparte. Znowu wybuch miechu i aprobaty dla aluzji. Tylko szuascy komandosi-wieniacy siedzieli ponuro. Nie byo im do miechu, ktrego zreszt nie potrafiliby wzbudza nie nauczono ich strzela fleszami bon mots. Ich wystpienia nie miay nic z cyrku, lecz wszystko z tragedii. Sala zdrtwiaa, gdy sucy Georgesa, Ludwik Picot, podnis rce w gr i pokaza, jak wygldaj jego palce po torturach. Kiedy Hemard spyta go, czemu cigle mwi o tym, e umrze ,,za religi i krla, odpowiedzia: To moje przeznaczenie. Georges nie rozmiesza publicznoci z premedytacj, lecz ogada, jakiej naby w Londynie, pozwalaa mu rzuca czasami riposty
Proces realizatorw operacji Coup essentiel (akwarela Armada de Polignac). Armand de Polgnac

wysokiej marki. Oto fragment jego zezna: Hemard: Chce pan co doda? Cadoudal: Nie. H: Czy podane fakty s zgodne z prawd? C: Tak.

82

H: Gdzie wyldowalicie po przypyniciu z Anglii? W Biville-sur-Mer? C: Nie znam nazwy tego miejsca. H: Z kim pan wyldowa? C: Nie znam tych ludzi. H: Gdzie pan mieszka w Paryu? C: Nigdzie. H: Mieszka pan w Chaillot? C: Nie znam Parya ani jego okolic i w ogle nic nie wiem. H: Z kim kontaktowa si pan najczciej w Paryu? C: Z nikim. Nikogo nie znaem. H: Gdzie pan jecha w momencie, gdy pana aresztowano? C: Na spacer. H: W chwili aresztowania mieszka pan przy ulicy Montagne-Sainte-Genevieve? C: W chwili aresztowania mieszkaem w kabriolecie. Znowu sala zatrzsa si od miechu. Georges kupi j. Pocztkowo bano si go i chocia stwierdzono ze zdziwieniem, e wbrew oficjalnej propagandzie wcale nie wyglda na wilkoaka, to w chwilach, gdy go wyprowadzano bd wprowadzano na sal, tum rozstpowa si z krzykiem. Z biegiem czasu zmienio si to. Pniej jedna z krlowych paryskich salonw, przepikna pani Recamier, napisze niemal z uwielbieniem: Jaki nieustraszony ten Georges... Najwikszym jednak uwielbieniem dam cieszy si podczas procesu kto inny: inteligentny, byskotliwy i przystojny jak mody bg Coster de Saint-Victor. Ten byy szef (w randze pukownika) dywizjonu armii katolickiej, kawaler Orderu witego Ludwika, cudowny dandys, sta si z miejsca pupilem sali i bawi j z elegancj rwn tej, z jak si ubiera. Proces mao go interesowa; przez cay czas lornetowa pikne panie i tylko gdy odczyty-wano akt oskarenia, kwitowa jego kolejne punkty niedbaymi ruchami gowy: to jest zgodne z pra-wd, a to nie. Zmuszony do mwienia, nazwa Thuriota Tueroi, a gdy ten zabroni mu tego, wycedzi: Stul pysk, krlobjco, masz w lepiach krew Ludwika XVI! Na takie impertynencje i pogrki pozwalali sobie nie tylko oskareni. Obroca markiza de Rivire, Billecoq, stara si wprost zastraszy sd: Uwaaj, trybunale! Gdy przyjdzie nowy rzd, twoja powolno poprzedniemu moe zosta uznana za zbrodni! Sdziowie wszelako nie przestraszyli si. Mieli za sob poparcie reymu i spoeczestwa, a po Marengo mogli przewidzie i Austerlitz, i Jen, i Wagram, i Friedland, tylko nie Waterloo. Billecoq zreszt wyrni si spord innych obrocw bezczelnoci, wikszo z nich (Boyeldieu, Collin, d'Aumale czy Roussiale) sw gupot i niekompetencj wzbudzaa jedynie wesoo publicznoci. Przykadowo obroca mistrza Spina, Roussiale, dar si raz po raz: Serce mi pka! Dusza wzbiera wzruszeniem! Odebrao mi glos! Oczy ton mi we zach! Ju nic nie widz! Musz opuci t trybun! Lepiej by byo, gdyby w ogle na ni nie wchodzi. Spin zreszt nie sucha jego wrzaskw, spa.
Lridant

83

Obroca Georgesa, Dommanget, wykazywa ma aktywno wiedzc, i sprawa jest z gry przegrana. Zupenie odwrotnie Bonnet, obroca Moreau ten walczy jak lew, upierajc si przy cakowitej niewinnoci swego klienta i spisku zorganizowanym przeciw generaowi przez policj. Jak ju wspomniaem nie dao si ukry, e pan genera, w krysztaowy czowiek przyapany przez policj na kamstwach, utrzymywa kontakty ze spiskowcami i naradza si z Cadoudalem i Pichegru. Wobec tego Moreau i Bonnet przyjli lini obrony polegajc na twierdzeniu, e ,,ci ludzie rzeczywicie przychodzili do generaa, lecz on nie wiedzia, o co im chodzi, i szybko z nimi zerwa. Wwczas oskaryciel publiczny Trybunau Sekwany, Andre Gerard, wyrazi przypuszczenie, e oskarony Moreau zapewne dlatego przemyka si w przebraniu ze swego domu na bulwar de la Madeleine, by wreszcie mc poj, ,,o co chodzi tym natrtom na konferencji w gronie generalskim. W odpowiedzi Moreau stwierdzi, e kiedy zaczto mu robi gupie propozycje, wyrzuci natrtw za drzwi, itd., itp. Jednoczenie na sali oficerowie i onierze Armii Renu raz po raz wywoywali tumult, protestujc przeciw habieniu ich generaa, co spotykao si z ywym oddwikiem, jako e sal wypeniali antybonapartyci z grona owych dwu tysicy piciuset siedemdziesiciu dziewiciu Francuzw gosujcych nie. Demonstracje te, ktrym chciano nada pozory spontanicznoci, byy zaprogramowane w szczegach. Dyrygowa nimi podkomendny Moreau spod Hohenlinden i jego osobisty przyjaciel, genera Lecourbe, ktry w pewnym momencie wsta z miejsca i unoszc w gr czteroletnie dziecko krzykn: onierze, oto syn waszego generaa! Weterani Armii Renu poderwali si na baczno, na sali wybucho chwilowe zamieszanie. Moreau nawet nie drgn, nie spojrza, siedzia z opuszczon gow. Georges, widzc to, mia mrukn: Gdybym by na miejscu Moreau, tej nocy spabym ju w Tuileries. Sowa te z luboci cytowali pniej antybonapartyci, lecz autentyczno ich jest nader wtpliwa. Gedeon przesta ju chyba by a tak lepym wojownikiem, by bra garstk wichrzycieli, ktrzy opanowali sal, za cay nard. Zna przecie wyniki plebiscytu. Wiele osb popakao si ze wzruszenia w trakcie szlachetnego pojedynku, ktry rozegrali midzy sob bracia de Polignac. Pod koniec jednego z posiedze, wysuchawszy mowy swego obrocy, wsta starszy de Polignac, Armand, i zaapelowa do sdziw o skazanie jego, a oszczdzenie jego brata ze wzgldu chociaby na jego modo, jeli ju nie niewinno. Na to zerwa si Juliusz de Polignac i chcia zaprotestowa, lecz posiedzenie w tym momencie zamknito. Udzielono mu gosu nastpnego dnia rano. Powiedzia wwczas: Jeli ktry z nas ma by oszczdzony, prosz, oszczdcie mego brata, oddajcie go zapakanej onie! Ja nie mam nikogo, mierci si nie boj, a jestem jeszcze zbyt mody, by mc aowa ycia... Nie! przerwa mu Armand. Nie!! Masz przed sob cae ycie, to ja zapac...! Byo to rzeczywicie pikne, w stylu najlepszych rycerskich tradycji z chansons de gste, i Cadoudal podziwia obu wraz z ca sal. W kilka dni pniej przesta ich podziwia dowiedziawszy si, dlaczego mogli sobie pozwoli na takie popisy. Ale nie uprzedzajmy faktw.
84

cznie odbyo si dwanacie posiedze sdu. Przesuchano stu kilkudziesiciu wiadkw. Niektrych przywoono na sal z celi, jak chociaby wiadka numer 134 (zeznawa na szstym posiedzeniu, 2 czerwca), dowdc El Vincejo, schwytanego wreszcie przez kontrwywiad francuski i przetransportowanego do Parya kapitana Wrighta. 9 czerwca zaczto ostatnie posiedzenie i sdziowie udali si na narad. Trwaa ona dwadziecia godzin! A to dlatego, e awa nie moga uzgodni swego stanowiska w sprawie Moreau. Kilku sdziw opowiedziao si za uniewinnieniem generaa. Przewodzi im... Lecourbe, brat generaa Lecourbe, rwnie osobisty przyjaciel oskaronego! Inaczej mwic: jeden Lecourbe robi generaowi Moreau klak na sali, a drugi wewntrz kompletu sdziowskiego. W tym kontekcie pniejsze insynuacje historykw antybonapartystowskich, i sd by nie-obiektywny i sterowany przez Napoleona, brzmi jak kiepski dowcip. W jakim innym pastwie, systemie, ustroju i czasie wadze zezwoliyby na to, by kompani oskaronego w procesie politycznym zakcali tok postpowania gonymi burdami i wystpieniami antyreymowymi i by brat przywTdcy tych wystpie zasiada na awie sdziowskiej? Jeli sd rzeczywicie okaza si nieobiektywny, to tylko na Korzy oskaronego: Moreau zosta skazany na... dwa lata wizienia, co byo policzkiem dla Cesarstwa. W kilka lat pniej zrozumia to sam genera Lecourbe, lecz znowu nie uprzedzajmy faktw... Przez cay czas trwania narady, to jest przez cay dzie i ca noc, publiczno nie opucia sali. Czekano w napiciu na werdykt. 10 czerwca 1804 roku (niedziela), o czwartej nad ranem, trybuna wrci na sal i Hemard odczyta wyrok: Georges, Coster, starszy Polignac, Riviere, d'Hozier, Bouvet de Lozier i czternastu komandosw zostali skazani na mier. Juliusz de Polignac, Leridant, Moreau i jeszcze kilka osb na dwa lata wizienia. Pozostaych, w tym prawie wszystkich, ktrzy udzielali spiskowcom pomocy (nawet Troche'a i mistrza Spina), uniewinniono. cznie miao spa dwadziecia gw, to jest tyle, ile za jednym zamachem nie spado w Paryu na szafocie od czasw Terroru jakobiskiego. Wyrok ten tak zmrozi publiczno i nawet andarmw, e nikt nie zauway, jak genera Moreau nagle wsta i... wyszed z sali, a potem z gmachu! Na ulicy Moreau zatrzyma fiakra i kaza si zawie... do Tempie! Tego samego dnia rano tre wyroku dotara do Saint-Cloud, wywoujc na dworze cesarskim szok. Raz ze wzgldu na liczb gw, a po drugie przez policzek wymierzony cesarzowi: Moreau skazany na dwa lata! Napoleon usyszawszy to wpad we wcieko i zacz kl swoj policj i aparat sdowy: Te obuzy najpierw zapewniaj mnie, e Moreau jest winien zdrady stanu, e kontaktowa si z szefem spisku, po czym skazuj go jak zodzieja chustek...! I co ja mam z nim robi...?! Bonaparte mia niewtpliwie duo racji i jeszcze wikszy kopot. Trzyma Moreau przez dwa lata w celi, na pastwowym wikcie, pozwoli, eby wok wizienia gromadziy si elementy wywrotowe, by wci prowadzono kampani na rzecz uwolnienia krysztaowego czowieka? Wybra co innego: zwrci generaowi wolno, wyrzucajc go poza granice Francji. Banita wyjecha do Ameryki i spdzi w niej dziewi lat. W roku 1813, gdy Francja, wspomagana przez Polsk, toczya miertelny bj ze zjednoczon Europ witego Przymierza, krysztaowy czowiek powrci na stary kontynent i wystpi przeciw swej ojczynie w uniformie adiutanta... cara Aleksandra I! Wszyscy ci onierze, weterani Armii Renu, ktrzy tak go bronili w roku 1804, zrozumieli
85

nagle, e bronili zdrajcy, i poczuli wstyd. Zrozumia to take genera Klaudiusz Lecourbe, ten sam, ktry podczas procesu manifestowa na rzecz swego przyjaciela Moreau przeciw Napoleonowi. By wrogiem cesarza i dlatego znajdowa si w nieasce przez ca epopej napoleosk. Prawie ca, bo gdy zobaczy, co zrobi Moreau, i gdy Napoleon w roku 1815 toczy swj ostatni bj, genera Klaudiusz Lecourbe, chcc zmaza swj bd, stan u jego boku. By to ostatni rok jego ycia przey swego eks-przyjaciela tylko o dwa lata. Ale przeszed do historii w chwale, podczas gdy Moreau zhabiony i jak pisano przeklty przez ojczyzn. mier Moreau miaa w sobie co magicznego, co z tych otchani losu, w ktrych kryj si niespodzianki, dziwy i przypadki najsprawniej tumaczone przez astrologw. Pierwsza bitwa, w ktrej uczestniczy przeciw rodakom, miaa miejsce pod Dreznem 27 sierpnia 1813 roku. W jej apogeum Napoleon, asystujcy w tym momencie artylerii gwardyjskiej, zauway na niewielkim wzniesieniu po stronie nieprzyjaciela grup jedcw (by to sztab cara) i kaza skierowa na ni ogie. Pierwszy pocisk (mwiono, e odpali go sam Bonaparte) zgruchota nogi generaowi Moreau i posa go na tamten wiat. W ten sposb wypenio si przez przypadek (?) przeznaczenie nakrelone korsykaskim gestem na framudze okna 14 lutego 1804 roku. Czas wrci do tego roku. Szwagier Napoleona, genera Murat, namawia go do uaskawienia wszystkich skazanych. Cesarz pocztkowo nie chcia o tym sysze. Liczba gw, ktre miay spa pod noem gilotyny, nie przeraaa go w uliczce Saint-Nicaise wicej ni dwudziestu ludzi postradao ycie. Zachwycony postaw Cadoudala podczas procesu, powiedzia jedynie: Gdybym mia uaskawi ktrego z tych mordercw on byby pierwszym. Pierwszymi jednak i, jak si okazao, jedynymi stali si arystokraci. Ju podczas procesu szeptano, e cesarz, mylcy o dynastii, nie wytoczy ich krwi, by nie zrywa wizw z francusk arystokracj i by w ten sposb zapaci za krew ksicia d'Enghien. To dlatego panicze mogli si popisywa przed publicznoci. Zaatwiono t spraw przy pomocy kobiet, na ktrych zy o czym doskonale wiedziano Bonaparte by czuy. Mme de Polignac pada przed Napoleonem na kolana w... sypialni cesarzowej Jzefiny, wprowadzona tam przez ni. Zaskoczony Napoleon prbowa j podnie, mwic: Pani m nie powinien by da si w to wplta. Dziwi mnie, e ju zapomnia, i studiowalimy razem w paryskiej Szkole Wojskowej. Odpowiedzi by nowy wybuch paczu i baga. Nie mogc tego znie Bonaparte powiedzia: Dobrze, wybaczam mu, wybaczam dlatego, e godzi tylko na moje ycie. Id, pani, i powiedz mu, e kolega szkolny nie zdejmie mu gowy! Zaraz po pani de Polignac rzucia si w Saint-Cloud na kolana siostra Bouveta de Lozier, pani d'Anglade. Jeszcze nie zacza prosi, gdy cesarz podnis j ze sowami: Prosz si uspokoi, Madame, nie zostanie stracony. Kolejne uaskawienie uzyskay siostra i ciotka markiza de Riviere. Dalej szo to ju w piorunujcym tempie. Pod wodz Jzefiny i sistr Napoleona ruszyy do szturmu matki, ony, kochanki, crki, siostry i ciotki skazanych. W pewnym momencie Bonaparte mia ju tego do i kategorycznie zabroni wpuszcza owe kobiety do paacu. Mimo to jego pasierbica, crka Jzefiny z pierwszego maestwa, Hortensja Beauharnais, zamaa zakaz i wprowadzia na dwr czternastoletni, liczn crk generaa Lajolais (przynajmniej z nazwiska, bo nie wykluczone, e dziecko to nosio w yach krew
86

generaa Pichegru). Panna Lajolais pada Napoleonowi do ng w tak zwanej maej galerii Saint-Cloud, gdy cesarz udawa si w otoczeniu swoich ministrw na narad rzdow. Krzykna: aski, Najjaniejszy Panie, aski dla mojego ojca! Napoleon stan, rozejrza si z wciekoci i warkn: Znowu...?! Mwiem przecie, e nie ycz sobie tego wicej! Po czym chcia ruszy dalej, lecz dziewczyna uczepia si jego ng. Wszyscy wiadkowie, ktrzy opisali t scen, wspominali j jako jedn z najbardziej rozdzierajcych ze wszystkich podobnych, ktre widzieli w swym yciu. Bonaparte prbowa si wyzwoli krzyczc: Daj mi spokj, moja panno...! Dowiem si, kto si omieli wprowadzi ci tutaj pomimo mojego zakazu! aski, Najjaniejszy Panie, aski, aski...!! Dla mojego ojca!!! Trwao to wszystko kilkanacie sekund, a wic wystarczajco dugo jak na odporno Napoleona. Jak si nazywa twj ojciec...? Kim jeste? Jestem Lajolais, Najjaniejszy Panie... Mj ojciec ma umrze! Napoleon zacisn wargi. Lajoais nalea do najgorszych i najbardziej aktywnych organizatorw spisku, a do tego mia opini skoczonej kanalii, ktr mona kupi, jeli tylko da si wicej. Twj ojciec, moja panno, nie po raz pierwszy dopuci si zbrodni przeciw ojczynie. Nic dla ciebie nie mog zrobi, nie uaskawi go! Nie prosz o sprawiedliwo, Najjaniejszy Panie, tylko o ask! Bagam, aski, aski dla mojego ojca!!! Wzruszony Napoleon podnis dziecko i powiedzia zdawionym gosem: Dobrze... dla ciebie, maa... a teraz zostaw mnie! Dziewczyna natychmiast pobiega do wizienia i rzucia si ojcu na szyj, po czym z radoci dostaa pomieszania zmysw. Bonaparte, dowiedziawszy si o tym, szepn: Biedne dziecko... Ojciec, ktry ma podobn crk, a robi takie rzeczy, jest dwukrotnie bardziej wystpny...! Bior na siebie opiek nad ni. Identycznie postpi w dwa lata pniej w Berlinie, gdy miano sdzi za zdrad stanu gubernatora tego miasta, ksicia von Hatzfeld. Maonka ksicia pada cesarzowi do ng, a ten, stojc przy poncym kominku, pokaza jej list podpisany przez ma jedyny dowd jego winy. Po czym odda go jej, kaza wrzuci w ogie i powiedzia: Teraz ju nie bd mogli go skaza. W ten sposb w roku 1804 uzyskao ask omiu skazacw. Wszyscy arystokraci, z wyjtkiem jednego Costera de Saint-Victor. Podczas procesu krya po Paryu plotka mwica, i ten cudowny playboy, ukrywajc si przed aresztowaniem, spdzi jedn noc w mieszkaniu pewnej aktorki, kochanki Bonapartego (najprawdopodobniej chodzio tu o pann George, z ktr Napoleon utrzymywa wwczas zaye stosunki). Opowiadano sobie nawet pikantne szczegy podobno obaj panowie minli si w drzwiach, wymieniajc grzecznoci. Plotka bya chyba tylko plotk, ale takie plotki kosztuj ycie, zwaszcza gdy staj si zbyt gone. Gdyby Lukrecja Mercier przyjechaa do Parya i pada do ng Napoleonowi, nie ulega wtpliwoci, e Cadoudal zostaby uaskawiony. Ale nie uczynia tego. Nie uczynia tego adna z zaszytych gdzie w morbihaskich chatach matek, sistr i on jedenastu
87

skazanych wieniakw. Oni nie mieli innej szansy, Georges natomiast mia Bonaparte chcia go uaskawi. Dziaajc na yczenie cesarza Real uda si do wizienia i prbowa nakoni wodza szuanw do zoenia proby o ask. Nic z tego nie wyszo. Wedug Bourrienne'a Napoleon mia wwczas powiedzie: Jest mocno hartowany, w moich rkach staby si zdolny do wielkich czynw. Powiedziaem mu przez Reala, e gdyby zwiza si ze mn, dabym mu puk, by moe nawet uczynibym go swoim adiutantem. Tak, wiem, podnisby si krzyk, ale miabym to, za przeproszeniem, gdzie...! Georges wszystko odrzuci. To klinga ze stali. Georges odrzuci wszystko, gdy dla niego pojedynek wci trwa. Gdyby zacz je cezarowi z rki przegraby po raz drugi, i to podwjnie. Po gwnej przegranej mia ju do rozstrzygnicia tylko t dodatkow rund i przynajmniej t chcia wygra. Bdc dzieckiem te nie ucaowa kamienia w Saint-Yves. Z tym e... Tym razem bya taka cena, za ktr ucaowaby, za ktr daby si pokona ostatecznie i wzi na sznurek. Zrobiby wszystko. Jedenacie gw swoich towarzyszy. Do smego Napoleona nie chcia si z tym zwrci, bo z tym korsykaskim karem powiedzieli sobie ju rne rzeczy i byo mu nie honor. Napisa list do gubernatora Parya, Joachima Murata. W tym licie (cytowa go pa Napoleona, Emil Marco de SaintHilaire), penym godnoci i grnolotnych sformuowa w stylu epoki, Cadoudal nie prosi o ask dla siebie, tylko dla tych jedenastu. W zamian zobowizywa si wykona atak w stylu kamikaze na wybrzea Anglii. Bdzie to tylko inny rodzaj mierci pisa ale przynajmniej poyteczny dla ojczyzny. Propozycja nie zostaa przyjta, nie zmieniono oferty: tylko on moe zosta uaskawiony. Na to nie mg si zgodzi, gdy taka zgoda byaby najzwyklejszym aktem zdrady wobec ludzi, ktrzy mu zaufali i poszli za nim na dobre i ze. Gedeon brzydzi si zdrad i dlatego odpowiedzia Realowi: Moi towarzysze poszli za mn do Francji, ja pod za nimi do mierci... Czy moglibycie ofiarowa mi pikniejsz mier? Wedug rojalistw mia jeszcze powiedzie o Napoleonie: Ten ajdak chce mnie upodli przed zamordowaniem! Moliwe, e tak si wyrazi, mia dosadny jzyk. Ale wedug doskonale zorientowanego Desmaretsa Cadoudal w ostatnich dniach przed mierci nie nienawidzi ju Napoleona, dawa oznaki szacunku dla niego. W tej ostatniej chwili Bonaparte by ju dla cesarzem. Georges przerzuci swoj nienawi na kogo innego na paniczykw, dla ktrych wojna zawsze bya zabaw, ktrych sta byo na znakomitych, nie kompromitujcych si adwokatw i ktrzy na kolanach wyebrali sobie happy end. Kobiet jego chopcw, tych Bretonek o spracowanych doniach i brudnych wosach, ktrych nigdy nie dotkny pachnida, nie wpuszczono by nawet za prg Saint-Cloud. Damom paniczw ze wszech si uatwiano tam wstp. Potem oni bd przez cae lata paci mu za jego krew, wynoszc go pod niebiosa, piszc panegiryki na jego cze, obdarzajc jego rodzin szlachectwem, tym de, ktrego zabrako mu podczas procesu. A przedtem bd mu fundowa msze rocznicowe. W roku 1814 urzdzili mu wspaniay pogrzeb w kociele Saint-Paul, podczas ktrego ksina de Polignac wraz z markizem de Riviere kwestowali na biednych. Najpierw oczywicie trzeba byo znale jego szcztki. Obrotny jak zawsze Karol d'Hozier wykry, e kolosalny szkielet Cadoudala, piknie nadziany na metalowy palik, znajduje si w kolekcji barona Larreya, byego szefa suby medycznej Wielkiej Armii. Ten wanie szkielet zoono do trumny,
88

ktra w kocu wyldowaa przy dwikach Requiem w kerleaskim Panteonie kamiennej rotundzie, wzniesionej w jego rodzinnej wsi przez wdziczn arystokracj francusk.

89

Jest to odwieczna prawda, ktra nigdy lub prawie nigdy nie zawodzi: ten, kto dla cudzej potgi pracuje, sam ginie. Niccolo Machiavelli, Ksi

Zwrotka ostatnia MIER

Kilkanacie ostatnich dni spdzili w wizieniu Bicetre. Wolno im byo spotyka si na dziedzicu skazacw. Georges siada w fotelu, reszta dookoa na awkach, popijali wino i piwo i bawili si rozmow. Regularnie Cadoudal intonowa modlitwy i wwczas odpowiadali mu chrem ora pro nobis, a echo szo po ukach sklepie. Nie pozwala rozmawia o ich sytuacji i o tym, co ich czeka, stara si rozwesela artami. Sam by uosobieniem humoru, dosigajc w tym momencie najwyszego wtajemniczenia, ktre tak piknie sformuowa pniej Izaak Babel: Kademu gupcowi starcza gupoty, eby si frasowa, ale tylko mdrzec rozdziera miechem zasony bytu. 25 czerwca, o czwartej rano, przewieziono ich do przedsionka gilotyny Conciergerie. Georges zwali si na ko i przez ptorej godziny spa. O sidmej podano im niadanie. Zjedli z apetytem. Nie traccy werwy Coster de Saint-Victor owiadczy inspektorowi policji Veyratowi, i rzd popeni bd, nie kac zabija ich w trakcie aresztowa. Zginliby w niesawie, a tak, postawieni przed sdem, otrzymali w podarunku znamiona chway. Na koniec doda zoliwie: Moe ju dzisiaj wieczorem zobaczymy si z Pichegru. Powie nam, czy rzeczywicie sam si wykoczy. Potem modlili si, woajc chrem: Jak dobrze jest umiera za religi i krla! (Jak niedobrze jest nie mc sprawdzi, czy te sowa pady rzeczywicie, czy te co bardziej prawdopodobne woyli im je pniej w usta rojalici). W trakcie modlitwy zjawili si spowiednicy. O jedenastej ubrano skazacw w drelichy egzekucyjne (wygldam w tym jak bulwarowy arlekin! warkn Coster) i wsadzono po czterech na trzy wzki kata. Picot zasab ze strachu. Georges podtrzyma go mwic: Chod, nie bd dzieckiem! Jechali w kierunku tradycyjnego miejsca strace, placu Greve, wrd nieprzebranych tumw oparkanionych kordonami andarmerii. Okna w domach flankujcych tras przejazdu, a zwaszcza przy samym placu, wynajmowano za bajoskie sumy. Cadoudal znajdowa si na pierwszym wzku z ksidzem Keravenanem, swym kuzynem Piotrem Cadoudalem, Picotem oraz szuanem Rogerem. Roger nosi pseudonim L'Oiseau, co znaczy: Ptak. Chciaby by teraz ptakiem. On i Picot nie suchali wzywajcego gono do modw ksidza i nie zwracali uwagi na wizerunek Chrystusa, ktry im pokazywa. Patrzyli jak zahipnotyzowani przed siebie, ponad gowami tumu, w sobie tylko znane widnokrgi, ju nieosigalne. Georges przeciwnie, modli si arliwie, ze schylon gow. W momencie odmawiania Pater noster i Ave Maria ujrza szafot postawiony naprzeciwko Hotel de Ville i przerwa na sowach: ...i mdl si za nami grzesznymi teraz i... L'abbe Keravenan kaza mu kontynuowa, na co skazaniec odpowiedzia agodnie:
90

 Po co, ojcze? Wiem i w godzin mierci naszej, amen ...ale przecie to wanie ju teraz. W tym samym czasie omiu arystokratom odczytywano w sdzie akt uaskawienia. Wiedzieli, e wanie teraz ich nie-urodzeni wsplnicy pac za nich krwi. Markiz de Riviere westchn: Dzisiaj pole chway to plac Greve. Tak bywa zawsze. Za dobrze urodzonych pac le urodzeni. Tym pierwszym pozostaje luksus westchnie. Kadziono skazacw na gilotyn mniej wicej co dwie minuty, poczynajc od Georgesa. Po nim szed jego kuzyn i inni. Ostatnim by Coster de Saint-Victor. Caa egzekucja trwaa dwadziecia siedem minut. Dwanacie razy dwa to dwadziecia cztery. Te dodatkowe trzy minuty zaaranowaa rodzina modego arystokraty, wci liczca, na to, e cesarz w ostatniej chwili si zlituje. Na jej yczenie dwaj poprzedzajcy Costera skazacy, Mercier i Decorps, owiadczyli, e maj co bardzo wanego do powiedzenia. Egzekucj wstrzymano mimo sprzeciwu Costera, ktry krzykn do katw: Panowie, koczmy ju, bo to soce staje si nie do wytrzymania! Mercier i Decorps pletli oczywicie bzdury, urzdnik, ktry wstrzyma egzekucj, kaza j kontynuowa i po chwili Coster de Saint-Victor mg ju przesta cierpie od upau. Kobiety co odnotowano powtarzay przez zy: Jaka szkoda, taki liczny chopiec! Stojc na szafocie liczny chopiec obrzuci tum dugim spojrzeniem i umiechn si. Z tym umiechem na ustach zgin (umieranie jest sztuk, tak jak wszystko). By niewtpliwie jedn z ciekawszych postaci tego dramatu. Georges umar pierwszy, gdy sam poprosi, by rozpoczto egzekucj od niego. Musz da im przykad! powiedzia wskazujc towarzyszy. Potem ucaowa ich, wszed na szafot, pooy si na desce i krzykn: Niech yje krl! Niech yje krl! Niech y... W tym momencie spad n gilotyny. Tak zgin w wieku trzydziestu piciu lat lepy wojownik Gedeon, ktry odway si stan do pojedynku z korsykaskim karem Bonaparte. Jak u Tocqueville'a: Przyby znikd, przepyn przez czas i znikn w ramionach Boga. ,

91

BIBLIOGRAFIA
Opracowania: (Anonim): Vie privee de Georges Cadoudal, Paris 1803 (egzemplarz unikalny w paryskiej Bibliotheque Nationale, sygnatura Ln27333o) ..: J F. Barbey: La mort de Pichegru, Paris 1909. i.' J. P. Bertaud: Bonaparte et le due d'Enghien, Le duel des deux France, Paris 197*.! G. de Cadoudal: Georges Cadoudal et la chouannerie, par son neveu, Paris 1887. t J. Cadoudal: Notice sur Georges Cadoudal et la Morbihan, Paris 1829. Du de Castries: La conspiration de Cadoudal, Paris. G. Caudrillier: Le complot de Tan XII [w] Revue historique 19001902. ' J. F. Chiappe: Georges Cadoudal ou la Liberie, Paris 1971. E. Daudet: La Police et les chouans sous le Consulat et 1'Empire, Paris. Comte Duprat: Expose succinct des dernieres horreurs du gouvernement fraflgals,; Londres 18031804. C. Fauriel: Les derniers jours du Consulat, Paris 1889. M. Garcot: Le duel Moreau-Napoleon, Paris 1951. J. M. Gassier: Vie de Georges Cadoudal, general royaliste des Chouans, Paris 1814 (egzemplarz unikalny, BN, Ln27333i). H. Gaubert: Conspirateurs au temps de Napoleon ler, Paris 1962. Goldsmith: The secret history of the cabinet of Bonaparte. Moreau et ses victoireS,' Paris 1814. E. Guillon: Les complots militaires sous Consulat et 1'Empire, Paris 1894. E. d'Hauterive: Napoleon et sa police, Paris 1943. E. d'Hauterive: La police secrete du Premier Empire, Paris 1908. Huon de Penanster: Une conspiration en Fan XI et en 1'an XII, Paris 1896. Ct. Lachouque, J. Arna: Cadoudal et les chouans, Paris 1952. G. Lenotre: Georges Cadoudal, Paris 1929. L. Madelin: Fouche, Paris 1945. M. T. Muret: Vie populaire de Georges Cadoudal, Paris 1845 (egzemplarz unikalny, BN, Ln273332). E. Picard: Bonaparte et Moreau, Paris 1905. La Varende: Cadoudal, Paris 1952. Pamitniki: Bourrienne: Memoires, Paris 1829. Mme de Chastenay: Memoires 17711815, Paris 1896. Ch. Desmarets: Quinze ans de haute police sous le Consulat et 1'Empire, Paris 1900. J. Fouche: Memoires, Paris 1824. Duc de Rovigo (Savary): Memoires pour servir a 1'histoire de Napoleon, Paris 1828. Wyej wymieniona bibliografia, ktra posuya mi do skomponowania Szuaskiej ballady, nie uwzgldnia opracowa dotyczcych epoki i biografii Napoleona, ktrymi si posugiwaem. Niektre elementy epopei Cadoudala konsultowaem bd weryfikowaem w Paryu, w serii Lb43 katalogu Historii Francji Biblioteki Narodowej (na przykad Regniera Rapport officiel du Grand juge au Premier consul, Lb43 783), w Archiwum Narodowym (rda powicone Cadoudalowi F7 6292, 6391405, 6415, 6418 i inne, jak
92

62289, 6233, 6190 to ostatnie o aferze de Beca) i w Archiwum Policji (seria Aa 28999)

93

Spis treci
SOWO WSTPNE ZAPOWIED Zwrotka I Zwrotka II Zwrotka III Zwrotka IV Zwrotka V Zwrotka VI Zwrotka VII Zwrotka VIII Zwrotka IX Zwrotka X Zwrotka XI Zwrotka ostatnia BIBLIOGRAFIA Spis treci ..........................................................................................................5 ..........................................................................................................6 DWIE SZKOY ..............................................................................10 DROGI DO SAWY.......................................................................17 TWARZ W TWARZ ....................................................................25 CIEKI ZUDZE .......................................................................31 POLOWANIE .................................................................................38 OKO ZA OKO ................................................................................45 KRYPTONIM: CIOS ROZSTRZYGAJCY ...............................53 WIELKA GRA................................................................................60 WIELKA WSYPA ..........................................................................67 SZKARATNE STOPNIE DO TRONU .........................................74 PROCES I WYROK........................................................................81 MIER ..........................................................................................90 ........................................................................................................92 ........................................................................................................94

94