rodowisko, w ktrym yjemy, potencjalnie moe wpywa na nasz organizm.

Naley jednak zauway, e nie wszystkie jego elementy maj wpyw na ksztatowanie organizmu w procesie ontogenezy. Czynnikami nazywamy organizm w spos prosty od!ce kontrolujce stao" "rodowiska wewn#trznego i ezpo"redni. %darza si#, e zesp czynnikw organizmu, powodujce rozwj lu wywoujce zmiany organizmu.$ Nie zawsze wpywaj na wspwyst#pujcyc& wpywa znaczco na zesp warunkw, ktry z kolei oddziauje na organizm czowieka. 'td te wyodr# niamy cztery grupy czynnikw(. )ierwsz z nic& s czynniki endogenne genetyczne, czyli zesp odziedziczonyc& po rodzicac& cec&, ktre wyznaczaj rozwj oso niczy. % tego te wzgl#du nazywane s determinantami. Nale do nic&* pe, rasa, konstytucja ciaa. +ecyduj one o pewnyc& niezmiennyc& wa"ciwo"ciac& gatunku, jak rwnie o pewnyc& jako"ciowyc& cec&ac& jednostki, okre"lajc ,w c&wili zapodnienia, z gry i w zasadzie w spos nieodwracalny, prze ieg rozwoju-.. %esp determinantw przekazywanyc& przez rodzicw, rny u poszczeglnyc& os , okre"lany jest jako genotyp. /a"ciwo"ci poszczeglnyc& genw, c&romosomw oraz caego genotypu przejawiaj si# przez regulacj# dziaania organizmu, ktrego s cz#"ci. /spdecyduj one o wszystkic& strukturac& i 0unkcjac& organizmu, jego pci, szy ko"ci zmian i poziomie przemiany materii, a take wa"ciwo"ciac& 0izycznyc& i psyc&icznyc&. /zajemne powizania czynno"ci genw wynikaj z ic& wspdziaania lu wzajemnego oddziaywania na sie ie. )rzejawia si# to moe w 0ormie sumujcego si# wpywu na pewne cec&y lu te dominacji jednyc& genw nad innymi, ktre s wzgl#dem nic& recesywne, wreszcie wzajemnego korygowania czynno"ci genw lu gatunku zakres zmienno"ci, powoduj powstawanie anomalii organizmu1. +rug grup# stanowi czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne, nalece do wrodzonyc& przyczyn wpywajcyc& na proces rozwoju oso niczego. Nie polegaj one jednak na dziedziczeniu po rodzicac& cec& przekazywanyc& jako kod genetyczny w garniturze c&romosomowym i tworzcyc& genotyp, lecz na wpywie w cigu ycia onowego, czyli w okresie zarodka i podu, czynnikw zwizanyc& mi#dzy innymi z genami matki, z
$

nast#pstwa w dziaania

czasie ic& akcji. /ady w materiale genetycznym, ktre wykraczaj poza wa"ciwy dla udowy lu

2. 'trelau, )syc&ologia. )odr#cznik akademicki, t. $, 3da4skie /ydawnictwo )syc&ologiczne, 3da4sk (551, s. $$. ( N. /ola4ski 6pod red.7, Czynniki rozwoju czowieka, /yd. )/N, /arszawa $89:, s. 1; . N. /ola4ski, <ozwj iologiczny czowieka, /yd. )/N, /arszawa (5$(, s. ;. 1 <. )rzew#da, <ozwj somatyczny i motoryczny, /yd. /'i), /arszawa $89$, s. $$(

przemian materii wsplnego dla podu i matki "rodowiska wewn#trznego, a take ze stopniem pokrewie4stwa rodzicw, z ic& wiekiem, kolejno"ci ciy itp. Na podstawie wielu przeprowadzonyc& ada4, naukowcy doszli do wniosku, e te czynniki maj w rzeczywisto"ci istotny wpyw na jako" 0izycznego rozwoju jednostki nie tylko w okresie prenatalnym, ale rwnie w caym prze iegu ontogenezy. =# grup# czynnikw nazwano stymulatorami i regulatorami>. +o stymulatorw nale* wiek rodzicw, licz a ci i porodw, kolejno" porodw, odst#py pomi#dzy kolejnymi ciami. 2est to grupa czynnikw wspdziaajcyc&, ktre wzgl#dem organizmu podu s zewn#trzne, natomiast endogenne w stosunku do organizmu matki. % uwagi na to, i pd wraz z oyskiem stanowi jednostk# iologiczn, a oysko jest w cz#"ci narzdem matki, w cz#"ci podu istnieje moliwo" pojmowania tej grupy czynnikw, jako w pewnym sensie specy0icznyc& czynnikw endogennyc& po"rednic&. 3rupa ta dotyczy przede wszystkim wpyww, jakim podlega zarodek i pd. ?ndogenne czynniki paragenetyczne o ejmuj* a7 wpyw genw wa"ciwyc& organizmowi matki, w tym tej cz#"ci genw, ktre matka w danej ciy nie przekazaa swemu dziecku. Naley podkre"li, e oddziaywania paragenetyczne wyst#puj przede wszystkim ze strony matki 6cytoplazma komrki jajowej, oysko, mleko7. +zieci s ardziej podo ne do matki ni ojca pod wzgl#dem cec& ko"ca, np. wysoko" ciaa, wymiary czaszki, pigmentacji, np. wosw, oczu, czy cec& 0izjologicznyc&, np. ci"nienie krwi. 7 wpyw wieku zarwno matki, jak i ojca na iologiczn warto" ic& gamet, szczeglnie protoplazmy jaja. Na przykad u ko iet w wieku powyej 15 lat cz#sto wyst#puj niekorzystne zmiany w cytoplazmie komrek jajowyc& i w narzdac& rozrodczyc& jak rwnie spadek st#enia &ormonw pciowyc&. Na skutek tego cz#"ciej doc&odzi do poronie4, martwyc& urodze4 czy wad rozwojowyc& dzieci. @stotne jest, e im starsza ko ieta tym cz#stsze s nieprawidowe mejozy, a tym samyc& ro"nie ryzyko zespou +owna. Najlepiej rozwijaj si# dzieci rodzicw w wieku (>A.> lat oraz gdy ojciec jest starszy od matki. B podstaw tego le jednak czynniki spoeczne 6np. wyksztacenie7 i psyc&ologiczne 6np. trudno" znalezienia partnera7. c7 wpyw kolejno"ci ciy na immunologiczne wa"ciwo"ci matki, oddziaywanie jej reakcji odporno"ciowyc& na pd szczeglnie, gdy jest on pci m#skiej. Niezgodno" genw uzyskanyc& przez pd od ojca z genami matki prowadzi do 0ormowania si# reakcji o ronnyc& matki, ktre zalenie od zestawu genw uzyskanyc& z danego plemnika ojca w kadej ciy mog y inne. %awsze jednak pozostaj nie ez wpywu na rozwj zarodka i
>

Cp.cit., s. $$9

podu. =# grup# czynnikw, ktra wie si# z genetycznymi wa"ciwo"ciami rodzicw i podu, jednak nie jest wynikiem zasadniczyc& 0unkcji genw, lecz po"rednim oddziaywaniem konstytucji matki, a wi#c przede wszystkim cytoplazmatycznyc& oddziaywa4, nazywa si# umownie ,o okAgenetyczn- 6paragenetyczn7 ;. /arto zaznaczy, e podczas drugiej ciy, organizm ko iety ma wysz sprawno" ni podczas pierwszej* w aspekcie anatomicznym* elastyczno" macicy i "cian rzuc&a, za" w aspekcie 0izjologicznym* niedojrzao" ukadu &ormonalnego. % tego powodu dzieci pierworodne maj mniejsz mas# urodzeniow i cz#"ciej zauwaa si# u nic& wady wrodzone. %wykle ic& rozwj po urodzeniu jest do ry z powodu do rej opieki rodzicw. )odczas ciy drugiej i kolejnyc& istnieje ryzyko kon0liktu serologicznego, co oznacza, e organizm matki moe uzna pd za ciao o ce i zaatakowa je immunologicznie. Don0likt ten jest moliwy, gdy spenione s warunki* matka ma grup# krwi <&6E7, pd ma grup# krwi <&6F7, lu ktre" z poprzednic& dzieci miao grup# krwi <&6F7. % czynnikami paragenetycznymi wi si# niekiedy niegenetyczne wpywy matki o c&arakterze iologicznym. C&odzi tu mi#dzy innymi o wpyw meta olizmu matki jako "rodowiska rozwoju podu, z ktrym pd kontaktuje si# w spos silniejszy ni samodzielny organizm ze "rodowiskiem zewn#trznym, jak rwnie pourodzeniowy, iologiczny wpyw matki na drodze karmienia wasnym mlekiem. =en wpyw matki wyst#puje w tym przypadku jako wa"ciwo"ci meta olizmu, ktre powstay pod wpywem "rodowiska wewntrzmacicznego jej z kolei matki, a take 0ormuj si# pod wpywem oddziaywa4 "rodowiska zewn#trznego, szczeglnie ywienia, przyjmowanyc& lekw przez matk#, try ycia w czasie ciy oraz przed ni. )oniewa "rodowisko wewn#trzne matki jest jedno, wpywy genetycznoAkonstytucjonalne, przymus meta oliczny wywierany po linii e4skiej oraz wpywy "rodowiska zewn#trznego wzajemnie si# przenikaj. rodowisko "rdmaciczne matki jest za" po cz#"ci "rodowiskiem zewn#trznym, a po cz#"ci "rodowiskiem wewn#trznym podu, owiem wiele su stancji przenika przez arier# oyska stosunkowo swo odnie. Na "rodowisko wewn#trzne matki duy wpyw ma jej wiek oraz licz a poprzednio prze ytyc& ciy, a take warunki i try jej ycia przed okresem ciy. 'poywanie mleka matki po urodzeniu przedua wpyw matki na drodze oddziaywa4 gwnie &ormonalnyc&. =en typ niegenetycznyc& oddziaywa4 rozumiany jest jako pewien regulator iologiczny, na drodze ,przymusu- prowadzcy do 0ormowania si# ,nawykw- meta olicznyc& podu. %esp czynnikw paragenetycznyc& i matczynyc& regulatorw nazywamy stymulatorami i

N. /ola4ski, <ozwj iologiczny czowieka, /yd. )/N, /arszawa (5$(, s. :>

regulatorami,

owiem po udzaj one i reguluj prze ieg rozwoju na zasadzie pewnyc&

,wymuszonyc&- nawykw meta olicznyc& u potomka:. +o kolejnej grupy czynnikw, wpywajcyc& na rozwj czowieka nale czynniki egzogenne. %aliczamy tu* A czynniki iogeogra0iczne takie jak* klimat, uksztatowanie terenu, zaso y mineralne i wodne, "wiat ro"linny i zwierz#cy. A czynniki spoecznoAekonomiczne, kulturalne, takie jak* sytuacja rodzinna, zaro ki, warunki mieszkaniowe, &igieniczne, poziom wyksztacenia, ywienie dziecka, aktywno" ruc&owa A czynniki psyc&iczne, takie jak* zmiana "rodowiska dziecka, stres A c&oro y przewleke. ' to czynniki otaczajcego "wiata oddziaujce na organizm dziecka cigymi od!cami urzc jego rwnowag# 0izjologiczn 6&omeostaz#7, zmuszajc do przystosowania si# do warunkw zewn#trznyc& i mody0ikujc jego rozwj. +latego czynniki te nazwano mody0ikatorami. )od dziaaniem czynnikw egzogennyc& ksztatuje si# 0enotyp, czyli zesp cec& oso nika, powstayc& w wyniku reagowania wa"ciwo"ci dziedzicznyc& 6genotypu7 na zmiany "rodowiska zewn#trznego9. Czynniki egzogenne s to elementy "rodowiska otaczajcego organizm, ktryc& rnorodno" polega na skali nat#enia, a niesko4czona wr#cz zmienno" na ilo" kom inacji mi#dzy elementami wspwyst#pujcymi. =e czynniki egzogenne, ktre w danym czasie powoduj zmiany przystosowawcze organizmu, nazywane s czynnikami ekologicznymi. Czynniki "rodowiska zewn#trznego o ejmuj poza czynnikami ekologicznymi take ten zakres i zestaw elementw "rodowiska, w ktrym organizm yje, do ktryc& ju dawniej nastpio pene przystosowanie, a wi#c nie mody0ikuj one jego wa"ciwo"ci w danym okresie. <ozwj ontogenetyczny jest wynikiem wspdziaania czynnikw genetycznyc& i ekologicznyc&, czynniki "rodowiskowe w jakim" stopniu ,zmieniaj- wi#c realizacj# programu genetycznego, zalenie od tego w jakim zestawie i nat#eniu wyst#puj. % tego powodu czynniki egzogenne nazywane s rwnie mody0ikatorami. )oniewa jednak mody0ikatory mog mie natur# organicznoA iologiczn lu spoecznoAekonomiczn, to te pierwsze nazywamy mody0ikatorami naturalnymi, a te drugie mody0ikatorami kulturowymi 8. Gody0ikatory naturalne odgrywaj ardzo du rol# w rozwoju dziecka. /pyw maj np. cec&y klimatu. )owszec&nie uznaje si#, e naj ardziej odpowiednim dla rozwoju iologicznego jest klimat umiarkowanie ciepy. Niez #dna w tym przypadku jest d ao" o to, a y dziecko miao dost#p do "wieego powietrza, do
: 9

Cp.cit., s. 95 <. )rzew#da, op.cit., s. $(( 8 N. /ola4ski, op.cit., s. 9$

&igienicznyc& pomieszcze4,

owiem

rak wymienionyc& potrze

ogranicza lu

&amuje

prawidowy rozwj. Cprcz tego, wpyw na prawidowy rozwj maj czynniki spoecznoA ekonomiczne, takie jak poc&odzenie spoeczne, warunki zamieszkiwanego "rodowiska, poziom wyksztacenia rodzicw, a take tradycje czy zwyczaje. /iadomo, e dzieci z rodzin #dcyc& w do rej sytuacji ekonomicznej maj lepszy rozwj psyc&iczny i 0izyczny, gdy w tyc& rodzinac& nie wyst#puj pro lemy mieszkaniowe czy ywieniowe. /any jest take wpyw od!cw dziaajcyc& na ukad nerwowy i narzdy zmysw, takic& jak telewizja, kino, teatr. Cp!nienie w rozwoju dzieci wiejskic& wynika zarwno z rakw w &igienie i opiece lekarskiej, jak rwnie z gorszego odywiania, cz#sto te wczesnego o ciania prac 0izyczn. Naley podkre"li, i wzajemna zaleno" o u grup czynnikw, egzogennyc& i endogennyc&, polega na tym, e pierwsze z nic&, zewntrzpoc&odne, wpywaj mody0ikujco na prze ieg rozwoju 0izycznego, ktry jest zdeterminowany drugimi, wewntrzpoc&odnymi. =e za" decyduj o moliwo"ciac& adaptacji organizmu do warunkw "wiata zewn#trznego. Cstatni grup# czynnikw stanowi try ycia, czyli czynniki wspdziaajce, po"rednie. %alicza si# do nic& np. rozkad codziennyc& zaj#, wysiek umysowy i 0izyczny, c&arakter odpoczynku, sen. Niezwykle istotne znaczenie ma kolejno" i czas trwania tyc& czynno"ci, ktre skadaj si# na dziaanie organizmu czowieka. =ry ycia zwizany jest z czynnikami endogennymi i czynnikami egzogennymi. 2ednym ze znaczcyc& elementw nalecyc& do try u ycia jest sen, jako podstawowy okres regeneracji si. @stotne znaczenie ma tu wi#c dugo" jego trwania, pora do y i c&arakter odpoczynku. =o wa"nie odpoczynek jest jednym z elementw &igieny ycia i wa"nie dlatego naley uwaa go za czynnik istotny. Dolejnym wanym zagadnieniem jest rola ywienia w rozwoju, ktry w znacznym stopniu peni 0unkcj# ilo"ci i jako"ci materiaw udulcowyc& i energetycznyc&, jakie s spoywane. =ak wi#c, skadniki odywcze maj dominujce znaczenie zarwno w 0azie prenatalnej jak i po urodzeniu. / trakcie trwania okresu niemowl#ctwa naley podkre"li ogromne znaczenie naturalnego karmienia, co wie si# z przekazywaniem cia odporno"ciowyc& i wpyww &ormonalnyc&. )rawidowe odywianie ma rwnie istotne znaczenie w okresie doroso"ci, owiem to co jemy ma ezpo"redni wpyw na op!nienie procesw starzenia i utrat# sprawno"ci 0izycznej organizmu. /a"ciwe dostarczenie iaka oraz zaspokojenie potrze witaminowyc& i energetycznyc& moe wyduy czas ycia. Niezaprzeczalnie znaczcym od!cem do prawidowego rozwoju jest ruc&. /iadomo, e w o ecnyc& czasac& aktywno" ruc&owa staje si# zalena od czynnikw spoeczno E ekonomicznyc& np. konieczno" systematycznej pracy zaro kowej i jej nat#enie. +zi#ki

aktywno"ci 0izycznej ksztatuj si# cec&y motoryczne takie jak sia, szy ko", koordynacja i wytrzymao". Naley podkre"li, e czynniki wpywajce na prawidowy rozwj oso niczy nalece do try u i stylu ycia zale od samego czowieka, owiem w gwnej mierze to do nas naley d anie o prawidowe ywienie, wygld 0izyczny, czy odpoczynku. )odsumowujc powysze rozwaania, rozwj czowieka podlega "cisej kontroli genetycznej, jednake uzyskany przez czowieka w okre"lonej 0azie rozwoju poziom wynika tylko w cz#"ci z determinacji genetycznej, gdy ksztatowany jest rwnie przez czynniki kulturowe, spoecznoAekonomiczne i iogeogra0iczne. odpowiedni czas

Hi liogra0ia* $. )rzew#da <., <ozwj somatyczny i motoryczny, /yd. /'i), /arszawa $89$ (. 'trelau 2., )syc&ologia. )odr#cznik akademicki, t. $, 3da4skie /ydawnictwo )syc&ologiczne, 3da4sk (551 .. /ola4ski N., <ozwj iologiczny czowieka, /yd. )/N, /arszawa (5$( 1. /ola4ski N. 6pod red.7, Czynniki rozwoju czowieka, /yd. )/N, /arszawa $89: