1

Szkoa Policji w Katowicach

Suba Prewencyjna

Przyczyny zachowa przestpczych oraz zjawisk patologicznych w wietle teorii socjologicznych

Opracowanie: kom. mgr Zbigniew Ziomka
Zakad Suby Prewencyjnej

S ZK

A PO O

C JI LI

Wydawnictwo Szkoy Policji w Katowicach 2008

Wszelkie prawa zastrzeone Szkoa Policji w Katowicach 2008 Ksiki nie wolno reprodukowa (adaptowa) ani w caoci, ani w czci, niezalenie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoa Policji w Katowicach

SPIS TRECI

Wprowadzenie Rozdzia I Przestpczo, rys historyczny, podstawowe pojcia 1.1. Rys historyczny przestpczoci i przestpstwa 1.2. Spoeczna geneza przestpstwa i przestpczoci w wietle rnych dyscyplin naukowych 1.3. Wybrane pojcia i rda informacji o przestpstwie i przestpczoci

7 7

9 12

Rozdzia II Przyczyny zachowa przestpczych oraz zjawisk patologicznych w ujciu teorii socjologicznych 2.1. Podstawowe pojcia 2.2.Teoria anomii Roberta Mertona 2.3. Teoria zrnicowanych powiza Edwina H. Sutherlanda 2.4. Teoria kontroli spoecznej Travisa Hirschiego 2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy 2.6. Koncepcja kultury warstw niszych Waltera Millera

18 18 20 22 24 25 26

Bibliografia

29

WPROWADZENIE

Od 1989 roku w Polsce rozpoczy si istotne zmiany spoeczno-ustrojowe oraz gospodarcze. Zmiany te oprcz rozwoju wolnoci i demokracji przyczyniy si do powstania nowych, dotychczas nieznanych lub wystpujcych bardzo sporadycznie negatywnych zjawisk spoecznych, w tym zjawisk patologicznych. Nasileniu ulegy rwnie negatywne zjawiska spoeczne, wystpujce dotychczas, cho w znacznie mniejszej skali. S to midzy innymi alkoholizm, prostytucja, bezrobocie, bezdomno, narkomania, czy te przestpczo. Policja ustawowo zobowizana do rozpoznawania, ujawniania i cigania sprawcw nie zawsze moe w sposb waciwy oceni skal przestpczoci. Na podstawie statystyk policyjnych mona mwi jedynie o tak zwanej przestpczoci stwierdzonej. Problemem staje si okrelenie rzeczywistej skali zjawiska, poniewa wiele spraw nigdy nie wychodzi na jaw, pozostajc w zaciszach domostw, rodzin oraz rnych grup spoecznych. Znaczna cz kategorii przestpstw ma swoje podoe w lokalnych spoecznociach, o ktrych Policja niewiele wie. Przestpczo rodzi si poza zasigiem Policji, ktra ma jedynie styczno z jej skutkami. Nieznajomo wrd policjantw przyczyn zachowa patologicznych w tym przestpczych, a co za tym idzie moliwoci podjcia odpowiednich i skutecznych dziaa zapobiegajcych, spowodowa gwatowny wzrost przestpczoci oraz innych negatywnych zjawisk spoecznych. Wpywa to nie tylko na stan bezpieczestwa lecz take na znaczne obnienie si poziomu poczucia bezpieczestwa w spoeczestwie polskim. Niniejsze opracowanie bdce prb wyjanienia przyczyn powstawania przestpczoci oraz mechanizmw powodujcych to, e niektrzy ludzie naruszajc normy prawne wchodz na drog przestpstwa, moe by wykorzystane przez policjantw odbywajcych szkolenie zawodowe podstawowe jak te policjantw kursw i szkole doskonalcych.

ROZDZIA I PRZESTPCZO, RYS HISTORYCZNY, PODSTAWOWE POJCIA

1.1.

Rys historyczny przestpczoci i przestpstwa

Przestpczo towarzyszya czowiekowi od dawien dawna. Pierwsze wzmianki na jej temat moemy spotka ju w mitologii greckiej. Uwaano wwczas, e wszystkie wypadki losowe okrelane s przez bogw. Pierwsze kryminologiczne pogldy midzy innymi Homera, Platona czy Arystotelesa wskazuj, e

w wczesnych czasach zbrodni pojmowano jako chorob duszy, na ktr lekarstwem mia by przemylany system kar. W staroytnoci zrodziy si te przednaukowe przesanki socjologiczne, w myl ktrych zo moralne lub wykolejenie spoeczne miao swe rdo w niewiedzy i cikich warunkach. W redniowieczu pogldy i opinie przesycone byy wpywem kocioa, a podstawowym rodzajem kary bya mier. Przestpca w owym czasie przedstawiany by jako wysannik diaba na ziemi, a prawodawcy ustalali takie formy umiercania, ktre satysfakcjonoway wadze. wczesne prawodawstwo nakazywao tpi bezrobotnych, wczgw i ebrakw. Najdawniejsze rda mylicieli staroytnej Grecji, Rzymu czy te redniowiecza, wskazuj na wsplne cechy dawnych pogldw dotyczcych czynw przestpczych. Jedn ze wsplnych cech byo powszechne odwoywanie si do autorytetw boskich i wolnej woli czowieka, w zwizku z czym czyn przestpczy postrzegany by jako naruszenie przykaza religijnych i praw stanowionych przez pastwo, z wolnej a wystpnej woli czowieka. Drug wspln cech staroytnych i redniowiecznych pogldw, byo rozrnianie zachowa ludzi wedug ich przynalenoci klasowej. Przykadem tego jest rok 1494 kiedy to dwch mnichw z Nurembergu opisao typy czarownic i dao ich charakterystyki. W swej rozprawie mnisi szczegowo przedstawili techniki i procedury przesucha, tortur i egzekucji1.

K. Czekaj, Spoeczna konstrukcja przestpstwa i przestpczoci, (w:) Labirynty wspczesnego spoeczestwa, Katowice 1998, s. 129.

W okresie Odrodzenia i Owiecenia w zwizku z rozwojem nauk spoecznych i przyrodniczych, a take rozwojem stosunkw spoeczno-gospodarczych pojawiy si liczne prby uzasadnienia czynnikw wpywajcych na zachowania si ludzi. Jednym z bardziej zasuonych w tej dziedzinie by Cesare Beccaria, ktry w swym dziele O przestpstwach i karach zdecydowanie wystpi przeciwko karom, goszc jednoczenie zasad zwalczania przyczyn przestpczoci. Podkrela w nim, e kary nie powinny by aktem odwetu, lecz ich zadaniem powinna by naprawa przestpcy. Cesare Lombroso uwaany jest przez wielu autorw za ojca kryminologii, poniewa gosi teorie czce zachowanie przestpcze z fizjonomicznymi cechami przestpcw. Byy to najwczeniejsze, systematyczne prby wyjanienia przestpstwa w kategoriach innych, ni tylko moralne czy spoeczne2. Wedug niego typ przestpczy jednostki okreli mona byo na podstawie istnienia szeciu cech anormalnych w budowie ciaa (zwaszcza gowy).

Najwaniejszym czynnikiem uruchamiajcym skonnoci przestpcze wedug C. Lombroso bya wrodzona, niezalena od woli natura. Czynnikami drugorzdnymi byy: rasa, klimat, pochodzenie, alkoholizm czy te gwatowna dno do bogactw.

Wyrni 4 typy przestpcw: przestpcy z urodzenia, przestpcy naogowi, przestpcy z namitnoci, przestpcy przypadkowi.

Konflikty zbrojne (w szczeglnoci druga wojna wiatowa) pokazay, jak wyrany jest ich wpyw na przestpczo. W okresach wojen oraz bezporednio po ich zakoczeniu nastpuj zjawiska nasilania si przestpczoci, wzrostu agresji wobec osb i wartoci chronionych, a take zjawiska lekcewaenia i braku poszanowania norm moralnych i prawnych3.

2 3

Tame, s.129. B. Hoyst, Kryminologia, Warszawa 2000, s. 8.

Po

drugiej

wojnie

wiatowej nie

tylko

nastpi gwatowny wzrost

przestpczoci, lecz zacza ona przybiera coraz bardziej skomplikowane formy, dlatego walka z ni w szczeglnoci poprzez zapobieganie, staa si jednym z podstawowych zada pastwa, poszczeglnych spoeczestw oraz instytucji i organizacji spoecznych odpowiedzialnych za stan bezpieczestwa w regionie czy miecie. Zmiany spoeczno-ekonomiczne rozpoczte w Polsce w 1989 roku przyczyniy si do rozwoju negatywnych zjawisk spoecznych, co spowodowao gwatowny wzrost przestpczoci oraz pogorszenie si stanu bezpieczestwa. Sytuacja taka wpyna zarazem na znaczne obnienie poziomu poczucia bezpieczestwa w spoeczestwie polskim. Okres transformacji to take wyzwanie dla badaczy rzeczywistoci spoecznej, w tym take zjawisk przestpczoci i patologii spoecznej. Jest to okres, kiedy nauka moe i powinna wczy si w nurt zwalczania i przeciwdziaania przestpczoci w Polsce4. pastwie,

1.2.

Spoeczna geneza przestpstwa i przestpczoci w wietle rnych dyscyplin naukowych

Naukami, ktre zajmuj si badaniem zwizku midzy przestpstwem i przestpczoci a spoeczestwem i zachodzcymi w nim procesami, s w obecnym czasie midzy innymi:

Kryminologia - nauka o przestpczoci jako zjawisku spoecznym, ktrej definicj zaproponowa Brunon Hoyst.

Wedug niego kryminologia jest nauk o przestpstwie i przestpcy, o objawach i przyczynach przestpczoci i innych zwizanych z ni zjawiskach

K. Czekaj, Spoeczna konstrukcja przestpstwa i przestpczoci, (w:) op.cit., s. 161.

10

patologii spoecznej oraz o ich zapobieganiu, a take o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwoci karnej5. Kryminologia wykorzystuje do swoich celw metody badawcze

wypracowywane przez inne nauki i wskazuje na to, e czynnikami kryminogennymi s wszelkie wiadome zachowania si czowieka, zwizane z zespoami elementw determinujcych te zachowania. Czynnikami tymi s: Czynniki somatyczne; Czynniki rodowiskowe; Czynniki sytuacyjne; Czynniki psychiczne.

Brunon Hoyst nazywa je czynnikami endogennymi czyli tkwicymi w samym czowieku, oraz egzogennymi tkwicymi w rodowisku zewntrznym jednostki. Czynniki zewntrzne majce wpyw na zachowania przestpcze, s przedmiotem bada wielu wspczesnych autorytetw, z ktrych wikszo rde przestpstwa i przestpczoci poszukuje w spoeczestwie.

Kryminalistyka nauka o technice i taktyce popeniania i wykrywania przestpstw, wykrywania i cigania sprawcw tych przestpstw poprzez zabezpieczenie materiau dowodowego dla wymiaru sprawiedliwoci, oraz zapobiegania ich popenianiu. Najczciej stosowana i wykorzystywana jest w praktycznej dziaalnoci organw cigania do realizowania czynnoci operacyjno-ledczych.

Wiktymologia kryminalna zajmujca si rol i udziaem ofiary w genezie przestpstwa, ktrej gwnym celem i zadaniem jest budowa wiadomoci spoecznej w zakresie moliwych do wystpienia zagroe, a take umiejtnoci ich unikania i obrony przed tymi zagroeniami.

Socjologia nauka o spoeczestwie, wyjaniajca i opisujca zjawiska i procesy zachodzce w zbiorowociach ludzkich.

B. Hoyst, op.cit., s. 28.

11

Wyjania przyczyny zachowa naruszajcych istotne normy spoeczne i negatywnie ocenianych przez spoeczno przy pomocy rnych teorii zachowa dewiacyjnych. Wskazuje na czynniki, procesy i rodki pozwalajce na dostosowanie si jednostek i grup do ycia spoecznego. Wyjania, jak mechanizmy kontroli spoecznej sprawiaj, e ludzie zachowuj si zgodnie z ustalonymi normami, w sposb oczekiwany i aprobowany przez spoeczestwo.

Polityka spoeczna nauka, ktrej zasadniczym nurtem s kwestie spoeczne definiowane jako zaistnienie problemu nkajcego due grupy ludnoci, zagraajcego szerszym zbiorowociom i powodujcego deformacje w caym rozwoju spoecznym6. Czynnikami warunkujcymi patologi ycia codziennego na poziomie mikro i makrostukturalnym s midzy innymi ubstwo, bezrobocie czy te bezdomno. Czynniki te powizane z kryminogennymi trybami ycia takimi, jak alkoholizm, narkomania, prostytucja czy te tak zwane pasoytnictwo spoeczne sprzyjaj postawom nonkonformistycznym.

Psychologia nauka badajca prawidowoci przebiegu procesw psychicznych czowieka oraz ich zwizku z motywami i pobudkami podejmowania i realizacji zamiarw przestpczych. Jest pomocna przy ustalaniu motywacji czynu

przestpczego.

Pedagogika nauka majca zwizek z rol wychowania i socjalizacji w procesie przygotowania do ycia w spoeczestwie. Badajc postawy i cele wychowania w tym moralnego, czyli rodowiskowe uwarunkowania edukacji i rozwoju czowieka, wskazuje na wpyw rodowiska na zachowanie, w tym zachowanie przestpcze.

Oprcz wyej wymienionych, w walce z przestpczoci znajduj zastosowanie osignicia innych nauk jak choby demografii, statystyki, ekonomii czy te medycyny. Spord wielu dyscyplin naukowych wyodrbniy si szczegowe,
6

M. Mitrga, Przedmiot i zakres polityki spoecznej, (w:) Polityka spoeczna, Katowice 1998, s. 7.

12

wsze, wyspecjalizowane dziay, dokonujce pomiarw, badajce przyczyny, i podane kierunki dziaania jak choby socjologia dewiacji.

1.3.

Wybrane pojcia i rda informacji o przestpstwie i przestpczoci

Przed rozpoczciem omawiania zjawiska przestpczoci naley przytoczy i omwi pojcie przestpstwa. W potocznym rozumieniu przestpstwem nazywa bdziemy zamanie normy prawnej. Wedug encyklopedii popularnej PWN przestpstwo jest to: zawinione zachowanie si czowieka, zabronione przez ustaw pod grob kary jako spoecznie niebezpieczne7. Z art. 1 Ustawy Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz.U.1997, Nr 88, poz. 553 z pn. zm.) wynika, e przestpstwem nazywa bdziemy popenienie czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc w czasie jego popenienia8. Z przytoczonych wyej definicji wynika, e aby sytuacja uznana zostaa za przestpstwo musz by spenione okrelone kryteria, nastpujco wyjaniane przez znawcw przedmiotu. 1. Przez czyn rozumiemy zewntrzne zachowanie si czowieka (podmiotu), zalene od jego woli, polegajce na dziaaniu lub zaniechaniu dziaania. Dziaanie bdzie wic zamaniem norm zakazowych, natomiast zaniechanie dziaania zamaniem norm nakazowych. 2. Wina w zachowaniu si czowieka (podmiotu), okrela jego psychiczny stosunek do naruszania norm. W przypadku przestpstwa w gr wchodzi zarwno wina umylna, gdy jednostka wiadomie popenia czyn zabroniony, jak te nieumylno wystpujca w formie wiadomej i niewiadomej. 3. Czyn czowieka jest przestpstwem wtedy, gdy doprowadza do zamania normy, ktrej naruszenie obwarowane jest sankcjami okrelonymi w ustawie. Jeli

7 8

Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982, s. 636. Kodeks Karny, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006.

13

naruszenie normy nie ma usankcjonowa ustawowych sytuacja taka z prawnego punktu widzenia nie bdzie przestpstwem. 4. Bezprawno czynu oznacza, e musi by on niezgodny z obowizujcymi przepisami prawa. Nie oznacza to wycznie sprzecznoci z przepisami prawa karnego. Caociowa analiza stanu faktycznego w zestawieniu z caym systemem prawa moe dopiero da ostateczn ocen, czy okrelony czyn jest bezprawny. 5. Spoeczna szkodliwo czynu w stopniu wyszym ni znikomy jest terminem umownym, obejmujcym zarwno rodzaj i charakter naruszonego dobra, okolicznoci popenienia czynu, jak te motywacje zachowania si jednostki. Oglnie rzecz biorc czyn wtedy jest przestpstwem, gdy godzi w porzdek stosunkw spoecznych. Powysze omwienie terminu przestpstwa dotyczy, jak wczeniej

wspomniano, naruszenia kodeksw prawnych, czyli norm sformalizowanych, regulujcych zachowania jednostek, dziaalno instytucji oraz ustalajcych zasady funkcjonowania spoeczestwa. Krzysztof Czekaj cytujc wielu autorw dokona podziau norm spoecznych z socjologicznego punktu widzenia na: 1. Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj), normy moralne w obronie godnoci, niezalenoci i prywatnoci, normy moralne suce potrzebie zaufania (np. nie kam, nie kradnij), normy moralne strzegce sprawiedliwoci, normy moralne wobec konfliktw spoecznych; 2. Normy obyczajowe czyli umowne sposoby postpowania, ktre nie s definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki jak i spoeczestwa; 3. Normy nakazowe okrelajce jak ludzie powinni oraz nie powinni zachowywa si w okrelonej sytuacji spoecznej; 4. Normy zwyczajowe jako najrozleglejsze spord wszystkich wymienionych kategorii, dajce najwicej moliwoci wyboru spoecznie akceptowanych form zachowa9.

K. Czekaj, Od wartoci i norm spoecznych do kontrkultury, (w:) op.cit., s. 24-25.

14

Zatem prawo lub prawa, w myl ktrych zamanie normy jest przestpstwem s to zbiory norm spoecznych, ktre ulegy instytucjonalizacji poprzez system sankcji, przestrzeganie ktrych zabezpieczone jest rodkami przymusu pastwowego.

Wanym pojciem nierozerwalnie zwizanym z normami, w tym take z przestpstwem jest pojcie sankcji. Sankcje w jzyku potocznym rozumiane s jako kary. Z socjologicznego punktu widzenia jest to pojcie bardziej zoone, oznaczajce reakcj grupy, otoczenia wobec zachowa jednostek. Wedug Jana Szczepaskiego sankcje s to reakcje grupy na zachowania si czonkw w sytuacjach spoecznie wanych10. Skoro sankcje s reakcj na zachowania si, nie mog odnosi si jedynie do potocznego ich rozumienia jako systemu kar. W sytuacjach, gdy zachowania czonkw grupy s konformistyczne, bdziemy mie do czynienia z nagrodami, pochwaami itp. czyli z sankcjami pozytywnymi. Dlatego sankcje moemy podzieli na: - sankcje pozytywne (nagrody); - sankcje negatywne (kary). Oba systemy sankcji mona jeszcze zrnicowa, dzielc je na formalne i nieformalne. Sankcj o charakterze formalnym moe by oficjalna pochwaa wczona do akt osobowych (pozytywna), lub nagana (negatywna). Sankcje o charakterze nieformalnym mog przybiera bardzo rnorodny charakter, choby umiech, czy ustna pochwaa (pozytywne), oraz lekcewaenie, pogarda (negatywne).

Po krtkim omwieniu poj przestpstwa, norm i sankcji pora omwi pojcie przestpczoci, oraz podstawowe rda informacji o tym negatywnym zjawisku spoecznym.

10

Tame, s. 30.

15

Brunon Hoyst przez przestpczo rozumie zbr czynw zabronionych przez ustaw pod grob kary, ktre to czyny popenione zostay na obszarze danej jednostki terytorialnej w danym czasie11.

Podstawowymi rdami danych o rozmiarach przestpczoci s statystyki jako systemy sprawozdawczoci. 1. Statystyka policyjna to systemy KSIP oraz TEMIDA, ktre pokazuj nam jaki jest rozmiar przestpczoci ujawnionej i stwierdzonej. Inaczej mwic oznacza ona og czynw (przestpstw), o ktrych informacj uzyskay organy cigania, na jej podstawie wszczy postpowanie przygotowawcze oraz potwierdziy popenienie przestpstwa w toku prowadzonych dochodze lub ledztw. Celem systemu policyjnej informacji kryminalnej jest midzy innymi obserwacja zjawiska przestpczoci i rodowisk przestpczych oraz dostarczanie rnych danych niezbdnych w zapobieganiu, planowaniu czy te podejmowaniu decyzji. 2. Statystyka prokuratorska to sprawozdawczo z dziaalnoci prokuratury z zakresu ewidencji spraw oraz czynnoci procesowych. 3. Statystyka sdowa pokazuje nam jaki jest rozmiar przestpczoci osdzonej co znaczy, e popenienie przestpstwa zostao potwierdzone w wyniku

postpowania sdowego. 4. Statystyka wizienna informuje nas o liczbie osb tymczasowo aresztowanych, odbywajcych kar pozbawienia wolnoci oraz o innych danych dotyczcych funkcjonowania i dziaalnoci wiziennictwa. Wszystkie wymienione wyej statystyki nie odzwierciedlaj w peni rzeczywistych rozmiarw przestpczoci, bowiem przestpstwa rzeczywicie dokonane okrela si mianem czarnej liczby. Spoeczestwo na co dzie informowane jest

o przestpczoci tzw. pospolitej skierowanej przeciwko osobie (yciu i zdrowiu) lub mieniu (wasnoci). S to informacje niepene, poniewa znaczna cz czynw bdcych przestpstwami nigdy nie wychodzi na wiato dzienne.

11

B. Hoyst, op. cit., s. 51.

16

Z socjologicznego punktu widzenia waciwym do oceny skali zagroe, oraz stanu bezpieczestwa winno by spoeczestwo, poprzez poziom poczucia bezpieczestwa w kraju, miecie czy te dzielnicy. Przemiany spoeczno-ustrojowe zainicjowane w Polsce w 1989 roku spowodoway gwatowny wzrost przestpczoci, co przyczynio si do obnienia poziomu poczucia bezpieczestwa mieszkacw naszego kraju. Zaczy powstawa i rozwija si nowe kategorie przestpstw dotychczas mao znane lub nieznane. Realnymi stay si pojcia mafia, haracz za ochron lub opiek, pranie brudnych pienidzy czy te przestpczo zorganizowana. Zagroeniem stao si kumulowanie kapitau w rkach zorganizowanych grup przestpczych, ktre inwestuj go w legalne interesy. Przykadami niskiego poczucia bezpieczestwa s organizowane tak zwane czarne marsze lub marsze milczenia, bdce protestem przeciwko przemocy, oraz wyrazem dezaprobaty dla cigle obniajcego si jego poziomu. W cigu ostatnich lat przestpczo jako zjawisko spoeczne przybierajce formy zorganizowane, zaczyna zagraa istniejcemu porzdkowi publicznemu. Ze wzgldu na skal zjawiska poziom poczucia bezpieczestwa obywateli spada. Dotyczy to zarwno kraju i wojewdztwa, jak te poszczeglnych aglomeracji miejskich. Statystyki policyjno-sdowe nie odzwierciedlaj w peni skali zjawiska, poniewa przestpczo rzeczywista nie jest znana, stanowic jak wczeniej wspomniano tak zwan czarn liczb. Artykuy na pierwszych stronach gazet, liczne audycje i programy telewizyjne w wiadomoci odbiorcw potguj skal zagroe, wpywajc na dalsze obnianie i tak niskiego poziomu poczucia bezpieczestwa. Przyczyn wzrostu przestpczoci po 1990 roku byy rozbudzone i nie do koca spenione nadzieje na lepsze ycie, pojawiy bd nasiliy si takie negatywne zjawiska spoeczne, jak bezrobocie, narkomania, migracje, prostytucja czy te ubstwo. Najwiksza przestpczo ma miejsce w duych aglomeracjach miejskich, gdzie panuje anonimowo, wzrasta bezrobocie, gdzie rodzina przestaje by grup spoeczn oddziaywujc pozytywnie na swoich czonkw.

17

Przykadem negatywnego wpywu migracji na dynamik przestpczoci w Polsce jest sytuacja jaka powstaa po 1989 roku. Od tego czasu odnotowuje si wzrost iloci przestpstw popenianych przez obcokrajowcw (Ukraicw, Ormian, Rumunw), co ma zwizek z napywem do Polski biednej ludnoci spoza granicy. Coraz czciej w rodkach masowego przekazu pojawiaj si informacje o zabjstwach, eksplozjach adunkw wybuchowych oraz innych zdarzeniach zwizanych z porachunkami zorganizowanych grup przestpczych. Konieczna zatem i oczywista staje si potrzeba cigej analizy tego zjawiska, co pozwoli lepiej i peniej pozna specyfik zagroe, okreli poziom poczucia bezpieczestwa mieszkacw, oraz wypracowa skuteczne formy przeciwdziaania przestpczoci.

18

ROZDZIA II PRZYCZYNY ZACHOWA PRZESTPCZYCH ORAZ ZJAWISK PATOLOGICZNYCH W UJCIU TEORII SOCJOLOGICZNYCH

2.1. Podstawowe pojcia Pierwsze badania i zainteresowania socjologiczne nad wymienion

problematyk rozpocz Emil Durkheim publikujc w 1897 roku swoj prac o samobjstwie. W niej to oprcz wyjanienia zasad tworzenia i trwania spoeczestwa, wskazywa na negatywn i pozytywn rol, jak w tych procesach odgrywa przestpczo. Wedug E. Durkheima bez zjawiska przestpczoci nie byyby moliwe zmiany spoeczne, jak te rozwj spoeczestwa. Przestpczo jego zdaniem integruje spoeczestwo, umacnia wizi i relacje spoeczne, wzmacnia skuteczno oddziaywania systemu kontroli spoecznej12. Obecnie coraz czciej rde wszelkich negatywnych zjawisk poszukuje si w szeroko pojtych ukadach spoecznych, wykorzystujc wypracowane teorie socjologiczne. Przed przystpieniem do omwienia wybranych (spord wielu)

spoecznych teorii zachowa dewiacyjnych czy przestpczych, naley przytoczy niektre pojcia majce z nimi zwizek. Pojcie anomia do socjologii wprowadzi Emil Durkheim. Wedug niego jest to stan zwizany z gwatownymi zmianami spoecznymi polegajcy na tym, e ludzie trac orientacj co do obowizujcych norm zachowania. W spoeczestwie powstaje poczucie niezwizania z istniejcymi normami, co w konsekwencji prowadzi do zakcenia i osabienia sfery kontroli spoecznej oraz ujawnienia si u ludzi tendencji antyspoecznych. Ujawniajce si tendencje egoistyczne tkwice w czowieku prowadz do wzrostu zachowa dewiacyjnych, w tym przestpczoci. Andrzej Siemaszko cytujc Roberta Mertona twierdzi, e anomia pojmowana jest jako zaamanie zdarzajce si w sferze kulturowej, wystpujce zwaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieno pomidzy normami i celami kulturowymi,

12

K. Czekaj, Spoeczna konstrukcja przestpstwa i przestpczoci, (w:) op.cit., s. 131.

19

a spoecznie ustrukturowanymi moliwociami dziaania czonkw grupy zgodnie z tymi normami13. Cele kulturowe s to rzeczy warte zabiegw, pozwalajce na odniesienie sukcesu. Jest to wic swego rodzaju wspinanie si na kolejne szczeble drabiny spoecznej poprzez osignicia materialne, sportowe, naukowe czy te towarzyskie. Zinstytucjonalizowane rodki suce do osignicia kulturowo okrelonych celw wskazuj dopuszczalne sposoby postpowania w drodze do ich realizacji. W ujciu R. Mertona anomia i zwizany z ni wzrost dewiacji powodowany jest zbyt duym kulturowym naciskiem na cele, bez dostatecznego nacisku na rodki normatywne, dopuszczalne do ich osignicia. Dewiacja najoglniej rzecz biorc, jest zachowaniem niezgodnym z normami spoecznymi, bd oczekiwaniami czonkw danego spoeczestwa. Dotyczy ona zarwno postpu jak te regresu. E. Durkheim w dewiantach widzia rdo siy spoeczestwa, bowiem poprzez odrzucanie okrelonych elementw kultury, dewianci przyczyniaj si do rozwoju spoecznego i postpu. Dewiacja jest czym, co pozwala grupie zachowa tosamo, wzmocni jej spjno oraz bezporednio integrowa spoeczestwo. Jako rezultat amania regu stanowionych przez grup spoeczn, dewiacja jest zachowaniem, nazwanym tak przez ludzi. Dewiacj moemy okrela jako pozytywn lub negatywn. Dewiacja pozytywna jest wic zachowaniem niezgodnym z normami i oczekiwaniami spoecznymi, lecz nie szkodzi innym, a wrcz przeciwnie czsto im pomaga. Dewiacja negatywna jest zachowaniem niezgodnym z normami spoecznymi nie nioscym z sob adnych wartoci a przynoszcym szkody. Dewiacja spoeczna jest pojciem wzgldnym, poniewa to czy zachowanie jest dewiacyjnym zaley od norm i przekona ludzi. To co w jednym spoeczestwie czy rodowisku jest dewiacj, w innym jest zachowaniem wrcz podanym. Najczciej analizuje si zjawiska dewiacji negatywnej, ktre mog sta si zjawiskami patologicznymi wtedy, gdy zaczynaj zagraa istniejcemu porzdkowi publicznemu. Nie ma zbiorowoci gdzie nie byoby zjawisk dewiacyjnych, lecz nie s

13

A. Siemaszko, Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993, s. 60.

20

one zjawiskami patologicznymi dopki mona je zdefiniowa, okreli i nad nimi zapanowa. Termin patologia spoeczna powsta w kocu XIX wieku jako okrelenie dziaa ludzkich przeciwstawnych wiejskim i maomiasteczkowym ideaom

stabilizacji, wasnoci, oszczdnoci, pracowitoci, solidarnoci rodzinnej i ssiedzkiej oraz dyscypliny woli. Obecnie zjawiska patologii spoecznej definiuje si jako destruktywne i autodestruktywne zachowania ludzi, grup spoecznych lub caych spoeczestw. Jacek Wdz pojcie patologii spoecznej zdefiniowa w nastpujcy sposb: za zjawiska spoecznie patologiczne w konkretnej spoecznoci znajdujcej si w okresie zmiany spoecznej bdziemy uwaa: te zjawiska spoeczne, ktre s niezgodne z wzorami zachowa (czy postaw) zawartymi w systemach normatywnych badanej spoecznoci; te zjawiska spoeczne, ktre wystpuj w zwikszajcym si (wikszym ni w stanie przed zmian lub w poprzednim etapie zmiany) nasileniu ilociowym; te zjawiska, ktre s dysfunkcjonalne, maj wyranie zakcajcy wpyw na poszczeglne, istotne w danej zbiorowoci elementy dokonujcych si zmian spoecznych (jej celw), a wic np. na tworzeniu si nowych struktur spoecznych w okresie zmiany spoecznej. Wedug naszego zaoenia wszystkie te cechy (cho w rnym stopniu) musz wystpi w zjawisku patologicznym14.

2.2. Teoria anomii Roberta Mertona

W teorii anomii

Roberta Mertona dewiacja jest wynikiem dezintegracji

midzy celami wyznaczonymi przez struktur kulturow a rodkami (sposobami) osignicia tych celw. Struktura kulturowa okrela, czego powinni pragn czonkowie danego spoeczestwa ze wskazaniem sposobu realizacji tych pragnie, natomiast struktura spoeczna determinuje faktyczne moliwoci realizacji kulturowo wyznaczonych celw przez poszczeglne jednostki, ktre s rnie w niej ulokowane.
14

J. Wdz, Zjawiska patologii spoecznej a sankcje spoeczne i prawne, Wrocaw-Gdask 1973, s. 13.

21

Drabina

hierarchii

spoecznej

rnicuje

moliwoci

szanse

we

wspzawodnictwie dajc uprzywilejowanie tym, ktrzy usytuowani s na wyszych jej szczeblach, zmniejszajc szanse zrealizowania celw przez jednostki zajmujce nisze szczeble owej drabiny. Nadmierne eksponowanie koniecznoci i potrzeby zrealizowania kulturowo wyznaczonych celw w porwnaniu z naciskiem jaki dana kultura kadzie na przestrzeganie norm regulujcych zachowania przy ich osiganiu, sprzyja

powstawaniu tendencji nonkonformistycznych, czyli siganiu po nie aprobowane rodki. W swej teorii wyrni on pi typw adaptacji do sytuacji dysfunkcji zachodzcej midzy spoecznie akceptowanymi celami i wartociami,

a zinstytucjonalizowanymi rodkami sucymi do ich realizacji. S to: konformizm, innowacja, rytualizm, wycofanie, bunt.

Konformizm polega na akceptacji zarwno celw kulturowych jak i rodkw sucych do ich osignicia. Oznacza to, e jednostki chc co w yciu osign przy pomocy rodkw zgodnych z prawem.

Innowacja to ch, denie do osignicia celw kulturowych przy wykorzystaniu wszelkich rodkw, czsto nieetycznych i zabronionych.

Rytualizm to odrzucenie celw wyznaczonych przez kultur (redukcja wasnych aspiracji) przy jednoczesnym cisym (wrcz rytualnym) przestrzeganiu norm postpowania. Jednostki tego typu nie chcc niczego ryzykowa, czsto rezygnuj z wasnych ambicji. Nazywani s formalistami oraz biurokratami.

Wycofanie to odrzucenie zarwno celw kulturowych jak i zinstytucjonalizowanych rodkw sucych do ich osignicia. Osoby takie czsto staj si narkomanami, alkoholikami itp. Najbardziej drastyczna forma wycofania to samobjstwo.

22

Bunt - to odrzucenie tego co proponuje kultura jak te rodkw sucych do ich osignicia przy jednoczesnym deniu do wprowadzenia nowych celw kulturowych i nowych instytucjonalnych norm.

Najbardziej przestpczorodnym typem adaptacji wedug R. Mertona jest innowacja, w ktrej naciski na osignicie celu dominujcego jakim jest sukces finansowy s tak due, e jednostki odrzucajc zinstytucjonalizowane rodki prbuj osign cel za wszelk cen, przy pomocy rodkw nielegalnych. W Polsce w ostatnich latach zarwno politycy jak i rodki masowego przekazu nawoujc do otwierania interesw, bogacenia si czy te osigania sukcesw, powoduj wzrost zachowa innowacyjnych w tym przestpczych, co jest zgodne z przedstawion wyej koncepcj R. Mertona. Wycofanie natomiast jest typem adaptacji powodujcym powstawanie zjawisk patologii spoecznej, jako ucieczki od tego do czego dy dane spoeczestwo.

2.3. Teoria zrnicowanych powiza Edwina H. Sutherlanda

Z teorii zrnicowanych powiza Edwina H. Sutherlanda wynika, e zachowanie przestpcze jak kade inne jest zachowaniem wyuczonym. Teoria ta skada si z dziewiciu twierdze.

Twierdzenie pierwsze Zachowanie przestpcze jest zachowaniem wyuczonym. Oznacza to, e wpywy rodowiskowe jako przykady zachowania, maj wiksze oddziaywanie na postpowanie czowieka ni dziedziczenie wrodzonych skonnoci. Dotyczy to take zachowa patologicznych.

Twierdzenie drugie Uczenie si zachowania przestpczego nastpuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania si. Oznacza to, e w procesie komunikacji zarwno werbalnej jak i pozawerbalnej

nastpuje wymiana informacji, ktre w przyszoci wpywaj na zachowanie jednostek.

23

Twierdzenie trzecie Zasadnicza cz procesu uczenia si zachowania przestpczego odbywa si w obrbie grup pierwotnych. Oznacza to, e najwikszy wpyw na uczenie si zachowa maj rodzina, grupa rwienicza czy te ssiedzka. Minimalny wpyw na zachowania przestpcze czy te patologiczne w procesie uczenia si maj wpywy rodkw masowego przekazu.

Twierdzenie czwarte Uczenie si zachowania przestpczego obejmuje zarwno techniki popeniania przestpstw czasami skomplikowane, czasami za bardzo proste jak i konkretne kierunki motywacji, de, racjonalizacji i postaw. Oznacza ono, e uczenie si zachowa to przede wszystkim nabywanie motywacji i postaw nonkonformistycznych

Twierdzenie pite Uczenie si konkretnych kierunkw motywacji i de jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, ktry sprzyja bd nie sprzyja naruszaniu ich. Oznacza ono konflikt kultur, tej obowizujcej oraz kultury przestpczej i dewiacyjnej, w ktrych inaczej definiowane s wartoci i normy chronione przez prawo.

Twierdzenie szste Jednostka staje si przestpc wskutek nadwyki definicji sprzyjajcych naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjajcymi naruszaniu prawa. Z twierdzenia tego wynika, e do zachowa przestpczych oraz patologicznych dochodzi wwczas, gdy wpyw zachowa negatywnych jest wikszy od wpywu zachowa podanych.

Twierdzenie sidme Zrnicowane powizania mog si rni czstotliwoci, czasem trwania, uprzednioci i intensywnoci. Oznacza, e im kontakty z zachowaniami przestpczymi i niepodanymi s wczeniejsze, bardziej intensywne, czstsze i duej trwajce, tym bardziej prawdopodobnym jest to, e jednostka wyksztaci w sobie takie wzorce zachowa.

24

Twierdzenie sme Proces uczenia si zachowania przestpczego przez powizania z wzorami zachowa przestpczych i nie przestpczych obejmuje te same mechanizmy, co kade inne uczenie si. Oznacza, e zachowania przestpcze nie s jedynie naladownictwem, lecz uczeniem si zgodnie z zasadami kadego innego uczenia si.

Twierdzenie dziewite Chocia zachowanie przestpcze jest wyrazem oglnych potrzeb i wartoci, nie mona go nimi wyjani, gdy zachowanie nie przestpcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartoci.

2.4. Teoria kontroli spoecznej Travisa Hirschiego

Teoria kontroli spoecznej Travisa Hirschiego wskazuje na to, e jednostka moe dokonywa czynw przestpczych poniewa jej wizi z porzdkiem konformistycznym zostay w jaki sposb zerwane. Komponentami wizi jednostki ze spoeczestwem wedug T. Hirschiego s : przywizanie, zaangaowanie,

zaabsorbowanie oraz przekonanie.

Przywizanie wedug autora teorii oznacza emocjonalne zwizki jednostki z jej otoczeniem, ktrym s rodzina, przyjaciele, ssiedzi czy te koledzy z pracy. Istota przywizania polega na tym, e ludzie wraliwi na opinie wyraane przez otoczenie, liczc si z negatywnymi rekcjami na fakty naruszania norm, przyjmuj postaw konformistyczn. Jednostka silnie przywizana do swego otoczenia czuje moralny obowizek przestrzegania norm przez to otoczenie uznawanych. Gdy jednostk

przestan obchodzi opinie i reakcje innych ludzi moe si ona angaowa w zachowania dewiacyjne. Zaangaowanie polega na tym, e przestrzeganie norm spowodowane jest grob utraty prestiu, pozycji zawodowej czy choby omieszenia.

25

Jednostki majce mao do stracenia (o niskim statusie) bardziej naraone bd na naruszanie norm spoecznych. Zatem wanymi czynnikami powodujcymi zachowania konformistyczne bd aspiracje i ambicje osb.

Zaabsorbowanie powoduje to, e jednostka zbyt duo czasu powicajc na dziaalno konformistyczn nie myli (z braku czasu) o czynach dewiacyjnych. Zaabsorbowanie jest niejako pochodn zaangaowania, poniewa jednostki

zaabsorbowane dziaalnoci konformistyczn nie maj czasu na zachowania patologiczne. Przekonanie oznacza, e jednostka wewntrznie jest przekonana o koniecznoci przestrzegania norm spoecznych. Jeeli przekonanie jednostki o koniecznoci przestrzegania norm spoecznych jest mae, to bardziej jest prawdopodobne, e bdzie je ona naruszaa, przez co zwiksza si prawdopodobiestwo zachowania dewiacyjnego.

2.5. Teoria dryfu Davisa Matzy

W teorii dryfu Davisa Matzy popenianie czynw przestpczych nastpuje jedynie wtedy, gdy jednostka zracjonalizuje sobie swe naganne zachowanie tak, aby wydawao si ono usprawiedliwione. Techniki racjonalizacji wyszczeglnione przez Sykesa i Matz to: zaprzeczenie odpowiedzialnoci, zaprzeczenie krzywdy, zaprzeczenie ofiary,

potpienie potpiajcych oraz odwoywanie si do wyszych racji.

Zaprzeczenie odpowiedzialnoci polega na tym, e jednostka angauje si w dewiacj w przekonaniu oddziaywania na ni si zewntrznych, nad ktrymi si nie panuje. Takie przekonanie redukuje poczucie winy i sprzyja popenianiu przestpstw. Przykadem moe by przekonywanie samego siebie, e miao si cikie dziecistwo, rodzicw alkoholikw itp.

26

Zaprzeczenie krzywdy polega na pomniejszaniu lub negowaniu ewentualnej szkody spowodowanej przez dewianta, co minimalizuje dewiacyjny charakter samego dziaania. atwiej jest spowodowa u kogo szkod w przekonaniu, e ofiara moe sobie pozwoli na strat.

Zaprzeczenie ofiary polega na przedefiniowaniu ofiary w taki sposb, by staa si kim zasugujcym na ukaranie. Wyzwala to u przestpcw poczucie wymierzania sprawiedliwoci a nie popeniania czynu zabronionego. Zaprzecza mona ofiary rwnie wtedy, gdy jest ona trudna do zidentyfikowania. Poza tym w wielu rodowiskach wymierzanie kary na wasn rk w dalszym cigu cieszy si powszechnym uznaniem.

Potpienie potpiajcych polega na takim okrelaniu sytuacji, z ktrego wynika, e inni te s zepsuci i li. Sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym, bo redukuje poczucie winy. Dewianci twierdzc, e potpiajcy ich sami s dewiantami, stosuj niejako obron poprzez atak.

Odwoywanie si do wyszych racji jest technik neutralizacji moralnych oddziaywa kultury dominujcej w wypadku konfliktu dwch wartoci powszechnie aprobowanych, na przykad spoeczestwa jako caoci i swoich grup przynalenoci. Ta technika neutralizacji stosowana moe take by przez osoby, majce dylematy zwizane z penieniem rl spoecznych.

2.6. Koncepcja kultury warstw niszych Waltera Millera

W koncepcji Waltera Millera zachowania dewiacyjne modziey z warstw niszych s negowaniem wartoci kultury warstw rednich. Autor wyrni sze wartoci jako centralnych punktw zainteresowania warstw niszych. Centralne punkty zainteresowania s jednostek. jednoczenie wzorami zachowa dla poszczeglnych

27

Kopoty s najistotniejszym punktem zainteresowania warstw niszych. Kady kto ma kopoty z prawem w tej kulturze jest oceniany wysoko i czsto powoduje to moliwo uzyskania wysokiego statusu w grupie rwieniczej.

Twardo jako drugi centralny punkt zainteresowania w kulturze warstw niszych. Przejawia si to ju podczas wychowania, gdzie chopcw od samego pocztku przygotowuje si do roli mczyzny odwanego, odpornego na bl, nieposiadajcego skrupuw i sentymentw.

Spryt

jako

centralny punkt

zainteresowania

zwizany

umiejtnoci

manipulowania innymi ludmi i osigania celu przy minimalnych nakadach. Podstawowe zwroty jzykowe odpowiadajce pojciu sprytu to: przekrci kogo, wpuci w maliny, oskuba, tylko frajerzy pracuj, nie da si wystawi, nie da si wyrolowa itp.

Emocje jako kolejny centralny punkt zainteresowania zwizany z podniecajcymi przeyciami oraz chci zakosztowania ycia z jednej strony (picie alkoholu, gry hazardowe, podrywy, bjki), z drugiej natomiast brakiem aktywnoci, nud (zwizan np. z leczeniem kaca itp.). Moe to by take wypad do miasta, narozrabianie i kopoty a nastpnie planowanie kolejnego wypadu zwaszcza, gdy podczas poprzedniego zbytnio si nie narozrabiao.

Przeznaczenie jako centralny punkt zainteresowania kultury warstw niszych pozostaje w zwizku z kopotami oraz emocjami. Przekonanie, e wysiki podejmowane w celu zmiany swego statusu na nic si zdadz zawiera si w takich zwrotach jak co komu pisane, co ma by to bdzie mie fart lub go nie mie itp. Wasny fart czsto przejawia si w zamiowaniu do gier hazardowych.

Niezaleno ostatni centralny punkt zainteresowania kultury warstw niszych. Z jednej strony wysoko ceniona jest autonomia i niezaleno jednostki, dezaprobata oficjalnych autorytetw. Stosowane zwroty to: nikt mi nie bdzie rozkazywa,

28

nie potrzebuj niaki itp. Z drugiej jednak istnieje denie do cakowitego podporzdkowania si. Std poszukiwanie rodowisk wysoce sformalizowanych jak np. suenie w wojsku.

Wedug tej koncepcji domy rodzinne, gdzie dominujc role odgrywaj kobiety nie s w stanie zaspokoi u modziey z warstw niszych potrzeby identyfikacji z modelem mskim, co czsto zapewnia grupa rwienicza, niejednokrotnie nazywana gangiem modzieowym. Jej czonkowie nie majc motywacji ani odpowiednich umiejtnoci zachowuj si niezgodnie

z obowizujcymi normami. Przynaleno do grupy mona uzyska i utrzyma dziki kopotom oraz demonstrowaniu twardoci czy te sprytu. Zachowania patologiczne w takich grupach spowodowane s deniem do uczenia si mskich rl spoecznych oraz konkurencj w zakresie uzyskania, utrzymania lub wzmocnienia w niej swej pozycji. Kady z wymienionych wyej autorw teorii prbuje wyjani przyczyny niezgodnych z normami zachowa jednostek, przyczyny zachowa dewiacyjnych oraz zjawisk patologicznych. Z dotychczasowych rozwaa nad przestpstwem

i przestpczoci wynika, e s to zjawiska majce zwizek z kwestiami spoecznymi, wobec czego wikszo wspczesnych badaczy poszukuje ich rde

w spoeczestwie. Socjologia zatem jest t dyscyplin naukow, z ktrej dorobku korzystaj kryminolodzy oraz inni specjalici zajmujcy si problematyk

negatywnych zjawisk spoecznych. Kade podejmowane dziaania majce zwizek z przeciwdziaaniem

negatywnym zjawiskom spoecznym winny korzysta z dorobku dyscyplin naukowych, w tym z dorobku socjologii. Niniejsza publikacja jest prb wyjanienia przyczyn zachowa dewiacyjnych, patologicznych czy te przestpczych i suy moe poszerzeniu wiedzy z tematu patologii spoecznych.

29

BIBLIOGRAFIA

1. Czekaj K., Gorlach K., Leniak M., Labirynty wspczesnego spoeczestwa, Katowice 1998. 2. Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982. 3. Hoyst B., Kryminologia, PWN, Warszawa 2000. 4. Kodeks Karny, kantor wydawniczy, Zakamycze 2006. 5. Marynowicz-Hetka E., Piekarski J., Wok problemw dziaania spoecznego, Katowice 1998. 6. Mitrga M., Polityka spoeczna, Katowice 1998. 7. Sawicki J., Zikowski J., Bezpieczny obywatel, Poradnik samorzdowca, AMP Akapit s.c., Warszawa 1999. 8. Siemaszko A., Granice tolerancji, PWN, Warszawa 1993. 9. Wdz J., Patologia spoeczna w yciu codziennym miasta, Katowice 1988, 10. Wdz J., Zjawiska patologii spoecznej a sankcje spoeczne i prawne, WrocawGdask 1973.